KUMANDA DEVRELERİ

PANO TASARIM VE MONTAJI

• Pano İmalatına geçilmeden pano yapım resim ve pano
elektrik projeleri çizilir. Pano elektrik projeleri uzman
kişilerce çizilir. Pano projeleri çizilirken elektrik
tesisatında ki kolon şemalarına göre çizilir. Elektrik
tesisat projeleri çizilirken kablo kesitleri, kaç metre
olacağı, toprak kablosu, sigorta akım değerleri vb. tüm
değerler belirlenir ve projede gösterilir. Bu değerlere
göre kolon şeması çizilir. Kolon şemasına göre de pano
projelerinin çizimine geçilir.
• Proje çizimleri bir kaç sayfadan İbaret olabildiği gibi
onlarca, yüzlerce sayfadan da oluşabilir. Projelerin her
sayfasında projenin kaç sayfadan oluştuğu, projenin
kaçıncı sayfa olduğu ve gelecek sayfa numarası gösterilir.
Pano projeleri çizilirken sembollerden yararlanılır.
• Pano proje çlziminde her devre ekipmanına bir kod
verilir f kontaktör K1.K2...J gibi.
• Klemensler ve kablolar da kodlanır. (Klemenslerde
X1,1.2.3 - kablolarda K3.2. K3.6. F3.1. F3.2vb. gibi
kodlamalarkullanılır.
• Pano projeleri Auto cad, E3 series. Eplan vb.
programlarla çizilir. Ve çizilen projeler pano ön kapak
arkasındaki pano cebi-ne koyulur.
• Yukarıdaki kolon şeması örneğine göre sayaç, sigortalar, klemensler, termik
manyetik şalter ve kaçak akım rölesi (yangın koruma 300 mA) kullanılır. Kolon
şemasına göre sadece ana panonun projesi aşağıdaki gibidir.
• Pano seçimi yapılırken elektrik tesisat
projelerinde ki tek hat (kolon) şemalarından
yararlanılır.
• Tek hat şemala­rında ana tablo, A, B, C vb.
adlandırılan yardımcı panolar gösterilir. Mesela
kolon şemalarında ana pano termik- manyetik
şalter, sayaç otomatik sigorta vb elemanların
akım değerleri gösterilir.
• Panodan çekilecek akım değerle­rine göre bakır
bara seçilir (Tesisi %20-30 büyüyeceği tah­min
edilerek).
• Sonraki aşamada teknik ve özel şartname­lere
göre seçilecek panonun boyutları belirlenir.
• Özellikle büyük panolar teknik şartnameye
uygun mm saç ve ebat­larına göre siparişi verilir.
Mesela 2 mm DKP saçtan 2100 mm uzunluğunda
60 mm derinliğinde ve 800 mm eninde vb.
• PANO MALZEME TESPİT ELEMANLARI VE MONTAJI
 – Vidalar
• Vidalar geniş bir kullanım alanına
sahiptir. Sert plastik­ler,
alüminyum, ağaç, pirinç, çeşitli
metal levha ve profiller vb. gibi.
Bunun için kullanılan malzemeye
göre seçim ya­pılmalıdır.
Birleştirme için kullanılacak
vidanın vida dişi adımından
{hatve) büyük olmamalıdır.
• Elektrik panosu imalatında veya
montajında bağlantı elemanı
olarak kullanılan vidalar
şunlardır;
• Saç vidalar
• Matkap uçlu vidalar
• Metrik vidalar
• Somun
• Cıvata ile beraber kullanılan bir bağlantı elemanıdır. ¡kİ bağlantı elemanının
dişleri arasındaki sürtünme gücünün etkisiyle ve civatanın hafif uzayarak iki
parça arasında oluşan baskı sebebi ile parçaları bağlamaya yarayan eleman­
lardan içi delikli ve kılavuz çekilmiş olanına somun denir.
• Rondela
• Civata bağlantıarında civata başının
bağlandığı yüzey üzerinde tahribat
yapmasını, temas yüzeyini
genişleterek engellemeye yarayan
parça.
Kanallar
• Elektrik panolarında kanal
kulanmamızın amacı pano İçinde
oluşabilecek kablo karmaşasını ve
karışıklığını çözmek, kabloları düzgün
bir şekilde korumak ve takip edilmesi
sağlamaktır. Pano içinde ki kanalların
kenarları yarıklı olarak imal edilir.
Sebebi ise ısınan kabloları
havalandırmak ve pano içi cihazlardan
kanala geçişi kolaylaştırmaktır.
• TAŞIYICI RAYLAR
• Taşıyıcı raylar klemens, kontaktör,
zaman rölesi, otomatik sigorta vb.
devre elemanlarını herhangi bir vida
ile panoya sabitleme yapmadan
kolayca takıp çıkarmamızı sağlayan
elemandır. Herhangi bir devre
elemanının arızalanması halinde
kolaylıkla yerinden çıkarılıp yenisi
takılabilir.
• Piyasa da genellikle TS 35 x 7,5
mm’ lik ray kullanılır. Çelik veya
alüminyum alaşımlı olarak imal
edilir. Genelde çelikten, galvaniz,
çinko veya beyaz krom kaplı olarak
üretilir.
•KLEMENSLER
•Elektrik tesislerinde iletken kabloları birbirine bağlamak için
kullanılan elemanlara klemens denir. Sistemin güvenliği
açısından büyük önem taşıyan klemenslerde;
•Akım taşıyan parçalar elektriksel kayıpları minimuma indirecek
metallerden imal edilmeli,
•Plastik gövde alev almamalı ve kendi kendine sönebilmelidir.
•Klemensler raylara uygun olarak imal edilir. TS 35x15 ,TS 35x7,5
, TS 32x15 mm raylarda kulla­nımı mümkündür. Bazı
modellerinde hem TS 35x7,5 hem de TS 32x15 mm uygun
olarak imal edilir.
•Klemenslerin Bağlantı Tipine Göre Çeşitleri
•Kabloların klemenslere bağlantısı beş değişik şekilde yapılır.
Bunlar;
•Pabuç bağlantılı klemensler
•Yaylı klemensler
•Vidalı klemensler
•İtmeli (Push-in) klemensler
•Hızlı bağlantılı klemensler
• Paket Şalterler
• Birbirinin aynı olan birden fazla kontak
yuvalarının bir mil üzerinde arka arkaya
sıralanmasından meydana gelen ve bir eksen
etrafında dönebilen; motor bağlantı
işlemlerinde ölçü aletlerinde komütatörlerinde,
kontrol ve dağıtım panolarında kullanılan elle
kumandalı şalterlere paket (pako) şalter denir.
• Genel anlamda açma kapama kontrolü anlamına
gelen pako şalter günümüzde teknolojinin her al­
nında yaygın şekilde kullanılmaktadır.
• Orta ve büyük güçlü motorlar kontaktör ve
rölelerle kumanda edilmektedir. Her diliminde
iki, üç veya dört adet gümüş alaşımlı kontağı
bulunan paket şalterlerin dilim sayısı arttırılarak
değişik kumanda işlemlerinde kullanılır.
• Paket şalterlerin kumandası, Endüktif olmayan veya çok aza
AC-1
endüktif yükler (direnç ocakları)
üzerlerinde bulunan kolu
çevirmekle yapılır. Bu kol Kafesli Motor direkt kalkış yükle
AC-3
kapatma.Yıldız-Üçgen Kalkış (sincap
çevrildiğinde, paket şalterin Kafesli motorlar ;yol verme .çalışırken
devreden çıkarma
kontakları açılır ve kapanırlar.
Kol azar azar dönecek şekilde Motor ve diğer yüksek indüktif yüklerin
AC -15 sık aralıkla devreye alınması (Motor
yapılırsa, paket şalter çok yüklerin veya oldukça yüksek endüktif
yüklerin anahtarlanması, manyetik
tahrikler, kontaktör, manyetik (380V-440V
konumlu olabilir. Çok konumlu bobinlerin kumandası)
paket şalterlerle karmaşık
kumanda problemleri Manyetik tahrikler, kontaktör,
AC -21A ventilier .manyetik bobinlerin
çözülebilir. kumandası (Elektromanyetik
yükler)
Az aşırı yüklü , rezlslft-endüktif
AC-23A karışık yüklerin kumandası (orta
derecede aşırı yükler dahil omik
yüklerin anahtarlanması)
AC-22AAz aşırı yüklü, rezistif
AC22A indüktif karışık yüklerin
kumandasında
• Bir Fazlı (Monofaze) Aç - Kapa Pako Şalter
• Hemen hemen tüm makinelerde, elektrik
dağıtım Panolarında devreyi açıp kapatmayı
sağlayan 1 fazlı Paket şalterdir.
• Şekilde görüldüğü gibi paket şalterin 1 no’lu
ucuna (R) fazı’na bağlanır. Karşısındaki 2
no’lu ucuna ise alıcıya bağlantı yapılır. Paket
şalteri (1) konumuna aldığımız da 1-2 no’lu
kontak kapanır. L1 fazı U ucuna gelerek
alıcıyı (Örnek Bir Fazlı Asenkron Motor)
çalıştırmış olur.
• Nötr bağlantısı direk yapılır. Paket şalteri (0)
konumuna aldığımız da 1-2 no’lu kontaklar
açılacağından alıcının çalışması durmuş olur.
• Üç Fazlı (Trifaze) Aç - Kapa Pako
Şalter
• Hemen hemen tüm
makinelerde, elektrik dağıtım
pano­larında devreyi açıp
kapatmayı sağlayan 3 fazlı paket
şal­terdir. Fabrikalarda, işyerlerin
de, atölyelerde, dağıtım pa­
nolarında v.b. yerlerde
motorları kumanda etmek,
farklı farklı sistemlere veya
sisteme enerji vermek ve
enerjisini kesmek için kullanılır.
• Yıldız Üçgen Paket Şalterler
• 5 kW ve üzeri motorlarda kalkış anında motorun
fazlı akım çekip zarar görmemesi İçin önce düşük
devir sonra nominal devirde yol almasını sağlayan
paket şalterlerdir.
• Paket şalter (0) konumunda tüm kontaklar açık ko­
numdadır. 3 fazlı asenkron motor çalışmaz. Paket
şalter yıldız konumuna alınınca 1-2 nolu kontaklar
kapanır. L1 fazı motorun U klemensine gider.
• 5-6 nolu kontak kapanır. L2 fazı motorun V,
klemensine gider.
• 13-14 nolu kontak kapanır. L3 fazı motorun W,
klemensine gider.
• 7-8 ve 11-12 nolu kontaklarda kapanır. Z-X-Y uçları kı­
sa devre olur. 3 fazlı asenkron motor yıldız
bağlantıda ça­lışmaya başlar.
• Motor yol alana kadar tahmini (5- 30sn ) yıldız
çalıştırılır. Daha sonra paket şalter hızlı bir şekilde
üçgen konuma alınır. 1-2 ve 3-4 nolu kontaklar
kapanır. L1-U-Z uçları birleşir.
• 5-6 ve 9-10 nolu kontaklar kapanır L2-V-X uçları
birleşir.
• 13-14 ve 15-16 nolu kontaklar kapanır. L3-W-Yuçları
birleşir.
• Üç fazlı asenkron motor üçgen bağlantıda çalışır.
• Dahlender Paket Şalterler
• Eğer bir sargıdan birbirinin katı
iki değişik kutup sayısı elde
edilecek bir bağlantı yapılmışsa
bu bağlantıya “Dahlender
bağlantı” ve bu tip motorlara da
“Dahlender motorlar” denir.
• Dahlender bağlantıda sargı,
küçük devir sayısı için yani
büyük kutup sayısına göre
tasarlanır.
• Ancak bu bağlantı türünde
kutup sayıları oranı %'dir. Yani
4/2 kutuplu veya 8/4 kutuplu
gibi.
• Paket şalter 1 konumuna
getirildiğinde motor düşük
devirde, 2 konumuna
getirildiğinde yüksek devirle
döner.
• Bir Fazlı Kutup Değiştirici Pako Şalter
• Şekilde gösterilen devrede paket şalteri (1) konumuna aldığımızda 3-4 nolu
kontak kapanır ve 2 nolu (2 ile 4 nolu kontak köprü) kontaktan çıkışı şebeke
verir. (2 ) konumuna aldığımızda 1-2 nolu kontak kapanır ve 2 nolu
kontaktan çıkışı regülatör verir. Nötr direkt çıkış verir.
• Üç Fazlı Kutup Değiştirici Pako Şalter
• Şekildeki bağlantı da paket şalteri (1) konumuna aldığımızda, 3-4,7-8 ve 11-12
nolu kontaklar kapanır, jeneratörün R2-S2-T2 fazları sisteme giden hattın U-V-VV
uçlarına gelir. Sistemde jeneratörün fazları kullanılır.
• Paket şalteri (2) konumuna aldığımız­da 1-2,5-6 ve 9-10 nolu kontaklar kapanır.
• Şebekenin R1-S1-T1 fazları sisteme giden hattın U-V-W uçlarına gi­der. Sistemde
şebekenin fazları kullanılır.
• Kutup değiştirici şalterlerin iki kutuplu, dört kutuplu (üç faz+nötr) ve altı kutuplu
çeşitleri de mevcuttur.
• ÖLÇÜ ALETLERİ
• Ampermetreler
• Ampermetreler, elektrik devresinde alıcıya seri bağlanırlar. Alıcının akımı
ampermetrenin içinden geçmesi gerekir. Bunun için ampermetrenin iç
direnci çok küçük olmalıdır (0-1 Ohm). Ampermetrenin iç direncinin
küçük olması için bobini, kalın kesitli iletkenden az sipirli olarak sarılır.
• Elektronik (Dijital) ampermetrelerin kullanım sahaları hızla
çoğalmaktadır. Bu ampermetrelerde okuma hatası yoktur ve kullanım
özellikleri ibreli ampermetrelerde olduğu gibidir. Ampermetreler devreye
seri bağlanmalıdır.
• Şekilde 3 fazlı asenkron motorun bir
fazının dijital ampermetre ile akım
trafosu bağlantısı ile akım ölçmesi
gösterilmiştir.
• Genelde 30 A. geçen ölçümlerde akım
trafosu kullanılır. Ampermetreye
bağlanacak akım trafolarını sistemde
akımı ölçülmek istenen yüklerden
önce bağlanmalıdır.
• Akım trafoları kendinden önce
bağlanan yüklerin çektiği akımları
algılamaz.
• Direkt ampermetrelerde kullanılan
akım trafosu genel de cihaz ile birlikte
gelmektedir ve akım trafo oranı
kaydedilmiş olarak gönderilmektedir.
• Kayıt için herhangi bir menü yoktur.
Sadece bir fazdan geçen akım
ölçülebilir.
• Voltmetreler
• Voltmetreler, gerilimi ölçülecek
alıcıya paralel bağlanırlar.
Voltmetre alıcıya paralel
bağlandığından, üzerlerinden bir
akım geçer. Bu akımın küçük
olması için iç dirençlerinin çok
büyük olması lazımdır.
• Ampermetrelere göre zıt olan bu
durumun sağlanması için
bobinleri, ince kesitli iletkenden
çok sipirli olarak sarılır.
• Voltmetrenin ölçtüğü değer U
harfi ile gösterilir ve birimi V ile
ifade edilir (U= 220 V gibi).
• Dijital ampermetrelerde olduğu
gibi voltmetreler de uygulamada
hızla yaygınlaşmaktadır.
• • Analog Voltmetreler
• ■ Dijital Voltmetreler
• Multimetreler
• Piyasa da sıklıkla kullanılan ampermetre, voltmetre, frekansmetre, aktif-reaktif gücü ve
cos değerlerini görüntüleyebilen ölçü aletleridir. Kısacası 3 fazlı elektrik şebekelerinde bir
çok elektriksel büyüklüğü tek bir ölçü aleti ile ölçmek amacıyla kullanılır.
• Piyasa da sıklıkla kullanılan ampermetre, voltmetre, frekansmetre ve cos değerlerini
görüntüleyebilen ölçü aletleridir. Kısacası 3 fazlı elektrik şebekelerinde bir çok elektriksel
büyüklüğü tek bir ölçü aleti ile ölçmek amacıyla kullanılırlar.
• Multimètre İle faz-faz gerilimleri veya faz-nötr gerilimlerini görüntüleyebiliriz.
• Akım veya gerilim trafosu kullanarak yüksek akım veya gerilimleri ölçebiliriz
• Sayaçlar
• Elektrik sayaçları, tükettiğimiz ya da kullandığımız
elektrik enerjisi miktarını görmemizi sağlayan ve
harcanan enerji miktarını bize doğrudan KWh ya
da MWH olarak gösteren elektrikli bir ölçü aletidir.
• Akıllı sayaçlar elektrik enerjisini genellikle 1 saatte
bir ya da daha kısa aralıklarla ölçerek yani gerçek
zamanlı bilgilendirme yapa­rak tüketim miktarı, güç
kalitesi gibi değerleri kullanıcının takibine
sunabilmektedir.
• Akıllı sayaçlarda uygulanan tarifede 24 saat 3
zaman aralığına bölünmüş ve her bir zaman aralığı
ayrı ayrı fiyatlandırılmıştır. Analog sayaçlarda ise
bu tek tarife üzerin­den fiyatlandırılmaktadır.
• Zaman aralıkları;
• 06:00-17:00 gündüz tarifesi,
• 17:00-22:00 puant tarifesi,
• 22:00-06:00 gece tarifesi,
• Monofaze ve trifaze elektronik sayaçlar
• Aktif-Reaktif (Kombi) Elektronik Sayaçlar
• Büyük işletmelerde, fabrikalarda kompanzasyon
sistemini kullanan tüm işletmelerde kullanılır.
• - Direkt Kombi Sayaç
• Direkt kombi olarak da adlandırılır. Bu sayaçlar
sistem­den çekilen aktif ve reaktif gücü ayrı ayrı
kaydederler ve içerisinden max.100 A (marka ve
modele göre değişebilir) geçirilebilir. Bu sayaçlar
akım trafosuz sayaçlardır.
• X5 Kombi Sayaç
• 100 A ve üzeri akımların geçtiği sistemlerde
kullanılan bu sayaçlar akım trafosu kullanılarak
bağlanırlar. Hem aktif hem de reaktif güç
tüketimini kaydederler.
• Akım Transformatörleri
• Akım trafoları primer devreden akan alternatif akımı, belli bir oranda küçülterek,
sekonder devre elemanlarına aktaran cihazdır.
• Mesela elektronik sayaç, ampermetre, voltmetre vb. devre elemanlarından 100 A, 750
A. gibi yük­sek akımı geçirmemiz imkansızdır.
• Yüksek akım değerleri­ni maximum 5 A değerine indirerek devre elemanlarını yüksek
akımdan koruruz. Akım değerlerini küçültmekle birlikte, aynı zamanda yüksek veya orta
gerilimden yalıtımı da sağlarız.
• Akım trafolarının primer sargıları, yüksek gerilime seri olarak bağlanır. Sekonder sargıları
ise hiçbir zaman acık devre olarak bırakılmaz.
• Kullanılacak cihazlar sekonder devre sargı uçlarına seri olarak bağlanırlar
• Eğer hic kullanılmıyorsa iki noktadan kısa devre edilirek topraklanmalıdır.
• Orta ve alçak gerilimli şebekelerde 5A'lik akım trafoları kullanılır.
• Akım transformatörlerinin prlmer akımları; 5, 10, 15, 30, 40, 50, 75,100, 125, 150, 250,
300, 400, 500, 600, 800,1000,1200,1500,2000,2500,3000,4000 amper gibi standart
değerlerde imal edilmektedir.
• Primer akım ile se­konder akım arasındaki faz farkı sıfır derece olan bir ölçü
transformatörüdür.
• Primer Sargı: Dönüştürülecek akımın geçtiği sargıdır. P1 veya K primer giriş ucu, P2 veya L
çıkış ucudur.
• Sekonder Sargı: Akım transformatörünün, ölçü aletlerinin sayaçların, rölelerin ve benzeri
aygıtların akım devrelerinin besleyen sargıdır. Sekonder giriş ucu S1 veya k, çıkış ucu- I veya
S2 ‘dir.
• Manyetik Nüve ve Gövde: Akım trafosunu raya montajlı, bara montajlı, kablo montajlı ve
ayrılabilir gövdeli olarak bulmak mümkündür, ince silisli saçlar (uygun kesitte) pa­ketlenip
preslenerek manyetik nüve oluşturulur.
• Primeri barasız olan akım transformatörlerde primer sargısı bulunmamaktadır. Bunun
yerine transformatörün toroidal nüve içerisinden bara veya kablo geçirilerek primer sargısı
oluşturulur.
• Baralı Akım Trafosu
• Akım trafosunda kullanılan primer devre iletkeni için bir taşıyıcı
görevi yapacak şekilde düzenlenmiş akım transformatörüdür.
• Akım trafosundan bara hazır olarak geçirilmiştir.

• Manyetik Devresi Açılabilen Akım Trafosu

• Üzerinde primer iletkeni ve primer yalıtımı bulunma­yan,
manyetik devresi iki bölüme ayrılmış ve açılabilir yapıda olan
akım trafosudur.
• Enerji sistemindeki haraların bağlantılarına dokunmadan akımı
ölçülmek İstenen baraya kolaylıkla monte edilmesinin avantajı
vardır.

• Kablo Tipi Akım Trafoları

• Üzerinde primer iletkeni ve primer yalıtımı bulunmayan,
yalıtılmış bir kablo üzerinden monte edilebilen akım
transformatörüdür .
• Mesela dijital ampermetre bağlantı­sında 200-250 A. kadar
özel kablo tipi akım trafosu kullanılır. Toroidal olarak da
adlandırılabilir.
Kontaktörlerin Kumanda ve Güç Devrelerinde Kullanımı
• Zaman Rölelerinin Kumanda ve güç devrelerinde kullanımları
• Kaçak Akım Rölesi
• Gerilimli bir iletkenin bir gövdeye yalıtım hatası sonucu
temas etmesi ile toprağa akan akıma “toprak kaçak
akımı” denir. Kaçak akım koruma rölesinin görevi bir
yalıtım hata­sından kaynaklanan lAn hata akımı olduğu
anda devreyi kesip o hata akımına maruz kalabilecek bir
insanın hayatı­nı kurtarmaktır. Elektrik hatası
oluştuğunda, insan vücudu toprağa dönmek için bir yol
arayan elektrik akımına iletken vazifesi görür.
• IEC 60479-1 standartına göre insan hayatı için kritik
akım eşiği 30mA olarak belirlenmiştir.
• 30mA hassasiyetindeki kacak akım koruma rölesi insan
hayatını korumaya yönelik kullanılır.
• 300mA hassasiyetindeki kacak akım koruma rölesi
büyük ölçüdeki bir yalıtım hatasının oluşturduğu yangın
riskini engellemeye yönelik kullanılır.
• Piyasa da 1 faz+nötr ve 3 faz+nötr çeşitleri mevcutttur.
• Kaçak akım koruma şalterleri G ( genel) ve S ( gecikmeli)
olmak üzere üretilirler.
• KaçakAkım Rölesinin Çalışması
• Toprak kaçak akım koruma rölesinin temel yapısı aşağıdaki şekilde
gözükmektedir. Akım taşıyan iletkenler bir toroidal yapı içerisinde
geçirilerek faz ile nötr iletkenleri ara­sındaki denge ölçülür.
• Tek fazlı dağıtımda faz ile nötr arasında aritmetik toplam, faz sayısı
birden fazla olduğu dağıtımda ise vektörel toplam alınır.
• Normal hallerde bu toplam sıfıra eşittir, yani toroide giren ve çıkan
akımlar eşittir. Bu sebepten dolayı toroid üzerinde bir manyetik akı
oluşmaz ve e.m.k (elektro motor kuvveti) sıfırdır.
• Herhangi bir toprak kaçağı oluştuğu anda I_faz I_nötr eşitsizliği
oluşur ve böylece toroid üzerindeki denge bozulur.
• Oluşan “fark akımı” nedeniyle bir e.m.k endüklenir. Bu sayede
toroid üzerinde bir akı oluşur, bu akı da algılama sargısı üzerinde
akıma dönüşür ve ölçme tarafındaki mıknatısı açacak manyetik güce
ulaştığında kaçak akım koruma rölesinin kontakları açılmış olur,
devrenin enerjisi kesilir.
BİNA GİRİŞ SAYAÇ PANOSUNDAN GELEN KABLOLAR