Sarim Tekni̇ği̇ Ders Notu

T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
EGE MESLEK YÜKSEKOKULU
ELEKTRİK PROGRAMI
ELEKTRİK MAKİNELERİ SARIM

TEKNİĞİ
ASENKRON ve SENKRON MAKİNELER
DOĞRU AKIM MAKİNELERİ ve ÜNİVERSAL MOTORLAR
TRANSFORMATÖRLER
(Ders Notları)
Öğr. Gör. Mehmet DEDE
2020
İZMİR
Elektrik Makineleri Sarım Tekniği
Elektrik Programı Öğr. Gör. Mehmet DEDE
A
DOĞRU AKIM
MAKİNELERİ SARIM
TEKNİĞİ
1
1 Sarımlarda kullanılan gereçler

Elektrik makinelerinin üretiminde kullanılan gereçler ana hatları ile iletken, yalıtkan ve
manyetik gereçler şeklinde sınıflandırılabilir. Sarım tekniğinde önemli olan sarımın
söküldüğü gibi benzer şekilde yenilenebilmesidir. Bu gereçleri kısaca özetleyerek sarım
tekniğine giriş yapılacaktır.
1.1 İletken gereçler
Elektrik makinesi üretiminde içinden elektrik akımı geçirilen iletken gereçler öz direnci
küçük olan metallerden çoğunlukla yuvarlak kesitli, kesit arttığı zaman ise dikdörtgen kesitli
olarak üretilebilmektedir.
Önemli olan iletken gereçlerin direncinin veya öz direncinin küçük olmasıdır. Ancak bu
sayede elektrik makinesinin genellikle bakır kaybı olarak isimlendirilen ısıl kayıpları aza
indirilerek verimi kısmen artırılabilir.
İletkenin öz direnci demek, 1 metre boyunda 1 mm2 kesitindeki kısmının  olarak direncine
verilen isimdir. Yani birimi .mm2/m ’dir. Sarımda çoğunlukla bakır nadiren alüminyum
metalinden makinelerin bobinleri sarılır. Bakır metalinden yapılan iletkenlerin ara bobin
bağlantılarının yapılmasında ise lehim denen kurşun-kalay alaşımı kullanılır. Alaşımın içinde
oluşturulan kanallara ise pasta adı verilen gres yağı görünümünde bir jel oksitlenmeyi
gidermek için yerleştirilerek üretilir.
1.1.1 Bakır
En yaygın kullanılan iletken gereçtir. Elektrolitik (saf) bakırdan yapılan iletkenlerin üzeri
makinenin yalıtım sınıfına bağlı olarak suni ipek, cam elyafı, vernik (lak) ile izole edilerek
üretilir. Ekleri lehim ile yapılır.
Özdirenci : 0,0175 .mm2/ m (Yaklaşık)

Öz iletkenliği : 56 m/.mm2 (Yaklaşık)
Direnç sıcaklık katsayısı : 0,0039 1/C
Özgül ağırlığı : 8,9 kg/dm3
Ergime sıcaklığı : 1080 C
Kg fiyatı : 20 $ civarında
1.1.2 Alüminyum
Daha çok transformatör sarımında maliyeti azaltmak ve makineyi hafifleştirmek için

kullanılan iletken gereçtir. Alüminyumdan yapılan iletkenlerin üzeri de makinenin yalıtım
sınıfına bağlı olarak suni ipek, cam elyafı, vernik (lak) ile izole edilerek üretilebilmektedir.
İletkenlerin eklenmesinde lehim kullanılamadığından daha çok kalın iletkenler alüminyum
olarak kullanılır ve alüminyum kaynağı ile kaynatılarak eklenebilir.
Özdirenci : 0,027 .mm2/ m (Yaklaşık)

Öz iletkenliği : 32 m/.mm2 (Yaklaşık)
Direnç sıcaklık katsayısı : 0,00419 1/C
Özgül ağırlığı : 2,7 kg/dm3
Ergime sıcaklığı : 658 C
Kg fiyatı : 10 $ civarında
2
1.1.3 Lehim ve Alüminyum Lehimi
Genellikle bakır iletkenlerin lehimlenmesinde %40–50 oranında kurşun ve %50–60 oranında

kalaydan meydana gelen yumuşak lehim çok yaygın kullanılmaktadır. Lehim yapılacak
bölümdeki vernik, vernik sıyırma aparatı ile tamamen temizlenmeli üzerine az miktarda
pasta sürüldükten sonra havyanın ucu iletkene dokundurularak lehim 185 ile 215 C
sıcaklıkta eritilerek yapılmalıdır. Aşırı ısıtılan lehim, plastik lehim veya diğer adı ile soğuk
lehim oluşturmaması için lehim tamamen eriyip damarlar arasına nüfuz ettikten sonra ek
yeri sarsılmadan soğuması beklenmeli ve üzeri iki kat makaron ile yalıtılmalıdır. Lehimleme
bölgelerinde lehimin sivri uçlar oluşturmasına izin verilmemelidir. Aksi halde lehimlemede
oluşan sivri uçlar makaron yalıtkanı delerek kısa devrelere neden olabilir.
Alüminyum iletkenlerin lehimlenmesinde alüminyum lehimi denen, %73–87 kalay, %8-15

çinko, %5-12 alüminyumdan oluşan yumuşak alüminyum lehimi 450 C civarında sıcaklıkta
yapılmalıdır.
Mekanik açıdan mukavemetli eklemeler yapmak için ise, %88 alüminyum alaşımı, %10 çinko,
%2 bakır alaşımından oluşan sert lehim kullanılır. Ek yeri oksitlenmeye karşı pasta yerine
boraks tozu ile birlikte ısıtılır. Sert lehimde ek yeri bütan veya asetilen bekleri ile 450 C
değerinin üzerinde ısıtılarak, sert lehimleme, sert lehim teli eriyerek tamamen boşluklar
doldurularak bitirilmelidir.
1.1.4 İletkenler ve sargıların paralel bağlanmasında çap belirlenmesi
Pratik olarak; bakır yerine alüminyum kullanılmak istenirse; iletken kesitinin 1,66 kat
artırılması (çapta ise 1,29 kat) gerekli olup aynı işi gören alüminyumun ağırlık ve maliyeti
yaklaşık %50 seviyesine inecek ekonomi sağlanacaktır.
Bakır emaye izoleli iletkenler mikrometre ile ölçülen metal çapına göre sipariş edilirler. Bu
nedenle iletkenin üzerindeki yalıtım ince iletkenlerde kibrit veya çakmak alevi ile kalın
iletkenlerde bek ile yakılıp kalıntılar metal kesiti aşındırmadan temizlendikten sonra ölçülür.
Mikrometre kullanımı ileride açıklanacaktır.
Bakır emaye iletkenler ülkemizde 0,05 mm den 0,25 mm ye kadar 0,01 mm çap farkı ile ; bu
çaptan sonra ise 0,05 mm çap aralıkları ile 2.00 mm ye kadar, daha sonra ise 0,10 mm çap
aralıkları ile 12.00 mm ye kadar üretilmekte ve bulunabilmektedir. Sipariş üzerine emaye
bakır iletken üreticileri talebin fazla olması halinde istenilen çaplarda iletken de
üretebilmektedir.
Elektrik makineleri sarımında daha çok asenkron ve senkron makine statorunda akımın
yüksek olması halinde çoklu paralel sarımlar kullanılabilir. Bu durum sarımın yapım
işçiliğini kolaylaştırır, oyuklar içinde hava boşluğu az kalır ve sargıların oyuklara sığması ve
şekillendirilmesi kolay olur. Konuyu örnek problemlerle özetlemekte yarar görülmektedir.
ÖRNEK:1.1.4.1
a) Bir asenkron motorun statorunda 3,20 mm çapta sarılan 12 sarımlı bobin yerine 3
iletkenli paralel sarım uygulanacaktır. Depodaki stok fazlasını eritmek için
damarlardan birincinin ve ikincinin çapı 1,80 mm alınmasına karar verildiğine göre
üçüncü damarın sipariş çapının ne alınması gerektiğini hesaplayınız.
b) Stok fazlası olmamış olsaydı ve birbirine eşit veya en yakın çapta 2 iletkenli paralel
sarım için iletken sipariş çapı ne olması gerekirdi? Hesaplayarak gösteriniz.
3
ÇÖZÜM:
a) Üçlü paralel sarım için analiz.
1. 3,20 mm çaptaki iletkenin kesiti;
𝝅. 𝒅𝟐 𝟑, 𝟏𝟒𝟏. 𝟑, 𝟐𝟎𝟐
𝑨𝒕 = = = 𝟖, 𝟎𝟒𝟐𝟓 𝑚𝑚2
𝟒 𝟒
2. Stok fazlasından dolayı kullanılan 1,80 mm çaplı iletkenlerin kesitleri;
𝝅. 𝒅𝟐𝟏 𝟑, 𝟏𝟒𝟏. 𝟏, 𝟖𝟎𝟐

𝑨𝟏 𝒗𝒆𝑨𝟐 = = = 𝟐, 𝟓𝟒𝟒𝟕 𝒎𝒎𝟐
𝟒 𝟒
3. Üçüncü damara kalan kesit değeri;
𝑨𝟑 = 𝑨𝒕 − (𝟐. 𝑨𝟏 ) = 𝟖, 𝟎𝟒𝟐𝟓 − (𝟐. 𝟐, 𝟓𝟒𝟒𝟕) = 𝟐, 𝟗𝟓𝟑𝟏 𝒎𝒎𝟐
4. Üçüncü damarın kesiti ve çapının hesabı;
𝟒. 𝑨𝟑 𝟒. 𝟐, 𝟗𝟓𝟑𝟏
𝒅𝟑 = √ =√ = 𝟏, 𝟗𝟑𝟗 𝒎𝒎 𝒔𝒊𝒑𝒂𝒓𝒊ş 𝒔𝒕𝒂𝒏𝒅𝒂𝒓𝒕 ç𝒂𝒑𝚤 𝟏, 𝟗𝟓 𝒎𝒎 𝒐𝒍𝒖𝒓.
𝝅 𝟑, 𝟏𝟒𝟏
b) İkili paralel sarım için analiz.
5. İkili paralel sarımda bir ortalama kesit;
𝑨𝒕 𝟖, 𝟎𝟒𝟐𝟓
𝑨𝟏,𝟐 = = = 𝟒, 𝟎𝟐𝟏𝟑 𝒎𝒎𝟐
𝟐 𝟐
6. Birinci damarın çapı ve gerçek kesiti;
𝟒. 𝑨𝟏 𝟒. 𝟒, 𝟎𝟐𝟏𝟑
𝒅𝟏 = √ =√ = 𝟐, 𝟐𝟔 𝒎𝒎 𝒔𝒊𝒑𝒂𝒓𝒊ş 𝒔𝒕𝒂𝒏𝒅𝒂𝒓𝒕 ç𝒂𝒑𝚤 𝟐, 𝟑𝟎 𝒎𝒎 𝒐𝒍𝒖𝒓.
𝝅 𝟑, 𝟏𝟒𝟏
𝝅. 𝒅𝟐𝟏 𝟑, 𝟏𝟒𝟏. 𝟐, 𝟑𝟎𝟐

𝑨𝟏 𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 = = = 𝟒, 𝟏𝟓𝟒𝟖 𝒎𝒎𝟐
𝟒 𝟒
7. İkinci damara kalan gerçek kesit ve damarın çapı;
𝑨𝟐𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 = 𝑨𝒕 − (𝑨𝟏𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 ) = 𝟖, 𝟎𝟒𝟐𝟓 − (𝟒, 𝟏𝟓𝟒𝟖) = 𝟑, 𝟖𝟖𝟕𝟕 𝒎𝒎𝟐
𝟒. 𝑨𝟐𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 𝟒. 𝟑, 𝟖𝟖𝟕𝟕
𝒅𝟐𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 = √ =√ = 𝟐, 𝟐𝟐 𝒎𝒎 𝒔𝒊𝒑𝒂𝒓𝒊ş 𝒔𝒕𝒂𝒏𝒅𝒂𝒓𝒕 ç𝒂𝒑𝚤 𝟐, 𝟐𝟓 𝒎𝒎 𝒐𝒍𝒖𝒓.
𝝅 𝟑, 𝟏𝟒𝟏
*** Problemin çözüm sonuçlarına göre aşağıdaki özdeşlikler yazılabilir. (Çapların değil
kesitlerin toplanabildiğini dikkatten kaçırmayınız!)
𝟑, 𝟐𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 ≡ 𝟏, 𝟖𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 + 𝟏, 𝟖𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 + 𝟏, 𝟗𝟓 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑
𝟑, 𝟐𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 ≡ 𝟐, 𝟑𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 + 𝟐, 𝟐𝟓 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 ≅ 𝟐 𝒙 𝟐, 𝟑𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑
4
1.2 Yalıtkan gereçler
Elektrik makinelerinde kullanılan yalıtkan gereçler seçilirken aşağıdaki dört dayanım özelliği
göz önünde bulundurulmalıdır.
a. Elektriksel dayanım: Dielektrik katsayısı ve delinme gerilimi yüksek olmalıdır.

b. Mekaniksel dayanım: Sert ve ısıya dayanıklı özelliğini değiştirmemelidir.
c. Termik dayanım: Sıcaklık artışı ile tutuşma, erime, genleşme olmamalıdır.
d. Kimyasal dayanım: Asit, baz, tuz rutubet vb. etkisi ile reaksiyona girmemelidir.
Yerine göre kullanılan yalıtkan gereçlerden bazılarının özellikleri şunlardır.
1.2.1 Ağaç
Sarımda fırınlanmış gürgenin emprenye edilmesi ile elde edilen oyuk kapatma çubukları
(kavela) yapımında kullanılır. Genellikle nemi uçurulan gürgen katran, parafin, balmumu,
vernik benzeri malzemelerle kaplanarak nem alması önlenerek kullanılır.
1.2.2 Fiber
Selülozun çinko klorür ve jelâtin ile yüksek basınç ve sıcaklık altında preslenmesi ile
muhtelif kalınlıklarda levha halinde üretilen, mekanik ve elektriksel açıdan çok mukavemetli
bir yalıtkan gereç olup oyukların yalıtılmasında ve ağızlarının kapatılmasında kullanılan
kahverengi veya koyu kırmızımtırak bir renktedir. Oyuklara iletkenlerin yerleştirilmesinde
kullanılan kaşıklar veya presband yerleştirme bıçakları ağaç veya fiberden üretilir.
Eğelenebilir, delinebilir, tornalanabilir bir malzemedir.
1.2.3 Presband veya polyester presbandlar
Daha çok makinelerde oyuk yalıtımı, transformatörlerde makara yapımı için kullanılır.
Selüloza vernik emdirilerek sıkıştırılması ile muhtelif kalınlıklarda esneyebilen levhalar
halinde üretilir. Vernik nem tutmayı önlerse de bazı makinelerde asetattan üretilmiş naylon
presband adı ile satılan presbandlar tercih edilir. Oyuk yalıtımında 0,20 ile 0,40 mm kalınlıkta
presbandlar kullanılırken, transformatörlerde makara yapımında 4 mm kalınlığa kadar levha
halinde presbandlar tutkal ile yapıştırılarak kullanılır. Sargıların ara yalıtımlarında
çoğunlukla 0,10 mm kalınlıkta presbandlar veya parafin (mum) emdirilmiş kâğıtlar kullanılır.
1.2.4 Makaron
Sarım tekniğinde lehimleme ile eklenen noktaların yalıtılmasında kullanılan örgülü ipekten
yapılıp üzeri boyalı vernikler ile kaplanan ve 1 mm ile 15 mm aralığında muhtelif çaplarda
üretilen yalıtkan borulardır. Yüksek sıcaklığa dayanabilen ısıtıldığı zaman daralan silikonlu
PVC görünümünde silikon esaslı makaronlar da bulunmaktadır. Ek yerlerinde sorun
yaşamamak için, eklerin üstü birbirinin içine geçen üst üste yerleştirilmiş, çapları
birbirinden farklı olan makaronlar kullanılır.
1.2.5 Ebonit, bakalit vb.
Ebonit %20–25 oranında kükürt ile vulkanize edilmiş kauçuktan üretilen sert lastiktir. Bakalit
ise karbolik asit ve formaldehit ile üretilen basınç ve sıcaklık altında kalıplanabilen bir
malzeme olup daha çok makine bağlantı terminali yapımında kullanılmaktadır. Bunların
dışında benzeri yapıda mika, mikanit gibi levha halinde malzemeler de sarımda kullanılır.
5
1.2.6 İpek veya keten şerit, bant veya yapışkan bantlar
İpek veya pamuk dokumadan üretilen tiret olarak da isimlendirilen genişliği 10, 15, 20 mm
uzunluğu 50 ile 100 m olabilen rulolar halinde satılan malzemelerdir. Motor sargılarının
başlarının bandajında veya DC makinelerin kutup sargılarının bandajında, yüksek akımlı
transformatör sargılarının bandajında kullanılan şeritlerdir. Bandajdan sonra mutlaka
verniklenir.
Bazen silikon emdirilerek yapışkan hale getirilmiş şeritler veya yapışkan bezler (piyasada
tuvalvile ya da sarı bant diye anılır) sarım tekniğinde çok kullanılır.
1.2.7 Vernik ve polyester
Sarım ve bandajı tamamlanan makinelerde sargıların vibrasyondan etkilenerek yorulup

kopmasını önlemek ve izolasyonunu artırmak için kullanılan reçine veya laklardır. Sargılar
verniklenmezden önce mutlaka vernik fırınında 100 C civarında sıcaklığa kadar ısıtılarak
içine nüfuz eden nem uçurulur ve sıcak iken fırça ile verniklenir. DC makine uyartım sargısı
transformatör bobini vb. ise vernik banyosu içine daldırılıp çıkarılarak vernik fırınında
kurutularak işlem tamamlanır.
Kurutulmayan sargıların verniklenmesi halinde, sargı çalışırken ısınınca vernik altında kalan
nem buharlaşarak vernik kabuğunun altında iç basınç oluşturup verniği patlatır veya sargı
izolasyonu delinmesine neden olur. Bu konu asla dikkatten kaçırılmamalıdır.
Yüksek hızlı DC makine veya üniversal motor endüvilerinde merkezkaç kuvvet etkisi ile
sargıların açılmasını önlemek için ise vernik fırınında rutubeti uçurulan endüvi verniğe göre
daha kalın ve cam görünümünde bir izolasyon sağlayan genellikle bir kaç dakika içinde
donabilen polyester ile kaplanır. (Polyester reçinesi ve katalizörü karıştırılmadığı sürece
donma olayı oluşmaz ve bunlar depolarda birbirinden uzak yerlerde saklanmaz ise zamanla
buharlaşan katalizörün kapalı kap içindeki reçineyi bile etkileyerek kullanılmaz hale
getirebileceği unutulmamalıdır!)
1.3 Manyetik Gereçler
Elektrik makinelerinin yapımında elektrik makineleri derslerinde de açıklandığı gibi manyetik

akı oluşturabilmek için demir, nikel ve kobalt veya bunların alaşımlarından oluşan manyetik
malzemeler kullanılır.
Manyetik malzemede önemli olan az kesitten fazla manyetik alan meydana getirebilme
amacına yönelik olarak manyetik endüksiyonunun yüksek olmasının yanında demir (Fuko
ve Histerezis) kayıpları az olan ve bazen de artık mıknatısiyet barındıran gereçlerin
kullanılmasıdır.
Doğru akım makinelerinde gövdeler ve kutuplar kalıcı mıknatısiyet kazanabilen esmer

dökümden yapılırken, alternatif akım makinelerinde demir kaybını azaltmak için silisli çelik
saçlardan üretilir.
Bazı durumlarda yanan makinelerin sarıma hazırlanmasında bobin başları ısıtılarak söküm
kolaylaştırılmaya çalışılır. Unutulmaması gereken manyetik malzemelerin sıcaklıkları fazla
artırılırsa manyetik özelliğini yitirip demir kayıplarının artacağıdır. Bu durumda sargılar
orijinal hali ile yenilense bile nüve demir kayıplarının artması nedeni ile aşırı ısınarak boşta
bile makinenin yanmasına neden olabilir. Bu nedenle; söküm anında hiçbir makinenin
nüvesinin aşırı ısıtılmaması gerektiği unutulmamalıdır.
6
2 Sarımda kullanılan ölçü alet ve avadanlıkları

En azından bir bobinaj atölyesinde bulunması gereken ölçü alet ve avadanlıklarını aşağıdaki
şekilde listelemek mümkündür.
a) Pense
b) Karga burun
c) Yan keski
d) Muhtelif düz ağızlı ve yıldız tornavidalar
e) Çakı ve makas
f) Ağaç, demir ve kıl testeresi
g) Pirinç, alüminyum demir çekiçler ve lastik tokmak
h) Eğe ve törpü
i) Anahtar takımları
j) İngiliz anahtarı
k) Papağan pense
l) Muhtelif çektirmeler
m) Havya çeşitleri
n) Mikrometre ve kumpas
o) Pürmüs veya bütan gazlı bek
p) Şerit metre ve çelik cetvel
q) Terazi
r) Vernik ve boya tabancası
s) Vernik fırını
t) Hava kompresörü
u) Grovler cihazı
v) Seri lamba
w) Pens ampermetre
x) AVOmetre, ampermetre, voltmetre, vatmetre gibi ölçü aletleri
y) Üç fazlı ayarlı gerilim kaynağı
z) Pusula iğnesi
2.1 Mikrometre ve ölçmede kullanılması
Şekil: 0–25 mm arasında 0,01 mm hassasiyetinde dış çap ölçebilen bir mikrometre fotoğrafı
(Mikrometre 7,65 mm çap göstermektedir!)
7
Sarım tekniğinde önemli olanın sarımın orijinaline yakın yenilenebilmesi olduğunu biliyoruz.
Sarımda kullanılan emaye telin üzerindeki vernik yakılarak yok edilip kalıntıları
temizlendikten sonra sipariş edilebilmesi için; 1/100 mm hassasiyetinde iletken çapının
doğru ölçülmesi gereklidir. Bunun için adına mikrometre denen ölçü aleti kullanılır.
Şekil: Bir mikrometrenin yapısı ve çapı 3,92 mm olan iletkenin çapın ölçülmesi.
Ölçmede öncelikle mikrometre çeneleri arasında hiçbir çisim yokken cırcır kısmından
sıkılan mikrometre sıfırı göstermelidir. Daha sonra cırcırından açılan mikrometrenin çeneleri
arasına çapı ölçülecek cisim veya iletken yerleştirilir ve cırcır kısmından sıkılarak birkaç çıt
sesi duyuluncaya kadar iletken sabit ve dönen çene arasında sıkıştırılır.
Mikrometrenin sabit gövdesi üzerinde bulunan bölüntülerden üstte kalanlar buçuk mm

karşılıkları ( sıra ile 0,5-1,5-2,5-3,5 ... ) altta kalanlar tam mm karşılıkları (1-2-3... ) olup, dönen
tambur üzerinde bulunan bölüntüler ise her biri 1/50 mm karşılığıdır. Bu durumda dönen
tambur her turda 0,50 mm ilerler. Sabit gövde üzerinden okunan değer ile sabit cetvel çizgisi
ile kesişen küçük bir nokta ile gösterilen yer, dönen tambur üzerinden okunan değer
toplanarak iletkenin çapına karar verilir. Yukarıda şekil de 3,92 mm değeri aşağıdaki şekilde
elde edilir.
Sabit cetvelden okunan 3,50
Dönen tamburdan okunan 0,42
+
Okunan değer 3,92 mm
Şekil: 1/50 mm hassasiyetinde iç çap dış çap ve derinlik ölçmede kullanılan kumpas
8
2.2 Grovler cihazı ve kullanılması
Yapısal olarak H şeklinde ince saçtan oluşturulmuş demir nüvenin orta ayağına sarılan
bobine alternatif akım uygulanarak transformatör primeri gibi yönünü ve şiddetini değiştiren
bir manyetik alan meydana getirmesi sağlanır. Sekonderi ise genellikle doğru akım makinesi
endüvisi üzerine sarılan bobinler olarak değerlendirilen ve endüvinin üstte bulunan grovler
V şeklindeki kanalına konulması ile çalıştırılan bir araçtır.
Şayet endüvide sorun yok ise, sekonder sargı konumunda olan her bobininde eşit gerilim
indüklendiği kollektör dilimlerine tutulan voltmetreden okunur. Dikkat edilmesi gereken
cihaz kullanılırken V kanala yerleştirilen endüvinin alet için endüvi nüve üzerinde her
ölçümde açısal olarak döndürülmesi gerektiğidir ki bu sayede sargıların özdeş olup olmadı
belirlenebilir.
Şekil: H şeklinde bir nüve ile orta ayağa yerleşen bobinden meydana gelen grovler cihazı.
Grovler cihazının stator sargı arızalarının bulunmasında rotorun yerine konabilecek yapıda
küçültülmüş olanlarının da kullanılabileceği dikkatten kaçırılmamalıdır.
Grovler cihazı ile kopuk bobinin belirlenmesi, gövdeye kaçak yapan bobinin bulunması,
sarımları arasında kısa devre bulunan bobinin bulunması vb. işlemlerin yapılabileceği çok
açıktır. Sekonder konumundaki endüvi veya stator bobininde indüklenen alternatif gerilimin
değerinin sargının sarım sayılı ile orantılı olacağı düşünülürse, sarım sayısının
belirlenmesinde, sarım kısa devresinin belirlenmesinde nasıl çalışacağı anlaşılmış olur.
Gövde kaçağı bulunan bir endüvide ise voltmetrenin bir ucu endüvi miline bağlanıp diğer
ucu ise sırayla kollektör dilimlerinde gezdirilir. En küçük gerilimin okunduğu kollektör
dilimine bağlı bobinden gövdeye kaçak olduğu anlaşılabilir.
Kısa devre olan bobinin bağlı olduğu kollektör dilimleri arasında gerilim okunamaz, bobin
kenarlarının yerleştiği oyukların hizasına tutulan ince saç parçalarında kısa devre akımının
oluşturduğu manyetik alandan dolayı şiddetli titreşim oluşur.
9
3 Oyukların yalıtılması
Doğru akım makinesi veya asenkron motorlarda sargıların adına oyuk denen demir nüvenin
üzerine açılan kanallara yerleştirildiği elektrik makineleri derslerinden bilinmektedir. Fakat
sargılar yerleştirilmeden oyukların içi sargıların gövdeden yalıtılabilmesi için oyuk şeklini
alan oyuğun büyüklüğüne ve çalışma gerilimine bağlı olarak kalınlığı değişen adına
presband denen yalıtkanlarla izole edilmelidir. Gövdeye kaçak arızalarının büyük çoğunlukla
nedeni oyuk yalıtımının yeteri seviyede titizlik gösterilmeden yapılmış olmasından
kaynaklanır.
Sargıları yanan makinede öncelikle büyük bir titizlikle nüveye zarar vermeden sargılar
sökülür, oyukların içinden presband vernik veya polyester kalıntıları çakı, zımpara vb.
kullanılarak çok iyi bir şekilde temizlenir.
Fiber veya fırınlanmış gürgenden hazırlanmış kesiti oyuk kesitine göre düzenlenmiş bıçak
(kavela) ile oyuk yalıtma presbandlarına oyuk duvarları ile arasında boşluk kalmayacak
biçimde şekil kazandırılır. Selüloz esaslı presband kullanılırsa oyuk ağızlarından birkaç mm
dışa taşırılmalıdır, sarım tamamlanınca bu fazlalıklar oyuğun içine düzgünce yatırılır ve
üzerine oyuk kapatma kavelaları sıkıca yerleştirilir.
Şekil: Polyester presband ile yalıtılmamış ve sarımı tamamlanmış D.C. makine endüvisi.
Şekil: Asenkron motor oyuk yalıtıcı presbandının katlanarak hazırlanması ve genellikle

fırınlanmış gürgenden veya fiberden yapılan presband yerleştirme bıçağı (veya kavela)
10
4 Doğru Akım Makineleri ve Üniversal Motor Sarım Tekniği

Doğru akım makinelerinden seri makinelerin yapısı ve çalışması, alternatif akım ve doğru
akımda çalışabilen üniversal motorlara çok benzer. O nedenle açıklamalar sadece doğru
akım makinelerinin sarım tekniği üzerinden yapılacaktır.
4.1 Endüktör sarımı
Şekil: Bir Üniversal motorun endüktör sarımı
Doğru akım makinelerinde ve üniversal motorlarda duran kısımda manyetik alan meydana
getiren kısma endüktör denir. Yukarıdaki resimde görüldüğü gibi küçük güçlü makinelerde
dışarıda kalıpta hazırlanan uyartım sargılarının sadece nüve ile temas edecek kesimleri
silikonlu yapışkan bantlar ile izole edilir. Sonrada bu kesimler presband ile izole edilir ve
sargılar nüvenin üzerine yerleştirilir. Uyartım sargılarının endüviye sürtünmeden havada
durabilmesi için alın kesimleri üzerine polyester presband sarılıp üzeri makaron ile izole
edilmiş gergi saçları ile nüveye tespit edilir. Kutup sargılarının ara bağlantıları kutuplaşması
N-S-N-S-N… sırasına göre oluşacak şekilde yapılır. Ara bağlantılarda resimde görüldüğü
gibi ekler malzemenin vibrasyondan yorulup kopmaması için çok damarlı silikonlu kablolar
ve daralabilen makaronlar ile yapılır.
Kompunt karakterli makinelerde endüktör sargıları üst üste sarılacak her sarım katının arası
presband ile yalıtılır, içte kutup başına yakın kesime şönt, dışta gövdeye yakın kesime seri
sargı gelecek şekilde sarılır, sonra birlikte tiretlenir. Üst üste sarılacaksa şönt sargı alta
sarılır. Sargılar seri bağlandıktan sonra kutuplaşmanın doğruluğu pusula ile kontrol edilir.
Şekil: Ayrı tiretlenmiş şönt ve seri sargı sonra birlikte tekrar tiretlenip verniklenir. Kutuplara
yerleştirilip seri bağlandıktan sonra N-S-N-S… sıralı kutuplaşma pusula ile kontrol edilir.
11
4.2 Endüvi sarımında kullanılan sembol kavram ve formüller
Doğru akım motor veya generatörlerinde endüviye yaygın olarak paralel, nadiren seri sarım
uygulanır. Çok ender olarak da endüviye seri ve paralel sarımın birlikte sarıldığı, kurbağa
ayağı sarımı denen özel bir sarım uygulanır fakat bu sarım üzerinde burada söz
edilmeyecektir.
Özetle paralel sarım düşük gerilim yüksek akım, seri sarım yüksek gerilim düşük akım
özelliğine sahip olup bu durumun paralel kollara düşen bobin sayıları ile ilgili olduğu daha
sonra ilerleyen konularda görülecektir. Aşağıda görüldüğü gibi semboller sarım çeşitlerine
göre değişmemekle birlikte, bazı formül ve kavramlar değişik anlamlar taşıyabilir.
4.2.1 Endüvi oyuk sayısı (x)
Endüvi demir nüvesinde içine bobin sarılmak üzere açılan ve yalıtılarak sarıma başlanan
kanalların sayısı olup en az oyuncak motoru endüvilerinde 3 oyuk bulunur. Makinenin
büyüklüğü ve gücü arttıkça oyuk sayısı (x) de artar. Yaygın olarak endüstride 12–14–24–28–
32–48–64… oyuklu endüvilerle karşılaşılabilir. Oyuk sayısı arttıkça bobin sayısı ve sarım
işçiliği artarken, sargıların endüviye dağılımı iyileşir, balans sorunları azalır
4.2.2 Kollektör dilim sayısı (K)
Endüviye sarılan bobinlerin uçlarının lehimlendiği birbirinden ve milden yalıtılmış durumda

olması gereken bakır lamellere kollektör dilimi denir. Bir endüvide en az oyuk sayısı kadar
kollektör dilimi bulunur veya oyuk sayısının tam katı olacak şekilde daha çok sayıda
kollektör dilimi (K) bulunabilir. Unutulmaması gereken seri ve paralel sarımda kollektör dilim
sayısı kadar bobin bulunacağıdır.
4.2.3 Kutup sayısı (2P)
Doğru akım makinelerinin veya üniversal motorların duran kısmı olan ve sarımı hakkında
önceden kısa bilgi verilen kısımdaki N ve S olarak kutuplanacak şekilde bağlanan uyartım
sargılarının sayısına kutup sayısı (2P) denir.
4.2.4 Kutup çifti sayısı (P)
Endüktörde bulunan ve sadece N veya sadece S kutuplarının sayısına kutup çifti sayısı (P)
denir ve doğal olarak kutup sayısının yarısına eşit olur.
𝟐𝑷
𝑷=
𝟐
4.2.5 Giriş sayısı (U)

Anlam olarak bir oyuktan kaç bobine ait giriş ucu çıkacağını (U) ifade eder. Aynı zamanda
bir oyukta bulunacak giriş faal iletken demeti bulunacağı anlamına da gelir ki bir oyukta o
kadar da çıkış faal iletken demeti (bobin kenarı) bulunur. Doğal olarak oyuk sayısına
nispetle kollektör dilim sayısı fazla olan endüvilerde giriş sayısı da artar.
𝑲
𝑼=
𝒙
Her oyukta bulunacak giriş sayısı yukarıdaki eşitlik ile hesaplanır ve söz konusu oyukta aynı
sayıda çıkış ucu veya çıkış faal iletken demeti (çıkış bobin kenarı) bulunacağı da açıktır.
12
4.2.6 Çokluk sayısı (m)
Paralel sarımda:
Bobin uçları kollektör dilimlerinde birbirine yakın olan kollektör dilimlerine lehimlenir. Çıkış
ucu giriş ucunun bağlandığı kollektör diliminin bir mika dilimi atladıktan sonra sağındaki
kollektör dilimine bağlanmışsa çokluk sayısı m=+1 basit paralel ilerleyen sarım olarak;
solundaki kollektör dilimine bağlanmış ise m=-1 basit paralel gerileyen sarım olarak
isimlendirilir. Bu durum sadece endüvi sargılarında N ve S kutuplarının birbiri ile yer
değiştirmesine neden olur ki bunun sonucu olarak motor endüvisinde dönüş yönü,
generatör endüvisinde ise + ve – ucun dışarıya alındığı fırçaların yer değiştirmesine neden
olur. Bunun dışında hiçbir önem taşımaz.
Şekil: Basit paralel ilerleyen (m=+1) ve basit paralel gerileyen (m=-1) sarım bobinlerinin
kollektör dilimlerine bağlanışı
Özetle çokluk sayısı (m) bir bobinin giriş ve çıkış ucu arasında kalacak mika dilimi sayısı
demektir ve bu sayı ne kadar az olursa paralel kollardaki bobin sayısı o kadar çok olur,
dolayısı ile generatör endüvisi gerilimi artar, motorda ise endüviye uygulanabilecek
gerilimin daha yüksek olmasını sağlar.
Örnek olarak bir bobinin çıkış ucu girişin 2 mika dilimi sağındaki kollektöre bağlanmış ise
çokluk sayısı (m=+2) çoklu paralel ilerleyen sarım olarak isimlendirilir. Benzeri olarak bir
bobinin çıkış ucu giriş ucunun 2 mika dilimi soluna bağlanmış ise bu durumda sarıma m=-2
çoklu paralel gerileyen sarım adı verilir. Bu durumda endüvi gerilimi düşerken akımı artar
fakat güç değişmez sabit kalır.
Şekil: (m=+2)Çoklu paralel ilerleyen ve (m=-2) çoklu paralel gerileyen sarım bobinlerinin
kollektör dilimlerine bağlanışı
13
Seri sarımda:
Seri sarımda ise bir bobinin giriş ve çıkış ucu kollektör dilimlerinde birbirinden yaklaşık
olarak 360 elektriksel açı uzaklıkta kalır ve her bir kutbun hizasına bütün elektrik
makinelerinde 180 elektriksel açı düşer.
Seri sarımda çokluk sayısı; elektrik akım yolu takip edilirken kutup çifti sayısı (P) kadar
bobinden geçtikten sonra seri bağlanan bobinlerden kollektör dilimine bağlanan çıkış ucu
girişin sağında kalıyor ise ilerleyen seri sarım solunda kalıyor ise gerileyen seri sarım olarak
isimlendirilir. Aşağıdaki şekilleri inceleyiniz, daha da fazla ayrıntı için ileride verilecek seri
sarım şemalarını da inceleyiniz.
Şekil: K=28 P=2 olan endüvide (m=-2) çoklu seri gerileyen sarım bobinlerinin yerleşimi.
Şekil: K=28 P=3 olan endüvide (m=+2) çoklu seri ilerleyen sarım bobinlerinin yerleşimi.
14
4.2.7 Oyuk veya bobin adımı (Yx)
Birinci bobinin giriş ve çıkış kenarlarının yerleşeceği oyuk numaralarını veren kavramdır.
Seri ve paralel sarım için aşağıda verilen eşitlik ile hesaplanır. Formülde q sonucun tam sayı
olmasını sağlayan pozitif veya negatif işaretli en küçük değere sahip sayıdır.
𝑿±𝒒
𝒀𝒙 =
𝟐𝑷
4.2.8 Kollektör adımı (Yk)
Paralel sarımda:
Paralel sarımda bir fırçanın kaç kollektör dilimine basacak genişlikte olduğu anlamına gelir.
Seri ve paralel sarımda her zaman fırça çokluk sayısı kadar kollektör dilimine basar. Çokluk
sayısının negatif veya pozitif işaretli olmasının anlamı olmayıp önemli olan mutlak değeridir.
𝒀𝒌 = ± 𝒎
Seri sarımda:
Seri sarımda bir bobinin giriş ve çıkış ucunun bağlanacağı kollektör dilim numaralarını verir.
Sarımın yapılabilmesi için hesaplama sonucunun tam sayı çıkması gerektiği açıktır.
Aşağıdaki eşitlik ile hesaplanır.
𝑲±𝒎
𝒀𝒌 = ∗ 𝑴𝒖𝒕𝒍𝒂𝒌𝒂 𝒕𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 ç𝚤𝒌𝒎𝒂𝒍𝚤𝒅𝚤𝒓.
𝑷
Paralel sarımda kollektör dilimlerine kutup sayısı 2P kadar fırça (kömür) basar ve her
fırçanın genişliği çokluk sayısı m kadar kollektör dilimine basacak genişlikte seçilir,
fırçaların arasında kalan boşluklar tam olarak birbirine eşittir. Bu paragraf paralel sarımlı
endüviyi sökmeden tanımayı sağlayan paragraf olarak verilmiştir.
Seri sarımda ise; her zaman genişliği çokluk sayısı kadar olan 2 tane fırça bulunur ve
fırçanın sağ ve solunda kalan boşluklar birbirine asla eşit olmaz. Seri sarımda ise en az
makine 2P=4 kutuplu olabilir. Bu paragraf seri sarımlı endüviyi sökmeden tanımayı sağlayan
paragraf olarak verilmiştir.
4.2.9 Fırça adımı (Yf)
Fırçaların arasında kalan boş kollektör dilim sayısı anlamına gelir ki her fırça arasında kalan
boşluk birbirine mutlaka eşit olmak zorundadır. Aşağıdaki eşitlik ile hesaplanır. Arzu
edilmese de bazı durumlarda tam sayı çıkmayabilir, tam sayı çıkmaması kısa devre olan
etkisiz bobinler oluşmasına neden olabilir.
𝑲 − (𝟐𝑷. 𝒎) 𝑲 − |𝟐𝑷. 𝒎|
𝒀𝒇 = 𝒗𝒆𝒚𝒂 𝒀𝒇 =
𝟐𝑷 𝟐𝑷
4.2.10 Paralel kol sayısı (2a)
Endüvide kaç koldan akarak akımın dolaştığını ifade eden kavram olup paralel sarımlı
endüvilerde daha büyük değere sahip olduğundan akımı büyük gerilimi küçük olur. Buna
karşılık seri sarımda paralel kol sayısı az akım düşük gerilimi yüksek karakter oluşur.
15
Paralel sarımda:
Paralel sarımda endüvi sarım şeması oklandırılıp kutuplandırılırken oluşacak akımın geçiş
yolu sayısı aşağıdaki eşitlik ile hesaplanır.
𝟐𝒂 = 𝟐𝑷. 𝒎
Seri sarımda:
Seri sarımda endüvi sarım şeması oklandırılıp kutuplandırılırken oluşacak akımın geçiş yolu
sayısı aşağıdaki eşitlik ile hesaplanır. Özetle çokluk sayısının iki katı kadar paralel kol
oluşur.
𝟐𝒂 = 𝟐. 𝒎
4.3 Endüvi sarım şemaları hesap ve çizim örnekleri
Endüvi sarım şemalar seri veya paralel sarım için açınım şeması ve daire diyagramı olarak
iki biçimde çizilir ve kullanılır ise de açınım şemalarının çizimi şablon kullanılarak
çizildiğinden biraz daha zor olup az kullanılır. Sonuçta her iki sarım şema çizim yöntemi de
aynı şeyi ifade etmektedir.
İlke olarak çizimde kolaylık oluşması ve akım yolu takibinin kolaylaştırılabilmesi için her
bobin tek sarımlı gibi çizilir.
Açınım şeması:
Silindirik yapılı endüvi sarımının düzlemselleştirilerek çizilmesi hali olup sadece cetvel
kullanılarak çizilmesi kolaylıkla mümkündür. Tek sakıncası simetrik oyuk ve kollektör
dilimleri oluşarak sarım şemasının yorumlanmasının biraz zorlaşmasıdır.
Daire diyagramı:
Endüviye mil ekseni istikametinden bakarak çizilen anlaşılması daha kolay olan, simetrik
oyuk ve kollektör dilimi meydana getirmeyen sarım şeması çizim yöntemidir. Akım yolu ve
paralel kollar çok daha kolay takip edilir. Çizimi daire ve eğri şablonları gerektirir ve daha
zor ve zaman alıcıdır.
4.3.1 Paralel sarım açınım şeması çizim hesabı ve ayrıntılı örneği
Örnek olarak paralel sarım uygulanacak bir endüvi 12 oyuk ve 12 kollektör dilimli, 4 kutuplu,
basit paralel ilerleyen sarımlıdır. Bu endüvinin sarım şeması hesabı ve çizimi aşamaları ile
açıklanacaktır. Bu örnekte öğrenilen yöntem diğer bütün sarımlarda da kullanılacak, sadece
hesap ve sarım şemaları verilecektir, aşamaları atlanacaktır. Çizimde düşülen tereddütler
için bu örneğe geri dönüp yöntemi kavramaya çalışmak doğru olacaktır.
Verilenler:
x= 12
K=12
2P=4
m=+1 (Basit paralel ilerleyen sarım)
16
Paralel sarım hesabı:
Verilenleri kullanarak önceden verilen eşitlikleri kullanıp gerekli hesaplamaları aşağıdaki

gibi öncelikle yapılmalıdır. Hesaplama sonuçlarının sağında çıkan sonuçların anlamı
özetlenmiştir.
𝒙±𝒒 𝟏𝟐±𝟎
Oyuk adımı 𝒀𝒙 = = = 𝟑 (𝟏. 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş𝒊 𝟏. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 ç𝚤𝒌𝚤ş𝚤 𝟒. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 𝒐𝒍𝒂𝒄𝒂𝒌!)
𝟐𝑷 𝟒
𝑲 𝟏𝟐
Giriş sayısı 𝑼= = = 𝟏 (𝑯𝒆𝒓 𝒐𝒚𝒖ğ𝒂 𝒃𝒊𝒓 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş 𝒌𝒆𝒏𝒂𝒓𝚤 𝒚𝒆𝒓𝒍𝒆ş𝒆𝒄𝒆𝒌𝒕𝒊𝒓!)
𝒙 𝟏𝟐
Kollektör adımı 𝒀𝒌 = ±𝒎 = 𝟏 (𝑯𝒆𝒓 𝒌ö𝒎ü𝒓ü𝒏 𝒈𝒆𝒏𝒊ş𝒍𝒊ğ𝒊 𝒃𝒊𝒓 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒅𝒊𝒍𝒊𝒎𝒊 𝒌𝒂𝒅𝒂𝒓 𝒐𝒍𝒖𝒓!)
𝑲−(𝟐𝑷.𝒎) 𝟏𝟐−(𝟒.𝟏)
Fırça adımı 𝒀𝒇 = = = 𝟐 (𝑭𝚤𝒓ç𝒂𝒍𝒂𝒓𝚤𝒏 𝒂𝒓𝒂𝒔𝚤𝒏𝒅𝒂 𝟐 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒃𝒐ş 𝒌𝒂𝒍𝚤𝒓!)
𝟐𝑷 𝟒
Paralel kol sayısı 𝟐𝒂 = 𝟐𝑷. 𝒎 = 𝟒. 𝟏 = 𝟒 (𝑬𝒏𝒅ü𝒗𝒊𝒅𝒆𝒏 𝟒 𝒌𝒐𝒍𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒌𝚤𝒎 𝒈𝒆ç𝒆𝒓 !)
Çizim bölgesi sınırlarının belirlenmesi:
Aşağıda görüldüğü gibi; düşey konumda duran endüvinin üzerinde bulunan I. Bölge oyuk
dışında kalan bobin başlarının çizileceği, II. Bölge oyuk içinde kalan faal iletken demetlerinin
çizileceği, III. Bölge endüvi ile kollektör arasında kalan bobin başlarının çizileceği bölgedir.
Eksenleri, ara yüksekliği 30 mm civarında uzaklık bulunacak şekilde eşit aralıklı belli belirsiz
çizgiler ile ifade ederiz.
Eksenler arasında kalan IV. Bölge bobin uçlarının kollektörlere lehimlendiği bayrakçık
bağlantılarını, V. Bölge kollektör dilimlerini, VI. Bölge fırça veya diğer adı ile kömürlerin
yerleşeceği yeri sınırlar. Bu bölgelerin arası ise 5…10 mm kadar olabilir. Bölge sınırlarını
sonradan silineceği için belli belirsiz çizmeniz uygun olur. Eksen çizgilerinin uzunluklarının
oyuk sayısına bağlı olarak değişeceği açıktır.
Şekil: Endüvi ve açınım şemasında bölge eksenlerinin belirlenmesi
17
Giriş ve çıkış faal iletken demetlerinin çizilmesi:
Eksenler arasında II. Bölgeye U giriş sayısı kadar eşit aralıklı olarak giriş faal iletken
demetleri çizilir. Oyuk adımı Yx=3 (1- 4) olduğu için 4. Oyuğun içine giriş faal iletken
demetinin soluna birinci bobinin çıkış faal iletken demeti gelecek şekilde çıkış faal iletken
demetleri de çizilir. Oyuk numaraları ve simetrik oyuk numaraları oyuğun sağ kenarına
yazılır. Diğer aşamaya hazırlık olarak I. Bölgede 1 numaralı bobin başı da çizime eklenmiştir.
Bobin başlarının çizilmesi ve bobin numaralarının verilmesi:
Yukarıda çizilen ilk bobin başı kenarlarına paralel olarak diğer bobin başları çizilip
numaralandırılarak çizime devam edilir.
18
Kollektör dilimlerinin çizilip numaralandırılması:
Yukarıda çizilen 1. Bobin ekseni ile 12. Bobin ekseni arasına kollektör dilimleri V. Bölgeye
ortalanarak çizilir. Unutulmaması gereken nokta bu eksenlerin sağına ve soluna çokluk
sayısı kadar kollektör dilimi çizileceğidir. Eksen solunda 1. Kollektör dilimi sağıda ise 1’ ile
gösterilen simetrik kollektör diliminin geleceğidir. Kollektör dilimleri numaralandırılır. Tam
ortalarına kollektörler renginde lehimleme bağlantıları (bayrakçık) anlamına gelen IV.
Bölgedeki çizgilerin de çizileceğidir. Tek sarımlı kabul edilen 1. bobinin giriş ucu 1.
Kollektöre bağlı bayrakçığa; m=+1 olduğundan çıkış ucu da 2 numaralı kollektördeki
bayrakçığa bağlanarak III. Bölgedeki birinci bobinin başı da şablon olarak çizilir.
Çizimde III. Bölge bobin başları ve fırçaların tamamlanması:
Birinci bobin başı şablonuna paralel olarak bütün bobin başları çizilip fırçalar yerleştirilir.
19
Fırçaların bağlanması ve birinci paralel kolun akım yolunun çizilmesi :
Birinci kollektöre basan ve Yk=m kadar kollektör dilimine basan +A fırçası Yf=2 kollektör
dilimi kadar sağda ve aynı genişlikte –B fırçası bulunur. Benzeri mantıkla kutup sayısı kadar
(2P=4) fırça kollektör dilimleri üzerine yerleştirilir. +A’ fırçası ise anlaşılacağı gibi açınım
şemasında +A fırçasının simetriği olarak çizilmiştir. +A ve +C fırçaları birleştirilerek klemens
tablosunda bulunan endüvinin giriş ucu A1 ve –B ile –D fırçaları birleştirilerek endüvinin
çıkış ucu A2 elde edilmiş olur. +A fırçasından –B fırçasına ulaşıncaya kadar 1–2–3 numaralı
bobinlerden geçen akım yönleri faal iletken demetleri üzerinde ok ile gösterilir ve birinci
paralel kol kutuplanmış olur.
Sarım şemasının tamamlanıp paralel kol şemasının çizilmesi :
Sonuç olarak bütün + fırçalardan elektrik akımının girdiği ve – fırçalardan elektrik akımının
çıktığı kabul edilerek bütün faal iletken demetlerinden geçen akım yönleri işaretlenince
sarım şeması kutuplanmış olur. Akımın giriş yaptığı yan yana bulunan faal iletken
demetlerinin endüvide N, çıkış yaptığı faal iletken demetlerinin endüvide S kutbunu
oluşturduğu kabul edilebilir.
Sonuçta bütün + fırçalar birleştirilip A1 ucuna ve bütün – fırçalar birleştirilip A2 ucuna

ulaştığına göre iki 2a=4 tane paralel kolu bu arada her bobini bir daire içinde bobin no ile
ifade edersek paralel kol şeması çizilmiş olacaktır.
İleride durumu pratikleştirebilmek için kutup sayısı kadar fırça yerine paralel kollarda A1(+)
ve A2(-) fırçası varmış gibi çizim yapılarak paralel kol şemaları daha basit halde de
gösterilebilecektir.
Aşağıda sarımın tamamlanmış endüvi ve eksen çizgileri silinmiş durumda son hali
verilmiştir. Bütün paralel sarımlar için özetlenen bu sarım şeması çizim yönteminden
faydalanılabilir.
20
4.3.2 Paralel sarım endüvi daire diyagramı şeması çizim
Yukarıda açınım şeması çizilen endüvinin benzeri şekilde daire diyagramı çizimi aşağıda
açıklanmıştır. Verilenler ve hesaplamada bir değişiklik olmadığından direkt çizime
geçilmiştir. Paralel kol şeması çizimi açınım şemasında olduğu gibi oluşturulur.
Çizim bölgesi sınırlarının belirlenmesi:
Açınım şeması çiziminde bölge eksen çizgilerinin yerini dairesel eksen çizgileri alır. Aşağıda
bölgelere 1. Bobin yerleşim şablonu tamamlanmış, oyuk ve kollektörler numaralanmıştır.
21
Birinci bobinin bobin başı ve faal iletken demetlerine paralel olarak diğer bobinler de
tamamlanır.
Daha sonra fırçalar yerleştirilerek birinci paralel kolu kutuplandıralım.
22
Sarım şeması üzerinde bütün kutuplandırmayı tamamlayıp eksen çizgilerini yok ederek
şema tamamlanır.
23
UYGULAMA 1:
Öğrencinin Adı Soyadı :
Öğrenci No :
İş bitirme tarih ve saati :
Mülakat sonucu :
Uygulama notu :
Alınan not ve onay :
Verilenler:
X=12, K=24, 2P=2, M=+2 çoklu paralel ilerleyen sarım için gerekli hesaplamaları yapıp
verilen açınım şemasına göre endüvi sarımını gerçekleştiriniz.
Hesaplamalar:
𝒙±𝒒 𝟏𝟐±𝟎
Oyuk adımı 𝒀𝒙 = = = 𝟔 (𝟏. 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş𝒊 𝟏. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 ç𝚤𝒌𝚤ş𝚤 𝟕. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 𝒐𝒍𝒂𝒄𝒂𝒌!)
𝟐𝑷 𝟐
𝑲 𝟐𝟒
Giriş sayısı 𝑼 = = = 𝟐 (𝑯𝒆𝒓 𝒐𝒚𝒖ğ𝒂 𝟐 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş 𝒌𝒆𝒏𝒂𝒓𝚤 𝒚𝒆𝒓𝒍𝒆ş𝒆𝒄𝒆𝒌𝒕𝒊𝒓!)
𝒙 𝟏𝟐
Kollektör adımı 𝒀𝒌 = ±𝒎 = +𝟐 (𝑯𝒆𝒓 𝒌ö𝒎ü𝒓ü𝒏 𝒈𝒆𝒏𝒊ş𝒍𝒊ğ𝒊 𝟐 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒅𝒊𝒍𝒊𝒎𝒊 𝒌𝒂𝒅𝒂𝒓 𝒐𝒍𝒖𝒓!)
𝑲−(𝟐𝑷.𝒎) 𝟐𝟒−(𝟐.𝟐)
Fırça adımı 𝒀𝒇 = = = 𝟏𝟎 (𝑭𝚤𝒓ç𝒂𝒍𝒂𝒓𝚤𝒏 𝒂𝒓𝒂𝒔𝚤𝒏𝒅𝒂 𝟏𝟎 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒃𝒐ş𝒕𝒖𝒓!)
𝟐𝑷 𝟐
Paralel kol sayısı 𝟐𝒂 = 𝟐𝑷. 𝒎 = 𝟐. 𝟐 = 𝟒 (𝑬𝒏𝒅ü𝒗𝒊𝒅𝒆𝒏 𝟒 𝒑𝒂𝒓𝒂𝒍𝒆𝒍 𝒌𝒐𝒍𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒌𝚤𝒎 𝒈𝒆ç𝒆𝒓 !)
Açınım Şeması:
Paralel kol şeması: (Tamamlayınız!)
24
Daire diyagramı şeması: (Tamamlayınız!) (X=12,K=24,2P=4,m=-2 için)
Paralel Kol Şemasını Çiziniz:
25
4.3.3 Endüvi seri sarım açınım, paralel kol ve daire diyagramı çizimi
Yukarıda paralel sarım çeşidi için endüvi açınım, paralel kol, daire diyagramı çizimi örnekleri
verilmiştir. Çizimde izlenecek yol aynı kalmak kaydı ile seri sarım şemaları çiziminde de
benzeri yöntem kullanılarak çizilir. Fakat bobin uçlarının kollektör dilimlerine bağlanışında
kollektör adımı tanımlamasında verilen farklılığa dikkat edilerek bağlantı yapılır. Paralel kol
şemasının çizilmesi için sarım şemalarının oklandırılmasında da simetrik kollektör
dilimlerinden akım yolu takip edilmelidir. Ayrıca Yk kollektör adımının büyümesi simetrik
kollektör dilimlerinin de artmasına yol açar. Çünkü bir bobinin giriş ve çıkış uçları arasında
kollektör adımına göre açılma oluşur.
Yukarıda 1. Uygulama olarak verilen endüviye bir seri sarım uygulaması yapılacak şekilde
çizim örneği verelim. Seri sarımda; kutup sayısının en az 2P=4 olabileceği ve kutup sayısı
ne olursa olsun fırça sayısının sadece 2 tane olacağı dikkatten kaçırılmamalıdır.
Verilenler:
X=12, K=24, 2P=4, M=-2 çoklu seri gerileyen sarım için gerekli hesaplamaları yaparak açınım
şemasını, paralel kol şemasını ve daire diyagramı çizimini örnekleyelim.
Hesaplamalar:
𝒙±𝒒 𝟏𝟐±𝟎
Oyuk adımı 𝒀𝒙 = = = 𝟑 (𝟏. 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş𝒊 𝟏. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 ç𝚤𝒌𝚤ş𝚤 𝟒. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 𝒐𝒍𝒂𝒄𝒂𝒌!)
𝟐𝑷 𝟒
𝑲 𝟐𝟒
Giriş sayısı 𝑼= = = 𝟐 (𝑯𝒆𝒓 𝒐𝒚𝒖ğ𝒂 𝟐 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş 𝒌𝒆𝒏𝒂𝒓𝚤 𝒚𝒆𝒓𝒍𝒆ş𝒆𝒄𝒆𝒌𝒕𝒊𝒓!)
𝒙 𝟏𝟐
Kollektör adımı
𝑲 ± 𝒎 𝟐𝟒 − 𝟐
𝒀𝒌 = = = 𝟏𝟏(𝟏. 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş𝒊 𝟏, ç𝚤𝒌𝚤ş𝚤 𝟏𝟐. 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒅𝒊𝒍𝒊𝒎𝒊𝒏𝒆 𝒃𝒂ğ𝒍𝒂𝒏𝚤𝒓!)
𝑷 𝟐
𝑲−(𝟐𝑷.𝒎) 𝟐𝟒−(𝟒.𝟐)
Fırça adımı 𝒀𝒇 = = =
𝟐𝑷 𝟒
𝟒 (𝟐 𝒇𝚤𝒓ç𝒂𝒏𝚤𝒏 𝒂𝒓𝒂𝒔𝚤𝒏𝒅𝒂 𝟒 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒃𝒐ş𝒕𝒖𝒓, 𝟐 𝒇𝚤𝒓ç𝒂 𝒗𝒂𝒓𝒅𝚤𝒓!)
Paralel kol sayısı 𝟐𝒂 = 𝟐. 𝒎 = 𝟐. 𝟐 = 𝟒 (𝑬𝒏𝒅ü𝒗𝒊𝒅𝒆𝒏 𝟒 𝒑𝒂𝒓𝒂𝒍𝒆𝒍 𝒌𝒐𝒍𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒌𝚤𝒎 𝒈𝒆ç𝒆𝒓 !)

Açınım Şeması:
26
Paralel kol şeması
Aşağıda görüldüğü gibi bazen paralel kollardaki bobin sayısı dengesizliği veya bir fırça
üzerinden kısa devre olan bobinler oluşumu istenmese de seri sarımda oluşabilir.
Daire diyagramı şeması
27
4.3.4 Endüvi bobinlerinin endüviye yerleştirilmesi
Endüvi bobinleri oyuklara yerleştirilirken özellikle yüksek hızlı makinelerde endüvinin

balansının bozulmaması için bobinler oyuklara bobin numara sırasına göre yerleştirilmez.
Aksi halde yüksek hızlarda belirli bir bölgede bulunan ağırlık fazlalığı o bölgenin merkezkaç
kuvvet etkisi ile mil eksenine dik olarak etki eden kuvvet etkisi ile titreşimlere yol açmasına
veya milin o yöne doğru eğilmesine yol açabilir. Bu durum yataklarda da kısa sürede
arızalara yol açar ve istenmeyen bir durumdur.
Küçük güçlü çırpıcı, elektrikli el matkabı gibi üniversal motor endüvilerinde oyuk dişlerinin
üzerinden zımpara taşı ile yapılan oyma işlemi ile endüvi dengeye getirilmeye çalışılır. Daha
iyisi ağırlık fazlalığı belirlenen oyukların tam karşı tarafında bulunan oyuk kapatma
kavelalarının sarı malzemeden (bronz, pirinç) yapılması ile ağırlığı dengeleye çalışmaktır.
Bazen de ağırlık noksanı bulunan tarafa ağırlık oluşturmak amacı ile yapışkan renkli sakız
görünümünde plastik esaslı ağırlıklar yapıştırılıp sonra endüvi yeniden verniklenme yoluna
gidilmektedir.
Bunların dışında ise sarımı daha dengeli sarabilmek için genellikle bobin adımı normal
adıma göre bir oyuk kadar kısaltılarak uygulanan V tipi, H tipi, yıldız tipi, sepet tipi, mekik
tipi gibi sarımlar gerçekleştirilir.
Endüvide bobin adımının kısaltılması kör oyuklara neden olursa da endüvinin daha balanslı
(ağırlık dengesi olan) bir biçimde sarılmasına yardımcı olur. Sarılan endüvide balans cihazı
ile endüvi balansı kontrolü yapılır. Ağırlık fazlalığı ve noksanlığı olan yerler belirlenerek
endüvi uygun şekilde dengelenir.
Normal tip endüvi sarımı:
Endüvideki bobinlerin bobin sıra numarasına göre endüviye yerleştirildiği sarım tarzı olup,
altta kalan bobinler küçük üstte kalan bobinler kabarmadan dolayı daha büyük ve ağır
olduğundan endüvinin balansı çok kötüdür. Ancak düşük hızlı makinelerde başvurulan bir
yöntemdir.
“V” tipi endüvi sarımı:
Bu sarımda kısa adımlı bobinler kullanılır ve birinci bobin sarıldıktan sonra birinci bobinin
çıkış kenarının bulunduğu oyukta giriş kenarı bulunan bobine geçilir ve sarım benzeri
mantıkla sürdürülür. Endüviye alından bakılınca bobin başları “V” harfi gibi göründüğü için
bu ad verilir. Önemli nokta bobin numaraları ile kollektör dilim numaralarının aynı olması
gerektiğidir.
“H” tipi endüvi sarımı:
Bu sarımda da kısa adımlı bobinler kullanılır ve birinci bobin sarıldıktan sonra bobin başı
birinciye paralel duran diğer bobin sarılarak sarıma devam edilir ve sarım aynı mantıkla
sürdürülür. Endüviye alından bakılınca en üstte duran bobin başları birbirine paralel olarak
milin sağında ve solunda olacak şekilde görünür ve alttaki bobinlerle birlikte “H” harfi gibi
göründüğü için bu ad verilir. Yine önemli nokta bobin numaraları ile kollektör dilim
numaralarının aynı olması gerektiğidir.
Yıldız tipi veya sepet tipi endüvi sarımı:
Endüviye sarılacak bütün bobinlerin giriş uçları önce kollektörlere tespit edilir ve her bobin
iletkeni sarımı tamamlayacak boyda kesilir. Bütün bobinlerin giriş yanlarındaki ilk iletkenler
28
ilgili oyuklara yerleştirilir, sonra bobin adımına dikkat ederek bütün bobinlerin ilk çıkış
kenarları ilgili oyuklara aynı anda yerleştirilir ve sarım aynı mantıkla ikinci sipirlere geçerek
sürdürülür. Bu sarımda bütün bobinler aynı boyda olacağından endüvinin balansı oldukça
iyidir. Fakat çok sarımlı bobinlerde bu sarımın yapılması çok güç olacağından işçiliği fazla
olacaktır. En son çıkış iletkenlerinden sonra bobin çıkış ilk adımda yerleştirilen giriş
uçlarının bulunduğu ilgili kollektör dilimine götürülerek lehimlenip sarım tamamlanır.
Mekik endüvi sarımı:
İki kutuplu sarımda normal adımlı uyulama yapılıyor ise ve her oyukta 2 veya katı sayıda
giriş faal iletken demeti var ise bir oyuktaki tek sayılı bobinler endüvinin sağına sarılmış ise
çift sayılı bobinlerin soluna sarılması şeklinde yapılması ile endüvi ağırlığının dengelenmeye
çalışılması yöntemidir.
4.3.5 Endüvi bobinlerinin kollektöre lehimlenmesi ve bandajı
Kollektör dilimleri üzerinde bulunan bayrakçık diye isimlendirilen ve üzerinde bulunan ince
kanallara bobinlerin giriş ve çıkış uçları yerleştirilir. Bubin uçları üzerindeki vernik (emaye)
asla kanal dışına taşırmadan emaye soyma makinesi ile veya bakırı da kazıyarak
inceltmeyecek şekilde soyulur. Endüvi lehimleme sehpası üzerine 45… 60 açı ile duracak
ve kollektörler aşağıda kalacak şekilde tutularak konur. Amaçlanan eriyen lehim artıkları
akarsa sargıların arasına girmesini ve bobin başları tarafına lehimin akmasına engel olarak
kısa devreleri önlemektir. İyi bir lehimleme için her bayrakçığa toplu iğne başı kadar pasta
sürüp bayrakçığa havya ucunu değdirerek lehim erime sıcaklığına ulaşılıncaya kadar
ısıttıktan sonra iletkenin yerleştiği kanala üstten lehim telini değdirerek aşağıya doğru akan
lehimin kanalı doldurması sağlanır, havya uzaklaştırılır lehim donuncaya kadar endüvi
sarsılmadan beklenerek komşu kollektörün lehimlenmesine geçilir. Çok önemli olan bir
konu; komşu kollektör dilimlerinin lehimle kısa devre olmaması gerektiğidir. Bu durum
kontrol edilerek oluşmuş ise demir testeresi laması ile ara yalıtıcı mika dilimlerinin üzeri
çizilerek kısa devreler giderilir.
Küçük endüvilerde bayrakçık kanalları üzerine lehim yapma yerine nokta ile vurularak ezilen
bayrakçıkların bobin uçlarını sıkıştırması yoluna gidilebilmektedir.
Endüvin bandajı büyük savrulma kuvvetleri doğan yüksek hızlı ve çapı büyük endüviler için
oldukça önemlidir. Sarımı tamamlanan endüvi torna aynasına bağlanarak iki ince kanal
halinde üzeri tornalanarak çapı küçültülen birkaç sacın üzerine tornada gergin olarak sarılan
çelik telin oyuk ağzında bir bakır sacın arasına sıkıştırılıp birine lehimlenmesi ile yapılır.
Endüvi boyu uzun ise bu kanaların sayıları daha fazla tutulabilir.
Kollektör dilimlerine lehimlenen giriş ve çıkış uçlarının üzerine ise çapı 1 mm veya daha
büyük olan kalınca bir pamuk veya sentetik iplik kullanılarak yapılır. Bu işleme kollektörün
üzerine bant ile yapıştırılan bandaj ipinin ucunun oyuk ağızlarından birine götürülüp
bayrakçık bölgesine geri dönüldükten sonra buradan oyuk ağzına doğru tek kat halinde
bobin sarar gibi sarılması ile devam edilir. Açıkta kalan uç oyuk ağzına önceden tutturulan
ipin ikiye katlanan kısmının arasından geçirilir ve kollektöre bantlanan uç aşağıya çekilerek
sıkıştırılarak tamamlanır. Sonra bandaj ipinin iki ucunun da fazlalıkları kesilir.
Bandajı tamamlanan endüvi vernik fırınına konup yaklaşık 90 C sıcaklıkta bir saat kadar
bekletilerek nemi uçurulur ve kurutulur. Endüvi sıcakken vernik veya polyester gelmemesi
istenen yerler bant ile kapatılır ve endüvi sıcak olarak verniklenerek fırında tekrar kurutulur.
Daha sonra vernik gelmemesi istenen kısımlara sarılan bantları sökülen endüvi gövde
üzerine monte edilerek gerekli denemeleri yapılarak bobinaj tamamlanmış olur.
29
4.3.6 Sarım (motor) karteksi
Sarımı yapılacak elektrik makinesi ne olursa olsun içeriği aşağıda verilen kartekse benzer
bir karteks düzenlenerek işi teslim alırken ve sarımı sökerken belirlenen bilgiler mutlaka
kaydedilmelidir. Ancak bu şekilde sarım hatasız yenilenebilir. Özellikle de benzeri marka
güç ve modelde ileride gelecek makineler için belirlemeleri yeniden yapmaya gerek
kalmadan söküm işleminden sonra hızlı bir şekilde sarıma geçilebilir.
SARIM KARTEKSİ
MÜŞTERİ BİLGİLERİ MAKİNE ETİKET VERİLERİ
Adı Soyadı : …………………………….. Markası : ……………………………………………………………..
Adres : …………………………….. Model-Tip : ……………………………………………………………..
Telefon No : …………………………….. Seri No : ……………………………………………………………..
Firma Adı : …………………………….. Gerilimi : ……………………………………………………………..
Elektronik Posta : …………………………….. Akımı : ……………………………………………………………..
Özel İstekleri : …………………………….. Gücü : ……………………………………………………………..
İşin Alınış Tarihi : …………………………….. Devir sayısı : ……………………………………………………………..
İşin Veriliş Tarihi : …………………………….. NOT : ……………………………………………………………..
MAKİNE YAPIM BİLGİLERİ SÖKÜM SONRASI BELİRLENENLER
Oyuk Sayısı : Tel Cinsi :
Kollektör Dilim S. : Tel Çapı :
Kutup Sayısı : Bobin Adımı :
Oyuk Yalıtıcılar : Bobin Sayısı :
Lak Çeşidi : Sarım Sayısı :
Bandaj Şekli : Sarım Çeşidi :
NOT : NOT :
TAMİR MALİYETİ VE ÖDEME KOŞULLARI
SARIM ŞEMASI VEYA BOBİN HAZIRLAMA VE YERLEŞTİRME ŞABLONU
30
DERSTE ÇİZİLMESİ PLANLANAN ÖRNEKLER:
1- X=6 K=6 2P=2 m=+1 basit paralel ilerleyen sarım açınım ve paralel kol
2- X=16 K=16 2P=2 m=-1 basit paralel gerileyen sarım daire diyagramı
3- X=14 K=28 2P=4 m=+2 çoklu paralel ilerleyen sarım açınım ve paralel kol
4- X=13 K=13 2P=4 m=-1 basit seri gerileyen sarım açınım ve paralel kol
5- X=14 K=28 2P=4 m=+2 çoklu seri ilerleyen sarım açınım, paralel kol
(gerekirse daire diyagramı çizimi)
6- X=12 K=24 2P=4 m=+2 çoklu paralel ilerleyen sarım açınım ve paralel kol
(2013 de çizildi) 1. quiz
7- X=12 K=24 2P=4 m=+2 çoklu seri ilerleyen sarım açınım ve paralel kol daire
diyagramı (2013 de çizildi) 2. quiz
8- X=16 K=16 2P=4 m=-1 BASİT PARALEL GERİLEYEN 9.03.2015 2C QUIZ:1
9- x=8 K=18 2p=4 M=-2 çoklu seri gerileyen sarım. Q1 2018
10-
31
B
ASENKRON VE
SENKRON MAKİNE
SARIM TEKNİĞİ
31
5 Asenkron ve Senkron Makine Sarım Tekniğine Giriş

Elektrik Makineleri derslerinde asenkron ve senkron makinelerin statorlarının yapısının aynı
olduğunu belirtmiştik. Dolayısı ile bobinajında kayda değer farklılık bulunmaz. Sadece
senkron makine generatör olarak kullanılacak ise statora harmonik etkileri azaltmak için
kısa adımlı ve renk sayısı fazla olan sarımlar uygulanması yoluna gidilir.
Bilindiği gibi asenkron makinelerde rotorda yaygın olarak sargı yerine kısa devre çubukları
bulunur. Sargılı rotora sahip (rotoru sargılı-bilezikli) asenkron motorlarda ise rotor
oyuklarına yerleştirilen sargılar da stator sargılarına benzer prensiple sarılır, sargılar rotorda
yıldız bağlandıktan sonra, milden ve birbirinden yalıtılmış K,L,M harfleri ile isimlendirilen
bileziklere bağlanır. Bileziklere basan fırçalar ise üç fazlı yol verme reostasına bağlanır.
Sonuç olarak asenkron makinelerin stator sarımlarının öğrenilmesi bu makinelerin sarım

tekniği hakkında yeterince fikir verir.
Senkron makinelerde ise genellikle rotora doğru akım makinelerinin endüktör sarımlarına
benzer şekilde uyartım sargıları sarılır ve seri bağlandıktan sonra uçları 2 uyartım bileziğine
bağlanıp rotora DC uygulanır. Bunların üzerine ise salınım önleme (amortisör sargıları)
sonradan yerleştirilir.
Şekil: Üstte türbo rotorlu dört kutuplu senkron makine rotoruna baralardan oluşan uyartım
sargılarının sarımı, altta ise çıkıntılı kutuplu bir alternatörün rotoru ve amortisör sargılarının
yerleşimi görülmektedir.
32
5.1 Asenkron motorların sökülmesinde işlem sırası
Arızalı olduğu bildirilen veya sarım atölyemize getirilen asenkron makine için sarıma
hazırlarken aşağıda açıklanan işlem sırası izlenmelidir.
5.1.1 Arızanın belirlenmesi
Arızalı olduğu bildirilen motorun şebeke ile bağlantısı kesilir. Sonra motorun klemens
tablosundaki yıldız veya üçgen köprüsü var ise sökülür ve aşağıdaki kontroller yapılır.
 Gövdeye kaçak kontrolü:
Seri lamba veya avometrenin bir ucunu gövdeye sabitleyip diğer ucunu sıra ile U1-V1-W1
faz giriş uçlarına dokundurarak yapılan kontrolde seri lamba yanmıyor veya avometre
yalıtkanlık direnci seviyesinde değerler gösteriyor ise gövdeye kaçak arızası yoktur.
 Sargı kopukluk kontrolü:
Seri lamba veya avometre her faz sargısı uçları olan U1-U2, V1-V2 ve W1-W2 uçları arasında
sıra ile gezdirilir. Lamba yanıyor ve avometre her fazda yaklaşık aynı direnci gösteriyor ise
faz sargılarında kopukluk bulunmadığı anlaşılır. Motor ne kadar küçük olursa olsun
avometre faz sargısının omik direncini ölçeceğinden ölçülen direnç 100  değerinden daha
küçük ve her fazın direnci birbirine eşit olmalıdır.
 Fazlar arası kısa devre kontrolü:
Seri lamba veya avometre üç faz giriş uçlarından herhangi ikisi arasında gezdirilirken lamba
yanmıyor ve avometre yalıtkanlık direnci gibi yüksek değerli bir direnci gösteriyor ise fazlar
arasında kısa devre de yok demektir.
 Düşük gerilimle ve anma gerilimi ile çalıştırma kontrolü:
Yukarıdaki arızaların olmadığı anlaşılırsa her fazın devresine bir ampermetre bağlanır veya
pens ampermetre ile 3 fazlı 110 V hat gerilimli kaynaktan beslenen motorun akımları ölçülür,
faz akımları eşit ve anma değerinin altında, motor sessiz olarak çalışıyor ise motorda
elektriksel arıza yoktur kararına varmak için motor anma gerilimi altında denenir.
Faz akımlarında dengesizlik ve motorda anormal manyetik gürültüler var ise fazların kendi
içinde bobinlerinde kısa devreler var anlamına gelir ve sarımın yenilenmesini gerektirir.
5.1.2 Motorun sökülmesi ve sarıma hazırlanması işlem sırası
Motorun sökülmesini gerektiren arıza ister elektriksel ister mekaniksel olsun aşağıdaki
işlem sırasının izlenmesi önerilir.
 Bilinen veriler ve etiket bilgilerini motor karteksine yazın.
 İş milinin çıktığı tarafta en üstte aynı hizaya kapağa ve gövdeye nokta ile 1 nokta
vurun.
 Soğutma pervanesinin bulunduğu tarafta en üstte aynı hizaya gelecek şekilde kapak
ve gövde üzerine 2 nokta vurun. (Bu işlem montajda kolaylık sağlayacaktır.)
33
 İş mili üzerinde bulunan kasnağı çektirme ile çıkarın. Kamayı söküp kutuda saklayın.
 Pervane tasının cıvatalarını sökerek çıkardıktan sonra çektirme ile soğutma

pervanesini çıkarıp kırılmaması için tasının içinde saklayın.
 Motor kapaklarını gövdeye bağlayan cıvata veya saplamaları uygun anahtar takımı ile
sökün, somunları varsa cıvatalara monte ederek uygun boyda motor parçalarının
saklanacağı kutu içine koyun.
 Pervanenin takılı olduğu taraftan lastik tokmak ile motor miline alından vurulduğunda
kapaklar yerinden çıkacaktır. Motor mili üzerinden kapakları da çektirme ile çıkarıp
yataklardaki gresi mazot, gaz benzin gibi bir inceltici ile inceltip temizleyin.
Yataklarda boşluk kontrolü yapın, gerekiyor ise rulmanları da değiştirmek için
çektirme ile çıkarıp yerine yenilerini rulman presi ile takıp gresleyin.
 Sargıları sökmeye geçmeden motor karteksine sarım çeşidi (el tipi, yarım kalıp, tam
kalıp vb.) oyuk sayısı kaydedilir.
 Bir bobin grubunun yerleşimi adımı ve şablonu karteks üzerine çizilir. (Tercihen
sarım şeması çizimi yoluna gidilmelidir.)
 Sarımda bandajlar sökülür. Ara bağlantılardan sağlam bir ek açılır, şayet sarımda
çoklu paralel sarım kullanılmış ise burada o kadar iletkenin lehimlenmiş olması
gerekir.
 Bobin grupları bir fazda seri olarak veya ikişerli, üçerli veya dörderli paralel olarak
yapılabilir, bir fazın ara bağlantı iletkenleri dikkatlice bu bakımdan kontrol edilir.
Kartekse gerekli işaretlemeler yapılır.
 Sargılar sökülür, sağlam görünen bobinlerden birinin sarım sayısı sayılır. Çoklu
paralel sarım uygulanmış ise üzerindeki vernik yakılarak temizlenir ve çapları sıra ile
ölçülerek kartekse yazılır. Bir sarımın kalıp boyu ölçülüp kaydedilir, bir bobin ağırlığı
terazi ile ölçülüp sipariş edilecek telin ağırlığı ve maliyete etkisi kontrol edilir.
Kartekse not kısmına kaydedilir.
 Oyuklar içinden çıkan yalıtıcılarla aynı özellikte yalıtıcılar kullanılarak yeniden yalıtılıp
sarıma hazır hale getirilir. Oyuk ağzı kapatma çubukları hazırlanır. (Daha önce oyuk
yalıtımı ile ilgili bilgiler verilmiştir.)
6 Üç Fazlı Stator Sarımları

6.1 Üç fazlı stator sarımlarının sınıflandırılması
Stator sarımları bir ve iki tabakalı sarımlar olarak sınıflandırılır.
 Bir tabakalı sarımlar: El tipi ve yarım kalıp sarım olmak üzere ikiye ayrılır. Belirleyici
özellik olarak oyuk sayısının yarısı kadar bobin bulunan sarımlardır veya her bobin
iki oyuğu doldurur. El tipi sarım 2P=2 için 3 kat diğer kutup sayılarında 2 kat
oluştururken yarım kalıp sarım tek kat oluşturur.
 İki tabakalı sarımlar: Tam kalıp sarım olarak da isimlendirilen bu sarımın belirleyici
özelliği ise statorda oyuk sayısına eşit sayıda bobin bulunmasıdır. Kısaca her oyuk
içinde biri giriş diğeri çıkış faal iletken demeti (bobin kenarı) olmak üzere iki bobin
kenarı bulunur. Sarım tek katlıdır, kabarma oluşturmaz, adım kısaltmaya izin verir.
34
6.2 Stator sarımında kullanılan sembol, formül ve kavramlar
Asenkron motorda stator nüvesine açılan oyuklara üç fazlı stator sargılarının nasıl
sarılacağına geçmeden stator sarımı için kullanılan sembol formül ve kavramların bilinmesi
gerekir.
6.2.1 Oyuk sayısı (x) :
Statorda içine bobin kenarları yerleştirilen kanalların sayısıdır.
6.2.2 Kutup sayısı (2P) :
Statora sarılan sargılardan akım geçirilince statorda oluşan ve rotoru kesen N ve S

kutuplarının toplam sayısı.
6.2.3 Kutup çifti Sayısı (P) :
Stator sargılarının sadece N ya da sadece S kutuplarının sayısıdır.
2P
P
2
6.2.4 Faz sayısı (m) :
Statora bağlanacak sinüzoidal alternatif gerilimin faz sayısını ifade eder. Motorlar
çoğunlukla 3 nadiren 1 fazlı olarak üretilmektedir.
6.2.5 Renk sayısı (C) :
Bir kutup altında bir faza düşen oyuk sayısı, renk sayısı olarak isimlendirilir. Aşağıdaki
eşitlikle değeri hesaplanır.
x
C
2 P.m
6.2.6 Elektriksel oyuk açısı () :
Statorda komşu iki oyuk arasında kalan elektriksel cinsten açı olup aşağıdaki eşitlikle
hesaplanır. Pratik olarak geometrik oyuk açısının kutup çifti sayısı ile çarpımına eşittir.
360.P

x
6.2.7 Oyuk adımı (Yx) :
Normal adımlı ve eşit büyüklükte sarılan bobinlerin giriş ve çıkış kenarlarının yerleştirileceği
oyukların numaralarını veren eşitliktir. Normal adım aşağıdaki eşitlik ile hesaplanır.
x
Yx 
2P
35
Bazı hallerde oyuk adımı normal olmayıp q ile ifade edilen oyuk sayısı kadar kısaltılabilir.
x
Yx  Yx  q  q
2P
6.2.8 Döner alan hızı (ns) :
Statora uygulanan üç fazlı alternatif akım stator çevresinde aşağıda verilen eşitlikle
hesaplanan döner alan hızı denen bir hızla döner manyetik alan meydana getirir. Rotor
döner alanın dönüş yönünde fakat ondan biraz daha düşük bir hızla döner. Döner alanın hızı
makinenin frekans ve kutup sayısına bağlıdır. Frekans arttıkça döner alan hızı artarken
kutup sayısı arttıkça döner alan hızı azalma gösterir.
60 . f 120 . f
ns   devir / dakika ya da min ˉ1
p 2P
Yukarıda belirtilen eşitlikler kullanılarak asenkron motorların sarım hesapları yapılabilir.
Asenkron motor sarımının çeşidi ne olursa olsun üç fazlı stator sarımında geçerli olan temel
kurallar şöyle özetlenebilir.
 Asenkron motor stator sarımlarında faz giriş uçları arasında 120° elektriksel açı bulunur.
 Bir faza ait bobin grupları birbiri ile bağlanırken aralarında 180° elektriksel açı bulunan
uçlar birleştirilir.
7 El tipi sarım ve örnekleri

Asenkron ve senkron makine sarımları içinde en az kullanılan sarım çeşidi olmakla birlikte
bu sarım için özel durumlar verilen örneklerle açıklanacaktır.
7.1 İki kutuplu (2P=2) el sarım açınım şeması çizimi ayrıntılı örneği
El sarımın en belirgin özelliği statora yerleştirilen sargıların statorda katlar meydana

getirmesidir. İki kutuplu sarımlarda 3 kat oluşur ve her kat bir faza ait bobinlerden meydana
gelmiştir. Sargıyı statora dağıtabilmek için renk sayısı ikiye bölünerek ilk oyuklar buna göre
renklendirilir, sonra renklendirme renk sayısına göre devam eder. Sarım statora kat sırasına
göre yerleştirilir. Bir faza ait dağıtılan bobin gruplarının ara bağlantısı çıkış-çıkışa gelecek
şekilde bağlanır. Bu durumu aşağıda açınım şeması hesap ve çizim aşamaları ile açıklamalı
olarak örneklenmiştir.
Verilenler:
Statoru 24 oyuklu bir asenkron motora 2 kutuplu üç fazlı el tipi sarım uygulanacak olup
motor 50 Hz frekanslı şebekede çalışacaktır. (x=24, 2P=2, m=3, f=50 Hz el tipi sarım)
Açınım şeması sarım hesabı:
Verilenleri kullanarak önceden verilen eşitlikleri kullanıp gerekli hesaplamaları aşağıdaki

gibi öncelikle yapılmalıdır. Hesaplama sonuçlarının sağında çıkan sonuçların anlamı
özetlenmiştir. Sarım şeması çizilirken bu açıklamalar göz önünde bulundurularak sarım
sürdürülür.
36
Oyuk (bobin) adımı :

𝒙 𝟐𝟒
𝒀𝒙 = = = 𝟏𝟐(𝟏 − 𝟏𝟑) (𝑩𝒐𝒃𝒊𝒏𝒍𝒆𝒓 𝒇𝒂𝒓𝒌𝒍𝚤 𝒃ü𝒚ü𝒌𝒍ü𝒌𝒕𝒆 𝒐𝒍𝒅𝒖ğ𝒖𝒏𝒅𝒂𝒏 𝒐𝒓𝒕𝒂𝒍𝒂𝒎𝒂 𝒂𝒅𝚤𝒎𝒅𝚤𝒓. )
𝟐𝑷 𝟐
Renk sayısı :
𝒙 𝟐𝟒
𝑪= = = 𝟒 (𝑩𝒊𝒓 𝒌𝒖𝒕𝒖𝒑 𝒂𝒍𝒕𝚤𝒏𝒅𝒂 𝒃𝒊𝒓 𝒇𝒂𝒛𝒂 𝟒 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒅üş𝒎𝒆𝒌𝒕𝒆𝒅𝒊𝒓. )
𝟐𝑷. 𝒎 𝟐. 𝟑
𝑪 𝟒
𝑵𝑶𝑻: 𝑺𝒂𝒓𝒈𝚤𝒚𝚤 𝒔𝒕𝒂𝒕𝒐𝒓𝒂 𝒅𝒂ğ𝚤𝒕𝒂𝒃𝒊𝒍𝒎𝒆𝒌 𝒊ç𝒊𝒏 𝒓𝒆𝒏𝒌𝒍𝒆𝒏𝒅𝒊𝒓𝒎𝒆𝒚𝒆 = = 𝟐 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒐𝒍𝒂𝒓𝒂𝒌 𝒃𝒂ş𝒍𝒂𝒏𝚤𝒓.
𝟐 𝟐
Elektriksel oyuk açısı :
𝟑𝟔𝟎. 𝑷 𝟑𝟔𝟎. 𝟏
∝= = = 𝟏𝟓° (𝟐𝑷 = 𝟐 𝒊𝒔𝒆 𝒃𝒊𝒓 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒆𝒍𝒆𝒌𝒕𝒓𝒊𝒌𝒔𝒆𝒍 𝒂ç𝚤𝒔𝚤 𝒈𝒆𝒐𝒎𝒆𝒕𝒓𝒊𝒌 𝒂ç𝚤𝒔𝚤𝒏𝒂 𝒆ş𝒊𝒕𝒕𝒊𝒓. )
𝒙 𝟐𝟒
Döner alan hızı :
𝟔𝟎. 𝒇 𝟔𝟎. 𝟓𝟎
𝒏𝒔 = = = 𝟑𝟎𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗/𝒅𝒂𝒌
𝑷 𝟏
Açınım şeması çizimi:
Sarım şemasının çizimine oyukları temsil etmek üzere renk sayısına göre renklendirerek
oyuk sayısı kadar çember çizilerek başlanır. Sadece 2P=2 olan sarımlarda sargıları statora
dağıtabilmek için ilk oyukların renklendirilmesi C/2=4/2=2 olarak başlanmalıdır. Sonra C=4
için sürdürülür, oyuk çemberlerinin sağ altına veya içine oyuk numaraları yazılır. Aşağıda
birinci faza ait ve 1. Kata yerleştirilen iki bobin grubu şemanın daha iyi anlaşılabilmesi için
bobinlerin oyuk çemberlerinin altında kalan ara geçişleri de gösterilerek çizilmiştir.
Genellikle zamandan kazanmak için bu ara geçişlerin çizimi yapılmaz.
37
Fazların giriş uçları arasında 120 derece elektriksel açı bulunacağına göre 1. Oyukta
bulunacak birinci faz girişi U1 baz alınarak sayılırsa ikinci fazın giriş ucu V1, 9 numaralı
oyukta olacaktır. Dolayısı ile ikinci kata yerleşecek ikinci faz bobinleri de buna göre birinci
faz bobinleri ile aynı adımda aşağıda görüldüğü gibi çizilebilir.
Benzeri mantıkla 9. Oyukta bulunan ikinci faz girişi V1 den 120 derece uzakta yani 17.
Oyukta üçüncü fazın giriş ucu olan W1 ucu bulunacaktır. Buna göre diğer bobinler ile aynı
adımda 3. Kata üçüncü fazın bobinlerini de yerleştirelim.
38
Bu aşamadan sonra aynı faza ait bobin gruplarının ara bağlantılarını “çıkış-çıkışa” kuralına
göre veya arada 180 derece elektriksel açı uzaklık bulunacak şekilde birbiri ile bağlayarak
giriş ve çıkış uçlarına isimleri verilir.
Statorda sargıların çıkış uçları U2-V2-W2 birleştirilerek yıldız olarak bağlandıktan sonra 1 ve
2. fazdan elektrik akımının girdiği 3. fazdan çıktığı varsayımına göre sarım şemasını
oklandırarak şemayı kutuplandırıp tamamlayalım.
39
Aynı sarım şeması bobinler arası geçişler ve oyuk çemberleri alt kesimindeki bobin başları
çizilmeden aşağıdaki şekilde daha kolay olarak tamamlanabilir. Fakat dikkat edilmesi
gereken oklandırmanın hatalı yapılmamasıdır. Dikkatli davranılırsa şemanın bu şekilde
çizilmesi yolunun tercih edilmesi önerilebilir. Bundan sonra sürekli bu yol izlenecektir.
7.2 Dört kutuplu (2P=4) el sarım açınım şeması çizimi

Stator sarımında 2 kutuplu uygulamalar hariç kutup sayısı ne olursa olsun statorda 2 kat
oluşur ve her katta her fazdan bobin grubu bulunur. Bir faza ait bobin gruplarının ara
bağlantısında çıkış-girişe veya 180 derece elektriksel açı ileriye bağlanır. Durum aşağıda
örneklenmiştir.
Verilenler:
X=24, 2P=4, m=3, f=50 Hz
Hesaplamalar:
𝒙 𝟐𝟒 𝒙 𝟐𝟒 𝟑𝟔𝟎. 𝑷 𝟑𝟔𝟎. 𝟐 𝟔𝟎. 𝒇

𝒀𝒙 = = = 𝟔(𝟏 − 𝟕) 𝒐𝒓𝒕𝒂𝒍𝒂𝒎𝒂; 𝑪 = = =𝟐; 𝜶= = = 𝟑𝟎° ; 𝒏𝒔 = = 𝟏𝟓𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗/𝒅𝒂𝒌
𝟐𝑷 𝟒 𝟐𝑷. 𝒎 𝟒. 𝟑 𝒙 𝟐𝟒 𝟐
40
7.3 Altı kutuplu (2P=6) kırık bobinli el sarım açınım şeması çizimi
Kutup sayısı 2P=2 olan el tipi sarım haricinde kutup çifti sayısı P tek sayı olan el tipi
sarımlarda sarım iki katlı olmasına rağmen bobin gruplarından sadece birinin bir kenarı altta
diğer kenarı üstte kalabilir. Bu bobine kırık bobin denir. Durum aşağıda örneklenmiştir.
Verilenler:
Statoru 36 oyuklu bir asenkron motora 6 kutuplu üç fazlı el tipi sarım uygulanacak olup
motor 50 Hz frekanslı şebekede çalışacaktır. (x=36, 2P=6, m=3, f=50 Hz el tipi sarım)
Açınım şeması sarım hesabı:
Oyuk (bobin) adımı :

𝒙 𝟑𝟔
𝒀𝒙 = = = 𝟔(𝟏 − 𝟕) (𝑩𝒐𝒃𝒊𝒏𝒍𝒆𝒓 𝒇𝒂𝒓𝒌𝒍𝚤 𝒃ü𝒚ü𝒌𝒍ü𝒌𝒕𝒆 𝒐𝒍𝒅𝒖ğ𝒖𝒏𝒅𝒂𝒏 𝒐𝒓𝒕𝒂𝒍𝒂𝒎𝒂 𝒂𝒅𝚤𝒎𝒅𝚤𝒓. )
𝟐𝑷 𝟔
Renk sayısı :
𝒙 𝟑𝟔
𝑪= = = 𝟐 (𝑩𝒊𝒓 𝒌𝒖𝒕𝒖𝒑 𝒂𝒍𝒕𝚤𝒏𝒅𝒂 𝒃𝒊𝒓 𝒇𝒂𝒛𝒂 𝟐 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒅üş𝒎𝒆𝒌𝒕𝒆𝒅𝒊𝒓. )
𝟐𝑷. 𝒎 𝟔. 𝟑
Elektriksel oyuk açısı :
𝟑𝟔𝟎. 𝑷 𝟑𝟔𝟎. 𝟑
∝= = = 𝟑𝟎° (𝑲𝒐𝒎ş𝒖 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒍𝒂𝒓 𝒂𝒓𝒂𝒔𝚤𝒏𝒅𝒂 𝒃𝒖𝒍𝒖𝒏𝒂𝒏 𝒆𝒍𝒆𝒌𝒕𝒓𝒊𝒌𝒔𝒆𝒍 𝒂ç𝚤𝒔𝚤𝒅𝚤𝒓. )
𝒙 𝟑𝟔
Döner alan hızı :
𝟔𝟎. 𝒇 𝟔𝟎. 𝟓𝟎
𝒏𝒔 = = = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗/𝒅𝒂𝒌(𝑲𝒖𝒕𝒖𝒑 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤 𝒂𝒓𝒕𝒕𝚤𝒌ç𝒂 𝒉𝚤𝒛 𝒅üş𝒎𝒆𝒌𝒕𝒆𝒅𝒊𝒓!)
𝑷 𝟑
NOT: Kırık bobin oluşumu bobin grubu sayısının tam olarak ikiye bölünememesinden
kaynaklanmaktadır. Bu nedenle P.m=3.3=9 ve tek sayı olup katlara 4,5 bobin grubu
düştüğünden kırık bobin oluştuğuna dikkat edin. Benzeri durum 2P=2 olan motorlar hariç
tek sayıda bobin grubu bulunan statorlarda oluşacaktır. Örnek olarak 2P=6, 2P=10, 2P=14,
2P=18… olan sarımlarda kırık bobin oluşacaktır.
Kırık bobin motorun çalışması üzerinde bir etkisi olmayıp sadece statorda sargı
kabarmasına ve şekil bozukluğuna neden olur.
El tipi sarımda bobinler statora kat sırasına göre yerleştirilir.
41
8 Yarım kalıp sarım ve örnekleri

Yarım kalıp sarımlarda belirleyici özellik el sarımda da olduğu gibi her oyukta bir bobin
kenarı bulunması ve bunun yanında sarımda katlar oluşmayıp tek kat olması yani her
bobinin bir kenarının üstte bir kenarının diğer bobin kenarlarının altında kalmasıdır.
El sarımında olduğu gibi sargıların statora yerleştirilmesi kat olmadığından kat sırasına göre
değil aşağıda verilen örnek sarım şemasında da işaretlendiği gibi bobin grup numaralarına
göre yapılır. Bütün bobinlerin uzun çizgi ile gösterilen kenarları üstte, kısa çizgi ile
gösterilen kenarları altta kalacak şekilde sarım uygulanır. Sarım biterken ilk olarak oyuklara
yerleştirilen bobinlerin uzun çizgili kenarlarının altta kalmamasını sağlamak için bu kenarlar
oyukların dışına çıkarılır. Altta kalan kenarlar yerleştirildikten sonra uzun kenarlar üstte
kalacak şekilde oyuklara yeniden yerleştirilir.
El tipi sarıma benzer şekilde bobin büyüklükleri farklı olabilir, fakat daha çok bobinler eşit
adımlı olur. Oyuk adımını kısaltmak ve uzatmak, sargıyı statora dağıtmak yarım kalıp
sarımlarda mümkün olabilmektedir. Dolayısı ile aşağıda verildiği gibi yarım kalıp sarımda
gruplama yapılabilir.
 Eşit adımlı yarım kalıp sarım
 Değişik adımlı yarım kalıp sarım
 Kısa adımlı dağıtılmış yarım kalıp sarım
 Uzun adımlı dağıtılmış yarım kalıp sarım
8.1 Eşit adımlı yarım kalıp sarım örneği
Yukarıda 2P=4 olan 7.2 başlığında verilen örnekte bilinenleri esas alarak bu sarımı eşit
adımlı yarım kalıp sarım olarak aşağıdaki şekilde çizmek mümkündür. Sarım hesaplarından
herhangi bir değişiklik olmayacağı aşağıda görülmektedir. Bobin grubu ara bağlantıları
bobin grubu şablonundan da görüldüğü gibi giriş ve çıkışlar dıştan olduğu için 150° gibi
görünmekle birlikte bunun nedeni bobinlerin eşit adımlı olmasıdır.
Verilenler:
X=24, 2P=4, m=3, f=50 Hz
Hesaplamalar:
𝒙 𝟐𝟒 𝒙 𝟐𝟒 𝟑𝟔𝟎. 𝑷 𝟑𝟔𝟎. 𝟐 𝟔𝟎. 𝒇
𝒀𝒙 = = = 𝟔(𝟏 − 𝟕) ; 𝑪 = = =𝟐; 𝜶= = = 𝟑𝟎° ; 𝒏𝒔 = = 𝟏𝟓𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗/𝒅𝒂𝒌
𝟐𝑷 𝟒 𝟐𝑷. 𝒎 𝟒. 𝟑 𝒙 𝟐𝟒 𝟐
1 2 3 4 5 6 Bobin grubu numaraları
42
8.1.1 Stator daire diyagramı çizimi
Endüvi sarımlarında da olduğu gibi benzeri mantıkla açımım şeması yerine her stator
sarımını daire diyagramı halinde de çizmek mümkündür. Bu konu yukarıdaki sarımı daire
diyagramı olarak çizmek sureti ile aşağıdaki şekilde örneklenebilir.
Daire diyagramı çizimi statora mil ekseni istikametinden bakıldığı zaman bobin başlarının
nasıl görüneceğini de anlamamızı sağlar. Statora sargıların yerleştirilmesi en dışa verilen
bobin grubu numaraları sırasına göre yapılır. Yalnız 1 numara ile gösterilen bobin grubunun
1 ve 2. Oyuklara yerleşecek bobin kenarları oyuklara en son olarak yerleştirilir veya önce
yerleştirilmiş ise yerinden çıkarılarak 3 ve 4. Oyuklardaki çıkış kenarları yerleştirildikten
sonra tekrar yerine yerleştirilerek bobinlerin kabarma oluşturması engellenir ve simetri
sağlanmış olur.
Yukarıdaki paragrafta belirtilen işleme dikkat edilmez ise motorun çalışmasına bir etkisinin
olmayacağı sadece sargı kabarmasına etki edeceği açıktır.
43
8.2 Değişik adımlı (iç içe) yarım kalıp sarım örneği
El tipi sarıma benzer şekilde bobinlerin değişik adımlı, diğer bir ifade ile iç içe farklı adımlı
kalıpta hazırlanması ile yapılan sarımdır. Görünüş olarak bobin şablonu el sarıma benzese
de statorda sadece tek kat oluşması sarımın belirleyici özelliğidir.
Verilenler:
X=36, 2P=4, m=3, f=50 Hz değişik adımlı yarım kalıp açınım sarım şemasını çiziniz.
Hesaplamalar:
𝒙 𝟑𝟔 𝒙 𝟑𝟔 𝟑𝟔𝟎. 𝑷 𝟑𝟔𝟎. 𝟐 𝟔𝟎. 𝒇
𝒀𝒙 = = = 𝟗(𝟏 − 𝟏𝟎)𝒐𝒓𝒕𝒂𝒍𝒂𝒎𝒂; 𝑪 = = =𝟑; 𝜶= = = 𝟐𝟎° ; 𝒏𝒔 = = 𝟏𝟓𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗/𝒅𝒂𝒌
𝟐𝑷 𝟒 𝟐𝑷. 𝒎 𝟒. 𝟑 𝒙 𝟑𝟔 𝑷
8.3 Kısaltılmış adımlı dağıtılmış yarım kalıp sarım örneği

Renk sayısı çift sayı çıkan sarımlarda aşağıdaki şema örneğinde de görüldüğü gibi her
bobin grubu kendi içinde iki dilime ayrılarak yapılan sarımdır. Bağlantı ucu sayısı artar,
işçilik zorlaşır fakat sargı kabarması daha az olur. Azda olsa emaye telden tasarruf sağlanır.
Bulunan renk sayısı 2 kutuplu el tipi sarımlara benzer şekilde ikiye bölünerek oyuk
renklendirmesine başlanır, sonra normal olarak devam eder.
Adımı kısa olacak şekilde aynı renkli birbirine en yakın oyuklar birbiri ile birleşecek şekilde
bobinler hazırlanır ve oyuklara yerleştirilir.
Ara bağlantı yapılırken ilk çıkış kendisinden sonraki çıkışa, giriş kendisinden sonraki girişe
gelecek şekilde bobin grubu ara bağlantıları yapılır.
Verilenler:
X=36, 2P=6, m=3, f=50 Hz kısaltılmış adımlı dağıtılmış yarım kalıp açınım şemasını çiziniz.
Hesaplamalar:
𝒙 𝟑𝟔
𝒀𝒙 = = = 𝟔(𝟏 − 𝟕); 𝒓𝒆𝒏𝒌 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤𝒏𝚤𝒏 𝒚𝒂𝒓𝚤𝒔𝚤 𝒌𝒂𝒅𝒂𝒓 𝒂𝒅𝚤𝒎 𝒌𝚤𝒔𝒂𝒍𝚤𝒍𝒂𝒃𝒊𝒍𝒆𝒄𝒆ğ𝒊𝒏𝒅𝒆𝒏 𝒀𝒃 = 𝟓(𝟏 − 𝟔)𝒂𝒅𝚤𝒎𝒍𝚤 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒍𝚤𝒓.
𝟐𝑷 𝟔
𝒙 𝟑𝟔
𝑪= = =𝟐;
𝟐𝑷. 𝒎 𝟔. 𝟑
𝟑𝟔𝟎. 𝑷 𝟑𝟔𝟎. 𝟑 𝟔𝟎. 𝒇 𝟔𝟎. 𝟓𝟎
𝜶= = = 𝟑𝟎° ; 𝒏𝒔 = = = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗/𝒅𝒂𝒌
𝒙 𝟑𝟔 𝑷 𝟑
44
Şekil: Kısaltılmış adımlı dağıtılmış yarım kalıp sarım açınım şeması örneği.
8.4 Uzatılmış adımlı dağıtılmış yarım kalıp sarım örneği
Kısa adımlı dağıtılmış sarım için verilen örnek bu kez uzun adımlı dağıtılmış sarım olarak
çizilirse aşağıdaki hali alacaktır. Stator çapı küçük olan motorlarda bobini yerleştirme
kolaylığı vardır. Fakat emaye tel kullanım miktarını azda olsa artıracağı bir gerçektir. Fazla
karşılaşılmaz.
Şemanın çizimine renk sayısı ile başlanır, C/2 ile başlanmaz. Aynı renkli en uzak oyuklara
bobinler gelecek şekilde sarım yapılır. Bobin grubu sayısı arttığı için ara bağlantılar ve
işçilik artış gösterir.
Verilenler:
X=36, 2P=6, m=3, f=50 Hz uzatılmış adımlı dağıtılmış yarım kalıp açınım şemasını çiziniz.
Hesaplamalar:
𝒙 𝟑𝟔
𝒀𝒙 = = = 𝟔(𝟏 − 𝟕); 𝒓𝒆𝒏𝒌 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤𝒏𝚤𝒏 𝒚𝒂𝒓𝚤𝒔𝚤 𝒌𝒂𝒅𝒂𝒓 𝒂𝒅𝚤𝒎 𝒖𝒛𝒂𝒕𝚤𝒍𝒂𝒃𝒊𝒍𝒆𝒄𝒆ğ𝒊𝒏𝒅𝒆𝒏 𝒀𝒃 = 𝟕(𝟏 − 𝟖)𝒂𝒅𝚤𝒎𝒍𝚤 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒍𝚤𝒓.
𝟐𝑷 𝟔
𝒙 𝟑𝟔
𝑪= = =𝟐;
𝟐𝑷. 𝒎 𝟔. 𝟑
𝟑𝟔𝟎. 𝑷 𝟑𝟔𝟎. 𝟑 𝟔𝟎. 𝒇 𝟔𝟎. 𝟓𝟎
𝜶= = = 𝟑𝟎° ; 𝒏𝒔 = = = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗/𝒅𝒂𝒌
𝒙 𝟑𝟔 𝑷 𝟑
Şekil: Uzatılmış adımlı dağıtılmış yarım kalıp sarım açınım şeması örneği.
45
UYGULAMA 2:
Öğrenci No :
Mülakat sonucu :
Uygulama notu :
Verilenler:
X=24, 2P=2, m=3, f=50 Hz (veya X=36, 2P=2, m=3, f=50 Hz)
Hesaplamalar:
Asenkron motorun dağıtılmış kısa adımlı yarım kalıp sarım açınım şemasını çizmek için
gerekli hesaplamaları yapınız.
𝒙
𝑶𝒚𝒖𝒌 𝒂𝒅𝚤𝒎𝚤 𝒀𝒙 = =
𝟐𝑷
𝒙
𝑹𝒆𝒏𝒌 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤 𝑪= =
𝟐𝑷. 𝒎
𝟑𝟔𝟎. 𝑷
𝑬𝒍𝒆𝒌𝒕𝒓𝒊𝒌𝒔𝒆𝒍 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒂ç𝚤𝒔𝚤 𝜶= =
𝒙
𝟔𝟎. 𝒇
𝑫ö𝒏𝒆𝒓 𝒂𝒍𝒂𝒏 𝒉𝚤𝒛𝚤 𝒏𝒔 = =
𝑷
Dağıtılmış Kısa Adımlı Yarım Kalıp Açınım Şeması:
46
Daire diyagramı şeması: (Tamamlayınız! X=24, 2P=4, m=3, f=50 Hz)
Boş Stator Hesabı:
2P=2 olan motorun üzerinden X= … , D= … mm, L= … mm, değerlerini belirleyerek yazınız.

Motorun yıldız bağlı ve ayarlı gerilim kaynağından Ufaz=55 V gerilimle çalışacağı manyetik
akı yoğunluğu 0,45 Tesla, elektrik akımı 2 A değerinde ve elektrik akım yoğunluğu 5 A/mm 2
varsayımına göre sarım hesabını aşağıda gösterilen sıraya uyarak tamamlayınız.
1. Bir kutbun manyetik akı miktarı:
2. Adım ve dağıtım katsayısı:
47
3. Faz sarım sayısı:
4. Bobin sarım sayısı:
5. Emaye iletken çapı:
Motorun sarımdan sonra denenmesi:
Üç fazlı ayarlı gerilim kaynağı çıkışından motorun beslenebilmesi için faz akımlarını ve
uygulanan faz ve hat gerilimini, motor hızını ölçebilecek şekilde bir elektrik devresini
aşağıya çizerek deneme anında ölçülen değerleri verilen tabloya yazınız.
KADEME Ufaz Uhat I1 I2 I3 n GENEL

NO (Volt) (Volt) (Amper) (Amper) (Amper) (d/d) AÇIKLAMA
1
2
48
9 Tam Kalıp Sarım ve Örnekleri

Tam kalıp sarımların belirgin özelliği her oyukta iki bobin kenarı bulunması olup, bu
kenarlardan biri giriş diğeri çıkış kenarıdır. Sarım şemalarında her oyuk ortadan ikiye
bölünerek renklendirme yapılır, üst yarı bobin giriş kenarını, alt yarı bobin çıkış kenarını
gösterir. Giriş kenarı uzun çizgilerle gösterilirken, çıkış kenarı kısa çizgilerle gösterilir.
El tipi ve yarım kalıp sarımlarda oyuk sayısının yarısı kadar bobin bulunurken, tam kalıp
sarımda oyuk sayısı kadar bobin bulunur.
Bu oyuğa gelen bobinler normal adımlı sarımda aynı faza ait olurlarken, adım kısaltılırsa ayrı
fazlara ait de olabilirler. Bu yüzden iki bobin arası çok iyi bir şekilde yalıtılmalıdır.
Tam kalıp sarımlarda ara bağlantı sayısı ve bobin sayısı daha fazla olduğu için sarım işçiliği
artar. Bunun yanında, sargıların statora kabarmadan yerleştirilebilmesi bu sarım tipinin
avantajıdır.
Tam kalıp sarımda oyuk adımı istenildiği kadar kısaltılabilir. Adımı fazla kısaltmanın
manyetik alan yönünden etkisiz oyukları arttırması nedeniyle, normal adımının 1/3’ ünden
fazla adım kısaltma yapılmamalıdır.
Adım kısaltmadan dolayı etkisiz hale gelecek oyuk sayısı e.o.=2P.q kadardır.
9.1 Normal adımlı tam kalıp sarım örneği

Normal oyuk adımında sarım yapılırsa, oyukta üst ve alt kenarlar aynı faza ait olur.
Oyukların üst yarım dairelerinin renklendirilmesinde renk sırasına uyulur. Alt yarım
dairelerin renklendirilmesinde oyuk adımına bakılarak birinci bobinin çıkış kenarının
yerleştirileceği alt yarım daireden renklendirme başlatılır ve sağa doğru sürdürülür. Solda
altta kalan oyuklar da renklendirilerek tamamlanır.
Verilenler:
X=24,
2P=4,
m=3,
f=50 Hz
q=0
Hesaplamalar:
𝒙 𝟐𝟒
𝑶𝒚𝒖𝒌 𝒂𝒅𝚤𝒎𝚤 𝒀𝒙 = = = 𝟔(𝟏 − 𝟕) 𝑵𝒐𝒓𝒎𝒂𝒍 𝒂𝒅𝚤𝒎𝒅𝚤𝒓.
𝟐𝑷 𝟒
𝒙 𝟐𝟒
𝑹𝒆𝒏𝒌 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤 𝑪= = =𝟐
𝟐𝑷. 𝒎 𝟒. 𝟑
𝟑𝟔𝟎. 𝑷 𝟑𝟔𝟎. 𝟐
𝑬𝒍𝒆𝒌𝒕𝒓𝒊𝒌𝒔𝒆𝒍 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒂ç𝚤𝒔𝚤 𝜶= = = 𝟑𝟎°
𝒙 𝟐𝟒
𝟔𝟎. 𝒇 𝟔𝟎. 𝟓𝟎
𝑫ö𝒏𝒆𝒓 𝒂𝒍𝒂𝒏 𝒉𝚤𝒛𝚤 𝒏𝒔 = = = 𝟏𝟓𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗𝒊𝒓/𝒅𝒂𝒌𝒊𝒌𝒂
𝑷 𝟐
𝑩𝒐𝒃𝒊𝒏 𝒈𝒓𝒖𝒃𝒖 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤 𝒃. 𝒈. = 𝟐𝑷. 𝒎 = 𝟒. 𝟑 = 𝟏𝟐 ( 𝟏𝟐 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 𝒈𝒓𝒖𝒃𝒖 𝒊𝒌𝒊𝒍𝒊 𝒔𝒆𝒓𝒊 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒍𝒆𝒓𝒍𝒆 𝒉𝒂𝒛𝚤𝒓𝒍𝒂𝒏𝚤𝒓. )
49
Tam kalıp sarımda 2P.m ile hesaplanan sayıda bobin grubu olduğu için, aynı faza ait bobin
gruplarının ara bağlantılarının yukarıda olduğu gibi yapılmasında güçlük çekilebilir. Bu
durumda en üstte verilen (12) bobin grup numaraları yerine aşağıda verildiği gibi birer çizgi
gösterilir. Bağlantılar bunların üzerinden gösterilme yoluna da gidilebilir. Yöntem aşağıda
özetle açıklanmış ve şema buna göre yenilenmiştir. Bu konuda tercih size bırakılmıştır.
 Bobin grubunu gösteren 12 çizgi çizilir. (b.g.=2P.m=4.3=12 tane)

 Çizgilerin üst ortasına bobin grup numaraları yazılır.
 En soldaki bobin grubu üzerine soldan sağa akım yönünü gösteren bir ok konur.
 Sağa doğru diğer bobin gruplarına konan okların yönü bir ters bir düz olarak
tamamlanır.
 Bobin gruplarının sol ucuna numarası, sağ ucuna üslü numara konur. ( 1 1’ gibi)
 Birinci faza ait 1-4-7-10… numaralı bobin grupları akım yönüne dikkat edilerek seri
bağlanır. Fazın girişi U1 ve çıkışı U2 yazılarak tamamlanır.
 İkinci faz 3. Bobin grubundan başlanarak benzeri 3-6-9-12 sırasına göre ok yönüne
göre seri bağlanır ve V1 ile V2 uçları çıkışlara yazılır.
 Üçüncü faz 5. Bobin grubundan başlatılır, 5-8-11-2 şeklinde ok yönüne göre seri
bağlanarak W1 ve W2 uçları çıkışlara yazılır. Açınım şeması kutuplandırılmadan önce
sadece 3. faz bobin gruplarının üzerindeki oklar ters çevrilerek sarım şemasının
kutuplandırılması gerektiği dikkatten kaçırılmamalıdır!
50
9.2 Kısaltılmış adımlı tam kalıp sarım örneği

Tam kalıp sarımın en önemli avantajlarından biri istenildiği ölçüde bobin adımı kısaltmaya
izin vermesidir. Fakat adım kısaltması arttıkça statorda etkisiz oyuk sayısı da artacağı için
oyuk adımının kısaltılması normal adımın 1/3 veya normal adımlı bobinin 180 derece olan
kutup adımına yerleştirildiği kabul edilirse 60 dereceden daha fazla kısaltılması uygun
değildir.
Adımı kısaltılan bobinin boş stator sarım hesaplarından da hatırlanacağı gibi azda olsa
sarım sayısının artırılması gerektiği unutulmamalıdır. Sarım sayısındaki artış 1/Ka düzeyinde
olmalıdır.
Tam kalıp sarımda aynı oyuk içine yerleştirilen bobin kenarlarının da birbirinden izole
edilmesi U şeklinde kıvrılarak en az oyuk yalıtıcı presbandlar boyunda hazırlanan ara yalıtıcı
presbandlar ile titizlikle yapılmalı; bobinler izolasyonu sağlamak için birbirine temas
etmemelidir. Bobin başları arasına da aynı nedenle yarım ay şeklinde kesilen presbandlar
konulmalıdır.
Verilenler:
X=36,
2P=6,
m=3,
f=50 Hz
q=-1 (30 derece)
Hesaplamalar:
𝒙 𝟑𝟔
𝑶𝒚𝒖𝒌 𝒂𝒅𝚤𝒎𝚤 𝒀𝒙𝒏 = = = 𝟔(𝟏 − 𝟕) 𝑵𝒐𝒓𝒎𝒂𝒍 𝒂𝒅𝚤𝒎𝒅𝚤𝒓.
𝟐𝑷 𝟔
𝑲𝚤𝒔𝒂𝒍𝒕𝚤𝒍𝒎𝚤ş 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 𝒂𝒅𝚤𝒎𝚤 𝒀𝒃 = 𝒀𝒙𝒏 − 𝒒 = 𝟔 − 𝟏 = 𝟓(𝟏 − 𝟔) 𝒐𝒍𝒂𝒓𝒂𝒌 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒍𝒂𝒄𝒂𝒌𝒕𝚤𝒓.

𝒙 𝟑𝟔
𝑹𝒆𝒏𝒌 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤 𝑪= = =𝟐
𝟐𝑷. 𝒎 𝟔. 𝟑
𝟑𝟔𝟎. 𝑷 𝟑𝟔𝟎. 𝟑
𝑬𝒍𝒆𝒌𝒕𝒓𝒊𝒌𝒔𝒆𝒍 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒂ç𝚤𝒔𝚤 𝜶= = = 𝟑𝟎°
𝒙 𝟑𝟔
𝟔𝟎. 𝒇 𝟔𝟎. 𝟓𝟎
𝑫ö𝒏𝒆𝒓 𝒂𝒍𝒂𝒏 𝒉𝚤𝒛𝚤 𝒏𝒔 = = = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗𝒊𝒓/𝒅𝒂𝒌𝒊𝒌𝒂
𝑷 𝟑
𝑩𝒐𝒃𝒊𝒏 𝒈𝒓𝒖𝒃𝒖 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤 𝒃. 𝒈. = 𝟐𝑷. 𝒎 = 𝟔. 𝟑 = 𝟏𝟖 ( 𝟏𝟐 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 𝒈𝒓𝒖𝒃𝒖 𝒊𝒌𝒊𝒍𝒊 𝒔𝒆𝒓𝒊 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒍𝒆𝒓𝒍𝒆 𝒉𝒂𝒛𝚤𝒓𝒍𝒂𝒏𝚤𝒓. )
𝑬𝒕𝒌𝒊𝒔𝒊𝒛 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 (𝒌ö𝒓 𝒐𝒚𝒖𝒌) 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤 𝒆. 𝒐. = 𝟐𝑷. 𝒒 = 𝟔. 𝟏 = 𝟔 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒎𝒂𝒏𝒚𝒆𝒕𝒊𝒌 𝒂𝒍𝒂𝒏 𝒂ç𝚤𝒔𝚤𝒏𝒅𝒂𝒏 𝒆𝒕𝒌𝒊𝒔𝒊𝒛 𝒐𝒍𝒂𝒄𝒂𝒌𝒕𝚤𝒓.
51
UYGULAMA 3:
Öğrenci No :
Mülakat sonucu :
Uygulama notu :
Verilenler:
X=24, 2P=4, m=3, f=50 Hz, q=-1 (veya X=36, 2P=4, m=3, f=50 Hz, q=-1)
Hesaplamalar:
Asenkron motorun dağıtılmış kısa adımlı tam kalıp sarım açınım şemasını çizmek için
gerekli hesaplamaları yapınız.
𝒙
𝑶𝒚𝒖𝒌 𝒂𝒅𝚤𝒎𝚤 𝒀𝒙 = =
𝟐𝑷
𝒙
𝑹𝒆𝒏𝒌 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤 𝑪= =
𝟐𝑷. 𝒎
𝟑𝟔𝟎. 𝑷
𝑬𝒍𝒆𝒌𝒕𝒓𝒊𝒌𝒔𝒆𝒍 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒂ç𝚤𝒔𝚤 𝜶= =
𝒙
𝟔𝟎. 𝒇
𝑫ö𝒏𝒆𝒓 𝒂𝒍𝒂𝒏 𝒉𝚤𝒛𝚤 𝒏𝒔 = =
𝑷
Kısa adımlı Tam Kalıp Açınım Şeması:
52
Daire diyagramı şeması: (Tamamlayınız!)
Boş Stator Hesabı:
Motorun üzerinden X= … , D= … mm, L= … mm, değerlerini belirleyerek yazınız. Motorun

yıldız bağlı ve ayarlı gerilim kaynağından Ufaz=55 V gerilimle çalışacağı manyetik akı
yoğunluğu 0,45 Tesla, elektrik akımı 2 A değerinde ve elektrik akım yoğunluğu 6 A/mm2
varsayımına göre sarım hesabını aşağıda gösterilen sıraya uyarak tamamlayınız.
1. Bir kutbun manyetik akı miktarı:
2. Adım ve dağıtım katsayısı:
53
3. Faz sarım sayısı:
4. Bobin sarım sayısı:
5. Emaye iletken çapı:
Motorun sarımdan sonra denenmesi:
Üç fazlı ayarlı gerilim kaynağı çıkışından motorun beslenebilmesi için faz akımlarını ve
uygulanan faz ve hat gerilimini, motor hızını ölçerek değerleri verilen tabloya yazınız.
KADEME Ufaz Uhat I1 I2 I3 n GENEL

NO (Volt) (Volt) (Amper) (Amper) (Amper) (d/d) AÇIKLAMA
1
2
54
10 Kesirli dengeli sarımlar

Bu ana kadar verilen sarım örneklerinde C renk sayısı tam sayı çıkan sarımlar ele alınmıştır.
Bir tabakalı ve iki tabakalı sarımlarda bazı koşullar yerine gelmek kaydı ile renk sayısı tam
sayı çıkmasa da sarımın yapılabilmesi mümkündür. Bir ve iki tabakalı sarımlarda aranacak
koşullar birbirinden farklıdır. Aşağıda konu özetlenerek sarım örnekleri verilecektir.
10.1 Bir tabakalı (el tipi ve yarım kalıp) kesirli dengeli sargılar
Bir tabakalı sarımdan kastedilenin el tipi veya yarım kalıp sarımlar olduğu biliniyor. Bu
sarımlarda kesirli dengeli sarım yapılabilmesi için aşağıdaki koşulların yerine gelmesi
gerekir aksi halde kesirli dengeli sarım uygulanamaz.
Koşullar:
1. Renk sayısının kesirli kısmı ½ değerine eşit olmalıdır.
𝒛 𝒛 𝟏
Renk sayısının değeri 𝑪 = 𝒈 gibi bir kesirli sayı ise = = 𝟎, 𝟓 olmalıdır.
𝒏 𝒏 𝟐
2. Kutup çifti sayısı çift bir sayı olmalıdır.
𝑷 = Ç𝒊𝒇𝒕 𝒔𝒂𝒚𝚤 𝒐𝒍𝒎𝒂𝒍𝚤𝒅𝚤𝒓.
3. Oyuk sayısının faz sayısına bölümü tam sayı olmalıdır.
𝒙
= 𝑻𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 𝒐𝒍𝒎𝒂𝒍𝚤𝒅𝚤𝒓.
𝒎
Yukarıdaki koşulları taşıyan bir tabakalı sarımların yapılması aşağıdaki örnekte olduğu gibi
önce sarımda renklendirme dizisi belirlenerek aşağıdaki şekilde uygulanabilir.
10.1.1 Bir tabakalı kesirli dengeli sarım örneği
Verilenler:
x=36, 2P=8, m=3, f=50 Hz olan kesirli dengeli yarım kalıp sarım şemasını çiziniz.
Hesaplamalar:
𝒙 𝟑𝟔
𝑹𝒆𝒏𝒌 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤 𝑪= = = 𝟏, 𝟓
𝟐𝑷. 𝒎 𝟖. 𝟑
𝒛 𝟏
𝑲𝒐ş𝒖𝒍𝒍𝒂𝒓𝚤𝒏 𝒅𝒆𝒏𝒆𝒕𝒊𝒎𝒊 𝟏− 𝑪=𝒈 =𝟏 → 𝑼𝒚𝒈𝒖𝒏
𝒏 𝟐
𝟐− 𝟐𝑷 = 𝟖 𝒊𝒔𝒆 𝑷 = 𝟒 𝒗𝒆 ç𝒊𝒇𝒕 𝒔𝒂𝒚𝚤 → 𝑼𝒚𝒈𝒖𝒏
𝒙 𝟑𝟔
𝟑− = = 𝟏𝟐 𝒕𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 → 𝑼𝒚𝒈𝒖𝒏
𝒎 𝟑
𝟑𝟔𝟎. 𝑷 𝟑𝟔𝟎. 𝟒
𝑬𝒍𝒆𝒌𝒕𝒓𝒊𝒌𝒔𝒆𝒍 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒂ç𝚤𝒔𝚤 𝜶= = = 𝟒𝟎°
𝒙 𝟑𝟔
𝟔𝟎. 𝒇 𝟔𝟎. 𝟓𝟎
𝑫ö𝒏𝒆𝒓 𝒂𝒍𝒂𝒏 𝒉𝚤𝒛𝚤 𝒏𝒔 = = = 𝟕𝟓𝟎 𝒅𝒆𝒗𝒊𝒓/𝒅𝒂𝒌𝒊𝒌𝒂
𝑷 𝟒
𝒙 𝟑𝟔
𝑶𝒚𝒖𝒌 𝒂𝒅𝚤𝒎𝚤 𝒀𝒙 = = = 𝟒, 𝟓 (𝑯𝒆𝒔𝒂𝒑𝒍𝒂𝒏𝒎𝒂𝒛, 𝒂ş𝒂ğ𝚤𝒅𝒂𝒌𝒊 𝒓𝒆𝒏𝒌 𝒅𝒊𝒛𝒊𝒔𝒊𝒏𝒆 𝒈ö𝒓𝒆 𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌𝒍𝒆ş𝒊𝒓!)
𝟐𝑷 𝟖
55
Oyukların renklendirme dizisinin oluşturulması:
Dengeli sarımlarda oyukların renklendirilmesi renk sayısına göre yapılırdı fakat kesirli
dengeli sarımlarda renklendirme dizisi hesaplanan renk sayısını 0, 1 ve 2 ile çarparak
bulunan sayılar bir üst tam sayıya tamamlanarak bulunur. Bulunan dizi parçası bir ter ve bir
düz olarak tekrar edilerek oyuklar renklendirilir.
𝟎. 𝑪 𝟏. 𝑪 𝟐. 𝑪
𝟏 𝟏 𝟏
𝟎. 𝟏 𝟏. 𝟏 𝟐. 𝟏
𝟐 𝟐 𝟐
𝟎 𝟏, 𝟓 𝟑
Ondalık sayıları bir üst tam sayıya tamamlayarak dizi parçasını elde ederiz.
𝟐 𝟏
Yukarıda bulunan (2 - 1) dizi parçasının dizi oluşumunda tekrar sayısı aşağıdaki eşitlik ile
bulunur.
𝟐𝑷. 𝒎 𝟖. 𝟑
𝒕𝒔 = = = 𝟏𝟐 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒍𝒂𝒓 𝒓𝒆𝒏𝒌𝒍𝒆𝒏𝒅𝒊𝒓𝒊𝒍𝒊𝒓𝒌𝒆𝒏 𝒅𝒊𝒛𝒊 𝒑𝒂𝒓ç𝒂𝒔𝚤 𝟏𝟐 𝒅𝒆𝒇𝒂 𝒕𝒆𝒌𝒓𝒂𝒓 𝒆𝒅𝒊𝒍𝒊𝒓.
𝒏 𝟐
Bu durumda dizi parçasında bulunan rakamların toplamı tekrar sayısı ile çapılırsa oyuk
sayısını verir.
𝒙 = 𝒕𝒔. 𝒅𝒊𝒛𝒊 𝒑𝒂𝒓ç𝒂𝒔𝚤 𝒓𝒂𝒌𝒂𝒎 𝒕𝒐𝒑𝒍𝒂𝒎𝚤 = 𝟏𝟐. (𝟐 + 𝟏) = 𝟑𝟔 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒚𝒂𝒑𝒂𝒓.
Önemli olan renklendirmede dizinin bir düz bir ters yazılacağıdır. Fazlara göre renklendirme
bu durumda aşağıdaki şekilde olacaktır. Oyuklar renklendirilirken faz adı ve altındaki
rakamlar göz önünde bulundurulur. Bir faza ait bobinlerin ara bağlantıları yapılırken çıkış-
çıkışa bağlanır.
U W V U W V U W V U W V U W V U W V U W V U W V
2 1–1 2–2 1–1 2–2 1–1 2–2 1–1 2–2 1–1 2–2 1–1 2
56
10.2 İki tabakalı (tam kalıp) kesirli dengeli sargılar
Tam kalıp sarımda renk sayısının tam sayı çıkmaması halinde de aşağıdaki koşullar yerine
gelmek şartı ile kesirli dengeli sarım yapılabilmektedir.
𝒛
Renk sayısının değeri 𝑪 = 𝒈 gibi bir kesirli sayı olarak kabul edilmiştir.
𝒏
Koşullar:
1. Oyuk sayısının faz sayısına bölümü tam sayı olmalıdır.
𝒙
= 𝑻𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 𝒐𝒍𝒎𝒂𝒍𝚤𝒅𝚤𝒓.
𝒎
2. Kutup sayısı (2P) renk sayısı kesrinin paydasına tam sayı olarak bölünebilmelidir.
𝒛 𝟐𝑷
𝑪=𝒈 gibi bir kesirli sayı ise; = 𝒕𝒂𝒎𝒔𝒂𝒚𝚤 olmalıdır.
𝒏 𝒏
3. Renk sayısı kesrinin paydası n faz sayısı m ile bölümü tam sayı olmamalıdır.
𝒏
≠ 𝑻𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 (𝑻𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 𝒐𝒍𝒎𝒂𝒎𝒂𝒍𝚤𝒅𝚤𝒓!)
𝒎
10.2.1 Kesirli dengeli iki tabakalı (tam kalıp) sarım örneği
Verilenler:
x=21, 2P=4, m=3, f=50 Hz olan kesirli dengeli tam kalıp sarım şemasını çiziniz.
Hesaplamalar:
𝒙 𝟐𝟏 𝒛 𝟑
𝑹𝒆𝒏𝒌 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤 𝑪= = = 𝟏, 𝟕𝟓 𝒃𝒖 𝒅𝒖𝒓𝒖𝒎𝒅𝒂; 𝑪=𝒈 =𝟏 𝒐𝒍𝒎𝒂𝒌𝒕𝒂𝒅𝚤𝒓.
𝟐𝑷. 𝒎 𝟒. 𝟑 𝒏 𝟒
𝒙 𝟐𝟏
𝑲𝒐ş𝒖𝒍𝒍𝒂𝒓𝚤𝒏 𝒅𝒆𝒏𝒆𝒕𝒊𝒎𝒊 𝟏− = = 𝟕 𝒕𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 → 𝑼𝒚𝒈𝒖𝒏
𝒎 𝟑
𝟐𝑷 𝟒
𝟐− = = 𝟏 𝒕𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 → 𝑼𝒚𝒈𝒖𝒏
𝒏 𝟒
𝒏 𝟒
𝟑− ≠ 𝑻𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 = 𝟏, 𝟑𝟑 𝒕𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 𝒅𝒆ğ𝒊𝒍 → 𝑼𝒚𝒈𝒖𝒏
𝒎 𝟑
𝟑𝟔𝟎.𝑷 𝟑𝟔𝟎.𝟐
𝑬𝒍𝒆𝒌𝒕𝒓𝒊𝒌𝒔𝒆𝒍 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒂ç𝚤𝒔𝚤 𝜶= = = 𝟑𝟒° (Gerçekte hesaplanmasına gerek duyulmaz!)
𝒙 𝟐𝟏
𝟔𝟎. 𝒇 𝟔𝟎. 𝟓𝟎
𝑫ö𝒏𝒆𝒓 𝒂𝒍𝒂𝒏 𝒉𝚤𝒛𝚤 𝒏𝒔 = = = 𝟏𝟓𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗𝒊𝒓/𝒅𝒂𝒌𝒊𝒌𝒂
𝑷 𝟐
𝒙 𝟐𝟏
𝑶𝒚𝒖𝒌 𝒂𝒅𝚤𝒎𝚤 𝒀𝒙 = = = 𝟓, 𝟐𝟓 𝒐𝒍𝒖𝒑; 𝒆𝒏 𝒚𝒂𝒌𝚤𝒏 𝒕𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 𝒐𝒍𝒂𝒓𝒂𝒌 𝟓(𝟏 − 𝟔)𝒂𝒍𝚤𝒏𝚤𝒓.
𝟐𝑷 𝟒
Yukarıda belirtilen koşullar yerine geldiğine göre renk sayısı sıra ile 0–1–2–3–4… ile tam
sayıya ulaşıncaya kadar çarpılır, kesirli sayılar bir üst tam sayıya yükseltilerek dizi dilimi
bulunur. Dizi diliminin tekrar sayısı bir tabakalı sarımda olduğu gibi hesaplanır. Dizi bir
tabakalı sarımdan farklı olarak sürekli düz olarak yazılarak oyuklar renklendirilir. Kutup
sayısı 2 olan sarımlarda çıkış-çıkışa, diğerlerinde çıkış girişe bağlanarak sarım tamamlanır.
Kesirli dengeli sarımda bobin adımı kesirli çıkar fakat en yakın tam sayı olarak kabul
edilerek oyuk alt yarıları renklendirilir.
57
Dizi parçasını bulalım.
𝟎. 𝑪 𝟏. 𝑪 𝟐. 𝑪 𝟑. 𝑪 𝟒. 𝑪
𝟑 𝟑 𝟑 𝟑 𝟑
𝟎. 𝟏 𝟏. 𝟏 𝟐. 𝟏 𝟑. 𝟏 𝟒. 𝟏
𝟒 𝟒 𝟒 𝟒 𝟒
𝟕 𝟏𝟒 𝟐𝟏 𝟐𝟖
𝟎
𝟒 𝟒 𝟒 𝟒
𝟎 𝟏, 𝟕𝟓 𝟑, 𝟓 𝟓, 𝟐𝟓 𝟕 (𝒕𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤𝒚𝒂 𝒖𝒍𝒂ş𝚤𝒍𝒅𝚤!)
𝟎 𝟐 𝟒 𝟔 𝟕
𝟐 𝟐 𝟐 𝟏
Sonuç olarak dizi parçası (2 – 2 – 2 – 1) olarak bulunmuştur.
Dizinin tekrar sayısı bir tabakalı kesirli dengeli sarımlarda olduğu gibi hesaplanır.
𝟐𝑷. 𝒎 𝟒. 𝟑
𝒕𝒔 = = = 𝟑 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒍𝒂𝒓 𝒓𝒆𝒏𝒌𝒍𝒆𝒏𝒅𝒊𝒓𝒊𝒍𝒊𝒓𝒌𝒆𝒏 𝒅𝒊𝒛𝒊 𝒑𝒂𝒓ç𝒂𝒔𝚤 𝟑 𝒅𝒆𝒇𝒂 𝒕𝒆𝒌𝒓𝒂𝒓 𝒆𝒅𝒊𝒍𝒊𝒓.
𝒏 𝟒
Bu durumda dizi parçasında bulunan rakamların toplamı tekrar sayısı ile çapılırsa bir
tabakalı kesirli dengeli sarımlarda olduğu gibi oyuk sayısını verir.
𝒙 = 𝒕𝒔. 𝒅𝒊𝒛𝒊 𝒑𝒂𝒓ç𝒂𝒔𝚤 𝒓𝒂𝒌𝒂𝒎 𝒕𝒐𝒑𝒍𝒂𝒎𝚤 = 𝟑. (𝟐 + 𝟐 + 𝟐 + 𝟏) = 𝟐𝟏 𝒐𝒚𝒖𝒌 𝒚𝒂𝒑𝒂𝒓.
Dizi parçasının tekrarını 3 kez düz olarak yazıp rakamların üzerine faz harflerini verelim.
U W V U W V U W V U W V
2 2 2 1 - 2 2 2 1 - 2 2 2 1
Çıkış kenarlarının renklendirilmesi oyuk adımı 5 (1-6) olduğundan 6. Oyuktan başlayarak

yukarıdaki dizinin tamamlanması gerekir.
58
11Dahlander Sarımlar
Asenkron motorların pek çok avantajının yanında hızlarının kolay değiştirilememesi doğru
akım motorlarına göre en zayıf yönüdür. Asenkron motorun hızının frekans ile doğru orantılı
kutup sayısı ile ters orantılı olduğunu döner alan hızı eşitliğinden anlayabiliriz.
𝟔𝟎. 𝒇
𝒏𝒔 = 𝒅𝒆𝒗𝒊𝒓/𝒅𝒂𝒌𝒊𝒌𝒂
𝑷
Bir motordan 2 veya daha çok hız elde edebilmek için iki ayrı yöntem uygulanır.
11.1 Ayrı kutup sayısında sargılar sarmak.
Nadiren de olsa bir asenkron motorun oyukları geniş tutularak oyuklara birbiri ile elektriksel
irtibatı olmayan farklı kutup sayısında iki veya daha çok sayıda sargı sarılarak değişik hız
elde etme yöntemidir.
Bu tür motorların doğal olarak fiziksel yapısı büyür, maliyeti artar, kontrolü zorlaşır ve
verimleri de düşük olur. Dolayısı ile endüstride çok yaygın kullanılmaz.
Kendi içinde her sargının bağlantısı yıldız veya üçgen olarak yapılarak klemens tablosuna
her sargıdan üç uç çıkarılma yoluna gidilir. Uçlara faz giriş ucu harfleri verilirken kutup
sayısı kaç ise o rakam harfe ön ek olarak eklenir. Örneğin 2P=4 olan sargı için 4U, 4V, 4W
uçları verilirken 2P=6 olan motorda 6U, 6V, 6W adları verilebilir. Bazı durumlarda ise düşük
hız faz bağlantı uçları 1 ön eki ile yüksek hız faz girişleri 2 ön eki ile gösterilmekle yetinilir.
Aynı oyukların içine farklı kutup sayılarında iki veya daha çok sargı sarma işlemi daha önce
öğrenilen yöntemlerle gerçekleştirileceğinden burada şema örneği bile verilmeye gerek
görülmemiştir. Burada dikkatten kaçmaması gereken önemli nokta bir sargıyı şebekeye
bağladığımızda o oyukların içinde kalan sargıların üç fazlı bir transformatörün sekonderi
gibi gerilim üreteceğidir. Hele bazı sargılar kendi içinde üçgen olarak bağlanırsa kapalı göz
oluşumundan dolayı bu sargılardan sirkülasyon akımı akacağıdır.
11.2 Tek sargıdan çift hız elde etme yöntemi (Dahlander sarım)
Statora bir sargı sarılarak bir faza ait bobin gruplarının ara bağlantılarının tam ortasından bir
uç çıkarmak sureti ile hızları arasında ½ ilişkisi bulunan iki ayrı hız elde etme tekniğidir.
(2P=2/4 kutup, 2P=4/8 kutup gibi…)
Bu işlem yapılırken nadiren bir tabakalı (el tipi veya yarım kalıp) sarım kullanılırken,
çoğunlukla iki tabakalı (tam kalıp) sarım kullanılır. Bu durumda kutup sayısı değiştikçe bir
fazın bobinleri kendi içinde aşağıdaki örnekte görüldüğü gibi seri∆ veya paralelỴ gibi bir
bağlantı yöntemi ile bağlanırlar. Bağlantının kendi içinde nasıl yapılacağı motorun
geriliminin değişip değişmeyeceği, moment veya gücünün sabit mi değişken mi olacağına
bağlıdır. Düşük hız bağlantı uçları 1U, 1V, 1W ve yüksek hız bağlantı uçları 2U, 2V, 2W ile
gösterilir.
11.2.1 Bir tabakalı dahlander sarımlar.

Verilen ve istenenler:
x=24, 2P=2/4, m=3, f=50 Hz olan bir asenkron motorun eşit adımlı yarım kalıp dahlander
sarım şemasını çiziniz.
Her iki kutup sayısı için sarım şemasını kutuplandırınız.
Bağlantıda 2P=4 için seri∆ ve 2P=2 için paralelY bağlantıyı tamamlayınız.
59
Hesaplamalar:
NOT: Renk sayısı ve bobin adımı büyük kutup (düşük hız), elektriksel açı kücük kutup
sayısına göre hesaplanıp; büyük kutupta kullanılır.
Açınım şeması çizimi, dahlander şalter bağlantısı ip uçları:
Sarım şeması büyük kutup sayısı ve düşük hız (2P=4) esas alınarak çizilir ve her fazın bobin
gruplarının ara bağlantı orta noktalarından küçük kutup sayısı (2P=2) yüksek hız besleme
hatları 2U, 2V, 2W uçları çıkarılır. Fazların düşük hızda giriş uçları ise 1U, 1V, 1W olarak
isimlendirilir. Diğer sarımlarda işaretlenen fazların çıkış uçları (2U, 2V, 2W) ise seri üçgen
bağlantı oluşturacak şekilde kendinden sonra gelen düşük hızlı sargı uçlarının girişi ile
birleştirilir.
Aşağıda bir dahlander motorun düşük hızda seri∆, yüksek hızda paralelY olarak sargılarının
bağlanmasını sağlayan dahlander şalter ile motor arasındaki bağlantının nasıl olacağı
gösterilmiştir. Ayrıca paket şalterin fotoğrafı ve bağlantı köprülerinin hıza bağlı olarak uçları
nasıl birleştirdiğini gösteren köprüleme diyagramları verilmiştir. (Yüksek hızda dönüş
yönünün değişmemesi için şalterde fazların uçlarının adlarının değiştiğine dikkat ediniz!)
60
Yukarıdaki şemada düşük hız için fazların seri∆ bağlanışı gösterilmiştir. Yüksek hızda ise
1U, 1V, 1W uçları kısa devre edilip fazlar 2U, 2V, 2W uçlarına bağlanarak bağlantı paket
şalter ya da kumanda sistemleri aracılığı ile paralelY hale getirilir.
11.2.2 İki tabakalı dahlander sarımlar
Tam kalıp sarımda da dahlander sarımın yapılmasında izlenecek yolda bir değişiklik olmaz.
Kısaca tam kalıp sarım için de bir örnek şema verilerek dahlander sarımlar tamamlanacaktır.
Örnekte yarım kalıp dahlander olarak örneklenen motor tam kalıp sarım olarak dahlander
çizilecektir. Tam kalıp sarım dahlander motorlar örnek çizimimizde, renk sayısının küçük
kutup sayısına (yüksek hıza) göre, bobin adımının ise büyük kutup sayısına (düşük hıza)
göre hesaplandığına dikkat ediniz.
Düşük hızdan yüksek hıza geçerken motorun yine aynı yönde dönmesini sağlamak için
örnek şema üzerinde 2U ile 2W uçlarının yer değiştirildiğine ve fazların buna göre
bağlandığını; kutupların oluşumunda oklandırma yapılırken L1 ve L2 den akımın girdiğine
L3 fazından çıktığı varsayımına (ani durumun 150 0 elektriksel açıya göre kabullenilmeye
devam edildiğini) inceleyiniz.
Kutup sayısı 4/8, 6/12 gibi büyük olan motorlarda kutup sayısının artması nedeni ile bir
fazdaki bobin grubu sayısı artarsa bir faza ait bobin grupları bir biri ile seri bağlanırken birer
atlayarak seri bağlanır ve yüksek hız uçları yine ara bağlantıların ortasından çıkarılır.
Örnek dahlander iki tabakalı sarım
x=24, 2P=2/4, m=3, f=50 Hz olan asenkron motor tam kalıp dahlander sarım şemasını çiziniz.
Hesaplamalar:
NOT: Renk sayısı küçük kutup ; bobin adımı hesaplaması büyük kutup sayısına göre yapılır.
61
Tam kalıp dahlander sarım örnek açınım şeması.
Dönüş yönü aynı kalacak şekilde düşük hızda sargıların seri üçgen, yüksek hızda paralel
yıldız bağlanması ve bobin grup numaraları ile bağlantıların gösterilmesi.
62
12Bir Fazlı Asenkron Motorlar ve Sarımları

12.1 Bir fazlı asenkron motorların yapısı ve çalışma prensibi
Bir fazlı asenkron motorlar, üç fazlı asenkron motorlara göre performansı düşük olmasına
rağmen üç fazın bulunmadığı yerlerde zorunlu olarak kullanılan asenkron motorlardır.
Güçleri 0,18–0,25–0,37–0,55–0,75–1,1–1,5 kW gibi güçleri olabilen, küçük güçlü, daha çok ev

gereçlerinde veya taşınabilir makinelerde kullanılan elektrik motorları yaygın olarak bir fazlı
asenkron motor olarak üretilir.
Yapısal olarak üç fazlı kısa devre çubuklu (sincap kafesli) asenkron motorlara tamamen
benzer. Sadece statora üç faz sargısı yerine ana ve yardımcı sargı olarak iki ayrı sargı
aralarında 900 elektriksel açı bulunacak şekilde yerleştirilen motorlardır. Aynı fazdan
beslenmelerine rağmen, ana sargının akımı gerilimden oldukça geride, yardımcı sargı akımı
ise gerilime yakın fazda olduğundan iki ayrı fazda döner alan oluşturulması, döner alan
yönünde belirli bir kayma değeri ile rotorun dönmeye başlamasını sağlar.
Ana sargı:
Yapısal olarak kalın kesitli ve çok sarımlı sürekli olarak çalışmada devrede bulunan sargıdır.
Stator oyuklarının 2/3 ‘ünü kaplar ve Oyukların dibine birinci kata yerleştirilerek XL
reaktansı artırılır. Böylelikle yardımcı sargı akımı ile ana sargı akımı arasındaki faz farkı
artırılmaya çalışılır.
Yardımcı sargı:
Genellikle az sarımlı ve ilk kalkınmaya başlarken iki ayrı fazda manyetik alan oluşturup
motorun yol almasını sağlayan, kısa süre sonra yol verme rölesi ya da merkezkaç anahtar
yardımı ile devre dışı bırakılan bir sargıdır. Oyukların 1/3 ‘ünü kaplar. Reaktansını azaltmak
için el tipi sarımda ikinci kata oyuk ağzına yakın olarak yerleştirilir. Bazı motorlarda sürekli
devrede kalacak şekilde etkin direncini artırmak için bifilar sarımlı olarak üretilebilmektedir.
Yol verme röleli daimi devre ve yol verme amaçlı iki kondansatörü bulunan bir fazlı yardımcı
sargılı asenkron motor.
63
Merkezkaç anahtar yol vermeli motorlar:
Önce de belirtildiği gibi bir fazlı yardımcı sargılı asenkron motorda iki ayrı fazda manyetik
alan meydana getirip motorun dönmeye başlaması sağlanmaktadır. Gerçekçe asenkron
motorun sadece ana sargısı devreye bağlanır bağlanmaz rotoru herhangi bir yönde
kendimiz çevirirsek motorun o yönde hızlanarak dönmeye başladığı gözlenir. Motoru
durdurup rotoru tersi yönde elimizle hızlandırırsak motorun o yönde dönmeye başladığı
gözlenir. Yol alan motorun akımı düşer ve çalışmasını normal olarak sürdürür.
Yardımcı sargının motordaki görevi ise ilk kalkınma anında dönüş yönünü belirlemek ve
kalkınma momentini artırmaktır. Dolayısı ile motorun kalkınma anında yardımcı sargısı kısa
süre devrede kalıp, sonra devre dışı edilmesinde bir sakınca yoktur. İşte bu tür motorlarda
rotorun hızı döner alan hızının %70-%80 ‘i civarına çıkınca, dönen itme bileziği duran
kısımdaki yardımcı sargı devresine seri bağlanan merkezkaç anahtar kontağını açarak
yardımcı sargının devre dışı olmasını sağlar.
Merkezkaç anahtarın rotora monte edilen dönen parçaları ve kapak üzerine monte edilen
kontak takımı.
En büyük kalkınma momenti; ana ve yardımcı sargı akımları (dolayısı ile manyetik alanları)
arasında 900 elektriksel açı varken oluşur. Fakat bu motorlarda ana ve yardımcı sargı
akımları gerilimden geride ve aralarındaki açı 60 0 veya daha küçük olduğundan kalkınma
momentleri zayıf olup ancak yüksüz veya az yüklü kalkınması gereken yerlerde
kullanılabilir. Motorun yol aldıktan sonra merkezkaç anahtar kontağı açılmaz ise; yardımcı
sargı akımı kesilmeyeceğinden yanar. Çünkü yardımcı sargı az sarımlı ve ince kesitli kısa
süre devrede kalabilecek şekilde düzenlenmiştir. Daha sonraki çalışmalarda yardımcı
sargısı yanan motor yol alamayacağından ana sargı akımı da çok yüksek olup ana sargının
da yanmasına neden olacaktır. Yardımcı sargı akımının fazını gerilime yaklaştırmak için
nadiren de olsa yardımcı sargıya seri olarak omik R direnci bağlanabilir. Dönüş yönünü
değiştirmek için ise ana veya yardımcı sargıdan geçen akım yönü değiştirilmelidir.
Direnç yol vermeli merkezkaç anahtarlı bir fazlı motor bağlantı şeması.
64
Merkezkaç anahtarlı kondansatörlü motorlar:
Yardımcı sargılı bir fazlı asenkron motorda yardımcı sargının devresine omik direnç yerine
kondansatör seri bağlanırsa yardımcı sargı akımı devre geriliminden ileri konuma çekilebilir.
Bu durumda kalkınma anında ana ve yardımcı sargı akımı arasındaki açı 70 ile 80 0 arasında
bir değer kazanarak motorun yol alma bileşke akımının düşmesine ve kalkınma momentinin
artmasına neden olur.
Anma yükü civarında yol alması gereken motorlar bu türde üretilir. Doğal olarak motor yol
aldıktan sonra yardımcı sargı ve kondansatör açılan merkezkaç anahtar kontağı tarafından
devre dışı bırakılacaktır.
Sessiz çalışması istenen ve yüksek kalkınma momenti gerektirmeyen vantilatör, aspiratör

gibi kullanım alanlarında, merkezkaç anahtar veya yol verme rölesi kullanılmaz, yardımcı
sargı metalik polipropilen film yalıtkanlı kondansatör ve ana sargı sürekli olarak devrede
kalır.
Kondansatör yol vermeli ve daimi kondansatörlü asenkron motor bağlantı şeması.
Çift kondansatörlü motorlar:
Bu motorlarda ilk kalkınma anında iki kondansatör de paralel bağlı olarak devrededir ve
yardımcı sargı akımı gerilimden 300 kadar ileri olur ve genellikle ana ve yardımcı sargı akımı
arasındaki açı 900 civarında bir açı bulunur. Bu durumda motor en büyük yol alama
momentine sahip olduğu için zor yol alan, yüklü kalkması gereken durumlarda tercih edilir.
Ayrıca motorun kalkınma akımı bileşkesi en küçük değere çekilmiş ve güç katsayısı
düzelmiş olur.
Motorun hızı anma hızına yaklaşınca kalkış kondansatörü merkezkaç anahtar (yol verme
rölesi) tarafından devre dışı bırakılarak sürekli çalışmada daimi kondansatörlü motor olur.
Çift kondansatörlü yol alan sürekli çalışmada daimi kondansatörlü asenkron motor olarak
çalışan yardımcı sargılı asenkron motor bağlantı şeması.
65
Yol verme röleli motorlar:
Buzdolaplarında kullanılan ekovat (kompresör) motorlarında olduğu gibi bazen motor ve

sargıları soğutma sıvısı (Freon gazı) ve yağ içinde çalışmak zorunda olabilir. Bu durumda
yardımcı sargının devreden çıkarılması için merkezkaç anahtar kullanmak arızalara yol açar,
onun yerine benzeri görevi yapan yol verme rölesi kullanılır. Aşağıda tek kapılı bir
buzdolabına ait elektrik devresi verilmiştir ve yardımcı sargının devre dışı edilmesini
ekovatın dışına klemens kutuna düşey konumda monte edilen yol verme rölesi sağlar.
Aşağıda verilen devrede buzdolabının iç sıcaklığı yükselince kapanan termostat kontağı ana
sargıdan ve yol verme rölesi bobininden yüksek değerli yol alma akımı çekilmesini sağlar.
Yol verme rölesi bobininde oldukça yüksek bir manyetik alan meydana gelir ve yer çekimi
etkisi ile aşağıda duran yol verme rölesi demir nüvesini yukarı çekerek açık kontağın
kapanmasını sağlar ve yardımcı sargı da devreye girerek iki ayrı fazda stator manyetik alanı
oluşarak motor yol almaya başlar. Motor hızı yükselince akımı düşer ve yol verme rölesi
manyetik alanı zayıflayarak kontağını açmasına neden olur. Yardımcı sargı devre dışı kalır.
Motor sürekli çalışmasını ana sargı yardımı ile sürdürür.
Buzdolabının iç sıcaklığı termostat yardımı ile ayarlanan değere düşünce termostat kontağı
açılarak motoru durdurur. Dış etkilerle veya kapısının açılması ile buzdolabı iç sıcaklığı
yükselirse termostat yeniden motorun çalışmasını sağlayacaktır.
Tek kapılı bir buzdolabında kullanılan yol verme röleli yardımcı sargılı asenkron motor.
12.2 Bir fazlı asenkron motor sarımı ve örneği
Daha öncede belirtildiği gibi oyukların 1/3 ü yardımcı sargı, 2/3 ü ana sargı tarafından
doldurulacak şekilde sarımı yapılır. (Bazen aynı oyuk içinde ana ve yardımcı sargının birlikte
bulunduğu durumlar ile de karşılaşılabilir!)
Ana ve yardımcı sargı girişleri arasında 900 elektriksel açı bulunacak şekilde ana sargı alta
yardımcı sargı üste oyuk ağzına yakın olacak şekilde yerleştirilir.
Bir fazlı motorlarda yaygın olarak el tipi sarım uygulanır. Kutup merkezine doğru
yaklaşıldıkça bobinlerin sarım sayısı artabilir. Yardımcı sargının omik direncini artırıp
reaktansını düşürerek akımını gerilime yaklaştırmak için bazı bobinlerinde örneğin 100
sarım sağa doğru sarıldıktan sonra 50 sarım tersi yönde sarılma yoluna da başvurulabilir.
Bifilar sarım olarak isimlendirilen bu sarımda sargının etkin direnci 150 sarımın direnci iken
reaktansı sadece 50 sarımın reaktansı kadar olacak akımı gerilime yaklaşacaktır.
66
Verilenler:
X=24, 2P=4 m=1 ve f=50 Hz olan asenkron motorun sarım şemasını çizip kutuplandırınız.
Hesaplamalar:
𝟐 𝟐
Ana sargı oyuk sayısı: 𝒙𝒂 = .𝒙 = . 𝟐𝟒 = 𝟏𝟔 𝑶𝒚𝒖𝒌
𝟑 𝟑
𝟏 𝟏
Yardımcı sargı oyuk sayısı: 𝒙𝒚 = .𝒙 = . 𝟐𝟒 = 𝟖 𝑶𝒚𝒖𝒌
𝟑 𝟑
𝒙𝒂 𝟏𝟔 𝑪𝒂 𝟒
Ana sargı renk sayısı: 𝑪𝒂 = = = 𝟒 𝑹𝒆𝒏𝒌𝒍𝒆𝒏𝒅𝒊𝒓𝒎𝒆 = = 𝟐 𝒊𝒍𝒆 𝒃𝒂ş𝒍𝒂𝒓!
𝟐𝑷.𝒎 𝟒.𝟏 𝟐 𝟐
𝒙𝒚 𝟖
Yardımcı sargı renk sayısı: 𝑪𝒚 = = =𝟐
𝟐𝑷.𝒎 𝟒
𝟑𝟔𝟎.𝑷 𝟑𝟔𝟎.𝟐
Elektriksel oyuk açısı: 𝜶= = = 𝟑𝟎°
𝒙 𝟐𝟒
𝟔𝟎.𝒇 𝟔𝟎.𝟓𝟎
Döner alan hızı: 𝒏𝒔 = = = 𝟏𝟓𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗𝒊𝒓/𝒅𝒂𝒌𝒊𝒌𝒂
𝑷 𝟐
Açınım şemasının çizimi:
Kondansatör yol vermeli merkezkaç anahtarlı bir fazlı yardımcı sargılı asenkron motorun
sarım şeması.
67
Simetrisi olmayan iç içe yarım kalıp sarım örneği
68

Sarim Tekni̇ği̇ Ders Notu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sarim Tekni̇ği̇ Ders Notu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ELEKTRİK MAKİNELERİ SARIM

1 Sarımlarda kullanılan gereçler

1.1 İletken gereçler

Özdirenci : 0,0175 .mm2/ m (Yaklaşık)

Daha çok transformatör sarımında maliyeti azaltmak ve makineyi hafifleştirmek için

Özdirenci : 0,027 .mm2/ m (Yaklaşık)

1.1.3 Lehim ve Alüminyum Lehimi

Genellikle bakır iletkenlerin lehimlenmesinde %40–50 oranında kurşun ve %50–60 oranında

Alüminyum iletkenlerin lehimlenmesinde alüminyum lehimi denen, %73–87 kalay, %8-15

1.1.4 İletkenler ve sargıların paralel bağlanmasında çap belirlenmesi

1. 3,20 mm çaptaki iletkenin kesiti;

2. Stok fazlasından dolayı kullanılan 1,80 mm çaplı iletkenlerin kesitleri;

𝝅. 𝒅𝟐𝟏 𝟑, 𝟏𝟒𝟏. 𝟏, 𝟖𝟎𝟐

3. Üçüncü damara kalan kesit değeri;

𝑨𝟑 = 𝑨𝒕 − (𝟐. 𝑨𝟏 ) = 𝟖, 𝟎𝟒𝟐𝟓 − (𝟐. 𝟐, 𝟓𝟒𝟒𝟕) = 𝟐, 𝟗𝟓𝟑𝟏 𝒎𝒎𝟐

4. Üçüncü damarın kesiti ve çapının hesabı;

b) İkili paralel sarım için analiz.

5. İkili paralel sarımda bir ortalama kesit;

6. Birinci damarın çapı ve gerçek kesiti;

𝝅. 𝒅𝟐𝟏 𝟑, 𝟏𝟒𝟏. 𝟐, 𝟑𝟎𝟐

7. İkinci damara kalan gerçek kesit ve damarın çapı;

𝑨𝟐𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 = 𝑨𝒕 − (𝑨𝟏𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 ) = 𝟖, 𝟎𝟒𝟐𝟓 − (𝟒, 𝟏𝟓𝟒𝟖) = 𝟑, 𝟖𝟖𝟕𝟕 𝒎𝒎𝟐

𝟑, 𝟐𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 ≡ 𝟏, 𝟖𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 + 𝟏, 𝟖𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 + 𝟏, 𝟗𝟓 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑

𝟑, 𝟐𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 ≡ 𝟐, 𝟑𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 + 𝟐, 𝟐𝟓 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑 ≅ 𝟐 𝒙 𝟐, 𝟑𝟎 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑

1.2 Yalıtkan gereçler

a. Elektriksel dayanım: Dielektrik katsayısı ve delinme gerilimi yüksek olmalıdır.

Yerine göre kullanılan yalıtkan gereçlerden bazılarının özellikleri şunlardır.

1.2.3 Presband veya polyester presbandlar

1.2.5 Ebonit, bakalit vb.

1.2.6 İpek veya keten şerit, bant veya yapışkan bantlar

1.2.7 Vernik ve polyester

Sarım ve bandajı tamamlanan makinelerde sargıların vibrasyondan etkilenerek yorulup

1.3 Manyetik Gereçler

Elektrik makinelerinin yapımında elektrik makineleri derslerinde de açıklandığı gibi manyetik

Doğru akım makinelerinde gövdeler ve kutuplar kalıcı mıknatısiyet kazanabilen esmer

2 Sarımda kullanılan ölçü alet ve avadanlıkları

2.1 Mikrometre ve ölçmede kullanılması

(Mikrometre 7,65 mm çap göstermektedir!)

Mikrometrenin sabit gövdesi üzerinde bulunan bölüntülerden üstte kalanlar buçuk mm

Okunan değer 3,92 mm

2.2 Grovler cihazı ve kullanılması

Şekil: Asenkron motor oyuk yalıtıcı presbandının katlanarak hazırlanması ve genellikle

4 Doğru Akım Makineleri ve Üniversal Motor Sarım Tekniği

4.1 Endüktör sarımı

Şekil: Bir Üniversal motorun endüktör sarımı

4.2 Endüvi sarımında kullanılan sembol kavram ve formüller

4.2.1 Endüvi oyuk sayısı (x)

4.2.2 Kollektör dilim sayısı (K)

Endüviye sarılan bobinlerin uçlarının lehimlendiği birbirinden ve milden yalıtılmış durumda

4.2.3 Kutup sayısı (2P)

4.2.4 Kutup çifti sayısı (P)

4.2.5 Giriş sayısı (U)

4.2.6 Çokluk sayısı (m)

4.2.7 Oyuk veya bobin adımı (Yx)

4.2.8 Kollektör adımı (Yk)

4.2.9 Fırça adımı (Yf)

4.2.10 Paralel kol sayısı (2a)

4.3 Endüvi sarım şemaları hesap ve çizim örnekleri

4.3.1 Paralel sarım açınım şeması çizim hesabı ve ayrıntılı örneği

Paralel sarım hesabı:

Verilenleri kullanarak önceden verilen eşitlikleri kullanıp gerekli hesaplamaları aşağıdaki

Paralel kol sayısı 𝟐𝒂 = 𝟐𝑷. 𝒎 = 𝟒. 𝟏 = 𝟒 (𝑬𝒏𝒅ü𝒗𝒊𝒅𝒆𝒏 𝟒 𝒌𝒐𝒍𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒌𝚤𝒎 𝒈𝒆ç𝒆𝒓 !)

Çizim bölgesi sınırlarının belirlenmesi: