TERİMLER

1 Açık İşletmecilik
Genel anlamda açık işletmecilik, yeryüzü ve su altı faaliyetleri sonucu bir cevherin, kömürün
ya da endüstriyel bir hammaddenin elde edilmesi için yapılan hazırlık, kazı, yükleme ve
nakliyat çalışmalarıdır (Haner, 2007:2).
İşletilmesi ekonomik olarak uygun bulunan maden yataklarının, mostra verenlerinin doğrudan
kazılarak üretilmesi ya da üzerini kaplayan örtü tabakasının alınarak açılması ve sonrasında
cevherin üretilmesi şeklinde yapılan işletme yöntemidir.
Açık işletmeler, basamak şeklinde açılan ve işletilen genellikle derinlere doğru ters koni
şeklinde gelişen üretim yerleridir. Eğer bu koninin duvarları yerçekimine karşı duracak bir şev
açısına sahip ve sağlam kayaçlardan oluşuyorsa maden sağlıklı ve emniyetli bir şekilde
işletilebilir (Akıncı, 2007:74).
Günümüzde dünya maden üretiminin yaklaşık %70'i açık işletme yöntemleriyle
yapılmaktadır. Metalik cevherlerin yarısı, kömürün 2/3'ü ve metal dışı yapı malzemelerinin
tamamı açık ocak işletmeciliği ile üretilmektedir.

Açık İşlletme Madenciliğinin Faydaları Ve Sakıncaları

Açık işletme sisteminin tercih edilebilmesi için önce fayda ve sakıncalarının bilinmesi
gerekir. Bu özelliklerin ışığı altında ekonomiklik hesapları yapılabilir. Karşılaştırma yer altı
işletmeciliğine göre yapılır.
Açık işletmeciliğin üstünlükleri
 Maden yatağındaki faydalı mineralin hemen hemen tamamı üretilir. Yeraltı
işletmelerinde %40-50 kayıp, açık işletmelerde bu %5-10 kadardır.
 Randıman, maliyet ve beher ton için gerekli yatırım miktarı açık işletmecilik daha
avantajlıdır.
 Mekanik randıman daha yüksektir.
 Üretim miktarı piyasa ve satış koşullarına göre ayarlanabilir. Piyasa şartlarına göre
açık işletmede üretimi artırma ve azaltma daha kolaydır.
 Büyük bir açık işletme madeninin durması halinde yatırımlar bağlı kalır. Fakat kayda
değer devamlı bir masraf yapılmaz. Eşit üretim yapan bir yer altı madeninde üretim
durulsa bakım ve tamir masrafları yüksek seviyede devam eder.
 Açık kömür işletmelerinde kömürün iri parça olarak elde edilmesi mümkündür.
 Kazı, yükleme ve nakil araçlarının kapasitesi kazı işlerine, üretime ve ihtiyaca bağlı
olarak sınırsız artırılabilir.
 Patlayıcı madde kullanımı daha uygun olup, büyük ateşlemeler yapılabilir.
 Tahkimat ve dolgu gerekli değildir.
 Yeraltındaki zorluk ve tehlike ortadan kalkmakta ve bakım onarım gibi işler yoktur.
 Havalandırma sorunu olmayıp, toz ve gaz insan sağlığını ve ocak emniyetini tehdit
etmemektedir.
  Ocak yangınları daha az olmakta ve normal yöntemlerle giderilebilmektedir. Kömür
madenlerindeki yer altı yangınları çok tehlikeli olduğu halde açık işletme yangını hem
daha seyrek olur hem de normal mücadele araç ve yöntemleriyle daha kolay bastırılır.
 Kontrol ve nezaret işi daha kolay ve her türlü iş kazası büyük oranda daha azalır.
 Kombine sistemde dekapaj malzemesi dolgu olarak kullanılabilmektedir

Açık işletmeciliğin sakıncaları

 Arazi tahrip edildiği için ziraat ve orman bölgelerine zarar verir. Geri doldurulan
yerlerin ziraata elverişli durma getirilmesi masraflıdır ve zaman isteyen bir iştir.
Hiçbir tedbir alınmasa evvelce yeşil olan bir bölge taş ve toprak yığını haline gelir. Bu
tür bir bölgenin bitkisel hayatı yeniden oluşturulması için çok uzun bir sürenin
geçmesini gerektirir.
 Açılan sahanın ve dekapaj malzemesinin döküldüğü yerin satın alınması gerekir. Bu
da yatırımın yükünü artırır.
 Tabii direnaj mümkün değilse pompaj masrafı maliyette önemli bir yer tutabilir.
Kuşatma kanalı, hendek ve benzeri ek düzenleme faaliyetleri gerektirebilir.
 Hazırlık safhasında yatırım miktarı çok fazladır. Büyük çapta açık işletmecilik büyük
yatırım gerektirir.
 Basamaklarda heyelan olabilir. Bu ise mal ve can kaybına yol açabilir
 Tarihi değeri olan yapılar ve doğal değerler kaybedilebilecektir. Arazi doğal
güzelliğini kaybedebilecektir.
 Cevher kütlesi içindeki değersiz kısımlarda üretilebilir.
 Nüfus yoğunluğu fazla olan bölgelerde tarım imkanları daralabilir.
 Çalışma geniş çapta iklime ve hava şartlarına bağlıdır. yağmur, çamur, soğuk ve don
yer altı işletmesine göre çok aleyhte olan etmenlerdir. İklimin müsait olmadığı
yerlerde veya mevsimlerde açık işletme faaliyeti aksayabilir.

Genel olarak, madencilik faaliyetlerinde temel üretim süreci; delme, patlatma, kazı, yükleme
ve taşıma şeklinde belirlenmektedir. Açık ocak madenciliğinde, üretim maliyetlerinin
yarısından fazlası kazı, yükleme ve taşımadan kaynaklanmaktayken, yeraltı madenciliğinde
ise, maliyetin büyük kısmı havalandırma ve tahkimat gibi yardımcı işler ile hazırlık yollarının
sürülmesi giderlerinden oluşmaktadır.

2 Örtü
Maden yatağının üstünü örten tarıma elverişli toprak ile aynı veya farklı kayaç türlerinden
oluşan ekonomik değeri olmayan yeryüzüne kadar olan kısımlardır.
 3 Dekapaj
Açık işletme madenciliğinde madeni örten ekonomik değeri olmayan malzemenin kazılması
ve uygun yerlere nakledilmesine dekapaj (örtü kazısı) adı verilmektedir.
Dekapaj; açık işletme projesine uygun olarak, maden yatağının üzerindeki örtü tabakasının;
gevşetilmesi, kazılması, yüklenmesi, taşınması, dökme alanına boşaltılması, serilmesi, dökme
alanının projesine göre şekillendirilmesi ve doğal çevreye uygun hale getirilmesi, dökme ve
dekapaj alanı basamaklarının ve yollarının su drenajlarının yapılması, düzgün ve bakımlı
tutulması gibi çeşitli faaliyetleri kapsayan işlerin tümü olarak tanımlanabilir (Eti Maden
İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Dekapaj İşleri Yönergesi-29:2)
Dolayısıyla dekapaj faaliyetlerini madenlerdeki cevherin üzerinde yer alan örtü tabakasının
kazılması, yüklenmesi, uygun yerlere nakledilmesi sürecindeki faaliyetlerin tümü olarak ifade
edilebiliriz.
 4 Dekapaj Oranı
Dekapaj (örtü kazısı) oranı; birim üretim miktarı için kaldırılması gereken toprak ve taş
hacmidir (Arıoğlu, 1986:6). Söz konusu oran genellikle m³/m³, m³/ton . Cevher veya kömürün
maliyeti ton üzerinden ifade edildiğinden m³/ton olarak gösterilmesi daha uygundur (Haner,
2007:5).
D.O. = V/T (m3 /m3 veya m3 /t)
D.O. : Açık işletmenin herhangi bir zaman diliminde birim cevher üretiminin
gerçekleştirilmesi için kaldırılması gereken örtü hacmidir
T : Belli bir işletme döneminde yapılacak cevher üretimi
V : Bu üretim için kaldırılması gerekli toplam dekapaj hacmi

Ortalama Dekapaj Oranı : Bir açık işletme projesinin ticari ömrü boyunca kaldırılacak
toplam örtü tabakasının üretilecek cevher miktarına oranına proje dekapaj oranı ya da
ortalama dekapaj oranı adı verilir.
Yıllık Dekapaj Oranı : ilgili yılda kaldırılan toplam örtü tabakasını miktarının o yıl üretilen
cevher miktarına oranı olarak tanımlanmaktadır (Birtek, 1993:376).
 5 Ekonomik Açık İşletme Derinliği
Açık işletmeciliği sınırlayan önemli bir faktör, faydalı mineral üzerindeki örtü tabakasının
kalınlığıdır. Açık işletme toplam maliyeti ile yeraltı üretim maliyeti işletme derinliğinin bir
fonksiyonudur. Bu iki işletme seçeneğine ait maliyet değişimlerinin eşit olduğu derinlik, açık
işletme ekonomik derinliğini belirler. Daha açık bir anlatımla, azami ekonomik derinliğe
ulaşan işletme, bu sınırdan sonra yeraltı işletmesine dönüştürülmelidir.
Açık işletmenin faydaları olarak belirtilen tüm faktörlerin değeri, örtükazı maliyetinden daha
yüksek olduğu sürece açık işletme tekniği tercih edilir. Oysa yeraltı işletme derinliği arttıkça
yeraltındaki masraflar daha az yükselir.
Örtü kalınlığının artması sadece nakliyata yük getirmiyor, aynı zamanda büyük bir dış döküm
sahasına da ihtiyaç olmaktadır
Ekonomik açık işletme derinliği maliyetlerin fonksiyonu olduğundan, "dinamik" özellik
gösteren bir faktördür. Daha açık bir deyişle, bu faktör çok duyarlı bir şekilde "zaman" boyutu
ile değişir. Açık işletme teknolojisinde yüksek kapasiteli kamyonların ve büyük iş
makinalarının kullanımı ile gerçekleştirilen "üretim sıçramaları" dekapaj ve üretim
maliyetlerini çok önemli ölçüde aşağıya çekmiştir. Sonuçta "kritik derinlik" sürekli bir şekilde
aynı işletmelerde daha derinlere doğru hızla kaymıştır.

6 Ekonomik dekapaj yada maksimum dekapaj oranı

E.D.O=(My-Ma)/M (Boky, 1967, Fettweis, 1979, Shevyakonov, 1965, Arıoğlu
1986, s.59, Sinclair 1969, s.541)
E.D.O = Mş -(Ma / md )
E.D.O = Mş -(Ma + Mk )/md [Pfleider, 1968, s.146]
Mş... Cevherin satış fiyatı, TL/t
Mk ... Belirlenen bir kar marjı, TL/t
Açık işletmenin ekonomik dekapaj oranı sınır değerleri ekonomik ve dinamik bir büyüklük
olup, aşağıdaki faktörlere bağlıdır.
 Cevherin ve yan formasyonun jeoteknik özellikleri
 Hidro-jeolojik şartlar
 Üretim ve dekapaj maliyetleri, dolayısıyla;
 İşletmede uygulanan mekanizasyon düzeyi ve üretim ölçeği, kullanılacak teçhizat ve
araçlar
 Cevherin cinsi, değeri ve tenörü
 Yan ürünlerin değerlendirilmesi
 Dünya piyasa şartları

7 Jeolojik Kalınlık Oranı

Örtü tabakası kalınlığı ile faydalı mineral kalınlığı arasındaki orandır. Önceleri hD/hR=3/1
ekonomik olurken bugün teknolojik gelişmelerden dolayı 10/1 veya daha büyük oranlar
ekonomik olabilmektedir.
 hD hDO   hM
Jeolojik Kalınlık Oranı (JKO) =  (m/m)
hR  hR
hD =Ara kesmelerle birlikte örtü kalınlığı (m)
hDO =Örtü Kalınlığı (m)
hM =Ara kesme kalınlığı (m)
hR = Faydalı mineral kalınlığı (m)

Maden yatağının oluşumunda cevher yada kömür damarı ile örtü tabakası ve ara kesmeler
arasında her zaman kesin sınırlar bulunmayabilir. Bir miktar cevher-kömür dekapaj olarak
kazılabilir. Üretim kaybı olabilir. Faydalı cevher kalınlığından kayıp kalınlığı çıkarılarak
kalınlık oranı hesaplanır. Buna işletme kalınlık oranı denir. Diğer bir ifade ile;
İşletme kalınlık oranı: jeolojik kalınlık oranının üretim kayıpları dışındaki oranına
denilmektedir.

8 İşletme Kalınlık Oranı (İKO)

h Ag hDO   (hM  hVM )

İKO =  (m/m)
hR hR  (hVM  hVL )

hag = Dekapaj kalınlığı (m)

hR = Faydalı mineral kalınlığı (m)
hM = Ara kesme kalınlığı (m)
hVM = Faydalı mineralin tavanındaki ve ara kesmenin tavan ve tabanındaki kayıplar (m)
hVL = Faydalı mineralin tabanındaki kayıp (m)

Toplam rezerve göre kayıplar aşağıdaki şekilde sınıflandırılır.

1. Üretim kaybı,
2. Zorunlu bırakılan mineral kayıplar

9 Basmak Geometrisi
Şev : Basamak dip kenarı ile basamak üst kenarı arasındaki düzleme şev denir. Üst basamak
ile alt basamağı kesen eğik düzleme şev denir .
Şev Topuğu: Şev yüzeyi ile şev tabanının kesiştiği noktaya şev topuğu denir.
Şev Tepesi: Şev yüzeyi ile şev üstünün kesiştiği noktaya şev tepesi denir.
Şev Açısı: Şev düzleminin yatay düzlemle yaptığı açıya şev açısı denir. Basamak şev topuk
noktası ile tepe noktasını birleştiren doğrunun yatay doğru ile yaptığı açı.
Genel Şev Açısı: Ocak tabanındaki şev topuğundan ocağın en üst basamağı şev tepesine
çizilen hattın yatayla yaptığı açıdır.
Basamak: Cevher veya dekapaj malzemesinin kazıldığı, nakliyenin yapıldığı yeterli
genişlikteki yatay yada yataya yakın düzlem. Basamakların üzerinde kazı makineleri,
 tumba veya nakliye araçları bulunur. Kullanım amacına göre, basamak, ara basamak ve
berm olarak isimlendirilir.
Berm: Açık işletme içindeki şevin stabilitesini ve güvenliği artırmak için nihai ocak
basamaklarında oluşturulan kaya yığınları
Basamak Yüksekliği: Basamaktaki en yüksek nokta (tepe) ile en düşük nokta (basamak
topuğu) arasındaki dikey mesafe. Şev tabanı ile üst yüzeyi arasındaki düşey uzaklıktır.
Basamak Genişliği: Alt basamağı tepe noktası ile üst basamağın topuk noktası arasındaki en
kısa yatay mesafe.
Kritik Şev Açısı: Belirli bir yükseklikteki şevde stabilite bozulmadan verilebilecek
maksimum açı.
Kritik Şev Yüksekliği: Bir şeve, çekme gerilmeleri etkisi altında bulunan kısmında çatlaklar
oluşmadan verilebilecek maksimum yüksekliktir.
 9.1 Şev Açısı

h2
Basamak 1 2
y2
h1
Taban 1
y1

h
Şev eğimi = tan α =
y
h1
Ocak tabanı şev açısı (1): tan α1 = 1=invtan1
y1
h2
1.basamak şev açısı (2): tan α2 = 2=invtan2
y2
: Basamak şev açısı (derece)
h: Basamak yüksekliği (m)
y: Şev yatay uzunluğu (m)

Örnek
h1=15 m y1=2 m Basamak şev açısını derece olarak bulalım.
15
basamak şev eğimi : tan α1 = = 7.5
2
o
basamak şev açısı 1=invtan7.5 = 82 .40

Basamak şev açısını kayaçların mekanik özellikleri, tabakalı yapılarda tabakaların eğim yönü
ve eğim açıları, tabaka kalınlıkları, kil gibi malzemelerin olması, çatlaklık durumu, su geliri,
faylanma, işletme derinliği, basamak yüksekliği gibi bir çok faktör etki eder. Bu faktörlere
göre şev açısı doğal olarak oluşur. Basamak şev açısının küçülmesi dekapaj miktarını arttırır.
 9.2 Genel Şev Açısı

Basamak yükseklikleri, genişlikleri, şev açıları aynı olduğu durum

h
Basamak 1 
y
h
h
 β
Taban
y B

β=invtanβ
h
tan β =
y+B
β: Genel şev açısı (derece)
B: Basamak genişliği (m)

Örnek
Açık işletmenin bütün basamaklarının yüksekliği, genişliği ve şev açıları aynıdır. Değerleri
aşağıda verilmiştir. Ocak genel şev açısını hesaplayalım.

h=15 m B=12 m =75o

Çözüm: y değeri verilmediğinden önce şev açısından y hesaplanır. Sonra genel şev açısı
bulunur.

h h 15
tan α = y= = =4m
y tan α tan75

h 15 15
tan β = = = = 0.9375
y+B 4+12 16

o
β=invtan0.9375 = 43 .1523
Basamak yükseklikleri, genişlikleri, şev açıları farklı olduğu durum

h3
3
H
h2
2
1 h1
β
y1 B1 y2 B2 y3

Genel şev açısı

H
β=invtanβ tan β = H=h1+h2+h3 L=y1+y2+y3+B1+B2
L
h1 h2 h3
y1 = y2 = y3 =
tan α1 tan α2 tan α3

H ℎ1+ℎ2+ℎ3
tan β = tan β =
L y1+y2+y3+B1+B2

ℎ1+ℎ2+ℎ3
tan β = ℎ1 ℎ2 ℎ3 β=invtanβ
+ + +B1+B2
tan 𝛼1 tan 𝛼2 tan 𝛼3

Örnek
h1=10 m, h2=12 m h3=15 m
B1= 15 m B2=12 m

1=70o 2=75o 3=80o

Açık işletme genel şev açısını bulalım.

ℎ1+ℎ2+ℎ3 10+12+15
tan β = ℎ1 ℎ2 ℎ3 = 10 12 15
+ + +B1+B2 + + +15+12
tan 𝛼1 tan 𝛼2 tan 𝛼3 tan 70 tan 75 tan 80

37 37
tan β = = = 1.0137
3.64+3,22+2.64+15+12 36.5
β=invtan(1.0137)
o
β=45 .3898
Örnek
h1=10 m, h2=14 m h3=16 m
B1= 12 m B2=10 m

1=70o 2=72o 3=74o

Açık işletme genel şev açısını bulunuz.
β=?

Basamak şev açısı ve genel şev açısı cevher üretim miktarını, dekapaj miktarını, maliyetleri
ve güvenliği etkileyen çok önemli basamak geometrisi parametreleridir. Şev açıları
arttırıldığında açık işletmeden üretilecek cevher miktarı artar. Dekapaj miktarı azalır. Ancak
kayaçların yapısına bağlı olarak kayma, göçük, heyelan gibi güvenlik riskleri oluşturur.
Güvenlik azalır. Açılar küçültüldüğünde ekonomik dekapaj oranı sınırı azalacağından
üretilecek cevher miktarı azalır. Dekapaj miktarı artar. Daha emniyetli çalışma ortamı olur.
Fakat çok küçük açılar gereksiz, maliyetleri arttıran fazla dekapaj yapılası sonucunu doğurur.
Bu nedenle her işletme için teknik çalışmalar yapılarak en uygun genel şev açısı
belirlenmelidir. Genel şev açıları sağlam kayaçlarda 50-70°, gevşek kayaçlarda 25-50°
arasında olmaktadır.

9.3 Basamak Yüksekliği

Basamaklar cevherin veya kayaçların özelliklerine göre güvenli bir yükseklikte olmalıdır.
Kullanılan makinelerin erişebileceği yükseklik ile uyumlu olmalıdır. Kepçe basamak tepe
noktasına ulaşabilmelidir. Kepçenin ulaşabildiği maksimum yükseklikten çok fazla
yükseklikte basamak yüksekliğinde çalışmak riskli ve emniyetsiz olabilir.
Basamak yüksekliği kepçenin erişebildiği yükseklikten çok daha az olduğunda kepçe yükleme
verimi azalır. İşletmenin basamak sayısı artar buna bağlı olarak yol sayısı ve uzunluğu artar.
Üretim basamak yüksekliğinin 10 metreden az olması ekonomikliğe zarar verir. Genellikle
basamak yükseklileri 10-20 m arasındadır.
 9.4 Basamak Genişliği

Basamak genişliğini, basamakta çalışan delik delme, kazı-yükleme ve nakliye araçlarının

boyutları, tonajları, manevra kabiliyetleri, basamak geometrisi gibi parametreler belirler.
Makinelerin güvenli ve verimli bir şekilde çalışmasını sağlayacak genişlikte olmalıdır.
Basamak genişliği aynı zamanda belirlenen genel şev açısını sağlamalıdır. Genellikle
basamak genişlikleri 15-45 m arasındadır.
 9.5 Berm Boyutları

Berm genişliği ve berm eğim açısı, jeoteknik inceleme ile belirlenir.