T.C.

MLL ETM BAKANLII

MOTORLU ARALAR TEKNOLOJS

ARALARDA TEMEL ELEKTRONK

525MT0270

Ankara, 2011
 Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
PARA LE SATILMAZ.
 NDEKLER
AIKLAMALAR .................................................................................................................... ii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI ........................................................................... 3
1.1. Direnler ....................................................................................................................... 3
1.2. Diyotlar ......................................................................................................................... 7
1.3. Kondansatrler ............................................................................................................ 11
1.4. Transistrler ................................................................................................................ 15
1.4.1. Transistr eitleri............................................................................................... 15
1.4.2. Transistrn salamlk ve tip kontrol: ............................................................... 17
1.4.3. Transistrn emiter ve kolektr ularn tespit etmek: ........................................ 18
1.5. Transformatrler ......................................................................................................... 19
1.5.1. Yaplar ................................................................................................................ 19
1.5.2. alma prensibi .................................................................................................. 19
1.5.3. Transformatrlerin snflandrlmas .................................................................... 20
1.5.4. Transformatrn ular ........................................................................................ 21
1.5.5. Transformatrlerin kontrolleri ............................................................................. 21
1.6. Rleler ......................................................................................................................... 22
1.6.1. alma prensibi: ................................................................................................. 22
1.6.2. Rlenin lmleri: ............................................................................................... 24
1.7. Tristrler ..................................................................................................................... 25
1.8. Entegre (Tmleik) Devre ........................................................................................... 27
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 29
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 33
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 35
2. ETL ELEKTRONK DEVRELERN YAPILARI ALIMALARI VE KONTROLLER .............. 35
2.1. Flar Devresi ............................................................................................................. 35
2.2. Yryen Ik Devresi .................................................................................................. 36
2.3. Siren Devresi ............................................................................................................... 37
2.4. Park Sensr Devresi .................................................................................................. 37
2.5. Geri Vites Uyar Devresi............................................................................................. 39
2.6. Zaman Ayarl Tavan Lambas Devresi ( Aydnlatma Zamanlaycs) ..................... 40
2.7. Alarm Devreleri .......................................................................................................... 42
2.7.1. Ikl kaz Sistemi ve Kullanlan Elemanlar ........................................................ 42
2.7.2. Hrsz Alarm ....................................................................................................... 43
2.8. Reglatr Devreleri ..................................................................................................... 44
2.8.1. Basit, Ayarl Reglatr ........................................................................................ 44
2.8.2. Sabit Reglatr (L200) ........................................................................................ 44
2.8.3. 7806 ile 6 Voltluk Reglatr ............................................................................... 45
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 46
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 48
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 49
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 51
KAYNAKA ......................................................................................................................... 52
IKLAMALAR
i
 AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD 525MT0270
ALAN Motorlu Aralar Teknolojisi Alan
DAL/MESLEK Alan Ortak
MODLN ADI Aralarda Temel Elektronik
Elektronik devre ve devre elemanlarnn yapsn,
MODLN TANIMI zelliklerini, grevlerini ve kontrollerini ieren retim
materyalleridir.
SRE 40/32
N KOUL Bu modln n koulu yoktur.
YETERLK Temel elektrik ve elektronik ilemlerini yapmak
Genel Ama
Temel elektronik bilgilerine sahip olacak ve ara zerinde
elektronik devrelerin arzalarn tehis etmede gerekli alt
yapy kazanacaksnz.
Amalar
MODLN AMACI 1. Elektronik devre elemanlarnn kontroln elektrik ve
elektronik devre elemanlar kataloglarna ve standart
deerlerine uygun yapabileceksiniz.
2. eitli elektronik devrelerin devre elemanlarn
kataloglarna ve standart deerlerine uygun
kurabileceksiniz.
ETM RETM Ortam: Ara elektrik ve elektronik atlyesi
ORTAMLARI VE Donanm: Elektrik ve elektronik devre elemanlar, deney
DONANIMLARI panolar, avometre (analog ve dijital)
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
LME VE retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli
DEERLENDRME test, doru-yanl testi, boluk doldurma vb.) kullanarak
modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri
lerek sizi deerlendirecektir.

ii
 GR

GR
Sevgili renci,

Geliim ve deiim bilgi ve eitimle olmaktadr. inde bulunduumuz yzyl bilimin

ve teknolojinin hi durmadan ilerledii ve gelitii bir yzyldr. Her teknolojik gelime tm
insanla refah, konfor ve hz kazandrmtr.

Yaamn her alanna ve her ynne girmi olan teknoloji, insanoluna sunulmu
nemli birer nimettir. Salk sektrnden ulam sektrne, iletiim sektrnden savunma
sanayi ve otomotiv sektr olmak zere birok sektrn en nemli unsuru durumundadr.

Otomotiv teknolojisi son yllarda ok byk gelimeler gstermitir. zellikle elektrik

ve elektronik alanlarndaki ilerlemeler, tm endstride ve otomotiv sektrnde de elektrik ve
elektronik devre elemanlarnn kullanlmasn zorunlu klmtr.

Otomotivde zellikle konfor ve gvenlik sitemlerini ve motor performansn artrc

faaliyetlerde bulunulmas ve bu konularda elektrik ve elektroniin byk kolaylklar
salamas, bu meslek daln ayrcalkl bir konuma getirmitir.

Bu modlde bahsedilen direnler, diyotlar, kondansatrler, transistrler,

transformatrler, rleler, tristrler, entegreler ve bunlarn kullanlmasyla elde edilen
devreler, elektrikle ve elektronikle alan tm cihazlarda ok sk kullanlmaktadr. Bu da
insan yaamn ok kolaylatran, ilemleri hzlandran bir olaydr.

zellikle son yllarda retilen aralarda ve retim merkezlerinde robotlarn

kullanlmas, tm ilerin bilgisayar destekli yaplmas ve retilen otomotivde tm sistemlerin
(hidrolik-pnmatik, mekanik vb.) elektrik ve elektronik kontroll olmas nedeni ile bu
modl, imdi ve gelecek yllar iin ok nemli olacaktr.

Sizler gelecein teminat ve T.C. devletinin devamlln salayacak nesiller olarak

aratrc olacak, bilgi ve teknolojiyi elde edecek, onu insanla sunacak birer bireyler olarak
kendinizi yetitirmelisiniz.

1
2
 RENME FAALYET1

AMA RENME FAALYET1

Elektronik devre elemanlarnn kontroln, kataloglarnda belirtilen standart

deerlerine uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Elektronik devre elemanlarnn eitlerini, okulunuzda bulunan elektrik ve

elektronik blmlerinden veya elektronik paralar satlan yerlerden temin
ederek inceleyiniz ve yaps hakknda bilgi edininiz. Aratrmann sonularn
arkadalarnzla paylanz.

1. ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

Motorlu aralar sektrnde son yllarda ok byk gelimeler olmaktadr. zellikle
motor performansn artrc sistemler, konfor ve gvenlik sistemleri, elektroniin salad
byk kolaylklar sayesinde gelitirilmitir.

1.1. Direnler
Grevi: Elektrik ve elektronik devrelerinde, devreden geen akm snrlamak ve bir
gerilim dmesi meydana getirmek zere imal edilmi olan elemanlara denir. Direnler
byk "R" harfi ile gsterilir ve R=U / I forml ile hesaplanr. Birimi ohmdur. Elektronik
devrelerde diren kullanrken direncin ohm olarak deerine ve watt olarak gcne dikkat
edilmelidir. Direnler AC veya DC gerilimlerde ayn zellii gsterirler. Bir elektronik
devrede kullanlan direnlerin grnmne rnek, Resim 1.2de gsterilmitir.

Resim 1.1: Deiik diren rnekleri

Yaps: Direnler yapldklar maddelere gre drde ayrlr.

Karbon direnler: Karbon ve plastik reineden yaplr.

Telli direnler: Porselen zerine tel sarlarak yaplr. Yksek akm ileten
yerlerde kullanlr.
3
 Film direnler: ki tipte yaplr. Bunlar, karbon film ve metal filmdir.
Cermet direnler: Seramik gvdenin ok yksek scaklkta karbonlanmas ile
elde edilir.

Diren eitleri: Sabit ve ayarl olmak zere iki gruba ayrlr.

Sembolleri: Aadaki ekil 1.1de eitli diren sembolleri grlmektedir.

Sabit Deiken Potansiyemetre

ekil 1.1: Diren sembolleri
Direnlerin karakteristii: Direnlerin iki nemli karakteristii vardr. Bunlardan
biri direncin omik deeri, dieri ise direncin gc olarak tanmlanr.

Piyasada ok geni bir yelpazede eitli omik deerlere sahip direnler bulunmaktadr.
Bir direncin omik deeri, o direncin elektrik akmna gsterdii zorluk demektir. Elektrik
veya elektronik devrelerinde 0.01 ohmdan birka mega ohma kadar direnler
kullanlabilmektedir.

Direncin omik deerinin katlar:

1 kilo ohm (1 k) = 1000

1 mega ohm (1 M) = 1000 k= 1 000 000

Diren renk kodlar:

Direnlerin iki nemli karakteristii olduu daha nce belirtilmiti.

Bu karakteristikler:

Direncin omik deeri,

Direncin gc
olarak tanmlanr ve devrede kullanlacak direnlerin seiminde bu byklkler
dikkate alnr. imdi bu byklklerden omik deeri inceleyelim.

Direncin omik deeri ya zerine dorudan doruya rakamla yazlr (ekil 1.4) ya da
renk kodlar araclyla belirtilir.

ekil 1.2: Omik deeri zerinde yazl direnler

4
 Dier bir grup direnlerde ise (genellikle 0.125 ve 0.25 wattlk direnlerde), omik
deer, direncin zerindeki renk bantlaryla ifade edilir. Genellikle, direnlerin zerinde 4
tane renk band bulunur. Bu bantlarn soldan tanesi direncin omik deerini, en sadaki
bant ise direncin toleransn verir. ekil 1.3te direncin zerinde bulunan renk bantlar ve
ekil 1.4te de renk bantlarnn karlklar olan saylar grlmektedir.

ekil 1.3: Direncin zerindeki renk bantlar

ekil 1.4: Renk bantlarnn karlklar olan saylar, arpanlar ve tolerans deerleri
5
 Not: Dirente tolerans deeri % ile ifade edilir. Direncin omik deerinin evre
artlarna gre artmas veya azalmas demektir.

rnek: Bir diren zerindeki renk dalm krmz-krmz-kahverengi-gm olan

direncin temsil ettii diren deeri nedir?

Cevap: Krmz (2), krmz (2), kahverengi (1) olduu iin; 22x10=220 ohmdur. Son
renk kodunun da gm olduu iin tolerans % 10 olur. Sonu olarak 220 %10dur.

Diren kontrol: Analog avometre ile diren kontrol yaparken;

llecek direncin tahmin deerine gre avometrenin skalas seilir.
Avometrenin kablosunun ular birletirilerek l aletinin sfrlama ayar
yaplr.
Avometrenin kablosunun ular ekil 1.5teki gibi direncin ularna dedirilerek
skaladan deer okunur (Okunan bu deer diren zerindeki deer veya renk
bantlarnn saysal deeri ile karlatrlp doruluu kontrol edilebilir.).
Analog l aletlerinde skala zerinde diren deeri okunurken ibrenin sa taraftaki
blgede olmasna dikkat edilir. ayet avometrenin kablosu diren ularna dedirildii
zaman ibre sol tarafta kalyor ve ok az hareket ediyor ise avometrede uygun skala
seilmemi demektir.

ekil 1.5: Avometre ile diren lm

6
1.2. Diyotlar

Diyot: Diyot tek yne elektrik akmn ileten bir

devre elemandr. Diyotun P kutbuna "anot", N kutbuna
da "katot" ad verilir. Genellikle AC akm DC akma
dntrmek iin dorultma devrelerinde kullanlr.
Diyot, N tipi madde ile P tipi maddenin birleiminden
oluur. Bu maddeler ilk birletirildiinde P tipi maddedeki
oyuklarla N tipi maddedeki elektronlar iki maddenin
birleim noktasnda buluarak birbirlerini ntrler ve
burada "ntr" bir blge oluur. Bu ntr blge, kalan dier
elektron ve oyuklarn birlemesine engel olur. ekil
1.6da diyotun sembol ve ntr blge gsterilmitir.
ekil 1.6: Diyot sembol ve
ntr blgesi

Diyotun doru ve ters polarizasyonu:

Doru polarma: Anot ucuna g kaynann

pozitif kutbu, katot ucuna da g kaynann
negatif kutbu balandnda P tipi maddedeki
oyuklar g kaynann pozitif kutbu tarafndan,
N tipi maddedeki elektronlar da g kaynann
negatif kutbu tarafndan itilir. Bu sayede aradaki
ntr blge yklm olur ve kaynan negatif
kutbundan pozitif kutbuna doru bir elektron
ak balar. Yani diyot iletime gemitir. Fakat
diyot ntr blmn amak iin diyot zerinde
0.6 voltluk bir gerilim dm meydana gelir. Bu
gerilim dm silisyumlu diyotlarda 0.6 volt,
germanyum diyotlarda ise 0.2 volttur. Bu
gerilime diyotun "eik gerilimi" ad verilir. Diyot ekil 1.7: Diyot zerinden geen
zerinde fazla akm geirildiinde diyot zarar akm snrlamak iin devreye seri
grp bozulabilir. Bu nedenle diyot zerinden balanm diren
geen akmn drlmesi iin ekil 1.7deki
devreye bir de seri diren balanmtr. deal
diyotta bu gerilim dm ve sznt akm
yoktur.

7
 Ters polarma: Diyotun katot ucuna g kaynann
pozitif kutbu, anot ucuna da g kaynann negatif
kutbu balandnda ise N tipi maddedeki elektronlar
g kaynann negatif kutbu tarafndan P tipi
maddedeki oyuklarda g kaynann pozitif kutbu
tarafnda ekilir. Bu durumda ortadaki ntr blge
geniler, yani diyot yaltma gemi olur.

ekil 1.8: Sznt akm

eitleri ve sembolleri:

Zener diyot: Zener diyotlar normal diyotlarn

delinme gerilimi noktasndan faydalanlarak
yaplmtr. Zener diyot doru polarmada normal
diyot gibi, ters polarmada ise belirli bir gerilimden
sonra iletime geer. letime getii bu gerilime
zener voltaj denir. Zener diyot, zener gerilimi ile
anlr. Zener gerilimin altnda ise diyot yaltma
geer. Fakat bu voltajn zerine kldnda zener
diyotun zerine den gerilim zener voltajnda sabit
kalr. zerinden geen akm deiken olabilir. ekil 1.9: Diyotun simgesi ve
Zenerden arta kalan gerilim ise zenere seri bal olan ters plorlamaya kar tepkisi
direncin zerine der. Zener diyotlar voltaj belli bir
deerde sabit tutmak iin yani regle devrelerinde
kullanlr. ekil 1.9da zener diyotun simgesi ve ters
polarmaya kar tepkisi grlmektedir.

Tunel diyot: Saf silisyum ve germanyum

maddelerine daha fazla katk maddesi katlarak imal
edilmektedir. Tunel diyotlar ters polarma altnda
alr. zerine uygulanan gerilim belli bir seviyeye
ulaana kadar akm seviyesi artarak ilerler. Gerilim ekil 1.10: Tunel diyot sembol
belli bir seviyeye ulatktan sonrada zerinden geen
akmda d grlr. Tunel diyotlar bu d
gsterdii blge iinde, yksek frekansl devrelerde
ve osilatrlerde kullanlr. Tunel diyotun sembol
ekil 1.10da grlmektedir.

8
 Varikap diyot: Varikap diyot, ularna verilen
gerilime oranla kapasite deitiren bir ayarl
kondansatrdr ve ters polarma altnda alr.
Bu eleman televizyon ve radyolarn otomatik
aramalarnda kullanlr. ekil 1.11: Varikap diyot sembol
otki (Schottky) diyot: Normal diyotlar ok
yksek frekanslarda zerine uygulanan gerilimin
yn deitirmesine karlk veremez. Yani
iletken durumdan yaltkan duruma veya yaltkan
durumdan iletken duruma geemez. Bu hzl ekil 1.12: otki diyot sembol
deiimlere cevap verebilmesi iin otki diyotlar
imal edilmitir. otki diyotlar normal diyotun n
ve p maddelerinin birleim yzeyinin platinle
kaplanmasndan meydana gelmitir. Birleim
yzeyi platinle kaplanarak ortadaki ntr blge
inceltilmi ve akmn ntr blgeyi amas
kolaylatrlmtr.
Led diyot: Led, k yayan bir diyot trdr.
Yeil, krmz, sar ve mavi olmak zere 4 eit
renk seenei vardr.

ekil 1.13: Led diyot sembol

Foto diyot: Foto diyotlar ters polarma altnda
kullanlr. Doru polarmada normal diyotlar gibi
iletken, ters polarmada ise n ve p maddelerinin
birleim yzeyine k dene kadar yaltkandr.
Foto diyot televizyon veya mzik setlerinin ekil 1.14: Foto diyot sembol
kumanda alclarnda kullanlr.

Diyot kontrol: Avometre ile veya bir batarya ve bir lambadan faydalanlarak yaplr.
Bilindii gibi diyotlar tek ynde akm geiren devre elemanlardr. Batarya ve lamba ile
yaplan diyot kontrol, ekil 1.15teki devre emasnda gsterilmitir. Aadaki devre
balants yapld zaman devredeki lamba yanyor ve diyot ular ters evrildiinde de
lamba snyor ise diyot salamdr. ayet lamba yanmaya devam ediyor ise diyot arzaldr.
Ayrca balant yaplrken diyot zerindeki erit, bize o ucun negatif u olduu hakknda
bilgi verir.

9
 ekil 1.15: Batarya ile diyot kontrol
Avometre ile diyot kontrol: Diyotun muayenesi, esasta avometrenin iindeki pil
voltajndan yararlanlarak doru polarmada iletimi, ters polarmada kesimi salayp
salayamadnn belirlenmesidir. Muayene avometrenin kademesinde ve aada ilem
stununda gsterilen basamaklar takip edilerek yaplr. Ortaya kan sonular bize o diyotun
durumu hakknda bilgi verir.

Not: lm yapmadan nce, l aletinin ibresi sfra ayarlanmaldr. l aletinin

ular diyota balanrken l aleti ierisindeki pilin hangi kutbunun hangi uca geldii
belirlenmelidir. Analog (ibreli) l aletlerinde kullanlan pilin eksi (-) ucunun, krmz
renkli art (+) uca bal olduu unutulmamaldr.

LEM LLEN () SONU

ANOT (+), KATOT (-) R Salam

ANOT (-), KATOT (+) Salam

ANOT (+), KATOT (-) O Ksa devre (arzal)

ANOT (+), KATOT (-) Ak devre (arzal)

Tablo1.1.Avometre ile Diyot Kontrolnde llen deerlerin anlam

10
 ekil 1.16: Avometre ile diyot kontrol

1.3. Kondansatrler
Tanm: Karlkl iki iletken ve bunlarn arasnda bulunan bir yaltkan maddeden
oluan ve elektrik yk depo edebilme yeteneine sahip devre elemanlarna kondansatr
denir. Kondansatrn elektrik yk depo edebilme yetenei "kapasite" olarak adlandrlr ve
bu yk depo edebilmesi iin haric bir gerilim kayna tarafndan beslenmesi gerekir.

Kondansatrn yaps ve sembolleri:

ekil 1.17: Kondansatrn yaps

ekil 1.17de grld gibi kondansatr, iki iletken plaka ve bunlarn arasnda
bulunan bir yaltkan tabakadan olumaktadr. Yaltkan maddeye dielektrik madde de
denilmektedir.

ekil 1.18de elektronik devrelerde kullanlan kondansatrlerden baz rnekler

grlmektedir.

11
 Resim 1.2: Deiik kondansatr rnekleri
Kondansatrlerde kapasite birimi faraddr. Bir kondansatr ularna 1 voltluk
gerilim uygulandnda o kondansatr zerinde 1 kulonluk bir elektrik yk oluuyorsa
kondansatrn kapasitesi 1 farad demektir.

Farad, ok byk bir birim olduu iin uygulamada faradn askatlar olan mikro farad
(F), nano farad (nF) ve piko farad (pF) kullanlr. Aada faradn askatlar grlmektedir.

1 farad = 1.000.000 F = 106F = 109 nF= 1012 pF

1 F = 103 nF = 106 pF= 103 pF

Kondansatr sembolleri: ekil 1.18da deiik tip kondansatrlere ait semboller

grlmektedir.

ekil 1.18: Kondansatr sembolleri

Kondansatr eitleri:

Mika kondansatrler: Mika kondansatrlerde, ok ince iki iletken levha ve

bunlarn arasnda yaltkan olarak mika kullanlmtr. Mika kondansatrler
genellikle 50 piko farad ile 500 piko farad arasnda kk kapasiteleri elde
etmek iin imal edilir.

Kt kondansatrler: Kt kondansatrlerde iki iletken plaka ve bunlarn

arasnda yaltkan olarak kt kullanlmtr. letken maddeler ve bunlarn
arasndaki kt ok ince olup bir silindirik yap oluturmak zere birbiri
12
 zerine sarlmtr. Kt kondansatrlerde d kap olarak genellikle plastik
kullanlr. Kt kondansatrler genellikle orta byklkte kapasitelerin elde
edilmesinde kullanlr. rnein; 0.005 ile 1 mikro farad arasndaki kapasiteler,
kt kondansatrlerle elde edilir.

Seramik kondansatrler: Bu kondansatrlerde dielektrik madde olarak

seramik kullanlr. Ayn miktar kapasite seramik kondansatrlerde, kt
kondansatre gre ok daha kk boyutlarda elde edilebilir. Seramik
kondansatrler, fiziki olarak tp veya disk biiminde imal edilir. Disk
biimindeki seramik kondansatrler "mercimek kondansatr" olarak da
adlandrlmaktadr.

Deiken kondansatrler: Deiken kondansatrlerde, sabit metal plakalar

rotoru, dnebilen biimde yataklanm metal plakalar ise statoru oluturur. Bir
mil tarafndan dndrlen stator, rotoru oluturan plakalarn arasna tarak
biiminde geerek kapasiteyi oluturur. Deiken kondansatrlerde karlkl
plakalar arasndaki hava, dielektrik madde olarak grev yapar.

Deiken kondansatrde stator ile rotoru oluturan levhalar tam ii ie getiklerinde

kondansatrn kapasitesi maksimum deerine ular, levhalar birbirlerinden tamamen
ayrldnda ise kondansatrn kapasitesi minimum deerine iner.

Elektrolitik kondansatrler: Elektrolitik kondansatrlerde asit eriyiine benzeyen

bir elektrolitik maddenin emdirildii bez, yaltkan madde olarak kullanlr. Bu yaltkann iki
yanndaki alminyum plakalar da kondansatrn iletken ksmlardr. Bu plakalardan bir
tanesi dorudan doruya kondansatrn d kabna baldr. Elektrolitik kondansatrler
byk kapasite deerlerini salamak zere imal edilir. Tipik kapasite deerleri 1 mikro farad
ile 2000 mikro farad arasndadr.
Elektrolitik kondansatrlerde kapasite ve kondansatre uygulanabilecek maksimum
gerilim deeri yazldr. Kondansatre zerinde yazl gerilim deerinden daha byk gerilim
uygulanmamaldr.

ekil 1.19: Kondansatrn yaps

13
 ekil 1.20: Kondansatr deerinin okunmas
Disk biimindeki baz seramik kondansatrler zerindeki ilk iki rakam, kapasite
deerinin ilk iki rakamn; nc rakam ise ilk iki rakamn yanna konulacak sfr miktarn
verir. Bu kondansatrlerde sonu piko farad olarak bulunur.

ekil 1.21: Disk biimindeki kondansatrn deerinin okunmas

Kondansatrn salamlk kontrol: Kondansatrlerin gvenirlik muayenesi

avometrenin kademesinde yaplr. Yaplan ilem esasta, l aletinin iindeki pil voltaj
ile kondansatrn arj edilip edilmediinin tespitidir. Muayeneden nce kondansatrn bo
olduundan emin olunmaldr.

ekil 1.22: Avometre ile kondansatr kontrol

14
 llen
Sonu
:
Ksa devre
O
(Arzal)
Ak devre

(Arzal)
arj olabiliyor.
R
(Normal)
Tablo1.2 Kondansatrn salamlk kontrol

1.4. Transistrler
Transistr yar iletken malzemeden yaplm elektronik devre elemandr. Her ne
kadar diyotun yapsna benzese de almas ve fonksiyonlar diyottan ok farkldr.
Transistr iki eklemli blgeli bir devre elemandr.

1.4.1. Transistr eitleri

PNP tipi transistr: PNP tipi transistrler P, N

ve P tipi yar iletkenlerinin birlemesinden
meydana gelmitir. ekil 1.26da grld gibi 1
nu.l kaynan (+) kutbundaki oyuklar emiterdeki
oyuklar beyze doru iter ve bu oyuklarn yaklak
% 1i beyz zerinden 1 nu.l kaynan (-) kutbuna,
geri kalan ise kollektr zerinden 2 nu.l
kaynan (-) kutbuna doru hareket eder. Beyz ile
emiter arasndan dolaan akm ok kk,
kollektr ile emiter arasndan dolaan akm ise
byktr. ekil 1.23: PNP tipi transistrn
sembol ve i yaps

15
 NPN tipi transistr: NPN tipi transistrler N, P
ve N tipi yar iletkenlerinin birlemesinden
meydana gelmitir. ekil 1.27de grld gibi 1
nu.l kaynan (-) kutbundaki elektronlar
emiterdeki elektronlar beyze doru iter ve bu
elektronlarn yaklak % 1i beyz zerinden 1 nu.l
kaynan (+) kutbuna, geri kalan ise kollektr
zerinden 2 nu.l kaynan (+) kutbuna doru
hareket eder. Beyz ile emiter arasndan dolaan
akm ok kk, kollektr ile emiter arasndan
dolaan akm ise byktr. ekil 1.24: NPN tipi transistrn
sembol ve i yaps

ekil 1.25: eitli transistrlerin d grnmleri

Transistrn doru alabilmesi ya da iletime geebilmesi iin doru ynde (polarma)
gerilim uygulanmas gerekir. Bunun iin transistrn emiter ve beyzi doru, kolektr ise
ters polarma yaplmaldr.

ekil 1.26: Transistrn ular

16
1.4.2. Transistrn salamlk ve tip kontrol:
Gerek cinsinin belirlenmesinde gerekse muayenesinde esas, bir avometre ile
kademesinde transistrn emiter, beyz ve kolektr ularna doru veya ters polarma
uygulayarak lm yapmaktr. Doru polarmada dk bir diren ters polarmada ise ok
yksek bir diren gzlenmelidir.

Tipi ve ularnn ne olduu bilinmeyen bir transistrn nce beyz ucunun belirlenmesi
gerekir.

ekil 1.27: Transistrn tipinin ve salamlnn kontrol

Avometre germanyum diyotlar iin RX1, silisyum transistrleri iin RX10
kademesinde kalibre edilmelidir.

NOT: Analog avometrenin krmz test ucunun eksi, siyah test ucunun art kutup
durumunda olduu unutulmamaldr.
Transistrn ucundan birine avometrenin krmz ucu, dier ikisine siyah ucu
sra ile dedirilir. ayet krmz u sabit tutulurken dier ularn her ikisinde de
ibre alak diren gsteriyorsa sabit tutulan u beyz ucudur. Ayn zamanda
beyzin negatif, dier ularn pozitif olduu, dolaysyla transistrn PNP tipi
olduu tespit edilmi olur.
Avometrenin krmz ucu herhangi bir uta sabit tutulup dier ucu transistrn
dier iki ucuna sra ile dedirildiinde l aletinin ibresi alak diren tarafna
sapyorsa l aletinin siyah ucunu transistrn herhangi bir ucuna sabit tutup
dier iki uca krmz test kablosu sra ile dedirilir. ki uca dedirildiinde
ibrede sapma olmuyor ise l aletinin siyah ucu transistrn dier bir ucuna
sabitlenip krmz olan, dier iki uca sra ile dedirilerek her iki uta da alak
diren gsterecek durum aranr. Siyah kablo bir uta sabit, krmz dier ulara
dedirildiinde alak diren okunuyorsa siyahn sabit tutulduu u beyz ve
transistr NPN tipi transistrdr.

17
1.4.3. Transistrn emiter ve kolektr ularn tespit etmek:

Transistrn beyz ucunu tespit ederken sabit tutulan ucun haricindeki ulara
avometrenin dier ucu sra ile dediriliyor ve her iki uta da alak diren aranyordu. Bu
ilem yaplrken iki ucun hangisinde daha az diren deeri okunuyorsa kolektr ucu bu u
olmaktadr. Dier u ise emiter olacaktr.

Transistrn ular tespit edildikten sonra aada tablodaki ilem basamaklar takip
edilerek transistrn salam olup olmad hakknda bilgi edinilir.

LLEN DEERLER
BALANTI
NPN PNP
(+)BEYZ, (-)EMTER Bir ka yz Bir ka yz bin
SALAM
(+)BEYZ,(-)KOLLEKTR Bir ka yz Bir ka yz bin
(-)BEYZ, (+)EMTER Bir ka yz bin Bir ka yz

(-)BEYZ,(+)KOLLEKTR Bir ka yz bin Bir ka yz

Tablo1.3 Transistrn Salamlk Kontrol

Transistrn cinsine gre cetveldeki deerleri tespit edilirse salam olduu

sonucuna varlr. lmlerin herhangi birinde 0 elde edilirse ksa devre, ise ak
devreyi belirler.

Udoy Grlt
ELEMAN Pmax Umax Imax Icdekazan Fmax
TR Uc Ic Klf
NUMARASI (mW) (V) (mA) Min Max mA (Mhz)
V mA (dB)

BC107 NPN 300 45 200 125 500 2 0,2 10 10 150 I

BC107A NPN 300 45 200 125 500 2 0,2 10 10 150 I
BC107B NPN 300 45 200 240 500 2 0,2 10 10 150 I
BC108 NPN 300 20 200 125 900 2 0,2 10 10 150 I
BC108A NPN 300 20 200 125 260 2 0,2 10 10 150 I
BC108B NPN 300 20 200 240 500 2 0,2 10 10 150 I
BC108C NPN 300 20 200 450 900 2 0,2 10 10 150 I
BC160 PNP 750 40 1000 40 400 100 <1 1000 - 50 II
BC160-6 PNP 750 40 1000 40 100 100 <1 1000 - 50 II
BC160-10 PNP 750 40 1000 63 160 100 <1 1000 - 50 II
BC160-16 PNP 750 40 1000 100 250 100 <1 1000 - 50 II

Tablo 1.4: Baz transistrlerin katalog deerleri

18
1.5. Transformatrler
1.5.1. Yaplar

Transformatrler ince, zel silisli saclardan oluan kapal bir manyetik gvde ile
bunun zerine yaltlm iletkenlere sarlan sarglardan oluur. En basit ekilde iki sarg
bulunur. Bu sarglardan birine primer (birinci devre) dierine ise sekonder (ikinci devre)
ad verilir. Primer ve sekonder sarglarnn birbirlerine elektriksel bir balants yoktur.

1.5.2. alma prensibi

Transformatrn primer sargsna alternatif bir gerilim uygulandnda, bu sarg

deiken bir manyetik alan oluturur. Bu alan, zerinde sekonder sargsnn da bulunduu
manyetik demir nve zerinde devresini tamamlar. Primere uygulanan alternatif gerilimin
zamana bal olarak her an yn ve iddeti deitiinden oluturduu manyetik alann da her
an yn ve iddeti deiir. Bu alann sekonder sarglarn kesmesi ile sarglarda alternatif bir
gerilim indklenir.

Transformatrlerin primer sarglarna doru gerilim uygulandnda gene bir manyetik

alan meydana gelir. Ancak bu manyetik alan, sabit bir alandr. Bu alann yn ve iddeti
deimeyeceinden sekonder sarglarnda bir (elektro motor kuvveti) emk indklemesi sz
konusu olmaz.

ekil 1.28: Transformatrn yaps ve sembol

19
1.5.3. Transformatrlerin snflandrlmas
alma prensibine gre
Sabit akml
Sabit gerilimli

Sarg durumlarna gre

Yaltlm sargl
Oto transformatrler

Soutucu cinsine gre

Hava ile soutma
Ya ile soutma
Su ile soutma

Sarg tiplerine gre

Silindirik sarg
Dilimli sarg

Kullan amalarna gre

G transformatrleri
l transformatrleri
eitli aygt ve makinelerde kullanlan transformatrler

Soutma ekline gre

Kuru transformatrler
Yal transformatrler

20
1.5.4. Transformatrn ular
ebeke veya elde bulunan enerji tarafna balanan sarglara primer, kullanlacak
tarafn sarglarna da sekonder sarglar denir.

Primer sarglarda belli bir frekansla deien alternatif akm, gvde zerinde deien
bir manyetik alan meydana getirir. Bu alan etkisi ile sekonder sarglarda sarm says ve
iletkenin kesit alanna bal olan bir elektrik akm indklenmesine sebep olur.

Primerde ACnin bir alternansnn akm ynnn tam tersi olacak ynde sekonder
sargsnda akm yn belirir.

ekil 1.29: Transistrn i yaps

1.5.5. Transformatrlerin kontrolleri
Transformatrn salad kaynak ile alan alcnn verimsiz almas veya hi
almamas transformatr ynnden bir arzann olduu phesini dourursa u sray takip
ederek transformatrn kontrol yaplmas gerekir:

Transformatrn sekonder ularndaki AC gerilimin AC voltmetre ile lm

yaplmaldr. ayet hibir deerde gerilim okunmuyorsa transformatrn
elektrik akm ile ilgisi kesilmeli ve sarglarn kopukluk kontrol yaplmaldr.

Resim 1.3: Avometre ile transistrn kontrol

21
 Primer sarglarn kopukluk kontrol: Ohm metre R x 10 durumunda iken
primer ulara bal olan fi veya balant kablolarndan deeri llr. l
aletinde hibir deer okunmuyorsa fi ve kablo transformatr ucuna kadar
kontrol edilmelidir. Sarg ile gvde arasnda mutlaka sonsuz diren
grlmelidir.

Transformatr sekonder devre kontrol: Ohm metre R x 1 konumunda iken

sekonder sarg ularna dedirilip deer okunur.

Bu kontrollerde ve lmelerde istenen deerlerin ok altnda okunan deerlere

rastlanyorsa sarglarn ksa devre olduunu anlamak mmkndr. Gereinden ok yksek
veya sonsuz deerler ise sarglarda kopukluk veya temasszlk olduunu gsterir. Arzal
transformatrlerin yenileriyle deitirilmesi gerekir.

1.6. Rleler
Rleler elektromekanik devre elemanlar olup elektroniin yan sra elektrikiler
tarafndan da ok kullanlmaktadr. Roleler dk bir voltaj ve akm kullanlarak daha
yksek bir voltaj ve akm kontrol etmemizi salar.

1.6.1. alma prensibi:

Elektro mknats zelliinden faydalanarak yaplmtr. Manyetik bir metal nvenin
evresine tel sarlarak elektro mknats elde edilir.

ekil 1.30: Manyetik bir metal nvenin evresine tel sarlarak elektro mknats elde edilmesi
Bu tele bobin deriz. Nvenin evresindeki bobine bir enerji kayna balayp enerji
verirsek bobinin iindeki nve mknats gibi manyetik alan oluturur.

ekil 1.31: Nvenin evresindeki bobine bir ekil 1.32: Bobine elektrik verilmesi ve
enerji kayna balanmas nvede manyetik alan olumas

22
 Rleler de bu prensiple alrlar. Nvenin karsna bir kontak monte edilmitir.
Rlenin bobini enerjilendii zaman nvede oluan manyetik alan konta eker ve kontak
kapanr. Bylece bobine uyguladmz kk bir akm ile rlenin kontana
balayacamz byk bir yk altrp durdurabiliriz.

ekil 1.33: Rolelerin alma prensibi

Aada Resim 1.4te rnek bir rlelerin d grn grlmektedir.

Resim 1.4: rnek bir rlelerin d grn

Rleler kullanldklar amaca gre deiik akm kapasitesinde ve deiik kontak

saysnda retilir. ok deiik klfta rle mevcuttur. Kullanld amaca gre rle iinde
birden fazla kontak olabilir. Bobin enerjilenince kontaklarn hepsi birden eker.

Rleler ematik olarak genelde ekil 1.34te grld gibi gsterilir. Her rle iki
ksmdan oluur. Bunlar:

Rlenin bobini
Rlenin kontaklar

23
 ekil 1.34: Rlelerin ematik gsterilii
"C" kontan ortak ucu "NC" kontan rle ekmeden nce deen ucu,"NO"
kontan ektikten sonra deen ucunu ifade eder.

1.6.2. Rlenin lmleri:

Rle, diren tespiti yaplarak veya rle enerji besleme ularna voltaj uygulanarak
kontrol edilebilir.

Rlelerde kontak ularndan zaman ierisinde ar akm ekildiinde meme yapma

veya oksitlenme gibi durumlar ortaya kabilir. Bu durum rlenin ilevini yerine getirmesini
engeller.

Diren tespiti yapilarak lm

l aleti ohm metre kademesine alnr.

l aletinin proplar rlenin bobin ularna ekildeki gibi balanr.

ekil 1.35: Rlenin diren tespiti yaplarak lm

Burada diren deiimi gzlenir.
Salam olan rlenin belli bir deerde diren gstermesi gerekir. Ancak
rlenin cinsine gre bu deerler farkl olabilir.

24
 Eer l aletinde rlenin direnci ok yksek diren gsteriyorsa (mega
ohm mertebesinde) yani l aletinden sonsuz deer grlrse rle ak
devre olmutur.
Eer l aletinde sfr ohm okunursa rle bobinlerinde ksa devre vardr.
Yukardaki ilemler sonucunda rlenin arzal olduu anlalrsa rle
yenisi ile deitirilmelidir.
Gerilim uygulayarak yaplan lm

Rlenin cinsine bal olarak rlenin bobin ularna AC veya DC gerilim

uygulanabilir.
Voltaj uygulandnda rlenin kontaklar kapanyorsa rle salamdr.
Rlenin kontaklarnn kapanp kapanmad, duyacanz mekanik bir ses
ile veya kontak ularna balanacak bir l aletiyle anlalabilir.
Kontaklar kapanmyorsa rle arzaldr. Yenisi ile deitirilmelidir.

1.7. Tristrler
PNPN yzey birlemeli yar iletken
elemanlardr. ok kk tetikleme akm ve gerilimleri
ile kontrol edilebilir. Tek ynl akm geiine izin
verirler. Buna kontroll diyot da denilebilir.
Anahtarlama sresinin ok ksa (saniyenin 1/1000'i
kadar) olmas, srekli kontrol gerilimine ihtiya
duymamas olumlu zelliklerdir.

ekil 1.36: Tristrn sembol ve

i yaps
Anot ucuna pozitif, katot ucuna negatif gerilim geldiinde iletime gemeye hazrdr.
Geyt ucuna uygulanan kk bir pozitif darbe gerilimi veya DC gerilim ile iletken olur. DC
geriliminde iletken olduklarnda geyt gerilimleri kesilse dahi iletimde kalmaya devam eder.
Durdurmak iin ise anot akmn kesme, anot-katot ularn ksa devre etme ve anot- katot
ularna ters polarma vererek durdurma yntemleri kullanlr.

Avometre ile tristrn salamlik kontrol

Salam bir tristrn A-K ular ve G-A ular aras her iki ynde de l aleti
zerinde sonsuz diren gstermesi gerekir.

25
 ekil 1.37: Tristrn A-K ular aras her iki ynden de sonsuz diren gstermesi

ekil 1.38: Tristrn G-A ular aras her iki ynden de sonsuz diren gstermesi

Tristrn G-K ular doru polarize edildiinde kk diren, ters polarma edildiinde
ise sonsuz diren gstermesi gerekir.

ekil 1.39: Tristrn G-K ular doru polarize edildiinde kk diren, ters polarma
edildiinde sonsuz diren gstermesi

Tristrn u tespiti

l aletinin siyah probu tristr ayaklarndan birine sabit tutulur. Dier prop tristrn
her iki ayana dedirilir. Sapma olana kadar sabit tutulan u deitirilerek l tekrarlanr.

26
Sapma olduu anda siyah prop tristrn geyt ucunu, krmz prop ise katot ucunu gsterir.
Bota kalan u ise tristrn anot ucudur.

ekil 1.40: Tristrn ularnn tespiti

Ortalama Max
Ters Tutma Tetikleme Doyum
letim Tepe Paket
Tip Gerilim Akm Akm Gerilimi
Akm Akm
V mA mA V A
A A
BRX44 30 0,4 6 3 20 1.5 1 I
BRX45 60 0,4 6 3 20 1.5 1 I
BRX46 100 0,4 6 3 20 1.5 1 I
BRX47 200 0,4 6 3 20 1.5 1 I
BRX48 300 0,4 6 3 20 1.5 1 I
BRX49 400 0,4 6 3 20 1.5 1 I
BT151 400 7,5 100 20 15 1.75 23 II
TIC102D 400 3,2 30 8 5 1.7 5 II
Tablo 1.5: Baz tristrlerin katalog deerleri

1.8. Entegre (Tmleik) Devre

Tanm: Bir yar iletken maddenin iine veya zerine, kat ve gzeneksiz durumdaki
ok kk elemanlarn, bir grup hlinde biimlendirilip uygun bir ekilde birbirine
balanmas suretiyle oluturulmu tmleik bir devredir.

Devrenin ana yaps oluturulduktan sonra haric balant ular darda kalacak
ekilde, PACKAGE (Pekic) denilen koruyucu mahfaza iine yerletirilir. Aada bir
entegrenin dtan grn grlmektedir.

ekil 1.41: Entegrenin dtan grn

Muhafazalar, ounlukla dikdrtgen veya silindirik biimli olup metal, seramik veya
plastik malzemeden yaplr ve entegreye ait bilgi burada ifade edilir. Balant ular ya

27
sokete girecek biimde ve pin olarak tanmlanan ekilde dzenlenir veya lehimli balant
yaplacak bir biimde tel eklindedir.
Entegre zerinde bulunan oyuk, nokta iareti veya dz izgi ste gelecek ekilde
entegre tutulduu zaman, sol taraftan balamak zere entegre ayak numaralar saatin ters
ynne doru sralanmaktadr. Bu kural btn entegreler iin geerlidir.

ekil 1.42: Ne 555 Entegrenin ayak balantlar

28
 UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Elektronik devre elemanlarnn kontroln, kataloglarnda belirtilen standart
deerlerine uygun olarak yapnz.
lem Basamaklar
Direnler
Diren renk kodlarn yorumlaynz
ve birimlerini belirtiniz.
Avometre ile eitli diren
deerlerini okuyunuz.
Transformatr
Transformatrn semboln
belirleyip ihtiyaca gre trafo seimi Trafo seimi iin bilgi sayfasndaki
yapnz.
Transformatr ularn belirleyiniz.
Avometre ile primer ve sekonder
devre lmlerini yapnz.
Rleler
Avometre ile rlelerin devre
kontrollerini yapp bobin deerini
lnz.
Kondansatrler
Kondansatrlerin sembollerini ve
birimlerini belirtiniz.
neriler
Okulunuzun elektik ve elektronik blm
laboratuvarlarndan veya elektronik para satan
yerlerden eitli direnler temin ediniz.
Renk kodlarna bakarak direnlerin ka ohm
olduunu saptaynz.
Laboratuvardan avometre temin ediniz.
l aletini uygun skalaya alnz ve prop
ularn dedirerek sfrlama ayarn yapnz.
Direncin ularna dedirerek lm
gerekletiririniz.
Bu deerleri kaydederek ve diren zerinde
bulunan renk kotlar ile karlatrarak lm
deerini dorulaynz.
Transformatrn semboln renme
Faaliyeti-1deki bilgi sayfasna bakarak
belirleyiniz ve iziniz.
transformatrlerin snflandrlmas bilgilerden
yararlanarak tespit ediniz.
Elektrik ve elektronik paralar satan i
yerlerinden bir transformatr temin ederek ve
bilgi sayfasndaki bilgilerden faydalanarak
ularn tespit etmee alnz. Gerekirse bu
konuda retmeninizden yardm alnz.
Transformatrn ularn tespit ediniz
Ohm metreyi ohm kademesine alarak kopukluk
kontrol yapnz.
Okulunuzun elektronik blmnden
retmeniniz aracl ile bir adet role temin
ediniz. Avometre ile devre kontroln ve bobin
deerini renme Faaliyeti 1deki bilgi
sayfasndaki lme ile ilgili bilgilerden
faydalanarak yapnz.
Bilgi sayfasndaki konularndan faydalanarak
kondansatrn birimini, ast ve st katlarn
yaznz ve sembolln iziniz.
29
 Kondansatrleri iaret ve
sembollere gre snflandrnz.
Avometre ile kondansatrlerin
deerlerini lp arzal olup
olmadn belirleyiniz.
Diyotlar
Diyotlarn sembollerini
belirleyiniz.
Avometre yardm ile diyotlarn
ularn belirleyiniz.
Diyotlarn arzal olup olmadn lm sonularna bakarak diyotun salam
belirleyiniz.
Transistrler
Transistrlerin tipini, sembolln
belirleyiniz.
Transistrleri katalogdaki deerleri
ile karlatrnz.
Transistrlerin avometre ile arzal
olup olmadn belirleyiniz.
Tristrler
Tristrlerin sembollerini ve
ayakularn belirleyiniz.
Katalog deerini belirleyiniz.
Avometre ile lmlerinizi yapnz.
Avometre ile arzal olup
olmadn test ediniz.
renme faaliyetinin bilgi sayfasndan
faydalannz.
Atlyenizdeki laboratuvardan avometreyi
temin ediniz ve kondansatrn deerini bilgi
sayfasna dnerek lm iin ekilden ve
tablodan yararlanarak tespit ediniz ve sonucu
retmenize yazarak rapor ediniz.
ekil 1.6ya bakarak diyotun semboln
iziniz.
Avometre ile diyotun ularn belirlemek iin
bilgi sayfasndaki tablodaki ilem
basamaklarn takip ederek saptaynz ve
sonular bir yere kaydediniz.
olup olmadn tespit ediniz.
Elektrik ve elektronik paralar satan yerlerden
bir adet transistr alnz. Bilgi sayfasndaki
konularndan faydalanarak transistrn tipini
tespit ediniz. Transistrn semboln iziniz.
Elaman numaras BC107 olan bir transistr
temin ediniz ve bu transistr zerinde
lmlerinizi bilgi sayfasnda bulunan ekilden
ve tablodan yararlanarak yapnz. Sonular bir
yere kaydederek bunu bilgi sayfasndaki tablo
deerleri ile karlatrnz ve sonucu
yorumlaynz.
Transistrlerin kontroller konusundaki ilem
basamaklarn takip ederek temin etmi
olduunuz transistrlerin arzal olup
olmadklarn tespit ediniz.
Bilgi sayfasnda verilen tristrlerle ilgili
ekillere ve ilem basamaklarna gre tristrn
semboln iziniz.
Avometre yardmyla ayakularn tespit ediniz.
BRX44 tipi bir tristr temin ediniz ve
avometrenin ohm kademesine alarak renme
faaliyetinde konu ile ilgili verilen ilemleri
takip ederek lmnz yapnz, deerleri bir
yere kaydediniz.
lm sonularn bilgi sayfasnda verilen
katalog deerleri ile karlatrarak arzal olup
olmadn tespit ediniz.
30

Entegreler
eitli entegrelerin tipini
belirleyiniz.
eitli entegrelerin lmlerini
yapnz.
eitli entegrelerin arza
tespitlerini yapnz.
Elektronik malzeme satan herhangi bir yerden
entegre numaras 555 olan bir entegre alnz.
Aldnz entegrenin zerindeki harf ve
rakamlara bakarak entegrenin ayak balant
ularn tespit ediniz.
Entegrelerde lm yaparken ayn kodlu yeni
bir entegre ile kyas ederek salamlk
kontroln yapnz.
Sonuca ulaamadysanz yenisi ile deitiriniz.
31
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1 Direnlerin kontrolleri ile ilgili ilemleri yaptnz m?
2 Diyotlarn kontrolleri ile ilgili ilemleri yaptnz m?
3 Transistrlerin kontrolleri ile ilgili ilemleri yaptnz m?
4 Tristrlerin kontrolleri ile ilgili ilemleri yaptnz m?
5 Transformatrlerin kontrolleri ile ilgili ilemleri yaptnz m?
6 Kondansatrlerin kontrolleri ile ilgili ilemleri yaptnz m?
7 Rlelerin kontrolleri ile ilgili ilemleri yaptnz m?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

32
 LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

1. Elektron akna kar gsterilen zorlua ne denir?

A) Diren
B) Akm
C) Gerilim
D) rete
2. Aadakilerden hangisi yapldklar maddelere gre direnlerin snflandrma
eitlerinden deildir?
A) Karbon
B) Telli
C) pli
D) Cernet

3.

Resimdeki sembol hangi elektronik devre elemann aittir?

A) Tristr
B) Tnel diyot
C) Zener diyot
D) LED

4. Yaplan kontrol sonucunda diyot bir ynde akm geiriyor, dier ynde
geirmiyor ise bu diyot iin ne sylenebilir?
A) Bo
B) Ntr
C) Arzal
D) Salam

5. Karlkl iki iletken ve bunlarn arasnda bulunan bir yaltkandan oluan ve

elektrik yk depo edebilme yeteneine sahip devre elemanlarna ne denir?
A) Kondansatr
B) Diyot
C) Diren
D) zdiren

33
6. Aadakilerden hangisi kondansatrn birimidir?
A) Ohm
B) Farad
C) Kalori
D) Is
7. Aadakilerden hangisi bir kondansatr eidi deildir?
A) Seramik
B) Kt
C) Tahta
D) Mika

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

34
 RENME FAALYET2

RENME FAALYET2
AMA

eitli elektronik devrelerin devre elemanlarn kataloglarna ve standart

deerlerine uygun kurabileceksiniz.

ARATIRMA

Elektrik ve elektronik teknolojileri 14 nu.l Lehimleme ve Bask Devreleri

Alan Ortak 10. snf modlndeki bilgi sayfasnda faydalanarak ve kurmak
istediiniz devre iin gerekli elemanlar temin ederek devrenizi kurunuz.
Sonucunu arkadalarnza ve retmeninize gsterininiz.

2. ETL ELEKTRONK DEVRELERN

YAPILARI ALIMALARI VE KONTROLLER
2.1. Flar Devresi

ekil 2.1: Flar devre emas

Devrenin almas:

Devreye 9 volt gerilim uygulandnda devredeki T1 ve T2 transistrlerinin ayn

olmasna ramen yapsal farkll nedeniyle biri dierinden nce iletime geecektir. rnein
T1 iletimde olduunda C2 kondansatr T1in kolektr emiterinden dearj olurken C1de R3
zerinden arj olur. Bu durumda led k vermemektedir. C2nin dearj bittiinde C1
kondansatr T2yi iletime geirir. Bu durumda R4e seri bal led diyot veya 2 voltluk bir
ampul T2nin zerinden devresini tamamlayarak yanmaya balar.
35
 Devrede kullanlan ara ve gereler:

2 Adet BC 545 transistr veya e deeri T1-T2

1Adet Led veya 2 voltluk ampul
1Adet 1M ok turlu potasiyemetre P1
1Adet 4.7K 1/4W Diren R1
2Adet 10K 1/4W Diren-R2-R3
1Adet 120 1/4W Diren- R4
1Adet 10F/16V Kondansatr-C1
1Adet 0.22F Kondansatr-C2
1Adet 100F/16V Kondansatr-C3

2.2. Yryen Ik Devresi

ekil 2.2: Yryen k devre emas

36
 Devrenin almas:

4017 sayc entegresinin, saym yapabilmesi iin 13 nu.l aya (clock enable) ile 15
nu.l ayann (reset) besleme geriliminin ase ucuna bal olmas gerekir. Devrede, her bir
clock palsinde klardan biri sra ile aktif hle gelir. En son pals devreyi balang
konumuna getirerek saym tekrar ilk LEDden balatr.

2.3. Siren Devresi

ekil 2.3: Siren devre emas

Devrenin almas:
ekildeki devrede birinci 555, frekans yksek bir osilatrdr. knda oluan sinyal,
ikinci 555'in kontrol gerilimini ayarlar. Sinyal devaml inip kt iin devre knda siren
sesi duyulur.

2.4. Park Sensr Devresi

Devre emas ve almas:

Park sensr tat geri vitese takld andan itibaren otomatik olarak almaya balar.
Eko ses sinyali prensibine gre alan ultrasonik sensrler engellerden yansyan eko ses
dalgalarn alglar ve bunlar kontrol nitesi vastasyla deerlendirir. Engele olan uzaklk
uyarlar hem grsel hem de iitsel olarak srcye iletilir.

37
 Resim 2.1: Park sensrl ara

Ara zerinde arka tampona monte edilmi olan park pilot, tatn gvenli park etmesi
iin drt adet ultrasonik sensrden beslenir. Park pilot sisteminin sensrleri, gze
arpmayacak bir ekilde tampona monte edilmitir. Aada ekil 2.4te bir park sensrne
ait paralarn tamam grlmektedir.

ekil 2.4: Park sensrne ait paralar

38
 ekil 2.5: Bir park sensrne ait balant devre emas

2.5. Geri Vites Uyar Devresi

Devrenin almas:

Kontak anahtar akken ara geri vitese takldnda elektrik akm bataryadan gelir,
kontak anahtar zerinden ve sigorta panelindeki sigortadan geerek mire ular. Vites
konumunun geri durumda olmas, vites kutusundaki mirin kontaklarnn birlemesine ve
dolaysyla elektrik akmnn geri vites lambalara ulamasn salayacaktr. Bylece geri
vites lambalar yanacaktr. Eer istenirse geri vites lambalarna paralel olarak sesli ikaz
(buzzer) taklabilir. Aada byle bir sistemin basitletirilmi bir devre emas
grlmektedir.

39
 ekil 2.6: Geri vites uyar devresinin basit emas ve devrede bulunan elemanlar

2.6. Zaman Ayarl Tavan Lambas Devresi ( Aydnlatma

Zamanlaycs)
Devrenin almas:

Otomobillerde bulunan i aydnlatma lambalar (tavan lambas) aracn kaplarndan

birinin almas hlinde yanar. Kapnn almasyla kap alteri, tavan lambasnn aseye
temasn salamaktadr. Tavan lambalar aracn tm kaplar kapannca sner.

Gece karanlnda ara kaplarnn kapatlmasndan sonra bir sre i aydnlatmann

yank kalmas, srcnn kontak anahtarn yerletirmesini, far alterini grebilmesini
kolaylatrr.

aydnlatma zamanlayc devresi, kaplarn kapatlmasndan sonra yaklak olarak 10

15 saniye kadar i aydnlatmann almasn, bu srenin sonunda da kendiliinden
durmasn salamaktadr.

40
 ekil 2.7: Zaman ayarl tavan lambas devre emas
Devrenin alma prensibi:

Aracn kaplarndan biri aldnda o kapya ait kap alteri kapanp tavan lambasnn
aseye irtibatlanarak yanmasna sebep olur. Ayn zamanda C1 kondansatr R1 direnci
zerinden ok ksa bir srede (3 saniye kadar) dearj olur.

Aracn kaps kapatldnda, kap alteri alr ve C1, R1 direnci ve TR1 in Emiter-beyz
ucuna seri balanan R2 direnci zerinden arj olur. TR1in emiter-beyz aras akm ak, TR1in
emiter-kollektrnden daha byk bir akm geiine izin verir, bu akm TR2nin beyz ucunu
pozitif olarak polarize eder. TR2nin beyz-emiterinden akm geii oluyorsa bu transistr de
iletime girer ve tavan lambasnn zerinden asileerek yanmaya devam etmesini salar. C1
dolunca, TR1 emiter-beyz akm kesilir, TR1 yaltma girer. Dolaysyla TR2 beyzi polarizesi
kalmaz. Bu transistr de yaltma girerek tavan lambasnn snmesine sebep olur. Lambann
yank kalma sresi, kondansatr kapasitesi, R1 ve R2 direnlerinin deerlerine baldr.

Devredeki elemanlarn grevleri:

R1 Diren: Kondansatrn dearjnn arkl olmamasn salamak, arj sresini

kontrol etmek (2,2K 1/4W)
R2 Diren: TR1 emiter-beyz akmm kontrol etmek, arj sresini kontrol etmek
(1,5 K 1/4W)
C1 Kondansatr: Kap alter kontaklarnn almasyla TR1 emiter-beyzi
zerinden ve R1 yolu ile arj olmak (47F 16V. Elektrolitik)
TR1 Transistr: TR2 nin beyz ucunu polarize etmek

41
 TR2Transistr: Ara kaps kapandnda i aydnlatma lambasnn emiter-
kollektr zerinden almasn (yanmasn) salamak

2.7. Alarm Devreleri

Devrenin almas:

Genellikle kl ve sesli ikaz sistemleri olarak kullanlmaktadr. Tat emniyet

sistemlerinde kullanlan ilk nemli savunma yntemi, tatta alarm sisteminin bulunduunu
ikaz eden ve ksa aralklarla yanp snen bir LED diyottur. Byle bir sistem hrsza kar
caydrc olmakta, hrszn tata mdahalesini belirli lde engellemektedir.

2.7.1. Ikl kaz Sistemi ve Kullanlan Elemanlar

ekil 2.8: Entegrenin stten grn

42
 Devrenin almas:

Devreye Tl transistrn eklenmesiyle zamanlayc entegre NE555, kontak anahtar

akken almaz hle getirilebilmektedir.

NE555 entegresi, 2 diyot, 15 transistr, 23 diren ve ok sayda kondansatrden

olumutur. Entegre 4.5 volt ile 16 volt arasnda alabilmektedir. 3 Numaral k ucundan
200 miliampere kadar akm ekilebilmektedir. Entegre ierisinde iki adet gerilim
karlatrmas yapan ilemsel ykseltici, bir flip-flop ile bir tane alak gl k kat
bulunmaktadr. Entegre ularna ekilde grld gibi diren ve kondansatr balanarak
deitirilebilen srelerle bir led diyot yakp sndrlebilmektedir.

Kontak anahtar ald zaman bataryadan gelen +12 voltluk gerilim D2 diyodu ve
33Kluk diren zerinden T1 transistrnn beyzine etki ederek onu iletime geirir. T1in
iletime gemesi, entegrenin 4 numaral reset ucunu asileyerek entegreyi almaz hle
getirir. Kontak anahtar kapatld zaman (motor almazken) T1 yaltmdadr. 4 numaral
u asilenemedii iin entegre almaya balar. Krmz renkli led diyot srekli olarak yanp
snerek alarm sisteminin almaya hazr olduunu ikaz eder.

Devrenin yaplabilmesi iin 555 entegresinin ayaklarnn bilinmesi gerekir. ekil

2.8de entegrenin sten grn verilmitir. 1 numaral ayan hizasnda nokta iareti, bir
oyuk veya bir izgi bulunur. Bu ksm ste gelecek ekilde tutulduu zaman ayak numaralar
saat ibresinin tersine doru sralanr.

Devrede kullanlan ledin iki ucu vardr. Ksa olan ucu eksi, uzun olan ucu ise artdr.

2.7.2. Hrsz Alarm

ekil 2.9: Hrsz alarm devre emas

Devrenin almas: Devrenin k sensr LDR bir odaya gizlenir. Odann lambas
ald zaman veya el feneri gibi cihazlarn LDRye geldii zaman LATCH k lojik-
1 seviyesine ykselir. Pals retecinin rettii sinyal ile bu lojik-1 seviyesi, VE kapsnn
almasn ve ka kare dalga sinyalin ulamasn salar. Bu sinyal transduseri iletime
43
sokarak buzzer'in kesik kesik almasna sebep olur. ka rle balanarak yksek gl
siren, lamba vb. nin almas salanabilir. Devre reset tuu ile susturulur.

2.8. Reglatr Devreleri

2.8.1. Basit, Ayarl Reglatr

ekil 2.10: Basit ayarl reglatr devre emas

Devrenin almas:

LM317 entegresi, k gerilimi 1,2V 36V arasnda ayarlanabilen regle

entegresidir. Yukardaki devrede R2 potansiyometresi ile diren deeri deitirilerek LM317
entegresinin k gerilimi deitirilir.

2.8.2. Sabit Reglatr (L200)

ekil 2.11: Sabit reglatr (L200) devre emas

44
 Devrenin almas:

L200, k gerilimi 2,85V 36V arasnda ayarlanabilen, pozitif ka sahip 5

terminalli regle entegresidir. Maksimum 2A k verebilir.

2.8.3. 7806 ile 6 Voltluk Reglatr

ekil 2.12: 7806 ile 6 voltluk reglatr devre emas

Devrenin almas:

7806 serisi reglatr entegresi ile yaplan 6 voltluk k veren reglatr devresi ekil
2.12de grlmektedir. Devrenin giri gerilimi olan 8 volt entegrenin giriine uygulandnda
orta utan (GND) 2 voltluk gerilim ase edilir. ktan tam 6 voltluk bir gerilim elde edilir.
78XX entegreleri XX deeri kadar k gerilimi verir. Ancak giri deeri k deerinden
yksek olmaldr.

45
 UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET

eitli elektronik devrelerin devre elemanlarn kataloglarna ve standart deerlerine

uygun kurunuz.

lem Basamaklar neriler

Elektronik baskl devreyi
hazrlaynz.
Elektronik devre elemanlarn
belirleyiniz.
Elektronik devreyi lehimleyiniz.
Elektronik devreyi altrnz.
Elektronik malzeme satan herhangi bir yerden
yapacanz devre eidini de gz nne
alarak bakrl pertinaks, print kalem, peridrol,
tuz ruhu ve 1 mm kalnlnda bir matkap ucu
ve matkap temin ediniz.
Elektrik ve elektronik teknolojileri 14 nu.l
Lehimleme ve Bask Devreleri Alan Ortak 10.
snf modlndeki bask devreleri hazrlama
konusu ile ilgili bilgilerden yaralannz.
Bu konuda gerekirse okulunuzun Elektrik ve
Elektronik blm retmenlerinden yardm
alnz.
Yapmak istediiniz devrenin elemanlarn
renme Faaliyetleri 2deki devrelere
bakarak kartnz.
Atlyenizde bulunan lehim tabancasn, lehim
telini ve lehim pastasn temin ediniz.
Elektronik bask devresini alabileceiniz
bir masaya yerletiriniz.
Ak emaya gre devre elemanlarn
yerletirerek tek tek lehimleyiniz.
Ak emasna gre lehimleme ii bitmi bir
devreye uygun olacak ekilde bir rete
balaynz.
Devre alyorsa sorun yoktur. ayet
almyor ise devre elemanlarn ak emaya
gre tek tek ve balant ularn da dikkate
alarak kontrol ediniz.
Eer almyorsa retmeninizden yardm
alnz.

46
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1 Elektronik baskl devreyi hazrladnz m?
2 Elektronik devre elemanlarn belirlediniz mi?
3 Elektronik devreyi lehimlediniz mi?
4 Elektronik devreyi altrdnz m?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

47
 LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

1. Park sensr ne zaman otomatik olarak almaya balar?

A) stendii zaman devreye girer
B) Tat geri vitese takld andan itibaren devreye girer.
C) Kendi kendine devreye girer.
D) Tat 1. vitese takld andan itibaren devreye girer.

2. Tatn gvenli park etmesi iin ka adet ultrasonik sensr kullanlr?

A) 1
B) 2
C) 3
D) 4

3. Kaplar kapatldktan sonra belirli bir sre i aydnlatma lambalarnn yank kalmasn
salayan devre hangi devredir?
A) aydnlatma devresi
B) D aydnlatma devresi
C) aydnlatma zamanlayc devresi
D) D aydnlatma zamanlayc devresi

4. Alarm devresinde hangi devre eleman kullanlmaz?

A) Entegre
B) Transistr
C) Role
D) Diyot

5. Led ularnn tespitinde aadakilerden hangisi dorudur?

A) Ksa olan ucu eksi, uzun olan ucu ise artdr.
B) Ksa olan ucu art, uzun olan ucu ise eksidir.
C) Ksa, uzun u fark yoktur.
D) Ksa ve uzun olan ucun arts yoktur.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

48
 MODL DEERLENDRME

MODL DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

1. Aadakilerden hangisi bir diren birimidir?

A) Volt B) Watt C) Amper D) Ohm

2. Kahverengi-sar-krmz-gm renk kotlar olan bir direncin saysal deeri

aadakilerden hangisidir?

A) 14 %10 B) 144 %100 C) 1400 %10 D) 4100000 %5

3. Yanda verilen direncin omik deeri aadakilerden

hangisidir?
A) 2200 B) 1200 C) 2002 D) 22

4. Aadakilerden hangisi diyodun semboldr?

5. Aadakilerden hangisi diyodun kutuplarnn isimlerindendir?

A) Emiter, beyz B) Anot, katot C) Emiter, kolektr D)Akm, gerilim

6. Yandaki sembol neyi ifade eder?

A) Entegreyi B) Transformatr C) Diyodu D) Transistr

7. Aadakilerden hangisi transformatrde bulunan sarglarn isimleridir?

A) Endvi sargs B) Kollektr sargs

C) Primer ve sekonder sarg D) Rulo sarg

8. Yandaki sembol neyi ifade eder?

A) Transformatr B) Aky C) Tristr D) Direnci

49
9. Dk bir voltaj ve akm kullanarak daha yksek bir voltaj ve akm kontrol
etmemizi salayan devre elemanna ne denir?

A) Role B) Ykseltici C) Reglatr D) Entegre

10. Yandaki sembol neyi ifade eder?

A) Zener diyodu B) Ledi C) Kondansatr D)Tristr

11. Bir yar iletken maddenin iine veya zerine, kat ve gzeneksiz durumdaki ok
kk elemanlarn bir grup hlinde biimlendirilip uygun bir ekilde birbirine
balanmas suretiyle oluturulmu tmleik devreye ne denir?

A) Devre B) Entegre C) Kapasitr D) Transistr

12. 1 farad ka mikro farad eder?

A) 106F B) 109F C) 108F D) 1012F

13. 78XX entegresinde XX neyi ifade etmektedir?

A) Giri gerilimini B) k gerilimini

C) Giri-k gerilimini D) Entegrenin semboln
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.

14. Bir transistrn ve olmak zere iki tip eidi vardr.

15. Geri vites mirinden akm ara . takld zaman

gemektedir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

50
 CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET1N CEVAP ANAHTARI

1 A
2 C
3 C
4 D
5 A
6 B
7 C

RENME FAALYET2 NN CEVAP ANAHTARI

1 B
2 D
3 C
4 C
5 A

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1 D
2 C
3 A
4 C
5 B
6 D
7 C
8 A
9 A
10 D
11 B
12 A
13 B
14 PNP-NPN
15 Geri vitese

51
 KAYNAKA

KAYNAKA

ASLAN Muzaffer, Eyp Ersan SLN, Elektronik Devre Kumandalar, I.

Basm, 1997.

ERSOY Hasan, Elektrik ve Oto Elektronii, 1990.

SALMAN M. Sahir, Atilla KOCA, Recep ALTIN, Mehmet LKER, Oto

Elektrik Elektronii, Mill Eitim Basm Evi, stanbul, 2000.

TEKZGEN Erdoan, Elektronik Deneyler ve Projeler, stanbul, 1992.

YARCI Kemal, lhan YURTKULU, Oto Elektronii, YCE Yaynlar,

stanbul, 1996.

www.obitet.gazi.edu.tr

eem.dumlupinar.edu.tr

http://ari.cankaya.edu.tr

52