T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS

ELEKTRK MAKNELERNDE MEKANK ARIZA TESPT

522EE0143

Ankara, 2011

1.

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

2. 3.

NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 2 1. MOTORLARIN MEKANK KISIMLARI .......................................................................... 2 1.1. Asenkron Motor ............................................................................................................ 2 1.1.1. Paralar .................................................................................................................. 3 1.1.2. Yaps ..................................................................................................................... 6 1.2. Doru Akm Motoru...................................................................................................... 9 1.2.1. Paralar .................................................................................................................. 9 1.2.2. Yaps ................................................................................................................... 13 1.3. Klemens ....................................................................................................................... 17 1.3.1. Yaps ................................................................................................................... 18 1.3.2. eitleri ................................................................................................................ 19 1.3.3. Grevi ................................................................................................................... 19 1.3.4. Meydana Gelebilecek Arzalar ............................................................................. 19 1.4. Motor Mili ................................................................................................................... 20 1.4.1. Yaps ................................................................................................................... 20 1.4.2. Grevi ................................................................................................................... 21 1.4.3. Meydana Gelebilecek Arzalar ............................................................................. 21 1.5. Soutucu Pervane ........................................................................................................ 21 1.5.1. Yaps ................................................................................................................... 21 1.5.2. Grevi ................................................................................................................... 21 1.5.3. Meydana Gelebilecek Arzalar ............................................................................. 21 1.6. Kapaklar ...................................................................................................................... 22 1.6.1. Yaps ................................................................................................................... 22 1.6.2. Grevi ................................................................................................................... 22 1.6.3. Meydana Gelebilecek Arzalar ............................................................................. 22 1.7. Aktarma Organlar ....................................................................................................... 23 1.7.1. Yaps ................................................................................................................... 23 1.7.2. Grevi ................................................................................................................... 24 1.7.3. Meydana Gelebilecek Arzalar ............................................................................. 24 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 26 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 29 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 31 2. RULMANLAR................................................................................................................... 31 2.1. Rulmanlarn Yaps...................................................................................................... 31 2.1.1. Bilezik .............................................................................................................. 32 2.1.2. Yuvarlanan Paralar ( Bilye) ................................................................................ 32 2.1.3. Kafes..................................................................................................................... 33 2.1.4. D Bilezik ............................................................................................................ 33 2.2. Rulman Bakm ........................................................................................................... 33 2.3. Rulmanlarn nemi ..................................................................................................... 34 2.4. Rulman Arzalarnn Tespit lemi .............................................................................. 34 2.4.1. Kulaklkl Grlt Dinleme Aleti ......................................................................... 34 2.4.2. Scaklk lm Tabancas .................................................................................... 35 2.4.3. Titreim lm ve Analiz Cihazlar..................................................................... 35 i

2.5. Enfraruj Termometre Kullanm .................................................................................. 36 2.6. Titreim lm Cihazn Kullanma ............................................................................ 36 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 39 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 42 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 43 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 44 KAYNAKA ......................................................................................................................... 45

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522 EE 0143 Elektrik Elektronik Teknolojisi Bobinajclk Elektrik Makinelerinde Mekanik Arza Tespiti Bu modl motorlarn mekanik arza tespitinin, bakm ve onarmnn yaplmas iin gerekli bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40 / 32 Tm alan ortak derslerinden baarl olmak Mekanik ksmlarn arza tespitini yapmak Genel Ama Motorlarn mekanik ksmlarnn arza tespitini yapabileceksiniz. Amalar 1. Motorun gvde, kapak, klemens, pervane, aktarma organlar gibi yerlerinde meydana gelebilecek arzalarn tespitini yapabileceksiniz. 2. Motorun rulmanlarnda meydana gelebilecek arzalar tespit edebilecek ve rulmanlarn bakmn yapabileceksiniz. Ortam: Elektrik atlyesi, elektrik makineleri laboratuvar, snf, ktphaneler, bilgisayar ve internet, ilgili iletme ortam Donanm: Projeksiyon, tepegz, enfraruj, termometre, titreim lme cihaz, anahtar takmlar, rulman skme ve montaj seti, kulaklkl grlt dinleme aleti Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

GR GR
Sevgili renci, Elektrik-elektronik teknolojisinin en temel ve en nemli eleman, hi kukusuz elektrik motorlardr. Elektrik motorlar, insan hayatna i reterek teknoloji alannn vazgeilmez bir unsuru olmutur. Gnlk yaantmzn hemen her alannda kullanlan elektrik motorlar adeta hayatmzn bir parasdr. Evimizdeki buzdolab, frn, DVD, VCD, amar ve bulak makinesi gibi ev aletlerinde, endstri alannda, i makinelerinin mal ve eya retiminde, uzay ve otomotiv teknolojilerinde, tpta ve daha sayamayacamz her alanda elektrik motorlarn kullanmaktayz. Ksacas elektriin icad ile elektrik motorlar da icat edilmi, gnmze gelinceye kadar gelitirilmi ve hl gelitirilmektedir. Bu modl eitiminden getikten sonra hayatn her alannda kullanlan eitli elektrik motorlarn tanyacaksnz. Elektrik motorlarnn yapsn, zelliklerini bilerek en son teknoloji rn, lme ve kontrol cihazlarn kullanarak arza tespitlerini yapabileceksiniz. Bu modl baarnca i hayatnzda bilim ve teknolojiyi uygulayarak bilgi, beceri sahibi bir teknik eleman olarak kendinize inanacak, gvenecek ve baarl olacaksnz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
Motorun gvde, kapak, klemens, pervane, aktarma organlar gibi yerlerinde meydana gelebilecek arzalarn tespitini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Stator ve rotor sac paketleri ince silisyumlu saclarn birletirilmesiyle meydana gelir. Stator ve rotorun tek para demirden yaplmaynn nedenlerini aratrnz. Asenkron motorlarn dn yn nasl deitirildiini aratrnz. Aratrma ve gzlemlerinizi rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu snfta tartnz.

1. MOTORLARIN MEKANK KISIMLARI

1.1. Asenkron Motor
Asenkron motorlar, alternatif akm elektrik enerjisini, mekanik enerjiye dntren elektrik makineleridir. Bir ve fazl asenkron motorlar yap bakmndan birbirine benzer.

Resim 1.1: Bir asenkron motor kesiti

1.1.1. Paralar
Asenkron motorlar genel olarak aadaki paralardan oluur. Stator Gvde Rotor Yataklar Kapaklar Pervane Muhafaza tas

Bunlarn dnda yap paralar (vidalar, segmanlar, mil ucu kamas, conta, kablo giri rekoru, disk yay, vb. ) olmak zere tekrar ksmlara ayrlr. Stator: Asenkron motorun duran ksmna denir. nce silisyumlu saclarn birletirilerek paketlenmesiyle stator nvesi meydana gelir.

Resim 1.2: Stator sac paketi

Gvde: Stator sac paketinin skca iine yerletirildii asenkron motorun en d ksmdr. Alminyum veya pik dkmden yaplr. En d yzeyinde motorun soutulmas amacyla gvde boyunca uzanan, birbirine paralel soutma kanallar vardr. Gvdenin her iki yan tarafna motor kapaklar taklr, st tarafnda kaldrma halkas vardr. Gvdenin alt tarafna da motor ayaklar monte edilir. Ancak kk boyutlu asenkron motorlarda ayaklar gvdeye sabit olarak dklerek imal edilir.

Resim 1.3: Asenkron motor gvdeleri

Rotor: Asenkron motorun dnen ksmdr. ki eit rotor vardr. Bunlar: Ksa devre rotor veya sincap kafesli rotor Sargl rotor veya bilezikli rotor

Resim 1.4: Ksa devre (sincap kafesli ) rotor

Yataklar: Genellikle bilyeli tip ve silindirik makaral rulmanl yataklar kullanlr. Her iki motor kapann ortasna taklan rulmanl yataklar, rotorun stator iinde rahata dnmesine yataklk yapar.

Resim 1.5: Rulmanl yatak

Kapaklar: Gvdenin her iki tarafna taklan, ortalarnda yataklar (bilyeli rulmanlar) bulunan, alminyum alam veya pik dkmden preslenerek yaplr. Kapak zerinde kapa gvdeye tutturmak iin uygun delikler vardr.

Resim 1.6: Kapaklar

Pervane: Asenkron motorun soutulmas amacyla kullanlr. Yksek nitelikli plastik malzemeden imal edilmitir. Soutma pervanesi motorun arka tarafndaki rotor mili kna taklr. Pervane dn ynne bal olmakszn alr. Muhafaza tasndan emilen hava, gvde havalandrma kanallarna flenerek sarglardan gvdeye geen snn datlmas ve motorun soutulmas salanr.

Resim 1.7: Pervane

Muhafaza tas: Pervaneyi korur ve pervanenin emdii havann gvde zerine yneltilmesini salar.

Resim 1.8: Muhafaza taslar

Asenkron motorun btn paralar ekil 1.1de grlmektedir. nceleyiniz.

ekil 1.1: Asenkron motorun paralar

1- Stator sarglar 2- Gvde 3- Komple rotor 4- Ayak 5- Rotor mili 6- n kapak 7- Arka kapak 8- Flan 9- Flan 10- Rotor kanatklar 11a- n rulman 11b- Arka rulman 12- Pervane muhafaza tas 13- Soutma pervanesi 22- Mil ucu kamas 24- Klemens (u) balant kutusu 30- Conta 31- U balant kutusu kapa

34- U plakas-Klemens 40- Kablo giri rakoru 43- Conta 64- Motor kaldrma halkas 65- Rulman tutucu d kapak (yalama nipelli motorlarda) 66- Rulman tutucu i kapak (yalama nipelli motorlarda) 72- Disk yay 75- Ya tutucu disk (yalama nipelli motorlarda) 76- D segman (rulman ve ya tutucu diskin tespiti iin) 79- Yalama nipeli 80- segman (arka rulman kapana sabitlemek iin) 81- Lastik toz contas 82- Kee szdrmazlk bilezii

1.1.2. Yaps
Asenkron motor stator sarglarna uygulanan alternatif akm elektrik enerjisini, rotorundan dnme hareketi yaparak mekanik enerjiye eviren bir elektrik makinesidir. Asenkron motorlar balca iki ksmdan meydana gelir. Bunlar, hareket etmeyen (duran) stator ve stator dner alan etkisiyle dnme hareketi yapan (dnen) rotordur. 1.1.2.1. Stator Asenkron motorlarn duran ksmdr. Dner manyetik alan bu ksmda oluur. Stator, 0,35 0,40 0,50 veya 0,80 mm kalnlkta silisyumlu saclardan meydana gelir. Silisyumlu stator saclar zel kalpl basklarda baslarak yaplr. Belirli saydaki saclar birletirilerek demet hline getirilir ve paketlenir. Dalmamas iin diki kayna veya d ksm uygun kalnlkta sacla sktrlr.

Resim 1.9: Stator saclar

Stator i ksmna bobinlerin yerletirilmesi iin oluklar almtr. Bu oluklara dner manyetik alan oluturacak bobinler sarlr.

Resim 1.10: Stator sac paketleri

Resim 1.11: Stator oluklarna sarlm olan sarglar

Stator oluklar deiik ekillerde yaplr. Bunlar, yar ak, ak ve kapal tipte yaplr.

Yar ak oluk

Ak oluk ekil 1.2: Stator oluk ekilleri

Kapal oluk

1.1.2.2. Rotor Asenkron motorlarn dnen ksmdr. Rotor manyetik nvesinin yapl stator sac paketine (stator nvesine) benzer. Sarg tipine gre iki eit rotor vardr. Bunlar, ksa devre ( sincap kafesli ) rotor ile sargl ( bilezikli ) rotordur. 7

Ksa devre rotor veya sincap kafesli rotor: Silisyumlu saclarn zel kalpl basklarda baslmas ve demet hline getirilen saclarn paketlenmesiyle oluur. Sac paketinin tam ortasndan rotor mili geer. Rotorun evresine dar yarkl veya tam kapal oluklar alr. Bu oluklarn iine, alminyum eritilerek bask dkmle ksa devre sincap kafes sarglar oluturulur. Rotorun her iki tarafnda rotor oluklarndaki alminyum ubuklar yine alminyum halkalarla ksa devre edilir.

Resim 1.12: Sincap kafesli rotor eitleri

Alminyum dkm yaplrken ksa devre halkalar zerine kk kanatklar yaplr. Bu kanatklar motorun soumasna yardmc olur.

Resim 1.13: Rotor kanatklar

Byk gl rotorlarda rotor oluklarna bakr ubuklar yerletirilir. Bakr halkalarla ubuklar ksa devre edilir. Sargl rotor veya bilezikli rotor: Sargl rotor d evresine stator oluklar gibi oluklar almtr. Ayn zamanda rotor mili zerinde, birbirlerine ve mile gre yaltlm pirin veya bronz bilezikler yaplr.

Rotor oluklarna aralarnda 120 faz farkl fazl alternatif akm sargs sarlr. Sarglar gen veya yldz balanarak adet sarg ucu elde edilir. Bu ular rotor miline yaltlm olan adet bilezie balanr. Bileziklere srtnen fralarla rotor sarglarna yol verme reostas balanr.

Resim 1.14: fazl sargl rotorlu asenkron motor ve bilezikler

1.2. Doru Akm Motoru

1.2.1. Paralar

Resim 1.15: Doru akm motorunun ksmlar

Gvde: Doru akm motorunun en d ksm olup d etkenlere kar koruyuculuk ve mekanik tama grevi vardr. Ana kutup ve yardmc kutuplar zerinde tar. Motor manyetik devresinin de bir parasdr. zerinde motor tama halkas ve klemens kutusu vardr. Ayrca motor ayaklar da gvde zerine monte edilir.

Gvde, elik dkmden dklebilecei gibi ince elik saclarn birletirilmesi veya haddelenmi levhalarn bklerek ak ksmlarnn kaynaklanmasyla da yaplabilir. Kk gl motorlarda ana kutup ve yardmc kutup pabular ile tek para hlinde dkme elikten dklr. Byk gl motorlarda ise kutuplar gvdeye cvata, vida, perin veya krlangkuyruu geme ile tutturulur. 9

Resim 1.16: Deiik doru akm motorlar

Endktr: Doru akm motorlarnn duran ksmdr. Manyetik alan buradaki kutuplarda oluur. Endktr oluturan kutuplar 2, 4, 6, 8 veya daha fazla kutuplu olabilir. Endktr, ana kutuplar ve yardmc kutuplardan oluur. Ana kutuplar motorun almas iin gereken ana manyetik alan oluturur. Ana manyetik alan, kutuplara sarlan kutup sarglarndan elde edilir. Yardmc kutuplar ana kutuplarn arasnda bulunur. Ana kutuplara oranla daha dar yaplr. Yardmc kutuplarn grevi komtasyonu kolaylatrmaktr.

Kutuplar, kk gl motorlarda doal mknatstan yaplr. Byk gl motorlarda ise tek para dkme elikten veya ince elik saclarn istenilen ekilde basklanmasyla elde edilen saclarn paketlenmesiyle yaplr.

Endktr

Kutup

Kutuplar ve sarglar

Resim 1.17: Endktr ve paralar

Endvi: Doru akm motorlarnda mekanik enerjinin alnd dnen ksmdr. Kk gl motorlarda endvi saclar tek para olarak yaplr. Byk gl motorlarda ise dkme elikten yaplan gbek ksm vardr. Gbek zerine havalandrma kanallar ve boluklar yaplr. Endvi saclar gbek zerine krlangkuyruu gemelerle yerletirilir.

Endvi ince silisli saclarn zel kalpl basklarda baslmasyla elde edilir. Elde edilen saclarn zerine endvi sargs yerletirmek iin oluklar almtr. 10

Resim 1.18: Sargsz endvi

Resim 1.19: Sargl endvi

Oluklarn yaltmndan sonra endvi sarm yaplr. Sarmn bitmesiyle sarg ular kolektr dilimlerine lehimlenir. Endvi sarglarn merkezka kuvveti etkisinden korumak iin sarglarn zerine tahta ubuklar aklr veya endvinin eitli yerlerine ve sarg balarna elik telle bandaj yaplr. Balans ayar balans makinelerinde yaplarak endvi sarm bitirilir. Kolektr: Kolektrn doru akm motorlarndaki grevi, doru akm elektrik enerjisini fralardan alarak endvi sarglarna iletmektir. Endvi sarglarndan geen akm, endvi manyetik alann ( endvi kutuplarn ) meydana getirir.

Kolektrler, haddelenmi sert bakrdan basklanarak kolektr dilimleri yaplr. Bu dilimler arasna 0,5 ila 1,5 mm kalnlkl mika mikanit konarak hem dilimler aras hem de kolektrn endvi miline kar yaltm yaplm olur. Doru akm motorlarnn en nemli ve en ok arzalanan ksmdr.

Resim 1.20: eitli kolektrler

Fralar: Doru akm motorlarnda fralarn grevi, doru akm elektrik enerjisini kolektre iletmektir. Fralar, srekli olarak kolektr yzeyi ile temas hlindedir.

Fralar, karbon-bakr veya yumuak karbondan imal edilir. Motorun akm ve gerilim deerlerine gre yumuak, orta yumuak ve sert olarak yaplr. Fralarn kolektre temas direnci ok nemlidir. Temas direnci fra yuvalarnda kullanlan yaylarla salanr. yi bir fra basnc iin fra basnlar ara sra kontrol edilmelidir. Bu iyi bir komtasyon salamak iin gereklidir. Bunun iin de makinenin zelliine gre uygun sertlikte fra kullanlmaldr. Anan fralarn ayn zellikteki benzeri fralarla deitirilmesi olduka nemlidir. Aksi hlde komtasyon bozulur ve kolektr-fra dzeneinde ark olumasyla birlikte nemli arzalar ortaya kar.

11

Resim 1.21: Fra tutucu ve fra yuvas

Resim 1.22: Fra eitleri

Fralar kapak zerinde, yaltlm yuvalara konur. Ayrca sac veya dkmden yaplan fra yuvalar da kullanlr. Fra yuvalar yaltlarak fra taycsna tutturulur. Fra tayclar genellikle ayarlanabilir tipte yaplarak kapaklara yerletirilir. Yataklar: Elektrik makinelerinin en ok arza yapan ksmlarndan biri de yataklardr. Bu nedenle sk aralklarla kontrol edilmeleri gerekir. Yataklar kapaklar zerine yerletirilir.

Doru akm motorlarnda bilezikli tip metal (mur) yataklar veya bilyeli yataklar kullanlr. Metal yataklar sessiz almakla birlikte srekli bakm gerektirir. Rulmanl yataklar ise grltl olup bakmlar kolaydr. Yataklarda oluan srtnme ve anmalar komtasyonun bozulmasna ve daha byk arzalarn olumasna neden olur.

Resim 1.23: Yatak eitleri

Kapaklar: Kk gl doru akm motorlarnda kapaklar kaln saclarn basklanmasyla yaplabildii gibi genellikle dkmden yaplan kapaklar kullanlr. Kapaklarn zerinde yataklarn yerletirilecei ksmlar yaplmtr. 12

Resim 1.24: Rulmanl yatak yuva eitleri

Resim 1.25: Doru akm motorlarna ait kapak eitleri

Soutma pervanesi: Vantilatr olarak da bilinen pervanenin grevi soutmay salamaktr.

Resim 1.26: Endvi ve soutma pervanesi

1.2.2. Yaps
Doru akm motorlarnn yaps genel olarak u paralardan oluur: Manyetik alan kutuplar ve gvde Endvi ve gbek Kolektr ve fralar Yatak, kapak ve dier paralar 13

Manyetik alan kutuplar ve gvde: Doru akm motorlarnda manyetik alann olutuu ksmdr, endktr de denir. Kk gl motorlarda manyetik kutuplar kalc mknats malzemelerden yaplrken byk gl olanlarda ise elektromknats kutuplar kullanlr. Elektromknats kutuplar oluturmak iin kutup ayaklarna, yeterli manyetik aky oluturacak sipirde sarglar yerletirilir.

Resim 1.27: Manyetik alan kutuplar ve gvde

Gnmz teknolojisine uygun yaplan doru akm motorlarnda, kutuplar ince elik saclarn demet hlinde paketlenmesiyle yaplr. Bunun iki nedeni vardr. Bunlar, kutuplarn endviye bakan yzeylerinin daha geni yaplabilmesi ve kutup azlarnda oluacak nve kayplarnn azalmasdr. Bu kutuplar zerine kutup manyetik alann oluturacak sarglarn sarlmasndan sonra gvdeye cvata, perin vb. ile hava aral kalmayacak ekilde tutturulur. Ana kutuplardan baka komtasyonu kolaylatrmak amacyla yardmc kutuplar yaplr. Yardmc kutuplar da ana kutup aralarna yerletirilir. Kk gl motorlarda som elikten, byk gl motorlarda ise ana kutuplar gibi elik saclardan yaplr. Ana ve yardmc kutuplar tayan, manyetik devrenin bir paras olan gvde de endktrn bir paras saylabilir. Gvde ayn zamanda motorun, d etkenlere ve zorlamalara kar koruyucusudur. Endvi ve gbek: Doru akm motorlarnda dnen ve mekanik enerjinin alnd ksmdr. Endvi de manyetik kutuplar gibi ince silisyumlu saclarn zerine oluklar almas ve bu saclarn paketlenmesiyle yaplr. Endvi saclarnn ortasna endvi mili iin uygun apta boluk oluturulur. Bu boluktan da endvi mili basnla sk geme yaplarak taklr.

14

Byk gl doru akm motoru endvi mili zerine, dkm elikten yaplan gbek ilave edilir. Gbek ksmna alan kanal ve boluklar havalandrma ve soutmay salar. Oluklarn bulunduu endvi sac paketi, gbek zerine monte edilir. Endvinin daha iyi soutulmas amacyla zerine enine ve boyuna kanallar alr. Ayrca endvi miline soutma amal pervane, sarg ularna da kanatklar taklr.

Resim 1.28: Endvi sac, endvi sac paketi ve sarlm endvi

Endvi oluklar sarma balanmadan nce presbant ya da mikanitle yaltlr. Sarmda kullanlacak iletkenler de emaye, pamuk, kt, ipek, asbest gibi maddelerle yaltlr. Sarm endvi oluklarna makine veya elle yaplr. Sarm bitince ular sarm emasna uygun biimde kolektr dilimlerine lehimlenir ve sarglara bandaj yaplr. Sarglarn merkezka etkisinden oluk dna kmalarn engellemek iin oluk azlarna fiber, tahta gibi ubuklar aklr. Ayrca oluklarn dndaki sarglara elik telle bandaj yaplr. Sarm tamamlanan endvinin balans, balans makinelerinde yaplarak kullanma hazr hle getirilir.

ekil 1.3: Endvi oluk ekilleri

Kolektr ve fralar: Fra kolektr dzenei, doru akm motoruna uygulanan doru akm endvi bobinlerine iletir. Doru akm motorlarnn en ok arzaya neden olan ksmdr.

Kolektr dilimleri zel bask makinesinde haddelenmi sert bakrdan baslarak yaplr. Kolektr dilimlerinin bir taraf krlangkuyruu eklindedir. Bobin ularnn kolektr dilimlerine lehimlenmesi iin dilimlere bayrakk da denilen yarklar alr. Bakr dilimler kendileri ve endvi miline kar aralarna ince mika ya da mikanit konarak yaltlr. Kolektr dilimleri arasndaki gerilim farknn 15 voltu gememesi gerekir. Fralar, endvi akm ve gerilim deerlerine gre sert, yumuak ve orta sert yapl, karbondan veya karbon-bakr alamndan yaplr. Fralarn kolektr yzeyine temas direnci, komtasyona etki ettiinden ok nemlidir. Bu nedenle iyi bir komtasyon iin motorun zelliine gre uygun sertlikte fra kullanlmas gerekir. Ayrca fralarn kolektr yzeyine sabit basma direncini salamak iin de fra yaylar kullanlr.

15

Resim 1.29: Kolektr dilimi ve kolektr

Fralar, doru akm motorlarnda fra yuvalar ile birlikte kullanlr. Fra yuvalar yaltlarak fra taycsna tutturulur. Fra tayclar da ayarlanabilecek tipte yaplarak motor kapana tutturulur.

Resim 1.30: Fra eitleri

Resim 1.31: Fralarn kapaa tutturulmas

Kolektr fra dzeneinin ok arzalanmasnn nedeni kmr, toz ve ya birikintilerinin kolektr dilimleri arasn kirletmesinden kaynaklanr. Bu kirlenme, dilimler arasnda sznt akmlarnn gemesine, mika -mikanitin karbonlamasna (kmrlemesine), ve kolektr dilimlerinin ksa devre olmasna neden olur. Arzalanmay engellemek iin ska temizlik yaplarak fra yay basnlar kontrol edilmelidir. Yatak, kapak ve dier paralar: Doru akm motorlarnn en ok bakm isteyen ve arza yapan ksm yataklardr. Motorlarda kendi kendine yalanan, daha ok pirinten yaplan bilezikli tip metal yataklar kullanlr. Bu tip yataklar sessiz almakla birlikte fazla bakm ister. Bundan baka bilyeli yataklar da kullanlr. Bilyeli yataklarn bakmlar kolay olmakla birlikte grltl alr.

Yatak arzas doru akm motorlarnda olduka sk yaanan nemli bir konudur. Yataklarda oluabilecek srtnme ve anma, komtasyonun bozulmasna dolaysyla daha byk arzalarn olumasna neden olur. Yataklar genellikle motor yan kapaklarna yerletirilir. Kapaklar yaplrken yataklar iin uygun yuvalar yaplr. Metal ya da bilyeli yataklar bu yuvalara uygun bir ekilde yerletirilir. Kapaklar daha nce de belirtildii gibi dkmden yaplr. Ancak kk gl motorlarda sac kapaklar da kullanlmaktadr. 16

Doru akm motorlarnda yukarda belirtilen ksmlardan baka balant klemensi, tama halkas, balant elemanlar (somun, cvata, segman vb.) kullanlmaktadr.

ekil 1.4: Doru akm motorunun btn paralar

Doru Akm Motoru Paralar 1.Mil 2.n rulman 3.n rulman d kapa 4.n rulman i kapa 5.n kapak 6.Yardmc sarg 7.Armatr sargs 8.Gvde 9.Kmr 10. Kmr tutucu 11. Fra tablas 12. Arka rulman 13. Arka rulman d kapa 14. Arka rulman i kapa 16. Kolektr 17. Klemens kutusu 18. Arka kapak

1.3. Klemens
Motor klemensleri alma ortam ve motor ssna dayankl olmaldr. Bulunduklar yer bakmndan - 40 C ile +120 C arasnda uzun sreli slara dayanml olmaldr. Bunun iin motor klemensleri POLYAMDE 6 + CAM ELYAFl yaplr.

17

1.3.1. Yaps

Resim 1.32: Doru akm motoru balant klemensleri

Resim 1.33: fazl asenkron motor klemens kutusu

Resim 1.34: Bir elektrik makinesi klemensleri

Resim 1.35: Elektrik makinelerinde kullanlan deiik klemensler

Her trl elektrik makinesi, cihazlarda ve iletiim devrelerinde iletken balant eleman olarak kullanlr. Endstri alannda kullanlan deiik amal klemenslerin sya dayanmlar ile ilgili deiik ham maddelerden retilen eitleri vardr. Polietilen, polyamide 6, polikarbonat, polyamide 6+cam elyaf vb. ham maddelerle retilen klemenslerin sya dayanmlar da deimektedir. Elektrik makinelerinde kullanlan klemensler, cam elyaf gvde zerine pirin vida ve somunlu yapld gibi belli bir boyuta kadar bakalit gvde zerine demir vida ve somunlu olarak da yaplmaktadr. Deiik l ve zelliklerde yaplan klemensler de vardr. 18

1.3.2. eitleri
Elektrik makinelerinde kullanlan klemens eitleri unlardr:

Resim 1.36: Born klemensler

Born klemensler: Somun, mil ve pullardan oluan iletken ksm ile bakalitten oluan yaltkan ksmdan yaplr. Deiik akmlara gre (63 A, 100 A vb.) l ve kalnl deiir. Balantnn ska sklp takld yerlerde kullanlr. Somunlu vidal klemensler

fazl, cam elyafl, metal vidal klemensler fazl, cam elyafl, pirin vidal klemensler zel l klemensleri

Resim 1.37: Somunlu vidal klemens eitleri

1.3.3. Grevi
Klemenslerin grevi, elektrik akmnn deiik tip ve ekildeki iletkenler arasndaki iletimini salamaktr. Elektrik arzalarnn byk ounluu iletimden kaynaklanr. Bu nedenle elektrik akmnn uygun, gvenli ve alma emniyeti bakmndan kesintisiz biimde iletilmesi olduka nemli bir konudur.

1.3.4. Meydana Gelebilecek Arzalar

Elektrik makinelerinde, elektrik akmnn devre elemanlar arasnda iletilmesi olduka nemlidir. Bu anlamda motor klemenslerinde meydana gelebilecek arzalar unlardr:

19

Klemenslere balanan iletkenlerin gevek bir ekilde balanmasdr Klemenslere balanan iletkenlerin klemens somunlarnn pul, rondela veya kontra somun kullanlmadan yaplan balantlardan dolay, zamanla ortaya kan gevekliklerdir. letken balant elemanlarnn vida veya somun dilerinin bozulmas, anmas, di syrmas vb.dir. Klemens yapmnda kullanlan yaltkan malzemenin onarm, mekanik darbeler vb. durumlardan dolay atlamas ya da krlmasdr. Motorun srekli alma artlarndan dolay motor klemensinin yaltkan maddesinin ar sdan dolay kavrulmas, yanmas sonucu yaltkanlnn zayflamas gibi nedenlerden dolay klemens arzalar grlebilir.

1.4. Motor Mili

1.4.1. Yaps
Dnme hareketi yapan, dik kesitleri daire ve boylar uzun olan makine paralarna mil denir. Motor milinin bir ksm mili destekleyen, dnmesi iin ona yuvalk yapan yataklarn iindedir. Milin ikinci ksm kasnak, kaplin, dili ark vb. paralarn iindedir. Milin bu gibi makine paralaryla birletirilmesi kamalarla yaplr. Elektrik motor mili ucuna bu nedenle kama yuvas alr ve bu ksma kama yuvas denir. Milin nc ksm da motor yan kapaklarndaki yataklar ve dier makine elemanlar arasnda bulunur. Miller daha fazla haddeden scak olarak geirilerek biimlendirilir. Milin anmasn azaltmak ve dayanm mrn uzatmak iin deiik yntemlerle sertletirilir ve talanr. Millerin radyal yataklar iinde alan blmleri sert krom ile kaplanr. Elektrik motorlarnda kullanlan miller genellikle dolu malzemeli yaplr.

Resim 1.38: Mil kamas ve mil yuvas

Mil ucu kamalar gmme tip olarak yaplr. Bunun nedeni, mil ucuna taklacak olan kasnak, kaplin vb. eylerin aklmas srasnda syrarak atlamaya neden olmamas iindir.

20

1.4.2. Grevi
Elektrik motoru milinin grevi, motorun rotorunda meydana gelen mekanik enerjinin dier makinelere iletilmesidir. Miller, mekanik enerjinin iletiminde yataklarla birlikte alr. Yataklarla birlikte eksensel, radyal ve kombine ykleri en iyi ekilde tamaldr. Uzun mrl olmalar ise mil ve yataklarda aranan zelliklerdir.

1.4.3. Meydana Gelebilecek Arzalar

Milde ar, ani ve byk yklenmeler ya da mekanik zorlanmalar nedeniyle mil burulmas veya krlmas olabilir. Bilye yatann anmas, mil kama yuvasnn veya kamann bozulmas, motor bakm ve onarmlar esnasnda mil bann imesi, mil apnn iletilecek gce uygun olmamas gibi nedenlerden motor milinde arzalar meydana gelir. Btn bu grlebilecek arzalara ramen motor mili en az arzalanan ksmdr.

1.5. Soutucu Pervane

1.5.1. Yaps
Elektrik makinelerinde bulunan soutucu pervane, milin arka ksmnda bulunur. Polyamide 6 ad verilen yksek nitelikli plastik malzemeden aktma yoluyla yaplr. Srekli almada 40 C ile +100 C aralndaki slara dayankldr.

Resim 1.39: Motor soutma pervanesi

1.5.2. Grevi
Elektrik motorlarnda soutucu pervane, soutma grevini yapar. Emdii havay motor yzeyine ( kaburgalara ) fleyerek soutmay gerekletirir. Pervane muhafaza tas ile birlikte kullanlr. Pervane muhafaza tas soutucu pervaneyi koruduu gibi pervanenin emdii havay gvde zerine ynlendirir. Bylece soutma daha verimli yaplm olur.

1.5.3. Meydana Gelebilecek Arzalar

Motor milinin uzun sreli, ar snmas sonucu soutucu pervane gbei ( mile temas yzeyi ) eriyerek bollar. 21

Bakm ve onarmlar srasnda veya mekanik darbelerden kaynaklanan, soutucu pervane gvde veya kanatklarnda atlama, krlma, kopma vb. nedenlerden rotor balans bozulabilir.

1.6. Kapaklar
1.6.1. Yaps
Elektrik motor kapaklar gvdeye iki taraftan balant elemanlaryla birlikte monte edilir. Genellikle alaml alminyum baskl dkmden veya kk gl doru akm elektrik makinelerinde kaln saclarn basklanmasyla ya da dkmden yaplr. Kapaklarn zerinde yatak yuvalar bulunur. Kk gl elektrik makinelerinde yataklar kapaklarn zerine monte edilir. Daha byk gl olanlarda rulmanlara uygun yatak yuvalar yaplr.

Resim 1.40: Muhtelif motor kapaklar

1.6.2. Grevi
Elektrik motorlarnn dnen ksm olan rotorun veya endvinin duran ksm ortasnda, eit hava aral ile dnmesini salamaktr. zerinde bulunan yataklar sayesinde dnen ksmn en az yatak srtnmeyle balanssz bir ekilde dnmesi salanmaktadr. Bylece motorun verimi de artmaktadr. Dnen ksmn mile eksensel dorultuda, mekanik kayma olmadan yataklanmasn salamaktr.

1.6.3. Meydana Gelebilecek Arzalar

Kapaklarda bulunan yatak ( rulman-bilye ) yuvalarnn anmas sonucu yataklar boluk yapar. Kapan gvde ile birleme yzeylerinde anma sonucu dnen ksmn eit hava aral bozulur veya duran ksma srter. Motor bakm ve onarmlar esnasnda kapaklarda atlama, krlma sonucunda dnen ksmda balans bozukluu olur.

22

Kapaklarn gvdeye tutturulmasn salayan vida deliklerinin anmas, atlamas, krlmas gibi arzalar meydana gelir.

1.7. Aktarma Organlar

1.7.1. Yaps
Mekanik gcn dndrlecek makinelere aktarlmas, deiik g aktarma elemanlaryla yaplr. Bu elemanlarn yaps birbirine gre farkllk gsterir. Aada deiik g aktarma organlar incelenmitir. Kaplinler: Kaplinler milleri birbirine balayan elemanlardr. ki mil arasna mekanik bir balant yaplarak mekanik g aktarlr.

Resim 1.41: Kaplin eitleri

Yksek alaml elikten yaplr. ok deiik tip ve aplarda imal edilen kaplinler vardr. Kullanlacak yere uygun kaplinler seilerek kolayca montajlar yaplr. Redktrler: Hareket iletimi sessiz ve darbesiz bir ekilde yaplr. Redktrler, titreimsiz, yksek verimli, dayankl, uzun yllar sorunsuz alma zellikleri olan aktarma organdr. Ayn zamanda ok deiik devir saylar elde etme seenekleri ve bakm kolaylklar vardr.

Resim 1.42: Redktrl motorun kesit grn

Redktrler mekanik enerji reten motor ile ayn gvdeye monte edilir. Mekanik enerji aktarm kendiliinden yalanan dililerle salanr. Bu sayede verimleri olduka artar.

23

Kasnak kay sistemleri: Kasnaklar, iki mil arasnda kaylar yardmyla hareket ve kuvvet ileten makine elemanlardr. Kullanlan kay biimine bal olarak kasnak biimleri de deiir. En ok kullanlan kasnaklar, dz kay kasnaklar ve V kay kasnaklardr.

Resim 1.43: Hareketin kasnak kay sistemiyle aktarlmas

Mekanik enerji millere taklan kasnaklarn uygun kaylarla birletirilmesiyle aktarlr. Grltl alr. Kasnak ayarlarnn ok iyi ve hassas bir ekilde yaplmas gerekir. Yatay ve dikey iki kasnak pozisyonlu alabilir. Titreim lm yaplarak azaltlabilir. Kasnak ve kay anmalar ve kasnaklarn birbirine gre montaj hatalar grlebilir.

1.7.2. Grevi
Aktarma organlarnn grevi, milleri birbirine balamaktr. Mekanik g aktarm, mekanik g kayna olan motor milinden alnan mekanik gcn, dndrlecek elemann miline mekanik bir bala aktarlmasyla gerekletirilir. Yani mekanik g aktarm iki mil arasndaki mekanik bir ba ile yaplr.

1.7.3. Meydana Gelebilecek Arzalar

Aktarma organlarnda oluan her trl balans bozukluu, eksensel ve paralel kaklk yksek maliyetli kazalara neden olur. Ayn zamanda rulmanlarn, kaplin ve kasnak-kay sisteminin mr de azalr.

Resim 1.44: Arzal bir kaplin lastii

Resim 1.45: eitli kasnak kay arzalar

24

Aktarma organlarndan kasnak-kay sisteminde kasnak atla, kay kopmas, kasnaklarda eksensel, radyal ve asal kaymalar olumas, kasnak ayarszl enerji sarfiyat, malzeme mrnn ksalmas ve verimsiz alma anlamna gelir. Bu konuda en uygun kasnak ayar lazer teknolojisi ile imal edilen titreim analizrleriyle yaplmaktadr. Kaplin dilerinde, esnek kavrama elemanlarnda veya kaplin lastiklerinde anmalar, kasnak ya da kaplin yuva anmas gibi arzalar grlebilir. Kaplin ayarszl da lazerli titreim analizrleri ile giderilebilmektedir. Redktrlerde ise yaszlktan dolay di anmas veya skmas, ya keelerinden ya karma, ar ve dengesiz yklemelerden dolay snma ve yanma gibi arzalar grlebilir.

25

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

retmeninizin size verecei elektrik motorunun mekanik ksmlarnn arzasn aadaki ilem basamaklarn takip ederek tespit ediniz. lem Basamaklar Klemens salamlk kontroln yapnz. neriler Arzal motorun klemens kutusundaki kapak vidalarn sknz. nceden hazrladnz bo bir eleman kutusuna atnz. Klemens vidalarna bal olan motor sarg ularn etiketleyerek sknz. Sktnz somun, kprleme paralarn eleman kutusuna braknz. Klemensi motor gvdesinden sknz. Klemensin toz, nem, ya, kir, pas gibi oluumlarn, basnl hava veya fra ile iyice temizleyiniz. Klemens vida ve somun dilerini kontrol ederek salamln kontrol ediniz. Klemenste hi arza tespit etmediyseniz tekrar klemensi, klemens kutusuna vidalaynz. Arzal motorun her iki yan kapaklarna ve gvdesine noktalama ilemini yaparak kapaklar dikkatlice sknz. Rotoru gvde ierisinden karnz. Rotor milinin rulmanla birleim yerlerini, milin her iki ucunu, kama yuvasn ve kamay ilgili modl bilgilerini anmsayarak inceleyiniz. Arza olup olmadn tespit ediniz. Motor pervanesini rotor milinden uygun skme aletleri (segmanlysa uygun segman pensi, ektirme vb.) kullanarak dikkatlice sknz. Pervane zerindeki kir, ya, toz vb. oluumlar fra ile temizleyiniz. Motor pervane kanatklarn ve gvdesini fazla zorlamadan hafif hafif esnetiniz. Herhangi bir atlama, kopma ve krlma olup olmadnn tespitini yapnz. Pervanenin mil yuvasnda anma, bollama olup olmadna baknz. Arza tespit etmediyseniz pervaneyi dikkatlice yerine tekrar taknz.

Motor milinin kontroln yapnz.

Motor pervanesinin kontroln yapnz.

26

 Motor kapaklar skldkten sonra kapaklarn ya, kir, toz, pas vb. Motor kapaklarnn kontroln oluumlarn iyice temizleyiniz. yapnz. Kapaklar zerinde atlama, krlma, anma gibi oluumlar olup olmadn kontrol ediniz. Kapaklarn gvdeye baland vida yuvalarnda anma, bozulma, krlma vb. olup olmadnn kontroln yapnz. Yatak yuvalar kontrol edilerek anma, eksantriklik gibi olumsuz oluumlarn olup olmadn kontrol ediniz. Motorun miline balanm olan kaplin, kasnak vb. aktarma organn uygun bir Motorun aktarma organlarnn ektirme kullanarak rotor milinden kontroln yapnz. sknz. Aktarma organnn pas, kir, ya, toz, tala vb. oluumlarn iyice temizleyiniz. Aktarma organnn mil yuvas ve kama yuvasnda anma, bollama olup olmadn kontrol ediniz. Kaplin lastii veya esnek kaplin elemanlarnda anma olup olmadn inceleyerek kontrol ediniz. Kaplin veya kasnak ayarszl olup olmadn da uygun montaj yapldktan sonra kontrol ediniz. Skme ilem srasn anmsayarak motorun tm paralarn eksiksiz monte ediniz. Sktnz btn paalar tekrar lem srasn kartrdnzda modl bilgi toplayarak motorun montajn yapnz. sayfalarndan yararlannz veya retmeninizden yardm isteyiniz.

27

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1. gvenlii kurallarna uygun alma yaptnz m? 2. Klemensten sarg ularn skerken etiketleme yaptnz m? 3. Motor kapaklarn skmeden nce kapaklarla gvdeye noktalama iaretlemesi yaptnz m? 4. Klemens, pervane, kapaklar, kaplin gibi motor paralarnn toz, kir, pas, ya, tala vb. olumsuz oluumlarn yeterince temizlediniz mi? 5. Kapaklarda bulunan rulman yuvalarn iyice kontrol ettiniz mi? 6. Aktarma organlarn milden skerken ektirme kullandnz m? 7. Motoru yeniden topladktan (montaj) sonra aktarma organlarnn ayarlarn kontrol ettiniz mi? 8. Motoru skme ve toplama (montaj) ilemlerinde yerine uygun takm ve malzeme kullandnz m? 9. Kullandnz takm ve aletlerin temizliini yaparak salam ve eksiksiz olarak yerlerine braktnz m? 10. Motoru yeniden toplamay baardnz m? 11. alma yaptnz atlyenin temizliini yaptnz m? 12. Uygulama faaliyetini size verilen srede tamamladnz m? 13. almalarnz i nl giyerek mi yaptnz? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

28

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere getirilecek bilgilerin bulunduu seenei iaretleyiniz. 1. Doru akm motorlarnda manyetik alann meydana geldii ksma .......... denir. A) Endktr B) Endvi C) Kolektr D) Fralar ............ ve ............ doru akm elektrik enerjisini endviye ileten ksmlardr. A) Fra-Kutuplar B) Fra-Kolektr C) Klemens-Endktr D) Kolektr-Yataklar Asenkron motorun rotoru iki eittir. Bunlar ............... rotor ve .............. rotordur. A) Bakrl- Alminyumlu C) Ksa Devreli-Sincap Kafesli B) Ksa Devreli-Sargl D) Bilezikli-Sargl Asenkron motorlarda soutma ............. emdii havann, ........... vastasyla gvde kanallarna ynlendirilmesiyle yaplr. A) Pervanenin-kasnak B) Pervanenin-Rotor Kanatklar C) Rotorun- Pervane D) Pervanenin- Muhafaza Tas Stator ................ yaplr. A) elik dkmden B) nce silisyumlu saclarn paketlenmesiyle C) Alminyum pres dkmden D) Tek para pik dkmden Sargl rotor oluklarna aralarnda ...... faz farkl alternatif akm sargs sarlr. Sarglar .......... veya .......... balanarak elde edilen adet sarg ucu ........... balanr. A) 120 - Yldz-gen-Bileziklere B) 180 -gen Yldz-Kolektre C) 120 -Seri-Paralel-Bileziklere D) 360 - Paralel-Seri-Fralara Motor milinin kasnak, kaplin, dili gibi aktarma organlaryla birletirilmesi .........yaplr. A) Klemenslerle B) Yataklarla C) Kamalarla D) Kaylarla 29

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Motorlarn rettii mekanik g dndrlecek makinelere.........ile iletilir. A) Rulman B) Rotorla C) Kama D) Kaplin Motorlarn hareket iletimi .......... sessiz, darbesiz ve verimli bir ekilde yaplr. A) Zincirle B) Kasnakla C) Kaplinle D) Redktrle Aktarma organlarndaki ayarszlk ....... artrr. A) Enerji Tketimi B) Verimi C) Kaplin mr D) Rulman mr

9.

10.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

30

RENME FAALYET2
AMA

RENME FAALYET-2

Motorun rulmanlarnda meydana gelebilecek arzalar tespit edebilecek ve rulmanlarn bakmn yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Elektrik makineleri sat ve tamiri yapan i yerlerini, bobinajclar ve r ulman satclarn ziyaret ederek rulman eitlerini reniniz. Rulman bakmnn nasl yapldn ve en ok hangi rulman arzalarnn olutuunu reniniz. Kulaklkl grlt dinleme, enfraruj termometre ve titreim lm cihazlarn veya aletlerini grerek inceleyiniz. Mmknse birer uygulama yapnz. Yukardaki konularda internetten de aratrma yapnz. Aratrma ve incelemelerinizi rapor hline getirerek atlye veya snfta tartnz.

2. RULMANLAR
2.1. Rulmanlarn Yaps
Milin dnmesini kolaylatrmak iin deiik biimlerde yuvarlanan paralar bulunan yataklara rulmanl yataklar denir. Rulmanl yataklar genellikle u ana ksmlardan oluur:

Resim 2.1: Rulmann ksmlar

31

ekil 2.1: Rulmann ( ayrntl kesit grn ) yaps

2.1.1. Bilezik
bilezik elikten yaplr, sertletirilir ve talanr. Bileziin mil ile beraber dnebilmesi iin mile skca geirilir.

2.1.2. Yuvarlanan Paralar ( Bilye)

Yatak iindeki srtnme direncini azaltmak amacyla kullanlan i bilezik ile d bilezik arasndaki paralardr. Yksek kaliteli elikten yaplan bu paralara rulman dendiinden bu tr yataklara da rulmanl yataklar ad verilir. Rulmanlar, mil dnerken kendi ekseninde dner ve i bileziin evresinde yuvarlanma hareketi yapar. Rulmanlar eitli biimdedir ve yatan adlandrlmas, bunlarn biimine gre olur. Gnmz teknolojisinde hibrid rulmanlar kullanlmaktadr. Hibrid rulmanlarda yuvarlanan para seramik, bilezikler ise eliktir. Hibrid rulmanlar yksek scaklkta ve yksek hzlarda baarl olarak grev yapar. Bu rulmanlar, gnmzde zellikle bata havaclk ve uzay endstrisi (gaz trbinleri) olmak zere elektrik motorlar, dili kutular, pompalar, takm tezghlar ve kompresrler gibi eitli sistemlerde kullanlmaktadr. Hibrid rulmanlar, yksek scaklkta ve yksek hzl sistemlerde dk titreimle stn bir performans sergilemektedir. Hibrid rulmanlarn mrleri daha uzundur. Bu gibi zelliklerden dolay seramik esasl rulmanlarn kullanm gn getike yaygnlamaktadr. 32

2.1.3. Kafes
Rulmanl yataklarda kafes, rulmanlara klavuzluk yapt iin klavuz bilezii de denir. Eer kafes kullanlmazsa rulmanlar birbirine deer. Mil dnme hareketi yapnca da rulmanlar ksa zamanda birbirlerini andrr. Kafes, rulmanlar eit mesafede tutarak birbirini andrmasn nler. Ayn zamanda rulmanlarn eit deerde yklenmesini salar. Bu nedenlerden dolay kafes nemli grevler yklenmitir. Kafes, srekli rulmanlarla srtneceinden anmann rulman yerine kafeste olmas iin yumuak gerelerden ( yumuak elik, pirin, bronz, cam elyaf takviyeli polyamid vb. ) yaplr. Hatasz montajlarda kafese fazla yk gelmez ve kafes olarak elik sac yeterli olur.

2.1.4. D Bilezik
D bilezik elikten yaplr, sertletirilerek talanr. D bileziin yatak kutusuna, makine gvdesine skca gemesi veya zel bir konstrksiyonla alndan sktrlarak dnmesi nlenir.

2.2. Rulman Bakm

Rulmanl yataklarda iletme scakl +120 Cyi gememelidir. Ancak zel olarak hazrlanm yataklarda bu scaklk +150 Cye kadar ykselebilir. Rulmanl yatak ne kadar az snrsa o derecede rahat ve sessiz alr. Yan viskozitesi dmez, ya abuk eskimez ve yatak uzun mrl olur. Normal iletme koullarnda rulmanl yataklar genellikle gres ya ile yalanr. Gres yann yapma yetenei fazla, nem ve pisliklere kar koruyucu zellii de stndr. Rulman yatana ait boluun %30 ila %50 kadar gres ya ile doldurulmaldr. Aksi hlde ya rulmanlar ile i bileziin dnn gletirerek gereksiz snmalara neden olur. Bylece yan mr azalm olur. Rulmanl yatak ok az dnle alyorsa ve alma yeri rutubetliyse gres ya kullanlmaldr. Rulmanl yatak alma srasnda en ok +60 Cye kadar snyorsa kalsiyum sabunlu gresler kullanmak uygundur. -30 C ile 80 C arasnda snyorsa sodyum sabunlu gresler kullanmak uygundur. zellikle kk apl ve sabit yataklar taklaca zaman yalanr. Yan mr yatan mrnden fazla olduundan sonraki yalamalar gereksizdir. Byk ve oynak rulmanl yataklar ya fazla eskitir. Bu durumda yatan bir veya iki ylda bir sklerek ykama benzini ya da temiz benzinle ykanmas ve temizlenmesi gerekmektedir.

33

Temizlenmi yatak iyice gzden geirilmeli ve iyice yalandktan so nra yerine taklmaldr. Yataktan yersiz ses alnyorsa hemen yenisiyle deitirilmelidir. Yan yatak iinden darya szmasn ve dardan toz, tala, su vb. zararl eylerin yatak iine girmesini nlemek iin ya keeleri kullanlmaldr. Yatan tad milin yatak kutusundan k yerlerinde birer ya keesi bulunmaldr. Bylece ya keesi mili iyice sardndan dolay ya szmas nlenmi olur. Rulmanl yataklarn paslanmaya kar korunmas iin yatak ambalajlanmadan nce bir madde ile ilem grr. Yatak ambalajndan, alaca yere taklaca anda karlmal ve gereksiz ekilde akta braklmamaldr.

2.3. Rulmanlarn nemi

Rulmanl yataklarn srtnme direnci daha az olduu iin kayp g miktar azalr. Makinenin verimi artar. Mil daha ksa zamanda harekete geer. alma hz yksek olan mil iin kullanlmaya elverilidir. Yatak boluu azaldndan daha hassas makine yapm kolaylar. Yatakta bozulma olursa ksa zamanda deitirilebilir. Az yer kaplad iin makinelerin kk hacimli yaplmasn salamlardr. Ya sarfiyatlar azdr. Baz rulmanlarda ya mr rulman mrnden de fazladr. Standartlara gre retildiklerinden her zaman piyasada, her eidini bulmak mmkndr. Mil gerecinin yaplarna etkisi yoktur.

2.4. Rulman Arzalarnn Tespit lemi

Rulman arzalarnn tespitinde en nemli arza bildiricisi rulmann sesi olarak bilinir. rnein, klasik arza tespitleri kulamzn dorudan duyduu rulmann sesine gre yaplmaktayd. Ancak gelien gnmz teknolojisinde ok deiik yntemlerle rulman arzalarnda doru tehisler koyan cihazlar yaplmtr. Bu cihazlar kullanlarak rulman arzalarnn tespiti, ok kolay, abuk ve doru bir ekilde yaplmaktadr.

2.4.1. Kulaklkl Grlt Dinleme Aleti

Kulaklkl grlt dinleme aleti ile rulman grlts kolaylkla ve hzl bir ekilde kontrol edilebilmektedir. Bu alet tpk bir doktor stetoskobu gibi kullanlmaktadr.

Resim 2.2: Kulaklkl grlt dinleme aleti

34

2.4.2. Scaklk lm Tabancas

Bu cihazlar, gnderdikleri kzl tesi n ile bir noktadaki scakl ler. Uzaktan nokta scaklklarn lmek iin kullanlan pratik ve ekonomik cihazlardr. Seimi uzaklk ve scaklk aral baznda yapmak gerekir. Rulmanlarn ss bu cihazlarla aralkl bir ekilde llmek suretiyle s deiimleri izlenir ve rulmanlarn arzas tespit edilir.

2.4.3. Titreim lm ve Analiz Cihazlar

Titreim lm yapabilmek iin gerekli ilk art bir titreim lm cihaz ve probudur. ou zaman cihaz beraberinde bir kalibratr kullanlmas da gerekli olmaktadr.

Resim 2.3: Titreim lm cihaz

Titreim lm problarn aadaki gruplara ayrabiliriz: Akselerometre: Geni frekans ve dinamik arala sahip ve nispeten ufak yapda olmas sebebiyle en genel amal transdserdir. Hz probu, ounlukla orta frekans blgesini ieren izleme sistemlerinde kullanlmaktadr. Deplasman probu, zellikle dk frekansl deplasman lmnn gerektii aft titreimi, eksen kakl gibi lmlerde faydal olmaktadr. Titreimmetreler: Sadece saysal bir deer olarak makine zerindeki titreim seviyesi renilmek isteniyorsa titreimmetre kullanlmaldr. Titreim arza detektrleri: Saysal deerlerin yannda rulman arzalar, kaplin ayarszl, balans bozukluu gibi basit arzalar spektrum (titreim grafii) analizi yaplmadan tanmlanmak isteniyorsa titreim arza dedektrleri kullanlmaldr. Titreim spektrum analizrleri: Spektrum analizi yapabilmek iin lm sonularnn kaydedilebilecei bilgisayar destekli bir titreim lm cihazdr.

Balans bozukluu Kaplin ayarszl Rulman arzas Kaymal yatak arzas Ankraj ve ase geveklii Mekanik geveklikler 35

Fanlarda ve pompalarda ak bozukluklar Elektrik motorlarnda baz elektriksel arzalar titreim analizi ile bulunabilir.

2.5. Enfraruj Termometre Kullanm

Enfraruj termometre kullanm son derece pratik, hassas bir termometredir. Sadece scakl lmek istenen cisme krmz k noktas dorultulursa MAX, MIN, T gibi lmleri enfraruj termometre ekranndan C veya F birimleri ile okunur.

Resim 2.4: Deiik enfraruj termometreler

Termal grntleme: Termal grntleme dnen ya da sabit sistemlerde ssal farkllk oluturan problemlerin tespitinde yksek verimlilikle kullanlan bir nleyici bakm tekniidir. Rulman arzalar, elektriksel balantlardaki problemler ve soutma problemleri infrared termal grntleme ile tespit edilebilmektedir.

Resim 2.5: Termal grntleme

2.6. Titreim lm Cihazn Kullanma

Makinelerin alma koullar altnda yaydklar titreim, onlarn durumlar hakknda fikir vermektedir. Rulmanlar, dili kutular, elektrik motorlar, fanlar gibi her tr dnen donanm zerinde bir kereye mahsus veya periyodik olarak titreim analizi yaplarak arza nedenleri tespit edilmektedir.

36

Resim 2.6: Dorudan lme yapan ve okunabilen titreim lm cihaz

El tipi titreim lm cihazlar ile titreim lmne dayal makine bakmna ynelik tm lmler yaplabilmektedir. Tm rulman markalarnn titreim arza frekanslar veri tabann da ieren yeni bilgisayar programlaryla donatlan bu cihazlar kullancya abuk, etkin ve kolay analiz olana salamaktadr. Ayn zamanda nceki l m verilerine kolayca ulamak da mmkn olmaktadr. Bu tip cihazlarla yaplan lmeler, abuk ve kolay dorudan lme yaplarak okunabildii iin kullanmlar da olduka kolaylamtr. Bu zellik sayesinde, tesis ierisinde yer alan makinelerin titreim deerlerinin periyodik olarak kontrol edilerek olas bir hatann nceden fark edilmesi bakm alannda kolaylk ve avantaj salamaktadr. Bozulmas beklenen makine veya paralarn yedeklerinin temin edilerek zamannda deitirilmesi sayesinde iletme retimi kayb en aza indirilmi olur. Gnmzde bu yntemle, Rulman Elektrik motoru Kompresr Jeneratr Pompa Fan Dili kutusu Redktr Trbin aft ve dier dnen aksama sahip makinelerde bakma ynelik titreim lmleri yaplmaktadr. Bu makinelerde problemin ne olduunu anlayabilmek iin frekans analizi yapabilen lm cihazlarna da ihtiya vardr. Bilgisayar program zerinde tanmlanan tesis yaps zerinde llecek makineler ve lm noktalar belirlenerek veri toplama cihazna transfer edilir. Bu sayede, veri toplama cihaz aldnda zerinde hangi makinenin hangi noktasnda 37

ne lm yaplaca gsterilecektir. Kullanc bu lmleri (rota) tamamladktan sonra toplanan data tekrar bilgisayara transfer edilir. Bilgisayar zerinde her noktada yaplan lmlerin kaytlar saklanmaktadr. Bu sayede, ayn noktada daha nce elde edilmi lm sonular ile yenileri karlatrlarak herhangi bir hata oluup olumad anlalabilmektedir. Hata tespiti iin deiik analiz teknikleri bulunmaktadr. Yukarda belirtilen ilem el tipi bir cihazla periyodik aralklarla yaplabilecei gibi kritik makinelerin izlenmesi iin srekli izleme ve analiz sistemleri de bulunmaktadr.

38

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

retmeninizin size verecei elektrik motorunun rulmanlarn aadaki ilem basamaklarn takip ederek kontrol ediniz. lem Basamaklar Rulmanlarn snmasn kontrol ediniz. neriler Enfraruj termometreyi rulman ss kontrol edilecek motorun rulman yataklarna ynlendiriniz. Enfraruj termometre butonuna basarak lazer nnn rulman yatana ynlenmesini salaynz. Enfraruj termometre LCD ekrannda grlen sy dondurunuz ve kaydediniz. Daha nceki llen slarla karlatrarak ar ve anormal s ykselmesi olup olmadn kontrol ediniz. Farkl ve yksek s tespit edilirse rulmanlarn bakmlar ile ilgili bilgiler nda gerekenleri yapnz. Kulaklkl stetoskobun dinleme balklarn doktorlarn yapt gibi kulaklarnza taknz. Stetoskobun rulman sesini dinleme ksmn, kontrol edilecek rulmana dokundurunuz. Rulman dnerken kulaklktan duyulan sesi dikkatli bir ekilde dinleyiniz. Duyulan sesin arzal rulman sesine benzeyip benzemediine karar veriniz. Arzal rulman sesini tanmak iin bu konuda yaptnz aratrmann sonularn hatrlaynz veya sonular tekrar inceleyiniz. Seyyar titreim lme cihazn alarak inceleyiniz. Cihazn probunu titreimi llecek rulman yatana tutarak cihazda okunan deeri kaydediniz. Kaydettiiniz titreim deeriyle normal titreim deerlerini karlatrnz. Farkl bir titreim gzlemlediyseniz rulman veya yataklarn arzal olup olmadna karar veriniz. Arzal rulman ve yatak onarm konularn da hatrlayarak gerekli bakm ve onarmlar 39

Rulmanlarn sesini kontrol ediniz.

Rulmanlarn titreimlerini kontrol ediniz.

yapnz.

Rulmanlarn yan kontrol ediniz.

Rulman muhafaza kapan anz. Rulman yatandaki ya kontrol ediniz. Yanda eskime, azalma, kirlenme (toz, tala, vb.) olup olmadn inceleyiniz. Rulman yatann yalanmas gerekiyorsa Rulman Bakm ile ilgili bilgileri hatrlaynz. rendiiniz bilgiler nda rulmanlarn yalanmasn yapnz. Yalanan rulman kontrol ederek kullanma hazr hle getiriniz.

40

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. gvenlii kurallarna uygun alma yaptnz m? nfraruj termometreyi incelediniz mi? nfraruj termometre n arzal alan bir rulmana ynlendirerek LCD ekranda scaklk deerini okudunuz mu? Okuduunuz s deerinin hangi birimde olduunu biliyor musunuz? Kulaklkl stetoskop kullandnz m? Seyyar titreim lm cihazn incelediniz mi? Titreim lm cihaznn probunu arza tespiti yaplacak olan rulman yatana tuttunuz mu? Kaydettiiniz rulman titreiminin analizini yaptnz m? Rulman yata ya seviye kontrolu yaptnz m? Arza tespiti yaptnz bir rulmanda arza giderici bakm almas yaptnz m? alma yaptnz atlyenin temizliini yaptnz m? Uygulama faaliyetini size verilen srede tamamladnz m? almalarnz i nl giyerek mi yaptnz? Evet Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

41

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere getirilecek bilgilerin bulunduu seenei iaretleyiniz. 1. bilezik, bilye, kafes ve d bilezik .............................ksmlardr. A) Asenkron motorun B) Kapaklarn C) Rulmanlarn D) Rotorun Rulman arzasn hibir alet olmadan ................................ tespit edebiliriz. A) El ve gz kontrolu yaparak B) Gres ya miktarn kontrol ederek C) Doktor steteskopuyla D) Sesini dinleyerek Rulmanl yataklarda bilyeler eit mesafede tutarak birbirini andrmasn nleyen ksm .................. tir. A) bilezik B) Kafes C) D bilezik D) Yatak kutusu

2.

3.

Aadaki cmlelerin sonunda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 4. 5. ( ) Rulmanl yataklarn srtnme direnleri azdr. ( ) Enfraruj termometreyle rulmanlarn ses lm yaplr. Bununla da rulmann arzas tespit edilir. ( ) Bilyeli rulmanlarn yatak boluunun tamam gres ya ile yalanmaldr. ( ) Titreim lm cihazlaryla motorlarn yatak titreimi llerek rulman arzalar tespit edilir.

6. 7.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

42

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aada verilen cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. alternatif akm elektrik enerjisini, mekanik enerjiye dntren elektrik makineleridir. .asenkron motorun dnen ksmdr Kk gl motorlarda ana kutup ve yardmc kutup pabular ile tek para hlinde . dklr Kutuplar, kk gl motorlarda .. yaplr doru akm motorlarnda mekanik enerjinin alnd dnen ksmdr. bilezik .yaplr Rulmanl yataklarda iletme scakl . yi gememelidir Rulman yatana ait boluun kadar gres ya ile doldurulmaldr Rulman arzalarnn tespitinde en nemli arza .. olarak bilinir. Enfraruj termometre ekranndan birimleri ile okunur.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

43

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A B B D B A C D D A

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 C D B Doru Yanl Yanl Doru

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Asenkron motorlar rotor dkme elikten doal mknatstan endvi elikten +120 C %30 ila %50 bildirici rulman sesi C veya F

44

KAYNAKA KAYNAKA
PENT Adnan ATE Hsamettin Elektrik makinelerinin esaslar 1990 GRKEM Abdullah, Elektrik Makinalarnda Bobinaj, zkan Matbaaclk,Ankara, 1999.ALTUNSACLI Adem, Elektrik Makineleri ALTUNSACLI Adem, Elektrik Makineleri, skenderun 2003

45