Ak letmelerde Kaz ve Ykleme Tehizatnn Seimi

Yazan : T. ATKINSON* eviren : mr NVER** (Institution of Mining and Metallurgy, Transactions, July 1971 saysndan)
ZET :

Ak iletmelerde detayl planlama ve projelendirmede kaz tehizatnn seimi, ou zaman ak iletme projelendirmesinde balang noktasdr. Ancak, tehizat seimi bir ok deikene tabi olduundan, seim bamsz bir ekilde dnlemez. Makalede takdim edilen bir ok teknik deerler imalatlarn katalok deerleri ile uyumamakla birlikte, yazar tarafndan tedarik edilen hakiki deerler imalat saylarna yaklak bir durum gsterdii durumlarda imalat literatrne atf yaplmtr. Tedarik edilen verileri kullanmda dikkatli olmak gerekir. Burada irdelenen ak iletme makinalan yazarn bilgi ve tecrbesi dahilinde elan tehizattr. Makinalarn mekanik ve elektrik ynleri ele alnmamtr. Verilen bilgilerin byk bir ksm son onbe seneden beri Avrupa, Kuzey Amerika, Gney Amerika, Kuzey Afrika ve Uzak Doudaki eitli madencilik faaliyetlerinden derlenmi olup, tam olarak mull olduu iddia edilemez. Maden projecisi ve plancs mhendislerin bu makalede verilen doneleri kendi faaliyetlerindeki hakiki deerlerle deerlendirmeleri tavsiye edilir. Madencilik faaliyetlerinde ana operasyonyonlar : arazinin dzenlenmesi, kaz ve ykleme, nakliye ve cevher hazrlama, olarak mtala edilir ve bu faaliyetler birbiriyle bamld'r. Optimum maliyete genellikle her operasyondaki iletme masraflarn minimize ederek ulalamaz. te bu sebeptendirki ak iletme tehizatn seerken, seilecek makinay bamsz bir ekilde dnmek iyi bir tatbikat deildir. Patlayc maddenin fazla bir ekilde tketimi ile ykleme, nakliye ve krma masraflarnda tasarruflar salamak mmkndr. Bu tasarrufla ou zaman patlama masraf larndaki art kapyarak baz msbet maliyet unsurlarn yaratmak imkan dahilindedir. Byle bir husus phesiz kaz ve ykleme tehizatnn seiminde bariz bir faktr olacaktr. Ancak faktrlerin hepsini dikkate alarak bir makalenin kapsamna sokmak imkanszdr (muhtemelen byLelbir konu bir kitap kapsamna dahil edilebilir). Ekskavatr veya loaderin seimi ak i36 letmecilikte en nemli husustur. nk baz ykleme tehizat d:er ak iletme tehizatlarna etkide ^bulunacak ve iletme sistemine tesir edecektir. Ak iletme tehizatnn uygun seimi, dk maliyetli istihsalin anahtardr. Bu makalenin ak iletme optimizasyonu, dekapaj, nakliye, vs., ile birlikte dnlmesi gerektiini belirtmek gerekir. Formasyonun dudumu kazlabilirlik derecesi (diggability) ksz tehizatnn seiminde ana unsurdur : Bu husus birak faktre baldr; rnein, (a) kayann mukavemeti, (b) genel olarak kayalarn yk tama kabiliyet i , (c)cevherli ksmlarn andrma zellikleri, (d) kayann kesafeti, (e) gevetilmi kayann akma zellii, yapkanlk derecesi, vs., (f) kayay gevetme veya paralama derecesi. * D. I. C, C. Eng. F. I. Min Eng., F . I. E. E., M. I. Mech. E., M. . M. M., Royal School of Mines, Imperial Collage London. ** Maden Yksek Mhendisi T.K.t. Kurumu, Etd-Proje Ankara.
Madflncflik

Halihazrda kazlabilirlin genel olarak kantitatif bir ls olmamakla birlikte, gvenilir bir ekilde tahmin aada belirtilen faaliyetlerle yaplabilir. (1) blgede faaliyet gsteren benzer kazlardan, (2) pilot ocaklarda yaplan fiziksel deneylerden (mostralardan veya zeri alarak alnan numunelerden karot numunelerine byk fiziksel farkllklar gsterir. En yaygn testler uniaxial veya triaxial mukavemet, kesme mukavemeti ve sertlik testleridir. Laboratuar deneylerini umullendirmek iin bir ok basit arazi deneyleri yapmak gerekir (1 )*). (3) pilot ocaklarda yaplan deneme kazlarndan.(4) krlma (refraction) Sismoloji deneylerinden tesbit edilebilir. Sismoloji deneyleri olduka kolay ve tattbikat kolaylklar bulunan deneyler olmakla birlikte, arzal jeolojik durumlarda elde edilen verilerin tefsiri olduka gtr. ekil 1 kayalarn gevetilmeden (lamlanmadan) kazlablme, kazanabilme imknlarn ve eitli kayalarda sismik hz gstermektedir. Genellikle sz edilen metodlarm birka birlikte kullanlmaktadr.
n/set x la '

lir. Cevher hazrlama tesislerine sabit tenor dahilinde cevher verebilmek iin dk kapasitli bir ok ekskavatr kullanlmas icap edebilir. phesiz cevherin sabit tenrl olduu ve stoklama imknlarnn bulunduu durumlarda, yukarda belirtilen husus varit deildir. 1 Devirli ve Srekli Ekskavatrler (Cyclic and Continous Excavators) Saysz iletme sistemleri ve makinalar mevcut olup, bunlarn seimine tesir eden faktrleri zetlemek gerekir. Tatbik edilebildii durumlarda srekli (continous) ekskavatrler tercih edilir. Bu durumda tesislerden en elverili faydalanma ortam srekli bir sistemle salanabilir ve bunlara ilveten her trl ar yk (mekanik gerilimler, malzeme ak, maksimum elektrik talebi) gibi hususlar ortadan kaldrlm olur. Ak iletmelerde srekli sistemler ok kepeli ekskavatrler ile (dner kepeli ve dner zincir kepeli) karakter ize olurlar. Devirli sistem ise, ekskavatrler, draglaynlar, tekerlekli ykleyiciler (front-end loaders), skraperler, ripperler, bulldozerler ile temsil edilirler. Mevcut makinalarn kaz ve ykleme kapasiteleri arasnda ok byk farklar olmakla birlikte bu makalede irdelemeyi mmkn mertebe ksa tutabilmek iin Maden Mhendisleri tarafndan yaygn bir ekilde kullanlan tehizat ele alnmtr.

ekil 1. I Kaz imkanlarn tayin iin sismik hz metodu

Ekskavatr seiminde mekanik ve elektrk hususlar baka bibliyografilerde incelenmitir ( 2 ) . 2 Kepeli Ekskavatrler Paletli ekskavatrler sert, salam, andrc ve elverili br ekilde paralanmam kayalarn kazmnda ve yklenmesinde en uygun makinalardr. Vagona, kamyona, olua vs, ykleme hassas bir ekilde yaplabilir. Basit hareket ve salam konstrksiyon zelliklerinden dolay dier maknalara nazaran fiili alma (availability) daha fazladr. Ancak haParantez iindeki saylar yaznn sonunda verilen referanslar gsterir.
37

ekil 1 Kaz imkanlarn tayin iin sismik hz metodu Dikkate alnmas gereken dier faktrler ise ekskavatrn yatay ve dikey uzanma (reach) zellikleri, kapasitesi, alan basaman yk tama kapasitesi veya mukavemeti, manevra kabiliyeti, elektriki hat kapasitesi, vs., dir. Cevher tenorunun ar deiiklikler gsterdii ve stoklama imknlarnn olmad veya ekonomik olmad durumlarda dk kapasiteli bir ok ekskavatre ihtiya duyulabCilt : XI Say : 5

reket kabiliyeti fazla deildir ve bulunduu seviyeden aaya kaz zellikleri zayftr. Makrnann almas iin salam bir zemin gereklidir, ancak paletlerini ebadn arttrarak dk zemin basna elde etmek mmkndr. Paletli ekskavatrler ana grupta mtala edilebilirler : A Ar i maden ekskavatrleri (salam, andrc ve elverili br ekilde paralanmam kayalar), B Genel i ekskavatrleri - hafif, iyi bir ekilde paralanm malzemeler iin, rnein kum ve akl, ,kmr, boksit, vs.. C Hidrolik ekskavatrler (ileride bahsedilmitir). Ekskavatr seiminde en nemli adm kepe kapasitesinin tesbitidr. Projeci mhendisler genellikle basamak hacimleri ile ilgilendiklerinden, hesaplarda yerinde (in situ) hacmlar kullanrlar. Kepe kapasitesi aadaki formlle ifade edilir : Q B< = CxSXAxOxBfXP Burada Be = Kepe kapasitesi (hacm) Q = stihsal miktar (m3/saat) C = Saatteki teorik devir adedi (90 derecelik swing iin) 60 C = tc t,. = 90 derecelik swing iin devir zaman (dakika) A i= Planlanm alma sresince mekanik kullanm sresi (%) (mechanical availability) O = letme faktr Bf = Kepe faktr S = Swing faktr P = Hareket faktr Aada, yukarda anlan faktrler izah edilmitir :
38

ekil 2.

Ekskavatrlerin kapasitelerine gre yaklak boyutlar

2.1.

C Teorik devir/saat

C deeri imalat kataloglarndan veya kronometraj etdlerinden elde edilir. Tablo 1 de kepe kapasitlerine tekabl eden yaklak devir TABLO I Kepe devir sreleri (saniye) Bc Kaz artlar
3

yd

E 18 20 21 21 22 23 24 26 27 29

M 23 25 26 26 27 28 29 30 32 34

M-H 28 29 30 30 31 32 32 33 35 37

H 32 33 34 34 35 36 37 38 40 42

4 5 6 7 8 10 12 15 20 25
E: M MH H

3 4 5 5 . 5 6 8 9 11.5 15 19

Kolay kazlar, gevek, akkan malzeOrta dereceli kazlar, ksmi konsolide malzemeler, rnein: killi akl, adeseli topraklar, kil, antrasit, vs. Orta sert kazlar, rnein: iyi paralanm kalker, ar rutubetli kil, gevek cevherler, ri tal akl vs. Sert kazlar - patlatarak gevetilen malzemeler ve sert plastik killer, rnein: granit, sert kalker, takonit, sert cevherler, v.s. Madencilik

sreleri verilmitir. Ekskavatr operatrnn, mahareti devir srelerine baz etkilerde bulunabilir. Kronometraj etdleri yapmadan ve ayn ekilde alan ocaklarda tecrbeye sahip olmadan ok hassas deerleri daha evvelden vermek imkanszdr. Bir ok ak iletme faaliyetlerinde kepenin optimum kaz derinliine kadar yklemede bir mklat olmamas gerekir. Cevher veya kmr tabakasnn nce olduu durumlarda, kepeyi tam olarak doldurabifmek iin kaz ve kepenin yukarr kaldrma (hoist) sreleri artacandan ve bu artda devir srelerine ayn ekilde etki edeceinden bu tr yataklarda bir dzeltme faktr kullanmak gerekecektir. Bu dzeltme faktr Tablo 2 de verilmitir. eitli kepe kapasitelerine gre optimum kaz derinlii ekil 3 de verilmitir.

Tek basamakl ak iletmelerde baz durumlarda cevher veya kmr tabakas altndaki formasyonun yk tama kabiliyeti zayf olabilir. rnein lastik tekerli kamyonlarn zerinden gemeleri icap eden ferton gibi. Bu durumda ekskavatrn boom'u standard uzunluundan daha fazla olmas icab eder. Bu gibi hallerde kepe devir sresi Tablo 1 de verilendeerlerden daha fazla olacaktr. Byle istisna hallerde imalat kataloklarma mracaat; etmek gerekecektir veya Tablo d e verilen devir srelerine yzde 7- 12 arasnda ilavede bulunulabilir. 2.2 Swing Faktr Ekskavatr kepe devir sreleri normal olarak 90 derecelik bir swing zerinden hesap edilir. Swing asndaki deiiklikler devirsreje-

TABLO 2 Kaz derinlii optimumdan dk olduu durumlarda kepe devir sresinin arplaca faktrler : Optimum kaz derinlii, ( % ) : Devir sresi dzeltme faktr : 40 1.25 60 1.10 80 1.02 100 1.00

rine tesir ettiinden kepe devir sresi hesap edilirken baz dzeltme faktrleri kullanmak gerekecektir. malatlarn byk bir ksm bu konuda gerekli malumat vermektedir. Ancak Tablo 3 de bu konuda.n bilgiler iin gerekli malumat verilmektedir. 2.3. A liability) Mekanik Kullanm Oran (ava-

(A) teriminin tarifi genel olarak planlanm alma sresinde makinann kuljanlra miktar eklinde yaplr. Bu terimi kronometraj etdleri ile tesbit etmek mmkndr. 2.4. O letme Faktr :

ekil S. Damperli kamyonlarda klerans ykseklikler iin n bilgiler. Cilt : XI Say : 5

Bir ekskavatr madencilik sisteminin parasdr ve almalarda sevk-i idare, bakm igc yetersizlii, i artlar, iklim gibi unsurlar aksamalara sebeb olurlar. stihsal srelerindeki inkitalarn sebeb olduu stihsal dm bertaraf edilebilmek iin kepenin kapasitesinin arttrlmas gerekir. letme 39

TABLO 3 Swing Faktr Swing as Swing faktr : : 45 0.48 60 75 0.90 0.95 90 1.00 120 1.1 150 1.2 180 1.3

faktrnn tesbiti endstri mhendislii metodlar ile yaplabilir. Burada dikkat edilecek husus, eer hareket faktr (P) ilet me faktr iinde mtalaa ediliyorsa forml l'de ayrca hesaba katlmaz. 2.5. O v A Faktrleri : O ve A faktrlerini tesbit etmek iin gerekli bilgiler temin edilemedii durumlarda, AO arpm olan iletme randman kullanlabilinir ve Tablo 4 bu deerleri vermektedir. TABLO 4 letme Randman (3) artlar ok yi yi Orta Zayf Sevk-i idare durumu : ; ok yi yi Orta Zayf 0.83 0.76 0.72 0.63 0.80 0.73 0.69 0.61 0.77 0.70 0.66 0.59 0.77 0.64 0.60 0.54

rumda planlanan istihsali gerekletirebilmek iin kepe kapasitesinin artrlmas gerekecektir.* 2.6. B, Kepe Faktr : Bf= Doldurulabiiirlik Kabarma Faktr

Duldurulabilirlik, ortalama olarak kepeye doldurulabilen hacmin kepe kapasitesine orandjr. Bu terim pratikteki almalardan alnabilecei gibi Tablo 5 bu konuda gerekli yaklak bilgileri salamaktadr. Kabartma Faktr Yerinde hacim Gevetilmi hacim

Kabartma faktrnn yukardaki ifade ekli pratik grlmektedir. nki kabartma derecesi ifade edilmektedir. Amerikan literatrleri yukardaki balanty ters olarak (1 /kabartma faktr) alrlar ve bylece kabarmay yzde olarak ifade ederler. 2.7. P Hareket sresi Faktr : P faktr ekskavatrn manevras sra-. snda, makinann harekette geen sresi olarak tarif edilir. Kalnlklar az olan yataklarda ekskavatrn kepesinin tam olarak doldurulafcilmesi iin sk sk hareket, gerekir. Ekskavatr yksek bir yn doldururken bu hareket daha az ok:r. Hareket sresi faktrn tayin iin Endstri Mhendislii metodlar kullanlabilir. Hareket sresi faktrn veren (Tablo : 6) bir ok madencilik faaliyetlerinden elde edilen verilerin deerlen dirilmesi ile tanzim edilmitir. Hareket sresi faktr baz durumlarda O veya OA faktr ile birlikte mtala edilebilirler. Ancak faktrlerin mkerrer olarak he saba alnmamas hususunda dikkatli olmak gerekir. Madencilik

klim artlarnn ok sert olduu, kayann sert ve andrc, igcnn yetersiz olduu durumlarda performans etkilenecektir. Bu artlar yetersiz sevk-i idare durumuna girer. Eer sevkidare ve kontrol ok iyi olursa ve randmanl alan atelyelerin bulunduu, bakm programlarnn iyi bir ekilde planland, nakliyede aksamalarn minimum seviyeye indirildii ve mekanik kullanm orannn yksek olduu durumlarda istihsal iin sarf olunan sre yksek olacaktr. Buna karlk yetersiz sevk-i idare ve kontrol istihsal sresin! azaltacaktr ve bu du* Bu konuda detayl bir analiz, refreans (4) de verilmitir. Ancak bir n analiz iin Tablo 4 yeterli hassasiyeti salar. 40

TABLO 5 eitli kayalarn ve cevherlerin zgl arlklar, kabarma faktrleri, doldurulabilirlikleri ve fkazlabilrlikler

zgl arlk 3 t/m Asbest cevheri Basalt Boksit Tebeir Kil (kuru) Kil (hafif) Kil (ar) Kil ve akl (nemli) Kil ve akl (kuru) Kmr (antrasit) Kmr (bitmine) Kmr (linyit) Bakr cevheri (dk tenor) Bakr cevheri (yksek tenor) Toprak (kuru) Toprak (nemli) Granit akl (kuru) akl (nemli) Jips lmenit Demir % 40 Fe Demir -f- 40 % Fe Demir + 60 % Fe Demir (takonit) Kalker (sert) Kalker (yumuak) Manganez cevheri Fosfat kayas . Kum (kuru) Kum (nemli) Kum ve akl (kuru) Kum ve akl (nemli) Kumta (poroziteli) Kumta (sementasyonlu) eyi 1.9 2.95 1.9 1.85 1.4 1.65 2.1 1.8 1.5 1.6 1.25 1.0 2.55 3.2 1.65 2.0 2.41 1.8 2.1 2.8 3.2 2.65 2.95 3.85 4.75 2.6 2.2 3.1 2.0 1.7 2.0 1.95 2.25 2.5 2.65 2.35

Kabarma faktr 1,4 1,6 1.35 1.3 1.25 1.3 1.35 1.35 1.3 1.35 1.35 1.3 1.5 1.6 1.3 1.3 1.55 1.25 1.25 1.5 1.4 1.4' 1.45 1.55 1.65 1.6 1.5 1.45 1.5 1.15 1.15 1.5 1.15 1.6 1.6 1.45

Doldurulabilirlik 0.85 0.80 0.90 0.90 0.85 0.85 0.80 0.80 0.85 0.90 0.90 0.90 0.85 0.80 0.95 0.90 0.8 1.0 1.0 0.85 0.85 0.8 0.8 0.75 0,75 0.80 0.85 0.85 0.85 1.00 1.00 1.00 1.00 0.8 0.8 0.8

Kaz labilirlik M H M M M M M-H M-H M M M M M-H H E M H E E M-H M M-H M-H H H M-H M-H M-H M-H E E E E M-H M-H M-H

zahat iin Tablo Tdeki aklamaya baknz.

Cilt : XI Say : 5

41

TABLO 6 Hareket suresi faktr Alak basamakl ocaklar ok basamakl ocaklar Kum ve akl ocaklar Yksek arnl ocaklar 0.75 0.85 0.90 0.95

1) FOB makina maliyeti, yedek par. ve her trl resim har ve vergiler TL. 2) Nakliye ve sigorta (iletmenin bulunduu noktaya kadar) TL 3) 4) 5) Gmrk vergisi TOPLAM TL. TL.

Montaj masraflar (baknz tablo 7) TL.

Kaz ve ykleme iin kullanlacak ekipman yaklak olarak karara balandktan sonra imalat kataloklarndaki teorik devir sreleri ve swing faktrler ile ilgili doneler baz alnarak ve istihsale ilikin yukarda tarifleri yaplan faktr'er hesaba katlarak belli bir istihsal iin gerekli kepe kapasitesi tayini yaplr . Bir ekskavatr iin gerkeli alma alan ihtiyacn tesbit iin detayl almalara ihtiya vardr. Bir basamakta nakliye yaplrken ayn zamanda sondaj yaplabilmelidir. Bu basamaklar iin gerekli basamak genilii salanmaldr. Ekskavatrlerin yaklak boyutlar ekil 2 de verilmitir. ekil 3 ise damperli kamyonlar iin gerekli klerans yksekliklerini vermektedir Projelendirme safhasnda bu bilgiler kullanlabilir, ancak istihsale getikten sonra yaplacak plan ve projelendirmede tehizatn hakiki boyurlar kullanlmaldr.

6) 7)

Montaj safhasnda sigorta TOPLAM

TL. TL.

8) stihsale geinceye kadar faiz (yaklak olarak 7'nin % 30 kadar) TL. 9) TOPLAM 10) Makina itfa sresi n = sene (10a) saat/sene (10b) toplam saat (10c) TL. TL.

11 ) Makina amortisman (TOPLAM9) Masraf/saat = (kalem 10c) 12) Makinann ortalama yatrm (amortisman arjlar birikiminin ilk yatrm tutarna ulat varsaylarak): Ortalama yatrm = 13) Faiz oran 14) Sigorta 15) Vergiler 16) TOPLAM 17) Faiz, vergi, sigorta, vs. (toplam %) X (kalem 12) TL (kalem 10c) (Toplam 9) X (N + 1) : -TL. 2N % % % % TL.

3.

EKSKAVATR MASRAFLARI : Mlkiyet Masraflar (ownership

3.1. costs) :

Birok ekskavatrn faydal mr 20 yl akn bir sre olarak kabul edilmektedir, ancak bu deer genellikle iletmeci irketlerin amortisman ve yenileme politikalarna gre tayin edilir. FOB maliyeti, nakliye ve sigorta masraflar, montaj srasnda sigorta masraflar ve istihsale gemi sresi zarfnda faiz birikimleri genel masraf tutarna giren unsurlardr. Aadaki liste mlkiyet (ownership) masraflarnn hesaplanmasnda bir yol gstermesi iin tanzim edilmitir.
42

Masraf/saat =

18) Takat kablosu masraflar (baknz tablo 8) Yatrm masraf -f Gmrk vergisi + Sigorta TL Madencilik

19) Takat kablosu mr sene ( 19a ) saat/sene (19b) toplam saat (19c) 20) Takat kablosu amortisman (kalem 18) Masraf/saat = 21) (kalem 19c) Takat kablosu ortalama yatrm (Kalem 18) X (kalem 19a + I) TL, 2 X (kalem 19a) 22) vs . (kalem 21) X (kalem 16) Masraf/saat = (kalem 19c) TL. 23) Mlkiyet Masraflar Toplam Masraf/saat (kalem 11) + (kalem 17) + (kalem 20) + (kalem 22) TL Yukardaki masraf unsurlar aadaki hususlara gre ayarlanmal ve dikkate alnmaldr. a) Limandan iletmenin bulunduu noktaya kadar plan mesafe (demiryolu, karayolu vs.) b) c) Kalifiye igc temini Mhendislik nezaretinin kalitesi tamir bakm imkanlarnn Takat kablosu vergi, sigorta, faiz, TL.

TABLO 7 Ekskavatr montaj masraflar

(1971 projeksiyonu)

Kepe kapasitesi yd 5
3

Montaj Masraflar 2300 3500 5000 6000 temin edilememitir

m 4

8 10 15 25

6 8 12 20

TABLO 8 Takat kablosu fiatlar /m* Kepe kapasitesi yd

3

Voltaj 3.3 4.5 8.4

KV 6.6 3.5 6.8 9.3 11 3.6 5.5 7.6

5-10 10-15

4- 8 8-12

15-25 12-20

* Bakr fiatlannn 490/ton deerine gre hesap edilmitir. Bu deerler ancak n tahminlerde bulunmak iin kullanlmaldr. TABLO 9 Saatlik alma iin (H daseltme faktr ( 3 ) Saat/yl 3400'e kadar 3401-4500 4501 -5000 5001-5500 5501 -6000 6001 -6500^ 6501 -7000 7000 zeri H 1.00 1.15 1.20 1.30 1.35 1.40 1.45 1.50

d) Atelye ve mevcudiyeti.

3.2. letme Masraflar : 24) Bakm tamir masraflar - masraf/sa-

26) ilik Masraflar/saat (sosyal masraflar, vergiler, sigortalar vs. dahil) TL.

at
1 0 % (toplam 4) X ( H - t a b l o 9) X ( M - t a b l o 10) Masraf/saat = (kalem 10c) 25) kwh Elektrik g sarfiyat/saat X fiat/ TL. (baknz tablo 11) 27) Toplam letme Masraflar Masraf/saat = (kalem 2 4 ) - f ( k a l e m + (kalem 26) TL.

25) TL
43

Cilt : XI Say : 5

TOPLAM MLKYET VE LETME MASRAFLARI 28) Toplam mlkiyet - j - Toplam iletme masraflar = (kalem 23) + ( k a l e m 27) TL. Masraf/ton = (kalem 28) ton/saat TL idari ve

a) Kazma hareketi ekskavatrlere nazaran daha azdr. yi b i r ekilde gevetilmemi arazide dk kapasiteli draglaynlarm alma imkn gtr. b) Draglaynlarm eit kapasiteli bir ekskavatre nazaran devir sreleri daha fazladr. c) Ykleme srasnda kepeyi yklenecek noktaya yneltmek imkan ekskavatre nazaran daha azdr. Draglaynlarm en uygun derin kaz zelliklerine, kepenin zeminin altnda kaz yapt dk meyiilerdeki kamyon ve tren nakliyatnda ulalabilinmektedir. Derin kaz zelliklerine sahip olmas yznden paletli draglaynlar daha ziyade sulu ocak operasyonlarnda ( k u m , akl, vs.) tatbikat sahas bulurlar. Ekskavatrlerin kapasitesini tayinde kullandmz forml paletli draglaynlar iinde tatbik edebiliriz. Ancak paletli draglaynlarm ak iletmelerde mahdut br ekilde kullanm yznden meseleyi dernine incelemek lz mu gerekli grlmemitir. Tablo 12 eitli artlarda paletii-draglayn larn verimlerini vermektedir. Draglaynlarm mlkiyet ve iletme masraf larn, ekskavatrlerde hesapland gibi ayn< metotla hesaplamak mmkndr. 5. BYK DEKAPAJ MAKNALARI : Tek kepeli bvk dekapaj makinalan yzeye yakn kmr damarlarnn iletilmesi amac ile ilk defa A.B.D.de imal edilmilerdir Buna karlk ok kepeli byk dekapaj makinalarmn geliimi Almanya'da linyit yataklarnn istihsalinde olmutur, Bu grupta sayabileceimiz en nemli makinalar yryen draglaynlar, dekapaj ekskavatrleri ve dne" kepeli ekskavatrlerdir. Byk dekapaj mkinalarnn seiminde, ok yksek bir yatrma sebeb olmalar ve yatrm kararlarndan sonra deiiklik yaplamama zellikleri yznden, yatan istihsali sresince her trl artlar dikkate alnarak bu artlara adapte olabilecek ekilde yaplmaldr. Madencilik

Yukardaki masraf unsurlarna dier artlar dahil edilmemitir. TABLO 10

eitli malzemeler iin <M dzeltme faktr ( 3 )

Malzeme
Kmr Kum Kil Bakr cevheri Kalker Hematit Manyetit Granit Takon i t

M
0.70 0.85 0.90 1.00 1.00 1.00 1.00 1.15 1.25

TABLO

11

Ekskavatrlerin elektrik tketimi Kepe kapasitesi yd 3 m3 5 8 10 15 20 25 (a) (b) 4 6 8 12 15 19 Tketim, Kwh/saat (a) (b) 110 260 355 450 670 900 85 160 200 250 370 500

yi artlar, yksek iletme randman, Kt artlar, dk iletme randman.

4. DRAGLAYNLAR: Ak iletmelerde paletli draglaynlarm bir ykleme arac olarak tatbiki aada belirtilen hususlar yznden az olmaktadr : 44

TABLO 12 Paletli - Draglbynlarn verimleri (yerinde hacm)*

Kepe Kapcsitesi Boom Uzunluu stihsal ycP/saat (yerinde hacm) Kaz artlar 3 3 yd m ft m M M -M E

3 4 5 6 7 10

2.5 3 4 4.5 5.5 8

65 70 80 100 140 160

20 21 24 30 43 49

220 250 315 330 341 435

135 160 200 215 224 290

70 85 105 115 125 160

randman 0.8, doldurabihrlik 0.75, kabarma faktr 1.35 ve swing as 110* deerlerine gre hesap edilmitir faktr 1.35 ve swing as 110 deerlerine Seim ileminde ilk etap, cevher ykleyici makinann istihsal miktarn tesbit etmektir; bu tesbitten sonra, dekapaj makinasnn verimi hesap edilir. Bu genellikle tek b i r hesap olmayp pazar artlarna gre bir optimizasyon yapmak gerekli olabilir. Dekapaj olunacak maksimum hacim, dekapaj makinasnn verimin 7 tayin eden ana unsurdur ve maksimum ocak derinlii makinann uzanabilecei ykseklii tesbit eder. Bir ak ocak iletmesinin geometrisi rezervin ok cz bir ksmnn zerinden rtnn alnabilmesini icap ettirmektedir. Bu yzden dekapaj ve ykleme tesislerinin bir birine uygunluu doru bir ekilde yaplmal ve makinalarn mekanik kullanm oranlar byk bir yaklamla tahmin edilmelidir. retilen cevhere bir yl boyunca talebin, ayn olmad durumlarda, rnein linyit, yap mas talep malzemeleri, tarmsal kmr, gbreler yaplmas uygun olucaktr. phesiz bu durumda yatrm miktar fazlalaacaktr. 6. TEK KEPEL MAKNALAR:

Yryen draglaynlar ve ekskavatrler benzer ilerde kullanldklarndan ikisini bir arada mtala etmek uygun olacaktr. ok kepeli makinalar ayr bir blmde incelenmitir. 6 . 1 . Yryen Draglaynlar : Yryen draglaynlarda (kapasite x uzanabilme kaabiliyetinin) arla oran ekskavatrlere nazaran daha elverili olduundan, tek basamakl ak iletmelerde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Zemin basncnn dk bir seviyede olabilmesi iin draglaynlarda palet uzunluklar ve genilikleri byk tutulabilir. Ancak bu durumda ma ki na devir merkezinin kepenin kaz yapabildii noktaya olan uzunluu daha geriye atlacak, bylece kepenin kaz yapabilme uzunluu azalacaktr. Yrme mekanizmas genellikle kamlar vastas ile yaplr. Ancak yk dalm problemleri yznden A.B.D. ve S.S.C.B. de hidrolik sistem tatbik edilmektedir. Son 20 sene* d i r dranlaynlar byk inkiaflar gstermi olup A.B.D. de 170 m 3 (220 yd 3 ) kepe kapasiteli, 95 m (310 f t ) boom uzunluunda, 12700 ton arlnda, 36000 KW (48500 HP) gcnde makinalar hlen hizmet grmektedir. 45

vs. ve stoklama imknlarnn mevcut olmaveya ekonomik olmamas kapasiteleri miktarn karlayacak halinde semaksimum tesbit ilecek makinalarn

ekilde

edilir. Eer ocak iinde cevher karekterinde veya tenrnde nemli deiiklikler bulunuyorsa ve stoklama, harmanlama imkn mevcut deilse (zenginletirme tesislerine sabit tenrde cevher vereoilmek amac ile) istihsalin ok dk kapasiteli makinalar tarafndan' Cilt : XI Say : 5

Ufak makinalarn gevek ve iyi bir ekilde patlatlm formasyonlarda randmanla almasna karlk, byk draglaynlar sert fakat iyi bir ekilde patlatlm arazide yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Drag lay n h almas iin arnn gerekli ekilde gevetilmesi gerekir, ancak bu gevek -formasyon draglaynn arln tayabilmeyidir. Byk draglaynlarn hareketleri icapettiinde hareket srasnda aktarma organlarna ve paletlere ar nokta yklerin binmemesi iin yol gzergah zel bir ekilde tesviye edilmeli ve hazrlanmaldr. 6.2. Dekapaj Ekskavatrleri : Dekapaj ekskavatrleri, draglaynlara nazaran daha etkin kaz imknlar, dk devir sreleri ve sert ve salam kayalar kazabilme zelliklerinden dolay yaygn b i r ekilde kullanlmaktadr. Gnmzde bilinen en byk ekskavatr 138 m 3 (180 yd 3 ) kepe kapasiteli, 65 m (215 f t ) boom uzunluunda 22500 Kw gcnde bir makinadr. Bu tip byk makinalarn paletleri otomatik olarak temizlenmekte ve makina dengesini salamlatrmak iin hidrolik destekler kullanmaktadr. Paletlerin mrn arttrmak ve zeminde elverili basnlar salamak iin makinann oturduu ve hareket ettii zemin hazrlanmaldr. phesiz bu ilem makinann iletme masraflarna dahil edilir. 7. EKSKAVATR VE DRAGLAYN MUKAYESES : Ekskavatr ve draglaynn kullanld alan ou zaman ortaktr; mukayesede aadaki hususlar dikkate alnmaldr. 1 ) Ekskavatrler draglaynlara nazaran ok daha verimli olarak belirmektedirler. Ekskavatrler yaklak olarak 42 m 3 (yer i n d e ) / m 3 kepe kapasitesi/saatlik bir kaz kapasitesine sahiptirler. Buna karlk draglaynlarda bu deer 35 m 3 (yerinde)/m 3 kepe ; kapasitesi/saat civarndadr. Dier yandan ayn kepe . kapasitesinde draglaynlarn kitle arl daha az ve yatrmlar ekskavatrlere gre daha dktr. ok yksek dekapaj basamaklarnda draglaynl.arla almak daha avantajldr. 46

2) Dekapaj ekskavatrleri cevher yata2 nn zerinde 350-420 k g / m lik ( 5 0 - 6 0 l b / 2 in ) bir basnla alrlar. Eer cevher yatann direnci bu basnca dayankl deilse ekskavatr yerine draglayn kullanmak gerekir. Dekapaj sahasnda draglaynn alabilecei salam ve dayankl zemin kolayca seilebilir. V . 3) Eer cevher yatann tavan dzgn deil ve bir ok faylanmalarla arzalanmsa ve buna karlk yzey dzgn ise" draglayn kullanmak daha elverilidir. 4) Eer cevher oluumunda adeseler mevcutsa veya yatay olarak cevher tenrnde nemli deiiklikler mahade olunuyorsa, bu durumda draglayn kullanmak en elverili ekildir. Buna karlk ekskavatr, kazlacak cevher kesimine ulaabilmek iin kendisine yol amas gerekecektir. 5) Dz yatml bir damar iin hazrlanacak ocan ilk amnda draglayn kullanmak daha elverilidir, 6) Byk dekapaj makinalar byk bir yatrm gerektirir ve bu makinalarn hareket kabiliyeti olduka azdr. Derin ve sulu b i r ocakta draglaynlarn hareket olanaklar daha fazladr. 7) Ekskavatrn anan ksm ve paralar daha fazladr. rnein hidrolik dengeleme destekleri, paletler, aktarma organlar. Ekskavatrler tozlu ve scak artlarda draglaynlara nazaran daha fazla bakm icap ettirirler. ' 8) Dekapaj in sert ve salam olduu durumlarda ekskavatrler tercih edilir. 9) Formasyonun sertlii, atlakl, ak eklemli ve dier sreksizlik durumlar dzgn bir gevetmeye imkn vermiyorsa, ekskavatr kullanmak daha elverilidir. 10) Geni bir rezervin ve yksek dekapaj miktarnn bulunduu, orta seviyeli fc>ir damar kalnlmda ve yksek istihsal kapasitelerinde ekskavatrler daha ekonomik olmaktadr. Seim tamamen ekonomik faktrlerin mu> kayeses ile yaplmaldr, ancak baz hajerMadencilik

de karar vermek gtr ve kararlarda isabetsizlik pay bulunabilir. ANFO ve metallize patlayc maddeler ile dekapaj ekonomik bir ekilde gevetme mmkn olduundan, draglaynlar bir ok hallerde iyi b i r randmanla almaktadrlar. Byk ve modern ekskavatrlerde genellikle kepe hafif olarak imal edilmekte ve bu yzden kaz iin gevetilmi araziye ihtiya olmaktadr. Bylece ekskavatrlerin bu yndeki avantajlar ortadan kalkmaktadr. Genel olarak gevetilmi bir arazide kaz, mekanik kullanm orann arttrarak bakm ve tamir masraflarn drmekte, kepenin dolabilmesi iin daha ksa sre gerektirmektedir. 8. SEM EKL : Bir dekapaj maknasnn seim ekli aadaki gibidir : a) tesbiti. b) Yaklak olarak kepe kapasitesinin . Makina geometrisinin tesbiti.

Yukardaki deerler ekskavatr iin 90 swing ve draglayn iin 120 swing esasna gre derlenmitir. 8.2. Swing Faktr : n hesaplarn ekskavatr iin yapld durumlarda dzeltme faktrn kullanmak ou zaman gerekmvebilir. Ancak draglaynlarda bu faktr nemle dikkate alnmaldr. nk kaz iin kepeyi birka kere formasyon zerine serbest dme eklinde brakmak gerekecektir. Operasyonun bu ksm kaz faaliyetine srekli bir ekilde girdiinde saatlik devir says %20 orannda azalacaktr. rnek : 120 derecelik swing as ile alan bir draglayn saatte 60 devir yapmaktadr. Dekapaj in % 30'u kepenin serbest b i r ekilde formasyon zerine dmesi ile paralanmay icap ettirmektedir. Kepenin dmesi ile formasyon paraland durumda bir saatteki devir miktar : 60x0.8 = 48 Bir saate yaklak olarak toplam : teorik devir

c) Standard kapasiteler arasnda seim ve model zerinde eitli deerlendirmelerde bulunmak. stihsal miktarnn tesbi t inden sonra dekapaj miktar hesaplanr. Dekapaj makinalarna byk yatrmlar yapldndan genellikle gnde 22.5 saat ve 350 gn devaml al^rtlrleir. Makinann bir yerden baka bir yere hareketinde veya almamas icap eden durumlarda, istihsalin aksamamas iin zeri temizlenmi rezervin her an hazr bir ekilde blunmas 1 planlanmaldr. 8.1. C T e o r i k devir/saat : C faktr kronometraj ile veya yaklak olarak tablo 13 den bulunabilir. TABLO 13 Ekskavatrler ve draglaynlar iin yaklak teorik devir/saat deerleri. Kepe Kapasitesi ,, , yd* m3 8-35 36-59 60-200 6-27 28,45 46 150 _ . , _ , , Draglayn Ekskavatr 58 56 53 69 68 64

0.3x48 = 14.4 0.7x60 = 42.0

56.4 8.3. OA letme Randman : O ve A faktrlerini tesbit iin elde malumat yoksa iki faktrn arpm olan OA Tablo 4'den bulunabilir. 8.4 Bf Kepe Faktr : Bu konuda elde hazr malumat bulunuyorsa doldurabilirlik ve kabarma faktrleri Tablo 14'den bulunabilir. 8.5. P Hareket Sresi Faktr : Kronometraj etdlerinin yaplmadr hallerde aadaki hareket sresi faktrleri kullanlabilir ( 6 ) : Ekskavatrler Draglaynlar 0.96 0.94

Kronemetraj etdlerinde genellikle hareket sresi faktr iletme randman faktr 47

Cilt : XI Say : 5

TABLO 14 Dekapaj Makinalar - Kabarma ve doldurabilirlik faktrleri* Kabarma faktr 1.23 1.33 1.40 1.45 Ekskavatr kepe Draglayn kepe doldurulabidoldurulabilirlik faktr lirlik faktr 0.90 - 0.95 0.85-0.95 0.80-0.90 0.75-0.85 0.85 - 0.90 0.80-0.90 0.75-0.80 0.70-0.75

Dekapaj artlar Hafif gevetme Orta gevetme Ar gevetme yi paralanmam *

Doldurabilirlik faktrnde, kk degerjer ufak kapasiteli makinalara, byk deerler ise yksek kapasiteli makinalara tekabl ederler.

iinde mtala edildiinden mkerrer hesaba katlma durumu nlenmelidir. Kepe kapasitesi yaklak olarak tesbit edildikten sonra makina geometrisi tesbit edilmelidir. 9. MAKNA GEOMETRS : Tesbit edilecek iki ana l boaltma ap ve boaltma yksekliidir. ekil 4 tipik bir draglayn operasyonunu canlandrmaktadr. Eer draglayn ekil 4'deki gibi en st basamaa yerletirilirse minimum kaz genilii nakliye aralarnn durumuna gre tesbti edilir,(baknz ekil 3 , 4 , 5 ) . Ufak kapasiteli ekskavatrler iin basamak genilii 15-18 m ( 5 0 - 6 0 f t ) kadar olabilir; 11.5 m 3 (15 yd 3 ) kapasiteli ekskavatrlerde bu genilik 2 4 - 3 0 m ( 8 0 - 1 0 0 f t ) arasndadr. Dar bir kaz derinlii, daha ksa b i r boom uzunluunu, dolays ile daha dk yatrm gerektirecektir. Ksa boom uzuniuu draglayn devir srelerini azaltacak ve bylece dekapaj kapasitesinde bir art vcuda getirecektir. ekil 5 de yzeyin yk tama kapasitesi olmadndan tatbik edilen bir faaliyet gsterilmektedir. Dekapajda salam bir formasyon seilerek allan basamak iin horizon tesbit edilir. ekil 6 ekskavatr ile yaplan dekapajf gstermektedir. Dekapajm kaz genilii nakliye aralarnn durumuna gre tesbit edilmesi gerekir. Dekapaj kalnl topografyann durumuna gre byk deiiklikler gsterebilir. Topag48 rafyann dekapaj kalnln arttrd durumlarda ek yatrm bertaraf etmek iin aadaki ksa vadeli tedbirler alnmaldr: 1 ) Dekapaj makina dkm yar ap dna tanmaldr (buldozerlerle dekapaj itilebilir).
TVriMlwn^Jtk

2)

Geici olarak ocak genilii minimum

seviyede tutulabilir . 3) Dekapaj'n uzaa atlmas iin ek yat-

rm yapmadan bu i mteahit firmalara yaptrlabilir. 4) Dekapaj ekskavatrn yapmas halinde, ekskavatrn dekapaj dkm ksmnda olan paleti cevher yatann zerinde deilde dkm sahas zerinde altrlabilir. Eer dekapaj kalnl ar b i r hal almsa, dkm iin makinann uzanabilecei uzunluu eitli kombinasyonlarla uzatmak gerekir, veya ikinci bir dkm ileminde bulun* mak icap edebilir. Bu ileme ngilizce terminolojisinde haymaking tabir edilmektedir. Dekapaj rnakinalarnn geometrisi en iyi ekilde ocan eitli noktalarndaki kesitleri ile tesbit edilir. Bu kesitlerdeki ortalama ve maksimum ocak genilii makinann boyutlarn tesbit iin l olur. Dzgn durumlar iin, ocak genilii ekil 7 de gsterildii ekilde bulunur. rt ve cevher kalnlklar, basaman meyil as ve dekapaj dkm malzemesinin kayma alar bilindikten sonra, ykleme aralarnn kaz derinlii, nakliye ihtiyalar dikkate alnarak tesbit edilir. Eer kaz makinasnn yannda eitli ara ve vastalarn gemesi icap ediyorsa, bu durum dikkate alnarak ocak geniliine ilaveler yaplr. Bundan sonra kesit ksmi olarak izilir ve ocak arnlar ve dkm alanlar iaretidir. Ocan zeminine paralel olarak H x Kabarma Faktr mesafesi kesik izgi(/-/) ile izilir. Ayn ekilde H x Kabarma Faktr mesafesi bu kere ocak zekinin dik olarak izilir. Kesik izgiler ekil 7'de gsterildii gibi kesitirilerek, dkm malzemesinin kayma asna eit bir ada dekapaj dkm yan yzeyleri meydana getirilir. Bundan sonra ekskavatr ve draglaynlarn dkme yar ap ve ykseklikleri tesbit edilir. Dekapaj Rumflet ( 5 ) rnakinalarnn n seimi iin

ekil 7. Dekapaj nakina& boyutlarn tayin iin ak iletme kesit diyagram

Maksimum Kullanlabilirlik Faktr (MUF) = kepe kapasitesi x makinann uzanma mesafesi Rumflet .bir ok dekapaj makinasn etd ederek ekskavatrler ve draglaynlar iin maksimum kullanlabilirlik, faktr ile makina arlklarn eitli eriler halinde gstermitir. Rumflet grafiklerinde balantnn dz izgiler halinde olduunu gstermi ve izgilerin eimleri ekskavatrler in 1/745 ve draglaynlar iin 1/575-1/467 ( y d 3 , f t / l b ) olarak tesbit edilmitir. Dik eimli izgiler yeni ve modern draglayn imalatlarna aittir. Buna karlk yatk eimli izgiler ise eski imalattrlar. Rumelf tarafndan teklif edilen metod ile n deerlendirmede bulunmak mmkndr. Ancak kesin kararlara detayl tudier sonunda ulalabilinir. Dier b i r metod ise eitli ocak geometrisi deikenlerini iine alan komputer ile gelitirilmi tablolardr ( 6 ) . 49

tarafndan gelitirilen

metod

maksimum kullanlabilirlik maktadr. Cilt : XI Say : 5

kavram (mak-

simum usefulness concept) ile seim yapl-

TABLO 15 Dekapaj Makinalannn Yaklak Spesifikasyonlar Yryen D R A G L A Y N Dkme Yar ap m ft Dkme Ykseklii m ft Papular aras mesafe m ft fiat FOB (1000x)*

Kepe Kapasitesi 3 3 yd m

Arl ton

15 20 40 50 60 90

11.5

no
40 60 80 90 100 120 180

15 31 38 46 70 85 31 46 62 70
77

50 58 67 79 84 92 92 38 43 59
55

165 190 220 260 275 300 300 126 140 160 180 195 205 215

21 23 26 30 37 41
44 ,

70 75 85 100 120 135 145 90 100 120 140 145 150 150

14 16 22 23 27 32 35
13.5 14.5 17.5 18.5

45 52 72 76 90 105 115 44 48 58 60 65 75 88

470 550
1250 1950 2900 4200 5700

360 500
1050 1500 2300 2700 4000

EKSKAVATR

Palet mesafesi

92 140

60 63 66

27 30 37 43 44 46 46

20 23 27

1300 2000 3500 4100 4900 7200 11000

1100 1800 2800 3100 3800 4700 7900

* 1971 yl projeksiyonu :

nakliye, sigorta, montaj masraflar dahil deildir.

Kaln damarlarda kaz ve yklemeyi draglan ile yapmak avantajl olabilir. Makina geometrisini tesbit iin ocak planlar ve kesitleri detayl bir ekilde karlmaldr. y 10. Son Seim Kepe kapasitesi, dkme yarap, dkme ykseklii tesbit edildikten sonra her zaman uygun boyutlarda br makina semek mmkn olmayabilir. Bu durumda en yakn ^makina modeline adapte olmak icap eder. Genellikle dkme yar ap, dkme ykseklii azaltlarak arttrlabilir. Ayn ekilde dkme yksekliini arttrmak iin dkme yan apn azaltmak gerekir. Gereinden fazla yksek kapasiteli ve ar boyutlu makina sememek iin dikkatli etd gerekir ve bylece gereksiz yatrm nlenmi olur. ok yksek kapasiteli makinalar stahdard modeller halin50

de imal edilmezler. Bu pari ederken imalatlar bir ekilde irdelemeli ve hususunda birlikte karar

tip makinalar siile konuya etrafl makinann dizany vermelidir.

Makina seildikten sonra imalatlarn katolog deerleri ile (devir sresi, swing faktr) makinann verimini hesap eimek gerekir. Eer bir ka imalatnn imalatlarn zerinde karar klnmsa Tablo 16 da belirtilen deerler ile devir sresi tahmininde bulunabiliniz Tablo ler iin : Ortalama rt kalnl = 0.4 x maksimum dkme yar ap. Yryen draglaynlar iin: i 16 normal geometrili makinalara

gre tanzim edilmitir. rnein ekskavatr-

Ortalama rt kalnl = 0.3 x dkme yar ap Madencilik

TABLO 16 Dekapaj makinalarnn teorik devir sreleri (saniye) Kepe Kapasitesi DRAGLAYNLAR 90 120 150 180 EKSKAVATRLER 90 120 150

yd

19akadar 20 H 34 35- 59 60- 74 75-120 129-200

15
16- 26 27- 44 45- 57 58- 92 93 H 150

55

62 63 64 65 66 69

69 70 71 72 73 76

77 7% 79

51 52 53 54 55
57

57 58 59 61 62 63

63 64 66 67 68 70

56
57

59 60 62

80 81 84

I I . Dekapaj Makinalar Mlkiyet Masraflar : s Ekskavatrler iin kullanlan hesap ek' li tek kepeli btn dekapaj makinalar iin kullanlafoilinr. Bir dekapaj makinasnn faydal mr 30 seneyi akndr, ancak iletme politikas, vergiler vs. itfa sresini tayin eder. Byk dekapaj makinalarnn gnde 22.5 saat, 350 gn, vardiye olarak altrmak yaygn bir tatbikattr. Byk dekapaj makinalarnn montaj masraflarn, ufak ve orta byklkteki ekskavatrler ( 1 0 - 1 5 ) m 3 gibi kolaylkla vermeye imkn yoktur. Dkme ykseklii, dkme yar ap ve kepe kapasitesi montaj masraflarna byk lde etkide bulunurlar. malatnn montaj masraflarna ait bilgilerin bulunmad durumlarda makina arln n tahmin iin yeterli malmatlar temin etmede yardmc olur. Makina arl Rumfeit'in izmi olduu maksimum kullanlabilirlik faktr-arlk erilerinden veya imalat kataloklarndan elde edilebilir. 1971 yl projeksiyonlarna gre montaj masraf aadaki ekilde ifade edilebilir. Montaj masraf ( sterling) = C W Burada W = Makina al C = Katsay : (ton)

Yukarda verilen deerler tablo 7 deki esasa gre hesaplanm olup duruma gre gerekil ayarlamalar yaplabilir. Byk makinalarda montajn yapld mahalde baz imalatlarda bulunmak icap edebilir. Bu hususun nemli bir ekilde dikkate alnmas gerekir. Bu gibi durumlarda imalat firma ile temasa geip mtala almak lazmdr.

ILI. Dekapaj Makinalarnn letme Masraflar : Ekskavatrler iin tatbik edilen "hesap ekli byk dekapaj makinalar iinde aynen uygulanr. Tamir ve bakm masraflarda ayn ekilde hesap edilir, ancak kalem 25'de aadaki deerler kullanlmaldr ( 6 ) . Yryen Draglaynlar : Ekskavatrler : 7% B%

Yukardaki deerler en az 7000 saat senelik almaya gre tesbit edilmitir. Deiik rt artlar iin M dzeltme faktr Tablo 18 de verilmitir. rtnn andrc zel I iide dikkate alnmas gereken nemli bir husustur. rnein r t ar b i r ekilde andrc ve kt bir ekilde paralanmsa M dzeltme faktr 1.25 olarak alnr. 51

ekskavatrler iin 16, y-

ryen draglaynlar iin 22. > Cilt : XI Say : 5

TABLO 17 Elektrik kablolar fiatlar ( / m ) * Kepe Kapasitesi 3 3 Yd m V o l t a j , KV 5-10 10 H 15

22-25

19 a kadar 20- 34 35- 59 60- 74 75-120 120-200

*

15 16- 26 27- 44 45-57 58-92 93-150

5 . 5 9.5 19.5

6 10 15 24 35 45

14 25 29

1971 projeksiyon fiatlarma ve bakrn 490/t flatna gre hesap edilmitir.

TALBO 18 Deiik rt artlar iin dzeltme faktr rt artlar Hafif gevetme Orta gevetme Ar gevetme Kt paralanm M 0.9 1.0 1.1 1.2

Orta arlktaki kepeler ise genellikle arl fazla olan malzemeler iin kullanlmaldr. G alma artlar altnda ve yedek bir kepenin bulundurulmas ekonomik olmayan durumlarda (ufak maden iletmelerinde, senede 1400 saat alld hallerde) dk kapasiteli ar i makinalar kullanmak gerekir. Andrc artlarda, ekici halatn apn arttrmak gerektiinden, kepe kapasitesini drmek icap edecektir. Kepelerin genellikle ar, iyi bir ekilde gevetilmemi formasyonlarda alaca dnlerek ona gre seim yaplmasna ramen, son yllarda temayl yksek kapasiteli fakat ar olmayan kepelerin kullanmna dorudur. Kaz veya yklemede kul'anlan kepelerin hepsinin, i ksmlar kayann dzgn bir ekilde akn salamak amac ile arzasz ve dz sathl olmaldr. Kepelerin ekilleri hususunda bir ok dizaynlar mevcuttur. Kepe dilerinin ve takviye plakalarnn kolaylkla karlp taklmas gerekecek ekilde imal edilmesi gereklidir. Kepe seimi ve mekanik dizaynlar konusu ba>l< bana geni b i r k o n j olup burada detayl izahata lzum grlmemitir. 13. SREKL EKSKAVATRLER (Continuous excavators) : Srekli ekskavatrlerin en nemli iki tipi olan dner-kepeli ekskavatrler (bundan Madencilik

Mlkiyet ve iletme masraflar ekskavatrlerde hesapland ekilde aynen byk dekapaj mekinalar iinde hesaplanr. Ancak bu hesaplarda idari arjlar dikkate alnmamtr. 12. KEPELERN SEM : Kepelerde yklenen veya kazlan malzemenin andrc zelliklerinden dolay anma bertaraf edilemez, ancak kepelerin mrlerini arttrmak iin eitli astar (liner) ve plakalar kullanmak gerekir. Anmaya kar eitli plakalarn ve astarlarn yerinde kullanm ve bu malzemelerin uygun bir ekilde seimi ile kepe mr arttrlr. Yryen draglaynlarda hafif kepelerin kullanm ile kapasitede maksimum bir performans salanr, ancak bu tip kepeler hafif ve kolaylkla doldurulbilen malzemeler iin kullanlmaldr. Eer yedek bir kepe daha varsa ve kepe bakm makinann alma sresine tesirde bulunmayacaksa hafif ar lkl kepeleri kullanmak ekonomik olabilir 52

byle BWE olarak belirtilecektir) ve zincirlikepe ekskavatrleri (BCE) ilk olarak Almanya'nn linyit yataklar iin gelitirilmi olup bu konuda ekoslavakya, S.S.C.B. de baz gelimeler olmutur. 14. (BCE): ZNCR-kEPE EKSKAVATRLER

15. DNER - KEPELI EKSKAVATRLER (BWE) : BWE makinalar gevek ve konsolide olmayan formasyonlarda byk retimler iin en etkin makinalardr. Bu makinalar sert kayalarda da tatbik sahas bulmaktadr. Arzalanm ve kark formasyonlarda kaz ilemi selektif olarak yaplabilir. retim kapasitesini azaltarak 100 mm kalnlndaki bantlar hassas bir ekilde kazmak mmkndr. Maknann aa doru kaz kapasitesi olduka dktr. Maknann aa doru kaz kapasitesini arttrmak iin daha uzun bi* boom kullanmak ve bylece boom asn azaltarak randmanl bir bant operasyonu salamak mmkndr. Bu ekildeki tatbikat bant zerindeki kaya paralarnn tane byklkleri ile balantldr. BWE makinalarnda tanburi teker'e aralklarla kepeler yerletirilmitir. Kazlan toprak kepeye dolarak bir oluk vastas ile konveyore iletilir. Halihazrda teorik verimi 10000 m3/saat olan ve arlklar 7000 tonu aan makinalar bir ok iletmelerde hizmet grmektedir. 15.1. Srekli (continuous) Ekskavatrlerin Avantajlar : Srekli ekskavatrlerde, tek kepeli ekskavatrlere nazaran ani ok ykleri daha mun tazamdr. Bu sebebten bakm, tamir ve elektrik masraftan ayn kapasitedeki tek kepeli ekskavatrlere nazaran daha azdr. Kaz yklerinin paletlere daha uniform bir ekilde intikali yznden taban basnlar daha azdr ve tek kepeli ekskavatrn taban artlar ynnden glklerle karlat durumlarda srekli ekskavatrler daha rahat alr. TABLO 19 Yaklak G Tketimi Makina Ykleyici ekskavatr Dekapaj ekskavatr Yryen draglayn BCE BWE G tketimi KWh/m* 0.45-0.71 0.52-0.91 0.88 -1.21 0.41-0.60 0.30-0.50
53

lk imalatlar ray zerinde hareket eden ekilde gelitirilmi olup bu sistemin mahzurlar zamanla meydana kmtr. Makinann basamak arn zerinde kepelerinin hareketi ile olduka ksa bir genilikte kaz derinlii salandndan raylar ok ksa aralklarla, kaz derinlii kadar bir mesafede geriye ekmek gerekmektedir. Bu mahzurlar bertaraf etmek amac ile modern makinalar, boom'Iar yatay ve dikey hareket edebilen ve paletler zerinde yryen ekilde imal edilmektedirler. ekil 8'de talya'da hizmet gren byk bir BCE makinas grlmektedir. Maknann teorik verimi saatte 1470 m3 (1920 yd 3 ), arl 1495 ton ve tesis edilmi AC g takati 2285 KW (3060 HP) dir. BCE'ler konsolide olmayan topraklarda ve byk retimler iin en etkin makinalar-. dr. Makina sert kayalar ve topraklan kazamaz ve kazy selek+if olarak yapamaz. Makinann en nemli avantaj aa ve basamak yukar kazma kabiliyetlerinin mkemmel oluudur (baknz ekil 8 ) .

ekil 8. Zincirli-Kepe Ekskavatrleri (BCE). Fried Krupp GmbH Masbinen-und Stahlbau Rbeinbausea. Cilt : XI Say : 5

15.2, Srekli Ekskavatrlerin Verimi : Srekli ekskavatrlerin verimi aadaki ekilde ifade edilebilir : 60 FS Q t h c=; ,m 3 /hr (yerinde) (3) kabarma faktr Burada, Qth = teorik verim F = tek kepenin kapasitesi S = bir dakikadaki kepe boaltma says Benzer BWE makinalarnn teorik verimlerini mukayese ederken dikkatli olmak gerekir. Ayr milletlere ait imalatlar F ve kepe kapasitesini deiik olarak tayin edebilirler. Mukayesenin kepe hacmine gre yaplmas tavsiye edilir. 16. BCE-BWE MAKNALARININ MUKAYESES : kinci Dnya Harbinden sonra BWE makinalarnn kullanm BCE makinalarn gemitir. BCE makinalar halihazrda Dou Almanya'da, taban artlarnn elverili olduu durumlarda ve BWE makinalar ile iletme tecrbelerinin bulunmad hallerde imal edilmektedir. Dou Almanya'da bugn iin temayl BWE makinalarnn kullanmna dorudur. Srekli ekskavatrleri seerken aada belirtilen hususlar dikkate almak gerekir : 1. Blok olarak kaz zelliinden BWE makinalar selektiv olarak kaz yaplabilirler (baknz ekil 9). 2. BWE makinalar baz hallerde olduka sert kayalar kazabiPr. (kumta, eyi, vs.): BCE makinalar sert kayalar kazamaz ve byk kaya paralarn kepesz ykliyemez. 3. BCE makinalarnda anan ksmlarn adet olarak fazlalndan dolay BWE makinalarna nazaran tamir masraflar daha fazfadr. Ayn dekapaj ve kaz artlarnda BCE makinalarnn mekanik kullanm oranlar BWE makinalarna nazaran daha azdr. 4. BWE makinalarnn yukar doru (boom'un yataydan yukar doru durumu) kaz imknlar ok tatminkr olmasna karlk, BCE makinalarnda yukar doru kaz, kepe 54
ekil 9. RWE Makinasnn ksmi blok operasyonu.

doldurma zorluktan yznden nisbi olarak randmanl deildir. BCE makinalarnda aa doru (boom'un yataydan aa doru durumu) kaz imknlarnn ok tatminkr olmasna karlk, BWE makinalarnda bu operasyon randmanl olmamaktadr. 5. BCE makinalarna nazaran BWE makinalarnda kepenin temizlenme durumu daha iyidir. Bu durum yapkan malzemeyi kazarken mahade olunmaktadr. Selektif kaznn gerekmedii, sert bantlarn bulunmad ve para bykl ufak olan kazlarda aada belirtilen artlarda BCE makinalarn kullanmak elverilidir : a) Yumuak ve andrc olmayan formasyonlarn dekapaj , b) Sulu ocak artlarnda, c) Nakliyede eimleri azaltmak gerektiinde, d) Dzgn ocak meyili elde edilmesi gerektiinde, e) Cevher tavannn dz olmad durumlarda. Bu avantajlarn ou BCE makinalarnn aa dcru kazma zelliklerinin tatminkr olmasndan domaktadr .Dier uygulamalarda ise BWE makinalarnn kullanm daha elverilidir. 17. OPERASYONLAR: Srekli ekskavatrlerde kaz esnasnda % 5, harekette % 10 meyilleri genellikle maksimum meyil snrlardr. BWE ve BCE makinalarnda nakliye mesafesini minimum seviyeye indirmek ve bylece tasarruf salamak amac ile oca enleMadencilik

ekil 10. Mteharrik dkc boom. Fried Krapp GmbH Machinen und Stahlbau.

kilde tam blok metodu ile kaz yaparak ilerler. Ksm blok operasyonunda (baknz ek i l 9) kazlan toprak kalnl genellikle optimumdan dk olduundan volumetrik ranr dman daha azdr. Ayn zamanda ksm blok operasyonunda maknann hareket sresi daha fazla ve bu yzden palet anmas ve ta-r mir bakm masraflar fazlalamakta ve kaz , iin geen sre azalmaktadr. Ksm blok metodu selektif kaz icap eden durumlarn haricinde kullanlmaz. Ksm blok operasyonunda ekskavatrn boom'u uzun olmaldr.

ekil 11. Dekapaj kprs.

meine kateden maharrik dkc hoom'lar (ekil: 10) veya dekapaj kprleri (ekil: 11) ile dekapaj atlabilir. Mteharrik dkc boom'lar ve dekapaj kprleri operasyonda bir esneklii nlediinden bu niteleri kullanrken planlamann ok teferruatl ve disiplinle yaplmas gerekmektedir. niteleri kullanmak iin aada belirtilen hususlarn mevcut olmas gerekir : 1. Pahall makina kompleksini karlyacak seviyede rezervin bulunmas, 2. Geni bir alanda yatan yatay olarak stratifikasyonu , 3. Dzgn jeolojik artlar, rnein byk atmlarn bulunmamas, ar kvrmlanmalarn bulunmaya dekapaj kalnln byk deiiklikler gstermemesi. Srekli ekskavatrlerin en nemli uygulamas gevek sedimanter formasyonlarda; byk dekapaj kalnlklarnda Ve ocan ar eninde rtnn direkt olarak enlemesine nakli imknnn bulunmad artlarda olmaktadr. Bu tr operasyonlarn ounda birka basamak halinde almak gereklidir. Dekapaj nakliyat ocak evresince konveyor veya demir yolu ile yaplmaktadr. Ocak lerledike ocan gerisinde kaldrlan araziye toprak dklr. Selektif kaznn gerekmedii durumlarda BWE makinalar ekil 12'de gsterildii eCilt : XI Say : 5

H Arw)'ulttV\^

eikl 12. BWE makinasuun tam blok operasyona 17.1. BWE - Uzuyabilen Boomlar ile Sabit Boom 1arin Mukayesesi : Uzuyabilen boom tehizatna sahip BWE makinalar, sabit boomlu ayn makinalara nazaran daha ardrlar. Uzayabilen boomlu BWE makinalarnda kaz srasnda daha fazla yk makinaya bindiinden zemin probleminin domas muhtemeldir. Sabit boomlu BWE makinalarnda, ekil 13 de grld bir ekilde kaz yapmak mmkndr.

ekil 13. Sabit boomlu BWE makinalarmn 1, 2, 8 pozisyon durumlarna gre basamaklar kazas ekli. 55

Sabit boomlu BWE maknalarnda ileri doru hareketin hepsi paletlerin ilerlemesi ve bu ekilde maknann ileri alnmas ile mmkndr. Buna karlk uzayabilen boomlu ekskavatrlerde baz ilerleme hareketleri boom uzatlmas ile salanabilir. Orta byklkteki makinalarda ve orta ykseklikteki basamaklarn kazlmasnda, uzayabilen boomlu BWE makinalar, sabit jboomlulara nazaran of ayn istihsal iin 4 misli daha az palet harek < icap ettirirler. Uzuyabilen boomlu makinalarda palet anmas ve hareket yznden basamak yznn bozulmas gibi hususlar minimum seviyeye indirildiinden bariz avantajlara sahiptir. Bu avantajlara ramen uzuyabilen boomlu ma* kinalarda mekanik ve strktrel glklerle karlalmaktadr. Bir ok iletme bu sebebten uzuyabilen boomlu BWE maknalarn sabit boomlu ekle dntrmlerdir. Yetkili gzlemciler ksa bir sre sonra uzuyabilen boomlu BWE makinalarmn kullanlmayaca grndedirler. Buna ramen uzuyabilen yeni bir ekoslavak makinasnm imal edildii bildirilmektedir. Bu maknann 6000 m 3 /saat verimi, yukar doru kazabilme ykseklii 32 m, aa doru kazabilme mesafesi 6.3 metredir. Ekskavatr hidrolik ayaklar ile yryebilen bir mekanizmaya sahiptir. Bu ekilde konvansiyonel paletli makinalara nazaran taban basnc yar yarya azaltlmtr Bu maknann performanslar Maden M hendisleri arasnda geni bir ilgiye sefeeb olmutur.

b)

Lokomotifle nakliye.

Yksek hza sahip konveyrler gnmzde bu tip makinalarla yaplan madencilikte nem kazanmaktadr. Konveyrler bire gibi d i k meyillere kadar randmanla nakliye yaplabilmekledirler. Demir yolu nakliyesinde gerekli geni kurvlar konveyr kullanm ile bertaraf edilmektedir. Vagonlarn geli ve gidiinde kaz makinasnm retimini durdurmak gerekmektedir. Konveyr ile aksama nlenmi olacaktr. Yksek hza sahip konveyrler ile sistem srekli (continuous) bir ekilde altrlr. Yksek hza sahip konveyrlerin en nemli dezavantajlar yksek yatrm ve ar enerji sarfn gerektirmeleridir. Demir yolu nakliyesi tuzun mesafelerde ve olduka yatay durumdaki hatlarda ekonomik olarak alabilir. ekil 12 de gsterilen blok genilii kazs bitirildii zaman nakliye sistemini blok genilii kadar bir mesafede ne almak icab edecektir. Bu ilemin sresini azaltmak ve bylece istihsalde bos geen zaman minimum seviyeye indirmek iin paletli tekerler zerinde hareket pden bir konveyr vastas ile ekskavatrn konveyre uzanma mesofesi uzatlabilir. Konveyr ileri ekmek iin geen sreyi ksmak iin ve BWE makinalarmn uzanabilme mesafesini arttrmak amac ile basamak, metodu baz hallerde tatbik edilmektedir. 18. Mekanik Dizayn zellikleri

18.1. Dner Kepe Dizayn 17.2. Nakliye sistemleri Srekli ekskavatrlerin seiminde bulunmadan evvel ak ve ok detayl planlama gereklidir. Bir ok srekli sistemlerde olduu gibi srekli ekskavatrlerde nakliye sistemi de ekskavatr ile birlikte projelendirilmelidir. Srekli ekskavatrlerde ocak evresince yaplan nakliyede iki tip nakliye sistemi tatb i k edilmektedir. a) Yksek hzl bant konveyr 1er i ile nakliye, 56 >ner kepeler aada belirtilen rksiyonlardan birinden olabilir. a) b) c) Hcreli dna uzanan ayr bir oluk mevcuttur) Yar hcreli Hcresiz konst-

(her kepeden boom ban-

BWE makinalarmn ilk imalatlarnda dner kepeler hcreli olarak imal edilirlerdi. Bu tip dner kepelerin .bakm masraflar ve enerji tketimleri dk seviyededir. Ancak hcreli tip dner kepeler kum ve akl gibi granler malzemeler iin kullanlr. Kazlan malzemenin hcreler iinde yapMadencilik

ma zelliinden dolay, yapmay nlemek iin yksek devir hzlar kullanmak gerekir. Teker evresel hz olarak 1.0 m/san ve 2.0 m/san kullanlmaktadr. Hcresiz dner tekerler ilk olarak ABD de 1943 ylnda gelitirilmitir. Bu tarihten sonra bilhassa Almanyada hcresiz tiplerde nemli gelimeler olmutur. Bu tipler yapkan maddeleri hcreli tiplere nazaran daha iyi kazar ve ykler. Ayrca aa doru kazda daha iyi kepe klerans salarlar. Hcresiz dner kepelerde teker hz 5 m/san kadar olabilir. Yar hcreli tipler ise, byk makinalarda kazlan malzemeyi etrafa samadan kullanlabilmektedir. Malzemenin kepeye yapmasn nlemek iin kepeleri LPG gazji fuel oil ile stmak denenmisede bu tatbikat baarl olmamtr. Halihazrda bir ok kepe di ekli mevcuttur. Tatminkar dizayn zerinde karar vermeden bir ka ekil zerinde denemeler yapmak gerekir. Sert ve andrc formasyonlarda kepedeki anmay nlemek amac ile kepe yzeyleri tungsten-carbide paracklar ile takviye edilmi metal plaklar ile kaplanmas gerekli olabilir ( 9 ) . 18.2 Dner Kepe daresi

4) Hidrostatik- tertibat bu eit tertibat ile kademesiz bir kontrol salanmasna ramen ve elverili bir h z - t o r k karakteristii yaratma imknna karlk elektrik! tertibata nazaran daha az randmanldr. Hidrostatik tertibat ufak tipteki makinalarda kullanlmaktadr. Btn ekskavatrlerde dner kepe mekanizmas ar yklere kar emniyet tertibatna haizdirler. Bu emniyet tertibat aadaki trlerle salanmaktadr : a) Srtnmeli kavramalar pek emin o l - , madklarndan modern makinalarda genellikle bu fonksiyonlar iin kullanlmamaktadrlar. b) Hidrolik kavramalar daha yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Bu tip kavramalarda kayma sresi tahdit edilmelidir, aksi halde ar sdan baz arzalar doabilir. c) Mekanik kavramalar-santrifuj kavramal elik bilyal tipler. d) Elektromanyetik kavramalar da uzun mddetli srtnmelerden doacak hararetten mtessir olabilirler. a ) . Bu tip konstri'iyonlarda zemin basndizayn edilen de motorlar. 18.3. Paletler Srekli ekskavatrler genellikle konsolide olmayan formasyonlarda altklarndan, zemin basn deerleri dk limitler arasnda tutulmaldr. Ekskavatrlerde kullanlan r i j i t paletler ancak 50 ton arlndaki ufak makinalarda kullanlabilihir. (baknz ekil 14 a ) . Bu tip konstrksiyonlarda zemin basnc 60 k g / m 2 seviyesinde tutulabilir. 5 0 - 1 5 0 ton arl arasndaki makinalarda ekil 14 b de gsterildii gibi b i r konstriksiyon gereklidir. Daha ar makinalarda ekil 14 e deki konstriksiyon uygulanmaldr. Ekskavatrler bydke palet bask alan arttrlr. 1 5 0 - 1 6 0 - k g / m 2 lik zemin basnc kullanlabilinir Almanyada Rhineland da konsolide olmam arazide alan b i r paletli dkc, ekil 14 c d e k i konstrikasyonla 120 k g / m 2 lik zemin basncnda almaktadr. 57

Kaz artlarnn dzgn olmad hallerde teker devir hzlarn duruma gre ayarlamak gerekir ve sert kaynaklarda yksek devir yznden doacak titreimler nlenmelidir. Bahsedilen bu hususlar aadaki ekilde salanr. 1) Vites tertibat ve kavrama aracl ile iki dz ve iki ters hz verilebilir. 2) Pony motor ve epicyclic dili tertibat vastasyla iki dz ve iki ters hz verme imkan vardr (ac endiksiyon motorlar). 3) Ward. Leonard veya Thyristor sistemleri ile ve de akmda deiken hzlar tatbik edilir. Bu metod kademesiz bir kontrol salanmasna ramen de motorlarnn ac motorlarna nazaran bakm g ve masrafl olduundan bakm problemi dourur. Cilt : XI Say : 5

20. Sert Formasyon Operasyonlar Yksek gl ve modern BWE makinalar, ekskavatrlerin lamlanmadan kazamad klar formasyonlar gevetmeden kazabilirler. rnein; sert killer, -fosfatlar, kumtalar. Bu ancak gerekli kitledeki makinalarla kesme yklerinin paletlerle zemine intikali ile mmkn olabilmektedir. Kazlan formasyonda kepelerden gemiyecek byklkte paralarn bulunmamas halinde ,uniaxial bas2 ma mukavemeti 2150-2550 lb/in (maksimum limit) olan kayalar hi br hazrla tabi tutulmadan kazlabilir. ekil 14 Srekli ekskavatr paletleri. Sert formasyonlarda alan bir BWE makinesinin verimi genellikle teorik verimden dktr. Buna sebeb ykleme zorluklar ve dner kepeden malzemenin ak gldr. ok sert kayalar lamlayarak kazmak eitli ekillerde denenmi olmasna ramen olumlu neticeler yannda olumsuz neticelerde alnmtr. Eer dzgn bir paralama elde edilemiyorsa arndan kopan bloklar ve salma yznden glkle karlamak mmkndr. ekil 15'de gsterildii ekilde sert ve andrc formasyonlarda drop cut tabir edilen kaz ekli en uygundur.

19. BWE Makinalarnda Spesifik Kesme Yk Dner kepe gc, kepenin mekanik mukavemeti ve makina arl ile kazlan maddenin kaz direncine baldr. Almanya, ekoslavakya ve SSCB de yaplan aratrmalar da henz kaz direncinin kantitatif bir izah yaplmamtr. Kaz direncinin kaya mukavemeti., tabaklama, eklemleme vs., di ve keskinlii, kaz yn o : bi hususlarla olan mnasebeti henz ortaya konamamtr. Spesifik kesme yk (k) (kepe kesici ucundaki kg/cm yk eklinde ifade olunmaktadr) en yaygn ekilde kullanlan bir kriterdir. Ancak makina dizaynnda bir ok mhendis spesifik kazma yk nosyonunu kullanmaktadrlar. Tablo 20de verilen deerler tavsiye edilmektedir. Bu alanda kaya zelliklerinin spesifik kazma ykne balantsmn akla kavuturulmas iin ok geni ve detayl aratrmalara ihtiya vardr. Eer herhangi bir kaz iin salam olmayan bir makina dizayn edilirse strktrel ve mekanik birok arzann domas olaandr. Ayn zamnada gereksiz derecede salam yaplan makinalar ar bir yatrma sebeb olacaktr. Srekli ekskavatrler iin yaplacak byk yatrmlarda imalat firmalar ile teferruatl mnakaalara girerek karar vermek gerekir. 58

ekil 15 Drop Cut operasyonunda (BWE) palet hareketleri.

Srekli ekskavatrlerin arzu edilir zelliklerinden dolay bu makinalar sert kayalarda kullanma imkan aratrlmaktadr. Ancak yetkili mhendislerin ifadelerine gre sert forfasyonlarda gevetme btn problemleri zc durumdan uzaktr.
1

Madencilik

TABLO 20 Spesifik Kesme ve Kazma Ykleri (BWE) kg/cm kesici u 33-103 26-113 9 - 13 40-160 14-142 200 + 20 29 33 56 156 86 86 72 kg/cm dilim alan
2

Referans Malzeme 10 10 10 10 10 10 11 11 11 11 12 12 12 12 13 13 13 13 14 14 14 Kompakt kumlar Tebeir Kil (yumuak) Kil (sert) Kumta Slate kil Kum ve akl Kumlu kil Kum ve ince kil Yal kil eyi (argillaceous) Kompakt kil ,% 10 kum + % 90 kil Kumlu kil ye ince kil Yumuak toprak Orta yumuaklkta toprak Ar toprak Yumuak toprak-dk kohezyonlu el ile kreklenebilecek zellikte Orta yumuaklkta toprak krek ile kaz labilen zellikte Ar toprak-kazma ile kazlabilen

23. 8 7.82 5.91 5.67 1. 8- 2.5 3. 0- 3.5 7 -18 2 5 8 - 5 - 8 -10

15- 50 30-100 60-120

21 BVVE ile BCE Arasnda Seim 21.1 Makina Verimi Srekli ekskavatrlerin teorik verimi benzer makinalarn seiminde nemli bir kriterd i r .Ancak hakki istihsal oran teorik deerden byk nisbetlerde deiiklikler gsterebilir. BCE makinalar aaya doru kaz durumlarnda kepe doldurma katsays g artlarda, rnein; sert ve yapkan topraklar ,byk kaya paralarnn bulunduu formasyonlarda 0.4 gibi deerler alabildii gibi, kolaylkla akabilen kum ve akllarda olduu ekilde 1.32 gibi deerlerde alabilir. Bu deerleri bir kstas olarak kullanrken dikkatli olmak gerekir, nki teorik verim hesaplarnda tatbik edilen metodlar deiiktir. Bir ok proje mhendisi arazi faktr nosyonunu kullanrlar. Bu terim aadaki noktalar jazar dikkate alr. Cilt : XI Say : 5

a) b)

Kepe doldurma oran Planlanm bakm sreleri

c) Arzalar yznden istihsalde boa geen sreler d) e) Konveyr veya rayn ileri alnmas allmayan gnler

Srekli ekskavatrlerde byk yatrm yapldndan bu makinalar vardiya zerin den altrlrlar. Almanya'da ve baka lkelerden elde edilen istatistiklerden, alma artlarna iyi bir ekilde adapte olmu makinalarda gnlk alma sresi 19.2 saat olduu grlr. Pazar ve dier tatil gnleri bakm iin tahsis edilebilyorsa (yllk genel bakm dahil) bir ylda ortalama 5000 alma saati planlanabilir. G artlarda alan makinalarda rnein; sert, andrc, yapkan topraklarda ve sert iklimlerde alma sresi decektir. Bu durumda yllk istihsal :
59

m /yl

Q/yil = Q t h x 5000 x hizmet faktr, (4)

21.2 Makin a Geometrisi : Srekli ekskavatrlerde makina geometrisini ocan ekli ve boyutlar tayin eder. Ocak meyili dik deildir, nki, (a) kazlan kayalar olduka zayf mukavemetledir, ( b ) kazlan kmr veya cevher /atay veya yataya yakndr. Bu sebeblerden dolay basamaklar genellikle genitir ve basamak geniliklerini byk tutmak problem deildir. Ekskavatr basamaktan aa ve yukar doru kaz yapacaksa nakliye sisteminin her. iki ynnden makinann alabilmesi iin gerekli mesafenin braklmas gerekir. Makinann boyutlar ocak geometrisine baz kstlayc tahditlerde bulunabilir. Bu sebebten makina boyutlarn tayinde ok detayl etdler yaplmas gerekir. Bu probleme en etkin giri eitli noktalarda kesitlerinin izilmesi ile mmkndr. Baz durumlarda ekskavatr ile ana nakliye band arasnda paletler zerine yerletirilmi mteharrik konveyrler kullanmak gerekebilir ve ekskavatr boaltma bandnn teleskopik bir ekilde uzayp ksalmas gerekebilir. 22. SREKL EKSKAVATRLERN MASRAFLARI : 22.1. Mlkiyet Masraflar :

Burada hizmet faktr terimi makinann tam kapasitede almad sreyi dikkate almaktadr. Tam kapasitede allmayan sre, manevra sreleri, nakliye yznden istihsaldeki aksamalar iine almaktadr. Servis faktr 0.5 ile 0.8 deerleri arasnda deiir ve kazlan topran cinsine, sevk-i idarenin evsafna, iklime, vs., gibi hususlara balantldr. Planlama safhasnda ise hesaplar arazi faktrne gre yapmak yaygn bir tatbikattr. Bu durumda yllk istihsal : Q/yl = Q t h x gn/yl faktr x 24 x araz (5)

Q1h terimi yalnzca kepelerin-hacmlarna gre tesbit edilmi bir deer olup hcre hacmlar hesaba katlmaz. Eer benzer operasyonlardan elde mevcut doneler yoksa Tajblo 21 ve 22 kullanlabilinir. Arazi Faktr = OExJC TABLO 21 Srekli Ekskavatrlerde letme Randman (OE) Kaz artlar Hafif Orta Ar ok ar Sevk-i dare artlar ok iy? 0.70 0.65 0.57 0.42 yi 0.63 0.58 0.50 0.37 Orta 0.55 0.50 0.43 0.32 Zayf 0.47 0.42 0.36 0.27 6

'

TABLO 22 artlar Faktr (JC)

ok iyi yi Orta Zayf

0.92 0.83 0.73 0.62

Tablo 4' kullanmada beliritlen tavsiyeler Tablo 21 ve 22 iinde geerlidir.

Srekli ekskavatrlerin hizmet sreleri 30 seneyi geer. Dou Almanya'da 1935 ylnda almaya hulayan bir srekli ekskavatr halihazrda faaliyet gstermektedir. Makinann itfa sresini kanunlar, vergiler ve iletmelerin itfa politikalar tayin eder. Ayn kapasitede (istihsal oran x uzanabiime mesafesi) tek kepeli ekskavatrler ile srekli ekskavatrler mukayese edildiinde genel olarak, srekli makinalarn ilk yatrm masraflar tek kepeli ekskavatrlere nazaran daha fazladr. Srekli makinalarda yatrm masraflarnn ok byk olmas ve alnan kararn tekrar deitirilmemesi bu makinalarn seiminde ok dikkatli olunmasn ve imalat ile sk b i r ibirlii yaplmasn gerektirmektedir. ok basamakl ocaklarda seilen m a k i n a ! ^ ve nakliye sistemleri birbirine gre sinkronize alabilme artlarnn gerekletirilebilmesi iin detayl planlama ve projelendirme gerekir. Madencilik

60

Srekli ekskavatrlerde mlkiyet masraflar aadaki ekilde hesap edilebilir : 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) FOB makina deeri Nakliye ve sigorta (ocakta) Gmrk vergisi Toplam Montaj masraflar ( f o r m l 8) Montaj srasnda sigorta masraflar Toplam TL. TL. TL. TL. TL. TL. TL. 22) 21) 20)

saat/sene (19b) toplam saat (19c) Takat kablosu itfas (Kalem 18) (Kalem 19c) TL.

Masraf/saat

Takat kablosu ortalama yatrm (Kalem 18)x((kalem 19a + 1) 2 (kalem 19a) TL.

Takat kablosu, faiz, vergi, sigorta, vs. (kalem 21 )x(kalem 16) (kalem 19c) TL.

8) stihsale geinceye kadar faiz miktar (yaklak olarak toplam 7'nn % 30 kadar). TL 9) 10) Toplam Ekskavatr itfa sresi n = = S ene (10a) saat/sene (10b) toplam saat (10c) Makina amortisman Masraf /saat = Toplam ( 9 ) Kalem (10c) TL. TL.

Masraf/saat =

23) Mlkiyet Masraflar Toplam, masraf/saat (kalem 11)+("kalem 17) + (kalem 2 0 ) + (kalem 22) TL. malatnn montaj masraflar hakknda bilgi mevcut tieilse Tablo 23'den 1971 deerleri hesaplanabilir. ( ) Montaj Masraflar = a M Burada a = sabit M = makina arl Tablo 23'de verilen deerler Tablo 7'deki hesap prensibine gre tesbit edilmi olup gerekli durumlarda ayarlamalar yaplabilir.

11 )

12) Makina ortalama yatrm, (amortisman arjlar birikiminin ilk yatrm tutarna ulat varsaylarak ) Ortalama Yatrm =.13) 14) 15) 16) 17) (Toplam 9) x ( n + 1) 2n

n.

TABLO 23 Srekli ekskavatrlerin montaj masraflarn tayin iin sabit deerleri ( M ) Makina arl, ton -1000 1000-2000 2000 - 3000 a 110 90 75 65 54

Faiz Oran a= % Sigorta = . % ' "

Vergiler, v s . = % Toplam = %

Faiz, vergi, sigorta masraflar/saat (Toplam % ) x (Kalem 12) (Kalem 10c) TL

3000-4000 + 4000

18) Takat kablosu masraflar : Yatrm masraf (CIF)-f-Gmrk veraisi+Sigorta TL. (baknz tablo 24) 19) Takat kablosu mr sene (19a) (Toplam 9 + k a l e m 18) 24)

22.2. letme Masraflar : Bakm ve tamir masraflar/saat :

x M (baknz tablo 25) (kalem 10c)

TL.

Cilt : XI Say : 5

61

25)

Elektrik gc sarfiyat/saat x fiyat/kwh

23. MTEHARRK EKPMAN

L.

26) ilik masraflar/saat (sosyal masraflar, vergiler, sigortalar, vs. dahil) TL. BWE makinalarnda 3 ile 6 kii arasnda personel altrlr. 27) Toplam letme Masraflar/Saat (kalem 24) + (kalem 25) + (kalem 26) TABLO 24 Srekli Ekskavatrlerde Takat Kablosu Fiyatlar* /m Teorik Verim 3 m /saat 01000 1000 2000 2000 3000 3000 5000 5000 7500 * V O L T A J . KV TL

Son on senedir inaat endstrisi iin gelitirilen mteharrik ekipman ve toprak tayclar maden endstrisinde geni b i r tatbikat sahas bulmulardr. Bu ekipmanlardan en nemlileri loaderler, traktr-skraperler, buldozerler, ripperler, vs. dir Genel olarak bu ekipmanlarn faaliyetleri toprak ve konsolide olmam kayalar olmakla birlikte, ucuz bir ekilde retilebilen patlayc maddeler ile :bu makinalarn kullanm geni bir sahaya yaylmtr. 24. PALETLLER LE LASTK TEKERLLELERN MUKAYESES : 24.1. Paletliler: Palet zerine yerletirilmi nitelerin aadaki zellikleri vardr : 1. Loaderler veya traktr-skraper olarak kaz kazabil me zellikleri daha fazladr. 2. Dk zemin basnlar ve kt arazi artlarnda mkemmel ekme zellikleri vardr. 3. dr. 4. Manevra kabiliyeti ykseltir. Dik meyillerde performans tatminkr-

5-10 4.0 7.5 10.5 13.5

10rl5

22-25

5.0 8.0 10.5 13.0

13.5 16.5

1971 fiyatlarna gre ve 490 f/ton bakr fiyatna gre tesbit edilmitir.

22.3. Toplam Mlkiyet ve letme Masraflar ; 28) Toplam mlkiyet + letme masraflar = (kalem 23) + (kalem 27) TL. kalem 28 Masraf/saat ton/saat Yukardaki hesaplarda idari masraflar dahil edilmemitir. TABLO 25 TL.

5. Hareket hzlar olduka yavatr. ykleme ve jboaltma noktalan arasndaki mesafenin az olduu durumlarda ekonomik hizmet grrler. 6. Andrc maddelerde alma durumunda bakm masraflar olduka yksektir. 24.2. Lastik tekeri i 1er (Tyre-type front end loaders) Lastik tekerlekli nitelerin aadaki zel likleri vardr 1. Mteharriktirler *

Bakm ve Tamir Faktr ( M ) Malzeme Hafif toprak Orta arlkta toprak Ar toprak Sert toprak Byk paral kayalar Andrc kumtalar, eyi 1er vs.

M
0.01 0.02 0.03 0.05
0.04-0.05

2. Kolay ve orta zorluktaki artlarda bakm masraflar olduka dktr. . 3. Basalt, takonit, sert istler gibi andrc ortamda alan makinalarda lastik masraflar yksektir. Madencilik

0.05

62

4. Paletli tehizata nazaran daha az manevra kabiliyetleri vardr. Ancak merkezden mesnetli niteler (skraper loaderler de olduu gibi) konvansiyonel loaderlere nazaran daha fazla manevra kabiliyetine sahiptirler. Dar basamaklarda almaya msaittirler. Drt tekerinede direksiyon ile kumandada bulunma zellii olan nitelerde manevra kabiliyeti olduka iyidir. n tekerine kumanyaplabilen nitelerde manevra kabiliyeti dktr. 5. Paletli makinalara nazaran hareket hzlar daha yksektir ve bu sebepten uzun mesafeler iin tama ve kazma ilerini daha ekonomik yaparlar. Lastik tekerlerin bu zelliinden dolay ykleyen - nakleden - dken ( l o a d - h a u l - d u m p machines) niteler gelitirilmitir. 6. Zemin basnlar olduka yksektir. Makinalar kt artlarda) ve dnme rezistansnffyksek olduu durumlarda randman veremezler. 25. LASTK TEKER SEM :

di derinlii ;% 50, alt ve yan et kalnlklar r % 100 arttrlmtr. Anmay nleyici kimyasal bileimli lastikler seilmelidir. Ksa mesafelerde, ok g artlarda - Extra derin dili lastikler; uzun mesafelerde kullanlan lastiklere nazaran dili derinlii % 150, alt ve yan et kalnlklar % 100 art trlmtr. Anmay nleyici kimyasal bileimli lastikler kullanlmaldr. Tablo 26 yerinde kullanlan lastiklerdeki alma saatini gstermektedir. Yz deitirilmi lastikler, orijinal lastiklerin % 80 mr kadar vazife grebilirler. Bir lastiin mr boyunca defa srt deitirmek mmkndr. TABLO 26

Lastik mr

Ortalama mr, alma saat C A B 4000 , 3(XX)

D
400 1500
artlamarn-

5000
Lastik tekerler konusunda A.B.Dde ok geni aratrmalar yaplmakta olup, b i r ok tip teker eidi bulunmaktadr. Lastik bakm ve tamir masraflarnn ok kabark olmasna ramen bir ok maden iletmesi bu konuda kayt tutmamakta ve lastik mrn arttrc aratrmalar yapmamaktadrlar. phesiz lasiik teker seiminds en iyi usl tecrbeye dayandrlan metoddur. Lastik seiminde dikkate alnmas, gereken hususlar arazi artlar, ykleme ekli, hz,, kurvlar, meyiller, temperatr, bakm standardlar gibi nemli noktalardr. Genel olarak aadaki lastik teker eitleri kullanlmaktadr. Uzun mesafelerde tekerin snmas nemli b i r problem olarak belirmektedir. Isnmay nlemek iin uygun kimyasal bileimli, standard dili ve et kalnlndaki lastik tekerler seilir. Ksa mesafelerde normal artlarda - derin dili lastikler; uzun mesafelerde kullanlan lastiklere nazaran bu tr lastiklerde Cilt : XI Say : 5

3500

20002500

A. yi nakliye yollar ve zemin r yumuak andrc deil. B. Orta evsafta nakliye lar, yumuak akllar, vs. yollar,

C. Orta evsafta basamak artlan, ksa nakliye mesafesi, orta sertlikteki kayalar rnein: hematit, andrc eyller, vs. D. Kt basamak sathnda, olumsuz artlar; takonit, sivri ulu basalt vs. 26. TEKERL YKLEYCLER:

Son on senedir lastik-tekerli - loaderler (Front-end-Loaders) ak iletme madenciliinde geni tatbikat sahas bulmutur. Halihazrda 11 m 3 kepe kapasiteli niteler hizmet grmektedir. 27 m 3 kepe kapasiteli bir nite projelendirilmitir. Ekskavatrler ile mukayese edildiinde hizmet sreleri daha azdr. Bir ok uzmann gzlemlerine gre arnda her geen gn daha fazi;; kullanlan tekerli ykleyiciler ileride daha gelitirilmi olarak imal edileceklerdir. Tekerli ykleyicilerin aada belirtilen zellikleri vardr.
63

1. Mteharrik oluu-Tekerli ykleyiciler ok ksa sre zarfnda ocan bir noktasndan dierine hareket edebilir. 2. lk yatrm masraflar dktr. yd
3

TABLO

27

Tekerli ykleyicilerde sabit sre Kepe kapasitesi m

3

Sabit Sre E M M-H

(Saniye) H*

3. Operasyon esneklii - tekerli ykleyici 1er bir ok fonksiyonlar grebilirler : rnein yol inas ve bakm, stoklama, harmanlama, drenaj kanaliar ama, vs,.

26.1. stihsal Oran :

Tekerli ykleyicilerde istihsal miktar kepe kapasitesine gre deil fakat kepe ykne gre hesaplanmaldr. Hafif bir malzemeyi ykleyen bir loader ar bir malzeme ykledii zaman istihsal miktarlar byk deiiklikler gstermektedir. Kepe kapasitesinin tarifi A.B.D. Otomativ Mhendisleri Birliince yaplmtr ( 1 5 ) . Taneli malzeme yklerken kepenin doldurulabilirle katsays 1.00 deerine ok yakndr. Fakat dier malzemeler iin Tafrlo 5 deki doldurulabilme faktrleri kullanlmaldr. Kepe kapasitesi aadaki ekilde ifade edilir. alma yk = (7) gevek kesafet x doldurulabilirle faktr

5 6 7 10 12 15

4 4 , 5 5 , 5 7 , 5 9 11,5

32 33 33 37 39 41

33 34 35 39 42 44

41 42 44 51 56 60

Tekerli ykleyicilerin s e r t kazlardaki durumlar g e n i aratrma icap ettirmektedir.

ekil 16. Tekerli ykleyicilerin d e i k e n sreleri.

Bc

26.2. alma yk : Bu deer sz konusu makina . iin kataloklardan tesbit edilir. Ve kepe kapasitesi alma yknden hesaplanr.

alma devri drt ksmdan mteekkildir : .1 Ykleme 2 Nakletme 3 Dkme (boaltma) 4 Geri dnme Ykleme ve boaltma sreleri sabit zaman, nakletme ve geri dnme sreleri ise deiken zaman olarak mtala edilirler. Sabit zaman sreleri kronometraj ile tesbit edilebilir eer elde done mevcut deilse Tablo 27 den deiik kaz artlarnda sabit sre bulunabilir. Deiken sre ekil 16 dan tesbit edilebilir. stihsal miktar, ton/saat = alma y8

26.3. ( C ) Teorik Devir/Saat :

60 C = Sabit sre ( ( d a k ) + Deiken sre (dak) 26.4. ( A ) Mekanik Kullanm Oran : Makinann mekanik kullanm oran kronometraj etdleri ile veya kaytlardan tesbit edilir. 26.5. ( O ) letme Faktr : Bu konuda elde mevcut bilgi yoksa O ve A nn arpm Tablo 4'den tesbit edilir. letMadencilik

k x G X A x O 64

me faktr operatrn maharetine sk br ekilde baldr. 27. TEKERL RAFLARI : YKLEYCLERN MAS-

8) Makina itfas Toplam 6 Masraf/saat = Kalem 7c 9) Ortalama yatrm formln kullanarak Ortalama yatrm = (Toplam 4 ) x ( n + l 2n TL 10) Faiz oran 11 ) Sigorta 12) Vergiler 13) Toplam = % = % = % >= %

27.1. Mlkiyet Masraf : Tekerli ykleyicilerin mrleri alma artlarna, operatrn maharetine, bakm standardlarna ve Sevk-i idarenin kalitesine bamldr. TABLO 28 Tekerli ykleyicilerin ekonomik mrleri Sevk-i da renin durumlar artlar ok iyi Orta yi ok iyi yi Orta Zayf 12000 11000 10500 9000 11500 10500 10000 8500 11000 10000 -9000 8000 Zayf 10000 9000 8000 7000

14) (Toplam %)x(ortalama yatrm)* (kalem 7c) TL. 15) Toplam mlkiyet masraflar masraf/saat=(kalem 8) + (kalem 14) TL. 27.2. letme Masraflar : 16) Yakt masraflar (baknz Tablo 28) (Yakt tketimi/saat)x(Maliyet/litre) TL 17) Ya masraf (Baknz Tablo 40) Vites kutusu (bir saatlik tketim)x (Maiiyet/iitre) TL. Transmisyon (bir saatlik tketim)x (Maliyet/litre) TL. Filitre bedeli/saat (baknz Tablo 31 )TL. Gres ya bedeli/saat TL. 18) Hidrolik ya bedeli/saat 19) Tamir : Yedek paralar ve iilik Mx (kalem 8) Burada M ok iyi artlarda iyi artlarda orta artlarda kt i artlar 20) Lastik masraflar 0.91 1.0 1.2 1.3 TL. TL. TL.

Tablo 28 tekerli ykleyicilerin teknik mrlerini alma saati olarak ifade etmektedir. Tekerlekli ykleyicilerde lastiklerin ksa mrleri yznden lastik masraflar makina bedelinden karlarak iletme masraflar arafc snda mtala edilmitir. Mlkiyet ve iletme masraflarnn hesab iin aadaki hesap ekli kullanlabilir. 1 ) F.O.B. makina deeri, yedek paralar dahil TL. 2 ) letme yerine kadar nakliye ve sigorta TL. 3) Gmrk masraflar 4) Toplam 5) Eksi lastik masraflar TL. TL. TL. TL. TL.

6) Toplam (makina maliyeti) 7) Ykleyici teknik mr n= Yl (7a) Planlanm saat/yl (7b) Toplam saat (7c)

Lastik teknik mr (baknz Tablo 26) 21) Operatr yevmiyesi/saat (Sosyal masraflar, vergiler, sigortalar, vs., dahil) TL. 22) Toplam letme masraflar = kalem ( 1 6 + 1 7 + 1 3 + 1 9 + 2 0 + 2 1 ) TL.
65

(baknz tablo 28 : 7a, 7b ve 7c tesbit edildikten sonra hesap edilir.) Cilt : XI Say : 5

TOPLAM MLKYET VE LETME MASRAFLARI (dari masraflar, dahil deil) 23) Toplam mlkiyet + Toplam iletme masraflar TL. = (Kalem 15) + (Kalem 22) 24) Masraf/ton = Kalem 23 Ton/saat TL. TL.

TABLO

30

Dizel motorlu mteharrik ekipmanlarn dili kutusu ya tketimleri (gallon/saat) Makina Beygir gc 150 250 350 500 750 Hafif 0.10 0.17 0.20 0.30 0.38 TABLO 31 Dizel motordu (mteharrik ekipmanlarn, filitre masraflar ( penny/saat ) Makina Beygir gc 150 250 350 500 750 Tozlu artlar 2.5 3.0 6.2 7.5 8.0 Normal artlar 1.7 2.2 4.4 6.0 6.2
1

Normal 0.11 0.18 0.22 0.33 0.42

Ar 0.13 0.20 0.27 0.39 0.49

28. TEKERLEKL YKLEYCLERN EKSKAVATRLERLE MUKAYESES : 1967 ylnda 10 yd kapasiteli tekeri i ykleyicilerin imalatndan sonra bu makinalarn primer birer ykleyici olarak kullanlabilecei akla kavumutur. Ekskavatrler ile tekerlekli ykleyicilerin ekonomik analizlerini yapan bir ok yayn yaynlanmasna ramen her iki makinann kullanm limitlerini tayin etmek mmkn olmamtr." Her iki makinann zellikleri aadaki gibidir. I 28.1. Tekerlekli Ykleyiciler : Avantajlar : 1. Mteharrik olma zellii: ocan her hangi bir noktasna ok ksa sr? zarfnda ulaabilir. 2. Bir ok ide kullanla bilir. Annda ykleme, temizleme, stoklama, nakliye yollarnn inas, vs. Ancak makinay eitli grevlerde kullanrken kepe dilerini ve kepenin eitli kesimlerindeki takviyeleri deitirmek gerekir. 3. Orta seviyeli meyillerde rahata alabilir. 4. lk yatJr&m masraflar dktr. 5. Makinay bir operatr idare eder. 6. Kepe byk paralan yklemez. TABLO 29 Dizel Motorlu lastik tekerli ekipmanlarn; yaklak yakt tketimleri alma artlar Hafif Galon/Hp.saat
66
3

Dezavantajlar : 1. Tabakalama, eklemleme ve atlakl formasyonlarda kt paralanmadan dolay ykleme glkleri doduundan bu tip kazlarda randmanl kaz yapamaz. 2. Bir ok durumlarda formasyonun ar derecede lamlanmas gerekir. 3. Lastik masraflarn normal bir seviyede tutabilmek iin lastiklere an bakm ve itina gerekir. 4. letme masraflar yksektir. 5. Makinay kullanmak operatr iin yorucudur, ve operatr daha sk kaza ve arzaya sebeb olur. 6. Zemin basnc yksektir. Kt zemin artlarnda makinann performans nemli derecede der. 28.2. Ekskavatrler: Ar 0.065 Avantajlar : 1. Sert, andrc ve ar kayalarda kaz ii tatminkrdr. Madencilik

Normal 0.04

0.02

2. letme masraflar dktr. 3. Bakm tekerli ykleyiciler kadar zor deildir. 4. Operatr rahattr. makinay kullanrken daha

5. Zemin basnc dktr ve kt zeminlerde performans byk dmeler gstermez. Dezavantajlar : 1. Nisbi olarak hareket kabiliyetleri azdr. 2. Makna tek ama iin kullanlabilir. 3. lk yatrm yksektir. 4. Dik meyillerde alamaz ve hareket edemez. 28.3. letme Tecrbesi : Ar ve andrc kayalar ve metal ocakfarnda yaplan kazlarda tecrbe sahibi yirmi adet maden iletmesiyle yaplan grmelerde, iletmecilerin genel kans tekerli ykleyicilerin halihazrda salam bir ekikta imal edilmedii ve bu makinalar devaml bir ekilde kaz ve ykleme ilemlerinde kullanmann elverili olmad ifade edilmitir Ayn iletmeciler maknann mteharrik oluu ve her ite kullanlabilme zelliinden memnun olduklarn bildirmilerdir. Yumuak kaya kazan bir ok maden iletmecisi ise ekskavatrlerin uzun mddet arzasz alma zelliklerinden dolay ekskavatrleri tekerli ykleyicilere tercih ettiklerini ifade etmilerdir. Baz iletmeciler tekerlekli ykleyicilerin ar iletme masraflarndan ikayet etmektedirler. Ancak ok gevek malzeme ykleyen iletmeciler tekerli ykleyicileri biraz tercih ettiklerini bildirmilerdir. naa endstrisinde faaliyet gsteren iletmeciler se 4 yl sonras i:n i durumlarnn hangi seviyede olacan kestiremediklerinden ve dk-yatrmlarndan dolay tekerli ykleyicileri tercih etmektedirler. 29. PALETL YKLEYCLER type front-end loaders) : ( Crawler-

itici olarakta kullanlmalardr. Tekerli ykleyicilere nazaran daha az mteharrik olmalarna ramen ekskavatrlerle mukayese edildiinde paletli ykleyicilerden daha fazla mteharriklik kabiliyetleri vardr. Meyillerda ve ukur ama ilerinde muaffakiyetle kullanlrlar. Arnda ykleme ilemi yaparken makina V eklinde bir yol takip eder. (Baknz ekil 17) maknann devir sresi 0.7 ile 1.0 dakika arasnda deiir. Meyillerde alrken sabit sreleri (fixed time) normalen 0.65 dakika civarndadr. Deiken,srelerini hesap etmek iin hareket srati olan 4 km/saat deeri kullanlabilir.

ekil 17. Paleti! ykleyicinin operasyonu srasnda JV eklindeki ykleme durumu. Lastik tekerli ykleyiciler iin kullanlan mlkiyet masraf hesap ekli paletli ykleyiciler iinde kullanlabilnir. Yakt ve ya masraflar (Tablo : 29) gsterilen deerlerin yaklak olarak 1.2 katdr. Lastik tekerli ykleyiciler iin belirtilen bakm tamir ve iilik masraflar paletli ykleycilerde 1.1 defa daha fazladr. phesiz bu makinalarda lastik masraf yoktur. 30. TRAKTR-SKRAPERLER (The Tractor - Scraper) : Bir ok orta sertlikteki ve sert kayalar kaz iin gevetmek gerekir ve bu gevetme ou zaman blok paralar verir. Bu hallerde traktr - skraperlerle kaz yapmak uygun de67

Paletli ykleyicilerin ak iletme madenciliinde ana grevleri bu makinalarn birer Cilt : XI Say : 5

ildir. Traktr-Skraperle in ak iletme madenciliinde tatbik yerleri yalnz dekapajdadr. Baz kalker rtlerde ve patlatma ve ripperleme ile geviyen formasyonlarda traktrskraperlerle dekapaj tatbik edilmektedir. 70 3 m kapasiteli bir ok model halihazrda hiz3 met grmektedirler. Halihazrda 92 m kapa* siteli bir makinann imali planlanmtr. Madencilikte yaygn olarak kullanlan tipler 3 23-38 m kapasiteli olanlardr. Traktr skraperler ana tip zerinden imal edilirler. a) Tek motorlu, konvansiyonel skraperler. En yayn ekilde kullanlan ve ekonomik olan tiptir. Meyil aa ykleme durumu hari normalen ykleme iin baka bir itic: traktr ile desteklenmeleri gerekir. Konvansiyonel skraperler ar meyillerde, zayf zemin artlarnda ve ksa mesafelerde randmanl alamazlar. b) ok motorlu skraperler. n ve arkada plan motorlar vastasyla btn tekerlere g verilir. Bu yzden g/arlk oranlar yksektir ve dik meyillerde ve kt artlarda alabilirler. amurlu ve kompakt topraklarda dier skraperlerin alamad artlarda vazife grebilirler. Normalen ok motorlu skraperlerde bir itici vastasyla doldurma yaparlar ancak meyil aa durumlarda makina ksmen veya tamamen kendi kendine doldurma yapabilir. c) Ykselen skraperler (Elevating Scrapers) Bu tip makinalar kendi kendilerine doldurma yaparlar. Orta mesafelerde skraperler birbirlerini iterek doldurma yapabilirler. Dik meyillerde ve dnme direncinin fazla olduu zeminlerde randmanl alamazlar. Yapkan malzemeler ve iri kaya paralarnn (200 mm) bulunduu formasyonlarda performanslar ok dktr. Tek bana alabilme zelliinden dolay selektif madencilikte ideal bir ekilde kullanlabilinr. 30.1. Traktr Skraperlerin Seimi : Deiik traktr skraper tiplerinin ayn ite kullanld varittir, ekil 24, 25 ve 26 68

ekonomik alma snrlarn gstermektedir. ekillerdeki deerler komputer-Simulation etdleri ile nemli bir imalat tarafndan bulunmutur (16). Dnme direnlerinin (rolling resistance) tipik deerleri Tablo 32 de verilmitir. TABLO 32 1

Lastik tekerli traktrlerde dnme direncinin (rolling resistance) makina brt arlna gre % olarak ifadesi. zahat Sert sathl yol Makadam veya akl yol Toprak yol Yumuak sathl yol Gevek kum ve akl Yumuak amurlu sath Dnme direnci (brt 1 makina arl % ) 2 3-3,5 5 7,5 10 15-20

30.2. Skraper Devir Sreleri : Sabit sre yavalama, maki nay itmek iin traktrn yerlemesi, ykleme, hzlanma, dkme ve yayma gibi ilem srelerinden mteekkildir. Deiken sre ykleme ile boaltma noktalan arasnda geen nakliye sresidir. Sabit sre en iyi ekilde kronometraj etdleri ile tesfoit edilebilir. Ancak benze* artlar hakknda bir bilgi ve tecrbe mevcut deilse Tablo 33 deki deerler kullanlabilir. Deiken sre ykte ve bo dnteki srelerden meydana gelir. Deiken sre = Nakliye mesafesi Nakliye hz (dolu) Nakliye mesafesi Nakliye hz (bo)

Nakliye hzlar bo ve dolu da en iyi ekilde kronometraj ile imalatnn performans erilerinden meyil ve dnme direnleri dikkate alnarak bulunabilir. Skraper devir sresi (dakika), tc = Sabit sre -|- Deiken sre ...10 Madencilik

hangi bir tecrbe yoksa, bu iki termin arpm olan iletme randman Tablo 4'den elde edijebilir. Eer i artlar ar yamur, don, kar, toz, kt nakliye yollar, d i k meyiller, ar andrc kt paralanm kayalar ve evsafsz igc ile karakterize oluyorsa iletme randman zayf olarak mtala edilir. Ayn ekilde,, sevk-i idarenin kalitesi iyi deilse, bakm ve -tamir in gerekli atelyeler yetersizse ve i organizasyonu iyi deilse iletme randman zayf olarak dnlmelidir. Buna karlk eer sevk-i idare ok iyi evsafta ve i artlar iyi ise iletme randman ok iyi olarak alnr. 30.5. Doldurulabilirlik : ;

Skraper teknelerinin doldurulabilirlik durumu ekskavatrlere nazaran daha fazladr. Tablo 34 bu konuda yaklak malumat vermektedir. Ar ve paralanm kaya yklendiinde skraperin maksimum yk almamas salanmaldr.

ekil 19. Ykl durumda le 12.5 meyUde traktr - skraperlerin tatbikat blgeleri

30.3. Skraperlerin stihsalleri :

Nakil olunan yk genellikle yerinde hacim olarak ifade edilir .Skraperin yma kapasitesine, doldurulabilirliine ve kabarma faktr ne bamldr. Skraperin istihsali (yerinde hacim/saat) 30.4. AO sletme Randman :

A ve O terimlerini tesbt etmek iin her

Skraper yma kapasitesi x """ Kabarma faktr x t.

ekil 20. le 12.5 meyil aa yklemede traktr - skraperin tatbikat blgeleri

Doldurulabilirlikx 60xOA

TABLO 33 Traktr - Skraperlerin standard sabit devir sreleri. T> Konvansiyonel (Tek motorlu) skraper ok motorlu skraper Ykselen skraper Cilt: XI S a y : 5 Dakika 1,45 1,25 ,55 (itici ile itilerek doldurulma) (itici ile itilerek doldurma) ( i t i c i yok) 69

TABLO 34 Traktr - Skraperlerde doldur uJ a bilirlik ve kabarma faktrleri. Doldurulabilirlik 0.95 -100 0.85^0.9 0.70-0.80 Kabarma Faktr 1.15 -1.25 1.35 1.4 1.5 1.5 rl.6

dolu olan ndeki skaper arkadaki makinayi ekerek doldurma ilemine yardmc olur. Doldurma tamamlandktan sonra makinalar ayrlr ve tumba sahasna tek olarak giderler. Bu durumda devir sresi bir itici tarafndan doldurulan skraper devir sresinden biraz fazladr.

Kaz artlar Kolay ve kuru Orta sertlikte killer Zayf kayalar , Sert, nemli killer G kaz artlar,

Orta evsafta adi toprak 0.90 - 0.95 .1.2 -1.3 0.85 - 0.95 1.35 -1.45

31. TRAKTR SKRAPER MASRAFLARI :

Bir traktr skraperin ekonomik mr i artlarna baldr. Tablo 23 bu konuda bir f i k i r verebilir. TABLO 35 Skraperlerin ekonomik mrleri (alma saati olarak) artlar Sevk-i dare Durumu ok iyi
:

yi paralanm kayalar 0.75-0.80 paralanm basalt, vs. 0.50

30.6. tici Traktrler : Kaz srasnda skraperlerin bo olarak iticisiz beklemesini nlemek iin skraper adedi ile itici traktr adedi ayarlanmaldr. Devir srelerindeki farkllklar yznden tam bir sinkronizasyon alamak bir ok maden iletmesinde mmkn olamamaktadr. tici traktrlerle desteklenen maksimum skraper adedi aadaki balant ile bulunur.

yi

Orta

Zayf

ok iyi yi Orta Kt

13000 12500 11000 10000

12500 11500 11500 10500 10500 9500 9000 8500

10500 9500 8500 8000

Kolay kaz artlarnda, iyi nakil yollar Skraper : devir sresi Maksimum Skraper Adedi =- : zerinde uzun mesafelere yaplan, nakiller tici devir sresi maharetli ve yetiken operatrler, i artlarnn ok iyi olarak nitelendirilmesine se...12 beb olacaktr. Buna karlk sert kaz art Burada itici devir sresi (dakika) = 1.4 larnda, ksa mesafelere dik ar meyilleri3 (Skraper doldurma sresi) + 0.25 Geneli iki s yaplan nakliyatlarda ve nakliye yollarnn baitici devir sresi 1.2-2.0 dakika arasndadr. kmsz, ar derecede gevek olduu durumlarda i artlar kt olarak nitelendirilir. ...13 Ayn ekilde iyi bakm ve tamir artlarnda Nakliye mesafelerinin ksa olduu durum* sevk idare ok iyi olarak vasflandrlr. larda skraperlerin birbiri arkasna birikimi Skraperlerirr mlkiyet ve iletme masrafciddi bir problem olabilir. ok motorlu skraperlerde bu durum o kadar ciddi deildir. larnn hesaplanmas aada takdim edilen nk ok motorlu skraperler kendi kendiekilde yaplabilir. lerine b i r miktar yk doldurabilirler. 30.7. tme - ekme Operasyonlar : tme-ekme metodunda bir ka ok motorlu skraper kullanlr. ki makina irtibat^anarak kaz yerine gelirler. Arkadaki skraper ndekini iterek doldurur. Bundan sonra 70 3.1.1. 1) 2) Mlkiyet Masraflar:

FOB makina bedeli, yedek paralar dahil TL. alma mahalline kadar nakliye ve sigorta masraflar TL. Madencilik

3) 4) 5) 6) 7)

Gmrk vergisi Toplam Eksi () lastik bedelleri Toplam Traktr - Skraper mr n = Yl (7a) alma saati/yl Toplam saat

TL TL. TL. TL. TL. (7b) (7c)

18) 19)

Hidrolik ya

TL.

Bakm : yedek paralar ve iilik M x (kalem 8) M faktrnn deerleri iin Tablo 36'ya baknz. Kesici u masraflar ' Kesici bak deitirme masraflar -rkesici bak mr TL. Kesici ularn mrleri 350 ile 700 saat arasndadr. (Maliyet 2 0 - 5 0 penny/saattir.) Lastik masraflar Lastik deittirme masraflar + Lastik mr (baknz tablo 26) Operatr yevmiyesi/saat (Sosyal masraflar, sigorta vs. dahil) TL Toplam letme Masraflar Kalem (16 + 17 + 1 8 + 19 + 20 + 21 + 22) TABLO 36

20)

(Baknz Tablo 35; 7b ve 7c tesbit edildikten sonra 7a hesap'anr). 8) Makina itfas Toplam 6 Masraf /saat .= Kalem 7c 9) Ortalama yatrm forml kullanlarak (Toplam 4) x (n + 1) TL. 2 n % % % % yatTL TL.

21 )

22) 23)

TL.

Ortalama yatrm = 10) 11) 12) 13) 14) 15) Faiz oran Sigorta Vergiler vs. Toplam

Traktr - Skraperlerin Bakm Faktr, M artlar Skraper Tipi Tek motorlu ok motorlu Ykselen ok iyi 0.65 0.66 0.68 iyi 0.80 0.82 0.84 Orta 1.00 1.02 1.05 Zayf 1.2 1.23 1.28

(Toplam %) x (Ortalama rm) -T- (Kalem 7c)

Toplam Mlkiyet Maliyeti/saat = (Kalem 8) + (Kalem 14) letme Masraflar :

TOPLAM MLKYET VE LETME MASRAFLARI 24) Toplam Mlkiyet ve letme Masraflar = (Kalem 15) + (Kalem 23) TL.

31.2. 16)

Yakt masraflar (baknz Tablo 29) (Yakt tketimi/saat) x (Maliyet/litre) TL. Yalar (baknz Tablo 30) Dili kutusu (saatlik tketim) x (Maliyet/litre) Transmisyon (saatlik tketim) x Maliyet/Hire) TL. TL.

17)

( Konvansiyonel veya ok motorlu skraperlerle yaplan kazlarda itici makina kullanldndan bu makinalarn masraflarda hesaplara dahil edilmelidir. Buldozerlerin masraflar ayn itici makinalar iim kullanlabilir. Ancak kesici bak masraflar hesaptan karlmaldr). 25) Masraf/ton . TL. Ton/saat 71

Filitre masraflar (baknz Taj> lo31) TL. Gres ya = 0.2 x fiyat/1b TL. Cilt : XI Say : 5

(Kalem 23) -j- ( t i c i masraf)

32. BULDOZERLER : Budozerler ana kaz ileri iin kullanlmakla birlikte ak iletmelerde bir ok grevlerde almaktadrlar Genel olarak palettli dozerler kullanlmakla birlikte yeni imal edilen lastfk tekerli dozerler geni bir tatbikat sahas bulmaktadr. Skraper buldozerlerle itilmektedir. Buldozerlerin bak kapasitesi imalatlarn kataloklarnddn temin edilebilir. Bul* dozerle yaplan kazlarda kabarma faktr dier kazlara nazaran deiik bir durum gsterir. Tablo 37'de verilen deerler kabarma faktr olarak kullanlabilir. TABLO 37 Buldozerle kazlan malzemelerin kabarma faktr Malzeme Paralanm kaya Ar kil (nemli) Byk paral kayalar ihtiva eden toprak Toprak Kum ve ufak akl Kabarma faktr 1.65 1.45 1.35 1.25 1.1

BULDOZER MASRAFLARI : Traktr - skraperler iin kullanlan hesap ekli buldozerler iin aada belirtilen deiikliklerle tatbik edilebilir. Buldozerlerin ekonomik mr tablo 28 den tesbit edilir. Paletli buldozerlerin lastik masraf yoktur. Bakm ve tamir masraflar iin Tablo 38 deki deerler uygulanr. TABLO 38 Buldozerler iin bakm faktr ( M * ) Tip Paletli Lastik tekerli * ok iyi 0.8 0.7 iyi 0.95 0.85 Orta 1.1 1.0 Zayf 1.3 1.2

Bak bakm masraflar dahildir.

Eer buldozer traktr skraperler itmede ve ekmede itici ve ekici olarak kullanlyorsa, bak masraflar olmadndan M faktr 0.8 ile arplr. 33. GNMZ KAZI LERNDE TEMAYLLER : Srekli kaz metodlarnn avantajlarndan yeni imkanlar domasna ramen, sert kayalarda, kazda bu metodu tatbik etmek bu gn iin mmkn grlmemektedir. Kaz metodlarnda devrim yaratacak yeni uygulamalar, kayalar hakknda yeni bilgilere ihtiya gstermektedir. Bu gn iin sert kayalarn kazlarnda, kimyasal patlayc maddelerle delme-patlatma - ykleme metodu en yaygn uygulama olarak mahade edilmektedir. Srekli ekskavatrler alannda, yeni imal edilen bir makina hakknda bireyler sylemek gerekir. Bu dntr kepeli makina ykn yan taraftan boaltmakta ve kamyon nakliye sistemi ile birlikte altrlmaktadr. Makina zayf kayalarda (kumta, kmr, vs.) teorik olarak 2300 m 3 /saat kapasitesinde kaz yapabilmektedir. Makinanm yatrm masraf olduka dktr. Dner kepeli ekskavatrlerin nmzdeki yllarda geliimi olduka byk olacaktr. Ancak sert ar ve iyi bir ekilde ufalanMadendllr

Buldozerleme operasyonunda sabit zaman sresi yoktur. Makinanm vitesi eitli malzemelerdeki kazlara gre ayarlanr. eitli kazlardaki hz imalatnn katologlarndan temin edilebilir. Normalen 1 inci Vitesde kazma hz 1.1 m/saniye ve nc vitesde geri hz 2.8 m/ saniye kadardr. Hareket mesafesi tc== kaz hz Bu durumda istihsal Bak kapasitesi x 60 x AO Yerinde hacm/saat = tc AO deeri Tablo 4 den temin edilebilir. 72 _j_ Geri hz Hareket mesafesi

mam kayalarda bu makinalarn geliimi tahmin edildii kadar byk olmayacaktr. Dner kepeli makinalarn rekabetinden dolay ekskavatr imalatlar yeni bir dizayn olan hidrolik ekskavatr vcuda getirmilerdir. Hidrolik ekskavatrlerin ideal kazma ve kaldrma fonksiyonlarnda 13 km/saat lik hzlar ile tekerli ykleyicilerin mteharrik olma zelliini bnyelerinde toplanmlardr. 34. SONU :

H. E. ed. (Tucson Arizona : University of Arizona. 1960). 94 -107. 5. Rumfeit H. : Proper machinery mass for stripping overburden. Min. Engng. N. Y. 13, 1961. 480-7. 6. Weis J. F . : Large machine application data book (Marion, Ohio : Marion Power Shovel Co. Inc. 1969). 7. Stzodka K., Piatkowiak N.: How East Germans shift deep overburden using mobile bridge conveyor units. World Min,, 22, Nov. 1969, 26-31. Rasper L, Rittner H.: Der Aufschluss der Braunkohlentagebaues der Neyveli Lignite Corporation und Erfahrungen mitSchaufelrdern in hartem Abraum. Braunkohle Wrme Energie, 13, 1961, 390-400.. Habermaas H, Krumrey A.: Fahrwerke der kontinuierlich ai'beitenden Tagebaugerte. Friedrich Krupp Maschinen und Stahlbau. Rheinhausen (Pamphlet).

Bu makalenin gayesi, ak maden iletmelerinde kaz ve ykleyici makinalarn seimi iin basit bir ekilde gerekli kaideleri ve mevcut bilgileri takdim etmektir. Okuyucu kendi iletmesinde mevcut bilgileri, takdim edilen bilgilerle mukayese ederek serbest bir ekilde doneleri kendi ihtiyacna gre ayarhyabilir. Endstri Mhendisliinde tatbik edilen metodlarla tatbikattaki deerler bulunmal ve icap ediyorsa takdim edilen donelerde deiiklikler yaplmaldr. Ekskavatr sein-.inde uygulanan simulasyon teknii ve dier kark ve akademik teknikler ancak uygulanan sistemin dayana olan donelerin doruluu ve hassasl ile kymet kazanrlar. BBLYOGRAFK TANITIM 1. Franklin J. A. Broch, Walton G.: Logging the mechanical character of rock. Trans Inst Min. Metall (Section A. Min. Industry) 80, 1971, A l - 9 . 2. Atkinson T.: Mechanical and electrical aspects of opencast mining. Min. Technol., 51 Oct. 1969 19-40.

9.

10.

11. Himmel W.: Der Spesifische Grabwiderstand in Abhngigkeit von der Spanflche und der Spanform bie verschiedenen Bodenarten. Freiberger Forsch Hft. A 265, 1963, 5-40. 12. Krumrey A. : Bucket-wheel excavators with stacker boom. Krupp* Tech. Rev., 23, 1965, 21-32. Dombrowsky N. G.: Die neunen Schaufelradbager und Probleme ihrer Konstruktion Bergbautechnik, 14, 1964, 277 Front end loader bucket rating. Society of Automotive Engineers Year book 1967 (New York : Society of Automotive Engineers, 1967), p. .1020. Wheel tractor scrapers used in mining applicutions (Peoria I I I : Caterpillar Tractor Co, 1970). 4 p. Atkinson T.: Ground prepation by ripping in open pit mining. Min. Mag. London, 122, 1970, 4588-69. Barber - Greene continuous excavator model X L - 5 0 Preliminary cost and operating data. Barber - Greene Co., Aurora, Illinois, 1970.

13.

15.

16.

17.

3. Weis. J. F . : Application data (Marion Ohio : Marion Power Shovel Co. Inc., 1970). 4. Drevdahl E. R.: Estimation of shovel and dragline output for system analysis. In Proc. Symp. Surf. Min. Practices. 1960 Kumlauf

18.

CUt : XI Say : 5

73