SADRAJ

PROLOST 10 10 10 11 11 11 12 12 12 13 13 13 14 4 14 15 15 15 '6 '6 "6 17 17 Tko Tko Tko Tko Tko Tko je ivio u Uru? je bio Sargon Akadski? su bili Hetiti? je bio Mojsije? su bili Asirci? je bio Nabukadnezar?

Koji je kralj prvi ujedinio Egipat? Tko je u zemlju Punt poslao trgovaku ekspediciju? Tko je izgradio prvu piramidu? Koji je faraon tovao jednog boga? Tko je bila Nefreteta? Tko je bio Tutankhamon? Tko su bili Koji su se Tko je bio Tko je bio Tko je bio Tko je bio Jomonci? carevi nazivali Sinovima neba? Lao-Ce? Buddha? Konfucije? narod Nok?

25 25 25 26 26 26 27 27 27 28 28 28 29 29 29 30 30 30 31 31 31 32 32 32 33 33 33

Tko je bio Saladin? Tko je bio Franjo Asiki? Tko je bio Timur? Tko Tko Tko Tko Tko Tko su bili je bio je bio je bio je bio je bio Ferdinand i Izabela? Leonardo da Vinci? Lorenzo Velianstveni? poznat kao II Moro? Erazmo? Calvin?

Tko je bio Sokrat? Tko je bio Platon? Tko je bio Aristotel? Tko su bili Spartanci? Tko su bili Etruani? Tko su bili plebejci?

18 Tko je bio Julije Cezar? 18 Tko je bila Kleopatra? : Tko je osnovao Armenijsko Carstvo? - Tko je bio Isus iz Nazareta? " 9 Tko je bio prvi papa? Tko je bio prvi kranski misionar? _ '. 20 20 21 21 Tko su bili Tko su bili Tko su bili Tko je bio Tko je bila Tko su bili Skiti? Traam? Kelti? Atila? kraljica Boadicea? barbari?

Tko se sastao na Tridentskom koncilu? Tko je bio Sulejman Velianstveni? Tko su bili janjiari? Tko su bili Habsburgovci? Tko je bila kraljica Elizabeta? Tko je bio prvi francuski kralj iz loze Burbonaca? Tko je poznat kao otac suvremene filozofije? Koji je kardinal dao francuskim kraljevima apsolutnu mo? Tko je proglaen lordom protektorom Engleske? Tko je bila Katarina Velika? Tko je bila Marija Antoaneta? Tko je bio Fridrik Veliki? Tko je bio Jean Jacques Rousseau? Tko je napisao Ljudska prava? Tko je sastavio Deklaraciju nezavisnosti? Tko su bili jakobinci i irondinci? Tko je bila gospoa Roland? Tko je bio prvi predsjednik Sjedinjenih Amerikih Drava?

.I Tko su bili Justinijan i Teodora? Tko je bio Muhamed? 13 Tko je bio Harun al-Raid? . Tko je bio Karlo Veliki? Tko se borio u bitki kod Toursa? Tko je bio Fridrik Barbarossa? _

Tko je bio Vilim Osvaja? k o je bila Eleonora od Akvitanije? Tko su bili Avicenna i Averroes?

34 34 34 35 35 35 36 36 36 37 37 37

Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko

je je je je je je

bio Garibaldi? bio prvi kralj ujedinjene Italije? bila kraljica Viktorija? bio poznat kao eljezni kancelar? bio Abraham Lincoln? bila Carica-majka?

ZNANOST I TEHNOLOGIJA 42 42 43 43 43 44 44 45 45 45 46 46 Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko je otkrio magnetizam? je bio Pitagora? je prvi opisao atome? se naziva ocem geometrije? je u kadi doao do vanog otkria? je je je je je izumio seizmograf? bio Heron iz Aleksandrije? bio prvi moderni znanstvenik? izumio barometar? izumio sat s klatnom?

je osnovao prve radnike sindikate? su bile sufraetkinje? je osnovao Crvenu armiju? je osnovao Sovjetski Savez? je bio poznat kao Mahatma? je osnovao dananju Tursku?

Tko je izumio mikroskop? Tko je prvi upotrijebio mikroskop za promatranje ivog tkiva?

46 47 47 47 38 38 38 39 39 39 40 40 40 41 41 41 Tko Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je je bio Benito Mussolini? bio Staljin? bio Tito? bio Adolf Hitler? bio Winston Churchill? bio M a o Zedong? 48 48 48 49 49 49 50 50 51 51 51 52 52 53 53 53 54 54 55 55 55

Tko Tko Tko Tko

je je je je

otkrio stanice? otkrio gravitaciju? otkrio zato se javlja duga? izumio zranu crpku?

Tko je ujedinio Saudijsku Arabiju? Tko je oformio Afriki Nacionalni Kongres? Tko je bio Ho i Min? Tko je bio Martin Luther King? Tko su Palestinci? Kojoj religiji pripadaju suniti i ijiti?

Tko je za vrijeme oluje podigao zmaja? Tko je otkrio kako su izgledale pretpovijesne ivotinje? Tko je klasificirao biljke i ivotinje? Tko je prvi procijenio starost Zemlje? Tko je prvi proizveo elektrinu struju? Tko je izumio bateriju? Tko je dokazao da atomi postoje? Tko je bio Charles Darwin? Tko je otkrio zakone nasljeivanja? Tko je povezao elektrinu struju i magnetizam? Tko je otkrio prirodu svjetlosti? Tko je svrstao kemijske elemente? Tko je zasluan za vie od 1000 izuma? Tko je otkrio radioaktivnost? Tko je 1900. godine izazvao revoluciju u fizici? Tko je otkio radij? Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je podijelio atom? postavio teoriju relativnosti? otkrio vitamine? izumio tranzistor? otkrio strukturu D N K ?

MITOVI, LEGENDE I JUNACI 56 56 57 57 57 58 58 58 59 59 59 Tko Tko Tko Tko Koji Tko Tko Tko Tko Tko Tko su bile Amazonke? je morao obaviti dvanaest poslova? je bio Agamemnon? je bila Helena? je veliki grad nazvan po boici? su bile Muze? je bila kraljica od Sabe? je bila Afrodita? je traio zlatno runo? je bio Odin? su bile Valkire?

68 68 68 69 69 69 70 70 70 71 71 71

Tko je bio Spartak? Je li Robin H o o d zaista postojao? Tko je bio N e d Kelly? Tko su bili Poncho Villa i Emiliano Zapata? Tko je bio Jessy James? Tko je bio AI Capone? Tko je bila Dama sa svjetiljkom? Koja je crna Amerikanka bila poznata kao Mojsije svoga naroda? Tko je osnovao Crveni kri? Tko je bio Albert Schweitzer? Tko je bila Helen Keller? Tko je Majka Tereza?

UMJETNOST I ZABAVA 72 72 72 73 73 73 74 74 74 75 75 75 76 76 76 77 77 77 78 78 78 79 79 79 80 80 Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je je je je je je je je napisao Ep o Gilgameu? napisao Ilijadu i Odiseju? bila Sapfo? pisao basne? glavni junak Ramayame? bio Vergilije? bio Omar Khayyam? napisao Priu o Genjiju? 1001 no priao prie? napisao Boanstvenu komediju? bio Petrarca? napisao Kanterburijske prie?

60 60 60 61 61 61 62 62 62 63 63 63 64 64 64 65 65 65 66 66 66 67 67 67

Tko Tko Tko Tko Tko Tko

je je je je je je

bio Roland? ivio u Camelotu? bio kralj Vaclav? bio El Cid? bio Prezbiter Ivan? bio Wilhelm Teli?

Koji je gusar bio poznat kao Barbarossa? Tko je bio Francis Drake? Tko su bili bukaniri? Tko je bio Surcouf? Tko su bile Anne Bonny i Mary Read? Tko je bio admiral Nelson? Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko je svirao dok je gorio Rim? je bio ovjek sa eljeznom maskom? je bila Marija Stuart? su bili Borgije? je bio Rasputin? je bila Eva Peron? je je je je je je bio bila bio bio bio bila Hiawatha? Pocahontas? Daniel Boone? Davy Crockett? Geronimo? Calamity Jane?

Tko je bio Don Quijote? Tko je sastavio prvu zbirku narodnih pripovjetki? Tko je bio Robinson Crusoe? Tko je opisao Guliverova putovanja? Tko je bio Candide? Tko je stvorio Frankensteinovo udovite? Tko je bio Alessandro Manzoni? Tko je bio M o b y Dick? Tko je bio Victor Hugo? Tko su bili tri muketira? Tko je bio Hans Christian Andersen? Tko je bio Honor de Balzac? Tko je bio Charles Dickens? Tko je napisao prve detektivske prie?

80 81 81 82 82 83 83 83 84 84 84 85 85 86 86 87 87 87 88 88 88 89 89 89 90

Tko su bile sestre Bront? Tko je napisao knjigu Alice u zemlji udesa? Tko je napisao prve znanstveno-fantastine prie? Tko je napisao Rat i mir? Tko je bio Mark Twain? Tko je bio mile Zola? Tko je bio Franz Kafka? Je li Sherlock Holmes zaista postojao? Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je bio Fidija? bio Giotto? bio Piero della Francesca? naslikao prve uljane slike? bio Michelangelo?

92 92 92 93 93 93 94 94 94 95 95 95 96 96 96 97 97 97

Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko

je napisao prve tragedije? su bili Kolumbina i Harlekin? je najvei engleski dramski pisac? je bio Moliere? je duu prodao vragu? je bila Boanstvena Sarah? je je je je je je bio Anton ehov? bila Eleonora Duse? bio Ibsen? bila Ana Pavlova? bio Vaclav Njiinski? bio Bertold Brecht?

Tko je bio Bernini? Tko je bio Rodin? Tko su bili postimpresionisti? Tko su bili fovisti? Tko je bio Picasso? Kome Tko je Tko je Tko je Tko je Tko je je Vivaldi skladao glazbu? bio Johann Sebastian Bach? bio Mozart? bio Beethoven? bio ajkovski? bio Stravinski?

je bio Charlie Chaplin? su bili Stanlio i Olio? je bio Louis Armstrong? je stvorio Mickey Mousea? je bio Elvis Presley? su bili Beatlesi?

Tko je narodnu glazbu povezivao s Bachom?

MEDICINA 98 98 98 99 99 100 100 100 101 101 101 102 102 Tko su bili prvi lijenici? Tko je otac medicine? Tko je bio Galen? Tko je prvi primijenio akupunkturu? Tko je bio Paracelsus? Tko Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je je izradio prve umjetne udove? bio najvei rani anatom? otkrio optok krvi? otkrio lijek protiv skorbuta? otkrio da bolesti uzrokuju mikrobi? otkrio cjepivo protiv boginja?

90 90 91 91 91

Tko je gitaru uinio koncertnim instrumentom? Koji je operni pjeva prvi snimio plou? Tko je bio Duke Ellington? Tko je bila Billie HoIday? Tko je bila Maria Callas?

Tko je prvi primijenio anesteziju? Tko je u kirurgiji prvi primijenio antiseptike?

102 103 103

Tko je izdvojio bakteriju to uzrokuje tuberkulozu? Tko je bio Sigmund Freud? Tko je pronaao nain spreavanja djeje paralize? Tko je prvi puta presadio srce? SVEMIR

103

104 104 105 105 105 106 106 107 107 107 108 '08 " 09 109 109

Tko je prvi tvrdio da Zemlja krui oko Sunca: Tko je izradio prvu kartu zvjezdanog neba? Tko je prvi uspjeno predvidio kretanje planeta? Tko je bio Kopernik? Tko je bio Tvcho? Tko je otkrio kako se kreu planeti? Tko je otkrio Jupiterove mjesece? Tko je otkrio U ran? Tko je prvi izmjerio udaljenost zvijezda? Tko je bio Hale? Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je izmjerio veliinu svemira? tvorac teorije velikog praska? * otkrio od ega su graene zvijezde? bila Lajka? otkrio kvazare?

113 113 114 114 114 115 115 115 116 116 116 117 117 117 118 118 119 119 119

Koji je Evropljanin prvi istraio juni dio Tihoga oceana? Tko je prvi stigao na Juni pol? Tko je bio Ibn Battuta? Koji su Evropljani prvi istraili Sjevernu Ameriku? Tko je bila Mary Kingsley? Tko je bio David Livingstone? Tko je prvi preao Australiju? Tko je bio Alexander von Humboldt? Tko je prvi poletio balonom? Tko je prvi poletio zranim brodom? Tko je prvi preletio iz Francuske u Englesku? Tko je prvi samostalno oplovio svijet? Tko je prvi puta bez zastajanja preletio Atlantik? Koja je ena prva samostalno preletjela svijet? Tko se prvi popeo na najviu planinu svijeta? Tko je prvi istraio morske dubine? Tko je izumio akvalung? Koja je ena prva obila Zemlju? Tko je prvi kroio na drugo nebesko tijelo?

ISTRAIVAI I PIONIRI Jesu li drevni narodi plovili oceanima? Tko je poduzeo prva istraivaka putovanja? Tko je traio zemlju Thulu? Tko je bio Cheng Ho? Tko je bio Henrik Pomorac? Tko je predvodio prvo putovanje oko svijeta? Koji je evropski pomorac prvi stigao u Indiju? Tko je traio sjeverozapadni prolaz? Tko je prvi stigao na Sjeverni pol?

T K O JE I V I O

URU?

TKO JE B I O S A R G O N

T K O SU

BILI

HETITI?

AKADSKI? Ur je jedan od gradova-drava to su ih podigli drevni Sumerani. Njegove ruev i n e l e e u d a n a n j e m jun o m Iraku. Sumerani su Ur osnovali u e t v r t o m tisuljeu prije n a e e r e u dolini n e d a l e k o rij e k e Eufrat. P r v a naselja n a t o m p o d r u j u unitila j e p o p l a v a . U Bibliji je taj d o g a a j z a b i ljeen k a o o p i p o t o p . N a k o n p o t o p a j e U r naselila skupina v i s o k o razvijenih S u m e r a n a . M e u njima s u bili brojni skulptori, l o n a r i , k o v a i i graditelji. D v a d e s e t i h g o d i n a naeg stoljea m e u r u e v i n a m a U r a p r o n a e n o j e kraljevsko groblje s m n o t v o m zlatnih, srebrnih i b r o n a n i h p r e d m e ta. Uz kraljeve i kraljice p o k o p a n i su o t r o v a n i p o d a n i c i koji se se n a d a l i da e im sluiti na d r u g o m e svijetu. S a r g o n je vladao od 2371. d o 2316. g o d i n e p r . n . e r e . U t o m je razdoblju o s n o v a o prvo carstvo u svjetskoj povijesti. S a r g o n j e bio vizir (glavni m i nistar) j e d n o g od kraljeva to su vladali S u m e r o m (dananjim I r a k o m ) . U b r z o j e preu z e o prijestolje i u sjevernoj B a b i l o n i j i o s n o v a o grad A g a du ili A k a d . Postepeno je porazio sve s u m e r s k e kraljeve i proirio svoju v l a d a v i n u d o Perzijskog zaljeva na jugu, Sredozemlja na z a p a d u i Turske na sjeveru. S t a n o v n i c i n j e g o v o g kraljevstva nazivali su se A k a dijci. Za vladavine Sargonovih nasljednika A k a d i j c i su razvili umjetnost pisanja, a izradili su i p r v e b o r b e n e l j e m o v e od bakra i k o e . H e t i t i su i v j e l i u c a r s t v u sa s r e d i t e m u dananjoj Turskoj. Njihovo je carstvo po stojalo s e d a m stotina godin a , o d 20. d o 1 3 . s t o l j e a pr. n. e r e . Hetiti su bili srodni n a r o d i m a E v r o p e i s j e v e r n e Indije. K r e nuvi iz sredinje E v r o p e , preli su K a v k a z i osvojili A n a t o l i j u ( d a n a n j u Tursku). N j i h o v glavni grad bio j e H a tua n e d a l e k o d a n a n j e A n kare. N a k o n to su o k o 1 5 0 0 . g o d i n e pr. n. e r e postali v r l o m o n i , Hetiti su se proirili p r e m a jugu d u s r e d o z e m n e obale. Pisali su na glinenim p l o i c a m a koristei se hijeroglifima (slikovnim p i s m o m ) i klinastim p i s m o m . Hetitski kraljevi su t a k o e r bili i v r h o v n i s v e e n i c i . Imali su p r a v n i sist e m , a m e u p r v i m a su p o eli upotrebljavati i e l j e z o .

PROLOST nje Izrael, a djelo egipatskog p o v j e s n i a r a iz 2 0 0 . g o d i n e pr. n. e r e g o v o r i o protjerivanju i d o v a iz Egipta. I m e M o j s i j e je u to v r i j e m e bilo vrlo e s t o m e u E g i p a n i m a . P r e m a Bibliji, Izraelci su u Egiptu bili u g n j e t a v a n i narod radei kao robovi. Mojsij e j e tijekom 1 3 . stoljea pr. n . e r e p o s t a o njihov v o a i p o v e o ih iz Egipta p r e m a K a n a a n u (Palestini). M n o g o g o d i n a Izraelci s u lutali p u s t i n j o m , da bi nakraju, neposredno nakon Mojsij e v e smrti, stigli u K a n a a n .

TKO

JE

BIO

MOJSIJE?

Mojsije je bio idovski prorok koji je izveo I z r a e l c e iz r o p s t v a u E g i p t u i p o v e o ih u p o t r a g u za o b e a n o m zemljom Kanaan. > T K O SU BILI ASIRCI?

Pria o Mojsiju o b u h v a a etiri Biblijske knjige Izlaz a k , Knjigu L e v i t s k u , B r o j e v e i P o n o v l j e n i z a k o n . To su j e dini povijesni zapisi o n j e m u . M e u t i m , egipatski zapis iz 1 2 . stoljea pr. n. e r e s p o m i nim o r u j e m . Asirsko se c a r stvo prostiralo o d Egipta d o Perzijskog z a l j e v a . Asirci su iz rudnika na p o d r u j u d a n a n j e j u n e Turske vadili s r e b r o , pa je A u r ubrz o p o s t a o uspjeno t r g o v a ko sredite i z m e u istoka i z a p a d a . M a l e srebrne blok o v e su razmjenjivali za r o b u (posebno tkanine, konje i deve). Asirci su p o t o v a l i b o g a rata Ashura. O k o 600. godine pr. n. e r e pokorili su ih M e dejci i B a b i l o n c i .

Asirci su ivjeli u s j e v e r n o m dijelu d a n a n j e g Iraka. N j i h o v a je civilizacija c v j e t a l a o d 29. d o 6 . s t o l j e a pr. n. e r e . Asirci su ivjeli na v i s o r a v n i ma uz rijeku Tigris. N j i h o v i glavni g r a d o v i bili su A u r i N i n i v a . G r a d i l i su n a s t a m b e o d o p e k a suenih n a s u n e voj toplini, ali i k a m e n e hram o v e i p a l a e s profinjenim zidnim uresima. O s n o v u asirske d r a v e inila j e v o j s k a , p r v a snaga n a o r u a n a eljez> T K O JE B I O NABUKADNEZAR? N e b u k a d n e z a r j e o d 605. d o 562. g o d i n e p r . n . e r e vladao B a b i l o n o m . U Bibliji se on spominje kao Nabukodonozor. N e k o l i k o m j e s e c i prije n e g o j e naslijedio s v o g o c a , N e b u k a d n e z a r je u bitki k o d Karkemia ( d a n a n j a j u n a Turska) o s v o j i o Siriju i Palestinu to su prije p r i p a d a l e E g i p t u . E g i p a n i su poticali p o r a ene narode na p o b u n u , pa se N e b u k a d n e z a r n e p r e s t a n o

suoavao s novim sukobima. P o r a z i o j e m a l u kraljevinu J u d e j u , pripojio njen glavni grad J e r u z a l e m i u B a b i l o n d o v e o brojne zarobljenike. Kad je Nebukadnezar postao k r a l j e m , B a b i l o n j e v e bio velik i b o g a t g r a d . O n j e izgradio j o m n o g e lijepe gra e v i n e k a o to s u , n a p r i m j e r , Itarine d v e r i (na c r t e u ) . D a u g o d i supruzi Amitis kojoj se nije sviala B a b i l o n ska r a v n i c a , N e b u k a d n e z a r je izgradio g o l e m i terasasti vrt p o z n a t k a o babilonski visei vrt i j e d n o od s e d a m svjetskih uda. 11

<

K O J I JE KRALJ P R V I EGIPAT?

UJEDINIO

O k o 2850. g o d i n e p r . n . e r e vladar G o r n j e g Egipta M e ns porazio je podruje delte Nila ( D o n j i Egipat). Kraljevstvo G o r n j e g Egipta protezalo se od dananjeg Kaira d o prvih s l a p o v a N i l a , g d j e se d a n a s nalazi b r a n a Asuan. M e n s j e n o s i o bijelu u njastu k r u n u . V l a d a r i D o n j e g Egipta, m o v a r n o g p o d r u j a uz d e l t u , nosili su c r v e n u krunu. N a k o n s t o j e porazio D o > T K O JE U ZEMLJU

nji Egipat, M e n s j e p r e k o bijele nosio i c r v e n u krunu. M e n s j e bilo n j e g o v o o s o b n o i m e . Kraljevsko m u j e i m e bilo N a r m e r i na starim p o p i s i m a kraljeva se p o j a v l j u j e k a o V l a d a r dviiu z e m a l j a . Kralj je u M e m f i s u , j u g o z a p a d n o o d K a i r a , izgradio glavni grad za s v o j e d v o s t r u k o kraljevstvo. N j e g o v u s u t v r a v u o k r u i v a l i bijeli z i d o v i . P r e m a egipatskoj povijesti Menes/Narmer je vladao 62 g o d i n e i i m a o je e n u N e i t h - h e t e p . U b r z o n a k o n smrti ( u b i o g a j e nilski konj) proglaen j e b o g o m .

PUNT

POSLAO

TRGOVAKU EKSPEDICIJU? U P u n t su trgovake e k s p e d i c i j e slali m n o g i e g i p a t s k i v l a d a r i , ali su d v i j e n a j p o z natije poslali M e t u h o t e p I I I . i kraljica H a t e p s u t . Z e m l j a P u n t j e leala n a o b a l i C r v e n o g m o r a koju d a n a s d j e l o m i n o z a u z i m a j u Etiopij a , D i b u t i i sjeverna S o m a l i j a . Bila je bogata z l a t o m , slonovaom i zainima. i n i se da su prvi t r g o v a k i D> T K O JE I Z R A D I O PRVU PIRAMIDU? p u t o v i i z m e u Egipta i P u n t a vodili preko kopna. N o , u d r u g o m tisuljeu pr. n. e r e kralj M e t u h o t e p III. j e o d l u i o da bi bilo b o l j e putovati morem. O k o 5 0 0 g o d i n a kasnije kraljica H a t e p s u t , koja je 6 0 m e t a r a . T o j e sredinji d i o Zoserove grobnice. Grobnica nije predstavljala tek mjesto za p o k a p a n j e , v e su se u njoj nalazili h r a m o v i i p r o storije za vjerske o b r e d e u ast m r t v o g a kralja. Cijeli sklop u S a k k a r i je prvi s p o m e n i k izgraen u cijelosti o d k a m e n a . O b i n o s u se g r a e v i n e gradile od glinenih o p e k a . S t e p e n a s t a p i r a m i d a se tako n a z i v a jer su joj vanjski z i d o v i sastavljeni o d niza d i v o v s k i h s t e p e n i c a . S v e kasnije izgraene piramide imale su glatke v a n j s k e z i d o v e . vladala od 1503. do 1482. g o d i n e , u P u n t je poslala flot u o d pet b r o d o v a . N a t p i s n a njenom hramu u Deir e l - B a h riju n e d a l e k o L u x o r a o p i s u j e teret sastavljen od mirisnog drva, tamjana, m a j m u n a , pasa, panterinih k o a .

P r v a p i r a m i d a bila je s t e p e nasta piramida k o d Sakkare. Projektirao ju je oko 2500. g o d i n e l i j e n i k k r a l j a Zosera, Imhotep. I m h o t e p j e prvi o v j e k koji nije bio v l a d a r , a i m e mu je ulo u povijest. B i o j e vrlo n a d a r e n . O s i m kraljevskog lijenika bio j e i s v e e n i k , a s t r o n o m , pisac te kraljevski glavni ministar. S t e p e n a s t a p i r a m i d a koju j e projektirao v i s o k a j e o k o 12

PROLOST V K O J I JE F A R A O N JEDNOG vao je da je Aton bog itavog svijeta, a ne s a m o Egipta. Prema njemu se nazvao Ekhnaton. E k h n a t o n j e napustio grad svojih p r e d a k a T e b u i izgrad i o n o v i glavni grad kojega j e nazvao Ahtaton. Ekhnaton je sve vrijeme p o s v e t i o religiji, a z a n e m a r i o je vladati z e m l j o m , pa je do n j e g o v e smrti Egipat izgubio velik d i o s v o g a c a r s t v a . U b r zo n a k o n toga E g i p a n i su se vratili svojim starim b o g o v i ma i T e b a je p o n o v n o postala glavnim gradom.

T K O JE B I O

TOVAO BOGA?

TUTANKHAMON? Tutankhamon je bio Ekhnaton ov mladi zet. G o d i n e 1922. p r o n a e n a j e n j e g o v a grobnica puna dragocjenosti. T u t a n k h a m o n o v o p r a v o ime bilo j e T u t a n k h a t o n . J o k a o d j e a k se o e n i o s E k h n a t o v o m treom kerkom Ankhesenpaatenom. U dobi od oko deset g o d i n a naslijedio j e s u p r u g i n o g ogora S m e n k h k a r a i postao faraon. N a k o n dvogodinje vladav i n e m l a d i j e kralj o b j a v i o d a se p o n o v n o m o r a j u tovati stari b o g o v i i vratio se u n e kadanji glavni grad Luksor (Tebu). Takoer je promijenio s v o j e i m e t a k o d a o n o u sebi sadri i m e b o g a Amon-Ra. T u t a n k h a m o n o v grob je 1 9 2 2 . g o d i n e p r o n a a o britanski a r h e o l o g H o w a r d C a r tel. T o j e j e d i n a egipatska kraljevska g r o b n i c a koja ranij e nije o p l j a k a n a . F a r a o n o vo tijelo j o uvijek lei u g r o b n i c i , ali je v e i n a dragocjenosti p r e n e s e n a u m u z e j u K a i r u . T u t a n k h a m o n je u m r o 1 3 5 1 . g o d i n e pr. n . e r e u d o b i od s a m o 18 g o d i n a .

A m e n o f i s IV. je Egiptom v l a d a o o d 1379. d o 1362. godine i potovao je S u n ev kolut, A t o n . A m e n o f i s I V . j e kraljem p o stao n a k o n smrti svoga o c a koji je v l a d a o m i r n o i uspjeno. P o e t k o m svoje vladavine mladi je faraon zapostavio b o g a zraka i S u n c a A m o n - R a i d r u g e b o g o v e i b o i c e , te je p o e o tovati A t o n a . V j e r o -

> TKO

JE

BILA

NEFRETETA? N e f r e t e t a je bila s u p r u g a egipatskog faraona Ekhnatona koji j e p o k u a o p r o m i jeniti religiju s v o g n a r o d a . Pretpostavlja se da je N e f r e t e ta bila strana p r i n c e z a , iako je toliko n a l i k o v a l a na svoga supruga da mu je m o g l a biti sestra. Egipatski kraljevi su se e s t o enili s vlastitim sest r a m a . O n j i h o v o j slinosti z n a m o jer je u r u e v i n a m a grada Ahtatona (dananjem Tel el A m a r n u ) p r o n a e n o

n e k o l i k o izrezbarenih bista mladoga para. D o k su za drevne Egipane karakteristine stilizirane skulpture, tijekom E h n a t o n o v e v l a d a v i n e umjetnici s u teili izradi v j e r n i h portreta. Nefreteta j e s v o m e s u p r u gu p o m a g a l a u vjerskim o b r e d i m a i rodila mu je est k e r i . T a d a j e v j e r o j a t n o izgubila n j e g o v u n a k l o n o s t , te je ostatak ivota p r o v e l a u o s a m i ili ak u zatoenitvu. Nefretetina najstarija ki M e r i t a t e n u d a l a se za E k h n a t o n o v o g nasljednika S m e n k h karu. 13

PROLOST > TKO SU BILI

JOMONCI? J o m o n c i s u najstariji p o z n a ti stanovnici Japana. Pretpostavlja se da su ivjeli od o k o 7000. d o 250. g o d i n e pr. n. e r e . Jomon u prijevodu znai vezeni uzorak. J o m o n c i su naziv dobili po t o m e to su g l i n e n o p o s u e ukraavali v e zenim uzorkom. J o m o n c i su u J a p a n vjerojatno stigli iz Sibira. M o g u e je da se radi o p r e c i m a n a r o d a A i n u , m a l e s k u p i n e to d a n a s ivi u s j e v e r n o m J a p a n u . Z a razliku o d v e i n e J a p a n a c a , A i n u i su k r u p n e grae i imaju gustu kosu i b r a d u . J o m o n c i su ivjeli u p o d z e m n i m sklonitima natkrivenim kosim k r o v o m . U p o t r e b ljavali su k a m e n i alat i ivjeli od lova i r i b o l o v a . U z ostatke njihovih n a s e o b i n a o t k r i v e n e su v e l i k e rupe za o t p a d . U njima su p r o n a e n i ostaci koljaka i u d i c e od ribljih kostiju koje su o i to primjenjivali za dubinski ribolov. Stoga su J o m o n c i m o rali graditi i a m c e . P r o n a e ne kosti p o k a z u j u da su lovili i jeli v e p r o v e i j e l e n e .

K O J I SU SE CAREVI SINOVIMA

T K O JE B I O LAO-CE?

NAZIVALI NEBA?

Kineski carevi su naslov S i n neba dobili jo u bronanom dobu, a koristili su ga sve do 1911. godine kad je carstvo ukinuto. Prvi kineski v l a d a r i bili su ujedno i carevi i sveenici. P r i p a d n i c i dinastije S h a n g , koji su v l a d a l i od 1 7 6 6 . g o d i ne pr. n. e r e , tvrdili su da su potomci vrhovnog boga S h a n g Tia. Ljudi su v j e r o v a l i da je car njihova veza s n e b o m i da se n a k o n smrti o n spaja s a S h a n g T i o m . Z a ivota s u c a r a nazivali i Prvim ovjekom. S t o t i n a m a g o d i n a Kinezi su tovali d u h o v e svojih p r e d a k a , a religijske o b r e d e su vodili Sinovi neba. M o g u e j e d a naslov Sin n e b a p o t j e e iz v r e m e n a prije dinastije S h a n g . M e u t i m , prie 0 dinastijama koje su v l a d a l e prije 2 6 9 7 . g o d i n e pr. n . e r e v j e r o j a t n o su l e g e n d a r n e 1 o njima n e m a m o nikakvih dokaza.

L a o - C e je bio kineski filozof koji je ivio prije otprilik e 2500 g o d i n a . O n j e o s n i va religije koju nazivamo taoizmom. Pretpostavlja s e d a j e L a o - C e r o e n 6 0 4 . g o d i n e pr. n . e r e . N j e g o v o p r a v o i m e bilo j e L a o - T a n , ali s e n a z v a o L a o C e to z n a i uitelj L a o . Isprva j e ivio m i r n i m , s a m o t n i k i m i v o t o m , a zatim se z a p o s l i o k a o knjiniar na d v o r u kineske dinastije C h o u to je u n j e g o v ivot unijelo velike promjene. L a o - C e se proslavio svoj o m m u d r o u i filozofijom, pa ga je 51 7. g o d i n e pr. n. ere posjetio K o n f u c i j e i zatra i o savjet. N a k r a j u se zasitio svjetovnih p r o b l e m a i o t p u t o v a o p r e m a z a p a d u t r a e i mjesto za o d m o r i razmiljanje. Na svojim je putovanjima susreo g r a n i a r a s kojim je n a p i s a o djelo o t a o i z m u p o d n a s l o v o m P u t . Posljednji put j e v i e n k a k o j e o t p u t o v a o prema prolazu Hsien-ku u planinama zapadne Kine. Taoizam propovijeda jedn o s t a v a n a s t a n ivot u skladu s p r i r o d o m .

14

PROLOST V T K O JE B I O N A R O D

NOK? N a r o d N o k j e ivio o k o 900. g o d i n e p r . n . e r e n a podruju dananje Nigerij e . T o s u bili p r v i s t a n o v n i c i C r n e Afrike koji su izraivali s k u l p t u r e . A r h e o l o z i s u p r v e N o k skulpture pronali 1 9 3 1 . g o d i n e . N a z v a l i su ih po m a l o m selu N o k koje lei j u g o i s t o n o o d grada K a n o . U m j e t n o s t i o b i a j i tih n e p o z n a t i h ljudi n a z i v a j u se N o k k u l t u r o m . N j e n i tragovi p r o n a e n i su i na drugim mjestima s j e v e r n o o d sjecita rijeka N i g e r i B e n u e . S k u l p t u r e s u izraivali o d gline. V e i n o m su to ljudske g l a v e u p r i r o d n o j veliini ili m a l e n i m o d e l i ljudi i ivotinja. N a svim s k u l p t u r a m a ljud i imaju p r o b u e n e ui, s t o j e jasni d o k a z d a j e n a r o d N o k u p o t r e b l j a v a o nakit. Talili su e l j e z o i izraivali k a m e n e sjekire. Iz skulptura s a z n a j e m o da su v j e r o j a t n o bili f a r m e r i . N i t k o n e z n a k a k o j e zavrila N o k kultura, no p r e t p o s tavlja se da su l a n o v i s u v r e menog plemena Yoruba potomci naroda N o k .

T K O JE B I O B U D D H A ?

T K O JE B I O

Buddha je nadimak Siddharthe G a u t a m e , sina indijskog vladara koji je ivio o k o 500. g o d i n e p r . n . e r e . Nadimak u prijevodu znai P r o s v j e t l j e n i , a d o b i o ga je jer je v e i n u ivota proveo propovijedajui. S i d d h a r t h a j e v j e r o j a t n o ro e n o k o 5 6 3 . g o d i n e pr. n . e r e . O d r a s t a o je u bogatoj obitelji, a u d o b i od 16 g o d i na oenio je princezu Yasodhara i d o b i o sina R a h u l a . U 2 9 . g o d i n i shvatio je da je svijet ispunjen b i j e d o m , te j e j e d n e n o i napustio svoj d o m , z a m i j e n i o raskonu odjeu s prosjakom i postao lutajui p r o p o v i j e d n i k . U slijedeih est g o d i n a p o k u a v a o je p o s t o m i o d r i canjem dosei prosvjeenost. N a p o k o n j e shvatio d a t o nije pravi n a i n , te da p r a v i put valja traiti n e g d j e i z m e u obilja i g l a d o v a n j a . S j e d e i ispod drveta i m e ditirajui j e d n o g j e d a n a odjednom doivio prosvjeenost. O s t a t a k ivota p r o v e o je uei druge kako dosei nirvanu ili o s l o b o e n j e od k r u n o g toka ivota i smrti. U m r o je u dobi od 80 g.

KONFUCIJE? K o n f u c i j e je bio kineski filozof koji je ivio prije got o v o 2500 g o d i n a . M i l i j u n i ljudi s u n j e g o v o u e n j e slijedili p o p u t religije. K o n f u c i j e v o p r a v o i m e bilo j e K u n g - C e , a u n a r o d u je p o stao p o z n a t k a o K u n g - f u - c e , to z n a i Veliki uitelj K u n g . K o n f u c i j e je latinski oblik tog imena. Konfucije je roen 5 5 1 . g o d i n e pr. n. e r e u g r a d u C h ' u - f o u u pokrajini S h a n t u n g , g d j e njegovi p o t o m c i ive i danas. V e kao mladi p o s t a o j e priznati u e n j a k . M n o g i s t a n o v n i c i K i n e bili su siromani i s njima se loe postupalo. Konfucije je vjerov a o d a s e p r e m a ljudima svatko treba ponaati o n a k o k a k o bi i s a m elio da p r e m a n j e m u p o s t u p a j u drugi. e l i o je dobiti visoki p o l o a j u vladi koji bi mu o m o g u i o da p r o v e d e s v o j e ideje o miru i p r a v d i . N a k r a j u su mu v l a dari d r a v e Lu dali p r i v i d n o v i s o k o mjesto, ali je u s k o r o u v i d i o da n e m a s t v a r n o g utj e c a j a i u posljednjim g o d i n a ma ivota o d b i o iriti s v o j e ideje. U m r o j e u 7 2 . g o d i n i .

15

T K O JE B I O S O K R A T ?

Sokrat je jedan od najpoznatijih starogrkih filozofa i uitelja. N j e g o v i su stavovi stoljeima utjecali na mnoge ljude. Sokrat j e r o e n 4 7 0 . g o d i n e pr. n. e r e u A t e n i k a o sin skulptora i primalje. S l u i o je u atenskoj v o j s c i g d j e je p o h v a l j e n za hrabrost. G o v o r i se da je n j e g o v a s u pruga Ksantipa imala vrlo lou n a r a v . V j e r o j a t n o ju je smetalo to S o k r a t nije i m a o nikakvih o s o b n i h a m b i c i j a niti ga je z a n i m a o n o v a c . P a ipak, S o k r a t j e n e k o v r i j e m e b i o predsjednik skuptin e svih atenskih g r a a n a . N a t o m j e p o l o a j u izgubio p o pularnost k a d se usprotivio ilegalnom pokuaju da se neki generali i z v e d u na s u d . S o k r a t j e v e i n u ivota p r o v e o u e i ljude svojim i d e j a m a o istini i v r l i n a m a . N j e g o v i protivnici su ga o p t u ili za k r i v o v j e r j e , te je z b o g toga o s u e n na smrt ispijanjem otrova.

T K O JE B I O PLATON?

T K O JE B I O

ARISTOTEL? P l a t o n je b i o pisac i filozof, S o k r a t o v u e n i k i prijatelj. R o e n j e u A t e n i 427. g o d i n e pr. n. ere. P l a t o n je r o e n u bogatoj aristokratskoj obitelji. U d o b i od 20 godina postao je S o kratov u e n i k . N a k o n S o k r a t o v e smrti, 399. godine p r . n . e r e , Platon je nekoliko godina p r o v e o p u t u j u i . Vrativi se u A t e n u o s n o v a o je kolu z n a n o s t i i filozofije (u staroj G r k o j su ta d v a predmeta bila vrlo bliska). k o l a se nalazila u umarku maslina koje je legendarni heroj A k a d e m s m a t r a o svetima. Zato je nazvana Akadem i j o m , k a k o se jo i d a n a s n a z i v a j u v i s o k e kole u svijetu. Platon je neko vrijeme prov e o n a Siciliji gdje j e p o d u a v a o sirakukog kralja D i oniza II. S v o j i m dijalozima o idejam a utemeljio j e c j e l o k u p n u e v r o p s k u filozofiju. U m r o j e u A t e n i u d o b i od 80 g o d i n a ostavivi p r e d i v n a djela. Aristotel je bio najznaajniji starogrki mislilac. est godina je radio kao privatni uitelj Aleksandra Velikog. Aristotelov o t a c j e bio d v o r ski lijenik A l e k s a n d r o v o g a d j e d a A m i n t a s a I I . S a m Aristotel je u A t e n u d o a o 3 6 7 . g o d i n e pr. n. e r e u d o b i od 18 g o d i n a , te je 20 g o d i n a proveo na Platonovoj Akademiji. N a k o n to je u M a k e d o n i j i p o d u a v a o Aleksandra Velik o g , Aristotel se vratio u A t e nu i o s n o v a o vlastitu k o l u , Likej. P o d r u j e m n j e g o v e kole prostirale su se m n o g e staze za etnje, ili peripatosi, pa se o n a e s t o n a z i v a peripatetikom kolom. G o d i n u d a n a prije s v o j e smrti Aristotel je p o b j e g a o iz A t e n e je su ga protivnici o p tuili za n e v j e r u u a t e n s k e bogove. A r i s t o t e l o v e z a p i s e o raznim t e m a m a otkrili su u sredn j e m vijeku e v r o p s k i z n a n s t v e n i c i . P r e m a svojoj v a n o s t i ta su djela svrstana u t e m e l j e z a p a d n o e v r o p s k e filozofije i kulture.

16

PROLOST V TKO SU BILI

PLEBEJCI? Rimljani su plebejcima nazivali rimske p u a n e koji su u p o e t k u bili s l o b o d n i ali politiki brespravni graani. U R i m u su postojala etiri stalea: patriciji ili aristokrati su imali s v e privilegije i m o , p l e b e j c i su bili s l o b o d n i gra a n i s m a l o utjecaja, o s l o b o e n i r o b o v i su imali tek neto manje prava nego plebejci, d o k r o b o v i nisu imali nikakvih prava. U prvim danima Rimske Republike, oko 500. godine pr. n. e r e , p l e b e j c i nisu smjeli sudjelovati u dravnim poslov i m a , biti s v e e n i c i ili se v j e n a t i s l a n o v i m a patricijskih obitelji. M e u t i m , mogli su sluiti v o j s k u . U r a z d o b l j u od 2 0 0 g o d i n a p l e b e j c i su stekli razliite povlastice. Jedna od najvanijih bilo je p r a v o da biraju vlastiti tribunat, z b o r o d d e set g o v o r n i k a koji je u t j e c a o n a o d l u k e magistrata. V e 2 8 7 . g o d i n e pr. n . e r e p l e b e j ci su s u d j e l o v a l i u d o n o e n j u z a k o n a , a mogli su postati i sveenici.

> TKO

SU

BILI

TKO

SU

BILI

SPARTANCI? Sparta je grad-drava drevne G r k e . Njeni su stanovnici bili p o z n a t i p o v o j n i koj v j e t i n i i s p o s o b n o s t i ivljenja u o s k u d i c i . Sparta se nalazila u j u n o j Grkoj na P e l o p o n e s k o m p o l u o t o k u . N j e n i su s t a n o v n i ci bili podijeljeni u tri s k u p i ne S p a r t a n c i su bili aristokrat i i z v j e b a n i k a o ratnici, p o s j e d o v a l i su z e m l j u a n e o b i no su cijenili z a j e d n i k i ivot. D r u g a skupina G r k a koji su ivieli p o d v l a d a v i n o m S p a r tanaca bili su perioikoi. B a v i l i su se t r g o v i n o m koja p r a v i m S p a r t a n c i m a nije bila d o z v o ljena. T r e a skupina bili su h e l o t i , r o b o v i to su o b r a i vali z e m l j u . O n i nisu imali gotovo nikakva prava. Spartanski d j e a c i su u d o b i o d 7 g o d i n a odlazili o d majki, te su se o b u a v a l i u gimnastici i ratnikim vjet i n a m a . M u k a r c i s e nisu smjeli eniti prije n a v r e n e 30. godine ivota. Djevojice su takoer uile gimnastiku, d o k su o d r a s l e e n e bile prilino s l o b o d n e u ponaanju.

ETRUANI? Etruani su prije p o j a v e d r e v n i h R i m l j a n a bili najznaajniji n a r o d Italije. ivjeli su u Etruriji koja se danas naziva Toskana. D o d a n a s jo nitko nije otkrio o d a k l e Etruani p o t j e u , k a o ni p o j e d i n o s t i iz n j i h o v e povijesti, l a k o su ostavili m n o t v o z a p i s a , svi su ti zapisi pisani n e p o z n a t i m jezik o m koji do d a n a s nije u c i j e losti o d g o n e t n u t . Etruani su u s j e v e r o z a p a d n o j Italiji izgradili m o n o kraljevstvo i bili su prvi v l a d a ri R i m a . T r g o v a l i ' s u s m n o g i m zemljama du Sredozemlja i u unutranjosti. V e i n a naeg znanja o E t r u a n i m a temelji se na u m j e t n i n a m a to su ih izradili. Bili su vjeti skulptori, o s o bito u o b r a d i gline i b r o n c e . U p o t r e b l j a v a l i su e l j e z o , izraivali p r e d i v a n nakit i ukraavali g r o b o v e c r t e i m a . E t r u a n s k o c a r s t v o je vrhunac m o i doseglo oko 5 0 0 . g o d i n e pr. n . e r e . N o , d v i j e stotine g o d i n a kasnije osvojili su ga R i m l j a n i .

17

PROLOST > T K O JE BIO JULIJE zar je stvorio t r o v l a e koje se naziva Prvim trijumviratom. N a k o n to j e g o d i n u d a n a b i o konzul, Cezar je krenuo na Galiju (dananju Francusku). U devet godina ratovanja uspio j e protjerati N i j e m c e to su v l a d a l i G a l i j o m te d v a put napasti Britaniju. G o d i n e 4 9 . pr. n . e r e vratio se u R i m i proglasio se c a r e m . R a t u j u i u Egiptu z a l j u b i o se u kraljicu K l e o p a t r u . lako j e m u d r o v l a d a o R i m o m , Cezar je imao mnogo protivnika koji su bili na strani r e p u b l i k a n a c a . Z b o g toga j e 4 4 . g o d i n e pr. n . e r e u b i j e n . < T K O JE BILA V e dvije g o d i n e kasnije P t o l o m e j e v i skrbnici svrgnuli su K l e o p a t r u . T a d a je srela Julija C e z a r a koji je u Egiptu p r o g o n i o s v o g protivnika P o m p e j a . O n joj j e p o m o g a o d a p o n o v n o stekne vlast. Kad je Ptolomej VIII. umro, Kleopatra se vjenala s jo m l a i m b r a t o m P t o l o m e j e m I X . T a d a j e otila C e z a r u u R i m i rodila mu sina. N a k o n C e z a r o v e smrti vratila se u Egipat i zaljubila u rimskog g e n e r a l a M a r k a A n t o n i j a , te je s n j i m e rodila b l i z a n c e . Poslije A n t o n i j e v e smrti K l e o p a t r a se ubila.

CEZAR? G a j J u l i j e C e z a r j e b i o slavni rimski v o j s k o v o a i p i s a c koji je postao v l a d a r o m Rima. C e z a r j e r o e n 100. g o d i n e pr. n. e r e u aristokratskoj rimskoj obitelji. S v o j u politiku karijeru zap o e o j e 6 8 . g o d i n e pr. n . e re naslijedivi drutveni p o l o a j . G o d i n e 5 9 . pr. n . e r e izabran j e z a k o n z u l a . S M a r k o m Licinijem Krasom i G n e j o m P o m p e j e m C e -

KLEOPATRA? Kleopatra VII. je od 5 1 . do 30. g o d i n e p r . n . e r e v l a d a l a E g i p t o m . B i l a j e l i j e p a ali nemilosrdna. K l e o p a t r a j e posljednji l a n m a k e d o n s k e obitelji P t o l o m e j koja je tri stotine g o d i n a vladala E g i p t o m . N a k o n o e v e smrti K l e o p a t r a s e 5 1 . g o d i n e pr. n. e r e p r e m a e g i p a t s k o m obiaju vjenala s bratom P t o l o m e j e m V I I I . i s n j i m e zav l a d a l a E g i p t o m . T a d a joj j e bilo 18 g o d i n a . > T K O JE O S N O V A O CARSTVO? O d m a h je poeo poveavati svoju z e m l j u n a p a d a j u i Patriju u kojoj je b o r a v i o k a o z a r o b l j e n i k . U sljedeih n e koliko g o d i n a proirio je Armeniju na p o d r u j e Sirije, sjeverne M e z o p o t a m i j e (danas d i o Iraka) i F e n i c i j e (dio L i b a n o n a i Izraela). Z b o g tenje z a irenjem t e ritorija, Tigran se s u k o b i o s R i m o m , pa ga je 6 6 . g o d i n e pr. n . e r e n a p a o G n e j P o m p e j sa s v o j o m v o j s k o m . Tigran se m o r a o predati i postati rimski vazal. N j e g o v o veliko carstvo j e nestalo.

ARMENIJSKO

Armenijsko Carstvo je osn o v a o Tigran Veliki koji je t o m z e m l j o m z a v l a d a o 95. g o d i n e pr. n. e r e . A r m e n i j a se prostirala p o d r u j e m koje d a n a s z a u z i m a j u A r m e n s k a S S R i d i o susjedne Turske. Tigran je na prijestolje d o ao u d o b i od 45 g o d i n a . U to ga je v r i j e m e z a r o b i o kralj s u s j e d n e P a t n j e , ali mu je Tigran u z a m j e n u za svoju slobodu d a o dio Armenije. 18

PROLOST < T K O JE B I O ISUS IZ su roditelji pobjegli u Egipat i o n d j e ostali s v e do smrti j u d e j s k o g kralja H e r o d o t a V e l i k o g koji je elio ubiti Isusa. H e r o d o t j e bio rimski v l a d a r Judeje. Isus j e p o e o p r o p o v i j e d a ti u d o b i od 30 g o d i n a . U b r zo je okupio mnoge idovske s l j e d b e n i k e koji su ga p o z dravljali k a o M e s i j u , najavljen o g spasitelja. i d o v s k i v o e su Isusa smatrali p r o t i v n i k o m n j i h o v e v j e r e , te su ga uz p o m o R i m l j a n a osudili i razapeli na kri. P r e d a j a k a e d a j e nakon tri d a n a uskrsnuo.

NAZARETA? Isus je bio idovski rabi (uitelj) koji je o s n o v a o kranstvo. Njegovi sljedbenici vjeruju da je Sin Boji i da je na Z e m l j u siao kako bi spasio ovjeanstvo. Isus je r o e n u B e t l e h e m u u J u d e j i g d j e je n j e g o v a m a j ka M a r i j a d o p u t o v a l a s m u e m J o s i p o m k a k o bi se prijavili za p o p i s s t a n o v n i t v a . N j i h o v rodni grad bio j e N a zaret u pokrajini G a l i l e j i . O I s u s o v o m djetinjstvu je m a l o toga p o z n a t o . N j e g o v i >TKO JE B I O PRVI PAPA?
Prvi

p a p a , ili p o g l a v a r k r .anske c r k v e , b i o j e P e t a r , jedan od apostola Isusa iz Nazareta.

P r i j e nego j e susreo Isusa P e tar se z v a o S i m o n i b i o je ribar . Isus ga je n a z v a o Petar, t o z n a i k a m e n , rekavi na ovom u k a m e n u izgraditi moju c r k v u .

n a d v l a d a o smrt, t e d a j e b e z s u m n j e bio M e s i j a (na g r k o m jeziku Hristos). Petar j e m n o g o p u t o v a o i p r e n o s i o ljudima I s u s o v e poruke. Pria govori da je d o a o u R i m i p o s t a o rimski b i s k u p , to je j o i d a n a s s l u b e n a titula p a p e . M u e niki j e ubijen o k o 6 4 . g o d i ne za vladavine cara Nerona. U bazilici sv. Petra u V a t i k a n u u R i m u p r o n a e n o je m a l o svetite koje v j e r o j a t n o o z n a a v a Petrov grob.

"Nakon to je 29. godine razapet na kriu, Isus se ukaz a o s v o j i m u e n i c i m a . Petar je p r o i r i o vijest da je Isus TKO JE BIO PRVI KRANSKI MISIONAR?

skim narodima. P a v a o j e b i o i d o v s k i izra i v a atora. Z v a o s e S a u l i r o e n je u Tarsu u M a l o j Aziji ( d a n a n j a T u r s k a ) . P r o u a v a j u i i d o v s k u religiju

Apostol P a v a o bio je prvi pravi misionar. On je propovijedaookranstvoGenneracijama,odnosnoneidov-

u J e r u z a l e m u S a u l se u a s n u o n o v i m krivovjerjem to ga je irio Isus, te ga je o d l u i o istrijebiti. N a putu o d J e r u z a l e m a u D a m a s k i m a o je n a d n a r a v n u viziju koja ga je uvjerila da nije u p r a v u . N a k o n toga P a v a o j e p o s t a o v a t r e n i Isusov sljedbenik. U n a t o tome to se p r e o b r a t i o tek n a k o n I s u s o v e smrti, ljudi ga smatraju a p o s t o l o m . lako j e bio g r a a n i n R i m a , P a v a o j e v i e o d ikoga p r i d o nio irenju kranstva. Z b o g svojih je p r e v r a t n i k i h ideja vjerojatno osuen i o k o 67. godine pogubljen u Rimu. 19

PROLOST > T K O SU BILI SKITI? p o d r u j u Rusije i K r i m a . N e k i su Skiti otili u istonu Evropu do Maarske i P o l j s k e . N a k r a j u su ih o k o 100. g o d i n e pr. n. e r e porazili Goti. Bili su hrabri ratnici, a p o s e b n o su p o z n a t i k a o spretni strijelci i izvrsni j a h a i . U njihovim grobovima pronaene su p r o f i n j e n e skulpture i b r o j ni p r e d m e t i od zlata, srebra i drugih m e t a l a . U A l t a j s k o m j e gorju p r o n a e n o n e k o l i k o smrznutih g r o b n i c a iji je sadraj d o b r o s a u v a n .

Skiti su bili s k u p i n a n o m a d skih p l e m e n a koja su prije v i e o d 2000 g o d i n a i v j e l a u Skitiji, u j u n o m dijelu dananjeg Sovjetskog Saveza. D o m o v i n a Skita j e Altajsko gorje u sredinjoj Aziji. O k o 8 0 0 . g o d i n e pr. n. e r e p o e l i su se iriti p r e m a z a p a d u i do 6 5 0 . g o d i n e pr. n . e r e porazili sjeverni Iran i istoni d i o Turske. K a d su ih M e d e j c i iz Perzije protjerali s n j i h o v o g teritorija, Skiti su se naselili na > TKOSUBILITRAANI?

g r k u kulturu, to se p o s e b no o i t o v a l o u religiji. T r a a n i su v j e r o v a l i u ivot posije i v o t a . t o v a l i su i v o tinje i prinosili ljudske r t v e . J e d a n o d njihovih vanijih o o g o v a bio j e S a b a z i u s , slian grkom Dionizu bogu v e g e t a c i j e a kasnije i v i n a . G r c i su du traanskih o b a l a izgradili b r o j n e g r a d o v e . O d 4 . stoljea pr. n . e r e T r a k i j o m su u g l a v n o m u p r a v ljali G r c i . U 6. stoljeu pr. n . e r e j e d n o j e v r i j e m e bila p o d perzijskom v l a d a v i n o m . B i z a n t (dananji Istambul) bio j e traanski g r a d . Na v r h u n c u svoje m o i Kelti su bili m o n i ratnici , i d o b r i f a r m e r i . M n o g a njihova naselja nalazila su se na breuljcima okruena b e d e m i m a , iji su ostaci s a u v a n i do danas. Keltski z a k o n i i o b i a j i nisu n i k a d z a p i s a n i , v e su se prenosili u s m e n o m p r e d a j o m . P o z n a v a l i su ih s a m o tajanstveni druidi koji su bili religijski v o e . D r u i d i su o b r e de o d r a v a l i u svetim u m a r - , cima. tovali su nekoliko bogova, a naroito S u n c e . Keltski su k o v a i o b r a i v a li zlato, b r o n c u i e l j e z o .

T r a a n i s u bili d r e v n i n a r o d koji je ivio u i s t o n o m dijelu Balkanskog poluotoka. Podruje njihove zemlje Trakije danas zauzimaju Turska, Bugarska i dio Grke. U d r e v n a v r e m e n a neki su T r a a n i bili vrlo r a t o b o r n i , d o k su drugi m i r n o ivjeli k a o f a r m e r i . Prvi zapisi o njima stari su v i e od 3 5 0 0 g o d i n a . Bili su p o s e b n o skloni pjesnitvu i g l a z b i . T r a a n s k a je kultura z n a t n o utjecala na > T K O SU BILI KELTI?

Kelti su d r e v n i n a r o d koji je u 5. stoljeu pr. n. e r e ivio u srednjoj Evropi, a mnoga su se p l e m e n a proirila i p r e m a z a p a d u . Njihov se jezik o d r a o u b r e t o n s k o me, velkome i galskome jeziku. D a n a s p o t o m k e Kelta nalazimo u Britaniji, C o r n v v a l l u , Irskoj, kotskoj i na o t o k u M a n . K o r n v a l s k i jezici d o s a d su g o t o v o izumrli. B u d u i da su d r e v n i Englezi bili Kelti, m n o g a britanska mjesta n o s e i m e n a keltskog porijekla. 20

PROLOST V T K O JE B I O ATILA? G o d i n e 4 3 4 . h u n s k o m drav o m to s e prostirala p o d r u j e m d a n a n j e M a a r s k e zav l a d a l i su Atila i n j e g o v brat B l e d a . N a k o n 1 1 g o d i n a Atila je u b i o brata i p o s t a o s a m o s talni v l a d a r , a 4 4 7 . g o d i n e z a p o e o je osvajanjima. Prisilio j e v l a d a r e I s t o n o ga Rimskoga Carstva da mu p l a a j u veliki godinji d a n a k k a k o ih ne bi n a p a d a o . T a d a j e p o v e o hunsku v o j s k u u Galiju (dananju Francusku) i zatraio ruku H o n o r i j e , sestre v l a d a r a Z a p a d n o g a R i m skoga C a r s t v a V a l e n t i n a III. Prema nekim priama H o n o rija je z a m o l i l a Atilu da to uini k a k o bi p o b j e g l a od zarunika. Rimljani s u 4 5 1 . g o d i n e porazili Atilu u b o r b i k o d Chlonsa- sur-Marne. Umro j e d v i j e g o d i n e kasnije. < < TKO SU BILI BARBARI? Barbarima su se nazivala brojna germanska plemena to su naseljavala s j e v e r n u i s r e d n j u E v r o p u . M e u njima su bili A l a m a n i , F r a n c i , Goti, Heruli i Vandali. D r e v n i G r c i s u n a z i v o m barbar opisivali s v e s t r a n c e koji nisu govorili g r k i m j e z i k o m . Smatrali su da strani n e r a z g o vijetni jezici z v u e k a o bar... bar... Naziv barbar ubrzo je p o s t a o izraz za slabije civilizirane n a r o d e . Sjeverna granica Rimskoga C a r s t v a pratila je tok rijeke R a j n e i D u n a v a . Ta je g r a n i c a bila d u g a k a 2 4 0 0 kilometara i od barbarskih n a p a d a je nije m o g l a obraniti a k ni vojska o d 4 0 0 . 0 0 0 rimskih vojnika. G o d i n e 4 7 6 . b a r b a r i s u nap o k o n osvojili Z a p a d n o R i m sko C a r s t v o . B i z a n t s k o ili Istono Rimsko Carstvo postojalo j e d o 1 4 5 3 . g o d i n e , k a d su ga porazili T u r c i Osmanliie.

A t i l a j e b i o v o a H u n a , ratobornih plemena iz srednje Azije to su u 5. stoljeu harala Evropom.

< T K O JE BILA K R A L J I C A BOADICEA? B o a d i c e a j e o k o 60. g o d i n e zavladala britanskim keltskim p l e m e n o m Icena. Kraljica je p l e m e n o m I c e n a z a v l a d a l a n a k o n smrti s v o g a mua Prasutaga s kojim je rodila d v i j e k e r i . N j e n o se kralj evstvo prostiralo d a n a n j i m N o r f o l k o m u istonoj Engles koj Rim ski v l a d a r i u Britaniji tvr dili su da je P r a s u t a g s v o j e kralj evstvo o s t a v i o r i m s k o m c a r u . Kad je Boadicea zauze-

la prijestolje, rimski je v l a d a r Decianus Catus naredio da je b i u j u . V o j n i c i koji su ispunili n a r e e n j e napali su i n j e n e keri. Voeni visokom crvenokos o m k r a l j i c o m Iceni su se o d j e d n o m pobunili. Opustoili su g r a d o v e C a m u l o d u num (Colchester), Verulamium (St. A l b a n s ) i L o n d i n i u m ( L o n d o n ) i pogubili 7 0 . 0 0 0 R i m l j a n a i njihovih s a v e z nika. J a k a rimska vojska u b r z o j e uguila ustanak, a B o a d i c e a se n a k o n p o r a z a o t r o v a l a .

21

PROLOST > TKO SU BILI uvara medvjeda. Zajustinijana se udala 523. godine. T e o d o r a j e s n a n o utjecala na s v o g a supruga i na i t a v o C a r s t v o . U n a t o velikoj hrabrosti bila je v r l o slaba te je 5 4 8 . umrla u d o b i o d 4 0 g o dina. Justinijan j e o b n o v i o s v o j e oslabljeno Carstvo. Njegov najznaajniji rad bilo je o k u p l j a n j e svih rimskih z a k o na u Corpus Juri Civilis, koji je osnova dananjega evropskog z a k o n i k a . Z b o g neiscrpn e e n e r g i j e stekao j e n a d i m a k c a r koji n i k a d a n e s p a v a . U m r o je 565. godine. U dobi od o k o 40 godina ukazao mu se Arkaneo G a brijel i p o r u i o mu neka p r o p o v j e d a rijei B o j e . P r o p o vijedati j e p o e o 6 1 3 . g o dine. G o d i n e 6 2 0 . umrla j e K h a dija. D o tog j e v r e m e n a M u h a m e d v e stekao m n o g e n e prijatelje, p a j e m o r a o n a p u s titi M e k u . Do 630. godine M u h a m e d je stvorio n o v u religiju, te je d o smrti 6 3 2 . g o d i n e u p r a v ljao i t a v o m A r a b i j o m . N j e govo uenje zabiljeeno je u svetoj m u s l i m a n s k o j knjizi Kuranu. < T K O JE B I O H A R U N k i m . O d 7 9 1 . g o d i n e p a sve do smrti s u d j e l o v a o je u rate vima s Bizantskim (Istonim Rimskim) C a r s t v o m . B a g d a d j e bio v r l o bogat g r a d , a najbogatiji od svega bio je H a r u n o v d v o r . U njemu su ivjeli brojni g l a z b e n c i , p j e s n i c i , p j e v a i c e i zab a v l j a i , ali i z n a n s t v e n i c i te religijski v o e . Izmiljeni opis H a r u n o v o ; d v o r a n a v e d e n je u zbirci Iju b a v n i h pria i bajki Tisuu i jedna no. No H a r u n nije bio junak kakvim je opisan u tim p r i a m a . P o n e k a d je a k bio vrlo o k r u t a n .

JUSTINIjAN I TEODORA? Justinijan je bio najbolji v l a d a r B i z a n t s k o g ili I s t o noga Rimskoga Carstva. N j e g o v a supruga zvala se Teodora. Justinijan j e r o e n 4 8 3 . g o d i n e k a o Flavius Petrus S a b b a t i us n e d a l e k o S k o p j a u d a n a njoj J u g o s l a v i j i . I m e Justinijan p r e u z e o j e o d strica c a r a J u s tina I, k o j e g je naslijedio 5 2 7 . godine. G o v o r i se da je Teodora bila prelijepa ki c i r k u s k o g > T K O JE B I O MUHAMED? M u h a m e d je bio osniva islamske religije. Njegovi sljedbenici muslimani smatraju ga bojim poslanikom. M u h a m e d je roen oko 570. godine u M e k i , u Saudijskoj A r a b i j i . R a n o j e izgubio r o d i telje, te ga je o t h r a n i o ujak. Godine 595. M u h a m e d je o e n i o petnaest g o d i n a stariju bogatu udovicu Khadiju. N a k o n toga j e m i r n o ivio u M e k i i radio k a o t r g o v a c .

AL-RAID? Harun al-Raid bio je bagd a d s k i kalif ( v l a d a r ) k o j i j e v l a d a o o d 786. d o 809. g o dine. Pod Harunovom vladavinom B a g d a d j e p o s t a o sreditem arapskih z e m a l j a . H a r u n o v o se c a r s t v o prostiralo j u g o z a padnom Azijom i sjevernom Afrikom. Kalif j e o d r a v a o d i p l o m a t ske o d n o s e s kineskim v l a d a rima iz dinastije T ' a n g i s fran a k i m kraljem K a r l o m V e l i 22

PROLOST < T K O JE B I O K A R L O Na B o i 800. godine pap a L e o I I I . o k r u n i o j e Karla z a cara Z a p a d n o g a Rimskoga Carstva. K a r l o Veliki je bio veliki pobornik uenja. Poticao je knjievnost i umjetnost na franakom dvoru, te je u g l a v n o m g r a d u svoga C a r s tva o s n o v a o k o l u . U p r a v i t e l j kole b i o j e engleski s v e e n i k A l c u i n iz Y o r k a . U toj se koli o b r a z o v a o i sam car. Karlov je rukopis bio toliko lo da se razvila l e g e n d a o n j e g o v o j n e p i s m e n o s t i . P a ipak, n a p i sao je h i m n u Veni, Creator Spiritus. < urski v l a d a r K o r d o b e A b d - a h - R a h m a n p o v e o je vojsku od 80.000 vojnika u osvajanje Galije (Francuske). M a u r i s u harali j u n o m F r a n c u s k o m ubijajui i pljak a j u i . Stigli su na sjever do T o u r s a gdje su se sukobili s Karlom i njegovom vojskom. lako se o b i n o n a z i v a bitk o m k o d T o u r s a , o v a s e borba v o d i l a stotinjak kilometara junije, u P o i t i e r s u . A b d - a h - R a h m a n je p o g i n u o i njegovi su se s l j e d b e n i c i p o v u k l i . T a ko je zavrio najvai pokuaj M a u r a da osvoje Evropu. <TKOJEBIOFRIDRIK BARBAROSSA? u nastojanju da osvoji Italiju. N a k r a j u je o d u s t a o i d a o talijanskim zemljama nezavisnost. G o d i n e 1187. Jeruzalem su osvojili S a r a c e n i ( m u s l i m a ni). E v r o p s k i krani su u b r z o z a p o e l i trei kriarski rat kako bi obranili S v e t u z e m l j u o d m u s l i m a n a . Fridrik j e p r e u z e o v o d s t v o i o r g a n i z i r a o taj pohod. G o d i n e 1189. p o v e o je v e liku v o j s k u u b o r b u , ali se v e g o d i n u d a n a kasnije utop i o v o d e i v o j n i k e p r e k o rijeke Selef u Ciliciji (dananjoj Turskoj). 23

VELIKI? Karlo Veliki je bio franaki kralj, a vladao je od 771. do 814. g o d i n e . U p o k u a j u d a obnovi Rimsko Carstvo proglasio se carem Z a p a d nog Carstva. C a r s t v o Karla V e l i k o g o b u h vaalo je podruje Francuske i dijelove dananje Belgije, Nizozemske, Njemake i Austrije. N a k o n dugotrajnih ratova Karlo j e s v o m e teritorij u pripojio K o r z i k u , v e i d i o Italije, d i o s j e v e r n e p a n j o l ske i n a p o k o n S a k s o n i j u . < T K O SE B O R I O U BITKI KOD TOURSA? suzbila invaziju M a u r a u Evropu. M a u r i su bili sjevernoafriki m u s l i m a n i koji s u 7 1 1 . g o d i ne zauzeli gotovo itavu panjolsku. G o d i n e 732. ma-

Bitka k o d Toursa vodila se "32. g o d i n e . T o m je prilikom franaka vojska p o d vodstvom Karla Martela

Fridrik I . j e b i o p r v i n j e maki v l a d a r k o j i j e s t e k a o naslov Svetoga rimskoga cara. N a d i m a k B a r b a r o s s a dobio je zbog c r v e n e brade. Fridrik je od o c a naslijedio tiTULU v o j v o d e , a na n j e m a k o prijestolje j e d o a o 1 1 5 2 . g o dine, n a k o n smrti strica K o n rada III. O s i g u r a v i svoj p o l o a j u N j e m a k o j , Fridrik je sljed e i h 30 godina proveo

PROLOST > T K O JE B I O VILIM D o v r e m e n a k a d j e navrio 27 godina Vilim je suzbio nekoliko p o b u n a u N o r m a n d i j i i porazio francuskog vladara H e n r i k a I. k a d je p o k u a o zauzeti N o r m a n d i j u . Vilim je polagao pravo na e n g l e s k o prijestolje. S a k s o n ski kralj E d v a r d I s p o v j e d n i k nije i m a o nasljednika, pa je prijestolje o b e a o V i l i m u . M e u t i m , nakon njegove smrti Englezi su za kralja izabrali s a k s o n s k o g a grofa Harolda Godvvinessona. Zato j e V i l i m n a p a o Englesku i u bitki k o d Hastingsa p o r a zio i u b i o H a r o l d a . < T K O JE BILA OD i E l e o n o r a je izjavila da je sliniji p o p u n e g o kralju. P a p a je 11 5 2 . ponitio njih o v brak, a d v a m j e s e c a kasnije E l e o n o r a se u d a l a za energinoga crvenokosog grofa H e n r i k a . O n j e bio j e d a n a e s t g o d i n a m l a i , ali je m n o g o bolje o d g o v a r a o njenom ukusu. Eleonora je postala zatitnica pjesnika i glazbenika. G o d i n e 1153. Henrik je o k r u n j e n za kralja E n g l e s k e . e n i d b o m j e stekao p o l o v i c u F r a n c u s k e , p a j e t a k o postao jedan od najmonijih evropskih v l a d a r a .

OSVAJA? Vilim je bio vojvoda francuske pokrajine Normandije. G o d i n e 1066. p o r a z i o j e E n glesku i o k r u n i o se za e n g l e s k o g kralja. B i o je strog v l a d a r , ali i i z v r s t a n d r avnik. Normandijski vojvoda Robert nije i m a o z a k o n i t o g nasljednika pa je za nasljednjika o d a b r a o s v o g n e z a k o n i t o g sina Vilima. Kad je Robert u m r o , V i l i m j e jo bio djeak, no ubrzo je pokazao s v o j u vrstu v o l j u .

ELEONORA AKVITANIJE?

E l e o n o r a je bila f r a n c u s k a p r i n c e z a koja je od o c a naslijedila veliku p o k r a j i n u Akvitaniju. Udala se za f r a n c u s k o g kralja Luja V I I , a z a t i m i za e n g l e s k o g k r a lja H e n r i k a I I . U o b j e j e zemlje odigrala vanu politiku i kulturnu ulogu. E l e o n o r a se za Luja u d a l a 1 1 3 7 . u d o b i od 15 g o d i n a i rodila mu d v i j e k e r i . Luj je tada p o s t a o vrlo p o b o a n > T K O SU BILI AVICENA

I AVERROES? A v i c e n a i A v e r r o e s bili su a r a p s k i l i j e n i c i i f i l o z o f i iji je rad znatno utjecao na e v r o p s k e filozofe i mislioce. A v i c e n a je ivio u Perziji od 980. do 1037. godine. Pravo a r a p s k o i m e bilo m u j e A b u -Ali a l - H u s a i n i b n - S i n a . N j e g o v a se filozofija temeljila na r a d o v i m a g r k o g mislioca Aristotela. N a p i s a o je stotinjak knjiga, a j e d n a od najpoznatijih mu 24

je enciklopedija medicine. Ta je knjiga p r e v e d e n a na e v r o p s k e jezike i lijenici su je p r o u a v a l i s v e do 16. st. A v e r r o e s j e bio panjolski A r a p koji j e ivio o d 1 1 2 6 . do 1198. godine. Arapsko

m u j e i m e bilo Abu-al-VValid M u h a m m a d i b n - A h m a d ibn-Rushd. R o e n je u Kordobi u p a n j o l s k o j gdje je r a d i o kao vrhovni sudac. Pisao je knjige o a s t r o n o m i j i , gramatici, pravu i medicini.

PROLOST < T K O JE B I O SALADIN? iz Palestine gdje su n a k o n prv o g a i d r u g o g a kriarskog rata o s n o v a l i kraljevstva. G o d i n e 1 1 8 7 . p r o b i o se kroz Palestinu i z a u z e o J e r u z a l e m . K a d su novosti o S a l a d i n o v o j p o b j e d i stigle u z a p a d n u E v r o p u , Rikard Lavljeg Srca iz Engleske i Filip I I . iz F r a n c u s k e p o k r e n u l i su trei kriarski rat. N a k o n tri g o d i n e b o r b e R i k a r d i S a l a d i n sklopili su u g o v o r . U b r z o potom Saladin je umro. S j e a m o ga se kao h r a b r o g i vjetog b o r c a , te k a o neustraivog viteza.

Saladin je u d o b a treega k r i a r s k o g rata b i o n a j v e i saracenski (muslimanski) vojskovoa. Bio je sultan Sirije i Egipta. Saladin je roen 1138. godine i b i o je sin A v v u b a , v l a d a ra D a m a s k a . N j e g o v o arapsko i m e bilo je S a l a h a l - D i n Yusuf i b n - A y y u b . G o d i n e 1174, nakon dugogodinje b o r b e z a zatitu Egipta o d k r a n a , p o s t a o j e sultan. Bio je odani musliman i o d l u i o je protjerati k r a n e > TKO JE BIO FRANJO ASIKI? F r a n j o Asiki j e b i o o s n i v a t r i j u v j e r s k i h r e d o v a iji s e lanovi nazivaju franjevcima. M n o g i ga smatraju svecem. F r a n j i n o p r a v o i m e bilo j e G i pyanni F r a n c e s c o B e r n a r d o ne. Roen je 1182. godine iu Assisiju u Italiji. O t a c mu je bio bogati t r g o v a c , F r a n j o j e bio bezbrini svjetovni mladi sve dok ga zarobljenitvo i krajnja bijeda nisu p o s v e izmijenili. J e d n o g j e d a n a z a u o glas koji m u j e g o v o r i o F r a n j o , o b n o v i ruevine moje kue. N a k o g toga s e p o s v a a o s o c e m i napustio sva svjetovna dobra, te je odjeven u j e d n o s t a v n i ogrta p o a o ivjeti u s i r o m a t v u . U b r z o je oko sebe okupio istomiljenike i o s n o v a o red m a l e b r a e . Slijedili s u enski red klarise, te tre o r e c i za s v j e t o v n e ljude k a o i za o p a t i c e i s v e e n i k e . Franjo j e b i o p o z n a t p o v e l i koj ljubavi p r e m a p t i c a m a i drugim ivotinjama.

ranjen u n o g u , pa je d o b i o nadimak Timur e p a v i . D o 1 3 7 0 , k a d s u m u bile 3 4 g o d i n e , T i m u r j e sastavio veliku v o j s k u s k o j o m je p o razio S a m a r k a n d i v e l i k o okolno podruje. Potom je uslijedio niz od 35 borbi u kojima je najprije o s v o j i o Perziju, Afganistan, Azerbajdan i Kurdistan. TKO JE BIO TIMUR? T i m u r L e n k ili T a m e r l a n b i o je mongolski voa ije se carstvo protezalo od Indije do T u r s k e . T i m u r je b i o sin m o n g o l s k o g v o e ije j e p l e m e ivjelo n e daleko Samarkanda na podruju dananjega Sovjetskog S a v e z a . Borio se kao plaenik u Afganistanu i u t o m je ratu T a d a je krenuo na Rusiju, a zatim n a p a o Indiju i p r i p o jio D e l h i . U m r o j e 1 4 0 5 . g o d i n e k a d je s v o j s k o m od 2 0 0 . 0 0 0 ljudi n a p a o K i n u .

25

PROLOST < T K O SU BILI nio 1 4 6 9 . g o d i n e . Izabela j e s v o j e kraljevstvo naslijedila 1 4 7 4 . g o d i n e , a F e r d i n a n d je za kralja A r g o n i j e o k r u n j e n 1479. Bili su p o b o r n i c i kranstva i utemeljili su inkvizicijski sud za p r o g o n i istrebljenje i d o v a . G o d i n e 1 4 9 2 . njihov e s u t r u p e protjerale M a u r e iz G r a n a d e . Iste g o d i n e pristali su financirati talijanskog m o r e p l o v c a Kristofora K o l u m b a d a p o d panjolskom zastavom pron a e z a p a d n i put d o Indije. N a t o m j e putu K o l u m b o otkrio A m e r i k u .

FERDINAND I IZABELA? F e r d i n a n d je naslijedio kraljevstvo Argoniju, a Izabela je bila kraljica Kastilije. Njihovim je vjenanjem ujedinjena g o t o v o itava panjolska. K a d se 1452. godine rodio Ferdinand, panjolska se sastojala o d malih kranskih kraljevstva A r g o n i j e , Kastilije i N a v a r e , te od m a urske (arapske) p o k r a j i n e Granade. Ferdinand je Izabelu oe> T K O JE B I O DA VINCI? anstvenog u Firenzi, L o d o v i c a Sforza u M i l a n u , C e s a r a B o r g i j u u R o m a g n i i Francisa I. u F r a n c u s k o j . Leonardo je zapoeo m n o g e p r o j e k t e , ali ih je m a lo z a v r i o . N j e g o v a umjetnika remek-djela su slike Posljednja veera na zidu m i l a n s k o g a manastira Santa Maria delle Crazie i M o n a Lisa. B i o j e priznat k a o d o b a r poznavalac Ijudskeanatomije. B r o j n e biljeke i n a c r t e pis a o je l i j e v o m r u k o m i z r c a l nim p i s m o m k a k o m u drugi ne bi krali i d e j e . < T K O JE B I O L O R E N Z O

LEONARDO

Leonardo je bio jedan od najnadarenijih ljudi u povijesti. B i o je slikar, kipar, arhitekt, a n a t o m , znanstvenik, izumitelj i glazbenik. Taj izuzetan o v j e k r o e n j e 1 4 5 2 . g o d i n e u mjestu V i n c i n e d a l e k o F i r e n z e , a u m r o je u F r a n c u s k o j 1 5 1 9 . B i o je v o d e a linost r e n e s a n s e - preporoda u obrazovanju i umjetnosti koji je trajao od 1 5 . d o 17. stoljea. Radio je za Lorenza Veli-

VELIANSTVENI? Lorenzo je bio lan m o n e talijanske dinastije M e d i c i k o j a j e o d s r e d i n e 14. p a s v e d o 17. s t o l j e a u p r a v l j a la F i r e n z o m i T o s k a n o m . L o r e n z o j e o c a naslijedio 1469. u dobi od 20 godina. U to je v r i j e m e g r a d - d r a v a Firenza bila r e p u b l i k a . K a o i njegovom ocu i djedu, Lor e n z o v a j e d i n a titula bila je magnifico signore, ili velianstveni gospodar. Lorenzo je vladao uz po26

m o v i j e a , ali je ustvari bio diktator. K a o vjet p r e g o v a ra o d r a o j e m o z e m l j e , a n j e g o v a s p o s o b n o s t za rukovanje n o v c e m omoguila je napredak Firenze. P o z n a t j e k a o veliki p o b o r nik umjetnosti, i to v i e z b o g vlastitog z a d o v o l j s t v a nego z b o g d o b r o b i t i g r a d a . Njegovi su zapisi p o m o g l i da talijanski jezik s g o v o r n o g p o d r u j a T o s k a n e p o s t a n e slub e n i m j e z i k o m u i t a v o j Italiji.

PROLOST > T K O JE B I O P O Z N A T L o d o v i c o nije b i o z a d o v o ljan s v o j i m p o l o a j e m , p a j e 1 4 8 1 . prisvojio svu vlast, a 1 4 9 4 . je n a k o n G i a n g a l e a z z o v e smrti p o s t a o v o j v o d a . Meutim, bojao se da e se C i a n g a l e a z z o v i prijatelji p o b u n i t i protiv njega, pa je p o z v a o F r a n c u z e u Italiju i zatraio n j i h o v u p o m o . N a taj j e n a i n i z a z v a o s v o j u p r o p a s t , jer su ga F r a n c u z i svrgnuli s vlasti. v i c a r c i su mu vratili titulu v o j v o d e , ali su se u b r z o i o n i o k r e n u l i protiv njega. Posljednjih o s a m g o d i n a ivota p r o v e o j e k a o francuski z a r o b l j e n i k . > TKO JE BIO ERAZMO? kratkim h u m o r e s k a m a u kojima je ismijavao p o d m i i v a n j e i s v e ostalo to je o m e t a l o njen r a d . U v e i n i svojih dijela n a s t o j a o je teologiju uiniti to vjerodostojnijom, a promijenio je i tekst N o v o g z a v j e t a . N j e g o v su rad prekinuli s u k o bi i z m e u protestanata i katolika. Prije n e g o to je 1 5 3 6 . u m r o u v i c a r s k o j , E r a z m o je d o e k a o pojavu reformacije. N o , n j e g o v i s u zahtjevi bili m n o g o u m j e r e n i j i , pa to nije bila reforma k a k v u je elio provesti.

KAO IL M O R O ? I I M o r o , ili M a u r , b i o j e n a dimak milanskog vojvode Lodovica Sforze. Dobio ga je z b o g t a m n e k o s e i g a r a ve p u t i . Lodovico je roen 1 4 5 1 . god i n e i b i o je mlai brat m i l a n skog v o j v o d e G a l e a z z a M a r i e Sforza. G a l e a z z o je bio tat o k r u t a n , pa su ga 1 4 7 6 . g o dine ubila tri p o d a n i k a . N a slijedio ga je s e d m o g o d i n j i sin C i a n g a l e a z z o iji je n a m esnik b i o L o d o v i c o .

Erazmo Roterdamski bio je nizozemski uenjak i pisac koji je p o k u a o t e m e l j i t o izmijeniti rimokatoliku crkvu. Erazmo je 1492. godine postao s v e e n i k , ali se u b r z o p o b u n i o protiv r e d o v n i k o g i v o t a . J e d n o j e v r i j e m e stud i r a o u P a r i z u , a zatim je p o e t k o m 1 6 . stoljea p o s t a o lutajui u e n j a k i v r i j e m e je provodio u Engleskoj, Franc u s k o j , Italiji i N i z o z e m s k o j . Z a reformu c r k v e s e b o r i o > T K O JE B I O CALVIN? ske. O t i a o j e u G e n e v u gdje je p o k u a o uspostaviti religijsku v l a d u . Stanovnici G e n t v e su se usprotivili toj ideji, pa je C a l vin otputovao u Strasbourg predavati teologiju. M e u tim, u G e n e v i je vladao mete i C a l v i n je 1 5 4 1 . g o d i n e p o z v a n d a s e vrati. U G e n e v i je u s p o s t a v i o vrlo strogu vjersku i g r a a n s k u v l a d u . P r i v r e m e n o j e a k zab r a n i o u p o t r e b u kranskih i m e n a koja se ne s p o m i n j u u Bibliji. N j e g o v je protestant i z a m p o s t a o p o z n a t k a o kalvinizam.

lean Calvin je bio francuski teolog i jedan od pokretaa reformacije. C a l v i n o v o p r a v o i m e bilo j e J e a n C h a u v i n , ali g a j e kasnije latinizirao u C a l v i n u s . Roen je 1509. godine u N o v o n u u Picardiju. O t a c mu je isprva elio da studira teologiju i p o s t a n e s v e e n i k , a ga je kasnije n a g o v o r i o da postane odvjetnik. O k o 1534. godine Calvin s e o k r e n u o protestantizmu t e je zato protjeran iz F r a n c u -

27

PROLOST

T K O JE B I O

TKO

SU

BILI

SULEJMAN VELIANSTVENI? Sulejman I. bio je jedan od najznaajnijih sultana O s m a n l i j s k o g Carstva. Vlad a o j e o d 1520. d o 1566. godine. V e l i a n s t v e n i je naslov koji su S u l e j m a n u n a d j e n u l i E v r o p l j a n i . U vlastitom je narodu bio poznat kao Z a k o n o d a v a c jer j e z a s v o j e vlad a v i n e p r o v e o m n o g e reforme u vlasti i p r a v n o m sustavu. V e l i a n s t v e n a strana S u l e j m a n o v e u d i bila j e tenja z a proirenjem carstva. O n j e s v o m teritoriju pripojio B e o grad, Budimpetu, R o d , Tabriz, B a g d a d , A d e n i Alir, k a o i sva o k o l n a p o d r u j a . Najtee borbe vodio je protiv P e r z i j e , a j e d n o m je prilikom o p s j e d a o i B e . S u l e j m a n a j e o a r a l a prelij e p a ruska robinja R o k s a l a n a koju j e u z e o z a n e v j e n a n u e n u . U elji da je z a d o v o l j i , ubio j e vlastite s i n o v e B a j a z i da i M u s t a f u , k a k o bi sultanat naslijedio R o k s a l a n i n sin S e lim. S u l e j m a n je u m r o 1 5 6 6 . godine za vrijeme opsade jedne tvrave u Madarskoj.

JANJIARI? J a n j i a r i su bili v o j n i c i koji su sainjavali o s n o v n u vojsku Osmanlijskog Carstva. N a z i v janjiar p o t j e e o d turskih rijei yeni geri, to z n a i n o v a v o j s k a . P r v a janjiarska j e d i n i c a o s n o v a n a je u 1 5 . stoljeu k a o p r v a red o v n a vojska O s m a n l i j s k o g Carstva. Isprva su janjiari bili djeca oduzeta kranskim narodima p o d turskom vlau. To su bila o d a b r a n a d j e c a koju su u d o b i i z m e u 10 i 15 godina T u r c i o d u z i m a l i o d roditelja i odgajali u m u s l i m a n skom duhu. M e u t i m , d o 18. stoljea je taj o b i a j ukinut, pa se janjiarska vojska sastojala o d odabranih dobrovoljaca u g l a v n o m turskog porijekla. lako su v o j n i c i m o r a l i sami nabavljati o r u j e , janjiarska j e vojska bila vrlo m o n a borbena snaga. Njihov se broj p o p e o o d 1 2 . 0 0 0 n a vie od 500.000. J a n j i a r i su vie puta dizali p o b u n e i mijenjali sultane kojima su sluili. G o d i n e 1 8 2 6 . sultan M a h m u d II. u k i n u o j e tu v o j s k u .

T K O SE S A S T A O

NA

TRIDENTSKOM KONCILU? Tridentskim k o n c i l o m naziv a m o niz k o n f e r e n c i j a k o j e s u s e u r a z d o b l j u o d 1545. d o 1563. g o d i n e o d r a v a l e u talijanskom gradu Trentu. Na n j i m a su se sastajali biskupi rimokatolike crkve. S v r h a k o n c i l a bila je rjeavanje d o g m a t s k i h pitanja koja su postavili r e f o r m a t o r i , te ref o r m a loih o b i a j a . Koncil je sazvao papa Pav a o III. N a d a o s e d a e u njem u sudjelovati p r e d s t a v n i c i protestantske c r k v e , ali njih je prisustvovalo j e svega n e k o l i k o , a ni o n i nisu prihvatili njegovu vjerodostojnost. U p r v o m p e r i o d u koji je trajao od 1 5 4 5 . do 1 5 4 7 . g o d i n e na k o n c i l u su s u d j e l o v a la 72 biskupa u pratnji savjetnika. D r u g o z a s j e d a n j e , o d 1 5 5 1 . d o 1 5 5 2 . g o d i n e , priv u k l o ih je svega 5 9 . U p o s l j e d n j e m p e r i o d u , od 1 5 6 1 . do 1563. godine, na koncilu se okupilo 235 crkvenih v j e r o d o s t o j n i k a , u k l j u u j u i est k a r d i n a l a , k a o i osam ambasadora. Odluke donesene na koncilu je 1564. godine odobrio papa Pio IV. 28

PROLOST V TKO SU BILI V T K O JE BILA KRALJICA

HABSBURGOVCI? H a b s b u r g o v c i su dinastija koja je E v r o p o m vladala vi e o d 600 g o d i n a . tvravi Habichtsburg ( S o k o lov d v o r a c ) u v i c a r s k o m kantonu Aargau, nedaleko Zuricha. Grof Rudolf IV. Habsburki je 1273. godine izabran za Svetog Rimskog Cara (vladara germanskih zemalja) i nazvan je Rudolf I. Od tada, pa sve do 1806. godine, Carstvom su v e i n o m vladali Habsburgovci. Najmoniji Habsburgovac bio je c a r Karlo V. koji je izabran 1 5 1 9 . . g o d i n e . O n j e bio kralj p a n j o l s k e , v o j v o d a B u r g u n d i j e i v l a d a r Sicilije, N a p u l j a , S a r d i n i j e , Antila te panjolske N i z o z e m s k e (dananja Belgija i N i z o z e m s k a ) . Kasnije je jo naslijedio ili o s v o j i o Austriju, B o e m i j u , Madarsku, Peru i Meksiko. G o d i n e 1 5 5 6 . Karlo s e zasitio b u r n o g i v o t a , te je naoustio prijestolje i otiao iveti u manastir u p a n j o l s k o j , v. mro je 1558. godine.

ELIZABETA? Elizabeta je bila p o s l j e d n j a e n g l e s k a kraljica iz dinastije Tudor. Za njene je mudre vladavine Engleska pos t a l a b o g a t a "i m o n a . Elizabeta je bila ki H e n r i j a V I I I . i njegove druge supruge A n n e B o l e v n . Bila j e vrlo o b r a z o v a n a i trebala je postati n a u n i k . G o d i n e 1 5 8 8 . naslijedila j e stariju sestru M a r i j u I. M a r i j a je u Engleskoj p o n o v n o p o kuala uspostaviti k a t o l i a n s t v o , a Elizabeta je o p e t uvela protestantizam. Bila je vjeti d i p l o m a t i nije se n i k a d udala b o j e i se tek o a to ih brak m o e d o n i jeti. Engleska je u to v r i j e m e bila veliki suparnik p a n j o l s k e u b o r b i za bogatstva N o v o g a svijeta. Elizabeta je nastojala sprijeiti rat i z m e u d v i j e z e m l j e , ali j e , k a d j e p a n j o l ski v l a d a r Filip I. p o s l a o v e l i k u flotu A r m a d u d a n a p a d n e E n g l e s k u , o s o b n o naredila svojoj v o j s c i da se bori za pobjedu. Za njene su se vladavine p o s e b n o razvile p o e z i j a , glazba i d r a m a . A T K O JE B I O PRVI KRALJ IZ BURBONACA? FRANCUSKI LOZE

Kralj N a v a r e H e n r i k I I I . pos t a o j e 1589. g o d i n e f r a n c u ski kralj H e n r i k V I . Naslijedio je svog urjaka, f r a n c u s k o g kralja H e n r i k a I I I . koji je bio u b i j e n . H e n r i k N a v a r s k i j e bio p o t o m a k f r a n c u s k o g kralja Luja IX. koji j e v l a d a o o d 1 2 2 6 . do 1270. godine. Njegovi su p r e c i zadrali titulu v o j v o d a . F r a n c u s k o prijestolje je naslij e d i o jer dinastija V a l o i s nak o n smrti H e n r i k a III. nije v i e imala nasljednika. Henrik IV, je bio v o a francuskih protestanata h u g e nota. Da zadovolji veinu svojih p o d a n i k a , on je uz rij e i Pariz j e v r i j e d a n mise prihvatio katoliku v j e r u . U F r a n c u s k o j se u to v r i j e m e r a z b u k t a v a o rat i z m e u h u g e nota i katolika. K a k o bi o b n o v i o mir u s v o m e kraljevstvu, H e n r i k je Nantskim ediktom zajamio hugenotima graansku r a v n o p r a v n o s t . H e n r i k j e otplatio f r a n c u ske d u g o v e i stvorio j a k u v o j sku. U b i o ga je 1610. godine katoliki vjerski fanatik F r a n oise Ravaillac. 29

PROLOST < T K O JE P O Z N A T K A O nje se d o k a z u j e m i l j e n j e m , jer da bi m o g a o misliti o v j e k m o r a postojati. S v o j e s t a v o v e D e s c a r t e s s a i m a u izreci Cogito, ergo sum, o d n o s n o Mislim, dakle jesam. Krenuvi od te t o k e na slian je n a i n p o k u a o d o k a z a t i postojanje svijeta i B o g a . Descartes je svojim radovim a stekao m n o g o tovatelja. G o d i n e 1 6 4 9 . prihvatio j e p o z i v v e d s k e kraljice Kristine da d o e u S t o c k h o l m i p o d u a v a j e filozofiju. N o , z b o g otre s j e v e r n e k l i m e obolio je od upale plua, te je 1 6 5 0 . u m r o u 5 3 . g o d i n i .

OTAC SUVREMENE FILOZOFIJE? D a n a n j a se filozofija u m n o g o m e temelji na djelima francuskog matematiara, znanstvenika i filozofa Renea Descartesa. Descartes je roen 1596. god i n e . I m a o j e stalne p r i h o d e pa je veinu vremena mogao posvetiti u e n j u i p i s a n j u . V j e r o v a o j e d a s e d o istine m o e d o i iskljuivo logikim r a z m i l j a n j e m . P o n j e g o v o j teoriji postojai K O J I JE K A R D I N A L FRANCUSKIM MO? bio titulu v o j v o d e . Richelieu je dobro vladao F r a n c u s k o m . Najprije je smanjio m o p l e m s t v a , a zatim u k i n u o politike p o v l a s t i c e francuskih protestanata h u g e n o t a . N a taj j e n a i n osigurao kralju a p s o l u t n u vlast. P o s t o j a n o se i sistematski b o r i o protiv prevlasti njem a k e dinastije H a b s b u r g o v a c a . l a k o j e bio p o g l a v a r rimokatolike crkve, povezao se sa protestantskom s t r a n o m i u a o u tridesetogodinji rat protiv l o z e H a b s b u r g o v a c a . G o d i n e 1635. osnovao je Francusku akademiju. < T K O JE P R O G L A E N

DAO

KRALJEVIMA APSOLUTNU

Kardinal Armand Jean du Plessis, odnosno vojvoda R i c h e l i e u , bio je u razdobl j u o d 1624. d o 1642. g o d i n e glavni ministar Luja X I I I . Richelieu je 1606. u dobi od 2 1 g o d i n e p o s t a o biskup u g r a d u L u c o n . Taj je p o l o a j d o d i j e l j e n n j e g o v o j obitelji kao nagrada za vojne zasluge. G o d i n e 1622. izabran je za k a r d i n a l a , a 1 6 3 1 . je d o -

L O R D O M PROTEKTOROM ENGLESKE? Naslov lorda protektora dod i j e l j e n j e 1653. g o d i n e O l i veru C r o m w e l l u za zasluge u engleskome graanskom ratu. C r o m w e l l je r o e n 1 5 9 9 . g o d i n e . D o 4 1 . g o d i n e ivota bio je zemljoposjednik i o b r a i v a o je s v o j e p o s j e d e . G o d i n e 1640. izabran je za lana parlamenta. Sudjel o v a o je u s u k o b u e n g l e s k o g p a r l a m e n t a i kralja Karla I, te 30

je p o e t k o m n j i h o v a rata osi n o v a o viteku t r u p u . Njegov su se v o j n i c i nazivali eljeznim b o k o v i m a . S v i njego\ p o s t u p c i bili su u skladu s puritanskom vjerom. N a k o n to j e o d i g r a o v o d e u ulogu u suenju i smak n u u Karla I , C r o m w e l l j e z u s p j e n o p o k u a o uiniti parlament djelotvornijim. T da su n j e g o v i s l j e d b e n i c i iz v o j s k e raspustili p a r l a m e n t i C r o m w e l l a proglasili lord-_protektorom (odbio je tituL kralja). C r o m w e l l j e s v e d o smrt 1 6 5 8 . g . v l a d a o k a o diktat

PROLOST > T K O JE BILA VELIKA? Elizabete. est m j e s e c i n a k o n to je Petar p r o g l a e n c a r e m , Katarina je naredila v o j n i m oficirima da ga u k l o n e . N e k o l i k o t j e d a n a kasnije Petar j e u m r o . Katarina se d o k a z a l a k a o dobar vladar, naroito u vanjskim poslovima. U Rusiji je unaprijedila m e dicinsku njegu, poboljala obrazovanje (naroito za ene) i ublaila vjersku n e t r p e ljivost, ali je isto t a k o p r o d u ila r a z d o b l j e kmetstva. Uz svakodnevne dravne p o s l o v e Katarina j e e s t o p i sala i d r a m e . < T K O JE BILA M A R I J A ideja, d o k m u j e supruga bila brza, p u n a ivota i e n e r g i j e . Zato je Marija Antoaneta odigrala v a n u ulogu u dravnim poslovima Francuske. U to je v r i j e m e v l a d a j u i sloj u F r a n c u s k o j b i o v r l o b o gat, d o k su siromasi ivjeli u krajnjoj bijedi. M a r i j a A n t o aneta nije p o k a z i v a l a r a z u m i j e v a n j e z a s i r o m a n e stanovnike, a o n i su je smatrali raz u z d a n o m . O s i m toga, narod joj nije v j e r o v a o jer je bila Austrijanka. G o d i n e 1793. revolucio n a r i su je osudili z b o g izdaje i giljotinirali.

KATARINA

K a t a r i n a I I . V e l i k a j e u razd o b l j u o d 1762. d o 1796. godine vladala Rusijom. Katarina je bila n j e m a k a p r i n c e z a . P r a v o joj j e i m e b i lo S o p h i a A u g u s t a F r e d e r i c a Anhalt-Zerbst. G o d i n e 1745. udala se za ruskog c a r a Perta I I I . T a d a joj j e bilo 1 6 g o d i n a . Bila j e v r l o domiljata i o b r a z o v a n a , d o k je Petar bio d u h o v n o i tjelesno z a o s t a o . U to je v r i j e m e jo b i o nasljednik s v o j e tetke, c a r i c e

ANTOANETA? M a r i j a A n t o a n e t a j e bila austrijska princeza i supruga f r a n c u s k o g a kralja Luja X V I . Pogubljena je za vrijeme francuske revolucije. N a s l j e d n i k f r a n c u s k o g prijestolja, Luj X V I . j e p r i v l a n u i inteligentnu p e t n a e s t o g o d i nju p r i n c e z u M a r i j u A n t o a n e tu oenio 1770. godine. Njihovim je vjenanjem uvr e n a v e z a i z m e u Austrije i Francuske. Luj je b i o u s p o r e n i b e z > T K O JE B I O FRIDRIK VELIKI? Fridrik I I . V e l i k i b i o je kralj u sije, n j e m a k e z e m l j e koju danas zauzimaju Ruiti, Poljska i Njemaka. Frdrik je za kralja o k r u n j e n 1 7 4 0 . u d o b i od 28 g o d i n a . P o h a d a o j e v o j n u k o l u , ali j e veinu vremena posveivao glazbi i filozofiji. S u d j e l o v a o je u austrijskom n a s l e n o m ratu to je izbio kad je nekoliko suparnika popokualo M a r i j i Tereziji o d u z e t i austrijsko prijestolje. Fridrikov glavni m o t i v u ratu bilo je o s v a j a n j e austrijske p o k r a j i n e l e s k e , to je i u i nio. U toj se b o r b i iskazao kao prvorazredan general. U nizu kasnijih ratova zau z e o je i teritorij P o l j s k e . N o , ratovi su e k o n o m s k i oslabili Prusiju, to je Fridrik u p o s ljednjim g o d i n a m a v l a d a v i n e nadoknadio. B i o j e d o b a r svira flaute i na s v o m e je d v o r u o k u p i o mnoge vrhunske glazbenike.

31

T K O JE

BIO JEAN ROUSSEAU?

JACQUES

Rousseau je bio francuski filozof, pisac i g l a z b e n i k . Njegov je slobodan nain miljenja potaknuo francusku revoluciju. R o u s s e a u je r o e n u vicars k o m g r a d u G e n e v i i b i o je sin urara. M l a d o s t j e p r o v e o lutajui i b a v e i se razliitim poslovima. N e k o j e vrijeme bio biljenik, zatim je r a d i o kao rezbar naunik, pa kao sluga, sekretar i, n a k r a j u , profesor g l a z b e . G o d i n e 1 7 4 2 . d o s e l i o je u Pariz i o n d j e pisao o p e r e i balete. N o v a c je zaraivao prepisujui n o t e . T a k o e r j e n a p i s a o t e k s t o v e o glazbi koji su o b j a v l j e n i u prvoj f r a n c u skoj e n c i k l o p e d i j i . S l a v u je stekao 1 7 5 0 . g o d i ne d j e l o m Rasprava o znanosti i umjetnosti u k o j e m tvrdi da su z n a n o s t i umjetnost iskvarili o v j e a n s t v o . N j e g o v a kasnija djela, naroito Drutveni ugovor ( 1 7 6 2 ) , s n a n o su utjecala na politika kretanja, d o k su Ispovijesti (1 770) i drugi rom a n i bili p r e t e a intimne autobiografije i e v r o p s k o g romantizma.

T K O JE N A P I S A O PRAVA?

T K O JE S A S T A V I O

LJUDSKA

DEKLARACIJU NEZAVISNOSTI? P r v i n a c r t Deklaracije s a s t a v i o j e 1776. g o d i n e T h o m a s Jefferson, delegat Kontinentalnoga kongresa 13 amerikih kolonija. On je s v o j p o s a o o b a v i o v r l o savj e s n o , pa je K o n g r e s u konanoj Deklaraciji u i n i o samo nekoliko izmjena. Jefferson j e bio izuzetan o v jek. R o d i o se u Virginiji 1 7 4 3 . g o d i n e , u d o b r o stoje o j obitelji. O e n i o j e b o g a t u n a s l j e d n i c u i z a p o s l i o se k a o odvjetnik. B i o j e n a i t a n , skupljao je knjige i svirao v i olinu. Politiku karijeru je z a p o e o u skuptini Virginije, a u b r z o zatim p o s t a o je g u v e r n e r . G o d i n e 1 7 8 3 . izabran je u F e d e r a l n i k o n g r e s . Tada je zamijenio Benjamina Franklina na p o l o a j u p o slanika S A D u F r a n c u s k o j , a etiri g o d i n e kasnije p o s t a o je predsjednik v l a d e . U razdoblju od 1797. do 1 8 0 1 . godine bio je potpredsjednik, a od 1 8 0 1 . do 1809. predsjednik Sjedinjenih Amerikih D r a v a . U to je v r i j e m e o t k u pio Louisianu od Francuske.

A u t o r Ljudskih prava j e e n gleski politiki pisac i govornik Thomas Paine. T h o m a s P a i n e se r o d i o u k v e kerskoj obitelji. U mladosti je bio prilino n e u s p j e a n , pa j e 1 7 7 4 . g o d i n e izgubivi p o sao otiao u A m e r i k u . O n d j e j e n a p i s a o brouru Zdrav r a z u m k o j o m poziv a koloniste n a o d v a j a n j e o d Engleske. T i m e je m n o g e ljude p o t a k n u o da se opredijele za nezavisnost. U E v r o p u se vratio 1787. g o d i n e . U Engleskoj je od 1 7 9 1 . do 1 9 7 2 . napisao raspravu Ljudska prava k o j o m velia revoluciju to je u p r a v o mijenjala F r a n c u s k u . M e u t i m , ta je rasprava uvrijedila engleski parlament pa je P a i n e o s u e n z b o g izdaje i i z o p e n iz drutva. O t i a o je u Francusku te postao francuskim g r a a n i n o m i l a n o m Nacionalnog konventa. Z b o g svojih j e stavova u Francuskoj ubrzo stekao neprijatelje te je u h a p e n . G o d i n e 1 8 0 2 . bilo m u j e d o z v o ljeno da se vrati u A m e r i k u , gdje j e 1 8 0 9 . g o d i n e u m r o u bijedi.

32

T K O JE B I O PRVI AMERIKIH

PREDSJEDNIK SJEDINJENIH DRAVA? Prvi predsjednik bio je G e o r g e W a s h i n g t o n koji je u ratu za n e z a v i s n o s t u s pjeno predvodio ameriku v o j s k u . M a n d a t m u j e traj a o o d 1789. d o 1797. g o dine. W a s h i n g t o n je roen 1 732. g o d i n e u Virginiji. Isprva je radio k a o n a d z o r n i k , a zatim je u d o b i od 21 g o d i n e pristupio virdinijskoj v o j s c i . N a k o n pet g o d i n a s e p o v u k a o i sljedeih je 14 g o d i n a m i r n o ivio n a s v o m e i m a n j u k a o farmer. U to je v r i j e m e bio l a n virdinijskog Z a s tupnikog doma. K a d j e i z m e u Britanije i njenih 13 k o l o n i j a izbio rat, Washington je jednoglasno izabran za zapovjednika vojs k e . U tekih o s a m g o d i n a W a s h i n g t o n j e svoju v o j s k u o d j e d v a 1 0 . 0 0 0 v o j n i k a uspj e n o d o v e o d o niza p o b jeda. N a k o n pet g o d i n a p o v u e n o g ivota z n a t n o je pridonio donoenju Ustava S A D . U m r o j e 1799. godine.

TKO

SU

BILI

T K O JE BILA ROLAND?

JAKOBINCI I IRONDINCI? l a k o b i n c i i i r o n d i n c i su u vrijeme velike revolucije (1789-1794) bili p r i p a d n i c i dviju glavnih politikih stranaka u Francuskoj. J a k o b i n c i s u bili l a n o v i J a k o b i n s k o g k l u b a . N a z i v su dobili p o starom d o m i n i k a n s k o m s a m o s t a n u u k o j e m su se isprva sastajali. irondinci su pripadali u m j e r e n o j r e p u b l i k a n s k o j stranc i , a naziv su dobili jer su im v o d e e linosti v e i n o m potj e c a l e iz G i r o n d e u j u g o z a padnoj Francuskoj. Predvodnici irondinaca bili su M a x i m i n I s n a r d , J a c q u e s Pierre Brissot te J e a n Marie Roland i njegova suoruga. Z a s t u p a l i su p r i v a t n o vlasnitvo i eljeli su uspostaviti f e d e r a l n u r e p u b l i k u . Jakobinci su pod vodstvom Maximiliena Robespierra ' 7 9 3 . g o d i n e porazili i r o n d i n c e i uspostavili diktaturu. \ o , R o b e s p i e r r e j e v e sljedee g o d i n e p o g u b l j e n , te su a k o b i n c i izgubili vlast. T a k o e z a v r e n o r a z d o b l j e koje " a z i v a m o D a n t o n o v i m te'orom.

GOSPOA

G o s p o a R o l a n d j e bila s u pruga pisca i znanstvenika koji je s u d j e l o v a o u p o d i z a nju francuske revolucije. Djevojako ime gospoe Roland bilo j e J e a n n e M a n o n Phlipon. G o d i n e 1780. udala se za Jeana M a n e Rolanda. O b o j e su bili vatreni pristae francuske revolucije. R e v o l u c i o n a r i su se p o d i j e li na dvije v e l i k e stranke jakobince i irondince. Suprunici R o l a n d bili su p r i p a d n i c i irondinaca. D r a e s n a i dosjetljiva gosp o a R o l a n d bila je veliki rod o l j u b i predstavljala je o s n o v u stranke. G o d i n e 1 7 9 3 . jak o b i n c i su preuzeli vlast i uhapsili m n o g e j a k o b i n c e , a m e u njima i g o s p o u R o land. Na namjetenom sudskom procesu osuena je na smrt. N j e n a stara prijateljica H e n r i e t t e C o n n e t bila j e s p r e m n a umrijeti umjesto nje. N o , gospoa Roland je odbil a p o n u d u . D o giljotine j e otila p o s v e m i r n o , g o v o r e i : O S l o b o d o , kakve su zloine poinili u t v o j e i m e ! .

33

PROLOST < T K O JE B I O GARIBALDI? Giuseppe Garibaldi je bio j e d a n o d tri r o d o l j u b a koji su se borili za ujedinjenje Italije i n j e n o o s l o b a a n j e od strane vladavine. Garibaldi je roen 1807. god i n e . S u d j e l o v a o je u n e u s pjeloj revoluciji k o d P r e m o n ta 1 8 3 4 . g o d i n e , a p o t o m je pobjegao u Junu Ameriku gdje s e o d 1 8 3 6 . d o 1 8 4 8 . b o r i o u gerilskom ratu. G o d i n e 1 8 4 8 . pristupio j e v o j s c i za o b r a n u tek s t v o r e n e < T K O JE B I O PRVI UJEDINJENE Rimske Republike od napada F r a n c u s k e i Austrije. U Italiju se v r a t i o 1 8 5 4 . g o d i n e . U to su v r i j e m e pijemontski premijer grof C a m i l l o Cavour i Giuseppe Mazzini, ije j e r o d o l j u b l j e n a d a h n u l o Garibaldija, pripremali n o v u revoluciju. est g o d i n a kasnije G a r i baldi je p o v e o odred od 1089 d o b r o v o l j a c a ( C r v e n o kouljaa) u Siciliju i o s l o b o d i o j e o d panjolskih v l a d a r a iz loze B o u r b o n a c a . Tada je o s v o j i o i unutranje d i j e l o v e Sicilije, to j e d o v e l o d o ujedinjenja Italije. U v e i n i tih z e m a l j a svi p o litiki p r o t i v n i c i v l a d a r a bili su u h i e n i . Z a t o su na p o d r u j u Italije o s n o v a n e b r o j n e tajne organizacije za b o r b u protiv tu i n s k e vlasti. M e u najistaknutijim u r o t n i c i m a bili su G i useppe Mazzini i Garibaldi. N a k r a j u su politika s l o b o da i u j e d i n j e n j e Italije ostvareni u g l a v n o m z a s l u g o m pijem o n t s k o g premijera grofa C a milla C a v o u r a . P o v e z a v i p o bunu s d i p l o m a c i j o m , on je 1 8 6 1 . g o d i n e n a prijestolje u j e d i n j e n e Italije p o s t a v i o Viktora Emanuela.

KRALJ

ITALIJE? Viktor Emanuel I I . bio je posljednji sardinijski vladar i prvi talijanski kralj. On je bio jedini svjetovni vladar na p o d r u j u Italije. P o e t k o m 19. stoljea Italija je bila p o d i j e l j e n a na s e d a m drava. Papinskom dravom vladao je papa, Kraljevstvom dviju Sicilija (Sicilija i j u n a Italija) upravljali su panjolski kraljevi iz l o z e B o u r b o n a c a , d o k s u ostale d r a v e bila p o d upravom Austrijanaca. > T K O JE BILA KRALJICA la d e v e t o r o d j e c e . Prije smrti imala je 37 p r a u n u k a i r o d binske v e z e s g o t o v o svim e v r o p s k i m kraljevskim o b i t e ljima. N j e n e su se unuke udale za c a r a Rusije, te za g r k e , n o r v e k e , r u m u n j s k e i panjolske k r a l j e v e . J e d a n joj j e unuk postao njemaki car, d o k se p r a u n u k a u d a l a za v e d s k o g kralja. Kraljevi H a n o v e r a i Belgije bili su Viktorijini u j a c i . J e d a n joj je r o a k s k l o p i o brak s portugalskom kraljicom, a r o a k a s brazilskim c a r e m Maksimilijanom.

VIKTORIJA? Kraljica V i k t o r i j a je bila kraljica B r i t a n i j e i c a r i c a I n d i j e . N j e n a je v l a d a v i n a trajala 64 godine. G o d i n e 1 8 3 7 . Viktorija j e u d o b i od 18 g o d i n a naslijedila s v o g a strica V i l i m a I V . Tri g o d i n e kasnije u d a l a se za princa Alberta Sasko-Koburkog. Albertje 1 8 6 1 . godine o b o l i o od t r b u n o g tisufa i iznenada umro. Viktorija je s A l b e r t o m ima34

PROLOST TKO JE BIO POZNAT KAO ELJEZNI KANCELAR? eljezni kancelar je bio nadimak pruskog dravnika Otta v o n B i s m a r c k a koji je 1171. g o d i n e u j e d i n i o N j e maku. Bismarck je roen 1815. gogodine. B i o je junker, k a k o su nazivali pruski aristokrati zemljoposjednici. Studirao je p r a v o , p o s t a o l a n o m prusko g p a r l a m e n t a i sluio k a o poslanik za F r a n c u s k u i R u s i ju - G o d i n e 1862. imenovan > T K O JE B I O AfiRAHAM LINCOLN? j e p r e d s j e d n i k o m pruske vlade. B i s m a r c k j e p o v e o prusku v o j s k u u tri uspjena rata. G o d i n e 1864. porazio je D a n s k u , 1 8 6 6 . Austriju, a 1 8 7 1 . Francusku. N a k o n pobjede nad Francuskom Bismarck je nagovorio v l a d a r e n j e m a k i h z e m a lja da p o n u d e k r u n u p r u s k o m kralju V i l i m u I. V i l i m j e B i s m a r c k a proglasio k a n c e l a r o m n o v e N j e m a k e . N a d i m a k eljezni k a n c e l a r d o b i o j e jer j e g o v o r i o d a p r o b l e m e treba rjeavati krvlju i e l j e z o m . je postao kongresmen. B i o j e veliki protivnik ropstva. G o d i n e 1860. Lincoln je i z a b r a n za p r e d s j e d n i k a . Poznavajui njegove stavove prema ropstvu, sedam junih d r a v a istupilo je iz S a v e z a . N j i h o v su primjer slijedile jo etiri d r a v e . U b r z o j e izbio graanski rat. L i n k o l n s e o d a n o b o r i o za pobjedu nad pobunjenim d r a v a m a i njihov p o v r a t a k u S a v e z . U travnju 1 8 6 5 . g o d i n e , pet d a n a n a k o n zavretka rata, L i n k o l n je ubijen u kazalitu. < T K O JE BILA CARICAC a r i c a - m a j k a nije prihva a l a p r o m j e n e i borila se p r o tiv svih p o k u a j a o s u v r e m e njavanja Kine. M e u t i m , nak o n p r e u z i m a n j a vlasti m l a d i je c a r sluao savjete reformista. U nizu dekreta p r o v e o je reforme u kolstvu, graanskoj s l u b i , v o j n i m s n a g a m a i javnom prometu. Uasnuta promjenama Tz'u-hsi j e p o n o v n o p r e u z e l a vlast. N a r e d i l a j e d a s e m l a d i c a r zatvori i zaustavila s v e ref o r m e . N o , s v e j e bilo uzal u d . Tri g o d i n e n a k o n n j e n e smrti Kina je postala r e p u blikom. 35

\ b r a h a m L i n c o l n j e b i o 16.

Njednik S j e d i n j e n i h
A m e r i k i h D r a v a . U razd o b l j u g r a a n s k o g rata o d 1.161. d o 1865. g o d i n e u s p i o * ouvati jedinstvo svoje remlje. :. n je b i o sin f a r m e r a . :e v r i j e m e radio u seosgovini, a zatim k a o n a d k f f e d n i k i k a o potar. Istovrem e n o j e studirao p r a v o . L . sao je u p a r l a m e n t H k a v e Illinois i u b r z o

-MAJKA? C a r i c o m - m a j k o m naziva se kineska carica Tz'u-hsi koja j e i v j e l a o d 1835. d o 1908. i m n o g o godina vladala Kinom. Tz'u-hsi bila je supruga c a r a H s i e n - f e n g a i majka c a r a T ' u n g - c h i h a . U i m e sina je v l a d a l a s v e d o n j e g o v e smrti 1 8 7 5 . g o d i n e . T a d a j e kinesko prijestolje p r i p a l o trogodinjem Ch'ing Kuang-hsu. Tz'u-hsi je vlast u Kini zadrala s v e d o 1 8 8 9 . g o d i n e .

<

T K O JE O S N O V A O RADNIKE

PRVE

SINDIKATE? Prvi radniki sindikati vjer o j a t n o s u n a s t a l i u 16. s t o ljeu kad su se obrtnici pop u t t e s a r a ili p o s t o l a r a p o eli okupljati u strukovnim udruenjima. U d r u e n j a radnika u pojedinim strukama p o s t o j e jo o d srednjega v i j e k a . U p o e t k u su to p r v e n s t v e n o bile obrtn i k e g i l d e , a rjee z a j e d n i c e nekvalificiranih r a d n i k a . Prije p o e t k a 17. stoljea < TKO SU BILE

ljudi su v e i n o m radili u vlastitim d o m o v i m a ili u vrlo malim s k u p i n a m a . R a d n i k i sindikati k a k v e p o z n a j e m o d a n a s pojavili s u se u v r i j e m e industrijske revolucije k a d su m u k a r c i , ene i d j e c a p o e l i raditi u tvornicama. U E v r o p i su k r a j e m 1 7. stoljea o b j a v l j e n i n o v i z a k o ni koji su z a b r a n j i v a l i udruivanje radnika. M o d e r n i r a d n i k i sindikat u k o j i m a se p o r e d obrtnika o k u p l j a j u nekvalificirani i polukvalificirani r a d n i c i razvili su se u d r u g o j p o l o v i n i 19. st. u S A D j e t o p r a v o priznato svim e n a m a . U Britaniji se pokret javio 1 8 6 5 . g o d i n e , ali j e odmah naiao na jaku opoziciju. Otrije b o r b e z a p o e l e s u 1 9 0 5 . k a d su na sastanku b e r a l n e stranke e n e p o s t a v i le pitanje svojih p r a v a . T a d a su sufraetkinje ugazile britansku s v o j i n u , te su u h a p e n e . U z a t v o r u su se o d l u i l e na trajk g l a u . God i n e 1 9 1 8 . p r a v o glasa d o b i le su n e k e e n e starije od 30 g o d i n a , a 1 9 2 8 . to je pravo priznato svima starijima od 21 godinu. C r v e n a armija j e o s n o v a n a u sijenju 1 9 1 8 . g o d i n e . U p o e t k u se sastojala od d o b r o v o l j a c a iz r e d o v a radnika i seljaka, a nedostaiala su joj d o b r i oficiri. Z a t o je T r o c k i regrutirao c a r s k e o f i c i r e cire. U b r z o p o t o m brojne su antikomunistike grupe pokuale uspostaviti n o v u v l a d u . Prvi zadatak C r v e n e armije bio je unititi njihov pokret. N a k o n L e n j i n o v e smrti T r o c k i je protjeran iz zemlje Po n a l o g u Staljin ubijen je 1940. u Meksiku.

SUFRAETKINJE? Sufraetkinje su bile pobornice enskog pokreta za ravnopravnost s mukarcima. Zahtijevale su da se en a m a prizna p r a v o glasa (suffrage). T o k o m 19. stoljea u m n o gim j e z e m l j a m a z a p o e l a b o r b a z a p r i z n a v a n j e enskih p r a v a . U S A D j e ozbiljna kampanja zapoela 1848. g o d i n e i do 1 8 6 9 . su e n e u VVvomingu dobile pravo glasovanja. G o d i n e 1920. < T K O JE O S N O V A O ARMIJU?

CRVENU

C r v e n a armija je bila vojska boljevike (komunistike) v l a d e k o j a j e 1917. g o d i n e p r e u z e l a vlast u Rusiji. O r ganizirao ju je Lav T r o c k i . Trocki je roen 1879. godin e , a b i o j e j e d a n o d boljev i k i h v o a koji su doli na vlast. P r a v o m u j e i m e bilo Lev Davidovi Brontajn. Po v a n o s t i i utjecajnosti n a l a z i o se tik uz p o g l a v a r a boljevike vlade, Vladimira lljia L e n j i n a . 36

PROLOST TKO JE OSNOVAO SOVJETSKI SAVEZ? Temelje Sovjetskog Saveza, tonije Saveza Sovjetskih Socijalistikih Republika, postavio je V l a d i m i r llji L e njin. Lenjin j e r o e n 1 8 7 0 . g o d i n e kao V l a d i m i r llji U l j a n o v , ali je kasnije u z e o i m e L e n j i n . N a k o n to m u j e z b o g z a v j e r e protiv c a r a p o g u b l j e n stariji brat, Lenjin se usprotivio monarhiji. Z b o g komunistikih stavova 1895. g o d i n e protjeran je u Sibir. TKO JE BIO POZNAT KAO MAHATMA? R e v o l u c i j a je izbila u o u j ku 1917. godine dok je Lenjin j o b i o u i n o z e m s t v u . O n j e p o u r i o k u i , stekao podrku mnogih vojnika, m o r n a r a i r a d n i k a , te je u stud e n o m 1 9 1 7 . u Rusiji postavio novu liberalno-demokratsku v l a d u . D o 1 9 2 1 . g o d i n e Lenjin j e u k l o n i o svu o p o z i c i j u i u R u siji u s p o s t a v i o komunistiki poredak kakav se zadrao s v e d o d a n a s . I z politikog s e ivota p o v u k a o 1 9 2 2 . nak o n s r a n o g u d a r a , a dvije g o d i n e kasnije j e u m r o .

M a h a t m a , to na sanskritu znai velika dua, je nadimak kojim su Indijci nazvali M a h a n d a s a K a r a m chanda Gandhia, vou pokreta za o s l o b o e n j e Indije od britanske vlasti. Gandhi je roen 1869. godine. S t u d i r a o je p r a v o u L o n d o n u , a zatim se z a p o s l i o u J u n o j A f r i c i . O n d j e j e organizirao m n o g e p o k r e t e z a osloboenje Indijaca. B o r i o se vlastitim s i s t e m o m > T K O JE O S N O V A O TURSKU?

nenasilnog otpora kojeg je nazvao satvagraha. U Indiju se vratio 1 9 1 5 . g o d i n e . B i o je m a l e n i s l a b , o d i j e v a o se u t r a d i c i o n a l n u indijsku o d j e u i i v i o je mirno i s k r o m n o . U n a t o nejak o m i z g l e d u , uspjeno j e v o d i o pokret z a o s l o b o e n j e i 1 9 4 7 . g o d i n e d o v e o Indiju do nezavisnosti. P o k u a o j e zaustaviti s u k o be i z m e u m u s l i m a n a i h i n d a , ali ga je 1 9 4 8 . g o d i n e u b i o j e d a n o d pristaa h i n d u izma koji nije o d o b r a v a o G a n d h i j e v o p r i h v a a n j e svih religija. s v j e t s k o m e ratu C a r s t v o se borilo na strani N j e m a k e , te je poraeno. N a k o n rata u k o j e m je d o b i o generalski i n , K e m a l j e o r g a n i z i r a o nacionalistiki pokret za o t p o r stranoj v l a d a v i n i . N a c i o n a l i s t i su smijenili sultana i proglasili r e p u b l i k u , a za p r e d s j e d n i k a je i z a b r a n Kemal. Kemal je modernizirao zemlju, d a o e n a m a r a v n o p r a v nost, p o b o l j a o kolstvo i zam i j e n i o a r a p s k u a b e c e d u latinskom. G o d i n e 1934. dobio je n a d i m a k Atatiirk, ili O t a c T u raka. U m r o je 1938. 37

DANANJU

Republiku Tursku osnovao je g e n e r a l i dravnik K e m a l Atatiirk. N j e g o v o p r a v o i m e bilo j e Mustafa. Studirao je na vojnom k o l e d u u Istambulu i zbog dobrog poznavanja matematike stekao n a d i m a k K e m a l , to z n a i S a v r e n i . Kad se 1 8 8 1 . godine rodio Mustafa K e m a l , p o d r u j e m dananje T u r s k e prostiralo se O s m a n l i j s k o C a r s t v o kojim su vladali sultani. U p r v o m e

>

T K O JE B I O BENITO

MUSSOLINI? M u s s o l i n i j e b i o faist koji j e o d 1922. d o 1943. g o d i n e diktatorski vladao Italijom. Zvali su ga II D u c e (Voa). Mussolini je roen 1883. god i n e . N a j p r i j e j e bio uitelj, a zatim n o v i n a r i politiar. G o d i n e 1919. o s n o v a o je faistiku partiju koja je naziv d o b i l a p o s t a r o r i m s k o m simb o l u m o i - fasces r e nju p r u a sa sjekirom u sredin i . Partija je bila izrazito nacionalistika. > T K O JE B I O STALJIN?

Faisti su okupili n a o r u a nu vojsku, crnokouljae, koja je n a p a d a l a o p o z i c i j u , a n a roito Ijeviarske o r g a n i z a c i j e . Postali s u toliko m o n i d a je 1922. godine Mussoliniju p o n u e n o da oformi v l a d u . D a b i p o v e a o m o Italije, Mussolini je od 1935. do 1 9 3 6 . g o d i n e o s v o j i o Etiopij u , a 1 9 3 9 . je pripojio i A l b a niju. Najblii s a v e z n i k b i o m u j e n j e m a k i diktator A d o l f Hitler, koji je u k l j u i o Italiju u drugi svjetski rat. N a kon p o r a z a Italije M u s s o l i n i je svrgnut s vlasti i strijeljan.

Josif Visarionovi Staljin je bio diktator u S S S R - u . U d r u g o m e s v j e t s k o m e ratu doveo je S S S R do pobjed e , ali je b i o i glavni k r i v a c za likvidaciju milijuna sovjetskih graana. Staljin j e ivio o d 1 8 7 9 . d o 1953. godine. Pravo mu je i m e bilo Josif D u g a v i l i , ali j e 1 9 1 3 . u z e o n a d i m a k Staljin to z n a i e l i k . Po zavretku revolucije Staljin je p o s t a o sekretar k o m u n i s t i k e partije. N a k o n

L e n j i n o v e smrti, 1 9 2 4 . g o d i n e , proglasio s e v o o m . U nizu petogodinjih plan o v a (petoljetki) S t a l j i n o v a j e v l a d a reorganizirala p r i v r e d u i industriju, te ukinula privatno v l a s n i t v o . Ljudi su ivjeli u strahu od tajne p o l i c i j e . U r a z d o b l j u od 1 9 3 5 . do 1 9 3 7 . g o d i n e u nizu istki ubijeni su m n o g i p r o t i v n i c i . G o d i n e 1 9 3 9 . Staljin j e potpisao u g o v o r s H i t l e r o m u k o j e m j e pristao n a p o d j e l u P o l j ske i o b v e z a o se da n e e ui u rat. N o , d v i j e g o d i n e kasnije Hitler j e n a p a o R u s i j u . U m r o je 1953. godine. < T K O JE B I O TITO? T i j e k o m d r u g o g a svjetskoga rata Tito je organizirao partizanski o t p o r protiv Njemaca, Talijana i drugih faistikih snaga u Jugoslaviji. Z a razliku o d ostalih komunistikih z e m a l j a istone E v r o p e , Jugoslavija pod vodst v o m Tita u n a t o svim p r i j e t n j a m a nije pala p o d utjecaj M o s k v e . K r a j e m pedesetih g o d i n a Tito j e b i o j e d a n o d o s n i v a a p o k r e t a nesvrstanih zemalja. U m r o je 1980. godine

Tito je bio v o a n a r o d n o oslobodilake borbe u J u g o s l a v i j i , a n a k o n rata je izabran za predsjednika zemlje. Tito j e r o e n 1 8 9 2 . g o d i n e . P r a v o m u j e i m e bilo J o s i p B r o z , a n a d i m a k Tito je u z e o 1934. godine. U prvome s v j e t s k o m e ratu b i o je u rus k o m z a r o b l j e n i t v u . U Rusiji je postao komunist. G o d i n e 1 9 2 0 . vratio se u r o d n u H r v a t s k u i o n d j e pristupio k o m u n i s t i k o j partiji. 38

PROLOST TKO JE BIO ADOLF HITLER? H i t l e r j e o d 1933. d o 1945. dine diktatorski vladao Njemakom. On je zapoHitler j e r o e n 1 8 8 9 . g o d i n e u Austriji. e l i o je postati u m jetnik, ali nije za to bio d o voljno nadaren. N a k o n I. svjetskog rata osnovao je nacionalsocijalistiku stranku iji su se pristase nazivali n a c i s t i m a . G o dine 1933. postao je dravni kancelar. U slijedeih est m j e s e c i Hitler je u k l o n i o s v e suparn i k e politike partije. P o stao j e g o s p o d a r N j e m a k e poznat kao F h r e r ( V o a ) . Hitler je krivac za smrt milijuna i d o v a , n a o r u a o j e N j e m a k u i krenuo osvojiti E v r o p u . Z a u z e o j e Austriju, e k o s l o v a k u i v e i n u zemalja zapadne Evrope. Svladale su ga tek u d r u e n e sovjetske, britanske i a m e r i k e v o j s k e . G o d i n e 1 9 4 5 . p o i n i o j e samoubojstvo. l a n a p a r l a m e n t a . Tri g o d i n e kasnije p r o m i j e n i o je stranku i p o s t a o liberal. Za v r i j e m e i n a k o n p r v o g a svjetskoga rata d r a o je visok p o l o a j u vladi. U r a z d o b l j u od 1 9 2 9 . do 1 9 3 9 . g o d i n e C h u r c h i l l se p o v u k a o s p o l o a j a , ali se p o e t k o m d r u g o g a svjetskoga rata p o n o v n o vratio u v l a d u . O d 1940. do 1945. bio je premijer i svojim je g o v o r i ma i h r a b r o u p o t i c a o britanski n a r o d . N a k o n rata s e privremeno p o v u k a o , da bi s e 1 9 5 1 . vratio n a p o l o a j . U m r o je 1965. godine.

e o drugi svjetski rat.

<

TKO JE B I O W I N S T O N

CHURCHILL? C h u r c h i l l je bio vojnik, dravnik i pisac koji je za d r u g o g a s v j e t s k o g a rata p o s t a o britanski voa. C h u r c h i l l o v o p r a v o i m e bilo je Winston Leonard Spencer Churchill. Bio je unuk vojvode od Marlborougha. Karijeru j e z a p o e o k a o vojnik i do 2 4 . g o d i n e ivota v e je s u d j e l o v a o u tri p o b u ne i n a p i s a o j e d n u knjigu. G o d i n e 1 9 0 1 . Churchill je izabran za konzervativnog T K O JE B I O M A O ZEDONG? b o Z e d o n g , ili M a o C e -rung, j e 2 7 g o d i n a v l a d a o enje naziva dugim m a r o m . K o m u n i s t i su se 1 9 3 7 . g o d i n e ujedinili sa s u p a r n i k o m v o j s k o m da bi suzbili p r o d o r Japanaca u Kinu. G o d i n e 1 9 4 5 . u Kini je z a p o e o graanski rat i o v a j su puta p o b i jedili komunisti na e l u s M a om Zedongom. O n j e b r z o usmjerio svoj narod prema modernizaciji zemlje. Postigao je e k o n o m ske i kulturne p r o m j e n e koje su i z n e n a d i l e svijet (veliki skok unaprijed 1 9 5 8 . i kulturna revolucija 1 9 6 6 . godine). U m r o je 1976. godine.

inom.
"e 1 9 2 1 . r e v o l u c i o n a r n i ''ao p o m o g a o je da se - osnuje komunistika . S e d a m g o d i n a kasnije istika kineska v l a d a a e pokrajinu )iangxi :|iOj se nalazilo sjedite -" stikog p o k r e t a , ne l 9 3 4 . M a o je p o - : ? . o j u k o m u n i s t i k u cr- TI iju u sigurnost p o -naanxi. To se povla-

39

<

T K O JE U J E D I N I O ARABIJU?

SAUDIJSKU

U z p o m o 2 0 0 ljudi z a u z e o j e d a n a n j i glavni grad R i y a d h . G o d i n e 1913. zauzeo je o b a l n o p o d r u j e Perzijskog z a l j e v a i z m e u Q a t a r a i Kuvajta koje je ranije pripadalo T u r c i m a . D o 1 9 2 2 . vladao j e i t a v i m N e j d o m (centralnom A r a b i j o m ) i p r e u z e o je nasilu sultana. Ibn S a u d j e 1 9 2 6 . g o d i n e osvojio i Hejaz (obalu Crvenoga mora) i 1932. proglasio d a n j e g o v e z e m l j e p r i p a d a j u j e d n o m kraljevstvu p o d i m e n o m Sa'udijska Arabija. generalni sekretar Revere J a m e s C a l a t a reorganizira: G o d i n e 1952. zapoe pokret pasivnog otpora e h e j d u (rasnoj p o d v o j e n e T a d a j e u h a p e n o vie o d 8 . 0 0 0 A f r i k a n a c a . J e d a n ::: v o a tog p o k r e t a , Albert huli, d o b i o j e 1 9 6 0 . g o d N o b e l o v u n a g r a d u za m G o d i n e 1960. vlada J l afrike R e p u b l i k e z a b r a r j e Afriki n a c i o n a l n i k o r ; ali ga je N e l s o n M a n d e l a t v o ) v o d i o s v e d o 1 9 6 3 . kai je o s u e n na d o i v o t n u ram|i j u . M a n d e l a j e 1990. g o d * i # pomilovan. u a o u V i j e t n a m i proglasio k o m u n i s t i k u r e p u b l i k u . Od 1946. do 1954. godine Hoo v e su se t r u p e borile protiv F r a n c u z a . N a kraju j e Vijetn a m podijeljen na dva cijela a sjeverni je d o a o p o d vlast H o o v i h komunista. G o d i n e 1 9 5 7 . komunisti s u z a p o e l i b o r b u protiv r e p r e s i v n e v l a d e J u n o g Vijetnama. Ho ih je podupirao pa je u b r z o izbio rat u koji se se na strani J u n o g V i j e t n a m a ukljuile i S A D . H o j e u m r o n e k o l i k o g o d i n a prije nego to j e p o b j e d o m k o m u n i s t a zavrio rat.

A r a b i j u je o s v o j i o i u j e d i n i o I b n S a u d koji je ivio od 1880. d o 1953. g o d i n e . Obitelj S a u d je poetkom 18. stoljea v l a d a l a v e l i k i m d i j e l o m A r a b i j e , ali j e 1 8 9 1 . g o d i n e protjerana u K u v a j t . D i o Arabije je tada pripadao Osmanlijskom Carstvu. G o d i n e 1902. mladi A b dul-Azis ibn A b d u l - R a h m a n ibn Faisal El S a u d p o e o je osvajati zemlju to je n e k o pripadala njegovoj obitelji. < T K O JE O F O R M I O NACIONALNI

AFRIKI

KONGRES? Afriki nacionalni kongres j e 1912. g o d i n e n a k o n f e renciji u B l o e m f o n t e i n u u J u n o j Africi osnovala skupina afrikih voa. N a konferenciji s u prisustvovali p l e m e n s k i p o g l a v i c e , odvjetnici, sveenici i poslovni ljudi iz svih krajeva J u n o afrike R e p u b l i k e . Kongres je slabo napredov a o s v e d o etrdesetih g o d i na n a e g stoljea, k a d ga je < T K O JE B I O H O l MIN? Ho i M i n je bio osniva komunistike drave Sjeverni Vijetnam kojom je vladao sve do svoje smrti 1969. g o d i n e . Ho je roen 1890. godine i z v a o se N g u y e n T h a t Thanh. Godine 1 9 4 1 . nazvao s e i m e n o m H o i M i n , to z n a i O n a j koji sjaji. U E v r o p u j e otiao 1 9 1 1 . g . Z a v r i j e m e d r u g o g a svjetskoga rata I n d o k i n u su z a uzeli J a p a n c i . H o j e 1 9 4 5 . godine uz podrku Kineza 40

PROLOST > T K O JE B I O M A R T I N KING? odjeljke za c r n c e . K i n g j e uvijek v e l i a o n e nasilje i bratstvo m e u rasam a , iako j e s a m e s t o b i o rtva nasilja. U k u u mu je podmetnuta bomba, u C h i c h a g u su na njega b a c a li k a m e n j e , a u N e w Y o r k u je ranjen n o e m . N o , o n j e ustrajao u svojim s t a v o v i m a i 1 9 6 4 . g o d i n e je n a g r a e n N o b e l o v o m nagradom za mir. King je 1968. g o d i n e n a m j e r a v a o organizirati M a r sir o m a h a , ali ga je prije toga prilikom trajka u M e m p h i s u u b i o bivi robija. izbjeglica. B r o j izbjeglica se n a r o i t o p o v e a o nakon dva masakra u travnju 1 9 4 8 . g o d i n e , k a d su najprije i d o v i n a p a l i A r a p e , a zatim A r a p i i d o v e . S u s j e d n e a r a p s k e z e m l j e su u svibnju 1 9 4 8 . p o k u a l e razoriti n o v u i d o v s k u dravu Izrael, ali u t o m e nisu uspj e l e . U m e u v r e m e n u se broj izbjeglica p o p e o n a 7 0 0 . 0 0 0 . G o d i n e 1964. osnovana je Palestinska liberalna o r g a n i zacija ( P L O ) z a b o r b u z a ravn o p r a v n o s t A r a p a u Palestini. D o 1 9 8 4 . broj izbjeglica premaio j e d v a milijuna. je postao kalif (vladar) A r a p skog Carstva. O n j e bio M u h a m e d o v roak i o e n i o je prorokovu ki. N o , neki muslimani, a m e u njima i sirijski vladar M u 'avviva, nisu prihvatili n o v o g a kalifa. Izbio je rat koji je trajao sve d o k Ali nije ubijen. Alijevi sljedbenici nazivali su se Shi'at A l i , ili Alijeva stranka. O n i su se od politike partije razvili u religijsku sektu. Pristalice te sekte nalaz i m o v e i n o m u Iranu i Iraku.

LUTHER

King je bio ameriki crnaki p o l i t i a r i b o r a c za ravnopravnost crnaca u S A D . r t v a j e a t e n t a t a 1968. g o dine. Martin Luther K i n g bio je sin baptistikog s v e e n i k a . G o dine 1 9 5 5 . j e z a p o e o k a m oanju za ravnopravnost crnac a . N j e g o v prvi uspjeni p o duhvat bila je o r g a n i z a c i j a oojkota a u t o b u s a u g r a d u M o n t g o m e r y u A l a b a m i jer je autobusna kompanija u autor j s i m a odvojila posebne > T K O SU PALESTINCI?

Palestinci su stanovnici povijesne zemlje Palestine a ive u Izraelu, z a p a d n o m dijelu J o r d a n i j e i G a z e . Taj se naziv p o s e b n o o d n o s i na a r a p s k e izbjeglice s t o g podruja. Ujedinjeni n a r o d i su 1 9 4 7 . godine podijelili Palestinu na d v a dijela. J e d a n j e d i o pripao i d o v i m a , a drugi A r a p i ma. Prije odjeljivanja u svibnju 1 9 4 8 . A r a p i i i d o v i su se otro sukobljavali i Palestinu j e napustilo m n o g o arapskih K O J O J RELIGIJI PRIPADAJU SUNITI 1 SUITI? S u n i t i i ijiti s u o s n o v n i ogranci Islama. Te su se s k u p i n e o d i j e l i l e u 7. stoljeu. Suniti i n e g l a v n i n u muslimana O n i su sljedbenici s u n i t e (puta) proroka M u h a m e d a i tvore d e v e t desetina od u k u p n o 5 1 3 , 0 0 0 , 0 0 0 muslim a n a na svijetu. ijiti su se od v e e skupine muslimana odvojili z b o g pitan j a v o d s t v a . G o d i n e 6 5 6 . Ali

41

T K O JE O T K R I O

MACNETIZAM? Vjeruje se da je magnetska svojstva n e k i h tvari prvi primijetio T a l e s . Taj je z n a n s tvenik ivio u G r k o j prije o t p r i l i k e 2500 g o d i n a . O t krio je da magnetski oksid

eljeza privlai strugotine eljeza. R a z l o g t o m e bila su magnetska svojstva tog minerala. Tales je roen o k o 624. godine pr. n. e r e i i v i o je do 5 4 6 . g o d i n e pr. n . e r e . P o r e d m a g netizma otkrio je i elektricitet.

Primijetio je da se na istrljane k o m a d i e jantara lijepe lagani p r e d m e t i i z a k l j u i o da se to d o g a a jer se na jantaru stvara n a b o j statikog elektriciteta. N a g r k o m s e jeziku jantar n a z i v a elektron pa o t u da p o t j e e rije elektricitet.

>

T K O JE B I O

PITAGORA? Pitagora je ivio u G r k o j o d 560. d o 500. g o d i n e p r . n . e r e . U j u n o j Italiji j e o s n o v a o j e d n u o d n a j v e i h filozofskih kola koja je djel o v a l a 800 g o d i n a . V j e r o v a o je da se sve moe objasniti b r o j e v i m a i to ga je u v j e r e nje d o v e l o do vanih otkria na polju matematike i glazbe. Pitagora i n j e g o v i s l j e d b e n i c i razvili su teoriju b r o j e v a . V j e rovali s u d a s e s v e m o e o b 42

jasniti p r o n a l a s k o m j e d n o s tavnih odnosa meu brojevima. Na podruju glazbe su otkrili da t o n o v i i z v e d e n i na i c a n i m instrumentima u g o d no z v u e ako se duine ica nalaze u jednostavnim o d n o s i m a , npr. a k o duljina j e d n e i c e iznosi p o l o v i n u , tri e tvrtine ili d v i j e t r e i n e duljine druge ice. Teorija o b r o j e v i m a d o v e l a je Pitagoru i n j e g o v e s l j e d b e nike do v a n i h ideja o m a t e matici i a s t r o n o m i j i . V j e r o v a l i su da se v e l i i n e putanja p o j e d i n i h planeta n a l a z e u j e d n o s t a v n i m o d n o s i m a , pa su

na t e m e l j u toga zakljuili da je Z e m l j a okrugla i da krui po putanji k a o i drugi p l a n e t i . Pitagora j e t a k o e r t v o r a c geometrijskog p o u k a o prav o k u t n o m trokutu koji d a n a s nosi n j e g o v o i m e . P r e m a t o m p o u k u kvadrat hipotenuze (stranice n a s u p r o t p r a v o m e kutu) j e d n a k je z b r o j u kvadrata kateta (stranica koje zatvaraju p r a v i kut).

ZNANOST I TEHNIKA > T K O JE PRVI O P I S A O uenika Demokrita. Vjerov a o je da bi rezanjem nekog p r e d m e t a na s v e m a n j e i m a nje d i j e l o v e n a p o k o n stigli do e s t i c e koju vie n e b i s m o mogli podijeliti. T a k v u j e esticu nazvao atomom (to na g r k o m jeziku z n a i nedjeljiv). Tvrdio je da atomi sigurno postoje jer se sam o time m o e objasniti raznolikost m e u p r e d m e t i m a ; razlikuju se z a t o to su graeni od m e u s o b n o povezanih razliitih vrsta a t o m a .

ATOME? Sve je graeno od atoma. To su vrlo sitne estice vidljive s a m o n a j m o n i j i m m i k r o s k o p i m a . G r k i filozof L e u k i p ( r o e n o k o 490. g o dine pr. n. ere) prvi je d o ao na z a m i s a o o a t o m i m a . Njegove su ideje bile ton e , ali i h j e p r i h v a t i l o v r l o malo ljudi. A t o m i su otkriveni tek prije neto m a n j e o d 200 g o d i n a . O L e u k i p o v o m u e n j u sazn a j e m o iz spisa n j e g o v o g

<

T K O SE N A Z I V A

O C E M GEOMETRIJE? Geometrija je grana matematike koja p r o u a v a likove p o p u t trokuta i kvadrata t e n j i h o v e v e l i i n e . G r k i filozof Euklid ( r o e n o k o 330. g o d i n e p r . n . e r e ) n a p i sao je prvu knjigu o t o m e i smatra se o c e m geometrije. E u k l i d o v a knjiga Elementi sadri d o k a z e m n o g i h g e o m e trijskih t e o r e m a , pa t a k o i P i tagorinog pouka. Dokazi p o t v r u j u ispravnost n e k o g > T K O JE U K A D I DO VANOG T a d a je to isto u i n i o sa k o m a d o m zlata iste t e i n e . P r i mijetio je da se koliina prelivene v o d e u prvom i drugom sluaju razlikuje, pa je zakljuio da kruna nije p o s v e zlatna. G o v o r i s e d a j e gol istrao n a ulicu v i u i H e u r e k a , to z n a i O t k r i o s a m . A r h i m e d j e izumitelj m n o gih v a n i h z n a n s t v e n i h p r o n a l a z a k a . I z u m i o j e koloturnik i prvi je o b j a s n i o zato neki p r e d m e t i plutaju na vodi.

t e o r e m a , a Euklid ih je t a k o m u d r o zamislio d a s e m n o g i koriste jo i d a n a s . O E u k l i d o v o m je i v o t u m a l o toga p o z n a t o . Iz spisa kasnijih filozofa s a z n a j e m o da je osnovao prvu matematiku kolu u A l e k s a n d r i j i . Euklid j e g e o m e t r i j u t u m a i o e g i p a t s k o m kralju P t o l o m e j u . Kralj se protivio u e n j u brojnih d o k a z a , ali m u j e Euklid n a t o o d g o v o r i o : N e postoji kraljevski put do p o z navanja geometrije.

DOAO

OTKRIA? O k o 250. g o d i n e p r . n . e r e kralj H i j e r o n n a r e d i o j e A r h i m e d u da ispita je li njegova kruna izraena od istoga zlata. A r h i m e d j e d u g o razmiljao k a k o d a o b a v i taj zadatak, sve d o k j e d n o g dana u kadi nije pronaao rjeenje. Arhimed je u p o s u d u do v r h a i s p u n j e n u v o d o m u r o n i o kraljevu krunu i zabiljeio koliko s e v o d e prelilo p r e k o r u b a .

43

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE I Z U M I O P r e m a p o l o a j u z m a j a iz k o j e g je ispala kugla m o g l o se odrediti mjesto potresa. U n u t a r instrumenta n a l a z i o se veliki uteg k o j e g su p o l u g e p o v e z i v a l e sa z m a j e v i m glav a m a . Z b o g p o d r h t a v a n j a tla uteg se zaljuljao, te se j e d n a od p o l u g a p o m a k l a i otvorila z m a j e v a usta. U s t a ostalih z m a j e v a ostala su z a t v o r e n a , t a k o d a j e ispala s a m o j e d n a kugla. O v a j s e seizmograf u p o t rebljavao za utvrivanje mjesta potresa k a k o bi se to prije m o g l a poslati p o m o .

SEIZMOGRAF? Seizmograf je instrument za biljeenje potresa. Prvu takvu napravu izradio je Kin e z C h a n g H e n g o k o 100. godine. P r v i seizmograf i m a o j e p r o m j e r o k o d v a metra i na n j e m u je stajalo est k i p o v a z m a j e v a s k u g l o m u ustima. I s p o d s v a k o g z m a j a nalazila se a b a . Prilikom potresa nap r a v a se zatresla, te je kugla iz usta j e d n o g od z m a j e v a pala u usta a b e . > T K O JE B I O H E R O N IZ

ALEKSANDRIJE? H e r o n Aleksandrijski bio je grki izumitelj koji je ivio u egipatskom gradu Aleks a n d r i j i . R o e n j e o k o 20. godine nae ere. Njegov najznaajniji izum bio je parni stroj. P a r a nastala v r e n j e m v o d e ulazila j e kroz cijevi u k u g l u , te je o d a t l e trcala kroz dvije m l a z n i c e i na taj n a i n okretala kuglu. U H e r o n o vo vrijeme ta je naprava smatrana igrakom. Ljudi su mogunosti parnoga s t r o j a u v i d j e l i t e k u 18. s t o ljeu kad je n j e g o v o m ir o m p r i m j e n o m izazvana revolucija u prometu i tehnici. H e r o n o v a kugla s e okretala jer ju je para i z l a e n j e m iz m l a z n i c a gurala u s u p r o t n o m s m j e r u , j e d n a k o k a o to se v r t n e prskalice o k r e u s u p rotno od smjera u k o j e m trca v o d a . M l a z n i motori na a v i o n i m a djeluju na istom p r i n c i p u k a o i H e r o n o v parni stroj. H e r o n je izumio mnoge n a p r a v e u kojima je u p o t r e b ljavao z u p a ni k e, poluge 44

i z r c a l a . J e d a n t a k a v izum bio j e taksimetar z a k o i j e . Z u p anici povezani s kotaima k o i j e p o m i c a l i su kazaljku pa se po njenom poloaju m o g l a oitati udaljenost to j u j e koija prela. M e u t i m , v e i n a H e r o n o v i h izuma nije se m o g l a p r a k t i n o upotrijebiti, v e se radilo o m e h a n i kim i g r a k a m a . N a p r i m j e r , izradio j e m o d e l kazalita u k o j e m su se likovi a u t o m a t ski kretali po p o z o r n i c i , k a o i h r a m ija su se vrata o t v a r a la k a d bi se na oltaru upalila vatra. H e r o n s v o j e n a p r a v e nije i z r a i v a o s a m o da bi za-

b a v i o l j u d e , v e j e elio prikazati p r i n c i p na k o j e m r a d e p o l u g e , zrcala i z u p a n i c i . B i o j e prva o s o b a koja j e poznavala prirodu zraka. D o k a z a o j e d a s e zrak m o e stlaiti i i s p r a v n o je z a k l j u i o da se to d o g a a jer se zrak sastoji od a t o m a koji se tla e n j e m m e u s o b n o pribliav a j u . P o r e d toga otkrio j e i p r i n c i p na k o j e m z r c a l o reflektira svjetlost.

ZNANOST I TEHNIKA > T K O JE B I O PRVI i t a k o otkrio m n o g e zanimljivosti u s v e m i r u , p r i m j e r i c e J u p i t e r o v e satelite. M j e r e i brzinu k o j o m se lopte kotrljaj u niz p a d i n u p r o u i o j e kako predmeti padaju. Izvodio je mnoge eksperimente, a ispravnost ideja d o k a z i v a o je mjerenjima. Z a t o kaemo da je Galileo postavio temelje eksperimentalnih metoda. Zalaui se za Kopernikov sustav, d o a o j e 1 6 1 6 . g o d i ne u s u k o b s C r k v o m , pa ga je Inkvizicija prisilila da se o d r e k n e svoja u e n j a .

MODERNI ZNANSTVENIK? M n o g i smatraju da je prvi moderni znanstvenik bio G a l i l e o koji je ivio u Italiji o d 1564. d o 1642. g o d i n e . U starome i srednjem vijeku zaboravljena su vana otkria starih G r k a . N a k o n njihovog obnavljanja Galileo je prvi unaprijedio znanost i svojim n o v i m otkriima. G a l i l e o j e b i o prvi o v j e k koji je t e l e s k o p u p e r i o u n e b o

<

T K O JE I Z U M I O

BAROMETAR? B a r o m e t r o m m j e r i m o tlak z r a k a . I z u m i o g a j e 1643. g o d i n e talijanski znanstvenik Evangelista Torricelli. Primijetio je da tlak zraka podie ivu do o d r e e n e visine u stupcu i zakljuio da bi se to svojstvo moglo u p o t r i j e b i t i za m j e r e n j e atm o s f e r s k o g tlaka. Torricelli j e d u g a k u staklenu cijev ispunio i v o m i u r o n i o je u p o s u d u sa i v o m . Tlak kojim j e zrak d j e l o v a o n a p o < T K O JE I Z U M I O SAT

vrinu i v e s p r e a v a o je istjec a n j e i v e iz c i j e v i . Torricelli je primijetio da se visina stupca i v e mijenja iz d a n a u dan. U b r z o j e shvatio d a s e t o d o g a a z b o g blagih p r o m j e na u a t m o s f e r s k o m t l a k u , te da bi se o i t a v a n j e m visine s t u p c a m o g a o izmjeriti tlak z r a k a . V a k u u m koji se stvorio u cijevi i z n a d s t u p c a i v e b i o j e prvi p r o i z v e d e n i v a k u u m u povijesti. P r e m a n j e m u se taj z a k o n z o v e Torricellijev zakon.

S KLATNOM? Sat s k l a t n o m sadri klatno k o j e se ljulja i j e d n o l i k o p o k r e e k a z a l j k e . P r v i tak a v s a t i z r a d i o j e 1657. g o dine Nizozemac Christiaan H u v g e n s . B i o je to prvi precizan sat u p o v i j e s t i . Klatnu je za p o m i c a n j e s j e d ne na d r u g u stranu uvijek p o trebno jednako vremena. To j e prvi primijetio G a l i l e o o k o 1583. godine promatrajui svjetiljku koja se ljuljala na stropu k a t e d r a l e u Pisi. P o m i -

slio je k a k o bi se na klatno m o g l e postaviti kazaljke koje bi se sa s v a k i m p o m a k o m klatna j e d n o l i k o o k r e t a l e . U z klatno o d g o v a r a j u e duljine t a k v o m bi se n a p r a v o m m o g l o mjeriti v r i j e m e . M e u t i m , G a l i l e o nikad nije uspio izraditi p r e c i z a n sat. Z a t o j e bio p o t r e b a n sloeni m e h a n i z a m kojeg j e i z u m i o tek H u v g e n s . H u v g e n s j e otkrio i S a t u r n o v prsten.

45

T K O JE I Z U M I O

MIKROSKOP? M i k r o s k o p s d v i j e ili v i e lea kakvog upotrebljavamo danas nije izum pojed i n c a . P o e v i u 17. s t o l j e u mikroskop su godinama usavravali n i z o z e m s k i , talijanski i britanski znanstvenici. Prvi sloeni m i k r o s k o p i gra e n i od d v i j e ili vie l e a pojavilisuseu 17. stoljeu. Slika nasrara u rafvom mifrosiopu nije bifa n a r o i t o otra. P r v i z n a n s t v e n i k koji je korisno upotrijebio m i k r o s k o p b i o j e A n t u n v a n L e e u w e n h o e k koji je ivio u Nizozemskoj od 1632. do 1 723. godine. U p o t r e b l j a v a o j e v l a s t o r u n o izra e n e m i k r o s k o p e s j e d n o m le o m . Poveavali su nekoliko stotina puta i d a v a l i prilino otru sliku, p a j e L e e u w e n h o ek doao do mnogih znaajnih otkria. P r o m a t r a o j e j e d n o s t a n i n e praivotinje i prvi j e u g l e d a o bakteriju, d a o j e p r v e o p i s e raznih tkiva, eritrocita, infuzorija, ivotinjskih spermija.

T K O JE P R V I ZA

T K O JE O T K R I O

UPOTRIJEBIO MIKROSKOP TKIVA? Talijanski znanstvenik M a r cello M a l p i g h i (1628-1694) prvi j e m i k r o s k o p o m istraivao ivo tkivo. Promatrajui ablja p l u a v i d i o je kako se kisik iz zraka o t a p a u krvi. M a l p i g h i j e prvi o p i s a o g r a u mozga i lene modine, kao i strukturu krvnih i miinih stanica te m n o g i h drugih dijel o v a ljudskog tkiva. O n j e bio osniva embriologije i mikroskopske anatomije. P r o u a v a o je krila imia i otkrio da s a d r e b r o j n e sitne k a n a l i e koje j e n a z v a o k a p i larama. O v o j e o t k r i e bilo p o s e b n o z n a a j n o jer je o b j a s n i l o kako krv kola t i j e l o m . K a p i l a r e p o v e z u j u arterije s v e n a m a t a k o da se krv m o e p o n o v no vratiti u s r c e . D o z n a a j n i h otkria n a polju m i k r o s k o p i j e d o a o j e i nizozemski biolog J a n S w a m m e r d a m koji j e 1 6 5 8 . g o d i n e prvi u g l e d a o c r v e n e krvne stanice. PROMATRANJE IVOG

STANICE? S v a iva bia g r a e n a su od stanica. V e i n a stanica je vrlo malih dimenzija i mogu se vidjeti samo mikroskopom. Prvi znanstvenici koji su upotrebljavali mikroskop opazili su stanice, ali n i s u z n a l i o b j a s n i t i t o j e to. Britanski znanstvenik Robert H o o k e promatrao je s t a n i c e pluta i n a z v a o ih njihovim imenom. Robert H o o k e je 1665. godin e o b j a v i o p r v u v a n u knjigu o mikroskopiji p o d naziv o m Micrographia. S a d r a l a je velianstvene crtee brojnih p r e d m e t a i ivih b i a to ih je H o o k e prouavao mikroskopom. N e k o l i k o crtea prikazivalo je m a l e n e o t v o r e to se m o g u vidjeti u oplutnjeloj kori hrasta plutnjaka. i n i l o se d a j e pluto g r a e n o o d u p ljih o d j e l j a k a koje j e H o o k e nazvao stanicama. H o o k e je pronaao i mnoga znaajna otkria na polju fizike, m a t e matike, mehanike, kemije, a s t r o n o m i j e i biologije.

46

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE O T K R I O

ZATO SE JAVLJA DUGA? Ljudi su brzo primijetili da se d u g a javlja a k o k i n e kapi obasja S u n c e . To se dogaa jer se p r o l a s k o m kroz kine kapi bijela svjetlost razlae na razliite b o j e . Isaac N e w t o n je to dokazao proputajui sunevu zraku k r o z p r i z m u . Iza p r i z m e s e pojavio itav spektar boja, dokazujui da je bijela svjetlost mjeavina o b o j e nih svjetlosti. Kine kapi djeluju p o p u t m a l i h prizama i stvaraju d u g u . _ T K O JE O T K R I O proraunima pokuao je dokazati da zakonu gravitacije p o d l i j e u sva svemirska tijela. N o , N e w t o n nije p o z n a v a o tonu veliinu Zemlje, pa rezultati koje je d o b i o nisu ili u prilog teorije. Ispravnost svoga z a k o n a , kojeg je nazvao i m e n o m opi zakon gravitacije, uspio je d o k a z a t i tek 20 g o d i n a kasnije. K a k o b i d o k a z a o d a j e bijela svijetlost zaista m j e a v i n a o b o j e n i h svjetlosti, Isaac N e w t o n je u zraku razloene svjetlosti stavio d r u g u p r i z m u i p o m o u nje p o n o v n o d o b i o bijelu svijetlost. D r u g a prizma je okupljala zrake obojene svjetlosti u bijelu svjetlost. N e w t o n j e taj p o k u s i z v e o 1 6 6 5 . ili 1 6 6 6 . g o d i n e . G o d i ne 1668. izumio je teleskop reflektor koji je umjesto l e e sadrao udubljeno zrcalo. Veliki teleksopi k a k v e d a n a s koriste a s t r o n o m i v e i n o m su reflektori.

GRAVITACIJU? Stvari padaju na tlo jer ih p r i v l a i sila g r a v i t a c i j e . T o je prvi shvatio britanski znanstvenik Isaac N e w t o n 1642-1727). Izjavio je da je na takvu pomisao doao promatrajui jabuku kako pada sa stabla. Newton je jabuku promatrao 1665. godine, pitao se ima li Z e m l j a gravitacijsku silu koja djeluje i na M j e s e c te ga dri u svojoj putanji. B r o j n i m T K O JE I Z U M I O ZRANU CRPKU? Njemaki znanstvenik Otto von G u e r i c k e (16021686) bio je prvi o v j e k koji je istisnuo zrak iz p o s u d e i tako stvorio v a k u u m . Z r a n u c r p k u je i z u m i o 1647. g o d i n e , u v r i j e m e k a d je v e i n a ljudi v j e r o v a l a da v a k u u m ne m o e postojati. Da bi p o k a z a o djelotvornost zrane crpke, Guericke je p o d stakleno z v o n o stavio sat. K a d je iz z v o n a s t i s n u o zrak, z v u k k u c a n j a

sata j e nestao. T o s e d o g o d i l o jer s e z v u k n e m o e kretati v a k u u m o m . Isto j e t a k o p o k a z a o d a s e svijea gasi k a d se iz njene o k o l i n e istisne zrak. G o d i n e 1657. izveo je zauujui p o k u s . S p o j i o j e dvije p o l u k u g l e i i z njih istisnuo zrak. T a d a j e d o v e o k o n j e d a p o k u a j u razdvojiti p o l u k u g l e . Konji nisu uspjeli jer nisu mogli svladati tlak z r a k a koji j e d j e l o v a o n a polukugle.

47

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE ZA V R I J E M E PODIGAO Franklin je u zrak podignuo z m a j a . N a kraju niti o d z m a j a p o j a v i l e su se elektrine iskre. I z v o d e i taj e k s p e r i m e n t Franklin j e shvatio zato se javljaju g r o m o v i i i z u m i o je g r o m o b r a n . O n j e prvi p r e t p o s t a v i o da elektnni n a b o j m o e biti pozitiv i negativan. B e n j a m i n Franklin je veliki d r a v n i k i odigrao je v a n u u l o g u u osnivanju Sjedinjenih Amerikih Drava.

OLUJE ZMAJA?

G o d i n e 1752. a m e r i k i znanstvenik Benjamin Franklin izveo je jedan od najopasnijih pokusa u povijesti. J e d n o g olujnog dana podigao je zmaja da bi dokazao da je grom o b l i k e l e k t r i c i t e t a . Isti su p o k u s pokuali izvesti i d r u g i z n a n s t v e n i c i , ali su svi p r i t o m p o g i n u l i . e l e i d o k a z a t i d a olujni o b l a c i s a d r e elektini n a b o j , > T K O JE O T K R I O

KAKO SU IZGLEDALE PRETPOVIJESNE IVOTINJE? Francuski znanstvenik G e orges Cuvier prvi je prouavao pretpovijesne ivotinje. Traio je fosilne ostatke i p o v e z i v a o kosti u l o g i n u c j e l i n u . Na taj je nain objasnio evoluciju dananjih ivotinja. C u v i e r j e prvi uspjeh postigao 1796. godine kad je prona a o i z u m r l o g slona razliitog o d svih d a n a n j i h vrsta. N j e > T K O JE K L A S I F I C I R A O BILJKE I IVOTINJE? S v e biljke i ivotinje p o r e d narodnih imena imaju i l a t i n s k a ili z n a n s t v e n a imena. Narodna imena se razlikuju od mjesta do mjesta, d o k su latinska svugdje jednaka. Sistem klasifikacije biljaka i ivotinja po latinskim i m e n i m a izmislio je Carl L i n n 1735. g o d i n e . Po Linnovom klasifikacijskom sistemu biljni i ivotinjski svijet podijeljen je 48 g o v o n a j v e e d o s t i g n u e bila j e identifikacija d r e v n o g lete e g g m a z a kojeg j e n a z v a o pterodaktil. C u v i e r o v primjer slijedio j e na v i e razliitih s k u p i n a . J e d i n k e koje m e u s o b n o nalikuju svrstane su u istu s k u p i n u , d o k su sline skupine okupljene u z a j e d n i k e vie g r u p e . Iz latinskoga ili z n a n s t v e n o g i m e n a s a z n a j e m o kojoj skupini p r i p a d a j u p o j e d i n e biljke ili ivotinje, s kojim su j e d i n k a m a s r o d n e i od kojeg su se z a j e d n i k o g pretka razvile. britanski z o o l o g R i c h a r d O w e n . O n j e otkrio d i n o s a ure i 1 8 5 4 . g o d i n e izradio n j i h o v e p r v e m o d e l e u prirodnoj veliini.

ZNANOST I TEHNIKA > T K O JE P R V I STAROST koji je i v i o u Britaniji od 1726. d o 1797. godine. O n je p u t o v a o irom svijeta i p r o u a v a o reljef te sastav p o j e dinih stijena. Hutton je zakljuio da se Z e m l j i n reljef vrlo s p o r o mijenja te da je za p o s t a n a k nekih oblika t r e b a l o m n o g o g o d i n a . N a s t a v i v i n j e g o v rad C h a r l e s Lyell je p r o c i j e n i o da su n e k e stijene stare vie stotina milijuna godina. N a k o n paljivog p r o u a v a n j a meteorita z n a n s t v e n i c i d a n a s vjeruju d a j e Z e m l j a nastala prije 4 , 5 m i lijarde g o d i n a .

PROCIJENIO ZEMLJE?

Ljudi su d u g o pokuavali izraunati starost n a e g plan e t a . U 17. s t o l j e u i r s k i je nadbiskup na temelju stare literature zakljuio da je Z e m l j a n a s t a l a 4004. g o d i n e pr. n . e r e . P r o u a v a n j e m sastava stijena g e o l o z i su kasnije otkrili da je o n a m n o g o starija. O s n i v a znanstvene grane r z n a t e k a o geologija bio j e l a m e s H u t t o n (slika d e s n o )

<

T K O JE P R V I ELEKTRINU

PROIZVEO STRUJU?

Talijanski lijenik Luigi G a l vani je osamdesetih godina 18. s t o l j e a p r v i p u t a u p o vijesti p r o i z v e o e l e k t r i n u struju. On je bakrenim kukama objesio ablje krakove na eljeznu ogradu. Primijetio je da su se krakovi trzali. R a z l o g t o m e bila j e slaba e l e k t r i n a struja k o j u su proizvele kovine. V l a g a u abljim k r a k o v i m a p o v e z a l a j e razliite < T K O JE I Z U M I O

kovine u kukama i ogradi i na isti n a i n k a o u bateriji izazvala stvaranje e l e k t r i n e struje. Elektrina struja uzrokovala je grenje m i i a , te su se ablji k r a k o v i trzali. T o j e objanjenje dao Volta koji je kasnije i z u m i o bateriju. M e u t i m , G a l v a n i m u n i k a d nije p o v j e r o v a o . B i o j e u v j e r e n d a ivotinje stvaraju elektricitet te da on p o t j e e iz abljih krakova.

BATERIJU? B a t e r i j u j e 1800. g o d i n e i z u mio talijanski znanstvenik Alessandro Volta. Sastojala se od niza s r e b r n i h i cinanih ploica m e u s o b n o odvojenih kartonom natopljenim slanom v o d o m . U njoj je nastajala jaka elektrina struja. V o l t a je na z a m i s a o o izradi baterija d o a o p r o u a v a j u i p o k u s to ga je u i n i o G a l v a n i . Shvatio je da se d o d i r o m d v a j u metala

s o t o p i n o m soli ili drugih tvari m o e izazvati elektrina struja. Ispitivao je razliite m e t a l e i o t o p i n e sve d o k nije otkrio k a k o nastaje najjai n a p o n . P o v e z i v a n j e m vie parova ploica u lanak p o v e a v a o se n a p o n na isti nain kao kad nekoliko baterija p o v e e m o i c o m . U ast tog v e l i k o g otkria imenom Volte nazvana je j e d i n i c a za elektrini napon.

49

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE D O K A Z A O DA ATOMI POSTOJE? Na z a m i s a o o a t o m i m a p r v i su doli starogrki filozofi, ali o n i n i s u m o g l i d o k a z a t i da su tvari zaista g r a e n e od atoma. Britanski znanst v e n i k J o h n D a l t o n j e 1803. g o d i n e dokazao da atomi p o s t o j e iako su bili p r e m a leni da bi se vidjeli ondanjim mikroskopom. Dalton je znao da su s v e tvari g r a e n e od elemenata. V o d a se, n a p r i m j e r , sastoji o d v o d i k a > T K O JE B I O CHARLES i kisika. S v a k a koliina iste tvari uvijek sadri o d r e e n e e l e m e n t e u istim o m j e r i m a , Dalton je dokazao da se to dogaa zbog naroitog naina vezivanja atoma u istim t v a r i m a . O n j e takoer d o k a z a o d a razliiti a t o m i imaju razliitu a t o m s k u teinu,

DARWIN? Charles Darwin je bio britanski znanstvenik koji j e i v i o o d 1809. d o 1882. godine. Prvi je dokazao da su se sva iva b i a razvila evolucijom. Mlade ivotinje se esto neznatno razlikuju od svojih roditelja. Kroz m n o g o generacija ivotinja m o e polako mijenjati svoj oblik i n a k r a j u se r a z v i t i u n e k u n o v u v r s t u . Taj s e p r o c e s naziva e v o l u c i j o m . Darwinova evolucijska t e o r i j a o b j a v l j e n a j e 1859. godine.

D a r w i n je d o k a z e u prilog e v o l u c i j e s a k u p i o tijekom petogodinjeg putovanja oko svijeta. V i d i o j e m n o g o ivotinja i p o e o je vjerovati d a o d n e k e vrste e v o l u c i j o m nastaje d r u g a . N o , nije m o g a o d o k a z a t i zato se to dogaa. N a k o n putovanja 20 g o d i n a j e p o k u a v a o objasniti kako dolazi do evolucije. Pretpostavljao je da je evolucija posljedica prirodnog odabira. N e k e se ivotinje p o s t e p e n o p r i l a g o a v a j u uvjetima 50

o k o l i n e i razvijaju u n o v u vrstu, d o k slabije p r i l a g o e n e vrste i z u m i r u . Ta je teorija objasnila velik broj ivih vrsta na svijetu. Razliite vrste biljaka t a k o e r su se razvile e v o l u c i j o m . Isto tako su i ljudska b i a e v o l u irala od stvorenja slinih m a j munu. J e d a n o d najvanijih d o k a z a e v o l u c i j e bila j e s k u p i n a z e b a koju j e D a r w i n pronaao na otoju Galapagos u Junoj Americi. Te su ptice izgledale vrlo s l i n o , ali su se m e u s o b n o r a z l i k o v a l e o b l i k o m kljuna.

D a r w i n je vjerovao da su sve e v o l u i r a l e od iste vrste to je n e k o u prolosti doletjela na o t o j e . P a r e n j e m i irenjem na o t o k u ptice su p r o n a l a z i l e n o v u h r a n u i p r i l a g o a v a l e se n a i n u ishrane koji im je b i o d o s t u p a n . Na taj su se n a i n p o l a k o razvijale u n o v e vrste. D a n a s s e n e k e vrste z e b a hrane sjemenkama i plodovima, druge eerima i oraiima, dok tree jedu kukce.

ZNANOST I TEHNIKA TKO JE OTKRIO ZAKONE NASLJEIVANJA! Djeca n a s l j e u j u o s o b i n e svojih r o d i t e l j a i na o d r e eni n a i n su im slina, biljke i i v o t i n j e t a k o e r nasljeuju n e k a svojstva. Zakone nasljeivanja otkrio je sveenik Gregor M e n d e l k o j i j e i v i o o d 1822. d o 1884. g o d i n e u e k o s l o vakoj. Genetiku je prouavao s a d e i graak u s a m o s a n s k o m v r t u i m o t r e i razvoj biljaka. M e n d e l je mnogo godina p o s v e t i o p r o u a v a n j u genetike. Uzgojio je bezbrojne gen e r a c i j e graka i kriao razliite vrste k a k o bi v i d i o koja e svojstva prijei n a d r u g u generaciju. O t k r i o je da vrsta graka koja nastaje k r i a n j e m ovisi o k o m b i n a c i j i svojstava o b j e roditeljske biljke. U s p i o j e sastaviti z a k o n e kojima j e o b jasnio nasljeivanje. M e u t i m , n j e g o v e su tvrdnje prihv a e n e tek 5 0 g o d i n a kasnije.

<

T K O JE P O V E Z A O STRUJU

ELEKTRINU

I MAGNETIZAM? Danski znanstvenik Hans O e r s t e d j e 1820. g o d i n e o t k r i o d a e l e k t r i n a s t r u j a izaziva m a g n e t i n a svojstva. P o s t a v i o je iglu k o m p a s a nedaleko ice i kroz icu pustio elektrinu struju. Igla se o k r e n u l a jer je ica z b o g protoka struje postala magnetina. O e r s t e d o v o otkrie povezanosti e l e k t r i n e struje i m a g netizma bilo j e v r l o z n a a j -

n o . U b r z o n a k o n toga britanski z n a n s t v e n i k M i c h a e l F a r a d a y izradio j e prvi e l e k t r o m o tor. Elektrina struja k o j o m se n a p a j a m o t o r stvara m a g netsko p o l j e i izaziva okretanje m a g n e t a u m o t o r u . F a r a d a y je kasnije i z u m i o i elektrini g e n e r a t o r u k o j e m se elektrina struja p r o i z v o d i okretanjem icanih zavojnica u magnetskom polju. Transformatori mijenjaju e l e k t r i n u struju u m a g n e t i z a m i p o s t u p a k se p o n a v l j a .

svjetlosti snimio je p r v u fotografiju u b o j i . M a x w e l l je znao da su elektricitet i m a g n e t i z a m p o vezani. Brojnim proraunima doao je do podatka da bi z r a k e sastavljene o d m a g n e t skih i elektrinih polja putov a l e b r z i n o m j e d n a k o m brzini svjetlosti. Z b o g toga je z a k l j u i o da je svjetlost elektromagnetsko zraenje. Tvrd i o je da u t o m sluaju m o raju postojati i d r u g e vrste elektromagnetskog zraenja. N a k o n M a x w e l l o v e smrti, 1 8 8 8 . g o d i n e otkriveni su radio valovi. 51

fi TKO JE OTKRIO P R I R O D U SVJETLOSTI? Svjetlost je e l e k t r o m a g n e t s k i val. T u j e i n j e n i c u o t * krio b r i t a n s k i z n a n s t v e n i k J a m e s Clerk Maxwell. O n

je 20 godina p r o u a v a o prir o d u s v j e t l o s t i , d a b i 1873. godine postigao uspjeh. M a x w e l l j e bio o p i n j e n svjetlou. Dvanaest godina prije n e g o je otkrio p r i r o d u

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE S V R S T A O ELEMENTE? elementa. Mendeljejev je sline e l e m e n t e r a s p o r e d i o u z a j e d n i k e g r u p e , ali su mu na n e k i m mjestima ostale praznine. Umjesto da promijeni tablicu i popuni praznine, Mendeljejev je izjavio d a o n e predstavljaju e l e m e n t e koji jo nisu otkriveni. Po poloaju u sustavu p r e d v i d i o je karakteristike tri j o neotkrivena elementa. U b r z o p o t o m ti su e l e m e n t i otkriveni i potvrdili su M e n d e l j e j e v o v a predvianja.

KEMIJSKE

S v e tvari g r a e n e s u od neto vie od stotinu elemenata. Ruski znanstvenik Dmitrij M e n d e l j e j e v s v r s t a o j e e l e m e n t e p o zajednikim karakteristikama u nekoliko grupa. G o d i n e 1869. o b j a v i o j e p e r i o d n i sustav e l e m e n a t a . Mendeljejevov periodni sustav e l e m e n a t a u p o t r e b l j a v a se jo i d a n a s . U v r i j e m e k a d je o b j a v l j e n ljudi su p o z n a v a l i 63 > T K O JE Z A S L U A N ZA

V I E O D 1000 I Z U M A ? T h o m a s Edison je ivio u S A D o d 1847. d o 1 9 3 1 . g o d i n e . Za ivota je izumio v i e o d 1300 i z u m a . Najpoznatiji izum mu je f o n o g r a f i z 1877. g o d i n e . Z v u k j e r e p r o d u c i r a o n a isti n a i n k a o i g r a m o f o n , ali je umjesto ploa koristio valjke. Prvi zvuk kojeg je E d i s o n s n i m i o bila je recitacija djeje pjesmice Marija je imala malo janje.

V e i n u i z u m a E d i s o n nije otkrio s a m o s t a l n o . N a k o n n e k o l i k o prvih uspjeha o k o sebe je okupio znanstvenike i t a k o o s n o v a o prvi istraivaki laboratorij. Edison j e istraivanja u s m j e r a v a o n a sva p o d r u j a u kojima se m o g l o izraditi neto korisno. P o r e d fonografa z a snimanje zvuka Edison je izumio i m n o g e druge naprave. G o d i n e 1879. izradio je elektrinu sijalicu. N o , istovremeno je to uinio i britanski z n a n s t v e n i k J o s e p h S w a n , p a s e taj p r o n a l a z a k pripisuje o b o j i c i . A l e x a n d a r 52

Bell je 1876. godine izumio t e l e f o n , a u b r z o n a k o n toga E d i s o n ga je usavrio i p r e t v o r i o u upotrebljivu napravu. Godine 1881. E d i s o n j e u S A D izgradio e l e k t r a n u . P o r e d britanske, bila je to p r v a elektrana na svijetu. Edison je takoer pridonio i i z u m u filma. N j e g o v je istra i v a k i tim p o k u a o snimiti slike na d u g a k u filmsku traku i tada ih b r z o r e p r o d u c i r a ti. P r v o p r i k a z i v a n j e o d r a n o je 1 8 9 1 . g o d i n e u E d i s o n o v o m laboratoriju. G o d i n e 1 8 8 3 . Edison j e

primijetio t a k o z v a n i E d i s o n o v efekt koji p o t i e p r o t j e c a n j e e l e k t r i n e struje kroz v a k u um u elektronskoj c i j e v i . To su o t k r i e z n a n s t v e n i c i kasnije primijenili za izradu prvih r a d i o - u r e a j a . E d i s o n o v efekt se javlja i u k a t o d n i m c i j e v i ma u televizijskim u r e a j i m a .

ZNANOST I TEHNIKA

.I TKO JE OTKRIO RADIOAKTIVNOST? Radioaktivnost je vrsta nevidljivog zraenja kojeg i e 1896. g o d i n e o t k r i o francuski znanstvenik Antoine Becquerel primijetivi z r a e n j e to ga je i z a z i v a o u r a n . U r a n se danas upotrebljava kao nuklearno gorivo. R a d i o a k t i v n o s t ili r a d i j a c i j a m o e j a k o tetiti l j u d s k o m zdravlju. G o r e prikazana oznaka upozorava nas na opasnost od radijacije. Becquerel je radioaktivnost :tkrio s l u a j n o . P o s t a v i o j e komadi minerala s uranom ~a fotografsku p l o u _ ~ i o t a n u u c r n i papir. P l o u nije u p o t r i j e b i o , v e j u j e : m a h razvio. Iznenadio se -ledavi da je ploa s\ ijetljena k a o da je bila z i o e n a j a k o j svjetlosti. ^ b r z o je shvatio da je e . idljivo z r a e n j e iz m i n e r a l a p r o l o kroz papir i osvijetlilo p l o u . M a r i a Curie je to zraenje masnije n a z v a l a radioaktivnou.

A T K O J E 1900. G O D I N E IZAZVAO REVOLUCIJU U FIZICI?

T K O JE O T K R I O

RADIJ? Marie Curie je roena u P o l j s k o j , ali j e z a j e d n o s a suprugom Pierrom Curiem ivjela i radila u F r a n c u s k o j . Suprunici su vjerovali da mineral u r a n o v o k s i d sadri nepoznati element. N a k o n etiri g o d i n e uspjeli su ga i z d v o j i t i i n a z v a l i ga radij. D a n a s se radij upotrebljava za lijeenje raka. U r a n o v oksid j e radioaktivan, a M a r i e i P i e r r e C u r i e su v j e r o v a l i da je uzrok t o m e radij. Iz o s a m t o n a u r a n o v a o k s i d a uspjeli su izdvojiti svega j e d a n g r a m radija. P o s t u p k o m i z d v a j a n j a nije se uklonila radioaktivnost, te se pokazalo da novi element snano zrai. Bio je to d o k a z d a radijacija p o t j e e i z r a v n o iz a t o m a radioaktivnih elemenata. To j e o t k r i e kasnije o m o g u i l o proizvodnju nuklearne energije iz r a d i o a k t i v n i h elemenata.

Fizika je z n a n s t v e n a disciplina koja p r o u a v a i energiju. Njemaki znanstvenik Max Planck je 1900. g o d i n e p o s t a v i o n o v u t e o r i j u i n a z v a o je kvantnom teorijom. Prije tog vremena znanstvenici nisu razumjeli n e k e oblike energije. Kvantna teorija je objasnila mnoga vana p i t a n j a o e n e r g i j i i na t a j nain znatno unaprijedila fiziku. K v a n t n a teorija o b j a n j a v a da se energija u o b l i k u svjetlosti i drugih zraka ili v a l o v a sastoji od sitnih energetskih estica. Te su estice poznate kao kvanti. Kvant svjetlosti se n a z i v a i f o t o n . P o l a z e i o d t e teorije, z n a n s t v e n i c i su uspjeli objasniti k a k o a t o m i p r i m a j u i proizvode energiju. Kvantna teorija g o v o r i i o t o m e k a k o se u f o t o e l e k t r i n i m ili s o l a r n i m e l i j a m a svjetlost pretvara u energiju.

53

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE P R V I alfa z r a k a m a . G o d i n e 1 9 1 1 . primijetio j e d a n e k e z r a k e s k r e u u s u d a r u sa krutom s r e d i n o m a t o m a , ili a t o m s k o m j e z g r o m . Kasnije se p o k a z a l o da je a t o m s k a jezgra g r a e n a o d m a l e n i h estica to ih z o v e m o protonima. Rutherford je duikove a t o m e podijelio izbijajui alfa z r a k a m a p r o t o n e iz j e z g r e , te je na taj n a i n stvorio a t o m e kisika. Prvi puta u povijesti j e d a n se element pretvorio u drugi.

PODIJELIO ATOM? S v e do poetka naega stoljea znanstvenici su vjerovali da je atom najmanja postojea estica. G o d i n e 1911. britanski fiziar E r n e s t R u t h e r f o r d otkrio je da su atomi g r a e n i od jo sitnijih dijelova. est godina kasnije podijelio je a t o m izbijajui e s t i c e iz plinovitog duika. Rutherford je atome istraivao b o m b a r d i r a j u i ih > TKO J E P O S T A V I O RELATIVNOSTI?

TEORIJU

T e o r i j u r e l a t i v n o s t i j e 1905. godine objavio Albert Einstein. Na njoj je radio vrlo d u g o i n e p r e s t a n o ju je nadopunjavao i usavravao. Teorija relativnosti bavi se p r o s t o r o m i v r e m e n o m , te masom i energijom. Einstein je te p r o b l e m e obraivao na posve drukiji nain nego njegovi prethodnici. Njegova su objanjenja omoguila pojavu mnogih otkria, a m e u njima i nuklearne energije. brzini svjetlosti m a s a postaje b e s k o n a n a i v r i j e m e se zaustavlja. T o z n a i d a n i j e d n o tijelo ( p r i m j e r i c e svemirski b r o d ) n e m o e putovati b r z i n o m j e d n a k o m ili v e o m o d b r z i n e svjetlosti. U svojoj teoriji Einstein nav o d i da gravitacijska sila iskrivljuje s v e m i r . T v r d i o je da j a k o gravitacijsko p o l j e S u n c a ili drugih z v i j e z d a savija svjetlosne z r a k e i i z r a u n a o u kolikoj se mjeri to d o g a a . T a j e p o j a v a kasnije u o e n a prilikom p o m r i n e S u n c a i to tono onako kako ju je Einstein p r e d v i d i o . A l b e r t Einstein j e r o e n u N j e m a k o j 1879. godine. V e i n u ivota p r o v e o j e u Njemakoj i vicarskoj, a u m r o je u S A D 1 9 5 5 . g o d i ne. P o r e d Arhimeda i Isaaca N e v v t o n a , smatra se j e d n i m od n a j v e i h fiziara u p o v i jesti.

U teoriji relativnosti Einstein je naveo nekoliko zauujuih zakljuaka. J e d a n o d njih j e d a s e m a s a i z r a v n o pretvara u energiju i pritom od m a l e k o l i i n e tvari nastaje g o l e m a energija. Ispravnost te t v r d n j e dokazana je otkriem nuklearne energije. Drugi zakljuak bio je da predmeti kretanjem postaju tei, a v r i j e m e im prolazi sporije. Ta se pojava primjeuje samo k o d izuzetno velikih brzina i m o e se pratiti na brzim a t o m s k i m e s t i c a m a . Pri 54

>

T K O JE O T K R I O

VITAMINE? Vitamini su spojevi neophodni za nae zdravlje. Z b o g njihovog nedostatka u hrani ubrzo se javljaju razne bolesti. Vanost vitamina sluajno j e o t k r i v e n a 1896. g o d i n e , kad je nizozemski znanstvenik Christiaan Eijkman primijetio da pilii hranjeni Ijutenom riom esto obolijevaju. To se d o g a a l o j e r j e I j u t e n a ria siromana vitaminima.

V a n j s k e Ijuskice rie s a d r e b r o j n e v i t a m i n e , ali se o n i Ijutenjem u k l a n j a j u . E i j k m a n t o nije z n a o . D o saznanja d a ivi o r g a n i z m i z a h t i j e v a j u m a l e k o l i i n e nekih s p o j e v a doao je 1906. godine britanski z n a n s t v e n i k Frederick Hopkins. O n j e v j e r o v a o da se tim s p o j e v i m a m o g u izlijeiti bolesti p o p u t s k o r b u t a , to se kasnije pokazalo ispravnim. N e o p h o d n i spojevi nazvani su vitaminima. D a n a s poznajemo mnotvo razliitih v i t a m i n a .

vitamin A tijamin B, riboflavin B 2 nijacin piridoksin pantotenska kiselina folina kiselina vitamin B , 2 vitamin C vitamin D vitamin E

0080

<3 o W
00
HRANA

<

T K O JE I Z U M I O

TRANZISTOR? T r a n z i s t o r s u 1948. g o d i n e izumili ameriki znanstvenici W i l l i a m S h o c k l e y , J o h n Bardeen i W a l t e r Brattain. Z b o g sitne grae i velike pouzdanosti tranzistori su u elektronskim aparatima ubrzo zamijenili elektronske cijevi. Njihovim otkri e m o m o g u e n a je proizv o d n j a prenosivih televizijskih i radio ureaja. Tranzistori s u g r a e n i o d kom a d i a silikona ili drugih tva< T K O JE O T K R I O DNK?

ri koje p o j a a v a j u e l e k t r i n u struju. M o g u s e m e u s o b n o p o v e z a t i u m a l e ali s l o e n e strujne s k l o p o v e to o b r a u j u televizijske ili r a d i o signale. P e d e s t i h g o d i n a n a e g stoljea zapoela je proizvodnja integriranih k r u g o v a . O n i s e sastoje o d j e d n o s t a v n i h k o m p o n e n t i sastavljenih o d v i e m e u s o b n o povezanih tranzistora koji z a t v a r a j u strujni s k l o p . M i k r o i p o v i su vrste integriranih k r u g o v a sastavljenih od vie tisua tranzistora.

STRUKTURU

Deoksiribonukleinska kisel i n a , ili D N K , j e t v a r k o j u sadre sve ive stanice. O n a je nosilac gena odgovornih za nasljeivanje. G o d i n e 1953. B r i t a n a c F r a n cis C r i c k i A m e r i k a n a c J a m e s W a t s o n otkrili su strukturu D N K . Time je objanjen m e h a n i z a m nasljeivanja. M o l e k u l e D N K imaju s p o s o b nost u d v o s t r u a v a n j a u stanic a m a . T i m p r o c e s o m nastaju

n o v e stanice koje s u j e d n a k e o n i m starima. S v e stanice n e k o g i v o g b i a kopije su stanica n j e g o v i h roditelja, pa o n o nasljeuje n j i h o v a svojstva. C r i c k i VVatson su otkrili d a s e m o l e k u l e D N K sastoje o d s k u p i n a a t o m a rasporeenih u dva zavinuta lanca. Prilikom u d v o s t r u a v a n j a lanci se r a z m o t a j u i formiraju n o v e m o l e k u l e D N K u kojima je raspored atoma jednak kao u prvotnoj molekuli. S v e osobine nekog bia ovise o strukturi m o l e k u l e D N K .

55

>

TKO

SU

BILE

AMAZONKE? D r e v n i su G r c i priali prie o narodu ratobornih ena zvanih Amazonke. O n e su ratovale poput mukaraca, a ni u h r a b r o s t i n i s u za n j i ma zaostajale. Vladar im je uvijek bila kraljica. G o v o r i se da su A m a z o n k e ivjele n a o b a l a m a C r n o g a m o r a . N o , G r c i koji s u s e tamo naselili nisu pronali nik a k v e t r a g o v e tog n a r o d a . Pustolovina grkog junaka H e r a k l a o b j a n j a v a zato. H e r a k l o je k r e n u o u v o j n i p o h o d protiv a m a z o n s k e kraljice H i p o l i t e . U toj je b o r b i kraljica p o g i n u l a , a A m a z o n ke su p r o t j e r a n e s n j i h o v o g > T K O JE M O R A O DVANAEST

p o d r u j a . T o k o m trojanskog rata A m a z o n k e su se jo j e d n o m s u k o b i l e s G r c i m a , ali je i o v a j puta Ahilej u b i o njihov u kraljicu. Slike A m a z o n k i se esto pojavljuju n a g r k i m v a z a -

m a . U bitkama su se sluile l u k o m i strijelom, k o p l j e m , s j e k i r o m , titom i l j e m o m . Pretpostavlja se da je rijeka Amazona u Junoj Americi ime d o b i l a p o n a r o d u ratobornih ena.

OBAVITI

POSLOVA? Heraklo je bio najpoznatiji antiki junak. Prvenstveno se isticao n e v j e r o j a t n o m snagom. P r e m a legendi H e r a k l o j e b i o sin b o g a Z e u s a i A l k m e n e . Z e u s o v a e n a H e r a bila j e toliko l j u b o m o r n a da je eljela ubiti dijete, te je poslala d v i j e z m i j e da ga ubiju u k o l i j e v c i . N o , mali j e H e r a k l o v e b i o d o v o l j n o jak da ih z a d a v i g o lim r u k a m a . H e r a j e prisilila H e r a k l a d a slui kralju Euristeju. Kralj mu je zadao dvanaest poslova mislei da ih n i j e d a n o v j e k n e b i m o g a o o b a v i t i . P a ipak, H e r a k l o j e u s p j e n o ispunio svaki z a d a t a k . 56

B o r i o se s divljim zvijerima i udovitima s mnogo glava, hvatao konje-ljudodere i ubijao ptice-ljudoderke. O i s t i o je staju sa 3 0 0 0 zvijeri p r o m i j e n i v i tok rijeke, n o sio j e Z e m l j u n a r a m e n i m a i u a o u p o d z e m n i svijet. H e r a k l o j e d o i v i o jo

m n o g o p u s t o l o v i n a i b o r i o se s b r o j n i m neprijateljima. N a kraju ga je iz l j u b o m o r e otrov a l a vlastita e n a . N o , b o g o vi su h r a b r o g j u n a k a p o z v a l i na O l i m p , gdje je s njima n a stavio ivjeti.

MUOVI, LEGENDE I JUNACI < T K O JE B I O AGAMEMNON? P r e m a legendi o trojans k o m ratu Troja je d e s e t g o d i n a bila p o d g r k o m opsadom. Na elu grke v o j s k e bio je m i k e n s k i kralj Agamemnon. N a A g a m e m n o n o v o j obitelji lealo j e b o j e prokletstvo. K a d i m j e ubijen o t a c , A g a m e m n o n i n j e g o v brat M e n e laj pobjegli su u S p a r t u i o n dje se oenili spartanskim princezama. A g a m e m n o n s e kasnije > T K O JE BILA HELENA? s p a r t a n s k o g kralja M e n e l e j a , ali j e p o n o v n o oteta. O v a j put je to u i n i o trojanski kraljevi Pari. T r a e i o s v e t u (i oslobaanje Helene) Grci su napali Troju. N a k o n dugogodinjeg r a t o v a n j a G r c i s u d o bili rat, Pari je ubijen i H e l e na se vratila M e n e l a j u (u n e kim j e p r i a m a d o i v j e l a b r o d o l o m i d o s p j e l a u Egipat). K a k o je s o e v e strane bila b o i c a , smatra s e d a j e H e l e n a imala b o a n s k e m o i . Z b o g n j e n e s u ljepote isplovile tisue b r o d o v a , p a j e H e l e n a postala z a t i t n i c o m grkih m o r n a r a . < K O J I JE VELIKI G R A D PO BOICI? A t e n a b o i c a rata i m u d r o s t i . N o , A t e n u s u tovali v e i n a r o d i iz v r e m e n a m n o g o prije d r e v n e G r k e , n a r o i t o Kreani i Mikenjani. Jedan o d mikenskih v l a d a r a ivio j e na Akropolisu. K a d su drevni G r c i osvojili n j e g o v u u t v r d u , otkrili su da je t o v a o b o i c u A t e n u . V o j n i c i su se divili b o ici rata i prihvatili je k a o s v o j u vlastitu. S a u v a l i su njen h r a m i g r a d u dali i m e Atena. vratio u M i k e n u i zatraio o e v o prijestolje. S a z n a v i da je trojanski kraljevi Pari o t e o M e n e l a j e v u suprugu H e l e n u , o d l u i o s e osvetiti z a taj z l o i n t e j e irom G r ke sakupio veliku vojsku. Da b i stekao n a k l o n o s t b o g o v a , m o r a o je rtvovati ki Ifigeniju. G r c i s u deset g o d i n a n a p a dali T r o j u , da bi nakraju v o j nici prodrli u grad sakriveni u d r v e n o m konju (vidi d o l j e ) . A g a m e m n o n s e sretno vratio k u i , ali ga je o n d j e ubila nevjerna ena.

H e l e n a je bila ki v r h o v n o g boga Z e u s a i G r c i su je smatrali najljepom smrtn o m e n o m na svijetu. Njen a j e l j e p o t a i z a z v a l a rat izmeu G r k e i Troje. H e l e n i n a m a j k a bila j e L e d a sojoj se Z e u s u k a z a o u liku a b u d a . K a o sasvim m l a d a djevojka H e l e n a j e s v o j o m epotom oarala Tezeja, te (u je on o t e o . O s l o b o d i l a su e b r a a Kastor i P o l i d e u k vratili je k u i . H e l e n a s e zatim u d a l a z a

NAZVAN

Drevni grki grad Atena razvio se p o d n o breuljka Akropolisa. Na samom breuljku sagraen je hram p o s v e e n zatitnici grada boici Ateni. A t e n a j e bila najdraa ki b o g a Z e u s a , o c a svih starogrkih b o g o v a . Iskoila j e i z Z e usove glave posve odrasla i u p u n o j ratnoj s p r e m i n a k o n to j e Z e u s p r o g u t a o njenu majku M e t i d u ! O v o m priom G r c i o b j a n j a v a j u zato j e

57

M U O V I , L E G E N D E I JUNAC < T K O SU BILE M U Z E ? Kad se devet djevojaka pokualo natjecati s M u z a m a u pjesnitvu, b o g g l a z b e A p o l o n ih je p r e t v o r i o u svrake. M u z e su proricale budunost, a kasnije su predstavljale i d r u g e umjetnosti. P j e s n i tvo j e p r i p a d a l o K a l i o p i , Erati i T e r p i s h o r i . Talija je p r e d stavljala k o m e d i j u , M e l p o m e na t r a g e d i j u , P o l i h i m n i j a pjev a n j e . Euterpi j e p r i p a d a l o sviranje, d o k j e T e r p i s h o r a bila i M u z a plesa. Klio je bila M u z a povijesti, a U r a n i j a M u z a astronomije.

D r e v n i su G r c i cijenili glazb u , umjetnost i pjesnitvo. M u z e su bile boice pjesnitva i g l a z b e . M u z e s u bile keri najvieg boga Zeusa i boice p a m e nja M n e m o z i n e . i v j e l e su na b r d u H e l i k o n u , g d j e su svjei planinski izvori d a v a l i dar pjesnitva o n i m a koji su iz njih pili. O n d j e s u M u z e pjevale i plesale. S v a t k o tko se o d v a i o izazvati M u z e u pjesnitvu ili glazbi s k u p o j e t o p l a a o . > OD T K O JE BILA KRALJICA SABE? Kraljica je sa S a l o m o n o m m o r a l a o b a v i t i v a n e razgov o r e . D a b i stigao d o drugih zemalja, Salomon je morao p r o i njenim t r g o v a k i m p u t o v i m a , d o k je kraljica koristila n j e g o v e luke u Palestini. N a k o n razgovora i izmjene d a r o v a kraljica se vratila u svoju zemlju oarana Salom o n o v i m bogatstvom i m u drou. P r i a o o v o j posjeti z a b i ljeena je i u K u r a n u , svetoj m u s l i m a n s k o j knjizi. A r a p s k i pisci su kraljicu n a z v a l i Bilqis.

P r i j e v i e o d 3000 g o d i n a izr a e l s k o g kralja S a l o m o n a posjetila je kraljica od Sab e . Taj je d o g a a j zabiljeen u Bibliji. S a b a j e biblijsko ime z e m l j e u j u n o j A r a b i j i koju d a n a s zovemo J e m e n . Neko je ta z e m l j a bila vrlo bogata jer je upravljala svim t r g o v a k i m putovima od Crvenog mora d o Indijskog o c e n a . P o r e d t o g a , S a b a j e o b i l o v a l a zlatom i zainima.

<

T K O JE BILA

AFRODITA? Afrodita je bila najljepa starogrka boica. Kao bo i c a l j u b a v i u p r a v l j a l a j e srcima svih smrtnika i bogova. U n e k i m se p r i a m a Afrodita spominje kao Zeusova ki, d o k j e p r e m a d r u g i m a nastala iz morske pjene nedaleko C i pra. M o g u e j e d a s u stanovnici tog o t o k a tovali Afroditu prije v r e m e n a stare G r k e . U svim se p r i a m a j e d n a ko istie njena ljepota. A f r o 58

dita se natjecala s b o i c a m a H e r o m i A t e n o m za naslov n a j l j e p e , a Z e u s je n a r e d i o da n j i h o v u ljepotu o c i j e n i smrtnik. Taj j e z a d a t a k p r i p a o P a r i s u , sinu t r o j a n s k o g kralja P r i j a m a . S v e tri b o i c e s u P a risu o b e a l e b o g a t e n a g r a d e . Afrodita m u j e o b e a l a najljepu smrtnu e n u i p o b i j e d i la. N j e n a n a g r a d a bila j e H e lena, e n a t r o j a n s k o g kralja Menelaja. H e r a i A t e n a su se za p o raz osvetile trojanskim ratom u k o j e m su poginuli P a r i , n j e g o v a obitelj i m n o g i sugraani.

MITOVI, L E G E N D E I J U N A C I > T K O JE T R A I O RUNO? podijeliti kraljevstvo a k o m u d o n e s e zlatno r u n o . J a z o n j e s a g r a d i o b r o d Argo i isplovio sa 50 hrabrih grkih j u n a k a , A r g o n a u t a . Nakon mnogo neobinih pustolovina stigli su na K o l h i d e u Crnom moru. Kralj koji je v l a d a o tim p o d r u j e m z a d a o j e J a z o n u teak z a d a t a k o b e a v i m u runo u z a m j e n u . J a z o n ga je uz p o m o kraljeve keri M e d e j e uspjeno o b a v i o , ali kralj nije ispunio s v o j u rije. Vjetica M e d e j a j e nakraju p o m o g l a J a z o n u d a p o r a z i z m a j a , ukrade r u n o i sretno se vrati k u i . < T K O JE B I O O D I N ? ga zazivali na b o j n o m p o l j u . P o O d i n o v o m n a l o g u mrtvi su se j u n a c i spaljivali na p o grebnoj l o m a i , da bi mu se p o t o m pridruili u V a l h a l l u . R a t n i k i b o g nosio j e zlatni l j e m . K o p l j e su mu iskovali patuljci, a j a h a o je na o s m o n o g o m konju S l e i p n i r u . S v u d a su ga pratili v u k o v i i gavranovi. O d i n je bio i b o g m u d r o s t i , a d o b r o je p o z n a v a o i m a g i j u . e s t o j e p o s j e i v a o svijet i ljudima p o s t a v l j a o b r o j n a pitanja. Da bi m o g a o piti iz izvora mudrosti M n i m i r a , rtvovao je jedno oko.

ZLATNO

N e k o d a v n o zlatni je o v a n s dvoje djece preletio more. N j e g o v o runo je kasnije objeeno na drvo, gdje ga je uvao divovski zmaj. Da bi ga pronaao, J a z o n je okupio m n o g e glasovite junake i u b r o d u A r g o isplovio iz G r k e . J a z o n j e bio sin kralja E z o n a . K a d j e J a z o n jo b i o d j e a k , E z o n o v brat Pelij je ugrabio prijestolje. Pelij j e o b e a o svom n e a k u da e s n j i m e

Tisuama godina stanovnici sjeverne E v r o p e tovali su vlastite b o g o v e . Najvaniji od njih bio je b o g rata, Odin. P r e m a starim p r i a m a O d i n je j a h a o n e b o m o d j e v e n u iroki o g r t a s v e l i k i m e i r o m . Pratila ga je vojska sablasnih ratnika i u o l u j n i m se n o i m a n a n e b u m o g a o uti njihov galop. Kasnije j e O d i n p o s t a o b o g koji je o d l u i v a o o sudbini ljudi, n a r o i t o ratnika koji su > TKO SU BILE i o d l u i v a l e koji e j u n a c i poginuti i tko e p o b i j e d i t i . S a m o su ratnici ija je s u d bina bila da u m r u mogli v i djeti te zastraujue e n e u o k l o p i m a i l j e m o v i m a , sa titom i sjajnim k o p l j e m u ruci. Kad bi odabrale junaka, V a l k i r e su mu se u k a z a l e i n a javile mu sudbinu. Tada su na v a t r e n i m k o n j i m a o d l e t j e l e u V a l h a l l , obavijestile O d i n a o d o l a s k u n o v o g a gosta i prip r e m i l e m u mjesto z a ratnikim s t o l o m .

VALKIRE? Prema sjevernoevropskim legendama Valkire su djevic e k o j e o d l u u j u koji e junaci poginuti u b o r b i i pridruiti s e b o g u O d i n u u Valhallu. Vaikire su ivjele s O d i n o m u v a l h a l l u i bile mu s l u a v k e i zatitnice. P o s l u i v a l e su ratnike p i v o m i p a z i l e da im tanjuri i a e uvijek b u d u puni. O d i n je V a l k i r e slao u borbe. Lutale su b o j n i m p o l j e m

59

MUOVI, LEGENDE I JUNACI V T K O JE B I O R O L A N D ?

R o l a n d je bio jedan od najp l e m e n i t i j i h v i t e z o v a fran a k o g kralja Karla V e l i k o g . O n j e m u j e o k o 1100. godine napisana poema. R o l a n d j e b i o prefekt B r e t a g n e i p r e d v o d i o je v o j s k u Karla V e j i k o g u b o r b i protiv A r a p a u p a n j o l s k o j . N a k o n p o b j e d e trupe s u 7 7 8 . godine krenule nazad u F r a n c u s k u , ali ih je u j e d n o j dolini d o e k a l a z a s j e d a . P r i t o m su poginuli svi v o j n i c i na z a e l j u k o l o n e , pa t a k o i Roland. Iz o v o g se d o g a a j a razvila legenda. Rolandov o u h G a n e l o n je izabran da p r e g o v a r a sa s a r a c e n s k i m (arapskim) kraljem o s k l a p a n j u mira. N o , on se izdajniki d o g o v o r i o s neprijateljima da presretnu zaelje francuske vojske z n a j u i d a e tim d i j e l o m upravljati R o l a n d . U n a p a d u se R o l a n d j u n a k i b o r i o . Izgubivi velik broj v o j n i k a isprva j e o d b i o p o z v a t i p o m o , te je u rog z a s v i r a o tek k a d j e v e bilo p r e k a s n o . K a d j e K a r l o Veliki stigao na bojite, svi su veliki v i t e z o v i v e bili mrtvi. A U T K O JE I V I O CAMELOTU? A T K O JE B I O KRALJ

VACLAV? O k o 921. g o d i n e na prijestolje e k o g Kraljevstva doao je kranski djeak Vaclav. Danas se on smatra svetim zatitnikom e k e . V a c l a v a j e odgojila n j e g o v a b a k a L u d m i l a , koja je bila kranka. D j e a k o v a je m a j k a bila l j u b o m o r n a na L u d m i l u , t e j e naredila d a j e ubiju. V e i n a e h a bili s u pogani. Zato je Vaclav u svoju zemlju p o z i v a o n j e m a k e m i s i o n a r e k a k o bi irili k r a n s t v o . N o , s njima su stigli i n j e m a k i v o j n i c i . Velikai su se o k r e n u l i protiv V a c l a v a , te ga je jednog d a n a , n a putu p r e m a c r k v i , u b i o brat B o l e s l a v . U s k o r o su se proirile prie o udesnim dogaajima u Vaclavovoj g r o b n i c i , k a o i o kraljevoj velikoj d o b r o t i . J e d n a o d njih govori kako je posjekao drvo u umi da bi ga d a o u d o v i c a m a i s i r o a d i . Pratio ga je n j e g o v sluga koji se od h l a d n o e titio h o d a j u i V a c l a v o v i m stopama.

S r e d n j o v j e k o v n i s u l j u d i rado prepriavali doivljaje hrabrih vitezova. Najhrabriji i n a j a s n i j i bili su kralj Artur i njegovi vitezovi o k r u glog stola iz d v o r c a Camelot. A k o j e C a m e l o t zaista p o s t o j a o , v j e r o j a t n o j e t o bio neki z a m a k u z a p a d n o j Britaniji. Kralj Artur j e ivio o k o 5 0 0 . g o d i n e nae e r e i b r a n i o je rimsku koloniju Britaniju o d barbarskih n a p a d a a . U p r i a m a se o p i s u j e k a k o j e Artur p o s t a o kraljem i z v u k a v i m a iz k a m e n a . M a mu se z v a o Excalibur, a glavni savjetnik b i o mu je arobnjak Merlin. Arturova kraljica G u i n e v e r e s e zaljubila u najhrabrijeg viteza o k r u g l o g stola, Sir L a n c e l o t a . L a n c e l o t o v sin Sir G a l a h a d p o d u z e o j e najsmioniji o d svih vitekih p o t h v a t a - k r e n u o je u potragu za svetim g r a l o m . O v a k v e prie o vitezovima o k r u g l o g stola bile su vrlo popularne u srednjem vijeku, a o d r a l e su se i do danas.

60

MUOVI, LEGENDE I JUNACI

T K O JE B I O

PREZBITER IVAN? U v r i j e m e kriarskih ratova u E v r o p i se p r i a l o o k r anskoj zemlji na D a l e k o m istoku kojom vlada sveenik Prezbiter I v a n . U kasnijim se priama to legendarno kraljevstvo preselilo u Afriku. Prezbiter I v a n j e l e g e n d a r n i lik. G o d i n e 1 1 4 5 . o p i s i v a n j e kao m o n i v o a spreman podrati kriare u b o r b i za S v e tu z e m l j u . G o v o r i l o se da se n j e g o v o kraljevstvo nalazi _ T K O JE B I O EL CID?

istono o d Perzije ( d a n a n j e g Irana). U p r i a m a se s p o m i n j e da j e o k o 1 1 6 5 . g o d i n e n a zap a d E v r o p e stiglo p i s m o u k o j e m I v a n o p i s u j e ljepote svoje zemlje. P a p a je odgov o r i o na to p i s m o , a putnici p o p u t M a r k a P o l a s u pokuali p r o n a i I v a n o v o kraljevstvo. U n e k i m se p r i a m a P r e z b i ter I v a n p o v e z u j e s m o n g o l skim v l a d a r o m Dingiskanom. S v r e m e n o m se l e g e n d a o kralju preselila u A f r i k u , gdje je etiopski kralj b i o p o znat k a o Prezbiter I v a n .

Rodrigo Diaz de Vivar, poznatiji k a o E l C i d C a m p e ador, bio je panjolski nacionalni junak. El C i d je r o e n u p a n j o l s k o j oko 1 0 4 0 . g o d i n e . U to je vrijeme p a n j o l s k a bila podijeljena i z m e u maurskih i panjolskih v l a d a r a . O b j e s u se strane n e p r e s t a n o sukobljavale. El Cid je p o d r a v a o kralja Kastilje i predvodio je njegovu v o j s k u . K a o izvrstan v o j n i k d o b i o j e m n o g e bitke, ali j e zbog s u m n j e za izdaju n a p o k o n protjeran iz z e m l j e . Tada je postao plaenik i b o r i o se za v o j s k u koja mu je bolje p l a a l a . P o n e k a d se b o r i o n a strani M a u r a , a p onekad na strani panjolaca. G o d i n e 1094. El Cid je o s v o j i o kraljevstvo V a l e n c i j u i njime j e v l a d a o s v e d o s v o j e smrti 1 0 9 9 . g o d i n e . U s k o r o p o t o m o n o je opet pripalo Maurima. El C i d nije bio n i k a d a p o r a en u b o r b i . O n j e g o v i m su j u n a k i m p o d v i z i m a napisane m n o g e l e g e n d e i p r i e .

T K O JE B I O TELL?

WILHELM

W i l h e l m Teli je legendarni vicarski junak. Austrijski v l a d a r G e s s l e r j e n a r e d i o da svi v i c a r c i u Altdorfu g a a j u eir p o d i g n u t na tapu na gaalitu. Teli nije posluao njegovu naredbu. D o z n a v i o n j e g o v o j velikoj streljakoj vjetini, G e s s l e r j e Tellu p o n u d i o s l o b o d u a k o uspije p o g o d i t i j a b u k u na gla-

vi s v o g a sina s udaljenosti od 150 k o r a k a . Teli j e uspjeno p o g o d i o j a b u k u , ali j e o d m a h priprem i o i d r u g u strijelu. K a d ga je G e s s l e r u p i t a o za r a z l o g , Teli m u j e o d g o v o r i o d a j e bila n a m i j e n j e n a n j e m u i da bi je upotrijebio d a j e u b i o s v o g a sina. Teli j e p o n o v n o u h a p en i smjeten u b r o d koji ga je t r e b a o prevesti u G e s s l e r o v d v o r a c . N o , p o d i g l a s e oluja i Teli je uspio p o b j e i . e k a j u i u zasjedi u b i o je G e s s l e r a 61

MUOVI, LEGENDE I JUNACI < KOJI JE G U S A R B I O KAO B a r b a r o s s i n i b r o d o v i bili su u g l a v n o m galije (s veslima) na kojima su k a o r o b o v i radili zarobljeni mornari. Bogate z a r o b l j e n i k e su gusari drali u z a t o e n i t v u s v e d o k njihov e obitelji n e b i platile o t k u p ninu. P o j e d i n i v l a d a r i su plaali gusare da se b o r e za njih, a s a m B a r b a r o s s a je p o s t a o a d m i r a l turske flote. B a r b a rossa j e u m r o 1 5 4 6 . g o d i n e , ali su korsari i dalje n a p a d a l i b r o d o v l j e , s v e d o k u 19. stoljeu F r a n c u z i nisu osvojili Alir. T a d a j e zaustavljen teror barbarskih g u s a r a . krenuo na putovanje prema Junoj Americi. Na tom je p u t o v a n j u u a o u Tihi o c e a n i u d o m o v i n u se vratio tek 1580. godine. Sa s o b o m je d o n i o v e l i k o b o g a t s t v o , te ga je kraljica Elizabeta I. proglasila v i t e z o m . G o d i n e 1 5 8 8 . Englesku j e n a p a l a panjolska A r m a d a . Pria govori da je Drake u v r i j e m e k a d je u o e n a n e prijateljska flota k u g l a o . Izjav i o j e d a e p a n j o l c e napasti i m zavri igru. U n a t o s v o joj velikoj s n a z i , A r m a d a j e poraena. Drake je poginuo 1596. Bukanir Henry Morgan je karijeru z a v r i o k a o g u v e r n e r J a m a i c e i engleski kralj ga je proglasio v i t e z o m . P o e t k o m 18. stoljea v e liki gusarski d a n i p o e l i su se bliiti kraju. F r a n c u s k i p o m o rac J e a n Lafitte se 1 8 1 2 . godine borio za Sjedinjene Drave u ratu protiv Britanije. P o stao je h e r o j , ali se p o t o m vratio starom ivotu i nastav i o pljakati p a n j o l c e u J u noj A m e r i c i . Na Karipskim otocima b u kaniri su p o s j e d o v a l i p o j e d i ne luke kojima su v l a d a l i p o put kraljeva.

POZNAT

BARBAROSSA? U 16. s t o l j e u o b a l e s j e v e r ne Afrike bile su sjedite m o n i h gusara korsara. Najstraniji od svih bio je turski kapetan Barbarossa (Crvenobradi). B a r b a r o s s i n o p r a v o i m e bilo je Khavr a d - D i n . Stvorio je uporite u sjevernoj Africi i uz p o d r k u turskog sultana napadao panjolsku i Portugal. G o d i n e 1 5 1 8 . o s v o j i o j e Alir i p r e t v o r i o ga u gusarsko gnijezdo. < T K O JE B I O FRANCIS

DRAKE? U 16. s t o l j e u b j e s n i o j e rat izmeu Engleske i panjolske. Engleski gusar Francis Drake napadao je panjolske brodove. Drake je roen 1543. godine u D e v o n u . P r o s l a v i o se k a o hrabri m o r e p l o v a c i krstario je v o d a m a Karipskog mora u potrazi za panjolskim b r o dovima. G o d i n e 1577. Drake je s b r o d o m Pelican (kasnije p r e i m e n o v a n u Colden Hind) < TKO SU BILI

BUKANIRI? U 17. s t o l j e u a m e r i k i m v o d a m a harali su piratski brodovi. Na njima su esto plovili francuski, britanski i nizozemski bukaniri. I m e bukanir p o t j e e o d franc u s k e rijei boucan k a k o se n a z i v a p e za suenje m e s a to se j e d e na b r o d o v i m a . M n o g i bukaniri bili su pirati i pljakali su t r g o v a k e b r o d o v e . D r u g i su iznajmljivali svoju vjetinu, hrabrost i brze b r o d o v e o n i m a koji su n a j b o lje p l a a l i . 62

MUOVI, LEGENDE I JUNACI T K O JE B I O SURCOUF? Robert S u r c o u f se naziva posljednjim korsarom. 8 1 0 je francuski kapetan proslavljen kao smion i nenadmaanpomorac. Sorcouf je roen 1773. godiu S a i n t - M a l o u . Njegovi su roditelji eljeli da p o s t a n e s v e e n i k , ali j e o n p o b j e g a o od k u e i u d o b i od 15 g o d i ve je p l o v i o Indijskim oceanom. Nakon francuske revolucije z b i o je rat i z m e u B r i t a n i TKO SU BILE A N N E kuala p o b j e i ili se j e d n o stavno predala. e n e s u rijetko p l o v i l e g u sarskim b r o d o v i m a (osim k a o z a t o e n i c i ) . P a ipak, e n e gusari su p o s t o j a l e , a j e d n e o d njih bile s u A n n e B o n n y i M a r y R e a d . Na crteu su prikazane naoruane i odjevene poput mukaraca. O b j e su p o b j e g l e iz d o m o v i n e i pridruile se g u s a r s k o m kapetanu J o h n u R a c k h a m u . Mary Read je uhvaena, te je u z a t v o r u umrla od g r o z n i c e . A n n e B o n n y je takoer uhap e n a , ali n j e n a dalja s u d b i n a nije p o z n a t a . u bitki k o d N i l a p o r a z i o franc u s k u flotu i z a d r a o N a p o l e o n o v u vojsku u Africi. U napadu na Kopenhagen 1 8 0 1 . g o d i n e n a m j e r n o j e stavio svoj d u r b i n na slijepo o k o kako ne bi v i d i o z n a k za p r e k i d vatre. N e l s o n j e u b r z o p o s t a o nac i o n a l n i j u n a k i stekao v i s o k u kraljevsku titulu. O d r a v a o j e ljubavnu vezu sa Lady H a m i l ton, suprugom jednog diplom a t a . G o d i n e 1 8 0 5 . u bitki k o d Trafalgara p o r a z i o j e francusku i panjolsku morn a r i c u . N o , u toj b o r b i je p o ginuo. 63 je i F r a n c u s k e . F r a n c u s k i brzi ratni j e d r e n j a c i e s t o su i z v o dili b r z e n a p a d e na britanske b r o d o v e . S u r c o u f j e unitav a o velike b r o d o v e . G o d i n e 1800. Surcouf se p r o s l a v i o n a p a d o m n a britanski b r o d K e n t . N j e g o v j e b r o d Confiance p o r a z i o Kenta i zaplijenio m u velik t o v a r zlata. F r a n c u s k o v r h o v n i t v o j e zatrailo o d S u r c o u f a d a i m p r e d a z l a t o , ali ga je on ljutilo b a c i o u m o r e i o d g o v o r i o im neka ga uzmu ako m o g u . S u r c o u f je u m r o u S a i n t M a l o u 1827. godine.

ne

na,

B O N N Y I MARY READ? N a o t v o r e n i m m o r i m a rijetko su se susretale e n e pirati. P a i p a k , A n n e B o n n y M a r y R e a d n i s u n i m a l o zaostajale za s v o j i m m u k i m drugovima. U 17. i 18. stoljeu v o d e K a ripskog m o r a bile su o m i l j e n a gusarska lovita. Onuda su plovili brojni trgovaki brodovi Ugledavi gusarsku z a s t a v u s lubanjom i p r e k r i e n i m k o stima, v e i n a j e b r o d o v a p o >TKOJEB I OA D M I R A L NELSON? Britanski admiral H o r a t i o Nelson p o b i j e d i o j e u m n o gim znaajnim pomorskim bitkama. U b i j e n je u asu svog najveeg trijumfa - u bitki k o d Trafalgara. Nelson je roen 1758. godine, a m o r n a r i c i se pridruio u dobi od samo 12 godina, Sluio je na m n o g i m ratnim b r o d o v i m a , a u b i t k a m a je izgubio d e s n u ruku i d e s n o oko. G o d i n e 1 7 9 8 . N e l s o n je

MITOM, LEGENDE I JUNACI < T K O JE SVIRAO D O K i atletiku. N o , u b r z o j e n a v i d j e l o izila i druga strana n j e g o v e prir o d e . P r i r e i v a o j e divlje zab a v e , p r i h v a a o n o v e strane religije i u b i o svoju m a j k u i s u p r u g u . S m a t r a o se g e n i j e m i z a p r e p a t a v a o je rimske v e l i k a e s v o j i m pojavljivan j e m na p o z o r n i c i . G o d i n e 64. (dok je N e r o n b i o o d s u t a n ) R i m j e unitio p o a r . P o n o v n a izgradnja znaila je povienje poreza, te su izbile b r o j n e p o b u n e . N e r o n se s a m o smijeio i svir a o . S e n a t j e zatraio n j e g o v u smrt, ali se on s a m u b i o .

JE GORIO RIM? G o v o r i se da je rimski car Neron bacao prve krane l a v o v i m a i da je zapalio Rim. Takve prie posebno istiu n j e g o v u okrutnost i nemilosrdnost. N e r o n je c a r e m postao 54. g o d i n e nae e r e , u d o b i o d 1 7 g o d i n a . N j e g o v a je majka o t r o v a l a s v e n j e g o v e protivnike i isprva je m l a d i c a r d o b r o i uspjeno v l a d a o . Z a b r a n i o je k r v o l o n e s p o r t o v e u areni i p o t i c a o je p o e z i j u , d r a m u > T K O JE B I O O V J E K

SA ELJEZNOM MASKOM? G o d i n e 1698. u p a r i k i z a tvor Bastille d o v e d e n je maskirani zarobljenik. I m a o j e v l a s t i t u e l i j u i nitk o n i j e z n a o t k o j e taj tajanstveni ovjek. N a z i v o v j e k sa e l j e z n o m m a s k o m izmislio j e pisac Voltair. O n j e s m a t r a o d a b i z a r o b l j e n i k m o g a o biti brat b l i z a n a c f r a n c u s k o g kralja Luja X I V . M a s k a m u nije bila o d eljeza, v e o d b a r u n a . Ali s e naziv o d r a o d o d a n a s . > T K O JE BILA M A R I J A STUART? M a r i j a S t u a r t bila je po roe n j u kraljica k o t s k e , a po udaji kraljica F r a n c u s k e . Svojatala je i e n g l e s k o prijestolje koje je tada pripad a l o n j e n o j r o a k i n j i Elizabeti I. Marijin otac je umro nepos r e d n o prije n j e n o g r o e n j a 1542. godine. kotskom je tada u i m e s v o j e k e r k e vladala M a r i j i n a m a j k a . N a r o d je nije v o l i o j e r je bila katolkinja, d o k su koti v e i n o m bili 64 Tajanstveni zarobljenik je m o g a o biti i grof M a t t h i o l i , d v o s t r u k i pijun koji je rad i o za F r a n c u s k u , ali je 1 6 7 9 . g o d i n e u h a p e n jer j e o d a v a o tajne f r a n c u s k i m neprijateljima. protestanti. M a r i j a je odrasla u F r a n c u skoj i u d a l a se za f r a n c u s k o g kralja, ali se n a k o n kraljeve smrti vratila u k o t s k u . O n d j e se u d a l a za s v o g r o a k a lorda D a r n l e v a . kotski l o r d o v i su mrzili D a r n l e v a , te je j e d n o g a d a n a u kui u kojoj je on b o ravio p o d m e t n u t a eksplozija. M n o g i smatraju da je u t o m e sudjelovala i Marija. Z b o g tog j e d o g a a j a m o r a l a p r e pustiti prijestolje s v o m sinu Jamesu V I . Nakraju je pobjegla u E n g l e s k u , ali je o p t u e na za z a v j e r u protiv E l i z a b e t e I. i 1 5 8 7 . g. p o g u b l j e n a . J o uvijek s e n e z n a t o n o tko je b o r a v i o u toj eliji. N o , j e d a n o d zatvorskih u v a r a je u svoj d n e v n i k zabiljeio da je o v j e k sa e l j e z n o m maskom umro u zatvoru 1 703. godine

MUOVI, LEGENDE I JUNACI TKO SU BILI n j e g o v a obitelj p o s t a n e b o g a tom i m o n o m (imao je mnog o d j e c e , iako p a p a m a nije dozvoljena enidba). Imenov a o j e sina C e s a r a n a d b i s k u p o m V e n e c i j e i etiri puta u d a v a o k e r k u Lukreziju d a b i z a d o v o l j i o politike a m b i c i j e . N j e n a prva d v a braka su p o n i t e n a , a t r e e g supruga je u b i o brat C e s a r e . Da bi postigli s v o j e c i l j e v e , B o r g i j e se nisu ustruavali ubiti. C e s a r e j e bio izvrstan v o j nik i stavio je sredinju Italiju p o d u p r a v u B o r g i j a . N o , nak o n smrti n j e g o v o g o c a o b i telj je izgubila m o . k r v n e bolesti. i n i l o se da Rasputin d j e a k u m o e p o m o i bolje o d bilo kojeg lijenika. Kroz poznanstvo s caricom Rasputin j e p o s t a o n a j m o n i jim o v j e k o m u Rusiji. Z l o u p o t r e b l j a v a o j e svoj p o l o a j i raskono i v i o , d a v a o c a r u loe savjete i s p r e a v a o n e o p h o d n e r e f o r m e . Z b o g toga ga je 1 9 1 6 . g o d i n e ubila skupina velikaa. U to je v r i j e m e Rusija v e bila p r e d p o r a z o m u p r v o m svjetskom ratu. Z a m a n j e o d g o d i n u d a n a c a r j e ubijen u proleterskoj r e v o l u c i j i . J u a n a P e r o n a , biveg vojnik a koji s e o k r e n u o politici. G o d i n u d a n a kasnije P e r o n j e izabran za p r e d s j e d n i k a Argentine, a E v a mu je p o m o g l a d a p r o v e d e reforme p o p u t u v o e n j a p r a v a glasa z a e n e i bolje z d r a v s t v e n e s l u b e . Bila j e v r l o o m i l j e n a , n a r o i to u krugu siromanijih ljudi. N j e n a j e p o p u l a r n o s t bila tolika d a j e 1 9 5 1 . g o d i n e g o t o v o izabrana z a p o t p r e d s j e d n i k a , ali su je v o j n i generali nagovorili d a s e p o v u e . T a d a j e v e bila ozbiljno b o l e s n a i n a k o n g o d i n e d a n a umrla. 65

ORGIJE? Borgia je plemika obitelj k o j a s e u 15. s t o l j e u n a s e ila u I t a l i j i . M a l o s e d i n a s t i p u b o r b i za v l a s t s l u i l o takvom okrutnou kao torgije. : jrgije su u Italiju d o s e l i l e - 5 5 . godine iz panjolske, - d a n l a n t e obitelji p o s t a o - o a p a Kalikst III. N a s l i j e d i o li. ie njegov n e a k , p a p a - e k s a n d a r I V . O n j e bio p o e svjetovan ovjek. O d m a h se pobrinuo da

_ T K O JE B I O 8ASPUTIN? I n g o r i j Rasputin bio je rus u s v e e n i k . I m a o j e jak utecaj na cara N i k o l u I I . t i s o u t i n je roen 1872. go-

d i n e u S i b i r u . L u t a o je z e m ljom k a o s v e e n i k i iscjeljitelj, t v r d e i d a ima n a t p r i r o d n e moi. G o d i n e 1905. doao je u P e t r o g r a d i stekao n e o b i no p o v j e r e n j a c a r a i c a r i c e , iji je sin o b o l i o od rijetke < T K O JE BILA EVA

PERON? U svojoj zanimljivoj karijeri Eva P a r o n , poznata i kao Evita, od filmske g l u m i c e postala je politikim v o o m junoamerikih zemalja. E v a I b a r g u r e n ( k a k o glasi njen o obiteljsko ime) r o e n a j e n e d a l e k o B u e n o s Airesa u Argentini 1 9 1 9 . g o d i n e . O d l u na u zamisli da se s a m a p r o bija kroz ivot, p o e l a se b aviti g l u m o m te se proslavila k a o filmska z v i j e z d a . G o d i n e 1945. udala se za

MUOVI, LEGENDE I JUNACI V T K O JE B I O DANIEL

BOONE? U 18. s t o l j e u b i j e l i su se d o s e l j e n i c i p o e l i iriti p r e ma zapadu Amerike. Jedan od prvih pionira na zapadu bio je lovac i traper Daniel Boone. B o o n e je roen 1 734. godine u P e n n s y l v a n i j i . Z n a t n o je pridonio otvaranju n o v o g puta kroz k l a n a c C u m b e r l a n d u planinama A p p a l a c h i . Indij a n c i su se borili protiv uljeza, a u jednoj takvoj borbi p o g i n u o j e i B o o n e o v sin J i m . K a o i drugi pioniri na zap a d u , D a n i e l B o o n e j e ivio od lova. N o , o s n o v a o je i neka naselja. P r v o od njih n a z vao je Bunesburg. Booneova e n a i ki bile su p r v e bijele e n e koje su ivjele u K e n tuckiju. G o d i n e 1778. B o o n e a su zarobili P a w n e e I n d i j a n c i i p o g l a v i c a ga je usvojio k a o sina! U a m e r i k o m ratu za nezavisnost B o o n e se borio protiv B r i t a n a c a . P u t o v a o j e p r e m a z a p a d u i istraivao L o uisianu i rijeku O h i o . U m r o je 1820. godine. O n j e m u se p r i a l o po itavoj A m e r i c i , kao i u dalekoj Evropi.

T K O JE B I O

T K O JE BILA

HIAVVATHA? U 16. s t o l j e u s u s e s j e v e r noameriki Indijanci Irokezi ujedinili kako bi se obranili o d p r o d o r a b i j e l i h d o seljenika. Njihov se voa z v a o Hiavvatha, to z n a i O n a j koji stvara rijeke. Postoji m n o g o p r i a o o H i avvathi, ali je stvarnih i n j e n i c a p o z n a t o vrlo m a l o . B i o j e m o h i k a n a c i ivio je u s j e v e r o z a p a d n o m dijelu d a n a n j i h S A D . O k o 1 5 7 5 . g o d i n e nag o v o r i o j e n e k o l i k o indijanskih p l e m e n a d a z a b o r a v e n a meusobne sukobe i ujedine se u Ligu I r o k e z a . Irokezi su o s n o v a l i v l a d a j u e vijee i m e u s o b n o suraivali u o b r a n i s v o j e z e m l j e o d bijelih doseljenika ( v e i n o m Francuza i Engleza). U t o m e su d o b r o uspijevali gotovo 200 godina i zemlju su izgubili s a m o za a m e r i k o g rata za nezavisnost. P r e m a indijanskoj l e g e n d i , Hiavvatha j e bio v r l o m u d a r o v j e k i p o z n a v a o je s v e tajn e p r i r o d e . N j e g o v j e ivot p o t a k n u o a m e r i k o g pisca Longfellovva d a n a p i e e p Pjesma o Hiawathi. 66

POCAHONTAS? P r e m a s t a r o j p r i i , 1608. g o d i n e mlada indijanska princeza spasila je ivot jednog engleskog doseljenika. Zvala se P o c a h o n t a s . P o c a h o n t a s je ivjela u Virginiji u v r i j e m e k a d su u S j e v e r nu A m e r i k u stizali prvi e n g l e ski k o l o n i z a t o r i . N j e n o p l e m e j e uhvatilo v o u doseljenika - kapetana J o h n a Smitha. U trenutku k a d su ga n a m j e ravali ubiti, P o c a h o n t a s j e pojurila da ga zatiti i z a m o l i l a j e o c a d a m u potedi ivot. P o g l a v i c a je pristao i oslobodio kapetana Smitha. Kasnije su d o s e l j e n i c i zarobili P o c a h o n t a s . O n a se udala za j e d n o g o d njih, J o h n a R o l f e a , i on ju je 1616. godine o d v e o u E n g l e s k u . O n d j e je u p o z n a la kralja i kraljicu. U m r l a je n e p o s r e d n o prije p o v r a t k a u Virginiju. P r i a o t o m e k a k o je P o c a hontas spasila ivot J o h n u S m i t h u m o d a nije t o n a . U s v a k o m s l u a j u , o n a je p o m o g l a da se uspostavi mir izm e u Indijanaca i doseljenika.

MUOVI, L E G E N D E I JUNACI TKO JE BIO DAVY CROCKETT? D a w Crockett je bio pionir u osvajanju Divljeg zapada koji je kasnije p o s t a o lanom Kongresa S A D . Proslavio se i v o t o m u d i v l j i n i , a junaka smrt na z i d i n a m a tvrave Alamo osigurala mu je trajno mjesto m e u jumacima s v o g a v r e m e n a . Davy Crockett roen je 1786. g o d i n e . B i o je slabo obrazovan i veinu vremena provodio je u p l a n i n a m a lovei m e d v j e d e i b o r e i se s Indijancima. T a d a je postao politiar i izabran je u K o n gres SAD. N a k o n poraza na izborima 1835. godine okrenuo je lea p o l i t i c i i u T e k s a s u se pridruio borbi za nezavisnost. Teksasom je u to v r i j e m e vladao Meksiko.) G o d i n e 1836. bio je j e d a n od 2 0 0 v o j n i k a

T K O JE B I O

T K O JE BILA JANE?

GERONIMO?

CALAMITY

Postepenim irenjem prem a z a p a d u A m e r i k e bijeli su doseljenici protjerivali Indijance s njihovih teritorija. M e u I n d i j a n c i m a k o j i su se najvatrenije borili k o j i s u branili t v r a v u A l a m o protiv uljeza bio je apaki o d M e k s i k a n a c a . O v u najpoglavica G e r o n i m o . poznatiju bitku u povijesti G e r o n i m o j e bio p o g l a v i c a S A D - a nije p r e i v i o niti j e d a n apakog plemena Chiricahua branilac. koje je ivjelo u A r i z o n i u j u Naraju se T e k s a s izborio g o z a p a d n o m dijelu S A D . R o za slobodu i prikljuio S A D e n je 1 8 2 9 . g o d i n e , a p r a v o u. Davy Crockett postao je m u j e i m e bilo G o g a t h l a v , to amerikom legendom. z n a i O n a j koji z i j e v a . G e r o n i m o s e b o r i o protiv Meksikanaca i Amerikanaca da bi o b r a n i o a p a k a lovita. G o d i n e 1874. amerika vojska je preselila A p a e u rez e r v a t e , ali su se G e r o n i m o i m a l a skupina n j e g o v i h ratnika nastavili boriti. U s p j e n o je odolijevao sve do 1886. g. k a d je pristao na p r e d a j u . O s t a t a k ivota p r o v e o j e u Oklahomi pod prismotrom. U p o z n a o je obiaje bijelaca, ali ih n i k a d nije p r i h v a t i o . U m r o je 1908. godine. A m e riki p u k o v n i k G e o r g e C r o o k proglasio ga je n a j v e i m A m e r i k a n c e m koji j e ikad ivio.

e n e koje su ivjele na Divl j e m z a p a d u m o r a l e s u biti h r a b r e . N a j h r a b r i j a j e bila C a l a m i t y J a n e koja je u ga a n j u (a i u p i u ) n a d m a i vala v e i n u mukaraca. Calamity J a n e je vjerojatno roena 1852. godine. Pravo joj j e i m e bilo M a r t h a C a n a ry, a zvali su je i M a r t h a Burk. ivjela je u D e a d w o o d u , u J u n o j D a k o t i , koji j e u o n o v r i j e m e b i o surov i divlji grad p o p u t o n i h u k a u b o j skim f i l m o v i m a . C a l a m i t y J a n e s e esto o d i j e v a l a u m u k u o d j e u . U jah a n j u i g a a n j u bila je pravi strunjak. P u s t o l o v i n e iz njen o g ivota u v e l i a n e su u brojnim romanima o Divljem z a p a d u . N a k r a j u s e C a lamity pridruila predstavi o D i v l j e m z a p a d u te je p u t u jui po Americi pokazivala s v o j u vjetinu s p u k o m . Umrla je 1903. godine, k a d su se uzbudljivi d a n i D i v ljeg z a p a d a p o l a k o v e bliili kraju. N o , legenda o C a l a m i ty J a n e , b o r c u za p r a v d u (to ustvari nije bila), nastavila je ivjeti. 67

MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I < T K O JE B I O SPARTAK? liko gladijatora p o b j e g a o iz gladijatorske kole i nastavio ivjeti v a n z a k o n a . P o b u n j e n i c i m a su se u b r z o pridruili i drugi r o b o v i . P r e d v o d e i vojsku robova Spartak je u n e k o l i k o bitaka uspio svladati rimske legije koje su p o kuale razbiti ustanak. R o b o v i s u s e nadali d a e se vratiti u s v o j e d o m o v i n e , ali su n a k o n dvije g o d i n e ipak p o r a e n i . S p a r t a k j e bio s a m o j e d a n o d m n o g i h koji su poginuli u posljednjoj bitki. T i s u e o n i h koji su preivjeli b o r b u bili su razapeti na kri. I ( 1 1 5 7 - 1 199). M o d a s u u legendi o R o b i n u H o o d u saete p u s t o l o v i n e n e k o l i k o odmetnika. R o b i n H o o d s e o p i s u j e kao najbolji strijelac u E n g l e s k o j . U n j e g o v o j se druini p o s e b n o istiu M a i d M a r i a n , d e b e li fratar Friar T u c k i dugajlila Little J o h n . N j i h o v glavni protivnik b i o je Sheriff iz N o t tinghama. U sjevernoj Engleskoj p o stoji n e k o l i k o mjesta n a z v a nih p o R o b i n u H o o d u . M o da je on zaista p o s t o j a o , ali t o nitko n e m o e p o u z d a n o tvrditi. dina p l j a k a l a i ubijala. Tvrdili su da se k a o o d m e t n i c i jo uvijek b o r e z a J u g . P a ipak, nisu bili nita bolji od m n o g i h drugih bandita to su n a p a d a l i b a n k e k o i j e i vlakove. N a k r a j u j e raspisana velika n a g r a d a za o n o g a tko ulovi J a m e s a , i v o g ili m r t v o g . G o dine 1882. ubio ga je lan vlastite b a n d e R o b e r t F o r d i zatraio n a g r a d u . J e s s e J a mes je postao glavnim junak o m m n o g i h knjiga i f i l m o v a o Divljem zapadu. Njegov brat Frank je o p t u e n za s u r a d n j u , ali j e bio o s l o b o e n .

U Rimskom Carstvu veinu poslova obavljali su robovi. Prema nekima su gospodar i d o b r o p o s t u p a l i , ali j e v e ina bila ugnjetavana. G l a dijator Spartak je 7 1 . godin e pr. n . e r e z a p o e o ustanak robova. S p a r t a k je r o e n u Traciji ( d a nanjoj B u g a r s k o j ) . M o r a o j e sluiti u rimskoj v o j s c i , ali je p o b j e g a o . U h v a e n j e i kan j e n , te je o b u e n za gladijat o r a . N j e g o v a j e s u d b i n a bila da se bori i p o g i n e u a r e n i . N o , S p a r t a k j e s a jo n e k o < JE LI R O B I N H O O D

ZAISTA P O S T O J A O ? V e v i e o d 600 g o d i n a p r i aju se prie o e n g l e s k o m odmetniku Robinu Hoodu koji je pljakao b o g a t e da bi udijelio siromanima. M o d a je takav ovjek nek a d zaista p o s t o j a o . M o g u e je da je Robin H o o d b i o S a k s o n a c k o j e m su 1 0 6 6 . godine normanski osvajai oteli z e m l j u . P r e m a n e k i m p r i a m a ivio je u e r v u d s k o j umi u N o t t i n g h a m s h i r e u za v l a d a v i n e kralja R i c h a r d a < T K O JE BIO JESSE

JAMES? Jasse J a m e s je bio jedan od najslavnijih o d m e t n i k a Divljeg zapada. Pljakao je b a n k e te zaustavljao i pljakao vlakove. Nakraju ga je ubio jedan lan njegove bande. Jesse J a m e s p o t j e e iz M i s s o uria i u a m e r i k o m g r a a n s k o m ratu se b o r i o na strani J u g a . K a d j e J u g bio p o r a e n , J e s s e se z a j e d n o s b r a t o m Frankom okrenuo razbojnitvu. J a m e s o v a banda je 16 go68

MUOVI, L E G E N D E I JUNACI [> T K O J E B I O N E D KELLY? T i j e k o m 19. s t o l j e a a u s t r a l ski su se o d m e t n i c i nazivali umskim razbojnicima. N e d Kelly je bio posljednji i n a j p o z n a t i j i u m s k i razbojnik. Kelly j e r o e n 1 8 5 5 . g o d i n e u dravi Victoria. S bratom D a n o m je osnovao odmetn i k u b a n d u , te su n a p a d a l i z e m l j o p o s j e d n i k e i krali im k o n j e . U b r z o su se proslavili smionim pljakama. Siromaniji farmeri su Kellyja p o 0 TKO SU BILI PANCHO tovali k a o australskog R o b i na H o o d a . G o d i n a m a je Kellvjeva b a n d a izbjegavala k a z n e , a t a d a ih je napustila s r e a . Zauzeli su opinu Glenrow a n , ali i h j e o n d j e o p k o l i l a policija. U o r u a n o j borbi poginuli su svi l a n o v i b a n d e o s i m N e d a Kellyja koji j e n o sio r u n o izraen zatitni oklop. Ranjen je i u h v a e n , te je 1 1 . studenog 1880. godine objeen u M e l b o u r n u . N e d Kelly j e p o s t a o a u stralski n a r o d n i h e r o j . U v e i ni pria o n j e m u izostavljeni su n j e g o v i najgori z l o i n i . k o m p o s t a o jer j e u b i o vlasnika z e m l j e koju je o b r a i v a l a n j e g o v a obitelj. Z a p a t a j e traio da se z e m l j a p r a v e d n o podijeli m e u svim ljudima. Villa i Z a p a t a su okupili gerilsku v o j s k u i 1 9 1 0 . g o d i n e z a p o e l i m e k s i k u seljaku r e v o l u c i j u . Bila je to otra borba uz mnoge nerazmirice izmeu revolucionarnih v o a. Stvorena je nova republika, ali Villa i Z a p a t a nisu d o e k a l i taj trenutak. Z a p a t a je ubijen 1 9 1 9 . g o d i n e , a etiri g o d i n a kasnije istu s u d b i n u d o i v i o je i V i l l a .

VILLA I E M I L I A N O ZAPATA? Villa i Z a p a t a su dva velika imena novije povijesti M e k sika. O b o j i c a su bili gerilski v o e i sanjali o b o l j e m ivotu siromanih stanovnika Meksika. Villa je r o e n 1 8 7 8 , a Z a p a t a 1879. g o d i n e . Bili su sinovi siromanih f a r m e r a . U to je vrijeme malo Meksikanaca imalo zemljine p o s j e d e 1 u drutvu je v l a d a l a velika n e p r a v d a . Villa j e o d m e t n i > T K O JE B I O AL CAPONE? Dvadesetih i tridesetih godina naeg stoljea gangsterske b a n d e su harale u S A D . J e d a n od najzloglasnijih g a n g s t e r s k i h efova bio je Al C a p o n e . ^ razdoblju p r o h i b i c i j e 1 9 2 0 - 1 9 3 3 ) gangsteri su J a d a l i u mnogim gradovima Sjedinjenih A m e r i k i h D r a va. Vlada je zabranila prodaJ a l k o h o l a i u b r z o su se p o a v i l e ilegalne p i v o v a r e i t o i onice pia. Poslom je uprav-

ljala mafija, tajna o r g a n i z a c i j a sastavljena v e i n o m o d talijanskih gangsterskih o b i telji. O d 1925. d o 1 9 3 1 . godine Al C a p o n e je bio gazda i kakih z l o i n a k i h b a n d i . Bio je nemilosrdan kriminalac po ijem su nalogu izvedena m n o g a strana ubistva, p r i m j e r i c e masakr n a d a n sv. V a lentina. N a k r a j u j e u h a p e n , ali ne z b o g brojnih ubojstav a , v e z b o g p o r e z n i h prekraja. U m r o j e 1 9 4 7 . g o d i n e . M n o g i drugi gazde p o g i nuli su u k r v a v i m r a t o v i m a izmeu suparnikih bandi. 69

MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I < SA T K O JE BILA D A M A SVJETILJKOM? N a j p r i j e je radila s o p a t i c a m a u Njemakoj i Francuskoj, a 1 8 5 3 . g o d i n e se zaposlila u londonskoj bolnici. G o d i n u d a n a kasnije j e u Scutariju u Turskoj n j e g o v a la r a n j e n e v o j n i k e . B o l n i k i uvjeti su je toliko uasnuli da je ih o d m a h p o e l a mijenjati. V i a j u i j e k a k o n o u prolazi pored njihovih kreveta, zahv a l n i v o j n i c i su je nazvali d a m o m sa svjetiljkom. Da bi nastavila svoj r a d , Florence je 1860. godine otvorila kolu za b o l n i a r k e . To je bila p r v a u s t a n o v a te vrste u svijetu.

Britanski vojnici ranjeni u k r i m s k o m ratu nazivali su b o l n i a r k u koja se o njima brinula d a m o m sa svjetljikom. Bila je to Florence Nightingale, osniva i organizator bolniarske slube. S a z n a v i d a F l o r e n c e eli p o stati b o l n i a r k o m , obitelj N i g h t i n g a l e se zaprepastila. G o d i n e 1845. malo je ena i m a l o p o s a o , a b o l n i a r k e su bile m a l o c i j e n j e n e . N o , Flor e n c e j e ostvarila s v o j e elje. > K O J A JE C R N A BILA MOJSIJE KAO lo u k i n u t o . P o m o g l a joj je org a n i z a c i j a koja j e tajnim p u tovima prebacivala robove u s l o b o d n e z e m l j e . Harriet se kasnije i s a m a prikljuila toj tajnoj o r g a n i z a c i j i . N a k o n to j e o s l o b o d i l a l a n o v e s v o j e obitelji, Harriet se p o v r e m e n o vraala na J u g . U s v a k o m bijegu izlagala se i v o t n o j o p a s n o s t i , a bojaljiv e s l j e d b e n i k e poticala j e nabijenom pukom! U k u p n o je oslobodila 300 robova. T i j e k o m g r a a n s k o g rata Harriet je radila k a o b o l n i a r k a i pijun na strani S j e vera. < T K O JE O S N O V A O KRI?

AMERIKANKA POZNATA SVOGA

NARODA?

K a o to je M o j s i j e p o v e o I z r a e l c e iz r o p s t v a u E g i p t u , tako je i Harriet T u b m a n pomogla crnim robovima da p o b j e g n u iz junih drava u s l o b o d n e s j e v e r n e zemlje Amerike. Harriet T u b m a n j e r o e n a oko 1820. godine kao ropkinja u M a r v l a n d u . G o d i n e 1 8 4 9 . uspjela j e p o b j e i n a S j e v e r , gdje j e ropstvo v e bi-

CRVENI

C r v e n i kri je h u m a n i t a r n a organizacija za pruanje p o m o i u ratu i m i r u . O s n o v a n j e 1863. g o d i n e m e unarodnim dogovorom po zamisli m l a d o g vicarskog bankara Henrija Dunanta. F r a n c u z i i Austrijanci su 1 8 5 9 . g o d i n e vodili u sjevernoj Italiji bitku k o d Solferina. P o s v u d a su u agoniji leali ranjeni v o j n i c i , a j e d a n od o n i h koji su vidjeli n j i h o v u patnju bio j e H e n r i D u n a n t . 70

D u n a n t j e n a p i s a o knjigu o toj borbi i p r e d l o i o da bi u s v a k o j zemlji t r e b a l o o s n o vati o r g a n i z a c i j u za zbrinjav a n j e ranjenih v o j n i k a . G o d i ne 1 8 6 3 . na sastanku u G e nevi o s n o v a n o j e p r v o t a k v o drutvo. D a n a s C r v e n i kri djeluje irom svijeta. N j e g o v j e z a d a tak da p o m a e ljudima u vrij e m e katastrofa, zatim ratnim z a r o b l j e n i c i m a i prua s o c i j a l n u skrb. S i m b o l m u j e crv e n i kri na bijeloj p o z a d i n i , kojeg potuju svi n a r o d i . U muslimanskim zemljama znak je crveni polumjesec.

MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I > T K O JE B I O ALBERT rad na sveuilitu i o b r a z o v a o s e z a lijenika. S a s u p r u g o m se preselio u z a p a d n u Afriku i u L a m b a r e n u u G a bonu osnovao bolnicu. Za p r v o g svjetskog rata svi su n j e m a k i g r a a n i morali napustiti f r a n c u s k e kolonije u A f r i c i . S c h w e i t z e r se n a k o n rata vratio i n a a o svoju b o l nicu u ruevinama. O b n o v i o ju j e , a u s k o r o je u blizini o s n o v a o i koloniju za g u b a v c e . S v e d o s v o j e smrti 1 9 6 5 . g o d i n e ivio je u L a m b a r e n u i b r i n u o se za b o l e s n i k e . Za svoj rad j e 1 9 5 2 . g o d i n e nagraen N o b e l o v o m nagradu. < T K O JE BILA H E L E N u Bostonu. A n n e j e o b u z d a l a divlju d j e v o j i c u i n a u i l a je govoriti. N a j p r i j e joj je laganim udarcima po dlanu pokazala pojedine znakove a b e c e d e , a zatim i z n a k o v e za o d r e e n e rijei. U dvije g o d i n e H e l e n je n a u i l a itati i pisati Brailleovim pismom. Dodiruj u i grlo s v o j e uiteljice osjetila je k a k o njen glas titra i p o k u a l a na isti n a i n stvoriti z v u k . T a k o je n a u i l a i govoriti. H e l e n Keller j e p o h a a l a k o l e d , a o d a n a uiteljica A n n e je uvijek bila uz n j u .

SCHWEITZER? Albert Schweitzer je bio viestruko darovit: bio je uitelj, filozof i g l a z b e n i k . Poznat je prvenstveno po svom radu kao lijenik misionar u Africi. Schweitzer je roen 1875. g o d i n e u pokrajini A l s a c e (tada dio Njemake, a danas F r a n c u s k e ) . N a k o n studija p o s t a o je profesor teologije i napisao n e k o l i k o knjiga o kranstvu. B i o je jednako p o z n a t i k a o orgulja. G o d i n e 1905. prekinuo je

KELLER? N a k o n bolesti u r a n o m djetinjstvu H e l e n Keller je ostala slijepa, gluha i nijema. Uz svestranu p o m o uiteljice svladala je svoje nedostatke te pomagala drugim slijepim i gluhim ljudima. H e l e n je roena 1880. godin e u S A D . N a k o n est g o d i n a provedenih u tihom, mran o m svijetu, H e l e n j e d o b i l a uiteljicu A n n e S u l l i v a n iz P e r k i n s o v e kole za slijepe > T K O JE M A J K A g o v o r i o da napusti s a m o s t a n i p o m a e ljudima. O d j e v e n a u sari i bosih n o gu otila je u najsiromaniju etvrt C a l c u t t e . G o d i n e 1 9 4 8 . C r k v a joj j e d o z v o l i l a d a o s nuje n o v i o p a t i k i red koji se naziva Sestre m i l o s n i c e . U 30 g o d i n a M a j k a T e r e z a i n j e n e o p a t i c e spasile su mnogu naputenu djecu, pom a g a l e su g u b a v c i m a i njegov a l e b o l e s n e i stare. D o 1 9 7 9 . g o d i n e njihov j e red i m a o vie o d 2 0 0 o g r a n a k a irom svijeta. M a j k a T e r e z a j e z a svoj rad n a g r a e n a N o b e l o v o m n a g r a d o m z a mir.

TEREZA? Majku Terezu iz Calcutte mnogi nazivaju ivim svec e m . O n a je katolika opatica k o j a j e n a p u s t i l a k o l u u kojoj je p o d u a v a l a d j e c u da bi pomagala bolesnim i siromanim ljudima. Agnes G o n x h a B o j a x h i u roena je 1 9 1 0 . g o d i n e u S k o p j u . Postala j e o p a t i c a , studirala je u Irskoj, te se u C a l c u t t i U Indiji zaposlila k a o uiteljic a . P u t u j u i j e d n e n o i vlakom u l a je glas koji joj je

71

V O

T K O JE N A P I S A O EP GILGAMEU?

T K O JE N A P I S A O

T K O JE BILA S A P F O ?

ILIJADU I ODISEJU? Ilijada i Odiseja su p o z n a t i grki j u n a k i e p o v i koji govore o opsadi Troje i dogaajima koji su p o t o m uslijedili. Smatra se da ih je napisao H o m e r , slijepi pjesnik s grkog otoka Hiosa. 0 H o m e r u z n a m o toliko malo da ak ne moemo tvrditi da je zaista p o s t o j a o ! U s t v a r i , m o g u e j e d a Ilijadu 1 O d i s e j u nije n a p i s a o isti autor. A k o j e ipak p o s t o j a o , H o m e r j e v j e r o j a t n o bio lutajui pjesnik koji je p r i a o stare p r i e i svirao liru. Do Homerovog vremena te su se p r i e stotinama g o d i n a prenosile u s m e n o m predajom. O k o 600. godine pr. n. e r e n a p o k o n su zapisane.

Ep o Gilgameu je z b i r k a d r e v n i h pria nastalih na p o d r u j u Bliskog istoka zvanom Mezopotamija. Ne z n a m o t k o i h j e z a p i s a o , ali znamo da se to dogodilo o k o 2000. g o d i n e p r . n . e r e . K a o svi e p o v i , tako i Ep 0 Gilgameu govori o junacima i n j i h o v i m p o d v i z i m a . U o v o m e p u rije je o b a b i l o n s k o m kralju G i l g a m e u 1 n j e g o v o m prijatelju E n k i d u . P r i e v j e r o j a t n o p o t j e u jo iz t r e e g tisuljea pr. n. e r e , ali su se isprva prenosile usmenom predajom. Nakraju su z a p i s a n e na glinenim p l o icama. Ep se sastoji od pet p j e v a nja. P o s e b n o z a n i m l j i v o j e p j e v a n j e o velikoj p o p l a v i koju je j e d n a obitelj preivjela izgradivi a r k u . Pretpostavlja se da je to temelj biblijske prie o N o i .

S a p f o je bila grka pjesnikinja s o t o k a L e z b o s u Egejskom moru. O n a je jedina poznata pjesnikinja iz toga vremena. S a p f o j e ivjela i z m e u 6 1 0 . i 5 8 0 . g o d i n e pr. n. e r e . Bila je o b r a z o v a n a e n a iz b o g a t e obitelji. O n j e n o m je i v o t u m a l o toga p o z n a t o . P o u z d a n o z n a m o s a m o d a j e imala ker Cleis. V e i n a njenih djela bile su ljubavne pjesme upuene drugim e n a m a . O k o 300. g o d i n e pr. n. e r e sastavljena je i t a v a zbirka njenih pjesam a , ali su do 8. stoljea sa u v a n i tek neki njeni d i j e l o v i . N a k o n toga j e S a p f o stolje i m a bila z a b o r a v l j e n a , iako je u s v o j e v r i j e m e bila toliko p o z n a t a da se njen lik pojav i o na k o v a n i c a m a i v a z a m a . N j e n su stil o p o n a a l i m n o g i drugi p j e s n i c i .

72

UMJETNOST I ZABAVA 7 T K O JE P I S A O BASNE? V T K O JE G L A V N I RAMAYAME?

T K O JE B I O

Smatra se da je grke basne (kratke prie s m o r a l n o m p o u k o m ) pisao obogaljeni o s l o b o e n i r o b Ezop koji je ivio u 5. stoljeu pr. n. e r e . B a s n e su kratke p r i e u prozi ili stihovima u kojima g l a v n u j l o g u imaju ivotinje. M n o g i strunjaci vjeruju d a E z o p u o p e nije p o s t o j a o , v e da su G r c i sve basnopisc e nazivali z a j e d n i k i m i m e nom Ezop. B a s n e su se dugo v r e m e n a prenosile usmen o m p r e d a j o m , p a j e pria o njihovom autoru ubrzo postala d i o tradicije i v j e r o j a t n o je izmiljena. M n o g e basne su popularne jo i d a n a s . Na d o n j o j slici je o r i k a z a n a lisica iz b a s n e koja e , n e m o g a v i dosegnuti gro e , zakljuila d a j e o n o o n a k o kiselo. B a s n e koje p o z n a j e m o d a nas z a p i s a o je rimski p i s a c - e d r o koji je i v i o u v r i j e m e Krista. M e u t i m , n e k e su b a s ne z a p i s a n e i m n o g o ranije, o k o 4. stoljea pr. n. e r e .

JUNAK

VERGILIJE? Publije Vergilije M a r o bio je veliki rimski pjesnik. Njegovo najpoznatije djelo j e Eneida, e p s k a p j e s m a o padu Troje i postanku rimskog naroda. Vergilije j e r o e n 7 0 . g o d i n e pr. n. e r e n e d a l e k o grada M a n t o v e u Italiji. U z d r a v a o ga je bogati p o k r o v i t e l j , pa se tijekom i t a v o g ivota m o g a o posvetiti p i s a n j u . U prv i m p j e s m a m a p i s a o je o prir o d i , ali je slavu s t e k a o tek svojim p o s l j e d n j i m d j e l o m , Eneidom. U njemu govori o padu T r o j e , te o bijegu Eneja i njeg o v i h sljedbenika u Italiju gdje su o s n o v a l i naselje. P j e s m a prati s v e n j i h o v e pustolovine na putovanju, pa t a k o i p r e l a z a k p r e k o mitske rijeke Stiks koja dijeli o v o z e maljski svijet o d p o d z e m noga. Vergilije j e u m r o 19. g o d i n e pr. n . e r e n a k o n p u t o v a n j a u G r k u gdje j e o b o l i o o d g r o z n i c e . e l i o je da se Eneida n a k o n n j e g o v e smrti spali, ali j e c a r n a r e d i o d a j e o b jave.

Ramayama j e p o z n a t i i n d i j ski e p . N j e n glavni j u n a k j e R a m a , kralj O u d h a u sjevernoj Indiji. Vjerovalo se da je on b o g Vina koji je p o p r i m i o ljudski oblik i spustio se na Z e m l j u da je s p a s i o d zla. Ramayamu (to z n a i R a m i na putovanja) je oko 300. g o d i n e pr. n . e r e n a p i s a o pjesnik V a l m i k i na indijskom jeziku sanskrtu. P j e s m a s e sastoji o d s e d a m knjiga koje o p i s u j u k a k o je R a m a u b o r b i stekao ruku S i t e , k e r k e d r u g o g a kralja. U p o e t k u je m l a d i par i v i o sretno, ali j e R a m a kasnije protjeran iz g r a d a i prisiljen da sa S i t o m i n j e n i m p o l u b r a t o m L a k s a n o m ivi u u m i . U m e u v r e m e n u je d e m o n s k i kralj R a v a n a iz L a n k e (Sri L a n k a ) o t e o Situ i o d v e o je u s v o j e kraljevstvo. R a m a i L a k s a m a su je uz p o m o kralja m a j m u n a S u g r i v a i njeg o v o g generala H a n u m a n a uspjeli o s l o b o d i t i . R a m a se sa S i t o m vratio u O u d h i p o n o v n o z a u z e o prijestolje.

UMJETNOST I ZABAVA > TKO JE BIO O M A R stvenik d o b i o j e p o s a o kraljevskog a s t r o n o m a , t e j e m o dernizirao perzijski k a l e n d a r . Kasnije je z a j e d n o s d r u g i m a s t r o n o m i m a p o d i g a o zvjezdarnicu u Isfahanu. U svoje je vrijeme bio poznat kao pisac na polju z n a n o s t i , p o v i j e sti, p r a v a , m e d i c i n e i m a t e matike. N i k a d nije smatran v a n i m p j e s n i k o m , pa se m n o g i z n a n s t v e n i c i a k n e slau s miljenjem da su Rubaije n j e g o v o d j e l o . U s v a k o m slu a j u , i z d a n e s u tek 2 0 0 g o d i na n a k o n n j e g o v e smrti.

KHAYYAM? O m a r K h a y y a m je bio perzijski p j e s n i k , a s t r o n o m i z n a n s t v e n i k koji je ivio u 11. stoljeu nae ere. Proslavio se prvenstveno kao pjesnik. Zbirku njegov i h d j e l a n a z v a n u Rubaije j e u 19. s t o l j e u E d w a r d Fitzgerald p r e v e o na engleski jezik. O m a r K h a y y a m je roen u N e y s h a b u r u u Perziji (dananjem Iranu). Kao vrlo nadareni znan-

<

T K O JE N A P I S A O

PRIU O GENJIJU? Pria o Genjiju je n a p i s a n a u Japanu u 11. stoljeu, a n e k i je smatraju p r v i m r o m a n o m . Njena autorica zvala se M u r a s a k i S h i k i b u . T e k o je rei je li Pria o Genjiju zaista prvi r o m a n , ali j e s v a k a k o prvi v a a n roman. N a p i s a n a je u v r i j e m e k a d su ene na dvoru japanskog c a r a r e d o v i t o pisale d n e v n i k e . M u r a s a k i j e prije Prie o Genjiju napisala > T K O J E 1001 N O C PRIAO PRIE? kralju p r i u . D o a v i d o n a j zanimljivijeg dijela prekinula je p r i u i rekla kralju da j o j , eli li uti kraj, m o r a d o z v o liti d a ivi jo j e d a n d a n . T a ko se to nastavilo 1001 n o , s v e d o k kralj nije o d u s t a o o d ubojstava. M e u priama koje j e e h e r e z a d a p r i p o v i j e dala bile su i o n e o S i m b a d u p o m o r c u , te o A l a d i n u . Te su p r i e n a r o d n e , a nastale su na p o d r u j u S r e d n j e g a i D a lekoga istoka. Prvi puta su ih zapisali A r a p i o k o 1 0 0 0 . g o dine nae ere p o d nazivom Tisuu i jedna no.

j e d a n d n e v n i k , t e kratku p r i u Izumi Shikibu nikki koja je sadrala i p o e z i j u . O k o 1 0 1 0 . g o d i n e napisala j e Priu o Genjiju koja je o d m a h doivjela veliki uspjeh. Pria govori o ivotu i ljubavima princa Genjija. V o lio je n e k o l i k o e n a , a s v a k a se prema njemu odnosila d r u g a i j e . Knjiga j e bila p o p u l a r n a s t o l j e i m a , pa je utjec a l a na m n o g e p i s c e koji su smatrali da je b o l j e pisati slina d j e l a , n e g o stvarati neto n o v o i p o s v e razliito.

N e k o je u Arabiji ivjela princeza koja je svoj ivot spasila priajui p r i e tok o m 1001 n o i . Postojijegenda o okrutnom kralju ahriju koji se s v a k i m d a n o m p o n o v n o e n i o i zatim u b i j a o e n u . N a k r a j u s e o e n i o e h e r e z a d o m , kerk o m s v o g g l a v n o g ministra, koja je o d l u i l a zaustaviti n j e g o v a ubijanja. Prve noi nakon vjenanja e h e r e z a d a j e p o e l a priati 74

UMJETNOST I ZABAVA < T K O JE N A P I S A O obiljeja Boanstvene komedije je m o d e r n i jezik. U to su v r i j e m e o b r a z o v a n i ljudi i o z biljni pjesnici pisali na latinskom jeziku. Ep se sastoji od tri dijela. U p r v o m D a n t e o p i s u j e svoj put kroz p a k a o kroz k o j f g a v o d i pjesnik Vergilije. N a k o n toga u drutvu Vergilija p o s j e u j e istilite. U t r e e m dijelu d o l a z i u raj, te o n d j e s u s r e e B e a t r i c e , e n u koju j e o b o a v a o . U raju je a k na trenutak ugledao Boga.

BOANSTVENU KOMEDIJU? Boanstvenu komediju koju mnogi strunjaci smatraju najvanijim pjesnikim djelom srednjovjek o v n e E v r o p e napisao je na talijaskom jeziku pjesnik Dante Alighieri. Dante je roen 1265. godine u F i r e n c i , ali je z b o g politikih s u k o b a protjeran iz grad a . N a k o n d u g o g o d i n j e g lutanja skrasio se u R a v e n n i . J e d n o o d najznaajnijih > T K O JE B I O PETRARCA? Petrarca je bio poznati znanstvenik i pjesnik. Nak o n 14. s t o l j e a s n a n o j e utjecao na evropsku poeziju. ~ r a n c e s c o P e t r a r c a j e ivio :d 1304. do 1374. godine, ako je r o e n u Italiji, v e i n u z \ o t a p r o v e o je u F r a n c u skoj. N a p i s a o j e vie o d 4 0 0 z e s a m a , od kojih je 3 6 6 : o p i j e n o u zbirci Kanconif V e i n a pjesama posveena je L a u r i , za koju se ne m o e p o u z d a n o rei je li zaista postojala ili je bila tek Petrarkin idea'K P e t r a r c a je p o s e b n o z n a a j a n jer j e sastavio pravila o pisanju p o e z i j e . lako j e slijedio D a n t e o v primjer i p i s a o na talijanskom jeziku, Petrarca je ivot posvetio istraivanju latinske p o e z i j e . Z a h v a l j u j u i Petrarkinom radu oivljena je poezija Livija i C i c e r o n a , koja bi i n a e v j e r o j a t n o pala u zaborav.

<

T K O JE N A P I S A O PRIE?

KENTERBERIJSKE

Kenterberijske prie su zbirka pripovjesti u stihu zamiljenih kao da ih priaju hodoasnici na putu u C a n t e r b u r y u 14. s t o l j e u . Napisao ih je engleski pjesnik Geoffrey Chaucer. C h a u c e r j e ivio o d 1 3 4 2 3 d o 1 4 0 0 . g o d i n e . O s i m to se b a v i o p j e s n i t v o m , sluio j e k a o v o j n i k i radio k a o d i p l o mat t e k a o d r a v n i i n o v n i k . Kenterberijske p r i e su njeg o v o n a j p o z n a t i j e , ali ne i j e -

d i n o d j e l o . R o m a n c a o troj a n s k o m ratu n a z v a n a Troilus i Kriseide se jo uvijek ita, ali n i k a d nije postigla p o p u larnost k a o Kenterberijske p r i e , koje C h a u c e r a k nije dovrio. P r i e o d r a a v a j u karakter p r i p o v j e d a a i javljaju se u o p s e g u od p r i e p o g a n o g mlinara d o viteke p r i e o asti i j u n a t v u . D a n a s su posebno omiljene modernizir a n e e n g l e s k e verzije o v o g djela.

75

<

T K O JE B I O D O N

QUIJOTE? D o n Q u i j o t e je glavni junak r o m a n a k o j e g j e u 17. s t o ljeu napisao panjolski pisac M i g u e l d e C e r v a n t e s . C e r v a n t e s j e ivio o d 1 5 4 7 . do 1616. godine. ivot su m u i s p u n j a v a l e b r o j n e pustol o v i n e i n e u g o d n a iskustva. K a o m l a d i j e pristupio vojsci (gdje su ga zarobili T u r c i ) , a kasnije je r a d i o za v l a d u . Njegov junak D o n Quijote d o i v l j a v a r a z n o l i k e pustolovine. Opisan je kao udak < T K O JE S A S T A V I O NARODIH

koji u starosti o d l u u j e postati vitez i initi j u n a k a djela. Stoga j e n a v u k a o stari o k l o p , o s e d l a o konja i k r e n u o u svijet sa starim prijateljem S a n c h o m P a n z o m (koji j e j a h a o na magarcu). U g l e d a v i v j e t r e n j a e , stari i kratkovidni D o n Quijote je p o m i s l i o da se radi o d i v o v i ma te ih je k r e n u o n a p a s t i ! N a k o n brojnih p u s t o l o v i n a D o n Q u i j o t e s e m i r n o skrasio u svom domu.

PRVU ZBIRKU PRIPOVJETKI?

Veina pripovijetki je toliko stara da nitko ne zna tko ih je prvi ispriao. Pa ipak, z n a m o da je najstariju zbirku pripovjetki zapisao francuski pisac Charles Perrault 1697. g o d i n e . P o z n a t i s a kupljai p r i p o v j e t k i bili su i njemaka braa J a c o b Carl i VVilhelm Carl G r i m m . P e r r a u l t o v a zbirka pripovjetki bila je namijenjena njegovoj vlastitoj d j e c i . N a z v a o j u j e < T K O JE B I O ROBINSON CRUSOE?

Prie iz davnine, a sadrala j e b r o j n e o m i l j e n e pripovjetke poput M a k a u i z m a m a i Modrobradog. B r a a G r i m m ( k a k o su ih n a j e e nazivali) bili su o z biljniji, z n a n s t v e n i sakupljai n a r o d n i h p r i a . Nastojali su ih zapisivati t o n o o n a k o kako su ih u l i . S v o j a djela, nam i j e n j e n a djeci i o d r a s l i m a , pripremali su od 1812. do 1822. godine. Njihove najp o z n a t i j e p r i e su Ivica i M a rica (crte lijevo), te P a l i .

R o b i n s o n C r u s o e je glavni junak prie o brodolomcu k o j u j e 1719. g o d i n e n a p i sao engleski knjievnik Daniel D e f o e . Pria govori o b r o d o l o m c u R o b i n s o n u C r u s o e u koji j e preivio b r o d o l o m i nasukao se na pustom otoku. G o d i n a ma je ivio p o s v e s a m , a kasnije se sprijateljio s u r o e n i kom kojeg je nazvao Petko. Z a m i s a o o b r o d o l o m c u to ostaje s a m na p u s t o m o t o k u 76

p r e p u t e n vlastitim s n a g a m a bila j e o d u v i j e k p o p u l a r n a . D e f o e a su na pisanje o v o g djela p o t a k l e p r i e iz stvarn o g ivota p o m o r a c a , p o s e b n o pria A l e k s a n d r a Selkirka koji je b i o vrlo p o z n a t u njeg o v o d o b a , a d o i v i o je slinu sudbinu kao Robinson Crusoe. Robinson Crusoe nije j e d i no D e f o e o v o djelo. Bio je n o v i n a r i pisao je politike b r o u r e z b o g kojih j e e s t o u p a d a o u n e v o l j e . N a p i s a o je i nekoliko romana, primjerice Uliarka Flanders te Dnevnik o godini kuge.

UMJETNOST I ZABAVA D> T K O JE O P I S A O GULIVEROVA PUTOVANJA? Guliverova putovanja su podrugljiva pria o pustolovinama mornara Lemuela Gulivera. Napisao ih je J o nathan Swift, sveenik i u e n j a k koji je ivio od 1667. d o 1745. g o d i n e . Swift je r o e n u Irskoj, g d j e je p o h a a o k o l e d Trinity u D u blinu. M l a d o s t je p r o v e o u E n g l e s k o j , da bi nakraju postao starjeina k a t e d r a l e sv. Particka u D u b l i n u . P i s a o > T K O JE B I O je britko i p o d r u g l j i v o , pa mu djela v e i n o m nisu bila p o p u larna. a k j e i G u l i v e r o v a p u tovanja, napisana u obliku vesele djeje pripovjetke, stvorio s c i l j e m da u s k o m e a svijet. T o j e z a p r a v o prikriv e n i n a p a d na ivot i politiku njegovog vremena. O s i m p o z n a t e p r i e u kojoj su G u l i v e r a zarobili Liliput a n c i , knjiga sadri i d r u g e zgode s njegovog putovanja. Guliver odlazi u zemlju divova B r o b d i n g n a g , te u z e m l j u k o j o m v l a d a j u stvorenja nalik konjima.

CANDIDE? C a n d i d e j e g l a v n i j u n a k satirinog romana poznatog francuskoj pisca Voltaira k o j i j e i v i o o d 1694. d o 1778. g o d i n e . V o l t a i r e o v o p r a v o i m e bilo j e Francois M a r i e Arouet. V e i nu ivota se b o r i o protiv tiranije, a o n e s k o j i m a se nije slagao n a p a d a o j e o t r o m satirom. Candide je n a j p o z n a t i j e Voltaireovo djelo. G o v o r i o m l a d i u koji p o d u t j e c a j e m > T K O JE S T V O R I O

s v o g uitelja P a n g l o s s a v j e r u je da ljudi i v e u n a j b o l j e m o d svih m o g u i h s v j e t o v a . V o l t a i r e n a p a d a filozofiju o p timizma o p i s u j u i k a k o C a n d i d e n a k o n m n o g o zastrauj u i h doivljaja - o t m i c e , ubojstva, rata i potresa - naputa s v o j e v j e r o v a n j e i zakljuuje d a j e n a j b o l j e z a o v jeka da o b r a u j e svoj vrt. Voltaire je neko vrijeme bio zatoen u poznatom parikom z a t v o r u Bastille, a kasnije je ivio u izgnanstvu u E n g l e s k o j . N a k r a j u se skrasio u v i c a r s k o j .

FRANKENSTEINOVO UDOVITE? Priu o znanstveniku Frankensteinu i udovitu koje je on sastavio od pojedinih dijelova d r u g i h ljudi napisala j e 1818. g o d i n e M a r y Shelley. Mary Shelley je roena 1797, a umrla je 1 8 5 1 . g o d i n e . U d o b i od 1 7 g o d i n a zaljubila se u pjesnika P e r c y a B y s s h e a S h e l l e y a . lako j e S h e l l e y v e b i o o e n j e n , ljub a v n i c i su pobjegli u v i c a r -

sku gdje su n e k o v r i j e m e ivjeli s p j e s n i k o m L o r d o m B y r o n o m . N a k o n s t o j e 1816. g o d i n e umrla S h e l l e y e v a s u pruga, M a r y se udala za S h e l leya, no on je nakon samo est g o d i n a s t r a d a o . Preostali d i o ivota M a r y j e o b j a v l j i v a l a djela svoga s u pruga. N a s t a v i l a je pisati vlastita djela i o b j a v i l a zbirku p r i a , a i z d a v a l a je i a s o p i s . M e u t i m , Frankenstein je njeno najznaajnije djelo. G o v o r i k a k o j e u d o v i t e to ga je Frankenstein izradio v i djelo toliko okrutnosti i zla da se o k r e n u l o protiv njega.

UMJETNOST I ZABAVA < T K O JE B I O ALESSANDRO MANZONI? A l e s s a n d r o M a n z o n i j e iv i o u 19. s t o l j e u i b i o je poznati talijanski pisac. Njegov se roman Zarunici uvrtava u najvanija djela talijanske knjievnosti. M a n z o n i je roen 1785. god i n e i u m r o je 1 8 7 3 . B i o je o d a n i rimokatolik, p a j e vjera z n a t n o utjecala k a k o na njeg o v e p o g l e d e n a svijet, t a k o i na djela. U s v o j e v r i j e m e je bio p o z n a t i pjesnik, n o d a n a s > TKO JE BIO M O B Y d o l o m j e preivio s a m o j e d a n lan posade. Veliki d i o r o m a n a Moby D/c/cgovori o o p a s n o s t i m a i n e d a a m a kitolova u 19. stol j e u . Prije p o j a v e velikih b r o d o v a z a lov m o r n a r i su se tim g o l e m i m i v o t i n j a m a pribliavali u m a l i m a m c i m a i ubijali ih h a r p u n i m a . M e l v i l l e j e ivio o d 1 8 1 9 . d o 1 8 9 1 . godine i znao je mnogo okitolovu. Nekovrijemeje a k b o r a v i o n a k i t o l o v c u gdje je doivio razne pustolovine - s u d j e l o v a o je u p o b u n i na b r o d u i preivio b r o d o l o m . se najvie cijeni n j e g o v roman Zarunici. R a d n j a tog r o m a n a o d v i j a se u 17. stoljeu u L o m b a r d i ji. O k r u t n i lokalni tiranin D o n R o d r i g o eli sprijeiti v j e n a nje m l a d o g R e n z a i L u c i j e , ali mu to nakraju ipak ne polazi za rukom. M a n z o n i je u svoja djela upletao povijesne dogaaje na n a i n koji je bio p o s v e n o v u talijanskoj knjievnosti. P i s a o j e o b l i k o m istog tosk a n s k o g n a r j e j a , k o j e g su u sljedeih stotinu g o d i n a prihvatili g o t o v o svi talijanski pisci.

DICK? M o b y Dick je bio veliki bij e l i kit k o j e g j e u p r i i o p i sao ameriki pisac H e r m a n Melville. Priao M o b y Dicku je zapravo pripovijest o k a p e t a n u A h a b u , starom m o r e p l o v c u koji j e i t a v o g i v o t a n a s t o j a o uloviti velikogbijelogkita. A h a b j e u l o v u n a M o b y D i c k a izgubio n o g u , i od tada je n j e g o v a elja d a g a ulovi s v a k i m d a n o m p o stajalasveveom. Nakrajuje kit razorio A h a b o v b r o d , a b r o -

<

T K O JE B I O V I C T O R

HUGO? Victor H u g o je bio veliki francuski pjesnik, dramatiar i r o m a n o p i s a c . D v a njegova najpoznatija romana su Zvonar crkve Notre-Dame i Jadnici. Victor H u g o je roen 1802. g o d i n e , a djetinjstvo je p r o v e o p u t u j u i s o c e m koji je radio k a o v o j n i slubenik. K n j i e v n i k u karijeru j e z a p o e o 1 8 2 2 . g o d i n e piui i g r o k a z e . R o m a n Zvonar crkve Notre-Dame, ija se r a d 78

nja o d v i j a u s r e d n j o v j e k o v nom Parizu, napisao je 1 8 3 1 . g o d i n e . Z b o g politikih s u koba H u g o je 1 8 5 1 . godine m o r a o napustiti F r a n c u s k u . U t o m je r a z d o b l j u uglavn o m ivio u J e r s e y u . O n d j e su nastale z b i r k e p j e s a m a Razmiljanja i Stoljetna legenda, k a o i n j e g o v najpoznatiji roman J a d n i c i . To je pria o odbjeglom osueniku J e a n u V a l j e a n u koji p o k u a v a ivjeti a s n i m i korisnim ivotom. N a kraju ivota H u g o s e vratio u F r a n c u s k u , g d j e je 1885. godine i umro.

UMJETNOST I ZABAVA > T K O SU BILI TRI a r a d i o je k a o g e n e r a l . D u m a s je kao mladi jedva m o g a o itati, ali j e tada otiao u Pariz i p o s t a o najprije d r a m a t i a r , a zatim i pisac p o p u l a r n i h povijesnih romana. D a n a s je D u m a s poznat po djelima Tri muketira i Grof Monte Cristo prii o tajanstvenom bivem robijau E d m o n d u D a n t e s u koji se o s v e u j e za nepravednu kaznu.

MUKETIRA? Tri muketira su d j e l o Francuskog pisca AJexandra D u m a s a koji je i v i o u 19. s t o ljeu. M u k e t i r i P o r t h o s , Athos i A r a m i s , te njihov prijatelj d'Artagnan su f r a n c u s k i p u s t o l o v i iz 17. stoljea. D u m a s j e ivio o d 1 8 0 3 . d o 1870. godine. P o z n a j e m o ga kao Dumasa oca. Otac Dumasa o c a b i o je sin b o g a t a a i karipske crnkinje,

<

T K O JE B I O H A N S ANDERSEN?

CHRISTIAN

Hans Christian Andersen bio je danski pisac djejih pripovijetki. N e k e od njegovih poznatijih pria su Runo pae i Mala sirena. H a n s Christian A n d e r s e n s e rodio 1805, a umro 1875. g o d i n e , lako je ivio u v r l o siromanoj p o r o d i c i , uspio j e zavriti sveuilite i postati pisac. U n j e g o v o j prvoj knjizi nalaze s e n e k e o d najpoznatijih djejih pripovijetki, primjerice Kresivo i Princeza na zrnu > D T K O JE B I O H O N O R E BALZAC? potrebe. B a l z a c o v i r o m a n i opisuju p r o v i n c i j a l n i i pariki ivot i s a d r e najrazliitije l i k o v e . O b r a i v a o je teme poput o i n s k e l j u b a v i , p o h l e p e , ljub o m o r e i m n o g i h drugih v i d o v a ivota i politike u F r a n cuskoj. Ljudska komedija je sloeno djelo s v i e od 2 0 0 0 likov a , o d kojih s e m n o g i p o j a v ljuju u n e k o l i k o r o m a n a . N a j poznatiji r o m a n i su Otac Goriot i Roaka Bette. B a l z a c je u m r o 1 8 5 0 . g o d i n e . N a fotografiji je p r i k a z a n kip B a l z a c a kojeg j e izradio R o d i n .

graka. Pa ipak, prolo je jo m n o g o g o d i n a d o k nije stekao pravu popularnost. Pripovijetke je zasnivao na n a r o d n i m p r i a m a , ali su se o n e znatno razlikovale od pria to su ih skupljala braa G r i m . Prie o patuljcima i v j e t i c a m a A n d e r s e n je zamijenio p r i a m a koje su o d r a a v a l e n j e g o v t u a n i sam o t n i k i ivot. N e k e o d njih s u , n a p r i m j e r , Kositreni vojnik, Mala jelka ili Djevojica sa ibicama. Iz A n d e r s e n o v i h p i s a m a s a z n a j e m o d a j e bio v r l o o s jeajan i duhovit ovjek.

B o n o r e d e B a l z a c j e b i o iznimno plodan francuski pisac k o j i j e s v o j i h s t o t i n j a k romana i kratkih pria nazvao zajednikim imenom ljudska komedija. Balzac je r o e n 1 7 9 9 . g o d i n e u Toursu. G o d i n e 1 8 1 6 . p r e selio se u Pariz gdje je tri g o d i n e studirao p r a v o . U b r z o se odluuje postati p i s c e m . Cijelog je ivota ivio vrlo rastrono, p a j e m o r a o m n o g o pisati da bi z a d o v o l j i o s v o j e

79

UMJETNOST I ZABAVA V T K O JE B I O CHARLES V T K O JE N A P I S A O DETEKTIVSKE V TKO SU BILE SESTRE

DICKENS? M n o g i smatraju da je Charles D i c k e n s bio najvei e n gleski romanopisac. Njegov knjievni opus obuhvaa Pickvvickove spise, Teka vremena, Malu Dorrit i m n o g e druge knjige. Dickens je roen 1812. godi ne. M l a d o s t je p r o v e o u neimatini, a roditelji su mu zbog velikih dugova neko vrijeme boravili u zatvoru. Svoje je iskustvo prenio u romane, to se naroito osjea u djelu David Copperfild g d j e d j e l o m i c e o p i s u j e vlastiti ivot. P r v i uspjeh postigao j e djel o m Pickwickovi spisi k o j e je 1837. godine u nastavcima izlazilo u t j e d n o m a s o p i s u . N a s t a v i o je pisati i stvorio m n o g a p o p u l a r n a djela koja se itaju i d a n a s , lako su njeg o v i rani r a d o v i bili k o m i n i , u kasnijim knjigama je opisiv a o b i j e d u , okrutnost i izopa e n o s t ivota u Engleskoj u 19. s t o l j e u . Posljednjih g o d i n a ivota je m n o g o p u t o v a o i i t a o tum a e n j a svojih r o m a n a . U m r o je 1870. godine.

PRVE PRIE?

BRONT? Charlotte (1816-1854), E m i ly (1818-1849) i A n n e (1820-1849) bile su e n g l e ski r o m a n o p i s c i . C h a r l o t t i n o n a j p o z n a t i j e d j e l o j e Jane Eyre, a E m i l i n o Wuthering Heights k o j e se s m a t r a r e m e k - d j e l o m . A n n e j e napisala d v a r o m a n a - T h e Tenant of Wildfell Hall i Agnes Grey. Sestre Bront su vei dio svog jednolinog ivota provele zajedno s b r a t o m Branwell o m u o i n s k o j k u i u selu H a v v o r t h u u e n g l e s k o j grofoviji Y o r k s h i r e . Pisati s u p o e l e j o k a o d j e c a , stvarajui zamiljena kraljevstva A n g r i a i G o n d a l . Kao odrasle su p o v r e m e n o o d l a z i l e u druga mjesta g d j e su radile k a o uiteljice. Divljina to ih je o k r u i v a l a ostavila j e d u b o k e t r a g o v e u n j i h o v i m r o m a n i m a , to se n a r o i t o o s j e a u djelu Wuthering Heights. A n n e i E m i l y s u u m r l e v r l o m l a d e o d suic e . C h a r l o t t a s e u d a l a , ali j e ivjela jo svega n e k o l i k o g o d i n a , da bi n a k r a j u umrla u trudnoi.

Prve detektivske prie djelo su a m e r i k o g pisca Edgara Allana P o e a . Radnja im se o d v i j a u P a r i z u , a g l a v n i junak je Francuz C. Auguste D u p i n . P o e je ivio od 1809. do 1849. godine. U g l a v n o m je radio k a o urednik a s o p i s a / u tom je poslu bio vrlo uspjean jer se inilo da tono razumije to itatelji trae. Njegove vlastite p r i e , primjerice Propast kue Usherovih, e s t o su bile zastraujue.

Detektiv A u g u s t e D u p i n s e prvi puta p o j a v l j u v j e u prii Ubojstva u ulici Morgue g d j e rjeava tajnu niza ubojstava to ih je p o i n i l o b i e s naizgled nadljudskom snagom. N a k r a j u se otkriva da se radi o divovskom ovjekolikom m a j m u n u . Druga pria s M. Dupinom, Ukradena pisma, govori o ucjenama u visokom drutvu. U svoje doba P o e je b i o cijenjeni pjesnik i kritiar. D a n a s g a u g l a v n o m smatram o p i s c e m kratkih pria koji je znatno utjecao na druge autore.

80

UMJETNOST I ZABAVA " T K O JE N A P I S A O no skrovite stie u n e o b i a n p o d z e m n i svijet prvi je puta ispriao 1 8 6 2 . g o d i n e keri svoga prijatelja A l i c e L i d d e l l . Alice je zamolila Lewisa Carrolla da zapie priu, a j e d a n prijatelj n o v i n a r ga j e , s l u a j n o proitavi r u k o p i s , n a g o v o r i o d a j e o b j a v i . Knjiga je izdana 1865. godine, a ilustrirao ju je p o z n a t i karikaturist T e n n i e l . N a k o n v e l i kog u s p j e h a L e w i s C a r r o l l j e 1872. godine napisao i priu Alice s druge strane ogledala. U njoj A l i c e d o l a z i u svijet u k o j e m je s v e o k r e n u t o naopake. L e w i s C a r r o l l j e p o d pravim i m e n o m objavio nekoliko strunih knjiga o m a t e m a tici, a b i o je i d o b a r fotograf amater. V T K O JE N A P I S A O ZNANSTVENOPRIE?

K N J I G U ALICE U ZEMLJI UDESA? Charles Lutwidge Dodg>on, p o z n a t i j i k a o L e w i s Carroll, bio je izvrstan znanstvenik i matematiar. M e u t i m , danas je uglavn o m poznat kao pisac dvije omiljene djeje knjige Alice u zemlji udesa i Alice s druge strane ogledala. Lewis Carroll je ivio od 1832. do 1898. godine. k o o v a o se na sveuilitu u O x ford u, g d j e je p r o v e o i v e i n u - . o g a ivota. N i k a d s e nije oenio niti je i m a o d j e c e , ali se u i v a o u n j i h o v o m drutvu volio im priati p r i e . P r i u o A l i c e koja slijedei z e c a kroz n j e g o v o p o d z e m -

PRVE

FANTASTINE

P r v e znanstvano-fantastine prie djelo su francuskog pisca Julesa V e r n e a . l a k o j e u m r o j o 1906. g o d i ne ne d o e k a v i razvoj m o d e r n e t e h n o l o g i j e , u knjigama je spominjao helikopt e r e i r a k e t e za l e t u svemir. J u l e s V e r n e nije bio z n a n s t v e nik niti p u s t o l o v . N a j v e a p u stolovina k o j o m se tek m a l o pribliio u z b u e n j i m a to ih p r o l a z e n j e g o v i izmiljeni lik o v i bio je let u b a l o n u ! P r i e s kojima je stekao slavu prvi su puta o b j a v l j i v a ne u n a s t a v c i m a u a s o p i s u pod zajednikim naslovom Neobina putovanja. Meu njima su bile Put u sredite zemlje, Dvadeset tisua milja ispod mora i d r u g e . U s v o j i m zamiljenim p u t o v a n j i m a Verne je predvidio putovanja r a k e t o m , razvoj p o d m o r n i c a i p o j a v u televizije. U s p i o j e a k opisati besteinsko stanje m n o g o prije no to su astronauti prvi puta poletjeli u s v e m i r !

81

UMJETNOST I ZABAVA V I T K O JE N A P I S A O MIR? RAT

Rat i mir se s m a t r a j e d n i m o d n a j v e i h r o m a n a svjetske knjievnosti, a napisao g a j e u 19. s t o l j e u r u s k i p i sac Lav Tolstoj. Tolstoj j e ivio o d 1 8 2 8 . d o 1910. godine. Bio je plemi i ivio je na v e l i k o m obiteljskom posjedu juno od Moskve. P a ipak, u n a t o bogatstvu s u o s j e a o je sa s i r o m a n i m s e l j a c i m a . S v r e m e n o m je p o stao vrlo religiozan, te je iv i o prilino s k r o m n o . U s v o j e d o b a b i o je cijenjen k a o filozof i p i s a c , no d a n a s ga se u g l a v n o m sjeam o k a o autora d v a j u velikih djela - Rat i mir, te Ana Karenjina. R a d n j a r o m a n a Rat i mir o d v i j a se p o e t k o m 17. stoljea i o p i s u j e ivot n e k o l i k o p l e m i k i h obitelji u v r i j e m e velikih p o v i j e s n i h d o g a a j a k a o to su o s v a j a k i p o h o d i Napoleona na Moskvu. Ana Karenjina je r o m a n o eni koja je napustila m u a da bi ivjela s d r u g i m o v j e k o m , t e j e z b o g toga i z o p e na iz drutva. A T K O JE B I O M A R K TWAIN? Mark Twain je omiljeni ameriki pisac ije je pravo ime bilo S a m u e l Langhorne C l e m e n s . i v i o j e o d 1835. d o 1910. g o d i n e , a n j e g o v a najpoznatija djela su djeji r o m a n i Doivljaji Toma Sawyera i Doivljaji Huckleberry Fin na. M a r k T w a i n je djeatvo prov e o u j e d n o m g r a d u na o b a l i rijeke M i s s i s s i p p i . B i o j e uvjeren da ga u ivotu e k a j u n e o b i n i doivljaji m a m i l e su ga p u s t o l o v i n e , i m a o je sanjarsku u d i p o t r e b u da u ljudima otkriva neto p o sebno, nesvakidanje. O d r a s t a o je u gradu H a n n i b a l , u d r a v i M i s s o u r i , gdje mu je otac vodio trgovinu. S t u d i r a o je p r a v o i s u d j e l o v a o u mjesnoj politici. N j e g o v je grad bio a r o b n o mjesto gdje su s l o n o ivjeli o b i n i ljudi, piloti p a r o b r o d a i lutajui kockari. P r i r o d a o k o grada pruala je mladom Marku Twainu obilje p u s t o l o v i n a . N o , u d o bi od 12 g o d i n a izgubio je o c a , t e j e m o r a o p o e t i raditi i u z d r a v a t i obitelj. Z a p o s l i o 82 se u tiskari mjesnih n o v i n a koju j e p o s j e d o v a o n j e g o v brat. Sa 18 godina p o e o je putovati r a d e i p o v r e m e n o k a o tiskar ili n o v i n a r . N e k o je v r i j e m e radio k a o pilot rijenih brodova (krenuo je prema J u n o j A m e r i c i , ali j e umjesto toga na n a g o v o r n a u i o upravljati b r o d o m ) , a d r u g o m je prilikom k r e n u o u potragu za zlatom. R a d e i z a kalifornijsku n o v i n s k u k u u p o s t a o j e putuju i n o v i n a r , t e j e posjetio H a vaje, otoje S a n d w i c h , Evropu i Svetu zemlju. N a k o n posljednjeg p u t o v a n j a n a p i s a o je d j e l o Nevini u tuini u k o j e m g o v o r i o s v o j i m iskustvima. Doivljaji Toma Sawyer a postigli su jo v e u p o p u l a r nost n e g o p r v o d j e l o . T o j e roman za djeake zasnovan n a p i e v o m vlastitom d j e tinjstvu. Huckleberry Finn objavljen 1885. godine smatra se n a j b o l j i m T w a i n o v i m djelom i vanim djelom a m e rike knjievnosti. G l a v n i lik H u c k l e b e r r y Finn o l i e n j e j e T w a i n o v o g prijatelja iji je o t a c bio p i j a n a c .

UMJETNOST I ZABAVA V JE LI S H E R L O C K ZAISTA

HOLMES

POSTOJAO? Sherlock Holmes je jedan od najpoznatijih detektiva svih v r e m e n a . Pa ipak, on nikad nije postojao. N j e g o v j e lik s t v o r i o r o m a n o p i s a c Sir A r t h u r C o n a n koji j e iv i o o d 1859. d o 1930. g o dine.' S h e r l o c k H o l m e s nije bio prvi izmiljeni detektiv (Edgar A l lan P o e j e ranije pisao o M . D u p i n u ) , ali je bio prvi koji je p o t a k n u o matu p u b l i k e . N j e g o v lik i ivotni stil su tak o d o b r o opisani d a s u m n o gi povjerovali kako je H o l m e s stvarna o s o b a , te su u L o n d o n u u ulici B a k e r 2 1 1 b b e z u s p j e n o traili n j e g o v u kuu. Radnja romana najee se o d v i j a u L o n d o n u krajem 19. stoljea. J e d a n o d p o z n a tijih r o m a n a je Baskervilski pas. H o l m e s je o p i s a n k a o udak s neobinom moi k o n c e n t r a c i j e koji pui lulu i svira v i o l i n u . P o m a e mu konzervativni Dr. W a t s o n i j a u s p o r e n o s t istie H o l m e s o v u pronicljivost.

-1

TKO JE BIO EMILE

T K O JE B I O FRANZ

ZOLA? Emile Zola je bio francuski p i s a c iji s u n a t u r a l i s t i k i romani opisivali ivot obinih ljudi u o k r u t n o m svijetu industrijske revolucije. Zola je roen 1840. godine. i<ao m l a d i je radio k a o i " o v n i k u i z d a v a k o j kui H a c h e t t e , a kasnije je b i o novinar. S a k r a j u se p o v u k a o u o s a m u i posvetio pisanju. G o d i ~e 1867. o b j a v i o je svoj prvi " o m a n Therese Raquin. Slijedilo je niz r o m a n a o obiteljima R o u g o n s i M a c q u a r t s , te : oroblemima alkoholizma. ~ a j e serija o b u h v a a l a r o m a ~e Pijanac, koji je s v o j e v r e m e n o bio bestseler, Germinal ' J opisuje ivot rudarske zae d n i c e , te Nana o lijepoj, ali pokvarenoj mladoj glumici. Z o l a j e bio b o r a c z a s l o b o d u , te je 1898. godine uhaps i z b o g klevete jer j e n a p i -ao o t v o r e n o p i s m o u o b r a n u : d o v s k o g v o j n o g oficira D r e -jsa optuenog za izdaju. Protjeran je u Englesku =:dje je 1 9 0 2 . g o d i n e i u m r o .

KAFKA? Franz Kafka je r o e n u Pragu u e k o s l o v a k o j , gdje je p r o v e o vei dio ivota. U n a t o t o m e pisao je na njemakom jeziku. Njegova najpoznatija djela su rom a n i Zamak i Proces, te pripovijetka Preobraaj. Kafka j e r o e n 1 8 3 3 . g o d i n e u i d o v s k o j obitelji (sestre su m u t o k o m drugoga svjetskoga rata u m r l e u k o n c e n t r a c i o n i m l o g o r i m a ) , lako j e b i o ateist, z a n i m a l a ga je i d o v ska^ religija. i v i o j e vrlo m i r n o , r a d e i u osiguravajuem zavodu i piui. Bio je osamljen o v j e k , to se o d r a z i l o na njegov i m d j e l i m a . P i s a o je o likovima koji bez p o z n a t o g razloga pate u h l a d n o m i n e m i l o s r d n o m svijetu. lako je Kafka bio vrlo p o v u e n , zanimao se za zbivanja u svijetu i b i o je p r e d a n i socijalist. G o d i n e 1 9 1 7 . o b o lio j e o d t u b e r k u l o z e , t e j e ostatak ivota p r o v e o u s a n a toriju. U m r o j e 1 9 2 4 . g o d i n e . N a fotografiji j e p r i k a z a n prizor iz filma Proces.

83

UMJETNOST I ZABAVA

T K O JE B I O

FIDIJA?

T K O JE B I O G I O T T O ?

T K O JE B I O

PIERO

DELLA Fidija je b i o s t a r o g r k i kipar, lako mu g o t o v o n i j e d n o djelo nije s a u v a n o , n j e g o v a se slava odrala sve do dananjice. Fidijini s u v r e m e n i c i su v j e r o v a l i d a j e o n susreo b o g o v e i da o m o g u a v a o b i n i m ljudima da ih ugledaju. S m a t r a se da je Fidija ivio od oko 490. do 430. godine pr. n . e r e . P o n a l o g u a t e n s k o g v l a d a r a Perikla izradio j e n e k o l i k o p o z n a t i h kipova z a Partenon. O d zlata i s l o n o v a e je izradio d i v o v s k i kip b o i c e A t e n e visok desetak m e t a r a . T o j e najvii kip to je ikada podignut u Ateni. Kasnije je izradio i b r o n a ni kip A t e n e koji je bio a k i vii, ali je na njen tit p o r e d P e r i k l o v o g portreta stavio i svoj, pa je osuen z b o g nepotivanja i p r o t j e r a n . U O l i m p i j i (gdje su p r o n a e n i ostaci n j e g o v e r a d i o n i c e ) je od s l o n o v a e i zlata izradio kip Z e u s a , k a o i n e k e od mramornih kipova pronaenih u Partenonu. G i o t t o je bio talijanski u m jetnik koji je ivio na poetku r e n e s a n s e . B i o je najznaajniji slikar t o g v r e m e na i j e d a n od prvih koji su prikazivali vjerne likove realistikim stilom. Giotto je ivio od 1266. do 1 3 3 7 . g o d i n e . K a o v e i n a slikara toga r a z d o b l j a uglavn o m je slikao freske na z i d o vima kapela. M e u n j e g o v a najpoznatija djela u b r a j a m o niz freski u P a d o v i koje prikazuju ivot Isusa Krista. S v i likovi izgled a j u v r l o v j e r n o , to je u o n o v r i j e m e bilo neto p o s v e novo. i v i o je i r a d i o u m n o g i m d i j e l o v i m a Italije. J e d n o j e vrijeme boravio u Firenzi, a kasnije je radio k a o slikar na dvoru napuljskog vladara. G o d i n e 1 3 3 4 . vratio se u F i renzu da bi n a d g l e d a o r a d o ve na katedrali i u t v r d a m a to su se t a d a gradile. G i o t t o j e bio prvi u nizu talijanskih slikara koji su slikali realistiki, iako su njegovi suvremenici i dalje primjenjivali t r a d i c i o n a l n i stil.

FRANCESCA?

P i e r o della Francesca bio je jedan od najznaajnijih umjetnika talijanske renesanse, premda su ga u njegovo vrijeme vie cijenili kao znanstvenika. Poznat je po jasnim, v j e r n i m s l i k a m a , ali n i j e utjecao na druge slikare. P i e r o della F r a n c e s c a s e r o d i o 1 4 2 0 , a u m r o je 1 4 9 2 . godine. Kao veina r e n e s a n s n i h umjetnika i m a o je vrlo raznolike interese. Posebno se zanimao za g e o m e t r i j u , te se s n j o m e koristio za izradu o s n o v n e k o m p o z i c i j e svojih slika, k a o i za postizanje p r a v i l n e perspektive. e s t o j e i z r a i v a o freske, m e u kojima su n a j p o z n a t i j e o n e u c r k v i sv. Francisa u A r r e z u . Prikazuju l e g e n d u o s v e t o m kriu i o b i n e ljude to s j e d e uz n o g e sv. Franje, kao i velianstvene l i k o v e p o p u t kraljice o d Sabe. N a fotografiji j e p r i k a z a n d i o slike Krtenje Krista.

84

UMJETNOST I ZABAVA < T K O JE N A S L I K A O u m r o prije 1 4 2 6 . g o d i n e , v e i n a smatra d a j e o n bio stariji brat. M e u ranim J a n v a n E v c k o v i m djelima j e c r k v e n a slika D j e v i c e M a r i j e . J e d n a o d J a n o v i h najpoznatijih slika prikazuje v j e n a n j e A r n o l f i nia i n j e g o v e e n e . Slika o v jeka sa c r v e n i m t u r b a n o m m o g l a b i biti a u t o p o r t r e t . N e z n a m o t o n o koje s u m e t o d e slikanja uljanim b o j a m a u p o trebljavali v a n E v c k o v i , ali z n a m o da su u s v o j e v r i j e m e bili slavni jer su se koristili posve novom tehnikom.

PRVE ULJANE SLIKE? N e z n a m o t o n o t k o j e izradio prvu uljanu sliku. N o , prvi umjetnici koji su u p o t p u n o s t i iskoristili m o g u n o s t i to ih ta tehnika prua u pogledu d u b i n e i nijansi b o j a bili su flamanski slikari H u b e r t i J a n van Evck. O J a n o v i m djelima z n a m o m n o g o vie nego o H u b e r t o v i m jer je on ostavio brojne potpisane slike. B u d u i d a j e H u b e r t > T K O JE B I O MICHELANGELO? Mnogi Michelangela smatraju j e d n i m o d najveih evropskih umjetnika. U svakom sluaju, bio je najznaajniji predstavnik talijanske renesanse. Njegova najpoznatija djela ukljuuju velianstvene kipove i freske na s v o d u i zidovima Sikstinske kapele u Vatikanu u Rimu.

Michelangelo Buonarroti se 'odio 1475. godine u aristokratskoj obitelji. Isprva su ga roditelji pokuali -prijeiti da p o s t a n e ..mjetnik smatrajui da to nije p o z i v za p r i p a d n i k a . isokog stalea, ali se on l a k r a j u ipak o d u p r o n j i h o v o m protivljenju. =, o h a a o j e u m j e t n i k u kolu u Firenzi koju je v o d i o 3ertoldo di C i o v a n n i . Nakon boravka u Bologni Michelangelo je 1496. g o d i n e otiao u R i m gdje je stvorio j e d n o o d svojih najznaajnijih djela. Bila je to slavna Piea, kip D j e v i c e M a r i j e u obliku m l a d e d j e v o j k e s tijelom m r t v o g

Krista na r u k a m a . P o t o m se vratio u Firenzu i izradio jo j e d n o r e m e k djelo kip m l a d o g biblijskog kralja D a v i d a . G o d i n e 1 5 0 5 . tadanji g a je p a p a Julije II p o z v a o u R i m da n a p r a v i g r o b n i c u . M i c h e l a n g e l o nije n i k a d zavrio taj p o s a o jer se s u k o b i o s p a p o m i vratio u Firenzu. N o , v e 1508. g o d i n e on je u R i m u slikao freske u Sikstinskoj k a p e l i . K a d je z a v r i o to d j e l o , slike su p r e k r i v a l e itav s v o d i d i o gornjih z i d o v a . N a m j e r a v a o j e uzeti

p o m o n i k a , ali nije m o g a o pronai nikog dovoljno dobroga. Nakraju je sve zavrio p o s v e s a m u nevjerojatno kratkom roku. Poevi 1508. godine, on je taj g o l e m i z a d a t a k zavrio 1512. godine. D o s v o j e smrti 1 5 6 4 . g o d i n e M i c h e l a n g e l o j e izradio jo m n o g o z n a m e n i t i h djela.

85

UMJETNOST I ZABAVA mogli p o n u d i t i p o s a o . G o d i n e 1639. postao je n a j v a n i j i m u m j e t n i k o m na dvoru p a p e U r b a n a V I I I , kao i glavni arhitekt c r k v e sv. Petra. N a a l o s t , n a k o n smrti Urbana VIII morao je napustiti taj p o s a o jer se nasljedniku p a p i I n o c e n t u X . nije s v i a o njegov stil. Pa ipak, v e n a k o n n e k o l i k o godina papa Aleksandar V I I . vratio ga je na prijanji poloaj. B e r n i n i j e v a djela nisu v e z a n a s a m o u z sveta mjesta. N j e g o v najpoznatiji kip (prikazan na slikama) je f o n t a n a etiri rijeke na Trgu N a v o n a u R i m u . P r i a se da se za taj p o s a o m o r a o boriti sa s v o j i m n a j v e i m suparnikom Francescom Borrominijem. B e r n i n i j e nakraju p a p i n o j snahi p o k l o n i o srebrni m o d e l f o n t a n e , te je na n e p o t e n nain nagnao papu da mu posveti taj r a d . I z g l e d o m fontane Bernini je omalovaio Borrominijevo d j e l o . Kip b o g a rijeke Nil p o k r i v a o i k a k o ne bi m o r a o gledati c r k v u koju j e projektirao B o r r o m i n i , a kip b o g a rijeke P l a t e , siguran da e s e c r k v a sruiti, p o d i e < T K O JE B I O R O D I N ?

>

T K O JE B I O BERNINI?

Gianlorenzo Bernini je bio jedan od najznamenitijih k i p a r a u I t a l i j i u 17. s t o l j e u. Predstavnik je baroka, stilske e p o h e to se odlikuje obiljem ukrasa. M n o g o je pridonio izgradnji crkve sv. P e t r a u V a t i k a n u u Rimu. Bernini je roen 1598. godine. O t a c mu je bio slavni kipar, pa je m l a d i B e r n i n i jo o d djetinjstva susretao m n o g e p o z n a t e i u t j e c a j n e ljude koji su mu

ruku k a k o bi se zatitio od ruevina! M e u t i m , crkva je podignuta nakon fontane, pa barem jedan dio prie ne m o e biti t o a n . K r a j e m n j e g o v o g ivota B e r n i n i j e v a su b o g a t o ukraena djela krasila m n o g e rimske k a p e l e i c r k v e . U m r o je 1680. godine.

Auguste R o d i n je bio francuski kipar koji je izradio m n o g e v e l i k e b r o n a n e kip o v e . Njegova djela o b u h vaaju poznate skulpture k a o t o su Mislilac i Poljubac. Rodin je roen 1840. godine u P a r i z u . P o d u a v a l i su ga brojni kipari, a j e d n o je vrijeme radio i k a o zidar. G o d i n e 1 8 7 5 . otiao j e u Italiju i o n d j e u p o z n a o M i c h e l a n g e l o v a djela koja su ga se d u b o k o d o j m i l a . Tri g o d i 86

n e kasnije o d r a o j e izlobu na kojoj je p r i k a z a o t a k o vjerne likove da je optuen d a j e k i p o v e izlijevao p o ivim modelima. V e i n a n j e g o v i h djela izazivala j e s p o r o v e . O r g a n i z a cija z a p r o c j e n u k i p o v a j e , naprimjer, o d b i l a njegov kip B a l z a c a s o b r a z l o e n j e m da nije p r i m j e r e n o o d j e v e n . B r o n a n a statua na slici n a z v a n a je Bojom rukom. R o d i n je u s v o j i m djelima posebnu panju poklanjao prikazivanju p o k r e t a , pa su m u esti m o d e l i bile p l e s a i c e . U m r o j e 1917. godine.

UMJETNOST I ZABAVA

TKO

SU

BILI

T K O SU

BILI

FOVISTI?

T K O JE B I O

PICASSO?

POSTIMPRESIONISTI? Postimpresionisti su skupina umjetnika to su uglavn o m djelovali u Francuskoj, a u d j e l i m a su s l i j e d i l i i m p r e s i o n i s t i k i p o k r e t i z 19. stoljea. Bili su to S e u r a t , Gauguin, Van Gogh i Cez a n n e , a naziv su dobili po i z l o b i k o j a j e 1910. g o d i n e odrana u Londonu pod n a s l o v o m Manet i postimpresionisti. l a k o su svi ti umjetnici bili k u p l j e n i pod zajednikim ~ i e n o m postimpresionisti, ~iihova su se djela z n a t n o ' a z l i k o v a l a . S e u r a t j e slikao " l i r n e prizore iz g r a d s k o g i s e o s k o g ivota n a n o s e i b o - kratkim p o k r e t i m a kista. G a u g u i n j e koristio jarke j e d n o l i n e b o j e k a k v e su karakteristine za o t o k e J u n i h mora gdje je ivio. V a n G o g h j e bio N i z o z e mac, ali je v e i n u slika naslik a o u j u n o j F r a n c u s k o j . Na "jtografiji je p r i k a z a n isjeak C e z a n n o v e slike Krajolik s jablanovima. N j e g o v a su djela s n a n o utjecala na kasnije j m j e t n i k e , pa t a k o i na P i :assoa. P o e t k o m 20. s t o l j e a u F r a n c u s k o j je d j e l o v a l a skupina umjetnika poznatih kao Les Fauves (Divlje zvijeri). M e u n j i m a s u bili Henri Matisse, Andr Derain i m n o g i drugi u m j e t n i c i . P r o m a t r a j u i djela n a z i d o v i ma galerije gdje su o v i umjetnici imali i z l o b u , kritiar L o uis V a u x e l l e s se o k r e n u o p r e ma skulpturi na sredini p r o storije i u z v i k n u o : D o n a t e l l o m e u divljim z v i j e r i m a ! . Taj s e naziv v i e o d n o s i o n a p o n a a n j e umjetnika n e g o na njihov r a d . N o , iako s u o d r a v a l i zajednike izlobe (1905. godine), lanovi o v e umjetnike g r u p e nisu slijedili neki o d r e e n i stil k a o , n a p r i m j e r , impresionisti ili postimpresionisti. Pa ipak, n j i h o v a su djela vrlo z n a a j n a i utjecala su na m n o g e kasnije slikare. O n i s u bili z a e t n i c i m o d e r n e a p straktne umjetnosti. Na gornjoj fotografiji se v i di isjeak M a t i s s o v e slike Alirska ena.

panjolski umjetnik Pablo Ruiz Picasso bio je vjerojatn o n a j p o z n a t i j i s l i k a r 20. stoljea. Tijekom svog dug o g ivota u slikanju je p r i m j e n j i v a o razliite stilove i znatno je utjecao na druge slikare svoga vremena. Picasso se rodio 1 8 8 1 . godine u M a l a g i u p a n j o l s k o j . K a d je p o e o slikati, u E v r o p i j e jo uvijek j a a o impresionistiki pokret. N j e g o v e prv e slike, n a k o j i m a p r e v l a d a v a p l a v a b o j a , prikazuju bijedu s k o j o m se s v a k o d n e v n o susretao u B a r c e l o n i . Kasnije se preselio u Pariz gdje je z a j e d n o s G e o r g e s o m B r a q u e o m slikao l i k o v e sastavljene o d geometrijskih o b l i k a . Taj se stil n a z i v a kubizmom. Aktivno je sudjelovao u politici, stoje n a r o i t o d o lo do izraaja u p a n j o l s k o m g r a a n s k o m ratu. J e d n a o d najpoznatijih P i c a s s o v i h slika, Guernica, prikazuje razaranje p a n j o l s k o g g r a d a . U d r u g o m svjetskom ratu nacisti su zabranili n j e g o v r a d . U m r o je 1973. godine u junoj Francuskoj. 87

sdfUMJETNOST I ZABAVA < K O M E JE VIVALDI GLAZBU? brim o d n o s i m a s upraviteljim a sirotita. N o , v e 1 7 1 3 . se s njima s u k o b i o z b o g e stih p u t o v a n j a Italijom i skladanja opera. N a k r a j u j e napustio p o s a o , iako je i dalje s k l a d a o za sirotite. N j e g o v o n a j p o z n a t i j e djelo je k o n c e r t etiri godinja doba, iako je n a p i s a o i stotine drugih s k l a d b i . e s t o je s k l a d a o u urbi k a k o bi ispunio o b a v e z e p r e m a sirotitu, pa su ga kritiari prilino n e p r a v e d n o optuili d a j e 4 0 0 puta n a p i s a o isti k o n c e r t !

SKLADAO

Talijanski kompozitor Anton i o V i v a l d i i v i o j e o d 1678. d o 1741. g o d i n e . V e i n u svojih kompozicija skladao je za tienice djevojakog sirotita u V e n e c i j i . V i v a l d i je u sirotitu C o n s e r v a t o r i o della Piet p o d u a v a o sviranje n a violini. Z b o r i orkestar su bili toliko d o b r i da su ga potakli da za njih sklada g l a z b u . Kad je Vivaldi 1703. godine p o e o raditi, b i o je u d o < TKO JE B I O J O H A N N BACH?

SEBASTIAN

j o h a n n Sebastian B a c h bio je najznaajniji lan slavne glazbene obitelji iz njemakog grada Eisenacha. B a c h je roen 1685. godine. G l a z b i g a j e najprije p o d u a v a o o t a c , koji j e b i o profesionalni glazbenik, a nakon o e v e smrti brat J o h a n n C h r i stoph. N a k o n to j e n e k o v r i j e m e radio k a o orgulja, B a c h j e 1 71 7. g o d i n e p o s t a o g l a z b e nim r a v n a t e l j e m u K o t h e n u . > T K O JE B I O M O Z A R T ? selio u B e . U n a t o g o l e m o m talentu uvijek j e i m a o financijskih t e k o a . N j e g o v a djela o b u h v a a j u m n o g e k o n c e r t e za razliite instrumente, ukljuujui klavir, rog i fagot. N a p i s a o je b r o j n e simfonije i n e k o l i k o velikih o p e r a p o p u t Figarovog pira, arobne frule, Don Giovannia i Cosi fan tutte. U m r o j e naglo n a k o n kratke bolesti. G o v o r i l o se da je o t r o v a n , ali je vjerojatnije da je imao slabo srce. U m r o je toliko s i r o m a a n d a m u j e n a pogrebu prisustvovao samo grobar.

U t o m je r a z d o b l j u n a p i s a o s v o j e n a j p o z n a t i j e djelo Brandenburki koncert. B i o je o b r a z o v a n i radio je k a o c r k v e n i orgulja, a n a p i sao je i m n o g o c r k v e n i h skladbi. Njegove kompozicije za crkveni zbor obuhvaaju 2 0 0 kantata, k a o i M i s u u b m o l u . N a p i s a o je i tri p o stave Pasija, o d kojih j e najpoznatija Pasija sv. M a t i j e . B a c h je 1 7 4 7 . g o d i n e d o i v i o tragediju k a d j e izgubio v i d , te je ubrzo p o t o m , 1 750. godine, umro.

Wolfgang Amadeus Mozart je ivio s a m o 35 g o d i n a , ali je u t o m kratkom v r e m e n u postao j e d n i m od najslavnijih svjetskih skladatelja. M o z a r t se r o d i o 1 7 5 6 . g o d i ne u austrijskom g r a d u S a l z b u r g u . Skladati j e p o e o v e u d o b i od pet g o d i n a , a tako je d o b r o svirao klavir i e m b a l o da ga je o t a c jo k a o m a l o g d j e a k a p o v e o n a turneju p o E v r o p i gdje j e svirao p r e d l a n o v i m a kraljevskih obitelji. Kao mladi Mozart se do88

UMJETNOST I ZABAVA T K O JE B I O BEETHOVEN? Ludwig van Beethoven se smatra j e d n i m o d najveih skladatelja svih v r e m e n a . Pa ipak, on je v e i dio ivo ta bio g l u h . B e e t h o v e n je ivio od 1 7 7 0 . do 1827. godine. R o e n je j B o n n u u Njemakoj. Nije Dio n a r o i t o n a d a r e n , ali je J d o b i od 1 7 g o d i n a uspio otii u B e gdje ga je p o d u avao Mozart. Kasnije j e u i o o d J o s e p h a H a y d n a , ali s n j e g o v i m rad o m nije b i o z a d o v o l j a n p a > T K O JE B I O AJKOVSKI? Ruski skladatelj P e t a r lli ajkovski se naroito proslavio b a l e t n o m g l a z b o m , iako je n a p i s a o i b r o j n a druga djela. ajkovski je roen 1840. god i n e u V o t k i n s k u u Rusiji. G o d i n e 1 8 6 2 . primljen j e n a glazbenu a k a d e m i j u u P e : r o v g r a d u ( d a n a n j e m Lenjing r a d u ) , a od 1 8 6 5 . je r a d i o na moskovskom konzervatoriju. N a k o n n e u s p j e l o g braka je potajno odlazio na dodatne satove! U d o b i od 32 g o d i n e sazn a o j e d a e p o s v e ogluiti. D u b o k o potresen m o r a o j e napustiti sviranje, ali je i dalje m o g a o skladati jer j e m o g a o zamisliti z v u k p o j e d i n i h n o t a . e s t o je o d l a z i o na d u g e etnje n o s e i sa s o b o m knjigu u koju je z a p i s i v a o s v o j e g l a z b e n e ideje. Napisao je mnogo poznatih djela p o p u t Sonate na mjeseini, Carskog koncerta i slavne Devete simfonije u kojoj je po prvi puta u s i m foniju u v e o z b o r s k o p j e v a n j e . koji je trajao s a m o n e k o l i k o tjedana, ajkovski je 1877. g o d i n e ostao d u b o k o potiten. N o , iste m u j e g o d i n e bogata u d o v i c a N a d e d a v o n M e c k ponudila novanu podrku uz uvjet da se n i k a d ne s u s r e t n u ! O d tog j e v r e m e n a a j k o v s k i p o e o skladati svoja najpoznatija djela. Neka jih djela ljepotica uvertira Evgenije tetina) od njegovih poznatisu baleti Uspavana i Labue jezero, Romeo i Julija, o p e r a Onjegin i esta (Pasimfonija.

U m r o je od kolere 1893. godine. < T K O JE B I O STRAVINSKI? Igor Stravinski je bio ruski k o m p o z i t o r koji se p o s e b no istakao d r a m s k o m baletnom glazbom napisanom po narudbi impresarija Djagiljeva. Stravinski j e r o e n 1 8 8 2 . g o dine u ruskom gradu O r a n i e n b a u m u (dananjem Lomonosovu). G o d i n e 1909. radio je n e k o v r i j e m e u P a r i z u sa Djagiljevom i njegovom baletnom trupom. Napisao je n e k o l i k o baleta, a n a j p o z n a tiji su ar ptica (na slici), Petruka i Posveenje proljea. Posljednja kompozicija izazvala j e m n o g o p o l e m i k e . N a p r v o j i z v e d b i publika j e stvarala toliko b u k e da se glazba g o t o v o i nije mogla u t i ! Pa ipak, d a n a s se Posveenje proljea smatra n j e g o v i m najboljim d j e l o m . R a z d o b l j e p r v o g a svjetskoga rata Stravinski je z a j e d n o s obitelji p r o v e o u v i c a r s k o j . P o e t k o m d r u g o g a svjetskoga rata otiao je u S j e d i n j e n e A m e r i k e D r a v e , g d j e j e iv i o i r a d i o sve do smrti 1 9 7 1 . godine. 89

UMJETNOST I ZABAVA V S T K O JE N A R O D N U POVEZIVAO BACHOM? V K O J I JE O P E R N I PRVI SNIMIO

GLAZBU

PJEVA PLOU?

Brazilski kompozitor Heitor Villa-Lobos poznat je po tome to je n a r o d n u glazbu svoje zemlje upotpunio glazbom baroknog kompozitora J . S . B a c h a . Villa-Lobos je roen 1887. g o d i n e . U mladosti je putovao Brazilom i p r o u a v a o narodnu glazbu svoje zemlje. Istovremeno je na Brazilskom nacionalnom g l a z b e n o m institutu studirao klasinu g l a z b u . N j e g o v e p r v e s k l a d b e o b j a v l j e n e su 1915. godine. G o d i n e 1 9 1 9 . susreo j e s l a v n o g k o n c e r t n o g pijanistu Artura R u b e n s t e i n a koji je irom svijeta i z v o d i o n j e g o v a djela i u i n i o ih s l a v n i m a . D j e l a u kojima je B a c h o v stil i izraz p r e n i o na n a r o d n u g l a z b u ukljuuju zbirku o d d e v e t k o m p o z i c i j a z a razliit e instrumente p o d i m e n o m Bachianos Brasilieras, te zbirk u o d 1 4 djela p o d i m e n o m Choros. U m r o je 1 9 5 9 . g o dine.

M n o g e velike pjevae iz prolosti danas poznajemo samo po imenu. No, talijanski t e n o r Enrico C a r u s o m o e s e sluati i danas iako je u m r o jo 1921. g o d i n e . O n j e bio prvi o p e r n i pjeva koji je svjetsku slavu stekao snimivi svoj glas na gramofonsku plou. Caruso je roen 1873. godine u N a p u l j u . P r o s l a v i o se 1 8 9 8 . g o d i n e k a d je u m i l a n skoj o p e r n o j k u i i z v e o ulogu Rudolfa u Puccinijevoj operi La Boheme. Od tada je u mnogim poznatim opernim kuama pjevao brojne uloge za t e n o r . N a k o n 1902. godine Caruso je takozvanim f o n o g r a f o m p o e o snimati ploe. Time se bavio sve do 1920. godine, kad je iznenada obolio od upale plua i umro. G o d i n e 1950. snimljen je film o n j e g o v o m i v o t u n a z v a n Veliki Caruso. G l a v n u ulogu odigrao je Mario Lanza.

T K O JE G I T A R U KONCERTNIM

UINIO

INSTRUMENTOM? Gitara je narodni instrument kojeg su do p o e t k a 20. s t o l j e a uglavnom upotrebljavali izvoai panjolske narodne glazbe. Danas je ona i koncertni i n s t r u m e n t , a za n j e n nagli napredak zasluan je gitarist A n d r e s S e g o v i a . Segovia je roen u panjolskoj 1894. godine. N j e g o v i roditelji nisu eljeli da postane glazbenik, pa je u g l a v n o m bio s a m o u k . U n a t o t o m e , zavrio j e g l a z b e n i institut u G r a n a d i . G o d i n e 1910. odrao je prvi k o n c e r t . K o n c e r t i izvan p a n j o l s k e potakli su ga da se umjesto sviranju panjolske tradicionalne g l a z b e posveti p r i l a g o a v a n j u klasine g l a z b e gitari. Z a p o e o je s g l a z b o m za lutnju, a zatim je gitari p r i l a g o d i o djela m n o g i h p o z n a t i h skladatelja k a o to s u J . S . Bach, Hndel, Mozart i Brahms.

90

UMJETNOST I ZABAVA 7 T K O JE B I O DUKE ELLINGTON? Edward K e n n e d y Ellington, poznatiji kao D u k e Ellington, bio je poznati a m e riki jazz m u z i a r koji je znatno utjecao na glazbu 20. stoljea. D u k e Ellington j e r o e n "899. godine u Washingtonu D C . N e k o je vrijeme vodio n a l u pismoslikarsku r a d n j u , a zatim se p o s v e p o s v e t i o d a z b i . N j e g o v a g l a z b e n a ka lera v o e orkestra i izvrsnog solo p j e v a a trajala je u k u p no 55 g o d i n a . U t o m je razdoblju n j e g o v orkestar i z v e o ^ i n o g e k o n c e r t e , snimio broj~e p l o e i radio s p o z n a t i m D j e v a i m a k a o to s u , naorimjer, Ella Fitzgerald i Billie Hollidav. Od 1945. do 1950. godine D u k e je u nizu godinjih k o n : e r a t a u C a r n e g i e H a l l u prvi puta i z v e o svoju najpoznatiju o m p o z i c i j u Crno smee be. O s i m vlastitih k o m p o z i c i j a , D u k e je izradio i m n o g e p r e - a d b e p o p u l a r n e i klasine ;azbe. U m r o je 1974. godine. V T K O JE BILA M A R I A

CALLAS? M a r i a Callas je bila grka operna pjevaica amerikog porijekla s neobinim glasom, dobrim glumakim sposobnostima i snanim karakterom. Maria Callas je roena 1923. godine u N e w Yorku kao M a ria K a l o g e r o p o u l o s . K a d j e imala 13 g o d i n a njena se o b i telj vratila u G r k u . U A t e n i j e M a r i a primljena n a Kraljevski k o n z e r v a t o r i j . Prvi nastup imala je sa svega 14 g o d i n a , k a d je u A t e n i p j e v a l a M a s c a g n i j e v o djelo Cavalleria rusticana. U razdoblju od 1 9 5 1 . do 1958. godine pjevala je u p o z n a t o j milanskoj o p e r n o j k u i La Scala. Postala je meunarodna zvijezda. M n o g i kritiari smatraju d a je n a j b o l j e p j e v a l a talijanske o p e r e p o s e b n o se p r o s l a v i la u l o g o m u o p e r a m a La Traviata, Tosca, Lucia di Lammermoor i u g r k o m mitu Medea. Kasnije je ulogu a r o b n i c e M e d e j e glumila u film u p o z n a t o g talijanskog reisera P a s o l i n i a . Umrla je 1977. godine.

T K O JE BILA BILLIE

HOLLIDAY? Billie H o l l i d a v je bila najpoznatija jazz p j e v a i c a svoga v r e m e n a . Bila je tragina osoba i njen teak ivot znatno je utjecao na n j e n e p j e s m e i stil pjevanja. Roena je 1915. godine u Baltimoru u M a r v l a n d u . Bila j e v a n b r a n o dijete vrlo m l a d i h roditelja, pa joj je djetinjstvo bilo teko i s a m a se u z d r a v a l a jo od 12 godine. G o d i n e 1929. se s m a j k o m preselila u N e w York g d j e j e p j e v a l a p o raznim k l u b o v i m a , l a k o j e bila v r l o m l a d a , imala je z r e o glas i postigla je neoekivani uspjeh. Radila j e z a n e k e o d najpoznatijih jazz g l a z b e n i k a , u k l j u u j u i D u k a Ellingtona, B e n n y G o o d m a n a i Counta Basiea. T e k o djetinjstvo ostavilo j e n a njoj d u b o k e t r a g o v e , p a j e utjehu p o k u a l a n a i u a l k o h o l u i d r o g i . U b r z o je unitila svoj glas i 1 9 5 9 . g o d i n e umrla k a o narkomanka.

91

UMJETNOST I ZABAVA < T K O JE N A P I S A O djela pisao z a d v a g l u m c a . Sofoklo ( 4 9 6 - 4 0 6 . godina pr. n. ere) je u igrokaze u v e o t r e e g a g l u m c a , a z b o r u je d a v a o manju ulogu. Stvorio je n o v u vrstu trilogije (skupine od tri igrokaza) u kojoj je s v a k o djelo inilo n e z a v i s n u cjelinu. S a u v a n o je sedam n j e g o v i h tragedija, o d kojih je najpoznatija Kralj Edip. Euripid ( 4 8 4 - 4 0 6 . godina pr. n. ere) je b i o posljednji klasik g r k e tragedije. P i s a o je djela p u n a b e z n a a i nasilja, ali se krajem ivota o k r e n u o t r a g i k o m e d i j a m a sa sretnim s v r e t k o m . gentnih slugu i m p o m a e . S v i likovi nosili su p o s e b n e m a ske i kostime. J e d n o s t a v n a radnja u p o t p u n j e n a j e a k r o batskim v j e t i n a m a , ongliranjem i glazbom. Likovi K o l u m b i n e i Harlekina razvili su se od f r a n c u ske vrste t a k v o g kazalita. O n i s u sluge koje p o m a u mladom paru. Harlekino je isprva b i o o m o t a n k r p a m a , ali se t i j e k o m g o d i n a njegov kostim p r e t v o r i o u o d j e u p o p u t o v e n a slici. K o l u m b i na je obino mlada djevojka, a e s t o je zaljubljena u H a r lekina. gdje se z a p o s l i o u kazalitu. Prikljuio se g l u m a k o j d r u ini Chamberlain's Men. Osnovao je uveni Globe T h e a t r e u k o j e m je bio glum a c i direktor. P i s a o je drame za svoju d r u i n u , a v j e r o j a t n o ih je i i n s c e n i r a o . U d r a m a m a je o b u h v a t i o n a j razliitije p r o b l e m e . P i s a o j e povijesne drame, komedije p o p u t Sna ljetne noi (slika lijevo) i tragedije p o p u t Hamleta i Kralja Lira. S h a k e s p e a r e je bio i pjesnik, p a j e 1 6 0 9 . g o d i n e o b j a v i o zbirku s o n e t a . U m r o j e 1616. godine.

PRVE TRAGEDIJE? Tragedija je vrsta d r a m e koja se razvila u d r e v n o j G r koj. Najpoznatiji starogrki pisci tragedija bili su E s h i l , Sofoklo i Euripid. Eshil j e ivio o d 5 2 5 . d o 4 5 6 . g o d i n e pr. n . e r e . N a p i s a o j e 9 0 tragedija, o d kojih j e sauvano samo sedam. Njegov o p r v o d j e l o , z a koje j e 4 8 4 . g o d i n e pr. n. e r e d o b i o nag r a d u , naalost nije s a u v a n o . U ranijim su igrokazima uvijek s u d j e l o v a l i j e d a n g l u m a c i z b o r , d o k je Eshil svoja < TKO SU BILI

KOLUMBINA I HARLEKIN? K o l u m b i n a i H a r l e k i n su glavni likovi talijanske

Commedie dell'arte.

To je

vrsta kazaline p r e d s t a v e koja se razvila k r a j e m r e n e s a n s e i d o 18. s t o l j e a s e prikazivala irom E v r o p e . Commedia dell'arte se temelji na vrlo jednostavnom zaplet u . O b i n o se radi o ljubavi d v o j e m l a d i h iji se roditelji protive njihovom braku, a s k u p i n a domiljatih i inteli< T K O JE N A J V E I DRAMSKI

ENGLESKI PISAC?

Engleski pisac W i l l i a m Shakespeare smatra se najve i m d r a m s k i m p i s c e m svih v r e m e n a . Napisao je 35 igrokaza koji i d a n a s d r e naslov najvanijih drama napisanih na engleskom jeziku. Shakespeare je roen 1564. godine u Stratford-upon-Avonu u W a r w i c k s h i r e u . O n d j e je p o h a a o kolu i o e n i o s e , a kasnije je otiao u L o n d o n 92

UMJETNOST I ZABAVA > T K O JE B I O M O L I E R E ? N o , stvari su ipak p o l e na bolje, pa je Moliere 1658. godine glumio pred kraljem. P r o s l a v i o se k a o dramski p i s a c , iako c r k v a nije prihva a l a n j e g o v a djela. J e d n o o d n j e g o v i h najpoznatijih djela je Tartuffe o l i c e m j e r n o m relig i o z n o m o v j e k u koji j e n a kraju ipak p r i m o r a n skinuti m a s k u . T o j e djelo pet g o d i n a bilo z a b r a n j e n o , a zatim je naglo postiglo veliki u s p j e h . M o l i e r e j e b i o izvrsni kom i a r i esto je g l u m i o u v l a stitim i g r o k a z i m a . G o d i n e 1673. se iznenada razbolio i ubrzo potom umro. kar, pjesnik i z n a n s t v e n i k . N j e g o v a verzija Fausta o b j a v l j e n a je u d v a dijela - prvi 1 8 0 8 , a drugi 1 8 3 2 . g o d i n e . P r i u je z a v r i o na drugaiji n a i n n e g o njegovi p r e t h o d nici ( p r i m j e r i c e engleski dramski pisac C h r i s t o p h e r M a r l o w e ) , jer j e Fausta spasio umjesto da ga p o a l j e u pakao. K a o izvrstan z n a n s t v e n i k , G o e t h e nije p r i h v a a o d a e z a z n a n j e m m o e dovesti d o v j e n o g prokletstva.

Molire (pravim i m e n o m jean-Baptiste Poquelin) je bio francuski pisac i poznati k o m e d i o g r a f . N j e g o v a n a j p o z n a t i j a d j e l a s u Tartuffe, Mizantrop i Graanin plemi. Molire je roen 1622. godine u P a r i z u . K a o m l a d i se oridruio g l u m a k o j druini koju j e d j e l o m i n o financiraa poznata glumica M a d e l e ne B j a r t . D r u i n a nije postigla veliki u s p j e h , pa je M o l i re d v a puta z a t v a r a n z b o g dugova. > T K O JE D U S U VRAGU?

PRODAO

Prema njemakoj legendi iz 16. s t o l j e a , n e k o j e i v i o m a i o n i a r Faust koji je u z a m j e n u za z n a n j e i m o prodao duu vragu. Ta je pria m n o g o puta zapisana, a najvanija verzija je d r a m ska p o e m a n j e m a k o g p i s ca J o h a n n a VVolfganga v o n Goethea. G o e t h e se r o d i o 1 7 4 9 , a umro je 1832. godine. Bio je dramski p i s a c , kritiar, n o .inar, kazalini direktor, sli> T K O JE BILA BOANSTVENA ARAH? B o a n s t v e n a arah je i m e kojim su kritiari nazvali veliku francusku glumicu arah Bernhardt. arah Bernhardt je roena "844. godine kao Henriette 3 e r n a r d i velik je d i o djetinj>tva p r o v e l a u s a m o s t a n u , o d l u i l a se zarediti, ali ju je m a j i n prijatelj u p o s l j e d njem trenutku n a g o v o r i o d a oostane g l u m i c o m . Zavrivi glumaku kolu,

p o l a k o j e stjecala u g l e d . N a kon v r l o u s p j e n e turneje u L o n d o n u na koju je otila s francuskom glumakom druinom Comdie Franaise, a r a h je 1 8 8 0 . g o d i n e o s novala glumaku druinu. P o s e b n o s e proslavila ulogom Marguerite Gautier u D u m a s o v o m djelu Dama s kamelijama. G o d i n e 1 9 0 5 . povrijedila je k o l j e n o i stanje joj se toliko p o g o r a l o da su joj m o r a l i amputirati n o g u . N o , a r a h j e i dalje p r i h v a a l a u l o g e koje j e glumila s j e d e i . U m r l a j e 1923. godine. 93

UMJETNOST I ZABAVA < T K O JE B I O A N T O N ugled d r a m a t i a r a i pisca kratkih p r i a . Nakraju je zaradio dovoljn o d a kupi zemljini p o s j e d u j u n o j M o s k v i , te je o n d j e ivio sa s e s t r o m . T a d a je saznao da boluje od tuberkuloze te se z b o g zdravlja m o r a o preseliti u p r i m o r s k e k r a j e v e . O t i a o j e n a Jaltu n a C r n o m e m o r u , a kratko v r i j e m e je ivio i u Francuskoj. U to je v r i j e m e n a p i s a o s v o j e n a j p o z n a t i j e igrokaze Tri sestre i Vinjik. U m r o je 1904. godine.

EHOV? A n t o n e h o v je bio ruski dramatiar i pisac kratkih pria. Neka od njegovih n a j z n a a j n i j i h d j e l a s u Ujak Vanja i Galeb. C e s t o je p i sao o propasti ruskih z e m ljoposjednika. e h o v je roen 1860. godine u primorskom gradu Taganr o g u . U M o s k v i je u i o za lijenika, a i s t o v r e m e n o je pisao aljive tekstove za a sopise i tako u z d r a v a o s e b e i obitelj. Kasnije je stekao > T K O JE BILA DUSE?

ELEONORA

E l e o n o r a D u s e (slika d e s n o ) bila je talijanska glumica. P o s e b n o se proslavila ulogama u dramama norvekog pisca H e n r i k a Ibsena. Eleonora Duse je roena u vlaku 1858. godine. Roditelji su joj radili u kazalitu, pa se na p o z o r n i c i prvi puta p o j a v i l a u d o b i od etiri g o d i n e , a sa 14 je v e dobila prvu glavnu u l o g u . S l a v u j e stekla u l o g o m u d r a m i Terese Raquin t e m e l j e n o j na r o m a n u Emila Z o l e . G o d i n e 1909. se zbog loeg z d r a v l j a p o v u k l a s p o z o r n i c e , a 1 9 2 3 . je umrla. lako je ivjela u isto vrijeme kad i arah B e r n h a r d t , njihovi su se n a i n i g l u m e u potpunosti razlikovali. E l e o n o r a nije p o k a z i v a l a svoj karakter, v e se trudila saivjeti se s likom koji je g l u m i l a . To se p o s e b n o isticalo u djelima m l a d o g pjesnika G a b r i e l e a D ' A n n u n z i a kojeg j e v o l j e l a , kao i u Ibsenovim d r a m a m a . 94

T K O JE B I O

IBSEN?

Henrik Ibsen je bio norveki dramski pisac. Poznat je kao otac s u v r e m e n e d r a m e jer je u s v o j i m d j e l i m a na realistian nain obraivao socijalne probleme. H e n r i k Ibsen j e r o e n 1 8 2 8 . g o d i n e u p o m o r s k o j luci S k e i n . Z a v r i o j e kemijsku k o l u , a zatim se z a p o s l i o najprije u B e r g e n u , a kasnije u g l a v n o m g r a d u Christiani (dananji O s l o ) gdje j e pisao d r a m e . N o r v e k u je napustio

1 8 6 2 . g o d i n e , t e j e sljedeih 27 g o d i n a ivio u R i m u , Mnchenu i Dresdenu. U t o m je r a z d o b l j u n a p i s a o v e i n u svojih d r a m a , m e u njima Brand, Peer Cynt, Stupovi drutva, Sablast, Divlji patak, Lutkina kua, k a o i brojna druga djela u kojima o b r a u j e moralne teme. K r a j e m ivota vratio se u Norveku i napisao dvije n a j p o z n a t i j e d r a m e - John Gabriel Borkman i Hedda Gabler. U m r o je 1906. godine.

UMJETNOST I ZABAVA

T K O JE BILA A N A

A T K O JE B I O VACLAV NJIINSKI? Vaclav Njiinski je bio jedan od najveih baletnih p l e s a a u p o v i j e s t i . Istaknuo se udesno visokim skokovima, virtuoznom t e h n i k o m i s u g e s t i v n i m izr a z o m . B i o je i koreograf, a n j e g o v e su baletne p r e d stave esto izazivale p o l e mike. Njiinski j e r o e n 1 8 9 0 . g o dine u Kijevu u Ukrajini. R o ditelji su mu bili p l e s a i . U p i s a o se na C a r s k u b a l e t n u kolu u P e t r o v g r a d u gdje j e z v i j e z d o m p o s t a o prije z a v r e n o g o b r a z o v a n j a . P r i d r u i o se M a r i j i n s k o m teatru i p l e s a o s najpoznatijim b a l e r i n a m a toga v r e m e n a . Kao i A n a P a v l o v a , 1909. g o d i n e otiao je s Djagiljev o m u Pariz i o n d j e postigao golem uspjeh. K a o koreograf j e napustio klasini stil plesanja i p o e o traiti n o v e t e h n i k e . G o d i n e 1919. doivio je i v a n i slom u z r o k o v a n shiz o f r e n i j o m , te se z a u v i j e k p o vukao s pozornica. U m r o je u L o n d o n u 1950. godine.

T K O JE B I O B E R T O L D

PAVLOVA? Ana P a v l o v a je bila ruska balerina koja se istakla solistikim izvedbama, a naroito tokom Labudova smrt. Roena je 1882. godine u Petrovgradu (dananjem _enjingradu). Kao djevojica se uspjela upisati na najpoznatiju baletnu kolu :og v r e m e n a , u C a r s k u oaletnu kolu u P e t r o v g r a d u . s a s n i j e se pridruila M a n j i n s k o m teatru i postala primabalerina. Prvi veliki uspjeh postigla je 1 9 0 9 . g o d i n e na turneji s impresariom Djagiljevom i njegovim ansamblom ^astavljenm od p l e s a a iz oaletnih trupa Marijinski Boljoj. N a k o n toga b o r a v i l a j e n a vrlo uspjenoj turneji u Londonu. G o d i n e 1913. odluila je stei v i e >amostalnosti, pa je z a j e d n o sa s u p r u g o m o s n o v a l a vlastitu t r u p u koju je v o d i l a do kraja ivota. Umrla je 1931. godine od j p a l e plua.

BRECHT? Bertold Brecht je bio njem a k i d r a m s k i pisac koji je snano utjecao na dramu 20. s t o l j e a . O n j e s t v o r i o d r a m u u kojoj se gledaoci ne p o i s t o v j e u j u s likovima, v e ih kritiziraju. B r e c h t je r o e n u B a v a r s k o j 1898. godine. N a k o n p r v e uspjene d r a m e Baal o k r e n u o se socijalnim p r o b l e m i m a . T a k v a je d r a m a Opera za tri groa koja je uz g l a z b u Kurta VVeilla postigla g o l e m i uspjeh. D o l a s k o m Hitlera na vlast B r e c h t j e m o r a o napustiti N j e m a k u . Najprije je boravio u Skandinaviji, a z a t i m je otiao u S A D . O n d j e je napisao svoje n a j p o z n a t i j e djelo Kavkaski krug kredom. G o d i n e 1 9 4 7 . je iz politikih razloga napustio S A D . O d tada, p a sve d o smrti 1 9 5 6 . g o d i n e , ivio je u I s t o n o m B e r l i n u g d j e je o s n o v a o vlastiti teatar Berlinski Ansambl.

UMJETNOST I ZABAVA > T K O JE B I O CHARLIE u g o v o r s h o l i v u d s k o m filmskom kuom Keystone i po e o snimati f i l m o v e . G l u m e i malog zbunjenog ovjeka koji n e p r e s t a n o u p a d a u n e prilike u b r z o je p o s t a o filmskom zvijezdom. Neki od njegovih najpoznatijih f i l m o v a su Zlatna groznica i Moderna vremena, k a o i prvi o z v u e n i film Veliki diktator. Chaplin je 1952. godine iz politikih razloga napustio S A D i ostatak ivota p r o v e o u vicarskoj. G o d i n e 1975. proglaen je v i t e z o m , a dvije g o d i n e kasnije j e u m r o . < T K O SU BILI STANLIO j e otiao u S A D . O l i v e r Norvell Hardy je roen 1893. godine u Georgiji u S A D . U H o l l y w o o d je stigao 1 9 1 8 . g o d i n e .

HHH

CHAPLIN? Charlie Chaplin je bio jedna od n a j v e i h filmskih zvijezda u povijesti. Proslavio se kao k o m i a r u n i j e m i m filmovima. N j e g o v zatitni z n a k bio je k o s t i m sastavljen od polucilindra, uskog sakoa, vreastih hlaa i golemih cipela. Charlie Chaplin roen je 1889. godine u L o n d o n u . O b i t e l j mu je bila vrlo sirom a n a . N a p o z o r n i c i j e prvi puta n a s t u p a o jo k a o dijete. G o d i n e 1913. potpisao je

I OLIO? Stanlio i O l i o su najpopularniji filmski komiarski par. O n i su u r a z d o b l j u o d 1926. d o 1952. g o d i n e s n i m i l i mnotvo nijemih i tonskih filmova. S t a n l i o , ili Arthur S t a n l e y Jefferson, roen je 1890. godine u Ulverstonu (Lancashire, Engleska). Karijeru j e z a p o e o u vedrim muzikim priredbama, a 1910. godine > T K O JE B I O L O U I S koju j e v o d i o glazbenik J o e O l i v e r . S njima je snimio n e koliko p l o a , a zatim je napustio g r u p u i p o s t a o s a m o stalni i z v o a . Pripisuje mu se p j e v a n j e u k o j e m se umjesto rijei izg o v a r a j u besmisleni s l o g o v i . Tridesetih g o d i n a o v o g a stoljea o s n o v a o je vlastitu g r u p u i p o s t a o svestrani zab a v l j a . P o j a v i o se u n e k o l i ko f i l m o v a , p r i m j e r i c e u Diamond LH s M a e W e s t i Hello Dollys B a r b a r o m S t r e i s a n d . U m r o je 1971. godine.

Stanlio i O l i o su z a j e d n o p o e l i raditi 1 9 2 6 . g o d i n e , a prije toga su snimali s a m o stalne f i l m o v e . N j i h o v prvi film z v a o se Putting the Pants on Philip. U k u p n o su snimili 60 kratkih i 27 c j e l o v e e r n j i h f i l m o v a . Stanlio je g l u m i o vitkog luckastog o v j e k a , a Olio debelog hvalisavca.

ARMSTRONG? Louis Samo Armstrong je bio a m e r i k i jazz-truba. B i o je poznat kao solistiki izvoa, osniva grupe, pjeva i zabavlja. R o e n je 1900. godine u N e w O r l e a n s u . K a o dijete je u r o d n o m g r a d u u p o z n a o mnoge glazbenike, te mu se r a n o pruila prilika da svira na rijenim b r o d o v i m a na Mississippiju. G o d i n e 1 9 2 2 . pridruio s e jazz-grupi Creole Jazz Band 96

JMJETNOST I ZABAVA < T K O JE S T V O R I O MOUSEA? van Parobrod Willie. Slijedili su i drugi p o z n a t i crtani f i l m o v i , a m e u njima i Tri praia (s p j e s m o m T k o s e boji v u k a j o ? ) . P o j a v o m f i l m o v a u boji D i s n e y je snim i o prvi c j e l o v e e r n j i film Snjeguljica i sedam patuljaka. e t r d e s e t i h g o d i n a naeg stoljea p o e o je snimati film o v e o p r i r o d i , a j e d a n od najpoznatijih je iva pustinja. Kasnije se o k r e n u o d j e j i m f i l m o v i m a u kojima je p o v e z i v a o ive glumce sa crtanim l i k o v i m a . J e d a n o d najuspjenijih bio je film Mery Poppins snimljen 1 9 6 4 . g o d i n e .

MICKEY

P o z n a t i lik M i c k e y M o u s e djelo je slavnog umjetnika a n i m i r a n i h f i l m o v a VValta Disneva. O s i m Mickeya Disney je stvorio Paju Patka i m n o g e druge likove. D i s n e y j e ivio o d 1 9 0 1 . d o 1 9 6 6 . g o d i n e . U s p j e n e crtan e f i l m o v e p o e o j e snimati 1 9 2 0 . g o d i n e u Los A n g e l e s u . G o d i n e 1 9 2 8 . pojavili s u se prvi tonski filmovi i D i s n e y je snimio v r l o uspjean crtani film s M i c k e y M o u s e o m n a z > T K O JE B I O ELVIS nesseeu. G o d i n e 1955. potpisao je u g o v o r s v e l i k o m diskografskom k u o m . U b r z o je postao m e u n a r o d n o m zvijezd o m , p r e m d a neki nisu o d o bravali n j e g o v stil. O d i j e v a o se u bljetavu o d j e u , glasno pjevao i vatreno plesao. E l v i s o v a j e glazba s n a n o utjecala na kasnije p o p p j e v a e , n a r o i t o n a B e a t l e s e , ali m u j e vlastita p o p u l a r n o s t poela opadati. Bio je umiljeni bolesnik i u z i m a o je g o l e m e k o l i i n e tableta, koje su bile u z r o k o m n j e g o v e smrti 1979. godine. < TKO SU BILI

PRESLEY? Elvis P r e s l e y j e j e d n a o d prvih pop zvijezda. Bio je r o c k ' n ' r o l l p j e v a ija je p o java na p o z o r n i c i r e d o v i t o izazivala p o m u t n j u u gledalitu. N a j v e u slavu postigao je p e d e s e t i h i ezdesetih g o d i n a s p j e s m a m a H e artbreak Hotel, Jailhouse R o c k i His Latest F l a m e . Elvis j e r o e n 1 9 3 5 . g o d i n e u siromanoj junoamerikoj obitelji. M l a d o s t j e v e i n o m proveo u Memphisu u Ten-

BEATLESI? B e a t l e s i su bili britanski v o k a l n o - i n s t r u m e n t a l n i sastav koji je e z d e s e t i h g o d i n a postigao veliku popularnost. l a n o v i B e a t l e s a bili su J o h n Lennon ( 1 9 4 0 - 1 9 8 0 ) , Paul M c C a r t n e y (roen 1942), G e o r g e H a r r i s o n ( r o e n 1943) i R i n g o Starr ( r o e n 1 9 4 0 , a p r a v o mu je ime R i c h a r d Starkey). U p r v i m g o d i n a m a svoga postojanja, prije n e g o im se

pridruio R i n g o Starr, B e a t l e si su v e i n o m boravili u H a m b u r g u i L i v e r p o o l u . Prvi v e i uspjeh postigli su 1 9 6 2 . g o d i n e s p j e s m o m Love me do. G o d i n u d a n a kasnije uspjeh su p o n o v i l i s pjes m o m Please Please Me. Stekavi v e l i k u p o p u l a r nost, B e a t l e s u su p o e l i mijenjati svoj stil. Na njih su utjecali indijska g l a z b a i religija, k a o i ideje d j e c e c v i j e a koje su se razvile tih g o d i n a . N a k o n n e k o l i k o snimljenih a l b u m a Beatlesi su se 1 9 7 0 . g o d i n e razili.

97

TKO

SU

BILI

PRVI

T K O JE O T A C

T K O JE B I O GALEN?

LIJENICI? M e d i c i n a potjee jo iz pretpovijesnih vremena. M e u t i m , tisuama godina temeljila se uglavnom na praznovjerju. 0 pretpovijesnoj medicini z n a d e m o v r l o m a l o . P a ipak, ljudi iz tog v r e m e n a sigurno su p o z n a v a l i ljudsko tijelo, jer su lijeili r a n e i l o m o v e kostiju. J e d n a o d pretpovijesnih terapija bilo je t r e p a n i ranje. Izljeitelji su izrezivali okrugli k o m a d i kosti iz p a c i j e n t o v e l u b a n j e , vjerujui d a e kroz taj o t v o r zli d u h o v i napustiti tijelo. M e u najbolje d r e v n e lij e n i k e ubrajaju s e E g i p a n i . O n i su oko 1500. godine stvorili bogati rijenik strunih m e d i c i n s k i h n a z i v a , a izvodili su i p o k u s e u kirurgiji 1 farmaciji.

MEDICINE? O k o 400. g o d i n e p r . n . e r e grki lijenik Hipokrat (460370. g o d . p r . n . e r e ) osnovao je na otoku Kosu prvu medicinsku kolu. U Hipokratovoj medicinskoj koli studenti su uili da b o lesti u z r o k u j u p o r e m e a j i u rada o r g a n a , a ne zli d u h o vi i d e m o n i . M e u t i m , H i p o krat i n j e g o v i sljedbenici nisu dovoljno poznavali grau ljudskog tijela. V j e r o v a l i su da se bolesti javljaju z b o g n e u r a v n o t e e n o s t i vitalnih tjelesnih t e k u i n a krvi, sluzi, te u t e i c r n e u i . Hipokrat i njegovi sljedbenici napisali su v i e od 50 knjiga. Iz tog v r e m e n a potje e H i p k r a t o v a z a k l e t v a koju jo i d a n a s p o l a u svi lijenici. G a l e n j e i v i o o d 129. d o 200. g o d i n e p r . n . e r e i b i o je jedan od najveih grkih anatoma. Njegove su se ideje odrale stotinama godina. G a l e n se r o d i o u P e r g a m u (dananjoj Turskoj). U dobi o d 3 0 g o d i n a p o s t a o j e lijenik u gladijatorskoj koli, a kasnije je o d s e l i o u R i m gdje s e b a v i o a n a t o m i j o m . P r o u a v a o j e m n o g e ivotinje, ali n i k a d a ljude. G a l e n j e d o a o d o ideje 0 n a i n u rada fiziolokog s u stava. S m a t r a o je da tijelo sadri d u h o v e to nastaju i n e staju u arterijama, v e n a m a 1 ivcima. M n o g e G a l e n o v e zamisli bile su p o g r e n e i temeljile su se na starim knjigam a , a ne na p r o u a v a n j u ljudske a n a t o m i j e . U n a t o t o m e o d r a l e s u s e sve d o 16. stoljea.

Galenov fizioloki sustav

98

T K O JE P R V I

PRIMIJENIO AKUPUNKTURU? Akupunktura (lijeenje u b a d a n j e m iglica u tijelo) se u kineskoj m e d i c i n i u p o trebljavala tisuama godina. P r e m a kineskoj taoistikoj religiji rad tijela ovisi o d v a s u protna stanja z v a n a jin i j a n g . Jang je p o v e z a n sa svjetlou, S u n c e m , jugom, mukou i s u h o o m . J i n se o d n o s i na t a m u , M j e s e c , sjever, e n k o s t i v l a g u . V j e r u j e se da su s v e

bolesti p o s l j e d i c a n e u r a v n o teenosti tih d v a j u stanja. Akupunkturom se ponovno uspostavlja r a v n o t e a izm e u jina i j a n g a . Iglice d u g a k e 2 do 25 c e n t i m e t a r a u b a d a j u se u j e d n u ili vie toaka rasporeenih du odre e n i h linija na l j u d s k o m tijel u . T a k o se m o g u ostaviti i po n e k o l i k o sati. Taj se n a i n lijeenja upotrebljava i danas, a p o n e k a d se a k u p u n k t u r a koristi i prilikom o p e r a c i j a umjesto anestetika.

T K O JE B I O

PARACELSUS? P a r a c e l s u s (1493-1541) je bio vicarski lijenik. Njeg o v o pravo ime bilo je Theophrastus Bombastus von H o h e n h e i m . B i o j e tat o v j e k i i v i o je u s k l a d u sa svojim srednjim i m e n o m . I m e P a r a c e l s u s je u z e o jer to znai bolji od Celsusa, poznatog rimskog lijenika. Paracelsus je uvelike pridonio razvoju medicine. N a p i s a o je p r v u knjigu o bolestima p r o fesija p o d n a z i v o m Bolesti r u d a r a , a tvrdio je i da je i s t o a temelj z d r a v l j a . P r v i j e upotrijebio l a u d a n u m , p a s e smatra o c e m anestezije. J e d n a o d n j e g o v i h vanijih ideja bila je da a l k e m i a r i moraju prouavati kako se p r o i z v o d e lijekovi, a ne zlato. Paracelsus je 1527. godine p o s t a o profesor m e d i c i n e na sveuilitu B a s l e . Prije p o etka p r v o g p r e d a v a n j a javn o j e spalio G a l e n o v e knjige, naglaavajui da medicinu treba uiti p r o u a v a j u i ljudsko tijelo, a ne itajui stare knjige.

99

MEDICINA V T K O JE I Z R A D I O PRVE UDOVE?

UMJETNE

A m b r o i s e P a r e (1510-1590) je bio francuski kirurg. On je na vie naina unaprijedio kirurgiju, a i z u m i o je i nekoliko savrenih umjetnih udova. P o e t k o m 16. stoljea kirurke z a h v a t e nisu izvodili lij e n i c i , v e je to bio posao brijaa. P a r e j e k a o d j e a k u i o z a n a t k o d j e d n o g brija a , a 1 5 4 1 . godine je kao o s p o s o b l j e n i brija-kirurg pristupio v o j s c i . N a k r a j u j e p o s t a o kirurg f r a n c u s k o g kralja H e n r i k a I I . i n j e g o v a tri sina to su ga kasnije naslijedila. P a r e je bio v r l o traeni kirurg jer je u kirurgiju u v e o mnoga poboljanja. Naprirnjer, k r v a r e n j e nije z a u s t a v l j a o kipuim uljem, v e je p o d v e z i v a o o t e e n e arterije i ranu pokrivao oblogom. Pare je izumio nekoliko umjetnih u d o v a . M e u njima je bila i ruka koja se savijala u laktu, te aka s p o k r e t n i m prstima.

T K O JE B I O NAJVEI ANATOM?

T K O JE O T K R I O KRVI?

RANI

OPTOK

Flamanski lijenik Andrija Vesal (1514-1564) je prvi temeljito prouio ljudsku anatomiju. G a l e n o v e ideje o ljudskoj anatomiji o d r a l e su se tijek o m i t a v o g srednjeg v i j e k a . R a z l o g t o m e bila j e i n j e n i c a da a n a t o m i nisu sami secirali leeve. G a l e n o v o m u e n j u s e prvi suprotstavio Talijan M o n d i n o d e Luzzi ( 1 2 7 5 - 1 3 2 6 ) , koji j e n a p i s a o knjigu p o s v e e n u iskljuivo a n a t o m i j i . M e utim, uenje anatomije se nije z n a t n o p r o m i j e n i l o s v e do vremena Vesala. Vesal je anatomiju uio na n e k o l i k o talijanskih s v e u i l i ta. B i o j e n e z a d o v o l j a n loim s e k c i j a m a koje su izvodili asistenti, pa j e , k a o i L u z z i , p o k u a o s a m secirati ljudsko tijelo. N a k o n d u g o t r a j n o g istraivanja n a p i s a o j e j e d n u o d najznaajnijih knjiga u povijesti z n a n o s t i . Z v a l a se De Corporis Humani Fabrica ( O grai ljudskog tijela). N a gornjoj slici p r i k a z a n je j e d a n od crtea iz te knjige.

Engleski lijenik W i l l i a m H a r v e y (1578-1657) prvi je otkrio kako krv kola tijelom. William Harvey je mnogo v r e m e n a p o s v e t i o istraivanju srca i krvnih ila. N a k r a j u je z a k l j u i o d a G a l e n nije b i o u p r a v u . Krv ne nastaje i n e staje u tijelu, v e kola s r c e m , v e n a m a i arterijama u s a m o j e d n o m s m j e r u . Z a l i s c i u srcu i v e n a m a s p r e a v a j u protjec a n j e krvi u s u p r o t n o m smjeru. H a r v e v e v a teorija s e t e m e ljila na i n j e n i c i da arterije i v e n e m o r a j u biti p o v e z a n e . H a r v e y je z a k l j u i o da se arterije i v e n e granaju na s v e m a n j e i m a n j e o g r a n k e , pa su ile koje ih p o v e z u j u toliko m a l e d a s e n e m o g u vidjeti g o l i m o k o m . Talijanski fiziolog Marcello Malpighi ( 1 6 2 8 - 1 6 9 4 ) je s p o m o u m i k r o s k o p a d o k a z a o ispravnost te ideje. H a r v e y je 1628. godine o b j a v i o svoja otkria. U p o e t k u su n j e g o v e ideje ismijan e , ali su n a k o n n j e g o v e smrti n a p o k o n p r i h v a e n e .

100

MEDICINA n o zagrijava d o 5 0 C k a k o b i se ubile n e e l j e n e stanice k v a s c a i sprijeilo da se v i n o starenjem ukiseli. Taj se p o stupak n a z i v a p a s t e r i z a c i j o m i u p o t r e b l j a v a se jo i d a n a s za ubijanje bakterija u mlijeku. Pasteur j e 1 8 6 0 . g o d i n e napokon opovrgao zamisao da m i k r o o r g a n i z m i nastaju iz n i e g a tijekom r a s p a d a n j a n e k e tvari. D o k a z a o j e d a zrak sadri s p o r e m i k r o o r g a n i z a m a ( m i k r o b a ) koje n a p a d a j u h r a n u i d r u g e tvari. est g o d i n a kasnije spasio je franc u s k u industriju svile otkrivi m a l e n i o r g a n i z a m to je napadao svilce i njihovu hranu. Sva ta prouavanja dovela su Pasteura na p o m i s a o da su m i k r o b i u z r o n i c i bolesti, te da se m o g u prenositi s j e d n e osobe na drugu. G o d i n e 1 8 8 1 . uspjeno j e i s p r o b a o c j e p i v o protiv c r n o g prita, k o b n e bolesti koja je napadala goveda i o v c e , a etri g o d i n a kasnije uspio j e sprijeiti b j e s n o u . P a s t e u r o v institut o s n o v a n 1 8 8 8 . g o d i n e s ciljem suzbijanja bjesnoe danas je jedan od najpoznatijih c e n t a r a za bio l o k a istraivanja.

T K O JE O T K R I O

LIJEK

T K O JE O T K R I O DA UZROKUJU

PROTIV

SKORBUTA?

BOLESTI

kotski lijenik J a m e s Lind ( 1 7 1 6 - 1 7 9 4 ) j e 1747. g o d i n e otkrio da se v o e m m o e sprijeiti pojava skorbuta. Lind je primijetio da se skorbut javlja s a m o k o d ljudi koji jedu malo v o a i p o v r a . U s p i o je u to uvjeriti k a p e t a na C o o k a , te je sedamdesetih g o d i n a 18. stoljea u s p j e n o sprijeio p o j a v u skorbuta m e u p o s a d o m . Britanska mornarica je 1795. godine p o e l a m o r n a r i m a d a v a t i lim u n o v sok. > T K O JE O T K R I O PROTIV

MIKROBI? Francuski kemiar Louis Pas t e u r ( 1 8 2 2 - 1 8 9 5 ) j e 1866. godine otkrio da bolesti u z r o k u j u s i t n i o r g a n i z m i , ili mikrobi. Bila je to tek jedna o d m n o g i h zasluga o v o g velikog znanstvenika. Louis Paster nije b i o b i o l o g i lijenik, v e k e m i a r . G o d i n e 1854. odluio se posvetiti v r e n j u a l k o h o l a i piv a , d o k a z u j u i da ih u z r o k u ju ivi o r g a n i z m i - k v a e v e gljivice. P r e d l o i o je da se v i b o l e t u bolest n e m o g u p o n o v n o oboljeti. Vjerovalo se d a seljaci z a r a e n i b e z o p a s nim kravljim b o g i n j a m a ne obolijevaju od variole, pa je J e n n e r o d l u i o t o ispitati. G o d i n e 1786. pronaao je e n u z a r a e n u kravljim b o g i n j a m a , te je t e k u i n u iz j e d n o g n j e n o g m j e h u r a ubrizgao d j e a k u . N e k o l i k o d a n a kasnije z a r a z i o je d j e a k a v e l i kim b o g i n j a m a , ali se bolest nije p o j a v i l a . N a k o n n e k o l i k o g o d i n a cijepljenje protiv v e l i kih boginja p r i h v a e n o je u m n o g i m z e m l j a m a , pa je ta bolest g o t o v o istrijebljena.

CJEPIVO BOGINJA?

Engleski lijenik Edvvard J e n n e r ( 1 7 4 9 - 1 8 2 7 ) j e 1796. g o d i n e o t k r i o d a o s o b a zaraena kravljim boginjama ne m o e oboliti od velikih boginja. V e l i k e b o g i n j e , ili v a r i o l a , bile su n e k o j e d n a od najstranijih bolesti. U 18. stoljeu je svaka trea z a r a e n a o s o b a umrla. M e u t i m , J e n n e r je primijetio da ljudi koji j e d n o m p r e -

101

MEDICINA

T K O ]E P R V I

T K O JE U

KIRURGIJI

T K O JE I Z D V O J I O TO

PRIMIJENIO ANESTEZIJU? Ideju o primjeni anestezije u kirurgiji prvi je p r o i r i o ameriki zubar William M o r t o n (1819-1868). W i l l i a m M o r t o n nije otkrio anesteziju. U s p a v l j u j u a svojstva d u i k o v o g oksidula ili rajskog plina otkrio je 1800. godine H u m p h r y D a v y ( 1 7 7 8 - 1 8 2 9 ) , dok je 1 8 3 1 . ameriki kemiar Samuel G u t h r i e ( 1 7 8 2 - 1 8 4 8 ) otkrio k l o r o f o r m . Izraz anestetik prvi j e upotrijebio a m e r i k i lijenik O l i v e r W e n d e l l H o l mes ( 1 8 0 9 - 1 8 9 4 ) . Prvi z a p i s o primjeni a n e stetika u kirurgiji p o t j e e iz 1 8 4 2 , k a d j e a m e r i k i lijenik C r a w f o r d L o n g ( 1 8 1 5 - 1 8 7 8 ) upotrijebio eter prilikom uklanjanja t u m o r a . W i l l i a m M o r t o n se 1844. godine traei nain bezboln o g v a e n j a z u b a zainteresirao za eter. Z a j e d n o s C h a r lesom J a c k s o n o m (1805-1880) on je izumio postupak anesteziranja. N j e gova prva operacija p o d anestezijom i z v e d e n a je u rujnu 1846. godine. 102

PRVI

PRIMIJENIO

BAKTERIJU UZROKUJE

ANTISEPTIKE? Engleski kirurg J o s e p h Lis t e r ( 1 8 2 7 - 1 9 1 2 ) j e 1865. godine p o e o upotrebljavati k a r b o l n u kiselinu za spreavanje infekcije. L o s e p h Lister je studij m e d i c i ne zavrio 1852. godine. Bio je kirurg, a p o s e b n o se p o svetio a m p u t a c i j i (rezanju u d o v a ) . N e k o l i k o g o d i n a ranije W i l l i a m M o r t o n j e u v e o t e h n i k e anestezije i Lister je b i o z a h v a l a n to m o e izvoditi b e z b o l n e kirurke z a h v a te. M e u t i m , zabrinuo g a j e broj p a c i j e n a t a koji su umirali o d infekcije. G o d i n e 1865. saznao je za P a s t e u r o v a istraivanja m i k r o b a i bolesti, te je elio ubiti bakterije u o p e r a t i v n i m ranama. Izvodio je pokuse s m n o g i m kemijskim s p o j e v i m a , da bi na kraju otkrio da je oblog natopljen karbolnom kiselinom v r l o d j e l o t v o r a n . Prvi p a c i j e n t k o j e g je lijeio na taj n a i n b i o je p e t o g o d i nji d j e a k s p r e l o m o m c j e v a n i c e . Lister je rasprivao karb o l n u kiselinu k a k o bi stvorio antiseptiki o b l a k o k o o p e r a cijskog stola.

TUBERKULOZU? Njemaki znanstvenik Robe rt K o c h (1843-1910) je 1883. g o d i n e o t k r i o b a c i l tuberkuloze. Za to je djelo 1905. g o d i n e n a g r a e n N o belovom nagradom za medicinu i fiziologiju. R o b e r t K o c h j e bolesti p r o u a v a o r a d e i k a o seoski lijenik nedaleko Breslaua. P o s e b n o se z a n i m a o za bakteriju to k o d g o v e d a u z r o k u je crni prit. U s p i o je uzgojiti bakteriju u k r v n o m s e r u m u i p r o u a v a o njen ivotni c i klus. K o c h se preselio u Berlin gdje j e razvijao v a n e t e h n i k e p r o u a v a n j a bakterija. M e u njima je bila i t e h n i k a uzgajanja bakterija na agar-agaru koja s e d a n a s r e d o v i t o u p o t r e b l j a v a . T a k o e r j e stvorio pravila z a p r e p o z n a v a n j e bakterija to u z r o k u j u p o j e d i n e bolesti. N a j v a n i j e bakterije to ih j e K o c h otkrio u z r o k u j u t u b e r k u l o z u , koleru i b u l o z n u kugu. K o c h se, kao i Pasteur, smatra o s n i v a e m m e d i c i n ske bakteriologije.

MEDICINA

T K O JE B I O FREUD?

T K O JE P R O N A A O SPREAVANJA PARALIZE?

T K O JE PRVI P U T A SRCE?

SIGMUND

NAIN DJEJE

PRESADIO

Sigmund Freud (1856-1939) je bio austrijski psihijatar. B i o je osniva p s i h o a n a l i z e , a p o z n a t je i po i d e j a m a o s n o v i m a i razvoju djece. N a k o n studija m e d i c i n e F r e ud se 1 8 8 1 . godine posvetio p r o u a v a n j u biologije i v a n o g sustava, a n a r o i t o iv a n i h stanica. U s k o r o su njeg o v u p a n j u privukli p s i h o l o ki p r o c e s i u m o z g u , te je otkrio da se o d r e e n i m e n t a l n i p o r e m e a j i m o g u popraviti hipnozom. Kasnije j e F r e u d h i p n o z u zamijenio tehnikom slobodnih asocijacija ili lijeenja p r i a n j e m . P a c i j e n t e j e psih o a n a l i z i r a o putajui ih da priaju o d o g a a j i m a iz d j e tinjstva koji su k o d njih ostavili d u b o k e t r a g o v e , te se o n i s njima ne m o g u suoiti. F r e ud je t a k o e r v j e r o v a o da su s n o v i o d r a z stanja n e s v j e s n o g uma. G o d i n e 1900. izdao je knjigu Tumaenje snova.

Prvo cjepivo koje je uspjeno spreavalo djeju paralizu pripremio je ameriki mikrobiolog J o n e s Salk (ro e n 1914). R o b e r t K o c h i drugi z n a n s t v e nici uspjeno su uzgajali bakterije, ali su virusi predstavljali m n o g o vei problem. Pa ipak, 1 9 4 9 . g o d i n e a m e r i k i m i k r o b i o l o g J o h n E n d e r s (ro e n 1897) uspio j e uzgojiti v i rus d j e j e p a r a l i z e . S a d a se taj virus lako m o gao prouavati. Salk je poku a v a o ubiti virus na taj n a i n da ne m o e vie uzrokovati bolest, ali da i dalje p o t i e p r o i z v o d n j u zatitnih antitijela. G o d i n e 1 9 5 2 . j e u t o m e u s p i o , i c j e p i v o se v e n a k o n dvije godine proizvodilo u velikim koliinama. Ameriki mikrobiolog Albert S a b i n j e 1 9 5 7 . g o d i n e ( r o e n 1906) izradio c j e p i v o protiv d j e j e paralize koje je s a d r a l o i v e viruse p r e s l a b e d a u z r o k u j u bolest. M a s o v n a cijepljenja protiv d j e j e p a r a lize z a p o e l a su 1 9 6 0 . g o d i n e , te je ta bolest g o t o v o istrijebljena.

P r v u transplantaciju ljudskog srca izveo je 3. prosinc a 1967. g o d i n e j u n o a f r i ki kirurg Christiaan Barnard ( r o e n 1922). Kirurzi su b u b r e g e i s r c e p o kuavali presaditi jo e t r d e setih g o d i n a n a e g stoljea. G l a v n i p r o b l e m predstavljao j e prirodni tjelesni o b r a m b e n i sustav koji je o d b a c i v a o n o v i o r g a n . T a j e t e k o a napokon ublaena otkriem da pacijent ima m n o g o v e e mogunosti preivljavanja a k o m u s e tkivo p o d u d a r a s tkivom d a v a o c a . Istovremeno su pripremljeni i lijekovi z a slabljenje tjelesnog o b r a m b e n o g sustava to se i n a e bori protiv stranih tijela. N a k o n B a r n a r d o v e uspjene o p e r a c i j e , irom svijeta se i z v o d e stotine takvih transplantacija. D a n a s s e a k i n o v o r o e n a d i m o e presaditi s r c e . M e u t i m , to je vrlo s l o e n a o p e r a c i j a , a p a c i jenti su z b o g lijekova za k o n trolu o b r a m b e n o g sustava podloni bolestima.

T K O JE PRVI T V R D I O KRUI OKO

T K O JE I Z R A D I O KARTU NEBA?

DA ZEMLJA SUNCA?

PRVU

ZVJEZDANOG

U v r i j e m e k a d j e o d 320. d o 250. g o d i n e p r . n . e r e A r i s tarh ivio u Aleksandriji v e ina ljudi je smatrala da je Zemlja sredite svemira. On se s t i m e nije sloio, ve je tvrdio da Zemlja krui o k o S u n c a . Trebalo je jo g o t o v o 2000 g o d i n a d a s e dokae njegovo miljenje. Aristarh j e t a k o e r p o k u a o izmjeriti udaljenost M j e s e c a od Z e m l j e i usporediti je s udaljenosti S u n c a . N i j e imao teleskopa, pa dobiveni rezultati nisu bili t o n i . Z a k ljuio j e d a j e udaljenost S u n c a i Z e m l j e 2 0 puta v e a n e g o udaljenosti M j e s e c a i Z e m l j e , d o k taj o d n o s ustvari iznosi 4 0 0 puta. V j e r o v a o je i da p r o m j e r M j e s e c a iznosi t r e i n u p r o m jera Z e m l j e .

U 2. stoljeu pr. n. e r e na sredozemnom otoku Rodos u ivio j e H i p a r h . O n j e 134. g o d i n e p r . n . e r e , n a kon eksplozije nove u zvijeu k o r p i o n a , sast a v i o k a t a l o g o d 850 z v i j e z da uoenih prostim o k o m . P o z n a t je i n j e g o v klasifikac i j s k i s i s t e m z v i j e z d a p o jak o s t i ili m a g n i t u d i k o j i s e upotrebljava jo i danas. H i p a r h o v klasifikacijski sistem dijeli z v i j e z d e u est s k u p i n a . Najsjajnije z v i j e z d e imaju m a g n i t u d u 1, a najslabije 6. S u v r e m e n a mjerenja s u p o k a zala da su z v i j e z d e s m a g n i t u d o m 1 t o n o stotinu puta sjajnije od o n i h s m a g n i t u d o m 6 , t e s u p o toj n o v o j ljestvici n e k e z v i j e z d e o z n a e n e s m a g n i t u d o m 0 ili a k 1. Najsjajnija z v i j e z d a na

n e b u je Sirius (na slici) u z v i j e u V e l i k o g psa, ija m a g nituda iznosi 1 , 5 8 . N a j s l a bije z v i j e z d e u o e n e m o d e r nim t e l e s k o p i m a su 24 1 50 milijuna puta slabije o d n a j slabijih z v i j e z d a vidljivih prostim o k o m ! Hiparh je pronaao i n o v e n a i n e mjerenja udaljenosti Mjeseca od Zemlje. Prouav a j u i paralaksu ( n a i n na koji s e M j e s e c p o m i e ispred zvijezda dok se Zemlja okree u svemiru) z a k l j u i o je da ta udaljenost iznosi 30 p r o m jera Z e m l j e , to je v r l o blizu stvarnoj vrijednosti. K a o veina njegovih suvremenika, Hiparh je vjerovao da S u n c e i planeti k r u e o k o Z e m l j e , te je zamislio sistem nevidljivih rotirajuih kugli koje n o s e n e b e s k a tijela.

SVEMIR > T K O JE P R V I PREDVIDIO PLANETA? u d e s n o j e to j e P t o l o m e j e v sistem, koji n a m d a n a s izgleda posve umjetno, omoguio da se p o l o a j i planeta p r e d v i de s t o l i k o m t o n o u da se o d r a o 1500 g o d i n a , o d n o s no do poetka doba moderne astronomije. Ptolomej je izdao i obnovljeno izdanje H i p a r h o v o g kataloga, t e o b javio popis od 48 zvijea poznatih u njegovo d o b a . S v a ta z v i j e a ( p r i m j e r i c e U r s a M a j o r , Veliki m e d v j e d ) priznata su j o i d a n a s . P o d a ci o P t o l o m e j e v i m p r o m a t r a njima, k a o i k a t a l o g , s a u v a ni su u knjizi Almagest.
epicikl

USPJENO KRETANJE

K l a u d i j e P t o l o m e j koji je u 2. s t o l j e u n. e. ivio u E g i p t u slavu je s t e k a o Ptolomejevim sistemom Sunca, Zemlje i planeta. S m a t r a o je da se Z e m l j a nalazi u s r e d i t u s u s t a v a . D a bi objasnio sloeno kretanje planeta po n e b u pretpostavio je da kruei oko Z e m l j e svi p l a n e t i o p i s u j u m a l e k r u n i c e ili e p i cikle.

>

T K O JE B I O

KOPERNIK? Poljski astronom Nikola K o p e r n i k (1473-1543) bio je prvi znanstvenik n a k o n A r h i m e d a koji j e v j e r o v a o da Z e m l j a i planeti krue oko Sunca. Svoje ideje je o b j a v i o u knjizi iji je p r v i p r i m j e r a k v i d i o t e k n a samrtnoj postelji. Po toj su knjizi svi s i s t e m i sa S u n c e m u sreditu nazvani kopernikanskim. Kopernikova predodba Sun e v o g sustava nije bila t o n a

jer se u n j e g o v o v r i j e m e v j e r o v a l o da sva svemirska kretanja slijede p r a v i l n e k r u n i c e ili linije. B u d u i da planeti o k o S u n c a krue u elipsama, K o p e r n i k se za o b j a n j a v a n j e n j i h o v o g kretanja p o n e b u m o r a o posluiti P t o l o m e j e vim epiciklima. M e u t i m , proirio je ideju da se Z e m l j a ipak k r e e . N e k o s u v r i j e m e o b a sistema imala s v o j e pristalice. Kopernik se bojao poraza, pa je tvrdio da teoriju treba smatrati s r e d s t v o m za istraiv a n j e , a ne istinom.

A T K O JE B I O T Y C H O ? T y c h o B r a h e (1546-1601) je bio posljednji veliki astron o m koji je s v e m i r p r o m a trao prostim o k o m jer je teleskop izumljen neposredno nakon njegove smrti. Pa

ipak, Tychova su promatranja bila t o l i k o p r e c i z n a da je Kepler njegove biljeke primijenio za dokazivanje da Z e m l j a i planeti krue oko Sunca.

U d o b i od s a m o 1 7 g o d i n a m l a d i D a n a c j e primijetio d a Jupiter i S a t u r n z n a t n o o d s t u paju od p o l o a j a g d j e su se prema Ptolomejevim tablicama trebali nalaziti. To ga je p o t a k l o na paljivo p r o m a t r a nje p l a n e t a , koje m u j e o m o guilo d a postavi t e m e l j e m o d e r n e teorije o S u n e v o m sustavu. Nije u potpunosti prihvatio ideju d a s e S u n c e nalazi u sreditu, v e je pretp o s t a v i o d a planeti k r u e o k o S u n c a , a S u n c e obilazi Z e m lju. Tu je z a m i s a o kasnije opovrgnuo Kepler.

105

SVEMI < T K O JE O T K R I O tati po k r u n i c a m a te je p o troio m n o g o g o d i n a nastojei stvoriti k r u n e p u t a n j e koje bi odgovarale prethodnim p r o m a t r a n j i m a , da bi ih nakraju z a m i j e n i o e l i p s a m a . K e p l e r j e t a k o e r otkrio d v a svemirska z a k o n a . J e d a n o d njih p o v e z u j e udaljenost planeta od S u n c a s trajanjem n j e g o v e g o d i n e , d o k drugi tvrdi da zamiljena linija koja povezuje S u n c e sa planetom prelazi j e d n a k a p o d r u j a u j e d n a k o m v r e m e n u (vidi c r te), jer se planeti u p o d r u j u najbliem S u n c u p o m i u bre.

KAKO SE KREU PLANETI? Nijemac Johannes Kepler (1571-1630) je otkrio da putanja koju planeti slijede obilazei o k o Sunca ima oblik elipse, a ne krunice. Smatrao je da se unutar elipse nalaze dva arita. U j e d n o m se aritu nalazi S u n c e , a drugo je prazno. K e p l e r j e d o s v o g v e l i k o g otkria d o a o p r o u a v a j u i T v c h o v e biljeke o p r o m a t r a njima M a r s a . Isprva j e v j e r o v a o d a s e planeti m o r a j u kre> T K O JE O T K R I O MJESECE?

JUPITEROVE

G a l i l e o G a l i l e i , p o z n a t i j i samo kao G a l i l e o , ivio je u v r e m e n u procvata astron o m i j e i znanosti. Za njeg o v o g ivota (1564-1642) upotrijebljeni su prvi teleskopi, a Galileo je bio jedan od prvih ljudi koji su ih usmjerili prema n e b u . Tako je doao do mnogih znaajnih otkria. Prije 16. stoljea ljudi su b e z p o g o v o r a p r i h v a a l i pravila 0 prirodi svijeta to ih je sastavio grki filozof Aristotel. J e d n o o d pravila j e , n a p r i m jer, g o v o r i l o da teki k a m e n n a z e m l j u p a d a b r e o d lagan o g . Postoji l e g e n d a d a j e G a l i l e o to elio isprobati, te se p o p e o na kosi toranj u Pisi 1 bacio kamenje. O b a kamena su na tlo stigla i s t o v r e m e n o , d o k a z u j u i d a Aristotel nije bio u p r a v u , lako v j e r o jatno nije istinita, pria u z v i suje G a l i l e j e v ugled pronicljiv o g i r a d o z n a l o g u m a , te nagovjetava p o e t a k m o d e r nog znanstvenog d o b a . K a d je 1 6 0 9 . g o d i n e u Italiju stigla n o v o s t o i z u m u telesk o p a , G a l i l e o j e o d m a h izra106

d i o j e d a n primjerak z a s e b e ( m o r a o j e a k s a m brusiti lee) i z a p o e o astronomska istraivanja. U o i o j e s u n e ve p j e g e i m j e s e e v e kratere, te d a l e k o vie z v i j e z d a no to j e m o g a o vidjeti prostim o k o m . Usmjerivi teleskop p r e m a p l a n e t i m a , otkrio j e d a V e n e r a p o k a z u j e faze ili mijene poput mjeseevih, te da o k o J u p i t e r a krue etiri sjajna mjeseca. M j e s e c e je u ast obitelji M e d i c i koja je u to v r i j e m e v l a d a l a F i r e n z o m n a z v a o M e d i i j e v i m zvijezdama. Venerine mijene su doka-

z a l e da taj planet krui o k o S u n c a , a ne Zemlje. injenica da oko Jupitera krue mjeseci bila j e jo j e d a n d o k a z da svemirska tijela osim o k o Z e m l j e m o g u kruiti i o k o drugih tijela. M e u t i m , p r e ma Bibliji se Z e m l j a nalazila u sreditu s v e m i r a , pa je G a l i leo n a k o n o b j a v l j i v a n j a svojih otkria o p t u e n za krivovjerj e . P o s l j e d n j e g o d i n e s v o g iv o t a p r o v e o je u p r i v i d n o m izgnanstvu u svojoj vili n e d a leko F i r e n z e .

SVEMIR

ter
1 *

T K O JE O T K R I O

T K O JE P R V I UDALJENOST

T K O JE B I O HALE?

U RAN? W i l l i a m H e r s c h e l je bio jedan od najvei astronomskih promatraa svih vrem e n a . Izradio je najvei teleskop svoga doba i s njime otkrio planet U r a n , kao i tis u e n o v i h tijela u naoj i drugim galaksijama. Herschel ( 1 7 3 8 - 1 8 2 2 ) je iz r o d n o g H a n o v e r a preselio u Englesku da bi o n d j e p o d u a v a o glazbu. G o d i n e 1774. p o e o je slobodno vrijeme posveivati astronomiji, a 1 7 8 1 . g o d i n e je otkrio U r a n . Kralj G e o r g e III. g a j e n a g r a d i o za to o t k r i e i o m o g u i o mu da se b a v i iskljuivo astronomijom. Nastojei prodrijeti to dalje u s v e m i r , H e r s c h e l j e izgradio teleskop sa cijevi d u g a k o m 12 m e t a ra. N j e g o v glavni cilj bio je otkriti k a k o su z v i j e z d e , z v j e z d a n a jata i o b l a c i svjetl e e g plina r a s p o r e e n i u svemiru. T i j e k o m svojih istraivanja otkrio j e vie o d 8 0 0 d v o s t r u kih z v i j e z d a . O t k r i o je da z v i jezde obilaze jedna oko druge za to im je p o n e k a d p o t r e b n o i vie desetljea ili a k stoljea.

IZMJERIO ZVIJEZDA?

Pruski astronom Friedrich W i l h e l m Bessel (1784-1846) bio je prva osoba koja je izmjerila udaljenost od Z e m l j e do n e k e druge zvijezde osim Sunca. G o d i n e 1838. z a k l j u i o j e da se blijeda zvijezda u zvijeu L a b u d a nalazi 55 milij a r d i k i l o m e t a r a ili e s t svjetlosnih godina daleko od Zemlje. Bessel j e d o o v o g u d e s n o g p o d a t k a d o a o koristei se paralaksom. Zvijezdu 61 L a b u d promatrao je dvije noi u r a z m a k u od 6 m j e s e c i , tako da se kod svakog promatranja Z e m l j a nalazila na suprotnim krajevima svoje p u t a n j e . i n i l o se da se z v i j e z d a u est m j e s e c i p o m a k l a od toke pA do toke p B . M j e r e i kut p o m a k a (paralaksu) i p o z n a v a j u i udaljenost Z e m l j e i S u n c a izraunao je udaljenost z v i j e z d e 61 Labud. G o d i n e 1844. Bessel j e otkrio da najsjanija z v i j e z d a S i nus l a g a n o leluja na n e b u . Z a k l j u i o je da z v i j e z d u privlai neki nevidljivi pratilac.

G e o r g e Ellery H a l e (1868-1838) je karijeru zapoeo kao astronom, a p r o s l a v i o se i z g r a d n j o m divovskog teleskopa s otvorom promjera 5 m e t a r a to je p o s t a v l j e n na planini Palomar u Kaliforniji. T e l e s k o p je z a v r e n t e k 1948. g o d i n e n a k o n H a l e o v e smrti i bio je najvei na svijetu sve do 1976. k a d j e n a K r i m u u S S S R - u izraen teleskop promjera 6 metara. H a l e je ivio u v r i j e m e n a g l o g porasta z a n i m a n j a za blijeda i d a l e k a svemirska tijela. Za n j i h o v o istraivanje t r e b a l o j e izgraditi t e l e s k o p e s v e l i k i m p r o m j e r o m da bi skupljali to vie svjetlosti. H a l e je etiri puta izgradio n a j v e i telesk o p na svijetu, a sva etiri se u p o t r e b l j a v a j u i d a n a s . Prije 5 m e t a r s k o g a na planini W i l son u Kaliforniji je p o d i g a o 2,5 i 1,5 metarske t e l e s k o p e sa z r c a l o m , te 1 metarski teleskop s l e o m u Y e r k e s u u W i s c o n s i n u koji se u p o trebljava jo o d 1 8 9 7 . g o dine.

107

SVEMIR

mss
A T K O JE O T K R I O A T K O JE P R V I UDALJENOST A T K O JE B I O HALE? U RAN? W i l l i a m Herschel je bio jedan od najvei astronomskih promatraa svih vrem e n a . Izradio je najvei teleskop svoga doba i s njime otkrio p l a n e t U r a n , kao i tis u e n o v i h tijela u naoj i drugim galaksijama. H e r s c h e l ( 1 7 3 8 - 1 8 2 2 ) je iz r o d n o g H a n o v e r a preselio u Englesku da bi o n d j e p o d u a v a o glazbu. G o d i n e 1 774. p o e o je slobodno vrijeme posveivati astronomiji, a 1 7 8 1 . g o d i n e je otkrio U r a n . Kralj G e o r g e I I I . g a j e n a g r a d i o za to o t k r i e i o m o g u i o mu da se b a v i iskljuivo astronomijom. Nastojei prodrijeti to d a l j e u s v e m i r , H e r s c h e l j e izgradio t e l e s k o p sa cijevi d u g a k o m 12 metara. N j e g o v glavni cilj bio je otkriti k a k o su z v i j e z d e , z v j e z d a n a jata i o b l a c i svjetl e e g plina r a s p o r e e n i u svemiru. T i j e k o m svojih istraivanja otkrio j e vie o d 8 0 0 d v o s t r u kih z v i j e z d a . O t k r i o j e d a z v i jezde obilaze jedna oko druge za to im je p o n e k a d p o t r e b n o i vie desetljea ili a k stoljea. IZMJERIO ZVIJEZDA? Pruski astronom Friedrich Wilhelm Bessel (1784-1846) bio je prva o s o b a koja je izmjerila udaljenost od Z e m l j e do n e k e druge zvijezde osim Sunca. G o d i n e 1838. z a k l j u i o j e da se blijeda zvijezda u zvijeu L a b u d a nalazi 55 milij a r d i k i l o m e t a r a ili e s t svjetlosnih godina daleko od Zemlje. Bessel j e d o o v o g u d e s n o g p o d a t k a d o a o koristei se paralaksom. Zvijezdu 61 L a b u d promatrao je dvije noi u r a z m a k u od 6 m j e s e c i , tako d a s e k o d s v a k o g p r o matranja Z e m l j a nalazila na suprotnim krajevima svoje p u t a n j e . i n i l o se da se z v i j e z d a u est m j e s e c i p o m a k l a od toke pA do toke p B . M j e r e i kut p o m a k a (paralaksu) i p o z n a v a j u i udaljenost Z e m l j e i S u n c a izraunao je udaljenost z v i j e z d e 61 Labud. G o d i n e 1 8 4 4 . Bessel j e otkrio d a najsjanija z v i j e z d a S i rius l a g a n o leluja na n e b u . Z a k l j u i o je da z v i j e z d u privlai neki nevidljivi pratilac. G e o r g e Ellery H a l e (1868-1838) je karijeru zapoeo kao astronom, a p r o s l a v i o se i z g r a d n j o m divovskog teleskopa s otvorom promjera 5 m e t a r a to je p o s t a v l j e n na planini Palomar u Kaliforniji. T e l e s k o p je z a v r e n t e k 1948. g o d i n e nakon H a l e o v e smrti i bio je najvei na svijetu sve do 1976. k a d j e n a K r i m u u S S S R - u izraen teleskop promjera 6 metara. H a l e je ivio u v r i j e m e n a g l o g porasta z a n i m a n j a za blijeda i d a l e k a svemirska tijela. Za n j i h o v o istraivanje t r e b a l o je izgraditi t e l e s k o p e s v e l i k i m p r o m j e r o m da bi skupljali to vie svjetlosti. H a l e j e etiri puta izgradio n a j v e i telesk o p na svijetu, a sva etiri se u p o t r e b l j a v a j u i d a n a s . Prije 5 metarskoga na planini W i l son u Kaliforniji je p o d i g a o 2,5 i 1,5 metarske t e l e s k o p e sa z r c a l o m , te 1 metarski teleskop s l e o m u Y e r k e s u u W i s c o n s i n u koji se u p o trebljava jo o d 1 8 9 7 . g o dine.

107

m l

SVEMIF < T K O JE I Z M J E R I O SVEMIRA? guio promatranje pojedinih z v i j e z d a u A n d r o m e d i n o j galaksiji. M j e r e n j e m n j i h o v o g sjaja m o g a o je procijeniti njih o v u udaljenost. Z b o g p o greaka u p r o m a t r a n j u d o b i o j e rezultat o d 8 0 0 . 0 0 0 svjetlosnih g o d i n a , d o k ta v r i j e d nost ustvari iznosi d v a milijuna. H u b b l e o v z a k o n , koji g o v o r i da je brzina irenja galaksija p o v e z a n a s n j i h o v o m udaljenou od promatraa, predstavlja temelj s u v r e m e n e k o z m o l o g i j e jer n a g o v j e t a v a da su n e k o s v e galaksije bile na o k u p u .

VELIINU

Ameriki astronom Edwin H u b b l e prvi je izmjerio u d a l j e n o s t g a l a k s i j a iza M l i j e n e s t a z e . Z a k l j u i o j e takoer da se daleke galaksije m e u s o b n o udaljavaju bre od o n i h bliih. To se n a z i v a H u b b l e o v i m zakonom. H u b b l e j e udaljenost galaksij a mjerio n a j v e i m d o t a d p o stojeim t e l e s k o p o m ( 2 , 5 m e tarskim na planini W i l s o n u Kaliforniji) koji mu je o m o > T K O JE T V O R A C VELIKOG

TEORIJE PRASKA?

Belgijski astronom A b b L e m a t r e (1896-1966) je prihvatio H u b b l e o v u zamisao da se galaksije udaljavaju jedna od d r u g e i stvorio t e o r i j u v e l i k o g praska. P r e m a toj se teoriji sva tvar koja d a n a s sainjava galaksije nalazila u j e d n o j v e l i k o j m a s i , ili k o z m i k o m jajetu, koje je eksplodiralo. D a n a s j e L e m a t r e o v a teorija o p e n i t o p r i h v a e n a i teko je vjerovati da je u d o b a k a d je 1927. godine objavljena izazvala t a k o m a l o p a n j e . R a z l o g t o m e bila j e i n j e n i c a da su se svi p r o r a u n i t e m e ljili na H u b b l e o v i m n e t o n i m m j e r e n j i m a , pa se inilo da su s v e galaksije previe b l i z u . To bi z n a i l o da se veliki prasak d o g o d i o prije 2 milij a r d e g o d i n a i da je svemir mlai o d Z e m l j e ! Veliki preokret d o g o d i o s e tijekom d r u g o g svjetskog rata. T a d a j e a s t r o n o m W a l t e r B a a d e ( 1 8 9 3 - 1 9 6 0 ) vrlo p r e c i z n o izmjerio udaljenosti galaksija i otkrio da je vidljivi 108

d i o svemira z n a t n o v e i n e g o to j e H u b b l e p r e t p o s t a v l j a o . Iz toga je slijedilo da s v e m i r m o r a biti d a l e k o stariji da bi galaksije stigle d o s e i d a n a nji p o l o a j . D a n a s se starost svemira p r o c j e n j u j e na 10 do 20 milijardi g o d i n a , to je

m n o g o dulje no to je mislio L e m a t r e . U t o m se v r e m e n u , a k o je teorija t o n a , tvar izb a e n a eksplozijom okupila u galaksije, a kasnije i u z v i j e z d e u p o j e d i n i m galaksijama.

SVEMIR V TKO JE OTKRIO OD GRAENE M a l i eskimski pas Lajka bio je prvo ivo bie poslano u putanju oko Zemlje. P o l e t j e l a j e 3 . s t u d e n o g 1957. godine iz Sovjetskog Saveza u l e t j e l i c i Sputnik 2. M a n j e i v o t i n j e i k u k c i su u raketama polijetali i prije toga, no njihov je let trajao svega nekoliko minuta. Lajka je p o s l a n a u p u t a n j u i ja se visina mijenjala od 160 d o 1700 k i l o m e t a r a . Bila j e z a t v o r e n a u e l i n o j kapsuli promjera oko 60 centimetara, u kojoj su se nalazili hrana i razliiti instrumenti za m j e r e n j e bila, disanja i krvn o g tlaka. Cilj toga p o k u s a b i o je otkriti k a k o n a p o r i uzlijetanja i dulji b o r a v a k u b e steinskom stanju djeluju na i v o b i e prije n e g o u s v e m i r poleti prvi o v j e k . Sputnik 2 je uniten 1 3. travnja 1 9 5 8 . g o d i n e , a Lajka j e m n o g o ranije h u m a n o u b i j e n a . Drugi ivotinjski svemirski pionir bila je i m p a n z a H a m koja j e 3 1 . sijenja 1 9 6 1 . p o s l a n a iz Cape C a a v r a l a na kratki svemirski skok. V T K O JE BILA LAJ KA? V T K O JE O T K R I O

EGA SU ZVIJEZDE?

KVAZARE? Maarten Schmidt je roen 1929. g o d i n e u N i z o z e m skoj i danas je direktor Haleove zvjezdarnice u Kalif o r n i j i . O n j e 1963. g o d i n e otkrio da n e o b i n i kvazari ili k v a z i z v j e z d a n a t i j e la k o j a s u g o d i n a m a z b u njivala a s t r o n o m e nisu zvijezde u naoj galaktici, v e vrlo snani energetski izvori na granici vidljivog svemira. Ta su tijela z b u n j i v a l a astron o m e jer se njihov spektar ( u z o r a k o b o j e n o g svjetla to ga odailju) razlikuje od svih ostalih. U o i v i t a k o z v a n i c r v e n i p o m a k ( p o j a v u koja se javlja z b o g utjecaja b r z i n e n a izgled spektra), S c h m i d t j e shvatio da se kvazari udaljuju od Zemlje brzinom od nekoliko tisua kilometara u sekundi. P o z n a v a j u i H u b b l e o v zakon, Schmitd je zakljuio da se kvazari m o r a j u nalaziti iza svih p o z n a t i h galaksija. Fizi a r i su predlagali da su kvazari galaksije ije se sredite pretvorilo u c r n u rupu i otputa g o l e m e k o l i i n e e n e r gije.

William Huggins (1824-1910) je bio j e d a n od prvih a s t r o n o m a koji su zvijezde prouavali spektrosk o p o m . To je u r e a j koji r a s p r u j e svjetlost na razliite b o j e , tvorei spektar. U s v e m i r u svaki e l e m e n t odailje svjetlost o d r e e n e boje. Z b o g toga Spektroskop moe prepoznati elemente u zvijezdama. H u g g i n s j e bio bogati l o n donski astronom amater. Primijenivi tek izumljeni fotografski p o s t u p a k , s n i m i o je fotografije spektra sjajnih z v i j e z d a i u s p o r e d i o ih s fotografijama spektra p o j e d i n i h e l e m e n a t a snimljenih u njeg o v o j z v j e z d a r n i c i , analiziraj u i ima li tih e l e m e n a t a u zvijezdama. H u g g i n s j e bio j e d a n o d prvih astrofiziara z n a n s t v e n i k a koji p r o u a v a j u sastav z v i j e z d a i n a i n n a koji o n e sjaje. O d r e u j u i p r o m j e n e spektra u z r o k o v a ne gibanjem, mogao je dokazati da se n e k e z v i j e z d e u d a ljavaju ili pribliavaju S u n c u .

109

JESU

LI

DREVNI

NARODI

PLOVILI

OCEANIMA? lako nisu poznavali karte ni k o m p a s e koji bi im olakali navigaciju, drevni su moreplovci p o v r e m e n o odlazili na daleka putovanja. Suvrem e n i su istraivai sagradili

modele njihovih brodova i dokazali da su takva putovanja bila m o g u a . G o d i n e 1947. iz J u n e je A m e r i k e isplovila d r v e n a splav Kon-Tiki i o d j e d r i l a T i him o c e a n o m p r e m a P o l i n e ziji. V o a e k s p e d i c i j e bio j e norveki istraiva T h o r H e -

yerdahl. On je vjerovao da su prije v i e tisua g o d i n a stanovnici June Amerike na splavi preplovili Tihi o c e a n . G o d i n e 1969. Heyerdahl je p o k u a o d o k a z a t i da su d r e v n i E g i p a n i A m e r i k u otkrili jo 2 0 0 0 g o d i n a prije K o lumba. Njegova je meunarodna posada na brodu Ra od p a p i r u s o v e trske (na slici) isplovila iz M a r o k a i uputila s e Atlantskim o c e a n o m . I drugi su s u v r e m e n i m o r e p l o v c i d o k a z a l i da su d r e v n i n a r o d i bili d o v o l j n o o d v a n i uputiti se na d a l e k a p u t o v a nja. Prvi su istraivai bili j e d n a k o eljni p u s t o l o v i n a k a o i o v i d a n a n j i . N e k i od njih s u s e v j e r o j a t n o o d d o m o v i n e udaljili s l u a j n o , n o eni v j e t r o v i m a ili m o r s k i m strujama. D r u g i su krenuli u potragu za n o v i m z e m ljama. O k o 1000. g o d i n e u S j e vernu su Ameriku doplovili Vikinzi.

>

T K O JE P O D U Z E O ISTRAIVAKA

PRVA

PUTOVANJA? P r v i b r o d o v i bili s u o d v i e krhki za plovidbu otvorenim morima. Unato tome neki su se hrabri mornari uputili na daleka putovanja. Prvi istraivai nastojali su ploviti to blie o b a l i . Egipatski kralj N e h o li. p o s l a o je o k o 6 0 0 . g o d i n e pr. n . e r e flotu da istrai afriku o b a l u . Egipatski b r o d o v i su jedrili d u istone o b a l e i vjerojatno

no su stigli s v e do Rta D o b r e nade. Najpoznatiji drevni morep l o v c i bili s u F e n i a n i . O k o 4 8 0 . g o d i n e pr. n. e r e iz Kartage j e isplovila flota o d 6 0 fenianskih b r o d o v a . N a r e d nik H a n o n v o d i o j e b r o d o v e d u s j e v e r n e o b a l e Afrike, posjetio je M a r o k o i t a d a s k r e n u o p r e m a jugu u Atlantski o c e a n . Pretpostavlja se da j e stigao s v e d o K a m e r u n a . F e n i a n i su bili izvrsni trgovci. M e u ostalom robom koju su prevozili njihovi b r o d o v i e s t o s e nalazila v r l o c i jenjena plava boja.

ISTRAIVAI I PIONIRI V T K O JE T R A I O THULU? V T K O JE B I O C H E N G V T K O JE B I O H E N R I K

ZEMLJU

HO? U 15. s t o l j e u k i n e s k i s u b r o d o v i istraivali I n d i j u i Afriku. Najvei kineski pom o r a c bio j e C h e n g H o ija je flota plovila m o r i m a kojima u to v r i j e m e jo nije plovio nijedan evropski brod. Kineski c a r n a r e d i o j e C h e n g H o u d a istrai z a p a d n e o c e a n e . U razdoblju od 1405. do 1433. godine Cheng Ho je predvodio sedam putovanja. N a e k s p e d i c i j e j e o d l a z i o sa 3 0 0 b r o d o v a i 2 7 . 0 0 0 l a nova posade. Kinezi su posjetili V i j e t n a m , I n d o n e z i j u , Sri L a n k u , Indiju, S a u d i j s k u A r a b i j u i Egipat. O p l o v i l i su o b a l u istone Afrike, a u svim mjestima gdje su pristajali C h e n g H o j e o d lokalnih v l a d a r a traio da iskau p o t o v a n j e m o n o m kineskom caru. N j e g o v a su p u t o v a n j a z n a t n o pridonijela p o v e a n j u k i n e s k o g utjecaja i b o g a t s t v a . D o v r e m e n a k a d s u prvi e v r o p s k i b r o d o v i otkrili A z i j u , kineska j e flota v e istraila s v e p o m o r s k e putove.

POMORAC? Portugalski princ Henrik esto je slao b r o d o v e na istraivaka putovanja. Z b o g svojih je sklonosti dobio nadimak Henrik P o morac. H e n r i k j e ivio o d 1 3 9 4 . d o 1 4 6 0 . g o d i n e . B i o je sin portugalskog kralja I v a n a I. lako nikad nije p u t o v a o , H e n r i k j e m a t a o o istraivanjima i na dvoru je okupio mnoge pom o r c e , kartografe i b r o d o g r a ditelje. T r a e i n o v i put d o A z i j e , Henrik je poslao brodove na j u g d a o p l o v e n e p o z n a t u zapadnu obalu Afrike. Poticao j e izgradnju j a i h b r o d o v a poput karavela, kao i upotrebu karata i instrumenata za navigaciju. Portugalski b r o d o v i koje j e H e n r i k p o s l a o otkrili su 1 4 1 9 . godine otok M a d e i r u . N a s v a k o m p u t o v a n j u odlazili su s v e dalje u n e p o z n a t a p o d r u j a . Pristajali su u Africi i u Portugal d o v o z i l i zlato i robove. Henrik je na takva putovanja potroio m n o g o n o v a c a i j a k o je z a d u i o s v o j u zemlju.

Sredozemno more je toplo i mirno. D r e v n i Grci su esto plovili njegovim v o d a m a i du obala osnivali kolonij e . J e d a n j e hrabri G r k otplovio dalje i tako otkrio hladni sjeverni svijet. O k o 3 0 0 . g o d i n e prije n a e e r e G r k Piteja k r e n u o j e n a vrlo znaajno putovanje. O n nije ivio u G r k o j , v e u n a selju Masiliji u d a n a n j o j Francuskoj. Najprije je otplovio do C a diza u p a n j o l s k o j , a o d a t l e na sjever p r e m a Britaniji. Posjetio j e p o z n a t e k o r n v a l ske r u d n i k e aluminija i istraio t o p o d r u j e . P a l j i v o j e p r o r a u n a o v e l i i n u Britanije i i z r a u n a o koliko se d a l e k o nalazi o d n j e g o v e d o m o v i n e . Plovei dalje prema sjeveru Piteja je p r o n a a o h l a d n u ledenu zemlju. N a z v a o ju je T h u l a . V j e r o j a t n o se radilo o dananjem Islandu. O s i m to j e bio prvi G r k koji je o t p l o v i o na sjever, P i teja je bio i j e d a n od prvih geografa. N a svojim j e p u t o v a n j i m a paljivo biljeio s v e to je v i d i o , pa a k i i m e se hrani l o k a l n o s t a n o v n i t v o .

111

ISTRAIVAI I PIONIRI > T K O JE P R E D V O D I O PUTOVANJE O K O p r o n a i put d o Rta H o r n b i o je ljan. P o s a d a je i b o l e s n a te se A z i j e . Put o k o dug i pogibebila g l a d n a eljela vratiti.

PRVO

SVIJETA? G o d i n e 1519. i z p a n j o l s k e je isplovilo pet b r o d o v a . Tri godine kasnije jedan od njih se vratio oplovivi svijet. V o a t e p o v i j e s n e ekspedicije bio je Ferdinand Magellan. Kao veina njegovih m o r n a r a , ni on nije doivio povratak. M a g e l l a n j e bio P o r t u g a l a c koji j e i v i o o d 1 4 8 0 . d o 1 5 2 1 . godine. elio je oploviti o k o J u n e A m e r i k e i tako > K O J I JE E V R O P S K I PRVI

M a g e l l a n je nastavio put preko Tihog o c e a n a . Njegovi su b r o d o v i stigli na Filipine, gdje j e slavni p o m o r a c p o g i nuo u sukobu s uroenicima. B r o d kojim j e u p r a v l j a o J u a n S e b a s t i a n del C a n o uspio se vratiti u p a n j o l s k u . Na n j e m u je bilo 1 7 E v r o p l j a n a i 4 amerika Indijanca. Del C a n o je d o e k a n kao heroj. N o , za takvim je d o e k o m e z n u o M a g e l l a n , a nije ga nikada doivio.

povratak brodova 1521-1522.

POMORAC

STIGAO U INDIJU? G o d i n e 1498. P o r t u g a l a c Vasco da G a m m a pristao je u Indiji. On je bio prvi e v r o p s k i p o m o r a c koji je ondje stigao. D a G a m m a j e i z P o r t u g a l a isp l o v i o 1 4 9 7 . g o d i n e sa etiri b r o d a . P l o v e i o k o Afrike kamenim je stupovima oznaav a o s v a k o mjesto n a k o j e m j e pristao. M o z a m b i j s k i sultan iznajmio j e p o r t u g a l s k o m m o r e p l o v c u p o m o navigatora Ibn Majida. On je dobro poznav a o Indijski o c e a n i uspjeno je d o v e o Evropljane do Indije. N a k o n dvogodinjeg putovanja Da G a m m a se kao heroj vratio u d o m o v i n u . T o k o m ivota jo j e d v a < T K O JE T R A I O puta o t p u t o v a o u I n d i j u , a 1 5 2 4 . g o d i n e je o n d j e i u m r o . P o r t u g a l c i su u s p o stavili trajne t r g o v a k e p u t o v e d o Indije, a Ibn M a j i d j e napisao popis podataka potrebnih za uspjenu p l o v i d b u Indijskim o c e a n o m . ke. M n o g i su pomorci godin a m a u z a l u d n o tragali za sjeverozapadnim prolazom. N e k i od njih bili su C a b o t o ( 1 4 9 7 ) , Frobisher ( 1 5 7 6 ) , D a vis ( 1 5 8 5 ) , H u d s o n (1610) i Baffin ( 1 6 1 5 ) . M e u t i m , njihovi j e d r e n j a ci nisu bili d o v o l j n o j a k i . Henry Hudson je poginuo. Posada njegovog broda je o d b i l a nastaviti p o t r a g u , pa se H u d s o n z a j e d n o sa s i n o m u k r c a o u mali a m a c i p r e pustio strujama i vjetru. S j e verozapadni prolaz je 1906. g o d i n e n a p o k o n otkrio N o r veanin Roald Amundsen.

SJEVEROZAPADNI PROLAZ? Evropski trgovci matali su o pronalasku kraeg puta d o A z i j e . Z a t o s u p r e m a zap a d u traili t a k o z v a n i sjevernozapadni prolaz. U 16. stoljeu m n o g i su ljudi v e nagaali d a j e Z e m l j a okrugla. Pretpostavljali su da bi brod plovei na z a p a d preko Atlantskog o c e a n a m o rao stii do A z i j e . O d t e zamisli nisu odustali a k n i n a k o n otkria A m e r i 112

ISTRAIVAI I PIONIRI < T K O JE PRVI S T I G A O POL? ivao je G r e n l a n d i ondje je o d Eskima n a u i o upravljati p s e o m z a p r e g o m i preivljavati na a r k t i k o m snijegu i ledu. Krenuvi s otoka Ellesmere, P e a r y je 1 9 0 9 . g o d i n e s p e t o r i c o m prijatelja stigao na S j e v e r n i p o l . S a z n a v i novosti istraiva F r e d e r i c k C l a r k izj a v i o j e d a j e o n t o u i n i o jo 1908. godine. N o , danas v e i n a istraivaa smatra da ast p r v o g o v j e k a to j e k r o i o na S j e v e r n i pol pripada Pearvju.

NA SJEVERNI

G o d i n e 1909. A m e r i k a n c i Robert Peary i Matthew H e n s o n stigli s u n a S j e v e r n i pol. Arktik su proputovali pjeice u pratnji Eskima. Arktik s e v e i n o m sastoji o d s m r z n u t o g o c e a n a . (Antarktik j e s m r z n u t o k o p n o . ) Istraiv a i koji su tragali za S j e v e r nim p o l o m nastojali su mu se to v i e pribliiti b r o d o v i m a , a p o t o m krenuti p j e i c e . Robert Peary ( 1 8 5 6 - 1 9 2 0 ) bio je m o r n a r i k i oficir. Istra-

puta, poevi 1768. godine. Istraio je i kartografirao o b a l e J u n e A m e r i k e , Australije i N o v o g Zelanda. Ugledao je ak i golemo ledeno kopno Antarktika. B i o j e izvrstan p o m o r a c i z a n i m a o se za s v e to je viao na putovanjima. D o b r o se b r i n u o za svoju p o s a d u i uvijek p a z i o da na b r o d u ima d o v o l j n o svjee v o d e , p o v r a i v o a k a k o bi sprije i o bolesti. N a p u t o v a n j i m a su ga esto pratili z n a n s t v e nici. C o o k a su 1779. godine ubili havajski u r o e n i c i .

K O J I JE E V R O P L J A N I N ISTRAIO JUNI TIHOGA OCEANA?

PRVI DIO

U beskrajna prostranstva Tihoga oceana najprije su uplovili portugalski, pa> T K O JE PRVI S T I G A O POL?

njolski i n i z o z e m s k i istraivai. Najvei od svih p o m o raca u T i h o m o c e a n u bio je engleski kapetan James Cook. C o o k je roen 1728. godine. T i h i m j e o c e a n o m p l o v i o tri upotrijebili p s e , d o k s u B r i t a n c i p o g r e n o izabrali m o torne saonice i ponije. M o t o r n e s a o n i c e su se u b r z o p o k v a r i l e , a poniji uginuli. A m u n d s e n j e n a J u n i pol stigao u p r o s i n c u 1 9 1 1 . g o d i n e . M j e s e c d a n a kasnije d o a o je S c o t t i p r o n a a o n o r v e ku z a s t a v u z a b i j e n u u snijeg u . Iscrpljeni od puta i s m a lim z a l i h a m a h r a n e B r i t a n c i nisu preivjeli p o v r a t a k u bazu. Danas na Junom polu, n a j h l a d n i j e m i najneprijatnij e m mjestu n a Z e m l j i , i v e i r a d e brojni z n a n s t v e n i c i .

NA JUNI

Antarktik je najkasnije istraeni kontinent. G o d i n e 1911. A m u n d s e n j e p o b i j e dio Scotta u dramatinoj utrci do j u n o g a pola. N a put p r e m a J u n o m p o l u i s t o v r e m e n o su k r e n u l e d v i j e ekspedicije: norveku je v o dio Roald A m u n d s e n ( 1 8 7 2 - 1 8 2 8 ) , a britansku kapetan R o b e r t F. S c o t t (1868-1912). N o r v e a n i su za v u u saonica s o p r e m o m i hranom

113

ISTRAIVAI I PIONIRI > T K O JE B I O I B N BATTUTA? Ibn Battuta je bio veliki svjetski putnik. U s r e d n j e m je vijeku posjetio m n o g e zemlje, proivio je brodolom i preao Saharu. esto su ga zabavljali kraljevi i v e likai. Ibn Battuta j e bio A r a p r o e n u M a r o k u 1304. godine. G o d i n e 1 3 2 5 . otiao je k a o m u s limanski h o d o a s n i k u M e k u . T o j e bio p o e t a k n j e g o v o g tridesetogodinjeg p u t o v a n j a na kojem je preao udesnih 120.000 kilometara! > KOJI SU EVROPLJANI AMERIKU? Posjetio je Egipat, Afriku, Perziju ( I r a n ) , I n d i j u , R u s i j u , Mongoliju i Kinu. O d l a z i o je s v u g d j e g d j e je bilo musliman a , pa tako i u p a n j o l s k u (tada su j e d n i m n j e n i m dijelom vladali M a u r i ) . B i o je u e n j a k i elio je to vie saznati o n o v i m zemljama. M e u suvremenicima je b i o vrlo p o z n a t . O svojim je p u t o v a n j i m a n a p i s a o knjigu u kojoj o p i s u j e muslimanski svijet u 14. s t o l j e u .

PRVI

ISTRAILI

SJEVERNU

lako su Vikinzi do S j e v e r n e A m e r i k e doplovili jo o k o 1000. g o d i n e , o n i n i s u istraivali k o p n e n e k r a j e v e . P r v i s u t o u i n i l i f r a n c u s k i trg o v c i i i s t r a i v a i u 16. s t o ljeu. G o d i n e 1 5 3 4 . J a c q u e s Cartier (1491 - 1 557) j e p r e p l o v i o rijeku L a w r e n c e i podruje dananje K a n a d e proglasio N o v o m Francuskom. Francuzi su od Indijanaca kupovali krzna, a j e d a n od n a j b o > T K O JE BILA M A R Y ljih t r g o v a c a bio j e S a m u e l d e Champlain (1567-1635). On j e o s n o v a o naselja Q u e b e c i Montreal. F r a n c u s k i istraivai su otvorili p u t o v e p r e m a z a p a d u i j u g u , gdje se d a n a s nalazi S A D . Robert de la Salle (1643-1687) je brodom istraio V e l i k a j e z e r a , a 1 6 8 2 . je p r e p l o v i o rijeku Mississippi i proglasio p o druje Louisiane vlasnitvom f r a n c u s k o g kralja Luja X I V .

KINGSLEY? P o e t k o m 19. s t o l j e a A f r i ka je jo uvijek bila divlja i n e i s t r a e n a . U n j o j je b o ravilo vrlo m a l o bijelaca, a p o s e b n o su rijetke bile bijele ene. M a r y Kingsley j e bila j e d n a o d p r v i h e n a istraivaa. O n a j e p o s v e sama putovala zapadnom Afrikom. M a r y Kingsley r o e n a j e 1 8 6 2 . g o d i n e . U d o b i od 30 g o d i n a napustila j e r o d n u E n glesku i otila u z a p a d n u Afriku. 114

Ta je neobina ena nekoliko puta posjetila p o d r u j e p o z n a t o k a o najcrnija Afrik a . S u o i l a se s m n o g i m o p a s n o s t i m a , a k i s ljudod e r i m a , ali nije p o k a z i v a l a strah. Cijenila je afrike n a r o -

de to ih je u p o z n a l a i n a p i sala je b r o j n e knjige koje su pomogle Evropljanima da shvate Afrikance. M a r y Kingsley umrla j e 1 9 0 0 . g o d i n e r a d e i k a o bol n i a r k a u B u r s k o m ratu.

ISTRAIVAI I PIONIRI

A T K O JE B I O DAVID LIVINGSTONE? U 1 8 . stoljeu velik d i o afrik o g kontinenta nije jo bio istraen. kotski misionar David Livingstone bio je jed a n o d najznaajnijih istraiv a a Af ri k e . O n je m n o g o pridonio ukidanju trgovine robljem. Livingstonejeroen 1813. godine. U A f r i k u j e o t i a o 1 8 4 1 . g o d i n e k a k o bi radio k a o lijenik i irio k r a n s t v o m e u Afrikancima. N e k o l i k o j e puta k r e n u o n a p u t o v a n j a u neistraene afrik e p r e d j e l e . P r o n a a o j e pustinju K a l a h a r i i slijedio rijeku Z a m b e z i sve d o v e l i a n s t v e n i h Viktorijinih s l a p o v a . G o d i n e 1866. krenuoje u potragu za i z v o r o m rijeke N i l . O n j e m u se nita nije z n a l o sve do 1 8 7 1 . godine kad g a j e ekspedicija H e n r i k a M o r t o n a S t a n l e v a pronala n e d a l e k o j e zera T a n g a n y i k a , l a k o j e bio teko b o l e s t a n , L i v i n g s t o n e j e istraivanja nastavio sve d o smrti 1 8 7 3 . g o d i n e . D v a s u A f r i k a n c a nosila n j e g o v o tijelo vie o d 2 0 0 0 kilometara d a b i ga na obali predali B r i t a n c i m a .

T K O JE PRVI

PREAO

T K O JE B I O VON

AUSTRALIJU? Australija je posljednji k o n tinent koji su otkrili E v r o p ljani. P r v i d o s e l j e n i c i uglavn o m su se drali o b a l n i h k r a j e v a i rijetko su zalazili u vruu i suhu unutranjost. G o d i n e 1861. j e d n a je ekspedicija prvi puta proputovala od sjevera do juga Australije. Ekspedicija je krenula iz M e l bourna. V o e Robert Burke (1820-1861) i William Wills ( 1 8 3 4 - 1 8 6 1 ) odluili su na p u t o v a n j u postavljati b a z n e k a m p o v e . Za noenje opreme i h r a n e koristili su d e v e . N a j u g Australije k o n a n o su stigla etiri m u k a r c a ( B u r k e , W i l l s , G r e y i King). Iscrpljeni i bolesni uputili su se naz a d , ali j e G r e y u b r z o u m r o . P o v r a t n o j e p u t o v a n j e trajalo vrlo d u g o , pa su ih njihovi prijatelji u k a m p u v e smatrali izgubljenima ili m r t v i m a . Stigavi n a C o o p e r C r e e k , tri preivjela putnika pronala su p r a z a n k a m p . B u r k e i W i l l s su u m r l i , a Kinga je spasila t r a g a l a k a e k i p a . W i l l s j e ostavio d n e v n i k u k o j e m o p i suje o v o k o b n o p u t o v a n j e .

ALEXANDER HUMBOLDT?

Njemaki znanstvenik i istraiva H u m b o l d t putovao je J u n o m Amerikom. N j e g o v je rad sluio kao primjer mnogim geografima. H u m b o l d t je roen 1769. god i n e . T r e b a o je postati strojar, ali je 1 7 9 9 . g o d i n e napustio k o l o v a n j e i otiao u J u n u A m e r i k u . Pratio ga je n j e g o v prijatelj, francuski b o t a n i a r ( p o z n a v a l a c biljaka) Aim Bonpland (1773-1858). H u b o l d t i B o n p l a n d su se probijali kroz a m a z o n s k u p r a u m u i penjali se na A n d e . H u m b o l d t je biljeio s v e na to su naili na p u t o v a n j i m a , a o p i s a o je a k i n e o b i n u planinsku bolest. N a k o n pet g o d i n a vratio se u E v r o p u , gdje je pisao i pred a v a o o svojim putovanjima. U m r o je 1859. godine. Danas i m e tog v e l i k o g istraiva a n o s e t i h o o c e a n s k a struja, l e d e n j a k na G r e n l a n d u i sjev e r n o a m e r i k a rijeka.

115

ISTRAIVAI I PIONIRI V T K O JE PRVI P O L E T I O V T K O JE PRVI POLETIO i t a k o g u r a o letjelicu p r e m a naprijed. P a r n i stroj je bio preteak (i v r l o o p a s a n ) , pa G r i f f a r d o va letjelica nije postigla veliki u s p j e h . P a ipak, predstavljala j e veliki n a p r e d a k . P o njen o m s u primjeru 1 8 8 0 . g o d i n e sagraeni z r a n i b r o d o v i na e l e k t r i n u struju, a kasnije i divovski cepelini s benzinskim m o t o r o m k a k v e j e N j e m a k a u p o t r e b l j a v a l a u prv o m e s v j e t s k o m e ratu. D o tog s u v r e m e n a b a l o n e i zrane b r o d o v e v e zamijenile letjelice koje su letjele znatno bre.

BALONOM? G o d i n e 1783. d v a s u s e Francuza balonom vinula u zrak i tako otvorila d o b a letova. B a l o n su izumjela braa Montgolfier. lako s u J o s e p h ( 1 7 4 0 - 1 8 1 0 ) i Etienne ( 1 7 4 5 - 1 7 9 9 ) M o n t golfier nainili prvi b a l o n s l j u d s k o m p o s a d o m , o n i nisu bili i prvi z r a n i p u t n i c i . T a j e ast pripala h r a b r i m dobrovoljcima J . P . d e Rozieru i M a r g u i s u d ' A r l a n d e s u . B a l o n brae Montgolfier se za p o d i z a n j e koristio t o p l i m z r a k o m . Izjavili su da su na t a k v u z a m i s a o doli p r o m a trajui d i m k a k o se p o d i e u dimnjaku. G o d i n e 1783. braa Montgolfier z a p a n j i l a su svijet p o dignuvi o v c u , k o k o t a i patku b a l o n o m u zrak. U s t u d e n o m iste g o d i n e na svoj povijesni let krenuli su de R o z i e r i d ' A r l a n d e s . S r e t n o su se spustili na z e m l j u , gdje ih je oduevljeno pozdravila gomila o a r a n i h p r o m a t r a a . Etie n n e M o n t g o l f i e r nije n i k a d a poletio, dok se J o s e p h jedini puta u zrak v i n u o 1 7 8 4 . g o dine.

ZRANIM

BRODOM?

Let b a l o n a ovisio je o smjer u v j e t r o v a . G o d i n e 1852. francuski avijatiar H e n r i Giffard (1825-1882) p o k u ao je balonu dodati parni stroj, te je tako izradio prvi zrani brod kojim se moglo upravljati. G i f f a r d o v z r a n i b r o d sastojao se od izduenog balona i s p u n j e n o g v o d i k o m p o d kojim je na i c a m a visjela platf o r m a s m a l i m p a r n i m stroj e m . Stroj j e o k r e t a o elisu

T K O JE P R V I IZ

PRELETIO U

FRANCUSKE ENGLESKU? G o d i n e 1909. f r a n c u s k i p i lot L o u i s B l e r i o t (1872-1936) sletio je nedal e k o D o v e r a . T i m e j e zavr i o p r v i l e t u p o v i j e s t i iz Francuske u Englesku. Bleriot s e z a a v i o n e p o e o zanimati 1903. godine nakon leta b r a e W r i g h t . U b r z o j e izgradio vlastitog j e d n o k r i l c a koji j e z b o g m a l e t e i n e bio bolji o d v e i n e o n d a n j i h aviona. 116

U to su v r i j e m e britanske n o v i n e raspisale n a g r a d u o d 1 0 . 0 0 0 funti za prvi let i z m e u F r a n c u s k e i E n g l e s k e . D r u g i francuski pilot koji se n a t j e c a o za n a g r a d u sruio se u o c e a n n e k o l i k o d a n a prije Bleriotovog velikog uspjeha. B e z karte i k o m p a s a Bleirot se izgubio u m a g l i . M o t o r n j e g o v o g a v i o n a se pregrijao, ali ga je ohladila kia koje je u j e d n o rastjerala i m a g l u . U g l e d a v i d o v e r s k e litice B l e irot se spustio u E n g l e s k o j . T i m letom o d 3 7 minuta osig u r a o je s v o j e mjesto u p o v i jesti.

ISTRAIVAI I PIONIRI V T K O JE P R V I SVIJET? nepoznato sve dok Joshua S l o c u m nije d o k a z a o da je tako neto m o g u e . N e k o su ljudi smatrali da su za plovidbu Tihim o c e a n o m i o l u j n i m v o d a m a o k o Rta Horn na junom vrhu June A m e r i k e sposobni samo veliki j e d r e n j a c i . Joshua Slocum ( 1 8 4 4 - 1 9 0 9 ) b i o j e kanadski k a p e t a n . G o d i n e 1 8 9 5 . isplov i o je iz B o s t o n a u S A D i o d luio s a m o p l o v i t i svijet. N j e g o v o p u t o v a n j e trajalo j e tri g o d i n e . D a n a s s u o c e anski b r o d o v i m n o g o bri i o p r e m l j e n i su a u t o m a t s k i m pilotima i r a d a r i m a . S l o c u m se o s l a n j a o s a m o na s v o j u m o r n a r s k u vjetinu, k a o i na brod kojeg je za putovanje p r i l a g o a v a o tri g o d i n e . G o d i n e 1909. S l o c u m je u d o b i od 65 g o d i n e nestao u m o r u na putu p r e m a J u n o j Americi. V K O J A JE Z E N A PRVA SVIJET?

SAMOSTALNO OPLOVIO

SAMOSTALNO PRELETJELA

Danas samostalni pomorci esto odlaze na putovanja o k o s v i j e t a . N o , u 19. j e stoljeu takvo junatvo bilo

Tridesetih godina naeg stoljea postavljeni su m n o g i daljinski rekordi u letenju. A m y J o h n s o n bila je prva ena koja je sama preletjela udaljenost od Engleske do Australije. A m y Johnson roena je 1904. godine. Sa dvogodinjim iskustvom u letenju o n a se 1 9 3 0 . g o d i n e s d v o k r i l c e m jazon uputila na put od E n gleske d o Australije. L e t e i s k r a i m p r e k i d i m a to je p u t o v a n j e zavrila za 19 d a n a . D r u g a slavna ena-pilot bil a j e A m e l i a Earhart i z S A D . G o d i n e 1 9 2 8 . postala j e prva e n a koja je u p u t n i k o m a v i o n u preletjela Atlantski o c e a n . etiri g o d i n e kasnije krenula je na prvi samostalni let i z n a d Atlantika. Ljudi su na radiju i u n o v i n a m a r e d o v i t o pratili p o t h v a t e o v i h hrabrih e n a . G o d i n e 1 9 3 7 . A m e l i a Earhart nestala je u p o k u a j u da preleti Tihi o c e a n . A m y J o h n s o n je poginula u a v i o n s k o j nesrei 1 9 4 1 . g o d i n e letei z a R A F .

T K O JE PRVI PUTA ATLANTIK?

BEZ ZASTAJANJA PRELETIO

Atlantski o c e a n irok je 3000 k i l o m e t a r a . D o 1919. g o d i n e nitko ga nije preletio b e z zastajanja. P r v i koji su to uinili bili su britanski piloti A l c o c k i B r o w n . A v i o n i m a su za let i z n a d Atlantika o b i n o trebala etiri d a n a . R A F - o v i piloti k a p e t a n John Alcock (1892-1919) i zamjenik Arthur W h i t t e n B r o w n odluili su dokazati da je t a k a v let m o g u e izvesti

i bez prekida. Uzletjeli su 14. lipnja 1 9 1 9 . g o d i n e iz N e v v f o u n d landa u b o m b a r d e r u Vickers Vimy. N a d a l i su se da e uz p o v o l j a n vjetar stii d o E v r o p e . M e u t i m , oluje i ledena m a g l a otetile su a v i o n , te se on u j e d n o m trenutku o k r e n u o n a o p a k e . N a k o n 1 5 sati ugledali su Irsku i prisilno se spustili u m o v a r u . U n a t o n e s l a v n o m zavretku d o k a z a l i su da je t a k a v let m o g u i v e n a k o n n e k o l i ko g o d i n a putniki su a v i o n i r e d o v i t o nadlijetali Atlantski ocean. 117

ISTRAIVAI I PIONIRI > TKO SE PRVI P O P E O PLANINU ranijih e k s p e d i c i j a nije uspjelo d o s e i cilj. M o u n t Everest j e visok 8 8 4 8 m e t a r a . P e n j a i su u uvjetima rijetkoga z r a k a i l e d e n e h l a d n o e morali p o d n o s i t i i o p t e r e e n j e tekoga tereta. Nosili su p o s e b n u o d j e u i a p a r a t e za opskrbu kisikom. N a k o n neuspjelog p o k u a j a p r v o g a p a ra, p r e m a v r h u su se uputili HillaryiTenzing. D a n a 2 9 . svibnja 1 9 5 3 . svladali su p o sljednju l e d e n u liticu i 15 m i n u ta stajali na k r o v u svijeta. T i b e t a n c i taj v r h n a z i v a j u i m e n o m Chomolungma, to z n a i b o i c a M a j k a svijeta. podvodnog balona. Posada se nalazila u sobi za p r o m a tranje smjetenoj ispod v e l i k e p l u t a e koja je bila ispunjena b e n z i n o m i stoga laka od vode. Da bi batiskaf z a r o n i o treb a l o je ispustiti zrak iz p o s e b nih t a n k o v a i zamijeniti ga v o d o m . K o d izranjanja o s l o b a a l i su se p o s e b n i metalni utezi na d o n j e m dijelu naprave. G o d i n e 1 9 6 0 . usavreni tip batiskafa n a z v a n Trst z a r o n i o je na dno brazde Mariana u T i h o m o c e a n u d u b o k e gotovo 11.000 metara. Na tom j e mjestu v o d a toliko d u b o k a da bi prekrila itav M a u n t E v e r e s t ! U batiskafu su bili J a c q u e s Piccard i ameriki m o r n a r i k i oficir D o n W a l s h . D o takvih d u b i n a n e p r o d i re s u n e v o svjetlo, pa je batiskaf bio o p r e m l j e n m o nim reflektorima za osvjetljav a n j e v j e n e t a m e . Televizijske k a m e r e snimile su n e o b i n a d u b i n s k a stvorenja koja n i k a d prije nisu v i e n a . Batiskaf jo uvijek dri rekord u d u b i n s k o m r o n j e n j u . U z p o m o ronilica polau s e p o d v o d n i kablovi i naftovodi.

NA NAJVIU SVIJETA?

M o u n t Everest na Himalaji najvii je planinski v r h na svijetu. D u g i n i z g o d i n a n i j e ga uspio osvojiti nijedan pen j a . G o d i n e 1953. n a n j e g a su n a p o k o n kroila dva ovjeka. O s v a j a i M o u n t Everesta bili s u E d m u n d Hillary ( r o e n 1919) s N o v o g Z e l a n d a i erpas T e n z i n g N o r g a y ( r o e n 1910) iz N e p a l a . Ekspedicijuje v o d i o J o h n H u n t ( r o e n 1910). est

T K O JE P R V I MORSKE

ISTRAIO DUBINE?

R o n i o c i ne m o g u zaroniti n a d u b i n u v e u o d 200 m e tara jer bi ih i s p o d te granic e u b i o tlak v o d e . Z a t o s u za istraivanje d u b o k o g m o r s k o g d n a ljudi trebali zatitu p o s e b n i h ronilica. Najvee dubine dosegla je ronilica to su je izgradili o t a c i sin P i c c a r d iz v i carske. Tridesetih g o d i n a n a e g stol j e a z n a n s t v e n i c i su se 118

u m o r s k e d u b i n e sputali u batisferama. B i l e su to k u glaste e l i n e k o m o r e o b j e e n e n a kraju d u g a k o g k a b la. Z n a n s t v e n i c i su sjedili u kugli i kroz m a l e p r o z o r e promatrali d u b o k e m o r s k e predjele. Batisfere su bile vrlo o p a s ne (u sluaju p u c a n j a kabla bilo ih je n e m o g u e p o d i g n u ti na p o v r i n u ) , a k t o m e i n e prikladne za upravljanje. Z a to su 1 9 4 8 . g o d i n e A u g u s t e ( 1 8 8 4 - 1 9 6 2 ) i J a c q u e s (roe n 1922) P i c c a r d izradili p r v u ronilicu i n a z v a l i je batiskaf. Batiskaf j e d j e l o v a o p o p u t

ISTRAIVAI I PIONIRI

T K O JE I Z U M I O

K O J A JE ENA P R V A ZEMLJU?

A NA

T K O JE PRVI DRUGO

KROIO

AKVALUNG? A k v a l u n g je naprava koja o m o g u u j e disanje p o d vod o m . S njime ronilac moe s l o b o d n o plivati i istraivati p o d m o r j e . I z u m i o ga je Jacques Cousteau. Tridesetih g o d i n a n a e g stoljea f r a n c u s k a j e m o r n a r i c a nastojala unaprijediti r o n i l a ku o p r e m u . R o n i o c i su se u nezgrapnim odijelima s v e likim m e t a l n i m l j e m o m teko kretali po d n u , a zrak su u d i sali kroz cijev p o v e z a n u s p o vrinom. F r a n c u s k i m o r n a r i k i oficir J a c q u e s Cousteau (roen 1910) elio je s l o b o d n o plivati p o d v o d o m . Z a t o j e zaj e d n o sa s v o j o m e k i p o m izumio novu ronilaku o p r e m u i a k v a l u n g e . R o n i l a c je na le i m a nosio b o c e s k o m p r i m i r a n i m z r a k o m , a u plivanju se pomagao perajama. Cousteau je dokazao da ljudi m o g u istraivati i raditi p o d m o r e m . O n j e prvi u p o trijebio p o s e b n e k a m e r e z a s n i m a n j e zanimljivosti to se kriju u m o r i m a . P o r e d toga izgradio je i p o d m o r s k e b a z e u kojima su dulje v r i j e m e ivjeli r o n i o c i .

OBILA

NEBESKO

TIJELO? Za prve letove u svemir birani su o b i n o piloti mlanjaka. Bili su to iskljuivo m u k a r c i . G o d i n e 1963. u s v e m i r je poletjela R u s k i nja V a l e n t i n a T e r e k o v a . Valentina je roena 1937. g o d i n e . R a d i l a je u t v o r n i c i , a veinu slobodnog vremena posveivala je padobranstvu. G o d i n e 1 9 6 1 . primljena j e n a teaj za a s t r o n a u t e . lako nije bila profesionalni pilot, V a l e n t i n a j e d o b r o napredovala. S a m o dvije godine kasnije, 16. lipnja 1 9 6 3 . g o d i n e , krenula j e n a s v o j e p o v i j e s n o p u t o v a n j e . U letjelici V o s t o k 6 kruila je o k o n a e g planeta 71 sat, da bi se 19. lipnja sretno spustila na Zemlju. N a k o n pet m j e s e c i udala s e z a astronauta A n d r i a n a N i k o l a j e v a i n i k a d vie nije p o letjela u s v e m i r . M n o g e R u s kinje i A m e r i k a n k e slijedile su njen primjer i postale astronauti. G o d i n e 1969. n a M j e s e c j e sletjela mala letjelica sa dva l a n a p o s a d e . I z n j e j e iziao austronaut Neil A r m strong i postao prvi ovjek koji je stupio na d r u g o n e besko tijelo. Ameriki Apollo program za sputanje o v j e k a n a M j e s e c bio je o d g o v o r na uspjean pokuaj S S S R - a da u svemir p o a l j e p r v o g o v j e k a (Jurij Gagarin 1 9 6 1 . godine). D a n a 2 0 . lipnja 1 9 6 9 . Apollo program doivio je svoj veliki u s p j e h . Letjelica A p o l l o 11 lansirana je sa Z e m l j e n a g o l e m o j raketi S a turn 5. U m j e s e e v o j orbiti s e o d g l a v n e letjelice o d v o j i o m o d u l i spustio na M j e s e c . Iz njega j e iziao N e i l A r m strong i stupio na p r a n j a v o tlo M j e s e c a . O v o j e mali k o r a k z a o v j e ka, a veliki za o v j e a n s t v o , r e k a o j e A r m s t r o n g . Z a njim j e iz letjelice iziao astronaut BuzzAldrin. Nakon ovog p o t h v a t a pioniri su se vratili na m a t i n i b r o d u k o j e m ih je e k a o M i c h a e l Collins. 119