Nikon Jerusalimac Zbornik

NIKON
NIKON
JERUSALIMAC
JERUSALIMAC
ZBORNIK ZETSKE SVETE GORE I
NIKON JERUSALIMAC
Vrijeme - li~nost - djelo
Zbornik radova
sa me|unarodnog
nau~nog simposiona
na Skadarskom jezeru
7 - 9. septembra 2000. godine
Priredio:
Jeromonah Jovan (]ulibrk)
Svetigora
Cetiwe, 2004.
Posebna izdawa, kwiga 18
Fotografije:
Goranka Mati}
Prevodi na engleski:
Tamara Vra~arevi}
Prevodi na ruski:
Agencija Perolo
[tampa:
Publikum
Beograd
2004. godine
Kwigu blagodarimo qubavi i trudu
Sr|ana [apera i wegovih saradnika
iz agencije McCANN ERICKSON
...i daqe kad se odrè tre}ine za tu du{u i
savr{i Velika Sveta liturgija za wu, podsje}a
je an|eo i govori: danas je boànstvena `rtva
prinijeta Bogu za tebe...
\akonu dr. Miloradu Lazi}u
(1956-2003)
vje~an spomen
Simposion o Nikonu Jerusalimcu
i obnovqewe Zetske Svete Gore. . . . . . . . . . . . 10
Program Simposiona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Besjeda Mitropolita
Crnogorsko-primorskog Amfilohija
na otvarawu Simposiona . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
I KRUG ZETSKE SVETE GORE
Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis)
Prilike i duhovno stawe u ìvotu
Jerusalimske Crkve u XV veku. . . . . . . . . . . . . . . 33
Vidosava Nedoma~ki
Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi . . . . . . 45
Mom~ilo Spremi}
Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona
Jerusalimca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Jero|akon Nikodim (Bogosavqevi})
Zetska Sveta Gora - Duhovni smisao
i sadràj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Tatjana Subotin-Golubovi}
Dioptra Filipa Monotropa u
sredwevekovnoj Srbiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Irena [padijer
Dijak Andreja - savremenik
Nikona Jerusalimca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
II KRUG NIKONA I JELENE
Du{an I. Sindik
Testament Jelene Bal{i} . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Ninoslava Rado{evi}
Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira
Savine 21 - Spis O stvarawu sveta Severijana
episkopa Gavale
u srpskoslovenskom prevodu . . . . . . . . . . . . . . . 167
Nade`da Sindik
Kodikologija Gori~kog Zbornika. . . . . . . . . . . 185
Nina Gagova
Gori~kit Sbornik v konteksta
na `noslavnskite vladatelski
sbornici ot 14 i 15 v. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Tomislav Jovanovi}
Apokrif o Melhisedeku u prepisu
Gori~kog zbornika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
III KRUG NIKONOVOG BOGOSLOVQA
\akon Milorad Lazi}
Bogoslovska struktura zbornika
[estodneva Nikona Jerusalimca
manastira Savine iz 1439-40. godine . . . . . . . 237
Episkop biv{i Zahumsko-hercegova~ki
Atanasije (Jevti})
Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanina. . . 255
Protosin|el Jovan (Puri})
Troji~ina terminologija Ispovedawa vere
Nikona Jerusalimca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Mitropolit Crnogorsko-primorski
Amfilohije (Radovi})
Hristolikost i bogorodi~nost ~ovjeka
i ~ovjekovo stawe poslije smrti
po Nikonu Jerusalimcu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Istvn Perczel
Saint Symeon the New Theologian and
the Theology of the Divine Substance . . . . . . . . . . . 293
BIBLIOGRAFIJA....................................341
SUMMARIES.........................................................353
REZME ...................................................366
IMENSKI INDEKS .................................378
Simposion o Nikonu
Jerusalimcu i obnovqewe
Zetske Svete Gore
Kada je otvaraju}i Simposion Nikon
Jerusalimac li~nost vrijeme djelo u Hramu
Vaskrsewa Hristovog u Podgorici 7. septembra
2000. Mitropolit Crnogorskoprimorski
Amfilohije rekao da je "na prostoru Zetske
Svete Gore do{lo do usijawa ono {to se zbiva-
lo u petnaestom vijeku, koji je
vododjelnica svjetova" i da se
"sve prelomilo u malo pozna-
toj ali izuzetnoj li~nosti tog
vijeka, li~nosti Nikona
Jerusalimca," na{ Simposion
je postao mnogo vi{e od
me|unarodnog nau~nog skupa:
Zetska Sveta Gora je ponovo
zamirisala i vratila se iz
vi{evjekovne uspavansti u sabornu svijest
Pravoslavne Crkve i naroda.
Pripreman nekoliko godina, skup je sabrao na
jedno mjesto, i to tamo odakle je sve poteklo, sve
ono {to se naslu}ivalo otkako je Svetozar Tomi}
1902. godine u Skopqu otkupio kwigu koju }e naz-
vati Gori~ki zbornik a koju je pisao nekakav
kalu|er koji je sebe nazivao Nikonom. Tada{wi
ministar vjera Crne Gore, Budimir Dubak, koji je
iza Mitropolita pozdravio skup, govorio je o
Nikonu i Jeleni Bal{i} onako kako su prvo i
prepoznati: kao o dva velika stara kwièvnika.
Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis), tada rek-
tor Bogoslovije Svete Trojice na Sionu i
upravnik arhiva Jerusalimske Patrijar{ije,
pozdravio je skup kao izaslanik Wegovog
Blaènstva Patrijarha Jerusalimskog Diodora
i prenio wegov blagoslov svima sabranim iz
duhovne otaxbine Nikona. Ninoslava Rado{evi}
pozdraviv{i na kraju u ime Vizantolo{kog
instituta SANU govorila je u ime svih onih,
koji su do sada revnosno traìli Nikonove
tragove po rukopisima i arhivama.
Potom se pre{lo u salu kraj hrama, gdje je
predstavqeno internet izdawe
Gori~kog zbornika, koj i }e od
sada biti dostupan cijeloj plan-
eti. Pripremio ga j e Centar
Mitropolij e Crnogorskopri-
morske za digitalno izdava{tvo
Sveti Januarij e pod rukovod-
stvom Zorana Stefanovi}a, uz nekoliko
prate}ih studij a o Nikonu i Zetskoj
Svetoj Gori. Podsjetili smo se kako je
Gori~ki zbornik pripreman za izdavawe
pa j e Svetozara Tomi}a u tome omela
"aneksija Bosne i Hercegovine" a drugi
put "bombardovawe Beograda"... Sada je on
postao jedna od prvih slovenskih ruko-
pisnih kwiga u cijelosti objavqena na mreì
(www.mitropolija.co.me/duhovnost/goricki/index/htm)
Zatim je rije~ uzeo Mirko Kova~evi} i
otvorio prvu sesiju, nazvanu Krug Zetske Svete
Gore, ~ija je namjena bila da nas pribliì kon-
U~esnici
simposiona
na Vrawini
tekstu u kom je ìvio i djelovao Nikon
Jerusalimac. On je uz slajdove dao pregled kako
crkvene, tako i seoske arhitekture Skadarskog
bazena, ne dotakav{i mnogo sam grad Skadar, ali
se naro~ito zadràv{i na bal{i}kim trikon-
hosima i qetwikovcu Bal{i}a Godiwu, koji
o~igledno ~ine arhitektonsku ali i duhovnu
cjelinu.
Popodne je na obali jezera, ne{to
ispod Godiwa, poslije doma}inskog
crmni~kog ru~ka, otac Makarije, dragi
gost i prvi jerusalimski monah nakon
nekoliko stoqe}a na Skadarskom jezeru,
govorio o prilikama i duhovnom stawu
Jerusalimske Crkve u vrijeme kada je u woj
obitavao Nikon Jerusalimac. Wih su odliko-
vali borba za opstanak i u isto vrijeme borba za
o~uvawe pravoslavqa, naro~ito protiv unije.
Jerusalimsku Patrijar{iju je na Firentinskom
saboru zastupao Sveti Marko Efeski, tako da
ona nije bila me|u potpisnicima unije, ali je
ipak u XV vijeku intelektualna aktivnost u
Jerusalimu unekoliko zamrla, u pore|ewu sa
prethodnim stoqe}ima.
Kada se jezero uzburkalo, simposionisti su
se na nastavak duhovne gozbe vratili u vir-
pazarski hotel, gdje je prvo Vladika Atanasije
(Jevti}), koji je bio i na otvarawu, govorio o
Ispovijedawu vjere ove "velike i svetle
li~nosti... retkog pravoslavnog duhovnika
isihaste, mudraca i teologa, crkeno-narodnog
~oveka i diplomate, kakvog je imalo sred-
wevekovqe u doba srpskih vladara Nemawi}a i
12
Mitropolit
Amfilohije
preliva
grob Boìdara
Vukovi}a
na Star~evu
posle liturgije
i pomena
Lazarevi}a i vizantijskih careva Poleologa."
Vladika Atanasije je obratio pa`wu na to da u
Nikonovom ispovijedawu vjere nema dogmata o
ovaplo}ewu i objasnio to vjerovatno{}u da je
ovo ispovijedawe mawe protivlatinsko, koliko
usmjereno protiv islama koji pori~e Svetu
Trojicu, ali istovremeno pedago{ko,
usmjereno Nikonovoj duhovnoj k}eri
Jeleni Bal{i}.
Mom~ilo Spremi} je na osnovu svog
ve} klasi~nog prou~avawa petnaestog
vijeka opisao crkvene prilike u Zeti u
vrijeme Nikonovo, dakako u naro~itom
odnosu prema Primorju. On je posebno istakao
sudar sa unijom, jer tada u Pre~istu Krajinsku
stiù unijatski episkopi a Dubrov~anin Jovan
igra va`nu ulogu u Firenci.
Monah Nikodim (Bogosavqevi}) je traìo
duhovnu razvojnu liniju pojma Zetske Svete Gore
a monah Pavle (Kondi}) opisao starawe kraqa
Nikole Petrovi}a za svetiwe Zetske Svete
Gore, prevashodno Vrawinu, ali i za Kom i
Brezovicu Be{ku.
Drugi dan u~esnike Simposiona do~ekalo je
gostoqubqe oca Marka (Kesi}a) i wegovog brat-
stva i sestara manastira Duge koji su na
obnovqenoj Vrawini pod brestom koji je po
svemu sude}i nikao iz oltara svetosavske crkve
(sada{wu je podigao kraq Nikola) a mo`da i iz
kostiju Starca Nikona pripremili sto za
saborovawe, dobrodo{licu a kasnije i obilnu
trpezu. Prvo su pozvane Irena [padijer i
Tatjana SubotinGolubovi} da dovr{e
13
1. Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore
Liturgija
na Star~evoj
Gorici
ju~era{wi krug. Prva je govorila o jednom
mawe poznatom savremeniku Nikona
Jerusalimca, Dijaku Andreju, daju}i time jednu
li~nost iz Nikonovog konteksta, a druga o
Dioptri Filipa Monotropa, prevedenoj u
Paroriji i omiqenom {tivu isihasta, kao
va`nom djelu koje je vjerovatno
Nikon poznavao.
Zatim je zapo~eo drugi dio
skupa, Krug Nikona i Jelene, u
~ijem je saodnosu nastao Gori~ki
zbornik, a mogu}e i [estodnevnik.
Anika Skovran je dala kulturni
kontekst wihovog vremena, poebno
istakav{i susret sa evropskom renesansom, i
iz tog usreta proiza{li Jelenin estetizam,
kao vrlo vaàn momenat i za wen kwièvni
rad i za nastanak Bogorodi~ine crkve u kojoj
je sahrawena, a {to je opet vrlo va`no za
obnovu Brezovice, do koje je u me|uvremenu
do{lo. Taj estetizam je o~it kako u
samoj wenoj crkvi, tako i u skupocjenim
okovima za kwige koje naru~uje u Kotoru
i u wenim dragocjenostima koje ostavqa u
testamentu. O testamentu je podrobno
govorio Du{an Sindik, dav{i wegov opis
i prepis, i pobrojav{i kako je sam rekao
"kao poeziju" te divne stvari koje Jelena
u svojoj posqedwoj voqi nabraja sa
usr|em.
Potom je na momente uzvode}i svoj rad do
bogoslovqa Ninoslava Rado{evi} govorila o
tuma~ewu [estodneva koje se nalazi u starijem
14
Gostionica
Jelene Bal{i},
prvi dan
simposiona
Mitropolit
Amfilohije
Nikonovom zborniku, identifikuju}i ga kao
djelo Severijana iz Gavale (zapam}enog i kao
Zlatoustovog neprijateqa), prate}i Severijanov
kontakt sa slovenskim svijetom, i opaàju}i da je
u ovo djelo dodata i Besjeda o Adamovoj du{i, koja
je izvorno posebno Severijanovo djelo.
Go{}a iz Bugarske Nina Georgijevna Gagova
je uporedila Gori~ki zbornik sa
drugim vladarskim zbornicima,
zakqu~uju}i da se radi o "dragocjenom
spomeniku koji govori o tome kako su
nastajale kwige za sredwevjekovnu
ju`noslovensku aristokratiju". Pri
tom nam je otkrila jo{ jedan rukopis
vjerovatno vezan za Zetsku Svetu Goru,
Bogorodi~nik pisan od jeromonaha Arsenija
1425. za Maru Crnojevi} (nalazi se danas u
Moskvi), koja kao i Jelena Bal{i} po~iva na
Skadarskom jezeru, na Komu, za koji je mogu}e
kwiga i pisana.
Ovaj dio je zavr{ila Nade`da Sindik
kodikolo{kom analizom Gori~kog zbornika, sa
dosta podrobnim wegovim opisom, pisanim sa
uporednom analizom opisa koji je Svetozar
Tomi} dao u neobjavqenom Predgovoru za svoj
prepis Zbornika, kao i u odre|enoj polemici sa
nekoliko autora koji su se bavili Nikonom.
Diskusija se usredsredila na potrebu
potrage za izvorima Nikonovih tekstova, kako
je to naglasila Nade`da Sindik, kao {to je to
Bo{ko Bojovi} uradio za @itije Prepodobnog
Simeona, a Vladika Atanasije i obe Nine na
ovom skupu za tekstove kojma su se oni bavili.
15
Jeromonah
Jovan (]ulibrk)
predstavqa
internet izdawe
Gori~kog Zbornika,
prvi dan simposiona
Mitropolit Amfilohije se osvrnuo na estetizam
Jelene Bal{i} o kome je govorila Anika
Skovran, porede}i wenu crkvu na Be{ki sa
Qubostiwom. I narodno predawe vezuje Radeta
Neimara za obe crkve.
Preko govora o Jeleni i wenom ìvqewu u
Bosni, do{lo se do tada{weg bogumilstva i
potrebe podrobnijeg istraìvawa
wegovog obima i zna~aja, o ~emu je
kazivala Irena [padijer.
Nakon odmora u vrawinskoj
dubodolini i obnovqenom malom,
tzv. perjani~kom konaku, predavawem
Tomislava Jovanovi}a Slovo o
Melhisedeku u Gori~kom zborniku
zapo~ela je posqedwa sesija. On je pokazao pori-
jeklo ovog odlomka, kome nedostaje zavr{etak,
izveo nijanse u odnosu na ostale poznate prepise
i otvorio temu sve{tenstva i mona{kog odnosa
prema evharistiji. Posebno se dotakao proble-
ma {ta je sve progla{avano za apokrif iako se
ponekad radi prosto o usmenom predawu Crkve.
Ovo predawe koje se nalazi u Gori~kom
zborniku ina~e je tipi~no za Jerusalim i govori
o porijeklu i ìvotu Melhisedekovom, te o tome
da se sa Avraamom sreo nigdje drugdje nego na
Tavoru gori preobraèwa koja je o~igledno i
âsna Trpeza.
Protosin|el Jovan (Puri}) je nastavio
istraìvawe Vladike Atanasija i pokazao kako je
troji~na terminologija u Nikonovom ispovedawu
vjere bogoslu`benog porijekla, pogotovo imaju}i
u obzir mona{ki bogoslu`beni poredak.
16
Tropar
Svetom Duhu
na otvarawu
Simposiona
Potom se I{tvan Percel, pravoslavni Ma|ar
i profesor na Sredwoevropskom univerzitetu u
Budimpe{ti, dohvatio jo{ jednog autora ~iji
tekst je Nikon stavio u svoje zbornike, Prepo-
dobnog Simeona Novog Bogoslova. Ispituju}i
op{teprihva}enu tezu o tome da je Simeon
klasi~an prethodnik isihazma, Percel se potru-
dio da ukaè na razlike u terminologiji
Prepodobnog Simeona i isihasta, naro~ito u
razlikovawu boànske su{tine i boànskih
energija, jer Simeon ~esto govori o "bitijnom
zajedni~arewu ili pri~e{}ivawu boànskom
su{tinom, {to kao da je u suprotnosti sa
evaristijskim u~ewem isihasta." Da li se radi o
razlici u bogoslovqu, Percel to ostavqa
otvorenim, ali izri~ito podvla~i da je istovetan
duhovni doìvqaj iz koga bogoslovstvuju i
Prepodobni Simeon i isihasti, i da je u wego-
voj osnovi "smirewe, koje je sam Hristos",
istakav{i tako su{tinsku vezu ortodoksije i
ortopraksije.
Tuma~ewem dva odlomka iz Gori~kog zborni-
ka, zavr{ne Molitve Majci Boìjoj i odjeqka u
kome Nikon obja{wava za{to se sluè zaupoko-
jene slu`be u tre}i, deveti i ~etrdeseti dan,
predavawa je zavr{io Mitropolit Amfilohije,
govore}i o Nikonovoj antropologiji, o ~ovjeku
utemeqenom u tajnu sjediwewa sa Bogo~ovjekom.
Diskusija se na kraju vratila isihazmu i
evharistiji, ot{elni~kom predawu i sada{wem
ìvotu Sinaja i Palestine. Ninoslava Rado{evi}
je primjetila da se sli~an odjeqak ovom
Nikonovom o zaupokojenim slu`bama nalazi u
17
jednom rukopisu iz Bjeloozerskog manastira iz
1425, sada u Ruskoj nacionalnoj biblioteci.
Anika Skovran je naglasila evharistijsku
dimenziju ìvota Zetske Svete Gore po{to
Jelena ostavqa novac za zaupokojene slu`be, jer
se o~igledno liturgija sluìla redovno.
Kona~no, zavr{ilo se sa pozivawem na Svetog
Grigorija Palamu, za koga je po Mitropolitovim
rije~ima, Filotej Kokinos kazao da je bio
"sinteza svetoota~kog predawa", jer se u wegovom
bogoslovqu sinteti{e bogoslovqe srca i uma,
dva bogoslovska toka, "i koje ne moèmo danas
razdvajati u posebne teologije, jer nisu postojale
ni ranije, nego su samo imale razli~it izraz."
Ve~erwom koju je sluìo otac Makarije kako
je sam èlio "na srpskom na kome dugo nije
sluìo" u manastirskoj crkvi Svetog Nikole,
zavr{en je ovaj dan. U me|uvremenu je pristigao
tada jo{ vikarni Episkop Budimqanskonik{i}ki
Joanikije i ukqu~io se u rad Simposiona.
Sutradan, u subotu 9. septembra, Mitropolita
i oca Makarija je do~ekla postrojena posada
vojnog broda koji ih je prevezao na Star~evu
Goricu, prvi od obnovqenih skitova Zetske
Svete Gore, da bi tamo sluìli liturgiju. Nakon
{to je prinesena beskrvna `rtva na zanovqenom
oltaru i preliveni grobovi Starca Makarija i
Boìdara Vukovi}a (koji je, kako je upozorila
Anika Skovran, tako|e ostavio da mu se sluì
~etrdeset liturgija nad grobom na Star~evu),
Mitropolit je na ru~ku kod oca Grigorija koji je
tada bio ve} osmu godinu na Star~evu, podigao
~a{u za obnovu Zetske Svete Gore i poèlimo da
18
se "u woj obnavqamo ba{ ovako kako smo po~eli
ova tri dana." Mom~ilo Spremi} se zahvalio
Mitropolitu za gostoqubqe u ime u~esnika a
Budimir Dubak naglasio zna~aj skupa za Crnu
Goru i sav na{ narod. Zablagodareno je i Vojsci,
oficirima i vojnicima za wihovu predus-
retqivost.
Zatim je Mitropolit pre{ao na Mora~nik
gdje je pogledao kako se razvijaju radovi na
sqede}em skitu koji se obnavqa i svojim rukama
sa ocem Makarijem, ministrom vjera i
oficirima Vojske Jugoslavije podi-
gao kamen na obnovqenu ~asnu
trpezu. U wu su uzidani i po kamen
iz hilandarskog sabornog hrama i iz
temeqa skopske Bogorodi~ine
saaborne crkve obiju crkava u kojima
je po~ivala Bogorodica Trojeru~ica, za{titnica
Mora~nika.
Ostali simposionisti su za to vrijeme
obi{li Be{ku i nad Jeleninim
grobom je Vukica Martinovi}
pro~itala prevod wenog testamenta,
da bi ih potom sve doma}in cijelog
skupa, Slavko Krstaji}, direktor
pokloni~ke agencije Mitropolije
Crnogorskoprimorske Odigitrija,
ispratio iz Zetske Svete Gore.
Danas, tri godine po Simposionu, Zetska
Sveta Gora nastavqa potragu za svojim zapre-
tanim izvorima, obnavqaju}i bogoslovsko
nasqe|e prethodnika i otaca onoliko sopstven-
im predawskim ìvotom i podvigom, koliko i
19
Vrawina,
8. septembar
2000.
Vrawina,
8. septembar
2000.
sabornim trudom na osaznavawu sopstvenog
predawa. Dio tog truda je i ovaj zbornik, nadamo
se samo prvi u nizu onih koji }e se baviti
Zetskom Svetom Gorom. No, ona se obnavqa
prije svega evharistijskim i misti~kim jedin-
stvom sa vascijelom Crkvom, Svetim Gradom
Jerusalimom i onima koji su je prije brojnih
stoqe}a osnovali, na "temequ koji vrata pakla
ne}e nadvladati" i koji ispjeva{e "skladnu pjes-
mu bogoslovqa".
U woj, nanovo otkriveni glas
Nikona Jerusalimca jedinstven je i
ìvotvoran.
20
Vrawina,
8. septembar
2000.
Manastir
Vrawina
Program Simposiona
7. septembar, ~etvrtak
PRVI DAN
11 ~asova
Hram Vaskrsewa Hristovog, Podgorica
Otvarawe Simposiona:
Mitropolit Crnogorskoprimorski
Amfilohije
Pozdravne besjede:
Budimir Dubak
ministar vjera u Vladi Republike Crne Gore,
Rektor bogoslovije Svete Trojice u Jerusalimu
Ninoslava Rado{evi}
Vizantolo{ki institut Srpske akademije
nauka i umjetnosti
12 ~asova
Prva sesija
Prostorije hrama Vaskrsewa
Jeromonah Jovan (]ulibrk), Bogoslovija
Svetog Petra Cetiwskog, Cetiwe:
Elektronsko izdawe Gori~kog zbornika u
kontekstu istraìvawa djela
Nikona Jerusalimca
Mirko Kova~evi}, Arhitektonski fakultet,
Beograd:
Arhitektura Zetske Svete Gore
15 ~asova
Druga sesija
Gostionica Jelene Bal{i} na obali jezera
Predsjedavaju}i Mirko Kova~evi}, I{tvan
Percel i Ninoslava Rado{evi}
Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis),
Bogoslovija Svete Trojice, Jerusalim:
Jerusalimske Crkve u XV. veku
16:30 ~asova
Hotel 13. jul, Virpazar
Nastavak Druge sesije
Episkop biv{i Zahumskohercegova~ki
Atanasije (Jevti}), Manastir Tvrdo{:
Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanina
Mom~ilo Spremi}, Filozofski fakultet,
Beograd:
Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona
Jerusalimca
Monah Nikodim (Bogosavqevi}), Manastir
Svetih Arhangela, Prevlaka:
Zetska Sveta Gora duhovni smisao i sadràj
Monah Pavle (Kondi}), Bogoslovija Svetog
Petra Cetiwskog, Cetiwe:
Rad kraqa Nikole na obnavqawu Zetske Svete
Gore
24
Program Simposiona
8. septembar, petak
DRUGI DAN
Manastir Vrawina
9 ~asova
Tre}a sesija
Predsjedavaju}i Tomislav Jovanovi},
Mom~ilo Spremi}, arhimandrit Makarije
(Mavrojanakis)
Irena [padijer, Arheografsko odjeqewe
Narodne biblioteke Srbije, Beograd:
Dijak Andreja savremenik Nikona Jerusalimca
Tatjana Subotin -Golubovi}, Filosofski
fakultet, Beograd:
Dioptra Filipa Monotropa u sredwovekovnoj
Srbiji
Anika Skovran, Narodni muzej, Beograd:
Nikon i Jelena u kulturnom kontekstu svog
vremena
Du{an I. Sindik, Istorijski institut
SANU, Beograd:
Testament Jelene Bal{i}
Ninoslava Rado{evi}, Vizantolo{ki
institut SANU, Beorad:
Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira
Savine 21 Spis O stvarawu sveta Severijana
episkopa Gavale u srpskoslovenskom prevodu
Nina Gagova, Institut za kwièvnost, Sofija:
Gori~kit sbornik v konteksta na `no-
slavnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v.
Nade`da Sindik, Arheografsko odjeqewe
Narodne biblioteke Srbije, Beograd:
25
Program Simposiona
Kodikologija Gori~kog zbornika
Diskusija
15 ~asova
êtvrta sesija
Predsjedavaju}i Du{an Sindik, Anika Skovran,
jeromonah Jovan (]ulibrk)
Tomislav Jovanovi}, Filolo{ki fakultet,
Beograd:
Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog
zbornika
Protosin|el Jovan (Puri}), Bogoslovija
Svetog Petra Cetiwskog, Cetiwe:
Troji~na terminologija Ispovedawa vere
Nikona Jerusalimca
I{tvan Percel, Centralnoevropski
univerzitet, Budimpe{ta:
Saint Symeon The New Theologian and the
Theology of the Divine Substance
Mitropolit Crnogorskoprimorski Amfilohije
(Radovi}), Teolo{ki fakultet, Beograd:
Hristolikost i bogorodi~nost i ~ovjekovo
stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu
Diskusija
9. septembar, subota
TRE]I DAN
Manastir Star~eva Gorica, Sveta arhijerejska
liturgija i pomen monasima Zetske Svete Gore
i Boìdaru Vukovi}u
Posjeta Brezovici (Be{ki) i Mora~niku
Besjeda Mitropolita
Crnogorsko-Primorskog
Amfilohija na otvarawu
Simposiona
Va{e Preosve{tenstvo, gospodine Ministre,
~asni gosti i uzvanici!
Petnaesti vijek, kao {to je poznato, pred-
stavqa prelomni vijek u istoriji Evrope. On je
vijek novog i po mnogo ~emu tragi~nog
su~eqavawa Istoka i Zapada, su~eqavawa i
proìmawa. On je i vododjelnica svjetova: najez-
da islama s jedne strane; s druge ga{ewe velikog
Isto~noromejskog Carstva 1453. godine; s tre}e,
ra|awe onog {to nazivamo novovjekovqe, rene-
sansa ili novovjekovna kultura.
Sve se to izdoga|alo u XIV. i XV. vijeku,
upravo u onom vremenu koje je i nas sabralo ovdje
danas, u vremenu ìvqewa i djelawa ove malo
poznate, ali izuzetne li~nosti XV. vijeka, star-
ca Nikona Jerusalimqanina. To su~eqavawe
svjetova do{lo je do posebnog izraza upravo
ovdje, na ovom prostoru na prostoru stare
Zete, na prostoru Zetske Svete Gore. Ovdje je
ono do{lo do svoga usijawa.
Po mnogo ~emu petnaesti vijek li~i na ovaj
vijek u kojem mi ìvimo, ali su po mnogo ~emu i
sada{wa zbivawa na ovom prostoru, i {ire na
evropskim prostorima odraz i odsjaj, na druga~iji
ali na veoma srodan na~in, onoga {to se doga|alo
u petnaestom vijeku ovdje i na ovom mjestu.
Zato je aktuelnost Nikona Jerusalimqanina,
wegovog duhovnog i wegovog kwièvnog i
nau~nog djela, utoliko ve}a. Zato je i ovaj sim-
posion izazovniji za nas. Sa toga razloga ja sam
veoma blagodaran svima koji su u~estvovali u
organizovawu simposiona i svima vama koji ste
se odazvali i onima koji }e se odazvati u wego-
vom radu.
Mi }emo imati prilike da se na|emo upravo
na onim mjestima gdje su hodile noge Nikona
Jerusalimqanina, gdje je ìvjela Jelena
Bal{i}, }erka Velikomu~enika kosovskog
Lazara, gdje se ona podvizavala na Brezovici-
Be{ki, gdje je i po~inula, a odakle je i pisala
svoja pisma, izraàvaju}i svoje nedoumice, svoju
duhovnu borbu, ali i nedoumice svoga vremena i
naroda u kome je ìvjela i kome je sluìla. To su
pisma na koja je Nikon Jerusalimac odgovarao iz
iskustva Svetog Grada Jerusalima, koja su osta-
la zapisana i koja su toliko dragocjena, i o koji-
ma }e biti ovdje rije~i.
Li~nost Nikonova je utoliko zna~ajnija {to
se preko we tada{wa srpska dràva i tada{wa
Zeta vezuju neposredno sa Svetim Gradom
Jerusalimom, sa Sionskom Crkvom, Majkom svih
Crkava, {to se ovaj prostor i duhovna zbivawa
na wemu vezuju ne samo sa Palestinom nego i sa
Sinajskom gorom, koja je u to vrijeme jo{ bila
veoma dinami~na duhovno, o ~emu svjedo~e
rukopisi ne samo na jelinskom jeziku nego i
slovenski, sa~uvani u manastiru Svete Katarine
i nedavno otkriveni.
28
Mitropolit Amfilohije
Nikon je bio organski dio iz ìvog i
ìvonosnog pokreta isihazma, koji je zapqusnuo
sve pravoslavne zemqe i narode onoga vremena,
po~ev{i od Sinaja, preko Krita i Kipra, preko
Epira i preko prostora savremene Gr~ke, naro~ito
preko Svete Gore do Carigrada, a onda preko
moravske Srbije, Bugarske, Moldavije, Vla{ke sve
do onda{we kijevske i moskovske Rusije.
Taj veliki pokret, kome je posebni pe~at dao
prvo Sveti Grigorije Sinait, a poslije wega
Sveti Grigorije Palama, ostavio je iza sebe
velikih i izuzetno zna~ajnih tragova. To je bio
odgovor pravoslavnog Istoka na duhovne, kul-
turne i civilizacijske procese tada{weg Zapada.
I djelo Nikonovo, djelo Zetske Svete Gore, koja
je bila ogwi{te ne samo wegovog djelovawa, ono je
zaista ostavilo zna~ajnog traga.
To potvr|uje i obodskocetiwska {tamparija,
jeromonah Makarije sa svojim u~enicima,
Siluanovi zapisi koji su sa~uvani u manastiru
Savini samo neke od wih da pomenemo i sve ono
{to se doga|alo na Zetskoj Svetoj Gori, od Be{ke i
manastira Vrawine do Cetiwskog manastira, od
De~ana, do Manasije i do manastira u Vla{koj koje
je pohodio i koje je osnivao Nikodim Tismanski, do
Trnova u Bugarskoj i znamenitih bugarskih patri-
jaraha Teodosija i Jeftimija, do carigradskih
patrijaraha kao {to je bio Filotej Kokinos sve je
to dakle vrijeme velikih i zna~ajnih duhovnih
gibawa i doga|awa, velikih izazova.
Vrijeme je to dubinske krize identiteta s
jedne strane i s druge strane pronalaèwa onog
najdubqeg kamena stanca na kome jedino moè
29
Besjeda Mitropolita Crnogorsko-Primorskog Amfilohija na otvarawu Simposiona
opstati ~ovjek i wegovo djelo. U vremenu te
dubinske krize koju je preìvqavao hri{}anski
Istok i pravoslavni Balkan, Crkva je izwedri-
la takve zna~ajne li~nosti kakav je Nikon
Jerusalimqanin, koje su ozarile neuni{tivim
optimizmom vrijeme koje je po mnogo ~emu bilo
ispuweno crnilom i pesimizmom, u kome su se
ru{ile vrijednosti i dràve, propadala carst-
va. Jedina snaga koja je odràla, osnaìla, okri-
jepila, osvijetlila istorijski smutni trenutak
ali i ukazala svjetlonosne puteve za budu}nost
bio je upravo taj pokret, preporoditeqski
pokret, kome pripada i Nikon Jerusalimqanin,
~ije djelo nas je ovdje danas i sabralo.
Zato jo{ jedanput hvala svima koji }e
u~estvovati u osvjetqavawu toga vremena na
ovom simposionu, kao i osvjetqavawu li~nosti
Nikona Jerusalimqanina i zna~aja Zetske
Svete Gore ne samo za Zetu nego za sveukupni
srpski i slovenski narod, za ono vrijeme i za ovo
na{e vrijeme u kojem ste dobro do{li, u ovaj
hram Vaskrsewa Hristovog u gradwi. On nije
slu~ajno upravo vaskrsewu posve}en jer mu je
ciq da vaskrsava sve ono {to je sahraweno i {to
su poku{ali da sahrane, da uni{te i da izbri{u,
u {ta je nesumwivo spadao i Nikon
Jerusalimqanin. Da vaskrsne sve ono {to je
sveto i ~estito i {to je dostojno ~ovjeka i
wegovog istinskog napredovawa ovdje na zemqi,
sve ono ~ime je ~ovjek ìvio od iskoni i ~ime
~ovjek treba da ìvi i da se hrani u vremenu u
kome jesmo i u vremenima koja dolaze.
Hvala Vam i dobro do{li.
30
Mitropolit Amfilohije
KRUG
ZETSKE
SVETE
GORE
U{}e Mora~e u
Skadarsko jezero
Jerusalim
Jerusalimske Crkve u XV. veku
SA@ETAK: @ivot Jerusalimske Patrijar{ije se
uvek zasnivao na ~uvawu svetih mesta i odràvawu
liturgijskog ìvota. U XV. veku, u vreme kada je na
wenom prostoru boravio srpski monah Nikon, ona je
prolazila kroz vrlo teàk period. Krajem trinaestog
veka Svetu Zemqu osvojili su Mameluci, egipatski
sultani, neprijateqski nastrojeni prema hri{}anima:
oni }e u ovo vreme poku{ati da Hram Vaskrsewa
pretvore u xamiju. Posle pada Carigrada presta}e i
dolazak poklonika, i Crkva ìvi u krajwoj oskudici.
U tim uslovima delaju patrijarsi Dorotej, Teofil
II, Joakim, Teofan II i Grigorije koji su morali i da
brane Crkvu od la`nog sjediwewa sa Rimom na
Firentinskom saboru. Jerusalimsku Patrijar{iju je
predstavqao Marko Efeski koji nije potpisao uniju
a 1443. na pomesnom saboru u Jerusalimu patrijarsi
aleksandrijski, antiohijski, jerusalimski i mitropolit
Kesarije Kapadokijske su osudili ovaj sabor. Patrijarsi
jerusalimski su u~estvovali i na Carigradskim saborima
1450. i 1482/84. koji su ga tako|e osudili.
Pad Carigrada i Firentinski sabor iskoristili
su Mameluci da bi poru{ili mnoge svetiwe a Latini da
bi pro{irili svoju dominaciju u Svetoj Zemqi gdje su do
tada imali samo manastir na Sionu i pravo da se poklone
u Hramu Vaskrsewa. U to vreme na Sinaju ìve u~eni
monasi Atanasije, Maksim i Joakim koji su u najteè
vreme bavili se bogoslovqem.
Sinaj i Jerusalimska Patrijar{ija ~uvaju mno{tvo
slovenskih rukopisa koji su potvrda naro~ito srpskog
prisustva u Svetoj Zemqi i na najstarijim mona{kim
sredi{tima. Duh otpora i borbe koji je nadahwivao
Nikona Jerusalimca na nastavqawe podviga i o~uvawe
pravoslavnih dogmata i istinske vere jeste zapravo Duh
Crkve Hristove koja neizmeweno svedo~i neprolaznu i
osloboditeqnu silu vere ve} dve hiqade godina.
Na po~etku ovog skromnog predavawa koje se
odnosi na duhovni ìvot i uop{te na ìvot
Jerusalimske Crkve u petnaestom veku, kada je
Sveti Grad posetio i monah Nikon, svakako ne
prvi srpski poklonik u Svetoj Zemqi, èleo
bih da zahvalim Gospodu na{em Isusu Hristu
i Wegovim ugodnicima i velikim svetiteqima
i prosvetiteqima, Svetome Savi, prvom
Arhiepiskopu Srpskom, Svetom Vasiliju
Ostro{kom ~udotvorcu, velikom borcu protiv
latinskog uticaja, kao i Svetom Petru
Cetiwskom. @eleo bih tako|e da se zahvalim i
nasledniku cetiwskog trona, Visokopreosve}enom
Mitropolitu gospodinu Amfilohiju na pozivu
za u~e{}e na ovom bogougodnom sabrawu. Ukazana
mi je ~ast da posetim Srbiju posle vi{e od pet
godina od kada sam diplomirao na Bogoslovskom
fakultetu Srpske pravoslavne crkve, da se
poklonim svetiwama i sretnem sa svojim
po{tovanim i dragim profesorima i kolegama,
kao i sa mnogonapa}enim srpskim narodom.
Jerusalimska Crkva, majka svih Crkava po
Svetom Jovanu Damaskinu, tako|e je mu~eni~ka
Crkva. Na mestu stradawa i svedo~ewa Gospoda
na{ega Isusa Hrista ona je ve} trinaest vekova
preìvela i ìvi pod vla{}u inovernih osva-
ja~a. Osvajawe Jerusalima od strane muslimana
638. godine, zna~ilo je kraj zlatnog doba vizan-
tijske vlasti, doba u kojem su na svetim mestima
podignuti veli~anstveni hramovi, manastiri i
~uvene lavre, procvetalo mona{tvo sa poznatim
asketama kao {to su Sveti Hariton, Sveti
Ilarion, Sveti Jevtimije Veliki, Sveti
34
Teodosije Op{teìteqni, Sveti Sava
Osve{tani, Sveti Jovan Damaskin i mnogi
drugi. Pored velikih mona{kih sredi{ta i
pastirske misije, ìvot Jerusalimske Crkve
zasnivao se, kao i danas, na ~uvawu svetih mesta
i odràvawu liturgijskog ìvota. Ova sveta
mesta osve}ena su ovaplo}ewem, stradawem i
vaskrsewem Gospoda na{eg Isusa Hrista i
ìvotom Presvete Bogorodice, sau~esnice
ovaplo}ewa sa qudske strane, kao i ìvotom
svetih apostola, mu~enika i svetih otaca.
Uzvi{enu misiju ~uvawa i sluèwa na svetim
mestima, prihvatilo je Bratstvo ~uvara Groba
Gospodweg pod starawem Blaèwej{eg
Patrijarha Jerusalimskog, bratstva kome i sam
pripadam, i odakle po blagoslovu dolazim i
u~estvujem na ovom skupu. Ovaj odgovorni
zadatak nije nikada bio jednostavan, {to }e se
videti u nastavku ovog izlagawa. Nisu
nedostajale ni borbe za o~uvawe istinske
crkvene dogme protiv mnogobrojnih jeretika.
Tako|e, pisani su, prepisivani i prevo|eni sve-
toota~ki tekstovi, koji danas ukra{avaju bib-
lioteku Jerusalimske Patrijar{ije i dragoceni
su crkvenoistorijski izvori.
Izloìo bih, pre svega, istorijske aspekte
petnaestog veka, perioda koji je predmet na{ega
izlagawa i koji, za razliku od prethodnih peri-
oda ìvota Jerusalimske Crkve, u duhovnom
stvarala{tvu nije bio toliko plodonosan.
Krajem trinaestog veka Svetu Zemqu osvojili
su Mameluci, egipatski sultani. Osniva~
wihove dinastije bio je Melek Daher Varnuk,
35
Prilike i duhovno stawe u ìvotu jerusalimske crkve u XV. veku
poreklom sa Kavkaza. Kao muslimani, Mameluci
su bili neprijateqski nastrojeni prema
hri{}anima, posebno onima sa Zapada zbog
krsta{kih ratova, ali i prema pravoslavnim
hri{}anima, ne poznavaju}i dogmatske razlike
i istorijske ~iwenice. Na àlost, ovo je i danas
slu~aj sa ekstremnim muslimanima u Svetoj
Zemqi.
Kao {to biva, ni u ovim te{kim vremenima
Bog nije ostavio svoju Crkvu neza{ti}enom.
Mameluci su bili poreklom sa Kavkaza i bila
im je neophodna bezbedna plovidba kroz
Helespontski moreuz i Bosfor. Zbog toga su
odràvali prijateqske odnose sa vizantijskim
carevima, koje su smatrali za{titnicima
Jerusalimske Crkve, i wima su se obra}ali oko
re{avawa svakog problema pravoslavne zajed-
nice u Svetoj Zemqi. Paralelno, Jerusalimsku
Crkvu su vi{e puta {titili gruzinski monasi,
tako|e poreklom sa Kavkaza, zbog uticaja
wihovnih careva na Mameluke.
Informacije o Svetoj Zemqi veoma ~esto
crpimo iz zapisa poklonika. U to vreme Svetu
Zemqu su posetili i putopise napisali i
Perdikas Protonotarios iz Efesa, Mitropolit
Danilo Efeski i monah Zosima iz Rusije. Od
1367. do 1417. godine na tronu Jerusalimske
Patrijar{ije bio je patrijarh Dorotej, koji se
najpre podvizavao na Svetoj Gori a kasnije u
~uvenoj lavri Svetog Save Osve{tanog. Josif
Vrijenije bio je prijateq patrijarha Doroteja, a
me|u Josifovim sa~uvanim spisima nalazi se i
pismo upu}eno patrijarhu Doroteju. Pomenuti
36
patrijarh bio je pokreta~ obnove duhovnog
ìvota u Jerusalimu. Ve}ina rukopisa vezanih
za ovog patrijarha sa~uvanih u biblioteci
Jerusalimske Patrijar{ije, ili su svojeru~no
napisani od wega, ili od wegovih obrazovanih
duhovnih ~eda. Ovo potvr|uju i mnoge zabele{ke,
obi~no na prvoj strani kodeksa. Primera radi
na kodeksu broj 237 pi{e: "Ovu kwigu napisao je
monah Kalist prilogom jeromonaha Tome, u
vreme Patrijarha Doroteja u keliji moga
vladike i patrijarha". Po nare|ewu Vaseqenskog
Patrijarha Antonija, Patrijarh Dorotej je
otputovao u Aleksandriju da bi na~alstvovao
izboru novog patrijarha. Tada je za patrijarha
aleksandrijskog izabran Nikolaj. Potom, patri-
jarh Dorotej podneo je ostavku i imenovao za
novoga patrijarha svoje duhovno ~edo, Teofila
II (14171424.), koji se pokazao jednim od najde-
latnijih patrijaraha jerusalimskih. Na osnovu
podataka iz putopisa ruskog monaha i poklonika
Zosime, saznaje se da su u Jerusalimu tada
ìveli obrazovani klirici kao {to su Joakim,
dobar poznavalac gr~kog i arapskog jezika,
veoma drag patrijarhu Teofilu, koji je nasledio
patrijarha Teofana 1431. godine. Za vreme
patrijarha Joakima usled zemqotresa sru{ila
se kupola Hrama Vaskrsewa, {to je Mamelucima
dalo povod da poku{aju da zauzmu hram i
pretvore ga u xamiju. Patrijarh Joakim je tada
bio primoran da Mamelucima preda sve crkvene
dragocenosti i da, pored toga, plati jo{ 6500
mleta~kih zlatnih dukata, da bi na taj na~in
spasao Hram.
37
U to vreme odrào se Firentinski sabor,
doga|aj koji se odnosio na ~itavu Crkvu. Sre}om,
Jerusalimsku Crkvu na ovom saboru predstavqao
je Sveti Marko Evgenik. Kao {to je poznato, on
nije potpisao oros ovoga sabora. Po inicijativi
patrijarha Jerusalimskog Joakima odràn je
pomesni sabor u Jerusalimu 1443. godine, na kome
su u~estvovali patrijarh aleksandrijski
Filotej, antiohijski Dorotej i mitropolit
Kesarije Kapadokijske Arsenije. Veoma za-
nimqiv je oros ovog jerusalimskog sabora.
Ista}i }emo odre|ene odlomke ovog orosa:
"Po{to je ovamo stigao i visokopreosve}eni
mitropolit sve{tene mitropolije Kesarije
Kapadokijske, prvotroni i egzarh celog istoka,
da bi se poklonio pre~asnom i svetom Grobu
Gospodwem i ostalim svetim mestima u
Jerusalimu i da bi nama saop{tio sve sablazni
proistekle iz firentinskog sabora, na kome su
papa Evgenije i Latini neprihvatqivo
proslavqeni, i to za umetawe u Simvol Vere da
Duh Sveti proishodi i od Sina, za dopu{tewe
upotrebe beskvasnog hleba na `rtveniku, i
pomiwawe pape, kao i drugih neispravnih pro-
mena, kanonski nedopustivih. Pored ostalog,
Mitropolit Kizi~ki Mitrofan nekanonski je
oteo carigradski tron Mitrofan kao patri-
jarh vr{io je nekanonske hirotonije po eparhi-
jama Istoka, rukopoloìv{i ~etiri mitropol-
it~i}a i episkop~i}a i zbog toga pobo`ni i
vrli podràvalac pravoslavqa, gorespomenuti
Mitropolit Kesarijski, ne mogav{i da podnese
da gleda izmene u Crkvi Hristovoj, nesaglasne
38
sa istinskom verom, traìo je podr{ku trojice
pravoslavnih arhijereja, Filoteja Aleksandrijskog,
Doroteja Antiohijskog i Joakima Jerusalimskog
Toga radi wemu (tj. Mitropolitu Arseniju) je
pismeno predato na{e mi{qewe, svojeru~no
potpisano (tj. od strane trojice patrijarha)
meseca aprila, 6951. godine (tj. 1443. g.)
Indiktion VI"
Naslednik Patrijarha Joakima bio je
Teofan II koji je 1450. godine otputovao za
Carigrad da bi, zajedno sa patrijarsima alek-
sandrijskim i antiohijskim, u~estovao na tamo
odrànom pomesnom saboru u crkvi Svete
Sofije, sazvanom kao odgovor na Firentisnki
sabor. Posle pada Carigrada 1453. godine,
Mameluci su iskoristili nepovoqan poloàj
pravoslavnih Grka i razorili mnoge crkve i
manastire u Jerusalimu. Latini su, tako|e,
koristili ovu nepriliku da pro{ire svoju do-
minaciju nad svetim mestima, jer su do tada
imali samo manastir na Sionu i pravo da se pok-
lone u Hramu Vaskrsewa. Tako je papa Pije II
predao titularnu krunu Jerusalima Filipu,
princu Burgundije, da bi privukao wegovo
interesovawe u nastojawu da latinizuje Sveti
Grad.
Druga posledica pada Carigrada za Svetu
Zemqu bio je, kako nam spomiwe patrijarh
Dositej u svojoj Istoriji, prestanak dobijawa
priloga usled nedolaska poklonika, tako da su
patrijarsi ìveli u bedi. Na hramovima Groba
Gospodweg i u Vitlejemu nisu vr{ene nikakve
popravke i pretila je opasnost da se sru{e. Nije
39
bilo ~ak ni svetih sasuda, ni sve{teni~kih
ode`di, pa su klirici sluìli u ode`dama od
najprostijih materijala i sa gvozdenim trikiri-
jama, a sami patrijarsi su, da bi preìveli,
radili svojim rukama, kao {to i Apostol pi{e.
Bez obzira na teàk poloàj u kome se na{la
Jerusalimska Crkva, na gowewa od strane
Mameluka, koji su nalazili sumwivim bio kakav
kontakt sa Carigradom, na pritisak Latina oko
svetih mesta, primqen je poslanik carigradskog
patrijarha Maksima, ve} ranije spomenuti mit-
ropolit efeski Danilo, sa zadatkom da zatraì
u~e{}e patrijaraha Istoka na pomesnom saboru
u Carigradu (14821484.), na kome je ponovo
osu|en Firentinski sabor. Za predstavnika
patrijarha jerusalimskog Grigorija, odre|en je
mitropolit halkidonski Josif. Tom prilikom,
mitropolit efeski Danilo, pored svoje misije,
napisao je i putopis koji sadrì dragocene
podatke o tada{wem stawu u Svetoj Zemqi.
Pod jurisdikcijom Jerusalimske patrijar{ije
od wenog osnivawa sredinom IV. veka, nalazi se
i Sinajska arhiepiskopija. Porast broja mona-
ha, neminovno ra|awe pitawa vezanih za red i
poredak u crkvenom ìvotu, kao i udaqenost od
Jerusalima bili su razlozi za osnivawe posebne
episkopije, koja se zajedno sa susednim epi-
skopijama nalazila pod jurisdikcijom mitro-
polita grada Petre. Kasnije je skup ovih
episkopija dobio ime Tre}a Palestina. Kroz
istoriju, ova episkopija bila je vi{e puta uki-
dana i obnavqana. Na àlost, predstavqala je i
razlog nesuglasica izme|u aleksandrijskih i
40
jerusalimskih patrijarha oko pitawa
nadle`nosti. Patrijarh jerusalimski Nektarije
(16611668.), èle}i da ukaè ~ast svome
biv{em manastiru, uzdigao je Sinajsku
episkopiju na stepen arhiepiskopije. Patrijarh
Nektarije nije bio jedini sinajski monah koji je
postao patrijarh. Pored wega, ustoli~en je i
arhiepiskop sinajski Marko III. 1503. godine.
Ovo ukazuje na dobre odnose Sinajske Gore sa
Jerusalimskom patrijar{ijom, gde sinajski
arhiepiskop kanonski i pripada, i od koje dobi-
ja rukopoloèwe nakon svog izbora od strane
sinajskog bratstva. Kroz vekove postojala je,
zbog politi~kih razloga i geografske
udaqenosti manastira od Jerusalima, te`wa
pojedinih arhiepiskopa za autokefalno{}u.
Me|utim mnogi arhiepiskopi, kao {to je slu~aj
sa Evgenijem (15651585.) potpisivali su se kao
"arhiepiskop i iguman Sinajske Gore, Jerusa-
limske jurisdikcije".
Srpska pravoslavna Crkva odràvala je
dobre veze sa Jerusalimskom Patrijar{ijom jo{
od vremena Svetoga Save, koji je, kao {to je poz-
nato, posetio Svetu Zemqu, a posle wega se
veliki broj srpskih monaha podvizavao i pod-
vizava se sve do danas po raznim manastirima
ove patrijar{ije. Posebni odnosi su odràvani
sa Sinajem, a veza su bili niz Sinaita kao {to
je Sveti Grigorije (iz XIV. veka, ~ije se mo{ti
~uvaju u manastiru Gorwak) i mnogi drugi koji
su boravili po srpskim manastirima. U pre-
bogatoj biblioteci Sinajskog manastira nalazi
se trideset i ~etiri slovenska rukopisa od
41
kojih je dobar deo srpske redakcije. Tako|e, u
biblioteci jerusalimske patrijar{ije nalazi
se zbirka slovenskih rukopisa, koji su uglavnom
bili kori{}eni u manastiru Svetih Arhangela
(ili manastiru Svetoga Save Osve{tanog), {to
znamo na osnovu zapisa na koricama kodeksa.
Patrijarh jerusalimski Nektarije Kritski,
biv{i sinaitski monah, u svojoj kwizi Kratka
svetovna i crkvena istorija nabraja me|u obra-
zovnim sinaitskim monasima XV. veka i mudrog
jeromonaha Atanasija, koji je zbog svojih vrlina
izabran kasnije za patrijarha aleksandrijskog.
Wemu je napisao mudri Pahimeris komentare dela
Dionisija Areopagita, kako i sam navodi u uvodnoj
re~i svoje kwige. Tako|e u vreme Svetog Genadija
Sholarija, prvog patrijarha Carigrada poslije
wegovog pada pod Turke, na Sinaju su ìvela dvo-
jica jeromonaha, Maksim i Joakim, ~uveni po svojoj
mudrosti i vrlinama. Prvi od wih bio je ~lan
bratstva Groba Gospodweg. Sa~uvana su wihova
pisma upu}ena patrijarhu Genadiju i wegovi odgov-
ori na razli~ita, vrlo zanimqiva eklisiolo{ka,
liturgijska i administrativna pitawa.
Izloìv{i prilike i ukazav{i na probleme
u duhovnom ìvotu, kao i oko o~uvawa svetih
mesta {irom Svete Zemqe u vremenskom perio-
du kada i monah Nikon pristiè i boravi na
ovim prostorima, uvi|amo da duh otpora i borbe
koji i samoga Nikona nadahwuje na nastavqawe
podviga i o~uvawu pravoslavnih dogmata i
istinske vere, zapravo i jeste Duh Crkve
Hristove koja neizmeweno svedo~i neprolaznu i
osloboditeqnu istinu Vere ve} dve hiqade go-
dina, i sada, i dok je sveta i veka.
42
Vidosava Nedoma~ki
Beograd
Zadu`bine Nemawi}a
u Svetoj Zemqi
SA@ETAK: Zna~aj koji su imale srpske zadu`bine u
Svetoj Zemqi daleko prevazilazi okvire nemawi}ke
dràve jer su veoma mnogo doprinele razvoju mona{tva
pravoslavnih zemaqa na izvori{tu hri{}anstva. Od
Stevana Nemawe, velikog darodavca ve} postoje}ih
pravoslavnih manastira i crkava u Svetoj Zemqi u .
veku, preko Rastka Nemawi}a Svetog Save, osniva~a
srpskog zadu`binarstva u woj, sve do posledwih
Nemawi}a, mnogobrojna su svedo~anstva, pisana i gra-
diteqska, o tom zna~aju. Najvi{e pa`we u ovom izla-
gawu je posve}eno manastiru Svetog Arhangela Mihaila
i Gavrila u Jerusalimu, zadu`bini Kraqa Milutina,
koji je vi{e vekova bio sredi{te srpskog mona{tva.
Prolaze}i ulicama starog Jerusalima, u samu
zoru, kad sunce tek po~iwe da obasjava kamene
gra|evine i sna`ne zidine, a qudi jo{ nisu
iza{li iz svojih domova da bi krenuli svojim
poslom, proìma vas ose}awe da gazite tragom
prastarih biblijskih vremena i da se od tada
ni{ta nije promenilo.
Za nas koji dolazimo iz jugoslovenskih krajeva
ose}awa su oboga}ena znawem da su tuda vekovima
dolazili i boravili na{i qudi, na{e haxije, od sv.
Save i vi{e stotina monaha do mno{tva znanih i
neznanih poklonika svetih mesta.
Bezbrojna su svedo~anstva o zna~aju stvarala{tva
i uloge koju su imali srpski zadu`binari i
monasi u Svetoj Zemqi.
Temeqe mona{kog ìvota Srba u Svetoj
Zemqi postavio je davne 1229. godine Rastko
Nemawi} Sveti Sava. Prilikom tog prvog
boravka Sveti Sava je odneo na dar
tamo{wim pravoslavnim manastirima mnoge
dragocenosti, ali glavna èqa mu je bila da u
Svetoj Zemqi obezbedi siguran boravak srp-
skim monasima i poklonicima.
1
Podigao je
konake u |ur|ijanskom manastiru Svetog
Krsta nedaleko od Jerusalima u kome je i sam
boravio; zatim je otkupio zemqi{te na brdu
Sion i tu sazidao manastir za srpske monahe.
2
Danas se ne zna ta~na lokacija tog manastira,
iako se pomiwe da su wegovi ostaci kraj ku}e
apostola Jovana.
3
Od Latina je u Akri otku-
pio crkvu Svetog \or|a koja je sluìla kao
bezbedno prihvatili{te za srpske monahe, jer je
Akra bila tada glavno palestinsko pris-
tani{te.
4
U tada{woj Palestini smewivali su se
periodi nemira i promena vlasti s kra}im
periodima mira, te je Sveti Sava prilikom
drugog boravka u Svetoj Zemqi 1235. godine
poklonio sve svoje zadu`bine, radi wihove
trajne za{tite, velikoj gr~koj lavri Svetog
46
Vidosava Nedoma~ki
1
Domentijan; @ivot Svetoga Simeuna i Svetoga Save, izdawe \ure
Dani~i}a, Beograd 1865, 267; Domentijan, @ivoti svetoga Save i sveto-
ga Simeona, prevod Lazara Mirkovi}a, Beograd 1938, 154; V. Rozov,
Stranica iz ìvota svetoga Save, Spomenik CKA LXIX, II 54 Beograd
1929, 96
2
Domentijan, isto (po L. Mirkovi}u), 138-139; Teodosije, @ivot Svetoga
Save, Beograd 1860, 186; V. Rozov, navedeno delo, 97-98; Leonid
(Kavelin), Serbska ino~ka obina v Palestin, ^teni v imper.
obestv istorii i drevnostex rossixskih, god. 1867. sv. III, 44.
3
V. Rozov, n. d, 102-104.
4
V. Rozov, n. D. 99.
Save Osve}enog
5
~iji je bio sabrat.
6
Ova lavra,
osnovana 478. godine, nalazi se u Judejskoj pusti-
wi na stepenastoj padini stene prema dubokom
klancu re~ice Kidron, ~ije je korito naj~e{}e
isu{eno. Cela lavra deluje kao da je iznikla iz
stene. O ovoj lavri bi}e govora i kasnije.
Kada su Mameluci 1291. godine osvojili
Akru, ona je prestala da bude prihvatno pris-
tani{te za srpske monahe i haxije, te je tu ulogu
nadaqe imala Jafa.
7
Da pomenemo i Joanikija, prvog srpskog patri-
jarha, koji je izme|u 1346. i 1354. godine podigao
dve crkve u Svetoj Zemqi, jednu na brdu Karmel
posve}enu proroku Iliji, drugu u Galileji na
brdu Tavor, posve}enu Svetom Nikoli.
8
47
Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi
5
Lavru je osnovao Sveti Sava Osve}eni 478. godine, a prve zidine su
podignute izme|u 482. i 486. godine. Danas je poznata pod nazivom Mar-
Saba. Nalazi se na oko 15 km jugoisto~no od Jerusalima. Stepenasto se
spu{ta do blizu dna dubokog klanca kroz koji proti~e re~ica Kidron.
Deluje veli~anstveno u tom surovom predelu bez ikakve vegetacije.
Levo i desno od lavre, u samom klancu nalazi se vi{e stotina ispos-
ni~kih }elija ukopanih u stenu, danas napu{tene. (O lavri: S. Vailh, Le
monastere de Saint-Sabas, Echos d'Orient, II. god., br, 8 avgust-septembar
1899, Paris, 332-341; III. god. Br. 1, oktobar 1899. 18-28; III. god., br. 3,
1900, 1867-177; Sava Kosanovi}, Putni~ka crta - Manastir sv. Save
osve}enog u Palestini, Br{qan, II, br. 8, str. 58-60; br. 9, str. 66-67,
Novi Sad 1886); V. Nedoma~ki Manastir Arhan|ela Mihaila i Gavrila
u Jerusalimu - zadu`bina kraqa Milutina, Zbornik za likovne umet-
nosti Matice srpske, 16, Novi Sad (1980) 25-69. Sl. 1.
6
V. Rozov, n. d., 97; Isti, Srpski rukopisi Jerusalima i Sinaja,
Ju`noslovenski filolog, V 1929, 119; St. Stanojevi}, Sv. Sava,
Beograd 1935, 68, 86, 66. Domentijan, n. d., (po \uri Dani~i}u), 273;
pi{u}i o boravcima Svetog Save u Svetoj Zemqi, gr~ki arhimandrit
Kalistos (Kallstou, O Agoioi {n Palaistnh ka t] {p a}ton dikaa
tou {llhnikou eqnwuv, N{a Si$n, (Nea Sion) tom XXI, br. 18, Jerusalim
1926, 528) kaè da su tekstovi Teodosija i Domentijana, na osnovu kojih
su izdata Pute{estvija u Petrogradu 1884, u izdawu palestinskog
pravoslavnog dru{tva, bacili svetlost na tamu u Svetoj Zemqi u prvoj
polovini XIII. veka.
7
N. Efrati, Acre, Encyclopaedia Judaica, Vol. 2, Jerusalem 1971, 221-239. J
Braslavski, Jaffa, Encyclopaedia Judaica, Vol. 9, Jerusalem 1971, 1251-1254.
8
Danilo, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih (prevod Lazara
Mirkovi}a), Beograd 1935, 378; V. Rozov, n. d., 104; Tihomir \or|evi},
Srbi i Sveta Zemqa, Srpske novine - zabavnik, god. II br. 13, Krf 1918.;
Du{an Glumac, Srpske zadu`bine u Palestini, Glasnik Srpske
pravoslavne crkve br. 10, 11 i 12, Beograd 1946, 255;
Izda{nost srpskih vladara dinastije
Nemawi}a prema manastirima u Svetoj Zemqi
prevazilazila je mnogo ve} ina~e obilna davawa
srpskih duhovnika, pre svih Svetog Save. @eqa
im je naro~ito bila da sagrade svoje manastire
ili da otkupe i urede ve} postoje}e. Kraq
Milutin (12821321.), imao je u tome najboqe
ostvarewe. Unutar zidina samog Jerusalima,
blizu crkve Svetog Groba i gr~ke patrijar{ije,
podigao je manastir Svetih Arhan|ela Mihaila
i Gavrila. Da je sama crkva podignuta na teme-
qima starije gr~ke gradwe, sa sigurno{}u
svedo~e weni ostaci u temeqima i podrumima
gra|evine.
9
Ali, bez obimnijih istraìvawa ne
moè se znati kakve su izmene vr{ene tokom
vekova na postoje}oj crkvi i ostalim manas-
tirskim zgradama.
10
U vi{e starih poveqa, u rodoslovima,
letopisima i zapisima ima pomena o Milutinovom
manastiru u Jerusalimu, ali nije sa~uvan
nijedan zapis samoga kraqa. Wegov biograf
Danilo, u delu @ivoti kraqeva i arhiepiskopa
srpskih, pomiwe da je posle pobede nad Turcima
u Maloj Aziji, kada je srpska vojska pritekla u
pomo} Vizantiji, Milutin zidao mnoge crkve "u
svome ota~astvu no i u svetome gradu Jerusalimu..."
11
Kao godinu pobede nad Turcima, odnosno
zidawe Milutinovih crkava, Danilo pomiwe
48
Vidosava Nedoma~ki
9
Kalistos, Srbi u Jerusalimu i u lavri Svetog Save (Kallstou, O
S{rboi {n Ierousal*m` ka {n th L]bra tou Agiou Sabba), Nea Sion,
tom XXII, god. 19, Jerusalim 1927, 131. (Kalistos pi{e na osnovu podata-
ka u Pravoslavnom palestinskom zborniku br. 16, Petrograd, 2-3);
10
V. Nedoma~ki, n. d. 58-68,
11
Danilo, n. d., Izdawe \. Dani~i}a, Zagreb 1886. i u prevodu dr.
Lazara Mirkovi}a, izdawe SKZ, Beograd 1935; Danilo n. d. (prevod L.
Mirkovi}a), 112; Leonid, n. d., 45-46.
6821. (odnosno 1312/13. godinu,
12
te se ona uzima i
kao godina gradwe Svetih Arhan|ela,
13
mada se
kod nekih autora navodi i godina 1315,
14
~ak i
1303.
15
bez sigurnih izvora za ove tvrdwe.
Car Du{an pomiwe u svojoj poveqi iz 1348.
godine, kojoj se me|utim osporava autenti~nost
jer nema carevog potpisa,
16
da je wegov praro-
diteq, tj. kraq Milutin, sazidao u Jerusalimu
hram Svetih arhistratiga Mihaila i Gavrila.
U Du{anovoj poveqi iz 1350. godine, kojoj se
ne osporava autenti~nost,
17
a tako|e se pomiwe
da je wegov ded "sveti kraq Uro{" (Milutin)
podigao i utvrdio hram svetih arhan|ela u
Jerusalimu, a da je wegov otac, Stefan De~anski
"sveti kraq Uro{ Stefan" hram ukrasio,
utvrdio i darivao.
49
12
Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi I, Beograd 1902, natpis
br. 42; V. Jagi} (V. J.), Die Kirche des hei. Georg in Nagori~ (oder Nagori~ino)
bei Kumanovo in Altserbien mit einer slawischen Inschrift, Archiv fr slawische
Philologie, Band XXXI, Berlin 1909, 300-301.
13
K. Jire~ek, Istorija Srba, kw. I (1922), 260, III (1923), 87, Beograd;
Stanoje Stanojevi}, Kraq Milutin, Beograd 1937, 23-24; Istorija naro-
da Jugoslavije, izd. "Prosveta", Beograd 1953, 347-348.
14
N. Du~i}, Srpski arhan|elski Manastir u Jerusalimu, Godi{wica
Nikole ûpi}a, kw. IX, Beograd 1887, 236.
15
U delima nekih autora se pomiwe sa su Arhan|eli srpski jo{ od
1303. godine. To tvrdi npr. Timoteos Pitagoras Temelis u svom delu
Jerusalim i wegovi spomenici (Timoq{ov Puqag[rou Qemelh` H Ieroqslhm
ka ta mnhmi autin), B , Jerusalim 1933,
16
Autenti~nost ove poveqe osporava K. Jiri~ek y: Dohodak stonski, koji su
Dubrov~ani davali srpskome manastiru sv. Arhangjela Mihajla u Jerusalimu i
povelje o njemu cara Uro{a (1358) i carice Mare (1479), Zbornik u slavu
Vatroslava Jagi}a, Berlin 1908, 529. Jiri~ek smatra da je poveqa prepis
iz XIV. veka. O tome i: Vladimir Mo{in, Poveqa Svetog Save
Manastiru Svetog Nikole u Vrawini, Sveti Sava - Spomenica povodom
osamstogodi{wice ro|ewa 1175-1975, Beograd 1977, 115-116; F.
Miklo{i}, Monumenta serbica, Be~ 1858, 134; S. Novakovi}, Zakonski
spomenici srpskih dràva sredwega veka, Beograd 1912, 706.
17
K. Jire~ek, isto, V. Mo{in, isto. F. Miklo{i} (n. d. 133-135) pois-
tove}uje ovu povequ s onom iz 1348. i smatra da je jedina razlika u tome
{to je na ovom prepisu iz Dubrovnika stavqen nov datum i mesto
izdawa: prva je od 29. aprila 1348. izdata u Prizrenu, a druga od marta
1350. izdata u Melniku.
Sem pojedinih dogradwi, naknadnih
ukra{avawa i mnogih darivawa koja su
~inili Milutin i Stefan De~anski,
18
car
Du{an pomiwe i potrebu da se arhan|elskom
manastiru obezbedi i trajan dohodak s obzirm
da on nije imao nijedan metoh, kao {to su ih
imali drugi manastiri. Sve {to je sv. Sava
bio otkupio, manastire i metohe, poklonio
je, kako je ve} pomenuto, lavri sv. Save
Osve}enog radi wihove bezbednosti.
Prema osporavanoj poveqi iz 1348. godine
Du{an je poklonio Arhan|elima crkvu sv.
Nikole na ostrvu Vrawini u Skadarskom
jezeru i sve wene metohe.
19
Nema, me|utim,
dokaza da je to i ostvareno.
20
Du{an je obezbedio istom poveqom iz 1348.
godine stalni prihod za Arhan|ele od pet stoti-
na mleta~kih perpera godi{we, koje je
Dubrova~ka Republika bila obavezna da pla}a
srpskoj dràvi za preuzimawe Stona i celog
Peqe{ca.
21
Iako je ovoj poveqi osporavana au-
tenti~nost, mnogi kasniji dokumenti potvr|uju
50
Vidosava Nedoma~ki
18
S. Novakovi}, n. d., 708; Grigorije Camblak u delu @ivot kraqa
Stefana De~anskog (Stare srpske biografije XV i XVII veka), SKZ,
Beograd, 1936, str. 21 pomiwu}i razne zemqe i gradove gde je De~anski
~inio "dobra dela" beleì da je to ~inio i u Jerusalimu i celoj
Palestini, ali ne daje bliè podatke.
19
S. Novakovi}, n. d., 707 (pod I i II, IV i V) F. Miklo{i}, n. d. 134, 135.
20
Jedino se zna da su 1355. godine kalu|eri iz Svetog Nikole na
Vrawini i{li u Dubrovnik da prime stonski dohodak u ime jerusalim-
skog manastira Svetih Arhan|ela. U vezi sa Vrawinom javqa se i
pitawe poveqe Svetog Save iz 1233. godine kojom daje manastiru sv.
Nikole stavropigijalno pravo, prema kome nije ni mogao biti
pretvoren u metoh nekog drugog manastira (v. V. Mo{in, n. d.).
21
K. Jiri~ek, n. d.; N. Mila{, Ston u sredwim vijekovima, Dubrovnik
1914; A Vu~eti}, Pisma kaludjera srpskih manastira na Svetoj Gori knezu i
vlasteli Dubrova~koj (god 1520, do 1792). Starine JAZU, knj. XVII, Zagreb
1885 1-48. S. Novakovi} n. d., 709-710 (pod I); F. Miklo{i}, n. d., 165-107,
da je taj stonski dohodak (Tributum Stagri) zaista
ispla}ivan Arhan|elima,
22
istina ~esto
23
sa
zaka{wewima i ne uvek dragovoqno. Dubrov-
~ani se nisu dràli ni obaveze da ne uznemi-
ravaju srpski ìvaq i srpske monahe na
Peqe{cu i u samom Stonu, ve} su ih poka-
toli~avali, a frawevci su preuzeli srpske
crkve.
24
Srpski ìvaq je vremenom pre{ao na
teritoriju srpske dràve, a mnogi srpski
monasi su oti{li u Svetu Goru i u Jerusalim.
25
Posle propasti srpske dràve 1371. godine o
monasima iz Arhan|ela brinuli su se vi{e go-
dina knez Lazar, Vuk Brankovi} i \ur|e Bal{i},
26
a zatim Stefan Lazarevi}, i \ur|e Brankovi}.
27
\ur|eva k}i Mara, udova sultana Murata II.
preuzela je od 1462. godine brigu o srpskim
monasima u Jerusalimu.
28
Me|utim, u Marinoj
51
22
K. Jiri~ek, n. d. 529. V. Mo{in, n. d., 116; I. Ruvarac, Kami~ci -
prilo{ci za drugi Zetski dom, Prosvjeta, god. II, Cetiwe 1894, sv. 10.
533-534; Al. Solovjev Odabrani spomenici srpskog prava (od XII do
kraja XV v.), Beograd 1926, posle teksta poveqe Du{anove iz 1350
godine dodaje da je pisana na hartiji, bez po~ata i sude}i po rukopisu
i pravopisu izgleda da je to prepis iz XVII. veka (A. Solovjev, n. d., 150)
Sve do 1378. godine Dubrov~ani su taj dohodak (tributum Sancti
Demetri) ispla}ivali srpskim kraqevima, a zatim bosanskim do
propasti bosanske dràve, jer su vladali zemqom primorskom,
Trebiwem, Konavlima i Dra~evicom (v. K. Jire~ek, n. d., 327; M. Dini},
Dubrova~ki tributi, glas SKA CLXVIII, II 86, Beograd 1935, 224-239).
23
Godine 1465. su jerusalimski kalu|eri imali pismo ~ak i turskog
sultana Mehmeda II, a 1469. godine je poklisar Esebega, turskog vojvode
u Skopqu, posredovao, zajedno sa poklisarima sultanije Mare, za dobi-
jawe stonskog dohotka. (v. K. Jiri~ek., n. d., 534-535). Div. Canc. 1388. (M
Puci}, Spomenici srpski kw. II, izd. Dru{tva Srbske slovesnosti,
Beograd 1862. 29).
24
N. Du~i}, n. d, 237; N. Mila{, n. d, 50.
25
N. Du~i}, n. d., 237; Leonid, n. d, 50.
26
K. Jiri~ek, n. d, 533; prilikom dolaska monaha bez punomo}ja 1422,
1427, 1446. i 1459. godine Dubrov~ani su odbili isplatu i traìli od
jerusalimskih monaha da prvo pribave punomo}je (v. K. Jiri~ek, n. d. 533).
Da se knez Lazar brinuo o isplati stonskog dohotka, vidi se iz pisma
mitropolita jerusalimskog Mihaila dubrova~kom knezu iz 1387. godine
(v. M. Puci}, n. d., 29).
27
K. Jiri~ek , n. d., 533.
28
Isto, 534; G. P. Luccari, Copioso ristretto degli annali di Ragusa, Venetia
1605, 55.
poveqi iz 1479. godine kaè se da su Arhan|eli
opusteli (poznato je da je tada u Jerusalimu bila
epidemija kuge) i da je ubudu}e na snazi obaveza
Dubrovnika da stonski dohodak ispla}uje manas-
tirima na Svetoj Gori, Hilandaru i Svetom
Pavlu.
29
Dubrovnik je uz mnoga upozorewa i
pretwe bio primoran da pla}a ovom svetogorskim
manastirima stonski dohodak sve do 1792. godine.
30
Dubrova~ke vlasti su èlele da se zaboravi
da je stonski dohodak wihova obaveza zbog preu-
zimawa Peqe{ca i Stona. Zato su i u zapis-
nicima Tributum Stagni zamenili nazivom svije}a,
zadu`bina, ili lemozina, a monasi su navodno
dolazili kao molebnici.
31
Manastir Svetih Arhan|ela je me|utim
obnovqen najkasnije 1504. godine i bratstvo
oja~ano dolaskom srpskih monaha iz manastira
Svetog Nikole u Stonu, ali mu stonski dohodak
vi{e nije ispla}ivan.
32
52
Vidosava Nedoma~ki
29
S. Novakovi}, n. d., 710 (pod II); F. Miklo{i}, n. d, 167, 520-522; po K.
Jiri~eku (n. d., 536) je i ova poveqa prilikom prepisivawa dopuwena
istim neta~nim navodom da Dubrov~ani treba da plate 1000 perpera
umesto 500 kao stonski dohodak.
30
K. Jiri~ek n. d., 537-538: A. Vu~eti} n. d, 3,4; F. Miklo{i}, n. d., 546; V.
Atanasovski, Pad Hecegovine, Beograd 1979, 206; Nikodim Mila{, n. d.,
90. A. Vu~eti} n. d., (na str. 2) beleì da su Dubrov~ani obja{wavali da
ispla}uju dohodak kalu|erima Atonske gore zato {to su srpski vladari
to traìli kao od{tetu srpskim kalu|erima koji su morali da napuste
Ston i Peqe{ac i naselili se na Atonu.
31
A. Vu~eti}, n. d., 3; N. Mila{, n. d., 90.
32
T. P. Temelis, n. d, 1330 beleì da je bilo Srba u lavri jo{ od XIV.
veka. O tome pi{e i S. Vailh (n. d, III str. 171), ne pozivaju}i se ni na kakav
izvor, izme|u ostalog: "Oni (misli na ruske putopisce) su pre{li }utke
preko zna~ajnog doga|aja iz XIV. veka, koji je zamalo zauvek izmenio sud-
binu lavre. Posle ne znam kakvih finanskjskih kompromisa, gr~ki monasi
su napustili manastir koju su bez prestanka uznemiravali nomadi. Dva
brata, Srbi, veoma bogati i veoma uticajni, traìli su u ime pe}kog
arhiepiskopa da vode manastirski ìvot u Svetom Savi. Wihova molba je
prihva}ena; oni su odmah obnovili ve}inu }elija. Drugi Srbi i Bugari su
im se pridruìli, tako da je lavra ubrzo pre{la u ruke Slovena, ostaju}i
pot~iwena jurisdikciji jerusalimskog patrijarha."
Mnogo vi{e podataka o srpskim monasima u
Svetoj zemqi sadrè ruski izvori XVI. i sa
po~etka XVII. veka jer su monasi iz Svetih
Arhan|ela i lavre Svetog Save Osve}enog,
kojom su tako|e upravqali srpski monasi od
1504. godine, odlazili ~esto u Moskvu da bi
dobili pomo} od ruskih careva i boqara.
33
S
druge strane, ruski kalu|eri i poklonici su
dolazili u Jerusalim i uvek nalazili gosto-
primstvo u Arhan|elima jer nisu imali u samom
gradu svoj manastir.
34
U lavri Svetog Save
Osve}enog su imali jedan mali manastir
posve}en Svetom Mihailu.
35
Ruski arhimandrit Leonid Kavelin pi{e 1867.
godine da je ruska pomo} data upravo u znak zahval-
nosti za gostoprimstvo ukazano ruskim
bogomoqcima u Arhan|elima.
36
Prema Leonidu,
Arhan|eli su dobijali pomo} iz Rusije jo{ u prvoj
polovini XV. veka. Arhimandrit jerusalimskog
manastira Svetih Arhan|ela Nifon dobio je u
Rusiji bogat prilog.
37
Mo`da je Nifon u stvari
Nikon Jerusalimac, autor Povesti o jerusalim-
skim crkvama i mestima... kao i Nikandar starac
jerusalimski koji je u tri maha dolazio u Dubrov-
nik po stonski dohodak: 1422, 1424, i 1431. Nikon je
bio i ispovednik Jelene, k}erke kneza Lazara.
38
O Nikonu su pisane posebne studije.
53
33
V. Nedoma~ki, n. d., 39-42.
34
Leonid n. d., 56; A. N. Muravev, Sno{eni Rossii s vostokom po
dlom cerkovnm 1, Sankt Peterburg 1858, 274; N. Du~i} n. d., 238;
Leonid n. d., 54; N. Du~i}, n. d., 240.
35
V. Rozov, Stranica iz ìvota svetog Save, Spomenik CKA LXIX, II 54
Beograd 1929, 95, 97.
36
Leonid, n. d., 54; N. Du~i}, n. d., 240.
37
Leonid n. d., 52; T. P. Temelis, n. d., 1375-1376.
38
Nikon Jerusalimac, Povest o jerusalimskim ckrvama i mestima u
pustiwama Efratu u Jordanu u svim obli`wim tamo, {to slu{asmo i
Kao izda{ne darodavce Leonid pomiwe cara
Ivana Vasiqevi}a Groznog i mitropolita
Makarija, zahvaquju}i kojima je u Arhan|elima
podignuta nova trpezarija jer se stara sru{ila
mo`da zbog zemqotresa, kako tvrdi ruski haxija
Trifon Korebejnikov koji je bio u Jerusalimu
1583. godine. Jedan drugi ruski haxija, Vasilije
Pozwakov, tvrdi da su "prokleti Turci sru{ili
krov" na toj trpezariji.
39
Ivan Grozni je svojim prilozima omogu}io
da se uz manastirsku crkvu Svetih Arhan|ela
podigne sa ju`ne strane paraklis posve}en
Svetom Jovanu Prete~i.
40
Godine 1559. je Grozni
poslao preko sofijskog arhimandrita Genadija
bogat prilog "na Istok" za lavru Svetog Save
Osve}enog, ali da se ne zaborave i srpski
monasi. Tada su, kako pi{e Leonid, Arapi
napadali lavru i o{tetili crkvu i }elije.
41
Sve do 1593. godine ruski vladari su davali
priloge za Arhan|ele i za lavru, jer su, kako
svedo~i Trifon Korobejnikov, "u oba manasti-
ra jedan iguman, jedna bra}a i blagajna", da u
wima stalno ìve osamdeset monaha, dok sedam-
deset wih su stalno na putu traè}i za{titu i
54
Vidosava Nedoma~ki
videsmo to kazujem i hristoqubqu va{em, u: \. Sp. Radoji~i},
Antologija stare srpske kwièvnosti (XI-XVII veka), Beograd 1960, 184-
187. Za Nikona se zna da je bio ispovednik Jelene, k}erke kneza
Lazara, i da je za wu sastavio oko 1441/42. Zbornik u kome se, pored
drugih wegovih tekstova i korespondencije s Jelenom, nalazi i ova
wegova Povest (\. Sp. Radoji~i}, n. d., 341-342). Isti Nikon (Nikandar
starac jeruslimski) je u tri maha dolazio i u Dubrovnik po stonski
dohodak, 1422, 1424. 1431, a posle Jelenine smrti 1443. do{ao je pono-
vo u Dubrovnik da primi wenu ostavinu (v. K. Jire~ek, n. d., 533-534; M.
Puci}, n. d., 121; F. Miklo{i}, n. d., 415-417).
39
S. Vailh, n. d., III, 171,
40
Leonid, n. d., 54. (Gre{kom, Leonid pominje da je Korobejnikov bio u
Jerusalimu 1483, umesto 1583, ali iz drugih izvora se zna da je druga
godina ta~na).
41
Leonid, n. d. 54.
pomo} ili su u lavrinim metosima ubirali pri-
hode.
42
Arhiepiskop Kalistos tvrdi u svom delu
Borbe patrijaraha i bratstva u XVI. i XVII.
veku
43
da je tada u lavri i Arhan|elima kao i u
drugim manastirima koji su zavisili od wih,
bilo 250 monaha od ukupno 443 u manastirima
Jerusalima.
Prema pismu igumana lavre Svetog Save
Osve}enog, Gavrila, koje je on odneo u Moskvu
1603. godine, za srpske monahe su nastale te{ke
godine. Lavra je opustela zbog terora "agarjan-
skog" i weni monasi su se, po savetu jerusalim-
skog patrijarha Sofronija, preselili u
Jerusalim, u manastir Svetih Arhan|ela.
44
îni se da je car Boris Godunov tada dao posled-
wi ve}i prilog, 1000 zlatnika, za obnovu lavre,
{to, me|utim, nije bilo dovoqno.
45
Na ruskom dvoru su 1605. nastali sukobi te su
prekinute veze sa srpskim monasima.
46
Tek se
1636. godine {aqu nove molbe Rusiji lavri za
pomo} jer monasi "ginu od velikog duga i terora
nevernih Arapa".
47
Srpski kalu|eri i haxije su tokom XVI. i
XVII. veka i daqe dolazili u Svetu Zemqu i
nalazili sme{taj u jerusalimskom manastiru
Svetih Arhan|ela, ostavqaju}i zapise o svom
55
42
Muravjev, n. d., I, 285-286; Leonid, n. d., 55-59; Rozov, n. d., 105.
43
Kalistos, n. d., Nea Sion, tom XXIII, Jerusalim 1928., nap. 1.
44
Leonid, n. d., 57-59; Muravjev, 281-283.
45
Leonid, n. d., 61; Muravjev, n. d., 297.
46
Leonid, n. d., 61.
47
Leonid, n. d., 61; Muravjev n. d., II , 180. Q. Stojanovi}. Stari srpski
zapisi i natpisi, Beograd 1902; St. M. Dimitrijevi}, Pokloni~ka (ha-
yijska) putovawa, Beograd 1933.; T. \or|evi}, Srbi i Sveta zemqa
"Srpske novine" - Zbornik god. II, br. 13 Krf , maj 1918, 3-5; Isti,
Srpske svetiwe u Palestini, Skopqe 1925; St. M. Dimitrijevi}, n. d.,
17; T. \or|evi}, Srbi i Sveta zemqa... str.4.
putovawu u nekoj od manastirskih kwiga, ali su
u wima retki podaci o samom manastiru.
48
Neki
uop{te ne pomiwu Arhan|elski manastir u
opisu svog putovawa u Svetoj Zemqi. Zato nije
neobi~no {to se ni u delu Nikona Jerusalimca
iz sredine XV. veka u opisivawu Jerusalima i
drugih svetih mesta uop{te ne pomiwu
Arhan|eli niti lavra Svetog Save Osve}enog.
49
Utoliko je zna~ajnije pisawe dubrova~kog
istori~ara Jakova Lukarevi}a koji je opisao
boravak svog polubrata Jakova, sve{tenika, u
Jerusalimu 1590. godine, napomiwu}i da je ovaj
posetio manastir Svetih Arhan|ela koji je
podigao "il santo re di Servia"
50
u kome postoji
"una magnifica libraria".
51
Ne zna se u kojoj pros-
toriji je bila sme{tena ta biblioteka.
Vi{e gr~kih, ruskih, francuskih i na{ih
autora XIX. i po~etka HH. veka ostavili su
putopise o boravku u Palestini i opisivali
tamo{we manastire. Obimniji su opisi velike
56
Vidosava Nedoma~ki
48
Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, Beograd 1902; St. M.
Dimitrijevi}, Pokloni~ka (hayijska) putovawa, Beograd 1933; T.
\or|evi}, Srbi i Sveta zemqa, - Srpske novine - Zabavnik , god. II br.
13, Krf, maj 1918, 3-5; Isti. Srpske svetiwe u Palestini, Skopqe 1925;
St. M. Dimitrijevi}, n. d., 47. T. \or|evi}, Srbi i sveta zemqa..., str. 4
49
Nikon Jerusalimac, Povest o jerusalimskim crkvama... v. nap. 38;. D.
Davidov, Opisanije Jerusalima, Novi Sad 1973; za drugo izdawe
Opisanija iz 1718. godine, umesto Isaije Antonovi}a odobrewe je dao
Mojsije Putnik, arhiepiskop i mitropolit, a Simeon Simonovi} se
pomiwe kao mitropolit u Ptolemaidi (Akra); isti n. d., 19; B.
Marinkovi}, Odlomci tragawa za Ra~anima, Godi{wak Filozofskog
fakulteta u Novom Sadu, kw. XII/1 Novi Sad 1969.
50
G. P. Luccari, n. d., 55. Za podatke o sve{teniku Jakovu, polubratu
istori~ara Jakova Lukarevi}a, dugujem qubaznosti prof. dr.
Miroslava Panti}a, na ~emu mu najtoplije zahvaqujem. Sve{tenik
Jakov je, naime, bio vanbra~ni sin vlastelina Petra Lukarevi}a, zato
nije imao prava na plemstvo. Bio je nesumwivo u~en ~ovek, kada ga je
toliko odu{evila arhan|elska biblioteka. Godine 1608, 16. jula,
dubrova~ki Senat ga je izabrao za mrkansko-trebiwskog biskupa sa
sedi{tem u Dubrovniku. Me|utim, nije doìveo da ga papa zaredi, jer je
umro maja 1609. godine.
51
Isto, 38.
lavre Svetog Save Osve}enog nego manastira
Svetih Arhan|ela u Jerusalimu. Mnogi opisuju
te{ki ìvot srpskih monaha u ovim manastiri-
ma, kako zbog gladi, su{e, stalnih upada beduina
koji su pqa~kali i ru{ili manastirske zgrade i
zidine, ali pomiwu i sukobe izme|u samih mona-
ha, kao i wihove ~este nesuglasice sa jerusalim-
skim patrijarsima.
52
Prema pisawu jerusalimskog patrijarha
Dositeja (16691707.), srpski monasi, nastaweni
iz wemu nepoznatih razloga i u neko wemu nepoz-
nato vreme u manastiru Svetih Arhan|ela i
lavri Svetog Save, bili su pot~iweni pe}kom
arhiepiskopu i nisu priznavali vlast jerusalim-
skog patrijarha. Opisuje zatim jedan doga|aj iz
pro{losti. Naime, srpski monasi nisu hteli da
pla}aju porez, traìli su odvojeno mesto na pok-
loni~kim mestima, privla~ili su u svoj manastir
haxije na {tetu jerusalimske patrijar{ije, kao i
da je wihov iguman do{ao kod patrijarha sa pali-
com.
53
Dositej ne obja{wava {ta je neobi~no {to
je srpski iguman do{ao sa svojom igumanskom pa-
licom, ve} samo da se iguman àlio patrijarsima
Carigrada, Aleksandrije i Antiohije zbog
nepravde koju jerusalimski patrijarh nanosi
Srbima.
54
Pomenuta tri patrijarha su presudili
da Srbi nisu pot~iweni jerusalimskom patri-
57
52
Zapisao Sava Kosanovi} 1886. godine u lavri Svetog Save Osve}enog,
Putni~ka crta, "Br{qan" II br. 7, Novi Sad 1886, 55; Q. Stojanovi},
Stari srpski zapisi i natpisi..., br. 1750. to je nastavak zapisa br.
1749. Dositej, Dvanaestokwi`je (Dosqeov, Istora per t wn Ierosal}moiv
patrarce}santwn (Dwdekabiblov)), I-XII, Bukure{t 1717. Isto, 1189-1190
(prema citatima u: Kalistos, n. d., Nea Sion 1927, str. 134-135; Brastvo,
navedeni ~lanak prema rukopisu Antima, str. 59. S. Vailh, III 171-172; N.
T. P. Temelis, n. d., 1330.
53
Dositej. N. d., 1189-1190.
54
Isto.
jarhu. Dositej ih optuùje zbog takve presude i
izraàva sumwu da su primili srebro od srpskog
igumana ili da nisu znali pravo stawe stvari.
O palici srpskog igumana pi{e i francuski
istori~ar S. Vele daju}i druga~iji opis doga|aja.
Po{to pomiwe da su Srbi ovladali manastirom
Svetog Arhan|ela Mihaila, kaè: "Zavisnost, ma
bila i samo duhovna, od gr~kog patrijarha koji je
postavqao i smewivao po svojoj voqi igumane, nije
odgovarala nezavisnom i ponosnom duhu sloven-
skih monaha. Oni su se àlili, ali je brzo do{lo
do èstokih sva|a pa je, kao krajwi argument, arhi-
mandrit (srpski) sna`no udario patrijarha pali-
com."
55
S. Vele daqe pomiwe povoqnu presudu u
korist Srba, tj. da su potpuno oslobo|eni patri-
jar{ijskog tutorstva.
S. Vele zakqu~uje da je u stvari glavni razlog
sukoba to {to su srpski monasi privla~ili ha-
xije u svoj manastir, te je jerusalimski patrijarh
ostao praznih ruku i da je "na kraju krajeva ispa-
lo da je novac bio uzrok svemu."
56
O sukobima srpskih monaha i jerusalimskih
patrijaraha pisali su i francuski autori H.
Vensen i F. M. Abel: "Ako su \ur|ijanci mogli
da ostanu u dobrim odnosima s Grcima i pored
toga {to su se uvukli u samo srce patrijar{ije,
Grci nisu imali u Srbima ugodne suparnike."
57
Kada je 1479. godine zbog epidemije kuge u
Jerusalimu srpski manastir opusteo za neko
vreme, neki monasi su pomrli, ne zna se koliko,
a neki izbegli neznano kud. Kada je epidemija
58
Vidosava Nedoma~ki
55
S. Vailh, III 171-172,
56
Isto.
57
H. Vincent - F. M. Abel , Jerusalem Nouvel, Paris 1926, 986.
pro{la preìveli monasi su se vratili u
Arhan|ele i wihovo bratstvo je o~igledno
oja~alo, tako da su 1504. godine sklopili ugovor
sa Jerusalimskom patrijar{ijom o preuzimawu
uprave nad lavrom Svetog Save Osve}enog.
58
Ta
lavra je bila najzna~ajniji isposni~ki centar u
Palestini.
59
Me|u zidinama lavre bilo je dvade-
set crkava i crkvica, od kojih je najve}a bila
crkva Blagove{tewa, zatim crkve Svetog Nikole
i Svetog Jovana Damaskina.
60
Imala je vi{e meto-
ha ne samo u Svetoj Zemqi,
61
ve} i na Kipru ma-
nastir Svetog Jovana Zlatoustog
62
i u rumunskom
gradu Ja{iju manastir Svetog \or|a.
63
Lavra je
me|utim krajem XV. veka ekonomski propala zbog
stalnih borbi s nomadima te su je gr~ki monasi
vremenom napustili.
64
Kada su arhan|elski
monasi preuzeli upravu nad lavrom, na ~elu oba
manastira bio je isti srpski iguman.
O ovom veoma zna~ajnom doga|aju nema pome-
na u sa~uvanim spisima sa teritorije stare
srpske dràve. Pojedini rodoslovi i letopisi
iz XVI. veka jo{ samo pomiwu davnu slavu Ne-
mawi}a i wihove gra|evine u Svetoj Zemqi.
65
59
58
N. Du~i}, n. d., 239; H. Vincent - F. M. Abel, n. d., na str. 986 pomiwu da
su Srbi prisvojili lavru Sv. Save jo{ u XIV. veku; isto pomiwe i S.
Vailh, Le Monastre de Saint-Sabas... III, 171,
59
S. Vailh, Les crivains de Mar-Saba..., I i II.
60
S. Vailh, n. d., I 333; Leonid, n. d., 53; N. Du~i}, n. d., 239-240.
61
U samom Jerusalimu lavra je tako|e imala nekada svoj metoh - mana-
stir u blizini Davidove kule, preko puta Jezekiqeve cisterne ali se
od XIII. veka vi{e taj metoh ne pomiwe (u Kalistos, n. d., Nea sion 1927,
134); T. P. Temelis, n. d., 1296. U tom manastiru je na{ Sveti Sava bio
ugo{}en prilikom prvog boravka u Jerusalimu 1229. godine (Kalistos,
n. d., Nea Sion 1926, str. 629)
62
S. Vailh, III, 172.
63
Isto 173.
64
T. P. Temelis, n. d., 1330; S. Vailh III 172,
65
Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Zbornik za istori-
ju, jezik i kwièvnost srpskog naroda, I odeq. Kw. XVI, CKA, Beograd-Sr.
Karlovci 1927, 31, 32, 74-77; Isti, Stari srpski hrisovuqi...98
Iz tih spisa ne saznaje se ni{ta novo jer se
uglavnom ponavqaju opisi iz Danilovog dela
@ivoti kraqeva i arhepiskopa srpskih.
Srpski monasi su obnovili lavru, a o~igled-
no su bili borbeniji i boqe odolevali raznim
napadima nego gr~ki monasi. Ruski arhimandrit
Leonid hvali srpske monahe zbog obnove lavre i
kaè da zasluùju op{tu blagodarnost
pravoslavnih hri{}ana.
66
U me|uvremenu su Grci ponovo zavladali
jerusalimskom patrijar{ijom (povremeno su
tamo vladali Sirijci i \ur|ijanci) te su se
ponovili èstoki sukobi izme|u srpskih igu-
mana i gr~kih patrijaraha. Patrijarh German
1577. godine se àlio sultanu Muratu III. da su
srpski monasi neposlu{ni. Ovog puta nije bilo
podr{ke iz Carigrada gde su vladali Turci, ve}
je po sultanovom odobrewu sinod proglasio
srpske monahe krivim i obavezao ih da se poko-
re gr~kom patrijarhu.
67
Nisu svi sultani bili protiv srpskih mona-
ha. Sultan Sulejman II. Veli~anstveni je izdao
dva fermana u vezi lavre i Arhan|ela. Godine
1533. nare|uje da se u lavri obnovi crkva (ne zna
se koja),
68
a 1537. nare|uje da monasi iz
Arhan|ela ne smeju biti uznemiravani u posedu
svojih vinograda (verovatno su to bili lavrini
metosi).
69
Selim II. je 1568. dozvolio monasima u
60
Vidosava Nedoma~ki
66
Leonid, n. d., 53; N. Du~i}, n. d., 239-240.
67
S. Vailh, n. d., III 172; A. Papadopulos-Keramoes, Analekta, tom IV, 505
68
S. Vailh, le Monastere de Saint-Sabas... III, 172. A. Papadopulos-Kerameos,
Analekta ( A. Papadopo}lou-Keram{wv, An]lekta erosolumitik hv-
stacuologav), IV, (1897), Petrograd, 473.
69
S. Vailh, III, 172. A. Papadopulos-Kerameos, Analekta tom IV (1897),
Petrograd, 461
lavri Svetog Save Osve}enog da budu naoruàni
da bi se branili od napada beduina. Ovima je
sultan naredio da ne smeju spre~avati monahe da
sahrawuju svoje pokojnike na grobqu koje je bilo
izvan zidina lavre.
70
Mehmed III. je fermanom iz
1601. ponovio staru naredbu da arhan|elski
monasi ne smeju da budu ometani u posedu svojih
vinograda. Sultan Ahmed I. (16031612.) dozvo-
lio je da se lavra obnovi i da se sazida odbram-
bena kula.
71
Na jednom od spratova te kule pos-
tojala je mala crkva posve}ena Svetom Simeonu
Nemawi,
72
ali su je Grci kasnije pretvorili u
crkvu Svetog Simeona Stolpnika.
73
Na prvom
spratu je u kamenu uklesan tekst na srpskom
jeziku u kome se pomiwe da je kula dovr{ena 9.
marta 1612. godine.
74
A. Foti} objavquje u svom radu Obnova srp-
skog manastira sv. Save Osve}enog dve sul-
tanske zapovesti kadiji Jerusalima iz 1613.
godine u kojima sultan odobrava obnovu lavre
pod uslovom da se to uradi prema davna{wem
izgledu i da se ne dozvoli da se podigne vi{e
objekata nego {to ih je bilo prvobitno.
75
Za obnovu lavre Srbi nisu imali dosta sred-
stava iako su jo{ 1604. godine dobili iz Rusije
1000 zlatnika,
76
te su se zaduìli kod turskih
61
70
S. Vailh, III, 173. A. Papadopulos-Kerameos, tom IV (1897), Petrograd, 473
71
S. Vailh, III, 173. A. Papadopulos-Kerameos, tom IV (1897), Petrograd, 474
72
Leonid, n. d., 62; N. Du~i}, n. d., 241; A. Gavrilovi}, Sveti Sava, pre-
gled ìvota i rada, Beograd 1900, 164.
73
N. Du~i}, n. d., 241.
74
Leonid, n. d., 62. (U lavru Svetog Save Osve}enog nije nikad smela,
niti danas sme da u|e ijedna èna. Monasi vode ra~una da i doma}e
ìvotiwe - ma~ke i psi - budu mu{kog pola.)
75
A. Foti}, Obnova srpskog manastira Svetog Save Osve}enog kod
Jerusalima 1613. godine. Balcanica XXI, SANU, Beograd 1990, 225-137.
76
A. N. Muravjev n. d., I 297.
preduzima~a za 50000 gro{a.
77
Nemaju}i nikakve
mogu}nosti da se razduè, srpski monasi su
ponudili na prodaju lavru Jermenima, a
Arhan|ele frawevcima. Gr~ki patrijarh Teofan
je zbog toga bio veoma ozloje|en, te je uspeo da od
moldavskog vojvode Vasila dobije novac te je
otkupio 1625. godine lavru za 54000 pijastera.
78
Gr~ki autor T. R. Temelis tvrdi da su srpski
monasi po~eli da napu{taju lavru posle wenog
ponovnog propadawa 1602. godine i po savetu patri-
jarha Sofronija uzeli sve crkvene stvari i pre{li
u Jerusalim u manastir Svetih Arhan|ela.
79
Grk Antim, sekretar Jerusalimske patri-
jar{ije od 1821. do 1824. godine navodi da su srp-
ski monasi napustili lavru 1623. godine, a da je
patrijarh Teofan obnovio lavru 1625. godine.
80
Lavra je i daqe vi{e puta pretrpela ve}a i
mawa razarawa u napadima beduina i opet
obnavqana.
81
Sada{wi izgled lavre je iz 1688.
godine.
82
[to se manastira Svetih Arhan|ela ti~e
najvi{e podataka o wegovoj daqoj sudbini daje
1653. godine Rus Suhanov, ~ije kazivawe prenosi
62
Vidosava Nedoma~ki
77
N. Du~i}, n. d., 241 pomiwe iznos od 50000 gro{a; Antim u svom
rukopisu (deo od{tampan u Bratstvu, 60) pomiwe 45000 gro{a, a S.
Vailh, n. d., III, 172. 54000.
78
S. Vailh, III, 172. (prema podacima iz: Dositej, Dvanestokwi`je, 1189;
A. Papadopulos-Kerameos, Analekta, tom II, 411 bele{ka 1, tom III, 51;
Isti, Jerusalimska biblioteka (Ieroslumitikh biblioq hkh) tom II. 1894,
Petrograd 421-423.
79
T. P. Temelis, n. d.., 1331.
80
Antim je pisao prema Dvanaestokwi`ju patrijarha Dositeja. Odlomci
iz spisa Antima objavqeni u Brastvu..., str. 58-60; S. Vailh, I, 335; II, 20-
24, III, 168, 173, 175-176; *** Kad smo i kako izgubili Milutinovu
zadu`binu manastir Svetih Arhangela u Jerusalimu (izvodi iz spisa
monaha Antima, sekretara Jerusalimske patrijar{ije od 1821-1824,
koji se ~uva u rukopisu u arhivu iste patrijar{ije), Brastvo, XXXII,
Dru{tvo sv. Save, kw. 52, 1941, 58. (Naslov je dala redakcija lista).
81
S. Vailh, II, n. d., 22.
82
Antim (u Brastvo..., 58)
arhimandrit T. P. Temelis.
83
Po Suhanovu u
manastiru su tada boravila dvatri siromaha,
ali da je manastir najboqi od svih, da ima mnogo
}elija, a crkva i trpezarija su lepi; da manastir
ima i veoma bogatu biblioteku gr~kih i latin-
skih i slovenskih rukopisa i {tampanih kwiga.
Mnogo od svega toga je upropa{}eno. Na kraju
dodaje da su tu stanovali Srbi od davnina.
ûdno je da ni Suhanov, a ni Temelis ne pomiwu
monahe koji su do{li iz lavre Svetog Save, kao ni
brojne monahe iz samih Arhan|ela, da bismo saz-
nali {ta se s wima zbilo oko 1653. godine.
84
Nov podatak daje dokument iz 1669. godine
kojim patrijarh Dositej ustupa manastir
Arhan|ela monahu Nektariju da u wemu na miru
ìvi, da ga obnovi, a svi arhan|elski monasi,
verovatno ve}inom Grci, da ga slu{aju i zajedno
ubiraju prihode od masliwaka, vinograda i liva-
da.
85
Zna~i da je za Arhan|ele opet nastupio peri-
od mira i izvesnog blagostawa i da je mogao bezbed-
no da prima haxije iz vi{e pravoslavnih zemaqa.
86
Koliko je decenija taj mirni period trajao nije
poznato, ali se zna da je po~etkom XVIII. veka ma-
nastir mogao opet da bude obnovqen, jer je crkva
bila ve}im delom poru{ena.
87
Ako posmatramo u celini istorijat zadu`bina
Nemawi}a u Svetoj Zemqi, ~ak i u sasvim
saètom pregledu kao {to je ovaj, moèmo da
uo~imo zna~aj koji su imali na{i monasi i
63
83
84
Isto.
85
Isto 1331; A. Papadopulos-Kerameos, Analekta II, 286.
86
87
Isto, 1331.
zadu`binari u odràvawu pravoslavqa na toj
srazmerno maloj teritoriji, ali na kojoj su se
vekovima sukobqavali razni narodi i razne
religije.
Sa~uvani su mnogi pisani izvori poveqe
na{ih vladara, biografska dela na{ih duhovni-
ka, mnogobrojni zapisi haxija i putopisi pok-
lonika iz raznih zemaqa, ali i dela istaknutih
istori~ara, na{ih i stranih, posebno ruskih.
Mnogi podaci su nepotpuni, neki opisi se po-
navqaju, pojedine navode je danas te{ko proveri-
ti, ali to ni u kom slu~aju ne zamagquje ~iwenicu
da je uloga na{ih monaha u Svetoj Zemqi od XIII.
do po~etka XVII. veka bila veoma zna~ajna.
Putopisci su retko uz svoje tekstove davali
poneki crte` manastira koje su obi{li. Delo
nepoznatog autora Opisanije Jerusalima izda-
to u Be~u 1748. godine na slavenosrpskom jeziku,
sadrì bakroreze Hristifora @efarovi}a
koji prikazuju jerusalimske crkve.
88
@efarovi}evi
bakrorezi, ra|eni prema popularnim vodi~ima
do svetih mesta nemaju uop{te veze sa stvarnim
izgledom crkava.
89
Jo{ su re|e fotografije koje su putopisci i
autori XIX. i XX. veka objavqivali u svojim
radovima.
90
64
Vidosava Nedoma~ki
88
D. Davidov, Opisanije Jerusalima, Novi Sad 1973; za drugo izdawe
Opisanija iz 1781. godine, umesto Isaije Antonovi}a odobrewe je dao
Mojsije Putnik, arhiepiskop i mitropolit, a Simeon Simonovi} se
pomiwe kao mitropolit u Ptolemaidi (Akra).
89
V. Nedoma~ki, n. d., 44, napomena 105. Veran crte` lavre sa~uvan je
u: K. T. Norris, Medieval Monasteries of Eastern Palestine, Exploration
Quarterly, London 1950 & 1951, PL. XI
90
Da pomenemo samo dva autora: Du{an Glumac, Srpske zadu`bine... v.
napomenu 8. Fotografije dela ulazne fasade crkve Svetih Arhan|ela
na str. 243. i 245. snimio je prota St. Dimitrijevi} i pozajmio prof. Dr.
D. Glumcu; V. Nedoma~ki, n. d., pl. I-IV i 25 snimaka.
Kroz povest o srpskom mona{tvu u Svetoj
Zemqi provla~i se kao crvena nit postojawe i
zna~aj manastira Svetih Arhan|ela Mihaila i
Gavrila u Jerusalimu, zadu`bine kraqa
Milutina. Stoga }emo se malo detaqnije
zadràti na opisu ovog manastira i wegove
crkve i wihovom dana{wem izgledu.
Sre}ne okolnosti su omogu}ile autoru ovih
redova da tokom vi{e godina pose}uje ovaj mana-
stir, da izradi mnoge skice i napravi ve}i broj
snimaka, tako da je rad Manastir arhan|ela
Mihaila i Gavrila u Jerusalimu zadu`bina
kraqa Milutina, objavqen 1980. godine mogao
da bude oboga}en sa ~etiri plana i izborom od
dvadeset i pet fotografija manastira.
91
Kako je ve} pomenuto na po~etku ovog izla-
gawa, neophodna su daqa istraìvawa temeqa
sada{we crkve i konaka, jer pisani izvori ne
kazuju koji su delovi iz Milutinovih gradwi, da
li je on u stvari samo obnovio i delimi~no dozi-
dao stariji vizantijski manastir. Ostaje ~iweni-
ca da velika ve}ina pisanih izvora od XIV. veka
nadaqe pomiwe ovaj manastir kao srpski.
Ceo manastirski kompleks sa crkvom i
ba{tom zauzima povr{inu od oko ~etiri hiqade
kvadratnih metara. Okruèn je visokom kamenim
zidinama. Ulaz u manastir je sa ju`ne strane, iz
ulice St. Francisco,
92
na severu manastir dopire
do samih zidina Jerusalima gde se s unutra{we
strane vide ostaci kapije (nekada kapije Svetog
Lazara) koju je prvi put pomenuo kao "kapiju srp-
65
91
V. Nedoma~ki, n. d.
92
Isto, sn. 2 i 6.
skog manastira" Bab Der es-Serb
93
u svojoj hroni-
ci arapski pisac Muxired Din (umro 1521.
godine).
94
Crkva i konaci zauzimaju jugozapadni
deo terena na povr{ini od 1350 kvadratnih
metara.
95
Oko wih su posebne jake zidine
tvr|avskog tipa.
96
Tesanici su dosta grubi, a u
podrumskim prostorijama ima i neobra|enog
kamena. Dvori{ta, platforme, terase i neke
podrumske prostorije su od gla~anih kamenih
blokova i plo~a.
Sama crkva se nalazi na platformi prvog
sprata. Ste{wena izme|u ostalih gra|evina
manastirskog kompleksa i kasnijih dogradwi,
nemogu}e je sa nivoa wenog ulaza da se sagleda
niti snimi cela gra|evina. Zato se moralo
pribe}i izometrijskom prikazu na osnovu vi{e
skica i fotografija detaqa.
97
Crkva je jednobrodna kamena gra|evina s
omawim narteksom (3,70 h 3,60),
98
naosom (4,60 h
6,10) s osmostranim kubetom na pandantifima i
kalotom,
99
i s polukru`nim oltarskim pros-
torom (4,35 h 3,70) s polukalotom. Na severnoj
strani je paraklis Svetog Save Osve}enog.
100
Na
ju`noj strani je paraklis Svetog Jovana
66
Vidosava Nedoma~ki
93
Isto, sn. 3.
94
H. Sauvaire, Histoire de Jrusalem et d'Hebron depuis Abraham jusqu a la
fin au XV sicle d. J. C. - Fragments de la Chronique de Moudjir-ed-dun, Paris
1876, 178. (Muyid-ed-din el Hanbali ostavio je na arapskom rukopis
pod naslovom: Eluns el djalil btarikh al Qods wa'l Khall. "Kapiju srpskog
manastira" (Bb Dr es-Serb) pomiwe na str. 404. rukopisa. Muyid je
umro 1521. godine); V. Nedoma~ki. n. d., pr. I i IV, sn. 3.
95
Isto, Pl. II i IV, sn. 2,4 i 22.
96
Isto. sn. 2,4 i 22.
97
Isto Pl. V. Plan je na osnovu skica i fotografija autora izradila
Zorica [ipka-Ergela{ev, a arhitektonska merewa je obavio arh. dr.
Boìdar Hlava~ek-Hen. Fotografije je izradio Vuka{in Savi}.
98
V. Nedoma~ki, n. d., sn. 41.
99
Isto, sn. 12.
100
Isto, sn. 13 i 14.
Prete~e
101
koji je dogra|en 1552. godine zahvaqu-
ju}i dare`qivosti ruskog cara Ivana Groznog.
Sem naosa, sve druge prostorije imaju krstasti
svod. Dnevna svetlost prodire u crkvu i paraklise
kroz vi{e ve}ih i mawih prozora savremene
izrade ali uba~ene u okvire debelih zidova s rav-
nim, polukru`nim ili trolisnim zavr{etkom. U
naosu i oltarskom prostoru su sa~uvani ostaci
slikanih zidnih povr{ina. U naosu, levo i desno
od ulaza je po jedna kompozicija Svetih Ratnika na
kowu s tragovima gr~kog natpisa.
102
Obe kompozicije su doìvele vi{e premaza,
tako da se bez skidawa slojeva ne moè videti
wihov prvobitni izgled. Vidqivi sloj, prema
stilskim odlikama s elementima baroka,
verovatno je iz XVII. veka. Na pandantifima su
likovi ~etvorice jevan|elista s wihovim sim-
bolima, a u kaloti sede}a figura Boga
Svedrìteqa s golubom u krilu i ~etiri se-
rafima kraj nogu.
103
Verovatno je ova kompozi-
cija s po~etka HH. veka. U apsidi je u sredini
zida velika figura Bogorodice Orante, a levo i
desno od we po jedna velika figura arhan|ela
Mihaila i Gavrila. Detaqnija istraìvawa
zidnog slikarstva Arhan|ela potvrdila bi da je
ono nesumwivo vi{e puta obnavqano.
Ikonostas, bogato rezbaren i pozla}en je
verovatno iz XVIII. veka.
104
Ikonostas paraklisa
Svetog Jovana Prete~e je po svemu sude}i s
po~etka HH. veka.
105
67
101
Isto, sn. 15 i 16.
102
Isto, s. 17 i 18.
103
Isto, sn. 12.
104
Isto. sn. 19.
105
Isto. sn. 20.
Podrumske prostorije su delimi~no postale
dostupne posle izbacivawa vi{e tona raznog
{uta i otpadaka. Wihov raspored uglavnom
odgovara rasporedu crkve, a pruàju se delom
ispod oba paraklisa i ba{te. Visoke su,
ve}inom imaju poluobli~aste svodove, a neki su
prelomqeni.
106
Neke podrumske prostorije su
sluìle kao vinare i ostave za }upove s
vinom.
107
Na pojedinim podrumskim prostorija-
ma su naknadno uklesani motivi i tekstovi iz
XVIII. i XIX. veka.
Na spoqnim isto~nim zidinama manastira,
kao i na spoqwem zidu narteksa ima vi{e zazi-
danih velikih lu~nih podrumskih otvora.
108
Krov crkve je ravan. Spoqni zidovi crkve i
paraklisa, a delom i unutra{wi, imaju sada beli
kre~ni premaz, no ne zna se po ~ijoj ~udnoj odlu-
ci. U stvari svi spoqni zidovi crkve bili su od
tesanog kamena, {to svedo~e i opisi putnika,
109
kao {to su sve jerusalimske gra|evine iskqu~ivo
od kamena.
Tihomir \or|evi} prenosi kazivawe arhi-
mandrita Porfirija Uspenskog, {efa ruske
misije u Jerusalimu sredinom XIX. veka, koji je
neko vreme stanovao u manastiru Svetih
Arhan|ela i koji je tvrdio da su Arhan|eli
"najlep{i manastir Svetoga Grada", da u wemu
ima mnogo ikona, od kojih su neke ~isto srpske;
da oko manastira ima ~etrdeset }elija. Crkva
68
Vidosava Nedoma~ki
106
Isto sn. 23.
107
Isto sn. 24.
108
Isto sn. 22 i 23.
109
Tihomir \or|evi}, Srpske svetiwe u Palestini, Skopqe 1925, 7,
àli {to nema nijedne slike, nijednog detaqnog opisa manastira
Svetih Arhan|ela.
nije velika, ali je vrlo lepa, sva je od tesanog
kamena." manastir je mogao da prihvati oko dve
stotine poklonika.
110
Nemogu}e je danas utvrditi bez novih
istraìvawa, gde su se u manastiru nalazile
trpezarija, bolnica i biblioteka, koje se pomi-
wu, kako smo naveli, u vi{e tekstova.
Nema sumwe da je najzna~ajnija bila bib-
lioteka, o ~emu svedo~e kazivawa ve}eg broja
istraìva~a srpskih svetiwa u Palestini.
Me|utim, ti istraìva~i uglavnom pomiwu da
je postojala "divna biblioteka",
111
jer u woj
vi{e nije bilo ni rukopisa ni kwiga. Sve je
bilo razneto i danas se neke nalaze po raznim
bibliotekama: u biblioteci Gr~ke pravoslavne
patrijar{ije u Jerusalimu neke su svojevre-
meno bile prenete iz Svetih Arhan|ela u lavru
Svetog Save Osve}enog, a odande su neke daqe
raznete kada su pravoslavni monasi napustili
lavru; pojedina dela se nalaze u Dràvnoj bib-
lioteci Lewina u Moskvi, u Publi~noj bib-
lioteci u Lewingradu, u Kijevskoj duhovnoj
akademiji, u Vatikanskoj bibiloteci; daqe u
Bogorodi~inoj crkvi i u biblioteci manastira
Svete Katarine na Sinaju
112
i na raznim drugim
nepoznatim mestima. Negde su sa~uvani samo
pojedini istrgnuti listovi iz rukopisnih
kwiga. Da su neka dela ili listovi pripadali
nekada arhan|elskoj biboliteci moè se
69
110
Tihomir \or|evi}, n. d., str. 7 i 8, o kazivawu Porfirija Uspenskog.
111
H. Vincent - F. M. Abel., n. d., 983, 316, 384; G. P. Luccari, n. d., 38, 55.
112
S. Kosanovi}, Ne{to o Sinajskoj biblioteci u svezi sa starinama iz
srpske pro{losti, Dabro-bosanski Isto~nik 2, 1888, na str. 27, 42, i 43
opisuje 31 stari srpski rukopis; arhimandrit Porfirije Uspenski,
Pervoe pute{estvie v sinaxskix monastr 1845, SPB, str. 209, 214-
224.
zakqu~iti samo na osnovu nekog zapisa na
wima.
113
Do sada je jedini ozbiqniji poku{aj da se
utvrdi gde su sve raznete kwige i rukopisi neka-
da u vlasni{tvu srpskog manastira u~inio M. N.
Speranski.
114
On isti~e ~iwenicu da je srpska
mona{ka kolonija u Jerusalimu bila centar oko
kojeg je ìvela slovenska pismenost u Palestini
preko tri stotine godina.
115
Me|utim, kada bi se
sadràj nekada{we biblioteke sveo samo na
rukopise, kwige i istrgnute listove rasturene
i identifikovane po raznim zemqama, ne bi
bilo razloga da ta biblioteka bude toliko
hvaqena i isticana. Mnoga dela su nepovratno
nestala.
Ne{to boqu sudbinu je doìvela biblioteka
lavre Svetog Save Osve}enog.
116
Wen ve}i deo je
bio prenet prvo u arhan|elsku biblioteku, a
zatim, kada su Grci i taj manastir preuzeli, u
biblioteku Jerusalimske patrijar{ije. Ta dela
70
Vidosava Nedoma~ki
113
N. Krasnoselcev, Slavnski rukopisi patriar{ex biblioteki v
Ierusalim, Kazan 1889; A. Papadopo}lou-Keram{uv, Ierosolumitikh `
biblioqh kh Spb. I (1891), II (1894), III (1897), IV (1899); M. N. Speranskix,
Slavnska pismennost XI-XIV v. v. na Sinae i v Palestine, Izvesti
Otdeleni russkogo zka i slovesnosti Akademii nauk SSSR, 32
(1927), Sankt Puterburg, 43-118; V. Rozov, Srpski rukopisi
Jerusalima i Sinaja, Ju`noslovenski filolog V, 1292; St. Stanojevi},
Istorija Srpskog naroda u sredwem veku, kw. I Izvori gl. H: Srpski
rukopisi u Jerusalimu i na Sinaju, Beograd 1937. 99-101; V. Nedoma~ki,
O srpskim rukopisima u biblioteci Gr~ke pravoslavne patrijar{ije u
Jerusalimu, Arheografski prilozi 2, Beograd 1980, 71-118; sa 20
priloga (u uvodu je napomenuto da je jezi~ku redakciju, transkripciju
zapisa, kao i pomo} u kona~nom redigovawu katalo{kog dela ovog rada
dao prof. dr. D. Bogdanovi}. O obi~aju Uspenskog da iseca pojedine lis-
tove iz rukopisa pi{u A. Papadopulos-Keramevs, nav. delo III, 65, i D.
Bogdanovi}, Katalog rukopisa manastira Hilandara I, Beograd 1978, 38-
39.
114
M. Speranski, n. d.
115
Isto, 70.
116
S. Vailh, Les crivains de Mar-Saba, Echos d'Orient 2e anne. No. 1,
oktobar 1898, Paris 1-1 1; No. 2, novembar 1898, 33-47.
se nalaze u {tampanom popisu rukopisa i kwiga
te biblioteke koji je uradio. A. Papadopulos
Keramevs.
117
Sve, {to je do sada istraèno i napisano o
srpskom mona{tvu i zadu`binarstvu u Svetoj
Zemqi, a broj autora nije mali, {to se moè
videti i iz navedene literature (u napomenama)
ukazuje na potrebu da se istraìvawa nastave, da
se od mawih ili ve}ih fragmenata jednom do|e
i do celovitog prikaza tog zna~ajnog dela na{e
kulturne istorije.
71
117
A. Papadopulos-Keramoeos, n. d.
Vrawina,
8. septembar
2000.
Mom~ilo Spremi}
Beograd
Crkvene prilike u Zeti
u doba Nikona Jerusalimca
SA@ETAK: Crkvene prilike u Zeti bile su odvajkada
specifi~ne, jer su, osobito na obali, ìveli izme{ani
pravoslavni i rimokatolici. U takvoj sredini delovao
je sredinom XV. veka Nikon Jerusalimac, monahisihast,
dobar poznavalac biblijskih tekstova, duboko odan
hri{}anskoj vekovnoj tradiciji, u~eni duhovnik, koji je
potvrdu svojih misli traìo u drevnosti i autorite-
tu crkvenih otaca. Sastavio je [estodnevnik, koji se
~uva u manastiru Savini, kao i poznati Gori~ki
zbornik, iz 1441/42. godine, u kome se pokazao kao dobar
znalac tananih teolo{kih problema, posebno
patristi~kog predawa. Wegova pojava je svedo~anstvo
prisustva vizantijskog isihazma u Zeti poznog sredweg
veka. Bio je duhovnik Jelene Bal{i}, k}eri kneza Lazara,
koja je obnovila crkvu Svetog \or|a na skadarskom
ostrvu Gorici (Brezovici ili Be{ki) i podigla novu
crkvu, posve}enu Bogorodici. Pretvorila ih je u
pravoslavno duhovno sredi{te, u kome su delovali
duhovnici vezani za Nemawi}ku tradiciju i Srpsku
crkvu. Kako po svemu izgleda, Nikon je uzeo veliku shimu
i istovetno je lice s Nikandrom Jerusalimcem koji je
25. novembra 1442. sastavio Jelenin testament.
Nikon Jerusalimac ìveo je i radio u neposrednom
susedstvu Latina. Bilo je to vreme istovremenog
{irewa rimokatolicizma i mleta~ke vlasti. Posle
posedawa Kotora i Ulciwa, Venecija je 1442. uzela Budvu
i Drivast, a 1443. Bar. Tako je stekla celu obalu od
Kotora do Bojane. Najzna~ajniji rimokatoli~ki
prelat bio je kotorski biskup Mle~anin Marin
Kontarini (14291453). Sporio se oko jurisdikcije nad
rimokatoli~kim crkvama u Srbiji s barskim nad-
biskupom, koji se vi{e drào srpske strane i ~ak
sara|ivao s vojvodama despota \ur|a Brankovi}a. Kao
pristalica pape Evgenija IV. (14311447.), Marin
Kontarini prisustvovao je saboru u Firenci 1439.
godine, posle koga su se unijatski vetrovi osetili i u
Zeti. Dok su se pravoslvni mitropoliti selili iz
mesta u mesto, u Pre~istu Krajinsku stizali su uni-
jatski prelati gr~kog i arbana{kog porekla. Najve}i
otpor {irewu rimokatolicizma pruìli su ìteqi
Grbqa i nekada{wih poseda Metohije Svetog Mihaila
na Prevlaci. Wihove bune su u krvi ugu{ene, a Srpska
pravoslavna crkva izgubila je deo vernika, ali je, ipak,
samo delimi~no uzmakla pred rimokatolicizmom. âk,
slu~aj Nikona Jerusalimca pokazuje da su dva hri{}anska
pogleda na svet, isto~ni i zapadni, egzistirali u Zeti
jedan kraj drugog.
Tokom ~itavog sredweg veka crkvene prilike
u Zeti bile su specifi~ne i razli~ite od onih u
ostalim delovima srpske dràve. Posebnost je
bila uslovqena ~iwenicom {to su na obali
ìveli izme{ani pravoslavni i rimokatolici.
Stanovnici primorskih gradova, pripadnici
zapadne crkve, do kraja sredweg veka smatrali su
se Romanima. Slovensko zale|e bilo je uglavnom
pravoslavno, kao i neka naseqa na samoj obali.
Crkvene prilike odvajkada su zavisile od
politi~kih. U Zeti su se 1420. i 1421. odigrali
doga|aji koji su odredili tok politi~kih i
crkvenih zbivawa narednih decenija. Posle
duèg odbijawa, Venecija je 1420. primila pod
svoju vlast Kotor, najve}i i najzna~ajniji grad
na zetskoj obali. Slede}e godine posela je i
Ulciw. S druge strane, Bal{a III, gospodar
Zete, ve} odavno bolestan, umro je 28. aprila
1421. godine u Srbiji, kod ujaka despota Stefana
Lazarevi}a. Na wega je preneo svoja prava,
74
Mom~ilo Spremi}
ra~unaju}i da je jedino on kadar da se nosi s
Mle~anima, sa kojima se sam nosio tokom cele
svoje vlade. Drè}i se pouka svoje majke Jelene
Lazarevi}, k}eri kneza Lazara, Bal{a III. istu-
pao je pred predstavnicima Venecije kao
za{titnik starih prava Srpske crkve. Darovao
je nekoliko pravoslavnih manastira i trudio se
da se ne okrwi nadle`nost pravoslavnog mitro-
polita Zete, koga je postavqao pe}ki patrijarh.
Tako je, smr}u Bal{e III, wegov rat s Mle~anima
nasledio despot Stefan Lazarevi}. Vodio ga je,
s povremenim prekidima, i wegov naslednik des-
pot \ura| Brankovi}, takore}i do kraja
ìvota.
Mleta~ko {irewe u Zeti imalo je i svoju
versku stranu. Primaju}i jo{ 1396. pod svoju
vlast Skadar, Drivast i Sveti Sr| na Bojani,
du`d i senatori su istakli da ih preuzimaju
"radi o~uvawa svoje svete vere i spasa tolikih
hri{}anskih vernika". Wihovu vlast brzo je
osetio zetski mitropolit, jer mu je onemogu}eno
da koristi svoje prava u skadarskom kraju. To je
izazvalo otpor Jelene Bal{i}, koja je bila
posebno nepopustqiva prema Mle~anima. Jo{
pre izbijawa Prvog skadarskog rata (14051413.),
bila je s wima u sporu oko nadle`nosti zetskog
mitropolita nad pravoslavnim crkvama uz
Bojanu i nad crkvom Svetog Petra u Skadru.
Kada je izbio rat, ulciwski manastir Svetog
Mihaila i skadarska crkva Svetog Petra,
dospeli su, odlukom pape, u ruke rimokatolika.
Posle sklapawa mira, Mle~ani su pristajali da
se pravoslavnom ìvqu vrate wegove crkve, ali
75
Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca
na traèwe Bal{e III. 1415. da se obnove povlas-
tice pravoslavnih crkava u Skadarskoj oblasti,
odgovorili su da ne èle pritisak na savest
vernika, jer je briga o crkvama wihova privatna
stvar.
Zetski mitropolit je, jo{ od vremena Svetog
Save, stolovao u manastiru Svetog Mihaila na
Prevlaci.
1
Sveti Mihailo je imao vlastelinst-
vo, u koje su spadali: Bogda{i}i, na poluostrvu
Vrmcu, Lu{tica, na ulazu u Boku Kotorsku,
Qe{evi}i, izme|u Lu{tice i Trasta, i deo
Grbaqskog poqa oko Prevlake.
2
Ali, u zetskim
meteìma druge polovine XIV. veka stradale su
mnoge bogomoqe i po~elo je raspadawe velikih
crkvenih vlastelinstava, kako pravosalvnih
tako i rimokatoli~kih. Manastir Svetog
Mihaila se jedva odràvao, wegovo vlastelinst-
vo se raspadalo, a mitropolit se, kako po svemu
izgleda, krajem XIV. veka povukao u Pre~istu
Krajinsku, na Skadarskom jezeru. Ali, i daqe je
ubirao prihode s manastirskih poseda, koji se u
kotorskim slu`benim kwigama nazivaju "zemqe
mitropolitove". Re{avao je sa "zborom" sve-
tomihoqskih sela zemqi{ne sporove i izdavao
poveqe sa svojim pe~atom. Od 143 sona poqa u
Grbqu, 1423. godine imao je 24. @iteqi
Svetomihoqske metohije bili su, povremeno, i
kasnije podanici srpskog despota, ~ije su vojske
uvek rado do~ekivali. @estoko su se opirali
Kotoranima, koji su posle 1420. godine, falsi-
76
Mom~ilo Spremi}
1
I. Boì}, Selo Bogda{i}i u sredwem veku, Nemirno pomorje XV veka,
Beograd 1979, 80
2
I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila na Prevlaci, Nemirno
pomorje XV veka, Beograd 1979, 83-84
fikovanim poveqama, ube|ivali Mle~ane da
cela teritorija metohije pripada gradskom dis-
triktu.
3
S druge strane, u Zeti i severnoj Albaniji,
na malom prostoru, bilo je vi{e rimokatoli~kih
episkopija, nego u bilo kojem drugom balkan-
skom kraju. Biskupska sedi{ta bili su Kotor,
Budva, Ulciw, Skadar, Drivast, Daw i Qe{, ali
i mala mesta: Bala~, Sva~, Sarda, Sapa, [ati.
Bar je imao nadbiskupiju od XV. veka. Kada su u
XV. veku po~ela srpskomleta~ka razgrani~ewa,
bilo je potrebno odrediti prava i nadle`nosti
obe crkve. Ve} 11. novembra 1426. "gospodin"
\ura| Brankovi} i Fran}esko Kvirin,
mleta~ki knez i kapetan Skadra, sastavili su u
Drivastu Izjave, u kojima su predvideli da
zetski mitropolit zadrì nadle`nost nad
svim srpskim crkvama na Skadarskom jezeru,
ukqu~uju}i i one na mleta~kom zemqi{tu,
kakve je, uostalom, imao i u vreme \ura|a II.
Stracimirovi}a i Bal{e III. Jedino je za
postavqawe igumana u crkvi Svetog Petra u
Skadru i crkvi Svetog Mihaila u Ulciwu bilo
potrebno odobrewe mleta~kog kneza Skadra.
Zauzvrat, barskoj nadbiskupiji, ostalim biskupi-
jama, opatijama i crkvama priznato je uìvawe
starih prava na despotovoj teritoriji.
4
Odnosi izme|u dve hri{}anske crkve u Zeti
bili su, uglavnom, korektni. Zauzet ve}im
77
3
J. Valentini, Acta Albaniae Veneta saeculorum XIV et XV (daqe: Acta
Albaniae Veneta) Pars II, Tomus XII, Palermo-Napoli-Roma-Venezia-Mnchen
1971, 230-241 /N
o
3037/, 265-266 /N
o
3061/; S. Ljubi}, Listine o odno{ajih
izme|u Ju`noga Slavenstva i Mleta~ke republike (dalje: Listine), IX, Zagreb,
1890, 7-14
4
Acta Albaniae Veneta, Pars II, Tomus XII, 286-291 (N
o
-3075); Listine, IX, 14-
brigama u Srbiji, \ura| Brankovi} je naloìo
1428. svetomihoqskim seqacima da prihvate
vlast mleta~kog kneza u Kotoru.
5
Iako su ostali
u sastavu kotorskog distrikta, nisu èleli,
kako su izjavqivali, "da napuste pod~iwenost
veli~anstvenom gospodinu \ur|u Vukovi}u".
Ina~e, dugo nema vesti o kalu|erima u Svetom
Mihailu. Tek 1431. pomiwe se monah Roman, ~iji
je otac dobio od mitropolita u ba{tinu jedan
teren u metohiji Svetog Mihaila.
6
I na rimokatoli~koj strani bilo je raznih
problema. Ve} uveliko su se sporili barski nad-
biskup i kotorski biskup oko nadle`nosti nad
rimokatoli~kim parohijama u Srbiji. Ranije,
pod Nemawi}ima, dok je Kotor bio u sastavu
srpske dràve, kotorski biskup imao je juris-
dikciju nad tim parohijama. Me|utim, 1420. pot-
pao je pod vlast Venecije i kotorski biskup
postao je wen eksponent. Kada su 1423. sklopili
mir srpski despot i Mleta~ka republika,
kotorska op{tina je zatraìla od vlasti u
Veneciji da posreduju kod despota, kako bi
kotorski biskup ostvario svoja prava u Srbiji.
Mleta~ka vlada je 4. maja 1424. obe}ala da }e to
u~initi, ako despotov poslanik do|e u Veneciju.
Kotorani su mnogo dràli do svojih molbi,
pogotovo {to se u jednom aktu iz 1426. pomiwe da
novobrdske crkve Svete Marije i Svetog
Nikole pripadaju Barskoj dijecezi.
7
Kotorskom
biskupijom je od 1429. do 1453. upravqao Mle-
78
Mom~ilo Spremi}
5
J. Stjep~evi}, Kotor i Grbalj, Split 1941, 114-115
6
I. Boì}, Selo Bogda{i}i, 42
7
N. Jorga, Notes et extraits pour servir a l'histoire des Croisades au XV siecle,
II, Paris 1899, 25 nap. br. 2
~anin Marin Kontarini, energi~an prelat, iza
koga je stajala mo}na Mleta~ka republika. Ve}
1431. popisao je crkvena dobra u Kotoru, uvode}i
red u crkvene finansije, ~ime je u~vrstio mater-
ijalni poloàj crkve, ne prezaju}i ni od sukoba s
kotorskom vlastelom. Gradsko zakonodavstvo
pot~inio je svome uticaju, tako da je imao glavnu
re~ u gradu, u kome su se kneèvi smewivali svake
godine. âk je jedno vreme obavqao du`nost
kneza. Imao je lepe prihode iz Grbqa, u kome je
posedovao znatne povr{ine zemqe. Nasuprot
wemu, iako vi{eg crkvenog zvawa, barski nad-
biskup bio je bez ve}eg uticaja. Biran iz redova
doma}ih qudi, sa malim prihodima, ~esto je bio
zauzet sitnim gradskim sukobima. Ali, drào se
doma}e tradicije i saradwe s okolnim
pravoslavnim ìvqem. Uz to, i posle 1420. bio je
podanik srpskog vladara; zato je despot mogao
biti wemu vi{e naklowen.
8
Kada su 1435. godine u Smederevu re{avana
sporna pitawa u Zeti izme|u \ur|a Brankovi}a
i Mleta~ke republike, despot je dobio uver-
avawa od mleta~kog pregovara~a Nikole Memo
da je zetski mitropolit stekao svoje posede i
prihode na mleta~koj teritoriji. Ina~e, Senat
u Veneciji potvrdio je trojicu svojih
pravoslavnih podanika za prokuratore srpskih
crkava na Skadarskom jezeru, ali uz ograni~ewe
da ne smeju preduzimati ni{ta bez saglasnosti
mleta~kog kneza u Skadru. \ura| je sa svoje
strane obe}ao Memu da }e pruìti pomo}
79
8
A. Dabinovi}, Kotor pod Mleta~kom Republikom, Zagreb 1934, 134; M.
Spremi}, Odnosi izme|u pravoslavnih i rimokatolika u Srpskoj
despotovini, Crkva Svetog Luke kroz vjekove, Kotor 1997, 240-241, 247
kotorskom biskupu da obnovi prava nad rimoka-
toli~kim crkvama u Srbiji, ali je ostavio papi
da re{i da li ta prava i prihodi pripadaju
kotorskom biskupu ili barskom nadbiskupu. U
ugovor, sklopqen 14. avgusta 1435. u Smederevu,
u{lo je i despotovo obe}awe da }e pruìti
podr{ku kotorskom biskupu da mu se isplate i
raniji prihodi, ako papa re{i spor u wegovu
korist. Nije poznat odgovor rimskog pape
Evgenija IV. (14311447.). Ako je re{io taj spor,
onda je to sigurno bilo u korist biskupa u
Kotoru, kako zbog istorijskih prava kotorske
dijeceze, tako i zbog Marina Kontarini, svog
odanog pristalice.
9
Nastoje}i da rimokatoli~ke crkve i wihove
posede u Srbiji veè za kotorsku dijecezu,
Marin Kontarini je odre|ivao svoje vikare u
Despotovini. Jo{ 20. juna 1435. odredio je za ge-
neralnog vikara u Srbiji jawevskog sve{tenika
Andriju Ke~evi}a, ali je on odbio du`nost,
navode}i da je zauzet mnogim svojim i poslovima
"gospodina despota Ra{ke", za koga je, dakle,
radio. Kotorski biskup morao je brzo i uporno
da radi, jer je u jesen 1435. jedan barski
prezviter traìo od pape da mu pripadne prihod
"rektorija" od novobrdskih crkava Svetog
Nikole i Svete Marije.
10
Onda je Kontarini 26.
novembra 1435. napisao privilegiju "prezbiteru
Tanu{u, stanovniku Novog Brda, kotorske dije-
80
Mom~ilo Spremi}
9
Tekst Smederevskog ugovora: Acta Albaniae Veneta, Pars II, Tomus XV,
147-158 (N
o
3681); Listine, IX, 80-85. Up. M. Spremi}, Srpsko-mleta~ko
razgrani~ewe u Zeti 1435. godine, Sredwovjekovna istorija Crne Gore
kao poqe istraìvawa, Podgorica 1999, 375
10
P. Lukcsics, Diplomata pontificusm seac. XV, II, Budapestini 1938, 134 (No
390)
ceze", odrediv{i ga za svoga vikara "nad svim
crkvama u krajevima Novog Brda i Srbije". Dao
mu je prava da upravqa crkvama i klirom, da
prima tu`be, isle|uje, donosi presude i da,
povremeno, zamewuje biskupa u vizitacijama. Za
sebe je rezervisao pravo apelacije i podele
crkvenih poloàja i poseda. Istovremeno, opoz-
vao je sve ranije prokuratore, odrediv{i
Tanu{a za svog generalnog i specijalnog proku-
ratora, s ovla{}ewem da ubire od crkava i
sve{tenstva prihode koji pripadaju biskupu.
Garantovao mu je da }e priznati sve wegove
ra~une o prikupqenim prihodima. Ali, i s
Tanu{om je i{lo te{ko. Jedva je primio novu
du`nost, i na woj nije ni{ta u~inio. O~igledno,
novobrdski sve{tenici nisu rado prihvatali
du`nost od biskupa iz mleta~kog Kotora. U
Srbiji je bilo sve mawe Kotorana, a najbrojniji
stanovnici u latinskim kolonijama bili su
Dubrov~ani, koji nisu bili nakloweni ni
Kotoru ni wegovoj gospodarici Veneciji. Zato
je Marin Kontarini 24. maja 1436. odredio za
svoga prokuratora mleta~kog plemi}a Antonija
Mema, naloìv{i mu da ode kod despota \ur|a i
isposluje za kotorsku biskupiju prava nad
rimokatoli~kim crkvama u Srbiji, me|u kojima
je posebno naveo novobrdske. Jo{ mu je naloìo
da ubire odgovaraju}e da`bine, kako za pro{la
tako i za sada{wa i budu}a vremena.
11
Imenuju}i
mleta~kog plemi}a za svoga prokuratora, ko-
torski biskup je nastojao da pot~ini sebi
81
11
I. Boì}, O jurisdikciji kotorske dijeceze u sredwovjekovnoj
Srbiji, Nemirno pomorje XV veka, Beograd 1979, 23-25
rimokatoli~ke crkve u Srbiji uz pomo}
mleta~ke vlasti.
Za to vreme, uveliko su tekli pregovori o
uniji izme|u isto~ne i zapadne crkve.
Vizantijski car Jovan VIII. Paleolog (14251448.)
re{io je da pribegne posledwem sredstvu, da bi
dobio toliko obe}avanu zapadnu pomo}. Posle
"Velikog raskola" (13781417.), rimokatoli~ka
crkva je, izborom pape Martina V. 1417, bila u
jedinstvu. Wegov naslednik Evgenije IV. bio je u
sukobu sa Bazelskim saborom (14311447.), koji
je bio posve}en reformi crkve. Bazelski
sinodisti su istakli da je sabor iznad pape, a
wihova ekstremna struja je ~ak pomiwala crkvu
bez pape.
12
Kako su i papa i bazelski prelati
èleli obnovu jedinstva hri{}anske crkve,
poveli su pregovore o uniji s Vizantincima
i drugim isto~nohri{}anskim narodima.
Evgeniju IV. unija je bila potrebna prvenstveno
zbog sopstvenog prestià. Po poreklu Mle~anin
i biv{i papski legat na Levantu, dobro je poz-
navao isto~ne, pa i balkanske prilike.
13
Sazvao
je sabor u Ferari, koji je potom premestio u
Firencu. Posle dugih i mu~nih rasprava,
Grci su pristali da se sporna pitawa re{e
u skladu sa shvatawima rimokatoli~ke crkve.
Zadràvaju}i svoj crkveni obred, priznali su,
neodre|eno formulisan, papski primat i unija
je sve~ano objavqena 6. jula 1439. godine.
82
Mom~ilo Spremi}
12
O Bazelskom saboru: J. Haller, Consilium Basiliense. Studien und
Dokumente, I - VIII, Basel 1896-1936; Monumenta Conciliorum generalium
saeculi decimi quinti. Concilium Basiliense, Scriptorum, t. I, Vindobonae 1857
13
O pontifikatu Evgenija IV: L. v. Pastor, Geschichte der Ppste im
Zeitalter der Renessance, I, Freiburg im Breisgau 1926, 295-368
Srbe su pozvali na unijatski sabor i zapadwaci
i Vizantinci. Na putu za Carigrad, kod despota
\ur|a boravili su 1433. predstavnici Bazelskog
sabora, a u~eni dubrova~ki dominikanac Jovan
Stojkovi}, profesor pariskog teolo{kog fakul-
teta, nastojao je da u Bazel dovede predstavnike
Srbije i Bosne. Car Jovan VIII. Paleolog je 1436,
preko specijalnog ambasadora, zatraìo je despota
\ur|a da uputi predstavnike na papin sabor.
Despot je, me|utim, poziv odbio.
14
Na sabor u Firencu stigao je, me|utim,
kotorski biskup Marin Kontarini. Pre polas-
ka, naimenovao je Vincenta Mariju "Dabichiusa", za
"spoqneg" vikara Srbije, dav{i mu ve}a
ovla{}ewa nego obi~no. Istovremeno je
zatraìo da despota \ur|a da se rimokatolici-
ma vrate crkve koje su oduzeli Ra{ani, posebno
zahtevaju}i da vikari slobodno obavqaju
du`nost u Despotovini.
15
Ina~e, na saboru u
Firenci istakao se kao odlu~an protivnik
bazelskih sinodista, a veliki pristalica pape
Evgenija IV. Uostalom, obojica su bili
Mle~ani. Po povratku u Kotor, sigurno se zala-
gao za sprovo|ewe unije u ìvot. I ona je u Zeti
dala neke rezultate. U pravoslavni manastir
Pre~ista Krajinska, po nalogu Rima, po~eli su
da stiù unijatski prelati gr~kog i arbana{kog
porekla.
16
83
14
M. Spremi}, Srbi i florentinska unija crkava 1439. godine, Zbornik
radova Vizantolo{kog instituta, 24-25 (1986) 413-421
15
D. Farlati, Illyricum sacrum, VI, Venetis 1800, 463
16
I. Boì}, Albanija i Arbanasi u XIII, XIV i XV veku, Glas Srpske
akdemije nauka i umetnosti, CCCXXVIII, Odeqewe istorijskih nauka,
kw. 3, Beograd 1983, 88.
Bilo je to vreme prvog turskog osvajawa
Despotovine. Po{to Zeta nije bila teritori-
jalno vezana za rati{te, despot \ura| je
doplovio do we, poku{avaju}i da odatle orga-
nizuje borbu protiv Turaka. Iako je proveo na
obali, oko Budve i Bara, nekoliko meseci, od
avgusta 1440. do aprila 1441, nije uspeo ni{ta da
postigne. Po{to su Turci ucenili wegovu
glavu, pobegao je u Dubrovnik.
17
Pored raznih
peripetija koje su ga sna{le, sukobio se i sa
zetskim mitropolitom. Bio je to Jeftimije, dok
se ne moè ta~no utvrditi ko je bio wegov
prethodnik. Jedino se zna da je do po~etka XV.
veka na toj du`nosti bio Arsenije, a posle wega
David. Zna se jo{ da je episkop Budve krajem
1433. i{ao despotu.
18
Bio je to, bez sumwe,
pomenuti Jeftimije, kome je \ura| poverio
upravu nad Budvom, da bi mogao lak{e da ost-
varuje svoja prava na grbqanskim solanama i na
posedima Svetomihoqske metohije. Po{to u
manastiru Sv. Mihaila nije vi{e bilo monaha,
slu`bu u prevla~kim crkvicama Sv. Marije i
Sv. Nikole obavqao je sve{tenik Bogi{a
Radakovi} iz Gorweg Grbqa. Mitropolit mu je
davao sredstva za vosak, uqe i tamjan, a despot mu
je, posebnom poveqom, ustupio zemqi{te na
kome su se nalazile te dve crkve. Od toga
zemqi{ta, koje se moglo zasejati sa pet stara
ìta, Bogi{a se izdràvao. Tako su funkciju
glavne manastirske crkve preuzela dve pre-
84
Mom~ilo Spremi}
17
M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994,
241-251
18
Historijski arhiv u Dubrovniku (daqe: HAD), Acta Minoris Consilii, VI, 92
vla~ke crkvice, a kalu|ere je zamenio mirski
sve{tenik.
Beè}i iz Zete, despot je zarobio mitro-
polita Jeftimija i poveo ga sa sobom u
Dubrovnik. Drào ga je u zatvoru, a kada je jula
1441. napu{tao grad, mitropolit je uspeo da sa
broda pobegne. Posle nekoliko dana, dobio je
dvomese~ni azil u Dubrovniku, a onda se vratio
u Budvu. U woj se ve} oktobra 1441. pomiwao kao
kastelan, koji je, zajedno sa svojim savetnicima
i najamnicima, gospodario gradom.
19
Ima
nagove{taja da se pona{ao osiono. Ba{ u okto-
bru u Dubrovniku su podneli tu`bu protiv wega
jedan Italijan i jedan Kor~ulanin, izjaviv{i da
im je u Budvi oduzeo usoqeno meso i uqe,
proceniv{i ih, sa svojim savetnicima, po svojoj
voqi.
20
On, me|utim, nije èleo da Budvu preda
ni Stefanu Vuk~i}u ni Veneciji, iako mu je ona
obe}avala nagradu. Ipak, nije dugo gospodario
gradom. Predali su ga Mle~anima 1. avgusta
1442. sami gradski predstavnici. Mitropolit se
povukao u Pre~istu Krajinsku, gde su naj~e{}e
boravili i wegovi prethodnici. Istovremeno
sa predajom Budve, Kotorani su poseli celu
Svetomihoqsku metohiju.
21
U takvim crkvenim prilikama, u Zeti je
provodila posledwe dane Jelena, "gospo|a
Lena", k}i kneza Lazara. U dru{tvu duhovnika,
85
19
I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila 88-90; J. Stjep~evi},
Kotor i Grbalj 56, 110; S. ]irkovi}, Herceg Stefan Vuk~i} Kosa~a i wego-
vo doba, Beograd 1964, 51; J. Tadi}, Promet putnika u starom Dubovniku,
Dubrovnik 1939, 82-83; M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije Srpske
crkve u sredwem veku, Beograd 1985, 138; Ista, Posedi i privilegije
Srpske crkve u Budvi, Istorijski ~asopis, 35 (1988) 31-38
20
HAD, Lamenta de foris, XV, 36
21
I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila, 89
u~enih monaha, za koje su pobo`ni qudi vazda, a
osobito pred smrt, posebno vezani. Do tada je
dosta preturila preko glave. Ve} je pomenuto da
se sporila s Mle~anima, pa i ratovala. Oko 1385.
udala se za \ur|a II. Stracimirovi}a, a ve} 1389.
do~ekala je smrt oca, kneza Lazara.
22
Kao mlada
èna, u ~etvrtoj deceniji ìvota, 1403. sahranila
je muà, a samo dve godine kasnije majku Milicu,
monahiwu Jevgeniju, a potom shimonahiwu
Jefrosiniju.
23
Dubrov~ani su joj ve} 1405. pisali
kao "slavnoj i velmo`noj gospo|i".
24
Po wihovim
re~ima, bila je "mudra i plemenita èna", u
stvari èna jake voqe i velike upornosti. Osim
toga, bila je izuzetno obdarena, istan~anog ukusa
i dobro poznate ~vrstine, sli~na svome bratu
despotu Stefanu. Bila joj je strana sitna politi-
ka svoga muà i wegovo sporazumevawe s
Venecijom, jer nije èlela da ìvi kao mleta~ki
penzioner. Zato je do{la do punog izraàja tek
kao udovica. Opiru}i se {irewu Venecije, zajed-
no sa sinom, ve} 1405. zagazila je u rat. Na wegov-
om po~etku, Mle~ani su ucenili wenu i glavu
Bal{e III. sa 2000 dukata.
25
U jeku sukoba, Bal{a
III. se 1407. oènio Marom, k}erkom arbana{kog
gospodara Nikete Topije. Brzo je dobio k}er,
kojoj je, po majci, dao ime Jelena.
Iscrpquju}i rat s Mle~anima, naterao je
Jelenu da se prikloni pregovorima. Poput svoje
86
Mom~ilo Spremi}
22
Wen sin Bal{a III. imao je 1403, kada mu je umro otac, 17 godina, {to
pokazuje da je najverovatnije ro|en 1386. Istorija Crne Gore (daqe:
Ist. C. G.), II/2, Titograd 1970, 86 (I. Boì}).
23
M. Purkovi}, Kada se pokalu|erila kwegiwa Milica? Ju`ni pregled
13 (1939) 332-336
24
Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma (daqe: Poveqe i
pisma) I, Beograd-Sremski Karlovci 1929, 385-386
25
Listine, V, 60, 67-69
majke, kwegiwe Milice, koja je, u ime sina, i{la
sultanu, re{ila je da po|e u Veneciju. Krenula
je u prole}e 1409, ali se, zbog nesigurnog puta,
zadràla u Dubrovniku oko dva meseca. U
Mletke je stigla krajem jula i odmah su je prim-
ili najvi{i predstavnici vlasti. Senatori su
utvrdili da je "vrlo siroma{na", jer je, zbog
dugog puta, sve potro{ila. Davali su joj, na ime
izdràvawa, po tri dukata dnevno, i u Veneciji
je ostala puta tri meseca. Krajem oktobra sklo-
pila je mir i, zajedno s mleta~kim pred-
stavnikom, zaklela se na jevan|equ da }e ga
po{tovati. Zatim se, preko Dubrovnika, u kome
je dobila bogate poklone u vrednosti od 100
dukata, krajem 1409. vratila u Zetu.
26
U woj,
me|utim, i daqe nije bilo mira.
Dok je jo{ trajao Prvi skadarski rat, Jelena
se 1411. udala za bosanskog vojvodu Sandaqa
Hrani}a. On je u decembru iste godine napustio
svoju prvu ènu Katarinu, sinovicu Hrvoja
Vuk~i}a. Kada je po{la novom muù, Jelena je
imala ~etrdesetak godina. Nije poznato da li se
Sandaq zbog we rastavio od prve ène. Ali,
~iwenica je da se odmah po odlasku Katarine
oènio Jelenom. Ima ne{to nedoku~ivo u
odnosima vojvode i Bal{i}a udovice. Po stu-
pawu u brak, ostali su zajedno skoro ~etvrt veka,
sve do Sandaqeve smrti. Udajom za najmo}nijeg
~oveka Bosne, Jelena je popravila svoj materi-
jalni poloàj. Wen novi brak bio je, bez sumwe,
i politi~ki. Do tada najopasniji protivnik
Bal{e III, postao je wegov o~uh i za{titnik.
87
26
M. Purkovi}, K}eri kneza Lazara, Melburn 1957, 82-83
Sandaq je vazda bio pa`qiv i dare`qiv prema
Jeleni. Ostavqaju}i u maju 1413. poklad u
Dubrovniku, predvideo je da ga moè podi}i ako
za wim ostane "ili sin ili devojka koje bi imao
s re~enom gospo|om Jelenom", {to pokazuje da se
nije iskqu~ivala mogu}nost da wih dvoje imaju
dece.
27
U svakom slu~aju, Jeleninim odlaskom u
Bosnu, u Zeti je ostao da vlada Bal{a III, i daqe
veran idejama svoje majke. A te ideje su bile da je
Zeta nerazdvojni deo nekada{weg Srpskog
carstva, i da se mora, kad god je to mogu}e,
naslawati na zemqu srpskog despota. Samo dve
godine po odlasku majke, Bal{a III. se oènio,
po drugi put, Boqom, k}erkom arbana{kog
gospodara Koje Zakarije. Ali, uskoro je do~ekao
veliku nesre}u: 1415. umro mu je sin jedinac.
Tako je Jelena sahranila unuka, a dinastija
Bal{i}a ostala je bez mu{kog naslednika. Ta
smrt je izmenila istoriju Zete u narednim
decenijama.
Najteì dan u ìvotu Jelene Bal{i} bio je
28. april 1421. godine, kada joj je umro sin je-
dinac Bal{a III. Nema ve}e nesre}e nego kada
roditeq do~eka da sahrawuje ro|eno dete.
Upravo to se dogodilo Jeleni. Uz to, wen sin je
umro kao mlad ~ovek, od oko 35 godina. Jelena se
dràla za{tite mo}nog vojvode i ne`nog muà,
koji je preuzeo brigu o Bal{inim k}erima.
Najstariju unuku, koja je, kao {to je pomenuto,
nosila babino ime, Jelena i Sandaq su 1424.
udali za Sandaqevog sinovca Stefana Vuk~i}a,
budu}eg vojvodu i hercega.
88
Mom~ilo Spremi}
27
Poveqe i pisma I, 359
Dubrov~ani su, po posebnom ceremonijalu,
pripredili vojvodi Sandaqu i Jeleni sve~ani
do~ek prvih dana februara 1426. godine. Tom
prilikom, Jelena je prisustvovala najve}oj
sve~anosti u Dubrovniku, proslavi Svetog
Vlaha.
28
U zvani~noj prepisci, Dubrov~ani su
isticali da je ne samo supruga "gospodina
vojvode Sandaqa" ve} i "k}i gospodina kneza
Lazara". Ali, ve} u julu 1427. iznenada je umro
despot Stefan, sin kneza Lazara i wen brat.
Uteha joj je mogla biti {to je na srpski presto
do{ao wen sestri} \ura|, koji je uvek bio
pa`qiv prema woj. Naro~ito kada se na{la u
nevoqi. A ona je nastupila ve} 1435, kada je umro
vojvoda Sandaq. Sudbina joj je dodelila da
sahrani i drugog muà. Zamorena ìvotom, nije
nastavila wegovu politi~ku borbu, ve} je vi{e
mislila na neumitni kraj. Ostavila je Bosnu i
ve} 1435. spustila se na Primorje, verovatno u
Novi.
29
Kao da je nameravala da posledwe dane
provede u Dubrovniku i u wemu podigne malu
pravoslavnu crkvu, u kojoj }e biti wen grob.
Nastoje}i da dobiju Novi, Dubrov~ani su 1434.
nameravali da zauzvrat ponude Sandaqu da u
wihovom gradu podigne pravoslavnu crkvu i dom
za stare i nemo}ne. Vojvoda se nosio tom mi{qu,
ali ga je smrt pretekla. Zato je gospo|a Jelena u
septembru 1435. zamolila sestri}a \ur|a da se
zaloì kod Dubrov~ana da joj dozvole da, van
gradskih zidina, podigne pravoslavnu crkvicu, u
kojoj }e biti sahrawena. \ura| je podrào wenu
89
28
Vladimir ]orovi}, Sandaq Hrani} u Dubrovniku 1426, Bratstvo, 17
(1923) 102-107; J. Tadi}, Promet putnika u starom Dubovniku, 114-117
29
Sima ]irkovi}, Herceg, 17-19
molbu, ali su ga Dubrov~ani odbili. Pravdali
su se da dozvolu tobo` ne mogu dati bez papinog
odobrewa.
30
Borave}i na Primorju, Jelena je, preko
Konavala i Cavtata, u novembru 1436. do{la u
Dubrovnik da ostavi u depozit svoj nakit. Bile
su to min|u{e, jedne s biserima i rubinima,
druge s rubinima i safirima, kao i ukras za
glavu ("vena~ac"), s biserima, rubinima i
safirima. Mada su Dubrov~ani izjavqivali da
moè do}i da ìvi u wihovom gradu, ona se
vratila u Novi.
31
U Dubrovniku je i kasnije
zalagala novac i skupoceno posu|e, ali nikada
nije do{la da u wemu stalno ìvi.
32
U Bosni je
bila vezana sa Sandaqa. Kako wega vi{e nije
bilo, a sa wegovim sinovcem Stefanom
Vuk~i}em imala je raznih nesporazuma, nastani-
la se u Zeti, za koju je bila vezana tokom celog
ìvota. Re{ila je da joj u Zeti bude i grob.
Jelenu su u Zeti vezivale uspomene iz mla-
dosti za srpske crkve, ve} prili~no opustele, na
obalama i ostrvcima Skadarskog jezera.
Obnovila je zapu{tenu crkvu Svetog \or|a na
Skadarskom ostrvcu Gorici (Brezovici ili
Be{ki) i podigla novu crkvu, posve}enu
Bogorodici, u kojoj je èlela da bude sahrawe-
na.
33
Zbog teku}ih poslova, deo novca iz dubro-
va~kog poklada prenela je u Kotor. Kao pro-
tivnik Mle~ana, podràvala je vojvodu Stefana
Vuk~i}a, koga je nazivala "sinom bez greha", tj.
90
Mom~ilo Spremi}
30
M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, 189
31
Poveqe i pisma, I, 391-392
32
Isto, I. 393-394
33
Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, I, Beograd-Sremski
Karlovci 1902, 88
posinkom, pri zauzimawu Zete. Nije poznato da
li je odràvala veze s despotom \ura|em, koji je
nesiguran i bespomo}an, plutao na obali tokom
1440. i 1441. godine. On je, naivno i lakoverno,
prepustio krajem 1441. Mle~anima svoje pre-
ostale posede u Zeti. Jelena je bila odlu~nija i
nepopustqivija prema wima.
Zadu`bina Jelene Bal{i} na Gorici,
posve}ena Bogorodici, je mala jednobrodna
crkva, sa jednom od najlep{ih fasada toga doba.
Sva u plemenitim razmerama, s goti~kim
ose}ajem odnosa izme|u krova i tela hrama,
ostavqa utisak otmenosti. Zapadwa~ki gra-
diteq je jo{ uvek koristio romani~ke lukove,
tako da je celo zdawe skladno i gospodstveno.
[to se ti~e hrama Sv. \or|a na Gorici, pret-
postavqa se da je bio zadu`bina \ur|a II.
Stracimirovi}a.
34
@eqa Jelenina je bila da manastir Svetog
\or|a na Gorici, uz wenu novu Bogorodi~inu
crkvu, postane pravoslavno kulturno sredi{te.
Okupqala je duhovnike, ~vrsto vezane za
nemawi}ku tradiciju i srpsku crkvu. Pred kraj
ìvota, postala je stoèr oko koga se okupqao
taj svet. Ona sama, sva u mislima na duhovne
vrednosti, koje "nisu od ovoga sveta", posvetila
se ispovedawima i razgovorima s monasima. U
toj sredini najzna~ajniji je bio Nikon
Jerusalimac, Jelenin duhovnik.
O Nikonu Jerusalimcu malo se zna, kao i o
svakom smernom podvi`niku. Poznaje se samo
poneko wegovo sa~uvano delo. U manastiru
91
34
Ist. C. G, II/2, 483-486 (V. \uri})
Savini ~uva se [estodnevnik, koji je 1439/40.
prepisao "smerni Nikon Jerusalimac". U tome
Zborniku, osim [estodnevnika, nalazi se vi{e
vizantijskih spisa, uglavnom isihasti~ke
sadrìne, u srpskom prevodu, kao i neki tek-
stovi na gr~kom jeziku.
35
Jo{ je zna~ajniji
Gori~ki zbornik koji je Nikon pisao 1441/42. u
Jelenininoj zadu`bini Svete Bogorodice na
Gorici. Najpre sadrì prepisku Jelene i
Nikona, u kojoj on izlaè u~ewe crkve o raznim
dogmatskim i uop{te teolo{kim pitawima.
Pri tome se pokazuje kao dobar znalac biblijskih
tekstova i patristi~kog predawa.
36
Daqe pi{e
o Jeleni i wenim precima, kao primeru sve-
tosti, koriste}i gra|u srpskih rodoslova i
letopisa, ìtije Svetog Simeona od Stefana
Prvoven~anog i @itije Svetog Save od
Teodosija. Posle toga dolazi ustav za monahe,
napisan po nalogu Jelene, za wenu zadu`binu
Svete Bogorodice Gori~ke, a onda Povest o
jerusalimskih crkvama i mestima u pustiwi,
namewen tako|e kwegiwi. Sledi ispovedawe
vere, molba za opro{taj ako se pri pisawu
gre{ilo i pozdrav. Kraj ~ini pismo "smerne
Jelene", u kome potvr|uje da je primila delo
svog duhovnika Nikona, kao "bogonadahnuti"
dar, koji prilaè "hramu presvete Vladi~ici
na{oj Bogorodici" u Gorici.
Nikonovi i Jelenini sastavi posve}eni su
teolo{koj problematici. Jelenu je, na primer,
92
Mom~ilo Spremi}
35
\. Radoji~i}, Izve{taj o radu na prou~avawu starih srpskih rukopisnih
i {tampanih kwiga, kao i drugih starina, Istorijski ~asopis, 2 (1949-
1950), Beograd 1951, 332-333
36
\. Radoji~i}, O smernoj Jeleni i njenom otpisaniju bogoljubnom, Delo 5
(1958) 594
zanimalo za{to se klawamo ikonama i krstu,
koji su "delo ruku qudskih", na {to se nadovezu-
je Nikonov dogmatski traktat o po{tovawu
svetih koji su predstavqeni na ikonama.
Pravila "skitska" napisana su u duhu mona{ke
isihasti~ke literature, koju je Nikon odli~no
poznavao. îtav Zbornik je posve}en spasu
du{e, kroz vrlinu i dobra dela, koja dovode do
svetosti i oboèwa. Kroz teoriju i praksu,
izloèna je vizantijska asketska etika.
Zadivquje Jelenino veliko teolo{ko znawe.
Ona je duboko preìvqavala odnos prema reli-
gioznom idealu ìvota, javqa se kao mistik,
zaokupqena "sveto{}u ~istog i netelesnog pre-
bivawa". Nezadovoqna ovozemaqskim ìvotom,
isti~e da je on "èqewa bogatstva i sujetna
slava, a ujedno i slasti", {to onemogu}ava
uzdizawe ka boànskoj svetlosti. Kod we se
javqa jedan od osnovnih problema vizantijske
aksiologije ìvqewa.
Nikon je daleko u~eniji. Mistikisihast, on
je odli~no poznavao patristiku, isihasti~ku
kwièvnost ali i prirodne nauke svoga doba.
Kao i drugi vizantijski mislioci, odan je
hri{}anskoj vekovnoj tradiciji. On traì
potvrdu svojih misli u autoritetu poznatih sve-
taca, crkvenih otaca. Vrednost misli je u
drevnosti, da se one potvrde u vekovima. Wegova
odlika je u ~uvawu kontinuiteta duhovne kul-
ture, koja razbija okvir vremenskog i pros-
tornog i osvaja ve~nost. Za razumevawe wegove
Povesti o jerusalimskim crkvama potrebno je
dobro poznavawe biblijske istorije i geografije.
93
Wegov tekst je te~an poetski sastav, misaona
lirika, pun stilskih figura i retorskih
obrta.
37
Gori~ki zbornik je svedo~anstvo prisustva
vizantijskog isihazma u sredwovekovnoj Zeti. U
Srbiji kneza Lazara i wegovih naslednika isi-
hazam je bio op{te priznati ideal duhovnosti.
38
Nikon Jerusalimac, starac i duhovnik Jelenine
zadu`bine, nije bio ni prvi ni jedini isihast u
Zeti krajem sredweg veka. Ali, bio je jedan od
naju~enijih. Duhovno je oblikovao kwegiwu
Jelenu, izuzetno obrazovanu osobu. Kao {to su
bile otmene wene stvari, haqine od plemenite
materije, dragocenosti od zlata, bisera i dragog
kamewa, tako su bila otmena i tanana wena
pisma upu}ena duhovniku Nikonu.
Nikon Jerusalimac potpisao se na Gori~kom
zborniku jednom gr~ki, i to tajnopisom, a drugi
put srpski. U wegovoj Povesti o jerusalimskim
crkvama ima veliki broj gr~kih re~i ili
grcizama, a upadqivi su elementi gr~kog pisama
u wegovom }irili~kom duktusu. Osim toga, u
celom Gori~kom zborniku ima gr~kih pale-
ografskih, i to minuskulnih i kurzivnih eleme-
nata. Uostalom, u [estodnevniku iz Savine ima
gr~kih tekstova. Sve to svedo~i o gr~kom poreklu
94
Mom~ilo Spremi}
37
\. Sp. Radoji~i}, Antologija stare srpske knjièvnosti XI-XVIII veka, Beograd
1960, 184-187, 341-343; isti, Tvorci i dela stare srpske kwièvnosti,
Titograd 1963, 248-250; M. Ka{anin, Srpska kwièvnost u sredwem
veku, Beograd 1975, 438-443; Ist. C. G. II/2 18-190 (I. Boì}); Isto 372-
380 (D. Bogdanovi}); D. Bogdanovi}, Istorija stare srpske kwièvnos-
ti, Beograd 1980, 222-224; \. Trifunovi}, Dve poslanice Jelene
Bal{i} i Nikonova "Povest o jerusalimskim crkvama i pustiwskim
mestima", Kwièvna istorija, V/18 (1972) 289-327
38
Jeromonah Amfilohije, Sinaiti i wihov zna~aj u XIV i XV veku,
Manastir Ravanica, 1381-1981, Spomenica o {estoj stogodi{wici,
Beograd 1981, 101-134
Nikona Jerusalimca. On je boravio u
Jerusalimu, na Sinaju i u Egiptu, a mogao bi
biti starac srpskog manastira Svetih
Arhan|ela u Jerusalimu. Nije slu~ajno do{ao u
Zetu, jer je metoh toga manastira bio manastir
Svetog Nikole na Vrawini. Izgleda da je Nikon
uzeo stroè mona{ke oblike ìvota, jer je
Jelenin testament, pisan 25. novembra 1442.
"rukom duhovwago oca starca Nikandra
Jerusalimca". Problem drugog imena re{ava se
pretpostavkom da je Nikon u me|uvremenu uzeo
veliku shimu, kada kalu|er ponovo mewa ime.
NikonNikandar javqa se 1454. u manastiru
Svetog Nikole na Vrawini, i posledwi put 23.
novembra 1468. kao proiguman toga manastira.
Ako je u pitawu jedna li~nost, NikonNikandar
doìveo je duboku starost. Bio je jedan od
mnogih Grkamonaha, izbeglica, koji je na{ao
uto~i{te u Srbiji. Ba{ u wegovo vreme bilo je
obrazovanih i u~enih gr~kih izbeglica, koji su
postali srpski pisci.
Nikon, monahisihasta, na{ao se u Zeti u
neposrednom susedstvu Latina. Oni su odbaci-
vali celokupan isihazam, ~ak su ga smatrali
zabludom i ludo{}u. Za isto~nohri{}anski
svet, prite{wen izme|u islama i rimokatoli-
cizma, on je bio pitawe duhovnog opstanka.
îwenica da je Jelena Bal{i}, kraj samih
Latina, stvorila sredi{te pravoslavne
duhovnosti ipak svedo~i da su dva hri{}anska
pogleda na svet egzistirala jedan kraj drugog.
Bilo je to upravo vreme kada je Jelena
Bal{i} brojala svoje posledwe dane. Po wenom
95
diktatu, kao {to je pomenuto, napisao je wen
testament duhovnik Nikandar u Gori~anima, ne
mnogo udaqenim od Skadarskog jezera. Ostavila
je vojvodi Stefanu Vuk~i}u novac i vredne
stvari, wegovoj èni, a svojoj unuci, Jeleni,
skupocen nakit, kao i poklone wihovoj deci:
sinovima Vladislavu i Vlatku i k}erima
Katarini i Teodori. Uzgred budi re~eno, wena
praunuka Katarina, udajom za Stefana Toma{a,
postala je bosanska kraqica. Posledwe godine
ìvota provela je u Rimu kao vatrena katolki-
wa, dok su joj zarobqena deca, sin i k}er, preve-
deni u islam, zauvek ostali u Turskoj.
39
Gospo|a
Jelena je ostavila zlatnu ikonu sestri Oliveri,
koju su zvali Despina, biv{oj haremskoj robiwi
sultana Bajazita I. Posebnu sumu novca nameni-
la je tro{kovima za pokrivawe zadu`bine
Svete Bogorodice, u kojoj je odredila da bude
sahrawena. Hiqadu dukata namenila je da se
podeli "za moju du{u", kako je rekla, s tim {to
se }e 200 dukata, preko sestre Despine,
utro{iti "da mi se poju leturgije i da se
razdeli milostiwa", a drugih 200 dukata name-
nila je crkvi u kojoj }e biti wen grob, tako|e za
pojawe liturgije i za milostiwu. Crkvi Svetog
\or|a u Gorici ostavila je 90 dukata: 60 za
kupovinu olova da se pokrije, a 30 dukata maj-
storima. Svome duhovniku, starcu Nikandru
ostavila je 50 dukata, kalu|eru Jovanu 40, a popu
Teodosiju 20. Osim toga, darovala je vi{e sve-
tovnih osoba, kao {to je vlastelinka Ruà,
96
Mom~ilo Spremi}
39
\. To{i}, Bosanska kraqica Katarina (1425-1478), Zbornik za istori-
ju Bosne i Hercegovine, 2, Beograd 1997, 73-111, gde je navedena i osta-
la literatura.
o~igledno svoje dvorane, posebno one koji se
dese u vreme wene smrti. Devojkama, koje budu na
samrtnom ~asu, da}e se miraz, koliko bude
mogu}e, a, prema mogu}nostima, i ostaloj
~eqadi. Svoj poklad od 600 dukata kod Baranina
Lovra [igovi}a zave{tala je Bogorodi~inoj
crkvi na Gorici, kao i vinograde, wive i masli-
wake u Baru i solane. Kao ktitore i starateqe
te crkve odredila je unuku vojvotkiwu Jelenu i
wenog sina kneza Vladislava. Ako bi se posle
wene smrti na{ao kakav srebrni sud, wih dvoje
su bili du`ni da priloè toj crkvi, kao i obema
Gori~kim crkvama da prinesu kwige i druge
stvari, koje budu bile potrebne. Na kraju, zak-
lela je vojvodu Stefana i vojvotkiwu Jelenu da
izvr{e sve {to je testamentom odredila.
40
Jelena Bal{i} je umrla po~etkom 1443.
godine, u dubokoj starosti, ve} za{la u osmu
deceniju ìvota. Prvog muà je nadìvela
~etrdeset godina, a drugog skoro deceniju.
Sahrawena u svojoj zadu`bini na Gorici,
oti{la je u jednom gorkom trenutku, kada
uop{te nije postojala srpska dràva. Oti{la
je, me|utim, kao {to je i ìvela: bogato i
otmeno. Wen testament svedo~i o wenim
otmenim stvarima, ali i o gospodskom odnosu
prema rodbini i okolini; on je prava panorama
vlasteoskog ìvota i obi~aja. Tada{we srpsko
plemstvo nije bilo samo bogato i otmeno ve} i
visoko obrazovano, a Jelena je wegov najboqi
predstavnik. Stekla je svetovno obrazovawe na
dvoru svoga oca kneza Lazara, pro{irila ga u
97
40
Poveqe i pisma, I, 394-397
Zeti i Bosni, i uvrstila se u vrhove srpskog
prosve}enog dru{tva. Istovremeno, bila je
duboko pobo`na, stalno okruèna duhovnicima. S
wima se dopisivala, traè}i odgovore na pitawe
kako dolazi do spasewa du{e, kroz vrlinu, koja
dovodi do svetosti. Pripadala je tananom svetu
kome je bilo predodre|eno da nestane.
Dok su kwegiwu Jelenu mu~ili problemi
ìvota, gruba stvarnost pisala je neumitne
stranice istorije. Na Zetskoj obali Mle~ani su
nastavili svoje {irewe. Po{to im se 1. avgusta
1442. predala Budva, 5. avgusta predao se i
Drivast. Vojvoda Stefan Vuk~i} i Venecija
otimali su se o Bar. Sve mo}nijim Mle~anima
pri{ao je i pravoslavni "pop \inak", koji je
stajao na ~elu jednog dela ratni~ke druìne
Mrkojevi}a. Ba{ u toku tih meteà, Jelena je
zauvek sklopila o~i, a 1. aprila 1443. vojvoda
Stefan Vuk~i} potvrdio je da su wegova èna
Jelena i sin Vladislav primili iz dubrova~kog
poklada wene stvari i novac.
41
Ve} u junu te
godine Mle~ani su zauzeli Bar, posev{i tako
celo Primorje od Kotora do Bojane. Venecija,
velika privredna sila, posebno snaàn trgovin-
ski centar, grad od sto hiqada stanovnika, koji
je, kako se tada verovalo, imao najsavr{enije
ure|ewe i najve}u flotu u Sredozemqu, bio je
uzor i snaga pod ~iju su vlast mnogi èleli da
do|u. Pa i gradovi na obali Zete, koji su u XV.
veku imali izme|u 800 i 4000 stanovnika.
Naravno, mleta~ko osvajawe Zete odrazilo se i
na crkvene prilike.
98
Mom~ilo Spremi}
41
Isto, II, 57-58
Ve} 1443. istorijski izvori izri~ito
svedo~e da je metohija manastira Svetog
Mihaila na Prevlaci bila rasturena. Navedeno
je da su weni posedi nekada bili metohija.
42
Sada
su pripadali mleta~kom Kotoru. Pop Bogi{a
Radakovi} iz Gorweg Grbqa sluìo je i daqe u
crkvicama Svetog Nikole i Svete Marije na
Prevlaci, ali je bio u oskudici. Uz pomo}
Crnojevi}a, 1443. dobio je pravo na {est
mleta~kih stara p{enice godi{we. Ba{ 1443.
Budvani su traìli podru~je metohije, s obraz-
loèwem da su u tome kraju solane, a so se pro-
daje u Budvi. Mle~ani su ih odbili, zagaranto-
vav{i Kotoranima da }e ta mesta ostati u sas-
tavu wihovog distrikta.
43
Po{to je 1444. obnovio dràvu, despot \ura|
Brankovi} zatraìo je od Mle~ana da mu vrate
zetska mesta, koja im je ustupio u privremenu
za{titu. Kako su ga odbili, uvideo je da je naseo
na wihova slatkore~iva obe}awa. U me|uvre-
menu, po~etkom 1444, Mle~anima je pri{ao i
Stefanica Crnojevi}. Prilike po pravoslavnu
crkvu nisu bile nimalo lake, ali i daqe nije
bilo jedinstva ni na rimokatoli~koj strani.
Nastavqen je sukob izme|u kotorskog biskupa i
barskog nadbiskupa. U tome sporu, Marin
Kontarini nije uspeo ni{ta da postigne do
Florentinskog sabora. Ako ne pre, a ono sig-
urno po obnovi srpske dràve, barski nadbiskup
vezao se za srpsku stranu. \or|e Pelinovi},
99
42
"Lustiza cum territoriis suis, videlicet Passiglava, Bogdasichi, Lescevichi,
Tombe cum territoriis, que fuerunt de Metochia" G. ^remo{nik, Kotorski dukali
i druge listine, Glasnik zemaljskog muzeja, 33-34 (1922) 153
43
Listine, IX,177; G. ^remo{nik, n. d. 152-155
opat Svete Marije Rata~ke kod Bara, koji je
ina~e poticao iz rimokatoli~ke porodice
Novog Brda i bio odani podanik srpskog
despota, ali je u me|uvremenu pri{ao Veneciji,
pisao je marta 1445. Senatu u Veneciji da je
"Arhiepiskop Bara, ekskomuniciran od Rimske
kurije", proteklih meseci i{ao u Gorwu Zetu i
"tri dana proveo s despotovim vojvodom, kako se
veruje, da bi ne{to izveli protiv va{e
dràve".
44
O~igledno, Marin Kontarini je,
tokom boravka na saboru u Italiji, postigao da
Kurija ekskomunicira barskog nadbiskupa.
Ina~e, za taj poloàj borio se i ambiciozni
opat \or|e Pelinovi}, mole}i mleta~ki Senat
da ga proteìra u Rimu.
45
Ali, ni tamo nije
i{lo lako, jer je, dve godine kasnije, umro papa
Evgenije IV. Za novog poglavara Rimske crkve
izabran je Nikola V. (14471455), poznati
humanist Tomazo Parentuceli (Tommaso
Parentucelli), ~ovek {irokih vidika, kome je
bila strana svaka iskqu~ivost.
Ipak, u Zeti su nastavqena trvewa. Kao {to
je pomenuto, posle mleta~kog preuzimawa Budve
pravoslavni mitropolit povukao se u Pre~istu
Krajinsku, izgubiv{i prihode sa Svetomihoqske
metohije, koje je ubirao mleta~ki knez u Kotoru.
Mitropolit je poku{avao da naknadi prihode na
drugoj strani. Petar Kalu|erovi}, rimoka-
toli~ki paroh Svete Marije na Gorici, u dije-
cezi Sva~a, àlio se 1446. Mle~anima da je
100
Mom~ilo Spremi}
44
M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, 744
45
O \or|u Pelinovi}u: M. Dini}, Za istoriju rudarstva u sredwovekovnoj
Srbiji i Bosni, II, Beograd 1962, 81-82; M. Spremi}, Rata~ka opatija kod
Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta, VIII/1, Beograd 1964, 210-213
"krajinski mitropolit, srpski arhiepiskop,
nasilno zauzeo neke posede te crkve.
46
Izgleda
da je naslednik mitropolita Jeftimija bio
Teodosije, koji se pomiwe pre 1446. godine.
Ina~e, srpski patrijarh, koji je postavqao
zetskog mitropolita, bio je posle 15. juna 1445.
Nikodim, verni saradnik despota \ur|a.
47
Despotov latinski kancelar Nikola de
Arhilupis, mada je ìveo u Smederevu, tih dana
se se}ao kotorskih rimokatoli~kih crkava i
davao im priloge.
48
Sami Kotorani traìli su
1446. dozvolu od Mle~ana da pravoslavne
sve{tenike, koji, navodno, samo ubiru prihode s
crkvenih imawa a ne staraju se o du{ama, zamene
rimokatoli~kim. Mleta~ke vlasti nisu se tome
suprostavqale, samo su savetovale da sve ~ine
"malo po malo i na ve{t na~in", da se ne izrodi
neka nezgoda "zbog mno{tva tih {izmatika".
Takti~ni i oprezni, senatori nisu dozvolili da
upravqawe imovinom pravoslavnih crkava
preuzmu dvojica kotorskih rimokatoli~kih
sve{tenika. Naloìli su kotorskom knezu da
ispuwava obaveze prema pravoslavnom sve{teniku
Bogi{i Radakovi}u, kome su potvrdili povequ
despota \ur|a.
49
Dakle, vlasti u Veneciji,
vi~ne tananoj diplomatiji, zaustavqale su pre-
nagqene poteze Kotorana.
101
46
I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila, 89
47
M. Purkovi}, Srpski patrijarsi sredwega veka, Diseldorf 1976, 150-152
48
O Nikoli Arhilupusu: D. Kova~evi}-Koji}, O biblioteci Nikole iz Kotora,
kancelara na dvoru srpskih despota, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u
Sarajevu (Spomenica Salka Naze~i}a), Sarajevo, 1972, 415-419
49
D. Farlati, Illyricum sacrum, VI, 465. Up. I. Boì}, Selo Bogda{i}i u sred-
wem veku, 81; Isti, O propasti manastira Sv. Mihaila na Prevlaci, 90;
M. Spremi}, Odnosi izme|u pravoslavnih i rimokatolika, 249
Verske prilike u Zeti na{le su se na poseb-
nom isku{ewu 1448, kada je stigla vojska despota
\ur|a Brankovi}a, koji je èleo da povrati
svoja mesta. Pri{li su mu seqaci iz Grbqa i sa
teritorije nekada{we Svetomihoqske metohi-
je. Kotorani su privremeno izgubili kontrolu
nad tim krajevima i zaustavqen je wihov rad na
smeni pravoslavnih s rimokatoli~kim sve{tenici-
ma. Despotu je pri{ao i Stefanica Crnojevi},
pa se krio posle razbijawa srpske vojske pod
Barom. Hranu mu je doturao neki kalu|er
Isaija, kome su Mle~ani, zbog toga, oduzeli
vinograd.
U tim vremenima u Zeti su delovali i popovi
glagoqa{i. Odani Rimskoj kuriji, bili su
ve{ti pobornici {irewa rimokatolicizma, jer
su nudili narodnu slu`bu i propoved na narod-
nom jeziku.
50
Glagoqa{e je dovodio i biskup
Marin Kontarini, ra~unaju}i da }e upotrebnom
narodnog jezika u crkvi pribliìti stanovni{tvu
kotorske okoline latinske obrede i neosetno ih
vezati za rimokatolicizam. Ve} tridesetih god-
ina XV. veka u Kotoru je delovao Matej ]urili-
ca, tj. glagoqa{, doveden iz Sewa. U toku 1444.
jedan Italijan, kotorski kancelar, testamentom
je odredio da se jedna tre}ina dobiti od
imovine, koja se rasproda posle wegove smrti,
upotrebi za izdràvawe jednog sve{tenika koji
}e sluìti u crkvi "in slavonica lingua secun-
dumritum Latinorum". Takav je sve{tenik kasni-
102
Mom~ilo Spremi}
50
M. Dini}, Chiuriliza slovenskih popova dubrova~ke gra|e, Prilozi za
kwièvnost, jezik, istoriju i folklor, kw. XXVI, sv. 3-4 (1960) 274-279;
Isti, Slovenska slu`ba na teritoriji Dubrova~ke republike u sredwem
veku, Isto, kw. XIV, v. 1-2 (1934) 63-65
je sluìo i u selu Bogda{i}ima, koji su pruàli
jak otpor preveravawu.
51
Za razliku od ostalih delova Srpske despo-
tovine, u Zeti su se i daqe ose}ali i unijatski
vetrovi. Poznati srpski kancelar u Kotoru
Stefan Kalu|erovi} podigao je 1451. crkvu u
Stolivu, posve}enu Bogorodici. Wen ìvopis
na kome su predstavqeni Sveti Frawa Asi{ki
i Sveti Tripun, pokazuje da je bila namewena
unijatskom obredu.
52
Pred {irewem rimoka-
tolicizma, pravoslavni jerarsi nisu se mogli
odràti ni u Pre~istoj Krajinskoj. U woj
verovatno nije boravio mitropolit "kir
Josif", zabeleèn uz 1453. godinu u Koporinskom
letopisu.
53
U tome manastiru ve} su rezidirali
unijatski prelati: od 1452. Sava, Grk po porek-
lu, raniji episkop Termopila. Drè}i se
isto~nog obreda, pripremao je pastvu za prih-
vatawe rimokatolicizma.
Glavni, me|utim, problem u Zeti toga vreme-
na bio je ugu{ewe Grbaqske bune. Stanovnici
Grbqa i seqaci sa nekada{we Svetomihoqske
metohije dràli su ~ak Kotor pod opsadom.
Wihovi protivnici su uvidjeli da se pobuna
moè skr{iti jedino ako se Stefanica
Crnojevi} odvoji od despota i veè za Mle~ane.
Na taj posao bacio se kotorski biskup Marin
Kontarini. U julu 1451, sa dva predstavnika
kotorske op{tine, izlagao je u Veneciji, na sed-
103
51
I. Boì}, Selo Bogda{i}i u sredwem veku, 81
52
V. \uri}, Goti~ko slikarstvo u Vizantiji i kod Srba uo~i turskih
osvajawa, Zograf, 18 (1987) 52
53
M. Purkovi}, Srpski episkopi i mitropoliti sredwega veka,
Hri{}ansko delo III/4-6, Skopqe 1937, 42; M. [ufflay, Srbi i Arbanasi,
Beograd 1925, 99-100; I. Jastrebov, Jepiskopija zetska, Glasnik srpskog
u~enog dru{tva, 48 (1880) 402-403
nici Kole|a, uslove pod kojima bi Stefanica
priznao mleta~ku vlast. Senatori su prih-
vatili wegove uslove, me|u kojima su najva`niji
bili da ga priznaju za "vrhovnog vojvodu Zete" i
da dobija godi{wu platu od 600 dukata na
kotorskoj blagajni. Zauzvrat, wegova prva
obaveza je bila da pokori Grbaq.
Po~etkom 1452. Stefanica Crnojevi} je u
krvi ugu{io Grbaqsku bunu. Odmazda je bila
stra{na. U Kotoru je obe{eno trideset
Grbqana, a preko dve stotine osu|eno je na tra-
jno progonstvo iz Grbqa i sa kotorske teri-
torije.
54
Mada su se ustanici digli da bi, pre
svega, ostvarili svoje privredne i dru{tvene
zahteve, tj. da ìve od rada svojih ruku i da budu
slobodni qudi, u wihovoj pobuni bilo je i ver-
skih razloga. Pada u o~i da je me|u proteranima
bilo nekoliko "popova", {to pokazuje da su
igrali neku ulogu u pobuni. Prema predawu, koje
je sa~uvao Stefan Mitrov Qubi{a u pripoveci
Prokleti kam, posle ugu{ewa Grbaqske bune,
Kotoranin Dru{ko ubacio je otrov u hranu koja
je izneta na sto pravoslavnim kalu|erima u man-
astiru Svetog Mihaila na Prevlaci. Dok su oni
bili za stolom, top s mleta~kog broda poru{io
je manastir. Pod ru{evinama, u ìvotu su osta-
la samo dva kalu|era, a bilo ih je sedamdeset.
Istorijski izvori ne potvr|uju ovo predawe,
pogotovo ne mleta~ko bombardovawe. Kao {to je
pomenuto, manastir Svetog Mihaila bio je od
ranije u ru{evinama.
55
104
Mom~ilo Spremi}
54
M. Dini}, Jedan prilog za istoriju Grbqa, Prilozi za kwièvnost,
jezik, istoriju i folklor, kw. XII, sv. 1 (1937) 107-112
55
I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila 83-91
Posle ugu{ewa Grbaqske bune poja~ana je
rimokatoli~ka ofanziva. Me|u proteranim
stanovnicima Gorweg Grbqa bili su i Brajko i
Bratota, bra}a ve} pomiwanog popa Bogi{e
Radakovi}a, koji je sluìo u preval~kim crkvi-
cama Svete Marije i Svetog Nikole. To,
me|utim, vi{e nije mogao da ~ini. Papa je pove-
rio te crkvice kotorskom sve{teniku Antonu
Dru{ku, za ~ije je prezime narodna tradicija
vezala ru{ewe manastira Svetog Mihaila na
Prevlaci.
56
Ve} 1453. u Qe{evi}ima, neka-
da{wem posedu Svetog Mihaila, sluìo je
rimokatoli~ki sve{tenik Ivan Bolica iz
Kotora. Iste godine oti{ao je, me|utim, biskup
Marin Kontarini, bez sumwe najzna~ajniji
rimokatoli~ki prelat u Zeti XV. veka.
Imovinski je oja~ao svoju biskupiju, a u Kotoru
je zaveo uzornu versku disciplinu. Bio je
naru~ilac rasko{nih zlatarskih predmeta za
sakralnu upotrebu; iza wega je ostao tzv. "Krst
Marina Kontarini", koji na goti~kim zavr{ecima
ima poprsne reqefe svetiteqa, dok je Hristovo
telo u punoj plastici.
57
Na kotorskoj biskupskoj stolici Marina
Kontarini nasledio je 1453. Bernard, iz
mleta~kog gradi}a Pjeve di Sako. Kako
izri~ito svedo~e izvori, on je prevo u rimoka-
tolicizam "mnoge stotine", naro~ito u selu
Bogda{i}ima, gde je postavio sve{tenika, pod
~iju su versku jurisdikciju potpadali seqaci iz
105
56
I. Stjep~evi}, Prevlaka, Zagreb 1930, 39-40
57
C. Fiskovi}, Dubrova~ki zlatari od 13 do 17 stolje}a, Starohrvatska prosvjeta,
III/1 (1949) 145-147; B. Radojkovi}, Remek dela kotorskog zlatarstva u katedrali
svetoga Tripuna, Kotor 1966, 81-90.
Bogda{i}a i Kav~a. Me|utim, tu je ìveo jedan
"{izmati~ki kalu|er" koji je nastojao da vrati
u pravoslavqe one koji su ve} primili rimoka-
tolicizam. @estok u borbi, napao je ne samo
rimokatoli~kog sve{tenika ve} i biskupa
Bernarda, kada je, osmog dana po Vaskrsu, krenuo
u vizitaciju i podelu krizme novim vernicima.
Posle toga, du`d je 1455. naredio da se kalu|er
protera s kotorske teritorije, a da "{izmati-
ci" napuste posede koji su pripadali crkvi.
Crkva Svetog Petra u Bogda{i}ima, i ostale
pravoslavne crkve, morale su se predati
biskupu u Kotoru. Mada je biskup Bernard,
posle pomenutog incidenta, zauvek napustio
Kotor i vratio se u svoje rodno mesto u Italiju,
odredbe o oduzimawu zemqe "{izmaticima"
prinudile su stanovnike Bogda{i}a da se prik-
lone rimokatolicizmu.
58
Opirawe pravoslavnog ìvqa rimoka-
toli~koj ofanzivi nije bilo karakteristi~no
samo za Dowu Zetu. U ugovoru, zakqu~enim 6.
septembra 1455. na Vrawini kojim su katuni
Gorwe Zete prihvatili mleta~ku vlast, pred-
vi|eno je da nijedan latinski "sve{tenik ili
episkop ili arhiepiskop" ne moè imati
nadle`nost nad pravoslavnim crkvama,
ukqu~uju}i i "latinskog arhiepiskopa u Krajini".
Tu nadle`nost moè imati samo mitropolit
srpske vere, "jer se mitropolit Krajine naziva
mitropolit Zete". "Bez toga ne moèmo biti"
zavr{ili su predstavnici Gorwe Zete.
59
Ali,
106
Mom~ilo Spremi}
58
D. Farlati, Illyricum sacrum, VI, 466-467
59
Listine, X, 67-68
odredbe o crkvi iz Vrawinskog ugovora ostale
su mrtvo slovo na hartiji. Unijatski prelati
stolovali su i daqe u Pre~istoj Krajinskoj. Od
1454. na toj stolici bio je Arbanas Pavle
Du{man, raniji paroh u Trevizu i episkop u
Sva~u i Drivastu. Bio je ne samo krajinski nad-
biskup ve} i papski nuncije u Srbiji i
Albaniji, s pravom propovedawa krsta{kog
rata protiv Turaka. Ve{to je lavirao u
pravoslavnoj sredini, {to je predstavqeno papi
kao izdaja rimokatoli~ke vere. Prema optu`bama,
navodno je tvrdio da je gr~ka crkva prava i da je
treba vi{e ceniti od rimske. Zabrawivao je da
se protiv wegovih postupaka podnose apelacije
u Rimu, a sam se pona{ao kao papa. Optu`be pro-
tiv wega podnosio je barski nadbiskup, ispod
~ije jurisdikcije je Rim 1456. izuzeo biskupa u
Drivastu i samog krajinskog nadbiskupa.
Istraga protiv Pavla zapo~ela je 1457, i nije
dovr{ena, jer je on iste godine umro. Slede}e
godine za krajinskog nadbiskupa doveden je
Jovan sa Krita, gr~ki unijat, koji je otvoreno
istupao kao rimokatoli~ki prelat i pobornik
mleta~ke politike.
60
U takvim crkvenim i politi~kim prilikama
pravoslavni mitropoliti morali su se
povla~iti. Kroz ceo XV. vek su se selili. I to
prema brdima: najpre u manastir Svetog Nikole
na Vrawini, zatim u Kom, pa u Obod i, na kraju,
na Cetiwe, gde je Ivan Crnojevi} 1485. zavr{io
107
60
D. Farlati, Illyricum sacrum, VII, 242, 277; M. [ufflay, Srbi i Arbanasi, 99-
101; Istorija srpskog naroda, II Beograd 1982, 286 (I. Boì})
61
M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije, 133-139; R. Kovijani}, O zetskom
mitropolitu u Pre~istoj Krajinskoj, Glasnik Cetinjskih muzeja, 1 (1968) 89-
crkvu posve}enu Ro|ewu Bogorodice.
61
U
me|uvremenu, opustela je Bogorodica Gori~ka,
zadu`bina Jelene Bal{i}. Wu je Ivan, zajedno
sa posedima i prihodima, priloìo svojoj
zadu`bini na Cetiwu. Tako je kroz XV. vek srp-
ska pravoslavna crkva u Zeti izgubila deo
vernika, ali je, ipak, samo delimi~no uzmakla
pred rimokatolicima.
U takvim crkvenim prilikama delovao je u
Zetu umni podvi`nik, mistik i isihasta
"Nikon Jerusalimac".
108
Mom~ilo Spremi}
Manastir
Vrawina,
crkva koju
je podigao
Kraq Nikola
Jero|akon Nikodim (Bogosavqevi})
Prevlaka
Zetska Sveta Gora
Duhovni smisao i sadràj
SA@ETAK: Temeq dràvnosti, kulture i duhovnosti
Zete postavila su tri sveta monaha: Simeon
Miroto~ivi, Sava i Simon. Sav okrenut Grobu
Gospodwem i istoku kao isto~niku mona{tva, Sveti
Sava je u tom pravcu okrenuo i la|u spasewa Zetske
episkopije. Isto tako, svetogorstvo Svetog Save i
wegovih naslednika raslo je tako da je s vremenom
osnaìlo do te mere da je imalo snage da od Svete Gore
privu~e deo sebi u naru~je. Zato je u wenom zenitu u
Zeti do{lo do stvarawa jedne mona{ke kulture i
duhovnosti. To }e se dogoditi u sredi{woj oblasti
sredwevekovne Zete, u doba Bal{i}a, na obalama
Skadarskog jezera, ra|awem Zetske Svete Gore, koja }e u
li~nosti i kwièvnom i bogoslovskom delu Nikona
Jerusalimqanina imati svoj najrascvetaniji i najus-
peliji duhovni cvet i plod.
Kada govorimo o sredwevekovnoj istoriji
Zete stalno moramo imati na umu da su temeqi
wene dràvnosti, kulture i duhovnosti postavi-
la tri sveta monaha: Simeon Miroto~ivi, Sava
i Simon, i da je daqwe ukra{avawe i ulep{avawe
tog zdawa delo, trud i ume}e wihovih u~enika,
naslednika i sledbenika, wihove duhovne dece
monaha. Simeon Miroto~ivi je kao Stefan
Nemawa pod svoju upravu stavio Kotor i
Primorje; Sveti Sava je kao prvi arhiepiskop
srpski u sastavu @i~ke arhiepiskopije osnovao
wenu Zetsku episkopiju; Sveti Simon joj je kao
kraq Stefan Prvoven~ani u Manastiru Svetih
Arhangela Mihaila na Prevlaci podigao i
postavio sedi{te. Dvojica od wih su svetogorci:
Sveti Sava je blizu tridesetak godina proveo na
Svetoj Gori, Sveti Simeon se ~ak posvetio i
osvetio to~ewem mira u svom grobu ukopanom u
tlo ove mona{ke gradine i, prema tome, temeqi
duhovnosti sredwevekovne Zete, odnosno wene
episkopije, isti su kao i oni Vatopeda i
Hilandara, ~iji su drugi, onosno, prvi ktitori
bili telesni i duhovni otac i sin, tj. sin i otac,
svetogorci. Hodo~a{}em Svetog Save i pok-
lowewem svetiwama na sun~anom i duhovnom
istoku oja~avane su joj i utvr|ivane osnove
postojano{}u Sinajskih, Jerusalimskih,
Palestinskih mona{kih stole}a. Sav okrenut ka
Grobu Gospodwem i istoku kao isto~niku
mona{tva, Sveti Sava je razumqivo u pravcu ove
hri{}anske i mona{ke, okrenuo i na{u kolevku,
la|u spasewa Zetske episkopije, odnosno,
celokupne Zete. Zato ne ~udi {to je posle ovako
postavqenog po~etka u wenom zenitu do{lo do
stvarawa jedne mona{ke kulture i duhovnosti na
tlu Zete; wime je, takvim po~etkom, zapravo,
zapo~elo spremawe Zete za susret i do~ek istoka
i Svete Gore, za wihovo, ne upoznavawe, ve}
prepoznavawe, za osvetogoravawe Zete, za weno
sveto gorewe. To }e se dogoditi u sredi{woj
oblasti sredwevekovne Zete, u doba Bal{i}a, na
obalama Skadarskog jezera, stvarawem ili, boqe
re~eno, ra|awem Zetske Svete Gore, koja }e u
li~nosti i kwièvnom i bogoslovskom delu
Nikona Jerusalimqanina imati svoj najrascve-
taniji i najuspeliji duhovni cvet i plod.
112
Monah Nikodim (Bogosavqevi})
Naslednici Svetog Save, zetski episkopi i
monasi trudili su se da wegovo zapo~eto delo
nastave i da ga u duhovnom ìvotu podraàvaju
neprekidno odraàvaju}i veze sa mona{kim
maticama, odlaze}i na poklowewe svetiwama i
duè ili kra}e vreme borave}i na Svetoj Gori,
Svetoj Zemqi i Sinaju, podvizavaju}i se i
usavr{avaju}i se u ìvotu isposni~kom i
molitvenom. Oni su od novozavetnog srpskog
Noja dobijenu la|u spasewa zetske episkopije,
kasnije mitropolije, ~uvali i upravqali u
plovidbi prema uputstvima, koje im je ovaj
duhovni brodar sabrao u Ilovi~koj krm~iji.
Prema izvoru Pravoslavqa upravqena krma
bila je u rukama krmano{a, Savinih saplovaca,
od kojih ve} prvi Zetski episkop Ilarion,
podizawem manastira Vrawina, odre|uje obale
Skadarskog jezera kao jedan od wenih ciqeva i
luka. Od ovih brojnih la|ara dovoqno je navesti
primer Svetog Jevstatija Prevla~kog: kao
monah i potom jeromonah prevla~ki pose}uje
Svetu Zemqu i Svetu Goru, gde tri godine
boravi kao iguman Hilandarski. Iskustvo,
dakle, u su{tini istovetno iskustvu Svetog
Save. Kao episkop Zetski i arhiepiskop
Srpski, mogao je Sveti Jevstatije, a sigurno je
to i ~inio, da la|u i mornare svetosavce ~uva,
uve}ava i obu~ava svojom duhovno{}u sakupqenom
na istoku. Takvim duhovnim stremqewem Zetska
mitropolija je od svog osnivawa neprimetno i
nevidqivo krenula na put i plovidbu koji }e je
dovesti do obala Skadarskog jezera, kao, na neki
na~in, ostvarewe te silne po~etne èqe i toka.
113
Zetska Sveta Gora Duhovni smisao i sadràj
Me|utim, iako od Jezera udaqenija nego Zetska
mitropolija, Sveta Gora }e pre od we uploviti
u wegove luke.
Najverovatnije da su dva dràvna Sabora saz-
vana od strane kneza Lazara i \ur|a Bal{i}a,
1374. i 1375. godine, pored dva glavna pitawa:
izbora pustiwaka Jefrema za patrijarha i
izmirewa na{e Crkve sa Carigradskom
Patrijar{ijom, razmi{qala i odlu~ivala o
prihvatawu sinajskih i svetogorskih monaha,
koji su zbog nemira na {irokom pojasu od Sinaja
do Balkana, posle Mari~ke bitke, kucali na
vrata na{ih strana. Na to upu}uje osnivawe
velikih zadu`bina kneza Lazara u moravskoj
Srbiji u koje prima monahe tihovateqe, u~enike
Grigorija Sinaite, i, u mawem broju, wihova
pojava u srcu Zete. Jezgro wihovog okupqawa u
Zeti je manastir na Gorici, kasnije, po starcu
Makariju, svom prvom tihovatequ i prepisva~u,
dobio naziv Star~eva Gorica. Podignut je
izme|u 1376. i 1378. godine. Za wim slede crkve,
odnosno, manastiri Svetog \or|a, i Bogorodi~ina
na Brezovici, Gorici, dana{woj Be{ki, zatim
Mora~nik, Kom, Dowi Br~eli, Tophana, kojima
pribrajamo starije Pre~istu Krajinsku i
Vrawinu i mla|e Gorwi Br~eli i Orahovao.
I pored nepostojawa izri~itih pisanih
podataka, na osnovu navedenih istorijskih okol-
nosti, tipi~nih svetogorskih trolisnih osnova
crkava, ~iwenici da je pet manastira posve}eno
Bogorodici, za{titinici svetogorskog vrta,
vi{e je nego o~igledno da su se u ovu prirodnu
luku i zaton, od ma~a neznaboà~kog, sklonili,
114
molitvi, prepisivawu i rukodeqi predali sina-
jski, palestinski i svetogorski monasi, pusti-
waci, anahorete i mol~alnici. Iako su, ponovi-
mo jo{ jednom, imali pre}i duì put od Zetske
mitropolije, svetogorci su pre we stigli na
obale Skadarskog jezera, tu osnovali malu
Svetu Goru, tzv. Zetsku Svetu Goru i u zavetri-
ni wene ti{ine i mira sa~ekali je, kada je ona u
Pre~istu Krajinsku stigla po~etkom pet-
naestog stole}a, da bi potom pre{av{i na drugu
obalu, u manastir Vrawinu, i daqe, zajedno sa
Crnojevi}ima, preko Koma i Oboda uspela se u
svoje vi{evekovno tihovawe, nenaru{avano
gotovo sve do na{ih dana.
Kao {to smo ve} na po~etku rekli, sveto-
gorstvo Svetog Save i wegovih u~enika i
naslednika raslo je iz decenije u deceniju da bi
nakon sto {ezdeset godina naraslo i osnaìlo
do te mere da je imalo snage da od Svete Gore
odvoji deo i privu~e ga sebi i naru~je. Re~i
Gospodwe: "Tamo gde je va{e blago, tamo je i
va{e srce," ispunile su se na ovom mestu. @eqe
uma i srca zetskog mona{tva, usmerewe ka
mona{koj gradini, izdvojile su i prenele mali
jedan skit u svoje srce, u srce Zete, u basen
Skadarskog jezera. Wihova srca i srce Zete
posluìli su da se u wima savije gnezdo sli~no
atonskom, u kome je duh Svete Gore mogao opet da
svija mawa gnezda trolisnih crkava, i u wih
skrasi i zbrine svoja proterana ~ada. Obale,
ostrvca i gorice, zalivi i zatoni, dolovi, luke
i limani Skadarskog jezera nalikovali su onim
napu{tenim na Atonu.
115
Pada u o~i neuobi~ajeno mali broj sa~uvanih
spomenika i izvora. Sve {to nam je od mona{ke
tvorevine Zetske Svete Gore ostalo i
preìvelo do na{ih dana jeste arhitektura
wenih crkava i dva rukopisa: Gori~ki
zbornik i Savinski [estodnev, oba Nikona
Jerusalimqanina. Na svetogorskim trolisnim
osnovama podizani su nerazu|eni zidovi od
tesanika po uzoru na zetsko klesarsko nasle|e i
u duhu mona{ke jednostavnosti. Ne znamo
kakvim su ìvopisima oìvqavane crkve, nisu
ostale sa~uvane ikone, ni{ta ne znamo o
mogu}em ukra{avawu rukopisa. U odnosu na
veliku atonsku Svetu Goru sa bogatim carskim
lavrama, na{a Zetska Sveta Gora je wen mali
skit, skromno svedo~anstvo duha ot{elni~kog,
tihovateqnog mona{kog sveta, tihog i
nenametqivog, izdvojenog i sklowenog,
zagledanoj ka unutra{wosti lepoti tavorske
svetlosti prosvetqenog uma i o~i{}enog srca.
Kao da je malobrojnost sa~uvanih tragova
nezapisano zave{tawe i posledwa èqa
wenih smirenih stvaraoca i graditeqa,
namernih da privremenom svojom bezimeno{}u
i neostavqawem tragova za sobom, sebi i svome
imenu izbore trajno mesto pred Gospodom.
Ujedno, kao da su odsustvom belega èleli da
posle wihove i na{u pa`wu odvrate od pro-
laznog i propadqivog sveta od koga ni kamen na
kamenu ne}e ostati, od privremene lepote ka
trajnoj, od vremenog ka ve~nom, ka nevidqivim,
unutra{wim, duhovnim gra|evinama i svetovi-
ma, od sjaja i veli~ine na jednostavnost i
116
smirewe. Zato freske crkava zamewuju ìvopisi
unutra{wih hramova monaha i vlastele;
nesa~uvane ikone zamewuju likovi li~nosti
Nikona Jerusalimqanina i Jelene Bal{i};
umesto minijatura sredwevekovnih rukopisa,
ostavqene su nam viwete i fine niti i minija-
ture rukopisa du{a.
U sredwevekovnom istorijskom hodu Zetske
mitropolije, doba Bal{i}a i oblast Zetske
Svete Gore zauzimaju sredi{we mesto i
poloàj, izme|u po~etka sa Svetim Savom,
Nemawi}ima i Prevlakom i kraja sa
Crnojevi}ima i Cetiwem. Svaka od ove tri faze
imala je svoju osobenu duhovnost, koje su ra|ale
i pretapale se jedna u drugu. Ostaci manastira
Prevlake ukazuju da je ovo episkopsko sedi{te
bilo uzorne arhitekture. Stvarana u vreme
dobijawa kraqevske krune i podizawa i
u~vr{}ivawa stubova dràvnosti Srba na
{irokom prostoru, wena duhovnost je usred-
sre|ena na stvarawe i oblikovawe hri{}anskog
lika ~itavog jednog naroda. U temeqe ovakvog
{irokog po~etka uzidane su, osim duhovni~kih i
dràvni~ke sposobnosti Svetog Save i Simeona
Miroto~ivog. Kao plod te sloène klime,
kwièvnost tog doba ostavqa za sobom, sasvim
razumqivo, pravno delo, zbornik gra|ansko
crkvenih zakona i pravila. Za razliku od
ovakvog po~etka kraj sredweg veka u Zeti
Mitropolija do~ekuje tako {to zajedno sa
gospodarom Ivanom Crnojevi}em i narodom
kre}e u zbeg u gorske krajeve, gde }e sazidati
manastirtvr|avu, u kome }e se {tampati
117
pogubqene i uni{tene bogoslu`bene kwige,
{to sve skupa, u prenosnom smislu, predstavqa
povratak na vreme pre Nemawi}a, potvr|en jo{
i docnijim povratkom naroda na zajednicu ple-
mena. Izme|u ova dva kraja, 1219. i 1484. u vre-
mensko i geografsko sredi{te sredwevekovne
Zete postavqeni su Zetska Sveta Gora i
Bal{i}i. Ako smo po~etak odredili kao
ra|awe naroda, a kraju pripisali povratak na
pleme, onda u sredini stoji li~nost, stvarna i
najvi{a vrednost hri{}anskog ìvota i kul-
ture wihov ciq, sa~uvan i predstavqen u
starcu duhovniku Nikonu Jerusalimqaninu i
wegovoj duhovnoj k}eri Jeleni Bal{i}. Na
po~etku pravni zbornik, na kraju bogoslu`bene
kwige, a izme|u wih duhovni dnevnik,
nedoumice i pitawa, saveti i pouke, odgovori,
zbornik duhovne poetike zapu}enosti ka
lep{em, ~istijem, svetlijem i svetijem ìvotu,
ali sve u tradiciji smirene svetoota~ke
kwièvnosti. Ponovimo jo{ jednom: ako je
po~etak morao biti snaèn i ~uvan
Zakonopravilom, i po{to je kraj morao voditi
povratku u epiku, nazad u mit i legendu, sredi-
na pripada ostrvugorici duhovne lirike.
Izme|u gromkog bruja pevnica sedamdeset mo-
naha carske lavre na Prevlaci i gorolomnog
leleka gusala u zbegu, }uti bezmolvije duhovne
istan~anosti egipatskih, sinajskih, jerusalim-
skopalestinskih, sirijskih, maloazijskih i
svetogorskih monaha, sabranog i sabranih, bez-
molvija i monaha, u kleti srca Gori~kog
zbornika i Zetske Svete Gore. Ostvrcagorice
118
Skadarskog jezera bili su u to doba najvi{i i
najsvetiji vrhovi Zete, weni Atosi i Lov}eni
istovremeno.
Popis nevidqivih i te{ko uo~qivih, ali za
duhovnost Zetske Svete Gore neizbrisivih i
nezamenqivih tragova, zakqu~ujemo navo|ewem
najblistavije pobede koju je weno mona{tvo
zajedno sa sabra}om Moravske Srbije izvojeva-
lo, a koja je istovremeno najubedqiviji dokaz da
mona{ko odricawe od sveta nije pontijevsko
prawe ruku od stvarnosti ili samozaqubqena
samodovoqnost, ve} sastradavaju}a molitva za
wegovo ukrepqewe i izbavqewe. Naime, samo je
dubina, visina i daqina mona{ke usredsre|enos-
ti i sabranosti ka Ve~nom mogla kod na{eg na-
roda, u kratkom vremenskom roku, da porodi i
izbrusi ~ist i jasan pogled ka onostranom,
budu}em, posledwem, ka Carstvu nebeskom. Ovi
ratnici vrlina su zajedno sa, od wih osnaènim
i obu~enim Svetim ratnicima i Svetim knezom
Lazarom, postigli najvi{u pobedu, ne samo
na{em srpskom, ve} sveukupnom hri{}anskom
rodu. Seme bezmolvija posejano u pe{terama i
kelijama u kletima u srca mona{kih, uve}ano po
trideset, po {ezdeset, po sto i po hiqadu,
naraslo je i dalo svoj plod, najlep{u berbu,
najbogatiji rod, najplemenitiju ètvu p{enice
i gro`|a, umesilo i isteklo liturgijski hleb i
vino, prinesenih Bogu na osve}ivawe na Poqu
Kosova. Ta je `rtva bilo plod sledovawa i
pra}ewa mona{kog puta kao najodlu~nijeg
hri{}anskog podviga iskoraka ka napred, ka
budu}em, ka carstvu nebeskom. Posle ove pobede
119
nad pobedama, obaviv{i ono {to je istorija od
wih o~ekivala monasi su se vratili u
pripravqene im stanove ve~nosti, a narod,
pou~en wihovim primerom, tako|e je iza{ao iz
istorije, ovog puta ne napred, u budu}nost kao u
kosovskoj pobedi, ve} unazad, u pro{lost,
povratkom u Stari Zavet: Srbi Ze}ani u
tumarawe kroz pustiwu Sinajske gore, Ra{ani i
Moravci u vavilonsko ropstvo i pravqewe
opeka za MisirceAgarene, svi skupa ~ekaju}i
novog Mojsija.
Tako se velika seoba monaha od Sinajske,
preko Svete do Zetske Svete Gore, wihov
izlazak iz mraka pe{teri i kelija na svetlost
istorijske pozornice, ta~nije, iz svetlosti
molitvenog tihovawa u mrak pusto{i, razarawa
i ubijawa, privela kraju i po~inku. Wima, umr-
lim i vaskrslim pre smrti, ìteqima neba na
zemqi, slobodnim od svijeta i vijeka, sve to nije
zna~ilo ne{to veliko i zna~ajno. Uostalom,
wihov ulazak u istoriju wima nije ni bio potre-
ban, ve} se on odigrao nas i na{e pouke radi, nas
u wihovo vreme i nas danas. Stalno se}awe na
smrt, neprekidno izgovarawe Isusove molitve,
postojano stajawe pred Gospodom, lekcije su
nama ju~e i nama danas o potrebi razmi{qawa o
susretu vremena i ve~nosti, o smrti koja samo
{to nije zakucala na vrata na{ih ìvota, o
na{em neumitnom izlasku pred Lice Boìje.
Mir i pokoj zetske Svete Gore ostavqeni su nam
kao svedo~anstvo te nauke i kao prostor za
ponovno umnoàvawe polaznika ove {kole
duhovne mudrosti. Zetska Sveta Gora nas, kao i u
120
vreme Nikona Jerusalimqanina i Jelene
Bal{i}, svojim ogledawem u ogledalu neba i
vode, oko i iznad we, podse}a i sprema na ono
{to sledi, za ono {to }e pouzdano do}i za sus-
ret licem u Lice.
Literatura:
Istorija Crne Gore, kw. 2, tom 1 i 2, Titograd
1970.
Jeromonah Amfilohije, Sinaiti i wihov
zna~aj u ìvotu Srbije XIV i XV vijeka,
Ravanica 13811981, Beograd 1981, str. 101134.
Sava, Ep. [umadijski, Srpski Jerarsi, Beograd
PodgoricaKragujevac, 1996.
121
Vrawina,
8. septembar
2000.
Tawa SubotinGolubovi}
Beograd
Dioptra Filipa Monotropa u sredw-
evekovnoj Srbiji
SA@ETAK: Sredinom XIV. veka, u krugu monahasinai-
ta (u Paroriji) prevedena je Dioptra Filipa
Monotropa. Ovo delo, napisano krajem XI. veka, veoma
brzo je bilo prihva}eno i u srpskoj sredini, o ~emu
svedo~i rukopis br. 72 (iz tre}e ~etvrtine XIV. veka)
pqevaqskog manastira Svete Trojice. Dioptra je u
Vizantiji bila popularno mona{ko {tivo. Autor
Dioptre smatra se jednim od prete~a isihazma, te je to
jedan od razloga {to je wegovo delo bilo prevedeno na
slovenski jezik upravo u sredini monahaisihasta, kao
prigodno {tivo koje pomaè u razumevawu i prih-
vatawu ideja isihasti~kog pokreta. S obzirom na
obiqe citata iz crkvenih otaca, Filipovo delo moè
se posmatrati kao neka vrsta antologije izbora tek-
stova u kojima je mogu}e na}i odgovore na mnoga pitawa
koja interesuju sredwovekovnog ~oveka. Srazmerno veli-
ki broj slovenskih prepisa (oko 170, koliko ih je do sada
poznato) svedo~i o velikoj popularnosti Dioptre u
slovenskoj sredini. Dioptra je, nesumwivo, stigla u
Srbiju zajedno sa izbeglicama iz Bugarske, a tek pred-
stoje ozbiqna istraìvawa, koja }e pokazati u kojoj je
ona meri uticala na razvoj srpske kwièvnosti kraja
XIV. i prve polovine XV. veka.
Isihazam je u Srbiju stigao najverovatnije
posredstvom mona{ke kolonije Grigorija
Sinaita u Paroriji (Bugarska). On se u srpskim
zemqama ukorenio u drugoj polovini XIV. veka,
mada su neke wemu srodne ideje bile ve} od rani-
je prisutne kroz klasi~no delo isihasti~ke
literature Lestvicu Jovana Sinajskog. Jo{
jedno delo pripada ovome krugu, to je Dioptra
Filipa Pustiwaka (Monotropa). Filolozi koji
su zapo~eli istraìvawe slovenske tradicije
Dioptre pretpostavili su, da je prevod mogao
nastati ili u nekom od slovenskih manastira na
Svetoj Gori ili u Paroriji, u isihasti~kom
krugu Grigorija Sinaita.
1
H. Miklas smatra da
je potpuni prevod Dioptre nastao, najverovat-
nije, {ezdesetih godina XIV. veka, u Paroriji. U
novijim pregledima vizantijske kwièvnosti,
Filip Monotrop se, zajedno sa ~itavim nizom
drugih autora, ubraja me|u prete~e isihasti~kog
pokreta.
2
Dimitrije Bogdanovi} se priklonio
ovom stavu; u wegovim radovima posve}enim
recepciji isihasti~kih ideja u sredwovekovnoj
Srbiji, Dioptra se uvek spomiwe kao jedan od
nezaobilaznih ~inilaca.
3
Na àlost, do sada se
ovo zna~ajno delo, u okvirima izu~avawa
istorije stare srpske kwièvnosti, nije
prou~avalo u zna~ajnijoj meri, niti mu se
posve}ivala pa`wa kao izvoru odre|enih ideja
koje bi mogle bitno uticati na formirawe
jednog specifi~nog na~ina razmi{qawa.
124
1
A. I. cimirskix, Melkie tekst i zametki po starinox `noslavn-
skox i russkox literaturam, m Izvesti ORS t. XXI/2 (1916) 68-83; Hr.
Kodov, Vizantixsko-slavnski literaturno-istori~eski i Tekstologi-
~eski problemi, Cyrillomethodianum II (1972-1973) 68-83; H. Miklas, Die
Dioptra des Philippos Monotropos im Slawischen Allgemeine Untersuchung
und Text des ersten Buches. Inauguraldissertation, Graz 1975. (Zahvaqujem
se koleginici Jagodi Juri}-Kapel iz Be~a, koja mi je obezbedila
fotokopiju ove disertacije.); isti, Km vprosa za slavnski prevod
na Filipovata "Dioptra", Staroblgarska literatura 2 (1977) 169-181;
isti, Pogled vrhu Filipovata "Dioptra", Staroblgarska literatura 3
(1978) 56 - 61.
2
V.Grumel, Remarques sur la Dioptra de Philippe le Solitaire, Byzantinische
Zeitschrift 44 (1951) 198-211; H. G. Beck, Kirche und theologische Literatur
der byzantinischen Reich, Mnchen 1959, 363, 642; W. Hrander, Notizien zu
Philippos Monotropos, Byzantina 13.2 (1985/6) 817-831.
3
D. Bogdanovi}, Prete~e ishaizma u srpskim zbornicima XIV veka,
Cyrillomethodianum 5 (Thessaloniki 1981) 202-207;
No, da vidimo prvo kada je Dioptra nastala
i {ta uop{te znamo o wenom autoru? Biografski
podaci o Filipu su veoma oskudni; pret-
postavqa se da je ro|en oko 1050. godine. Wegovo
jedino poznato delo Dioptra sastoji se od dve
zasebne celine: prva je nastala oko 1095. godine
i to upravo pod nazivom Dioptra. U ovom se
delu, ~iji je obim oko 370 stihova, u formi
monologa razmatra pitawe predsmrtnog pokajawa
u trenutku odvajawe du{e od tela. Drugi deo
napisao je Filip oko 1097. godine na podsticaj
svoga prijateqa monaha Kalinika. Ovaj nas-
tavak ima formu dijaloga, a u vizantijskim
prepisima upravo je tako i naslovqen, kao
di]lexiv ili sullog*. Prvi deo, vremenom,
po~iwe da se posmatra kao neka vrsta predgovo-
ra i dobija svoj poseban naslov klaujmo ka
jr hnoi (u slovenskom prevodu pla~eve i
ridanija). Drugi deo, obima oko 1000 stihova,
sadrì razgovor (dijalog) izme|u Du{egospo-
darice i Telasluge. Dioptra je u originalu
napisana "politi~kim stihom" (gra|anskim,
popularnim stihom) tj. jampskim stihom od 15
slogova, a na slovenski je jezik prevedena
ritmi~kom prozom. Zavr{na bele{ka na kraju
Dioptre moè se posmatrati kao autorov
pogovor, u kome nas obave{tava da je delo
napisao po nagovoru i na podsticaj svoga
duhovnog oca Kalinika "od smolenske zemqe".
Ovaj podatak izazvao je velike nedoumice kod
istraìva~a, naime, jedni su smatrali da je u
pitawu ruska smolenska zemqa, dok su drugi zas-
tupali tezu da je to deo Makedonije u kome su se
125
Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji
naselili pripadnici ruskog plemena Smoqana.
Danas je, uglavnom, prihva}eno mi{qewe da je
Filip, kao i wegov duhovni otac, ìveo u nekom
od, u to vreme, mnogobrojnih gr~kih manastira
na teritoriji dana{we Makedonije.
O velikoj popularnosti koju je ovaj sastav
uìvao u Vizantiji, svedo~i i ~iwenica da mu je i
u~eni Mihajlo Psel sastavio kratak predgovor,
koji se sre}e ve} u najstarijim gr~kim prepisima.
4
U slovenskom prevodu ovo delo se nazivalo
zrcalo, o ~emu svedo~e brojni rukopisi, npr. u
rukopisu Pqevqa 72 stoji "prdislovie kni9
glagol7mi Doptra, na{im è 9ikom naricat se
9rcal", a ne{to daqe "stisi kur Knstandna nkoego
o kni9 glagol7mi Dptra, sir~ zrcal".
5
U
Filipovo vreme ànr zrcala (ogledala) bio je
dobro poznat u vizantijskim kwièvnim krugov-
ima. On se u teoriji vizantijske kwièvnosti
defini{e kao neka vrsta uxbenikapriru~nika sa
izraènim beletristi~kim odlikama. Kao najbo-
qi uzor moglo je da mu posluì upravo prevede-
no delo Stefanit i Ihnilat, vizantijska pre-
rada persijske povesti Kalila i Dimna koja je,
pak, nastala kao izvod i prerada delova iz indi-
jske zbirke pripovedaka Pan~atantra.
Me|utim, dok je Stefanit i Ihnilat carsko
zrcalo, priru~nik o vrlinama koje treba da
poseduje idealni vladar, dotle je Dioptra
du{evno zrcalo ~iji je ciq i zadatak da pomogne
126
4
Izdawa gr~kog teksta: Migne, Patrologia Graeca, 127, 703-878; O Ajwv.
Agioretikon periodikon ekd. upo Spurdwnov Lauri$tou. Etov A\.
Te ucov A\ : Bblov kaloum{nh h Di[ptra.En Aj*naiv
5
Naslov dela prema rukopisu Pqevqa 72.
~oveku da spozna samoga sebe. Skoro da nema
sredwovekovnog spisa, bilo originalnog bilo
prevedenog, u pravoslavnom slovenskom svetu
koji bi se po sumi saop{tenih znawa mogao mer-
iti sa Dioptrom osim, mo`da, [estodneva. U
prilog enciklopedijskom karakteru koje je
Dioptra imala svedo~io je i rukopis br. 314 iz
stare zbirke Narodne biblioteke u Beogradu
konvolut u kome su zajedno bili povezani jedan
prepis Dioptre i [estodnev Jovana Zlatoustog.
6
Dosada{wa istraìvawa slovenske tradici-
je ovoga dela, pokazala su wegovu nesumwivu
popularnost i rasprostrawenost u sredwem
veku. Do danas je ustanovqeno postojawe preko
160 slovenskih prepisa Filipove Dioptre, od
kojih ve}ina pripada ruskom kwièvnom
nasle|u.
7
Poznato je i oko pedeset gr~kih
prepisa ovoga dela, ali se moè pretpostaviti
da je taj broj daleko ve}i, jer nisu sve zbirke
gr~kih rukopisa u potpunosti prou~ene.
Najstariji srpski prepis, bar koliko je za sada
poznato, je rukopis br. 72 iz tre}e ~etvrtine 14.
veka, koji se ~uva u Svetoj Trojici Pqevaqskoj.
8
Ovako rani srpski prepis Dioptre, nastao
ubrzo po prevo|ewu sa gr~kog jezika, svedo~i o
interesovawu koje je postojalo u srpskoj sredini
za dela ovakvog sadràja. Prihvatawe Dioptre
u srpskim kulturnim krugovima skoro neposredno
po prevo|ewu ovoga dela bilo je, vrlo verovatno,
127
6
Q. Stojanovi}, Katalog Narodne biblioteke u Beogradu, Beograd 1903,
211-215 (br. opisa 444). Rukopis je izgoreo aprila 1941. godine.
7
H. Miklas, Die Dioptra des Phillipos Monotropos, XIX. Miklas daje podatak
da je 19 rukopisa ju`noslovenskog porekla, od ~ega je 13 srpskih.
8
V. Mo{in, ]irilski rukopisi manastira sv. Trojice kod Pqevaqa,
Istorijski zapisi 14 (1958) 235-260 (br. opisa 95).
uslovqeno novonastalim prilikama. Naime, po
izmirewu srpske i vizantijske crkve (1374/75), a
naro~ito posle pada Trnova (1393), u srpske zemqe,
ponajpre u dràvu kneza Lazara, po~iwe da
pristiè sve ve}i broj gr~kih i bugarskih monaha,
a isto tako i laika koji su, prema re~ima D.
Bogdanovi}a, sa sobom doneli obnovqene tradici-
je svetogorske duhovnosti.
9
U tom talasu izbeglica
posebno mesto zauzimaju tzv. sinaiti sledbenici
parorijskog Grigorija Sinaita, koji zasnivaju
novu mona{ku koloniju na obroncima Ku~ajne i
Homoqskih planina, a wihov se uticaj ose}a u
skoro svim delovima srpskog kulturnog prostora.
10
Hilandarski zbornik iz posledwe ~etvrtine 14.
veka (rukopis br. 457) tako|e sadrì Dioptru.
11
Odlomak iz Dioptre nalazi se i u hilandarskom
psaltiru s posledovawem iz 1408. (rukopis br.
87);
12
tu je i rukopis br. 14 iz Kopitarove zbirke
(iz druge ~etvrtine 15. veka), iz istog vremena je i
rukopis br. 44 iz Univerzitetske biblioteke u
Beogradu, pa ne{to pozniji iz sredine istoga
stole}a rukopis Pe} 101, i najzad cetiwski
prepis Dioptre s po~etka 17. veka (br. 65) itd.
13
Broj srpskih prepisa Dioptre nije veliki, ali
128
9
Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd 1980, 201.
10
Jeromonah Amfilohije, Sinaiti, i wihov zna~aj u ìvotu Srbije XIV
i XV veka, Manastir Ravanica. Spomenica o {estoj stogodi{wici,
Beograd 1981, 101-134.
11
D. Bogdanovi}, Katalog }irilskih rukopisa manastira Hilandara,
Beograd 1978, 175.
12
D. Bogdanovi}, Katalog, 76-77. Sastav ovog rukopisa je veoma raznovrstan
i bogat: u posedovawu on, osim odlomaka iz Dioptre, sadrì i nekoliko
sastava Grigorija Sinaita, u prvom redu wegove kanone (vi{e kanona
Bogorodici, svetim ocima), a isto tako i pokajni kanon Jovana Lestvi~nika.
13
V. Mo{in, ]irilski rukopisi Povijesnog muzeja Hrvatske i Kopitareve zbirke,
Beograd 1971, 162 - 163 (br. opisa 21); O Beogradskom rukopisu: D.
Bogdanovi}, Inventar }irilskih rukopisa u Jugoslaviji (XI-XVII vek),
Beograd 1982, br.216; O Pe}kom prepisu: V. Mo{in, Rukopisi Pe}ke
patrijar{ije, Starine Kosova i Metohije 4-5 (1968-1971), br. opisa 114;
O cetiwskoj Dioptri: P. Momirovi}, Q. Vasiqev, ]irili~ne rukopisne
kwige Cetiwskog manastira (XIV-XVIII vijek), Cetiwe 1991, 231-233.
vremenski raspon pisawa rukopisa svedo~i o
konstantnom interesovawu za ovaj tekst. (Treba
imati u vidu, da ovi sa~uvani rukopisi pred-
stavqaju ostatke, po nekim istraìva~ima,
svega desetinu nekad postoje}ih rukopisnih
fondova.)
Ve} smo, u najop{tijim crtama, odredili
sadràj Dioptre. Me|utim, tek pa`qivo
i{~itavawe ovoga dela moè da objasni poma-
lo, mo`da, neuobi~ajenu popularnost jednog
teksta i veliki broj sa~uvanih prepisa. Sam
Filip u svome Predgovoru nagove{tava kome
je wegovo delo nameweno: nenaou~eni k
nenaou~enim nihè mogou glagol 0 i naka9ou i
poou~a eè po sil moei 0 i mirskim i inokm vspom-
inae vsm 0 i nev`dam ko è a9, slovom è i
ra9oumom 0 a ne bo kra9oumnim k slovesnm 0 ni k
vtam prmoudrm, niè k ou~itelm 0 niè bo se
nikakoè oukori9n bldi 0 ihè bldoslovet 0 mn9i
mdrstvoui pa~e mr 0 v istin bo eè esm, i
slavl.
14
Zna~i, on se obra}a ne visoko obrazo-
vanoj publici, a {to je jo{ va`nije, wegova
ciqna grupa su i laici mirjani kojima èli da
pribliì i rastuma~i mnoga pitawa na koja bi
èleli da dobiju odgovor. Delo ima ~vrstu
strukturu, koja najboqe svedo~i o tome, da je pisac
ozbiqno i promi{qeno pristupio svome poslu.
Filipovo tvr|ewe da nije dovoqno obrazovan
moè se posmatrati kao izraz skromnosti,
po{to je on svojim delom dokazao upravo suprot-
129
14
Odlomak iz Filipovog Predgovora naveden je prema rukopisu Pe} 101.
no. Svoja temeqna teolo{ka znawa pokazao je
izborom literature kojom se koristio pri-
likom rada. Tu su zastupqeni i starozavetni
tekstovi (naro~ito prorok Isaija), primeri iz
jevan|eqa, apostolske poslanice (ponajvi{e
Pavlove), zatim crkveni autoriteti kakvi su
Grigorije Bogoslov, Jovan Lestvi~nik,
Antonije Veliki, Makarije Veliki. Pomalo je
neobi~an odnos izraèn kroz dijalog Du{e i
Tela; Du{a postavqa pitawa, a Telo odgovara,
mada joj se uvek obra}a kao gospodarici. Pitawa
koja du{a postavqa telu bila su i pitawa na
koja je obi~an ~ovek èleo èleo da dobije
razumqiv odgovor. Tako, du{a pita "Gde borave
du{e pokojnika; ako mi kaè{ u adu, gde se ad
nalazi?" Telo joj odgovara: "Kada bi vi{e
obra}ala pa`wu na ono {to ~ita{ i {to poje{
svakoga dana saznala bi mnogo toga, i ne bi
imala potrebe da zapitkuje{ u~iteqe, niti da
traì{ tuma~ewe."Du{a na to kaè: "Ako me ti
ne pou~i{, ko }e? U Svetom Pismu stoji, da je
korisno postavqati pitawa", a zatim daqe pita:
"Odakle poti~em, ko je moj tvorac, i za{to me je
on, po{to me je uzdigao iznad svega postoje}eg na
svetu, smestio u tebe, smradno i propadqivo, i
kuda }u dospeti kada se budem rastala od tebe?"
Tre}e slovo Dioptre se smatra "najnau~nijim"
u smislu savremenih egzaktnih nauka. Tu postoji
i jedan odeqak koji bismo, sluè}i se savre-
menom terminologijom, mogli smatrati trak-
tatom o mentalnom zdravqu qudskog bi}a. "Kad
se ~ovek rodi, on ni{ta ne moè, ni da stoji, ni
da hoda, ni da govori, niti da razmi{qa. To su
130
sve sposobnosti koje se razvijaju vremenom, i to
kako qudsko bi}e odrasta i sazreva. U tom pro-
cesu va`nu ulogu ima mozak, ako je on zdrav sve
je u redu, ali onog trenutka kada se u wemu
ne{to poremeti, ~ovek gubi svoje sposobnosti;
telo posmatra o~ima, a du{a umom. U ovom ode-
qku citirani su i Aristotel, i Hipokrat i
Galen (~ije se mi{qewe razlikuje od stavova
prve dvojice), a nasuprot svima wima stoji
Grigorije Niski sa svojim razmi{qawima. Kada
tuma~i stvarawe sveta, Filip pokazuje poz-
navawe anti~kih u~ewa, jer kaè da je Bog svet
stvorio ne iz haosa, nego od ~etiri elementa
vode, vatre, zemqe i vazduha.
15
Dimitrije Bogdanovi} je u vi{e svojih rado-
va posve}enih isihazmu ukazao na ~iwenicu, da
se Filip ubraja u prete~e ovog pokreta. I Hajnc
Miklas je utvrdio da je prevo|ewe Dioptre
bilo inicirano u krugu monahasinaita. U
stru~noj literaturi se o Dioptri govori kao o
pou~nom {tivu antologijskog karaktera. Ovo
delo zahteva pa`qivo ~itawe i podrobno
istraìvawe o tome da li je, i u kojoj je meri,
ovo delo moglo uticati na razvoj misli u srpskim
zemqama u poznom 14. veku i tokom prve
polovine 15. veka. Name}e nam se misao da bi se
Dioptra mogla (ànrovski) odrediti i kao
neka vrsta florilegija (antologije izabranih
tekstova) o raznim pitawima, ali prvenstveno
onim teolo{ke i dogmatske prirode. Po spoqnoj
formi i strukturnim odlikama, ovo delo bi se
131
15
Filip je ovom tvrdwom pokazao da poznaje u~ewe anti~kih filoso-
fa, a upravo Empedokla sa Sicilije (oko 494-434 pre na{e ere) koji je
u~io da su koreni prirode zemqa, vazduh, vatra i voda.
moglo odrediti i kao ànr "pitawa i odgovora"
( erwtoapokrseiv).
16
Popularnost ovakvog jednog dela ukazuje na
kulturnu orijentaciju i afinitet sredine u kojoj
se ono prepisivalo i ~italo. Ve} smo nagovestili
da je uloga "sinaita" bila presudna u preno{ewu
Dioptre u srpsku sredinu. Posle Mari~ke (1371)
i Kosovske bitke (1389) kulturni centri pomera-
ju se daqe na sever; osniva se ~itav niz novih man-
astira u kojima se, osim prepisivawa kwiga, pod-
sti~e i neguje i samostalno kwièvno stvar-
ala{tvo. Na dvoru knegiwe Milice ìvi
Jefimija, mirskim imenom Jelena, prva srpska
kwièvnica. Pretpostavqa se, da je Jefimija
uticala na obrazovawe svojih daqnih ro|aka
despota Stefana Lazarevi}a i wegove sestre
Jelene Lazarevi} (tre}e k}eri kneza Lazara),
udate (oko 1386 / 7. godine) za \ur|a Stracimirovi}a
Bal{i}a. Despot Stefan je predstavnik tzv.
dvorske kwièvnosti; on je veliki kwigoqubac i
mecena (u onom zapadnoevropskom, skoro rene-
sansnom smislu).
17
Duhovna kultura Moravske
Srbije bila je na zavidnom nivou. U takvoj sre-
dini odrasla je i bila vaspitana i Jelena
Bal{i}. Kada je opasnost zapretila i srpskoj
Despotovini, kulturni centri su se povukli
daqe na periferiju, ovoga puta u Zetu, gde se
formiralo jo{ jedno kulturno sredi{te. @ive
veze su i daqe postojale izme|u Svete Gore,
starih manastira na Kosovu, i novonastalih
132
16
Upor.: Leksikon srpskog sredweg veka. Pripredili S. ]irkovi} i R.
Mihaq~i}, Beograd 1999, 516-517.
17
M. Purkovi}, Knez i despot Stefan Lazarevi}, Beograd 1978; Despot
Stefan Lazarevi}, Kwièvni radovi. Priredio \. Trifunovi},
Beograd 1979.
kulturnih centara u Moravskoj Srbiji. Wima se
pridruùje i Zeta, sa nizom novoosnovanih ma-
nastira na Skadarskom jezeru.
Teàk je i pun isku{ewa bio ìvotni put
Jelene Bal{i}. Posle \ur|eve smrti (1403.
godine) ona je vi{e godina provela suprotstavqa-
ju}i se Mleta~koj republici da bi se na kraju, iz
politi~kih razloga, 1411. godine udala za svog
nekada{weg neprijateqa Sandaqa Hrani}a.
Posle wegove smrti, Jelena se povukla u svoju
zadu`binu, manastiri} posve}en Bogorodici na
skadarskom ostrvcetu Gorici, gde je i proìvela
posledwe godine svog ìvota (14351443). U tom
periodu, najverovatnije oko 1440. godine, Jelena je
vodila prepisku sa svojim duhovnikom Nikonom
Jerusalimcem. Ova je prepiska delimi~no
sa~uvana u Nikonovom rukopisu iz 1441/42.
godine, poznatom kao Gori~ki zbornik.
18
Nikon
nesumwivo pripada onim intelektualnim krugo-
vima, u kojima su se negovale isihasti~ke tradi-
cije, pa se moè pretpostaviti da je i Jelena bila
pod wihovim uticajem. U Jeleninom testamentu
spomiwu se i wene kwige, koje ostavqa svojoj
zadu`bini. Interesantno bi bilo znati, {ta je
sve sadràla wena li~na biblioteka. S obzirom
na pitawa koja je postavqala Nikonu i odgovore
koje je od wega dobijala, nema sumwe da su se tu
mogli nalaziti i zbornici tipa na{e Dioptre.
Ne bi trebalo sumwati da je Dioptra, uz
Lestvicu Jovana Sinajskog, odigrala znatnu
ulogu u formirawu srpskih kwièvnika isi-
133
18
Ovu prepisku je, zajedno sa studijom, objavio \. Trifunovi}: Dve
poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova "Povest o Jerusalimskim crkva-
ma i pustiwskim mestima" Kwièvna istorija V/18 (1972)289-327.
hasti~ke orijentacije.
Prijem~ivost koju su novoformirani
mona{ki centri pokazali prema Dioptri,
uslovqena je op{tim duhom ovoga dela.
Vrati}emo se po~etku na{ega izlagawa i
obrati}emo ovom prilikom jo{ pa`wu na prvi
deo (pla~eve i ridanija), naro~ito na drugo
slovo ono koje govori o osku{ewima i
isku{avawu. Filip, na osnovu starijih autorite-
ta defini{e nekoliko vrsta isku{ewa: 1. ona
koja se doga|aju na na{u korist ili dobrobit; 2.
ona koja nastaju da bi se zavr{ilo ili prekinu-
lo ne{to lo{e, 3. ona koja te spre~avaju da
ne{to uradi{. Ovde se Filip poziva na aposto-
la Pavla (poslanicu Rimqanima), govori o
isku{ewima koja je podneo pravedni Jov, i najzad,
poziva se na autoritet Grigorija Bogoslova koji
kaè da sve {to se ~oveku doga|a treba primiti
sa blagodarno{}u i prihvatiti kao da mu je na
korist. Isto tako, bez isku{ewa nema ulaska u
carstvo Boìje. Ovakva razmi{qawa nai{la su
na pogodno tle u sredini koja se suo~ava sa
velikim isku{ewima opasno i neprijateqsko
okruèwe, postepeni gubitak dràvne samostal-
nosti, ugroènost nacionalnog opstanka, nadi-
rawe Turaka. U takvim prilikama, ~itawe
jednog smirenog i na starim autoritetima ute-
meqenog teksta, moè da pruì izvesnu utehu i
olak{awe.
134
Nama tek predstoji da utvrdimo na koje je sve
na~ine i u kojoj meri Filipova Dioptra uticala
na srpsku kwièvnost tokom druge polovine XIV.
veka, i u vreme srpske Despotovine i vladavine
oblasnih gospodara posle Kosovske bitke.
135
Irena [padijer
Beograd
Dijak Andreja - savremenik Nikona
Jerusalimca
SA@ETAK: U prvoj polovini XV. veka, pred kona~ni pad
srpskih zemaqa pod naletima Osmanlija, kwièvnost i
umetnost doìvqavaju svoj posledwi veliki procvat. U
dràvi Bal{i}a Nikon Jerusalimac i Jelena Bal{i}
nisu samo akteri jedne neobi~ne prepiske nego i pred-
stavnici visoke duhovnosti toga doba. U dràvi
Lazarevi}a i Brankovi}a tao|e deluje niz kwièvnih
poslenika. Ovoga puta skrenu}emo pa`wu na jednoga od
wih dijaka Andreja, pisara Zbornika iz 1425. godine
koji se ~uva u Crkvenoistorijskom i arheolo{kom
institutu u Sofiji (Bugarska) pod brojem 182.
Nedovoqno poznat u doma}oj nauci, ovaj pisar i kodeks
koji je ispisao predstavqaju va`no svedo~anstvo o
duhovnim interesovawima i kwièvnom ukusu vremena i
mogu posluìti za kompleksnije sagledavawe kulturne
situacije na {irem podru~ju srpskih zemaqa prve
polovine XV. veka.
Prvu polovinu XV. veka na prostorima
Balkana karakteri{u, sa na{eg dana{weg
stanovi{ta, najve}ma dva ~inioca: politi~ka
situacija u uslovima vazalnog odnosa preosta-
lih srpskih dràvica prema Turcima, i kultur-
na odnosno duhovna klima koju slutimo u
likovnoj umetnosti i pisanoj re~i toga vremena.
[to se politi~ke zbiqe ti~e izgleda da u
decenijama posle Kosovskog boja, qudi toga doba
jo{ nisu ose}ali sve posledice osmanlijskog
nadirawa. U dràvama naslednika kneza Lazara,
zemqama Lazarevi}a i potom Brankovi}a kao-
god i u dràvi Bal{i}a prilike su se stabili-
zovale, a kultura i umetnost doìvqavaju pravi
procvat. Bilo je to doba bez budu}nosti, ali ne
i bez nade. Iako }e smrt despota Stefana oboji-
ti literaturu tonovima iskrenog o~ajawa, tek
}e, zapravo, u drugoj polovini XV. stole}a,
posle pada Smedereva (1459.) i turskih pokoqa
pravoslavnog stanovni{tva poput onoga u
Novom Brdu (1477.) na}i u umetnosti izraza
ose}awe kraja sveta i "posledwih vremena".
Uostalom, 1492. godine navr{avalo se po cari-
gradskom ra~unawu vremena 7000 godina od
stvorewa sveta, {to je po onda{wim shvata-
wima i predstavqalo kraj vremena.
Druga va`na karakteristika toga doba
duhovna klima epohe, bila je, me|utim, nedvos-
mislena. Isihasti~ko u~ewe, koje se u XIV. veku
sa Svete Gore ra{irilo u posledwim decenija-
ma stole}a po celom Balkanu, u prvoj polovini
narednog, XV. veka i daqe je nalazilo odjeka
kako u pojedinim li~nostima tako i u rukopis-
nim kwigama koje su one ostavqale za sobom, kao
{to je to bio slu~aj sa Nikonom Jerusalimcem.
O jednome takvom zborniku bi}e re~i u ovome
radu.
Dva su pravca kojima je isihazam stizao u
srpske zemqe. Jedan je, ako tako moèmo re}i,
bio neposredan, dolaskom gr~kih i srpskih mo-
naha isihastapodvi`nika u moravsku Srbiju
kneza Lazara (Grigorije Sinait Mla|i, npr.), u
resavsku Srbiju wegovoga sina ili u primorske
zemqe Bal{i}a. Za ovaj period karakteristi~an
je, pre svega odlazak poznatih atonskih pisara
138
Irena [padijer
u Srbiju i pojava novih prevoda vizantijskih
dela po~etkom stole}a. Najboqi hilandarski
prepisiva~i odlaze, na poziv srpskih despota, u
Srpsku zemqu i tamo rade. Tako je, po~etkom
veka, na zahtev Stefana Lazarevi}a, do{ao
Inok iz Dal{e (kako je kasnije nazvan, a danas
ve}, verovatno, identifikovan kao Teodor)
1
i u
poduèm zapisu na Radoslavqevom jevan|equ iz
1428/9. godine ostavio, izme|u ostalog, i
podatke o svom prepisiva~kom radu i o kwigama
koje je trebalo da prepi{e za despota. Na poziv
\ur|a Brankovi}a sa Svete Gore su do{li
u~eni monasi i znalci gr~kog da, prema raznim
srpskim i vizantijskim predlo{cima sa Atosa i
iz Carigrada, rediguju srpski prevod Lestvice,
jednog od temeqnih izvora isihazma. Me|u wima
se na{ao i David, koji je 1434. ispisao tu novu,
Brani~evsku Lestvicu.
2
O Nikonu Jerusalimcu znamo malo.
3
Da je u
ove krajeve do{ao iz gr~kog kulturnog i
jezi~kog okruèwa sasvim je o~ito, mada je samo
po sebi nedovoqno za odre|ivawe oblasti
wegovog porekla. Ta sredina, izgleda, nije bila
gr~ka ili nije bila u onoj meri u kojoj je to bio
Jerusalim u kojem je on proveo, bar u kvalita-
139
Dijak Andreja - savremenik Nikona Jerusalimca
1
Q. Vasiqev, Ko je inok iz Dal{e, hilandarski pisar prve polovine
XV veka, u: Osam vekova Hilandara. Istorija, duhovni ìvot,
kwièvnost, umetnost i arhitektura, SANU, Nau~ni skupovi, kw. XCV,
Odeqewe istorijskih nauka, kw. 27, Beograd 2000, 399-402
2
S. Petkovi}, Opis rukopisa manastira Kru{edola, S. Karlovci 1914,
br. 68/\. V. 16; S. Du{ani}, Brani~evski prevod Lestvice Jovana
Sinaita, Brani~evo, sv. 4, Poàrevac 1965.
3
D. Bogdanovi}, Gori~ki Zbornik, Istorija Crne Gore 2/2, Titograd
1970, 372-380; \. Trifunovi}, Dve poslanice Jelene Bal{i} i
Nikonova Povest o Jerusalimskim crkvama i pustiwskim mestima,
Kwièvna istorija, 18, V, 1972, 289-327 (izdawe sa studijom i pre-
vodom); D. Bogdanovi}, Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd
1980, 222-224
tivnom pogledu, zna~ajan deo svog ìvota, {to
se vidi koliko po atributu koji nosi toliko i
po wegovoj Povesti o jerusalimskim crkvama.
Drugi je pravac {irewa isihazma i{ao
preko bugarskih krajeva i manastira Parorije u
kojem je svoje ovozemaqsko bitisawe okon~ao
znameniti isihasta Grigorije Sinajit, stvoriv{i
prethodno zna~ajan duhovni centar u kome su se
prevodila i prepisivala isihasti~ka dela i
stasavali mnogi potowi duhovnici. Ova, bugars-
ka grana isihazma svoj zenit }e doìveti u
li~nosti i delu patrijarha Jevtimija koji }e za
sobom ostaviti ~uvenu trnovsku kwièvnu
{kolu i ~iji }e se mnogi sledbenici "rasuti"
tako|e po srpskim zemqama. Me|u wima }e se
na}i i Grigorije Camblak i Konstantin
Filozof, da pomenemo samo neke.
* * *
U crkvenoistorijskom i arheolo{kom
institutu u Sofiji pod brojem 182 ~uva se jedan
zbornik srpske redakcije iz 1425. godine.
4
Na
prvom sa~uvanom listu (prethodni je samo ode-
rak sa nekoliko proba pera) nalazi se sadràj
po glavama i sa naslovom Kwiga panagirik, a na
slede}em listu stoji podrobnije: "Bogu vse-
mogu{tu na~inajet se panagirik, sire~ sabornik,
imeje slovesa du{epolazna..."
5
To je obimna
kwiga koja danas ima 424 lista i jedan
140
Irena [padijer
4
B. Hristova, D. Karadòva, A. Ikonomova, Blgarski rkopisi ot XI ot do
VIII vek zapazeni v Blgari, Svoden katalog, Tom I, Sofi 1982, br. 127
5
Navode iz rukopisa donosimo savremenim pismom, u fonetskoj tran-
skripciji.
neozna~eni oderak. Rukopis je, uglavnom, potpun,
od prvobitnog stawa nedostaje nekoliko listo-
va, ali je zato sada{wih posledwih {est listo-
va naknadno dodato. Vodeni znaci, me|utim,
ukazuju na to da su i osnovni deo i dodatak iz
istog vremena.6
Na ovaj spomenik je prvi skrenuo pa`wu javnos-
ti Ivan Snegarov 1918. godine u ~lanku u kojem
opisuje rukopise koji su se u to vreme nalazili u
Skopskoj mitropoliji.
7
Protojerej Ivan Go{ev
1927. navodi da je rukopis dospeo u Muzej
(Crkveni) 1919. godine iz ju`ne Bugarske i uspeva
da pa`qivo odlepi dva posledwa lista (sada l. 417
i jo{ jedan) i tu prona|e nekoliko izuzetno
va`nih zapisa koji govore o vremenu pisawa
kwige, samom pisaru i naru~iocu.
8
Od tog vremena
ovaj rukopis ulazi u literaturu kao zbornik dijaka
Andreje, a u kasnijoj bugarskoj literaturi akcenat
}e uglavnom biti na li~nosti pisara i wegovoj
identifikaciji.
9
U na{oj nauci ovaj vaàn
zbornik gotovo uop{te nije izu~avan, sa izuzetkom
\or|a Sp. Radoji~i}a koji se u jednom svom ~lanku
141
6
Vodene znake datirao je filigranolog Radoman Stankovi}, saradnik
Arheografskog odeqewa Narodne biblioteke Srbije, na ~emu mu naj-
toplije zahvaqujemo.
7
Iv. Snegarov, Iz skopskit knigohranili{ta, Ob podem, kn. IX-X, 15-
30. max, II, 1918, 442-444.
8
Iv. Go{ev, Stari zapiski i nadpisi, Godi{nik na Sofixski
universitet VI, Bogoslovski fakultet, IV, 1927, 348-350; I. Go{ev
objavquje zapise i de{ifruje tajnopis kojim se potpisao pisar.
9
V. Sl. Kiselkov, Evtimievit u~enik Andrex, U~ilien pregled,
god XXX, kn. 2, (Sofi) 1931, 246-254; V. Sl. Kiselkov, Prouki i o~erti
no staroblgarska literatura, BAN, Sofi 1956, 261-265 (Dk Andrex);
V. Pandurski, Panegirikt na dk Andrex ot 1425 g., Trnovska kniòvna
{kola. 1371-1971, Sofi 1974, 225-241; Bave}i se Zografskim
Zbornikom, bugarskim rukopisom s kraja XIV veka, Klimentina Ivanova
je wegov sadràj detaqno prou~ila i uporedila sa nizom sli~nih
zbornika, me|u kojima i sa Panagirikom dijaka Andreje - K. Ivanova,
Zografskit sbornik, pametnik ot kra na XIV vek, Izvesti na
Instituta za bgarski ezik, kn. XVII (1969), 105-147.
tako|e bavi li~no{}u pisara i prilikama u de-
spotovini i Beogradu toga vremena.
10
Rukopis ima vi{e zapisa, iz vremena pisawa,
kao i onih kasnijih. Ovde }emo skrenuti pa`wu
na one najva`nije, otkrivene na slepqenom
listu. Dakle, na l. 417b nalaze se jedan ispod
drugog ~etiri zapisa:
1. Va dni blago~astivago i hristoqubivago
gospodina Srbqem despota Stefana i togda
vladi~astvuju{tu vasesvetej{emu patrijarhu
kir Nikonu i poveqenijem jego napisa se sija
boàstvanaja kwiga rekomi panagirik, va leto
6933 (1425), indiktion tre}i.
2. Milostiju Boìjeju smereni patrijarh kir
Nikon. (kinovarno)
3. Poveqenijem gospodina patrijarha kir
Nikona pisa mnogogre{ni dijak Andreja, Bog da
ga prosti, amin. (tajnopis)
4. Hristos za~elo i konac, tomu slava va veki
vekom, amin. (kinovarno)
Kao {to se vidi, iz ovih zapisa saznajemo
izuzetno va`ne podatke. Iz prvog vreme
pisawa kwige, obeleèno ne samo godinom ve} i
uobi~ajenim podacima za ~ije vladavine, {to
posredno ozna~ava i mesto, odnosno okruèwe;
to se poja~ava podacima o naru~iocu zbornika,
patrijarhu Nikonu, koji se isti~e naro~ito u
slede}em, kinovarnom zapisu. U tre}em se pono-
vo nagla{ava Nikonovo "poveqenije" sa imenom
pisara, koji se tek tu tajnopisom osmelio da se
"potpi{e". U ~etvrtom, opet istaknuto kino-
142
Irena [padijer
10
\. Sp. Radoj~i}, Dijak Andreja, beogradski pisac iz vremena despota
Stefana, u: Tvorci i dela stare srpske kwièvnosti, Titograd 1963,
221-231.
varom, nalazi se uobi~ajen zavr{etak sa
kratkom doksologijom.
Rukopis je po sadrìni kalendarski zbornik,
tj. takozvani "minejni panagirik" jer sadrì,
kako se to na samom wegovom po~etku kaè,
slova i sastave (wih 33 na broju) posve}ene
"naro~itim svetim za celu godinu", a ovo je
o~igledno prva kwiga od ~etiri u woj su po
hronolo{kom redosledu zastupqeni meseci sep-
tembar, oktobar i novembar, samo je dodati
tekst na kraju, 34. sastav Povest o prenosu
mo{tiju Jovana Zlatoustog od Kozme
Vestitora, praznik koji "pada" 27. januara. Kako
se kalendarski smewuju praznici (oni ve}i, nar-
avno) tako se niù i dela wima posve}ena.
Pojedinim zna~ajnijim posve}eno je i po neko-
liko sastava, kao na primer Ro|ewu Bogorodice,
Krstovdanu ili Vavedewu. Tu su se na{la slova
Jovana Zlatoustog, Andrije Kritskog, Jovana
Damaskina, Klimenta Ohridskog, Teofilakta
Ohridskog i naro~ito va`ni sastavi bugarskog
patrijarha Jevtimija @itije svete Petke i
prenos wenih mo{tiju u Trnovo, @itije Jovana
Rilskog, @itije Ilariona Meglenskog, kao i
prenos wegovih mo{tiju u Trnovo koji spadaju
u najstarije prepise Jevtimijevih dela uop{te.
Dva su momenta na koja bismo ovde jo{ samo
skrenuli pa`wu. Jedan je sastav Zbornika
odnosno wegova isihasti~ka orijentacija, a
drugi li~nost dijaka Andreje.
Sadràj ovog kodeksa, ovakav kakav je, u
mawoj meri je rezultat zadatog kalendarskog
rasporeda, a u ve}oj svakako wegovog naru~ioca,
143
mada se ni udeo samog pisara koji ~esto (kao u
slu~aju Vladislava Gramatika, na primer) moè
biti i redaktor, ne moè zanemariti. Nikon,
dakle, koji je u doba despota Stefana sedeo na
patrijar{ijskom tronu, a verovatno i dijak
Andreja, uvrstili su u ovaj panagirik, osim
vizantijskih i predstavnika najstarije slovenske
kwièvnosti (Klimenta Ohridskog), najvi{e
sastave patrijarha Jevtimija. Dela Jevtimijeva,
crkvenog poglavara koji je svoja isihasti~ka
stremqewa nastojao i uspevao da poveè sa svo-
jom pastirskom delatno{}u bila su veoma
zna~ajan put {irewa ovoga u~ewa u srpske
zemqe. Bio je to druga~iji i posredniji, na neki
na~in, put od onog ~iji je predstavnik Nikon
Jerusalimac, ali nimalo mawe vaàn.
Li~nost dijaka Andreje drugi je bitan mome-
nat koji je intrigirao gotovo sve prou~avaoce
ovoga spomenika. Iako se i u bugarskoj nauci
navodi da je u pitawu spomenik srpske redakci-
je (Vasil Pandurski, Klimentina Ivanova),
bugarski nau~nici su gotovo bez izuzetka
poku{avali da ga poveù sa patrijarhom
Jevtimijem i Konstantinom Filozofom pa je
Vasil Kiselkov, recimo, jedno vreme u wemu
nalazio u~enika prvog i mo`da u~iteqa ovog
drugog.
11
Tako bi Andreja, uz Konstantina
Filozofa i Grigorija Camblaka, misle oni, bio
tre}i znameniti Bugarin u srpskoj pismenosti
toga doba. U prilog tome navodi se (osim posto-
jawa li~nosti istoga ili sli~noga imena) i zas-
tupqenost bugarskih autora (Jevtimija, Klimenta
144
Irena [padijer
11
V. Sl. Kiselkov, Evtimievit u~enik Andrex...
Ohridskog, pa i Teofilakta Ohridskog za koga
se u tekstu navodi wegova titula arhiepiskopa
bugarskog), nasuprot potpunom odsustvu srpskih.
Trebalo bi, me|utim, imati u vidu da je izbor
tekstova mo`da bio prevashodno patrijarha
Nikona, po ~ijoj se èqi kwiga i sastavqa i
prepisuju sastavi u woj, kao i to da je sadrìna
Zbornika sli~na sadrìni nekoliko rukopisa
koje navodi K. Ivanova, a koji su ve}inom srpske
redakcije.
12
Osim toga, u ove mesece ne "padaju"
najzna~ajniji srpski sveci (poput svetog Save i
svetog Simeona), bez kojih se rukopis ovoga tipa
ne bi mogao ni zamisliti. A oni koji "padaju" u
to vreme i ina~e nisu mnogo zastupqeni u
rukopisnoj tradiciji (npr. ìtija iz Danilovog
zbornika, Stefan De~anski i sl.)
I ostala eventualna prepisiva~ka delatnost
Andrejina tema je koja podsti~e na razmi{qawe.
I, zaista, osoba kojoj je jedna tako istaknuta
li~nost kao {to je srpski patrijarh poverio
prepisivawe ovakvog kodeksa ne}e biti ~ovek
bez iskustva i rezultata u tome poslu. îni nam
se sasvim verovatnim da je, mo`da, dijak Andreja
ispisao i preostala tri panagirika godi{weg
ciklusa jer ovaj o kome je re~ predstavqa onaj s
po~etka crkvene godine (septembar, oktobar i
novembar). Tome u prilog moèmo navesti
mi{qewe \or|a Sp. Radoji~i}a. On Andreju
smatra prepisiva~em jednog apostola iz zbirke
predratne Narodne Biblioteke u Beogradu, koji
je, zajedno sa ostalim kwigama uni{ten u
nema~kom bombardovawu Beograda 6. aprila
145
12
K. Ivanova, Zografsit sbornik, nametnik ot kra na XIV vek.
1941.
13
Na tom rukopisu postojala su dva zapisa,
prvi o tome da je pisan 1433/34. godine i drugi
gde je ime prepisiva~evo dato i tajnopisom i
obi~no. Tajnopis Radoji~i} razre{ava tako da
ime pisarevo ~ita kao Andr... (daqe je ne~itko).
Taj zapis se zavr{ava re~ima "Bog da prosti
Andreju, brata va{ego" dakle isto kao {to
nalazimo i u Panagiriku iz 1425, a umesto
"skopskije" Radoji~i} ~ita da je Andreja bio
"paraeklesijarh belgradskije mitropolije" i
tako ga smatra beogradskim kwièvnikom. Tako
je dijak Andreja najverovatnije bio aktivan i u
~etvrtoj deceniji XV. veka, a mo`da i ne{to
kasnije.
U svakom slu~aju i ovaj jedini sada poznati
rukopis ispisan rukom dijaka Andreje, svojom
sadrìnom, vremenom i okolnostima svoga nas-
tanka, ne samo da zasluùje da zabeleìmo wego-
vo postojawe nego i u na{oj nau~noj sredini
iziskuje jedno ozbiqno i temeqno istraìvawe
na planu kompozicije, sadrìne, jezika i
teolo{ke osnove na kojoj po~iva.
* * *
Nikon Jerusalimac ispisao je [estodnevnik
iz Savine 1439/40. godine, a Gori~ki zbornik
ne{to kasnije, 1441/42. Duhovnik Jelene
Bal{i}, kao ~ovek velikog i duhovnog i
ìvotnog iskustva, sigurno je tada ve} bio u
poznijim godinama. Sasvim je izvesno da su on i
146
Irena [padijer
13
\. Sp. Radoj~i}, Dijak Andreja, beogradski pisac iz vremena despota
Stefana, 229-231.
dijak Andreja bili savremenici, a mogu}e je i da
uzrastom nisu bili mnogo udaqeni. To, naravno,
ne zna~i da su se oni uop{te poznavali.
Naprotiv, wihovo je poreklo bilo verovatno
razli~ito, poticali su iz raznih krajeva,
stasavali su i delovali potom u razli~itim i
me|usobno udaqenim sredinama. Jedan je bio
monah svetski putnik, a drugi dijak koji je even-
tualno prevaqivao balkanske razdaqine. Pa
ipak, obojica su bili predstavnici istoga
pogleda na svet i izdanci iste specifi~ne
duhovnosti koja je, rasprostiru}i se po srpskim
zemqama prve polovine XV. stole}a, svojim isi-
hasti~kim iskustvom sna`no obojila pravoslavni
svet Balkana odrediv{i mu tako i budu}nost u
vekovima koji su sledili.
147
KRUG
NIKONA
I JELENE
Tomislav
Jovanovi}
~ita testament
Jelene Bal{i}
pred wenom
grobnom crkvom
na Be{ki
Du{an I. Sindik
Beograd
SA@ETAK: Testament Jelene Bal{i}, od 1411. udate
Hrani}, umrle 1442, sa~uvan je u prepisu u Historijskom
arhivu u Dubrovniku, a objavqen je vi{e puta. Ovom
prilikom uz tekst je dat komentar sa obja{wewem o
wegovom postanku i mestu nastanka. Istaknuta je prvo-
bitna èqa Jelenina (poznata iz drugih dokumenata) da
posledwe godine svoga ìvota provede na teritoriji
Dubrova~ke Republike i da bude sahrawena u pravoslavnoj
crkvi, koju je trebalo sagraditi van gradskih zidina.
Budu}i da dubrova~ki Senat gradwu nije odobrio, ona se
vratila u Zetu, na teritoriju svoga prvog supruga
\ur|a II. Stracimirovi}a Bal{i}a. Uz testament,
objavquju se dokumenti koji sa wim ~ine logi~nu cjelinu.
O li~nosti i zna~aju Jelene Lazarevi}, udate
Bal{i}, kasnije Hrani}, govori vi{e poveqa
sa~uvanih u Arhivu Dubrova~ke Republike. One
se mogu razvrstati u tri grupe. 1. Pisma koja su
od strane Dubrova~ke op{tine (od 1415: repub-
like) upu}ena gospo|i Jeli i wenom sinu Bal{i,
2. Pisma koja se odnose na veze wenog drugog
supruga velikog vojvode Sandaqa Hrani}a i we
same sa Dubrovnikom, i 3. Akta koja su potekla
od gospo|e Jele ili se odnose samo na wu.
1
Nas ovom prilikom zanimaju samo dva akta: A.
testament gospo|e Jele iz 1442. godine i B. jedno
pismo dubrova~ke vlade svojim poslanicima na
dvoru despota \ur|a Brankovi}a u jesen 1435.
A. Testament Jelene Bal{i}Kosa~e odavno
je privla~io pa`wu istori~ara. On nije sa~uvan
1
Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma, I Beograd, 1929, br. 388-
392, 394, 395, 396-400.
u originalu, nego u pouzdanom prepisu Nik{e
Zvezdi}a, poznatog kancelara dubrova~ke
srpske kancelarije. Iz uvodne bele{ke, pisane
}irilicom kao i testament, saznajemo da su pred
dubrova~kog kneza Nik{u Puci}a i Malo vije}e
pozvani starac jerusalimski i duhovnik
Nikandar, kalu|er Jovan i Dobrko Marni}.
Svaki od wih je zaklet nad testamentom
Jeleninim. Oni su tom prilikom izjavili da je
testament sastavqen po nalogu same Jelene, dok
je bila u dobrom fizi~kom i duhovnom zdravqu.
2
Pisan u prvom licu mnoìne, testament
po~iwe verbalnim invokacijom: U ime Oca i
Sina i Svetoga Duha u Svetoj Trojici, a zatim
odmah prelazi na intitulaciju i naraciju.
Zanimqivo je da o svom poreklu ona govori samo
da je k}i svetopo~iv{eg kneza Lazara, dok svoja
dva supruga ne spomiwe. Iz naracije saznajemo
da se gospo|a Jela, pre nego {to je sastavila tes-
tament, sastala u Gori~anima (Gor~anima) sa
vojvodom Stepanom (potowim hercegom) i da je
tom prilikom dobila vojvodinu re~ da }e testa-
ment biti izvr{en bez ikakvih smetwi od
strane vojvode i wegove dece. Zato ona pri
dobroj svesti i snazi odre|uje kako treba pos-
tupiti u ~asu smrti. Imovina se deli ovako:
1. Vojvoda Stepan dobija dve svite koje su
trenutno kod Nik{e Tamari}a, ogrta~ (kuntu{)
ukra{en zlatom, veliki pehar (krugla?) i 500
dukata koji su kod Luk{e Polutinovi}a (= Luka
Pautinov? iz Kotora) pod interesom.
152
Du{an I. Sindik
2
Isto, br. 400. M. Puci}, Spomenici srpski II Beograd 1862, br. 37, prvi je
objavio testament Jelene Bal{i}. U dodatku je spomenuo i veoma za-
nimqiva akta, sva u vezi sa testamentom, koja se ovde objavquju u prilogu.
153
2. Pla{t sa biserom, ako je gospodin vojvoda
saglasan, pripada gospo|i Jeleni vojvodinoj, i
"moje" oglavqe (neka vrsta kape ili krune) sa
kamewem i biserom i veliki obojci.
3. Vladislav dobija srebrnu pozla}enu
romen~u (sud za vodu), prsten sa okcem i zmajevim
i svete mo{ti koje su kod Jelene.
4. Gospo|ici Kateleni: obojci mali i zlatna
dugmad.
5. Teodori, svojoj unuci: pojas na plavoj
tkanini i prsten na kojem je kamen safir, jedan
"bil~uàc".
6. Knezu Vlatku: ostali prsten~i}i i krugla
(~a{a) mala.
7. Izdvajaju se: srebrni sudovi koji su u
komunu (tj. u Dubrovniku), zdele, pehari i sve
{to pripada crkvi Svetog Georgija i novoj
crkvi Presvete Bogorodice. Ostalo ({ta se pod
tim podrazumeva?) uzima gospodin vojvoda s tim
da plati koliko je pravo, a tim novcem da se
pokriju tro{kovi pokrivawa crkve koju je
izgradila sebi za grob.
8. Zlatna ikona koja je u komunu pripada
wenoj sestri gospo{i despini (Oliveri), a
posle wene smrti gospo|i Jeli vojvodinoj
supruzi.
9. 1000 dukata u komunu podeli}e gospo|a Jela
vojvodina i duhovnik (=Nikandar) za du{u
Jelene Bal{i} na slede}i na~in: 200 dukata ses-
tri despini (Oliveri) za slu`be zadu{nice i za
milostiwu; crkvi u kojoj }e biti sahrawena 200
dukata da se slu`be zadu{nice pevaju stalno i
da se deli milostiwa; za krov crkve u Gorici
ve} je dato 60 dukata, majstorima da se da jo{ 30
dukata. êqad koja je okruùje, a na|e se u
blizini u ~asu smrti dobi}e: starac jeruslimski
Nikandar 50 dukata, kalu|er Jovan 40 dukata,
Vukosav Tamari} 40 dukata, pop Teodosije 30
dukata, duci (?) 12 dukata, i vladici (gospo|i)
Ruì i sinu 30 dukata, Kataleni k}eri
Nikolinoj 30 dukata, Dubrku (Dubru{ku) ako
bude prisutan samrtnom ~asu 30 dukata, devojka-
ma koje budu sluìle do kraja da se po dogovoru
da pr}ija koliko se moè da bi se udomile, a
ostaloj ~eqadi da se da milostiwa koliko se
uzmogne, a po dogovoru.
10. U trgovinu (trgova~ku radwu) Lavre(ntija)
[igovi}a u Baru uloèno je 600 dukata. Prihod
(dobitak kamata) od tog novca pripada novoj
crkvi u Gorici sagra|enoj Jeleni za grob, da bi
se odràvali vinogradi u Besima (Beseh)
kupqeni za crkvu sv. Georgija, pa su vinogradi
zameweni za masliwake u Baru i solila. Sve to
ima da potvrdi gospodin vojvoda, a posle
Jelenine smrti ktitor i starateq te imovine
bi}e unuka ostaviteqa, gospo|a Jela vojvodina i
wihov (sin) knez Vladislav. Od srebrnog posu|a
koje se bude na{lo posle smrti gospo|a Jelena i
Vladislav mogu uzeti i predati crkvi po svom
naho|ewu gde {to nedostaje. Isto mogu u~initi
sa poku}stvom i kwigama i priloìti obema
crkvama (Bogorodi~inoj u Gorici i Sv.
Georgija), gde {to pripada.
Pre vi{e od dvadeset godina, prilikom
proslave 700 godina osnivawa Dubrova~kog
arhiva i arhivske slu`be u Jugoslaviji, re~eno
154
Du{an I. Sindik
155
je da isto~no od Kotora i Dubrovnika sve do
obala Crnog mora, nastaje u arhivskom smislu
brisani prostor.
3
Posmatran sa diplomati~ko
arhivisti~ke ta~ke gledi{ta testament je
zna~ajan zato {to nam pokazuje da su i u tim kra-
jevima bila poznata pravila o sastavqawu
notarskih akata. âk se moè re}i da su neke
formule prevedene. Veoma mali broj sa~uvanih
poveqa pokazuje da su u unutra{wosti Balkana
ipak postojale i funkcionisale notarske
kancelarije.
Testament pokazuje pre svega brigu Jelene
Bal{i} o crkvi u kojoj }e biti sahrawena. Ona se
pobrinula da crkva bude obezbe|ena neophodnim
potrep{tinama za svakodnevni ìvot, ali isto
tako da i ~lanovi porodice dobiju odgovaraju}e
poklone da bi je zadràli u dobroj uspomeni i da
bi se postarali da oporuka bude izvr{ena. Vidi
se da je Jelena Bal{i} imala i poslovne i trgo-
va~ke veze (davawe novca na dobit) koje su joj za
ìvota omogu}avale da lak{e preìvi.
Uprkos tome {to je, iz nama nedovoqno poz-
natih razloga, èlela da napusti zemqu svoga
drugog supruga, ostala je do kraja privrèna
wegovoj porodici i traìla od svih ~lanova
porodice da izvr{e testament, a posebno od
glavnog Sandaqevog naslednika, vojvode
Stepana Vuk~i}a.
Jedno od osnovnih pravila istorijske
metodologije jeste da se ne prave hipoteze o
onome {to bi bilo da je tok istorijskih
doga|aja bio druk~iji od poznatog. U ovom
3
M. Milo{evi}, Razvoj arhivske slu`be Jugoslavije, Arhivist XXIX
Beograd 1979, 17-22.
slu~aju, vaqda zato da bi izuzetak potvrdio
pravilo, moèmo sa sigurno{}u re}i da bi tes-
tament na{e junakiwe u svom glavnom delu bio
druk~ije i na drugom mestu sastavqen, da je
wenoj molbi bilo udovoqeno.
B. Da je to zaista tako saznajemo posredno iz
pisma Dubrova~ke vlade upu}enog svojim
poslanicima na dvoru despota \ur|a, nekoliko
godina pre nastanka oporuke o kojoj je do sada
govoreno. Pismo je veoma zna~ajno, jer baca
vi{e svetla na li~nost jedne na{e istaknute
ène feudalnog doba i to na wenu delatnost kao
pravoslavne hri{}anke. Naime, jo{ krajem 1434.
godine, veliki vojvoda Sandaq Hrani},
zatraìo je dozvolu Dubrova~ke vlade da van
dubrova~kih gradskih zidina sagradi crkvu u
uboì{te.
4
Za uboì{te je odgovoreno da se
moè graditi, a za crkvu je re~eno da treba
imati dozvolu crkvenih vlasti i uvek je
nalaèna isprika. Bez obzira na tesne prijate-
qske veze sa Sandaqem, i {to su ga ocenili kao
~oveka "ìvog duha, zdravog rasu|ivawa, veoma
delikatnog, koji je shvatao stvari sa lako}om",
dubrova~ki hroni~ari su smatrali "da bi wegov
pomen bio ve~an da wegov ìvot nije bio
uprqan i zamra~en gre{kama shizme i pataren-
skim obredom u kojem je ro|en i umro".
Dubrova~ka vlada nije dozvoqavala izgradwu
crkvenih objekata drugih religija, pa nije
u~iwen izuzetak ni Sandaqu, iako su od wega
petnaestak godina ranije kupili ju`ni deo
156
Du{an I. Sindik
4
J. Tadi}, Promet putnika u starom Dubrovniku, Dubrovnik 1939,
117-118, nap. 11.
157
Konavala sa ùpom Vitaqinom i danas svetski
poznatim rtom O{tro sa Prevlakom. Sandaq je
umro 15. marta 1435, a ve} u septembru iste
godine napisano je pismo despotu \ur|u. Ne
vidi se pouzdano iz toga pisma da li je Jelena
Sandaqevica posle smrti svoga supruga li~no
obnovila zahtev Dubrova~koj vladi za izgradwu
crkve ili je samo molila svoga sestri}a despota
\ur|a Brankovi}a da on u weno ime obnovi
zahtev. Tek Dubrov~ani ni Jeleninoj molbi nisu
iza{li u susret. Iz navedenog pisma posredno
saznajemo da je Jelena èlela da sagradi van
gradskih zidina jednu malu crkvu u kojoj bi se
slu`ba Bo`ja odvijala all greca, jer joj je namera
bila da svoje posledwe dane provede u
Dubrovniku, i da bude sahrawena u toj crvi.
Odbijaju}i molbu, Dubrov~ani su rekli da
izgradwa crkve spada u duhovni autoritet pape,
a oni ne èle da se u taj autoritet me{aju, "sem
ako ne èlimo ekskomunikaciju". "âk i ako
bismo hteli da gradimo crkvu u na{oj rimskoj
veri, ne bismo je mogli graditi, ako nam papa to
ne bi sve~ano odobrio i dao dozvolu i poklon, da
bi u tako ukra{enoj crkvi mogla da se slavi
Bo`ja slu`ba".
5
5
O Sandaqu Hrani}u i zahtevu gospo|e Jelene dubrova~ki hroni~ar Rasti}
pi{e: (r. 263) Ma intanto alli 15 del mese marzo, mori Sandagl Hranich, il quale
nella sua gioventu, in tempo della guerra del re ostoja, niente fevorevole alla
repubblica, avanzato in eta ed ammaestato dagli accidenti, sempre (le) si
tenne unito, deferando molto alli consigli del senato, con she mosto d intender
la vera massima che si deve tener tra i principi deboli, confinati con uno pre-
potente, come a (p. 264) ragguaglo de Ragusei e Sandagl era Turco, gia intru-
so nella Sclavonia. Del resto fui un principe di spirio vivo, di ragionamento
forte, di molta delicatezza, che penetrava le cose con facilita, ed avrebe immor-
talata la sua memoria, se non avesse machiato la sua vita ed oscurato la fama
con li erori dello scisma e rito patareno, nel quale nasque e mori Ma il
despota presa occasione ad instanza d Elena, moglie del morto Sandagl Hranich,
Odbijena od Dubrov~ana, gospo|a Jelena
Bal{i}Sandaqevica, k}i kneza Lazara,
odlu~ila je da svoje posledwe godine provede u
postojbini svoga prvog supruga i da u Zeti, na
ostrvu Be{ki (Brezovica) u Skadarskom jezeru,
sagradi crkvu Svete Bogorodice i u woj sebi
grob.
Oba dokumenta nastala su u te{kim vremeni-
ma za hri{}ane na Balkanskom poluostrvu. To je
bilo prvo stole}e prodirawa islama na tle
Vizantijskog Carstva i slovenskih zemaqa na
Balkanu. Za vi{evekovne istorijske procese to
je bio mo`da samo tren, ali taj istorijski tren,
za li~nost Jelene Bal{i} zna~io je ceo qudski
ìvot.
158
Du{an I. Sindik
ricercar la republica permeter ad essa Elena fabricar una shiesa fuori della
citta, in cui si dovese celebrar alla greca, avendo in animo essa Elena ritirarsi
ivi al resto della sua vita: il senato, sepre averso ad ogni altro rito che catolico
nel suo stato, diede subito la negativa. Ma accio fosse meno amara, si scuso,
per non mancare alcune ideate antecedenti convezioni, di non poter, senza
dispensa pontifia, concorer a render sodisfatta essa Elena, la quale e si sti-
mave s amava, come boglie di Sandagl, tanto benemerito della republica.
Chronica ragusina Junii Restii (ab origine urbi usque ad anum1451) item
Joanis Gundulae (1451-1484), ed. Speratus Nodiolo, Zagrabiae 1893. U
pismu upu}enom despotu \ur|u Brankovi}u, pored ostalog, pi{e: Et per
le pregiere et diamanda chel fa che per noi sia consentito a dona Jella che
possa fare una pizola chiesa fora delle muri de Ragusi dove fara la sia sepul-
tura, pero che pense venire et e morire a Ragusa Et questa dimanda e et
tocha al spirituale shie lo papa. Et del sprituale noi non posiamo impazare se
excomunicacion non voliamo incorere che Idio ce guardi. Et che cusi sia se
vede et dimostra pero che se noi intessi voressimo far edificare una cheisa
segondo la nostra fede romana, non possiamo fare se per lo papa solemma-
mente non e conceduto et dato licencia at anche fatto dota a tal chiesa per la
qual ablemente in essa se possa li idvini offici cellebrate. HAD, Lett. di Lev., f.
271, 23. IX 1435.. N. Jorga, Notes et extraits pour I histoire des croisades II,
Paris 1899, 331-332, prvi je objavio kra}i izvod iz ovog pisma. [iri
izvod, koji se ovde objavquje ustupio mi je prof. dr. \uro To{i}, na
~emu mu najtoplije zahvaqujem. O pismu su jo{ pisali K. Jiri~ek,
Poselstvi Republiku Dubrovnicke k cisarovne Katarine II v. L. 1771-1772,
(navodim po Radoni}u); J. Radoni}, Der Grossvojvode von Bosnien Sandalj
Hranic - Kosaca, Archiv fr slavische Philologie XIX, 1-2, 465. J. Tadi}, n. d.
118, saop{tava vi{e pojedinosti o raznim predlozima u toku sednica
dubrova~kih ve}a.
159
Prilozi
1443, a di 5 aprile.
Testamento de domina Jela de vo
(oiuoda) Sandagli.
Pred g(spo)d(i)na kneza dbr(o)va~koga Nik{e
Pcik svom vikem na pone przvan dhovnik
Nikandar, starac rzalim()ski i Ivan kalger
i Dobrko Marnik, i svakoga nih() soba zaklesmo
vrh testamenta po~tenoga spoment gospoge Elle
biv{ago g(spo)d(i)na vovode Sandal koi reko{e
B()gm i d{om nih da v testamen st
~inila gospog Ella svom dobr zdrav pot i
svo dobr svst i nam ga predala svoim rkom a
pod svo pe~at a hote da se izbr{i o se nem
drì, koga testamenta st po~etak vai:
Va ime tca i Sina i Svetago Dha Svet
Troici. Amin. Mi gspoga Elena dai
s(ve)topo~iv{ago g(spo)d(i)na kneza Lazara, da va
svideni vsakom kom se podoba i pr(e)d koga se sei
pisani iznese gledati kako po milosti Boì i
sina mi g(spo)d(i)na vovode Stepana satvor(i) mi
milost i da mi svo rie~ kadi se sa mno sta
Gr(i)~aneh {o gode bih bde dl~ila d iman
mog da m[i] tvrdo i nepokolibimo d nga i
ngve di~ice. Sade re~ena gspg El[e]na ~in
r~ za ìvota moi dobrei svsti moki ako bi mi
se pr(i)kl~ila samrt da zme g(ospo)d(i)n vovo-
da Stepan ne dve svite Nik{e Tamar(i)k i o
knt{ zlatm figran i da g(spo)d(i)n
vovodi Stepan i kr()gla vel i petcat dkat koi
s L()k{e Poltinovik takoi z dobitm kako
gred i pla z biserm ako g()spo)d(i)na vovode
da se da gspoge Elene voevodine i e glav mo s
kamim i sa biserm i botci velici. I Vladisav
da se da romen~a srbrna pozlakena i prsten s
o~cem zmaevem i moi svete o s pr mni. i gspo-
di~ne Katalene botci mali i ptca zlata. I Todore
moi n~ice da se da posac na plavnoi tkanice. f.
152 I pr()sten kom kami safin i dan
bil~àc i stali prsenci i krgla mala knez
Vlatk srbr()ni sdi koi s komn zdele i pehari
i o crkve svetag Ger()gi i nove crkve
Prs(ve)ti B(ogorodi)ci da se dl~i, a ino da zme
g(spo)d(i)n vovoda da m[i] ih plati o bde
pravo, da se pokr crkva ko sam ~inila za moi
grob. A ikona zlata ko komn kako sam
zapisala s vlasteli, takoi da bde setr mi gspg
despine. Ako bi se despine samrt pril~ila, da bde
tazi ikona gspoge Elle vovodine.
A o tisa dkat komn mol i zaklinam
g(spo)d(i)na mi i sina vovod da m[i] ih daa
gspoge El(e)ne da na s mom dhovnikm podeli za
mo d{ ili prvo d nih da se da gospoge despine
.S. dkat da mi se po letrdi i da se razdeli
milostina i mom grb dge mi se prl~i leki da se
da .S. dkat da mi se po letrdi inostanno i da
se dieli milostin i crkve Svetag Geor()gi
Gorice dadoh lovo kpiv za .. dkat da se
pokr(i) crkva i e da im se daa za maistore .L.
dkat(). I vai ~eld ko sada pr mni koi bi se
prl~ili na samrti mo da se dast dhovnik mo-
160
Du{an I. Sindik
161
mo star()c rozolim()skom Nikandr .N. dkat
i kalger Ivan .M. dkat i Vokosav Tamar(i)k
.M. dkat i pop Teodosi .K. dkat i dce .Vj.
dkat i vladikam Rè i sin ioi .L. dkat i
Kataleni daer(i) Nikolene .L. dkat. I Dobr()ko
ako bi se tadai prmerl na samr()ti moi da m se
da dkat .L. I ko se zgoe na samrti moei devoike da
im se da priki koliko se moè zgvorm kako da se
dome a stala ~eld da se pmil z dogovro(m)
koliko se zmoè.
A o e postaleno trg Lavra [igovik Bar
{esat dkat tizi dkati da sto cr()kvi novoi
Gor(i)ci o sam ~inila Pr()svetoi Bogorodice
moi gr()b i po meni da ima crkva dobit() d tiehei
dkat() ~im se ke okr()mlti i vinogradi koi s
Bsh o sam kpila i s cr()kvom Svetag
Gr()gi zamenila i takmila vinogradi i nive i
maslice Bar i solila, toi da i g(spo)d(i)n vovo-
da potvr()di cr()kvi re~enoi i po moi samrti da
bde tomi ktitor i kr()mitel mo nka gos-
pog lena vovodina i nih() knez Vladisav ili bi
nih gosposctvo ili ~i in ni tome pop~en da
imt. I na mo samrti ako se bi koi sdi brli
srbrni da zme gspoga lena i Vladisav i o im
se svidi d nih da postave crkv nov na nih
ras`den da bde o bi koi nedostatak crkvi a ni
tiem da naprave. A o bi ko pokk bilo ili knige ili
o lbo ino da se pr(i)loì be crkve gde o
ppr(i)stoi. A o si mi rekal Voi po starc Radin
Sveto Trice crkvi kor()~an()ske o k
gospostv vi dati kom inom da pi{ i bimeno da
vo o mi samisao prnese B(o)ga molek i pr()~ist
B(ogorodi)c imenih i pisah sa rkom dhovng mi
tca starca Nikandra rzalimca, o ke biti
gospostv vi i inem tvoi d{e na{oi a dnako vse
B(o)` i tvo i tvo kk pr(i)hodi i na sl`b
d{e na{oi da zaklinam tebe g(spo)d(i)na i sina mi
bez grha vovod Stepana va Svet Troic di-
nos i nerazdelim i va stra{ni sd vatorag
pr{estvi s(i)na B(o)`(i), egda pridet vazdati
kom`d po delm eg. Tako`de i mo nk
go[s]pog El(en) zaklinam kako voi mo pisan ne
potriti ni `[e] paki na man prnesti, n vse da
vr{ite i isplnite za ìvota na{eg i po samrti
na{oi. I e ae bi koi nedostatci bili o bili
{to bi podobalo poneki se nas i na{oi d{i da bi
svom blagm pobolete i isplnite nas i na{oi
d{e er mi smrt() i ìvot va{e rke prlagamo
a prd B(o)gom.
Pisa se sei pisan v lto, .C.N., ro`stva
H(ri)s(to)va ,A..M.V. lto m()s(e)ca noemvr{
.KE. d(a)n Gor(i)~aneh.
Nota quod in Diversis notariae scripto die
VIIII aprilis 1443. apparent restituti ducati auri
mille alias depositati per dictam dominam Jelam
in comune Ragusii et etiam vna inchoneta auri
ornata cum perlis et margaritis alias depositata
in comune Ragusii et dimissa per dictam dom-
inam Jele domine despine sue sorori, in
suprascripto testamento.
Historijski arhiv u Dubrovniku, Testamenta
Notariae XIII f. 151v153.
162
Du{an I. Sindik
163
I Die nono aprilis 1443.
Radiuoi Siglica, cancellarius vayoude Stipani,
tanquam ambaxiator prefati vayuode nec vxoris
et filii eiusdem vayuoude vt constat per literas
credentiales dominio nostro scriptas que equidem
litere cum expeditoria infrascripte confessionis
receptionis remanserunt penes ser Nicolaum de
Stella canccellarium in ydiomate sclauo comunis
Ragusii, nomine et vice prafatorum domini
vayuode Stipani, vxoris et filii ipsius confessus
fuit habuisse et recepisse ac sibi datos et
consignatos fuisse a nobili et sapienti viro ser
Nicola Jo(hannis) de Poca rectore Ragusii vig-
ore et virtute libertatis Consilii rogatorum de
qua patet in libro ipsius Consilii rogatorum
ducatos auri mille qui alias depositati fuerunt
in comune Ragusii per olim dominam Jelam
relictam vayuode Sandagl et che iuxta formam
et tenorem ordinationis prefate domine Jele
scriptam in cathastico notarie Ragusii faciens,
proinde dictis nominibus finem remissionem, qui-
etationem etc. Liberans etc. Remitens etc.
Renunciando etc.
In margine: Pro comuni Ragusii pro ducatis
.M. domine Yele qui erunt in comune Ragusii.
Die 28. junii 1443. Nichander monachus
Yerosolimitanus et Dobrechus Merinich nec non
domine despine sororis, olim domine Yele relicte
vayuode Sandagli vt constat per per eius literas
scriptas huic dominio existentes penes ser
Nicolaum de Stella canzelarium, nomine prefate
domine despine confessi fuerunt habuisse ac
consignatam esse a domino rectore ser Georgio
de Goze et eius Minori consilio dantibus et
consignantibus virtute unius extractus legati facti
eidem domine despine per dictam dominam
Jelam olim sororem suam in suo vltimo testa-
mento vnam inchonetam auri ornatam perlis et
margaritis sibi domine despine dimissam ut
prefertur et que stabat in comune Ragusii
depositata alias per ipsam dominam Jelam.
Renuntiando. Judex ser Sigismondo de Georgio
et Nicola de Stella, testis.
II Item prefatus Radiuoy tamquam ambaxia-
tor prefati vayvode ut constat per literas cre-
dentiales scriptas et existentes prout supra
nomine prefati vayuode Stipani, confessus fuit
habuisse recepisse in auro numerato a prefato
domino rectore et Minori consilio dantibus et
soluentibus nomine et vice prefati comunis
Ragusii vigore partis Consilii rogatorum capte
pro prode ducatorum sex milium quos
suprascriptus vayuoda Sandagl posuit et habet in
comune Ragusii ad prode de quinque pro cen-
tenario in anno ducatos trecentos pro prode
anni presentis 1443 infiniti in festo sancti Blaxii
proxime decursi quod prode spectauit (precr-
tana tri slova) domine Jele in vita eius et
immo () per mortem domine ipsius domine Jele
spectat ipsi vayuode Stipano. Et hoc in vna
parte et in altera parte confessus fuit habuisse
ab ipsis domino rectore et consilio dantibus vir-
tute parti Consilii rogatorum capte die
(ostavqen prostor za broj) presentibus mensiis
pro tributo Canalis yperperos quingentis pro
164
Du{an I. Sindik
165
anno presenti quod finietur die III augusti prox-
ime futuri. Faciens proinde finem et remissionem
etc. Renuntiando etc.
Actum Ragusii. ante regimen presentibus reli-
giosis caloieris Nichander et Iouan missis
Ragusium per dictum vayuodam nec non
nobilibus viris Iuan Vlatchovich et Vochassin
Sanchoich ambaxiatoribus prefati vayuode ex alia
de causa et Vocha diach, nec non Johane
Expertico cancellario, magistro Xhristophoro de
Padua, phisico et magistro Johane Maria, cyrogi-
co de Feltro, et aiis testibus etc.
In margine: Pro ducati CCC prode et yper-
peris Vc tributi Canalis.
Historijski arhiv u Dubrovniku, Diversa
notariae XXVI, f. 177v178.
Ninoslava Rado{evi}
Beograd
Nikonov [estodnevnik
u rukopisu manastira Savine 21
Spis O stvarawu sveta Severijana episkopa
Gavale u srpskoslovenskom prevodu
SA@ETAK: Rukopis broj 21 manastira Savine sadrì
[estodnev koji je prepisao Nikon Jerusalimac 1440.
godine. Radi se o prevodu sa gr~kog dela O stvarawu
sveta Severijana iz Gavale (IV/V. vek). Ovaj srp-
skoslovenski prevod nastao je najverovatnije u XIV.
veku.
q l , \ l
q l l. Mol è va{ou lbov,
msli glagolme vnimati. "Molim da va{a
blagonaklonost obrati pa`wu na sadràj onog
{to }u re}i." Usu|ujem se da citiram,
obra}aju}i se cewenom skupu, re~i kojima se
Severijan episkop Gavalski na samom po~etku
prve omilije posve}ene stvarawu sveta obratio
svome auditorijumu (In mundi creationem, PG
56, col. 430 Savina br. 21, l. 2a).
Malo {ta znamo o ìvotu Severijana
episkopa Gavale.
1
Datum wegovog ro|ewa kao ni
datum wegove smrti ne moè se sa sigurno{}u
utvrditi. Delao je kao episkop malog grada na
severnoj sirijskoj obali i kao omiqeni gostu-
ju}i propovednik u Carigradu u vreme kad je na
1
J. Zellinger, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, Mnster
1916, 2-7; A. Jevti}, jeromonah, Patrologija 2, Beograd 1984, 202-203;
The Oxford Dictionary of Byzantium, red. A. Kazhdan et alii, New York - Oxford
1991. s. v. Severianos.
episkopskom tronu prestonice bio Jovan
Zlatousti (398404. godine), dakle na prelasku
iz IV. u V. vek. Za li~nost velikog hri{}anskog
svetiteqa vezani su i oni malobrojni podaci o
Severijanovom ìvotnom putu i o wegovom
karakteru. Talentovanog jereja iz unutra{wosti,
èqnog {ire dru{tvene afirmacije, pre-
stoni~ki crkveni krugovi kao i sam Hrizostom
su blagonaklono primili. Ali, u tada{wim dra-
mati~nim doga|ajima u carigradskoj crkvi i na
dvoru Severijan je stao uz mo}nike ovoga sveta i
aktivno je u~estvovao u svrgavawu i progonstvu
zlatoustog jerarha. Sa krajem svetiteqevog
ovozemaqskog ìvota nestaje sa istorijske
scene i svaki pomen gavalskog episkopa, za ~iju
smrt moèmo samo re}i da se desila pre 430.
godine. Me|utim, ostavimo ove zlehude doga|aje
i osude vredne postupke u senovitoj ti{ini
pro{losti i pogledajmo {ta je u~eni teolog i
nadareni pisac ostavio potomstvu.
Ostavio je za sobom episkop gavalski
poprili~an besedni~ki opus.
2
Pored niza omi-
lija na velike praznike, Severijanovi radovi
ukazuju da je wegovo interesovawe bilo
uglavnom usmereno egzegezi. Tako je wegovo
najpoznatije delo bilo posve}eno tuma~ewu prvih
stihova prve Mojsijeve kwige, samome postawu.
3
Severijan je dao svoj zna~ajan obol egzeget-
skoomilitskom ànru {estodneva, spisa koji
su razmatrali biblijski opis Boìjeg stvarawa
168
Ninoslava Rado{evi}
2
M. Geerard, Clavis Patrum Graecorum, II, Brepols - Turnhout 1974, 468-477
(n. 4185-4295).
3
In cosmogoniam homiliae 1-6, PG 56, 429-500. Cf. Zellinger, Genesishomilien;
Clavis patrum Graecorum, n. 4194.
sveta za {est dana.
4
Pored nekoliko danas
izgubqenih dela ovog ànra prenikejskog peri-
oda, do Severijanovog vremena su nastali i
~uveni [estodnev Vasilija Velikog (oko
329379. godine) i dva heksaemeralna dela
wegovog brata Grigorija iz Nise (izme|u 335. i
340posle 394. godine): Apologija Vasilijevog
[estodneva i O stvarawu ~oveka. Za razliku od
Vasilijevog kapitalnog heksaemeralnog dela i
zanimqivih bogoslovskih doprinosa wegovog
brata u kojima se jasno uo~ava nastojawe da se
Mojsijevo izlagawe uklopi, koliko je to bilo
mogu}e, u kozmolo{ki sistem anti~ke filozofi-
je, Severijanovih {est omilija O stvarawu
sveta jasno pokazuju da je wihov pisac pripadao
takozvanoj antiohijskoj egzegetskoj {koli koja
je tekstu Biblije prilazila ad litteram, bukval-
no, ostavqaju}i dostignu}a paganskih mislili-
ca sasvim po strani. Ne treba pak smetnuti s uma
da takav stav ne iskqu~uje poznavawe anti~ke
filozofije ni uticaj klasi~nog obrazovawa na
proces pisawa. Nau~nici u Severijanovoj koz-
mogoniji raspoznaju pre svega uticaj Jefrema
Sirskog i samog Hrizostoma.
5
Slovenska pismenost je vrlo rano ukqu~ila
u svoje okriqe Severijanove omilije O stvorenii
mira. Na prelazu iz IX. u X. vek Jovan Egzarh,
moèmo slobodno re}i genijalni kwièvnik
kulturnog kruga bugarskog cara Simeona, svoju
heksaemeralnu kompilaciju je zasnovao, kako se
169
Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21
4
F. E. Robbins, The Hexaemeral Literature, Chicago 1912; J. C. M. van
Winden, Hexaemeron, Reallexikon f. Antike u. Christentum, XIV, Stuttgart
1988, coll. 1250-1269.
5
Zellinger, Genesishomilien, 67, 69 et passim.
vidi iz samog naslova, na delima Vasilija Velikog,
Severijana iz Gavale, Aristotela i innih.
6
Na{
egzegeta se na{ao zaista u izvanrednom dru{tvu.
Na srpskim kulturnim prostorima, Severijanovo
ime i delo su pouzdano prisutni od 1263. godine
kad se zavr{ilo ~esto prekidano i odlagano
pisarsko podvizawe Domentijanovog u~enika
Teodora Gramatika koji je pod veoma te{kim
uslovima sa~inio ili prepisao srpskoslovensku
recenziju Egzarhovog [estodneva.
Sudbina je htela da su plodovi Severijanovih
intelektualnih napora ~esto gubili svoj
autorski identitet i pojavqivali se kao dela
Jovana Zlatoustog. Tako se i u jednom kodeksu
srpske redakcije iz osamdesetih i devedesetih
godina XIV. veka koji se vekovima ~uvao u mana-
stiru Wamec, a danas je me|u rukopisima
Rumunske akademije nauka (br. 148), pod imenom
Hrizostomovim na{ao i [estodnev Severijana
iz Gavale, u sedam slova.
7
Ovaj za nas bitan prevod
koji prepoznajemo u Nikonovom [estodnevniku
bio je prepisan i u uni{tenom rukopisu 444
(314) Narodne biblioteke u Beogradu iz XV.
veka
8
kao i u rukopisu 203 (367) Moskovske
Sinodalne biblioteke sa kraja istog veka.
9
Odlomci Severijanovog dela bili su inter-
polirani i u srpski prevod [estodneva Vasilija
170
Ninoslava Rado{evi}
6
R. Aitzetmller, Das Hexaemeron des Exarchen Johannes I-VI, Graz 1958-
1971. Up. i prevod N. Ko~eva na savremeni bugarski jezik ovog zna-
menitog dela, Sofi 1981.
7
P. P. Panaitescu, Manuscrisele slave din biblioteca Academiei RPR, I, Bucuresti
1959, 188 sq.
8
Q. Stojanovi}, Katalog narodne biblioteke u Beogradu, Beograd 1903
- 1982, 211.
9
A. Gorski, K. Nevostruev, Opisane slavnskih rukopise Moskovsko
Sinodalno bibliotek, II,2, Moskva 1859, 628-632.
Velikog nastao najverovatnije u drugoj polovi-
ni XIV. veka i prepisivan u ~itavoj jednoj
porodici rukopisa od kojih je najstariji
zbornik manastira Hilandara br. 405 datiran
negde oko 1400. godine.
10
Tokom XV. veka pojavio se i prevod skra}ene
verzije {est Severijanovih beseda poznate ve} u
gr~koj rukopisnoj tradiciji. Ovaj srpski prevod
zabeleèn je u jednom zborniku XV. veka manas-
tira Kru{edola (br. 71) koji se danas ~uva u
Muzeju Srpske Pravoslavne Crkve,
11
u kodeksu
SANU 24 iz XVI. veka,
12
kao i u tri nestala
rukopisa Narodne biblioteke u Beogradu (NBB
477, XV. vek, Mati}, 200, XV/XVI. vek i NBB 472,
XVII. vek).
13
Jo{ na jedan na~in je Severijanov [esto-
dnev bio poznat na{em ~itaocu. Za svoju ~udnu
konstrukciju vaseqene Kozma Indikoplov je
koristio i Severijanov tekst.
14
Srpskoslovensku
redakciju ovog proizvoda antiohijske egzegetske
{kole imamo sa~uvanu u poznatom Vrhobrezni~kom
171
10
N. Rado{evi}, O Slovenskim prevodima {estodneva u manastiru
Hilandaru i o rukopisu Hil. 405, Hilandarski zbornik, 10 (1998) 183.
11
S. Petkovi}, Opis rukopisa manastira Kru{edola, Sremski Karlovci
1914, 174
12
Q. Stojanovi}, Katalog rukopisa i starih {tampanih kwiga. Zbirka
Srpske kraqevske akademije, Beograd 1901, 174
13
St. Novakovi}, Srpsko-Slovenski zbornik iz vremena despota
Lazarevi}a, Starine 9 (1877) 3; Stojanovi}, Katalog narodne biblioteke
u Beogradu, 312 i 325; S. Mati}, Opis rukopisa Narodne biblioteke,
SAN, Beograd 1952, 151.
Up. Razglagolnik, zbornik koji je u XVIII. veku sastavio Gavril
Stefanovi} Venclovi}, gde se u naslovu ovog teksta pored Severijanovog
spomiwe i ime Vasilija Velikog (SANU 135, l. 512a - 518b). U jednom
drugom Venclovi}em rukopisu, tako|e iz zbirke SANU (br. 137) ovaj
tekst je donet na narodnom jeziku (izd. G. Vitkovi}, Glasnik SUD, 67
(1887) 390-396. B. Stojanovi}, Zbirka CKA, 109 i 156; D. Dragojlovi},
Razvoj filozofske misli kod Srba u doba feudalizma, Novi Sad 1998,
198 sl.
14
W. Wolska, La Topographie Chrtienne de Cosmas Indicopleusts, Paris
1962, 26 et passim.
rukopisu iz 1649. godine (Pqevqa 79).
15
Vratimo se sad rukopisu koji nas zanima,
zborniku manastira Savine br. 21, koji je
1439/40. godine sastavio duhovnik Jelene
Bal{i} i vrsni kwièvni poslenik Nikon
Jerusalimqanin.
16
Ve}i deo ovog kodeksa ~ini
jedan [estodnev, koji, mada nedostaje prvi list,
moèmo lako identifikovati kao prepis
integralnog prevoda Severijanovog heksaeme-
ralnog dela, prevoda koji je najverovatnije nas-
tao u XIV. veku i ~iji najstariji primerak
imamo u rukopisu Rumunske akademije nauka br.
148, gde se, ve} smo napomenuli, Severijanov
tekst pojavquje pod imenom Jovana Hrizostoma.
Severijan je, prema obi~aju toga vremena, ~itao
svojih {est beseda za vreme velikog posta {est
ve~eri za redom, ali je u jednoj grani gr~ke
rukopisne tradicije izme|u 5. i 6. besede bila
ukqu~ena jedna wegova zasebna omilija Kako je
Adam dobio du{u i o Hristovoj patwi.
17
Takav
jedan predloàk je imao pred sobom i slovenski
prevodilac.
Kako je izgledala Severijanova slika sveta?
Prate}i izlagawe Kwige postawa Severijan
stvarawe deli u dve etape. Prvo je ni iz ~ega "ot
nesouiih" stvorena pramaterija "vei tvarem"
(l. 2b PG 56, col. 433), a zatim je Bog po svome
naho|ewu oblikovao tu materiju, pobrinuo se za
172
Ninoslava Rado{evi}
15
V. Jagi}, Kozma Indikoplov po srpskom rukopisu g. 1649-e, Spomenik 44
(1922) 1-37; A. Jacobs Kosmas Indicopleustes, Die christliche Topographie in
slavischer bersetzung, Byzantinoslavica 40 (1979) 183-198.
16
D. Bogdanovi}, Inventar rukopisa manastira Savine, u kwizi: D.
Medakovi}, Manastir Savina. Velika crkva, riznica rukopisi, Beograd
1978, 93. Pored Severijanovog [estodneva ovaj kodeks sadrì nekoliko
sastava isihasti~ke sadrìne.
17
Zellinger, Genesishomilien, 40 sq.
weno formirawe i ukra{avawe vbraènje i
krasot tvarem Stvori oubo nebo nebv{e, i
zeml nebv{ou, bezdn nebv{jih, vtr, vz-
douh, gn, vodou. Vysake ra`daeme vei v
prv dn stvori (l. 3a). Tada su nastala i
~etiri osnovna elementa (stihe l. 4a col.
435). Svetlost nastalu prvog dana, po sastavu
sli~nu an|elima i qudskoj du{i, Severijan pri-
bliàva ~oveku stvorenom posledweg dana.
Zapravo, qudski um (razoum) je taj koji daqe
unapre|uje ono {to se zahvaquju}i svetlosti na
zemqi ukazalo. P{enicu, grozd, vunu (rinn)...
svetlost razuma je pretvorila u hleb, vino,
rizu... (l. 6a col. 436).
Za razliku od neba stvorenog prvog dana,
"gorweg neba" (uperw on), tek je drugog dana
sa~iwen nebeski svod ster{wma, tvrd. Severijan
ga poredi sa zgusnutim i kondenzovanim dimom
koji se pewe navi{e (i vngda vste~et k
vsot, v debelinou oblakou vmnet). Wegov
nastanak se obja{wava pretvarawem nebeskih
voda u ~vrsto telo nalik kristalu (goustina
kristalovidna) po kome se kre}u nebeska svetila.
Tako je vodena masa podeqena na dowe i gorwe
vode. Severijan detaqno obja{wava svrsishod-
nost gorwih voda. Prvo, ~uvale su svod da ga
velika nebeska svetila ne zapale i ne istope (l.
14a) a drugo, spre~avale su da svetlost pro|e
kroz ina~e providan svod, zaustavqale je i
vra}ale na zemqu (vod prv{e nebes plamen
slncou i loun nisposilat). Kada do|e dan
Stra{nog suda, gorwe vode }e se razi}i, nebo }e
173
se rasto~iti a zvezde }e pasti jer ne}e vi{e
imati podlogu po kojoj bi se kretale (ne imue
pti, ni {stvja l. 14b col. 442). Kao {to je ve}
rekao na samom po~etku svog {estodneva,
Severijan je vidqivo nebo zami{qao kao sred-
wu tavanicu koja deli prostor dvospratne
zgrade ko è v dom dvoekrovn posrd
vnidet drgi krov (I 4, l. 3 a 433).
Nastavqaju}i svoje izlagawe Severijan kaè
da treba diviti è se sbv{imse i poklanti se
z`ditel (III 1, l. 20a col. 447). Bog je kao
mirski houdo`nik ukrasio nebo suncem, mese-
cem i zvezdama, zemqu je oven~ao cve}em i
biqem, vsou tvar razli~no oupstri.
Tre}eg dana je Bog sakupio vode i razdli v
more, v rk, v isto~nik, v ezera, v stoudence
(l. 22b col. 449). Sli~no je bilo i sa svetlo{}u.
Anticipiraju}i dela slede}eg dana Severijan
pri~a o tome kako je od svetlosti stvorene prvog
dana Tvorac oblikovao razli~ita svetila po
sopstvenom naho|ewu, "tamo svetlost, ovde
zvezde". Kao {to bi ko grumen (oukrouh) zlata
razdelio na mal peneze tako je Tvorac (tecnthv,
htrc) raspodelio svetlost jedinstvene
su{tine na sunce, mesec i zvezde. Prilikom
sakupqawa voda pojavilo se kopno, sou{a. Tada
Bog naredi da izrastu biqke i pojave se ìvoti-
we po svojim vrstama, po rodou i po podobi.
Kategorija podobija () podstakla je
Severijana da istupi protiv jeresi anomejaca
koji su tvrdili da Sin nije podoban, Ocu
(III 1, l. 20b21b col. 447448).
174
Ninoslava Rado{evi}
Severijan uo~ava kao problem ~iwenicu da
nebeska svetila osvetqavaju zemqu odozgo, dok je
priroda svetlosti i vatre da {aqe svoj plamen i
zrake navi{e. Re{ewe problema je u Boìjoj odlu-
ci. Bog je prirodi elementa nametnuo svoju uzdu.
Nebeska svetila zra~e na zemqu ne prema svojoj
prirodi nego po Boànskoj naredbi (ko da ne po
estestv sjaet, n po povelw l. 23b). Boànska
besmrtna i nevidqiva ruka odre|uje tako|e
koliko }e se vode u obliku ki{e izliti iz oblaka.
Prethodno sakupqenu iz mora, "slanu budu}i",
pretvara u pitku vodu i wom napaja zemqu.
Severijan smatra za neophodno da, kao i
Vasilije Veliki, pomen nebeskih svetila isko-
risti za opovrgavawe astrologije (zvzdoslovesje)
kategori~ki tvrde}i da nebo ne daje nikakav
znak o qudskom ìvotu ( ìvot ~lov~scm
nikakovo znamewe podavaet nebo, III 3, l. 24b col.
450). Boànsko ~ovekoqubqe se zato pobrinulo
da se zahvaquju}i zvezdama, izme|u ostalog,
~ovek obavesti o meteorolo{kim pojavama, da
moreplovac izbegne opasnost kao i da zemqo-
radnik sazna za pogodno vreme orawa .
Me|utim, sasvim suprotno Vasiliju Velikom,
Severijan ne prihvata anti~ku geocentri~nu
teoriju o sferi~nom nebu. Bog nije stvorio
sferu koja se okre}e (kolo valee se l. 27a).
Kretawe sunca se ne obja{wava zalaèwem pod
zemqu nego horizontalnim kretawem ka severu
gde se ono sakrije za vreme no}i iza velike
vodene mase (l. 27b). Teorije kojima nas u~e
"helenska deca" gube svaku vrednost pred Sve-
tim Pismom, "na{im u~iteqem".
175
176
Ninoslava Rado{evi}
Mese~eve mene slikovit su primer za
Severijana qudskog ìvota od ro|ewa do smrti
i wegove sudbine koja ga ~eka zahvaquju}i
Hristovom spasewu (l. 28b. col. 453).
O biqnom i ìvotiwskom svetu Severijan ne
govori predugo. Naro~ito insistira na razlici
izme|u glagola ll?, da izvedet zeml
~etvrenogi zvri i , da prozebnet
zeml bqa travnaa?(III 1, l. 21bcol. 448).
Razlika je bila u tome da biqe svake godine iz
zemqe ni~e, dok u ìvotiwskom svetu je samo
prvi primerak nastao iz zemqe a daqe se svaka
vrsta za sebe reprodukuje.
Kada je sva zemqa bila ukra{ena, vreme je
bilo da se pojavi ~ovek, wen gospodar. "Sve je
bilo spremno, samo ~oveka nije bilo" (i vsa
gotova bhou, i ~lovka ne b{e IV 5, l. 40b, col.
462).
18
Prvo je morala ku}a da se sredi i ukrasi,
kaè Severijan, pre nego {to se wen gazda
(domou vladka) useli. I tako je Bog stvorio
qudsko bi}e po svome obli~ju.
Pomen stvarawa ~oveka po obli~ju Boìjem
bila je prilika za Severijana da eksplicitno
iskqu~i svaku mogu}nost boànskog antropo-
morfizma. "âk i danas," kaè Severijan, "posto-
ji jeres onih koji tvrde da je Boànstvo
~lovkobrazno." Svaku sli~nost ~ovekovu sa
boànstvom treba shvatiti u eti~kom smislu
(po dobrodtel ) a nikako u odnosu
18
Vrlo sli~no govori i Grigorije Niski u svom spisu O stvarawu
~oveka: i sve bogatstvo tvari i na zemqi i na moru gotovo b, onog ko
bi u tome uìvao jo{ nije bilo (Hil.405, 108b - PG 44, col. 132 C). V. N.
Rado{evi}, Grigorija Niskog poslanica episkopu Petru O liku
~ove~ijem, Osam vekova Hilandara. Istorija, duhovni ìvot,
kwièvnost, umetnost i arhitektura, Beograd, 2000, 374.
na fizi~ki lik (eliko k telesnom lic 57a, col.
474 475). Obli~je Boìje se iskazivalo i u
vlasti koju je ~ovek dobio nad ìvotiwskim sve-
tom. Redosled stvarawa (~in sdlovaw) ukazi-
vao je u obrnutom smeru na redosled vlasti (~in
vlad~stvou). Stvoren posledwi, dobio je prvo
mesto me|u ìvim bi}ima. Kao potvrdu svog
gospodarewa na zemqi ~ovek je dobio od Boga
zadatak a ujedno i privilegiju da imenuje
ìvotiwske vrste.
19
Svakoj ìvotiwskoj vrsti
ime poloì Adam, a Bog se nije protivio nego se
sloìo (V 7, l. 64b col. 481).
Formiraju}i ~oveka Bog se pobrinuo ne samo
o svrsishodnosti (nou`da) wegovog organizma
nego i o estetskom momentu (blagolpje), o
simetri~nosti i harmoni~nosti delova wegovog
tela (l. 57b, 58a col. 476).
Gospodaru zemaqskog raja Bog je èleo da
stvori ènu. Od rebra Adamovog stvorio je Evu
i uzev{i na sebe, u svom ~ovekoqubqu, ulogu oca
i majke doveo je ~oveku nevestu (l. 66b, col. 483).
Sam Raj je Severijan zami{qao vrlo
konkretno, kao realni, dodu{e idili~an, predeo
negde na Istoku. On se quti na alegorijske
interpretacije nekih svojih prethodnika koji su
u Raju videli duhovna, nebeska prostranstva.
Pobornik antiohijskog, realisti~nog tuma~ewa
biblijskog teksta, on se ~udi otkud bi u jednom
duhovnom prostoru mogla da raste smokva ili da
te~e reka koja }e se kasnije podeliti na ~etiri
vidqive, poznate reke: Tigar, Eufrat, Geon
(Nil) i Fison (Dunav).
20
U svojoj proro~anskoj
177
19
Zellinger, Genesishomilien, 94 sq.
20
Ove rajske reke su bile poznate i Konstantinu Filozofu, biografu
mudrosti Bog je Raj napravio prostranim
pripremaju}i ga za budu}e pravednike (V 6, l.
60b, 61a col. 478).
Posledwa, {esta beseda originalnog
Severijanovog dela (u Nikonovom [esto-
dnevniku sedma), posve}ena je prvorodnom grehu.
U ~ovekovom "carskom i gospodarskom
boravi{tu" (carskoe i vlastelskoe gotovawe), u
bogatim vodama natapanom vrtu, rasle su tri
vrste drveta. Jedna je pruàla ~oveku fizi~ku
hranu, omogu}avala mu da ìvi (bhou drvesa
pitati ego). Drugo je bilo drvo saznawa dobra i
zla (b{e drvo iskou{ae ego). Tre}e, drvo
ìvota, trebalo je da osigura ~oveku besmrtnost
(b{e drvo v eè emou vnou ìti l. 76). Raj je
bio okruèwe blaènog ìvota Adama i Eve,
wihovog druèwa sa zmijom, i wihovog pada. U
jednom scenski zami{qenom tekstu dramati~nog
naboja odvija se pri~a grhopaden. Tu su svi
akteri: zmija, ina~e jedna od najinteligentnijih
ìvotiwa (zmji moudri{ji pa~e vsh zvrei),
Eva koja je podlegla nagovoru polakomiv{i se
da zajedno sa Adamom postanu takmaci Boìji,
st~nici Bogou, i sam Adam koji se priklawa
Evinoj nakani samo iz slabosti prema woj.
Smatraju}i da je ~ovek, stvoren po obli~ju
Boìjem, obdaren tolikim umnim osobinama,
morao biti upoznat sa kategorijom dobra i pre
nego {to je ku{ao zabraweni plod, Severijan
konstatuje da je tek posle prestupa ~ovek shvatio
da dobro i zlo proisti~u iz razli~itog odnosa
178
Ninoslava Rado{evi}
despota Stefana Lazarevi}a. V. P. Popovi}, êtiri rajske reke (Jedno
mesto iz Konstantina Filosofa), Glas CKA 171, Drugi razred 88 (1937)
161-176.
prema Boìjoj naredbi (dobro b{e poslou{ati
Boga, a zlo eè prslu{ati ego, l. 82b col. 489). Na
kraju se pojavquje sam Bog, svakom ponaosob
direktno izri~e kazne i odre|uje neposrednu
budu}nost. Ipak, u svome ~ovekoqubqu, ostavqa
ot{krinuta vrata nadi na vaskrsewe iz mrtvih
(nade`dou vskresew, l. 93a).
U redosledu stvarawa Bog je vodio ra~una o
potencijalnim slabostima budu}eg qudskog
roda. Nebeska svetila su stvorena tek tre}eg
dana ne toliko zbog toga {to ranije nije bilo
nebeskog svoda na kome bi bila sme{tena niti
zbog toga {to nije jo{ bilo plodova koje bi tre-
balo zagrevati ve} ponajvi{e zato da se ne bi
stvorila qudska zabluda u pripisivawu suncu
(estestvom sln~nm) uloge prvog pokreta~a.
Svetila je Bog sa~inio izvan neba i onda ih
u~vrstio za svod (stvoril svtila izvn neba i
togda vdrouz ih gor, ko houdo`nik l. 22b).
U trenutku kada je stvoren, mesec je bio pun. Ne
bi bilo naime dobro da se Boìje delo odmah
pokaè krwe (porzovati se dlou l. 23a).
Severijan daje svoje odgovore mnogim
egzegetskim dilemama. Duh Boìji koji se
dizao nad vodama zapravo je vzdou{noe estest-
vo, odnosno kretawe vazduha (vzd{noe
{stvje) a nikako nestvoreni Sveti Duh (l. 3b
i 5b). Tama nad bezdanom ne predstavqa nekak-
vo osen~ewe neba (bsnwe nebesnoe) ve} je
stvaraju oblaci. Gnosti~ku interpretaciju
kojom se tama izjedna~ava sa |avolom,
Severijan odbacuje s indignacijom kao ne~este
179
koje su se neki jeretici drznuli da predloè (l.
5a).
21
Za razliku od svojih prethodnika, egzege-
ta, Severijan shvata biblijski termin "ne-
vidqiva" zemqa, kao "neukra{ena". Nikako è
b{e kra{ena cvt, niè posadovjem i plod
vn~ana, niè rkami i isto~nik prposnna,
niè iwim blagokrasjem kra{enna l. 13a.
êsto su se egzegete, i hri{}anske i jevre-
jske, pitale kome se Bog obratio kad je rekao u
mnoìni "da na~inimo ~oveka po svome
obli~ju". Uz Vasilija i Hrizostoma Severijan
kategori~ki iskqu~uje mogu}nost da su u pitawu
bili an|eli i ovaj plural povezuje sa trini-
tarnom doktrinom.
22
Plural "da na~inimo"
ukazuje na broj (mno`stvo) ipostasi a jednina
"po svome obli~ju" obja{wava jednosu{nost
Svete Trojice (da edinosouie pobst l. 44a).
An|eli tako|e predstavqaju deo tvari.
Podre|eni poloàj koji ~ovek ima u odnosu na
bestelesnu an|eosku prirodu, posledica je
wegovog pada i privremeno je stawe. Kad ponovo
dosegnemo do vrline (vnegda bo zlo stignem v
vr dobrodteln), ne}emo prevazi}i an|ele
ali }emo se sa wima izjedna~iti (IV 5,6, l. 42ab
col. 4634). Severijan smatra neophodnim da
istakne prilikom postawa prisustvo Svetog
Duha, ravnopravnog i aktivnog u~esnika (-
, svtnik) procesa stvarawa (V 2, l. 53a
col. 472). Uloga Svete Trojice, obavezna u ~inu
kr{tewa, nezaobilazna je i prilikom stvarawa
(l. 53b). "Bez Oca i Sina i Svetog Duha nema ni
180
Ninoslava Rado{evi}
21
Zellinger, Genesishomilien, 67, 73.
22
Zellinger, Genesishomilien, 91 sqq
postawa (ne prva tvar), ni kr{tewa (ne vtore
poro`dewe), ni vaskrsewa (ne kon~noe vskrewe
l. 54b)".
Da bi objasnio ono {to se desilo prilikom
stvarawa sveta Severijan koristi razli~ita
tuma~ewa i razli~ite primere. Ponekad donosi
logi~ka i naoko realisti~na obja{wewa, ponekad
prepoznaje aluzije u poetski svedenom tekstu
psalama ili u simboli~no slikovitom jeziku
proroka.
Uobi~ajeno je u bogoslovqu da se Stari Zavet
tuma~i kao nagove{taj svega onoga {to se desi-
lo posle Hristovog ovaplo}ewa. Severijan pak
u formalnom pogledu kao da ponekad koristi
obrnuti prosede: tuma~e}i pojave pri stvarawu
sveta on kao obja{wewe daje primer doga|aja iz
Novog Zaveta. Recimo, na po~etku tre}eg slova
da bi svojim slu{aocima objasnio nastanak
nebeskog svoda, stvorenog drugog dana od op{te
materije, kao potvrdu donosi primer Hrista
koji je paganski mnogoboà~ki eklekticizam i
pluralizam sabrao u jednu veru, apostolom
Pavlom nazvanu tvrdu tvrd l (l. 20b
col. 447).
Severijan je i ina~e bio poznat kao quti
protivnik svakolikih jeresi svoga vremena.
Tako u omilijama na {estodnev optuùje, na
primer, anomejce zbog preteranih i neumesnih
pitawa: kako sbra se voda i gde sbra se?... i
sbrav{i se gde smestit se? itd. Nemaju}i
prave vere jeretici se ne zadovoqavaju re~ima
Svetog Pisma, nego im je svojstveno da radozna-
181
lo istraùju uzroke, iskati vei. Nesposobni da
shvate ono {to im je pred o~ima, ne stide se da
zaviruju u boànski bezdan, u ono {to je qud-
skom umu nedosti`no (nepostìmoe l. 20b).
Videli smo ve} da su paganski filozofi po
Severijanu praznoslovi (moudrolbstvt soue-
toslovci, III 4, l. 27a q
, col. 452), da su jeretici najve}i
neprijateqi istine, a povremeno nailazimo i
na, naravno mnogo blaù, polemiku sa prethod-
nicima, ortodoksnim svetim ocima. Desi se da
wihova mi{qewa budu blago~estiva ali ne i
istinita. Izloèni su kritici i zastupnici
alegorijskog tuma~ewa u egzegezi. "Do tog
zakqu~ka nismo do{li bave}i se alegorezom
() nego kontemplacijom i istra-
ìvawem (l )." Prevodi-
lac se na ovom mestu nije sasvim sna{ao, ali je
zanimqivo da je re~ ewra etimolo{ki povezao
sa q i preveo kao bogovidenie (IV l. 36).
Vrsni propovednik Severijan se trudi da
odràva stalnu napetost i da ne gubi kontakt sa
svojim slu{aocima. Zavr{avaju}i svoju prvu
omiliju kaè vernicima da je ve} kasno, jer je,
kao i na kraju prvog dana stvarawa, nastalo ve~e
(l. 6b). Slede}ih dana on ih podse}a na ono {ta
su ~uli u prethodim propovedima, obra}a im se
pitawima i podsti~e wihovu pa`wu: vnimai,
ibo msl glboka, pazi, jer misao je duboka!
Pa`qivi prevodilac prati gr~ki tekst
uglavnom se ne odvajaju}i od wega, re~ po re~.
Veoma je zanimqivo pogledati kako je preneo
182
Ninoslava Rado{evi}
Severijanove etimolo{ke kombinacije koje
imaju nekog smisla iskqu~ivo na jeziku origi-
nala. Neki primeri etimologizirawa, kome je
Severijan sklon, gube svoj smisao u procesu
prevo|ewa, kao {to su na primer l (dan) i
o (pitomost, blagost, u prevodu
krotko, krotost l. 6b) Me|utim, u nekim
slu~ajevima je i srpski jezik davao mogu}nost da se
etimolo{ka obja{wewa prenesu. Za{to se nebes-
ki svod naziva tvrd? Zato {to ga je Bog od
zgusnutih voda utvrdio l. 13b). Ekstazu, lk
Severijan obja{wava stawem u kome ~ovek
izgleda kao da je izvan samog sebe, bukvalno
"stoji izvan sebe", o lq . U prevod
su unete neke izmene i slovenska re~enica
zadràva smisao (V 8, l. 65b col. 482). Ponegde,
neki naro~iti gr~ki izraz slovenski prevodi-
lac kao da nije razumeo. Tako hri{}anski naziv
za pagane l, oni spoqa, koji su izvan Bogom
danog u~ewa, kao da nije poznat prevodiocu
Severijanovog spisa (III 5, l. 27a col. 452).
êsto citirano tuma~ewe Adamovog imena po
po~etnim slovima strana sveta `, ,
, , ~ime se isticao ekumen-
ski zna~aj prvog ~oveka? ~ini se da prevodilac
interpretira sa razumevawem: az vstok, dobro
zapad, az polouno, mslite pladne (l. 55a
col. 474).?
Ne zaboravimo da spomenemo zanimqivi
crte` na margini lista 13a ({ematski prikaz
zemqe i simboli sunca i meseca), najverovatni-
je preuzet iz gr~kog predlo{ka.
Mada ne ~ini prvobitno deo [estodneva,
183
omilija o Adamovoj du{i se sadràjno i stilski
sasvim lepo uklapa u celinu dela. "Po{to Bog
satvori vaseqenu i ukrasi nebo suncem i mese-
cem i zvezdama, tako|e i zemqu na{ara, rekama
i izvorima opasanu i cve}em i sadnicama
oven~anu, i more ogradi svakojakim blagolepi-
jem...." dolazi na red i szdane boèstvnago
obraza (l. 68b). Nizom kratkih re~enica
povezanih anaforom Severijan se divi
raznovrsnom sklopu qudskog tela: "Kako sagra-
di kosti, rebra, kako o~i stvorene behu, kako
ìle, kako nepca, kako se preobrati u crevnu
raznovrsnost, kako postavi jezik, kako se
istawi{e usne, kako se izvaja{e nozdrve, kako
se posadi{e u{i, kako izrasto{e vlasi" (l. 72a).
Sa~iniv{i mu prvo telo Bog je zatim ~oveku
udahnuo du{u. Tome ga je beskrajno odlikovao
ali i izloìo opasnosti da je izgubi. Stvarawe
Eve od Adamovog rebra Severijan povezuje sa
Hristovim patwama kojima je iskupio prvorod-
ni greh.
"Blagodarimo Boga {to smo, izgubiv{i raj
zbog sagre{ewa, u Carstvo Nebesno pozvani"
Blagodarstvouem Boga ko rai radi prstouplewa
izgoubiv{e, v Carstvo nebesnoe zvani bhom (l.
75a).
184
Ninoslava Rado{evi}
Nade`da R. Sindik
Beograd
Kodikologija Gori~kog Zbornika
SA@ETAK: U radu je dat kodikolo{ki opis Gori~kog
zbornika iz 1441/42. godine kji se ~uva u Arhivu Srpske
akademije nauka i umetnosti. Dato je stawe sve{~ica
(tetrada), datiran sada{wi povez, izneta nova
mi{qewa vezana za kraj tre}e Nikonove poslanice i
Jeleninog zapisa o poklonu kwige manastiru u Gorici,
kao i kasnijeg zapisa na unutra{woj strani zadwih kor-
ica. Na osnovu sadràja precizirane su tipolo{ke
odlike Zbornika koji je okarakterisan kao priru~na
kwiga, li~na enciklopedija jedne plemkiwe, koja pored
interesovawa za onda{we egzaktne nauke, teologiju i
crkvenu problematiku, ima za ciq i utvr|ivawe
isto~ne, pravoslavne, orijentacije u grani~nim
podru~jima sa latinskim Zapadom.
Gori~ki zbornik nije kodikolo{ki obra|en
u celini, {to bi pomoglo boqem sagledavawu
duhovnih kretawa u srpskim zemqama prve
polovine XV. veka. Kodikologija
1
prou~ava sve
osobine sredwovekovnog rukopisa, kako bi
odredila wegovo "istorijsko bi}e" u odre|enom
istorijskom okruèwu, sa sopstvenom individu-
alnom egzistencijom. Kodikolo{ki opis obuh-
vata kako spoqne, materijalne odlike (fizi~ki
izgled, stawe sve{~ica, povez, pripremu listo-
va, tehnologiju izrade) od kojih zavisi oblik
kodeksa, kao i tehni~ko ure|ewe teksta, tako i
1
O kodikologiji up.: D. Bogdanovi}, ]irilska paleografija i kodikologi-
ja u Jugoslaviji, Arheografski prilozi 1, Beograd. 1979, 39-44; N. R.
Sindik, Kodikolo{ke bele{ke o nekim de~anskim rukopisima,
Arheografski prilozi 19, Beograd, 1997, 93-105+2 pril.: A. Yurova,
Vvedenie v slavnskata kodikologi. Vizantixskit kodeks i recep-
cita mu sred slavnite, Sofi 1997.
unutra{we duhovne, (sadràj, pismo, jezik,
zapise, ukrase) koje nose izraène hronolo{ke
odrednice) sa svim nastalim promenama u toku
pro{losti. To istorijsko bi}e je sociolo{ki
pokazateq odre|ene, hronolo{ki ome|ene sre-
dine.
2
Ona koristi rezultate vi{e nauka i dis-
ciplina, kao {to su arheografija, bib-
liotekarstvo, biblistika, sociologija kwige.
Naziva se jo{ i arheologija kwige, jer interdis-
ciplinarnim pristupom povezuje manuskript sa
vremenom kada je nastao, kako (i da li) je uticao
na razvoj nauke, umetnosti, dru{tvene svesti.
Otuda je va`no da se Gori~ki zbornik kodiko-
lo{ki opi{e. Ovaj opis je potreban i kod
izrade izdawa spomenika, i predstavqa wegovu
svojevrsnu za{titu. On pomaè odre|ivawe
strukture zbornika.
Zbornik se ~uva u Arhivu Srpske akademije
nauka i umetnosti pod br. 446. Nabavio ga je
Svetozar Tomi} u Skopqu, gde je bio profesor.
Prvo, kratko, obave{tewe dao je 1911, a ne{to
vi{e podataka o nabavci, samom rukopisu,
naru~iocu Jeleni Bal{i}, piscu i pisaru
Nikonu Jerusalimcu i svim "~lancima"
sadràja dao je tek 1949.
3
Govore}i o Arhivu
Srpske akademije nauka, upravnik Boìdar
Kova~evi}, 1957, jo{ ga ne spomiwe. On }e ga
staviti u kratak popis prinova stare zbirke tek
1962.
4
186
Nade`da R. Sindik
2
O kodeksu kao istorijskom bi}u up.: J. Stiennon, Paleographie du Moyen
Age, Paris 1973.
3
Svet. T(omi}), Hilandarska zavesa despotice Eufimije, Nova iskra X
5, Beograd 1911. 148; isti, O Gori~kom rukopisnom zborniku iz 1442.
godine, gde je prikazan rad instituta za prou~avawe kwièvnosti.
4
B. Kova~evi}, Arhiv Srpske akademije nauka u Beogradu, Arhivist, br.
O wemu su pisali: \or|e Sp. Radoji~i},
5
Dimitrije Bogdanovi},
6
\or|e Trifunovi},
7
Sima ]irkovi},
8
Ninoslava Rado{evi},
9
Marija
Ikonomu,
10
Qiqana Juhas,
11
Bo{ko Bojovi}
12
i
Milorad Lazi}.
13
Wihova istraìvawa odnosi-
187
3-4 za 1957. godinu. Dodatak, IX, CXCV-CXCVIII, gde se ne spomiwe, {to
zna~i da do tog vremena nije inventarisan. U Katalogu starih rukopisa,
retkih {tampanih kwiga i istorijskih i kwièvnih spomenika (glavni
inventar Arhiva SAN) nema podataka o datumu uvo|ewa, ali se iz
napomene vidi da se ~uva u depozitu od 20. X. 1949. kada ga je predao
Akademiji Svetozar Tomi}, profesor u penziji. Tada je snimqen, sem l.
35. Tek u Glasniku SANU kw. XIV, sv. 1 za januar-juni 1962., Beograd 1963
B. Kova~evi} daje na strani 83b kratak inventar Zbirke rukopisa i
starih {tampanih kwiga, u kome pod brojem 446 stoji kratko: Nikonov
Gori~ki zbornik.
5
\, Sp. Radoj~i}, Izbor patrijarha Danila III i kanonizacija kneza
Lazara, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva XXI, 1940, 63-64, isti, Srpski
kwièvni glasnik, 1941 pre{tampano u: Stari srpski kwièvnici (XI-
XVII veka), Beograd 1942, 34-36). Isti Otpisanije bogoljubno. O smernoj
Jeleni i njenom otpisaniju bogoljubnom Delo 1958. kw. 5, sv. 1, god. IV, br.
4, 587-594 (izdawe teksta Jeleninog Otpisanija bogoqubnog); isti, Drei
Byzantiner, altserbischen Schriftsteller des 15. Jahrhunderts, Akten des XI.
Internationalen Byzantinischen-Kongresses 1958, Mnchen 1960, 505-506;
isti, Antologija stare srpske kwièvnosti XI-XVII veka. Izbor, prevod
i obja{wewe \or|a Sp. Radoj~i}a, Beograd, 1960, 184-189, 341-343
(Izdawe teksta Jeleninog Otpisanija bogoqubnog i Nikonove Povesti
o Jerusalimskim crkvama).
6
Istorija Crne Gore. Kw. Druga. Od kraja XII do kraja XV vijeka. Tom
drugi. Crna Gora u doba oblasnih gospodara, Titograd, 1970, 372-380 (D.
Bogdanovi}, Gori~ki zbornik u odeqku Kwièvnost); isti, Istorija stare
srpske kwièvnosti, Beograd, 1980, 222-224; isti, Istorija srpskog
naroda. Druga kwiga. Doba borbi za o~uvawe i obnovu dràve (1371-
1537), Beograd, 1982, 335-336.
7
\. Trifunovi}, Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova Povest o
Jerusalimskim crkvama i pustiwskim mestima, Kwièvna istorija V
18, 1972, 289-327 (izdawe tekstova i fotografije).
8
S. ]irkovi}, Metrolo{ki odlomak Gori~kog zbornika, Zbornik rado-
va Vizantolo{kog instituta 16, 183-189 (izdawe teksta odlomka).
9
N. Rado{evi}, Kozmografski i geografski odlomci Gori~kog zbornika,
Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 1981, 172-184 (izdawe teksta
i fotografije); ista, Kozmografski spisi, Leksikon srpskog sredweg
veka. Priredili Sima ]irkovi} i Rade Mihaq~i}, 305-309..
10
M. Ikonomu, Gori~ki zbornik - poreklo, sadràj o kosmografiji,
Cyrillomethodianum V, Thessalonique, 1981, 161-165
11
Q. Juhas, Prilog tuma~ewu jednog mesta u Stefanovom ìtiju Svetog
Simeona, Arheografski prilozi 3, 1981, 123-136; ista, Zbornici sa ìvo-
tom Stefana Nemanje od Stefana prvoven~anog, Cyrillomethodianum V,
Thessalonique, 1981, 187-196
12
B. Bojovi}, Ideologie monarhique dans les hagio-biographies dynastique
du moyen age serb, Orientalia christiana analecta 248, Roma 1995, 221-300
(kriti~ko izdawe teksta @itija svetog Simeona Miroto~ca Nikona
Jerusalimca, sa prevodom na francuski jezik, 239-300).
13
M. Lazi}, Isihazam srpske kwige, Ni{, 229. O Zborniku govori na
vi{e mesta: 62, 68, 120, 131, 138-141, 223-225, 228-229.
la su se na najvi{e na sadràj u celini, ili na
wegove pojedine delove, prevode i kompilacije
sa gr~kog, i posebno na originalna dela Nikona
Jerusalimca.
Zbornik nije prou~en u celini, nije izdat,
niti ima potpun arheografski opis. Izdati su:
zapisi, originalni sastavi Jelene Bal{i}i i
Nikona Jerusalimca, a od prevedenih metro-
lo{ki i kozmolo{ki odlomci.
14
Postoje}e
studije prate arheografski opisi nejednakog
kvaliteta i obima. Svi poku{aji vlasnika
rukopisa Svetozara Tomi}a da izda spomenik,
zavr{ili su se neuspelo. O tome postoji doku-
mentacija u Arhivu Akademije, iz koje se vidi da
je borba za wegovo izdavawe trajala od 1907. do
1958, kada je \or|e Sp. Radoji~i} dao posledwe
obave{tewe o tome.
15
Zbornik formalno pripada epistolarnom
ànru, preuzetom iz vizantijske kwièvnosti,
sa odre|enim poetskoretorskim pravilima.
16
Sastavqen je iz pitawa i odgovora u obliku
poslanicapisama. îne ga dve poslanice
pitawa Jelene Bal{i}, k}eri kneza Lazara
Hrebeqanovi}a i tri poslaniceodgovora
wenog duhovnika Nikona Jerusalimca. Tematski
predstavqa varijantu zbornika me{ovitog
188
Nade`da R. Sindik
14
N. R. Sindik, Izdava~i, [tampari, prepisiva~i, Kwièvnost Crne
Gore od XII do XIX vijeka, Cetiwe, 1996, 151. Zavr{etke teksta sa ulo-
gom kolofona nije izdao Q. Stojanovi} u svome delu Stari srpski
zapisi i natpisi, kw. 1-6, Beograd-Sr. karlovci, 1902-1926. O izdawu
zapisa i tekstova up. nap. br 5, 7, 8, 9 i 12.
15
\. Sp. Radoji~i}, O smernoj Jeleni i njenom Otpisaniju bogoljubnom, Delo,
1958, 594.
16
\. Trifunovi}, Azbu~nik srpskih sredwevekovnih kwièvnih pojmova.
Drugo dopuweno izdawe, Beograd, 1990, 264-272; B. Jovanovi}-Stip~evi},
Epistole, Leksikon srpskog sredweg veka, priredili S. ]irkovi}, R.
Mihaq~i}, Beograd, 184-185.
sadràja, tzv. enciklopedijskih zbornika koji
se javqaju u svim slovenskovizantijskim
kwièvnostima vrlo rano, ali svoj puni razvoj
doìvqavaju u poznom sredwem veku, (XV
XVIII.). Nazivaju se jo{ i narodnim enciklope-
dijama, jer ih je stvaralo niè sve{tenstvo i
bili su nameweni {irim slojevima dru{tva.
17
Kompilacija i interpretacija preuzetih tek-
stova koji su iskqu~ivo "~ita~ki" pribliàva
Gori~ki zbornik ovim zbornicima, ali ga izbor
tema donekle razdvaja. Namewen je ~itateqki iz
elitnih, povla{}enih krugova koja je htela da
svoja odre|ena znawa upotpuni i pro{iri.
Naru~ila ga je jedna plemkiwa, kwièvno obra-
zovana u dvorskoj sredini svoga oca, otuda je
druk~iji izbor tekstova. Razli~ita intereso-
vawa mogao je da ostvari wen duhovnik, koji je po
onome {to je napisao predstavnik visokog
klira, {irokog obrazovawa i razli~itih
intelektulanih interesa. Zbornik sadrì
hagiografske, crkvenopravne tekstove, priro-
doslovne, teolo{ke, molitvene, apokrifne.
Kombinuju}i tradiciju mona{kih apologetskih
zbornika svetih otaca, patristike, helenske i
hri{}anske filozofije, hagiografskoistori-
jskih, crkvenopravnih, kosmolo{kih, geograf-
skih, astronomskoastrolo{kih, metrolo{kih
189
17
\. Trifunovi}, Azbu~nik, 92-97; A. Miltenova, Km liternaturnata
istori i minologi na sbornicite ss smeseno sdrànie v starite
`noslavnski literaturi, Studia slavica mediaevalia et humanistica
Riccardo Picchio dicata, II, estrato, Roma 1986, 517-526. Zbornicima su
posve}ena dva me|unarodna simpozijuma: 1. Konferenci za Simeonovite
sbornici, odràna oktobra 1976. u Sofiji, {tampano u Staroblgarska
literatura, kn. 5. Sofi 1979; 2. Litterature moyenne grecque et litterature
slaves. Correlations dans les recueils manuscrits, tenu a Thessalonique 21-24
mai 1979, ed. Cyrillomethodianum V, Thessalonique 1981.
tekstova, Zbornik slika ne samo duhovna
interesovawa ène iz vi{ih dru{tvenih sloje-
va, wenu obrazovanost i radoznalost, ve}
pokazuje op{ti nivo znawa i duhovnih intereso-
vawa onda{we srpske inteligencije, koju su
~inili ~lanovi vladaju}e dinastije, plemstva, i
najvi{e {kolovanog mona{tva. Zastupqeni
isihasti~ki tekstovi potvr|uju vladaju}u
duhovnu i kwièvnu normu Moravske Srbije
koju je Jelena poznavala i èlela u svojoj kwizi.
Prema mi{qewu Dimitrija Bogdanovi}a,
Jelena Bal{i} je èlela da u Zeti, izloènoj
mleta~kom pritisku, u~vrsti vizantijski isi-
hazam u ciqu odbrane pravoslavne duhovne ori-
jentacije.
18
Zbornik se moè okarakterisati
kao li~na enciklopedija jedne plemkiwe,
priru~na kwiga sa prete`no crkvenom prob-
lematikom, isihasti~kom duhovnom orijentaci-
jom, ali i egzaktnim znawem.
Rukopis je pisan na papiru, grubqe izrade.
Mi{qewe da se radi o bombicini ne moè se
prihvatiti, jer postoje vodeni znaci.
19
Ima 273
lista, dim. 210 x 135 mm; dim. teksta 150 x 85 mm;
22 reda na strani. Volantni listovi: 1, 8, 75,
233240, 258265, 272273. L. 7 oderak. Prvih
osam listova su sa znatnim o{te}ewima, nedosta-
je oko jedne tre}ine teksta po vertikali, l. 187
precepqen preko ~etvrtog reda odozgo. Vidne su
mrqe od vlage. Sa~uvani su tragovi stare kon-
zervacije i restauracije u vidu za{titnih traka
190
Nade`da R. Sindik
18
O isihazmu up.: Istorija Crne Gore, Kw. Druga, 378-379; A. Radovi},
Isihazam kao osvajawe unutarwih prostora, Teolo{ki pogledi 3, 1976,
145-152; M. Lazi}, Isihazam resavskih rukopisa, Arheografski prilozi
8, Beograd, 1986, 63-95
19
Bojovi}, nav. delo, 224
po marginama i u korenu kwige. Mnoge od wih su
delimi~no odlepqene. Povez je tako|e o{te}en.
Sa~uvane su 32 ve}inom kvaternionske sve{~ice
koje su signirane u dowem desnom uglu prvog
rekto i u dowem levom uglu osmog lista verso.
Postoje 2 grafi~ke varijante signatura. Stawe
sve{~ica: sv. 2 (v) ima 1 list, nedostaje od prvog
do sedmog; sv. 11(a) ima 3 lista, nedostaje od
tre}eg do sedmog; sv. 13 (g) ima 12 l., tako formi-
rana, nema prekida teksta; sv. 17 (z) ima 7 l.,
nedostaje sedmi l.: sv. 20 (k) ima 9 l., tako
formirana prilikom konzervacije, kada su
restaurirani o{te}eni listovi; sv. 31 (la) ima 4
l., nedostaju drugi, tre}i, sedmi i osmi l.: sv. 32
(lv) ima 5 l., nedostaju prvi, drugi i tre}i l.: sv.
35 () ima 6+2 dodatna prilikom restauracije;
sv. 36() ima 7 l., nedostaje osmi l., ostala traka
u korenu kwige. Postoje jo{ 3 trake, sve ostale
posle naknadnog isecawa. To bi zna~ilo da je
posledwa sve{~ica imala 3+1 list, zalepqen na
dowu koricu (binion). Ostale sve{~ice imaju
po 8. Prekidi teksta su na l. 233v. i 236v. Stawe
sve{~ica opisao je Svetozar Tomi} u svome
predgovoru rukopisa za {tampu.
20
Wegov opis
tabaka s slaè sa na{im uz male razlike.
Ukupan broj listova u posledwe dve sve{~ice je,
po Tomi}u, 17, a po nama 15, s tim {to smatramo
da je postojala jo{ jedna, posledwa, binionska
sve{~ica, pa bi sa wom ukupan broj listova u sve
tri bio 19. Tomi}, o~igledno nije ra~unao
ostatak traka od ise~enih listova, koji su
191
20
Predgovor nije objavqen. ûva se u arhivu Srpske akademije nauka i
umetnosti u dokumentaciji uz Zbornik. Predgovor ima 26 strana, malog
formata. Opis je na strani 12.
te{ko uo~qivi. Wegov zakqu~ak je: "Prema
ovome ima ~itavih listova 267, upola pocepanih
6, nema listova 21, svega listova 294 lista. Ima
36. tab. po 8 l. = 288 vi{e 6 lista." Tako je
Tomi}eva rekonstrukcija prvobitnog stawa
kodeksa, bez malo ispravna.
Pisar rukopisa je Nikon Jerusalimac.
Prepis je ura|en za crkvu Blagove{tewa sv.
Bogorodice, zadu`binu Jelene Bal{i} na ostrvu
Gorici (Brezovici Be{ki) u Skadarskom jezeru
1441/42. godine. Filigranolo{ko datirawe
odgovara godini iz zapisa. Identi~ni i vrlo
sli~ni vodeni znaci se kre}u izme|u 1425. i
1450. godine (kow u galopu, tri brda u krugu sa
krstom, tri brda sa motkom, u dve varijante, a na
krpqenim delovima zalepenim trakama, frag-
mentarno je sa~uvana dupla kotva u krugu sa zvez-
dom i kontramarkom MR iz 1569, oko 1570. i
1565/1575. g.) Na kasnije uba~enim listovima
264265 nisu na|eni vodeni znaci.
21
Podaci o
pisaru, mestu i vremenu nastanka prepisa posto-
je u zapisima i zavr{ecima teksta, koji imaju
vrednost kolofona. Na listu 271. nalazi se pot-
pis tajnopisom: Nikon Jerusalimac; na l. 272:
...pa~e è i na~rtah rukoju mojejuvam ostavih
blagolepne...po lepote podobija i zdravuj...; na l.
272': ...i tako vmeniv{e i prinesohom dar hramu
presvetije vladi~ici na{e Bogorodici
Blagove{teniju iè va Gorici jako da budet
jej; l. 273': .. kto krznet oteti siju kwigu ot
hrama tvojego re~enago va Gorici (budet) jemu
192
Nade`da R. Sindik
21
Filigranolo{ko datirawe Zbornika uradio je kolega Radoman
Stankovi} na ~emu mu srda~no zahvaqujem.
mstnica Vladi~ica. Savr{i se va leto
6950=1442 smereni Nikon. Dodate listove
pisala je nepoznata ruka u vreme restauracije
rukopisa izme|u 1565 i 1575.
Povezan je u da{~ice (215/200 x 128mm)
presvu~ene koòm sa utisnutim slepim otiskom.
Ukras na koì je skroman, i sastoji se iz tri
pravougaonika koji su paralelni sa ivicama
korica, i mawi su sme{teni u ve}e. Dowa
da{~ica je o{te}ena pri dnu, vi{e u desnom
uglu; na predwoj su sa~uvani ostaci metalnih
kop~i. @lebovi na rubovima se prekidaju na
neuse~enim uglovima i pri hrptu. Hrbat je bez
ukrasa i rebara, odvojen od korica i grubo
pri{iven za korpus kwige. Kapitalna vrpca je
crvenoplava, izbledela i o{te}ena. Uz korice
nisu sa~uvani listovi ~iji bi vodeni znaci
omogu}ili wegovo datirawe, ali se na
zalepqenim trakama nalazi vodeni znak koji,
iako fragmentarno sa~uvan sada{wi povez
datira izme|u 1565. i 1575. g.
Za ovaj Zbornik interesantan je jedan doku-
ment iz Kotorskog arhiva (not. kw. VII, 183) koji
se mo`da moè dovesti u vezu sa wegovim
povezivawem.
22
Iz wega saznajemo da je Jelena
1441. godine poku{ala da kod kotorskog zlatara
uradi pozla}ene korice sa likom Spasiteqa za
jednu svoju kwigu, prema ugledu na korice jedne
druge kwige koja mu je doneta kao uzor. Vreme
ove naruxbine hronolo{ki bi odgovaralo
kori~ewu Gori~kog zbornika, ali nije iskqu~eno
193
22
I. Stjep~evi} - R. Kovijeni}, Hrani}i Kosa~e u kotorskim spomenicima,
Istoriski ~asopis V, Beograd, 1995, 316.
da se radilo o nekoj drugoj Jeleninoj kwizi, do
koje joj je veoma stalo. Kwige se pomiwu u wenom
testamentu. Za ovaj posao Jelenin kancelar
Dobrek Marini} dao je 18. maja 1441. kotorskom
zlataru Andriji Isatu 2 libre, 6 un~a i 5 asagi-
ja, {to je iznosilo "skoro 1 kg" finog srebra.
Ugovor o izradi korica je sudski overen, u pris-
ustvu svedoka, ali i docnije poni{ten. Za{to je
ovaj poku{aj propao nije nam poznato.
Ornamentika ovoga rukopisa je skromna. Na
listu 1 nalazi se zastavica (oko 90 x 30 mm)
sa~iwena od neobojenog prepleta, o{te}ena,
sa~uvana oko jedne polovine. Na listu 265' je
uska prepletna zastavica (90 x 25 mm), neobojena.
Obe zastavice su crtane crvenim mastilom.
Ukrasnih inicijala nema. Po~etna slova nalaze
se van tekstovnog bloka, na marginama, veli~ine
oko 1 sm i crtana su crvenim mastilom. Naslovi,
pomo}ni marginalni naslovi, podnaslovi,
poglavqa, zavr{eci i brojne okrugle i bade-
maste ta~ke, tako|e su ispisani crvenim mas-
tilom.
Veza teksta i wegove ornamentike, eventual-
no i utisnutih ukrasa na povezu koè je poznata
u nauci. Koliko ova veza moè da se uklopi u
okvire postoje}e politi~ke filozofije koja se
pripisuje isihasti~kim zbornicima ostaje da se
vidi. Po na{em mi{qewu za povez i ornamen-
tiku Gori~kog zbornika to ne moè da se kaè,
makar da i ne znamo da li je kori{}en stari
kalup za utiskivawe ukrasa na koù, jer i novi
prepovez bi trebalo, po tom mi{qewu da
zadovoqi ovaj kriterijum paralelizma poli-
194
Nade`da R. Sindik
ti~ke ideje unutra{wih i spoqa{wih elemena-
ta kwige.
23
Nikonovo pismo je poluustavno, specifi~nog
diktusa, sa morfolo{kim oblicima slova
karakteristi~nim za vreme nastanka prepisa.
Prisutni su brojni brzopisni, kao i gr~ki
minuskulni i kurzivni elementi. Individualni
potez se vidi u varijanti slova a koje ispisuje sa
drugim koso poloènim stablom, koje naj~e{}e
probija gorwu liniju i nagnuto je dosta u levo
iznad sitne, oble, petqe, tako da izgleda kao da
je pokriva. Drugi oblik je sa savijenom petqom
na dowoj liniji, i tre}i oblik sa uobi~ajenom,
malo isko{enom petqom, uglavnom u dvolini-
jskom prostoru. Od ostalih slova izdvajamo
slede}a: slovo d ima duè paralelne noìce, a u
nadrednoj poziciji se javqa u brzopisnom
obliku. Slovo z probija dvolinijski sistem i
ima oblik dvojke ~ija je horizontalna ravna
crta na dowoj liniji koso prelomqena udesno.
Slovo t je uobi~ajeno tronogo. Drugi oblik je
jednonogo visoko ~ije stablo probija gorwu lin-
iju. Ono ima blago zatalasanu gorwu levu pre~ku,
i ~esto se javqa ligaturno sa r, v, i i. Ovaj mor-
folo{ki oblik javqa se i nadredno, (naj~e{}e u
) samo {to mu je tada stablo jako reducirano.
Slovo stablom probija gorwu liniju, visoko
je, sa okruglom, malom petqom i blago talasas-
tom pre~kom ~iji je desni deo naj~e{}e reduci-
ran, ili ga nema. Drugi morfolo{ki oblik
ovoga slova je sa kra}im stablom, pre~kom na
gorwoj liniji, levim krakom koji se spu{ta na
195
23
M. Lazi}, nav. delo, 156.
dowu liniju i bez desnog kraka. U ligaturi se
naj~e{}e javqa sa nadrednim r koje ima
uobi~ajeni oblik izduènog krsta. je naj~e{}e
sa plitkom, skoro ravnom spojnicom. Rukopis je
pisan srpskoslovenskim jezikom, resavskom jed-
nojerovnom ortografijom.
Sadràj se moè podeliti u tri dela. U
prvom delu nalazi se prva Jelenina poslanica,
dosta o{te}ena, i Nikonov odgovor na wu (l.
115). U drugom delu je druga Jelenina poslani-
ca Otpisanije bogoqubno (l. 1618) i Nikonov
odgovor Otvet vtorago poslanija (l 1848).
Tre}i, najve}i, deo (l. 49272) nosi naslov
Epistolija tretija. Ovaj deo nema Jeleninu
poslanicu, ali nas Nikon upoznaje sa nekim
wenim delovima, (npr. o podizawu svoje grobne
crkve). Tu su odgovori na vi{e pitawa: o
klawawu ikonama, o postanku sveta, o doga|ajima
posle Hrista, o Jeleninom plemenu pod naslovom
Arhi diigisis, (ura|en prema srpskim
rodoslovima, @itiju Simeona Nemawe Stefana
Prvoven~anog i @itiju sv. Save Teodosija), o
skitskom pravilu, ~lanci iz metrologije i kos-
mologije, Nikonova Povest o jerusalimskim
crkvama i na kraju wegovo Ispovedawe vere.
Posle tre}eg dela sledi Jelenin zapis o pok-
lawawu Zbornika svojoj crkvi na Gorici. \.
Trifunovi} ovaj tekst smatra tre}om Jeleninom
poslanicom.
24
Zapis na unutra{woj strani dowih korica
zahteva komentar jer smo ga i{~itali druk~ije.
On glasi: V leto ZiRLZ (7137=1629) m(e)s()ca
196
Nade`da R. Sindik
24
\. Trifunovi}, Dve poslanice Jelene Bal{i}, 295.
na v grade. Posledwu re~ Svetozar Tomi}
pro~itao je: Bgrade.
25
Ovo mi{qewe preuzima
Bo{ko Bojovi}, tvrde}i da se kwiga nalazila
1729. godine u Beogradu.
26
O kome je gradu re~, ne
vidi se iz zapisa. Mogu}e je da se radi o
Beogradu, ali to nije re~eno u zapisu, pa se to ne
moè tvrditi sa sigurno{}u. Mo`da se radi o
nekom drugom gradu, ili bilo kojoj tvr|avi, jer
su se "gradom" u sredwem veku nazivala prven-
stveno utvr|ewa, tvr|ave. Taj naziv za utvrde
zadrào se do danas, pa narod i sada kaè
"Magli~ grad" za poznatu tvr|avu u dolini reke
Ibra. Poznato je vi{e gradova (urbanih cen-
tara) u sredwevekovnoj Srbiji o kojima postoji
obimna literatura.
Zbornik je nastao u te{ka i "priskrbna" vre-
mena po celokupan srpski narod. On je dokaz
opstanka srpske kwige, koja je ~uvala i prenosila
intelektualne, duhovne i nacionalne poruke, u
okviru vizantijsko slovenske hri{}anske civi-
lizacije. Zbornici, razli~itih vrsta, a posebno
oni encikopedijskog sastava, kakav je Gori~ki
zna~ajni su za istoriju rukopisne kwige kao dela
kulturno istorijskog procesa koji je vodio ka
novom dobu. On nije interesantan samo za istori-
ju kwièvnosti, filologiju i istoriju, ve} i za
istoriju nauka, filozofiju, estetiku, sociologi-
ju slovenskih pravoslavnih naroda, ~ija je kwiga u
sredwem veku imala op{te, zajedni~ke odlike
vizantijske civilizacije. On je usamwena pojava u
razvoju srpskih zbornika me{ovitog sastava, na
197
25
Sv. Tomi} u ne{tampanom Predgovoru, str. 13.
26
B. Bojovi}, nav. delo, 224.
~iji razvoj, koliko je za sada u nauci poznato,
nije uticao. Mi{qewe da je "najoriginalnije
stvarala~ko delo na planu razvoja zbornika
uop{te, tokom prve polovine XV. veka" nije
prihvatqivo.
27
Zbornik jeste originalan po
svojoj strukturi, ali ne i po zastupqenim tek-
stovima. Pored originalnih sastava, tu su i
kompilatorski tekstovi uzeti iz drugih dela,
tzv. "kwièvnost poglavqa" koja se u Zborniku
nalazi po li~nom izboru naru~ioca. Otuda
wegovu originalnost treba vezati i za wegovu
personalnost, koja je ovde primarna. Zato bismo
ga kvalifikovali kao li~nu, priru~nu kwigu,
malu enciklopediju, "zbir znawa" koji se mogao
na}i u slovenskovizantijskim kwièvnostima,
pre svega srpskoj onoga vremena. Svetozar
Tomi} je 1941. godine zapisao da "zbornik nije
neki verski spis, niti on sadrì iskqu~ivo
ìtija, bilo na{ih, bilo stranih svetaca,
vladalaca i drugih velikih qudi no to je
kwiga, zbir svega znawa jednoga na{ega u~enoga
kalu|era iz XV. veka, jednoga na{ega dobroga
u~iteqa i pedagoga iz toga vremena. On je kao jedna
dobra ~itanka, puna raznovrsnoga materijala,
ude{ena za svakoga pismenoga onda{wega
~oveka, {to se najboqe vidi iz sadràja samoga
zbornika".
28
Ovo mi{qewe je prihvatqivo i
danas, ali treba naglasiti, da iako je "zbir svega
znawa", wegovo jezgro ipak ~ine teolo{ki,
crkveni sastavi.
198
Nade`da R. Sindik
27
M. Lazi}, nav. delo, 229.
28
Pismo Sv. Tomi}a Kraqevsko-Srpskoj akademiji nauka - Beograd, od 30.
septembra 1941. godine
Nina Gagova
Sofija
Gori~kit Sbornik v konteksta na
`noslavnskite vladatelski sbornici ot
14 i 15 v.
SA@ETAK: Me|u ju`noslovenskim vladarskim zbor-
nicima XIV. i XV. vijeka Gori~ki zbornik predstavqa
jedinstven slu~aj rukopisa nastalog u vezi sa
ustrojavawem manastira i vjerovatno sa mona{ewem
wegovog ktitora. Izvori potvr|uju da su bugarski, a
naro~ito srpski vladari, mnogo polagali na duhovno
rukovo|ewe, ali ni iz jednog takvog odnosa nemamo
sa~uvan dokument nalik ovom Zborniku. Tre}a
Nikonova poslanica Jeleni i osobito wegov prvi dio
najinteresantniji su za prou~avawe sastavqa~eve kon-
cepcije i izvora, kao i u~e{}a naru~iteqke u nastanku
zbornika. Tekstovi koje je ukqu~io Nikon su tipi~ni
za sastave koji su u vizantijskoj tradiciji vezani za
carske naruxbe i kwièvnike bliske dvoru. Dijelovi
sli~nih tekstova se nalaze i u zbornicima vezanim za
druge pripadnike ju`noslovenske elite; u tom smislu,
on je dragocjeno svjedo~anstvo te`we ju`noslovenske
aristokratije da podraàva vizantijsku, ta~nije
carigradsku. Iz Zbornika nije vidqivo da li je Jelena
primila mona{tvo wegova struktura naime nije kao
kod uobi~ajenih kwiga za ~itawe u ènskim manastiri-
ma. U ju`noslovenskoj kwièvnosti sli~an mu je
Bdinski zbornik, sastavqen 1360. po poruxbini
vidinske carice Ane, a u vizantijskoj tradiciji je jedan
takav zbornik bio pripremqen za mona{ewe k}eri cara
Isaaka II. An|ela, Teodore. Kona~no, on je u vezi sa kwigom
na koju je nedavno obra}ena pa`wa, Bogorodi~nikompisan-
im od jeromonaha Arsenija u prvoj ~etvrtini XV. vijeka
po naruxbi Mare Crnojevi}a, vjerovatno namijewen za
tako|e skadarski manastir Kom. Budu}a prou~avawa
vjerovatno }e da identifikuju jo{ svjedo~anstava bogatstva
duhovnog ìvota u Zetskoj Svetoj Gori XV. vijeka.
Gori~kit sbornik (SANU 446)
1
e izvn-
redno cenen pametnik na srednovekovnata
`noslavnska kniòvna tradici, ot koyto
moèm da po~erpim unikalni danni otnosno
vznikvaneto na knigi za aristokracita i po
specialno, na sbornicite za ~etene, koito
imat dlga tradici v pravoslavnoslavnskata
kni`nina oe ot pro~utite sbornici na car
Simeon.
Kakto e izvestno, toy e bil sstaven v 1442. g. za
Zetskata vladatelka Elena Bal{i~ (der na
knz Lazar i vdovica na Georgi II Bal{i~ i Sandal
Hrani~) ot neyni duhoven nastavnik Nikon
Erusalimec vv vrzka s postrovaneto na
Eleninata grobna crkva na edin ot ostrovite na
Skadarskoto ezero (ov Gorica/Be{ka) i
verotno, s neynoto zamona{vane. Por~itelkata
Elena e vzela aktivno u~astie pri sstavneto na
sbornika, kato e postavla konkretni vprosi,
duhovni i prakti~eski, km Nikon, na koito toy e
otgovarl. Sbornikt vsnost sdrà kore-
spondencita me`du Elena i Nikon ili pone e
oformen kato poredica ot poslani.
Pametnikt e izdavan samo ~asti~no, nma
podrobno analiti~no opisanie i ne e prou~van
clostno, vpreki cennite prinosi na D.
Bogdanovi~, X. Trifunovi~, N. Rado{evi~, S.
îrkovi~, B. Boyovi~ i drugi.
2
202
Nina Gagova
1
Bogdanovi} D. Inventar }irilskih rukopisa u Jugoslaviji (XI-XVII veka).
Beograd, 1982, N
0
282, s. 34
2
Bogdanovi} D. Istorija Crne Gore. II. 2. Titograd, 1970, 372-380;
Trifunovi} \. Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova Povest o
jerusalimskim crkvama i pustiwskim mestima. - Kwièvna istorija, V, 18
(1972), 289-327; ]irkovi} S. Metrolo{ki odlomak Gori~kog Zbornika. -
Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, 20 (1981), 171-184; Bo{ko I.
Bojovi}, L' Ideologie Monarchique Dans Les Hagio-Biographies Dynastiques du
Moyen Age Serbe, Roma 1995, 209-300
Po obo mnenie na izsledovatelite,
osnovnoto sdrànie na sbornika moè da se
razpredeli v tri golemi dla, sotvetstvai
na Nikonovite otgovori na tri Elenini pisma
(ot koito e zapazeno kato otdelen tekst samo
vtoroto v na~aloto na vtori dl). Km th sa
pribaveni Zakl~itelno poslanie na Elena
(~asti~no povredeno), s koeto rkopist e
daren na neynata crkva "Sv. Bogorodica" na
ov Gorica (Be{ka), i Nikonov zapis, pred-
stav molitveno obreniepohvala km
Bogorodica i tradicionnite proklti za
onezi, koito biha se osmelili da otkradnat kni-
gata.
Tuk e analizirame funkcita i sd-
rànieto na Gori~ki sbornik v konteksta na
nkolko sbornika od 14 i 15 v., por~ani ot
`noslavnski vladetelki i poobo, v kon-
teksta na `noslavnskite vladetelski
rkopisi ot si period. Pri tozi analiz sme
izpolzvali opisanita na Bogdanovi~ i
Trifunovi~,
3
mikrofilm na Gori~ki sbornik,
kakto i fotokopie na ~ast ot nego. Popodrob-
no e predstavim sdrànieto samo na edna
~ast ot sbornika Tretoto poslanie na Nikon
do Elena i osobeno negovi prvi dl, ty kato
to, spored nas, predstavlva naygolm interes
ot gledna to~ka na koncepcita i izto~nicite
na sstavitel, kakto i na u~astieto na
por~itelkata na sbornika v negovoto szda-
vane.
203
Gori~kit Sbornik v konteksta na `noslavnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v.
3
Bogdanovi} D. Istorija Crne Gore...; Trifunovi} \. Cit. s~.
204
Nina Gagova
Sred rkopisite, prinadleàli na
`noslavnski vladeteli prez 14 i 15 v.
Gori~kit sbornik predstav zasega edin-
stvenit slu~ay na rkopis, sstaven vv vrzka
s postrovaneto na grobna crkva s kelii km ne
i verotno, ss zamona{vaneto na neyni ktitor.
Ot izvorite e izvestno, ~e sled vtoroto si
ovdovvane i ve~e v preklonna vzrast Elena
Bal{i~ re{ava da postroi takava crkva i da se
ottegli ot sveta v blizost do ne. Prvona~alno
t izbira Dubrovnik kato podhodo za celta
msto, no gradskata uprava y otkazva, ty kato
postrovaneto na pravoslaven hram v grada ili
negovite okolnosti iziskva naro~no papsko
pozvolenie.
4
Togava Elena se spira na ov
Gorica/Be{ka, koyto i predi e bil mona{esko
sredie, i na koyto e postroen hram na sv.
Georgi. I dosega na ostrova, v neposredstvena
blizost do dvata hrama Eleninata Bogorodi-
~na crkva i crkvata "Sv. Georgi" li~at
ostankite ot golma dvueta`na postroyka,
koto po vska verotnost e bila obitavana ot
samata vladetelka.
Bideyki visokoobrazovana i ss silen
harakter, Elena èlae da si izsni li~no i ot
avtoriteten izto~nik vsi~ki vprosi, svrzani
s otteglneto y ot sveta i ure`daneto na statu-
ta na crkvata i keliite, postroeni ot ne. Za
celta t se obra km Nikon Erusalimec,
obrazovan i avtoriteten monahisihast, poso~en
v zaveanieto y kato neyn duhoven otec.
4
Spremi} M. Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba. Beograd 1999
2
, 218.
V `noslavnskata vladetelska tradici
duhovnoto nastavni~estvo nad vladeteli ot
strana na pro~uti ot{elnici e zasvidetelst-
vano ss sravnitelno ograni~en broy konkretni
primeri. V Blgari tova e otno{enieto me`du
YoanAsen II i monah Yoakim, bdeit bl-
garski patriarh, za koeto se spomenava v @iti-
eto na Yoakim I.
5
Ot ìtita na izvestnite isi-
hasti Grigoriy Sinait, Teodosiy Trnovski i
Romil Vidinski
6
nau~avame za blizkite
otno{eni na car Yoan Aleksandr s mona-
siteisihasti (osobeno s Teodosiy) i griìte,
koito polagal za th no svedeni za negovi
duhoven nastavnik lipsvat.
Za Srbi razpolagame s mnogo pove~e danni
(ot mnogobroynite ìti na srbskite vlade-
teli i arhierei), koito sno govort za edna
ustanovena praktika, vkl~vaa i razmnata na
duhovni poslani, koto zapo~va ot sv. Simeon i
sv. Sava i zasluàva specialno prou~vane.
Obiknoveno funkcita na duhoven nastavnik na
vladetel se izplnva ot bdei ili
nastoi duhoven glava na srbskata crkva,
nkoi ot slu~aite toy e nasto ili biv{. V
@itieto na kral Dragutin ot Danilovi
sbornik @ivoti kraleva i arhiepiskopa srp-
skih za prvi pt namirame ukazani, ~e tazi
funkci e bila izplnvana i ot monasi ot
Svetite mesta duhovni otci na kral Dragutin
(sled negovoto otteglne ot prestola) bili
dvama Yerusalimski starci. Tova obstotelstvo
205
5
Stara blgarska literatura. 4. @itiepisni tvorbi. Sofi, 1986, 87-88.
6
Pak tam, s. 443-467; 468-491.
izgle`da logi~no, kato imame predvid
zasileni interes km Yerusalim po vremeto na
negovi brat, kral Milutin i postrovaneto
tam na srbski manastir, posveten na arhangel
Mihail. V nito edin ot citiranite slu~ai
oba~e ne razpolagame s avtenti~ni pismeni
svidetelstva, dokumentirai razmnata na
poslani me`du vladetel i negovi duhoven
nastavnik. I v tova otno{enie Gori~kit
sbornik predstavlava unikalen slu~ay, koyto
moè da ni pomogne da analizirame
tipologi~eski shodni vleni.
Funkcita i specifi~nit na~in na
vznikvane na Gori~ki sbornik sa se otrazili
v negovoto sdrànie, koeto e predstavim
nakratko.
I. Prvi dl, l. 115b: Prvo poslanie na
Nikon do Elena; kray na l. 15b, obozna~en
"konc prvago poslania"
Prvite 8 l. na tova poslanie sa povredeni
(napolovina otksnati po dlìna), taka ~e
polovinata ot teksta e nevzstanovim v clost;
lipsva i edna cla tetrada ot nego. Dokolkoto
moè da se sdi po ~asti~no zapazeni tekst,
prvoto poslanie na Nikon do Elena sdrà
edna obobena koncepci za pravedni ìvot,
ukazani za negovoto postigane i primeri ot
ìvota na blago~estivi vladeteli i drugi
visokopostaveni li~nosti. Smislt i
adresatt na tozi dl mogat da bdat pred-
staveni posredstvom na~aloto na prvi takv
206
Nina Gagova
primer (o~evidno pateri~en ekscerpt)
"Nekogda è knz nekii priide k avva Siso
Tiveyskomu. i vprosi ego glagole: kako
obrem Boga" (l. 9b).
Tekstt na poslanieto e organiziran okolo
tri kl~ovi metafori duhovnoto naptstvie
kato sladka duhovna hrana ("med"), pravednit
ìvot kato postpatelno postigane na vse po
zna~imi dobrodeteli ("lestvica"), posvea-
vaneto na Boga kato garanci za izbgvaneto na
greha i nakazanieto i postiganeto na ve~nite
blaga ("zavet" s Boga).
Sdràt se konkretni ukazani: kak da se
spravme ss skrbta i ot~anieto, kak da se
molim, kak da izbgvame greha i lukavstvoto, za
neobhodimostta da se boim ot Boga i da pomnim
vinagi Boì sd, otnosno nakazanieto za
nepravednite i nagradata, koto polu~avat
pravednicite. Po otdelnite temi se prive`dat
otpratki km Svetoto pisanie i kratki
ilstrativni narativi.
II. Vtori dl, l. 1648b: Vtoro Elenino
poslanie /"Otpisanie bogolbno" l. 1618b;
Vtoro poslanieotgovor na Nikon /"Otvet
vtorago poslania" l. 18b48b; kray ?
V svoeto vtoro poslanie Elena moli za
izsnvaneto na vprosi, zasgai predimstvata
na prepodobni~eski ìvot (ino~eskoe ìtie) v
obeìtie i usamotenie, i vzmo`nostite za
spasenie "v sveta", kato obra osobeno vni-
manie na davaneto na milostin.
207
Prvata ~ast na Nikonovi otgovor e
pooba i vve`daa v temata sstavitelt
zapo~va svoeto pou~enie "otna~alo", "ot korena
km ploda", za da bde srceto na Elena podtik-
nato km podvig ot spomena za neynite predci.
Toy pripomn, ~e bog e szdal ~oveka svoboden,
taka ~e sam da izbira me`du dobroto i zloto, i
pod~ertava neobhodimostta ot podhlod
duhoven pastir, koyto da podpomogne pravilni
izbor (l. 19b39).
Vtorata ~ast e orientirana poopredeleno
km o~ertani ot por~itelkata krg ot
vprosi, kato otgovorite otnovo sa pridruèni
ot kratki narativi vv funkcita na ilstri-
rai i posnvai primeri. e poso~im samo
nkoi reprezentativni vprosi i otgovori.
Na konkretni vpros "Moè li milosti-
nta da o~isti vskakv grh?" (l. 42b) Nikon
otgovor s dumite na sv. Atanasiy "Ima grh i
grh, i milostin i milostin". Na vprosa kak
moè{ da se spasi{ polesno, v uedinenie ili
sred horata, Nikon otgovar "Ili se spasi v
uedinenie, a Mosey sred horata" (v poleto
dolu pripiska "me`du Ilie i Moyseom nst raz-
suditi").
Primerite otnovo sa ot ìvota na znatnite i
bogatite (citirana e populrnata slu~ka s bed-
nata vdovica i imperator Zinon, koyto bil
oprosten za golemite si grehove, poneè raz-
daval mnogo milostin, l. 45; za konstan-
tinopolski bogata{, koyto bil nakazan ss
smrt, poneè sàlil, ~e e dal milostin i si
vzel obratno, l. 47b48b i dr.).
208
Nina Gagova
209
III. Treti dl, l. 49272: Treto poslanie na
Nikon do Elena "Epistolia tretia"; kray?
Tova poslanie na Nikon e naydlgo (ok. 220
l.), na prv pogled e s dosta nesna struktura i,
kakto izgle`da, edna golma ~ast ot nego ne
predstavlva otgovor na konkretni vprosi
na Elena. Imenno poradi tova, tretoto poslanie
predostav naydobrata vzmo`nost za sravne-
nie me`du obrazovanieto i interesite na
por~itelkata i izplnitel na rkopisa,
kakto i za izsledvane na stavitelskata strate-
gi na Nikon i negovata predstava za
podobavao vladetelsko sdrànie, protivo-
postavena na Eleninite popragmati~no orien-
tirani iziskvani.
Dokolkoto moè da se sdi ot Nikonovoto
treto poslanie, lipsvaoto Treto poslanie na
Elena e sdràlo informacita za
postrovaneto na neynata crkvagrobnica na
ov Gorica, s kelii km ne (srv. l. 165 zagl.
"crkvata i keliite, postroeni ot teb"), i e
iziskvalo sstavneto na podhod ustav vv
vrzka s ure`daneto na thnoto funkcionirane,
kakto i nkoi sveti otnosno eèdnevni ìvot
na blgo~estivi laik (spazvaneto na crkov-
nite praznici s vsi~ki rituali km th, peri-
odite na posta i dr.). Specialen interes
por~itelkata e provila km vprosite na
ikonopo~itaneto verotno vv vrzka s prak-
ti~eskite pravila na otno{enieto km ikonite
i u~astieto im v crkovni ritual i moè bi,
km istorita na sobstveni si rod (po lini na
210
Nina Gagova
Nemani~ite) verotno vv vrzka s kti-
torskite im provi. Vv vseki slu~ay, Nikon
podhvrl, ~e "y e obeal da razkaè" za neyni
rod, no ne poso~va konkretno t da e pitala za
tova (ko è vpra{ae{i), kakto v drugite
slu~ai na konkreten interes km temata ot
neyna strana.
Nikonovoto treto poslanie izgle`da ss-
taveno ot tri ~asti, kato prvata ot th (A) e
istori~esko vvedenie km temata za
crkovnite pravila, vtorata ~ast (B) sdrà
samite pravila, a tretata (V) predstavlva
doplnenie, kakto izgle`da, izclo po negov
izbor.
(A). "Vvedenieto" e nayslo`nata kato
ideen zamisl i konstrukci ~ast na Tretoto
poslanie. T e strukturirana ot spomena-
vanita na Eleninata crkva (~etiri na broy),
koito o~evidno trbva da poddràt vrzkata s
osnovni predmet na dialoga me`du sstavitel
i por~itelkata v na~aloto na ~astta, l. 49b, na
dve mesta v sredata, l. 85b87b i 152b153, i v
kra, l. 165176.
e se opitame da izsnim smisla na tova
Vvedenie (prvata ~ast na Tretoto Nikonovo
poslanie) kato prosledim logikata na izloèni-
eto spored sami sstavitel.
1. Prvit dl na vvedenieto razgle`da
vprosa za proizhoda na sveenstvoto i
hristinski hram i prosledva razli~ite mu
starozavetni preobrazi. Toy e razgledan v
istori~eski plan, ot Stvorenieto prez clata
Starozavetna istori ot l. 49 do l. 77.
Glavnit izto~nik za tazi ~ast ot teksta
dokolkoto moè da se sdi po otdelni akcenti v
starozavetni prerazkaz po vska verotnost e
Tlkovnata Pale edin tekst, koyto spored
naynovite prou~vani e bil preveden oe v
nayrannata epoha zaedno s drugi "istori~eski"
tekstove ot kniòvni krg okolo blgarski
car Simeon.
Km tova vvedenie ot blizo 30 l., Nikon e
pomestil otgovara na konkretni vpros na
Elena za proizhoda na ikonopo~itanieto (l.
7785b) so mnogo podrobno, kato e raz-
gledal proizhoda, vidovete i istorita na
razli~nite "obrazi" na boèstvenoto (vkl~itel-
no, "idolite" i "kumirite") spored Stari i
Novi zavet i thnata sdba po vremeto na
Konstantin Veliki i lin Otstpnik. Kato
osobeno va`na, Povestta za ikonopo~itaneto
e markirana v na~aloto i kra t zapo~va s
vpros na Elena ("kako izobrazi se, glagole{i,
ikonnoe poklonenie nam hristianom") i
zavr{ava s remarka "se è o ikonnom poklo-
nenii do zde". Tekstt y napomn kompilaciite
po tozi vpros, pomestvani v sstava na pole-
mi~ni sbornici tipa, populren 14 i 15 v.,
~ieto vznikvane e svrzano s razpostranenieto
na isihazma.
Na l. 85b87b Nikon se vra na vprosa za
Eleninata crkva, kato tozi pt komentira
mstoto, kdeto t e postroena "bezmlvno,
i pri tova na ostrov" koeto mu dava povod da
interpretira temata za "pustinta" kato msto
za otvorne km Boga, otnovo v istori~eski
211
212
Nina Gagova
plan ot pustinta, prez koto Moisey izve`da
evreite ot Egipet, do pustinta, v koto se
podvizava Yoan Krstitel.
2. Sledvaata ~ast ot Vvedenieto razgle`da
vznikvaneto na pravoslavnite manastiri i
pravilata i thnoto funkcionirane, kakto i
otno{enieto na pravoslavnite vladeteli i
aristokracita km tozi proces. Tazi ~ast e s
markirano na~elo ("Paki privedou inie
povesti eè sl{ahom"), i e razpoloèna v
dva otdelni razkaza: "svetovna istori" i
"rodova istori". I dvata razkaza sa markirani
s "na~alo povesti" (kato km povestvovanieto
za prvite Nemani~i tova e napraveno na grc-
ki ezik s kirilica "arhi diigisis") i "konec
povesti" km povestvovanieto za prvite
Nemani~i, samo ss znak za kray (amin s vz, tri
to~ki i to~ka, prese~ena s vlnoobrazna ~erta).
Prvit razkaz, l. 88101, prosledva
Konstantinovata legenda, kato obra spe-
cialno vnimanie na papa Silvestr, Prvi
vselenski sbor, otkrivaneto na Sv. krst ot
imperatrica Elena, postrovaneto na
Konstantinopol i prenasneto na hristinski
relikvi v novata stolica i zavr{ava s
istorita na egipetskite otci pustinnici,
na~aloto na manastirskoto stroitelstvo na
iztok i u~astieto na vizantiyskata aris-
tokraci v nego. V tazi ~ast Nikon e izpolzval
osnovno Hronikata na Zonara i @itieto na
papa Silvestr. Interesno e da se otbeleì, ~e
spored nego, manastirskite pravila se pi{at v
Konstantinopol i se razprostranvat ot tam
obstotelstvo ~ito pravilnost toy podkrep s
avtoriteta na takiva arhiepiskopi kato
Vasiliy Veliki i Yoan Zlatoust.
Vtorit razkaz, l. 102152, prodlàva
temata za ktitorstvoto vrhu primera na
prvite Nemani~i sv. Simeon i sv. Sava.
Osnovnoto sdànie krtk prerazkaz na
istorita na Varlaam i Yoasaf (l. 108109 b),
ekscerptite ot srbski rodoslov i ìtita
na dvamata svetci (sotv., ot Stefan
Prvoven~ani i ot Teodosiy) sa ramkirani ot
tekst, razbrabotva temata za Sv. Duh i negovo-
to zna~enie v ~ove{kata istori (izpolzvano e
Slovoto za Petdesetnica na Gritorip
Bogoslov). Smislt na tazi "ramka" o~evidno
e da pod~ertae "osveavaneto na plemeto"
(roda) na por~itelkata Elena Bal{i~ (potom-
ka na strani~en klon na dinastita, posred-
stvom svota mayka, kngin Milica) srv. l.
152b ~rez blagodatta na Sv. Duh, koto se e
izlla vrhu negovite osnovateli.
Na l. 152b 153 Nikon za treti pt se vra
na vprosa za Eleninata crkva, kato tozi pt
komentira neynoto ime t e posvetena na
Blagoveenie na Sv. Bogorodica. Nikon citira
Epifaniy Kiprski, spored kogoto Bog e stvo-
ril 7 dela v tozi den (s akta na Blagoveenieto)
i obsnva, ~e kogato Pashata svpadne s
Blagoveenie se kazva "kiriakon Pasha".
(B) Vtorata ~ast na Tretoto poslanie na
Nikon zapo~va s obsnenie na smisla na sv.
oltar kato èrtvenik i pod~ertavaneto, ~e ot
carete Hristos iziskva soto, koeto i ot obi-
213
214
Nina Gagova
knovenite hora (praveden ìvot) i gi ocenva
ne po "krasota na liceto" ili "veli~ie na
tloto", a po "blagi nrav" (l. 153b158).
V sledvaite stranici se sdràt otgov-
ori na konkretni vprosi na por~itelkata, l.
158257b. V na~aloto namirame tri vprosa,
zasgai povedenieto na blago~estivi
mirnin po kakva pri~ina pravim pameti na
umrelite (na 3, 9 i 40 den), zao hristinski
rod strada ot ne~estivite i zao hristinite se
poklan na iztok. Tekst izgle`da ekscerpiran
ot vprosootgovorno s~inenie (verotno, na
Anastasiy Sinait moè nkoi ot primerite
da sa dobaveni).
Osnovnoto prostranstvo na vtorata ~ast e
zaeta ot razli~ni Pravila i ustavi otnosno
ustroystvoto na skitski ìvot, ilstri-
rani s pateri~ni ekscerpti, a so pravila za
posta i za povedenieto v prazni~ni i obi-
knoveni dni. I tuk sstavitelt e nadhvrlil
iziskvaneto na por~itelkata, kato y e pre-
dostavil vzmo`nostta da izbere ot pone dva
skitski ustava, a so da polzva nkolko kom-
pilacii ot tipa na "pravilata", s pomota na
koito mogat da se pravt spravki po svkakvi
vprosi ot tozi rod za mirni i monasi, za
m`ki i ènski manastiri, za obeìtien i
skitski ìvot.
Golma ~ast ot izto~nicite sa poso~eni ot
sami sstavitel Tlkuvanieto na Yoan
Zlatoust km evangelieto ot Matey,
Pandektite na Nikon êrnogorec, @itieto
na Pahomiy Veliki, Lavsaika, Pravilata na
Vasiliy Veliki i na Petr Aleksandryiski,
populrnata kompilaci Zapovedi i ustavi na
svetite 318 otci i ot svetite sborni i ot
u~itelite na crvata i dr. Tozi drl na treto-
to poslanie zavr{va ss zakl~enie za
nu`data ot to~ni pravila i thnoto spazvane. V
`noslavnskite vladetelski sbornici takiva
tekstove kato Pravilata lipsvat zasega, no
zatova pk se sreat nkoi ot poso~enite
izto~nici na Nikon kato otdelni rkopisi.
Tova sa Tlkuvanieto na Yoan Zlatoust km
evangelieto ot Matey v rkopis ot bib-
liotekata na Rumnskata akademi na naukite
(RAN 97), prinadleàl na despot Stefan
Lazarevi~, i v rkopis ot Berlinskata bib-
lioteka (Slav. 8), sdrà kopie ot 16. v. na
sbornik, sstaven za carica Elena, sprugata na
car Du{an; Pandektite na Nikon se sdràt
v blgarski rkopis ot 3/4 na 14 v., priteàvan
ot Maksim Brankovi~ (MSPC 48).
(V). Tretata ~ast na Tretoto poslanie na
Nikon sdrà kosmografskogeografskite i
metrologi~eski otksi, Povestvovanieto za
Erusalimskite crkvi i edin tekst na Simvola
na vrata. Kakto izgle`da, tazi ~ast e dopl-
nenie na sami sstavitel vv vseki slu~ay
lipsvat ukazani, ~e pomestenite tuk tekstove
sotvetstvat na nkakvi vprosi ili èlanie
na por~itelkata Elena Bal{i~.
Tekstovete, koito Nikon e dobavil, mogat da
se opredelt kato tipi~ni za opredeleni sstavi,
~ieto vznikvane vv vizantiyskata tradici e
svrzano s imperatorski por~ki i s deynostta
215
216
Nina Gagova
na kniòvnici, blizki do imperatorski dvor.
V svo analiz na kosmografskogeografskite
otksi v Gori~ki sbornik N. Rado{evi~
poso~va, ~e te predstavlvat prevod na kompi-
laci, izvr{ena na vizantiyska po~va, ~iito
osnovni izto~nici sa tekstove na Mihail Psel,
Simeon Sit i Evstatiy Nikeyski, napisani za
imperatrica Mari Alanska, spruga na Mihail
VII Duka.
7
âsti ot podobni vizantiyiski
sstavi, zasvidetelstvani v Gori~ki sbornik,
se sreat v sbornici, prinadleàli na drugi
lica ot `noslovnski svetski elit blgar-
ski car Yoan Aleksandr (13311371),
8
negova-
ta snaha, Vidinskata carica Ana, spruga na car
Yoan Sracimir,
9
bratt na samata Elena
Bal{i~ despot Stefan Lazarevi~.
10
Interesno
e da dobavim tuk, ~e edna druga srbska vlade-
telka carica Elena, sprugata na car Stefan
Du{an si e por~ala cla kniga "kakto
nkoga blago~estivata carica Mari"
(Alanska). Tova e prevod na Tlkuvanieto na
7
Rado{evi} N. Kozmografski i geografski odlomci 172-173.
8
Lavrentievit sbornik ot 1348 g., za koyto izgle`da vetno da e bil
sstaven v isihastkite kniòvni krgove za da bde podaren na car
Ivan Aleksandr, so sdrà Simbol na vrata v kra na
rkopisa - tekst v: Kuev K. Ivan Aleksandrovit sbornik ot 1348 g.
C., 1981, c
9
Tova e Bdinskit sbornik, za koxto e stane duma po-dolu; tox
sdrà Slovo za Svetite mesta v Xerusalim - tekst, mnogo blizk,
no ne identi~en s tozi v Gori~ki sbornik (za nego v`. bel 10)
10
Edna kosmografsko-geografska kompilaci, zajedno s drug, treti
tekst na slovo za Svetite mesta, verotno e bila prevedena za Despot
Stefan ot negovi pridvoren folosof Konstantin Kostene~ki. T se
namira v pro~uti Bogi{i~ev Sbornik, v sega izgubeni Lov~anski
sbornik ot 16 v. (kompilacita i fragment ot Sloboto) i v rkopis
N
0
49 ot manastira Nikolc, ot 1556 g. (kompilacita i edinstveni
zasega plen tekst na Slovto) - v`. Rado{evi} N. Kozmografski i
geografski odlomci b 174-178 (sravnenie me`du razli~nite
slavnski tekstove na kozmografsko-geografskata kompilaci);
Petrova M. An unknown copy of the Description of Jerusalem by Constantine
of Kostenec.- Byzantinoslavica LIX, 1998, 255-270, kdeto sa sravneni
razli~nite tekstove na slovo za svetite mesta (v. Nikolc 49,
Bdinski i Gori~ki sbornici) i e publikuvan tekstt ot Nik. 49.
evangelieto ot Matey, napisano po por~ka na
vizantiyskata imperatrica ot Teofilakt
Ohridski, zapazeno v kopie ot 16 v.
11
V tozi
smisl Gori~kit sbornik e edno ot cennite
svidetelstva za stremeà na `noslavnskata
aristokraci da podraàva na vizantiyskata,
ili po to~no, da sledva nay avtoritetnite
intelektualni i duhovni obrazci za pravoslavni?
region Konstantinopolskite.
Kakto se vi`da ot teksta na prvi i vtori
dl na Gori~ki sbornik, ot nego ne stava sno
dali samata Elena e priela mona{estvo ili samo
e razmi{lvala vrhu tova, prilagayki kato
osnovno sredstvo za spasenie na du{ata si razda-
vaneto na milostin. Poglednat v sravnitelen
plan, Gori~kit sbornik i po svoeto clostno
sdrànie ne predstavlva obi~aynit ss-
tav, prednazna~en za ~etene v ènskite manas-
tiri ty kato ne sdrà ènski ìti ili
materi~ni ekscerpti, koito da sluàt na mon-
ahinite kato primer za podraànie.
V `noslovnskata vladetelska kni`nina e
izvesten edin drug rkopis, koyto spored pove~eto
negovi izsledovateli predstav podoben primer
tova e Bdinskit sbornik, izgotven v 1360 g. po
porka na carica Ana, spruga na Vidinski car
217
11
Kniga Rax ili Sad, ot 1347 g. (sd. Tlkuvanie na envangelito ot Matex
ot Xoan Zlatoust i Teofilakt Ohridski i dr. tekstove), por~ana ot
carica Elena na stareca Xoanikix v sv. gora: ~ast ot rkopisa, zajedno s
predislovieto-posveenie na carica Elena, e zapazena v rkopis ot 16.
v., shranvan v Laxpcigskata gradska biblioteka, Slave 8 (cimirskix A.
I. Opisanie `noslavnskih i russkih rukopisex zagrani~nh
bibliotek. T. 1. (Vena, Berlin, Drezden, Laipcxg, Mnhen, Praga,
Lblna). Spb., 1921 (=COPC, t. 98), N
0
6, c. 535-543). V. predgovora km
knigata se kazva: Blgovrnaa i h
s
olbivaa i staa crca elena srbskaa. mnogo
ousrdje, i lbov i9renn, o iskani st pisanji imi. eliko drg niktoè v
to vrme...i moli oousrdr . priloìti ei na svoi e9k protlk stago e
g
lje.
eè ispisa inogda blaèni efjlakt, arhjep
s
kp blgarski. oumol7n bv
blè
i
no crce marje inogda... (Pak tam, C. 538)
218
Nina Gagova
Yoan Sracimir.
12
Sbornikt sdrà samo ìti
na ènisvetici (12 prostranni i 4 kratki) i edno
Slovo za Svetite mesta v Yerusalim, kakvoto se
sdrà i v Gori~ki sbornik (no v drug tekst.)
Rkopist predstav ènskata svtost posred-
stvom edno zabeleìtelno bogatstvo na tipove i
varianti; izgle`da toy e bil prednazna~en za znat-
na osoba ot ènski pol, koto e priela
mona{estvo,
13
ili za podark na nkoy ènski man-
astir blizo do Vidin, pokrovitelstvan ot carica
Ana.
14
Izsledovatelite poso~vat podobni primeri
vv vizantiyskata tradici: edin takv sbornik,
sdrà ènski ìti i ekscerpti ot materika,
e bil prigotven za zamona{enata der na vizan-
tiyski imperator Isak II Angel (11851195,
12041205), Teodora.
15
V predgovora km rkopisa
negovit sstavitel avva Isay, duhoven nas-
tavnik na Teodora e poso~il prednazna~enieto
mu da sluì na negovata duhovna der kato sbor
12
Izd.: Bdinski Sbornik, Ghent Slavonic MS 408, A. D. 1360. Facsimile edition
with representation by Ivan Dujcev, London, 1972; Bdinski Zbornik. An Old
Slavonic Menologium of Women Saints (Ghent University Library Ms. 408, A.D.
1360). Edited and annotated by J. L. Scharpe and F. Vyncke. With an introduc-
tion by E. Voordeckers. Bruges, 1973. V`. so: Birnbaum H. A Calendar of
Women Saints. - Byzantine Studies /Etudes Byzantines II, 1, 1975; M. Petrova.
The Bdinski Sbornik in the Context of the Female-saints Lives Collections in the
Byzantine and Latin Tradition. M. A. Thesis, typewriten, defended in the Cental
Eruropean University, Department of Medieval Studies, Budapest, 1994; Petrova
M. A Picture of Female Religious Experience: Late-Byzantine Anthologies of
Women Saints. - In: Kobieta w kulturze sredniowiecznej Europy. Poznan, 1995.,
p. 195-200; M. Petrova. The Bdinski Sbornik: A Fourteen-Century Anthology of
Women Saints. A Case Study. pod pe~at v Otium, Zagreb, 1996.; Petrova M., A.
Angusheva. The Description of the Holy Places in the Bdinski Zbornik. - In: -
Annual of Medieval Studies at the CEU, 1993-1994. Budapest, 1995 , p. 163-
1979; Angusheva-Tihanova A. On the Question of Womens Collections in the
Medival and Post-Medieval Literature. - V: Medievistika i kulturna
antropologi Sbornik v ~est na 40-godi{nata tvor~estka dexnost na
prof. d-r Donka Petkanova S., 1998, 282-290; N. Georgijeva-Gagova.
Sstavitelskata koncenci na Bdinski sbornik, vprost za obrazo-
vanite vladetelski sprugi i mehnite knigi. - Pak tam, 258-281.
13
Iskazani sa predpoloèni, ~e stava duma za prvata spruga na car
Xoan Aleksandr i svekrva na Ana - Teodora - koto e bila prin-
udena da se ottegli ot sveta i da prieme mona{estvo - srv. Bdinski
sbornik, Ghent Slavonic MS 408, A. D. 1360. Fascimile edition..., p. VI-VII.
14
Petrova M. A Picture...
15
Petrova. M. The Bdinski Sbornik...
ot podhodi i raznooobrazni primeri, na koito
da podraàva v sobstveni si ìvot.
V konteksta na ènskite aristokratski sborni-
ci Gori~kit sbornik stoi po blizo do edin drug
rkopis, naskoro vveden v nau~no obrenie,
koyto e vzniknal po~ti po soto vreme, na
soto msto i do golma stepen, ss soto pred-
nazna~enie. Stava duma za edin Bogorodi~nik,
koyto se shranva v Moskva, GIM, Muz. 3483, i e
pisan ot yeromonah Arseniy v 1425. g. za gospoà
Mara Le{eva, der? (ili spruga) na ~ernogors-
ki blagorodnik Le{a (Aleksa) Crnoevi~.
16
Rkopist sdrà slova za Bogorodi~nite
praznici i ~udesa na Sv. Bogorodica i izgle`da e
bil prednazna~en za podark na Bogorodi~na crk-
va (manastira "Uspenie Bogorodi~no" na ov
Kom na Skadarskoto ezero?), na koto gospoà
Mara e bila ktitor.
17
Ako priemem predpo-
219
16
N. Georgijev Gagova. Sstavitelskata koncepci na Bdinski sbor-
nik..., i bel. 32. Identifikacita na por~itelkata e ot~asti zatrud-
nena poradi fakta, ~e v pripiskata t e nare~ena samo gospoà, a
upotrebata na pritalìtelnata forma Le{eva e dosta netipi~no za
tozi period i ne se srea v poznatite mi pripiski km podobni
rkopisi. Sred izvesnite `noslavnski blagorodni~eski famili
imto Le{a se srea samo v roda na Crnoevi~ite (umalitelno od
Aleksa) - lipsvat danni oba~e da li tox e bil ènen i da li e imal der
(Spasi} D., Palavestra A., Mr|enovi} D. Rodoslovne tablice i grbovi
srpskih dinastija i vlastele. Beograd 1991
2
, - knigata e raz{ireno i
doplneno izdanie na ednoimenni trud na Aleksandar Ivi} ot 1919 g.,
1923
2
, 1928
3
). Po hronologi~eski danni izgle`da naplno vzmo`no
Mara Le{eva da e bila spruga ili der na Le{a Crnoevi~. Izme`du
nadpisite vrhu nadgrobni kamni, publikuvani ot Lba Stonovi~, se
namirat slednite dva, pomesteni vrhu nadgrob ot edna i sa crkva
na o-v Kom: N
0
232 Sia plo~a despota Stepana voevode mu Le{a Crnoevi}a,
N
0
233 Sia plo~a gospoge Mare - Stojanovi} Q. Stari srpski zapisi i nat-
pisi. Kw. 1. Beograd, 1982, c. 74.
17
Rkopist e izsledvan ot Klimentina Ivanova, koto e rabotila
neposredstveno s nego i priteàva mikrofilm ot nego - Ivanova Kl.
Sbornikt na Mara Le{eva - neizvesten pametnik na srbskama
kni`nina ot XV vek. - V: Sbornik v ~est na 65-godi{ninata na prof. D`.
Trifunovi~. Belgrad (pod pe~at). Dannite za sdrànieto na sbornika
sa izle~eni ot rabotata na Kl. Ivanova, lbezno predostavena ot sama-
ta ne v ma{inopis, za koeto srde~no x blagoda. Mnogo logi~no izgle`da
i predpoloìnenieto na Kl. Ivanova, iskazano v sata stati, ~e
sbornikt e bil sstaven v sami manastir Uspenie Bogorodi~ino na
ostrov Kom, koxto bil zadu`bina na Cnoevi~ite i kdeto se namirat
grobovete na Le{a Crrnoevi~ i na samata gospoà Mara.
220
Nina Gagova
loènieto na Kl. Ivanova, ~e Mara Le{eva e
po~inala v 1425 g., tova bi ozna~avalo, ~e podob-
no na Elena Bal{i~ i gospoà Mara e por~ala
sbornika skoro predi smrtta si, za da go
podari na semeynata zadu`bina (ili druga
Bogorodi~na crkva, podpomagana ot ne)
verotno, vv vrzka s otteglneto i
zamona{vaneto y tam na preklonna vzrast.
Podobno na Gori~ki sbornik, Bogorodi-
~nikt na Mara Le{eva e oe edno svidetelst-
vo za bogatstvoto na duhovni ìvot v Zetskata
Sveta gora prez XV v.
18
Bdeite prou~vani
verotno e identificirat oe takiva
primeri.
18
Edin sti{en prolog ot Berlinskata biblioteka (Vuk 29) e pisan v
Star~eva Gorica me`du 1367 i 1379 g. (Bogdanovi} D. Istorija Crne
Gore, 112). Spored izsledovatelite, tox sdrà unikalen srbski
prevod na sti{ni prolog, izvr{en verotno na sami ostrov ot mest-
ni kniòvnici - srv. Stoxkova A. ûdesta na sv. Gorgi v balkanskata
kirilska tradici. Arheografsko - tekstologi~no izsledvane. Sofi,
1998, c. 9 (habilitacionen trud, neizdaden).
Tomislav Jovanovi}
Beograd
Apokrif o Melhisedeku u prepisu
Gori~kog Zbornika
SA@ETAK: Slovo o Melhisedeku spada u re|e sa~uvane
prepise apokrifa iz ciklusa o Avraamu. Za razliku od
jedne druge varijante ovog apokrifa, prepis u Gori~kom
zborniku nosi posebnu vrstu lirizma. Na àlost,
prepis iz Gori~kog zbornika nije sa~uvan u celini, jer
nedostaje jedan deo pri kraju.
Kao starozavetna li~nost koja se retko
spomiwe u Bibliji, Melhisedek je svojim
dvostrukim znacima dostojanstva privla~io
pa`wu tuma~a Starog Zaveta od najranijih vre-
mena pa do danas. On je spomenut samo u tri bib-
lijske kwige, dve starozavetne i jednoj novoza-
vetnoj. Najpre se u Kwizi Postawa u 18. stihu
14. glave za wega kaè da je "car salimski" i
"sve{tenik Boga vi{weg". Takvo wegovo
odre|ewe uticalo je da se on u svim potowim
pojavqivawima u Bibliji shvata neodvojivo kao
vladar i kao sve{tenik, s tim {to se wegovo
drugo dostojanstvo mnogo vi{e nagla{avalo.
Tako se u 4. stihu 109. glave Psalama isti~e
sve{tenstvo "po redu Melhisedekovom".
Novozavetni pristup Melhisedeku sagledava se
preko izvesnih mesta u Pavlovoj Poslanici
Jevrejima. Tuma~e}i poreklo Hristove visoke
sve{teni~ke ~asti, apostol Pavle poredi to
dostojanstvo i na~in wegovog dobijawa od Boga
sa istim postupkom kao i kod Melhisedeka.
Time je po apostolu Pavlu Bog nazvao
Hrista "poglavarem sve{teni~kim po redu
Melhisedekovom" (Poslanica Jevrejima 5, 10).
Donekle izmewena, ova misao ponavqa se i u 20.
stihu slede}e glave. Naro~ito u sedmoj glavi ove
Poslanice prenosi se ve}ina delova o
Melhisedeku iz Kwige Postawa sa dopunama u
kojima se obja{wava {ta wegovo ime zna~i.
Najpre se kaè da wegovo ime zna~i "car
pravde", a zatim da je "car salemski", to jest
"car mira" (Poslanica Jevrejima 7, 2). U tre}em
stihu nastavqa se da je on "bez oca, bez matere,
bez roda, ne imaju}i ni po~etka danima ni
svr{etka ìvotu, a ispore|en sa Sinom
Boìjim, i ostaje sve{tenik do vijeka".
U nastojawu da se shvati Melhisedekovo
istovremeno sve{teni~ko i vladarsko dosto-
janstvo ponekad se i{lo i u takva tuma~ewa u
kojima se èlelo da pokaè kako je on zapravo
Hristov stariji brat koji se pojavio na zemqi
kao starozavetni prete~a.
1
Pa ipak, preovla|uju}e
poimawe wegovog javqawa u Starom zavetu
svodi se na to da mu se pridaje mesto alegorije
samog Hrista. Takva prefiguracija Melhisedeka u
Hrista prisutna je kako kod isto~nih tako i
zapadnih crkvenih otaca. Za ovog cara pred-
jevrejskog Jerusalima, ~ije postojawe je
sme{teno u Avraamovo vreme, nije sasvim pouz-
dano niti da li je bio istorijska li~nost.
Zagonetnost wegove dvojake titularnosti uto-
liko je ve}a {to on i kao drugorazredna biblij-
224
Tomislav Jovanovi}
1
G. Dagron, Empereur et prtre. tudes sur le "cezaropapisme" byzantin,
Gallimard, Paris 1996, 184-190.
ska li~nost nije ni malo jednostavna pojava.
Upravo takva nedore~enost dala je dovoqno
povoda da se u nekim nekanonskim delima o wemu
progovori na mnogo legendarniji, ma{tovitiji
i daleko potpuniji na~in.
Naspram {turih i tek u nagove{tajima datih
podataka o Melhisedeku u Bibliji, u
apokrifnoj kwièvnosti postoje sastavi koji
sa vi{e pojedinosti iznose neke epizode iz
wegovog ìvota i stvaraju jasniju literarnu
predstavu o wemu.
2
To je i ina~e ~est slu~aj da
apokrifi obimom prevazilaze biblijske kqige
o ne malom broju starozavetnih i novozavetnih
li~nosti. Ovaj apokrif bio je poznat vizanti-
jskoj kwièvnosti, u kojoj je i mogao nastati
neznano kada.
3
Delo je prevedeno na slovenski
jezik i to ne samo u jednoj varijanti i jednom
navratu. Do danas je o~uvano preko stotinak
slovenskih prepisa sa nekoliko razli~itih vari-
janata ovog apokrifa.
4
Iako ovo delo nije
zabeleèno u starijim slovenskim spiskovima
zabrawenih kwiga,
5
ono je moglo dosta rano da
225
Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog Zbornika
2
O. V. Tvorogov, Apokrif o Melhisedeke Slovar kni`nikov i kni`nosti
Drevnex Rusi, vp. I (XI perva polovina XIV v.), AN SSSR, Institut
Russkox literatur (Pu{kinskix dom), Nauka, Leningrad 1987, 62-63; S. E.
Robinson, The Apocryphal Story of Melkizedek, Journal for the Study of the
Pseudepigrapha (and Related Literature), 18, Sheffield 1987, 26-39.
3
Patrologiae cursus completus, Ed. J. P. Migne, Series graeca, t. 28, col. 525-
530; Bibliotheca hagiographica graeca, Bruxelles 1957 t. 3, 48-49.
4
A. I. cimirskix, Bibliografi~eskix obzor apokrifov v `no-
slavnskox i russkox pismenosti, (Spiski pam{nikov), Vpusk I.
Apokrif vethozavtne, Petrograd 1921, 100-111.
5
A. N. Ppin, Dl obsneni stati o lo`nh knigah, Letopis zantix
Arheografi~eskox komissii, vp. 1, Sanktpeterburg 1861, 1-55; V.
Jagi}, Slovenski tekstovi kanona o knjigama staroga i novoga zavjeta pod-
jedno s indeksom la`nih knjiga, Starine Jugoslavenske akademije znanos-
ti i umjetnosti, IX, Zagreb 1877, 91-116; M. N. Speranskix, Serbskie
spiski knig istinh i lo`nh, ^teni v Obestve istorii i drevnos-
tex rossixskih, 3, Moskva 1908, 41-45; A. I. cimirskix,
`noslavnskie i voshodie k nim spiski indeksa otre~ennh
knig, Izvest Otdeleni russkogo zka i slovesnosti, HIV, 2,
Peterburg 1909, 181-187; Isti, Bibliografi~eskix obzor apokri-
fov v `noslavnskox i russkox pismennosti, (Spiski
bude prevedeno, najverovatnije u ju`noslovenskoj
sredini u bar jednoj varijanti. Pouzdano se zna da
se ruski pisac gr~kog porekla Maksim Grek u svom
{irokom prevodila~kom radu zainteresovao i za
ovaj apokrif i preveo ga sa gr~kog na ruski jezik
negde izme|u tre}e i pete decenije XVI. veka.
6
Varijante Slova o Melhisedeku u slovenskoj
tradiciji zahvataju ìvot ove starozavetne
li~nosti iz vi{e uglova. Naj~e{}e se u ve}ini
wih govori o wegovoj spoznaji veli~ine Boga,
stvoriteqa neba i zemqe i svega {to je na wima,
i o wegovom sukobu sa ocem, koji je verovao u
paganske bogove. Sasvim druga~ija je jedna
neobi~na i kwièvno razvijena varijanta ovog
apokrifa koja govori o Melhisedekovom
ro|ewu i wegovom uzno{ewu na nebo za vreme
potopa kako bi se spasao. Poznata je kako u
glagoqskoj
7
tako i }irili~noj slovenskoj tradi-
ciji.
8
Me|u srpskim prepisima ona, koliko nam
226
Tomislav Jovanovi}
namtnikov), Vpusk I. Apokrif vethozavtne, Petrograd 1921, 32-75;
B. Angelov, Spiskt na zabranenite knigi v staroblgarskata literatura,
Izvesti na Instituta za blgarska literatura, 1, Sofi 1952, 107-159; I.
Dux~ev, Nax-starit slavnski spisk na zabraneni knigi, Godi{nik na
Blgarski bibliografski institut Elin Pelin, III (1953-1954), Sofi 1955,
50-60; N. A. Kobk, Indeks lo`nh i zapreennh knig i slavnskie
apokrifi~eskie evangeli. Iz istorii kultur i obestvennox msli
narodov SSSR, Moskovskix gosudarstvenix universitet, Moskva 1984,
19-30.; Indeks otre~ennh i zapreennh knig v russkox pismenosti,
Drevnerusska literatura. Isto~nikovedenie. Sbornik nau~nh trudov,
Leningrad 1984, 45-54; Spiski otre~ennh knig, Slova kni`nikov i
kni`nosti Drevnex Rusi, vp. I (XI - perva polovina XIV v.), AN SSSR,
Institut Russkox literatur(Pu{kinskix dom), Nauka, Leningrad 1987, 441-
447; B. A. Semenovker, Gre~eskie spiski istinnh knig i ih recepci na
Rusi, TrudOtdela drevnerusskox literatur, XL, Leningrad 1985, 206-228.
6
D. M. Bulanin, Perevod i poslani Maksima Greka, Leningrad 1984,
142-143, 168-170.
7
S. Iv{i}, Hrvatski glagoljski apokrif o Melhiqedekovu ro|enju i spasenju za
op}ega potopa, Nastavni vjesnik, XXXIX, Zagreb 1930-31, 101-108.
8
N. S. Tihonravov, Pamtniki otre~ennox russkox literatur, tom ,
Sanktpeterburg 1863, 26-31; I. . Porfirev, Apokrifi~eski skazani o
vethozavtnh licah i sobtih po rukopism Soloveckox bib-
lioteki, Sbornik Otdleni russkogo zka i slovesnosti
Imperatorskox akademii nauk, tom XVII, 1, Sanktpeterburg 1877; I. A.
Franko, Apokrifi i legendi v ukrainskih rukopisiv. Pamtniki
ukrainsko-ruskoi movi i literaturi, t. I, Lviv 1896, 92-101.
je poznato, nije sa~uvana. Srpski prepisi pozna-
ju jednu od varijanata u kojoj je pa`wa posve}ena
Melhisedekovom sukobu sa svojim ocem koji
veruje u paganske bogove, wegovom beàwu od
o~eve namere da ga `rtvuje, potom ~etrdesetogo-
di{wem samovawu u Tavorskoj Gori, tamo{wem
susretu sa Avraamom, kao i wihovom uzajamnom
blagosiqawu. To je istovremeno alegorija na
preobra}awe i priklawawe Bogu Stvoritequ i
udaqavawe od paganstva. Ova varijanta ima dve
svoje redakcije u srpskim prepisima. Jedna se
javqa u apokrifnim zbornicima, koji, izme|u
ostalog, donose i sastave iz Avraamovog ciklusa
ili kao delo izdvojeno zasebno. Sa dosta
razli~itim epizodama i sa druga~ijim dijalozi-
ma ovaj tip apokrifa pojavquje se u istorijskoj
paleji kao i izvodima iz we. Upravo takav tip
apokrifa o Melhisedeku postoji u Gori~kom
zborniku na stranama 72a75b. Naàlost, ovaj
prepis ima prekid pri kraju.
Najbliskiji srpski prepis Slova o
Melhisedeku sa ovim u Gori~kom zborniku
nalazi se u istorijskoj paleji prve polovine
XVI. veka, tako|e u Arhivu SANU u Beogradu sa
signaturom 24, na stranama 8b11b. I ovaj
prepis nije kompletan, jer ima prekid u sredini.
Ako bi se ova dva prepisa dopunila na mestima
koja im nedostaju, onda bi mogla da se uspostavi
wihova celovitost. Naravno, ne moè se go-
voriti o wihovoj potpunoj podudarnosti, ali to
su dva najsrodnija prepisa. Ono {to ih posebno
obeleàva po bliskosti jeste jedno od
najlirskijih mesta u ~itavom apokrifu, a ti~e
227
se Melhisedekovog doìvqaja no}i u kojoj je
gledao zvezdano nebo i divio se lepoti
Stvoriteqevih tvorevina. Prisustvo meseca na
no}nom nebu i wegovo obasjavawe iskazano je
jezi~ki veoma retkim pridevom prelun, {to bi u
dana{wim izraàjnim mogu}nostima na{lo
najpribli`nije zna~ewe u sintagmi ispuwen
mese~inom. Celina navedene slike najboqe se
sagledava u sagledavawu potpune re~enice u
kojoj se ova re~ javqa: "A ta no} be{e preluna i
svetla veoma, i zvezde veoma svetqahu." Ovo
retko poetsko vi|ewe prirode, a naro~ito no}i,
ima svoju varijantnost u drugim prepisima, ali
nigde ne dostiè tako uspelo re{ewe kakvo se
sre}e u dva spomenuta prepisa upravo zbog
retkog prideva prelun.
Sli~an tip prepisa Slova o Melhisedeku u
okviru paleje nalazi se jo{ u dva srpska
prepisa. Jedan poti~e iz XV. veka i ~uva se u
zbirci Muzeja Srpske pravoslavne crkve u
Beogradu, broj 42, na stranama 64b68a. Ovo je,
ina~e, potpun prepis. Ne{to uà verzija ovog
apokrifa sme{tena je u paleji prepisanoj oko
1550. godine, sada u Muzeju Srpske pravoslavne
crkve u Beogradu, u Zbirci Radoslava Gruji}a,
broj 219, na stranama 19b21a.
Pored ovde navedene varijante Slova o
Melhisedeku, kakva se nalazi i u Gori~kom
zborniku, postoji u srpskim prepisima jedna
sli~na woj, ali sa newto druga~ijim re{ewima
u skoro svim epizodama. Tako, malopre|a{we
scene sa Melhisedekom koji se divi prelunoj
no}i nema u ovoj varijanti, ali umesto we sre}e
228
Tomislav Jovanovi}
se jedna druga u kojoj mu se javqa an|eo i
saop{tava slede}u poruku: "Tvorac neba i zemqe
upokojava te zanavek. I prvim prorokom nazva}e
te Gospod." To je ina~e samo deo zagonetke koja je
u Bibliji izre~ena na saèt na~in o
Melhisedekovom dvostrukom dostojanstvu.
Prepisi sa ovom varijantom nalaze se ili su pos-
tojali u slede}im rukopisima. Jedan poti~e iz
XIV. veka u zborniku manastira Savine broj 29,
na stranama 17b21b i 196a196b. Drugi je iz XVI-
XVII. veka, danas u zbirci HAZU u Zagrebu, broj
III a 43 (Kukuqevi} br. 707), na stranama
240b243b. Za tre}i se zna da je do 6. aprila 1941.
godine postojao u nastradaloj zbirci Narodne
biblioteke u Beogradu broj 738, na stranama
117b119b. Prepis je bio iz XVII. veka.
Svojom lepotom ovaj apokrif privukao je
pa`wu i sastavqa~a mineja tako da je u{ao i u
hramove, govore}i o zagonetnom Melhisedeku na
potpuniji i literarno privla~an na~in.
Name}e se pitawe za{to se Nikon Jerusalimac
odlu~io za uno{ewe Slova o Melhisedeku u
Gori~ki zbornik. Na to se svakako ne moè
pouzdano odgovoriti, ali smisao samog dela
ukazuje na jasne aluzije da se Jeleni Bal{i}
predoì jedna prastara tema u kojoj li~nost, kao
{to je Melhisedek, u svom ozarewu pred lepota-
ma Boìjeg dela nalazi pravi put u veri.
Neobi~no dug period Melhisedekove osame od
~etrdeset godina tako|e je sna`na metafora u
kojoj je iskazana spremnost prema patwi i
trpqewu, kojih u Jeleninom ìvotu nije bilo
malo.
229
U prilogu se donosi tekst Slova o Melhisedeku
prema Gori~kom zborniku.
Gori~ki zbornik, Beograd, Arhiv SANU,
broj 446, 72a75b.
[72a] mel'hisede [kou]
S mel'his[e]dek na~et se bez()t()~n t() i
bezm(a)ter'n i bezrod'n p[o]dob[]n s()n
b(o)`j. m(a)ti è ego naricaet' se salima po imeni
grada e. t()c ego naricaet se os[e]dek. Rodi è
s()na dva. Edinogo nare~e s[e]dek. a drougago
mel'hi. Bhou bo vstvni ti i grad ih[].
Prvnouk' è nevrodov os[e]dek c(a)r tm v
polat v(e)sel{e s(e). [] evroda prbvaa
v(e)selh [72b] se c(a)r()stve. c(a)r()stvou
vavulonovou vladou.
V edin' è t[] dni, r(e)~e s[e]dek c(a)r
mel'hj s()nou svoemou, ~edo, on' è r(e)~e ~to
es(t) (t)~e. r(e)~e emou, idi v voli na{e v
galile i privedi , o, nc, ko da po`rou
velikom b(og)ou kronou, i pro~im. ibo msl
imam na bran poiti.
Sja sl{av mel'hi, i bd v no onou, hote
isplniti zapovd (t)ca svoego, bs(t) è ta
no, prln'na i svtla lo, i vzd zlo
svtli{e. i vidv mel'hi i lo podivi se. i
r(e)~e v sebe msle , ko tvor'c n(e)bou na sih[]
veeh[] po~ivaet[]. i vzvou bo (t)c moe-
mou, i tomou prinesem `rtvou, è hoem
prinesti bezd{nim' bogm'.
I v{[]d r(e)~e (t)c svoemou. (t)~e
230
Tomislav Jovanovi}
sl{i mene, `rtvou è hoem prinesti, prine-
sem b(og)ou n(e)b(e)s()nomou. i razgnva se
t()c ego, i r(e)~e emou s kletvo. tako mi
velikh[] bog, da nekako razgnvav{e s(e) strt
me. n()n gotovo prinesou te `rtvou bogom,
koè t na bog i na me loukavnova. i mel'hi
id{e v galile. t()c è v{[]d k
c(a)r(i)ci salimi, g(lago)la. Se az pomslih[]
edin(o)go t[] s()nov na{ih[], dati `rtvu
velikm bogom. lbl{e bo c(a)r(i)ca melhja,
pa~e sedeka. i rdai re~e, v[]d ko vzlblen'-
nago mi s()na hoe{i `rti. c(a)r è r(e)~e k
ni ne tako boudet(), n metnm `drbi na mel-
hja, [73b] mn'{ago s()na ee.
Egda è ouv[]d c(a)r(i)ca, ko gr[e]det
mel'hi t[] galilee, r(e)~e k s()n svoemou
s[e]dekou. s brat tvoi oumrti hoet t[]
o(t)ca tvoego, bti emou `rtv. n vstav
sri ego, i pov`d emou dlo, ko da
izbìt() v in stranou. da bìt pomsla
(t)ca svoego. i vstav s[e]dek, izide srsti
mel'hja3
C(a)r è k silnm svoim r(e)~e. ko az
s~etah() `rti s()na svoeg(o) mel'hja. sl{av{e
sil'n ego `rti c(a)rev. s~ta{e iti ~eda
svoa `rti bogom[]. ko g(lago)l c(a)rev
prmoè. s[e]dek' è ko srte brata svoego mel'h-
ja. povda em vd[e]we, i vnezaapou ssed s
kon svoego. i svl~e ode`dou è b odean i
vzloì [74a]na kon. i r(e)~e br(a)tou svoem,
vzmi kon i ode`dou i skoti i ~l(ov)k na{e i
idi k roditelma na. az bo v edinoi ode`di
231
poidou v inou stranou, ideè bo nikoè vst' me.
i tamo boud prose i tk'mo i da oubòu gorke
smr()ti. i vzm vsa s[e]dek iè bh brata ego,
i tide v grad.
Mel'hi è stoe sl{e bvaemoe rdawe v grad
za ~eda hoteih[] se `reti. i b mlva mnoga
vsm ldem() sbrahou è vsa ~eda svoa ~islom()
,o. i stoahou ~ae cara, dati `rtvou s()na
svoego. potom' è i tji da `rout ~eda svoa.
mel'hj è stoeou prmo gradou na gor, nari-
caeme elen(). toi bo gor poloì mel'hi ime
eleon. zan [74b] tamo brte milost. o sme-
teni è grada vzdahnv, i i vzrv na n(e)bo, i
s slzami omo~iv zeml. i sice vzdahnv vel'-
mi vzoupi o~i na n(e)bo ime.
T esi b(og) stvorivi n(e)bo i sl()n()ce, i
loun i vzd. mneou mi ko boa{a tebe
vsh() bogov. ko dla tvoa vlt silou
tvo. ae b(og) esi i po~ivae{i v{e th[]. i
hoe{i me tvoego raba bti. ne przri pro{ewe
moe, n ousl{i me v si ~as(). i da pogbnet()
grad[] s s bog i s vrimi ih[].
Bv{ou slovou, bs(t) v grad salim
trous, i skrou{i se v()s grad salim', vnezaapou
vsh[] zeml ìvh[] po`rt.
Vidv' è mel'hi, stra{noe ono vidwe,i divi
se. i ouboa se b(og)a tvorca [75a] n(e)bou. i vstav
ide na amir'skou gorou. i v{[]d t[] severne
gor, i bs(t) tamo ,m. lt() i ne besdovav s
~l(ov)kom(). To ni iziti t[] t[ou]dou, n b
di biqe divje, i vod pie. don'deè posla se k nem
avraam' koè r(e)~e emou g(ospod) b(og). vzet bo
232
Tomislav Jovanovi}
avraam, osle svoe i riz mnogocnn. hlb i vino
i britvou.
Sice r(e)~e emou ag()g(e)l g(ospod)n. {[]d
na gorou. i stani na kamic, i glasi ,g. (i).
~l(ov)~e b(o)`ji, ~l(ov)~e b(o)`ji, ~l(ov)~e
b(o)`ji. i izidet k teb ~l(ov)k divi. i vlasi
glavi ego, i bradi vlwe ego do nogou ego, nokti ego
po laktou. i da ne ouboi{i e ego. n vstav oureì
nokti i vlasi, i oblci ego v rizi. i da`d emou
sti i piti, [75b] i b(lago)sl(o)vi{i se t[]
nego, i boude{i b(lago)sl(o)ven. ko es(t) erei
b(og)a v{ngo, ime è mouòu mel'hisedek.
I si stvori avraam, izide k nemou ~l(ov)k
b(o)`ji i divi. i r(e)~e mel'his[e]dek, kto esi t.
avraam t[]vav r(e)~e, ~l(ov)k esm t[]
b(og)a poslan, ko da postrigou vlasi tvoe i nokti
oureòu. on' è r(e)~e ki b(og) posla te.
t[]vav' è avraam(), b(og) tvorc n(e)bou i
zemli. sl()n()c è. i loun i vzdam, t mn
zapovda iskati te. i pad avraam na zemli pok-
loni se g(ospod)ou rek.
G(ospod)i b(o`)e tvor~e n(e)bou i zemli,
m(i)l(o)stiv' mi boudi, ko vidh[] divnaa na
mouì sem. Togda mel'his[e]dek prjide k
avraamou. i priem...
233
234
235
KRUG
NIKONOVOG
BOGOSLOVQA
\akon Milorad Lazi}
Beograd
Bogoslovska struktura zbornika
[estodneva Nikona Jerusalimca Manastira
Savine iz 1439/40. godine
SA@ETAK: Bogoslovska struktura zbornika neposto-
janog sastava, kakav je [estodnev Nikona Jerusalimca,
nije proizvoqno komponovana. U ovom antologijskom
zborniku, asketsko i svetoota~ko bogoslovsko u~ewe o
molitvi predstavqali su op{tu tendenciju romejskog
isihazma da se osnovni ortodoksni principi nalaze u
misti~koasketskom iskustvu. Prema idejnoj i te-
matskoj sposobnosti komponovawa mona{ko podvi`-
ni~kih zbornika Nikon Jerusalimac je u srpskom
bogoslovqu prve polovine XV. veka bio izuzetna stva-
rala~ka li~nost. U na{im razmatrawima bogoslovske
strukture zbornika, zanima nas poku{aj sagledavawa
organske strukture ovog isihasti~kog zbornika, i to
wegove misaone duhovne kompozicije, didakti~kog plana
i wegove metodi~nosti kao i ritmizacije tekstova
koji se smewuju redosledom, ~ine}i neku vrstu kru`nog
kretawa duhovnog ìvota na osi molitve, odnosno bez-
molvija, uz upotrebu i poimawe svih aspekata
podvi`ni~ke teorije i prakse.
U prvoj polovini XV. veka, kao {to je slu~aj
i u drugoj polovini XIV. veka, na osnovu na{ih
globalnijih uvida i istraìvawa srpskih isi-
hasti~kih kodeksa, najvi{e ima zbornika struk-
turno nepostojanog sastava. Ovu vrstu bogoslovskih
pravoslavnoslovenskih zbornika ~ine kodeksi
me{ovitog i raznovrsnog sastava. Na{i kao i
bugarski zbornici ovog tipa predstavqali su
dinami~ni razvojni luk romejskog (vizantijskog)
isihazma prve polovine XIV. veka.
Bogoslovska struktura zbornika neposto-
janog sastava, kakav je [estodnev Nikona
Jerusalimca, nije proizvoqno komponovana.
Naime, tekstovi ove vrste srpskih i bugarskih
zbornika sabirani su i komponovani kao
logi~ne tematske celine, jedinstvene ose isi-
hasti~ke duhovnosti bogoslovske recepcije
starijih predawskih svetoota~kih autora i
wihovih spisa, kao god stvarala~kih mogu}nosti
i isticawa novih redakcijskih pristupa poje-
dinim bogoslovskim punktovima koje je
nagla{avao romejski isihazam.
Nikon Jerusalimac je jezi~ki redaktor,
selektor sadrìne i delimi~no pisar ovog
zbornika zbirke manastira Savine. Zbornik
ima ukupno 399 lista, a pored oko petorice pi-
sara koji su radili na kodeksu, Nikon je prema
rezultatima opisa Dimitrija Bogdanovi}a
ispisao slede}e segmente: l. 94r101v, 160v161v,
213r, 218r249v, 258r382v. Nikonovo pismo je
osoben poluustav brzopisnog karaktera s ele-
mentima gr~kog pisma.
1
Od lista 1r nalazi se prevod spisa [estodne-
va Severijana Gavalskog, koji te~e do lista 94r.
Ina~e, Severijan Gavalski (+ posle 408.) bio je
episkop Gavale u Siriji, i poznat je kao egzege-
ta antiohijske {kole. Pored wegovih poznatih
{est beseda o stvarawu sveta i ~oveka, od lista
75r ide posebna beseda na Prvu kwigu Mojsijevu
ili Postawe u koju su inkorporisane poznate
dve besede Severijanove O zmiji i Kako je Adam
240
\akon Milorad Lazi}
1
O pismu i jeziku [estodneva Nikona Jerusalimca, podatke smo dobili
iz neobjavqenog rukopisa opisa zbirke manastira Savine koju je izvr{io
Dimitrije Bogdanovi} 1977. godine (Savina 21, str. 3)
dobio du{u. Od lista 94r nalazi se beseda O
Hristu pastiru pod naslovom Pitawe o
hri{}aninu i judeju koji Hrista ispovedaju u
vidu dijalekti~kih pitawa i odgovora. U ovaj
sastav u formi pitawa i odgovora inkorporisan
je i deo wegove Besede na pojedine psalme.
Zapravo, naslov je Istoga beseda u sedmi dan po
stvarawu sveta, i o prvozdanima, i o zmiji, i o
drvetu razumnom, i o raju, i o besedi Boìjoj s
Adamom... Ovde je u pitawu intervencija Nikona
Jerusalimca, jer je u patrologiji poznata beseda
O Hristu pastiru prekomponovana u pole-
mi~ki didakti~ki sastav u vidu pitawa i odgo-
vora. Naravno, ne znamo da li je re~ o Nikonovoj
preradi besede Severijana Gavalskog ili je po
sredi prevod s gr~kog izvornika tako prekom-
ponovanog sastava.
2
Prevod [estodneva Severijana Gavalskog i
wegovih beseda ili wihovih prera|enih delova
prilago|enih u posledwoj besedi dijalekti~koj
edukaciji u vidu pitawa i odgovora, u fondu srp-
skih prevodnih bogoslovskih spisa, popuwava
temu egzegetskih sastava na kwigu Postawa,
odnosno poznatih {estodneva, jer su mnogo
frekventniji prepisi prevoda ovih spisa auto-
ra svetog Vasilija Velikog, svetog Grigorija
Nisijskog i svetog Jovana Zlatoustog. U samom
kodeksu isihasti~ke duhovne tendencije {esto-
dnev je dobar uvod za misti~kopodvi`ni~ke
sastave. Naime, imaju}i u vidu da se prema
bogoslu`benom tipiku tuma~ewe {estodneva
241
Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira Savine
2
Atanasije Jevti}, Patrologija, Isto~ni oci i pisci 4. i 5. veka od Nikeje
do Halkidona 325-451, druga sveska, Beograd 1984, 202-203
vr{ilo u vreme Velikog posta, i da je
bogoslu`beni program Posnog trioda preg-
nantni izraz sveukupnog smisla hri{}anstva i
bogoslovqa Vaskrsewa, uno{ewe kosmogonijske
teme u isihasti~ki zbornik predstavqa vrstu
uvoda u isihasti~ku misao, kompoziciono
formiranu kao ideju stvarawa sveta i ~oveka
radi ispuwewa osnovnog smisla i nazna~ewa
ìvota u Hristu, svetosti i preobraèwa radi
Vaskrsewa i ve~nog ìvota u ~ovekovoj
dovr{enosti. Tako|e, frekvencija {to ve}eg
broja autora koji su pisali {estodneve,
oboga}ivala je postoje}i fond prevodnih spisa
romejskih autora, a za{to se Nikon Jerusalimac
opredelio za Severijana Gavalskog moèmo
samo pretpostavqati. Autori i autoriteti, kao
{to su Vasilije Veliki, Grigorije Nisijski i
Jovan Zlatousti, {to su patrolozi utvrdili i
{to potvr|uje i stepen autoritetstva wihovih
{estodneva u staroslovenskim prevodima, bili
su Nikonu Jerusalimcu, vrsnom bogoslovu,
svakako poznati. Wegovi razlozi da u zbornik
selektivno ugradi spis Severijana Gavalskog
mogu biti dvojaki: ili iz prakti~nih razloga jer
mu pri ruci nije bio boqi predloàk ili pak da
postigne akriviju raznovrsnosti, tj. da zbornik
obogati prisustvom ovog autora u srpskom
bogoslovqu.
Tematski posle {estodneva slede sastavi
preisihasti~kih autora koje su isihasti sma-
trali svojim duhovnim i bogoslovskim prete~ama.
Najfrekventnija tema pomenutih sastava je
pravoslavno podvi`ni~ko u~ewe o molitvi.
242
\akon Milorad Lazi}
Naime, u tematskoj predmetizaciji ovog kodeksa
u~ewe o bezmolviju (neprestanoj molitvi) je
ta~ka oslonca teorijskobogoslovske ideje ovog
redaktorskog dela Nikona Jerusalimca.
Sre}emo oko dvadeset i ~etiri sastava koji se
neposredno odnose na ovu temu. Sa tri sastava na
temu molitve, sveti Grigorije Sinait (12551346.)
kao vo|a opitnog podvi`ni~kog isihazma, ina~e
u pravoslavnoslovenskoj tradiciji popularniji
i zastupqeniji od svetog Grigorija Palame,
predstavqa autora dinami~ke strane kwige i
savremenih isihasti~kih tokova koji su dali
osnovni pe~at pokretawu kwige zbornika ovog
tipa. Od lista 222v do lista 224r nalazi se tekst
koji se odnosi na aspekte bezmolvija i molitve,
znacima blagodatnog vrlinskog ìvota i pre-
lesti. Zapravo, re~ je o izboru iz spisa pod
naslovom Pouke bezmolstvuju}im.
3
Iz istog
spisa od lista 224r do lista 234r nalazi se deo
prevoda svetog Grigorija Sinaita, ali wegove
pro{irenije varijante, gde se tretiraju slede}i
aspekti isihasti~ke mistike i podvi`ni{tva: o
obrascima molitve, tj. o umnosrda~noj molitvi
kao sintezi drevne evagrijanske, makarijevske i
docnije sredwovekovne prakse i poimawa, zatim
o vr{ewu molitve, o disawu, o tome kako treba
pojati, o razli~itim pojcima, o onome {to se
tome protivi, o prelesti, o pro~itavawu, kako
treba dràti um itd. Kao {to se vidi, ovde
sveti Grigorije govori o isihasti~kom u~ewu o
li~noj i kolektivnoj liturgijskoj molitvi
243
3
Dobrotolbie v russkom perevode, dopolnenoe, tom ptx, New York
1966, 156-170.
istovetne teorijske provenijencije. Istom
krugu spisa o molitvi pripada i sastav koji
po~iwe od lista 318v, a tako|e krugu dinami~kih
autorskih spisa pripada i sastav patrijarha
Kalista Ksantopula (+ oko 1397.) od l. 316r do l.
318r pod naslovom Kalista patrijarha, o tajni
umnog delawa i od l. 317v Istoga o molitvi
ukratko. Re~ je o delovima iz spisa Kalista
Ksantopula Glave o molitvi.
4
I ovde se izlaè
pouka i u~ewe o isihasti~koj umnosrda~noj
molitvi koju su posebno zastupali i afir-
misali asketski prakti~ari i teoreti~ari
mistike romejskog isihazma XIV. veka.
U~ewe svetih Grigorija Sinata i patrijarha
Kalista poduprta su i teorijski razra|ena u
ovom zborniku prevodom adekvatnih sastava
preisihasti~kih autora najvi{eg autoriteta u
misti~kopodvi`ni~koj praksi sredwovekovne
romejske pravoslavne tradicije. O molitvi u
zborniku [estodnev Nikona Jerusalimca, ovaj
selektor, prevodilac i koautor pojedinih sasta-
va Nikon Jerusalimac daje nam bogatu tekstual-
nu antologiju u~ewa. Od l. 234r do l. 245r nalaze
se ekscerpti iz dela svetog Simeona Novog
Bogoslova (9491022.), zatim od l. 245r u vidu
pitawa i odgovora svetog Maksima Ispovednika
(580662.) o neprestanoj molitvi, svetog Antonija
Velikog (251356.) o molitvi, od l. 315r svetog
Makarija Velikog (300390.), od l. 318v Amona
(IV. vek) i svetog Jovana Lestvi~nika (oko
579posle 645.), od l. 331r svetog Nila Ankirskog
ili Sinajskog (druga polovina IV. i prva polo-
244
\akon Milorad Lazi}
4
Isto, 302-304.
vina V. veka), prili~no zagonetnog autora iza
kojeg se javqaju autorska dela Evagrija Pontijskog,
svetog Vasilija Velikog i svetog Maksima
Ispovednika.
5
Tako|e, istog autora nalazimo i
od lista 360r.
Zna~ajniju redakcijsku intervenciju Nikona
Jerusalimca zapaàmo od lista 248r gde sledi
slovo o Isusovoj molitvi gde se Nikon poziva
na oce i daje skre}enu varijantu ove molitve:
''Gospode Isuse Hriste Sine Boìji pomiluj
me'', kao za um zgodniju i ritmi~niju. Svakako da
je redakcija ovog sastava Nikona Jerusalimca, a
otkriva i redaktorovu verziju Isusove molitve
koju je praktikovao kao u~eni bogoslov i
podvi`nik isihasti~ke orijentacije.
Tematski, zbornik [estodnev Nikona
Jerusalimca predstavqa {iri bogoslovski pro-
gram isihazma u wegovoj sveukupnoj zaokruènos-
ti, izuzimaju}i antihumanizam i antilatinizam
kao istorijske refleksije nastanka specifi~no
isihasti~ke recepcije predawa Crkve. Ne mis-
limo na sve one aspekte koje je pokrenuo i
inspirisao romejski isihazam, kao na primer
antilatinizam ili palamisti~ka polemika s
protivnicima romejskog isihazma, odnosno
humanisti~kim tendencijama,
6
nego na osnovno
jezgro misti~koasketskog u~ewa gde je isiha-
zam bazirao svoju duhovnu snagu. Pomenuti
bogoslovski krug misti~koasketskog isihazma
245
5
Pogledati: A. I. Sidorov, Evagrix Pontixskix: ìzn, literaturna
detelnost i mesto v istorii hristianskogo bogoslovi, v: Tvoreni
avvI Evagri, Asketi~eskie i bogoslovskie traktatI, Moskva 1994, 14-15
- prevod s gr~kog.
6
O karakteru romejskog humanizma: I. P. Medvedev, Vizantixskix guman-
izam XIV-XV vv., Sankt Peterburg 1999, 13-14
mogao bi se ra{~laniti na jo{ nekoliko bitnih
elemenata: u~ewe o strastima i vrlinama,
antropolo{ka shvatawa u svetlosti podvi`ni~kog
bogoslovqa, sintetizovana teorija podvi`ni~kog
u~ewa i prakse, o smislu mona{tva, {ira
bogoslovska shvatawa tipi~no mona{ke proveni-
jencije i egzegetska mesta koja poja~avaju isi-
hasti~ki tradicionalni bogoslovski duhovni
smer.
Zbornik [estodnev Nikona Jerusalimca
aspekte patologije zla i aretolo{ke fenomene,
odnosno u~ewe o strastima i vrlinama, tretira
na globalnom i mikro planu. Sastavi koje je
Nikon Jerusalimac uklopio kao neku vrstu
posebne tematske celine, {to preciznije defi-
ni{u drevno podvi`ni~ko i aktuelizovano isi-
hasti~ko teorijskoprakti~no shvatawe su
ekscerpti iz spisa isihaste Grigorija Sinaita,
kao god i autora na koje se u svom ~uvenom delu
Trijade u za{titu sve{tenobezmolvnika
oslawao i sveti Grigorije Palama.
7
Od lista
106r nalazi se sastav svetog Grigorija Sinaita
koji s obzirom da je re~ o prakti~aru romejskog
isihazma predstavqa dinami~ku i savremenu
stvarala~ku misao o iskustvu i verovawu isihas-
ta, pod naslovom Tuma~ewe svetog Grigorija
Sinaita, kako na{e upori{te i za{tita nije
krv i plot, i da je upori{te onaj ko je vojnik i
sveoru`nik Boìji. Radi se o fragmentu iz
Pouka bezmolstvuju}ima svetog Grigorija
Sinaita. Ta~nije, to je prevod pouke 4 pod
246
\akon Milorad Lazi}
7
Pogledati. Sv. Grigorix Palama, Triad v zaitu svennobezmol-
stvuih, Moskva 1995 - prevod s gr~kog
naslovom Kako odagnati pomisli.
8
Od l. 151r do
l. 171r nalazimo prevode pojedinih slova, i to od
po~etka, spisa svetog Dijadoha Fotikijskog
(po~. V. veka do 468.) pod nazivom Blaènog
Dijadoha, episkopa Fotike u drevnom Epiru
Ilirskom, Podvi`ni~ka slova podeqena na sto
delatnih glava...
9
Zatim, od lista 244v sledi
sastav prepodobnog Makarija Velikog (300
390.) O onima koji su lewivi, nemuèstveni
du{om i slabi. Kada je u pitawu ovaj autor,
te{ko je re}i da li se radi o autoru ili pseudo-
nimu autoritativnog imena, odnosno pseudoepi-
grafu, i to verovatno jedan od wegovih u~enika.
No bilo kako bilo, autoritativno ime svetog
Makarija Velikog stoji iza pedeset beseda,
10
gde
se razvija asketska praksa srda~ne molitve, za
razliku od Evagrijeve umne. Tradicija isihazma
oìve}e jednu vrstu sinteze umnosrda~ne
molitve, {to najkonzistentnije odraàva
antropolo{ki karakter romejskog sred-
wovekovnog poimawa molitve i duhovnog
ìvota uop{te. Na listu 245r po~iwe prevod
vrlo kratkog odlomka iz dela svetog Isaaka
Sirina (VII. vek) Podvi`ni~ka slova. Ne treba
isticati koliko je inkorporisawe fragmenta
iz dela svetog Isaaka Sirina, zapravo u funkci-
ji uvo|ewa autoritativnog imena koji antologi-
jskom zborniku daje ogromnu vrednost i
predawsku teìnu. Naime, posle Lestvice sve-
tog Jovana Sinajskog (Lestvi~nika), ne samo u
247
8
Sv. Grigorix Sinait, Nastavleni bezmolstvuim, v: Dobrotolbie,
tom ptx, 157
9
Dobrotolbie, tom tretix, New York 1965, 8-56
10
O svetom Makariju Velikom: Ioan Mexendorf, Vvedenie v svtoote~eskoe
bogoslovie, New York 1982, 205-207
zbornicima nepostojanog sastava, nego u zbor-
nicima postojanog sastava (monografskog tipa)
Podvi`ni~ka slova su najfrekventnije delo u
srpskoj podvi`ni~kom prevodnom bogoslovqu.
Na kraju o vrlinama i strastima u posebnim ode-
qcima sre}emo prevode sastava na listu 256r
Stefana Tivejskog, ave Talasija (VII. vek), od l.
359r vrlo kratak odlomak iz ~etiri stoslova O
qubavi, uzdràwu i duhovnom ìvotu, ina~e
prili~no zastupqenog autora u srpskim prevod-
nim zbornicima. Na samom kraju na{e pred-
metne odrednice o strastima i vrlinama na l.
364r nalazimo Nikitu Stitata (+ posle 1054.),
poznatog hagiografa, antilatinskog polemi~ara i
autora podvi`ni~kih centurija. Pomenuti frag-
ment je iz centurija Delatne glave (ukupno 300).
Vr{e}i svojevrsnu montaù segmenata sasta-
va [estodneva Nikona Jerusalimca tako da ih
u~inimo prikladnim odre|enim analiti~kim
metodama i modelima na{eg savremenog nau~nog
ugla posmatrawa i interesovawa, to nije celina
i zna~ewski okvir celine ovakvog isihasti~kog
kodeksa. Re~ je o duhu diferenciranog nau~nog
metoda i pristupa prou~avawa, racionalizo-
vanom na osnovu filosofije savremene nauke,
kao god i pristupa qudi jednog vremena i epohe
koja sa sredwovekovnim arhaizmom ili progre-
sivnim nivoom kvaliteta bogoslovske vrednos-
ti misti~kog asketizma sadrìne ovog zbornika
te{ko korespondiraju. Takav pristup je mogu}
samo ako podrazumevamo, znamo, ose}amo i
sinesteti~ki povezujemo op{tu sadrìnu s dife-
renciranim predmetnim odre|ewima prou~avawa
248
\akon Milorad Lazi}
pojedinih mogu}ih pristupa istraìvawa. U tom
smislu i duhu, vredno je ista}i i druge, ve}
pomenute, tematske odseke za koje je zaintereso-
vana savremena nau~na ideja i misao.
Antropologija isihazma ove kwige
odnosi se na globalni plan u~ewa o
podvi`nom ~oveku u stremu ka Bogu lestvi-
com usavr{avawa u svetim pravoslavnim
hri{}anskim vrlinama. Od lista 106v
nalazi se sastav svetog Grigorija Sinaita o
tri dela du{e: slovesnom, jarosnom i
pohotqivom, zatim od lista 152r blaènog
Dijadoha Fotikijskog, delatne glave o razu-
mu i duhovnom rasu|ivawu, prepodobnog
Kasijana Rimqanina o zlim pomislima (wih
ukupno osam), zatim o prela{}ewu svetog
Ilariona Meglenskog, svetog Maksima o delo-
vawu stvari na um itd.
O tematskom okviru mona{tva i wegovom
specifi~nom monadolo{kom polnom odre|ewu
i odnosu prema profanom govore od lista 171v
pitawa i odgovori Nikite Stitata, na listu
234v prepodobnog Jefrema Sirina o
podraàvawu ìtija svetih kao svojevrsnom
obraznom liku svetosti ìvota u mona{tvu, od
lista 250r autoritativno slovo svetog Vasilija
Velikog o mona{tvu i dr. Tako|e, izdvojili
smo uticaje teorije mona{kopodvi`ni~kog
ili {ireg bogoslovskog shvatawa isihazma na
sveto predawe mona{kih otaca. Na primer, od
lista 172v Nikite Stitata o svetotroji~nom
karakteru podviga, o tajni onoga koji
dostiè bogoslovqe, bestra{}u kao preduslovu
249
bogopoznawa, na listu 363r Marka
Pustiwaka sastav o duhovnom u~iteqstvu,
od lista 366r svetog Genadija Carigradskog
o veri, kao i sastavi o veri na listu 376v svetog
Atanasija Aleksandrijskog i svetog Kirila
Aleksandrijskog iz wegovog petog spisa, pod
naslovom Pou~ewa.
11
Mogla bi se tematski izvesti i oblast pod
nazivom sinteza podvi`ni{tva, gde se sveobuh-
vatnije i pregnantnije daju okviri isihasti~kog
asketskog bogoslovqa. Tu su fragmenti i sas-
tavi kruga ve} pomenutih isihasti~kih i
preisihasti~kih autora: svetog Grigorija
Sinaita, ave Varsanufija, ave Filimona, ave
Agatona, ave Pamva, svetog Makarija Velikog.
Ovi autori nas upu}uju na ukqu~ivawe spisa
rane mona{koasketske provenijencije koje isi-
hazam postavqa kao bazu svog u~ewa.
U na{im razmatrawima bogoslovske struk-
ture zbornika, zanima nas poku{aj sagledavawa
organske strukture ovog isihasti~kog zbornika,
i to wegove misaone duhovne kompozicije,
didakti~kog plana i wegove metodi~nosti kao i
ritmizacije tekstova koji se smewuju redosle-
dom, ~ine}i neku vrstu kru`nog kretawa
duhovnog ìvota na osi molitve, odnosno bez-
molvija, uz upotrebu i poimawe svih aspekata
podvi`ni~ke teorije i prakse. Ve} na po~etku
sugeri{emo da se radi o zborniku koji ima
izvanredno selektovane sastave, u sadrànom
redosledu koji ne nastaje proizvoqno. Ovo
250
\akon Milorad Lazi}
11
Sv. Kiril arhiepiskop Ierusalimskix, Pou~eni oglasitelne i
taxnovodstvenne, Moskva 1991, 42-62 - prevod s gr~kog.
treba posebno ista}i jer se u nauci ~esto sumwa
i napamet pretpostavqa da su selektori i redak-
tori ove vrste zbornika uzimali i raspore|ivali
i prosto re|ali sastave prili~no proizvoqno,
tj. s namerom da ispune kwigu mnogim autorima
i odlomcima iz wihovih dela, da ukqu~e autori-
tativna imena, ili {to je najgore da su to mo`da
~inili prosto neselektivno i ukqu~ivali bez
nekog dubinskog smisla ono {to im je bilo pri
ruci i sli~no.
Kada je u pitawu [estodnev Nikona
Jerusalimca, onda nema dileme da dobri ili
izvanredni isihasti~ki zbornici srpske
provenijencije imaju za ciq da ispune osnovni
zadatak svetopredawske kwige. Naime, radi se o
promi{qenom bogoslovskom zahvatu, koji
podraàva Tvorca u Wegovom promisaonom
planu o ~oveku i stvorenom svetu. Sotiriolo{ki
aspekt mona{kopodvi`ni~kog u~ewa je na-
ravno uvek podrazumevaju}i, a dobra metodi-
~nost ovog svojevrsnog priru~nika plod je
bogoslovskog obrazovawa Nikona Jerusalimca
na temequ autora za koje se uglavnom i oprede-
quje, kao i ose}aja i iskustva za podvi`ni{tvo,
te sinteti~ke sposobnosti sagledavawa, mudrosti
razlikovawa va`nog od neva`nog, dobre rit-
mizacije kvaliteta i kvantiteta tekstova koji
linearno i kru`no, odnosno spiralnom putawom
vode anago{kim putem usavr{avawa do oboèwa,
preobraèwa i svetosti. Za ovaj posledwi
aspekt dobrog ose}aja za tekstolo{ku rit-
mizaciju sadrìne zbornika, uvek je u pravoslavqu
najboqu {kolu vaspitawa i razvijawa ovog ta-
251
lenta predstavqala liturgija i liturgijski
ritam smewivawa najbitnijeg u pravoslavnoj
veri, u~ewu i sveukupnom duhovnom planu
ìvota. Nikon Jerusalimac je iskusni duhovnik
sve{tenog ose}aja celine svoje ìve vere i
predawa Crkve.
Tematski kvalitativno i kvantitativno
kompozicija zbornika predstavqa sinteti~ku
celinu isihasti~ke nadahnutosti i shvatawa
koja te~e ovako:
l. 1r uvodni [estodnev Severijana Gavalskog
ukqu~en pre svega s namerom da se predstavi
autor i delo o kosmogoniji i nazna~ewu ìvota
uop{te;
l. 106v potreba da se duhovno uzdigne nad
plotskim;
l. 106r du{evnost i zdrav du{evni ìvot
posebno bitan za dobar po~etak duhovnosti;
l. 107r o pomislima da bi se shvatila dubinska
patologija greha;
l. 108v tako|e o pomislima ali da bi se shvatio
odnos vrline i strasti;
l. 151v po~etak vere i duhovnog ìvota strah
Boìji i bestra{}e; razum i rasu|ivawe, tj.
trezvenoumqe;
l. 171v bekstvo od sveta (profanog) ima za ciq
preumqewe;
l. 172v dobrodeteqi (svete vrline) kao put
preumqewa i svetotroji~ni karakter usavr{avawa
u wima; ciq dobrodeteqi je bestra{}e du{e;
l. 222v sredstvo sticawa dobrodeteqi je
molitva; o dobru i prelesti;
l. 224r savr{eni vid molitve je bezmolvije i
252
\akon Milorad Lazi}
kako se usavr{avati u molitvi do dostizawa bez-
molvija;
l. 234r o molitvi;
l. 236v o molitvi;
l. 243r o potpunom ostavqawu sveta da bi se zado-
bila umnosrda~na molitva;
l. 244v o lewivima u podvigu, tj. da se ne posus-
tane u postignutom po~etni~kom trudu;
l. 245r ~ovekoqubqe kao prva misao i da se tako
oproba dejstvo blagodati, vrlina i molitva;
l. 246r o uslovima za vr{ewe molitve gde ona
prosto nije uslovqena isku{ewem, vremenom i
prostorom;
l. 247r o trezvenoumnoj molitvi da bi se
razumela duhovnost;
l. 248r o tehnici vr{ewa molitve (npr. kako
sedeti) da bi se do{lo do bezmolvija;
l. 248r kako izgovarati molitvu;
l. 250r o sabornom podvigu u op{teì}u i kakav
treba da bude monah;
l. 256v imati svagda na umu isku{ewe i dràti
se mona{kih pravila;
l. 258r o zlim pomislima koje raslabquju, daju
isku{ewe i razoruàvaju ~oveka;
l. 257r o neprestanoj molitvi i rukodequ, odnos-
no prakti~nom radu da bi se sinhronizovala psi-
hofizi~ka aktivnost i li~nost sinhrono socija-
lizovala, da konkretno bude model za poimawe
apstraktnog i da bi se tako ova dva plana harmo-
nizovala {to se ~ini stvarala~kim ìvotnim
pokretom i delatno{}u; ~itawe Svetog Pisma i
pojawe psalama kao duhovni cement pomenutih
planova sinhronizacije;
253
l. 258r upozorewe na osam zlih pomisli da se ne
skrene s puta bezmolvija i rukodeqa;
l. 279r daqe produbqivawe pouke o molitvi;
l. 298r o podraàvawu ìvota svetih kao najbo-
qa provera svog duhovnog ìvota;
l. 298v sveti Maksim Ispovednik o prelesti
ali gde se daje produbqena misao koja uvek
dubinski proverava i odnos prema onima koje
podraàvamo;
l. 307r razum i vera i wihovi plodovi milosti-
wa i pravda kao provera za bezmolvije, da molit-
va bez dela ne bi postala beìvotna prelest;
l. 315r novozavetni primeri Hristovog ìvota
radi provere razuma i vere;
l. 316r o umnom delawu;
l. 317v318v opet o molitvi;
l. 319r u duhu apoftegmate korisno slovo iz
mona{kog ìvota;
l. 324r o tome da se ne prerevnuje, iscrpi,
zamori i oslabi voqa;
l. 332r ukratko rekapitulacija svega re~enog
jer je potrebno da se ~ovek metodi~no u~i na
osnovu pre|enog iskustva; re~eno se rekapit-
uli{e i u~vr{}uje autoritetom, mi{qu i mno-
gobrojno{}u dobrih pouka i primera uspe{nog
duhovnog ìvota;
l. 366r dogmatske pouke zbog pravilnog verois-
povedawa, tj. pravoslavnosti;
l. 376v daqe dogmatske pouke;
l. 381r prethodne dogmatske pouke zavr{avaju
se egzegezom Svetog Pisma, najboqom metodom
teorijskog verou~ewa.
U ovom antologijskom zborniku asketsko i
254
\akon Milorad Lazi}
svetoota~ko bogoslovsko u~ewe o molitvi pred-
stavqali su op{tu tendenciju romejskog isihazma
da se osnovni ortodoksni principi nalaze u
misti~koasketskom iskustvu. Potvrdu ovih
shvatawa, isihasta Nikon Jerusalimac komponu-
ju}i ovaj srpski zbornik vrlo ubedqivom metodom
antologizovawa nalazi kod ranijih svetih, a sve
ovo potvr|uje i sveti Grigorije Sinait,
bogoslov bezmolvija i asketske mistike romejskog
isihazma. Dakle, zbornik [estodnev Nikona
Jerusalimca predstavqa tipi~ni kodeks,
izvanredno bogoslovski komponovan, karakte-
risti~an za pravoslavnoslovensku, pre svega
bugarsku i srpsku, recepciju isihazma XIV i XV
veka. Na osnovu na{ih istraìvawa srpskih isi-
hasti~kih zbornika druge polovine XIV i prve
polovine XV veka, kao i uvida u kataloge
bugarskih, ruskih, rumunskih i pojedinih sveto-
gorskih zbirki gr~kih zbornika ove vrste,
zbornik [estodnev Nikona Jerusalimca spada u
red izuzetnih redaktorskih i bogoslovskih ost-
varewa. Naime, moèmo re}i da me|u sa~uvanim
srpskim rukopisima prve polovine XV, koji su
savr{enije komponovani od onih iz druge
polovine XIV veka, ovaj kodeks redaktora i
bogoslova Nikona Jerusalimca je najboqe kom-
ponovani isihasti~ki srpski zbornik.
12
Prema
idejnoj i tematskoj sposobnosti komponovawa
mona{kopodvi`ni~kih zbornika Nikon
Jerusalimac je u srpskom bogoslovqu prve
polovine XV veka bio izuzetna stvarala~ka
li~nost.
255
12
Milorad Lazi}, Isihazam srpske kwige, Ni{ 1999, 215-217
Episkop biv{i Zahumskohercegova~ki
Atanasije (Jevti})
Manastir Tvrdo{
Ispovedawe vere Nikona
Jerusalimqanima
SA@ETAK: Na listovima Gori~kog zbornika
271b272a nalazi se Nikonovo po svemu sude}i auten-
ti~no Ispovedawe vere. Za{to ga je iskusni starac i
duhovnik uneo u zbornik? Iako je opasnost pravoslavni-
ma pretila i od Latina, rimokatolika, ipak smatramo
da }e pre biti da je Nikon Jerusalimac imao pre svega u
vidu Islam, jer izlaè veru u Svetu Trojicu a da se ne
doti~e pitawa o ra|awu Sina i isho|ewu Svetoga
Duha, nego samo nagla{ava veru u Svetu Trojicu, {to je
izrazito znak Hri{}anstva, te u tom smislu isti~e
tu veru u Trojicu naspram uskog jednobo{tva islamskog.
Govori da je on kr{ten u Svetu Trojicu, u Ime Wihovo
Oca i Sina i Svetoga Duha i da samo u Svetoj
Trojici ima savr{enstvo, {to indirektno zna~i da
toga nema u Islamu. Mislimo da starac i duhovnik
Nikon Jerusalimac svojoj duhovnoj k}eri Jeleni nije
imao {ta boqe i va`nije da ostavi na kraju Gori~kog
zbornika, kwige ina~e retko bogate i pravoslavnom
teologijom i pravoslavnom isihasti~kom duhovno{}u,
nego {to je kratko i saèto ispovedawe vere u Svetu
Trojicu, u Koju je i ona kr{tena i Kojoj treba sav svoj
duhovni, mona{ki ìvot da posveti: da Trojici
Presvetoj svagda blagodari, pesmopoje, proslavqa i
po{tuje kao Boga svoga u vekove.
Az è, vrou i ispovd
edinogo b(og)a o nes9dannaa,
trisstavnaa 0 i sbe9na
~elnaa (t)ca i s()na i s(ve)t(a)go
d(ou)ha o troicou edinos
nou i nera9dlimou,
i edinoes(t)astvnou, i pr
es(t)astvnou o neprlo`'nou
nepremnnou i nera9m
snou o edinoslavnou
i edinoprstolnou o v
nihè ime kr(e)enje prjeh []
a90 i svr{enje imam,
si prs(ve)tou i edinosou
n, i ìvona~eln Troi
cou, krpko vrou o i po
klan se s (t)cem s()nou
i d(ou)h prs(ve)tom v edinom
b(o)`(es)tv o troici edino
souni i edinogo b(og)a Trj
sst'avnaa bl(a)godarou ps
nnoslavl o proslavl
i po~ita ko B(og)a moego
v vk 'Amin.
1
A ja verujem i ispovedam
Jednoga Boga nestvorenoga,
Triipostasnoga i sabespo~etnoga:
258
Episkop biv{i Zahumskohercegova~ki Atanasije (Jevti})
1
Ovo Ispovedawe pravoslavne vere u Svetu Trojicu sastavio je u mana-
stiru Gorici starac duhovnik Nikon Jerusalimac oko 1440. godine i
nalazi se u wegovom poznatom zborniku, rukopisu zvanom Gori~ki
zbornik (list 271b - 272a) (~uva se u SANU - Beograd), koji je pisan
1441/42. godine za monahiwu Jelenu Bal{i}, k}er Svetopo~iv{ega
Kneza Lazara i ktitorku Gori~ku. Ispovedawe vere ovde donosimo
prema fotografiji izvornika ali i prema prepisu koji je tokom
nema~ke okupacije svojeru~no uradio Svetozar Tomi} (prepis zavr{io
Oca i Sina i Svetoga Duha,
Trojicu jednosu{tnu i nerazdeqivu,
I jednoprirodnu i nadprirodnu,
Nepromenqivu i jednoprestolnu.
U Wihovo Ime kr{tewe primih ja,
I savr{ewe (savr{enstvo) imam
Ovu Presvetu i jednosu{tnu
I ìvona~alnu Trojicu
^vrsto verujem, i poklawam se
Sa Ocem Sinu i Duhu Presvetome,
U jednome Boànstvu
Trojici jednosu{tnoj,
I Jednoga Boga Triipostasnog
Blagodarim (i) pesmopevam,
Proslavqam i po{tujem
Kao Boga mojega u vekove.
Amin.
Nikon Jerusalimqanin ili Jerusalimac je
jedna velika i svetla li~nost iz petnaestog veka,
doba zalaska i nestanka srpske narodne i dràvne
samostalnosti i po~etka vi{evekovnog islamsko
turskog ropstva. Redak pravoslavni duhovnik
isihasta, mudrac i teolog, crkvenonarodni
~ovek i diplomata, kakvih je imalo pravoslavno
sredwevekovqe u doba srpskih vladara Nemawi}a
i Lazarevi}a i vizantijskih careva Paleologa.
O wemu }e op{irnije govoriti ovde drugi. A
mi bismo spomenuli samo pone{to.
259
Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanima
1. septembra 1943. godine) koriste}i u mesto nekih slovenskih ruska
slova. Na{ prevod, boqe re}i prenos na savremeni srpski, u~iwen je
najvernije mogu}e. (prevod je objavqen u Vidoslovu Eparhije Zahumsko-
Hercegova~ke i Primorske br. 13/1998).
Nikon je najverovatnije poreklom Jelin,
sude}i po dobrom znawu gr~kog jezika (mada ima
ponegde ortografskih gre{aka nesvojstvenih
dobrom znalcu gr~kog jezika, kao npr. pi{e
kunobion umesto koinobion) i po ~estoj upotre-
bi gr~kih re~i u svoja dva Zbornika. Me|utim,
ne mawe je i ne slabije wegovo znawe slovensko
srpskog jezika, kojim on pi{e kao retko koji
tada{wi u~eni Srbin, pa je mogu}e da je bio i
srpskog porekla (setimo se wegovog savremeni-
ka Konstantina Filosofa, za koga jedan zapis
kaè da je bio "BulgaroSerboGrekoVlah"!),
a gr~ki je Nikon mogao dobro nau~iti na
pravoslavnom vizantijskom Istoku, gde je duè
vremena ìveo i podvizavao se.
Nikon treba da je ro|en zadwih decenija
~etrnaestog veka (oko 1380.), a prve decenije
petnaestog veka proveo je u Jerusalimu i po
drugim mestima Svete Zemqe (koju detaqnije
opisuje u Gori~kom zborniku), a tako|e na
Sinaju i u Egiptu. @ive}i u Jerusalimu, u vreme
patrijarha Jerusalimskog Grigorija IV.
(13971412. g.) bio je staraciguman srpskog man-
astira Svetih Arhan|ela u Jerusalimu
(Miklo{i}, Monumenta Serbica, str. 1335,
415417, 425, 4634. O ovome manastiru pisao je u
pro{lom veku na{ Du{ki arhimandrit
Ni}ifor Du~i} u "Godi{wici Nikole ûpi}a"
9/1887, 235242 i nedavno Vidosava Nedoma~ki u
"Zborniku za likovne umetnosti Matice srpske"
16/1980, 2570).
Oko godine 1440/41. Nikona vidimo kao
jeromonahaduhovnika na ostrvu Gorici
260
(Brezavica, Be{ka) na Skadarskom jezeru, u
hramu Presvete Bogorodice koji je podigla
"Blago~estiva Gospo|a Jelena, k}er
svetopo~iv{eg kneza Lazara, i podruìje
(supruga od 1386. g.) gospodina \ur|a
Stracimirovi}a (Bal{i}a), u leto 1439/40".
(Natpis na vratima crkve na Gorici, Zapisi i
natpisi 1, 276). Izme|u wih dvoje, verovatno
jo{ pre toga, vo|ena je poznata i ve} objavqi-
vana prepiska duhovnog sadràja. U svome dru-
gom pismu Jelena naziva Nikona: "Sve~asni
otac u~iteq Svetog Jevan|eqa, a nama u Gospodu
duhovni nastavnik" (Drugo pismo sadràno u
Gori~kom zborniku), {to pokazuje koliko ga je
cenila i po{tovala.
Najverovatnije da je Nikon tu na Gorici sas-
tavioprepisao svoja poznata dva slovensko
srpska zbornika: [estodnev i Gori~ki zbornik,
koji ga pokazuju kao ~oveka i velike i {iroke
kulture, duboko pravoslavnog teologa i podvi`nika
isihastu, na delu i u re~i.
Nikonov [estodnev je izbor svetota~kih
tuma~ewa {est dana stvarawa i zbirka drugih
svetoota~kih, ponajvi{e isihasti~kih teksto-
va, od Svetog Dijadoha Foti~kog, Svetog
Kasijana, Svetog Jefrema i Isaka Sirijskih,
Anastasija SinaitaAntiohijskog i Maksima
Ispovednika, do Svetog Simeona Novog
Bogoslova, Nikite Stitata i Grigorija
Sinaita. Ovaj zbornik je nastao 1439/40. g.
(ne{to kasnije, 1469. godine, prepisao ga je poz-
nati Vladislav Gramatik), i na wemu nam je
ostao Nikonov potpis (na listu 382b): "Slava
261
svr{itel Bogou v vk vkm, amin. V lto
".c.m.i. Smreni Nikn ersalimc". (Ovaj
[estodnev je potom dospeo u svojinu na{eg
Trebiwskog Manastira Tvrdo{a, a danas je u
Manastiru Savini).
Drugi zbornik koji je Nikon sastavio
prepisao, jeste Gori~ki zbornik, koji je nastao
oko 1441/42. godine, kada je, kao {to rekosmo,
Nikon bio duhovnik Jelene Lazarevi}Bal{i},
Lazareve k}eri i supruge najpre \ur|a
Stracimirovi}aBal{i}a, gospodara Zete
(13851403. g.) sa kojim je imala dece, a potom
supruge Sandaqa Hrani}a Kosa~e, gospodara
Hercegovine (13701435. godine), za wim je od
1411. do wegove smrti +1435. g. ali bez dece. Za
ovo vreme kod we je, na dvoru u Kqu~u kod Gacka,
neko vreme ìvela sestra joj Olivera
Lazarevi}, biv{a sultanija, koja je od 1402.
godine do smrti brata im Despota Stefana
+1427. godine ìvela kod wega u Beogradu, koja
}e sa Jelenom pre}i i na Goricu i 1441. godine
i}i }e u Bar radi nekih poslova Jelenine crkve
na Gorici.
Nikon je Jelenu zamona{io u veliku shimu na
Gorici, negde izme|u 31. avgusta 1441. i 25.
novembra 1442. g. kada je pisao wen testament u
Gorici, za koji ona sama kaè da je pisan "rukom
moga duhovnog oca Nikandra Jerusalimca" iz
~ega se vidi da je Nikon tada ve} bio promenio
svoje mona{ko ime u Nikandar, verovatno pri-
miv{i tada i on veliku shimu (Miklo{i} MS,
415417; Q. Stojanovi}, Stare Srpske Poveqe i
262
Pisma 1, 1, 3946, 5089). NikonNikandar je
i{ao u Dubrovnik (Miklo{i} MS 415417), kao
izvr{ilac Jeleninog testamenta, po{to je ona
preminula po~etkom +1443. godine. To se vidi
po aktu vojvode Stefana Vuk~i}a Kosa~e (za
koga je Jelena udala svoju unuku Jelenu Bal{i})
izdanom u Kqu~u kod Gacka 1. aprila 1443. g.
kojim se reguli{e nasle|e Jelenino u Dubrovniku
po wenom zave{tawu koje je (SSPiP 1, 2, 57).
Ime NikonaNikandra spomiwe se jo{ i 1454. g.
na jednom aktu u Kotoru od 4. aprila 1454. g. kada
se naziva igumanom i predstavnikom manastira
Svetog Nikole na Vrawini kraj Skadarskog
jezara (Miklo{i} MS 4634), i tako|e jo{ jed-
nom (zadwi put) 23. novembra 1468. g. na tada
datovanoj darovnoj poveqi Mataguà, gde se
NikonNikandar spomiwe kao iguman istog
Manastira Svetog Nikole Vrawinskog (Boìdar
[ekularac, Vrawinske poveqe, Titograd 1984,
123). (Ina~e, u manastiru Svetog Nikole na
Vrawini odràn je "sabor" Zete 1445. g. kada je
priznata nominalna vlast Venecije.) Izgleda da
je Nikon bio angaòvan i oko primawa poznatog
Stonskog dohotka od Dubrovnika za srpske man-
astire u Jerusalimu i na Svetoj Gori, gde su
srpski jerusalimski monasi pre{li, mo`da zbog
agarjanskog islama.
U ovom, dakle, Gori~kom zborniku Nikonovom
napisanom za Jelenu monahiwu o kojem zborniku,
nadam se, govori}e drugi op{irnije wen
duhovnik Jerusalimac ostavio je sasvim pri
kraju svoje kratko Ispovedawe vere. Ono se
nalazi posle wegove Povesti o Jerusalimskim
263
crkvama i mestima u pustiwama Euf(r)atu,
Jordanu i svima bli`wim tamo; {to ~usmo i
videsmo tamo, to kazujemo i hristoqubqu
va{em (listovi 266a271a), koja se zavr{ava
wegovim potpisom kriptogramom, koji se krip-
togram nastavqa na listu 271b tajnom bukvicom,
pisanom u stihovima, u ~etiri reda, srpskim
slovima a gr~kim re~ima: "Nebo ima me, zemqa
nadilazi me, to je ime moje F. Ko ima iskustvo.
K.D. nalazi me". Odmah ispod toga dolazi
pomenuto Ispovedawe vere (17 redi na listu
271b i jo{ 7 redi na listu 272a). Posle
Ispovedawa vere sledi do kraja iste stranice
Nikonovo obra}ewe Jeleni: "Trudoqubiva
du{o, blagorazumno tvoje pro{enije primi s
prebogatim pomislom...", i onda na slede}oj
celoj stranici i ~etvrt (list 272b273a)
Jelenino Tre}e pismo, posle kojeg dolazi
Nikonova (i Jelenina) zavr{na Molitva
Presvetoj Bogorodici (list 273ab), i
uobi~ajena u na{im starim rukopisima kletva
ktitora (i prepisiva~a) kwige: "Ko se drzne da
uzme ovu kwigu Hrama Tvoga re~enoga u Gorici,
(budi) wemu osvetnica, Vladi~ice. Svr{i se u
leto 6950 (=1442.) Smireni Nikon".
Za{to je iskusni starac i duhovnik uneo u
Gori~ki zbornik i ovo ovakvo Ispovedawe vere?
Iako je opasnost pravoslavnima pretila i od
Latina, rimokatolika, ipak smatramo da }e pre
biti da je Nikon Jerusalimac imao pre svega u
vidu Turke i wihovu la`nu i opaku i ne mawe
ekspanzivnu veru, Islam.
Starac Nikon je znao Turke i u Jerusalimu i
264
drugde na Istoku, a onda naravno i kod nas na
Balkanu i u Srpskim i susednim zemqama. Tako,
govore}i o svojoj poseti Aleksandriji, gradu i
crkvi Svetoga Apostola i jevan|elista Marka,
gde je video "sasud izabrani Sveosve{tenoga
Grigorija ~ud(es)noga, papu aleksandrijskoga
(ve} pomenuti Grigorije IV.), u vremenima naj-
mra~nijim (prestonicu?) sultanu" (list 270a).
U na{im starim zapisima i natpisima go-
vori se jasno i nedvosmisleno o zlu i nasiqu
bezbo`noga Islama nad Hri{}anstvom i
hri{}anima. Ve} u poznatom pogovoru Starca
Isaije Hilandarca svog prevoda dela Dionisija
Areopagita, Isaija je ostavio poznati zapis o
Mari~koj bitci 1371. g. gde kaè: "Svr{ih ovu
kwigu u najgore od svih zlih vremena, kada
gwevom (Svojim poseti) Bog hri{}ane zapadnih
(srpskih) krajeva... kada (najezdom Turaka)
prosu{e se Ismaiq}ani po ~itavoj zemqi kao
ptice po vazduhu. I jedne hri{}ane ma~em klahu,
druge u ropstvo odvo|ahu... I verujte mi, niko ne
bi mogao pisawem predstavom predstaviti nevo-
qu koja postiè hri{}ane zapadnih (srpskih)
krajeva". Zapis iz 1393. g. govori o tome da
"dopu{tewem Boìjim predani bismo, grehova
radi na{ih, u ruke neprijateqa bezakonih i
mrskih, i caru nepravednom i zlom ve}ma od sve
zemqe. I tada bi zapustjenije i àlost velika
od bezbo`nih Izmaiq}ana, koja ne be{e niti }e
biti". Odmah po smrti Despota Stefana, ve}
1428. g. jedan zapis na Jevan|equ govori o
"dolasku u na{u zemqu najazi~nika (neznaboàca)
to jest Ismai}ana" (ZiN 1, 250). Ne{to malo
265
kasnije, godine 1476. u zapisu na Tetrajevan|equ,
koje se ~uva u Manastiru Svete Trojice kod
Pqevaqa (manastir pripadao Humskoj
Hercegova~koj Eparhiji), kaè se da je pisano "u
dane zlo~estivoga i zlonaravnoga i nestoga Jude
Mehmedbega cara, koji se podigao do nebesa i
opet }e pasti do ada" (ZiN, na Petoglasniku,
danas u Manastiru Savini) stajalo za istog sul-
tana Bazajita Drugog: "U to vreme carova{e
ne~astivi u Trojici hulni i hri{}anima dosa-
diteqi car Ismaiq}anski Bajazit" (ZiN1, 1404).
Ovakvi zapisi, u kojima se islamski vladarsutan
naziva "ne~astivi ({to je jednako po zna~ewu:
bezbo`ni) i Trojicehulni", dakle: protivnik i
huliteq hri{}anske vere u Svetu Trojicu.
(Iako Turci u po~etku nisu dirali
hri{}ansku veru u napadima u osvojenim zemqa-
ma, oni su pojedine velika{e i mo}nike, pa i
lokalne vladare pridobijali za sebe na razne
na~ine, seju}i me|u hri{}anskim vladaocima
mr`wu i zavadu. O tome govori, izme|u ostalo-
ga, i pismo Dubrova~ko, koje su wegovi poslani-
ci uru~ili Hercegova~kom gospodaru i vojvodi
Bosanskog kraqevstva Sandaqu Hrani}u (tada
suprugu Lazareve k}eri Jelene), 2. svibwa 1426.
koje opisuje: "I to je obi~aj u Turaka, koji su ve}
sto godina, nemaju}i isprva nikakve vlasti u
Romaniji (na Balkanu) toliko u svojoj zlo}i
sejali neslogu me|u gospodom gr~ke, da su
uni{tavaju}i jednog po jednog do{li do velike
mo}i i sile. Tako su ~inili i me|u carevima
Bugarske i sli~no u dràvi Ra{koj, tako su se
uvek naprezali i napreù u Bosni". (Povijest o
266
Dubrovniku, 1, 195).)
Ovo je po nama, jedan ako ne i glavni razlog
{to starac Nikon Jerusalimac u svome
Ispovedawu vere izlaè prvenstveno veru u
Svetu Trojicu. Ne ~ini nam se da je starac
Nikon napisao ovo Ispovedawe imaju}i u vidu
Latine, zapadne hri{}anerimokatolike, jer
izlaè veru u Svetu Trojicu a da se ne doti~e
pitawa o ra|awu Sina i isho|ewu Svetoga Duha,
nego samo nagla{ava veru u Svetu Trojicu, {to
je izrazito znak Hri{}anstva, te u tom smislu
isti~e tu veru u Trojicu naspram uskog jed-
nobo{tva islamskog. Govori da je on kr{ten u
Svetu Trojicu, u Ime Wihovo Oca i Sina i
Svetoga Duha i da samo u Svetoj Trojici ima
savr{enstvo, {to indirektno zna~i da toga
nema u Islamu.
Pravoslavno Hri{}anstvo, istinita Saborna
Crkva Hristova, koju ~esto nagla{ava Nikon
Jerusalimac, veruje u Boga Svetu Trojicu,
Nikon kaè "Edinago Boga Trisstavnaa" to jest
Boga koji je KOINONIAZAJEDNICA Triju
Ve~nih Ipostasti (on kaè Trisstavnaa) Triju
Ve~nih Lica Li~nosti, sa Kojom Trojicom mi
qudi imamo ve~nu zajednicu, ulazimo u zajed-
nicu ve~noga ìvota, {to biva Svetom Tajnom
Kr{tewa. U Svetoj Trojici postoje ve~ni
me|uli~ni odnosi, jer Otkriveni @ivi i
Istiniti Bog nije neki "monoteisti~ki", esen-
cijalisti~ki, neplodni i bezìvotni stati~ki
i neotkrivenski Bog, nego Bog QUBAV, Bog
TROJICA. Samo taj @ivi i Li~ni Bog jeste
Istiniti Bog i @ivot Ve~ni (Jovan 17,2) i samo
267
je Bog Trojica savr{enstvo. Zato su i govorili
Sveti Oci (Atanasije, Vasilije, Grigorije) da je
u Bogu TROJICI: teleiwsiv (i teleiothv)
Boànstva.
Hri{}ansku veru u Boga kao Svetu Trojicu
iznosili nasuprot Islamu ve} Sveti Jovan
Damaskin i wegov u~enik Teodor Abukara,
pravoslavni episkop Arapin na Istoku, u kraje-
vima ve} pod islamskom vla{}u; zatim vizanti-
jski polemi~ari sa Islamom, i po dolasku
Turaka u Carigrad Carigradski patrijarh
Genadije Sholarije, koji je napisao i jedno
posebno Ispovedawe Hri{}anske vere, na
traèwe sultana Mehmeda Osvaja~a, koje je
prevedeno i na arapski. (U svom [estodnevu
Nikon navodi jedno delo, mona{koasketskog
sadràja: Iè vo svjatih Genadija Arhiepiskopa
Konstantina grada, O vjerje glavi 100, ali
takvo delo nije poznato me|u dosad poznatim i
izdanim delima Genadija Sholarija, koji se u
zaglavqima wegovih dela ne naziva nigde
"Arhiepiskop", nego "Patrijarh"; osim ako nije
u pitawu mnogo raniji Carigradski Patrijarh
Genadije I. (458471. g.), ali se ne zna za takvo
delo me|u wegovim ina~e malobrojnim delima.
Radi se verovatno o nekom psevdoepigrafu, delu
samo pripisanom "Svetom Genadiju Arhiepiskopu
Konstantinova grada").
Mislimo da starac i duhovnik Nikon
Jerusalimac svojoj duhovnoj k}eri Jeleni nije
imao {ta boqe i va`nije da ostavi na kraju
Gori~kog zbornika, kwige ina~e retko bogate i
pravoslavnom teologijom i pravoslavnom isi-
268
hasti~kom duhovno{}u, nego {to je kratko i
saèto ispovedawe vere u Svetu Trojicu, u Koju
je i ona kr{tena i Kojoj treba sav svoj duhovni,
mona{ki ìvot da posveti: da Trojici Presvetoj
svagda blagodari, pesmopoje, proslavqa i po{tuje
kao Boga svoga u vekove.
269
Manastir Ostrog
Troji~ina terminologija ispovedawa vere
Nikona Jerusalimca
SA@ETAK: Ispovedawe vere Nikona Jerusalimca,
kratak spis na kraju Gori~kog zbornika, ima svoj izvor
u liturgi~kim spisima Crkve. Kao takvo, Nikonovo
stvarala{tvo ima u stvari izvor u doìvqenoj tajni
Svete Trojice, koja ìvotom u Hristu, prvenstveno
kr{tewem i evharistijom, ali i cijelim bogoslu`benim
krugom, postaje hri{}aninu blià od sopstvenog disawa.
Sli~no je vjeru ispovijedao i Sveti Sava Srpski u svojoj
@i~koj besjedi, a on je utemeqio i srpskojerusalimsku
vezu iz kojeg je predawa opita Nikon potekao. Kona~no,
troji~na terminologija bogoslu`benih kwiga je defi-
nisana u bogoslovskim raspravama, za {ta najve}u
zaslugu ima Sveti Vasilije Veliki, koji je Svetu
Trojicu doìvio i opisao isto kao Nikon Jerusalimac
kao zajednicu, kinoniu.
Po~eo bih svoje izlagawe re~ima nau~nika
Kelija iz wegove kwige Early Christian Creeds
koji kaè da je "na{a vera na{la pravi izraz u
liturgi~kom svetotajinskom obredu i formula-
ma. A Simvol vere bio je interpolirani deo
obreda, uvo|ewa u tajnu. Tako su se ranohri{}anski
simvoli vere i sva ispovedawa vere kao
tajnovodstvena blagodarewa razvila upravo iz
Svete Tajne Kr{tewa u ime Oca i Sina i
Svetoga Duha." Tako i Ispovedawe vere Nikona
Jerusalimqanina jeste blagodarstveno, dok-
sologijsko klicawe Svetoj Trojici u Tajni
Kr{tewa svakog hri{}anina. U ovom radu
ukratko èlim obratiti pa`wu na bogoslu`beni
izvor troji~nih izraza ovog Nikonovog
Ispovedawa.
Liturgijsko bogoslovqe tuma~i dogmat o
Svetoj Trojici. Crkvenobogoslu`beni kanoni,
pesme i molitve proète su biblijskim iskazi-
ma i odlukama Vaseqenskih sabora. Prvi i
Drugi Vaseqenski sabor su govorili o tajni
Svete Trojice, neposredno izazvani jeresima.
Sveti Oci su uneli u bogosluèwe svu sloènu
troji~nu terminologiju, tako da prevodom na
slovenski bogoslu`beni jezik vidimo preno{ewe
gr~kog izvornika.
U ambijentu ìvoga, crkvenog predawa,
nadahnut bogoslu`benim predawem, Nikon
stvara i bogoslovstvuje u uslovima blagodatnog
prosvetqewa i ozarewa svetlo{}u Troji~nog
Boga. Veruju}i qudi koji su primili blagodat
kr{tewa i miropomazawa, dobijaju dar Svete
Trojice. Svaki istinski hri{}anin, dakle veru-
ju}i, koji doìvqava tajnu, on vapije i blià mu
je Sveta Trojica od samog disawa ili od wegove
sopstvene misli, kada smireno iz dubine du{e
priziva "Trisveto Ime", Ime koje pomiwe upra-
vo Nikon Jerusalimqanin. Zato Nikon smelo
hvali i blagodari Bogu ispovedaju}i Ga jasnim i
kratkim bogodoli~nim re~ima.
Iz Ispovedawa se vidi istina o Troji~nosti,
u kojoj pak vidimo isto~nik i izvor nadahnu}a
celokupnog stvarala{tva Nikona. To blistavi-
lo predstavqa izvor svetoga ìvota i an|ela i
qudi, za ogwenost wihove qubavi prema Bogu i
jednih prema drugima. Tanano je du{evno ~ustvo
onih koji se kaju, koji iz srca mole, koji se smi-
272
ravaju, poste i koji su milostivi prema svima, i
oni dostiù bogoozarewe za reke svih podviga
koji se preduzimaju Boga radi. Na taj podvig
poziva Nikon, i upu}uje svoje slavoslovqe
Svetoj Trojici. Dogmat o Svetoj Trojici pored
sve svoje uzvi{enosti ima svu svoju nedosti`nost
za qudski razum. Postiè se kao nepromenqiva
istina u ìvotnom iskustvu svakog istinskog
hri{}anina. Liturgijsko doìvqavawe i
bogoslovqe je hri{}aninu ro|ena majka koja ga
qubi i u~iteqica molitvenog obra}awa Svetoj
Trojici i istovremeno tuma~ za na~ine zajed-
ni~arewa sa Svetom Trojicom. Vidimo to u
ispovedawu Nikona Jerusalimqanina.
Dakle, u bogoslu`benim kwigama umesto
umovawa o bi}u Bo`jem susre}emo se sa
odre|ewem wegovih svojstava. Bo`je bi}e ili
Boànstvo, prema re~ima bogoslova liturgiste,
je "nestvoreno, bespo~etno, jednona~alno,
ve~nopostoje}e, uvek tvora~ki delatno, sve-
mogu}no i neposti`no". Neke od ovih re~i i
bogoslu`benih izraza vidimo i kod Nikona. O
Boànstvu se moè odre|eno re}i samo to da je
ono naj~istiji li~ni Duh, neopisiv i nedostupan
za telesne o~i, ili se jo{ moè re}i da je Bog
Svedrìteq i Sunce slave. On je neve{tastveno
jednona~alna Svetlost, nerazdeqna i svedrìte-
qna, jer obitava u nepristupnoj, neve{tastvenoj
Svetlosti Bi}a koje iz wega ishodi i
prosvetquje svekoliku tvar. Ako Bo`je Bi}e
jeste nesloèno, Li~nost Wegovog Bi}a
objavquje se bogootkriveno u tri Lica i tri
svojstva boànskih Li~nosti Boga Oca i Sina i
273
Troji~ina terminologija ispovedawa vere Nikona Jerusalimca
Duha ili Boga Roditeqa, Boga Ro|enog i Boga
Duha od Oca ishode}eg. Otac je bespo~etan i
nero|en, iz wega je kao iz korena bespo~etnog
ro|ewem i proisho|ewem izrastao dvojni nad-
bitijnog na~alija Sin i Duh. Oni su Ocu sabe-
spo~etne svetlosti i ~ine tri svetlosti
Boànstva. Predve~no od Boànstvene svet-
losti Oca, kao Svetlost od Svetlosti, prosija-
va ra|awem sabespo~etna svetlost Sina, kao
Svetlost od Svetlosti, kao sopstveno O~evo
blistawe i neizrecivo ishodi saodgovaraju}a i
sa wim sjediwena Svetlost Duha. Mi slavimo
Sina kao ro|enu od Sunca Svetlost i Duha kao
lu~u od Boga od Oca proizlaze}u. Otuda su
Svetlost Otac, Svetlost Sin i Svetlost Duh
Sveti. Tri i ujedno jedna Svetlost, budu}i da
Troji~ni Bog prebiva u jednom jestestvu.
Svi bogoslovi, i oni koji su neposredno
u~estovovali u trijadolo{kim raspravama,
posebno liturgijski bogoslovi, kada govore o
bestrasnom ra|awu Sina od Oca i o isho|ewu
Duha Svetoga, ponekad Lica Svete Trojice nazi-
vaju Umom, Logosom i Duhom. Nero|eni Otac je
Nadsvetski Bespo~etni Um. On predve~no i
neizrecivo ra|a Sabespo~etno, Saobrazno i
Save~no postoje}e li~no Slovo i isijava
Boànstvenog Duha Sabespo~etnog, Ravnog,
Pravednog i Ravnomo}nog. Ra|awe Boga Sina i
isho|ewe Boga Duha neizrecivo je neprolazno i
bogolepno. Bog Slovo ili Drugo Sunce koje se
predve~no rodilo od Sunca Oca, ravnomo}no je
sa Boànstvenim Duhom. Ovakvim liturgijskim,
bogoslovskim nadahnu}em, nadahwuje se Nikon,
274
koji u svom molitvenom li~nom pravilu priziva
Svetu Trojicu i u~estvuje u svim zajedni~kim
bogosluèwima na kojima se svakodnevno, i na
ve~erwoj i na jutarwoj slu`bi i na poluno}nici,
i uop{te u celokupnom bogosluèwu, poje i
priziva Sveta Trojica. Kao {to rekoh na
po~etku, Nikonu, i svakom hri{}aninu, Sveta
Trojica je toliko bliska kao disawe.
Jednako, dakle, po{tuju}i u jednoj sili i
vlasti mi nerazdeqno razdequjemo Bi}e Boga
Oca i Sina i Presvetog Duha. Lica Boànstva
su podjednako sveta: Svet je Predve~ni Bog
Otac, Svet je Sin, ro|en od Oca, Svet je i
@ivotvorni Duh koji od Oca ishodi i koga javqa
Sin. Zato je prorok Isaija u svom proro~kom
ushi}ewu ~uo kako ogweni serafimi proslavqa-
ju Boga Svedrìteqa usklicima qubavi: "Svet,
Svet, Svet..." Trosun~ano Bogona~alo, Sveta
Trojica, ili Bog u Trima Li~nostima, nezamis-
livo je i neopisivo onako kako u svom
ispovedawu kaè Nikon: "Nepromenqivu, neiz-
menqivu, nesme{anu i nerazdeqivu Trojicu
verujem". Pri razdeqivosti li~nih svojstava,
lica Svete Trojice su nerazdelna saobrazno
boànstvu svetlosti Slova, gospodstvu, bez-
grani~nosti i istovetnosti htewa ili voqe.
Oni ravnoslavni, ravnodejstveni, saprestolni i
save~no jestestvuju}i. Na osnovu save~no
jestestvuju}eg bitstva na tri @ivona~alna
Lica, Otac, Sin i Sveti Duh su nesliveno
srasli u jednom nesazdanom Bi}u i sijaju jednom
nerazdeqivom svetlo{}u neve~erwom u trima
likovima. Svetozra~na blistawa troji~no
275
sun~anog bogona~ala se razdequju nerazdeqno i
bivaju u stalnom sadejstvu jedan drugome. U
unutra{wem ìvotu Lica Boànstva su neiz-
menqiva i nezamenqiva u li~nim svojstvima.
O Bogu Trojici uop{te, treba re}i da je On
Svemo}no bogona~alo, Bspo~etno Gospodstvo,
Preblagi Svedelateq, uvek postoje}i Tvorac i
Svedrìteq, onako kako ispoveda Nikon.
Blaèna Preblaga Qubav i Sve videlac i
Spasiteq, Nadvremena @ivona~alna Svetiwa
ili kako Nikon kaè "@ivona~alna Trojica"
tri Boànska Lica, prebivaju u jednom
Boànstvu, poput tri prosinule muwe koje se
vide u jedinstvenom saraspiwawu svetlosti.
Boànstvo, carstvena sila i vlast Oca i Sina i
Svetog Duha su jedinstveni. Za qudski um je
neposti`no, ali je u veke istinito to da se tri
Boànska Lica po nerazdeqenosti, neizmen-
qivosti svoga bi}a po{tuju kao jedan Bog.
Toliko {to se ti~e samog liturgijskog
bogoslovqa, koje je kao takvo posluìlo Nikonu
kao nadahnu}e iz koga on crpi ìvotvorne sokove
svoga bogoslovqa. Sada mi dozvolite da samo
ukratko va{oj pa`wi i qubavi predo~im, iako je
dosta teàk tekst, pore|ewe Slova ili
Ispovedawa Svetog Oca na{eg Save, ~ije su prvo-
bitne veze bile jerusalimske, svetogorske i na{e
ovde Svete Gore Zetske, gde on ovoj svetiwi,
Vrawini, upu}uje povequ.
On u svojoj @i~koj besedi izlaè isto tako
bogodoli~nim re~ima i izrazima veru pravoslavnu
i kaè: "Verujem dakle u Oca i Sina i Svetog
Duha, pevaju}i Trojicu boànsku, Uzrok i
276
Sazdateqa svega prouzrokovanog i sazdanoga,
idqivoga i nevidqivoga, Trojicu koja je od jedne
su{tine tj. prirode i u Tri Lica tj. govorimo
Ipostasi i Li~nosti." Oni koji u prevodili
(kao ovde prisutni dr. Tomislav Jovanovi})
osavili su prvobitni staroslovenski izraz
(sstav sastav trisstavnaa) re~ Trisastavna
Trojica. Otac Atanasije, odnosno vladika, pre-
vodi sa "Ipostasis", ostavqaju}i verni
izvornik, ne slu~ajno, zato {to se za ovaj izraz
i termin vodila velika borba na Istoku, i
Ipostas je ozna~avala konkretno postoje}e
Boànsko Lice, poseban li~ni na~in postojawa
"tropov uparxewv" Boànskih Li~nosti Boga
Oca i Boga Sina i Boga Duha Svetoga, tri
Trisveta imena. Dakle, tu vidimo troji~nobib-
lijsku perspektivu za koju su se borili Sveti
Oci protiv monarhijanizma i svi drugih jeresi
koje su poticale iz helenske filosofije, odnos-
no koje su bile podstaknute filosofijom.
Re~nik kapadokijskih Otaca je postao zvani~ni
jezik Crkve.
Istu re~ sre}emo kod Svetog Save i kod
Nikona, a istu re~ vidimo i kod Svetih Otaca
IV. i V. veka, kao i kod Jovana Damaskina u
wegovom Izloèwu vere. Da nastavimo re~ima
Svetog Save koji daqe kaè da su "Tri Trisveta
Imena, ~ime ne}emo da podrazumevamo obli~jem
ili razlikom tri boga ili tri prirode ili
su{tine, nego ispovedamo jednoga Boga i jednu
prostu i bestelesnu prirodu i su{tinu a raz-
likom Lica razli~itost ipostasi ozna~avamo."
Ovde kod Nikona, kao i kod Svetog Save, vidimo
277
veru u jednoga Boga, ali u ìvoga i li~noga
Boga, Boga Oca koji nije kao apsolut ili Bog
samac kao kod muslimana, {to je vrlo va`no za
okolnosti u kojima pi{e Ispovedawe. Vidimo
veru u Svetu Trojicu, i tu veru ispoveda Nikon
Jerusalimac u~ewem o unutra{wim odnosima
Svete Trojice, gde se izostavqa Ikonomija
spasewa.
Kod Nikona, pak, vidimo veru u jednoga Boga.
Vera u jednoga Boga Oca je vera izraèna u svim,
kao {to rekosmo, simvolima vere, u svim
liturgijskim anaforama drevnih apostolskih
Crkava. Ovde treba naglasiti, po{to je re~ o
troji~noj terminologiji, povezanost bogoslovskih
izraza ipostasis i omousios gde se izraàva
tajna Trojedinoga Boga, boànskog Bi}a i
ìvota i zajednice ili kinonije kako je Sveti
Vasilije nazvao tajnu jednosu{tne Trojice. I
zato se jo{ jedanput vratimo na po~etak @i~ke
besede Svetog Save gde on kaè: "Klawaju}i se
na taj na~in Trojici u Jedinici i Jedinici u
Trojici, Jedinici Triipostasnoj i Trojici
Jednosu{tnoj, Jednomo}noj i Sabespo~etnoj".
Ovde imamo dva izraza koji se poklapaju sa
Nikonom. Trijadolo{ka formula kapadokijskog
bogoslovqa "mia fusiv, treiv Upostaseiv" jeste
osnova daqeg hristolo{kog ispovedawa Crkve.
Najzaslu`niji za ovaj izraz je Sveti Vasilije
Veliki. Na wegovom bogoslovqu, kao i ostalih
kapadokijskih Otaca, zasnovano je svetoota~ko
bogoslovqe kojim se nadahwuje Nikon. Vrlo je
va`no nagla{avawe su{tinskog jedinstva Svete
Trojice {to vidimo i u Nikeocarigradskom
278
simvolu. Pritom treba imati u vidu da je svaki
izraz qudskog jezika nemo}an da izrazi tajnu
@ivoga Boga. Setimo se samo te ù~ne rasprave
oko izraza "omousiov". "Trojica je jednosu{tna"
i kod Nikona, i kod Svetog Save i kod Svetih
Otaca. A vidimo i re~ "sabespo~etni" koju
upotrebqavaju i Sveti Sava i Nikon Jerusalimac.
Ovo {to je rekao Nikon potvr|uje re~i iz
Atanasijevog Simvola koji kaè: "Vera vase-
qenska ovo je: da Jednoga Boga u Trojici i
Trojicu u Jedinici po{tujemo, ne slivaju}i
ipostasi niti razdequju}i su{tinu."
Pri kraju ovog kratkog izlagawa, da se podse-
timo na bogoslu`bene kwige iz kojih smo na
po~etku na{li izvor bogoslovstvovawa Nikona
Jerusalimca. U Oktoihu to je kanon Trojici
prvog glasa na poluno}nici, drugi tropar {este
pesme ili prvi tropar pete pesme; tako|e, tre}a
stihira tre}eg glasa na Gospodi vozvah u subotu
uve~e, kao i kanon Trojici na poluno}nici
osmog glasa, prvi tropar osme pesme. Sve ovo
{to imamo u Nikonovom Ispovedawu vere, te
re~i nalazimo kao liturgijske izraze koji su se
iz bogoslovskih rasprava preto~ili u
bogoslu`bene kwige. Bogoslovi se nadahwuju
takvim na~inom govora o Bogu, u Bogu, ka Bogu i
od Boga. Izrazi "nestvoreno, jednona~alno,
ve~nopostoje}e, uvek tvora~ki delatno, sve-
mogu}e, neposti`no" jesu bogoslu`beni izrazi.
Ovde vidimo i apofati~ki i katafati~ki na~in
izraàvawa. U su{tini, liturgijsko bogoslovqe
kojim je nadahnut Nikon jeste slavqewe, kako i
on zavr{ava svoje Ispovedawe, "Jedne i
279
@ivona~alne Trojice, Boga Triipostasnog".
On ovim re~ima sebe podse}a, kada kaè da je
kr{ten u ime Svete Trojice. Nikon poziva i
Jelenu da i woj kao monahiwi to postane ìvot
svakodnevni, u ìvom prisustvu @ivoga Boga i
prizivawu Trisvetoga Imena, te da ako time
sebe nadahne onda }e ìveti pobo`no. Na kraju
zavr{ava da treba "blagodariti, pesmopojati,
proslavqati, po~itovati Boga koji nam se
otkrio kao Sveta Trojica, kao Qubav, kao
Zajednica". To je ono {to smo u drugom delu rada
poku{ali da protuma~imo.
280
Mitropolit Crnogorskoprimorski
Amfilohije (Radovi})
Egzarh sve{tenog trona pe}kog
Cetiwe
Hristolikost i Bogorodi~nost ôvjeka i
ôvjekovo stawe poslije smrti po
Nikonu Jerusalimcu
SA@ETAK: Tekst se zasniva na tuma~ewu dva odlomka
iz Gori~kog zbornika za koja autor pretpostavqa da su
Nikonovo djelo, Molitve Bogorodici i Odgovora o
stawu du{e poslije smrti. Biblijska i svetoota~ka
rije~ predstavqaju unutra{wi ritam wegove misli i
opita te je stoga te{ko razaznati {ta je u wegovim
spisima li~no wegovo a {ta biblijsko i svetoota~ko.
Wegova antropologija je utemeqena na Otkrivewu, poz-
navawu prirodnih nauka svoga vremena i na pustiwskom
eksperimentu podvi`nika pravoslavnog Istoka kojega
on prenosi ali i opitno doìvqava. U Molitvi Majci
Boìjoj, zavr{nom i pjesni~ki nadahnutom tekstu
Gori~kog zbornika, ~ovjek je sagledan u tajni Bogo~ovje-
ka kroz Teotokologiju, Nikon nam ukazuje na
teantropologiju kao bezmjernu mjeru antropologije.
Drugi tekst je wegovo, kako izgleda autenti~no,
obja{wewe bogoslu`benog obi~aja davawa tre}ina,
devetina i ~etrdesetina za upokojenoga. Nikon prvo
povezuje taj obi~aj sa razlagawem ~ovjekovog tijela po
smrti a tako|e i sa wegovim nastankom u materici, a
potom, pozivaju}i se na Svetog Makarija i sa putom
du{e poslije smrti. Od Svetog Makarija se uzima i
obrazlagawe sudbine du{a nekr{tene djece. U oba tek-
sta, tajna Tijela Hristovog, Evharistije, nam otkriva
i tajnu tijela ~ovje~ijeg i ukazuje nam na ustrojstvo
qudske prirode, weno stawe na prelazu iz smrti u
besmrtnost, iz vremena u na~in postojawa eshatona.
Iz [estodneva i Gori~kog zbornika Nikona
Jerusalimca dade se jasno zakqu~iti sqede}e:
Starac Nikon Jerusalimac je vrstan znalac bib-
lijskog Otkrivewa. On ne re|a biblijske tek-
stove na spoqa{wi na~in, u vidu citata:
proro~ka i apostolska biblijska rije~ pred-
stavqa unutarwi ritam wegove misli i opita.
Takav je i wegov odnos prema svetoota~koj
rije~i i misli. Zato je te{ko razaznati {ta je u
wegovim spisima li~no wegovo a {ta je iz bib-
lijske i svetoota~ke misli utkano u wegov
li~ni opit i iskustvo. O~evidno, on ìvi onim
o ~emu pi{e i {ta pi{e.
Pro{lost, sada{wost i budu}nost su za wega
jedinstvena stvarnost u tajni ovaplo}enog,
vaskrslog i dolaze}eg Boga Slova. U svjetlosti
Boga Slova i Svete Trojice, koju Logos javqa,
on sagledava i doìvqava tajnu nastanka svijeta
i ~ovjeka, dramu qudske istorije i eshatona.
Tajnu nastanka svijeta i ~ovjeka Nikon tuma~i u
svom [estodnevu. Istorijsku dramu zakoni-
tosti istorijskih zbivawa i tajnu eshatona on
osvjetquje u Gori~kom zborniku. Re}i }emo
kratko: iako Nikon ne previ|a dejstvo prirod-
nih zakona, utkanih boànskom stvarala~kom
silom u tvorevinu, ipak ono {to po wemu
upravqa sudbinama svijeta i istorije jeste
moralni ili duhovni zakon. Voqa Boìja o svi-
jetu i ~ovjeku wihova je mjera, wihova priroda i
ciqnost ostvarivana u vremenu i vje~nosti.
Grijeh, kao pogre{na usmjerenost ~ovjeka,
wegovog uma i wegove voqe; strasti kao
neprirodni i protivprirodni na~in ìvqewa,
282
Mitropolit Amfilohije (Radovi})
otu|uju ~ovjeka, a preko wega i tvorevinu, od
voqe Boìje, a time i od sopstvene prirode i
pravog puta ostvarivawa wenog smisla i posti-
zawa ciqa postawa i postojawa.
Antropologija Nikona Jerusalimca uteme-
qena je na Otkrivewu, na poznavawu prirodnih
nauka do wegovog vremena ali i na pustiwskom
eksperimentu podvi`nika pravoslavnog Istoka,
kojega on ne samo misli i prenosi nego i opitno
li~no ìvi i doìvqava.
Ovdje treba posebno ista}i wegovo molitveno
tihovateqsko sazercavawe, svojstveno sveukup-
nom isihasti~kom pokretu, kako boànske sve-
totroji~ne tajne, tako i qudske tajne, u vremenu
i eshatonu. Na tome je utemeqeno wegovo
bogoslovqe, wegova filosofija ìvota. On se
udaqava od svijeta ne da bi ga zaboravio i odvo-
jio se od wega nego da bi ga u ti{ini iznutra
doìvio, sagledao a u wemu i preko wega
sagledao i onu dubqu tajnu bi}a koja je izvor i
uvor svega postoje}eg. U tihovawu on ne samo da
sagledava unutarwu tajnu svijeta i zbivawa u
istoriji tja do eshatona, nego i jo{ dubqu
boànsku Svetajnu.
Wegovo bogoslovqe i kosmologija, wegova
antropologija i istoriosofija kao i esha-
tologija tek treba da budu prou~avani.
Mi }emo ovdje zahvatiti iz wegove bogate
riznice samo pregr{t zlata i znawa, na temequ
prenosa na savremeni srpski wegove Molitve
Bogorodici i Odgovora Jeleni Bal{i} o stawu
du{e poslije smrti. Poku{a}u samo da ukaèm
na neke, po mom shvatawu, bitne aspekte wego-
283
Hristolikost i Bogorodi~nost ôvjeka i ôvjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu
vog u~ewa o Bogorodici, ~ovjeku uop{te, wego-
voj prirodi i smislu i posmrtnom stawu.
Prvo, pa`wu privla~i wegova Molitva
Majci Boìjoj. Ne samo time {to nam ukazuje na
Starca Nikona kao darovitog pjesnika, nego
prvenstveno wenim sadràjem. Sa malo rije~i
Starac nam otkriva i ukazuje na veliku tajnu
Bogorodice. Ona je, po wemu, "od svih pokoqewa
izabrana," uzvi{enija od svih zemaqskih i
nebeskih stvorewa. I ne samo to: ona je "od pam-
tivjeka skrivena tajna." U ~emu se sastoji ta
wena "tajna" od iskoni skrivena?
To {to je izabrana izme|u svih stvorewa,
{to je "saglasje" proro~kih rije~i i an|ela
Prete~e, treba zablagodariti ~iwenici da je
~edno rodila, da je nosila Primiv{ega tijelo
~ovje~ije, Onoga koji nosi sve i sva, rodila
Milostivoga, vje~no Slovo Boìje. Ona postaje,
svojim izbrawem i svojim ro|ewem Sina
Boìjeg, "~istija od Sunca."
Ako je ona ne samo "izabrana" od svih bi}a,
nego i "~istija od Sunca," to zna~i da je wena
tajna dubqa i savr{enija od tajne same
tvorevine. To ukazuje da se u woj qudska priroda
sagledava ne samo u okvirima wene tvarnosti
nego i tajantstvene predvje~nosti i nadvre-
menosti. To opet zna~i da je ~ovjek, sagledavan u
tajni Bogorodice, dubqi i {iri od tvorevine,
da nije samo uslovqen tvarno{}u, nego da je bi}e
blagodatno otvoreno, predvremeno i zavremeno,
mjereno mjerom "od pamtivijeka skrivene tajne"
i mjerom "eshatona". "Tijelo ôvje~ije" koje
ona nosi je tijelo "Onoga koji nosi sve i sva."
284
Ona nosi ne samo tijelo ~ovje~ije nego i
"Primiv{ega" to tijelo. Tu je ~ovjek sagledan
u stra{noj i neizrecivoj tajni Bogo~ovjeka.
Kroz Teotokologiju, Starac Nikon nam
ukazuje na teantropologiju kao bezmjernu mjeru
antropologije. Kondenzovano ovo wegovo u~ewe
u molitvi Majci Boìjoj moè biti i treba da
bude detaqnije obrazloèno kako wegovim
[estodnevom tako i Gori~kim zbornikom.
Dok nam ova divna molitva Majci Boìjoj
ukazuje na tajnu bogolikosti i bogorodi~nosti
~ovje~ijeg bi}a, drugi odlomak iz Gori~kog
zbornika koji smo ne slu~ajno izabrali za kratko
tuma~ewe, odgovor Jeleni o stawu ~ovje~ijem
neposredno poslije smrti, ukazuje nam na samu
qudsku prirodu, weno ustrojstvo i weno stawe po
smrti, na prelazu iz smrti u besmrtnost, iz vre-
mena u na~in postojawa eshatona.
Starac Nikon u ovom saètom odgovoru
Jeleni o razlogu vr{ewa pomena umrlih daje
posredno obja{wewe i drugih pitawa vezanih za
~ovjeka, wegovo ustrojstvo tjelesno i duhovno
moralno i wegovu sudbinu.
Prvo {to pada u o~i jeste wegovo obja{wewe
bogoslu`benog obi~aja davawa tre}ina, deveti-
na i ~etrdesetina za upokojenoga. Zanimqivo je
i koliko nam je poznato samo wemu svojstveno
prirodnobiolo{ko tuma~ewe ovog crkvenog
~ina a time i konkretno i stvarno.
ôvjek poslije smrti, saglasno wemu, u tre}i
dan mijewa svoj izgled (vid), u deveti dan se ras-
pada wegov organizam, sem srca; u ~etrdeseti dan
se raspada i srce kao sr` wegove tjelesnosti. U
285
procesu raspadawa se doga|a, po wemu, obratni
tok od onoga koji se doga|ao pri ~ovjekovom
oblikovawu. Naime, pri postanku kod ~ovjeka se
u tre}i dan oblikuje srce, u deveti dan se "zgus-
nulo" svo tijelo a u ~etrdeseti dan ~ovjek zado-
bija svoj savr{eni puni izgled (vid). Bilo bi
veoma zanimqivo uporediti ovo shvatawe sa
savremenim nau~nim saznawima o oblikovawu
odnosno dekomponovawu qudskog tijela.
Molitveni pomen zna~i spasonosno pra}ewe
~ovje~ijeg tijela puno qubavi u tom wegovom
raspadu koji nije nestajawe, nego preduslov
novog oblikovawa i na~ina postojawa. Da se
radi ne o kona~nom nestanku nego o novom
ìvotu tijela potvr|uje i ~iwenica Nikonovog
povezivawa tog procesa, kao i pomena, sa
Hristovim trodnevnim vaskrsewem, deveto-
dnevnim javqawem i ~etrdesetodnevnim vazne-
sewem na nebo. Onaj koji je od Djeve primio
~ovje~ije tijelo, ~ovje~iju prirodu, svojim
vaskrsewem i vje~nom prisutno{}u, kao i tje-
lesnim vaznesewem postaje i ostaje kvasac i
~uvar tijela svakog ~ovjeka i obnoviteq.
Ovo svoje obja{wewe pomena umrlih, obliko-
vawem i dekomponovawem ~ovje~ijeg tijela kao
i wegovom hristolikom potkom, Starac Nikon
potvr|uje i svjedo~anstvom Velikoga Makarija,
odnosno an|ela Boìjeg koji mu obja{wava
tre}ine, devetine i ~etrdesetine za qudske
du{e. Dirqivo je an|elsko svjedo~ewe da du{a
umrloga prva tri dana ostaje, radi svoje utjehe i
radi srodnika, u wihovoj blizini. Poslije
tre}eg dana kr{tena du{a se uznosi i poklawa
286
Gospodu Bogu svojemu, po ugledu na Vaskrslog
Hrista. Sqede}a tri dana an|eo joj pokazuje
dobra pravednika a onda muke grje{nika, pod-
sje}aju}i je da je na zemqi prinijeta u deveti dan
`rtva Bogu za wu, kako u tre}i tako i u deveti
dan. Du{a u strahu i trepetu sagledavaju}i svoja
djela dobra i zla, ponovo izlazi pred Boga, da bi
u ~etrdeseti dan kad se za wu prinosi molitveni
i liturgijski pomen na zemqi, primila
pripremqeno mjesto, po djelima svojim.
Veoma je zna~ajno da se kako za tre}ine tako
i za devetine i ~etrdesetine za upokojenoga
sluì Sveta Liturgija, tajna prinosa Tijela i
Krvi Hristove u kome se projavquje kako
boànska milost i qubav prema pokojniku tako
i utjeha i qubav prema wemu zemaqske Crkve
Boìje, Tijela Hristova, i pokojnikovih srod-
nika. Iz ovoga se jasno vidi da se u tajni Tijela
Sina ôvje~ijeg skriva i otkriva tajna
~ovjekovog tijela i bi}a, u vremenu i eshatonu.
Da je to tako, potvr|uje i an|elovo svjedo~ewe
Makariju slugi Boìjem, o stawu posmrtnom
nekr{tene djece. Sa obzirom na to da se ta djeca,
krivicom roditeqa, nijesu "obukla u Hrista",
kr{tewem vodom i Duhom, tj. nijesu postala u
puno}i zajedni~ari Hristovog Tijela, ona se "ne
udostojavaju ni Carstva Boìjeg ali ni muka".
Ovaj stav koji Starac Nikon prihvata kao svoj,
pokazuje samo od kakvog zna~aja je za wega posti-
zawe hristolikosti ~ovjekovog bi}a, kao puno}e
postojawa, kojoj se i daruje Carstvo Nebesko,
odnosno savr{enstvo samog ~ovjeka, u tajni pune
zajednice sa Bogom i qudima.
287
I da zavr{imo ovaj letimi~an uvid u ova dva
isje~ka iz obimnog i prebogatog, mnogosadràjnog
djela Starca Nikona, sa konstatacijom: ova
kratka Molitva Majci Boìjoj i saèti odgo-
vor Jeleni o neposrednom stawu tijela
~ovje~ijeg i du{e poslije smrti otvaraju nam
horizonte prebogate misli i duhovnog opita
Starca Nikona, koje tek treba otkrivati i u
wih sve vi{e i dubqe ponirati. Ovdje kratko
re~eno ima za ciq samo da na to ukaè i da uvede
u prebogatu riznicu Nikona Jerusalimca
qubiteqe wegove li~nosti, djela i opita.
Molitva Majci Boìjoj iz Gori~kog
Zbornika starca Nikona Jerusalimca
(list 272r-273v)
Primi sveblagomo}na, Pre~ista Vladi~ice
Bogoroditeqko, ~asne darove. I tebi jedinoj
prikladne, od nas nedostojnih slugu Tvojih; od
svih pokoqewa izabrana, koja si se od svih
stvorewa nebeskih uzvi{enija javila, svetija od
heruvima, i od serafima slavnija, od pamtivije-
ka skrivena tajna, i an|elima nepoznata, koja si
od an|ela radost primila! Koju pohvalu da ti
prinesemo, Pre~ista? Kako da te nazovemo,
Bogorodice? Jer proro~kih rije~i saglasje
slu{ali smo mi o tebi, an|elsko stajawe pred
Tobom [gledali] sa strahom i trepetom, ~edno
[rodiv{i (za~elom)], jer nosi{ tijelo ~ovje~je
[primiv{ega], i onog koji nosi sve i sva, i koji je
propovijedi svih svetih o tebi ispunio.
288
Vladi~ice, ne prezri malo moqewe moje, sagri-
je{ismo, da ne poginemo. Ti si zastupnica rodu
~ovje~ijem, jer si rodom milostiva i kao ona koja
si milostivoga rodila. Pre~iste usne otvori i
milostivom molitvom umoli ga za nas. Ti koja si
~istija od sunca i koja si zasijala da nas ogrije{,
nas koji sjedimo u tami, Tvoje najmilostivije zas-
tupni{tvo pred Wega stavqamo, da nas pre~istim
Tvojim molitvama izbavi one grozne i stra{ne
muke u Dan Wegovog [drugog] Dolaska.
Sa srpskoslovenskog izvornika
Mitropolit Crnogorsko primorski Amfilohije
Pe}ka Patrijar{ija, qeto 1999. g. G.
Nikon Jerusalimqanin Jeleni Bal{i}
Odgovor o stawu du{e poslije smrti
(List 158v-160r)
O du{ama prije upokojenim (oti{lim), radi
~ega vr{imo wihov spomen? pita{ nas, a mi kao
{to smo navikli iz [Svetog] Pisma Tvojoj pre-
podobnosti odgovor }emo dati:
Tre}ine ~inimo zato {to u tre}i dan ~ovjek
mijewa svoj izgled (vid). Devetine pak zato {to
se tada rasta~e sav sastav (organizam), ostaje
jedino srce. êtrdesetinu zato {to se tada i
samo srce raspada. Tako se i postanak [~ovjekov]
zbiva: u tre}i dan se obrazuje srce, u deveti se
zgu{wava u tijelo a u ~etrdeseti [~ovjek] zado-
bija savr{eni izgled (vid). Sa toga razloga
du{ama vr{imo pomen. Treba znati i ovo:
~etrdeset tu`nih dana po Starome [Zavjetu] na
289
troje razdijeli{e Sveti Apostoli: na tre}ine,
na devetine i ~etrdesetine. Jer tako se javi i
sam Gospod poslije trodnevnog vaskrsewa
u~enicima svojim, pri zakqu~anim vratima, i
dunuv{i na wih re~e: "Primite Duh Sveti"; i
poslije osam dana opet: "gle, po vaskrsewu,
osmog dana po drugi put javi im se". To {to evan-
gelist kaza "poslije osam dana" vaskrsni dan
nije u wih ubrojao, a sa wim broje se devet. Na
taj na~in vr{imo od pogrebewa do devetine
drugi pomen pobo`no usop{ima, a tako|e
[vr{imo] i ~etrdesetine, po{to se u ~etrdeseti
dan vaznese Gospod na{ Isus Hristos na nebesa
i sjede s desne strane Oca. I to je razlog zbog
koga vr{imo pomen du{ama.
Svetoga pak i velikoga Makarija ~uli smo
ovakvu povijest koja nam nije nepoznata: Dok je
jednom hodio veliki Makarije kroz pustiwu sa
svojim u~enicima, vidje angela Bo`jeg kako ide
s wima. I zapita ga, govore}i: ko si ti? I re~e:
an|eo sam Bo`ji i poslan sam od Boga tebi na
pomo} i ~uvawe. Tada mu re~e sluga Bo`ji
Makarije: Reci mi Gospoda radi, {ta su tre}ine
i devetine i ~etrdesetine koje je primila Crkva
Bo`ja da vr{i za upokojene. Odgovori an|eo,
govore}i: ûj, slugo Bo`ji Makarije: ni jednu
beskorisnu stvar nije Bog zapovijedio da se
vr{i u Svetoj Crkvi Wegovoj. Tako kada neko od
nas bude poslan od Boga da uzme du{u nekojega
~ovjeka po boànskoj zapovijesti, i po|e du{a sa
wim, saglasno zapovijesti ôvjekoqupca Boga,
jo{ se ne odnosi ta du{a, nego se prinosi svoji-
ma, radi wene utjehe, do tre}ega dana. I ukoliko
290
du{a èli ona ide i pohodi sa an|elom srod-
nike. A od tre}ega dana ve} se uznosi svaka du{a
hri{}anska, koja je kr{tena svetim Kr{tewem
Hristovim, i ide i poklawa se Gospodu Bogu svo-
jemu, po ugledu na vaskrsloga iz mrtvih tre}i
dan Hrista Boga na{ega. I daqe kad se odrè
tre}ine za tu du{u i savr{i Sveta Liturgija za
wu, podsje}a je an|eo i govori: danas je
boànstvena `rtva prinijeta Bogu za tebe. I
izlazi, dakle, ona otuda da bi an|eo pokazao
du{i odgovor za tri dana sva dobra pravedni-
ka. I za tri slede}a dana muke grje{nika, koje
gledaju}i, osu|ivana svojom savje{}u i svoja
djela izobli~avaju}i, boji se i stra{i, ne
znaju}i jo{ uvijek kakav }e biti odgovor
Vladike, i gdje }e ona biti predana. I posle tih
dana ponovo je privodi an|eo pred Boga, pa
po{to se opet izvr{i na zemqi deveto sluèwe
za wu, an|eo joj to opet kazuje, i zadobija neku
utjehu zbog molbi i molitava vr{enih u Crkvi
na zemqi za wu. Potom opet ~ekaju}i ta du{a do
~etrdeset dana, tek tada prima pripremqeno
sebi mjesto po djelima svojim. Radi toga i tada
vr{e opet za wu na zemqi Svetu Liturgiju. I
tje{i je an|eo kazuju}i joj: danas opet na zemqi
vr{e za tebe pomen i molitve. I tako od toga
~etrdesetoga dana zaustavqa se kona~no du{a u
onome bilo {ta da je {to je stekla po svojim dje-
lima. I ovo se tako doga|a sa pobo`nim
hri{}anima, a sa ne~estivim i gre{nicima ne
biva tako.
Upita opet starac an|ela i re~e: Kaì mi o
djeci hri{}anskoj nekr{tenoj u kakvom ~inu
291
umrlih se ona nalaze? Odgovori an|eo i re~e:
ûo si Gospoda u Svetom Evan|equ, koji govori:
"Zaista, zaista vam kaèm, ako se ne krstite
vodom i Duhom, ne}ete u}i u Carstvo Nebesko."
A nemogu}e je da slaè Sveto Pismo. Radi toga
nekr{tena djeca, koja umiru, ne udostojavaju se
ni Carstva Boìjeg ni muka, a krivi su rodite-
qi wihovi za takvo li{ewe, zbog nemarnosti
svoje kad neko u~ini tako ne{to svojoj djeci. A
{to se ti~e ne~astivih i bezbo`nih naroda, ne
biva tako, nego kako roditeqi tako i djeca iz
tame u tamu najkrajwu i u posledwu bezdan adovu
se {aqu. O toj pak djeci govori David: "otu|eni
bi{e grje{nici od utrobe".
Sa srpskoslovenskog izvornika
Mitropolit Crnogorskoprimorski Amfilohije
O Svetom Kozmi Etolskom
24. avgusta/6. septembra 2000. g. G.
292
Star~eva Gorica,
9. septembar
Isztvan Perzel
Budapest
Saint Symeon the New Theologian and the Theology
of the Divine Substance
1
SA@ETAK: Nekoliko nau~nika primetili su jedan
iznena|uju}i element u misti~kom bogoslovqu Svetog
Simeona Novog Bogoslova. On govori o "bitijnom zajed-
ni~arewu" sa Bogom ili "pri~e{}ivawu boànskim
bi}em". Ovo kao da je u ozbiqnoj suprotnosti sa tradi-
cionalnim mi{qewem koje vodi poreklo iz sredweg veka
i prema kome je Sveti Simeon bio direktni prete~a
isihasti~kog u~ewa o boànskim dejstvima ili energi-
jama. U mome radu poku{a}u da dam vrlo oprezan odgovor
na ovu zbuwuju}u pojavu i da ga izloìm kritici.
Elementi ovog opreznog odgovora su slede}i: 1. Sveti
Simeon je zaista govorio o bitijnom zajedni~arewu i
u~e{}u u boànskom bi}u. Ovo ne moè biti predmet
rasprave. 2. U isto vreme Sveti Simeon je bio potpuno
svestan u~ewa Kapadokijaca o razlici izme|u boànske
su{tine i boànskih dejstava (energija). Me|utim, on to
u~ewe tuma~i na sopstveni na~in, razli~it od isi-
hasti~kog tuma~ewa koje }e prevagnuti kasnije, u ~etr-
naestom veku. 3. U~ewe Svetog Simeona je utemeqeno na
wegovim pogledima na evharistijsko zajedni~arewe, u
kojem je jedinstvo Boga i ~oveka ostvareno kroz Hristovo
boànstvo i ~ove{tvo. 4. Ovo u~ewe koje je po svom
izrazu razli~ito od isihasti~kog u~ewa, pa samim tim
i od glavnih tokova kasnije pravoslavne teologije, ipak
izgleda da pokriva istu duhovnu stvarnost. Prema
tome, iako je beskorisno pripisivati Svetome Simeonu
koncepte koji nikada nisu bili wegovi, mi smatramo da
imamo pravo da govorimo o unutra{woj uskladivosti
ova dva u~ewa.
1
Iako smo prvobitno namjeravali da tekst I{tvana Perzela prevedemo
na srpski, dajemo ga u engleskom izvorniku.
I. Introduction
2
(A) Transcendence and mysticism in Byzantium and
the Latin West
In the present paper I propose to investigate the doc-
trine of Saint Symeon the New Theologian on the divine
Substance and the vision of God, as well as the sources
of this teaching. Symeon, frequently called "the greatest
of Byzantine mystics," lived presumably between 949
and 1022 AD
3
and was the most influential monastic
theoretician and spiritual leader of the late tenth and
early eleventh centuries. The importance of the question
that I want to examine here lies in the fact that the inter-
pretation of divine transcendence and immanence con-
stituted one of the main dividing lines between the
Byzantine and Slavic East on the one hand, and the
Latin West on the other, at least from the fourteenth cen-
tury onwards. In the West, there prevailed the Scholastic
doctrine, itself of Augustinian origin, of the unicity and
indivisibility of the divine Substance, a teaching which
considered it inconceivable that there could be any other
distinction within God than that of the divine Persons.
296
Isztvan Perzel
2
It is my pleasant duty to mention here that I read a - much shortened - ver-
sion of the present paper at the conference "Nikon of Jerusalem: His Times,
Personality, and Work," held on September 7-9 in Podgorica, Virpazar, the
Monastery of Vranjina, and the Monastery of Star~eva Gorica. I could partici-
pate in this conference upon the kind invitation of His Grace Amfilohije
Radovi}, Metropolitan of Montenegro. I most warmly thank Metropolitan
Amfilohije whose remarks were of great help for me to give to this study its final
shape. I should also thank here my friend, Basile Markesinis, to have read the
text of the present study before its publication. Without his careful reading a
number of mistakes, which are not any more there, would have remained in it.
However, for all those inaccuracies remaining I bear the unique responsibility.
Finally, I thank Matthew Suff for having corrected my deficient English.
3
This, currently generally accepted chronology was established by I. Hausherr
in the Introduction to his edition of Symeon's Life, written by Saint Nicetas
Stethatos (Hausherr 1928, LXXX-XCI). Panaghiotes Chrestou has suggested
analternative hypothesis (956-1036) in the Introduction to his re-edition of the
Life, prepared on the basis of four Athonite manuscripts and Hausherr's text
(Chrestou 1983, 12-27). However the scholarly community has rejected
Chrestou's suggestion and accepted that of Hausherr.
This doctrine also had the simultaneously epistemologi-
cal and eschatological corollary that the vision of God,
being that of the divine Substance, is reserved for the
afterlife. In the while, the Eastern Churches adopted the
Hesychast doctrine, according to which in His
Substance (((ou)si/a) God remains incomprehensible and
invisible in this world, as well as in the world to come,
but can be seen here, as well as in the afterlife, in His
Operations (e)ne/rgeiai
4
), which constitute the immanent
aspect of God. The Operations reveal themselves to
those purified in their heart as a kind of ungraspable,
divine, uncreated light. This latter doctrine, as formulat-
ed by the great Hesychast theologian, Saint Gregory
Palamas, beside the distinction of the divine Persons
implied another real distinction within God, that
between His Substance and His Operations, both consti-
tuting God and both being uncreated.
By a curious coincidence, both doctrines were prom-
ulgated as official dogmas, one of the Roman and the
other of the Constantinopolitan Church, nearly at the
same time. The Western doctrine about the substantial
vision after death was officially proclaimed in the Papal
Constitution of Benedict XII, De visione dei beatifica et
297
Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance
The most important criticism of Chrestou's hypothesis was that of V. Grumel
(Grumel). Nevertheless, although Chrestou's alternative chronology certainly
cannot be accepted, when accepting that of Hausherr, we have to face the fol-
lowing difficulty: while Hausherr's only source was the Life of Symeon by
Nicetas Stethatos, at several points he had to reject the data provided by
Nicetas and use conjectures. Now his selection criteria for distinguishing
between the acceptable and unacceptable data in the same source seem far
from being evident. Thus, without being able to suggest an alternative chronol-
ogy for Saint Symeon's life, here I simply want to point to the hypothetical and
speculative nature of the generally accepted theory.
4
The Greek expression e)ne/rgeiai is habitually translated by the modern term
"energies." I find this misleading, given that the concept of energy, for which the
name was coined in recent times from this very Greek word, did not exist in
Antiquity and the Middle Ages. ) Ene/rgeia means in fact "operation," "activity,"
even "realisation." Throughout this paper I shall use the term "divine
Operations," given that operationes was the usual rendering of the Greek
expression in Latin theological texts.
de novissimis,
5
issued in 1336, while the teaching of the
Hesychasts was accepted at several local councils of
Constantinople, held in 1341, 1347, and 1351, and was
quickly adopted by all the Eastern Orthodox Churches.
6
The two doctrines assigned quite a different role to mysti-
cism. The Western dogma, proclaiming a radical
incognoscibility of God for this life, but allowing for a not
less radical cognoscibility of the Creator for the afterlife,
pushed all kinds of mystical experience towards the mar-
gins of Christian life. As a result of the dogma, mystical
experience became considered as a private affair of the
soul and God, consisting of signs of favour given by God
to the mystic, while God, as He is in Himself, remains hid-
den and invisible for all the time His lover spends in this
world, until the latter becomes, having been purified in the
life here below and having cast off at the moment of the
death the heavy burden of the flesh, worthy to contemplate
"intuitively" the divine Substance.
7
298
Isztvan Perzel
5
See Denzinger-Rahner, 229-230. The most recent monograph about the
debate on the visio beatifica is Trottmann.
6
In June 1341, a local council held in Constantinople condemned Barlaam of
Calabria, by then the main enemy and accuser of the Hesychasts. It seems
that at this meeting primarily questions related to the "Jesus prayer" were treat-
ed and the real doctrinal questions were avoided (Chrestou 1966, 13; Nadal
1995, xxi and n. 30). Henceforth Gregory Akindynos assumed the leadership
of the anti-Hesychast opposition. In July, another council was held against
Akindynos, the result of which is somewhat unclear (Chrestou, 1966 17-18;
Nadal1995, xxiii-xxiv). In the same year a Tome was edited and signed by the
patriarch, accepting the doctrines of the Hesychast leader, Saint Gregory
Palamas (Chrestou 1966, 17-19; Nadal 1995, xxv). In 1343, another synod
condemned Gregory Palamas and accepted the doctrines of Akindynos (Nadal
1995, xxvi). In February 1347, when, after a long civil war, the triumphant John
Kantakouzenos was about to enter Constantinople, a new council confirmed
the Tome of 1341 and condemned Akindynos. The decisions of this council
were inserted in the Synodical Tome of 1347 (Chrestou 1966, 40-41; Nadal
1995, xxvii). In May-July 1351, another council was held against the new anti-
Hesychast leader, Nikephoros Gregoras. In the next year (1352) six anathe-
matisms against the anti-Hesychast tenets and six eulogies for those who have
confessed the Hesychast teachings (with one for Emperor Andronikos
Palaiologos, who convened the first Hesychast council in 1341) were intro-
duced into the Synodikon of Orthodoxy, read on the Sunday of Orthodoxy;
another, seventh, eulogy was introduced after the death of Saint Gregory
Palamas (November 1359) on his name (Chrestou 1988, 17-18, 36-47).
7
Cf. Benedictus Deus: "animae sanctorum omnium etc. [] mox post mortem
The Hesychast doctrine, quite on the contrary, prom-
ised to those who purify themselves a direct and real par-
ticipation in God, and a vision of Him through the
Operations, already in this life. However, according to
this doctrine, this basic ontological situation will not be
changed even after death. The blessed receive in eternal
bliss precisely that, the first fruits of which they have
already ewoyed in this life, just as the damned receive
only punishment, the foretaste of which they had already
to taste here below. But God remains forever, even in the
eternal bliss, unreachable and transcendent, because He
will never reveal the mystery of His Substance to any
creature. In this theological teaching, not lacking in philo-
sophical consequences, "Substance" or "Essence" stands
for the divine transcendence, while "Operations" stand for
the immanence. This doctrine, far from marginalising the
mystical phenomenon, placed it at the very heart of
Christian life. According to it, being a real Christian
meant to partake in the divine Operations in a "percepti-
ble" meaning "conscious" in the terminology of the
Septuagint manner,
8
that is, in mystical experience.
These are more or less well known facts. It is, howev-
er, hardly known that before becoming widely accepted in
their own circles, these doctrines had to compete with oth-
ers in East and West as well. History is generally con-
299
suam et purgationem praefatam in illis qui purgatione huiusmodi indigebant
[] viderunt et vident divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali, nulla
mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia imme-
diate se nude, clare et aperte eis ostendente []": "The souls of all the saints,
etc. [] immediately after their death and after the aforementioned purification
in the case of those who have needed such a purification [] will see and
already see the divine Substance by an intuitive, and also face-to-face, vision,
without the mediation of any creature in the role of the object seen, but the
divine Substance showing itself to them nakedly, clearly and overtly []"
(Denzinger-Rahner 530, 230).
8
Many times, but mainly in the Book of Proverbs, the Septuagint translates the
structed backwards and this statement holds a fortiori to
the history of ideas. Few know for example, that the
Western dogma of the visio beatifica was formulated in a
controversy with, and a condemnation of, the views of a
Pope, John XXII, who himself held eschatological views
which were very similar to those of the East, and especial-
ly to those of Saint Symeon.
9
And it seems to me that the
fact that Symeon formulated quite a different doctrine on
the divine transcendence and immanence from that of
Saint Gregory, remains almost completely unknown.
(B) Is Saint Symeon a Hesychast avant la lettre?
Due to several coincidences, the name of Symeon has
become inextricably linked with Hesychasm. In fact, tra-
dition has attributed to him one of the basic Hesychast
treatises, the "Method of the Holy Prayer," (Me/qodoj
th=j i(era=j proseuxh=j),
10
written, according to the prob-
able hypothesis of I. Hausherr, by one of the teachers of
Saint Gregory Palamas, the monk Nikephoros, at the
beginning of the fourteenth century. By the irony of fate,
this false attribution drew a flood of iwuries upon the
head of Symeon from the enemies of Hesychasm, like
Demetrios Kydones:
The matter of the heresy was not first invented by
Palamas, but much earlier the socalled Hesychasts whis-
300
Isztvan Perzel
Hebrew words meaning "knowledge" and "wisdom" (dacath and, more rarely,
hakhma) with the term ai)/sqhsij, "perception." See Ex. 28:3, Prov. 1:7, ibid.
12:23, ibid. 18:15, ibid. 24:13-14, etc. This Biblical origin of the term and, thus,
of the doctrine of the spiritual senses, has been often ignored, which fact gave
rise to the concept of a "sensual mysticism," whenever the expression occurs.
Such is the case in Hausherr 1935.
9
The Eastern parallels for John XXII's doctrines were highlighted by Gyrgy
Gerby (Gerby).
10
Edited with accompanying study by Irne Hausherr (Hausherr 1927).
pered its teachings in secret. This is clear from the fact that
... Symeon, the abbot of the monastery called Xerokerkou,
who was labelled "Theologian" by the initiates and initia-
tors of those mysteries, has written in his works many
impure and blasphemous things, but particularly in his
"On vigilance and attention" says the following:
11
Kydones quotes then a passage of the "Method." His
words show clearly that by the fourteenth century
Symeon was already considered as one of the founders
of the Hesychast movement. It seems that it was this
same attribution which precluded the Bollandist fathers
from inserting in the Acta Sanctorum the Life of
Symeon by Niketas Stethatos.
12
For sure, the attribution
of the "Method" to Symeon is no longer accepted by
scholars; however, it is still firmly rooted in their
communis opinio, that Symeon was one of the precur-
sors of the Hesychast doctrine of the divine Operations,
as it was later defined by Saint Gregory Palamas.
13
An
exception to this rule is constituted by a very informa-
tive and honest study by the late Archbishop Basil
Krivochine, the man who perhaps understood Symeon
more deeply than any other scholar who wrote about
him.
14
Archbishop Basil, at the end of a minute analysis
301
11
Migne, Patrologia Graeca, 154, 840 A, quoted in Hausherr 1927, 16 (112).
12
Hausherr 1927, 112. Hausherr quotes Combefis who wrote about Symeon:
"is fuerit fons omnis Palamici erroris."
13
Such is, for example, the view of Karl Holl: " in ihren grossen Zgen ist
die Theologie der Hesychasten eine Rekapitulation der Gedanken Symeons"
(Holl, 215). Hausherr quotes this sentence with approval (Hausherr 1927, 112).
Walter Vlker claims that because Symeon always speaks about seeing a ray
of the divine light, but not the source of the light itself, we must consider this
vision as being that of the divine Operations and not of the divine Substance
itself (Vlker, 361). Similar is the argumentation of B. Fraigneau-Julien
(Fraigneau-Julien, 83-84, 162-164, 190-191). These are just a few examples
from a vast literature.
14
Krivochine 1971. Archbishop Krivocheine further elaborated same study in
his book on Symeon (Krivochine 1980, 194-209).
of the term ou)si/a, recognises the fact the statements of
Symeon are many times contrary to those of Gregory
Palamas and seem to teach a mystical participation in
the very Substance of God. However, finally he comes
to the conclusion that Symeon does not use "a rigorous
and consistent terminology" and "does not develop his
arguments in a logical manner."
15
Archbishop Basil
attributes the apparent contradictions in Symeon's termi-
nology partly to the "paradoxical and antinomical char-
acter of the Christian mystery" and partly to Symeon's
"concrete and existential approach" to this mystery.
16
Hieromonk Alexander Golitzin, in his excellent recent
study on Symeon, follows closely and expands upon
Archbishop Basil's analysis.
17
He thinks the references
to a "substantial participation" only indicate the "truth"
and the "reality" of the experience, while Symeon
prefers to use other terms, such as "glory, energies,
power, might, grace and light."
18
Adifferent opinion has also been voiced, first by the
Dominican F. Combefis and recently, following him, by
Jean Darrouzs. Combefis, in his Introduction to the
"On the Essence and the Operations" of Manuel
Kalekas, analysed certain passages of Symeon's Ethical
Discourses, which speak about a substantial presence of
God in the mystical experience, and tried to give them
302
Isztvan Perzel
15
Krivochine 1971, 168-169: "[I]l manque Symon une terminologie
rigoureuse et consquente, un dveloppement logique des arguments. Plus
encore, on peut trouver parmi ses affirmations sur l'Essence des contradictions
et des divergences, apparentes au moins, qui vous droutent de prime abord."
16
Ibid. 170: "[S]ymon n'est nullement un faible d'esprit incapable de penser
consquemment, mais [] la plupart de ses " contradictions " s'expliquent par
le caractre paradoxal et antinomique du mystre chrtien qui rend si difficile,
sinon impossible, son expression en language logique et consquent, surtout
si on approche ce mystre d'une manire concrte et existentielle, comme c'-
tait le cas chez Symon."
17
Golitzin 1997, chapter "Of Participation in the Life of the Trinity," 134-140.
18
Ibid. 138-139.
an interpretation in line with official Roman Catholic
doctrine.
19
Following him Darrouzs, in his Introduction
to Symeon's Theological and Ethical Treatises, affirmed
that in Symeons's doctrine the object of the mystical
vision is the divine Substance. Moreover, Darrouzs
thought that the distinction between Substance and
Attributes plays no role in this teaching.
20
He wondered
whether Evagrios Pontikos who had taught a doctrine
of "substantial knowledge" could have influenced
Symeon either directly or indirectly.
21
It seems to me that all these scholars have grasped one
or another aspect of Symeon's doctrine. Thus, without
claiming to have arrived at the whole truth, in what fol-
lows I shall try to give a broader and more encompass-
ing analysis. I shall try to show that Symeon's teaching
contains a clear and articulate doctrine of the divine
Substance and Operations, which, although not identical
with that of the Hesychasts, is not less coherent and log-
ical. Then, in the second part of the present essay, I shall
try to demonstrate that, far from being an individual
doctrine of Symeon himself, it is derived from the asce-
tic and liturgical literature that constituted Symeon's
sources for the elaboration of his doctrine. All this said,
I find it very important to state beforehand that
Symeon's doctrine, notwithstanding all its peculiarities,
is very close to that of the Hesychasts, insofar as it
describes very similar personal experiences and defends
the same "cause": the possibility and indeed the necessi-
303
19
PG 152, 270 B-C, quoted by Jean Darrouzs, "Introduction" to Traits
thologiques et thiques, 26.
20
Jean Darrouzs, ibid., 27: "[S]'il fallait donner une dfinition dogmatique d'aprs
les expriences et les affirmations de Symon, il semble bien que non seulement
la distinction essence-attributs n'entre pas en ligne de compte, mais que la vision
est bien celle de l'essence de Dieu. Le mystique voit Dieu lui-mme dans sa Trinit
et son unit, et pas seulement " ce qui est autour de lui " ta\ peri\ Qeou=."
21 Ibid. 26, n. 2.
ty of acquiring a direct and immediate vision of the
uncreated divine light already in this life.
22
However, the
doctrinal interpretation of the experiences is different in
the two cases.
II. The theology of the divine Substance
(A) A substantial participation in God?
To begin with, one cannot ignore the fact that Saint
Symeon speaks in plain and unambiguous terms about a
participation in the divine Substance. He draws his
expression from a Scriptural source, the Second Epistle
of Saint Peter (1:4), where the Apostle says
i( / na [...] ge/ nhsqe qei/ aj koinwnoi\ fu/ sewj a)pofugo/ntej
th=j e)n tw?= ko/smw? e)n e)piqumi/a? fqora=j.
[T]hat [] ye might be partakers of the divine nature,
having escaped the corruption that is in the world
through lust.
23
It seems that Symeon understood this promise literally
and interpreted it as a real participation in the divine
Nature (fu/ sij), being identical with the divine
Substance (ou)si/a). It is this identification that he stress-
es in the following hymn, where he clearly refers to the
Biblical verse cited above (S1):
304
Isztvan Perzel
22
In this, I fully agree with the final conclusion of Archbishop Krivochine, who
writes at the end of the aforementioned study (Krivochine 1971, 170):
"Nanmoins, avec toutes ces rserves, S. Symon, avec son enseignement
existentiel sur la ou)si/a cache de Dieu et les rayons de Sa gloire qui nous illu-
minent, est bien plus prs de S. Grgoire Palamas que de ses adversaires."
23
Unless otherwise stated, translations from the Bible are according to the
King James Version.
This [that is, the fact of seeing God] will show me sim-
ilar to the Angels, or will make me even greater than
them, o my Lord.
For even though You are invisible to them in Your
Substance,
And inapproachable in Your Nature, You still definitely
appear to me, and mingle Yourself with the substance of
my nature.
For Your properties are not separated and cannot be
divided at all,
but Your Nature is Your Substance and Your Substance
Your Nature.
Thus, partaking in Your Flesh, in fact I partake in Your
Nature
and I participate truly in Your Substance,
becoming a partaker in the Divinity and even
an heir to it and being in the body I become, as I suppose,
greater than the incorporeal beings, a son of God, as
You have told.
24
This passage also shows clearly that Symeon knows
well the Cappadocian, but also the Chrysostomian, doc-
trine, according to which the Substance of God is
incomprehensible and invisible even for the heavenly
powers. However, he, who firmly believes in the real
presence of Christ in the Eucharist, interprets this as a
substantial presence of Christ's divinity in His Flesh and
Blood, the bread and the wine; so that the fact that this
Flesh and Blood mingles with Symeon's own flesh and
blood means for him that the divine Substance mingles
with his own human substance, common with the human
substance of Christ. This is also a doctrine of a mystical
imitatio Christi. In the same manner as Christ, being one
divine Person, exists in two natures, the divine and the
human, so will ourselves as unique created persons exist
305
24
Hymn VII, 23-34. Hymns I, 210.
in two natures and substances, one being ours and the
other being that of God's Spirit (S2):
O hear, all those who, just like myself, have sinned
against God,
try and run to grasp and catch intensely
by your deeds the matter of the immaterial fire
when speaking about matter, I represent to you the
divine Substance
and light up the intellectual light of your soul,
in order that you may become like gods possessing
within yourselves
the entire Glory of God in two substances,
in two natures, in two operations
in two wills, as Paul proclaims it.
For different is the will of the changing body,
and different is that of the Spirit, and different that of
my soul.
However, I am not triple, but double, as man []
25
The last hint is obviously at the will of the flesh as
opposing the will of the Spirit in Romans 7 and 8.
26
One
may remark the Christological allusions of the text: the
same terms which hold for Christ hold also for the
divinised saints, or rather, for the divinised sinners, as
Symeon puts it. Apparently, the union of the two sub-
stances, the divine and the human, in Christ is somehow
prolonged through the eucharistic communion in all the
faithful who partake in the Eucharistic communion.
Finally, the passage also contains a very clear indication of
how Symeon understands the term "Substance" in the case
of God. He represents it as the matter of the Immaterial (or
the "wood" [u( / lh] of the divine Fire
27
), that is to say, a sub-
306
Isztvan Perzel
25
Hymn XIII. 11-21. Hymnes I, 256-258.
26
This is indicated in the apparatus of Koder's and Paramelle's edition (ibid.).
strate, something that can be grasped by the spiritual sens-
es, just as sensible matter can be grasped by the corporeal
senses. Whatever the closer theological and philosophical
content of this surprising teaching may be, even from this
passage alone it becomes quite clear that the term ou) si/ a,
"Substance," represents for Symeon the immanent aspect
of the Godhead, unlike in the Hesychast and one might
also say, the Cappadocian doctrine, where it stands for
transcendence.
Another Scriptural text that Symeon understands lit-
erally, drawing from it the conclusion that he has
received in himself the divine Substance, is 1 John 4:8:
"God is love," and ibid. 12: "if we love another, God
dwelleth in us, and his love is perfected in us," together
with another verse of the same letter (1:56): "God is
light, and in Him is no darkness at all." Using these vers-
es, Symeon writes in one of his Thanksgivings (S3):
As I went once to kiss the spotless icon of the One who
gave birth to You and prostrated myself before it, Yourself,
before I stood up, appeared to me within my wretched
heart, having made it light and then I knew that I con-
sciously have You within myself. From that moment it was
not by remembering You and the things around You (tw= n
peri\ se) that I loved You, recalling You from the memories
of these things, but I was convinced in all truth to have You
in myself, You who are Love in Substance (th\ n e) nupo/ sta-
ton a) ga/ phn). For You are the true Love, o God.
28
307
27
See Deut 4:24.
28
Thank II, 265-272, Catchses III, 350-352.
Symeon uses here just another attribute (e) nupo/ statoj)
to denote the substantial and real, not accidental, pres-
ence in him of God, whom he identifies to the love he
experiences in his heart the term "heart" denoting here
the spiritual as well as the corporeal centre of the human
being. And given that God is not only love, but also
light, Symeon sees his own heart completely illuminat-
ed by the presence of the divine Light in it. Naturally,
e)nupo/statoj a)ga/ph could be translated in another way
as well, as "love in person," and this translation would
not be incorrect. However, as will be shown a little bit
later, the expression is in fact a PseudoMacarian loan
word and in the Macarian literature, where the term is
used in the same context as here, it means clearly "sub-
stantial," "in substance," and the same seems to be its
meaning in Symeon's usage.
In this passage, just as in the first text quoted, we find an
allusion to the Cappadocian doctrine of divine transcen-
dence, according to which we cannot grasp the ta\ peri\
au)to/n of God and can only guess it through "what is
around Him" (ta\ peri\ au)to/n). As is well known, the
Hesychasts interpreted this doctrine in the sense that
"those around God," that is to say, the divine Operations,
constitute the only aspect of God with which we can
enter into touch even in the mystical experience, the
very Being, or Essence, or Substance of God, His
ou)si/a, remaining hidden forever. For Symeon, howev-
er, the Cappadocian doctrine seems to hold only for
rational knowledge concerning God, so that the mystic
leaves the domain of "those around God" to enter into
direct touch with Him in his Substance.
308
Isztvan Perzel
Thus, not only does Symeon stress again and again that
in the mystical experience men partake in God's
Substance and nothing else (S4):
[W]hen we take the Spirit of our Lord and God, we become
partakers of His Divinity and Substance [],
29
and not only does he affirm that the presence of God in
the universe is substantial or hypostatic (taken indiffer-
ently in the sense of a real presence) (S5):
He is everywhere and in everything
and He fills the universe completely
with His Substance, with His Nature,
and also with His Reality
((kat' ou)si/an, kata\ fu/sin,
kaq' u(po/stasin w(sau/twj []
30
He also knows about, and formally rejects, another view,
according to which Christ would be completely tran-
scendent in His Substance, so that He would be present
in the universe only by his Operation or Power (S6):
This is why I call You and this is why I shout to You:
O You, who are above with the Father and are with us,
not as some think, by Your mere Operation,
not as many believe, by Your mere Will,
nor by Your mere Power, but also by Your Substance []
31
309
29
Eth. I. 3, 82-86. Traits thologiques et thiques I, 202.
30
Hymn XXIII, 191-194. Hymnes II, 200.
31
Hymn XLVII, 30-34. Hymnes III, 122.
Once again, one should note the Christological con-
tent of the passage. Christ is with us in His Substance
because of the hypostatic union that unites Him to the
creature. However, one should not pass without also
noticing the fact that the view rejected here strangely
resembles the one that was later to be adopted by the
Hesychasts. Alater reader of one of the manuscripts felt
this contradiction and added to this passage a long
scholion in eighteenth century katharevousa.
32
According
to the hypothesis of Johannes Koder, this scholiast might
have been Saint Nikodimos the Hagiorite.
33
The scho-
liast tries to explain that Symeon's refutation does not
concern in fact the Hesychast doctrine, but only some
pagans and heretics, who thought of God as having a
corporeal nature and imagined that He was sitting in the
heavens and ruled by His mere order and will the uni-
verse, just like an earthly king. Thus, according to the
scholiast, Symeon would say that God is everywhere
present in His Substance, but we partake only in His
Operation or Power, but never in His Substance or
Nature, which is imparticipable, a)me/qektoj. Rather
than giving a correct explanation of Symeon's words,
this scholion shows how problematic its author found
them and how he strove to harmonise them with the
Hesychast doctrine, which, by then, had long since
become the official dogma of the Orthodox Church.
310
Isztvan Perzel
32
Ibid. See the scholion's French translation on p. 123, n. 4. The scholion is
to be found in the edition of Dionysios Zagoraios (Dionysios, 122).
33
Hymnes I "Introduction," 70.
(B) A confusion between ou)si/a and u(po/stasij
We have already noted that sometimes Symeon uses
the terms ou)si/a, fu/sij, and u(po/stasij somewhat
indifferently. At two instances I quoted texts (S3 and S5
above), where u(po/stasij stands in a place where we
would expect the term ou)si/a. However, this identifica-
tion seems to work also vice versa. The following is a
striking example for Symeon's use of fu/sij and ou)si/a,
where normally one would expect the word u(po/stasij
or another similar expression meaning person (S7):
O immaculate Nature, hidden Substance,
Loveofmankind unknowable to most men,
Mercy unseen by those who lead a heedless life,
unchangeable, indivisible Substance, thriceholy,
simple and shapeless Light, without any composition,
incorporeal, incomprehensible, ungraspable to all nature,
how did you appear similar to me, how did you reveal Yourself
[to those in the darkness (Jes 9:1; Mat 4:16),]
how were You held in the hands of Your holy Mother,
how were You bound like a murderer, how did You
suffer like a criminal,
in a body, o my King, because You wanted to save me
and to lead me back to the Paradise of Glory?
34
I think there can be no doubt that the "Substance" or
"Nature," which is celebrated in this hymn and is hardly
separable from the Substance in which the faithful par-
take in the Eucharist, or from the matter/wood of the
divine Fire, is in a way to be identified with Christ.
However, what place should be assigned to this
Substance? We could suspect a monophysite teaching
311
34
Hymn XIII, 37-47. Hymnes I, 258-260.
here, according to which the divine Nature in the
Economy would be the same as the divine Hypostasis,
so that Symeon would be teaching the incarnation of
the only Nature of Christ, but this interpretation would
be strictly excluded by the many clear dyophysite
texts of Symeon, of which we have quoted one in S2.
Or we could suspect a kind of Nestorianism, which
would consider the two Substances of Christ as two
hypostases; however, our text entirely contradicts such
an interpretation, for, clearly, Symeon speaks about a
divine, eternal, incorporeal Substance, preexistent to
the Incarnation. Moreover, this Substance is called by
the divine attributes "Loveofmankind" (filanqrw-
pi/ a) and Mercy (e) / leoj), which pertain to God's sav-
ing activity in the world and which were considered
later by the Hesychasts as the names of separate
Operations. And another puzzle: why does Symeon
call this Substance or Light, which he somehow iden-
tifies with Christ, "thrice holy (trisagi/ a)," when
normally, in Byzantium, this was an attribute of the
Trinity?
Certainly, I do not claim to be able to give any defin-
itive answer to these difficult questions. However, perhaps
the following verses of another hymn by Symeon can
make us guess what the "thriceholy Substance" might
mean (S8):
[I]n the night itself and in the darkness itself
I see Christ as He fearfully opens for me the heavens,
He bends toward me and becomes visible to me
together with the Father and the Spirit in the thriceholy Light,
being one in the three and the three being in one;
anyway, they are the Light, and the Light is the three
312
Isztvan Perzel
and it illuminates my soul more than the Sun
and irradiates my darkened mind.
35
Although here Symeon does not use the term
"Substance," the "Light" and the "thriceholy" attribute
let us conclude that he speaks about the same reality as
in the previously quoted hymn (S7). There the Light was
somehow the Christ, but here Symeon teaches that the
"thriceholy Light" bears the presence of the three
Persons of the Trinity, a logical development, given the
general usage of this attribute. Thus, putting together all
the information gathered up to now, we may say that the
Substance, or Light, at hand is the immanent aspect of
God, somehow bearing the presence of the three divine
Persons together and thus identified with the presence of
the Holy Trinity in the created world, primarily in the
heart and the soul of the faithful; we may also draw the
conclusion that according to Symeon this presence has
somehow been incarnated in Christ, in the womb of the
Mother of God. If this emphatically hypothetical
interpretation is correct, we might note that, on the one
hand, as constituting the immanent aspect of God, this
Substance plays exactly the same role as the Operations
in the Hesychast doctrine, but that, on the other hand,
the Hesychasts would never say that it was this imma-
nent aspect (that is, the Operations in their case), which
became incarnate in Christ. Be it as it may, the role of
this divine principle reminds us of a concept not very
much attested in the Greekspeaking Christian world,
but all the more prominent in the theological thought of
Aramaic (Syrian) Christianity, that of the Shekhinta, the
divine Indwelling or Presence.
36
313
35
Hymn XI, 35-42. Hymnes I, 234.
36
On the history of the concept in the Aramaic-speaking world, see Sed.
(C) A counter argument against the hypothesis of a
substantial participation
Thus, from all the passages quoted (and from others
not quoted) here we can establish that Symeon taught a
substantial presence of God in the world and also a real
participation in the divine Substance in the mystical
experience, connected primarily to the participation in
the Eucharist. However, what does this mean more pre-
cisely? There are some passages which seem to be in
plain contradiction with the theory of a substantial pres-
ence. In fact, in several places Symeon says that God
transmits Himself to humankind not "in substance,"
(ou)si/#) but "in participation" (metousi/#) [S910]:
I think that the vision is seen as enveloped
together, not in substance though, but in
participation []
37
If it was in knowledge, deed, and contemplation
that God became entirely man,
it should certainly be thought, if we are to be Orthodox,
that I become entirely God by communication
with God, in awareness and consciousness, not in sub-
stance, but in participation []
38
These passages have been quoted by both Archbishop
Basil Krivochine and Hieromonk Alexander Golitzin
as proving that Symeon's thought has a contradictory
and paradoxical character and that, per consequent, the
expressions indicating a substantial participation are not
to be taken at face value.
39
However, the contradiction
314
Isztvan Perzel
37
Hymn I, 28-29; Hymnes I, 158.
38
Hymn L, 198-202; Hymnes III, 170.
seems only apparent. In my interpretation, here Symeon
does not say that the participation is not in the very
Substance of God this would be a plain denial of what
he affirms elsewhere but only that it is not in our own
substance that we become divine, or become united to
God, or see Him, but only in participation evidently in
His Substance.
40
What Symeon states here is only that
the created nature never becomes God substantially, just
as God has never become man according to His sub-
stance (but only in the Son's Person).The divinisation of
man strictly follows the pattern of the inhumanation of
God. The opposite view would lead to a pronounced
monophysitism in Christology and to sheer Gnosticism
in spirituality.
(D) Substance and Operations
However, does the presence of a doctrine of substan-
tial participation in the Divine in Symeon's writings
mean that, as Darrouzs seems to indicate,
41
he did not
know, or ignored, or rejected, any distinction between
the divine Substance and Operations, so prominent in
the Hesychast doctrine? As we have already seen above
(concerning S3) he clearly knew about, and admitted, a
distinction between the divine Substance and "those
things around it," but he seemed to give a specific inter-
pretation to this Cappadocian doctrine. Now let us see
more closely how he understood this distinction.
In fact, he exposed in many places his doctrine on the
315
39
Krivochine 1980, 206-207 (quoting both texts); Golitzin 1997, 137-138
(quoting only S10).
40
Darrouzs has clearly grasped this point: see his "Introduction" to Traits
thologiques et thiques, 26-27: "La dification reste une opration de la
grce, une communion personnelle qui n'aboutit pas une confusion des
natures. Cependant la vision est bien celle de l'essence de Dieu."
41
See his notes quoted above, in n. 18.
divine Substance and Operations, but perhaps nowhere
as clearly as in his Hymn XXII. Here, after having dwelt
at length upon the incomprehensibility and ineffability
of God, he so to say gives a warning to himself, in
God's person, in the following way (S11):
[It is better] not to scrutinise My Nature, o son of
man,
nor My Operations, those of the Holy Spirit,
how it [that is, the Spirit] becomes a Sun, how it
seems to be a star,
appearing from a distance and above the mountains,
and when it hides from your eyes,
how it causes you an inconsolable anguish and
sorrow,
and when you think that it will not appear to you any
more,
how you find it inside, somewhere in your heart,
and how it gives you unexpectedly stupefaction and
joy.
When it shows itself to you as a flame, when it looks
like splendour and fire,
do not wonder or scrutinise, it is not good for you!
Only believe that I am a Light, totally deprived of
shape.
entirely simple, not composed of anything,
indivisible by nature,
inscrutable at the same time, approachable in an
unapproachable manner.
Truly, I am seen and I show myself in My love for
men,
transforming Myself according to the capacities
of each human being; this is not something that I
316
Isztvan Perzel
undergo,
but those who see are deemed worthy to see Me in
this way.
42
I think that these verses contain an unambiguous
doctrine. They show that Symeon was fully aware of a
distinction between the concepts of divine Substance
and Operations. He was also perfectly aware of, and
accepted, the Cappadocian doctrine, according to which
the Substance of God is entirely hidden and incompre-
hensible and that it lets us guess itself only through its
Operations in the universe and, most of all, in ourselves.
Symeon states as well and in this, he again follows the
Cappadocian Fathers that these Operations are multi-
ple and variable according to our capacities, while the
Substance is absolutely one, unique, and indivisible. He
still closely follows the Cappadocian teaching when he
affirms that the divine Substance remains unchangeable,
while everybody perceives it in a different manner. But
he adds to all this a peculiar interpretation, contained in
the following lines of the poem (S12):
The virtues of the soul constitute the substrate
(u(po/keintai) as a kind of matter,
in which the divine Light of the Spirit, which envelops
them,
is also called according to the substrate of its matter
(kata\ to\ u(pokei/menon th=j u(/lhj),
43
since it has no proper name among men.
Thus, when man is seized by sorrow and weeps,
then the Spirit is also called "water," because it
cleanses
317
42
Hymn XXII, 148-165, Hymnes II, 182.
43
Father Joseph Paramelle translates these lines in the following way: "Les vertus
and united to the tears, it washes away all dirt;
when compunction quenches the anger of the heart
with the assistance of the Spirit, this is called
"meekness";
and again, when man becomes enflamed against
impiety,
this happens through the Spirit and is called "zeal."
Again, it is called "peace," "joy," and "benignity,"
since it gives all three to the one who mourns,
and it makes joy gush forth like a fountain in the
heart.
44
I think that this is a very philosophical, and not only poet-
ic, explanation of the inherent hidden unity and the apparent
multiplicity of the Divine: in Himself, that is, in His
Substance, God remains one, perfectly simple, and not com-
posed of anything. However, out of His love for mankind He
enters into composition with the many souls, personally dif-
ferent from each other, so that He is named after the com-
posite mirror images that appear in them. In this manner,
every virtue of a soul attracts the Spirit in the form of a dif-
ferent grace and it is this transfigured state of the soul, or,
rather, the act of God by which He enters into composition
with the soul, which Symeon calls the divine Operation.
Nevertheless, even this Operation receives its name from the
material element of the composition, that is, the soul's virtue,
and thus is properly ineffable in itself.
This is certainly a doctrine of distinction of the
divine Substance and its operations, but different, at
least in its philosophical content, from that of the
318
Isztvan Perzel
de l'me sont en dessous comme du bois/ et la lumire divine de l'Esprit qui
les enveloppe/ tire son nom aussi du bois sur lequel il repose" (ibid. 185).
Naturally, this translation is also correct, because of the ambivalence of the
word u(/lh. However, given the obvious technical meaning of the couplet u(/lh-
u(pokei/menon, it is hardly possible to suppose that Symeon was unaware of the
philosophical meaning of the expressions that he used.
44
Ibid. 176-189, 184.
Hesychasts. Not only is the idea of a participation in
God's Substance, a priori excluded by the teaching of
the latter, preserved by it, but we cannot speak of a real
distinction of the Substance and its Operations in the
Hesychast sense either. For Symeon, this distinction is
rather due to our perception only. According to his doc-
trine, God is, and remains forever, absolutely simple, but
men can have their own substance united to God's
through grace, on the reverse pattern of the Incarnation
of the Word, so that God can be named in the resulting
composition. If my interpretation is correct, this is a
philosophically consistent, though extremely subtle,
teaching about the divine presence in the world, the
Eucharistic communion, and the mystical experience. To
my understanding, it interprets and defends in another
way the same phenomenon which is interpreted and
defended by the Hesychasts: the ungraspable and ineffa-
ble, but entirely real presence of God in the universe and
ourselves. Thus, the two doctrines can perhaps be con-
sidered as identical in their ultimate content, but very
different in their form, and also in their philosophical
connotations.
319
III. The sources of the doctrine
(A) On Symeon's sources in general
There arises, however, the question whether this is a
very personal teaching, peculiar only to Symeon, or
whether the New Theologian takes it from some preex-
istent tradition. I think that an inquiry into Symeon's
sources permits us to answer this question. The sources
of Symeon's writings, surprisingly enough, have not
been very thoroughly studied.
45
The only patristic author
whom Symeon names explicitly is Saint Gregory the
Theologian.
46
Besides this most important source, it is
generally accepted that Symeon used the Pseudo
Macarian homilies, and Archbishop Basil Krivochine,
in his edition of the Catecheses of Symeon, mentions a
close literary parallel with a Macarian passage.
47
It is
known from Nicetas' Life of Symeon that Symeon was
acquainted with the writings of Mark the Hermit and
John Climacus.
48
Some other references to John
Chrysostom, Basil the Great, Maximus the Confessor,
and diverse saints' Lives have also been found by vari-
ous researchers. In addition, Louis Bouyer and Jean
Darrouzs mention the name of Evagrius as a possible
source of Symeon, without quoting any further evi-
dence.
49
Although this has been many times denied,
Alexander Golitzin has shown beyond any doubt that
320
Isztvan Perzel
45
For a by now ten year-old summary of the state of the research, see Turner,
45-51. Research since conducted by Hm. Alexander Golitzin has somewhat
modified the picture presented by Turner. See Golitzin 1994, 131-179.
46
See Turner, 46-49.
47
The parallel can be found in the opening section of Catechesis XXXIV. There,
Symeon paraphrases a text from the Epistula Magna (cf. Catchses III, 271 n.
2).
48
Nicetas Stethatos, Life of Saint Symeon the New Theologian 6. 28ff.
Koutsas, 64. See the discussion of John's influence on Symeon in Turner, 45-46.
49
Bouyer, 673, for Darrouzs, see above, n. 18.
Symeon had read and used PseudoDionysius.
50
I have
also gathered together further evidence supporting this
latter thesis.
51
To all this, one should add the several
lives of the saints read in the monasteries,
52
as well as all
the prayers of the liturgical cycle, which Symeon must
have well known and which must have exerted a deep
influence on him. Now let us take a look at those sources
in order to determine whether Symeon could have taken
his doctrine of the divine Substance and substantial par-
ticipation from one or some of them.
(B) Substantial participation: PseudoMacarius
As concerns Gregory the Theologian, the other
Cappadocians, and John Chrysostom, they could be
Symeon's sources for the distinction between divine
Substance and Operations, but they could hardly be at
the origin of the latter's doctrine of a substantial partici-
pation. Very different is, however, the case of
PseudoMacarius. Even a glance at the language of this
spiritual author can convince us that he must be the most
important, or one of the most important, sources of the
doctrine at hand. We have already mentioned Symeon's
synonymous usage of ou)si/a and u(po/stasij, two basic
terms that had originally meant the same thing in the
philosophical language, but which were cautiously dis-
tinguished by the Cappadocians, and, following them,
by the Second Ecumenical Council in 381. As is well
known, from that period onwards, ou)si/a meant in the
theological language "Substance," and especially the
common Substance of the divinity, while u(po/stasij
321
50
Golitzin 1994.
51
Perczel 1997.
52
See notes 1-5 of B. Krivochine in Catchses I, 424-425 and Turner, 51.
gradually acquired the meaning that we nowadays
understand by Person, and meant especially the three
divine Persons of the Trinity. However, in Pseudo
Macarius we find the earlier synonymous usage, which
is no wonder in the case of a fourthcentury author not
influenced by the Cappadocian Fathers.
53
But the lack of
distinction between ou)si/a and u(po/stasij is all the
more surprising in the case of Symeon, who wrote in a
period when this distinction was already consecrated by
a multisecular usage. This fact shows only an overall
characteristic of Symeon's thought: its faithfulness to the
spiritual authors whose teachings have inspired it.
I have also mentioned that Symeon's concept of a sub-
stantial participation in God is based on a literal inter-
pretation of a Scriptural verse, 2 Pt 1:4:
That [...] ye might be partakers of the divine nature,
having escaped the corruption that is in the world
through lust.
I have also quoted Hymn VII (S1), where Symeon based
his interpretation on an identification of the terms
Nature and Substance. Now, we find the same interpre-
tation of the same verse in PseudoMacarius (M1):
[T]hey should ask and receive a heavenly gift from the
Substance (u( po/ stasij) of His Divinity, for it is written:
"that [...] we might be partakers of the divine Nature.
54
322
Isztvan Perzel
53
As far as the controversial question of the relation between Pseudo-Macarius'
Great Letter and Gregory of Nyssa's De instituto christiano is concerned, I am
inclined to accept J. Gribomont's thesis of the latter's dependence from the for-
mer, rather than the opposite view proposed by W. Jaeger.
54
Pseudo-Macarius, Hom. 39, 9-11, Die 50 geistlichen Homilien 274.
And another passage referring to the same verse and the
same doctrine (M2):
Just as the glory of Christ, being inside, was poured
out and shone forth to His body, in the same way the
power of Christ, being inside in the saints, will on
that day flow out upon their bodies. In fact, they are
already partaking of His Substance (ou)si/a) and
Nature (fu/sij) in their intellect [...].
55
Another Macarian passage says that the Divinity
remained "substantially" in the human nature of Christ,
this being the prototype of its substantial presence in the
saints. This is in fact an exegesis of John 5:35:
He [John the Baptist] was a burning and shining
lamp.
56
Macarius' text reads as follows (M3):
As many lights and burning lamps are lighted from the fire,
but all the lamps and lights are lighted and shine from one
nature, so also the Christians are lighted and shine from
one Nature, from the divine Fire, the Son of God; they have
their lamps burning in their hearts and they are shining
before Him, being on the earth, just as He does (Zech
4:3,11,14; Rev 11:4) [...] Therefore, the Christians from
one aspect are similar to lamps with oil in them, that is, the
fruits of righteousness. But if [their lamp] is not lighted
from that of the Divinity, they are nothing. The Lord "was
the burning lamp" (John 5:35), by virtue of the Spirit of
Divinity, who abided substantially (ou) siwdw= j) in Him
and was burning His heart according to His humanity.
323
55
Hom. 15. 38, 539-547, ibid. 149-150.
56
In the King James Version: "he was a burning and a shining light."
In fact, this passage contains virtually all the elements
observed earlier in Symeon's doctrine about God's substan-
tial presence in men, and about Christ's two natures being a
prototype of the saints who live also in two natures,
because they have acquired in themselves the substantial
presence of the Spirit. Another similarity consists in the fact
that PseudoMacarius and Symeon alike constantly speak
about a kind of "mingling" of the two natures. Thus
PseudoMacarius says that when Christians partake in the
Eucharist, their souls mingle with the Holy Spirit (M4):
The prophets did not know beforehand that those who
partake in the visible bread eat spiritually the flesh of
the Lord, that the Apostles and the Christians would
receive the Paraclete [...] and be filled by the Divinity,
and that their souls would be mingled with the Holy
Spirit.
57
Symeon uses very similar terminology (S13):
O Christ, my God,
how do you entirely mingle with the grass in Your
divine Substance,
entirely in Your unbearable Light, o my indwelling
God?
How is it that, remaining unchangeable and totally
unapproachable,
You preserve unburnable the substance of the grass
and keeping it unchangeable you change it in its
entirety []?
58
324
Isztvan Perzel
57
Hom. 27, 245-250.
58
Hymn XXVIII, 159-164, Hymnes II, 306.
Of course, the terminology of mingling can be found
elsewhere as well in the Greek patristic literature (as in
Origen, Gregory of Nyssa, PseudoDionysius, and so
on) and is, as Columba Stewart has shown, even more
prominent in the Syriac literature,
59
but the presence in
the writings of both authors of an entire cluster of
themes centred on that of a substantial participation
leaves little doubt about the fact that Symeon elaborated
his doctrine on the basis of his PseudoMacarian readings.
(C) Substantial participation: the hymns of the
Byzantine Church
It is important to note that none of the elements of this
doctrine are to be found in PseudoMacarius only, so
Symeon, when he consulted this author, could well have
been convinced that he was reading there a general doctrine
of the Church. Particularly important, but also particularly
problematic, are the hymns of the Byzantine Church that
seem to suggest a doctrine similar to that of Symeon. They
are important, because there is nothing more natural than a
monk elaborating themes that he has encountered in the
church services, but also problematic, because often it is
difficult to date these hymns, meaning that the question of
anteriority is not easily decided. Moreover, the treatment of
the hymns requires special expertise in liturgical studies,
which I do not claim to possess. However, let me just men-
tion a couple of interesting parallels from this hymnologi-
cal material, without drawing farreaching conclusions.
325
59
On the terminology of "mingling" in Pseudo-Macarius, see Stewart, chapter
"Metaphors of Mixing and Blending," 170-203. See also Stewart's conclusions
on p. 203: "[S]yriac writers use mixing language with a vividness and direct-
ness which sets them quite apart from their Greek-speaking contemporaries
[] So too does Ps.-Macarius."
Astriking parallel is to be found in the morning serv-
ice sung on the second day of Christmas, the Synaxis of
the holy Mother of God. At the end of the service, dur-
ing the Praises (ai)/noi), the following troparion, attrib-
uted by the liturgical books to Andrew of Jerusalem is
sung:
Today, the invisible Nature is joined to mortal men, com-
ing forth from the Virgin. Today, the infinite Substance is
wrapped in swaddling clothes at Bethlehem. Today, God
leads the Magi by a star to worship Him, and in gold and
frankincense and myrrh they foretell His threeday bur-
ial. Therefore we sing: O Christ our God, made flesh of
the Virgin, save our souls!
60
In this text we find the same presumably archaic termi-
nology, calling Christ a Nature and a Substance, that we
have encountered in Symeon's S7 quoted above. If this
troparion was indeed composed by Andrew of Jerusalem,
that is, by Andrew of Crete (660740),
61
then it largely ante-
dates Symeon's times and could already have been a part of
the Christmas service in the tenth and eleventh centuries.
Even more difficult is the dating of another text, a
theotokion (that is, a praise of the Mother of God) sung
at the end of the midnight service canon in the Seventh
Tone. If Symeon could have read such a text, it could at
least easily have justified his theory of a participation in
the divine Substance, as well as his interpretation of 2 Pt
1:4:
Having assumed mind, soul, and the mass of the flesh
326
Isztvan Perzel
60
Menaion, 405-406. English translation by Kallistos Ware and Mother Mary
in The Festal Menaion, 293. In the translation I have changed "Essence" to
"Substance," according to the terminology used in the present study.
61
On Andrew of Crete, see ODB 92-93, Eustratiades, BHG 113-114c.
from your pure womb, God the Word appeared a man in
reality and showed that man is a partaker of the divine
Substance.
62
The reading of such texts, combined with the
PseudoMacarian spiritual teaching and other ecclesias-
tic testimonies could easily give rise to Saint Symeon's
theories that above I tried to unfold from his writings.
(D) Substance and Operations: John Climacus
Thus, the above are possible sources for the New
Theologian's doctrine of a participation in the divine
Substance. However, his peculiar interpretation of a dis-
tinction between the Substance and the Operations of
God seems to have no roots in the Macarian literature
and hitherto I could not discover its traces in the eccle-
siastic hymns. In an earlier paper I tried to demonstrate
that one of the sources that Symeon had used for the
elaboration of this doctrine was PseudoDionysius.
63
I
shall not touch upon this source now, but will present
another, even more important one, John Climacus.
Treatise 25 of John's Ladder, treating of "The destruction
of the passions by the advent of the most high Humility"
is a very curious one. It fully justifies the last statement of
John's Life, put as a foreword before the Ladder:
This new seer of God has shown his tablets written by
God, tablets containing practical [that is, moral and
ascetic] teaching from the outside, but contemplative
[that is, theological] teaching inside.
64
327
62
Oktoekhos, 327.
63
Perczel 1997, 354-357
Now, Treatise 25 begins with a definition of humility,
and this definition constitutes the very core of Symeon's
doctrine of the divine Operations in the soul (J1):
Humility is a nameless grace of the soul, which becomes
named only to those who have received it by experience.
An ineffable wealth, the very naming and transmission of
God. For It [that is, Humility] says (fhsi/ n): "learn it," not
from an angel, nor from a man (cf. Is 63, 9), or a tablet,
but "from me," that is, from my indwelling, illumination,
and operation, "that I am meek and lowly in heart"
(Mt 11:29).
65
From the grammatical point of view, the above trans-
lation corresponds to only one possible understanding of
the text. In fact, in the first reading, the interjected verb
fhsi/n does not necessarily refer to Humility as the sub-
ject, but can also refer to the Scripture, or simply to
Christ. Such is in fact the solution of the standard
English and French translations.
66
However, the syntax
of the sentence does not exclude the above reading (and
indeed, rather, suggests it) and it was definitely that of
Symeon, who understood by it that what Saint John
Climacus calls by the name "Humility," is in fact Christ
Himself, whose indwelling, or whose operation in the
soul, generates the state of humility in the latter. At least,
this was the manner in which he paraphrased the self-
same passage in his Hymn XXIV (S14):
328
Isztvan Perzel
64
The Ladder, 9.
65
The Ladder 25, 3, 117.
66
Transfiguration Monastery, 150: "for it is said"; Luibheid-Russel, 219: "He said";
Deseille, 218: "car il est dit."
Let all of us strive to find humility
this nameless grace of our souls,
which has no name, but by experience
becomes named to those who have obtained it.
Christ is meek, lowly in heart
and whoever has obtained His indwelling, knows
that he possesses humility in virtue of Him,
or, rather, that He is himself the Humility.
67
Clearly, this is a paraphrase of John Climacus' defini-
tion of Humility, making explicit what was either implic-
it in John's words, or understood only by Symeon, name-
ly, the identification of the "nameless grace" with Christ
himself. However, did Symeon only read this meaning
into the text, or was it originally meant by John? In other
words, did the New Theologian understand John
Climacus correctly? In fact, a comparison of the above
chapter of the Ladder with some others from the same
Treatise 25 perfectly justifies Symeon's interpretation.
Perhaps the clearest among those is Chapter 29 [30] (J2):
Humility is the "door" of the Kingdom, which leads in
those who approach it. And I think that the Lord was
speaking of this door when He said: whoever wants,
"shall go in and out" from this life without fear "and find
pasture" (Jn 10:9) and grass in Paradise. "All that ever
came" through another door (Jn 10:1) in the monastic
garb "are thieves and robbers" (Jn 10:8) of their own
lives.
68
So, if Humility is the door, about which Christ said
"I am the door," the identification of Humility to Christ
329
67
Hymn XXIV, 328-335, Hymnes II, 250.
68
The Ladder, 25. 29 [30], 120.
is rather plausible. John's definition of Humility (J1), as
well as its paraphrase by Symeon (S14), also contains in
a nutshell Symeon's doctrine of the nameless indwelling
of the Divine in the soul, acquiring names from the sub-
strate of its presence constituted by the virtues of the
soul. But Symeon, in his texts S1112, clearly speaks in
this context about the indwelling of the divine Nature or
Substance and about the latter's Operations. Where does
he take this doctrine from? Does John define Humility
as a Substance? Apparently he does. Interestingly
enough, although the definition of Humility does not
contain the term "Substance," a scholion interpreting the
same text
69
already explains some enigmas contained in
the definition, by an allusion to one of Aristotle's char-
acterisations of the category of ou)si/a: "a Substance
cannot be more or less that what it is."
70
Thus, the scholion
states that Humility is called a grace only indirectly,
"because of the grace that through Humility is given to
the soul." And the explanation follows: "for the names
(ai( proshgori/ai) are not susceptible of being more or
less"; finally the example adduced by the scholiast,
"men cannot be more or less men," is also identical with
the one that Aristotle used to illustrate his postulate.
Moreover, in what follows the definition of Humility,
Saint John Climacus does not fail to state that this "name-
less grace" is in fact a Substance, and he states this in
terms that clearly remind us of Symeon's expressions:
What the power and Substance of this Sun is, we
cannot say. Nevertheless, we understand its inner
Substance from its operations and properties.
71
330
Isztvan Perzel
69
The Ladder, 117, n. 1.
70
Bekker 3b 35 ff.
71
The Ladder 25. 24, 119.
And the description of the properties follows soon:
You will know and you will not be deceived seeing in
yourself the presence of this holy Substance
72
(ou)si/a)
in the abundance of an ineffable light and the inex-
pressible love for prayer. And before obtaining these
two, a heart which does not blame the others if they
fall. The precursor of all the aforementioned is a
hatred towards any kind of vanity.
It seems to me that these passages constitute some-
thing like the direct source of Symeon's doctrine on the
divine presence understood as a Substance, and on its
Operations in the soul. These texts also constitute a fur-
ther, third testimony to a tradition in the Greek Orthodox
Church, which spoke of Christ in terms of a Substance.
However, it remains still quite obscure to me precisely
how John understood this term "Substance" and how
Symeon interpreted John's expressions.
73
IV. Conclusions
Finally, all this seems to show that the history of the
Byzantine Orthodox spiritual doctrine before the great
Hesychast synthesis was far from being simple and lin-
ear. There seems to have existed a spiritual tradition,
which had its own terminology transmitted within the
monastic circles. The Hesychasts, beyond doubt, deeply
revered and used all the authors whom we have treated
331
72
The English and French translations that I have consulted translate ou)si/a
otherwise. Holy Transfiguration Monastery 155: "possession," Luibheid-Russell
223: "gift," Deseille 223: "ralit." Of the three, only the third is correct.
73
It seems appropriate to add here a note by Basile Markesinis. Upon reading
the text of the present study he draw my attention to the traditional doctrine of
Christ being "the Substance of the virtues." Unfortunately, this note came too
late for incorporating it in the above reflections.
in this inquiry, but harmonised more thoroughly these
spiritual traditions with the mainstream of Greek theo-
logical thought, represented by the Cappadocian Fathers
and John Chrysostom. In so doing they could work out
a lasting doctrinal synthesis, which prevails even now in
the Orthodox spiritual tradition.
BIBLIOGRAPHYAND ABBIREVIATIONS
A) Works by Saint Symeon the New Theologian
"The Hymns of Divine Love": Edition of Dionysios
Zagoraios:
Tou= o(si/ou Sumew\n tou= ne/ou Qeolo/gou ta\
eu(risko/mena ...
To\ de\ deu/teron me/roj perie/xei e(te/rouj lo/gouj
au) tou= dia\ sti/ xwn politikw= n pa/ nu w) feli/ mouj ...
e)kdoqe/ntaju(po\ kuri/ou Dionusi/ou Zagorai/ou,
Venice 1790 (Dionysios).
Symon le Nouveau Thologien, Hymnes IIII.
Introduction, texte critique par Johannes Koder, traduc-
tion et notes par Johannes Koder, Louis Neyrand, s. j. et
Joseph Paramelle, s. j. SC 156, 174, 196 (1969, 1971,
1973) (Hymnes).
"Catecheses and Thanksgivings": Symon le
Nouveau Thologien, Catchses IIII. Introduction,
texte critique et notes par Mgr. Basile Krivochine, tra-
duction par Joseph Paramelle, s. j. SC 96, 104, 113
(1963, 1964, 1965) (Catchses).
332
Isztvan Perzel
"Theological and Ethical Treatises": Symon le
Nouveau Thologien, Traits thologiques et thiques
III. Introduction, texte critique, traduction et notes par
Jean Darrouzs, A. A., SC 122, 129 (1966, 1967)
(Traits thologiques et thiques).
B) Editions of the Life of Saint Symeon:
First edition, from Irne Hausherr: Un grand mys-
tique byzantin: Vie de Symon le Nouveau Thologien
(9491022) par Nictas Stthatos, texte grec indit avec
introduction et notes critiques par le P. Irne Hausherr
S. I. et traduction franaise en collaboration avec le P.
Gabriel Horn S. I., Orientalia Christiana vol. XII, 45,
Rome 1928 (Hausherr 1928).
Second edition, from Panaghiotes Chrestou:
Sumew\n o( Ne/oj Qeolo/goj 19. Bi/oj tou= Sumew\n
u( po\ Nikh/ ta Sthqa/ tou, Kefa/ laia, Euxaristi/ai,
ei) sagwgh/ -kei/ menon-meta/ frasij-sxo/ lia u( po\
Panagio/tou K. Xrhstou=, kaqhghtou=
panepisthmi/ ou. Thessalonike: Paterikai Ekdoseis
"Gregorios o Palamas" 1983, 7327. (Chrestou 1983).
Third edition, with critical apparatus, from
Archimandrite Symeon Koutsas: A) rxim. Sumew/ n P.
Kou/ tsa, Nikh/ ta tou= Sthqa/tou Bi/oj kai\ politei=a
tou= e)n a(gi/oij patro\j
h(mw=n Sumew\n tou= Ne/ou Qeolo/gou. Ei)sagwgh/,
kei/meno, meta/frash, sxo/lia.
Nea Smyrne: Ekdoseis Akritas 1994 (reprint 1996)
(Koutsas).
333
C) Other editions and translations
Enchiridion symbolorum definitionum et declarationum
de rebus fidei et morum, 31
th
ed. by H. Denzinger, K.
Rahner, Barcelone Freiburg am Breisgau Rome:
Herder 1957 (DenzingerRahner).
Die 50 geistlichen Homilien des Makarios. Ed. H.
Drries, E. Klostermann, M. Krger. Patristische Texte
und Studien 4. Berlin: De Gruyter, 1964 (Die 50 geistlichen
Homilien).
Hausherr, I., La mthode d'oraison hsychaste, Orientalia
Christiana 36 (IX/2), Roma 1927 (Hausherr 1927).
Kli/mac )Iwa/nnou tou= Sinai+ /tou, kaqhgoume/nou
tou= )/Orouj Sina=. Kei/menon e)pi\ t$= ba/sei
xeirogra/fwn th=j e)n )/Aq% i(era=j monh=j (Agi/ou
Dionusi/o Ed. Sophronios the Hermit. First edition:
Constantinople 1883, second edition: Athens: "Aster"
1979 (The Ladder).
The Ladder of Divine Ascent. Saint John Climacus.
Revised Edition. Boston, MA: Holy Transfiguration
Monastery 1991 (Holy Transfiguration Monastery).
John Climacus, The Ladder of Divine Ascent. Translation
by Colm Luibheid and Norman Russell. The Classics of
Western Spirituality. New York Ramsey Toronto:
Paulist Press 1982 (Luibheid Russell).
Saint Jean Climaque, L'chelle sainte. Traduction
franaise par le P. Placide Deseille. 2me dition, revue
334
Isztvan Perzel
et corrige. Bgrolles en Mauges: Abbaye de
Bellefontaine 1987.
Mhnai===on tou== Dekembri/ou, perie/xon a(/pasan
th\n a)nh/kousan au)t%= a)kolouqi/an, meta\ th=j
prosqh/khj tou= tupikou=.
Athens: Ekdoseis "Phos" 1996 (Menaion).
The Festal Menaion, translated from the original Greek
by Mother Mary and Archimandrite (now Bishop)
Kallistos Ware, with an introduction by Archpriest
Georges Florovsky. London Boston: Faber and Faber
1969, reprint 1984 (The Festal Menaion).
) Oktw/ hxoj: ) Akolouqi/ a tw= n kuriakw= n, perie/xousa
a(/panta ta\ a)nh/konta au)t$= kata\ th\n
ta/cin th=j )Anatolikh=j )Orqodo/cou )Ekklhsi/
Thessalonike: Ekdoseis Vas. Rigopoulou 1988 (Oktoekhos).
D) Secondary literature
Bouyer, L., Histoire de la spiritualit chrtienne II, Paris
1961 (Bouyer).
Chrestou, P. Grhgori/ ou tou= Palama= Suggra/ mmata.
) Ekdi/ dontai e) pimelei/ # Panagio/tou K.
Xrhstou=, To/moj B Thessalonike: P. K. Chrestou 1966
Introduction, 9 42 (Chrestou 1966).
Id.,
Grhgori/ou tou= Palama= Suggra/mmata. To/moj
D'. Dogmatikai\ pragmatei/ai kai\ e)pistolai\
grafei=sai kata\ ta\ e)/th 1348-1358. Prologi/zei
P. K. Xrhstou=, e)kdidou=n P. K. Xrhstou=, B. D.
335
Fanourga/khj, B. S. Yeuto/gkaj, Thessalonike: P.
K. Chrestou 1988, Introduction, 9 75 (Chrestou 1988).
Eustratiades, S., ) Andre/ aj o( Krh/ thj o(
(Ierosolu/mithj. Nea Sion 29 (1934), 673688; 30
(1935) 3 20, 147 153, 209 217, 269 283, 462
477 (Eustratiades).
Fraigneau Julien, B., Les sens spirituels et la vision de
Dieu selon Symon le Nouveau Thologien, Paris:
Beauchesne 1985 (FraigneauJulien).
Golitzin, A. G., "Hierarchy versus Anarchy? Dionysius
Areopagita, Symeon the New Theologian, Nicetas
Stethatos, and their common roots in ascetical tradition."
St. Vladimir's Theological Quarterly 38/2 (1994) (Golitzin
1994).
Id., Symeon the New Theologian On the Mystical Life:
The Ethical Discourses. Vol. 3. Life, Times and Theology.
Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press 1997
(Golitzin 1997).
Gerby, Gy., "Atuds fnye" (The Light of Knowledge),
Caf Bbel 26 (1997/3) 28 (Gerby).
Grumel, V., "Nicolas II Chrysobergs et la chronologie
de la vie de Symon le Nouveau Thologien," Revue des
Etudes Byzantines 22 (1964), 253 254 (Grumel).
336
Isztvan Perzel
Hausherr, I., "Les grands courants de la spiritualit
orientale," Orientalia Christiana Periodica 1 (1935)
114 138 (Hausherr 1935).
Holl, K., Enthusiasmus und Bussgewalt beim
Griechischen Mnchtum. Eine Studie zu Symeon dem
Neuen Theologen. Leipzig 1898 (Holl).
Krivochine, B., Archbp, Dans la lumire du Christ.
Saint Symon le Nouveau Thologien, 949 1022, Vie
Spiritualit Doctrine, Chevetogne, 1980 (Krivochine
1980).
Id., "'Essence cre' et 'Essence divine' dans la thologie
spirituelle de S. Symon le Nouveau Thologien,"
Messager de l'Exarcat du Patriarche Russe en Europe
Occidentale, nos. 75 76 (19
e
anne: 1971), 151 170
(Krivochine 1971).
Meyendorff, J., Introduction l'tude de Grgoire
Palamas, Patristica Sorbonnensia, 3, Paris 1959 (English
version: A Study of Gregory Palamas, London 1964)
(Meyendorff).
Nadal Caellas, J., Gregorii Acindyni refutationes duae
operis Gregorii Palamae cui titulus Dialogus inter
orthodoxum et baarlamitam nunc primum editae
curante Juan Nadal Caellas, Corpus Christianorum
Series Graeca 31, Turnhout: Brepols Leuven: Leuven
University Press 1995, "Introduction" (Nadal 1995).
Id., "Denys l'Aropagite dans les traits de Grgoire
Akindynos," La postrit de Denys l'Aropagite en
337
Orient et en Occident. Actes du colloque international,
Paris, 21 24 septembre 1994, ed. Y. de Andia. Paris:
Institut d'tudes Augustiniennes 1997, 535 564 (Nadal
1997).
Oxford Dictionary of Byzantium. Ed. A. Kazhdan, A. M.
Talbot, T. F. Gregory, N. P. [ev~enko. New York
Oxford: Oxford University Press 1991 (ODB).
Perczel, I, "Denys l'Aropagite et Symon le Nouveau
Thologien." La postrit de Denys l'Aropagite en
Orient et en Occident. Actes du colloque international
de Paris, 29 Septembre 3 Octobre, 1994, ed. Y. de
Andia, Paris: tudes Augustiniennes 1997, 341 357
(Perczel 1997).
Sed, N., "La Shekhinta et ses amis "aramens".
Mlanges Antoine Guillaumont : Contributions l'tude
des christianismes orientaux. Geneva : Patrick Cramer
diteur, 1988, 233 242 (Sed).
Stewart, C., 'Working the Earth of the Heart' The
Messalian Controversy in History, Texts, and Language
to AD 431. Oxford: Clarendon Press 1991 (Stewart).
Trottmann, C., La vision batifique. Des disputes
scholastiques sa dfinition par Benot XII. Rome:
Ecole Franaise de Rome, Palais Farnaise 1995
(Trottmann).
Turner, H. J. M., St. Symeon the New Theologian and
Spiritual Fatherhood. Leiden York Kbenhavn
338
Isztvan Perzel
Kln: E. J. Brill 1990 (Turner).
Vlker, W., Praxis und Theoria bei Symeon den Neuen
Theologen Wiesbaden 1974 (Vlker).
339
Bibliografija objavqenih djela i prevoda
Nikona Jerusalimca i radova o Nikonu
Sa obzirom na to da Nikonu Jerusalimcu do
sada nije posve}ena nijedna monografska pub-
likacija, da je broj objavqenih wegovih djela
vrlo mali, kao {to je mali bio i broj radova
wemu posve}enih, odlu~ili smo se da svu lite-
raturu vezanu za wega samo hronolo{ki navede-
mo, bez podjele po vrstama publikacija.
Zbog toga smo se potrudili i da unesemo i
slu~ajeve u kojima se Nikon Jerusalimac iole
zna~ajnije pomiwe u sinteti~kim djelima, u
~emu }e najvjerovatnije biti propusta, kao {to
}e ih biti i kada su u pitawu zapisi ili tek-
stovi uvr{tavani u antologije i novinski tek-
stovi koji su propratili Simposion.
Radovi o Jeleni Bal{i} navo|eni su samo
ako se izri~ito odnose na wen kwièvni rad
sa~uvan u Gori~kom zborniku, jer se wena
prepiska sa Nikonom pomiwe u ve}ini istorij-
skih radova vezanih za wu, ~ime bi se ova
bibliografija suvi{e ra{irila.
Postoji nekoliko va`nih radova u rukopisu
koji nisu objavqeni, ali koje je va`no pomenuti
zbog budu}eg prou~avawa Nikona Jerusalimca.
Prvi je opis Gori~kog zbornika Svetozara
Tomi}a, kojeg je on uradio skupa sa prepisom
Zbornika, spremaju}i ga za izdawe 1940. godine.
Ovaj tekst se ~uva zajedno sa Zbornikom i tim
prepisom u Arhivu SANU. Drugi je opis
[estodnevnika iz pera Dimitrija Bogdanovi}a,
koji se nalazi u wegovoj zaostav{tini. Prilikom
pripremawa ovog zbornika, razmi{qali smo o
tome da u wemu objavimo i sve do sada napisano o
Nikonu, ukqu~uju}i i ove neobjavqene radove,
ali je to ostalo za posebnu kwigu i za budu}nost.
Bibliografija
1911.
[1.] S(vetozar) Tomi}
Hilendarska zavesa despotice Eufimije,
Nova iskra H/5 (1911), str. 148
1942.
[2.] \or|e Sp. Radoji~i}
Stari srpski kwièvnici (XIV-XVII vek),
Izdava~ko i prometno A. D. Jugoistok, Beograd,
1942, str. 3436
1949.
[3.] S(vetozar) Tomi}
O Gori~kom rukopisnom zborniku iz 1442
godine, Glasnik SAN, kwiga 1, sveska 12,
Beograd 1949, str. 181
342
1951.
[4.] \(or|e) Sp. Radoji~i} N(ikola)
Radoji~i}
Izve{taj o radu na prou~avawu starih srp-
skih rukopisnih i {tampanih kwiga kao i
drugih starina, Istoriski ~asopis 2, Beograd,
1951, str. 338348
1952.
[5.] N(ikola) Radoj~i}
Dve istovetne prepiske iz XV veka, jedna
srpska i jedna vizantiska, Glasnik SAN, kwiga
IV, sveska 1, Beograd, 1952, str. 177178
1958.
[6.] Jelena, k}i kneza Lazara
Otpisanije bogoljubno, sa srpskoslovenskog
preveo \or|e Sp. Radoji~i}, Delo 4, Beograd
1958, str. 587589
O smernoj Jeleni i wenom Otpisaniju bogo-
qubnom, Delo 4, Beograd 1958, str. 590594
1960.
[8.] \(or|e) Sp. Radoji~i}
Drei Byzantiner, altserbiche Schriftsteller des 15.
Jahrhunderts, Akten des XI. Internationalen Byzantinisten
Kongresses 1958, Mnchen 1960, str. 504507
343
Bibliografija objavqenih djela i prevoda Nikona Jerusalimca i radova o wemu
[9.] Nikon Jerusalimac
Povest o Jerusalimskim crkvama, i mestima u
pustiwama, Efratu i Jordanu i svim obli`njim tamo,
{to slu{asmo i videsmo to kazujem i hristoljubiju
va{em, u kwizi Antologija stare srpske knjièvnosti,
izbor, prevodi i obja{wewa \or|a Sp.
Radoji~i}a, Nolit Beograd, 1960, str. 184187. U
sadràju i biqe{ka Nikon Jerusalimac, str.
341342.
[10.] Jelena, k}er kneza Lazara
Otpisanije bogoljubno, u kwizi Antologija stare
srpske knjièvnosti, izbor, prevodi i obja{wewa
\or|a Sp. Radoji~i}a, Nolit Beograd, 1960, str.
188189. U sadràju i biqe{ka Jelena, k}i kneza
Lazara, str. 343.
1963.
Tri Vizantinca kao stari srpski
kwièvnici XV veka, u kwizi Tvorci i dela
stare srpske kwièvnosti, Grafi~ki zavod,
Titograd, 1963, str. 247250
1970.
[12.] Dimitrije Bogdanovi}
Gori~ki zbornik, u kwizi Istorija Crne
Gore, kwiga druga, tom drugi, Redakcija za
Istoriju Crne Gore, Titograd, 1970, str. 372380
344
1972.
[13.] \or|e Trifunovi}
Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova
"Povest o jerusalimskim crkvama i svetim mes-
tima", Kwièvna istorija V/18, Beograd, 1972,
str. 289326
1975.
[14.] Sima ]irkovi}
Metrolo{ki odlomak Gori~kog zbornika,
Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 16,
Beograd, 1975, str. 183189
[15.] Milan Ka{anin
Srpska kwièvnost u sredwem veku,
Prosveta, Beograd, 1975, str. 438443 i drugdje
1978.
Inventar rukopisa manastira Savine, u kwizi
Dejana Medakovi}a, Manastir Savina, Velika
crkva, riznica, rukopisi, Filozofski fakultet u
Beogradu Institut za istoriju umetnosti,
Beograd, 1978, str. 8996, o [estodnevniku str. 93
1980.
Istorija stare srpske kwièvnosti,
Srpska kwièvna zadruga, Beograd, 1980, o
Nikonu Jerusalimcu str. 221224 i drugdje
345
1981.
[18.] Jeromonah (Mitropolit Crnogorsko
primorski) Amfilohije (Radovi})
Sinaiti i wihov zna~aj u ìvotu Srbije
XIV i XV veka, u kwizi Manastir Ravanica
Spomenica o {estoj stogodi{wici, Manastir
Ravanica, Beograd, 1981, str. 101134, o Nikonu
Jerusalimcu str. 104 i drugdje
[19.] Ninoslava Rado{evi}
Kozmografski i geografski odlomci
Gori~kog zbornika, Zbornik radova
Vizantolo{kog instituta 20, Beograd, 1981, str.
171184+IV
[20.] Marija Ikonomu
Gori~ki zbornik poreklo, sadràj o kos-
mogoniji, Cyrillomethodianum V, Thessalonique,
1981, str. 161165
[21.] Ljiljana Juhas
Zbornici sa @ivotom Stefana Nemanje od Stefana
Prvoven~anog, Cyrillomethodianum V, Thessalonique,
1981, str. 187196
[22.] Qiqana Juhas
Prilog tuma~ewu jednog mesta u Stefanovom
@itiju Svetog Simeona, Arheografski
prilozi 3, Beograd, 1981, str. 123136
346
1982.
[23.] Jeromonah (Episkop biv{i Zahumsko
hercegova~ki) Atanasije (Jevti})
Razvoj bogoslovqa kod Srba, Teolo{ki
pogledi 3 4, Beograd, 1982, str. 81104
1983.
[24.] Jovan Dereti}
Istorija srpske kwièvnosti, Nolit,
Beograd, 1983, str. 124
1984.
Nova sredi{ta kwièvne delatnosti, u
kwizi Istorija srpskog naroda, Druga kwiga,
Srpska kwièvna zadruga, Beograd, 1984, str.
330342, o Nikonu Jerusalimcu str. 335337
1987.
[26.] Bo{ko Bojovi}
@itije Svetoga Simeona Miroto~ivoga od
Nikona Jerusalimca, Bogoslovqe 1, Beograd,
1987, str. 3746
1989.
[27.] Nenad \. Jankovi}
Astronomija u starim srpskim rukopisima,
SANU, Beograd, 1989, o Nikonu str. 1921
347
1992.
[28.] Budo Aleksi}
Gori~ki zbornik, Svetigora 3, Cetiwe, 1992,
str. 2829
[29.] Jelene Bal{i}
Otpisanije bogoqubno svome U~itequ,
Nikonu Jerusalimcu, Svetigora 3, Cetiwe, 1992,
str. 30 (bez imena prevodioca, ne radi se ni o
Radoji~i}evom ni o Trifunovi}evom prevodu)
1994.
[30.] \or|e Trifunovi}
Stara srpska kwièvnost Osnove, Filip
Vi{wi}, Beograd, 1994, str. 151 i drugdje
1995.
[31.] Bo{ko I. Bojovi}
Nikon le Hirosolymitain, Le Recueil de
Gorica, i La Vie Abrge de Saint Simon Le
Myroblyte par Nikon Le Hirosolymitain, u kwizi
L' Idologie monarchiqe dans les hagio-biographies
dynastiques du moyen age Serbe, Pontificio istituto
orientale, Roma, 1995, str. 209220, 221238 i
239300)
[32.] Milica Grkovi}
Poslanice Jelene Bal{i}, Nau~ni sastanak
slavista u Vukove dane 23/2, Beograd 1995, str.
195200
348
1996.
[33.] Od Jelene Stracimirovi} Bal{i}
Otpisanije bogoqubno, u kwizi Pisci
slovenskog sredweg veka, priredio, predgovor i
komentare napisao Vojislav D. Nik~evi}, tek-
stove preveli Dimitrije Kalezi}, Tatjana
SubotinGolubovi} i Svetozar Nikoli}, Obod,
Cetiwe, 1996, str. 230232. Komentar na strani
293. Nije nazna~en prevodilac Jeleninog teksta.
Edicija Kwièvnost Crne Gore od XII do XIX
vijeka, kwiga 2.
[34.] [Nikon Jerusalimac]
(nekoliko zapisa iz Gori~kog zbornika i
[estodnevnika), u kwizi Izdava~i, {tampari,
prepisiva~i, priredila Nade`da R. Sindik,
Obod, Cetiwe, 1996, str. 151152. Edicija
Kwièvnost Crne Gore od XII do XIX vijeka,
kwiga 4.
[35.] Gospo|a Jelena, k}i kneza Lazara
(Iz druge poslanice duhovniku Nikonu
Otpisanije bogoqubno i Testamenat), u kwizi
Pisah i potpisah autobiografske izjave sred-
weg veka, priredila Radmila Marinkovi},
Nolit, Beograd, 1996, str. 206210 Prevod
Otpisanija bogoqubnog R. Marinkovi} i tran-
skripcija testamenta. U sadràju i biqe{ka
Gospo|a Jelena, k}i kneza Lazara (oko 1368 1444),
str. 300301.
349
1997.
[36.] Nikona Jerusalimqanina
Ispovedawe vere, sa srpskoslovenskog
izvornika preveo Episkop (biv{i) Zahumsko
hercegova~ki i Primorski Atanasije (Jevti}),
Svetigora 6566, Cetiwe 1997, str. 5
1998.
[37.] E(leny) Economou
Some Observations on the Hesychast Diaspora
in the Fifteenth Century, Studi sull'Oriente
Cristiano, 2/2, Roma 1998, str. 103110
[38.] Nikona Jerusalimqanina
Ispovedawe vere, prenos na savremeni srpski
jezik Episkop (biv{i) Zahumskohercegova~ki
Atanasije (Jevti}), Vidoslov br. 13, Boì} 1998,
str. 4
1999.
[39.] (\akon) Milorad Lazi}
Isihazam srpske kwige, Prosveta, Ni{, 1999,
str. 138141, 215217, 223225 i drugdje.
[40.] Nikon Jerusalimqanin
Nikon Jeleni Bal{i} odgovara na pitawe
za{to stradaju hri{}ani od ne~astivih, sa
srpskoslovenskog Mitropolit (Crnogorsko
primorski) Amfilohije (Radovi}), Svetigora
919293, Cetiwe, 1999, str. 16
350
2000.
[41.] R. Rai~evi}
Vrijeme, ìvot i djelo Nikona Jerusalimqanina,
Dan, Podgorica, 6. septembar 2000, str. 13
[42.] Q(ubica) Boànovi}
Krug Zetske Svete Gore, Dan, Podgorica, 9.
septembar 2000, str. 12
[43.] Nikon Jerusalimac
O stawu du{e posle smrti, sa srpskosloven-
skog Mitropolit CrnogorskoAmfilohije
(Radovi}), Svetigora 99, Cetiwe 2000, str. 19
[44.] Jeromonah Jovan (]ulibrk)
Nikon Jerusalimac, izvje{taj sa simposiona,
Svetigora 99, Cetiwe 2000, str. 5758
2001.
Nikon Jerusalimac i isihasti~ko predawe, u
kwizi Sveti Grigorije Palama u istoriji i
sada{wosti, Duhovna akademija Svetog Vasilija
Ostro{kog, Srbiwe 2001, str. 151160
2002.
[46.] Svetlana Tomin
Otpisanije bogoqubno Jelene Bal{i}.
Prilog shvatawu autorskog na~ela u sredw-
evekovnoj kwièvnosti, Nau~ni sastanak sla-
vista u Vukove dane 30/2, Beograd, 2002, str. 7382
351
[47.] Episkop biv{i Zahumskohercegova~ki
Atanasije (Jevti})
Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanina,
Svetigora 125126, Cetiwe, 2002, str. 3841
[48.] Iguman Jovan Puri}
Troji~na terminologija Ispovedawa vere
Nikona Jerusalimca, Hri{}anska misao 58,
BeogradVaqevoSrbiwe, 2002, str. 1214
Tragovi êtvrtog vaseqenskog sabora kod
Nikona Jerusalimca, u kwizi Cetiwska
bogoslovija 19922002, Cetiwska bogoslovija,
Cetiwe, 2002, str. 413418
[50.] Ieromonah Ioann (ûlibrk)
Vlinie dogmatov êtvertogo Vselenskogo
sobora na Nikona Ierusalimskogo, u kwizi
1550 let Halkidonskomu soboru, Minska
duhovna akademi, @irovi~i, 2002, str. 7-12
352
I The Holy Mountain of Zeta Circle
The Situation and Spiritual Condition of the Church
of Jerusalem in XV
th
Century
by Archimandrite Macarios Mavroyannakis
The life of Jerusalem Patriarchate was always based on keep-
ing the sacred places and maintaining the liturgical life. In XV
century, when the Serbian monk Nikon lived there, the Jerusalem
Patriarchate was experiencing a very difficult period. At the end
of XIII century the Holy Land was conquered by Mamelukes, the
Egyptian sultans, who were hostile to Christians: at that time they
tried to turn the Church of Resurrection into a mosque. After the
fall of Constantinople, there were no longer pilgrims coming and
the Church was in the extreme poverty. Under such conditions the
patriarchs Dorotheos, Theophilos II, Joakimos and Theophanes II
were active trying to protect the Church from a false union with
Rome on the council in Florence. The patriarchate of Jerusalem
was represented by Mark of Ephesus, who did not sign the union
and in 1443, on a local synod held in Jerusalem, the council of
Florence was condemned by the patriarchs of Alexandria,
Antiochia, Jerusalem and the metropolitan of Cesarea of
Cappadocia condemned the council of Florence. It was also con-
demned by the patriarchs of Jerusalem who took part in the syn-
ods in Constantinople held in 1450 and 1482/84. Mamelukes took
advantage of the fall of Constantinople and the council of
Florence to destroy many sacred places and Latins took advantage
to expand their domination in the Holy Land where they had had
only a monastery on Zion and the right to pray in the Church of
Resurrection. At that time the learned monks Athanasios, Maximos
and Joakimos lived on Sinai professing faith in the most difficult
times. Sinai and the Patriarchate of Jerusalem keep many
Slavonic manuscripts that confirm the presence of Serbs in the
Holy Land and the oldest monastic centres. The spirit of resistance
and struggle that inspired Nikon of Jerusalem to continue with his
accomplishments and keep the orthodox dogmas and true faith
was in fact the Spirit of the Church of Christ which has witnessed
the eternal and liberating force of the faith for two thousand years.
The Foundations of the Nemanji Dynasty in Holy Land
by Vidosava Nedomaki
The significance of the Serbian foundations in the Holy Land
far exceeds the frames of the State of Nemanjic dynasty as they
largely contributed to the development of the orthodox countries'
monasticism at the source of Christianity. Since Stevan Nemanja,
the great donor of the orthodox monasteries and churches that had
already existed in the Holy Land, through Rastko Nemanjic - Saint
Sava, the founder of the Serbian endowment tradition in the Holy
Land, up to the last members of Nemanjic dynasty, many testi-
monies, written and built, talk about this significance. The great-
est attention in this paper was paid to the monastery of St
Archangel Michael and Gabriel in Jerusalem, the foundation of
King Milutin, which was the centre of Serbian monasticism for
centuries.
The Ecliastical Situation in Zeta in the Time of Nikon of Jerusalem
by Momilo Spremi
The church life circumstance in Zeta were always specific since
the orthodox and roman-catholic monks lived together especially on
the coast. In such environment, in the middle of XV century, Nikon
of Jerusalem lived and worked: he was a monk- hesychast, an excel-
lent expert in biblical texts, deeply devoted to the long Christian tra-
dition, a learned priest who searched for the confirmation of his
thoughts in the ancientness and authority of clergy. He composed
the "Sestodnevnik" (Hexaemeron) kept in the monastery Savina, as
well as the famous Goricki zbornik (Gorica Anthology) of 1441/42,
wherein he proved himself as a good connoisseur of delicate theo-
logical problems, especially the patriarchal tradition. His appear-
ance was a testimony of the presence of the Byzantine hesychastic
movement in Zeta of the late Middle Ages. He was a spiritual father
of Jelena Balsic, the daughter of Prince Lazar, who renewed the
church of Saint George on Gorica, an island on the lake of Skadar
(Brezovica or Beska) and raised a new church, dedicated to
Theotokos. She turned these churches into an orthodox spiritual
centre where the ecclesiastics connected with the Nemanjic dynasty
tradition and Serbian church were active. As it seemed, Nikon took
the great schyma and he was the same person, Nikandar of
Jerusalem who composed the Jelena's will on 25th November 1442.
356
Summaries
Nikon of Jerusalem lived and worked in the immediate
vicinity of Latins. It was the time of the simultaneous expansion
of Roman Catholicism and the Venetian power. Having occu-
pied Kotor and Ulcinj, Venice also conquered Budva and
Drivast , and then Bar in 1443. Thus Venice acquired the entire
coast from Kotor to the river Bojana. The most significant
Roman Catholic prelate was the Bishop of Kotor, Marin
Kontarini of Venice (1429-1453). He argued about the jurisdic-
tion over the Roman Catholic churches in Serbia with the
Archbishop of Bar who was more inclined to the Serbian side
and even cooperated with the dukes of the despot Djuradj
Brankovic. As a follower of the Pope Eugene IV (1431-1447),
Marin Kontarini attended the synod in Florence in 1439, after
which the union winds were felt in Zeta. While the orthodox
metropolitans were moving from one place to another, the
union prelates of the Greek and Albanian origin came to
Preciste of Krajina. The fiercest resistance to expansion of
Roman Catholicism was offered by the inhabitants of Grbalj
and the former territory of Metohija of St. Michael on
Prevlaka. Their uprisings were crushed in blood and the
Serbian Orthodox church lost a number of its believers but it
withdrew before Roman Catholicism just to some degree. Even
the case of Nikon of Jerusalem showed that the two Christian
perspectives, the Eastern and Western ones, co-existed in Zeta.
Holy Mountain of Zeta: Spiritual Sense and Meaning
by Hierodeacon Nikodim (Bogosavljevi)
The foundation of statehood, culture and spirituality of Zeta
were laid down by three holy monks: Simeon The Myrhbearer,
Sava and Simon. Oriented to the Christ's grave and the East as the
source of monasticism, Saint Sava steered Zeta's ship of salvation
to that direction. All the same, the spirit of Mount Athos cherished
by Saint Sava and his followers grew and strengthened in time so
as to magnetize a part of Sveta Gora (Mount Athos) to its side.
Therefore in the zenith of Zeta, the monastic culture and spiritu-
ality were born. This happened in the central region of the
medieval Zeta, during the rule of Balsic family, on the coasts of
Skadar Lake, by establishment of Zeta's Sveta Gora, which will be
embodied in the personality of Nikon of Jerusalem as a spiritual
flower with the most opulent blossoms.
357
Summaries
Dioptra by Phillip Monotrop in Mediaeval Serbia
by Tatjana Subotin - Golubovi
In the middle of XV century, in the circle of monks - Sinaits
(Paroria), Dioptra by Phillip Monotrop was translated. This work,
written at the end of XI century, was accepted by Serbs, which is
confirmed by the manuscript 72 (dating from the third fourth of
XIV century, the monastery of Holy Trinity in Pljevlja). Dioptra
was a popular monastic reading selection in Byzantium. The
author of Dioptra is considered a precursor of hesychastic tradi-
tion and for that reason his works were translated into the Slav
languages among monks - hesychasts as an appropriate reading
selection that helped the understanding and accepting of the isi-
hastic movement ideas. Considering numerous citations of spiritu-
al fathers, Phillip's work may be considered a kind of anthology -
selection of texts wherein it is possible to find answers to many
questions of interest for the medieval man. Proportionally, a large
number of Slav transcriptions (approx. 170 known by now) testify
the great popularity of Dioptra among Slavs. Dioptra was
undoubtedly brought to Serbia by refugees from Bulgaria and seri-
ous research is still to be undertaken to show to what extent it
influenced the development of the Serbian literature of the end of
XIV century and the first half of XV century.
Deak Andreja - Contemporary of Nikon of Jerusalem
by Irena padijer
In the first half of XV century, just before the final fall of the
Serbian states in front of the attacks of Ottoman Turks, literature
and art were in their last great bloom. In the Balsics state, Nikon
of Jerusalem and Jelena Balsic were not only parties to one unusu-
al correspondence, but also the representatives of the supreme spir-
ituality of the time. Also in the states of Lazarevics and Brankovics
there were several literary men. This time attention is paid to one
them - Andrej, a writer of Zbornik (Anthology) kept in the Church-
Historic and Archeological Institute of Sofia (Bulgaria) under
number 182. Insufficiently known in the domestic science, this clerk
and the codex he wrote represent a significant testimony on spiri-
tual interests and literary tastes of the time and may serve for some
more complex analysis of the cultural environment in the wider
region of the Serbian countries in the first half of XV century.
358
Summaries
II Nikon and Jelena Circle
The Will of Jelena Bali
by Duan Sindik
A transcript of the will of Jelena Balsic (Jelena Hranic after
her second marriage in 1411) who died in 1442, is kept in the
Historical Archives of Dubrovnik, and it was published several
times. This time the text is presented with commentary including
the explanation how and when it was written. There is Jelena's
original wish (known from other documents) to spend her last
years of her life on the territory of Dubrovnik and to be buried in
an orthodox church to be built out of the town ramparts. Since the
Senate of Dubrovnik did not approve construction of the church,
Jelena returned to Zeta, the territory of her first husband Djurad
Stracimirovic Balsic. Along with the will, the documents repre-
senting a logical whole are also published.
The Hexaemeron of Nikon in the Manuscript No 21 of the
Monastery of Savina - the work On the Creation of the
World by Severian of Gavalla in Serbian-slavionic Translation
by Ninoslava Radoevi
The manuscript No. 21 of the monastery Savina includes
Sestodnev (Six Day Book) transcribed by Nikon of Jerusalem in
1440. It is a translation of the Greek work on world creation by
Severian from Gavala (IV,V century). This Serbian-Slavic transla-
tion is most probably from XIV century.
The Codicology of Gorica Anthology
by Nadeda Sindik
This paper presents a codicologic description of Goricki
zbornik (Gorica Anthology) of 1441/42 kept in the Archives of the
Serbian Academy of Sciences and Arts. Information include the
condition of volumes (tetrads), dated present binding, new opin-
ions related to the end of Nikon's third epistle and Jelena's record
on the book donated to the monastery in Gorica, as well as the
later record on the inner side of the back cover. According to the
contents, presented are the typological characteristics of Zbornik
(Anthology) which is characterized as a reference book, personal
359
Summaries
encyclopedia of a noble woman, who besides interests in the then
science, theology and church issues, wished to determine the
Eastern, orthodox orientation in the border region with the Latin
West.
360
Summaries
The Gorica Anthology in the Context of XIV-XV Century South-
Slavic Anthologies for Aristocracy
by Nina Gagova
Among the South-Slav rulers' anthologies of XIV and XV cen-
turies, Goricki zbornik (Gorica Anthology) represents a unique
case of a manuscript written in relation to the foundation of a
monastery and probably in relation to the monasticism of its
founder. The sources confirm that Bulgarian and especially
Serbian rulers paid a great attention to spiritual guidance, but
there is no document except Zbornik that confirm any such rela-
tionship. Nikon's third epistle to Jelena and especially its first part
is the most interesting for studying the writer's concept and
sources, as well as the patroness' participation in the creation of
Zbornik (Anthology). The texts included by Nikon were typical for
compositions ordered by emperors and for literary men close to the
court in the Byzantine tradition. Parts of similar texts are also
included in the anthologies related to other members of the South-
Slav elite; to that effect, it is a precious testimony of the South-Slav
aristocracy's efforts to imitate the Byzantine elite, or more precise-
ly the elite of Constantinople. From Zbornik it is not possible to
conclude whether Jelena was admitted to the monastic order - its
structure is not like the structure of usual reading texts in the
women's monasteries. In the South-Slav literature similar is
Bdinski zbornik, composed in 1360 at the order of Anne, the queen
of Vidin, and in the Byzantine tradition there was an anthology pre-
pared for admitting the daughter of the emperor Isaac II, the Angel
Teodora, to the monastic order. Finally, in relation to the book that
has recently attracted attention, Bogorodicnik (The Book of Poems
about the Virgin) written by the monk Arsenije in the first fourth of
XV century, per order of Mara Crnojevic, probably intended for the
monastery Kom on Skadar Lake. The future research will probably
identify more testimonies of the rich spiritual life in Zeta's Sveta
gora of XV century.
The Apocryphe on Melchizedek in the Manuscript of Gorica Anthology
by Tomislav Jovanovi
A letter of Melhiosedek is one of the rare preserved transcrip-
tions of apocrypha from the cycle on Abraham. Unlike another vari-
361
Summaries
ant of the apocrypha, the transcriptions in Goricki zbornik (Gorica
Anthology) have a special kind of lyricism. Unfortunately, the tran-
scription from Goricki zbornik was not preserved in whole and there
is one part missing at the end of the book.
III The Nikons Theology Circle
The Theological Structure of the Hexaemeron Anthology of
Nikon of Jerusalem in the Monastery of Savina from 1439/40
by Deacon Milorad Lazi
The theological structure of Zbornik with uneven composition,
such as Sestodnev (Hexameron) by Nikon of Jerusalem, is not
arbitrarily composed. In this anthology, ascetic and theological
study on a prayer represents a general tendency of the hesychas-
tic tradition that the orthodox principles are included in the mys-
tical-ascetic experience. According to the conceptual and themat-
ic ability of composing monastic-ascetic anthologies , Nikon of
Jerusalem was an exceptional creative personality in the Serbian
theology of the first half of XV century. In our study of the theo-
logical structure of this anthology, we are interested in contem-
plating the organic structure of this hesychastic anthology
because of its spiritual composition, didactic plan and its method-
icalness and rhytmicity of texts that come one after another by
order, forming a kind of circular motion of the spiritual life on the
axis of prayer or hesychia, with application and understanding of
all aspects of ascetic theory and practice.
The Confession of Faith of Nikon of Jerusalem
by The Former Bishop of Zahumlje and Herzegovina Atanasije Jevti
On pages 271b-272a of Goricki zbornik (Gorica Anthology)
there is most probably Nikon's authentic professing of faith. Why
did this experienced old man and priest include it in the antholo-
gy? Although the danger to orthodox believers was coming from
Latins, the Roman-Catholicism, we believe that Nikon of
Jerusalem saw Islam as a threat since he presented the faith in
Holy Trinity not mentioning the question of the Christ's birth and
proceeding) of the Holy Ghost and emphasizing the faith in Holy
Trinity, which is an exceptional sign of Christianity, and to that effect
he emphasized the faith in Holy Trinity versus the confined Islamic
362
Summaries
monotheism. He says that he was baptized in the name of the Holy
Trinity, in the name of the Father, Son and the Holy Ghost and that
perfection only existed in the Holy Trinity, which indirectly means
that there is no such thing in Islam. We believe that staretz Nikon of
Jerusalem could not leave anything better to his spiritual daughter
Jelena at the end of Gorica Anthology, a book rich in orthodox the-
ology and orthodox hesychastic spirituality than this brief and sum-
marized confession of faith in the Holy Trinity, in the name of which
she was baptized and to which she should dedicate her entire spiri-
tual, monastic life: to thank, pray to, celebrate and respect the Holy
Trinity as her God forever.
The Trinitarian Terminology in the Confession
of Faith of Nikon of Jerusalem
by Protosingelos Jovan Puri
Confession of faith of Nikon of Jerusalem, a short document at
the end of Goricki zbornik (Gorica Anthology), has its source in
the liturgical documents of the Church. As such Nikon's creativity
has a source in the experienced mistery of the Holy Trinity, which
in the life of Christ, principally by baptism and Eucharist, but also
by the entire liturgical circle, becomes closer to a Christian than
his own breathing.
Similar faith was professed by the Serbian Saint Sava in his
Zicka beseda (Sermon of Zica), and he also established the Serbian-
Jerusalem connection from which Nikon originated. Finally, the trin-
ity terminology of theological books was defined in theological dis-
cussions, for which Saint Basil the Great certainly had the greatest
merit: he experienced and described the Holy Trinity in the same way
as Nikon of Jerusalem - as a union, kinonia.
Christs and Theothokos likeness of Man and the Human
Condition after Death According to Nikon of Jerusalem
by Metropolitan of Montenegro and Litteral Amfilohije Radovi
The text is based on the interpretation of two excerpts from
Goricki zbornik (Gorica Anthology), for which the author pre-
sumes to be the works of Nikon - the Prayer to the Virgin Mary and
Answer on the state of soul after the death. The biblical and theo-
logical word represents an internal rhythm of his thought and
experiment and therefore it is difficult to understand what in his
363
Summaries
scriptures is his own and what is biblical of theological. His anthro-
pology is based on the Revelation, knowledge of natural sciences of
that time and desert experiment of the orthodox east ascetics which
he conferred but also experimentally experienced.
In the prayer to the Mother of God, the final and poetically
inspired text of Goricki zbornik, the man was perceived through the
mystery of the Son of God - through Theotokology, Nikon is indicat-
ing to theanthropology as an infinite measure of anthropology. The
second text is his authentic explanation of the liturgical custom of
giving thirds, ninths and fortieths for the deceased. First Nikon relat-
ed this custom to the decomposition of the human body after the
death and also to the human conceiving in the womb, and then refer-
ring to Saint Macarios, to the path of soul after the death. Since Saint
Macarios, the explanation is given for the fate of unchristened chil-
dren's souls.
In both texts, the mystery of Eucharist reveals the secret of the
man's body and indicates to the organization of human nature, its
state in its transition from death into immortality, from time into
the eschatons' way of existence.
Saint Symeon the New Theologian and the Theology
of the Divine Substance
by Istvan Perczel
Several scientists noticed one surprising element in the mysti-
cal theology of Saint Simeon, the new theologian. In fact he talks
about "essential togetherness" with God or "taking divine being as
a communion". This seems to be contradictory to the traditional
opinion that originates from the medieval time and according to
which Saint Simeon was the direct forerunner of the hesychastic
learning on divine energies. In this paper I shall try to offer a cau-
tious answer to this confusing phenomenon and expose it to criti-
cism of the persons present. The elements of this cautious answer
are the following:
1. Saint Simeon really talked on essential communion and par-
ticipation in the divine being. This cannot be a matter of discussion.
2. At the same time Saint Simeon was utterly aware of the
Cappadocians' learning on the difference between the divine
essence and divine effects (energies) However, he interprets this
learning in his own way, different from hesychastic interpretation
that prevailed later in XIV century. 3. Learning of Saint Simeon was
Summaries
364
based on his views on the Eucharistic communion wherein the unity
of God and man was achieved through the Christ's divinity and
being as a man. 4. This teaching, which is different from the hesy-
chastic teaching by its expression and thus by the main streams of
the later orthodox theology, seems to cover the same spiritual real-
ity. Therefore, although it is useless to assign to Saint Simeon the
concepts that had never been his, we believe that we are entitled to
talk on the internal compatibility of these two teachings.

I Okruènie zetskoy Svtoy Gor
Arhimandrit Makariy (Mavroyanakis) - Obstotelstva i
duhovna obstanovka v ìzni Ierusalimskoy cerkvi XV v.
@izn Ierusalimskoy Patriar{ii vsegda obosnov-
valas na ohrane svennh mest i sohranenii
liturgi~eskoy ìzni. V XV veke, vo vrem, kogda na ee
prostranstve prebval serbskiy monah Nikon, ona pro-
hodila ~erez o~en tèly period. V konce trinadcatogo
veka Svtu Zeml zahvatili Mamelki, egipetskie sul-
tan, kotore po-vraèski otnosilis k hristianam:
sna~ala oni poptats prevratit Hram Voskreseni v
me~et. Posle poraèni Carigrada prekraats pri-
hod poklonnikov, i Cerkov ìvet v krayney bede. V
takih uslovih rabotali patriarhi Dorofey, Feofil II,
Yoakim, Feofan II i Grigoriy, kotore dol`n bli
zaiat Cerkov ot lo`nogo soedineni s Rimom na
Firentinskom soboru. Ierusalimsku Patriar{i pred-
stavlal Marko Efeskiy, kotory ne podpisal obedine-
nie, a v 1443 godu, na mestnom saboru v Ierusalime, patri-
arhi aleksandriyskiy, antiohiyskiy, ierusalimskiy i mit-
ropolit Kesarey Kapadokiyskiy osudili danny sabor.
Patriarhi ierusalimskie u~astvovali v Caregradskih
sobranih v 1450 i 1482/84 godah, kotore takè ih osudili.
Poraèniem Cargrada i Firentinskim saborom vospol-
zovamis Mamekki dl togo, ~tob razru{it mnoèstvo
svtn, a Latini dl togo, ~tob ras{irit sboe vlinie
v Svtoy Zemle, v kotoroy do teh por oni imeli tolko
monastr na Sione i pravo poklonits v Hrame
Voskreseni. V to vrem na Sinae ìvut uvaàeme mon-
ahi Afanasiy, Maksim i Yoakim, kotore v trudney{ie
vremena zanimats bogosloviem. Sinay i Ierusalimska
Patriar{i hrant mnoèstvo slavanskih rukopisey,
kotore vlts podtver`deniem, osobenno serbskogo
prisustvi v Svtoy Zemle i na starey{ih centrah ìzni
monahov. Duh soprotivleni i borb, kotory
vdohnovll Nikona Ierusalimeca k prodolèni pod-
367
rezme
vigov i sohraneni pravoslavnh dogmatov i istinnoy
ver, vlets na samom dele Duhom Cerkvi Hristovoy,
kotora neizmenemo svidetelstvuet o beskone~nosti i
osvobo`daey sil ver na protènii uè dvuh ts~
let.
Vidosava Nedoma~ki - Zaveanie Nemani~ey
v Svtoy Zemle
Zna~enie, kotoroe imet serbskie zadu`bin v Svtoy
Zemle, daleko prevoshodt predel gosudarstva dinastii
Nemani~, tak kak oni v bol{om razmere pomogli razvitie
mona{estva pravoslavnh stran na isto~nike hristianst-
va. Ot Stefana Nemani, velikogo pokrovitel uè
suestvuih monastrey i cerkvey v Svatoy Zemle v
XII veke, Rastka Nemani~a - Svtogo Sav, u~reditel
serbskogo zadu`binstva v ney, vplot do poslednih
Nemani~ey, imets mnogo~islenne svidetelctva,
napisanne i postroenne, ob tom zna~enii.
Bol{e vsego vnimani v nastoem ot~ete posveno
monastr Svtogo Arhangela Mihaila i Gavrila v
Ierusalime, zadu`bine Korol Milutina, kotory na
protènii mnoèstva vekov bl centrom serbskogo
mona{estva.
Mom~ilo Spremi~ - Cerkovne obstotelstva v Zete pri
Nikone Ierusalimce
Cerkovne obstotelstva v Zete vsegda bli speci-
fi~eskimi, tak kak, osobenno na pobreè, vmeste ìli
pravoslavne i katoliki. V takoy srede v seredine XV
veka rabotal Nikon Ierusalimec, monah-isihast, horo{iy
znakot biblieyskih tekstov, gluboko predanny hristian-
skoy vekovoy tradicii, uvaàemy duhovnik, kotory
iskal podtver`deni svoih msley v drevnosti i
avtoritete cerkovh otcov. On sostavil [estodnevnik
kotory hranits v monastre Savina, a takè i izvest-
368
rezme
ny Gori~kiy sbornik iz 1441/42 goda, v kotorom on
vskazals v ka~estve horo{ego znakota tona~ay{ih
teologi~eskih problem, osobenno patrioti~eskogo
predani. Ego li~nost vlets svidetelstvom pris-
ustvi vizantiyskogo isihazma v Zete v pozdnem srednem
veke. On bl duhovnikom Elen Bal{i~, do~eri knz
Lazar, kotora vozobnovila cerkov Svtogo Geogi na
skadarskom ostrove Gorica (Brezovica ili Be{ka) i
soorudila novu cerkov, posvennu Bogorodice. Ona
ih prevratila v pravoslavny duhovny centr, v kotorom
rabotali duhovniki, svznane s tradiciey Nemani~a, i s
tradicey serbskoy cerkvi. Kak to po vsemu vgldit,
Nikon vzl veliku shimu, i on vlets licom, odi-
nakovm s Nikandrom Ierusalimecom, kotory 25 nobr
1442 goda sostavil zaveanie Elen.
Nikon Ierusalimec ìl i rabotal v neposredstvennom
okruènii rimln. to blo vrem odnovremennogo
ras{ireni katolicizma i vlasti veneciancev. Posle
zavoevani gorodov Kotor i Ulcin, Veneci v 1442 godu
pokorila i goroda Budva i Drivast, a v 1443 i Bar. Takim
obrazom ona kontrolivala sovokupnoe pobereè ot
Kotora do peki Bona. Samm zana~itelnm
katoli~eskim prelatom bl kotorskiy katoli~eskiy
episkop venecianec Martin Kontarini (1429-1453). On
vdvinul spor po risdikcii nad katoli~eskimi cerk-
vami v Serbii s katoli~eskim arhiepiskopom barskim,
kotory bl bol{e na serbskoy storone, i daè sotrud-
niàl s voevodami despota Dùradà Brankovi~. Budu~i
storonnikom pap Evgeni IV (1431-1447), Marin
Kontarini prisustvoval na sobranii v Firence v 1439
godu, posle kotorogo uniatskie vetr mo`no vblo ou-
tit i v Zete. Vo vrem, kogda pravoslavne Mitropolit
peresellis iz odnogo mesta v drugoe, v Pre~istu
Krayinsku prihodili uniatskie prelat gre~eskogo i
albanskogo proisho`deni. Samoe bol{oe soprotivlenie
ras{ireni katolicizma okazali ìteli g. Grbal i
bv{ey sobstvennosti Metohii Svtogo Mihaila na polu-
ostrove Prevlaka. Ih vosstani podavlen korov, a
369
rezme
Serbska pravoslavna cerkov poterla ~ast svoih
veruh, no vse-taki ona tolko ~asti~no otstupila pered
katolicizmom. Slu~ay Nikona Ierusalimeca daè
pokazvaet, ~to dva hristianskie mirovozzreni, vsto~noe
i zapadnoe, suestvovali v Zete rdom drug s drugom.
Ierodkon Nikodim (Bogosavlevi~) - Zetska Svta
Gora - Duhovny smsl i soderànie
Fundament gosudarstva, kultur i duhovnosti Zet
postavili tri svte monaha: Simeon Miroto~ivy, Sava
i Simon. Polnost orientirovan k Mogile Gospodney i k
vostoku, kak k isto~niku mona{estva, Svtoy Sava tuda è
povernul i lodku spaseni Zetskoy eparhii. Takè, ìzn
Svtogo Sav i ego naslednikov na Svtoy Gore vozrasta-
la, tak ~to so vremenem ona stala takoy, ~to hvatilo sil
vzt k sebe v obti ~ast Svtoy Gor. Potomu v ee
zenite v Zete proizo{lo formirovanie mona{eskoy
kultur i duhovnosti. to slu~its v sredinnoy oblasti
srednovekovoy Zet, vo vrem Bal{i~a, na beregah ozera
Skadar, ro`deniem Zetskoy Svtoy Gor, kotora v
li~nosti i literaturnom i bogoslovskom tvor~estve
Nikona Ierusalimeca budet imet svoy cvetuiy i samy
uspe{ny duhovny cvetok i plod.
Tatna Subotin-Golubovi~ - Dioptra Filipa Monotropa v
srednevekovoy Serbii
V sredine XIV veka, v okruènii monahov sinaitov
(v Parorii) perevedena Dioptra Filippa Monotropa. to
proizvedenie, napisannoe v konce XI veka, o~en bstro
blo vospinto v serbskoy srede, o ~em svidetelstbuet
rukopis nmr 72 (iz tretey ~etverti XV veka)
monastr Svtoy Troic v g. Plevl. Dioptra v Vizantii
bla populrnm mona{eskim tekstom. Avtor Dioptr
s~itaets odnim iz pred{estvennikov isihazma, tak ~to
to vlets odnoy iz pri~in, po kotorm ego proizvede-
nie blo perevedeno na slavnskiy zk v srede monahov-
370
rezme
isihastov, v ka~estve sootvetstvuego teksta, pomo-
gaego v ponimanii i printii idey dvi`deni isihaz-
ma. Tak kak proizvedenie soderìt mnoèstvo citat
svth otcov, proizvedenie Filippa mo`no rassmatrivat
kak svoego roda antologi vbor tekstov, v kotorh
mo`no nayti otvet na mnoèstvo voprosov, kotorh
interecut srednevekovnogo ~eloveka. Sorazmerno
bol{oy populrnosti Dioptr v slavnskih perepi-
sannh kopiy (okolo 170, kak izvestno do sih por) svide-
telstvuet o bol{oy populrnosti Dioptr v slavnskoy
srede. Dioptra, nesomenno, popala v Serbi vmeste s
beèncami iz Bolgarii, a nam tolko predstot issle-
dovani, kotore pokaùt, v kakoy mere ona vlila na
razvitie serbskoy literaturi konca XIVi pervoy polov-
in XV vekov.
Irena [padier - Diak Andrey - sovremennik Nikona
Ierusalimca
V pervoy polovine XV veka, pered okon~atelnm
poraèniem serbskih stran pered atakami Turkov-osman-
ov, v literature i iskusstve prishodit poslednee krupnoe
procvetanie. V gosudarstve Bal{i~a Nikon Ierusalimec
i Elena Bal{i~ ne vlts tolko u~astnikami
neob~aynoy perepisiki, no i predstavitelmi vsokoy
duhovnosti togo vremeni. V gosudarstve Lazarevi~ey i
Brankovi~ey takè rabotaet rd lic, uvlekaihs lit-
eraturoy. M obratim svoe vnimanie na odnogo iz nih -
dika Andre, napisav{ego Sbornik iz 1425 goda, kotory
hranits v Cerkovnoistori~eskom i arheologi~eskom
institute v Sofii (Bolgari) za nmerom 182.
Nedostato~no izvestny v ote~estvennoy nauke, danny
pisec i kodeks, kotory on napisal, predstavlt soboy
svidetelstvo o duhovnh uvle~enih i literaturnom
vkuse vremeni, i ih mo`no ispolzovat dl komleknogo
obzora kulturnoy obstanovki v {irokoy oblasti serbskih
gosudarstv v pervoy polovine XV veka.
371
rezme
II Okruènie Nikona i Elen
Du{an I. Sindik - Zaveanie Elen Bal{i~
Zaveanie Elen Bal{i~ ot 1441 goda, posle vhoda
zamu` Hrani~, skon~av{eys v 1442 godu, sohraneno v kopii
v Istori~eskom arhive v g. Dubrovnik, a publikovano ono
neskolko raz. M zdes peredali komentariy s obsne-
niem ego pobleni i mestu pobleni. Pod~erkuto per-
vona~alnoe èlanie Elen (izvestnoe iz drugih dokumen-
tov), o tom, ~tob poslednie god svoey ìzni ona provela
na territorii Republiki Dubrovnik, i ~tob ona bla
pohoronena v pravoslavnoy cerkvi, kotora dol`na bt
postroena vne gorodskih sten. Tak kak Senat Dubrovnika ne
razre{il stroitelstvo, ona vernulas v Zetu, na terri-
tori svoego pervogo supruga Dùrdà II Stratimirovi~a
Bali~a. Vmeste s zaveaniem publikuts dokument,
kotore predstavlt soboy logi~eskoe celoe.
Ninoslava Rado{evi~ - Sbornik [estodneva Nikona v
rukopisi monastr Savvina XXI - rukopis o sozdanii
mira Severiana episkopa Gaval v serbskoslavanskom
pervode
Rukops nmer 21 monastr Savine soderìt [estdnev,
kotory perepisan Nikonom Ierusalimecom v 1440 godu.
Zdes re~ idet o perevode s gre~eskogo proizvodeni O
stvorenii mira Severina iz Gaval (IV/V veka). Danny
serbo-slavnskiy perevod povils verotnnoee vsego v
XIV veke.
Nade`da Sindik - Kodikologi Sbornika Goric
V rabote peredano kodikologi~eskoe opisanie Gori-
~eskogo sbornika iz 1441/42 godov, kotory hranits v
Arhive Serbskoy akademii nauk i iskustva. Zdes peredano
sostonie tetradok (tetradey), privedena data teper{eney
obvzki, priveden nove mneni v svzi s koncom tretey
372
rezme
poslannic Nikona i zapisey Elen o podarke knige
monastre v Gorice, a takè i o zapisi, vnesennoy pozè,
na vnutrenney storone zadney oblo`ki. Na osnovanii
soderàni, uto~nen tipologi~eskie svoystva Sbornika,
kotory s~itaets posobiem, li~noy nciklopediey odnoy
dvornki, kotora, nardu s interesom k togda{nim
naukam, teologii i cerkovnoy problemaiki, svoey cel
postavila i opredelenie vosto~noy, pravoslavnoy orien-
tirovki v rayonah, sosednu latiskomu Zapadu.
Nina Gagova - Sbornik Goric v kontekste
`noslavnskh Sbornikov praviteley XIV i XV v.
Sredi goslavskih sbornikov praviteley XIVi XVbekov,
Gori~ki sbornik predstavlet soboy edinstvenny slu~ay
rukopisi, poviv{eys v svzi s ustroystvom monastr i
verotno s mona{estvom ego ktitora. Isto~niki
podtveràt, ~to bolgarskie, a osobenno serbskie
praviteli, bol{oe vnimanie obraali na duhovnoe
pravlenie, no ni iz odnogo takogo otno{eni dl na ne
ostalos napisannogo dokumenta, podobnogo dannomu
Sborniku. Tret poslannica Nikona Elene, a osobenno ee
perva ~ast vlets interesney{ey dl izu~eni kon-
cepcii so~ineni i isto~nikov, a takè i u~asti
zakazav{ey pisanie Sbornika v ego sostavlenii. Tekst,
kotore vkl~il Nikon, vlts tipi~nmi dl
so~ineiy, kotore v vizantiyskoy tradicii svzan s
zakazami carey i s predstavitelmi literatur, blizkimi
k prestolu. âsti podobnh tekstov nahodits i v vizan-
tiyskoy tradicii svzan s zakazami carey i s predstavi-
telmi literatur, blizkimi k prestolu. âsti podobnh
tekstov nahodts i v sbornikah, svzannh s drugimi pred-
stavitelmi `noslavnskih dvorn. V takom smsle, on
vlets dragocennm svidetelstvom usiliy `no-
slavnskoy aristrokratii upodobits vizantiyskoy,
to~noee caregradskoy. Iz Sbornika m ne moèm sdelat
vvod o tom, prinla li Elena mona{estvo, ego struktura
ne vlets podobnoy ob~nm knigam dl ~teni v
373
rezme
ènskih monastrh. V `noslavnskoy literature
podobnm emu vlets Bdinski Sbornik, sostavlenny v
1360 godu, po zakazu vidinskoy caric Ann, a v vizan-
tiyskoy tradicii odin takoy sbornik bl podgotovlen dl
printi mona{estva do~eri car Isaaka II angela,
Feodor. Nakonec, on svzan s knigoy, na kotoru nedavno
obraeno vnimanie, s Bogorodi~nikom, napisannm
ieromonahom Arseniem v pervoy ~tverti XV veka po
zakazu Mar Crnoyevi~a, verotno prednazna~ennm
takè dl monastr na Skadre Kom. Buduie izu~eni,
navernoe, opredelt ee bol{e svidetelstv bogatstva
duhovnoy ìzni v Zetskoy Svtoy Gore XV veka.
Tomislav Yovanovi~ - Apokrif o Melhisedeke v
rukopisi Sbornika Goric
Slovo o Melihisedeke otnosits k redkim sohrannm
perepisannm pamtnikam apokrifam iz cikla ob Avraame.
V otli~ie ot odnogo inogo varianta dannogo apokrifa,
perepisannoe v Gori~kom sbornike imeet osoby vid liriz-
ma. K soàleni, tekst, perepisanny iz Gori~kogo sborni-
ka, ne sohranen v celom, pri konce ne hvataet odnoy ~asti.
III Okruènie bogoslovi Nikona
Dkon Milorad Lazi~ - Bogoslovska struktura Sbornika
[estodneva Nikona Ierusalimca monastr Savvin iz
1439-1440 g.
Bogoslovska struktura sbornika nepostonnogo sostava,
takogo è, kak [estidnev Nikona Ierusalimeca, s
neproizvolnoy kompoziciey. V nastoem antologi-
~eskom sbornike, asketi~eskoe bogoslovskoe u~enie o
molitve, sootvetsvuee u~eni Svtogo Otca, pred-
stalli soboy obu tendenci isihazma, ~tob
osnovne pravoslavne princip nahodilis v misti~no-
asketi~eskom opte. Po ideynoy i temati~eskoy sposob-
nosti kompozicii mona{eskih podviìn~eskih sbornikov,
374
rezme
Nikon Ierusalimec v serbskom bogoslovii pervoy polov-
in XV veka bl iskl~itelnoy tvor~eskoy li~nost.
V na{ih rassomtrenih bogoslovskoy struktur sbornika,
nas interesuet poptka rassmotreni organi~eskoy struk-
tur dannogo isihasti~eskogo sbornika, a imenno ego
mslennoy duhovnoy kompozicii, didakti~eskogo plana i
ego metodi~nosti, a takè i ritmizacii tekstov, kotore
raspolagats po pordku, formiruemu svoego roda
dviènie po okru`nosti duhovnoy ìzni na osi molitv,
sootvetstvenno bezmolvi, s ispolzovaniem i ponimaniem
vseh aspektov podvi`ni~eskoy teorii i praktiki.
Episkop bv{iy Zahumsko-Gercegovinskiy Afanasiy
(Yevti~) - Veroispovedanie Nikona Ierasalimca
Na listah Gormi~kogo Sbornika 271b-272a nahodits sud
po vsemu, autenti~noe ispovedanie ver Nikona. Po~emu
optny i duhovnik vkl~il ego v sbornik? Hot
pravoslavnm ugroàla opasnost ot Rimln, katolikov,
m vse-taki s~itaem, ~to, skoree vsego Nikon Ierusalimec
imel v vidu Islam, tak kak on veru izlagaet v Svtu
Troicu, a ne dotragivaets voprosa ro`deni Sna i isho-
da Svtogo Duha, tolko vdelet veru v Svtu Troicu, a
to iskl~itelno vlets znakom hristianstva. On v
tom smsle pod~erkivaet veru v Troicu, naprotiv uzokgo
odnoboèstva islamskogo. On govorit o tom, ~to on kreen
v Svtu Troicu, vo Im Ih Otca, Sna i Svtogo Duha
i ~to tolko v Svtoy Troice est sover{enstvo, a to
osobenno zna~it, ~to togo net v Islame. M s~item, ~to i
duhovnik Nikon starec Ierusalimec svoey duhovnoy do~eri
Elene ne mog ostavit ni~ego lu~{ego v konce Gori~kogo
sbornika, knigi, kotora redko bogata i pravoslavnoy
teologiey i pravoslavnoy isihasti~eskoy duhovnost,
~em to korotkoe ispovedanie ver v Svtu Troicu, v
Kotoru ona kreena i Kotoroy ona dol`na sovokupnu
svo duhovnu i mona{esku ìzn posvtit: ~tob
Troice Sv{tey{ey vsegda blagodarit, pet, spravlt i
uvaàt kak Boga svoego vo veki.
375
rezme
Protosingel Yovan Puri~ - Troi~na terminologi
Veroispovedani Nikona Ierusalimca
Ispovedanie ver Nikona Ierusalimeca, korotkoe so~ine-
nie v konce Gori~eskogo sbornika, imeet svoy isto~nik v
liturgi~eskih so~inenih Cerkvi. Kak takovo, tvor~estvo
Nikona imeet nastoiy isto~nik v doìv{ey tayne
Svtoy Troic, kotora, ìzn vo Hriste, pre`de vsego
kreeniiem i evharistiey, no i sovokupm krugom
bogosluèni, dl hristianina stanovits bliè sob-
stvennogo dhani.
V svoey ì~koy besede Svtoy Sava Serbskiy podobno
ispovedal veru, a on postavil fundament i serb-
skoierusalimskoy svzi, iz pereda~i opta kotoroy Nikon
na{el svoi isto~niki. Nakonec, terminologi, svznna s
Troicey v bogosluàih knigah opredelena v bogo-
slovskih rassmotrenih. Bol{ie zaslugi v bogosluàih
knigah opredelena v bogoslovskih rassmotrenih. Bol{ie
zaslugi v otno{enii k tomu prinadleàt Svtomu
Vasili Velikomu, kotory vosprinl, i opisal Svtu
Troicu takè kak i Nikon Ierusalimec v ka~estve
obedineni, kinonii.
Mitropolit êrnogorsko-Primorskiy Amfilohiy
(Radovi~) - Hristoobrazie i Bogorodi~noobrazie i
sostonie ~eloveka posle smerti po otcu Nikonu
Ierusalimcu
Tekst obosnovvaets na tolkovani dvuh otrkov iz
Gori~eskogo sbornika, dl kotorh avtor predpolagaet,
~to oni vlts proizvedeniem Nikona - Molitv
Bogorodice i Otvetov o sostonii du{i posle smerti.
Bibleyska svto ot~a re~ predstavlt soboy vnu-
treniy ritm ego msli i opta, tak ~to trudno opredelit,
~to v ego proizvedenii vlets li~no ego, a ~to bib-
lieyskoe i svto ot~ee. Ego antropologi obosnovvaets
na Otkrovenii, poznanii estesvennh nauk svoego vremeni,
i na pustnnom ksperimente podvi`nika pravoslavhogo
376
rezme
Vostoka, kotorogo on perenostit, no i doìvaet optom.
V Molitve Bogomateri, v zakon~ivaem i poti~eskom
tekste Gori~eskogo sbornika, ~elovek rassmotren v tayne
Bogo~eloveka - ~erez Teotokologi. Nikon nam pokaz-
vaet na teantropologi v ka~estve bezmernoy mer
antropologii. Vtoroy tekst vlets, kak nam kaèts,
autenti~nm obsneniem bogoslu`benogo ob~a prove-
deni tretih, debth i sorokovh pokoyniku. Nikon
sna~ala svzvaet danny ob~ay s razloèniem tela
~eloveka posle smerti, a takè i s ego formirovaniem v
matke, a potom, sslas na Svtogo Makari, i s putem
du{i posle smerti. Ot Svtogo Makari on beret obosno-
vanie sudb du{ nekreenh detey.
V oboy h tekstah, tayna tela Hristova, Evharistii, nam
raskrvaet i taynu tela ~elove~eskoy natur, ee
sostonie na perehode iz smerti v bessmertie, iz vremeni v
sposob suestvovani eshatona.
I{tvan Percel - Svtoy Simeon Novy Bogoslov i
bogoslovie suestva Boì
Neskolko u~enh zametilo odin udivitelny lement v
misti~eskom bogoslovii Svtogo Simeona Novoga
Bogoslova. Na samom dele, on govorit o btynomu
sovmeeni s Bogom ili o pri~astii boìm
suestvom. to nahodits kak budto v sereznom razno-
glasii s tradicionnm mneniem, kotoroe proishodit iz
serednego veka i po kotoromu Svtoy Simeon bl prmm
pred{astvennikom isihasti~ekogo u~en o boìh
deystvih ili nergih. V moey rabote, poprobu pre-
dostavit o~en vnimatelny otvet na go k kritike
prisustvuih. lement dannogo vnimatelnogo otveta
sleduie: 1. Svtoy Simeon v pravdu govoril pro btiy-
noe sovmeenie i u~astie v boèm suestve. to ne
moèt bt predmetom spora. 2. V to è vrem, Svtoy
Simeon bl polnost oznakomlen s u~enem Kapado-
kiycev o riznice me`du boèm sut i blìh deystviy
(nergi). No, on dannoe u~astie tolkuet posvoemu,
377
rezme
razli~no ot isihasti~eskogo tolkovani, kotoroe stanet
osnovnm pozè, v ~etrnadcatom veke. 3. U~ene Svtogo
Simeona obosnovvaets na ego rassmotrenie evharisti-
~eskogo sovmeeni, v kotorom edinstvo Boga i ~eloveka
osuestvleno ~erez boèstvo i ~elove~estvo Hristovo. 4.
Dannoe u~ene, kotoroe po svoemu vraèni razli~aets
ot isihasti~eskogo u~en, a tem samm i ot glavh
napravleniy pravoslavnoy teologii pozè, kaàets
odnoy i toy è duhovnoy realnosti. Tak ~to, hot
bespoleznm vlets pripisvanie Svtomu Simeonu
koncept, kotore nikogda ne bli ego, m s~itaem, ~to u
nas est pravo govorit pro vnutrennee soglasovanie dan-
nh dvuh u~eniy.
IMENSKI INDEKS
A
Abel, F. M. (Abel, F. M.) 58, 59
Avgustin Blaèni 295
Avraam praotac 17, 224, 227, 233, 361, 374
Agaton, Sveti 248
Adam, 170, 177, 178, 183, 184, 238, 239
Ajcetmiler, R. (Aitzetmller, R.) 170
Akindin, Grigorije 296, 385
Aleksandar (Golicin), jeromonah 300, 318, 334
Aleksi}, Budimir
Amun Sveti, 242
Amfilohije (Radovi}), Mitropolit Crnogorsko-
primorski 8, 11-13, 16, 18-20, 23, 26, 27, 34, 94, 121, 128,
190, 279, 294, 344, 348, 349, 363, 376
Ana, carica Vidinska 216-218, 361, 373
Anastasije Sinait, Sveti 259
Angelov, B. 226
Andia I. De (Andia, Y. de) 336
Andreja, dijak 7, 15, 25, 137, 142-147, 358, 371
Andrej Kritski (=Jerusalimski), Sveti 143, 324,
Andronik Paleolog, car 296
An|eli 180, 303
Antim Grk, 62
Antonije, Vaseqenski Patrijarh 37
Antonije Veliki, Sveti 130, 242
Apostoli, Sveti 288, 322
Aristotel 131, 170, 328
Arseniije, jeromonah 16, 201, 218, 361, 373
Arseniije, Mitropolit Kesarije Kapadokijske 38
Arhangeli Sveti, 24, 42, 48, 50-54, 56, 57, 59, 62-65, 68,
69, 95, 258
Arhilupus, Nikola de 101
Atanasije Veliki, Sveti 208, 248, 266, 277
Atanasije (Jevti}), Episkop biv{i Zahumsko-
Hercegova~ki 8, 14, 16, 17, 24, 239, 255, 275, 345, 348,
350, 362, 375
Atanasije Sinait 14
Atanasije, jeromonah 42
Atanasije, monah 33, 361, 365
Atanasovski, V. 52
Ahmed I 61
B
Bajazit I. 96, 264
Bajazit II. Mehmed-beg 264, 266
Bal{a III. 74-77, 85, 87, 88
Bal{i}, \ur|e 51, 133
Bal{i}, \ur|e II. Stracimirovi} 77, 85, 90, 132, 139,
151, 158, 202, 259, 260, 359, 372
Bal{i} (=Lazarevi}), Jelena 7, 11, 14-18, 20, 24, 25, 28,
5, 54, 73, 75, 85-90, 92-95, 97, 108, 117, 118, 121, 132, 133,
137, 139, 146, 151-155, 157-164, 172, 186-188, 190, 192-194,
196, 201-204, 206-211, 213, 215-217, 229, 255, 256, 259-262,
264, 266, 281, 283, 286, 339, 341, 342, 346-349, 356, 359,
362, 369, 371, 372, 373, 375
Bal{i}i, 111, 112, 117, 118, 138
Beker (Bekker) 328
Bek, Hans Georg (Beck, Hans Georg) 124
Bernard, Biskup 106
Bog 67, 157, 159, 162, 173, 175-179, 183, 184, 207, 211, 223,
224, 226, 227, 244, 247, 250, 256, 257, 260, 263, 265, 271,
274, 276, 277, 285, 288, 295-297, 300, 302, 303, 305-308,
310, 312-317, 320, 322, 365
- Duh Sveti 38, 179, 180, 213, 255, 265, 288, 304, 314, 316,
322
- Isus Hristos 34, 35, 38, 42, 142, 162, 172, 174, 176, 180,
181, 193, 196, 213, 223, 224, 229, 233, 239, 240, 243, 255,
265, 269, 272, 282, 284, 285, 288, 289, 304, 305, 308, 310,
311, 313, 317, 321, 322, 325-327, 329, 362, 363, 365, 375, 377
- Otac 180
- Trojica Sveta 2, 23, 24, 127, 152, 159, 162, 180, 255-257,
263-266, 270-272, 274, 278, 280, 310, 311, 358, 362, 363,
370, 375, 376, 377
Bogdanovi}, Dimitrije 70, 94, 124, 128, 131, 139, 172,
185, 190, 202, 203, 238, 340, 342-345
380
Imenski indeks
Bogorodica 18, 35, 69, 73, 90, 92, 96, 99, 103, 107, 108,
114, 133, 13, 153, 154, 158, 161, 192, 201, 203, 213, 219, 220,
259, 262, 279, 282-284, 286, 287, 309-311, 324, 333, 356,
361, 363, 364, 376
Boànovi}, Qubica 349
Boì}, Ivan 76, 78, 81, 83, 85, 87, 94, 101, 103, 104
Bojovi}, Bo{ko 16, 187, 190, 197, 202, 345, 346
Bolica 105
Brajko 105
Brankovi}, Vuk 51
Brankovi}, \ur|e 51, 7, 75-79, 83, 84, 89, 90, 99-102, 113,
156, 157, 204, 369
Brankovi}, Mara 51
Brankovi}i 137
Bratota 105
Buje, Luis (Bouyer, Louis) 318, 333
V
Vaiqe, S. (Vailh, S.) 52, 54, 58-62, 70
Valentin, J. (Valentini, J.) 77
Varlaam, Sveti 213
Varsanufije, Sveti 248
Vasila, vojvoda 62
Vasilije Veliki, Sveti 169-171, 175, 180, 213, 215, 239,
240, 243, 247, 266, 269, 276, 318, 363, 376
Vasilije (Krivo{ein), Arhiepiskop Briselski 300,
313, 318, 335
Vasilije Ostro{ki, Sveti 34, 349
Vasiqev, V. 129
Vasiqev, Qupka 139
Vensen, H. (Vincent, H.) 58, 59, 69
Vincent, Mario 83
Vi{wi}, Filip 346
Vladislav Gramatik 144, 259
Vladislav , knez 96-98, 153, 160, 161
Vladimir Ruski, Sveti 334
Vlatko 96, 153, 154
Vlatkovi}, Ivan (Vlatchovich, Iuan) 165
Vlaho, sveti 89, 164
381
Imenski indeks
Volska, V. (Wolska, W.) 171
Vukovi}, Boìdar 12, 19, 26
Vukovi}, \ura| 78
Vuk~i}-Kosa~a, Stefan 85, 88, 90, 96-98, 155, 159, 163,
164, 261
Vuk~i}, Hrvoje 87
Vu~eti}, A. 50, 52
G
Gavrilo Arhangel, Sveti 45, 47, 48, 65, 356, 368
Gavrilo (Stefanovi}-Venclovi}) 171
Gavrilo, iguman 54
Gavrilovi}, A. 61
Gagova, Nina Georgijevna 16, 25, 201, 218, 219, 361, 373
Galen 131
Genadije, arhimandrit 54
Genadije, "Arhiepiskop Carigradski" 248, 266
Genadije I, Patrijarh Carigradski 266
Genadije Sholarije, Sveti 42, 266
Georgije Velikomu~enik, Sveti 46, 59, 90, 91, 96, 114,
153, 154, 160, 161, 204, 298, 356, 369
Gerard, M. (Geerard, M.) 168
Gerebi (Gerby, Gy) 334
German, Patrijarh Jerusalimski 60
Glumac, Du{an 47, 64
Godunov, Boris, car 55
Go{ev Ivan, protojerej 141
Gregori, T. F, (Gregory, T. F.) 336
Grigorije Bogoslov, Sveti 130, 134, 213, 266, 318, 319
Grigorije Gorwa~ki, Sveti 41
Grigorije (Milenkovi}), monah 19
Grigorije Niski, Sveti 131, 169, 176, 239, 240, 320, 322
Grigorije Palama, Sveti 19, 29, 241, 244, 295, 296, 299,
300, 302, 331, 349
Grigorije IV, Patrijarh Jerusalimski 33, 40, 258, 263,
367
Grigorije Sinait, Sveti 9, 114, 123, 124, 128, 138, 140,
205, 241, 242, 244, 247, 248, 253, 259
Grigorije Camblak 50, 140, 144
382
Imenski indeks
Grkovi}, Milica 346
Gruji}, Radoslav, protojerej 228
Grumel, A. (Grumel, A.) 124, 295, 334
D
Dabinovi}, A. 79
David, Mitropolit Crnogorsko-Primorski 84
David, pisar 139
David, car 59, 290
Davidov, Dinko 56, 64
Dagron, G. (Dagron, G.) 224
Danilo II, Arhiepiskop Pe}ki, Sveti 48, 60, 145, 205
Danilo, Mitropolit Efeski 36, 40
Dani~i}, \uro 46-48
Daruz, @an (Darrouzes, Jean) 301, 313, 318, 331
Dencinger (Denzinger, H.) 296, 297, 332
Dereti}, Jovan 345
Deris, H. (Drries, H.) 332
Despina 96
Dijadoh Foti~ki 245, 247, 259
Dimitrijevi}, Stevan M, protojerej 55, 56, 64
Dini}, M. 51, 102, 104
Diodor I, Patrijarh Jerusalimski 12
Dionisije Areopagit 42, 263, 319, 323, 334
Dionisije Zagoreos, 308, 330
Dragutin, kraq 205
Dru{ko, Anton 105
Domentijan, jeromonah 46
Dorotej, Patrijarh Jerusalimski 33, 36-39, 355, 367
Dositej, Patrijarh Jerusalimski 39, 57, 58, 62, 63
Dragojlovi}, D. 171
Dubak, Budimir 11, 20, 23
Duj~ev, Ivan 218
Du{an, car Stefan Uro{ IV, 49-51, 215, 216
Du{man, Pavle, unijatski nadbiskup 106
\
\oze, \or|o de (Goze, Georgio de) 163
383
Imenski indeks
\or|evi}, Tihomir 47, 55, 68, 69
\or|o, Sigismondo de (Georgio, Sigismondo de) 164
\uri}, V. 103
E
Eva 177, 178, 184
Evagrije Pontijski 243, 245, 301, 318
Evgenije, Arhiepiskop Sinajski 41
Evgenije IV, papa 38, 74, 80, 82, 83, 100, 357, 369
Ekspertiko, Johane (Expertico, Johane) 165
Empedokle sa Sicilije 131
Epifanije Kiparski, Sveti 213
Esebeg 51
@
@efarevi}, Hristifor 64
Z
Zakarija, Koja 88
Zaharija Prorok 321
Zvezdi}, Nik{a (Nicolaum de Stella) 152, 163, 164
Zelinger, J. (Zellinger, J.) 167-169, 172, 177, 180
Zinon, car 208
Zosima, monah 36, 37
I
Ivan Grozni, car 66
Ivanova, Klementina 144, 145
Iv{i}, Stjepan 226
Ikonomova, A. 140
Ikonomu, Marija 187, 344
Ilarion, Sveti 34
Ilarion, Episkop Zetski 113
Ilarion Meglenski, Sveti 143, 247
Ilarion (Ruvarac), arhimandrit 51
Ilija Tesvi}anin, Sveti 47, 130, 208
384
Imenski indeks
Isaija (Antonovi}), Mitropolit Kru{edolski 56
Isaija Prorok 273
Isaija, kalu|er 102
Isaija, starac 263
Isaak II. Angel, car 201, 218, 361, 373
Isaak Sirin, Sveti 218, 245, 259
Isat Andrija, zlatar 194
J
Jagi}, Vatroslav 49, 172, 225
Jankovi}, M. 85, 107
Jankovi}, Nenad \. 345
Januarije, Sveti 12
Jacimirski, A. I. 225
Jevstatije Nikejski 216
Jevstatije Prevla~ki, Sveti 113
Jevtimije Veliki, Sveti 34
Jeger, V. (Jaeger, W.) 320
Jelena, vojvotkiwa, k}i Bal{e III. 97, 261
Jelena, knegiwa 98
Jelena, carica 212
Jelena (=monahiwa Evgenija), carica Du{anova 215
Jefimija (= Jelena), monahiwa pjesnikiwa 132, 186,
340
Jefrem, Patrijarh Srpski, Sveti 114
Jefrem Sirin 169, 247, 259
Jeftimije, Mitropolit Zetski 84, 85, 101
Jeftimije, Patrijarh Trnovski, Sveti 29, 143
Jiri~ek, Konstantin 49-52, 54, 158
Joakim, jeromonah 42
Joakim, monah 33, 205, 355, 367
Joakim, Patrijarh Jerusalimski 33, 37-39, 355, 367
Joanikije, starac 217
Joanikije (Mi}ovi}), Episkop Budimqansko-nik{i}ki 19
Joanikije, Patrijarh Srpski 47
Josaf, Sveti, carevi} 213
Jov, Pravedni Sveti 134
Jovan XXII, papa 298
Jovan, kalu|er 96, 152, 154, 159, 160, 165
385
Imenski indeks
Jovan Aleksandar 205 216, 218
Jovan Asen II, 205
Jovan Bogoslov, Sveti 46, 321
Jovan Damaskin, Sveti 34, 35, 59, 143, 266, 275
Jovan Egzarh 169, 170
Jovan Zlatousti (=Hrizostom) 16, 127, 143, 168-170,
172, 180, 213-215, 217, 239, 240, 318, 319, 330
Jovan Zonara 212
Jovan Kri}anin, unijatski nadbiskup 107
Jovan Kantakuzin 296
Jovan Krstiteq, Sveti 54, 65, 67, 212, 321
Jovan Lestvi~nik (=Sinajski) 123, 130, 133, 139, 242,
245, 318, 325, 325-329, 332, 333
Jovan VIII. Paleolog 82
Jovan (Puri}), protosin|el 8, 17, 26, 269, 350, 363, 375
Jovan Rilski, Sveti 143, 144
Jovan Stojkovi}, Dubrov~anin 14, 83
Jovan Stracimir, car 216, 217
Jovan (]ulibrk), jeromonah 3, 11, 23, 26, 339, 349, 350
Jovanovi}, Tomislav 8, 17, 25, 26, 213, 361, 374
Jovanovi}-Stip~evi}, Biqana 188
Jorga, Nikola (Jorga, N.) 78, 158
Josif Vrijenije 36
Josif, Mitropolit Halkidonski 40, 103
Julijan Otpadnik 211
Juhas-Georgijevski, Qiqana 187, 344
K
Ka`dan, A. (Kazhdan, A.) 167, 336
Kalezi}, Dimitrije 347
Kalinik, monah 125
Kalistos, Arhiepiskop 55, 59
Kalistos, arhimandrit 47, 48
Kalist, monah 37
Kalist (Ware), Episkop Dioklitijski 324, 333
Kalist Ksantopul, Sveti 242
Kalu|erovi}, Petar 100
Kalu|erovi}, Stefan 103
Kapadokijci 293, 315, 319, 320, 330, 364, 377
386
Imenski indeks
Karadòva, D. 140
Kasijan Rimqanin, Sveti 247, 295
Katarina Sinajska, Sveta 28, 69
Katarina, prva èna Sandaqa Hrani}a 87
Katarina, unuka Jelene Bal{i} 96
Katelina 153, 154, 160, 161
Ka{anin, Milan 94, 343
Kvirin, Fran~esko 77
Keln, E. J. (Kln, E. J.) 337
Ke~evi}, Andrija 80
Kiril Aleksandrijski, Sveti 248
Kiril Jerusalimski, Sveti 248
Kiselkov, Vasil 144
Kliment Ohridski, Sveti 143, 144
Klosterman, E. (Klostermann, E.) 332
Kobqak, N. A. 226
Kova~evi}, Boìdar 186
Kova~evi}-Koji}, D. 101
Kova~evi}, Mirko 12, 23, 24
Kovjeni}, R. 193
Koder, Johanes (Koder, Johannes) 308
Kozma Etolski, Sveti 290
Kozma Vestitor 143
Kozma Indikoplov 171, 172
Konstantin Veliki, Sveti 211
Konstantin Kostene~ki 216
Konstantin Filosof 140, 144, 177, 178, 258
Kontarini Marin, biskup kotorski 73, 74, 79-80, 83,
99, 100, 102, 105, 357, 369
Korebejnikov, Trifon 54
Krasnoselcev, N. 70
Kreger, M. (Krger, M.) 332
Krstaji}, Slavko 20
Kukuqevi} 229
L
Lazar Kosovski, Sveti 28, 51, 53, 54, 65, 73, 75, 85, 89,
94, 97, 114, 128, 137, 138, 152, 158, 159, 188, 202, 236, 259,
260, 264, 341, 342, 347, 356, 369
387
Imenski indeks
Lazarevi}, Mara 85
Lazarevi}, Olivera 96, 153, 260
Lazarevi}i 13, 137, 257
Lazi}, |akon Milorad 5, 8, 187, 190, 195, 198, 237, 253,
348, 361, 374
Lewin, Vladimir Uqanov 69
Leonid (Kavelin), arhimandrit 46, 48, 51, 53-55, 59-61
Libhajd, Kolm (Luibheid, Colm) 326, 329
Luka Jevan|elist, Sveti 79
Lukarevi}, Jakov (Luccari, G. P.) 51, 56
Lukarevi}, Petar 56
Luk{i}, P. (Lukcsics, P.) 80
Q
Qubi{a, Stefan Mitrov 104
M
Majendorf, Jovan protojerej 245, 335
Makarije, jeromonah i {tampar 29
Makarije, ruski mitropolit 54
Makarije, starac 19
Makarije Veliki, Sveti 130, 245, 248, 279, 284, 285,
288, 306, 319-323, 325, 332, 364, 376
Makarije (Mavrojanakis), arhimandrit 7, 11, 13, 19,
20, 23, 25, 33, 355, 367
Maksim, jeromonah 42
Maksim, monah 333, 355, 367
Maksim, Patrijarh Carigradski 40
Maksim Grk 226
Maksim Ispovjednik, Sveti 242, 243, 252, 259, 318
Maria, Johane (Maria, Johane) 165
Marija, sveta 78, 80, 84, 100, 105
Marija Alanska, carica 216
Marinkovi}, B. 56
Marinkovi}, Radmila 347
Markesinis, Vasilije 294, 329
Marko Efeski, Sveti 13, 33, 38, 355, 367
Marko Jevan|elista, Sveti 262
388
Imenski indeks
Marko (Kesi}), jeromonah 14
Marko Pustiwak, Sveti 248, 318
Marko III, Arhiepiskop Sinajski
Marni}, Dobrko 152, 154, 159, 161, 163, 194
Martin, papa rimski 82
Martinovi}, Vukica 20
Matej Jevan|elista, Sveti 215, 217
Mati} 171
Medvjedev, I. P. 243
Melek Daher Varnuk 35
Melhi 231, 232
Melhisedek 8, 17, 26, 223-230, 233, 361, 374
Memo Antonije 81
Memo Nikola 79
Mehmed II, sultan 51
Mehmed III, sultan 61
Miklas, Hans 124, 127, 131
Miklo{i}, Fran 49, 50, 52, 54, 258, 260, 261
Milica Hrebeqanovi}, knegiwa (=monahiwa Evgenija,
shimonahiwa Efrosinija) 86, 132, 213
Milo{evi}, Milo{ 155
Miltenova, Anisava 189
Milutin, Stefan Uro{ II, Sveti, kraq srpski 45, 47-
50, 62, 65, 206, 356, 368
Mirkovi}, Lazar protojerej 46-48
Mitrofan, Mitropollit Kizi~ki 38
Mihailo Arhangel, Sveti 45, 47, 48, 53, 74-78, 84, 85,
99, 101, 104, 105, 112, 206, 368, 369
Mihailo VII. Duka, romejski car
Mihaq~i}, Rade 132, 187
Mojsije 169, 208, 212, 238
Mojsije (Putnik), Mitropolit Karlova~ki 56
Mo{in, Vladimir protojerej 49, 51, 127
Muravjev, A. N. 55, 61
Murat II, sultan 51
Murat III, sultan 60
Muxir-Ed Din 65
389
Imenski indeks
N
Nadal Kalenas, X. (Nadal, Canellas, J.) 335
Naze~i}, Salko 101
Nevostrujev 170
Nedoma~ki, Vidosava 7, 45, 53, 64, 65, 70, 258, 356, 368
Nektarije, monah 63
Nektarije, Patrijarh Jerusalimski 41, 42
Nemawi}i, 13, 18, 257
Nikita Stitat 246, 247, 259, 294, 295, 299, 318, 334
Nikifor Grigora 296
Nikifor, monah 299
Nikifor (Du~i}), arhimandrit 49, 51, 53, 59-62
Nikodim, Patrijarh Srpski 101
Nikodim (Bogosavqevi}), jero|akon 7. 14, 24, 111, 357,
370
Nikodim (Mila{), Episkop Dalmatinski 50-52
Nikodim Svetogorac, Sveti 308
Nikodim Tismanski, Sveti 29
Nikola, Katelinin otac 154
Nikola II. Hrisoverg, Patrijarh Carigradski 334
Nikola Mirlikijski, Sveti 47, 49, 50, 52, 59, 78, 80, 84,
95, 99, 105, 107, 261
Nikolaj, Patrijarh Aleksandrijski 37
Nikola V, papa rimski 100
Nikoli}, Svetozar 347
Nikon, Patrijarh Srpski 142, 143, 145
Nikon Jeruslimac (Jerusalimqanin) 3, 7, 8, 11-18, 21,
23-30, 33, 34, 42, 54, 56, 73, 74, 91-95, 108, 111, 112, 116-
118, 121, 133, 137-139, 142, 144, 146, 167, 172, 178, 186-
188, 192, 193, 196, 201-204, 206-213, 215, 229, 238-244, 246,
249, 250, 253, 255-260, 262, 265, 266, 269-271, 273, 274,
276-278, 280, 283-287, 294, 339, 342-346, 348-350, 355-359,
361-364, 367-376
- kao Nikandar 53, 54, 73, 95, 96, 152-154, 159-161, 163,
165, 260, 261, 356, 369
Nik~evi}, Vojislav D. 347
Nil Ankirski 242
Nifon 53
Novakovi}, Stojan 49, 50, 52, 171
390
Imenski indeks
O
Origen 322
P
avle Apostol, Sveti 130, 131, 181, 223, 224
Pavle (Kondi}), monah 14, 24
Padua, Hristoforo de (Padua, Xhristophoro de) 165
Paleolozi 13, 257
Pamvo, Sveti 248
Panaitesku, P. P. (Panaitescu, P. P.) 170
Pandurski, Vasil 144
Panti}, Miroslav 56
Papadopulos-Keramevs 60, 62, 63, 70, 71
Paramel, @ozef (Paramelle, Joseph) 316
Paraskeva Sveta - Petka 143
Parentu~eli, Tomazo (Parentucelli Tommaso) 100
Pahimeris 42
Pahomije Veliki, Sveti 214
Pelinovi}, \or|e 99, 100
Perdikas Protonotarios 36
Percel I{tvan (Perzel Izstvan) 8, 17, 18, 24, 26, 293, 336,
364, 377
Petar Aleksandrijski, Sveti 215
Petar Apostol, Sveti 302
Petar Sevastijski, Sveti 176
Petar Cetiwski, Sveti 23, 24, 26, 34, 75, 77, 106
Petkanova, Donka 218
Petkovi}, S. 139, 171
Petrova, M. 216, 218
Petrovi}, Nikola I. 14, 24, 110
Pije II, papa rimski 39
Plakida (Desej), Arhimandrit (Deseille)
Pozwakov, Basilije 54
Poka, Nikola Johanis de (Poca, Nicola Johanis de) 163
Polutinovi}, Nik{a 152, 160
Popovi}, V. P. 178
Porfirije (Uspenski), Episkop 68
Porfirjev I. J. 226
Psel, Mihail 125, 216
391
Imenski indeks
Purkovi}, M. 86, 87, 101, 103, 132
Puci}, Medo 51, 54, 152
Puci}, Nik{a 152, 159
R
Radakovi}, Bogi{a, pop 84, 99, 101, 105
Rade Neimar 17
Radin, starac 161
Radoj~i}, \or|e Sp. 54, 92, 94, 141, 142, 145, 146, 187,
88, 340-342, 346
Radojkovi} B. 105 Radoni}, J. 158
Radoj~i}, Nikola 341
Rado{evi}, Ninoslava 7, 12, 15, 16, 18, 23-25, 167, 171,
176, 187, 202, 216, 344, 359, 372
Rai~evi} R. 349
Raner, K. (Rahner, K.) 296, 297, 332
Rasel, Norman (Russel, Norman) 326, 329, 332
Rigopulu V. (Rigopoulou, V.) 333
Risti}, dubrova~ki hroni~ar 157
Robins, F. E. (Robbins, F. E.) 169
Rozov, V. 46, 47, 53, 55, 70
Roman, monah 78
Romil Vidinski (Ravani~ki), Sveti 205
Ruà, gospo|a 14, 161
S
Sava, unijatski episkop 103
Sava (Vukovi}), Episkop [umadijski 121
Sava (Kosanovi}), Mitropolit Dabrobosanski 47, 57, 69
Sava Osve}eni, Sveti 35, 36, 42, 47, 50, 53, 54, 56, 57, 59,
61, 63, 65, 69, 70, 205
Sava Srpski, Sveti (Rastko Nemawi}) 34, 41, 45, 46,
48-50, 52, 62, 92, 111-113, 115, 117, 145, 196, 205, 213, 269,
274-277, 356, 357, 363, 368, 370, 376
Savi}, Vuka{in 65
Sankoi}, Vuka{in (Sanchoich, Vochassin) 165
Severijan Gavalski (Severianos) 7 15, 16, 25, 167-184,
238-240, 250, 359, 372
392
Imenski indeks
Sedek 231
Selim II, sultan 60
Siglica, Radivoj 162, 64
Sidorov, A. I. 243
Silvestar, papa rimski, Sveti 212
Siluan, 29
Simeon, car bugarski 169, 202, 211
Simeon Kucas 331
Simeon Miroto~ivi (Stefan Nemawa), Sveti 45, 46,
61, 92, 111, 112, 117, 145, 187, 196, 213, 344, 345, 356, 357, 368,
370
Simeon Novi Bogoslov, Prepodobni 16, 18, 242, 259,
293, 294, 298-309, 311-313, 315-320, 322-331, 334-336, 365,
366, 377
Simeon (Simonovi}), Mitropolit u Ptolemaidi
(Akra) 56, 64
Simeon Sit 216
Simeon Stolpnik, Sveti 61
Sindik, Du{an I. 7, 15, 25, 26, 147, 359, 371
Sindik, Nade`da 7, 16, 25, 184, 188, 359, 372
Sisoje, Sveti 207
Skovran, Anika 15, 16, 18, 19, 25, 26
Swegarov, Ivan 141
Sover, H. (Sauvaire, H.) 66
Solovjoj, 51
Sofronije, Patrijarh Jerusalimski 54, 62
Sofronije Pustiwak 332
Speranski, M. N. 70, 225
Spremi}, Mom~ilo 7, 14, 20, 24, 25, 73, 79, 80, 84, 90,
100, 101, 204, 356, 368
Stankovi}, Radoman 141, 12
Stanojevi}, Q. 49, 55-57, 59, 86, 90, 127, 151, 170, 171, 188
Stanojevi}, Stanoje 47, 49, 70
Stefan Vuk~i}-Kosa~a (Stjepan vojvoda) 152, 162, 163
Stefan De~anski, Sveti 49, 50, 145
Stefan Lazarevi}, Sveti, despot 8, 51, 74, 75, 89, 132,
139, 142, 144, 178, 215, 216, 260, 263
Stefan Prvovjen~ani (Simon Monah), Sveti 92, 111,
187, 196, 213, 344, 357, 370
Stefan Tivejski 246
393
Imenski indeks
Stefan Toma{, bosanski kraq 96
Stefanovi}, Zoran 12
Stjep~evi}, J. 78, 85, 105, 193
Stjuart, Kolumba (Stewart, Columba) 323, 336
Stojanovi}, B. 171
Subotin-Golubovi}, Tatjana 7, 15, 25, 121, 347, 358, 370
Sulejman II, sultan 60
Suhanov 62, 63
T
Tadi}, Jorjo 85, 156, 158
Talasije, Sveti 246
Talbot, A. M. (Talbot, A. M.) 336
Tamari}, Vukosav 154, 160
Tamari}, Nik{a 152, 159
Tanu{, prezviter 80, 81
Tarner, H. J. M. (Turner, H. J. M.)
Tvorgov 225
Temelis, Timoteos Pitagoras 49, 52, 53, 57, 59, 62, 63
Teodor Abukara 266
Teodor Gramatik 170
Teodora 96, 153, 160, 201, 218, 361, 373
Teodosije, Mitropolit Crnogorsko-primorski 101
Teodosije, pop (jeromonah) 96, 154, 161
Teodosije Op{teìteqni, Sveti 35
Teodosije Trnovski patrijarh, Sveti 29, 205
Teodosije Hilandarac 46, 92, 196, 213
Teofan II, Patrijarh Jerusalimski 33, 37, 39, 355, 367
Teofan, Patrijarh Jerusalimski u XVII. vijeku 62
Teofil II, Patrijarh Jerusalimski 33, 37, 355, 367
Teofilakt Ohridski, Blaèni 143, 145, 217
Tihonravov, N. S. 226
Toma, jeromonah 37
Tomin, Svetlana 349
Tomi}, Svetozar 11, 12, 16, 186-188, 191, 197, 198, 256,
339, 340
Topija Niketa 86
To{i}, \. 96, 158
Trifun Mu~enik, Sveti 103, 105
394
Imenski indeks
Trifunovi}, \or|e 94, 132, 133, 139, 187-189, 196, 202,
203, 343, 346
Trotman, C. (Trottmann, C.) 336
]
]irkovi}, Sima 85, 89, 132, 187, 188, 202, 343
]orovi}, Vladimir 89
]urilica, Matej 102
U
Uro{ I, kraq, Sveti
Uro{ V, car, Sveti
F
Farlati, D. (Farlati, D.) 83, 101, 106, 107
Filip, burgundski princ 39
Filotej, Aleksandrijski Patrijarh 38, 39
Filotej Kokinos, Sveti, Patrijarh Carigradski, 19,
29
Filimon, Sveti 248
Filip Monotrop 7, 15, 25, 123-126, 129, 131, 134, 135,
358, 370
Fiskovi}, C. 105
Florovski, Georgije protojerej 333
Floker, V. (Vlker, W.) 337
Foti}, A. 61
Frawa Asi{ki 103
Frewo-@ilijen, B. (Fraigneau-Julien, B.) 334
H
Haler, J. (Haller, J.) 82
Hariton, Sveti 34
Hauser, Irinej (Hausherr, Irenee) 331, 333, 334
Hipokrat 131
Hlova~ek-Hen, Boìdar 66
Hol, K. (Holl, K.) 335
395
Imenski indeks
Horn, Gabriel (Horn, Gabriel) 331
Hrani}-Kosa~a, Sandaq 87-90, 133, 147, 151, 155-157,
159, 163, 164, 193, 202, 260, 264
Hristova, B. 140
Hristu, Panajotis 331, 333, 334
C
Crnojevi}, Aleksa-Qe{ 219
Crnojevi}, Ivan 107, 117
Crnojevi}, Mara 218-220, 361, 373
Crnojevi}, Stefanica 99, 102-104
Crnojevi}i, 99, 117
^
^remo{nik, G. 99
ûpi}, Nikola 49, 251
X
Xurova, A. 185
[
[ev~enko, N. P. 336
[ekularac, Boìdar 261
[igovi}, Lovro 9, 154, 161
[ipka-Ergelanov, Zorica 66
[padijer, Irena 7, 15, 17, 25, 137, 358, 371
[uflaj, M. ([uflaj, M.) 107
396
Imenski indeks

Nikon Jerusalimac Zbornik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nikon Jerusalimac Zbornik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NIKON

You might also like