Danh Nhan Dat Viet

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 1
MUÅC LUÅC
HOAÂNG DIÏÅU - CUÖÅC ÀÚÂI VAÂ SÛÅ NGHIÏÅP ............................................................................. 3
THAÁI SÛ TRÊÌN QUANG KHAÃI ................................................................................................. 10
NHAÂ SÛÃ HOÅC PHAN PHU TIÏN............................................................................................... 14
NGUYÏÎN BÓNH KHIÏM............................................................................................................. 17
LYÁ NHÊN TÖNG - ÀÙÅT NÏÌN MOÁNG XÊY NÏÌN GIAÁO DUÅC ÀAÅI HOÅC VIÏÅT NAM............ 23
LÏ THAÁNH TÖNG....................................................................................................................... 26
HOAÂNG THAÁI HÊÅU YÃ LAN ........................................................................................................ 30
HAÃI THÛÚÅNG LAÄN ÖNG LÏ HÛÄU TRAÁC ................................................................................ 35
HAÂ TÖNG MUÅC, MÖÅT TAÂI NÙNG LÖÎI LAÅC, MÖÅT TÊËM LOÂNG ............................................ 41
VIÏÅT VÛÚNG TRIÏÅU QUANG PHUÅC ...................................................................................... 45
NHAÂ THÚ LYÁ TÛÃ TÊËN ................................................................................................................ 48
MAI HÙÆC ÀÏË ................................................................................................................................ 51
BAÂ TRIÏÅU..................................................................................................................................... 55
TUÏÅ TÔNH - NGÛÚÂI MÚÃ ÀÊÌU NÏÌN Y DÛÚÅC CÖÍ TRUYÏÌN DÊN TÖÅC ................................ 59
NGÖ QUYÏÌN VAÂ CHIÏËN THÙÆNG BAÅCH ÀÙÇNG LÕCH SÛÃ .................................................... 62
QUANG TRUNG NGUYÏÎN HUÏÅ, NGÛÚÂI ANH HUÂNG AÁO VAÃI ........................................... 69
LÏ THAÁI TÖÍ - NGÛÚÂI ANH HUÂNG GIAÃI PHOÁNG DÊN TÖÅC ................................................ 74
NGUYÏÎN TRAÄI, NGÖI SAO KHUÏ CUÃA VÙN HOÁA VIÏÅT NAM........................................... 78
BÖË CAÁI ÀAÅI VÛÚNG PHUÂNG HÛNG....................................................................................... 82
HAI BAÂ TRÛNG........................................................................................................................... 85
LYÁ CÖNG UÊÍN ............................................................................................................................ 87
NHAÂ BAÁC HOÅC LÏ QUYÁ ÀÖN ................................................................................................... 90
http://ebooks.vdcmedia.com
Nhiïìu taác giaã 2
HOÅ KHUÁC VÚÁI CÖNG CUÖÅC KHÖI PHUÅC QUYÏÌN TÛÅ CHUÃ NÛÚÁC VIÏÅT THÏË KYÃ 10.... 95
LYÁ BÑ VAÂ NHAÂ NÛÚÁC VAÅN XUÊN ........................................................................................... 99
LYÁ THÛÚÂNG KIÏÅT.................................................................................................................... 104
LÏ ÀAÅI HAÂNH ........................................................................................................................... 108
ÀINH TIÏN HOAÂNG ................................................................................................................. 111
HÛNG ÀAÅO VÛÚNG TRÊÌN QUÖËC TUÊËN ............................................................................. 114
VUA TRÊÌN NHÊN TÖNG - ANH HUÂNG DÊN TÖÅC KIÏM TRIÏËT GIA, THI SÔ ................ 117
LÏ VÙN HÛU - NHAÂ SÛÃ HOÅC LÖÎI LAÅC ................................................................................. 120
HOAÂNG DIÏÅU - CUÖÅC ÀÚÂI VAÂ SÛÅ NGHIÏÅP
Gia thïë - Gia phong

Hoaâng Diïåu tïn chûä laâ Kim Tñch, tûå Quang Viïîn, hiïåu Tônh
Trai, sinh ngaây 10-2 nùm Kyã Sûãu (tûác ngaây 5-3-1829) taåi laâng
Xuên Àaâi, nay thuöåc xaä Àiïån Quang, vuâng Goâ Nöíi, Àiïån Baân. Öng
laâ möåt trong caác nhaâ khoa baãng yïu nûúác úã quï hûúng àêët Quaãng.
Theo gia phaã hoå Hoaâng, laâng Xuên Àaâi vöën göëc tûâ laâng Huïå
Truâ (nay trong xaä Löåc Truâ, huyïån Nam Saách, tónh Haãi Dûúng).
Öng töí àúâi thûá nhêët di cû vaâo Quaãng Nam, thúâi gian àêìu úã laâng
Àöng Baân, sau möåt trêån luåt lúán àûa gia àònh àõnh cû úã laâng Xuên
Àaâi. Quaá trònh êëy àïën thïë hïå Hoaâng Diïåu àaä traãi qua 7 àúâi. Hiïån
nay, taåi nhaâ thúâ hoå Hoaâng úã Xuên Àaâi coân giûä cêu àöëi:
Haãi àaåo Huïå Truâ chi hûúng, baãn cùn thêm cöë
Nam chêu Xuên Àaâi thûã àõa, dõch diïåp hi long.
Lúâi diïîn nöm cuãa Hoaâng Diïåu:
Huïå Truâ xûá vöën laâ coäi Bùæc, do töí tiïn cöåi göëc vûäng bïìn
Xuên Àaâi chêu nay thuöåc miïìn Nam, truyïìn con chaáu giöëng
doâng hûng thõnh.
Gia àònh xuêët thên nhaâ nöng vaâ theo nho hoåc. Öng thên sinh
laâ Hoaâng Vùn Cûå laâm hûúng chûác, qua àúâi nùm 54 tuöíi. Baâ thên
mêîu Phaåm Thõ Khuï thoå 88 tuöíi, têìn taão laâm ruöång vaâ chùn tùçm,
nuöi daåy con caái. Gia àònh coá 11 ngûúâi con, 8 trai, 3 gaái. Lúán lïn vaâ
àûúåc hoåc haânh, 6 ngûúâi àöî àaåt: möåt phoá baãng, 3 cûã nhên vaâ 2 tuá
taâi.
Khoa thi hûúng taåi Thûâa Thiïn nùm 1848, Hoaâng Kim Giaám,
23 tuöíi vaâ Hoaâng Kim Tñch, tûác Hoaâng Diïåu, 20 tuöíi cuâng àöî cûã
nhên1. Bêëy giúâ, chaánh chuã khaão - Tham tri böå binh Hoaâng Tïë Myä
vaâ phoá chuã khaão - biïån lyá böå lïî Phan Huy Thûåc thêëy trong vùn baâi
cuãa hai anh em coá nhûäng àiïím giöëng nhau nïn ngúâ vûåc. Àûúåc têëu
trònh, Tûå Àûác cho töí chûác phuác haåch riïng hai anh em, möîi ngûúâi
ngöìi möåt phoâng úã taã vu vaâ hûäu vu àiïån Cêìn Chaánh... Sau khi xeát
duyïåt, Tûå Àûác ngûå phï: "Vùn haânh cöng khñ, quyá àùæc chên taâi,
huynh àïå àöìng khoa, thaânh vi myä sûå" - nghôa laâ: Sûå haânh vùn laâ
viïåc chung, cöët àïí choån chên taâi, anh em àöî àöìng khoa laâ viïåc töët
àeåp.
Hoaâng Kim Giaám khöng ra laâm quan, qua àúâi nùm 34 tuöíi.
Hoaâng Diïåu, 25 tuöíi thi àònh (1853) àöî phoá baãng.
Möåt nhên caách cao àeåp

Gêìn xa trong tónh, anh em Hoaâng Diïåu nöíi tiïëng hiïëu hoåc vaâ
hoåc gioãi.
Taâi liïåu cuãa gia töåc coân cheáp laåi cêu àöëi trûúác àêy daán trûúác
baân hoåc cuãa Hoaâng Diïåu:
Hoaânh Cûâ giaáo nhên hoåc: maåc tiïn nghôa lúåi chi biïn
Êu Dûúng àöëi khaách chñ: thûúâng taåi sún thuãy chi gian.
Nghôa laâ:
Hoaânh Cûâ daåy ngûúâi cêìu hoåc: phaãi trûúác tiïn phên biïåt nghôa
troång lúåi khinh.
Êu Dûúng tiïëp khaách àïën chúi: thûúâng nhaân haå luêån baân sún
thanh thuãy tuá.
(Diïîn nöm cuãa thi sô Thaái Can).
Trïn caác bûúác àûúâng laâm quan, theo Àaåi Nam chñnh biïn liïåt
truyïån, Hoaâng Diïåu "tñnh tònh cûúng trûåc, thanh liïm, lêm sûå
quyïët àoaán, coá phong àöå bêåc àaåi thêìn".
1
1. Vïì àõa danh gheáp "Haâ - Ninh" coá nhûäng chuá thñch khaác nhau: Trong saách dõch cuãa
Viïån Haán - Nöm, trong caác baâi cuãa Nguyïîn Vùn Töë, Khuï Trai trïn baáo Tri Tên, ghi
laâ Haâ Nöåi - Ninh Bònh. Hoaâng Xuên Haän chuá thñch laâ Haâ Nöåi - Bùæc Ninh. Cuäng coá
saách ghi laâ Haâ Nöåi - Ninh Haãi (Ninh Haãi tûác Haãi Phoâng).
Vïì phêìn mònh, trong khi bön ba vúái cöng viïåc, Hoaâng Diïåu
luön giûä nïëp nhaâ. Theo tuåc thúâi êëy, vûâa nhêån chûác haân lêm viïån
kiïím thaão (giuáp viïåc trûúãng biïn têåp, biïn duyïåt saách coá quan hïå
àïën triïìu àaåi", Hoaâng Diïåu xin vïì chõu tang cha (1854) cho àïën
maän tang. Cuöëi nùm 1879, trûúác khi ài trêën nhiïåm töíng àöëc Haâ
Ninh, Hoaâng Diïåu àûúåc vïì thùm meå giaâ àaä 80 tuöíi. Vaâo dõp êëy, Tûå
Àûác ban thûúãng sêm, quïë, luåa vaâ baåc, Hoaâng Diïåu dêng biïíu taå ún,
coá cêu: "Thêìn bêån viïåc nûúác nïn chûa daám lo viïåc nhaâ. Xin hïët
loâng laâm viïåc coá lúåi cho nûúác..." (dõch nghôa).
Hoaâng Diïåu àaãm nhêån caác troång traách, cha meå vaâ vúå chaánh
thêët àûúåc vinh phong caác tûúác hiïåu, nhûng gia àònh úã laâng söëng rêët
dên daä. Khi tin Hoaâng Diïåu tuêîn tiïët àûúåc baáo vïì laâng, baâ vúå àang
laâm úã ngoaâi àöìng àaä ngêët xóu bïn búâ ruöång.
Sau thúâi haån maän tang cha, Hoaâng Diïåu àûúåc böí laâm tri phuã
úã Tuy Phûúác, Bònh Àõnh. Do nha laåi lêìm lêîn aán tûâ, öng bõ giaáng
chûác laâm tri huyïån Hûúng Traâ, Thûâa Thiïn. Nùm 1864, xaãy ra vuå
nöíi dêåy cuãa Höìng Têåp, con hoaâng thên Miïn aáo, em chuá baác cuãa
Höìng Nhêåm tûác vua Tûå Àûác, cuâng vúái möåt söë ngûúâi khaác. Baåi löå,
Höìng Têåp vaâ Nguyïîn Vùn Viïån bõ aán cheám. Hoaâng Diïåu àïën nhêåm
chûác tri huyïån Hûúng Traâ thay Tön Thêët Thanh bõ àöíi ài núi khaác,
bêëy giúâ coá mùåt trong luác haânh quyïët àaä nghe Höìng Têåp noái: "Vò tûác
giêån vïì hoâa nghõ maâ bõ töåi, xin chúá gheáp vaâo töåi phaãn nghõch". Sau
àoá caác quan Phan Huy Kiïåm, Trêìn Gia Huïå vaâ Biïån Vônh têu lïn
Tûå Àûác, àïì nghõ nhaâ vua nïn theo gûúng Haán Minh Àïë, thêím tra
laåi vuå aán. Tûå Àûác phaán laâ vuå aán àaä àûúåc àònh thêìn thêím xeát kyä,
nay nghe Phan Huy Kiïåm noái Hoaâng Diïåu àaä kïí laåi lúâi trùn tröëi
cuãa Höìng Têåp, beân quyïët àõnh giaáng chûác Phan Huy Kiïåm, Trêìn
Gia Huïå, Biïån Vônh vaâ Hoaâng Diïåu (theo Àaåi Nam thûåc luåc chñnh
biïn, NXB Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1974).
Thaáng 9 nùm Giaáp Tyá (1864), Àùång Huy Trûá àang laâ Böë
chaánh Quaãng Nam, trong möåt baãn súá tiïën cûã ngûúâi hiïìn taâi trònh
lïn Tûå Àûác àaä viïët: "...Öng Nguyïîn Quyánh, nguyïn Böë chaánh
Khaánh Hoâa, ngûúâi trong haåt cuãa thêìn, öng Hoaâng Diïåu, nguyïn
chi phuã Hûúng Traâ vaâ öng Phan Thanh Nhaä, caã ba ngûúâi naây àïìu
cûã nhên, phoá baãng xuêët thên, àïìu laâ ngûúâi cûúng trûåc, mêîn caán
tûâng kinh qua àõa phûúng, phuã, huyïån cai trõ khöng nhiïîu dên,
tuy mùæc löîi lêìm chûa khöi phuåc, nhûng khi úã àõa phûúng hoùåc phuã
huyïån àïìu àûúåc súã dên tin yïu, khi ra ài moåi ngûúâi àïìu nhúá.
Nhûäng ngûúâi nhû vêåy khöng coá nhiïìu. Nïëu hoå àûúåc nhaâ vua boã
qua löîi lêìm maâ àem duâng thò úã möåt huyïån, hoå laâ tri huyïån hiïìn taâi,
úã phuã coá thïí laâ tri phuã töët, úã tónh coá thïí giûä chûác quan troång, nghô
rùçng khöng nïn vò möåt chi tiïët maâ àïí möåt söë ngûúâi suöët àúâi mai
möåt. Huöëng chi luác naây, nûúác nhaâ àang gùåp nhiïìu viïåc, laåi coá ngûúâi
khöng coá viïåc thò thêåt laâ uöíng phñ, triïìu àònh àaä mêët nhiïìu nùm
àaâo taåo, daåy baão múái àûúåc nhûäng ngûúâi nhû thïë. Trong söë naây, öng
Nguyïîn Quyánh coá thïí àaãm nhêån àûúåc chûác böë chaánh, aán saát möåt
tónh lúán. Caác öng Hoaâng Diïåu, Phan Thanh Nhaä coá thïí àaãm àûúng
chûác tri huyïån, tri phuã möåt núi quan yïëu coân khuyïët...".
Ngaây 20 cuâng thaáng, Böå Laåi nhêån lúâi chêu phï: "... Nguyïîn
Quyánh laänh ngay chûác chi phuã, Hoaâng Diïåu vaâ Phan Thanh Nhaä
àûúåc phuåc ngay chûác tri huyïån".
Qua duyïn tri ngöå naây, nùm 1871, Hoaâng Diïåu vúái chûác
traách khêm phaái quên vuå, àaä cuâng Àùång Huy Trûá ài deåp phó úã biïn
giúái (trñch Àùång Huy Trûá, con ngûúâi vaâ taác phêím do Àùång Huy
Cön chuã biïn, nhoám Traâ Lônh xuêët baãn nùm 1990).
Nùm 1874, trong khi giûä chûác tham tri Böå Laåi, kiïm quaãn Àö
saát viïån vaâ sung cú mêåt àaåi thêìn, Hoaâng Diïåu laåi bõ giaáng hai cêëp
lûu.
Nùm 1878, úã Quaãng Nam xaãy ra naån luåt rêët lúán goåi laâ "naån
luåt bêët quaá" vò dên chuáng cho laâ "bêët quaá nûúác traân àïën sên laâ
cuâng", ñt àïì phoâng... Nhûng röìi nûúác traân vïì rêët maånh, cuöën tröi
nhiïìu nhaâ cûãa thoác luáa vaâ suác vêåt, möåt söë ngûúâi chïët tröi, àöìng
ruöång nhiïìu núi ngêåp uáng, hû haåi. Tiïëp àoá, nhiïìu phuã huyïån lêm
vaâo caãnh bïånh têåt, chïët àoái, tröåm cûúáp, dên chuáng phaãi ùn cuã
chuöëi trûâ bûäa.
Tiïëp àûúåc biïíu chûúng cuãa quan àõa phûúng, Tûå Àûác quyïët
àõnh xuêët tiïìn gaåo cöng quyä àïí chêín tïë vaâ tòm ngûúâi giao phoá traách
nhiïåm.
Theo àïì nghõ cuãa Hoaâng Diïåu, vaâ biïët öng laâ ngûúâi chñnh
trûåc, am hiïíu dên tònh, phong tuåc àêët Quaãng, Tûå Àûác trao cho öng
chûác khêm sai àaåi thêìn cêìm cúâ tiïët vaâ quyïìn "tiïån nghi haânh sûå",
lo viïåc chêín tïë an dên, deåp trûâ tröåm cûúáp.
Ài saát tòm hiïíu dên tònh, sûã duång quyïìn haânh thêån troång,
Hoaâng Diïåu súám hoaân thaânh troång traách, öín àõnh laåi tònh hònh.
Höìi êëy úã laâng Giaáo aái coá möåt cûúâng haâo tïn laâ Hûúng Phi, lúåi
duång tònh hònh nhiïîu nhûúng, töí chûác möåt boån tay chên chuyïn ài
cûúáp boác dên laânh. Bõ khöëng chïë, baâ con trong vuâng súå baáo thuâ,
khöng daám töë giaác vúái cûãa quan. Hoaâng Diïåu àûúåc tin liïìn múã cuöåc
àiïìu tra, nùæm bùæt caác bùçng chûáng xaác thûåc, röìi baân vúái quan tónh
goåi Hûúng Phi àïën xeát hoãi. Theo chuã trûúng cuãa Hoaâng Diïåu,
nhiïìu naån nhên gûãi àún túái tónh àûúâng töë caáo töåi aác cuãa tïn gian
tïë. Hoaâng Diïåu cho niïm yïët töåi traång cuãa Hûúng Phi vaâ lïn aán
traãm quyïët. Dên chuáng yïn têm, tin tûúãng, vaâ boån cûúáp khöng
daám hoaânh haânh nûäa.
Cuäng trong thúâi gian êëy, Hoaâng Diïåu phaát giaác taåi caác àõa
phûúng trong tónh coá möåt ngûúâi àöî cûã nhên khoa Bñnh Tyá (1876) vò
àaä nhúâ ngûúâi khaác laâm baâi, vaâ hai ngûúâi mang danh "tuá taâi" nhûng
khöng coá thûåc hoåc. Caã ba àïìu bõ truêët bùçng vaâ phaåt töåi (theo Thûåc
luåc cuãa Cao Xuên Duåc, NXB Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1976). Thïm
nûäa, hai "öng tuá taâi", nhên naån àoái, chuyïn mua reã baán àùæt, vú veát
àïí laâm giaâu nïn dên chuáng caâng oaán gheát. Hoaâng Diïåu tòm hiïíu
chu àaáo, trûåc tiïëp gùåp hoå nhû nhûäng nhên sô trong vuâng, qua àoá
thêím tra hoåc vêën. Àûúåc têëu trònh, vua Tûå Àûác cho töí chûác saát haåch
riïng nhûäng ngûúâi êëy àïí coá quyïët àõnh xûã lyá möåt caách danh chñnh
ngön thuêån.
Möåt nùm lûu laåi laâm viïåc úã tónh nhaâ, Hoaâng Diïåu nöíi tiïëng laâ
möåt ngûúâi taâi trñ vaâ quang minh chñnh trûåc.
Sûå nghiïåp trïn àêët bùæc

Phuåc chûác sau vuå "têíy oan" Höìng Têåp, Hoaâng Diïåu lêìn àêìu
ra bùæc nùm 1868, laâm tri phuã Àa Phuác, röìi tri phuã Laång Giang
(Bùæc Giang), aán saát Nam Àõnh, böë chaánh Bùæc Ninh.
Trong chñn nùm êëy, öng lêåp nhiïìu quên cöng, deåp tröåm cûúáp
vaâ an dên. úã àêu öng cuäng àûúåc sô dên quyá mïën.
ÚÃ Quaãng Nam ra Huïë, nùm 1878, Hoaâng Diïåu nhêån chûác
töíng àöëc An Tõnh (Nghïå An - Haâ Tônh), nhûng vò nguyïn töíng àöëc
Nguyïîn Chñnh vêîn lûu nhiïåm nïn öng úã laåi Huïë, laâm tham tri Böå
Laåi (Thûåc luåc cuãa Cao Xuên Duåc).
Nùm 1879, öng àûúåc cûã laâm phoá sûá, cuâng vúái chaánh sûá laâ
thûúång thû Böå Lïî Àöî Àïå höåi baân vúái sûá thêìn Têy Ban Nha vïì möåt
hiïåp ûúác giao thûúng. Tiïëp àoá, öng àûúåc thùng thûúång thû Böå Binh.
Àêìu nùm 1880, Hoaâng Diïåu nhêån chûác töíng àöëc Haâ Ninh(1)
kiïm tröng coi cöng viïåc thûúng chaánh.
Biïët roä daä têm xêm lûúåc cuãa thûåc dên Phaáp luác bêëy giúâ,
Hoaâng Diïåu bùæt tay ngay vaâo viïåc chuêín bõ chiïën àêëu, kinh lyá,
biïn phoâng. Nhû Àaåi Nam chñnh biïn liïåt truyïån nïu, töíng àöëc Haâ
Ninh àaä "cuâng vúái töíng àöëc tónh Sún Têy Nguyïîn Hûäu Àöå dêng súá
noái vïì viïåc böë phoâng, laåi cuâng vúái Nguyïîn Àònh Nhuêån mêåt têu vïì
chûúác phoâng võ sùén". Vua (Tûå Àûác) khen. "Nhûng sau àoá - nhû
trong di biïíu nïu - vua laåi traách cûá lûu binh... vò súå giùåc"... "chïë
ngûå khöng àuáng caách" (?)
Möåt mùåt khaác, Hoaâng Diïåu quan têm öín àõnh àúâi söëng cuãa
dên chuáng trong cöng bùçng vaâ trêåt tûå. Ngaây nay, úã Ö Quan
Chûúãng, àêìu phöë Haâng Chiïëu, coân aáp úã mùåt tûúâng cöíng ra vaâo möåt
phêìn têëm bia Lïånh cêëm trûâ tïå (Thên cêëm khu tïå), niïm yïët nùm
1881, cuãa töíng àöëc Haâ Ninh Hoaâng Diïåu vaâ tuêìn phuã Haâ Nöåi
Hoaâng Hûäu Xûáng, nhùçm ngùn chùån caác tïå nhuäng nhiïîu àöëi vúái
nhên dên trong caác dõp ma chay, cûúái xin cuäng nhû naån voâi tiïìn,
cûúáp boác trïn söng vaâ úã caác chúå, keâm theo caác quy àõnh cuå thïí cêìn
thi haânh àïën núi àïën chöën. Möåt di tñch quyá hiïëm noái lïn têëm loâng
ûu aái cuãa ngûúâi cöng böåc maäi maäi coân giaá trõ cuãa noá.
Hoaâng Diïåu söëng vaâ laâm viïåc úã Haâ Nöåi non ba nùm; bïn
mònh haâng ngaây chó coá hai ngûúâi tuây tuâng. Möåt ngûúâi con trai ra
thùm cha, öng baão con trúã vïì súám.
Sau nhûäng ngaây chiïën àêëu quyïët liïåt, gian lao, thaânh mêët
vaâo tay quên giùåc vaâ Hoaâng Diïåu tuêîn tiïët taåi Voä Miïëu ngaây 25-4-
1882 (tûác ngaây 8 thaáng 3 nùm Nhêm Ngoå). Ngûúâi Haâ Nöåi vö cuâng
àau àúán. Ngay höm sau, nhiïìu ngûúâi hoåp laåi, sùæm sûãa mïìn nïåm tûã
tïë, rûúác quan taâi cuãa Hoaâng Diïåu tûâ trong thaânh ra, töí chûác khêm
liïåm vaâ mai taáng taåi khu vûúân Dinh Àöëc hoåc (nay laâ àõa àiïím
khaách saån Royal Star úã àûúâng Trêìn Quyá Caáp caånh chúå Ngö Sô
Liïn, sau ga Haâ Nöåi).
Hún möåt thaáng sau hai ngûúâi con trai öng ra Haâ Nöåi lo liïåu
àûa thi haâi thên sinh vïì an taáng úã quï quaán vaâo muâa thu nùm êëy.
Khu lùng möå Hoaâng Diïåu, theo quyïët àõnh ngaây 25-1-1994
cuãa Böå Vùn hoáa Thöng tin, àûúåc cöng nhêån laâ möåt di tñch lõch sûã -
vùn hoáa cuãa nûúác nhaâ.
Sau lêìn truâng tu thûá nhêët nùm 1982, ngaây 3 thaáng 4 nùm
1998, cöng cuöåc truâng tu lêìn thûá hai khu lùng möå àaä hoaân thaânh.
Khang trang vaâ khiïm töën giûäa möåt vuâng àöìng quï vùn vêåt, trïn
diïån tñch khuön viïn khoaãng 1.600 meát vuöng, cöng trònh naây maäi
maäi töìn taåi trong loâng dên àêët Quaãng vaâ caã nûúác, phuâ húåp vúái
phong caách Hoaâng Diïåu vaâ thoãa loâng ngûúäng möå, ûúác mong cuãa
moåi ngûúâi.
THAÁI SÛ TRÊÌN QUANG KHAÃI
Trêìn Quang Khaãi sinh nùm 1240, mêët nùm 1294, laâ con trai
thûá ba cuãa vua Trêìn Thaái Töng.
Dûúái triïìu Trêìn Thaánh Töng (1258 - 1278). Trêìn Quang Khaãi
àûúåc phong tûúác Chiïu minh àaåi vûúng. Nùm 1274, öng àûúåc giao
giûä chûác Tûúáng quöëc Thaái uáy. Nùm 1282, dûúái triïìu Trêìn Nhên
Töng, Trêìn Quang Khaãi àûúåc cûã laâm Thûúång tûúáng Thaái sû, nùæm
giûä quyïìn nöåi chñnh. Trong cuöåc khaáng chiïën chöëng quên Nguyïn
lêìn thûá hai (1285) vaâ thûá ba (1288), Trêìn Quang Khaãi laâ võ tûúáng
chuã chöët thûá hai, sau Trêìn Quöëc Tuêën, coá nhiïìu cöng lao lúán trïn
chiïën trûúâng.
Trong sûå nghiïåp quên sûå cuãa Thûúång tûúáng Trêìn Quang
Khaãi, thò trêån öng chó huy àaánh tan quên Nguyïn úã Chûúng
Dûúng vaâ Thùng Long, khöi phuåc kinh thaânh vaâo cuöëi thaáng 5-
1285 "laâ chiïën cöng to nhêët luác bêëy giúâ", nhû sûã saách tûâng ca ngúåi.
Trêìn Quang Khaãi coân laâ möåt nhaâ ngoaåi giao gioãi. Nùm 1281,
khi nhaâ Nguyïn chuêín bõ xêm lûúåc Viïåt Nam lêìn thûá hai, chuáng
cho Saâi Thung àem 1.000 quên àûa boån Trêìn Dô aái vïì nûúác. Khi túái
biïn giúái, quên Nguyïn bõ nhaâ Trêìn phuåc àaánh. Trêìn Dô aái boã
chaåy. Saâi Thung àûúåc "rûúác" vïì Thùng Long àïí duâng vaâo kïë hoaän
binh àïí coá thïm thúâi gian chuêín bõ àöëi phoá vúái giùåc. Luác Saâi Thung
vïì Trung Quöëc, Trêìn Quang Khaãi laâm baâi thú tiïîn tùång rêët thên,
nhaä, àoaån kïët coá cêu viïët:
Võ thêím haâ thúâi truâng àöî diïån,
Ên cêìn aác thuã tûå huyïn lûúng.
(Chûa biïët ngaây naâo laåi cuâng gùåp mùåt,
Àïí ên cêìn nùæm tay nhau haân huyïn).
Àöëi vúái viïn sûá giaã höëng haách cuãa möåt nûúác sùæp traân quên
sang xêm lûúåc, thaái àöå Trêìn Quang Khaãi vêîn ung dung, niïìm núã
nhû vêåy, àoá cuäng thïí hiïån möåt nghïå thuêåt ngoaåi giao khön kheáo
cuãa öng vaâ con ngûúâi Viïåt Nam thúâi êëy.
Trong vùn hoåc sûã Viïåt Nam, Trêìn Quang Khaãi laâ möåt nhaâ
thú coá võ trñ khöng nhoã. Thú öng saáng taác coá têåp Laåc àaåo, nay àaä
thêët truyïìn, chó coân lûu àûúåc möåt söë baâi. Laâ möåt võ tûúáng cêìm
quên xöng pha khùæp trêån maåc àaánh giùåc, song thú öng laåi "thanh
thoaát, nhaân nhaä", "sêu xa, lyá thuá" (Phan Huy Chuá). êëy cuäng laâ cöët
caách phong thaái cuãa caác vua Trêìn, cuãa ngûúâi Viïåt Nam ngaân àúâi
nay. Haäy àoåc baãn dõch baâi thú Vûúân Phuác Hûng cuãa Trêìn Quang
Khaãi àïí thêëy roä hún têm höìn öng:
Phuác Hûng möåt khoaãnh nûúác bao quanh,
Vaâi mêîu vûúân quï àêët röång thïnh.
Hïët tuyïët choâm mai hoa trùæng xoáa,
Quang mêy àónh truác sùæc tûúi xanh.
Nùæng lïn múâi khaách pha traâ nhêëp,
Mûa laånh sai àöìng dúä thuöëc nhanh,
Baáo giùåc aãi Nam khöng khoái lûãa,
Bïn giûúâng möåt giêëc nguã ïm laânh.
(Theo Hoaâng Viïåt thi vùn tuyïín).
Têm höìn Trêìn Quang Khaãi vûâa thoaáng àaåt, vûâa gêìn guäi, gùæn
boá vúái cuöåc söëng bònh dõ cuãa àêët nûúác vaâ con ngûúâi:
Nhêët thanh ngûu àõch thanh lêu nguyïåt,

Kyã phiïën nöng soa bñch luäng vên.
(Tiïëng saáo muåc àöìng dûúái aánh trùng bïn lêìu xanh,
Mêëy chiïëc aáo túi dûúái mêy trïn ruöång biïëc)
(Chuâa Daä Thûå).
Cuöåc àúâi Trêìn Quang Khaãi laâ möåt cuöåc àúâi sung maän, khñ
phaách doåc ngang. Vaâo tuöíi 50, Trêìn Quang Khaãi vêîn coân viïët
nhûäng cêu thú àêìy khaát voång anh huâng:
Linh bònh àúãm khñ luên khuên taåi,
Giaãi àaão àöng phong phuá nhêët thi.
(Chñ khñ duäng caãm luác coân treã vêîn ngang taâng, hùng haái.
Muöën quêåt ngaä ngoån gioá àöng, ngêm vang möåt baâi thú).
Ngoaâi baâi Tuång giaá hoaân kinh sûá, Lûu Gia àöå (Bïën àoâ Lûu
Gia) cuäng laâ möåt baâi thú nöíi tiïëng cuãa Trêìn Quang Khaãi, coá thïí
xïëp vaâo trong söë nhûäng baâi thú hay cuãa thú cöí Viïåt Nam.
Lûu Gia àöå khêíu thuå tham thiïn,
Höî tuång àöng haânh tñch baåc thuyïìn.
Cûåu thaáp giang àònh lûu thuãy thûúång,
Hoang tûã cöí truâng thaåch lên tiïìn.
Thaái bònh àöì chñ kyã thiïn lyá,
Lyá àaåi quan haâ nhõ baách niïn.
Thi khaách truâng lai àêìu phaát baåch,
Mai hoa nhû tuyïët chiïëu tònh xuyïn.
(Bïën àoâ Lûu Gia cêy cao ngêët trúâi,
Xûa phoâ giaá sang àöng tûâng àöî thuyïìn núi àêy.
Thaáp cuä, àònh xûa dûång trïn söng thu,
Àïìn hoang, möå cöí trûúác mêëy con lên àaá.
Baãn àöì thaái bònh ghi mêëy ngaân dùåm,
Non söng nhaâ Lyá traãi hai trùm nùm.
Khaách thú nay trúã laåi àêìu àaä baåc,
Hoa mai nhû tuyïët chiïëu xuöëng söng trong).
Nhûäng vêìn thú Trêìn Quang Khaãi àïí laåi laâ nhûäng aánh haâo
quang, ghi dêëu êën cuãa möåt sûå nghiïåp lúán trong cuöåc àúâi võ Thûúång
tûúáng nhaâ Trêìn - vûâa laâm thú, vûâa àaánh giùåc.
NHAÂ SÛÃ HOÅC PHAN PHU TIÏN
Phan Phu Tiïn ngûúâi laâng Veä (Àöng Ngaåc, huyïån Tûâ Liïm,
ngoaåi thaânh Haâ Nöåi), möåt laâng truâ phuá nöíi tiïëng vïì nghïì song,
mêy àan laát cöí truyïìn. Öng tïn chûä laâ Tñn Thêìn, tïn hiïåu laâ Mùåc
Hiïn. Taåi khoa thi cuöëi cuâng cuãa nhaâ Trêìn töí chûác úã Thùng Long
vaâo nùm Bñnh Tyá, niïn hiïåu Quang Thaái thûá 9 àúâi Trêìn Thuêån
Töng (1396), öng àaä àöî Thaái hoåc sinh. Öng laâ nhaâ sûã hoåc, nhaâ
nghiïn cûáu vùn hoåc vaâ nhaâ giaáo nöíi tiïëng, ngûúâi coá cöng lúán trong
viïåc soaån thaão quöëc sûã àêìu thúâi Lï, àöìng thúâi cuäng laâ ngûúâi khúãi
àêìu viïåc biïn soaån böå húåp tuyïín thú ca àêìu tiïn cuãa Viïåt Nam.
Sau khi thi àöî, Phan Phu Tiïn àûúåc vaâo laâm viïåc úã Quöëc sûã
viïån vaâ Quöëc Tûã Giaám, hai cú quan nghiïn cûáu hoåc thuêåt vaâ àaâo
taåo nhên taâi quan troång bêåc nhêët àûúng thúâi. Sau suöët möåt thúâi
gian daâi túái trïn 1/4 thïë kyã, kïí tûâ cuöëi nhûäng nùm 90 thïë kyã 14 cho
túái nùm 1429, öng múái laåi dûå thi khoa Minh Kinh dûúái thúâi Lï
Thaái Töí; sau àêëy khöng thêëy saách vúã, taâi liïåu naâo ghi cheáp gò thïm
vïì ngûúâi danh sô hoå Phan naây.
Tònh hònh àêët Viïåt luác àoá àang traãi qua nhûäng cún biïën àöång
dûä döåi. Trong thúâi gian giûä chûác Àöìng tu sûã úã Quöëc sûã viïån, öng
bùæt tay vaâo biïn soaån böå Viïåt êm thi têåp - cöng trònh múã àêìu viïåc
nghiïn cûáu, giúái thiïåu thú ca caác àúâi úã Viïåt Nam. Niïìm tûå haâo vïì
truyïìn thöëng vùn hoáa lêu àúâi cuãa dên töåc, loâng trên troång àöëi vúái
di saãn tinh thêìn cuãa tiïìn nhên vaâ nhûäng nhêån thûác sêu sùæc vïì vai
troâ cuãa vùn chûúng nghïå thuêåt àaä thuác àêíy öng vûúåt qua moåi khoá
khùn, ra sûác hoaân thaânh cöng trònh coá yá nghôa lúán lao naây.
Muâa thu nùm Quyá Sûãu, niïn hiïåu Thuêån Thiïn thûá 6 àúâi Lï
Thaái Töí (1433), böå húåp tuyïín Viïåt êm thi têåp vïì cùn baãn àaä hoaân
thaânh. Phan Phu Tiïn viïët lúâi tûåa vúái nhûäng lúâi têm huyïët nhû
sau: "Trong loâng coá chñ hûúáng ùæt seä thïí hiïån thaânh lúâi. Vò vêåy, thú
laâ àïí noái lïn caái chñ cuãa mònh... Caác bêåc àïë vûúng, cöng khanh, sô
àaåi phu mêëy àúâi gêìn àêy, chùèng ai khöng quan têm àïën hoåc thuêåt,
vêîn thûúâng súám töëi ngêm võnh, diïîn taã nöîi loâng sêu kñn, àïìu coá thi
têåp lûu haânh úã àúâi nhûng do binh lûãa nïn àaä thêët truyïìn, tiïëc
thay!... Caác bêåc quên tûã sau naây coá loâng sûu têìm röång khùæp, röìi
xïëp àùåt thaânh quyïín, thaânh têåp, múái mong khoãi phaãi thúã than vò
boã soát mêët haåt chêu trong biïín caã".
Saách chûa kõp khùæc in thò Phan Phu Tiïn àûúåc cûã giûä chûác
An Phuã sûá úã tónh ngoaâi (Thiïn Trûúâng, Hoan Chêu). Viïåt êm thi
têåp àûúåc Thõ ngûå sûã Chu Xa vêng lïånh triïìu àònh biïn soaån tiïëp.
Sau hún 10 nùm sûu têìm, chónh lyá, sùæp xïëp, baãn thaão Tên tuyïín
Viïåt êm thi têåp do Chu Xa biïn têåp àaä hoaân thaânh vaâo nùm 1459,
àûúåc Haân Lêm hoåc sô Lyá Tûã Têën hiïåu chónh, röìi cho khùæc in. Theo
baâi tûåa cuãa Lyá Tûã Têën thò Tên tuyïín Viïåt êm thi têåp thu thêåp
àûúåc hún 700 baâi thú (sùæp xïëp thaânh 7 quyïín). Baãn in lêìn àêìu àaä
thêët taán tûâ lêu. Hiïån nay chó coân àûúåc thêëy ba quyïín àêìu cuãa lêìn
taái baãn nùm 1729.
Sau möåt thúâi gian laâm quan úã tónh ngoaâi, nùm 1448, Phan
Phu Tiïn laåi àûúåc triïåu vïì kinh, sung chûác Quöëc Tûã Giaám baác sô
tri Quöëc sûã viïån, vûâa giaãng daåy úã Quöëc Tûã Giaám laåi vûâa tröng coi
cöng viïån cuãa Viïån quöëc sûã. Nùm êët Húåi, niïn hiïåu Diïn Minh thûá
hai àúâi Lï Nhên Töng (1455), vêng lïånh nhaâ vua, öng bùæt tay vaâo
biïn soaån böå Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn (nöëi tiïëp theo Àaåi Viïåt sûã kyá
cuãa Lï Vùn Hûu), cheáp viïåc tûâ àúâi Trêìn Thaái Töng cho àïën khi
quên Minh ruát vïì nûúác (tûâ nùm 1226 cho túái nùm 1427), göìm 10
quyïín. Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn nay àaä thêët truyïìn, nhûng Ngö Sô
Liïn àaä dûåa vaâo böå sûã naây àïí biïn soaån nhûäng phêìn coá liïn quan
trong Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû.
Ngoaâi Viïåt êm thi têåp, Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn, tûúng truyïìn
öng coân viïët Quöëc triïìu luêåt lïånh, Baãn thaão thûåc vêåt toaãn yïëu,
cuäng àïìu thêët truyïìn. Toaân Viïåt thi luåc do Lï Quyá Àön biïn soaån
coá cheáp ba baâi thú cuãa öng: Vi nhên cêìu giaáo (Laâm ngûúâi cêìn phaãi
hoåc têåp), Haå giaán nghõ àaåi phu Nguyïîn ÛÁc Trai vaâ Àûúng àaåo
Lûúng Phaán quan nhêåm maän (Tùång öng phaán quan hoå Lûúng hïët
haån nhêåm chûác), lúâi thú bònh dõ nhûng chûáa àûång nhiïìu yá tûúãng
khaá sêu sùæc, nïu cao truyïìn thöëng hiïëu hoåc, troång nghôa tònh,
chùm lo viïåc dên, viïåc nûúác cuãa nho sô Viïåt Nam.
Hiïån nay úã laâng Àöng Ngaåc (huyïån Tûâ Liïm, ngoaåi thaânh Haâ
Nöåi) coá nhaâ thúâ Phan Phu Tiïn vúái bûác hoaânh phi mang ba chûä
Khai Têët Tiïu, nhùæc nhúã túái vinh dûå cuãa ngûúâi àöî àaåi khoa àêìu
tiïn úã laâng naây.
Giaáo sû ÀÙÅNG ÀÛÁC SIÏU
NGUYÏÎN BÓNH KHIÏM
Nguyïîn Bónh Khiïm sinh nùm 1491, mêët nùm 1585, ngûúâi
laâng Trung Am, huyïån Vônh Laåi (nay laâ xaä Cöí Am, huyïån Vônh
Baão, ngoaåi thaânh Haãi Phoâng). Sinh trûúãng trong möåt gia àònh
voång töåc (chaáu ngoaåi quan thûúång thû Nhûä Vùn Lan) coá hoåc vêën,
caã hai thên mêîu àïìu laâ nhûäng ngûúâi coá vùn taâi hoåc haånh nïn
Nguyïîn Bónh Khiïm tûâ súám àaä hêëp thuå truyïìn thöëng gia giaáo kyã
cûúng. Nhêët laâ phuå mêîu cuãa Nguyïîn Bónh Khiïm, tûúng truyïìn baâ
laâ ngûúâi gioãi giang vùn taâi vaâ tinh thöng àõa lyá, tûúáng söë. Ngay tûâ
khi Nguyïîn Bónh Khiïm cêët tiïëng khoác chaâo àúâi, thêëy con mònh coá
tûúáng maåo khaác thûúâng, baâ àaä döëc loâng àaâo taåo con trai thaânh möåt
taâi nùng giuáp nûúác, cûáu àúâi. Niïìm thöi thuác àoá khiïën Nguyïîn Bónh
Khiïm súám tòm àûúåc thêìy hoåc coá àaåo cao àûác caã laâ cuå baãng nhaän
Lûúng Àùæc Bùçng. Vúái trñ tuïå mêîn tiïåp, thöng minh tûâ nhoã, laåi gùåp
thêìy gioãi khaác naâo nhû röìng gùåp mêy. Nguyïîn Bónh Khiïm súám
thaânh taâi nùng kiïåt xuêët nöíi tiïëng. Vaâ sau naây, taâi hoåc vêën uyïn
thêm cuãa öng àaä vûúåt xa thêìy. Tûúng truyïìn Lûúng Àùæc Bùçng laâ
ngûúâi gioãi lyá hoåc, àaä àem saách Thaái êët thêìn kinh ra daåy cho hoåc
troâ, nhûng coá nhûäng àiïìu trong saách êëy Lûúng Àùæc Bùçng cuäng
khöng hiïíu àûúåc maâ chó coá Nguyïîn Bónh Khiïm sau naây múái tinh
thöng.
Lúán lïn trong möåt giai àoaån lõch sûã nhaâ Lï suy thoaái, caác phe
phaái trong triïìu àöë kyå, cheám giïët lêîn nhau. Nùm 1572, Maåc Àùng
Dung cûúáp ngöi nhaâ Lï lêåp ra möåt triïìu àaåi múái. Thïë laâ suöët cuöåc
àúâi thanh niïn trai treã, Nguyïîn Bónh Khiïm phaãi söëng trong êín
dêåt, khöng thi thöë àûúåc taâi nùng. Maäi túái nùm 1535. Luác naây àaä 45
tuöíi, öng múái ài thi. Ba lêìn thi Hûúng, thi Höåi, thi Àònh öng àïìu àöî
àêìu vaâ àöî Traång nguyïn. Tûâ àêëy, öng laâm quan vúái tên triïìu, nhaâ
Maåc phong chûác Taã thõ lang (chûác àûáng haâng thûá ba trong böå
Hònh). Triïìu àònh nhaâ Maåc rêët trên troång Nguyïîn Bónh Khiïm.
Öng hy voång triïìu àaåi nhaâ Maåc coá thïí xêy dûång laåi àêët nûúác. Luác
naây, Maåc Àùng Dung àaä nhûúâng ngöi cho con laâ Maåc Àùng Doanh
vaâ ruát vïì laâm Thaái thûúång hoaâng. Doanh laâ ngûúâi toã ra coá chñ khñ
àaãm lûúåc. Nguyïîn Bónh Khiïm, möåt nhaâ hoåc giaã uyïn thêm, möåt
trñ thûác dên töåc àaä nhòn thêëy àiïìu àoá. Vaâ öng hy voång: vúái nhên
vêåt naây, triïìu àaåi múái coá thïí àûa àêët nûúác thoaát khoãi tònh traång röëi
ren maâ vua töi nhaâ Lï vaâ caác têåp àoaân phong kiïën trûúác àoá gêy ra.
Nhûng niïìm tin àoá bõ thêët voång. Laâ möåt hoåc giaã, hoåc röång
biïët nhiïìu, trong thú öng hay nhùæc túái sûå thùng trêìm "thûúng haãi
biïën vi tang àiïìn" (biïín xanh biïën thaânh nûúng dêu) cuãa trúâi àêët,
taåo vêåt vaâ cuöåc àúâi tröi nöíi nhû "phuâ vên". Öng thûúng xoát cho
"vêån mïånh" quöëc gia vaâ caãm thöng sêu sùæc tònh caãnh cuãa "dên
àen", "con àoã". Öng thêåt sûå mong muöën àêët nûúác thõnh vûúång, thaái
bònh. Tûúng truyïìn, hònh nhû àïí traánh nhûäng cuöåc binh àao khoái
lûãa, tûúng taân cho chuáng dên vaâ nhòn thêëy trûúác thúâi cuöåc, "vêån
mïånh" cuãa àêët nûúác trong hoaân caãnh êëy chûa thïí coá nhûäng lûåc
lûúång àaãm àûúng àûúåc viïåc thöëng nhêët, nïn khi caác têåp àoaân
phong kiïën àïën hoãi kïë saách, öng àïìu baây cho hoå nhûäng phûúng
saách khaác nhau àïí giûä thïë "chên vaåc". Nùm 1568, Nguyïîn Hoaâng
thêëy anh laâ Nguyïîn Uöng bõ Trõnh Kiïím saát haåi, lo cho "söë phêån"
nïn àaä ngêìm cho ngûúâi hoãi kïë an thên, Nguyïîn Bónh Khiïm noái:
"Hoaânh sún nhêët àaái, vaån àaåi dung thên" (nguå yá noái: Dûåa vaâo möåt
daãi Hoaânh sún coá thïí lêåp nghiïåp àûúåc lêu daâi). Thïë laâ Nguyïîn
Hoaâng tûác töëc xin anh rïí laâ Trõnh Kiïím cho vaâo trêën thuã àêët
Thuêån Hoáa (tûâ Àeâo Ngang trúã vaâo).
Taåi Thùng Long, thúâi êëy chuáa Trõnh cuäng ra sûác ûác hiïëp vua
Lï vaâ muöën phïë boã, liïìn cho ngûúâi hoãi yá kiïën Nguyïîn Bónh Khiïm.
Öng khöng traã lúâi vaâ lùèng lùång dêîn sûá giaã ra thùm chuâa vaâ noái vúái
nhaâ sû: "Giûä chuâa thúâ Phêåt thò ùn oaãn", nguå yá muöën khuyïn chuáa
Trõnh cûá tön phoâ nhaâ Lï thò quyïìn haânh têët giûä àûúåc. Nïëu tûå yá
phïë lêåp seä dêîn àïën binh àao. Coân àöëi vúái nhaâ Maåc, sau nhûäng cuöåc
chiïën tranh liïn miïn, phaãi boã chaåy lïn Cao Bùçng thïë thuã, vua
Maåc cho ngûúâi vïì hoãi yá kiïën Nguyïîn Bónh Khiïm, öng àaä traã lúâi:
"Cao Bùçng tuy thiïín, khaã diïn söí thïí" (Cao Bùçng tuy àêët heåp,
nhûng coá thïí giûä àûúåc vaâi àúâi). Quaã nhiïn, maäi àïën nùm 1688, sau
ba àúâi giûä àêët Cao Bùçng, nhaâ Maåc múái bõ diïåt. Caác truyïìn thuyïët
trïn àêy muöën chûáng toã rùçng Nguyïîn Bónh Khiïm laâ ngûúâi coá taâi
tiïn àoaán, ào nùæm àûúåc bñ truyïìn cuãa saách Thaái êët thêìn kinh. Vaã
laåi coân truyïìn thuyïët nûäa vïì Traång Trònh vúái têåp Trònh quöëc cöng
sêëm kyá. Tûúng truyïìn trong têåp saách àoá, öng àaä tiïn tri vaâ biïët
trûúác caác sûå viïåc nhên tònh thïë thaái, thúâi cuöåc xaãy ra "nùm trùm
nùm sau". Thûåc, hû thïë naâo, coân laâ vêën àïì cêìn phaãi nghiïn cûáu
khùèng àõnh hay phuã àõnh cuãa caác nhaâ hoåc giaã Viïåt Nam sau naây
àïí traã laåi giaá trõ xûáng àaáng cho Nguyïîn Bónh Khiïm. Àûúng
nhiïn, möåt àiïìu cêìn khùèng àõnh: Nguyïîn Bónh Khiïm thêåt sûå laâ
nhaâ hoåc giaã "thûúång thöng thiïn vùn, haå tri àõa lyá, trung tri nhên
sûå" (trïn trúâi hiïíu thiïn vùn, dûúái àêët tûúâng àõa lyá, úã giûäa hiïíu con
ngûúâi).
Nguyïîn Bónh Khiïm àaä àïí laåi cho hêåu thïë nhûäng taác phêím
vùn thú coá giaá trõ nhû: Têåp thú Baåch Vên (göìm haâng trùm baâi thú
chûä Haán coân lûu laåi) vaâ hai têåp: Trònh quöëc cöng Baåch vên thi têåp
vaâ Trònh quöëc cöng Nguyïîn Bónh Khiïm thi têåp hay coân goåi laâ
Baåch Vên quöëc ngûä thi (vúái haâng trùm baâi thú chûä Nöm). Thú
Nguyïîn Bónh Khiïm giaâu chêët liïåu hiïån thûåc, mang tñnh triïët lyá
sêu xa cuãa thúâi cuöåc. Öng phï phaán gay gùæt boån tham quan ö laåi
huát maáu, huát muã cuãa dên. Thú öng coân truyïìn àaåt cho àúâi möåt àaåo
lyá àöëi nhên xûã thïë, àaåo vua töi, cha con vaâ quan hïå bêìu baån, haâng
xoám laáng giïìng. Àoåc thú öng laâ thêëy caã möåt têëm loâng lo cho nûúác,
thûúng àúâi, thûúng dên, vaâ möåt têm höìn suöët àúâi da diïët vúái àaåo
lyá: "Tiïn thiïn haå chi ûu phi ûu, hêåu thiïn haå chi laåc nhi laåc" (lo
trûúác caái lo cuãa thiïn haå, vui sau caái vui cuãa thiïn haå). Vò thïë khi
vïì úã êín, öng vêîn múã trûúâng daåy hoåc, mong àaâo taåo cho àúâi nhûäng
taâi nùng "kinh bang tïë thïë". Hoåc troâ cuãa öng cuäng coá ngûúâi trúã
thaânh danh tûúáng, Traång nguyïn nhû: Phuâng Khùæc Khoan, Lûúng
Hûäu Khaánh, Nguyïîn Quyïìn...
Coá thïí noái úã thïë kyã 16, Nguyïîn Bónh Khiïm laâ nhaâ triïët hoåc
lúán cuãa Viïåt Nam. Tû tûúãng triïët hoåc cuãa öng "khöng bêån têm ài
vaâo xu hûúáng duy lyá..." ài tòm khaái niïåm baãn thïí luêån nhû Laäo Tûã,
nhû triïët hoåc Phêåt giaáo hay caái phoáng nhiïåm nhiïìu luác àïën nguåy
biïån cuãa Trang Tûã. Öng hiïíu sêu sùæc triïët hoåc Töëng Nho nhûng
khöng ài vaâo sûå cêu nïå vuån vùåt, khöng lyá giaãi quaá sêu caái lyá, coá khi
rùæc röëi, hoùåc cheã súåi toác laâm tû àïí tòm hiïíu, biïån giaãi nhiïìu thûá mú
höì röëi rùæm trong nhûäng khaái niïåm höîn taåp àoá. Vúái sûå uyïn thêm
vöën coá, öng àûúåc triïìu àònh nhaâ Maåc vaâ sô phu àûúng thúâi phong laâ
Trònh tuyïìn hêìu, tûác laâ möåt võ Hêìu tûúác khúi nguöìn doâng suöëi
triïët hoåc cuãa hoå Trònh (tûác Trònh Di, Trònh Hiïån - hai nhaâ triïët hoåc
khai phaá ra phaái Laåc Dûúng cuãa Töëng Nho), hoùåc àúâi coân goåi öng
laâ cuå Traång Trònh. Tuy vêåy, triïët hoåc cuãa öng laâ triïët hoåc àaä àûúåc
söëng dêåy, biïíu hiïån trong thú nhû sûå gúåi yá maách baão cuãa cuöåc söëng
thûåc tiïîn. Öng chùæt loåc tûâ trong nhêån thûác triïët hoåc maâ mònh thu
lûúåm àûúåc, pheáp biïån chûáng nhòn bïn ngoaâi coá veã nhû thö sú àïí
giaãi àaáp nhiïìu hiïån tûúång tûå nhiïn vaâ xaä höåi naãy sinh úã quanh
mònh. Trong thú öng, ngoaâi mùåt triïët lyá nhên sinh, nöíi bêåt lïn
nhûäng suy ngêîm chiïm nghiïåm, àuác kïët nhû muöën vûún lïn khaái
quaát "luêåt" àúâi bùçng nhûäng phaåm truâ triïët hoåc. Vò leä àoá, öng rêët
hay duâng àïën nhûäng cùåp phaåm truâ àöëi lêåp nhû: àen - trùæng, töët -
xêëu, àêìy - vúi, sinh - diïåt, vuöng - troân, àïí giaäi baây quan niïåm triïët
lyá nhên sinh cuãa mònh.
Tuy nhiïn, "möåt haån chïë dïî nhêån thêëy trong tû tûúãng triïët
hoåc cuãa Nguyïîn Bónh Khiïm laâ tuy nùæm àûúåc pheáp biïån chûáng,
nhûng vêîn nùång vïì duy têm. Quan niïåm vïì sûå phaát triïín cuãa öng
coân nùçm trong khung troân kheáp kñn chûá chûa phaãi laâ voâng troân
xoaáy öëc. Àoá laâ sûå phaát triïín tuêìn hoaân, laâ caái pheáp biïån chûáng cuãa
Chu dõch... öng àaä nhêån àûúåc trong nïìn giaáo duåc Nho hoåc àûúng
thúâi, cöång vúái pheáp biïån chûáng thö sú cuãa Laäo Tûã trong Àaåo àûác
kinh. Àoá cuäng laâ nhûäng haån chïë àûúng nhiïn cuãa rêët nhiïìu nhaâ
triïët hoåc cöí àaåi" (Àaâo Thaái Tön).
Nhòn laåi toaân böå tiïën trònh lõch sûã vaâ con ngûúâi thïë kyã 16,
Nguyïîn Bónh Khiïm(1) xûáng àaáng laâ "cêy àaåi thuå", nhaâ hoåc giaã,
nhaâ triïët gia cuãa thïë kyã
Giai thoaåi vïì Traång Trònh Nguyïîn Bónh Khiïm

Nùm 1991, kyã niïåm 500 nùm, nùm sinh cuãa Traång Trònh
Nguyïîn Bónh Khiïm, nhaâ lyá hoåc nöíi tiïëng cuãa Viïåt Nam, ngûúâi maâ
sau naây Phan Huy Chuá trong böå saách lúán Lõch triïìu hiïën chûúng
loaåi chñ àaä nhêån xeát laâ: "Möåt bêåc kyâ taâi, hiïín danh muön thuúã".
Àêy laâ möåt Traång Nguyïn coá nhiïìu giai thoaåi rêët phong phuá cuãa
nûúác ta vaâ àûúåc bao phuã möåt lúáp maân thêåt laâ bñ êín. Dûúái dêy xin
lûúåc kïí möåt vaâi giai thoaåi êëy.
Cêåu beá thêìn àöìng hoå Nguyïîn naây khi chûa àêìy tuöíi, möåt
höm àaä chó vaâo mùåt trúâi àang moåc maâ noái "Ö! Mùåt trúâi moåc àùçng
Àöng!".
Taåi quï nöåi vaâ ngoaåi cuãa Traång, khaách ài thùm coân àûúåc
nghe möåt giai thoaåi vïì nhûäng lúâi tiïn tri cuãa Nguyïîn Bónh Khiïm
maâ caác võ cao niïn coi laâ rêët àuáng nhû cêu:
Bao giúâ Tiïn Laäng chia àöi,
Söng Haân nöëi laåi thò töi laåi vïì.
Quaã laâ Tiïn Laäng coá con söng àaâo cùæt àöi huyïån múái àûúåc
khúi laåi, vaâ nùm 1985 cuäng laâ nùm kyã niïåm 400 nùm ngaây mêët cuãa
Nguyïîn Bónh Khiïm, cêìu phao àûúåc bùæc qua söng Haân àïí caác àaåi
biïíu toaân quöëc vïì thùm quï hûúng Traång. Khi àoá, àïìn Nguyïîn
Bónh Khiïm àûúåc truâng tu, möåt höåi nghõ khoa hoåc lúán vïì Nguyïîn
Bónh Khiïm àûúåc töí chûác. Tïn tuöíi Nguyïîn Bónh Khiïm àûúåc àaánh
giaá laåi (Töi laåi vïì!).
Nhiïìu cuå rêët thñch vaâ tin nhûäng cêu sau àêy maâ caác cuå cho
laâ noái vïì viïåc giaãi phoáng Thuã àö nùm 1954, sau 80 nùm Haâ Nöåi bõ
àùåt dûúái sûå àö höå cuãa Phaáp theo Àiïìu ûúác Giaáp Tuêët 1874:
Cûãu cûãu kiïìn khön dô àõnh,
Thanh minh thúâi tiïët hoa taân.
Trûåc àaáo dûúng àêìu, maä vô,
Höì binh baát vêån nhêåp Traâng An.
(Àaåo caân khön àaä àõnh rùçng 9 lêìn 9 laâ 81 nùm êm lõch.
Tûâ tiïët Thanh minh, sau khi chiïën dõch Àiïån Biïn Phuã múã
maân, quên Phaáp bûúác vaâo thúâi kyâ taân luåi.
Kõp àïën àêìu nùm Muâi 1955, cuöëi nùm Ngûåa 1954.
Taám vaån quên cuå Höì (8 sû àoaân) keáo vïì tiïëp quaãn Thuã àö).
Nhûäng cêu trïn coá in trong caác saách viïët vïì Nguyïîn Bónh
Khiïm tûâ trûúác 1945 (Nhaâ xuêët baãn Àaåi La), cuäng nhû coá trong caác
baãn Haán - Nöm úã Viïån Viïîn àöng Baác cöí trûúác àêy (chùèng haån caác
baãn AB444, AB345, v.v...), nïn coá nhiïìu ngûúâi tin àoá laâ lúâi dûå baáo.
Àiïìu àoá cuäng nguå vaâo trong möåt vïë cêu àöëi trûúác àïìn maâ nhên dên
muöën noái vïì taâi biïët trûúác cuãa Traång: Lyá hoåc thêm nguyïn Trònh
tiïn giaác (Traång Trònh thêm nguyïn lyá hoåc biïët trûúác caác viïåc).
Chuáng ta cuäng biïët thïm rùçng núi àêy khi xûa, La Sún phu
tûã Nguyïîn Thiïëp, ngûúâi maâ vua Quang Trung tön laâm bêåc thêìy,
àaä tûâng vïì thùm, vaâ trong baâi thú Quaá Trònh tuyïìn muåc tûå (Qua
thùm àïìn cuä Traång Trònh) àaä xem Traång laâ ngûúâi coá taâi "Huyïìn cú
tham taåo hoáa" (Nùæm àûúåc maáy huyïìn vi, xen vaâo cöng viïåc cuãa taåo
hoáa). Coân Vuä Khêm Lên, tiïën sô àúâi Hêåu Lï, àaä laâm bia úã àïìn
Traång vaâ noái rùçng danh tiïëng Traång "nhû nuái Thaái Sún, sao Bùæc
Àêíu, nghòn nùm sau nhû vêîn möåt ngaây".
HÖÌNG NHÊÅT
LYÁ NHÊN TÖNG

- ÀÙÅT NÏÌN MOÁNG XÊY NÏÌN GIAÁO DUÅC ÀAÅI HOÅC
VIÏÅT NAM
Vua Lyá Nhên Töng (sinh nùm 1066, trõ vò tûâ 1072 àïën 1128)
laâ võ vua àùåt ra nhiïìu chñnh saách nhùçm chêën hûng àêët nûúác, àõnh
quan chïë, khuyïën nöng, àùæp àï chöëng luåt. Àùåc biïåt, öng laâ ngûúâi
àêìu tiïn khúãi xûúáng vaâ thûåc hiïån chïë àöå thi cûã vaâ giaáo duåc àaåi hoåc
cuãa Àaåi Viïåt nhû töí chûác khoa thi Minh Kinh (1075), lêåp Quöëc Tûã
Giaám (1076), töí chûác "thi laåi viïn" nhùçm lûåa choån quan chûác cao
cêëp cho böå maáy nhaâ nûúác.
Lyá Nhên Töng laâ möåt võ vua nhên aái vaâ coá taâi. Luác lïn ngöi
tuy coân nhoã tuöíi, nhûng àûúåc meå yã Lan laâ möåt phuå nûä gioãi trõ nûúác
vaâ caác àaåi thêìn taâi gioãi nhû Thaái sû Lyá Àaåo Thaânh, Phuå quöëc Thaái
uáy Lyá Thûúâng Kiïåt cuâng nhên dên hïët loâng uãng höå. Búãi vêåy, dûúái
triïìu àaåi Lyá Nhên Töng, nûúác Àaåi Viïåt àaä laâm nïn nhûäng chiïën
cöng lûâng lêîy caã vïì nöåi trõ lêîn ngoaåi giao, vaâ ngaây caâng trúã nïn
huâng maånh.
Lyá Nhên Töng coá nhiïìu chñnh saách nhùçm chêën hûng àêët
nûúác.
Trong lônh vûåc chñnh trõ, ngoaâi viïåc àõnh quan chïë, chia vùn
voä laâm chñn phêím tûâ trung ûúng àïën caác àõa phûúng, Lyá Nhên
Töng laâ võ vua àêìu tiïn ban haânh lïå dên chuã vúái "Chiïëu cêìu lúâi noái
thùèng" (thaáng 4 Bñnh Thòn - 1076) nhùçm huy àöång trñ tuïå cuãa moåi
têìng lúáp nhên dên àoáng goáp vaâo cöng cuöåc "trõ quöëc, bònh thiïn
haå". Vaâ kïí tûâ àêëy, caác triïìu àaåi àaä kïë thûâa möåt kïë saách trõ quöëc an
dên.
Vïì kinh tïë, öng laâ ngûúâi rêët quan têm àïën cöng viïåc nhaâ
nöng. Viïåc baão vïå trêu boâ, phûúng tiïån saãn xuêët cuãa cû dên nöng
nghiïåp Àaåi Viïåt, lêìn àêìu àûúåc Lyá Nhên Töng àûa vaâo luêåt phaáp.
Lyá Nhên Töng àaä hai lêìn xuöëng chiïëu ra lïånh cêëm giïët tröåm trêu.
Lyá Nhên Töng laâ ngûúâi àêìu tiïn khúãi xûúáng viïåc àùæp àï
phoâng luä, àaä huy àöång dên "àùæp àï úã phûúâng Cú Xaá" (nay laâ àoaån
àï söng Höìng úã gêìn cêìu Long Biïn, Haâ Nöåi), nùm 1108.
Trong viïåc baão vïå thiïn nhiïn, möi trûúâng sinh thaái àöëi vúái
cû dên laâm nöng nghiïåp, thaáng giïng nùm 1126, öng àaä xuöëng
chiïëu "Cêëm dên chuáng muâa xuên khöng àûúåc chùåt cêy" vaâ viïåc baão
vïå möi trûúâng thiïn nhiïn thaânh phaáp lïånh.
Nhûng àiïìu lúán lao, àaáng kïí hún caã cuãa Lyá Nhên Töng, cuãa
triïìu àaåi öng, laâ sûå múã àêìu nghiïåp thi cûã vaâ nïìn giaáo duåc cao cêëp
cuãa nûúác nhaâ.
Tiïëp tuåc sûå nghiïåp mong moãi cuãa vua cha, ngûúâi àùåt nïìn
moáng xêy dûång Trûúâng àaåi hoåc quöëc gia vaâo nùm 1070 vúái viïåc lêåp
Vùn Miïëu àïí biïíu dûúng Nho giaáo, thúâ Chu Cöng, Khöíng Tûã vaâ caác
võ tiïn hiïìn. Nùm, saáu nùm sau, Lyá Nhên Töng laâ ngûúâi àêìu tiïn
khúãi xûúáng vaâ thûåc hiïån chïë àöå thi cûã vaâ giaáo duåc àaåi hoåc cuãa Àaåi
Viïåt àïí tûâ àoá vïì sau, ngaây caâng àûúåc caác triïìu àaåi nöëi tiïëp hoaân
thiïån.
Khoa thi àêìu cuãa nïìn giaáo duåc cao cêëp Viïåt Nam àûúåc múã
vaâo thaáng 2 nùm êët Maäo, hiïåu Thaái Ninh nùm thûá tû (1075), laâ
khoa thi Minh kinh baác hoåc nhùçm tuyïín choån ngûúâi coá taâi vùn hoåc.
Khoa naây choån àûúåc mûúâi ngûúâi.
Möåt nùm sau, nùm Bñnh Thòn (1076), vua cho lêåp Quöëc Tûã
Giaám úã kïë sau Vùn Miïëu (ban àêìu laâ cho caác hoaâng tûã, sau múã
röång cho nhûäng ngûúâi gioãi trong thiïn haå vaâo hoåc), vaâ choån nhûäng
ngûúâi gioãi, nhûäng nhaâ khoa baãng cho vaâo daåy hoåc. Àêy laâ trûúâng
àaåi hoåc àêìu tiïn cuãa nûúác nhaâ.
Thaáng 2 nùm Àinh Tyå (1077) laåi töí chûác "thi laåi viïn bùçng
pheáp viïët chûä, pheáp tñnh vaâ hònh luêåt", nhùçm lûåa choån quan chûác
cao cêëp cho böå maáy nhaâ nûúác. Àêy laâ kyâ thi choån quan laåi àêìu tiïn
vúái nöåi dung kiïën thûác tûúng àöëi toaân diïån: vùn, toaán, luêåt phaáp
(chñnh trõ).
Thaáng 8 nùm Bñnh Dêìn (1086) múã khoa thi choån ngûúâi coá taâi
vùn hoåc trong nûúác, sung laâm viïåc úã Haân lêm viïån. Khoa thi naây
Maåc Hiïín Tñch àöî àêìu, àûúåc böí chûác Haâm lêm hoåc sô.
Laâ möåt minh quên, Lyá Nhên Töng cuäng laâ möåt têëm gûúng
khöí luyïån, phêën àêëu àaåt àïën àöå "hoåc thûác cao minh, hiïíu sêu àaåo
lyá" (Phan Huy Chuá). Chñnh vò vêåy, àaánh giaá töíng quaát vïì öng, caác
sûã gia tûâ Lï Vùn Hûu, Ngö Sô Liïn, àïën Phan Huy Chuá, Lï Quyá
Àön... àïìu cho rùçng, öng laâ "võ vua gioãi", "võ anh quên" cuãa triïìu
Lyá.
VIÏN NGOÅC LÛU
LÏ THAÁNH TÖNG
Lï Thaánh Töng (1442 - 1497) laâ võ vua maâ tïn tuöíi vaâ sûå
nghiïåp veã vang àaä gùæn liïìn vúái giai àoaån cûúâng thõnh cuãa Viïåt
Nam nûãa cuöëi thïë kyã 15. Trong gêìn 40 nùm laâm vua, öng àaä tiïën
haânh nhiïìu caãi caách vïì chñnh trõ, quên sûå, kinh tïë; khúãi xûúáng böå
luêåt Höìng Àûác àûúåc xem laâ sûå kiïån àaánh dêëu trònh àöå vùn minh
cao cuãa Viïåt Nam; àïì cao nhûäng giaá trõ vùn hoáa dên töåc. Baãn thên
öng laâ möåt nhaâ thú lúán, àïí laåi nhiïìu taác phêím coá giaá trõ.
Tïn tuöíi vaâ sûå nghiïåp Lï Thaánh Töng gùæn chùåt vúái möåt giai
àoaån cûúâng thõnh cuãa Viïåt Nam úã nûãa sau thïë kyã 15.
Lï Thaánh Töng tïn laâ Tû Thaânh, hiïåu Thiïn Nam àöång chuã,
con thûá tû Lï Thaái Töng, meå laâ Ngö Thõ Ngoåc Dao. Öng sinh ngaây
20 thaáng 7 nùm Nhêm Tuêët (1442) taåi nhaâ öng ngoaåi úã khu àêët
chuâa Huy Vùn Haâ Nöåi ngaây nay, mêët ngaây 30 thaáng giïng nùm
Àinh Tyå (1497).
Lï Thaánh Töng lïn laâm vua nùm 1460, hai lêìn àöíi niïn hiïåu:
Quang Thuêån (1460-1469) vaâ Höìng Àûác (1470-1497). Trong gêìn 40
nùm laâm vua, öng àaä àûa triïìu Lï phaát triïín túái àónh cao vïì moåi
mùåt: chñnh trõ, xaä höåi, kinh tïë, quöëc phoâng, vùn hoáa. Sûã gia Ngö Sô
Liïn khen Lï Thaánh Töng laâ "vua saáng lêåp chïë àöå, múã mang àêët
àai, búâ coäi khaá röång, vùn vêåt töët àeåp, thêåt laâ vua anh huâng, taâi
lûúåc".
Vïì phûúng diïån vùn hoåc, Lï Thaánh Töng laâ möåt nhaâ thú lúán,
taác phêím öng àïí laåi rêët phong phuá, vûâa thú, vûâa vùn xuöi, vûâa
Haán, vûâa Nöm, hiïån coân àûúåc sao cheáp trong caác têåp: Thiïn Nam
dû haå (trong àoá coá baâi phuá nöíi tiïëng Lam Sún Lûúng Thuãy phuá),
Chêu Cú thùæng thûúãng Chinh Têy kyã haânh, Minh lûúng cêím tuá,
Vùn minh cöí xuáy, Quyânh uyïín cûãu ca, Cöí têm baách võnh, Thêåp giúái
cö höìn quöëc ngûä vùn...
* Nhaâ caãi töí vaâ xêy dûång àêìy nhiïåt huyïët. Nhúâ sûå uãng höå
saáng suöët, quyïët liïåt cuãa nhoám àaåi thêìn Nguyïîn Xñ, Àinh Liïåt...,
Lï Thaánh Töng àaä bûúác lïn ngai vaâng giûäa luác triïìu chñnh nhaâ Lï
àang luåc àuåc mêu thuêîn. Lïn nùæm chñnh quyïìn, Lï Thaánh Töng
nhanh choáng chêëm dûát tònh traång phe phaái trong cung àònh, khêín
trûúng töí chûác xêy dûång àêët nûúác vúái möåt tinh thêìn caãi caách maånh
meä, taáo baåo. Vïì cú cêëu chñnh quyïìn caác cêëp, öng àaä tiïën haânh xoáa
boã hïå thöëng töí chûác haânh chñnh cuä thúâi Lï Lúåi tûâ 5 àaåo àöíi thaânh
12 àaåo (tûác 12 thûâa tuyïn). Bïn caånh caãi töí cú chïë Nhaâ nûúác, Lï
Thaánh Töng àùåc biïåt chuá yá caác biïån phaáp phaát triïín kinh tïë, sûãa
àöíi chïë àöå thuïë khoáa, àiïìn àõa, khuyïën khñch nöng nghiïåp, tröìng
troåt, chùn nuöi, múã àöìn àiïìn, khai khêín àêët hoang. Nhûäng nöî lûåc
nhùçm xêy dûång phaát triïín àêët nûúác cuãa Lï Thaánh Töng àaä àûúåc
phaãn aánh khaá roä qua caác baâi chiïëu, chó duå do öng ban böë, nhû
Chiïëu khuyïën nöng, Chiïëu lêåp àöìn àiïìn, Chiïëu àõnh quan chïë...
Dûúái thúâi Lï Thaánh Töng, lûåc lûúång quöëc phoâng baão vïå àêët nûúác
àûúåc tùng cûúâng huâng hêåu. Trûúác kia, quên àöåi chia laâm 5 àaåo vïå
quên, nay àöíi laâm 5 phuã àö àöëc. Möîi phuã coá vïå, súã. Bïn caånh coân coá
2 àaåo nöåi, ngoaåi, göìm nhiïìu ti, vïå. Ngoaâi töí chûác quên thûúâng trûåc,
Lï Thaánh Töng coân chuá yá lûåc lûúång quên dûå bõ úã caác àõa phûúng.
43 àiïìu quên chñnh Lï Thaánh Töng ban haânh cho thêëy kyã luêåt
quên àöåi cuãa öng rêët nghiïm ngùåt, coá sûác chiïën àêëu cao.
* Ngûúâi khúãi xûúáng böå luêåt Höìng Àûác. Böå luêåt Höìng Àûác laâ
möåt trong nhûäng thaânh tûåu àaáng tûå haâo nhêët cuãa sûå nghiïåp Lï
Thaánh Töng vaâ cuãa caã thúâi àaåi öng. Sûå ra àúâi cuãa böå luêåt Höìng
Àûác àûúåc xem laâ sûå kiïån àaánh dêëu trònh àöå vùn minh cao cuãa xaä
höåi Viïåt Nam höìi thïë kyã 15. Lï Thaánh Töng, ngûúâi khúãi xûúáng luêåt
Höìng Àûác, laâ ngûúâi thûåc hiïån nghiïm chónh phaáp luêåt àaä ban
haânh. Öng àaä thu laåi quyïìn chó huy cuãa töíng quên àö àöëc Lï Thiïåt
vò con Lï Thiïåt giûäa ban ngaây phoáng ngûåa trïn àûúâng phöë vaâ dung
tuáng gia nö àaánh ngûúâi. Lï Thaánh Töng thûúâng baão vúái caác quan
rùçng: "Phaáp luêåt laâ pheáp tùæc chung cuãa Nhaâ nûúác, ta vaâ caác ngûúâi
phaãi cuâng tuên theo".
* Ngûúâi phaát triïín nhûäng giaá trõ vùn hoáa dên töåc. Vïì phûúng
diïån vùn hoáa Lï Thaánh Töng àaä coá cöng taåo lêåp cho thúâi àaåi möåt
nïìn vùn hoáa vúái möåt diïån maåo riïng, khùèng àõnh möåt giai àoaån
phaát triïín múái cuãa lõch sûã vùn hoáa dên töåc. Cuâng vúái viïåc xêy dûång
thiïët chïë múái, Lï Thaánh Töng àêíy maånh phaát triïín giaáo duåc, àaâo
taåo nhên taâi. úã Viïåt Nam thúâi phong kiïën, chûa bao giúâ nïìn giaáo
duåc, thi cûã laåi thõnh àaåt cuäng nhû vai troâ cuãa trñ thûác laåi àûúåc àïì
cao nhû àúâi Lï Thaánh Töng. Ngoaâi Haân lêm viïån, Quöëc sûã viïån,
Nhaâ Thaái hoåc, Quöëc Tûã Giaám laâ nhûäng cú quan vùn hoáa, giaáo duåc
lúán. Lï Thaánh Töng coân cho xêy kho bñ thû chûáa saách, àùåc biïåt àaä
saáng lêåp Höåi Tao Àaân bao göìm nhûäng nhaâ vùn hoáa coá tiïëng àûúng
thúâi maâ Lï Thaánh Töng laâ Tao Àaân chuã soaái.
Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû cuãa Ngö Sô Liïn, Höìng Àûác quöëc êm
thi têåp, Höìng Àûác thiïn haå baãn àöì, Thiïn Nam dû haå... laâ nhûäng
giaá trõ vùn hoáa tiïu biïíu cuãa triïìu àaåi Lï Thaánh Töng.
Noái túái cöng lao cuãa öng àöëi vúái nïìn vùn hoáa dên töåc, khöng
thïí khöng kïí àïën möåt viïåc coá yá nghôa lõch sûã maâ öng àaä laâm. Àoá laâ
viïåc öng huãy aán minh oan cho Nguyïîn Traäi, cho sûu têìm laåi thú
vùn Nguyïîn Traäi àaä bõ tiïu huãy sau vuå aán "Lïå Chi viïn". Chñnh Lï
Thaánh Töng àaä cho taåc bia vïì Nguyïîn Traäi: "ûác Trai têm thûúång
quang khuï taão" (Têëm loâng ûác Trai saáng tûåa sao Khuï).
* Möåt nhaâ thú haâo traáng. Àûáng àêìu höåi vùn hoåc Tao Àaân, Lï
Thaánh Töng cuäng dêîn àêìu phong traâo saáng taác. Thú Lï Thaánh
Töng àïí laåi khaá nhiïìu vaâ coá giaá trõ cao vïì nöåi dung tû tûúãng. Qua
thú öng, chuáng ta khöng chó hiïíu sêu hún nhên caách, têm höìn öng,
möåt têm höìn gùæn boá mêåt thiïët vúái non söng, àêët nûúác, vúái nhên
dên, vúái nhûäng truyïìn thöëng anh huâng cuãa dên töåc, cuãa Töí töng,
maâ coân thêëy àûúåc khñ phaách caã möåt thúâi àang vûún lïn, àêìy haâo
traáng:
Nùæng êëm nghòn trûúång toãa trïn ngoån cúâ,
Khñ thïë ba quên aát caây caáo.
Phûúng Àöng Mùåt trúâi moåc, aáng mêy nheå tröi,
Phoáng mùæt ngùæm nuái söng muön dùåm.
(Buöíi súám tûâ söng Cêëm ài tuêìn biïín Àöng)
Lï Thaánh Töng laâm vua luác 19 tuöíi. Möåt nùm sau, khi traách
löîi cûåu thêìn Ngö Sô Liïn, Nghiïm Nhên Thoå, võ hoaâng àïë 20 tuöíi
baão hoå: "Ta múái coi chñnh sûå, sûãa múái àûác tñnh, ngûúi baão nûúác ta
laâ haâng phiïn bang cuãa Trung Quöëc thúâi xûa, thïë laâ ngûúi theo
àûúâng chïët, mang loâng khöng vua". Àoá laâ tiïëng noái cuãa möåt yá chñ
tûå cûúâng dên töåc, àöång lûåc maänh liïåt àûa Lï Thaánh Töng àaåt túái
vinh quang trong sûå nghiïåp xêy dûång, phaát triïín àêët nûúác höìi thïë
kyã 15.
HOAÂNG THAÁI HÊÅU YÃ LAN
YÃ Lan xuêët thên tûâ gia àònh nöng dên laâng Thöí Löîi, löå Bùæc
Giang (nay laâ xaä Dûúng Xaá, huyïån Gia Lêm - Haâ Nöåi). Tûúng
truyïìn, Vua Lyá Thaánh Töng bùæt gùåp baâ àang dûåa göëc lan, vò caãm
mïën sùæc àeåp àaä cho tuyïín vaâo cung lêåp laâm phu nhên, àùåt hiïåu YÃ
Lan (dûåa göëc lan).
Vua ài àaánh giùåc phûúng Nam, baâ àaä thay chöìng trõ nûúác,
sau naây baâ laåi giuáp con (Vua Lyá Nhên Töng) cuâng Lyá Thûúâng Kiïåt
àêåp tan cuöåc xêm lûúåc cuãa nhaâ Töëng. Trong luác nhiïëp chñnh, baâ
chuá troång cuãng cöë chñnh trõ, quên sûå, chuá troång quyïìn lúåi phuå
nûä,v.v. Nhúá ún cöng àûác cuãa baâ, dên chuáng tön baâ laâ "Quan Êm",
hiïån coân àïìn thúâ baâ úã Haãi Dûúng.
YÃ Lan - coá thuyïët cho rùçng tïn thêåt cuãa baâ laâ Lï Thõ Yïën
Loan - laâ möåt cö gaái haái dêu, chùn tùçm úã ngoaåi thaânh Thùng Long
thúâi Lyá. YÃ Lan ra àúâi úã laâng Thöí Löîi (laâng Suãi sau àöíi laâ Siïu Loaåi,
nay laâ xaä Dûúng Xaá, huyïån Gia Lêm - Haâ Nöåi) - nùm naâo khöng
roä, sûã saách chó ghi lúâ múâ: baâ mêët úã kinh thaânh Thùng Long vaâo
nùm 1117 - trïn dûúái 70 tuöíi - thúâi Lyá Nhên Töng. Saách Möång khï
buát àaâm cuãa Thêím Hoaåt coá cheáp "Nhêåt Tön (tûác Lyá Thaánh Töng)
mêët, Caân Àûác (Lyá Nhên Töng) lïn, duâng quan laâ Lyá Thûúång Caát
(Lyá Thûúâng Kiïåt) vaâ meå laâ thaái phi Lï Thõ Yïën Loan cuâng coi viïåc
nûúác".
Cêu chuyïån Yïën Loan vaâo cung vua Lyá, àoá laâ möåt giai thoaåi
ngûúâi ngûúâi àïìu nghe, àïìu biïët.
Thuúã êëy vaâo nùm Quyá Maäo (1063) Lyá Thaánh Töng àaä àïën
böën mûúi tuöíi. Vua chûa coá con trai àïí truyïìn ngöi baáu, àïm ngaây
triïìu thêìn lo ngaåi. Vua beân thên haânh ài cêìu tûå khùæp caác chuâa
chiïìn, miïëu maåo nhûng khöng hiïåu nghiïåm, Lyá Thaánh Töng lo
lùæng cho triïìu àònh nhaâ Lyá vaâ xaä tùæc Àaåi Viïåt. Möåt súám muâa xuên,
vua vïì viïëng thùm chuâa Dêu (töíng Dûúng quang phuã Thuêån
Thaânh) dên laâng múã höåi nghïnh giaá. Thaánh Töng hoaâng àïë cuâng
hoâa vaâo dên chuáng trong höåi laâng àöng vui. Trai gaái, giaâ treã caác
laâng àïìu ra rûúác vua. Àoaân xa giaá cuãa vua ài àïën àêu, caác laâng lên
cêån nö nûác, àöí xö vïì phña êëy. Duy chó cö thön nûä xinh àeåp cuãa laâng
Suãi vêîn àiïìm nhiïn haái dêu, xem viïåc ngûå giaá cuãa vua khöng coá
quan hïå gò àïën mònh. Cö gaái vêîn miïåt maâi bïn baäi dêu, mùåc cho
àoaân ngûå diïîu qua. Lyá Thaánh Töng lêëy laâm laå, beân cho àoâi ngûúâi
con gaái coá veã "kiïu cùng" àang àûáng bïn nûúng dêu kïì göëc lan êëy
àïën trûúác kiïåu röìng àïí hoãi. Cö gaái ung dung nheå nhaâng túái quyâ
têu: Thiïëp laâ con nhaâ ngheâo heân, phaãi laâm luång àêìu tùæt mùåt töëi,
phuång dûúäng cha meå coá àêu daám mong ài xem rûúác vaâ nhòn mùåt
röìng".
Vua thêëy cö gaái ùn mùåc quï muâa, nhûng cûã chó àoan trang
dõu daâng, lúâi lúâi phong nhaä, àöëi àaáp phên minh, lïî nghôa khaác hùèn
nhûäng ngûúâi con gaái maâ vua àaä tûâng gùåp. Vua yïu vò sùæc, troång vò
nïët, nïn cho cö gaái theo long giaá vïì kinh àö. Cö gaái laâng quï àûúåc
àoán vïì cung vua êëy laâ Yïën Cö Nûúng xinh àeåp, nïët na cuãa laâng
Siïu-Loaåi (Suãi). Nhûng Lyá Thaánh Töng laâ öng vua chùm viïåc nûúác,
luön luön thên chinh deåp giùåc. Vua ñt nhaân röîi àïí ngûå túái cung YÃ
Lan. Àûúng luác cung YÃ Lan vùæng tiïëng àaân, tiïëng saáo, thò böîng
möåt höm sau khi Thaánh Töng ài traãy höåi chuâa Thöí Löîi, cung YÃ
Lan laåi nhöån nhõp hún xûa. Yïën Cö Nûúng nhúâ "thöng minh vöën
sùén tû trúâi" àûúåc hoåc têåp, trau döìi àaä trúã thaânh möåt cung phi "nöíi
danh taâi sùæc möåt thúâi" kinh sûã laâu thöng, vùn chûúng uyïn baác. Lyá
Thaánh Töng àem loâng yïu mïën, phong laâm YÃ Lan phu nhên, lêëy
tïn cung YÃ Lan vaâ cuäng coá yá kyã niïåm cö gaái àûáng tûåa bïn göëc lan,
khi tuên lïånh àïën bïå kiïën buöíi àêìu úã laâng Suãi (Siïu Loaåi).
Sau àoá (1066), YÃ Lan sinh haå àûúåc möåt hoaâng tûã lêëy tïn laâ
Kiïìn Àûác. Kiïìn Àûác traán cao, tay daâi quaá göëi, thöng minh, tuêën tuá,
vua caâng yïu dêëu hún, Yïën Loan àûúåc tön laâ YÃ Lan nguyïn phi -
àûáng àêìu caác cung phi, sau thaái hêåu; con trai àûúåc lêåp laâm thaái tûã.
Nùm Kyã Dêåu (1069), Lyá Thaánh Töng thên chinh ài àaánh giùåc
ngoaåi xêm. Trong khi vua cuâng Lyá Thûúâng Kiïåt úã ngoaâi biïn
cûúng, YÃ Lan nguyïn phi àaãm àang, chùm lo quöëc sûå, trõ nûúác àiïìu
khiïín coá kyã cûúng khiïën thêìn dên thaán phuåc, coäi nûúác àûúåc yïn
vui. Lyá Thaánh Töng tûâ ngoaâi biïn aãi àaánh trêån lêu ngaây khöng
thùæng, chaán naãn ruát quên quay vïì. Vïì chûa àïën núi, nghe dên
chuáng Chêu Cû Liïn (Tiïn Lûä, Haãi Hûng) ca ngúåi nguyïn phi YÃ
Lan úã nhaâ trõ nûúác rêët gioãi, loâng dên caãm hoáa, àûúåc suy tön laâ baâ
Quan Êm, vua Thaánh Töng tûå traách mònh: "Nguyïn phi laâ àaân baâ
coân laâm àûúåc nhû thïë, ta laâ àaân öng haá thua sao! Vua laåi tiïëp tuåc
trúã ra àaánh giùåc, lêìn naây thùæng trêån. Nùm àoá, muâa haå vua àem
quên vïì ca khuác khaãi hoaân, àaåi xaá cho thiïn haå, giaãm thuïë khoáa,
phaát tiïìn luåa, thoác cho dên ngheâo. YÃ Lan rêët nhên tûâ daåy con
ngoan, àaâo taåo con trúã thaânh möåt nhaâ vua anh minh sau naây; laåi lo
cho dên giaâu nûúác maånh, yïu thûúng nhên dên àûúåc moåi ngûúâi
kñnh phuåc.
Nùm Nhêm Tyá (1072) thaáng giïng muâa xuên, Lyá Thaánh
Töng mêët úã àiïån Höåi Tiïn. Hoaâng thaái tûã Kiïìn Àûác lïn ngöi vua,
tûác vua Lyá Nhên Töng. Khi êëy vua múái lïn baãy, tön meå laâ YÃ Lan
nguyïn phi lïn laâm Linh Nhên hoaâng thaái hêåu. YÃ Lan vûâa giuáp coi
triïìu chñnh, vûâa laâm nhiïåm vuå baâ meå daåy döî con. Trong khi vua
coân thú êëu, YÃ Lan àiïìu khiïín caã quöëc gia, cuâng tïí tûúáng Lyá Thûúâng
Kiïåt chuã trûúng àaánh quên Töëng xêm lûúåc. Hai lêìn quên Töëng àïën
(1075, 1077) vua Lyá Nhên Töng chûa quaá 10 tuöíi, YÃ Lan àaä cuâng
Thaái sû Lyá Àaåo Thaânh lo viïåc binh lûúng chuyïín ra tiïìn tuyïën.
Trong luác Töí quöëc lêm nguy YÃ Lan àaä cuâng Lyá Thûúâng Kiïåt giûä
vûäng giang sún, xaä tùæc; cöng êëy àúâi sau coân nhùæc maäi.
YÃ Lan xuêët thên laâ möåt thön nûä, nïn hiïíu thêëu nhûäng khöí
àau cuãa ngûúâi phuå nûä nöng dên vò ngheâo khöí phaãi àem thên gaán
núå cho nhaâ giaâu, baâ cho xuêët cuãa trong kho chuöåc vïì, vaâ xêy dûång
chöìng con haånh phuác cho hoå. Vïì viïåc naây Ngö Sô Liïn àaä coá lúâi baân:
"Con gaái ngheâo àïën nöîi phaãi àúå mònh laâm mûúán, con trai ngheâo
àïën nöîi khöng vúå àoá laâ cuâng dên cuãa thiïn haå. Thaái hêåu (tûác YÃ
Lan) àöíi mïånh cho hoå cuäng laâ viïåc nhên chñnh vêåy!". YÃ Lan khöng
nhûäng sûãa sang viïåc quöëc chñnh, tùng cûúâng quên àöåi, böë phoâng,
chùm lo viïåc múã mang dên trñ, viïåc thi cûã hoåc haânh vaâ coân ban
haânh nhiïìu àiïìu ñch quöëc lúåi dên. YÃ Lan coân khuyïn vua laâm àiïìu
thiïån, trõ àiïìu aác. Baâ hiïíu nhûäng gian nan cuãa nöng dên khi viïåc
nöng trang caây bûâa khöng coá trêu caây. YÃ Lan baão vua phaåt töåi
nùång nhûäng keã tröåm trêu vaâ giïët trêu bûâa baäi; coá lêìn baâ àaä noái vúái
vua: "Gêìn àêy ngûúâi kinh thaânh vaâ laâng êëp àaä coá keã tröën ài
chuyïn nghïì tröåm trêu. Nöng dên cuâng quêîn. Mêëy nhaâ phaãi caây
chung möåt trêu. Trûúác àêy, ta àaä tûâng maách viïåc êëy, vaâ nhaâ nûúác
àaä ra lïånh cêëm. Nhûng nay viïåc giïët trêu laåi coá nhiïìu hún trûúác".
Nhên Töng beân ra lïånh phaåt rêët nùång nhûäng ngûúâi tröåm vaâ giïët
trêu, phaåt caã vúå con vaâ haâng xoám vò töåi khöng töë giaác.
Söëng trong lêìu son, gaác tña maâ luác naâo YÃ Lan cuäng khöng
quïn àïën ngûúâi ngheâo, YÃ Lan vêîn chùm soác àïën àúâi söëng cuâng cûåc
cuãa nöng dên lao àöång. Cuäng nhû Lyá Thaánh Töng, YÃ Lan thûúâng
phaát chêín thoác luáa cho keã ngheâo. Baâ suâng àaåo Phêåt, ûa laâm viïåc tûâ
thiïån lêåp nhiïìu àònh chuâa.
Baâ thûúâng lui túái caác àònh chuâa, trao àöíi vúái caác tùng ni
thuyïët giaáo àaåo Phêåt. Nùm 1096, baâ baây cöî chay úã chuâa Khai Quöëc
(tûác sau laâ chuâa Trêën Quöëc úã Thùng Long) thïët caác sû. Tiïåc xong,
baâ ngöìi kï cûáu àaåo Phêåt vúái caác võ sû giaâ hoåc röång. Baâ hoãi vïì nguöìn
göëc àaåo Phêåt úã caác nûúác vaâ úã ta. Baâ coá oác phaán àoaán àoâi hoãi caác sû
"noái coá saách maách coá chûáng". Chñnh nhúâ cêu chuyïån giûäa baâ vaâ caác
võ sû thúâi Lyá (saách Thiïn uyïín têåp anh ngûä luåc àúâi Trêìn coân ghi laåi
tûúâng têån chuyïån naây), maâ àïën nay ta coân biïët göëc tñch sûå truyïìn
baá àaåo Phêåt vaâo nûúác ta. Coá lêìn baâ àïën chuâa Phöí Minh (Tûâ Liïm)
tranh luêån vúái sû Thöng Biïën vïì nhûäng àiïìu cuãa Phêåt giaáo. Baâ
cuäng coá laâm nhûäng baâi kinh, coá cêu kïå coân truyïìn laåi àïën ngaây
nay:
Sùæc laâ khöng, khöng tûác sùæc
Khöng laâ sùæc, sùæc tûác khöng
Sùæc? Khöng? thöi mùåc caã,
Múái thêëu àûúåc chên töng
Laâ möåt nûä nöng dên ngheâo, àûúåc hûúãng phuá quyá vinh hoa, baâ
vêîn cho laâ àiïìu "sùæc sùæc, khöng khöng", àoá laâ phuâ vên... Baâ laâ möåt
ngûúâi phuå nûä vûúng giaã, ngoåc ngaâ vaâng son khöng laâm vêín àuåc
têm höìn baâ, cuäng laâ möåt phuå nûä hiïëm coá trong lõch sûã nghòn nùm
trûúác.
Ngaây 25 thaáng 7 nùm Àinh Dêåu, Höåi tûúâng àaåi khaánh nùm
thûá 8 (1117) àúâi Lyá Nhên Töng, baâ mêët, àûúåc hoãa taáng, dêng thuåy
laâ Phuâ Thaánh Linh Nhên Hoaâng thaái hêåu, mai taáng úã Thoå Lùng
phuã Thiïn Àûác. Hiïån nay coân miïëu thúâ baâ úã hai xaä Cêím Àúái vaâ
Cêím Cêìu huyïån Gia Löåc, tónh Haãi Dûúng.
ÀOAÂN MINH TUÊËN
HAÃI THÛÚÅNG LAÄN ÖNG LÏ HÛÄU TRAÁC
Haãi Thûúång Laän Öng Lï Hûäu Traác (1720 - 1791) laâ àaåi danh
y coá àoáng goáp lúán cho nïìn y hoåc dên töåc Viïåt Nam. Öng àïí laåi
nhiïìu taác phêím lúán nhû Haãi thûúång y töng têm lônh göìm 22 têåp,
66 quyïín chùæt loåc tinh hoa cuãa y hoåc cöí truyïìn, caác cuöën Lônh Nam
baãn thaão, Thûúång kinh kyá sûå khöng chó coá giaá trõ vïì y hoåc maâ coân
coá giaá trõ vùn hoåc, lõch sûã, triïët hoåc.
Lï Hûäu Traác hiïåu laâ Haãi Thûúång Laän Öng1. Sinh ngaây 12
thaáng 11 nùm Canh Tyá (11-12-1720) taåi thön Vùn Xaá, laâng Liïu
Xaá, huyïån Àûúâng Haâo, phuã Thûúång Höìng, tónh Haãi Dûúng. Nay laâ
xaä Hoaâng Hûäu Nam huyïån Yïn Myä, tónh Haãi Dûúng. Tuy nhiïn,
öng söëng nhiïìu (tûâ nùm 26 tuöíi àïën luác mêët) úã quï meå xûá Bêìu
Thûúång, xaä Tônh Diïåm, huyïån Hûúng Sún, tónh Haâ Tônh, nay laâ xaä
Sún Quang, huyïån Hûúng Sún vaâ cuäng qua àúâi úã àêy vaâo ngaây rùçm
thaáng giïng nùm Tên Húåi (1791) thoå 71 tuöíi. Möå öng nay coân nùçm
úã Khe nûúác caån chên nuái Minh Tûâ thuöåc huyïån Hûúng Sún (caách
phöë Chêu huyïån lyå Hûúng Sún 4 cêy söë).
Lï Hûäu Traác laâ con thûá baãy cuãa Lï Hûäu Mûu vaâ baâ Buâi Thõ
Thûúãng.
Doâng hoå cuãa öng coá truyïìn thöëng khoa baãng; öng nöåi, baác,
chuá (Lï Hûäu Kiïìu), anh vaâ em hoå àïìu àöî tiïën sô vaâ laâm quan to.
Cha Lï Hûäu Traác àöî àïå tam giaáp tiïën sô laâm Thõ lang Böå Cöng
triïìu Lï Duå Töng, gia phong chûác ngûå sûã, tûúác baá, khi mêët àûúåc
truy tùång Thûúång thû.
1
Haãi Thûúång Laän Öng: Haãi Thûúång laâ hai chûä àêìu cuãa tónh Haãi Dûúng vaâ phuã
Thûúång Höìng quï cha vaâ cuäng laâ xaä Bêìu Thûúång quï meå. Laän öng nghôa laâ "öng lûúâi",
nguå yá lûúâi biïëng vúái danh lúåi.
Nùm Kyã Muâi (1739) Lï Hûäu Traác 20 tuöíi thò cha qua àúâi, öng
rúâi kinh thaânh vïì nhaâ, vûâa tröng nom gia àònh vûâa chùm chó àeân
saách, thi vaâo tam trûúâng, sau àoá khöng thi nûäa.
Nùm 1739 cuäng laâ nùm múã ra quy mö lúán cuãa phong traâo
nöng dên nöíi dêåy chöëng phong kiïën, chó möåt nùm sau (1740) nghôa
quên cuãa Hoaâng Cöng Chêët àaánh saát huyïån öng. Chaâng thû sinh
treã tuöíi Lï Hûäu Traác àang mï maãi àeân saách phaãi laánh ài núi khaác
àoåc saách. Coá ngûúâi thêëy thïë àaä baão öng "Binh lûãa khùæp núi, con
trai thúâi loaån haá chõu giaâ àúâi úã trong phoâng saách maäi sao?" vaâ
khuyïn öng nïn theo nghïì voä. Tûâ àoá öng vûâa duâi maâi kinh sûã vûâa
nghiïn cûáu binh thû. Sau nhúâ êín sô hoå Vuä úã Àùång Xaá daåy vuä thuêåt
êm dûúng (pheáp boái toaán àöån söë), öng "nghiïn cûáu trong vaâi nùm
cuäng biïët àûúåc àaåi khaái, múái àeo gûúm toâng quên àïí thñ nghiïåm
sûác hoåc cuãa mònh" (Tûåa "Têm lônh").
Chiïën tranh phong kiïën àaä gêy àau thûúng chïët choác cho
biïët bao nhiïu gia àònh laâng xoám, noá khöng àem laåi gò cho nhên
dên, cho àêët nûúác; àaä laâm cho Lï Hûäu Traác chaán naãn muöën ra khoãi
quên àöåi, nïn öng àaä nhiïìu lêìn tûâ chöëi sûå àïì baåt cuãa tûúáng nhaâ
Trõnh. Öng nhêån ra theo Lï hay Trõnh cuäng laâ chñ theo àuöíi chiïën
tranh "cöët nhuåc tûúng taân"; caái chñ maånh "xung Ngûu Àêíu" cuãa
öng cuäng hoáa "ngöng cuöìng" maâ thöi. (Àoåc baâi thú trong lúâi tûåa böå
"Têm lônh"). Cho nïn nùm 1746 khi ngûúâi anh úã Hûúng Sún mêët,
öng liïìn viïån cúá vïì nuöi meå giaâ, chaáu nhoã thay anh, àïí xin ra khoãi
quên àöåi, thûåc sûå "beã tïn cúãi giaáp" theo àuöíi chñ hûúáng múái.
Lï Hûäu Traác bõ bïånh tûâ luác úã trong quên àöåi, giaãi nguä vïì
phaãi gaánh vaác cöng viïåc vêët vaã "trùm viïåc àöí döìn vaâo mònh, sûác
ngaây möåt yïëu" (Lúâi tûåa "Têm lônh"), laåi súám khuya àeân saách khöng
chõu nghó ngúi, sau mùæc caãm nùång, chaåy chûäa túái hai nùm maâ
khöng khoãi. Sau nhúâ lûúng y Trêìn Àöåc, ngûúâi Nghïå An laâ bêåc laäo
nho, hoåc röång biïët nhiïìu nhûng thi khöng àöî, trúã vïì hoåc thuöëc,
nhiïåt tònh chûäa khoãi.
Trong hún möåt nùm chûäa bïånh, nhên khi raãnh röîi öng àoåc
saách thuöëc "Phuâng thõ cêím nang" hiïíu àûúåc chöî sêu xa cuãa saách
thuöëc. Öng Trêìn Àöåc thêëy laå, muöën àem hïët caái hiïíu thêëu vïì y hoåc
truyïìn cho öng. Vöën laâ ngûúâi thöng minh hoåc röång, öng mau choáng
hiïíu sêu y lyá, tòm thêëy sûå say mï úã saách y hoåc, nhêån ra nghïì y
khöng chó lúåi ñch cho mònh maâ coá thïí giuáp ngûúâi àúâi, nïn öng quyïët
chñ hoåc thuöëc.
ÚÃ Hûúng Sún, öng laâm nhaâ caånh rûâng àùåt tïn hiïåu Laän öng
(öng lûúâi) yá noái lûúâi biïëng, chaán gheát cöng danh, tûå giaãi phoáng
mònh khoãi sûå raâng buöåc cuãa danh lúåi, cuãa quyïìn thïë, tûå do nghiïn
cûáu y hoåc, thûåc hiïån chñ hûúáng maâ mònh yïu thñch gùæn boá.
Giûäa caãnh thiïn nhiïn tônh mõch cuãa nuái rûâng Hûúng Sún,
súám khuya mï maãi àoåc caác saách thuöëc: Y hoåc nhêåp mön, Caãnh
nhaåc toaân thû, Nam dûúåc thêìn hiïåu (cuãa Tuïå Tônh), Baão sinh diïåu
toaãn yïëu... thêåt laâ:
Saá chi vinh nhuåc viïåc àúâi,
Àem thên àaåo nghôa vaâo núi lêm tuyïìn.
(Bêët can vinh nhuåc sûå
Baão àao nhêåp cuâng lêm.
An bêìn - Y lyá thêu nhaân)
Haãi Thûúång Laän Öng muöën tòm thêìy, tòm baån àïí hoåc thïm
nhûng núi nuái rûâng heão laánh "trïn khöng coá thêìy gioãi àïí hoåc, dûúái
khöng coá baån hiïìn giuáp, chó möåt mònh noái vúái mònh, tûå hoãi tûå àaáp
moâ mêîm tûúãng tûúång àuã thûá" (Lúâi tûåa "Têm lônh") àïí tòm ra chên
lyá. Sau öng nhúâ möåt öng lang úã laâng bïn ài laåi thên mêåt, giuáp öng
giaãi àaáp nhûäng mùæc múá, vaâi ba nùm sau öng àaä chûäa àûúåc möåt söë
bïånh thöng thûúâng trong gia àònh vaâ laâng xoám.
Muâa thu nùm Bñnh Tyá (1754) Lï Hûäu Traác ra kinh àö mong
tòm thêìy àïí hoåc thïm vò öng thêëy y lyá mïnh möng nhûng khöng
gùåp àûúåc thêìy gioãi, öng àaânh boã tiïìn mua möåt söë phûúng thuöëc gia
truyïìn, trúã vïì Hûúng Sún "tûâ khûúác sûå giao du, àoáng cûãa àïí àoåc
saách" (Tûåa "Têm lônh"), vûâa hoåc têåp vaâ chûäa bïånh. Mûúâi nùm sau
tiïëng tùm cuãa öng àaä nöíi úã vuâng Hoan Chêu (Nghïå An).
Sau mêëy chuåc nùm têån tuåy vúái nghïì nghiïåp, Haãi Thûúång Laän
Öng àaä nghiïn cûáu rêët sêu lyá luêån Trung y qua caác saách kinh àiïín:
Nöåi kinh, Nam kinh, Thûúng haân, Kim quyä; tòm hiïíu nïìn y hoåc cöí
truyïìn cuãa dên töåc; kïët húåp vúái thûåc tïë chûäa bïånh phong phuá cuãa
mònh, öng hïå thöëng hoáa tinh hoa cuãa lyá luêån Àöng y cuâng vúái
nhûäng saáng taåo àùåc biïåt qua viïåc aáp duång lyá luêån cöí àiïín vaâo àiïìu
kiïån Viïåt Nam, àuác kïët nïìn y hoåc cöí truyïìn cuãa dên töåc. Sau hún
chuåc nùm viïët nïn böå "Laän öng têm lônh" göìm 28 têåp, 66 quyïín
bao göìm àuã caác mùåt vïì y hoåc: Y àûác - Y lyá, Y thuêåt, Dûúåc, Di
dûúäng. Phêìn quan troång nûäa cuãa böå saách phaãn aãnh sûå nghiïåp vùn
hoåc vaâ tû tûúãng cuãa Haãi Thûúång Laän Öng.
Ngaây 12 thaáng giïng nùm Caãnh Hûng 43 (1782) Laän öng
nhêån àûúåc lïånh chuáa triïåu vïì kinh. Luác naây öng àaä 62 tuöíi, sûác
cuäng yïëu laåi laâ ngûúâi chùm lo chûäa bïånh cho trùm hoå, nhêët laâ öng
àaä quyïët chñ xa laánh cöng danh, theo àuöíi nghiïåp y àaä mêëy chuåc
nùm nïn öng nhêån chiïëu chó cuãa chuáa Trõnh vúái têm traång vûâa lo
lùæng, vûâa chaán naãn; maäi sau nghô àïën böå "Têm lônh" chûa in àûúåc,
maâ öng "khöng daám truyïìn thuå riïng ai, chó muöën àem ra cöng böë
cho moåi ngûúâi cuâng biïët, nhûng viïåc thò nùång sûác laåi moãng, khoá maâ
laâm àûúåc" (Thûúång kinh kyá sûå), nïn öng hy voång lêìn ài ra kinh àö
coá thïí thûåc hiïån viïåc in böå saách, phêìn "con caái trong nhaâ cuäng hïët
sûác van naâi", öng taåm laâm vui tûâ giaä gia àònh, hoåc troâ rúâi Hûúng
Sún lïn àûúâng.
Ra kinh vaâo phuã chuáa xem maåch vaâ kï àún cho thïë tûã Trõnh
Caán, öng àûúåc Trõnh Sêm khen "hiïíu sêu y lyá" ban thûúãng cho öng
20 xuêët lñnh hêìu, vaâ böíng löåc ngang vúái chûác quan kiïím soaát böå Höå
àïí giûä öng laåi. Nhûng Laän öng thêëy nïëu nhêån thûúãng chõu ún thò
khoá loâng rúâi kinh àö trúã laåi Hûúng Sún àûúåc, nïn öng giaã öëm khöng
vaâo chêìu, sau laåi viïån cúá tuöíi giaâ mùæt hoa, tai àiïëc thûúâng öëm yïëu
àïí àûúåc troå úã ngoaâi.
Boån ngûå y ghen tyå vúái Laän öng khöng chõu chûäa theo àún cuãa
öng, nïn thïë tûã khöng khoãi, öng biïët thïë nhûng khöng hïì thùæc mùæc
vúái boån thêìy thuöëc thiïëu lûúng têm naây, mùåt nûäa öng khöng thêåt
nhiïåt tònh chûäa, kïët quaã àïí súám thoaát khoãi voâng cûúng toãa cuãa
quyïìn thêìn, danh lúåi.
Thúâi gian úã kinh àö, Laän öng muöën vïì thùm cöë hûúng Haãi
Dûúng cuãa mònh, nhûng maäi àïën thaáng 9 nùm 1782, sau chuáa
Trõnh múái cho pheáp öng vïì. Sau hún 20 nùm xa caách, àûúåc trúã vïì
maãnh àêët "chön nhau cùæt röën".
Àang söëng giûäa quï hûúng, öng laåi coá lïånh triïåu vïì kinh vò
Trõnh Sêm öëm nùång. Nhêån àûúåc lïånh triïåu, öng àaânh phaãi rúâi quï
hûúng.
Vïì kinh öng chûäa cho Trõnh Sêm khoãi vaâ cuäng miïîn cûúäng
chûäa tiïëp cho Trõnh Caán. Trõnh Sêm laåi troång thûúãng cho öng. Öng
bùæt buöåc phaãi nhêån nhûng buång nghô: "Mònh tuy khöng phaãi àaä boã
quïn viïåc êín cû, nhûng nay haäy taåm nhêån phêìn thûúãng röìi sau vûát
ài cuäng àûúåc" (Thûúång kinh kyá sûå).
Trõnh Sêm chïët vò bïånh lêu ngaây sûác yïëu, Trõnh Caán lïn
thay, nhûng Trõnh Caán cuäng öëm dai dùèng nïn "khñ lûåc khö kiïåt",
khoá loâng khoãe àûúåc, laåi noáng loâng trúã vïì Hûúng Sún, Laän öng àang
tòm kïë thoaái lui, thò may coá ngûúâi tiïën cûã möåt lûúng y múái, öng liïìn
lêëy cúá ngûúâi nhaâ öëm nùång rúâi kinh.
Haãi Thûúång Laän Öng trúã vïì Hûúng Sún bùçng àûúâng thuãy,
nhûng súå triïìu àònh bùæt trúã laåi öng phao tin ài àûúâng böå. Thoaát
khoãi kinh àö öng sung sûúáng nhû "chim söí löìng, caá thoaát lûúái",
loâng chó muöën "bay nhanh" vïì quï nhaâ:
Lïn àûúâng tûâ giaä long lêu
Gûúm àaân nûãa gaánh ra ngay àö thaânh,
Ngûåa quen àûúâng cuä vïì nhanh,
Quay thuyïìn khoá luác lïnh àïnh giûäa doâng.
Mêy qua àûúâng àïí búát nöìng
Nuái non múã mùåt nhû loâng vò ai
Xanh xanh möåt daãi non àoaâi
Giöëng non ta cuä chó vaâi hoân thöi.
(Thûúång kinh kyá sûå).
Ngaây 2 thaáng 11 (nùm 1782) Laän öng vïì àïën Hûúng Sún.
Gêìn möåt nùm söëng giûäa kinh àö phong kiïën biïët bao cöng
danh phuá quyá löi keáo, nhûng öng "thung dung" ra ài laåi "ngêët
ngûúãng" trúã vïì, loâng trong khöng hïì àuåc, chñ lúán khöng hïì súân.
Nùm 1783 öng viïët xong têåp "Thûúång kinh kyá sûå" ghi laåi tó
mó chuyïën ài kinh, têåp kyá êëy laâ möåt taác phêím vùn hoåc vö cuâng quyá
giaá. Mùåc dêìu tuöíi giaâ, cöng viïåc laåi nhiïìu: chûäa bïånh, daåy hoåc,
nhûng öng vêîn tiïëp tuåc chónh lyá, böí sung, viïët thïm (têåp Vên khi
bñ àiïín, nùm 1786) àïí hoaân chónh böå "Têm lônh". Haãi Thûúång Laän
Öng Lï Hûäu Traác khöng chó laâ danh y coá cöëng hiïën to lúán cho nïìn
y hoåc dên töåc, öng coân laâ möåt nhaâ vùn, nhaâ thú, nhaâ tû tûúãng lúán
cuãa thúâi àaåi.
HAÂ TÖNG MUÅC,

MÖÅT TAÂI NÙNG LÖÎI LAÅC, MÖÅT TÊËM LOÂNG
Haâ Töng Muåc (Tön Muåc) sinh ngaây 25-9 nùm Quyá Tyå (1653)
mêët ngaây 7-3 Àinh Húåi (1707) tûå Hêåu Nhû, hiïåu Thuêìn Nhû,
Chuyïët Trai, Àön Phuã; laâ möåt danh thêìn nöíi tiïëng triïìu Lï, coá
nhiïìu cöng traång to lúán àöëi vúái àêët nûúác, laâ ngûúâi coá ên tònh sêu
nùång vúái quï hûúng trong àaåo lyá truyïìn thöëng Viïåt Nam vaâ coá tû
tûúãng àöíi múái, dên chuã.
Laâng quï öng, laâng Tónh Thaåch, huyïån Thiïn Löåc (nay laâ xaä
Tuâng Löåc, huyïån Can Löåc), tónh Haâ Tônh nùçm úã phña nam Höìng
Lônh, laâ möåt laâng quï giaâu truyïìn thöëng yïu nûúác. Vuâng êëy coân coá
nhiïìu danh nhên vùn hoáa, nhiïìu bêåc trung liïåt nhû Àùång Dung,
Àùång Têët...
Doâng hoå Haâ cuãa öng laâ möåt doâng hoå khoa baãng, caác àúâi àïìu
coá ngûúâi laâ truå cöåt cuãa àêët nûúác, nhû cuå Haâ Töng Trònh (1434 -
1511) tûâng laâ thûúång thû böå Binh, böå Hònh, böå Cöng, Tïë tûãu Quöëc
Tûã Giaám thúâi Lï sú.
Baãn thên Haâ Töng Muåc laâ möåt kiïån tûúáng chöën khoa trûúâng.
Öng àöî tiïën sô nùm 1688, laåi àöî àêìu kyâ thi ûáng chïë, tûác kyâ thi
daânh cho caác tiïën sô úã àiïån Vaån Thoå, àêìu baâi do chñnh nhaâ vua ra.
Mêëy nùm sau, Haâ Töng Muåc laåi thi àöî khoa Àöng Caác laâ khoa thi
àùåc biïåt chó daânh cho nhûäng ngûúâi àaä àöî tiïën sô vaâ àang laâm quan.
Öng tûâng giûä caác chûác quan nhû: Laåi khoa cêëp sûå trung
(kiïím tra cöng viïåc quan laåi, töí chûác); Nöåi taán (daåy hoåc cho con,
chaáu vua chuáa); Thuãy sû; Biïn tu quöëc sûã quaán; Àöëc àöìng (trêën
giûä) hai xûá Tuyïn - Hûng; Phuã doaän phuã Phuång Thiïn (àûáng àêìu
kinh àö); Chaánh sûá; Taã thõ lang böå Hònh (àûáng thûá hai sau thûúång
thû, haâng tam phêím).
Thúâi àaåi cuãa Haâ Töng Muåc laâ thúâi àaåi suy vong cuãa nhaâ Lï,
thûåc quyïìn thuöåc vïì hoå Trõnh, nhaâ Thanh thûúâng xuyïn lùm le
xêm lûúåc, trong nûúác röëi loaån, àaåo lyá suy vi.
Sûå quêåt cûúâng vaâ àaåo lyá töët àeåp cuãa dên töåc êín taâng trong
nhên dên vaâ àûúåc thïí hiïån maånh meä búãi nhûäng trung chñnh thêìn
hiïëm hoi nhû Haâ Töng Muåc. Vúái taâi nùng löîi laåc cuãa mònh, Haâ
Töng Muåc àaä àoáng goáp rêët xûáng àaáng àïí giaãi quyïët möëi hoåa ngoaåi
xêm, giûä yïn àêët nûúác, phaát triïín kinh tïë - xaä höåi úã núi öng cai
quaãn.
Nùm 1699, nhaâ Thanh xêm lêën Baão Laåc (Cao Bùçng), Haâ
Töng Muåc vaâ Nguyïîn Haânh àaä lui àûúåc giùåc trong cuöåc àêëu tranh
ngoaåi giao vúái Sêìm Trò Phûúång. Nùm 1703, ài sûá sang Trung
Quöëc, Haâ Töng Muåc àaä hoaân thaânh xuêët sùæc nhiïåm vuå, giûä àûúåc
hoâa hiïëu hai nûúác, khiïën vua nhaâ Thanh Khang Hy hïët sûác caãm
phuåc, tùång cho möåt bûác àaåi tûå do chñnh Khang Hy viïët "Nhûúåc
xung hiïn", khùæc göî vaâ sún son taåi Trung Quöëc, hiïån coân giûä taåi
àïìn thúâ Haâ Töng Muåc úã quï. Ba chûä àoá coá nghôa laâ "khiïm nhûúâng,
trñ tuïå, chñ khñ cao caã".
Haâ Töng Muåc laâ möåt taác giaã cuãa "Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn".
Àaánh giaá cöng traång cuãa Haâ Töng Muåc, caác triïìu Lï, Nguyïîn
àaä coá taám àaåo sùæc phong. Sùæc phong nùm Chñnh Hoâa 14 (1693)
viïët: "Sùæc ban Haâ Töng Muåc ngûúâi coá têm thuêåt, gioãi gaánh vaác viïåc
cöng, am tûúâng vïì tûâ chûúng".
Sùæc phong nùm Vônh Thõnh thûá ba (1707) viïët: "Sùæc quang
tiïën Vinh löåc àaåi phu böìi tuång Hònh böå Taã thõ lang Hoan lônh nam
Haâ Töng Muåc, dûå truáng tiïën sô, traãi giûä caác chûác; phuång sûå lêu
nùm, ài sûá phûúng bùæc, chùm lo viïåc nûúác coá cöng, nay mêët khi taåi
chûác, thûåc àaáng xoát thûúng".
Chuêín y tùång: Àùåc tiïën Kim tûã Vinh löåc àaåi phu (haâm chaánh
nhêët phêím) Cöng böå thûúång thû, Hoan lônh tûã. Àùåt thuåy (tïn sau
khi chïët) laâ Mêîn Àaåt.
Tuy nhiïn, àiïìu chuáng töi muöën nhêën maånh laâ têëm loâng ên
tònh vaâ tû tûúãng dên chuã, cöng bùçng, yïu thûúng con ngûúâi bao la
cuãa Haâ Töng Muåc.
Coá hai dêîn chûáng rêët sinh àöång. Möåt laâ, khi öng coân söëng,
nhên dên àaä lêåp àïìn thúâ, goåi laâ Sinh tûâ. Trong bia Suâng chó coân
lûu úã xaä Tuâng Löåc (cúä 200 x 400 cm) àaä àûúåc GS. Haâ Vùn Têën dõch
coá àoaån viïët: "Cöng (Haâ Töng Muåc) sinh ra tñnh trúâi dônh ngöå, baãy,
taám tuöíi àaä thöng Thi, Lïî... Cöng àöëi vúái quï hûúng ún sêu, àûác
daây; coá nhiïìu cöng trûâ tai hoåa, xoám laâng àïìu böåi phuåc, xin tön thúâ
cöng vaâ phu nhên laâm hûúng töí phuå mêîu...". Àaáp laåi thõnh tònh
naây, Haâ Töng Muåc noái: "Viïåc trung cêìn àöëi vúái nûúác, viïåc hiïëu
thuêån àöëi vúái nhaâ, ùn úã hoâa muåc vúái dên laâng laâ chûác phêån àûúng
nhiïn cuãa töi vêåy. Sau naây keã hêåu sinh coá chñ thò noi theo, coá loâng
thò caãm nhêån. Ngaây nay moåi ngûúâi àaä suy nghô nhû vêåy (lêåp sinh
tûâ) cuäng laâ leä trúâi, loâng ngûúâi. Nay xin tûå taå" (Lúâi kyá vïì viïåc suy
tön).
Haâ Töng Muåc khöng coi baãn thên mònh laâ troång. Caái àaáng
troång laâ leä trúâi, loâng ngûúâi. Caái àiïìu öng muöën hêåu sinh caãm nhêån
vaâ noi theo cuäng chñnh laâ chöî àoá.
Haâ Töng Muåc mêët úã tuöíi 55, caái tuöíi àaä "tri thiïn mïånh".
Àiïìu öng nhúá àêìu tiïn laâ nhúá vïì hai ngûúâi meå: "Danh voång vaâ sûå
nghiïåp cuãa ta laâ nhúâ úã hai ngûúâi meå. Möåt baâ sinh ra ta vaâ möåt baâ
hoå Àöî (meå vúå) cêìn àûúåc ghi nhêån vaâ tïë tûå cuâng töí tiïn muön àúâi".
Àoá laâ möåt àoaån trñch trong di chuác. Trong di chuác naây, hoåc giaã
Phaåm Phuá Bùçng coi laâ "quöëc baão" coân thêëy öng quaãn lyá chùåt cheä
tûâng quan tiïìn, thûúác ruöång, chia cho con chaáu, biïëu tùång ngûúâi
ngheâo phên minh. ÚÃ thúâi buöíi "nhêët nam viïët hûäu, thêåp nûä viïët
vö" (duâ möåt trai cuäng laâ coá, duâ 10 gaái cuäng laâ khöng), thò Haâ Töng
Muåc àaä chia àïìu taâi saãn cho böën con trai, gaái bùçng nhau. Khöng
nhûäng thïë, öng coân chuá yá àïën tñnh nïët, hoaân caãnh, sûå hy sinh cuãa
tûâng ngûúâi. Cö con gaái Haâ Thõ Thuåy vò taân têåt nïn àûúåc chia thïm
möåt mêîu ruöång; thûúãng cho con gaái Haâ Thõ Chuyïn möåt mêîu àïí
mua sùæm quêìn aáo (vò cö naây tùçn tiïån, lo viïåc nhaâ, ñt khi mua sùæm
quêìn aáo). Àoaån di chuác cuãa öng viïët vïì hai baâ vúå thêåt vö cuâng caãm
àöång: "Hai baâ vúå cuãa ta: möåt ngûúâi laâ con gaái trûúãng doâng hoå Vuä úã
thön Thuêìn Chên, xaä Nöåi Thiïn Löåc laâ Vuä Thõ Lêm, hiïåu Tûâ Tônh,
tûâ thuúã nhoã àaä kïët toác xe duyïn cuâng ta, theo chöìng laâm luång,
tröng nom cûãa nhaâ; möåt ngûúâi laâ con gaái trûúãng cuãa quan huyïån
thûâa Thanh Haâ (Haãi Dûúng), hoå Vuä, quï úã xaä Ngoåc Trò, huyïån
Lang Taâi, thuöåc Kinh Bùæc...
Xûa kia phuå thên ta gioãi vïì phûúng phaáp chûäa bïånh, nhên
khi chûäa khoãi bïånh cho hoå, hoå muöën gaã con gaái cho ta. Khi ta xa
caách gia àònh, muöën gaã con gaái cho ngûúâi khaác, nhûng vúå ta giûä
nghôa nhêët àõnh khöng chõu...
Baâ nhaåc mêîu hoå Àöî cuãa ta, khi ta ài du hoåc úã kinh àaä chùm
lo cho ta moåi viïåc hoåc haânh, saách vúã, quêìn aáo cho àïën duång cuå hoåc
têåp nhêët nhêët àïìu lo liïåu chu àaáo. Àúåi àïën 10 nùm, khi con gaái lúán
lïn múái gaã cho ta. Cöng lao àêìy tònh nghôa êëy khöng bao giúâ ta
quïn àûúåc".
Vúái ngûúâi àoåc kyä vaâ coá suy ngêîm vïì nhûäng lúâi leä trïn, ngûúâi
viïët baâi naây khöng thïí noái gò thïm vïì àaåo laâm ngûúâi, àaåo laâm
quan, sûå toaân veån riïng, chung.
HAÂ VÙN SÔ
VIÏÅT VÛÚNG TRIÏÅU QUANG PHUÅC
Triïåu Quang Phuåc laâ ngûúâi kïë tuåc sûå nghiïåp cuãa Lyá Nam Àïë.
Öng laâ ngûúâi huyïån Chu Diïn, laâ con cuãa Triïåu Tuác, möåt thuã lônh
àõa phûúng coá loâng yïu nûúác khöng chõu khuêët phuåc nhaâ Lûúng.
Triïåu Quang Phuåc nöíi tiïëng gioãi voä nghïå. Sûã cheáp öng laâ ngûúâi "uy
huâng sûác maånh".
Cha con öng laâ ngûúâi àêìu tiïn àem quên tham gia cuöåc khúãi
nghôa Lyá Bñ. Triïåu Tuác laâ möåt danh tûúáng cuãa nûúác Vaån Xuên,
àûúåc phong laâm Thaái Phoá tröng coi viïåc binh, hy sinh trong cuöåc
khaáng chiïën chöëng quên xêm lûúåc nhaâ Lûúng úã vuâng ven biïín.
Triïåu Quang Phuåc luác àêìu theo cha ài àaánh giùåc, coá cöng. Laâ möåt
tûúáng treã coá taâi nïn àûúåc Lyá Nam Àïë tin duâng laâm taã tûúáng quên.
Àêìu nùm 545, quên Lûúng xêm lûúåc Vaån Xuên, cuöåc khaáng
chiïën cuãa nhaâ Tiïìn Lyá thêët baåi. Lyá Nam Àïë phaãi lêín traánh úã àöång
Khuêët Laäo thuöåc tónh Phuá Thoå ngaây nay vaâ giao binh quyïìn cho
Triïåu Quang Phuåc.
Vöën thöng thuöåc vuâng söng nûúác Chu Diïn, Triïåu Quang
Phuåc quyïët àõnh chuyïín hûúáng chiïën lûúåc, thay àöíi phûúng thûác
taác chiïën cuä laâ phoâng ngûå, cöë thuã hay têåp trung lûåc lûúång quyïët
chiïën vúái àõch. Öng àûa hún möåt vaån quên tûâ miïìn nuái vïì àöìng
bùçng, lêåp cùn cûá khaáng chiïën úã Daå Traåch (baäi Maân Troâ, Khoaái
Chêu, Hûng Yïn).
Daå Traåch laâ möåt vuâng àêìm lêìy ven söng Höìng, röång mïnh
möng, lau sêåy um tuâm. úã giûäa laâ möåt baäi phuâ sa röång, coá thïí laâm
ùn sinh söëng àûúåc. Àûúâng vaâo baäi rêët kñn àaáo, khoá khùn. Chó coá
duâng thuyïìn àöåc möåc nheå lûúát trïn coã nûúác theo mêëy con laåch nhoã
thò múái túái àûúåc...Triïåu Quang Phuåc àoáng quên úã baäi àêët nöíi êëy.
Ngaây ngaây, quên sô thay phiïn nhau vûâa luyïån têåp, vûâa phaát búâ,
cuöëc ruöång, tröìng luáa, tröìng khoai àïí tûå tuác binh lûúng; ban ngaây
tùæt hïët khoái lûãa, im húi lùång tiïëng nhû khöng coá ngûúâi, àïën àïm
nghôa quên múái keáo thuyïìn ra àaánh uáp caác traåi giùåc, cûúáp àûúåc
nhiïìu lûúng thûåc, "laâm kïë trò cûãu" (cêìm cûå lêu daâi) ngûúâi trong
nûúác goåi Triïåu Quang Phuåc laâ Daå Traåch Vûúng (vua Àêìm Àïm).
Nghe tin Lyá Nam Àïë mêët, öng xûng laâ Triïåu Viïåt Vûúng.
Vuâng àöìng bùçng naây tuy khöng coá thïë àêët hiïím nhû miïìn àöìi
nuái nhûng coá nhiïìu söng laåch chia cùæt, nhiïìu àêìm höì lêìy löåi, khöng
lúåi cho viïåc haânh binh cuãa nhûäng àaåo quên lúán. Àõa thïë nhû vêåy
buöåc àõch phaãi phên taán, chia quên àaánh nhoã, laâm mêët súã trûúâng
cuãa chuáng, àöìng thúâi taåo àiïìu kiïån cho ta tiïu diïåt goån tûâng böå
phêån nhoã, tiïu hao sinh lûåc àõch. Àöìng bùçng coân laâ núi àöng dên
cû, núi coá nhiïìu sûác ngûúâi, sûác cuãa, cung cêëp cho cuöåc chiïën àêëu
lêu daâi cuãa quên ta.
Cuöåc khaáng chiïën cuãa nhên dên Viïåt Nam, tûâ Lyá Nam Àïë
qua Triïåu Viïåt Vûúng àaä coá sûå chuyïín hûúáng chiïën lûúåc, thay àöíi
àõa baân vaâ caách àaánh. Lêåp cùn cûá khaáng chiïën úã àöìng bùçng, àoá laâ
kïë saách duång binh hïët sûác mûu lûúåc vaâ saáng suöët cuãa Triïåu Quang
Phuåc. Àûa quên xuöëng àöìng bùçng, Triïåu Quang Phuåc khöng aáp
duång phûúng thûác taác chiïën phoâng ngûå, cöë thuã hay têåp trung lûåc
lûúång quyïët chiïën vúái àõch. Kïë saách cuãa öng noái theo ngön ngûä
quên sûå hiïån àaåi, laâ àaánh lêu daâi vaâ àaánh tiïu hao, àaánh kyâ lêåp
laâm phûúng thûác taác chiïën chuã yïëu.
Nhúâ sûå chuyïín hûúáng chiïën lûúåc saáng suöët àoá maâ cuåc diïån
chiïën tranh thay àöíi ngaây caâng coá lúåi cho ta, bêët lúåi cho àõch. Quên
Lûúng cöë sûác àaánh vaâo vuâng Daå Traåch, nhùçm phaá vúä àêìu naäo
khaáng chiïën, nhûng êm mûu àoá khöng thûåc hiïån àûúåc. Quên cuãa
Triïåu Quang Phuåc giûä vûäng cùn cûá Daå Traåch, liïn tuåc têåp kñch caác
doanh traåi vaâ caác cuöåc haânh binh cuãa àõch. Qua gêìn 4 nùm chiïën
tranh (547-550) cuöåc khaáng chiïën ngaây caâng lúán maånh, àõch caâng
àaánh caâng suy yïëu.
Viïn tûúáng gioãi cuãa àõch laâ Trêìn Baá Tiïn àaä trúã vïì Chêu
Quaãng tûâ nùm 547, laâm Thaái thuá Cao Yïn. Nùm 548, bïn triïìu
Lûúng xaãy ra loaån Hêìu Caãnh (548-552). Viïn haâng tûúáng naây àaä
cûúáp kinh sû, söë àöng quyá töåc nhaâ Lûúng bõ giïët chïët, boån
cûúânghaâo àõa phûúng nöíi dêåy khùæp núi. úã phña bùæc, triïìu Têy
Nguåy, tûâ lûu vûåc söng Võ, töí chûác möåt loaåt caác cuöåc tiïën cöng àïë
chïë cuãa Lûúng, nùm 553 chiïëm Tûá Xuyïn, cùæt àûát quan hïå giûäa
Nam Kinh vaâ Trung AÁ, chiïëm Trûúng Dûúng (Höì Bùæc), xêm nhêåp
túái Giang Lùng trung lûu Trûúâng Giang, lêåp nïn triïìu Hêåu Lûúng
buâ nhòn (bõ xoáa nùm 587). Quan tûúáng caác chêu - trong àoá coá Trêìn
Baá Tiïn - keáo quên àöí vïì kinh sû vúái danh nghôa "cûáu viïån kinh
sû" deåp loaån Hêìu Caãnh, röìi nöåi chiïën liïn miïn.
Chúáp thúâi cú àoá. Triïåu Quang Phuåc, tûâ cùn cûá Daå Traåch, àaä
tung quên ra múã möåt loaåt cuöåc tiïën cöng lúán vaâo quên giùåc giïët
tûúáng giùåc laâ Dûúng Saân thu laåi chêu thaânh Long Biïn, àuöíi giùåc
ngoaåi xêm, giaânh laåi quyïìn tûå chuã trïn toaân àêët nûúác.
Vïì sau, vò tin lúâi cêìu hoâa cuãa Lyá Phêåt Tûã (vöën laâ tûúáng cuãa
Lyá Nam Àïë, tûâng nöíi dêåy chöëng öng), öng chia cho y möåt phêìn àêët
vaâ kïët möëi thöng gia: con trai Lyá (Nhaä Lang) lêëy con gaái Triïåu
(Caão Nûúng). Nùm 571, Lyá Phêåt Tûã phaãn böåi àem quên àaánh uáp,
Viïåt Vûúng thua, chaåy àïën cûãa bïí Àaåi Nha, cuâng àûúâng gieo mònh
tûå vêîn.
Theo Viïåt àiïån u linh, cuöën saách xûa nhêët (1329) cheáp vïì
Triïåu Quang Phuåc thò sau khi öng mêët, ngûúâi àúâi thêëy linh dõ, lêåp
miïëu thúâ úã cûãa biïín Àaåi Nha. Nùm Truâng Hûng thûá nhêët (1285,
àúâi Trêìn Nhên Töng) saách phong laâ Minh Àaåo Hoaâng àïë. Nùm
Trung Hûng thûá tû (1288, àúâi Trêìn Nhên Töng) ban thïm hai chûä
"Khai cú". Nùm Hûng Long thûá 21 (1313, àúâi Trêìn Anh Töng) ban
thïm böën chûä "Thaánh liïåt thêìn vuä".
Giaáo sû TRÊÌN QUÖËC VÛÚÅNG
NHAÂ THÚ LYÁ TÛÃ TÊËN
Lyá Tûã Têën laâ trñ thûác yïu nûúác, nhaâ vùn hoáa vaâ laâ nhaâ thú
lúán. Caác baâi thú cuãa öng thïí hiïån möåt têm höìn thanh cao, hoâa húåp
vúái thiïn nhiïn vúái caác baâi phuá nöíi tiïëng nhû Chñ Linh sún phuâ,
Phuá Xûúng Giang, Höåi anh diïån phuá...
Lyá Tûã Têën (sau àöíi laâ Nguyïîn Tûã Têën) hiïåu Chuyïët Am, sinh
nùm 1378, quï úã laâng Triïìu Àöng, huyïån Thûúång Phuác (nay thuöåc
xaä Tên Minh, huyïån Thûúâng Tñn, tónh Haâ Têy). Öng thi àöî Thaái
hoåc sinh nùm 1400, cuâng khoa vúái Nguyïîn Traäi, dûúái triïìu Höì Quyá
Ly, nhûng khöng ra laâm quan.
Sau khi Lï Lúåi khúãi nghôa chöëng Minh, Lyá Tûã Têën àaä theo
Lï Lúåi vaâ àûúåc giao giûä chûác Vùn caáo, tûác laâ laâm nhiïåm vuå thaão
cöng vùn, giêëy túâ, thû tñn...
Cuöåc khaáng chiïën chöëng Minh kïët thuác thùæng lúåi, vûúng
triïìu Lï ra àúâi, Lyá Tûã Têën laåi coá mùåt trong cöng cuöåc xêy dûång
vûúng triïìu múái.
Öng laâm quan túái chûác Nhêåp nöåi haânh khiïín tri tam quaán
kiïm Nhêåp thõ kinh diïn, traãi ba àúâi vua: Lï Thaái Töí (1428 -
1433), Lï Thaái Töng (1434 - 1442), Lï Nhên Töng (1443 - 1459).
Lyá Tûã Têën mêët nùm naâo chûa roä. Cùn cûá vaâo baâi tûåa saách
Viïåt êm thi têåp, Lyá Tûã Têën viïët nùm 1459, coá thïí suy àoaán öng
mêët phaãi sau nùm êëy, tûác laâ öng thoå hún 80 tuöíi.
Trong lõch sûã vùn hoåc Viïåt Nam, tïn tuöíi Lyá Tûã Têën gùæn liïìn
vúái baâi Phuá Xûúng Giang, öng viïët àïí ca ngúåi chiïën cöng ngaây 3-
11-1427 cuãa nghôa quên Lam Sún àaä tiïu diïåt baãy vaån quên Minh
vaâ bùæt söëng mêëy trùm tûúáng lônh cuãa giùåc taåi Xûúng Giang trong
àoá coá Thöi Tuå, Hoaâng Phuác. Qua baâi Phuá Xûúng Giang ngûúâi àoåc
khöng chó thêëy úã Lyá Tûã Têën möåt traái tim yïu nûúác thiïët tha, möåt
tinh thêìn tûå haâo dên töåc maâ coân coá möåt tû tûúãng chñnh trõ sêu sùæc
khi öng noái vïì sûå thaânh baåi trong viïåc giûä nûúác.
Theo öng, muöën giûä vûäng nûúác, khöng cöët úã nuái söng hiïím
yïëu, khöng cöët úã binh huâng tûúáng maånh, àiïìu cùn baãn laâ phaãi coá
con ngûúâi, coá chñnh nghôa:
Coá àûác cöng múái lúán
Coá ngûúâi àêët múái linh
Giûä nûúác khöng cöët úã hiïím yïëu
Giûä dên khöng cöët úã huâng binh.
Súã trûúâng vùn hoåc cuãa Lyá Tûã Têën laâ laâm phuá. Bïn caånh Phuá
Xûúng Giang, öng coân coá hún 20 baâi phuá khaác, trong àoá Chñ Linh
sún phuá, Triïìu tinh phuá, Quên chu phuá, Höåi anh diïån phuá... laâ
nhûäng baâi coá giaá trõ cao vïì nöåi dung vaâ nghïå thuêåt, phaãn aánh tònh
caãm nöìng thùæm àöëi vúái àêët nûúác, loâng lo nûúác, thûúng àúâi cuãa Lyá
Tûã Têën. Di saãn phuá cuãa Lyá Tûã Têën àïí laåi àûúåc cheáp trong Hoaâng
Viïåt vùn tuyïín vaâ Quêìn hiïìn phuá têåp.
Lyá Tûã Têën saáng taác khaá nhiïìu thú nhûng thêët laåc cuäng
nhiïìu, hiïån chó coân hún 70 baâi nùçm raãi raác úã caác saách Viïåt êm thi
têåp, Tinh tuyïín chû gia luêåt thi, Toaân Viïåt thi luåc, Hoaâng Viïåt thi
tuyïín.
Lyá Tûã Têën laâm thú trïn quan àiïím thi phaáp cuãa mònh. Öng
tûâng noái: "Töi cho rùçng pheáp laâm thú khoá lùæm thay! Thú luêåt chó coá
56 chûä, thú tuyïåt cuá laåi chó coá 28 chûä, maâ àuã moåi thïí caách. Muöën
thú cöí kñnh, thanh àaåm thò laåi gêìn vúái thö; muöën àeåp àeä, phong
phuá thò laåi gêìn sûå loâe loeåt; haâo phoáng thò dïî buöng thaã, thêåt thaâ
thò dïî quï muâa. Cho nïn lúâi yá giaãn dõ àêìy àuã, maåch laåc thöng suöët,
chêët phaác maâ vêîn nhaä, múái laå maâ khöng truác trùæc, trung hêåu
nhûng khöng thö kïåch, cao siïu maâ vêîn ön hoâa, àoá laâ nhûäng àiïìu
rêët khoá coá thïí àaåt àûúåc" (Tûåa saách Viïåt êm thi têåp). Nhêån xeát vïì
thú Lyá Tûã Têën, Phan Huy Chuá viïët: "Thú öng chuöång giaãn dõ, phêìn
nhiïìu coá yá thú cöí". Àoåc thú Lyá Tûã Têën, chuáng ta bùæt gùåp möåt têm
höìn thanh thaãn, ung dung, cao khiïët, gùåp möåt thiïn nhiïn trong
maát vúái nhûäng hûúng võ cuãa hoa traái, cua àöìng, cuãa trúâi, nûúác,
nùæng gioá hiïìn hoâa; têët caã, chó coá thïí tòm thêëy trong thïë giúái tinh
thêìn tônh taåi AÁ Àöng xûa:
Nùæng hoâe ïm dõu xïë tûúâng vöi,
Mïìm maåi chöìi sen quaåt gioá trúâi.
Sùæc lêîn maâu thu trúâi rúån boáng,
aánh löìng veã nuái nûúác trong ngúâi.
Cua vaâng gaåch oáng vaâo àùng súám,
Phêåt thuã da xanh núã muái röìi,
Bònh sùén rûúåu ngon vui cûá uöëng,
Àúåi gò giêåu cuác nhõ vaâng phúi.
(Àêìu thu - Baãn dõch Hoaâng Viïåt thi vùn tuyïín).
Laâ möåt trñ thûác yïu nûúác, möåt nhaâ vùn hoáa, nhaâ thú hoåc vêën
röång khùæp, Lyá Tûã Têën xûáng àaáng àûúåc hêåu thïë trên troång ghi nhúá.
MAI HÙÆC ÀÏË
Sûã saách goåi öng laâ Mai Hùæc Àïë (öng vua àen hoå Mai). Cho duâ
cuöåc khúãi nghôa cuöëi cuâng chöëng aách àö höå nhaâ Àûúâng cuãa öng bõ
thêët baåi, song nhên dên vêîn àúâi àúâi ghi nhúá chiïën cöng vaâ lêåp àïìn
thúâ öng úã nuái Vïå Sún, trong thung luäng Huâng Sún.
Mai Thuác Loan - sûã nhaâ Àûúâng coân goåi laâ Mai Huyïìn Thaânh
- quï úã Mai Phuå ("goâ hoå Mai", tïn nöm laâ Keã Moãm), möåt laâng
chuyïn laâm muöëi úã miïìn ven biïín Thaåch Haâ, tónh Haâ Tônh ngaây
nay. Khöng roä cha, öng theo hoå meå. Sau meå öng dúâi nhaâ lïn úã vuâng
Ngoåc Trûâng (huyïån Nam Àaân ngaây nay). Mai Thuác Loan nhaâ
ngheâo, phaãi laâm nghïì kiïëm cuãi röìi ài úã àúå cho nhaâ giaâu, chùn trêu,
caây ruöång. Öng rêët khoãe vaâ saáng daå, ngûúâi àen truäi, nöíi tiïëng gioãi
vêåt caã möåt vuâng.
Theo phûúâng sùn hoåc hoãi röìi trúã thaânh thúå sùn laânh nghïì,
nhiïìu lêìn Mai Thuác Loan giïët àûúåc "chuáa sún lêm" khiïën nhên
dên trong vuâng khêm phuåc. Vò vêåy, moåi ngûúâi àaä suy tön Mai
Thuác Loan laâm chûác "àêìu phu" - thuã lônh quên sûå àõa phûúng - cuãa
laâng.
Chêu Hoan (Nghïå Tônh) thúâi êëy luön bõ giùåc Chaâ Vaâ (Java),
Cön Lön (Malaysia) cûúáp phaá, nhêët laâ aách àö höå taân baåo cuãa nhaâ
Àûúâng laâm cho nhên dên vö cuâng khöí súã. Àùåc biïåt naån cöëng "quaã
lïå chi (quaã vaãi)" laâ möåt gaánh nùång khön cuâng àöëi cuãa nhên dên
Hoan Chêu. Nguyïn do, úã Trûúâng An, vua nhaâ Àûúâng coá möåt naâng
aái phi thûúâng goåi laâ Dûúng Quyá Phi nhan sùæc tuyïåt vúâi maâ tñnh
tònh cuäng thêåt thêët thûúâng, nanh aác. Dûúng Quyá Phi rêët thñch ùn
thûá quaã xinh xùæn chó úã "An Nam" múái coá.
Cuäng nhû moåi ngûúâi dên àêët Viïåt, Mai Thuác Loan phaãi ài
phu (trïn giêëy túâ quy àõnh, nhên àinh chõu lûåc dõch cho nhaâ nûúác
möåt nùm 20 - 50 ngaây), quanh nùm phuåc dõch vêët vaã cho boån àö höå
nhaâ Àûúâng.
ÚÃ Nam Àaân, coân truyïìn laåi möåt baâi haát chêìu vùn kïí töåi boån
àö höå nhaâ Àûúâng, vaåch roä nöîi thöëng khöí cuãa nhên dên. Quan laåi,
quên lñnh nhaâ Àûúâng vïì laâng àaánh àêåp dên, vú veát tú luåa, tiïìn,
thoác, bùæt dên nöåp cöëng vaãi quaã, bùæt phu:
Nhúá khi nöåi thuöåc Àûúâng triïìu,
Giang sún cöë quöëc nhiïìu àiïìu ghï gai
Sêu quaã vaãi vò ai vaåch laá,
Ngûåa höìng trêìn kïí àaä heáo hon...
Nùm 722, Mai Thuác Loan kïu goåi nhûäng ngûúâi dên phu àaä
cuâng öng phaãi ài gaánh vaãi quaã nöåp cöëng cho chñnh quyïìn nhaâ
Àûúâng nöíi dêåy khúãi nghôa. Haâng trùm ngûúâi cuãa caác phûúâng sùn
quanh vuâng vaâ sau àoá, nhên taâi khùæp caác chêu Hoan, Diïîn, AÁi
(Thanh Hoáa, Nghïå An, Haâ Tônh) cuäng àïën tuå têåp dûúái cúâ nghôa.
Thïë lûåc nghôa quên dêìn dêìn thïm maånh. Sûã nhaâ Àûúâng cheáp rùçng
Mai Thuác Loan àaä liïn kïët dên chuáng 32 chêu.
Mai Thuác Loan lúåi duång àõa thïë vuâng Sa Nam xêy dûång cùn
cûá chöëng giùåc.
Àêëy laâ vuâng rûâng nuái rêåm raåp nùçm caånh söng Lam úã khuác
hiïím sêu. Öng lêëy Vïå Sún laâm trung têm, àoáng àaåi baãn doanh cuãa
nghôa quên. Doåc búâ söng Lam, nghôa quên àùæp möåt chiïën luäy daâi
hún nghòn meát. Àêëy laâ thaânh Vaån An nöíi tiïëng, coá nuái Àuån (Huâng
Sún) laâm chöî dûåa; phña trong nuái laâ daãi thung luäng röång vaâi chuåc
mêîu, duâng laâm núi trûä lûúng thûåc, vuä khñ; phña ngoaâi nuái, coá nhiïìu
àöìn traåi àoáng úã caånh sûúân; chung quanh nuái, söng Lam vêy boåc
nhû con haâo thiïn nhiïn. Bao quanh khu trung têm (Vïå Sún),
nghôa quên xêy dûång möåt hïå thöëng àöìn traåi nûúng tûåa lêîn nhau:
Biïíu Sún (hònh quaã bêìu), baão vïå caánh taã, Liïu Sún baão vïå mùåt
trûúác, Ngoåc Àaái Sún (hònh ngoåc) caånh thaânh Vaån An, laâ àöìn töíng
chó huy, thöëng lônh caã hai àaåo quên thuãy böå.
Mai Thuác Loan xûng àïë vaâ àoáng àö úã thaânh Vaån An. Sûã goåi
öng laâ Mai Hùæc Àïë (Vua àen hoå Mai). Àêëy laâ sûå baác boã ngang taâng
quyïìn thöëng trõ cuãa àïë chïë Àûúâng trïn miïìn àêët nûúác Viïåt vaâo
giûäa luác àïë chïë Àûúâng àaåt àïën àöå cûåc thõnh dûúái thúâi Huyïìn Töng
(Àûúâng Minh Hoaâng).
Ngûúâi Viïåt miïìn xuöi cuäng nhû tuâ trûúãng vaâ dên chuáng miïìn
nuái thuöåc caác "chêu ki-mi" (chêu chõu chïë àöå troái buöåc cuãa nhaâ
Àûúâng) cuãa Hoan Chêu àö àöëc phuã àïìu nhiïåt liïåt hûúãng ûáng cuöåc
khúãi nghôa. Mai Hùæc Àïë coân cûã ngûúâi ài giao thiïåp, liïn kïët vúái caác
nûúác Chùm Pa, Chên Laåp úã phña têy vaâ caã nûúác Kim Lên
(Malaysia hiïån nay) àùång coá thïm lûåc lûúång chöëng nhaâ Àûúâng.
Tûâ Vaån An, coá möåt söë quên tûâ caác nûúác thuöåc baán àaão Àöng
Dûúng giuáp sûác, nghôa quên tiïën ra bùæc, tiïën cöng phuã thaânh Töëng
Bònh (Haâ Nöåi). Beâ luä àö höå Quang Súã Khaách, trûúác khñ thïë nguát
ngaân cuãa cuöåc chiïën tranh giaãi phoáng dên töåc cuãa ngûúâi Viïåt, àaä boã
thaânh, chaåy thaáo thên vïì nûúác. Àêët nûúác àûúåc giaãi phoáng, nhên
dên khùæp núi nö nûác theo Mai Hùæc Àïë, lûåc lûúång nghôa quên phaát
triïín túái haâng chuåc vaån ngûúâi (Sûã nhaâ Àûúâng cheáp laâ 40 vaån!).
Nhûng luác naây nhaâ Àûúâng coân maånh, Vua Àûúâng cûã tïn
tûúáng nanh vuöët Dûúng Tû Huác, àem 10 vaån quên cuâng Quang Súã
Khaách tiïën sang àaân aáp cuöåc khúãi nghôa.
Sau nhiïìu trêån àaánh khöëc liïåt, tûâ lûu vûåc söng Höìng àïën lûu
vûåc söng Lam, cuöëi cuâng Mai Hùæc Àïë thêët trêån, nghôa quên tan vúä,
möåt böå phêån ruát vaâo rûâng. Hiïån nay úã thung luäng Huâng Sún (Ruá
Àuån) coân lùng möå cha con Mai Hùæc Àïë. Theo truyïìn thuyïët dên
gian sau khi Mai Hùæc Àïë bõ bïånh mêët úã trong rûâng, con öng àaä nöëi
ngöi àûúåc möåt thúâi gian, tûác laâ Mai Thiïåu Àïë.
Quên xêm lûúåc nhaâ Àûúâng tiïën haânh taân saát nhên dên rêët
daä man, chêët xaác quên àùæp thaânh goâ cao àïí ghi cöng chinh phuåc,
àïì cao uy thïë "thiïn triïìu", rùn àe nhên dên Viïåt. Töåi aác cuãa giùåc
cuäng ngaây caâng chöìng chêët cao lïn maäi.
Nhên dên Viïåt Nam àúâi àúâi nhúá ún Mai Hùæc Àïë, lêåp àïìn thúâ
öng úã trïn nuái Vïå Sún vaâ trong thung luäng Huâng Sún. Möåt baâi thú
chûä Haán coân ghi trong Tiïn chên baáo huêën tên kinh àïí úã àïìn, ca
tuång cöng àûác öng nhû sau (taåm dõch):
Huâng cûá chêu Hoan àêët möåt vuâng,

Vaån An thaânh luäy khoái hûúng xöng,
Böën phûúng Mai Àïë lûâng uy àûác,
Trùm trêån Lyá Àûúâng phuåc voä cöng.
Lam Thuãy trùng in, tùm ngaåc lùån,
Huâng Sún gioá lùång, khoái lang khöng.
Àûúâng ài cöëng vaãi tûâ àêy dûát,
Dên nûúác àúâi àúâi hûúãng phuác chung.
Tûúng truyïìn tûâ sau cuöåc khúãi nghôa lúán lao naây, nhaâ Àûúâng
khöng daám bùæt nhên dên nöåp cöëng vaãi quaã hùçng nùm nûäa.
GS TRÊÌN QUÖËC VÛÚÅNG
BAÂ TRIÏÅU
Nùm 248, úã Viïåt Nam laåi dêëy lïn cuöåc khúãi nghôa lúán chöëng
giùåc Ngö dûúái sûå laänh àaåo cuãa nûä tûúáng Triïåu Thõ Trinh luác àoá múái
20 tuöíi. Trong hai nùm vúái hún 30 trêån àaánh, Baâ Triïåu laâm keã thuâ
khiïëp súå búãi yá chñ quêåt cûúâng àaä ài vaâo sûã saách: "Töi chó muöën cûúäi
cún gioá maånh, àaåp luöìng soáng dûä, cheám caá kònh úã Biïín Àöng, àaánh
àuöíi quên Ngö, giaânh laåi giang san, cúãi aách nö lïå, chûá töi khöng
chõu khom lûng laâm tyâ thiïëp ngûúâi ta".
Ngaây nay, úã Thanh Hoáa vêîn coân lùng Baâ Triïåu vúái höåi thúâ
vaâo ngaây 21-2, tûúng truyïìn laâ ngaây mêët cuãa ngûúâi nûä anh huâng.
Baâ Triïåu, hay naâng Trinh (Triïåu Trinh Nûúng, Triïåu Thõ
Trinh) cuãa truyïìn thuyïët dên gian ngûúâi miïìn nuái Quên Yïn,
quêån Cûãu Chên. Quên Yïn, traái nuái àoá vêîn giûä tïn goåi êëy cho àïën
têån ngaây nay, àûáng sûâng sûäng bïn búâ söng Maä gêìn ngaä ba Böng,
thuöåc àõa phêån húåp taác xaä Àõnh Cöng cuãa tónh Thanh Hoáa.
Thön Cêím Trûúáng thuöåc xaä Àõnh Cöng coá truyïìn thuyïët "Àaá
biïët noái" nhû sau: Vuâng nuái naây coá con voi trùæng möåt ngaâ rêët dûä
túån hay vïì phaá hoaåi muâa maâng, moåi ngûúâi àïìu súå. Àïí trûâ haåi cho
dên, Baâ Triïåu cuâng chuáng baån ài vêy bùæt voi, luâa voi xuöëng àêìm
lêìy (vuâng söng Cêìu Chêìy ngaây xûa coân lêìy löåi) röìi duäng caãm nhêíy
lïn cûúäi àêìu voi vaâ cuöëi cuâng àaä khuêët phuåc àûúåc con voi hung dûä.
Chuá voi trùæng naây sau trúã thaânh ngûúâi baån chiïën àêëu trung thaânh
cuãa Baâ Triïåu. Nghôa quên Baâ Triïåu, nhûäng ngaây àêìu tuå nghôa, àaä
àuåc nuái Quên Yïn, bñ mêåt cho ngûúâi ngöìi trong höëc àaá, àoåc baâi
àöìng dao:
Coá baâ Triïåu tûúáng,
Vêng lïånh trúâi ta.
Trõ voi möåt ngaâ,
Dûång cúâ múã nûúác.

Lïånh truyïìn sau trûúác,
Theo goát Baâ Vûúng.
Nhúâ àoá caã vuâng àaä àöìn êìm lïn rùçng nuái Quên Yïn biïët noái,
baáo hiïåu cho dên chuáng biïët Baâ Triïåu laâ "thiïn tûúáng giaáng trêìn"
giuáp dên, cûáu nûúác. Vò vêåy haâng nguä nghôa quên thïm lúán, thanh
thïë thïm to. Hoå keáo nhau xuöëng Phuá Àiïìn dûång cùn cûá.
Trung têm tuå nghôa laâ vuâng nuái Tuâng Sún (Phuá Àiïìn). Àêy
laâ möåt thung luäng nhoã nùçm giûäa hai daäy nuái àaá vöi thêëp, daäy phña
bùæc (Chêu Löåc) laâ àoaån nuái choát ngùn caách hai tónh Thanh Hoáa vaâ
Ninh Bònh cuä, daäy nuái phña nam (Tam Àa) laâ àoaån choát cuãa daãi
nuái chaåy doåc söng Maä. Chên phña bùæc nuái Chêu Löåc laâ söng Leân,
chên phña nam nuái Tam Àa laâ söng Êu, xûa laâ möåt doâng söng lúán.
Thung luäng múã röång cûãa vïì phña àöìng bùçng ven biïín vaâ bõ chùån
ngang vïì phña têy búãi doâng söng Leân. úã cùn cûá naây, ngûúåc söng Leân
coá thïí liïn laåc vúái miïìn quï Baâ Triïåu. Laâ àõa àiïím gêìn biïín, laåi laâ
cûãa ngoä tûâ àöìng bùçng miïìn bùæc vaâo Thanh, àoá laâ möåt võ trñ quên sûå
hiïím yïëu, thuêån lúåi caã cöng lêîn thuã.
ÚÃ àêy coân coá nuái Chung Chinh vúái 7 àöìn luäy tûúng truyïìn laâ
quên doanh cuãa Baâ Triïåu, núi àaä tûâng diïîn ra trïn ba chuåc trêån
àaánh vúái quên Ngö. Dûúái chên nuái Tuâng, coân coá caánh àöìng Lùng
Chuáa (lùng Baâ Triïåu), àöìng Vûúân Hoa, àöìng Xoùæn öëc... tûúng
truyïìn laâ tïn cuä coân laåi khi Baâ Triïåu àùæp luäy xêy thaânh. úã àêy coân
lûu haânh röång raäi truyïìn thuyïët vïì ba anh em nhaâ hoå Lyá ài tòm Baâ
Triïåu, rûúác Baâ tûâ quï ra àêy dûång doanh traåi, sûãa soaån khúãi nghôa
vaâ tön Baâ laâm chuã tûúáng.
Caãm phuåc chñ khñ hiïn ngang cûáu nûúác cuãa ngûúâi con gaái hai
chuåc tuöíi àúâi, dên chuáng Cûãu Chên theo phuåc Baâ rêët àöng. Caác
thaânh êëp cuãa giùåc Ngö àïìu bõ triïåt haå, quan laåi giùåc tûâ thaái thuá
àïën huyïån lïånh, huyïån trûúãng, keã bõ giïët, keã chaåy tröën hïët. Tûâ
Cûãu Chên, cuöåc khúãi nghôa lan ra Giao Chó úã ngoaâi bùæc. Thûá sûã
Giao Chêu mêët tñch!
Möåt cêu noái, tûúng truyïìn laâ lúâi Baâ Triïåu phaát ra trïn nuái
nghôa, nghòn thu coân vang voång maäi:
"Töi chó muöën cûúäi cún gioá maånh, àaåp bùçng soáng dûä, cheám caá
kònh úã Biïín Àöng, àaánh àuöíi quên Ngö, giaânh laåi giang san, cúãi
aách nö lïå chûá töi khöng chõu khom lûng laâm tò thiïëp ngûúâi ta!"
Rêët nhiïìu cêu chuyïån vïì tònh dên vúái khúãi nghôa Baâ Triïåu.
Àêy laâ möåt öng giaâ muâ miïìn nuái àaä ài khùæp núi, duâng tiïëng àaân,
gioång haát cuãa mònh àïí ngêm ngúåi cöí vuä dên chuáng àûáng dêåy cûáu
nûúác; kia möåt baâ cuå haâng nûúác cöë xin cho con gaái àûúåc theo quên
giïët giùåc, coân mònh thò giuáp caã choäng chuöëi vúái chum nûúác cheâ
xanh cho nghôa binh àang trêíy quên qua giaãi khaát. Doåc söng Maä,
vuâng Cêím Thaåch coá truyïìn thuyïët vaâ di tñch vïì möåt baâ nûä tûúáng
cûúäi voi àaánh giùåc Ngö. Vuâng Khang Nghïå coá truyïìn thuyïët noái
rùçng: thúâi xûa söng Maä coá möåt nhaánh chaãy tûâ àêìm Haân vïì cûãa
Laåch Trûúâng. Àoá laâ núi quên Ngö chiïëm giûä, chiïën thuyïìn san saát
nhû laá tre. Möåt chaâng trai àaä ùn tröåm ngûåa chiïën cuãa quên giùåc
tröën vïì vúái Baâ Triïåu vaâ trúã thaânh duäng tûúáng cuãa nghôa quên.
Trong möåt trêån giao tranh trïn söng nûúác, vò anh ài chên voâng
kiïìng nïn àaä vêëp phaãi dêy chùçng maâ tûã trêån. Giùåc Ngö àang ùn
mûâng thùæng lúåi thò hai búâ söng chuyïín àöång. Àêët trúâi nöíi cún giêån
dûä, hùæt rûâng cêy nuái àaá xuöëng lêëp caån doâng söng, chön vuâi caã mêëy
vaån xaác thuâ...
Laåi coá cêu chuyïån àïìn Cö Thõ úã xaä Haâ Ngoåc (Haâ Trung). Möåt
cö gaái rêët thñch quaã thõ, chúâ àúåi ngûúâi yïu ài àaánh giùåc vaâ khi chïët
biïën thaânh cêy thõ. Cêy thõ naây chó coá möåt quaã, khöng ai haái àûúåc,
vò hïî ai thoâ tay beã thò caânh thõ laåi tûå dûng vuát hùèn lïn cao. Caânh
êëy àúâi àúâi ngaã vïì phña àöng nam theo hûúáng ngûúâi yïu cuãa cö àang
úã trong quên dinh Baâ Triïåu. Möåt ngaây thùæng trêån, chaâng trai àûúåc
pheáp Baâ Triïåu vïì thùm laâng xoám thò caânh cêy múái chõu saâ xuöëng
vaâ quaã thõ rúi vaâo öëng tay aáo cuãa chaâng....
Àûáng trûúác nguy cú tan raä cuãa chñnh quyïìn àö höå úã Chêu
Giao, triïìu Ngö phaãi cûã viïn danh tûúáng Luåc Dêån (chaáu hoå viïn
danh tûúáng Luåc Töën) laâm thûá sûã Giao Chêu, An Nam hiïåu uáy, àem
khoaãng 8.000 quên sang Giao Chêu àaân aáp nhên dên khúãi nghôa.
Kïët húåp duâng binh lûåc uy hiïëp, duâng mûu mö duå döî, duâng cuãa caãi
mua chuöåc, Luåc Dêån àaä khiïën àûúåc ba nghòn höå úã Cao Lûúng (Húåp
Phöë) dûúái quyïìn thuã lônh Hoaâng Ngö àêìu haâng. Sau àoá, Luåc Dêån
thêån troång tiïën binh vaâo Giao Chó vaâ Cûãu Chên, khi phaát quên
àaân aáp, khi dûâng quên duâng cuãa caãi, tiïìn baåc mua chuöåc caác thuã
lônh àõa phûúng. Ruát cuåc, haâng trùm thuã lônh nghôa quên vaâ hún
nùm vaån dên àaä phaãi chõu thua quên Ngö.
Truyïìn thuyïët dên gian kïí rùçng: Baâ Triïåu àaä chiïën àêëu
chöëng giùåc Ngö, trïn ba mûúi trêån thùæng lúåi. Giùåc goåi tïn baâ laâ
Nguåy Kiïìu tûúáng quên (Võ tûúáng nûä yïu kiïìu), laâ Hïå Haãi baâ vûúng
(Vua baâ vuâng biïín mô lïå). Quên Ngö súå baâ, thûúâng coá cêu:
Hoaânh qua àûúng höí dõ,
Àöëi diïån Baâ Vûúng nan.
(Muáa ngang ngoån daáo dïî chöëng huâm,
Àöëi mùåt Vua Baâ thò thûåc khoá).
Cuäng theo truyïìn thuyïët dên gian, vïì sau coá keã phaãn böåi,
maách vúái Luåc Dêån rùçng Baâ laâ nûä tûúáng "aái khiïët uáy ö" (yïu caái
trong saåch, gheát caái nhú bêín). Quên Ngö liïìn trêìn truöìng tiïën
àaánh Baâ. Baâ höí theån, giao binh cho 3 tûúáng hoå Lyá, lïn nuái Tuâng tûå
vêîn.
Trïn nuái Tuâng hiïån coá möå Baâ Triïåu vaâ dûúái chên nuái Tuâng laâ
àïìn thúâ chñnh cuãa Baâ Triïåu. Höåi àïìn hùçng nùm ngaây trûúác vaâo
ngaây 21 thaáng hai êm lõch.
Khúãi nghôa Baâ Triïåu thêët baåi, nhûng hònh aãnh ngûúâi con gaái
kiïn trinh bêët khuêët, ngûúâi nûä anh huâng dên töåc siïu viïåt quyïët
nöëi chñ Baâ Trûng "giaânh laåi giang san, cúãi aách nö lïå" muön thuúã
khöng múâ trong têm trñ phuå nûä vaâ dên töåc Viïåt Nam.
Tuâng Sún nùæng quyïån mêy trúâi,
Dêëu chên Baâ Triïåu raång ngúâi sûã xanh.
(thú ca dên gian)
Theo Giaáo sû TRÊÌN QUÖËC VÛÚÅNG
TUÏÅ TÔNH - NGÛÚÂI MÚÃ ÀÊÌU NÏÌN Y DÛÚÅC

CÖÍ TRUYÏÌN DÊN TÖÅC
Tuïå Tônh (1330-?) àûúåc phong laâ öng töí ngaânh dûúåc Viïåt
Nam vaâ laâ ngûúâi múã àêìu cho nïìn y dûúåc cöí truyïìn Viïåt Nam. Caác
böå saách Nam Dûúåc thêìn hiïåu vaâ Höìng Nghôa tû giaác y thû cuãa öng
khöng chó coá yá nghôa trong lõch sûã y hoåc maâ caã trong lõch sûã vùn
hoåc Viïåt Nam.
Nïëu nhûäng kïët quaã nghiïn cûáu vùn hoåc, ngön ngûä hoåc Viïåt
Nam sau naây khöng àûa thïm bùçng chûáng gò múái thò truyïìn
thuyïët àõa phûúng vaâ nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu chuyïn mön
khaác cho pheáp khùèng àõnh Tuïå Tônh laâ möåt nhên vêåt àúâi Trêìn.
Öng chñnh tïn laâ Nguyïîn Baá Tônh, quï úã laâng Nghôa Phuá, töíng
Vùn Thaái, huyïån Cêím Giaâng, phuã Thûúång Höìng (tónh Haãi Dûúng
ngaây nay).
Möì cöi cha meå tûâ luác 6 tuöíi, Nguyïîn Baá Tônh àûúåc caác nhaâ sû
chuâa Haãi Triïìu vaâ chuâa Giao Thuãy nuöi cho ùn hoåc. Nùm 22 tuöíi,
öng àêåu Thaái hoåc sinh dûúái triïìu vua Trêìn Duå Töng, nhûng khöng
ra laâm quan maâ úã laåi chuâa ài tu lêëy phaáp hiïåu laâ Tuïå Tônh. Nhûäng
ngaây ài tu cuäng laâ nhûäng ngaây öng chuyïn hoåc thuöëc, laâm thuöëc,
chûäa bïånh cûáu ngûúâi.
Nùm 55 tuöíi (1385), Tuïå Tônh bõ àûa ài cöëng cho triïìu àònh
nhaâ Minh. Sang Trung Quöëc, öng vêîn laâm thuöëc, nöíi tiïëng, àûúåc
vua Minh phong laâ Àaåi y Thiïìn sû, mêët úã bïn êëy, khöng roä nùm
naâo. Bia vùn chó laâng Nghôa Phuá (do Nguyïîn Danh Nho soaån nùm
1697) cuâng caác tû liïåu khaác úã àõa phûúng àïìu ghi nhû vêåy.
Nhûäng nùm úã trong nûúác, Tuïå Tônh àaä chùm chuá nghïì thuöëc:
tröìng cêy thuöëc, sûu têìm kinh nghiïåm chûäa bïånh trong dên gian,
huêën luyïån y hoåc cho caác tùng àöì. Öng àaä töíng húåp y dûúåc dên töåc
cöí truyïìn trong böå saách giaá trõ laâ böå Nam dûúåc thêìn hiïåu chia laâm
10 khoa. Àùåc biïåt, öng coá böå Höìng Nghôa tû giaác y thû (2 quyïín)
biïn soaån bùçng quöëc êm, trong àoá coá baãn thaão 500 võ thuöëc nam,
viïët bùçng thú Àûúâng luêåt (nöm), vaâ baâi Phuá thuöëc Nam 630 võ
cuäng duâng quöëc ngûä. Thú vùn Nöm àúâi Trêìn rêët hiïëm, nïëu quaã
thûåc àoá laâ taác phêím cuãa öng thò Tuïå Tônh khöng nhûäng coá võ trñ
trong lõch sûã y hoåc maâ caã trong lõch sûã vùn hoåc nûäa.
Tûâ bao àúâi nay, giúái y hoåc Viïåt Nam vaâ nhên dên àïìu cöng
nhêån Tuïå Tônh coá cöng lao to lúán trong viïåc xêy dûång möåt quan
àiïím y hoåc àöåc lêåp, tûå chuã, saát vúái thûåc tïë Viïåt Nam. Cêu noái cuãa
öng: "Thuöëc Nam Viïåt chûäa ngûúâi Nam Viïåt" biïíu hiïån sûå nhêån
thûác sêu sùæc vïì quan hïå giûäa con ngûúâi vaâ sinh caãnh, àöìng thúâi
cuäng tiïu biïíu cho yá thûác àöåc lêåp tûå chuã. Ngay trong viïåc nghiïn
cûáu dûúåc liïåu, öng cuäng khöng chõu phuå thuöåc vaâo caách sùæp xïëp
cuãa nhûäng saách nûúác ngoaâi. Chùèng haån, öng khöng àûa kim, möåc,
thuãy, hoãa, thöí lïn àêìu maâ xïëp caác cêy coã trûúác tiïn. Öng cuäng phï
phaán tû tûúãng dõ àoan cuãa nhûäng ngûúâi chó tin vaâo phuâ chuá maâ
khöng tin thuöëc. Öng àaä nïu ra nhiïìu phûúng phaáp khaác nhau àïí
chûäa bïånh nhû: chêm, chñch, chûúâm, boáp, xoa, ùn, uöëng, hú, xöng,
v.v.
Tuïå Tônh àaä khöng dûâng laåi úã võ trñ möåt thêìy thuöëc chûäa
bïånh, öng coân tûå mònh truyïìn baá phûúng phaáp vïå sinh, töí chûác cú
súã chûäa bïånh trong nhaâ chuâa vaâ trong laâng xoám. Coá taâi liïåu cho
biïët, trong 30 nùm hoaåt àöång úã nöng thön, Tuïå Tônh àaä xêy dûång
24 ngöi chuâa, biïën caác chuâa naây thaânh y xaá chûäa bïånh. Öng têåp
húåp nhiïìu y aán: 182 chûáng bïånh àûúåc chûäa bùçng 3.873 phûúng
thuöëc. Öng cuäng luön luön nhùæc nhúã moåi ngûúâi chuá yá nguyïn nhên
gêy bïånh, tòm biïån phaáp phoâng bïånh tñch cûåc. Tuïå Tônh nhêën
maånh taác duång viïåc reân luyïån thên thïí vaâ sinh hoaåt àiïìu àöå. Öng
nïu phûúng phaáp dûúäng sinh toám tùæt trong 14 chûä:
Bïë tinh, dûúäng khñ, töìn thêìn.
Thanh têm, quaã duåc, thuã chên, luyïån hònh.
Tuïå Tônh coân têåp húåp nhûäng baâi thuöëc chûäa bïånh cho gia
suác. Coá thïí noái, öng àaä goáp phêìn àùåt cú súã cho ngaânh thuá y dên töåc.
Nhiïìu thïë kyã qua, Tuïå Tônh àûúåc tön laâ võ thaánh thuöëc Viïåt
Nam. Taåi Haãi Dûúng, coân àïìn thúâ öng úã xaä Cêím Vùn, Cêím Vuä, úã
chuâa Haãi Triïìu laâng Yïn Trung, nay laâ chuâa Giaám, xaä Cêím Sún,
huyïån Cêìm Giaâng, coá tûúång Tuïå Tônh. Cêu àöëi thúâ öng úã àïìn Bia
viïët, dõch nghôa nhû sau:
Múã röång phûúng Tiïn, cöng tïë thïë cao bùçng Thaái lônh
Söëng nhúâ cuãa Phêåt, ún cûáu ngûúâi röång tûåa Cêím Giang.
Giaáo sû VUÄ NGOÅC KHAÁNH - ÀÖÎ THÕ HAÃO
NGÖ QUYÏÌN
VAÂ CHIÏËN THÙÆNG BAÅCH ÀÙÇNG LÕCH SÛÃ
Nùm 938, quên Nam Haán vûúåt biïín xêm lûúåc nûúác Viïåt vaâ sa
vaâo trêån àõa coåc ngêìm mai phuåc taâi tònh cuãa Ngö Quyïìn (897-944)
trïn söng Baåch Àùçng, chõu thêët baåi thaãm haåi, phaãi tûâ boã yá àöì xêm
lûúåc. Chiïën thùæng Baåch Àùçng àaä múã àêìu cho möåt kyã nguyïn àöåc
lêåp lêu daâi cuãa nûúác Viïåt.
Ngö Quyïìn, ngûúâi laâng Àûúâng Lêm (nay laâ xaä Àûúâng Lêm,
huyïån Ba Vò, Haâ Têy) cuâng quï vúái Phuâng Hûng.
Öng sinh nùm 897, con trai thûá sûã Ngö Mên, möåt haâo trûúãng
àõa phûúng. Àûúåc truyïìn thöëng àõa phûúng hun àuác, àûúåc cha daåy
baão, tûâ têëm beá Ngö Quyïìn àaä toã ra coá yá chñ lúán. Thên thïí cûúâng
traáng, trñ tuïå saáng suöët, chùm reân voä nghïå. Sûã cuä miïu taã öng "veã
ngûúâi khöi ngö, mùæt saáng nhû chúáp, daáng ài nhû coåp, coá chñ duäng,
sûác coá thïí nhêëc vaåc dú cao".
Nùm 920, Ngö Quyïìn ài theo Dûúng Àònh Nghïå, möåt tûúáng
cuãa hoå Khuác úã àêët AÁi Chêu (Thanh Hoáa). Dûúng Àònh Nghïå laâ anh
huâng dên töåc tûâng coá cöng àaánh àuöíi giùåc Nam Haán, chiïëm àûúåc
thaânh Àaåi La nùm 931, thuác àêíy bûúác tiïën cuãa cuöåc àêëu tranh giaãi
phoáng dên töåc. Dûúng Àònh Nghïå lïn cêìm quyïìn, tûå xûng Tiïët àöå
sûá, giao cho Ngö Quyïìn cai quaãn Chêu AÁi. Yïu mïën taâi nùng vaâ
nhiïåt huyïët cûáu àúâi, giuáp nûúác cuãa Ngö Quyïìn, Dûúng Àònh Nghïå
àaä gaã con gaái cho öng.
Trong 7 nùm (931-938), quaãn lônh àêët AÁi Chêu, Ngö Quyïìn
tröí taâi lûåc, àem laåi yïn vui cho dên trong haåt.
Nùm 937, Dûúng Àònh Nghïå bõ Kiïìu Cöng Tiïîn, möåt thuöåc
tûúáng vaâ laâ haâo trûúãng àêët Phong Chêu giïët haåi àïí àoaåt chûác Tiïët
àöå sûá. Haânh àöång phaãn trùæc cuãa Kiïìu Cöng Tiïîn àaä gêy nïn möåt
laân soáng bêët bònh, cùm giêån sêu sùæc trong moåi têìng lúáp nhên dên.
Ngö Quyïìn trúã thaânh ngoån cúâ qui tuå moåi lûåc lûúång yïu nûúác.
Sau möåt thúâi gian têåp húåp lûåc lûúång, Ngö Quyïìn àem quên
tûâ Chêu AÁi ra bùæc, tiïën cöng thaânh Àaåi La, diïåt trûâ Kiïìu Cöng
Tiïîn.
Nùm 938, trúâi àang tiïët mûa dêìm gioá bêëc. Àoaân quên Ngö
Quyïìn, ngûúâi ngûúâi lúáp lúáp vûúåt àeâo Ba Döåi tiïën ra bùæc. Quên xêm
lûúåc coân àang ngêëp ngheá ngoaâi búâ coäi thò àêìu tïn phaãn böåi Kiïìu
Cöng Tiïîn àaä bõ bïu úã ngoaâi cûãa thaânh Àaåi La (Haâ Nöåi). Möëi hoåa
bïn trong àaä àûúåc trûâ khûã. Kïë saách trûúác trûâ nöåi phaãn sau diïåt
ngoaåi xêm àaä àûúåc thûåc hiïån.
Ngö Quyïìn vaâo thaânh, húåp caác tûúáng taá, baân rùçng: "Hoùçng
Thaáo laâ möåt àûáa treã daåi, àem quên tûâ xa àïën, quên lñnh moãi mïåt,
laåi nghe àûúåc tin Cöng Tiïîn àaä bõ giïët chïët, khöng coá ngûúâi laâm nöåi
ûáng, àaä mêët vña trûúác röìi. Quên ta sûác coân maånh, àõch vúái quên
moãi mïåt, têët phaá àûúåc!
"Song chuáng coá lúåi úã thuyïìn, nïëu ta khöng phoâng trûúác thò
chuyïån àûúåc thua cuäng chûa thïí biïët àûúåc!
"Nïëu ta sai ngûúâi àem coåc lúán àoáng ngêìm úã cûãa biïín trûúác,
vaåt nhoån àêìu maâ bõt sùæt, thuyïìn cuãa chuáng nhên khi nûúác triïìu
lïn, tiïën vaâo bïn trong haâng coåc, bêëy giúâ ta seä dïî bïì chïë ngûå.
Khöng kïë gò hay hún kïë êëy caã.1
Chû tûúáng àïìu phuåc kïë saách êëy laâ tuyïåt vúâi.
Phaán àoaán àuáng con àûúâng tiïën quên cuãa àõch: Ngö Quyïìn -
ngûúâi àûúåc nhaâ sûã hoåc Lï Vùn Hûu ngúåi ca laâ "mûu gioãi maâ àaánh
cuäng gioãi" - àaä chuã trûúng böë trñ möåt trêån àõa coåc úã cûãa söng Baåch
Àùçng, röìi nhên khi nûúác triïìu lïn, nhûã thuyïìn àõch tiïën vaâo bïn
trong haâng coåc vaâ têåp trung lûåc lûúång tiïu diïåt àõch bùçng möåt trêån
quyïët chiïën nhanh, goån, triïåt àïí.
1
Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, Ngoaåi kyã.q.5
Sau khi diïåt trûâ xong boån Kiïìu Cöng Tiïîn, Ngö Quyïìn vaâ böå
chó huy keáo quên vïì vuâng ven biïín Àöng Bùæc chuêín bõ àoán àaánh
quên Nam Haán. Thêìn tñch vaâ truyïìn thuyïët dên gian caác laâng
thuöåc xaä Nam Haãi, Àùçng Haãi àïìu noái roä tûâ Bònh Kiïìu. Haå Àoaån
túái Lûúng Khï (thuöåc An Haãi, Haãi Phoâng) laâ khu vûåc àoáng quên
cuãa Ngö Quyïìn. Hún 30 àïìn miïëu thúâ Ngö Quyïìn vaâ caác tûúáng phaá
giùåc Nam Haán àaä àûúåc phaát hiïån, àïìu phên böë têåp trung úã vuâng
haå lûu söng Baåch Àùçng. Àöìn traåi cuãa Ngö Quyïìn àoáng taåi caác thön
Lûúng Xêm (An Haãi, Haãi Phoâng), Gia Viïn (nöåi thaânh Haãi Phoâng)1
Trûúác mûu àöì xêm lûúåc trúã laåi cuãa phong kiïën Trung Quöëc,
ngoån cúâ cûáu nûúác cuãa Ngö Quyïìn trúã thaânh ngoån cúâ àoaân kïët cuãa
caã dên töåc. Àöåi quên Ngö Quyïìn, tûâ möåt àöåi binh AÁi Chêu àaä
nhanh choáng trúã thaânh möåt àöåi quên dên töåc. Truyïìn thuyïët dên
gian coân ghi nhúá chuyïån 38 chaâng trai laâng Gia Viïîn (Haãi Phoâng)
do Nguyïîn Têët Töë vaâ Àaâo Nhuêån dêîn àêìu, àaä tûå vuä trang, xin theo
Ngö Quyïìn phaá giùåc. Trai traáng caác laâng Lêm Àöång (Thuãy
Nguyïn, Haãi Phoâng), Àùçng Chêu (Kim Àöång, Haãi Hûng), ngûúâi
mang vuä khñ, keã mang chiïën thuyïìn, tòm àïën cûãa quên xin diïåt
giùåc. Ba anh em Lyá Minh, Lyá Baão, Lyá Khaã úã Hoaâng Pha (Hoaâng
Àöång, Thuãy Nguyïn), öng töí hoå Phaåm úã Àùçng Giang (An Haãi, Haãi
Phoâng) cuäng chiïu möå dên binh, hùng haái tham gia khaáng chiïën.
Vuâng cûãa söng vaâ vuâng haå lûu söng Baåch Àùçng àûúåc Ngö
Quyïìn choån laâm chiïën trûúâng quyïët chiïën.
Baåch Àùçng ngaây êëy cuäng nhû ngaây sau vêîn mang "tïn nöm"
giaãn dõ: Söng Rûâng!
1
Taåi Lûúng Xêm (thuöåc xaä Nam Haãi, huyïån An Haãi, Haãi Phoâng) coân di tñch möåt
thaânh àêët coá hònh giöëng nhû vaânh kiïåu nïn nhên dên quen goåi laâ thaânh Vaânh Kiïåu.
Thaânh àùæp trïn möåt goâ àêët cao, chu vi vaâo khoaãng 1.700 m. Thaânh àaä bõ phaá huãy
nhiïìu àoaån, phêìn coân laåi daâi khoaãng 1.300 m, bïì röång trung bònh 1 m, coá chöî röång 7
m, cao khoaãng 0,8 m, chöî cao nhêët 1,6 m. Giûäa thaânh coá àïìn thúâ Ngö Quyïìn nhên
dên goåi laâ Tûâ Caã. Thêìn tñch cêu àöëi, truyïìn thuyïët dên gian àïìu noái Ngö Quyïìn àùæp
thaânh úã Lûúng Xêm vaâ di tñch coân laåi laâ thaânh Vaânh Kiïåu. Nùm 1981, Khoa Sûã Àaåi
hoåc töíng húåp Haâ Nöåi phöëi húåp vúái Súã Vùn hoáa - Thöng tin Haãi Phoâng cùæt möåt àoaån
thaânh àïí khaão saát. Nhûng rêët tiïëc laâ chûa phaát hiïån àûúåc nhûäng hiïån vêåt àùåc trûng
àïí xaác àõnh niïn àaåi cuãa thaânh Vaânh Kiïåu. Thêìn tñch Ngö Quyïìn úã Gia Viïn (nöåi
thaânh Haãi Phoâng) noái öng àaä cho lêåp àöìn traåi úã àêy àïí chöëng giùåc Nam Haán.
Söng Rûâng thûúâng coá soáng baåc àêìu, vò vêåy múái coá thïm möåt
"tïn chûä" Baåch Àùçng giang.
Böå sûã Cûúng muåc mö taã:
"Söng röång hún hai dùåm, úã àoá coá nuái cao ngêët, nhiïìu nhaánh
söng àöí laåi, soáng cöìn man maác giaáp têån chên trúâi, cêy cöëi um tuâm
che lêëp búâ bïën".
Baåch Àùçng laâ cûãa ngoä phña àöng bùæc vaâ laâ àûúâng giao thöng
quan troång tûâ Biïín Àöng vaâo nöåi àõa Viïåt Nam. Cûãa biïín Baåch
Àùçng to röång, ruát nûúác tûâ vuâng àöìng bùçng Bùæc Böå àöí ra Võnh Haå
Long. Tûâ cûãa biïín ngûúåc lïn gêìn 20 km laâ àïën cûãa söng Chanh.
Phña hûäu ngaån coá daäy nuái vöi Traâng Kïnh vúái nhiïìu hang àöång,
söng laåch vaâ thung luäng hiïím trúã.
Haå lûu söng Baåch Àùçng thêëp, àöå döëc khöng cao nïn chõu aãnh
hûúãng cuãa thuãy triïìu khaá maånh. Luác triïìu dêng, nûúác traãi àöi búâ
àïën vaâi cêy söë. Loâng söng àaä röång, laåi sêu, tûâ 8 m - 18 m. Triïìu lïn
xuöëng vaâo àöå nûúác cûúâng, nûúác ruát àïën hún 30 cm trong möåt giúâ,
aâo aâo xuöi ra biïín, mûåc nûúác chïnh lïåch khi cao nhêët vaâ thêëp nhêët
khoaãng 2,5 - 3,2 m.
Lõch sûã thaânh taåo vuâng Baåch Àùçng trïn àêy vaâ möåt söë taâi
liïåu àõa lyá hoåc lõch sûã cho pheáp khùèng àõnh, cûãa söng Baåch Àùçng
thïë kyã 10 khöng phaãi laâ cûãa Nam Triïåu vúái àõa hònh nhû hiïån nay.
Luác bêëy giúâ cûãa söng Nam Triïåu laâ cûãa biïín chung cuãa söng
Cêëm (hay söng Nam Triïåu) vaâ söng Baåch Àùçng. Cûãa biïín Baåch
Àùçng ngaây xûa úã vaâo khoaãng àoá, nùçm sêu vaâo phña trong so vúái
cûãa Nam Triïåu hiïån nay khoaãng hún chuåc cêy söë. Giûäa vuâng thiïn
nhiïn söng biïín àoá, trïn cú súã sûác maånh àoaân kïët vaâ yá chñ àöåc lêåp
cuãa caã dên töåc, Ngö Quyïìn khêín trûúng giaân baây möåt thïë trêån hïët
sûác mûu trñ, lúåi haåi àïí chuã àöång phaá giùåc.
Öng huy àöång quên dên vaâo rûâng àùén göî, voát nhoån, bõt sùæt
(hùèn söë thúå reân àûúåc huy àöång àïën cuäng khaá àöng) röìi cho àoáng
xuöëng loâng söng thaânh haâng daâi taåo thaânh möåt baäi coåc, möåt baäi
chûúáng ngaåi daây àùåc úã hai bïn söng. Khi triïìu lïn mïnh möng, thò
caã baäi coåc ngêåp chòm, khi triïìu xuöëng thò haâng coåc nhö lïn caãn trúã
thuyïìn qua laåi. Baäi coåc tùng thïm phêìn hiïíu trúã ho àõa hònh thiïn
nhiïn.
Trêån àõa coåc laâ möåt neát àöåc àaáo cuãa trêån Baåch Àùçng phaá
quên Nam haán vaâ cuäng laâ möåt saáng taåo rêët súám trong nghïå thuêåt
quên sûå Viïåt Nam maâ ngûúâi khúãi xûúáng laâ Ngö Quyïìn. Nhûng cho
àïën nay, vêîn chûa phaát hiïån àûúåc thïm nhiïìu di tñch cuãa baäi coåc
naây.1
Trong khi chuêín bõ trêån àõa, Ngö Quyïìn khöng nhûäng lúåi
duång àõa hònh thiïn nhiïn, maâ coân biïët lúåi duång caã chïë àöå thuãy
triïìu. Àêy cuäng laâ möåt trêån àaánh biïët lúåi duång thuãy triïìu súám
nhêët trong lõch sûã quên sûå nûúác ta, múã àêìu cho truyïìn thöëng lúåi
duång thuãy triïìu trong nhiïìu trêån thuãy chiïën sau naây. Rêët tiïëc laâ
cho àïën nay, chûa xaác àõnh àûúåc ngaây thaáng xaãy ra trêån Baåch
Àùçng, nïn chó coá thïí àûa ra möåt söë giaã àõnh naâo àoá, chûa thïí coá
nhûäng kïët luêån cuå thïí vïì àiïìu naây. 2
1
Nùm 1953 - 1954, nhên dên àõa phûúng phaát hiïån àûúåc nhûäng coåc göî gêìn cûãa söng Chanh,
caách söng Baåch Àùçng hún 400 m, thuöåc xaä Yïn Giang, huyïån Yïn Hûng, tónh Quaãng Ninh. Sau àoá, Vuå
Baão töìng Baão taâng Böå Vùn hoáa, Khoa Sûã Àaåi hoåc Töíng húåp Haâ Nöåi, Viïån Baão taâng Lõch sûã àaä cuâng Súã
Vùn hoáa Haãi Phoâng, vaâ Ty Vùn hoáa Quaãng Ninh tiïën haânh khaão saát, khai quêåt vaâ nghiïn cûáu. Ngoaâi ra,
coân phaát hiïån nhûäng coåc tûúng tûå úã cûãa söng Kïnh (àöìng Vaån Muöëi), cûãa söng Nam giaáp söng Baåch
Àùçng, phña dûúái söng Chanh... Hai mêîu göî úã cûãa söng Chanh àûúåc xaác àõnh niïn àaåi bùçng phûúng phaáp
caác bon phoáng xaå, cho kïët quaã 615+100 vaâ 850+100 nùm sau Cöng Nguyïn. Nhûng theo yá kiïën cuãa
nhûäng ngûúâi nghiïn cûáu thò nhûäng baäi coåc naây thuöåc phaåm vi trêån àõa Baåch Àùçng phaá quên Nguyïn
nùm 1288, chûá khöng phaãi baäi coåc cuãa Ngö Quyïìn diïåt quên Nam Haán nùm 938.
2
Nguyïîn Ngoåc Thuåy, Thuãy triïìu trong chiïën thùæng Baåch Àùçng nùm 938, àaä dêîn. Vïì
thúâi àiïím xaãy ra trêån Baåch Àùçng, caác böå chñnh sûã cheáp khöng cuå thïí vaâ khöng thöëng nhêët.
- Viïåt sûã thöng giaám cûúng muåc cheáp Ngö Quyïìn diïåt Kiïìu Cöng Tiïîn vaâ phaá quên Nam Haán
vaâo "muâa thu, thaáng chñn" nùm Mêåu Tuêët, tñnh ra dûúng lõch laâ tûâ 27-9 àïën 25-10-938.
- Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû laåi cheáp nhûäng sûå kiïån trïn vaâo "muâa àöng, thaáng Mûúâi", tñnh ra
dûúng lõch laâ tûâ 26-10 àïën 24-11-938.
- Viïåt sûã lûúåc cheáp vaâo "muâa àöng, thaáng Chaåp", tñnh ra dûúng lõch laâ tûâ 25-12-938 àïën 22-1-
939.
Vïì mùåt sûã liïåu hoåc thò trong ba taâi liïåu trïn, Böå Viïåt sûã lûúåc àûúåc biïn soaån súám nhêët (vaâo àúâi
Trêìn), gêìn vúái thúâi gian xaãy ra sûå kiïån hún hai böå sûã àúâi Lï vaâ àúâi Nguyïîn. Sûå ghi cheáp cuãa
Viïåt sûã lûúåc laåi phuâ húåp vúái nhiïìu thêìn tñch Ngö Quyïìn vaâ caác tûúáng tham gia trêån Baåch
Àùçng, trong àoá coá thêìn tñch úã Hoaâng Pha (Hoaâng Àöång, Thuãy Nguyïn, Haãi Phoâng) cheáp cuå
thïí trêån Baåch Àùçng xaãy ra vaâo ngaây 7 thaáng Chaåp nùm Mêåu Tuêët, tûác ngaây 31-12-938...
Quên thuãy böå, mai phuåc sùén úã phña trong baäi coåc, coá leä trong
khoaãng haå lûu vaâ trung lûu söng Baåch Àùçng; trong caác nhaánh
söng vaâ trïn hai búâ söng.
Theo truyïìn thuyïët vaâ thêìn tñch, Dûúng Tam Kha chó huy
àaåo quên bïn taã ngaån, Ngö Xûúng Ngêåp vaâ Àöî Caãnh Thaåc chó huy
àaåo quên bïn hûäu ngaån, mai phuåc úã hai bïn búâ söng àïí cuâng phöëi
húåp vúái thuãy binh àaánh taåt ngang vaâo àöåi hònh quên àõch vaâ sùén
saâng tiïu diïåt söë quên àõch tröën chaåy lïn búâ. Coá thïí suy àoaán rùçng,
ngûúåc lïn phña thûúång lûu laâ möåt àaåo thuãy quên maånh phuåc sùén
laâm nhiïåm vuå cheån àêìu, chúâ khi nûúác xuöëng seä xuöi doâng àaánh vöî
mùåt àöåi binh thuyïìn cuãa àõch.
Cuäng theo truyïìn thuyïët, thêìn tñch ngûúâi thanh niïn
Nguyïîn Têët Töë, vöën gioãi búi lùån vaâ quen thuöåc söng nûúác, àûúåc
giao nhiïåm vuå khiïu chiïën, nhên luác nûúác triïìu lïn, nhûã àõch vûúåt
qua baäi coåc vaâo caåm bêîy bïn trong.
Trong thïë trêån cuãa Ngö Quyïìn, roä raâng trêån àõa mai phuåc
giûä vai troâ quyïët àõnh. Trêån àõa coåc úã cûãa söng laâ nhùçm chùån
àûúâng thaáo chaåy cuãa taân quên giùåc. Sûå phöëi húåp giûäa hai trêån àõa
chûáng toã quyïët têm chiïën lûúåc cuãa Ngö Quyïìn laâ phen naâykhöng
phaãi chó àaánh baåi quên giùåc maâ coân phaãi tiïu diïåt toaân böå quên
giùåc, àêåp tan möång tûúãng xêm lùng cuãa triïìu àònh Nam Haán.
Cuöëi nùm 938, cuöåc khaáng chiïën chöëng xêm lûúåc Nam Haán
lêìn thûá hai cuãa quên dên Viïåt àaä giaânh àûúåc thùæng lúåi hïët sûác
oanh liïåt.
Caã möåt àoaân binh thuyïìn lúán cuãa giùåc vûâa vûúåt biïín tiïën vaâo
maån söng Baåch Àùçng àaä àûúåc nhûã aâo thïë trêån àaä baây sùén vaâ bõ
tiïu diïåt goån trong möåt thúâi gian rêët ngùæn. Toaân böå chiïën thuyïìn
cuãa giùåc bõ àaánh àùæm, hêìu hïët quên giùåc bõ tiïu diïåt. Chuã soaái cuãa
giùåc laâ Lûu Hoùçng Thaáo cuäng bõ giïët taåi trêån.
Chiïën thùæng Baåch Àùçng coá nhûäng neát rêët àöåc àaáo vaâ giûä möåt
võ trñ troång àaåi trong lõch sûã dên töåc.
Chiïën thùæng Baåch Àùçng diïîn ra nhanh, goån, triïåt àïí àïën mûác
àöå vua Nam Haán àang àoáng quên úã saát biïn giúái maâ khöng sao kõp
tiïëp ûáng. Nghe tin quaá bêët ngúâ vaâ kinh hoaâng, chuáa Nam Haán
àaânh thûúng khoác thu nhùåt taân quên quay vïì nûúác. Y beân haå àöí
töåi cho Trûúác taác Taá Lang hêìu Dung "laâm cho khñ thïë quên binh
khöng phêën chêën lïn àûúåc". Luác naây Dung àaä chïët, chuáa Nam Haán
taân baåo sai quêåt maã, phúi thêy Dung àïí traã thuâ!
Sau chiïën thùæng chêëm dûát hún 1000 nùm Bùæc thuöåc Ngö
Quyïìn bùæt tay xêy dûång quöëc gia. Ngö Quyïìn xûng vûúng, baäi boã
chûác Tiïët àöå sûá, àõnh àö úã Cöí Loa (Àöng Anh, Haâ Nöåi). Öng àùåt ra
chûác quan vùn, voä, nghi lïî trong triïìu. Nhûng àaáng tiïëc thúâi gian
taåi ngöi cuãa öng thêåt ngùæn nguãi, chó àûúåc 6 nùm (939-944).
Öng mêët ngaây 18 thaáng Giïng nùm Giaáp Thòn, thoå 47 tuöíi.
Ngúåi ca Ngö Quyïìn vaâ chiïën thùæng Baåch Àùçng, nhaâ sûã hoåc
Lï Vùn Hûu viïët trong "Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû":
"Tiïìn Ngö Vûúng coá thïí lêëy quên múái hoåp cuãa àêët Viïåt ta maâ
phaá àûúåc trùm vaån quên cuãa Lûu Hoùçng Thaáo, múã nûúác xûng
vûúng, laâm cho ngûúâi phûúng Bùæc khöng daám laåi sang nûäa. Coá thïí
noái laâ möåt cún giêån maâ yïn àûúåc dên, mûu gioãi maâ àaánh cuäng gioãi
vêåy".
QUANG TRUNG NGUYÏÎN HUÏÅ,

NGÛÚÂI ANH HUÂNG AÁO VAÃI
Hoaâng àïë Quang Trung Nguyïîn Huïå (1753 - 1792) laâ võ anh
huâng dên töåc vô àaåi cuãa Viïåt Nam thïë kyã 18, ngûúâi àaä coá cöng
thöëng nhêët àêët nûúác, baão vïå àöåc lêåp dên töåc, múã ra möåt triïìu àaåi
múái. Vúái thiïn taâi quên sûå vaâ chñnh trõ cuãa mònh, öng àaä laänh àaåo
cuöåc khúãi nghôa Têy Sún, lêìn lûúåt tiïu diïåt hai têåp àoaân phong
kiïën Trõnh - Nguyïîn, àaánh tan nùm vaån quên Xiïm vaâ 20 vaån
quên Maän Thanh xêm lûúåc. Triïìu àaåi Têy Sún do öng lêåp ra tuy
ngùæn nguãi, song àaä àïí laåi dêëu êën sêu àêåm vïì vùn hoáa, xaä höåi trong
lõch sûã dên töåc.
Quang Trung Nguyïîn Huïå laâ ngûúâi anh huâng aáo vaãi àaä àaánh
àöí caã hai têåp àoaân thöëng trõ phaãn àöång úã Àaâng Trong vaâ Àaâng
Ngoaâi, ngûúâi àaä lêåp nïn nhûäng chiïën cöng hiïín haách chöëng quên
xêm lûúåc Xiïm vaâ Maän Thanh, thûåc hiïån àûúåc khaát voång thöëng
nhêët àêët nûúác cuãa dên töåc vaâo cuöëi thïë kyã thûá 18.
Töí tiïn xûa cuãa Nguyïîn Huïå laâ hoå Höì úã laâng Quyânh Àöi,
huyïån Quyânh Lûu, trêën Nghïå An. Sau coá möåt chi dúâi vaâo huyïån
Hûng Nguyïn vaâ huyïån Nghi Xuên. Theo caác cuå úã Hûng Thaái,
Hûng Nguyïn cho biïët thò hoå Höì úã Hûng Thaái hùçng nùm thûúâng coá
sang Nghi Xuên nhêån hoå. Trong trêån têën cöng ra bùæc vaâo thaáng 6
nùm ÊËt Muâi (1655), quên Nguyïîn chiïëm àûúåc 7 huyïån Nam söng
Lam (Nghïå An), bùæt dên àûa vaâo Àaâng Trong khai hoang. Saách cuä
àïìu noái töí böën àúâi cuãa Nguyïîn Huïå cuäng úã trong söë di dên êëy, luác
àêìu àïën úã êëp Têy Sún Nhêët thuöåc huyïån Quy Ninh, phuã Quy
Nhún. Àïën àúâi Nguyïîn Phi Phuác (coá saách cheáp laâ Höì Phi Phuác)
múái dúâi àïën úã êëp Kiïn Thaânh, huyïån Tuy Viïîn, nay laâ laâng Kiïn
Myä, xaä Bònh Thaânh, huyïån Têy Sún, tónh Nghôa Bònh. Nguyïîn Phi
Phuác vaâ vúå laâ Nguyïîn Thõ Àöng sinh ra Nguyïîn Nhaåc, Nguyïîn Lûä,
Nguyïîn Huïå vaâ möåt ngûúâi con gaái.
Nguyïîn Huïå sinh nùm 1753. Thuúã nhoã Nguyïîn Huïå coân coá
tïn laâ Thúm, sau goåi laâ Bònh. Caã ba anh em àïìu theo hoåc thêìy
Hiïën, möåt nhaâ nho bêët àùæc chñ, vò phaãn àöëi chñnh saách haâ ngûúåc
cuãa Trûúng Phuác Loan nïn boã tröën vaâo Quy Nhún múã trûúâng daåy
hoåc úã êëp Yïn Thaái.
Theo Hoa Bùçng trong Quang Trung anh huâng dên töåc thò
Nguyïîn Huïå toác quùn, da sêìn, mùæt nhû chúáp saáng, tiïëng noái sang
saãng nhû tiïëng chuöng, nhanh nheån, khoãe maånh, can àaãm. Saách
Têy Sún thuêåt lûúåc coân miïu taã àöi mùæt Quang Trung "ban àïm
khi ngöìi khöng coá àeân thò aánh saáng tûâ mùæt soi saáng caã chiïëu".
Muâa xuên nùm 1771, àêët Têy Sún söi àöång, laá cúâ nghôa bùçng
luåa àoã daâi 10 m àûúåc dûång lïn vúái khêíu hiïåu lêëy cuãa nhaâ giaâu chia
cho dên ngheâo vaâ lúâi hõch kïí töåi Trûúng Phuác Loan àûúåc truyïìn ài
khùæp núi. Caác têìng lúáp nhên dên ngûúâi Kinh, ngûúâi Thûúång àïìu
hùng haái tham gia. Tûâ cuöåc khúãi nghôa Têy Sún naây, Nguyïîn Huïå
trúã thaânh laänh tuå kiïåt xuêët cuãa phong traâo nöng dên thïë kyã 18 vaâ
cuäng trúã thaânh ngûúâi anh huâng dên töåc vô àaåi:
Maâ nay aáo vaãi cúâ àaâo,
Giuáp dên dûång nûúác xiïët bao cöng trònh.
(Ai tû vaän - LÏ NGOÅC HÊN)
Nguyïîn Huïå laâ nhaâ quên sûå thiïn taâi. Trong hoaåt àöång quên
sûå, öng chuã àöång têåp trung lûåc lûúång àaánh vaâo nhûäng muåc tiïu
chiïën lûúåc troång yïëu nhêët vaâ haânh àöång liïn tuåc, bêët ngúâ, chúáp
nhoaáng, quyïët liïåt laâm cho àöëi phûúng khöng kõp àöëi phoá.
Nùm 1777, Nguyïîn Huïå àem quên vaâo Gia Àõnh àaánh tan
saâo huyïåt cuãa quên Nguyïîn, bùæt giïët àûúåc Nguyïîn Phuác Dûúng vaâ
Nguyïîn Phuác Thuêìn. Sau chiïën thùæng, öng giao quyïìn cai quaãn
Gia Àõnh cho caác tûúáng röìi trúã laåi Quy Nhún.
Nùm 1785, àûúåc tin baáo quên Xiïm xêm lûúåc, Nguyïîn Huïå
àem àaåi binh vaâo Gia Àõnh. Trong mêëy trêån àêìu, quên Têy Sún
ruát lui àïí nhûã giùåc vaâo trêån àõa mai phuåc sùén. Quên Xiïm keáo vaâo
Raåch Gêìm vaâ Xoaâi Muát (phña têy Myä Tho) bõ phuåc binh Têy Sún úã
caác mùåt cuâng àöí êåp ra tiïën cöng bêët ngúâ, quyïët liïåt. 5 vaån quên
thuãy böå cuâng 300 chiïën thuyïìn bõ àaánh tan taác, chó coân vaâi nghòn
tïn söëng soát chaåy tröën vïì nûúác theo àûúâng nuái.
Àïën trêån àaåi phaá 20 vaån quên Thanh àêìu nùm 1789 thò thêåt
laâ kyâ diïåu. Cuöëi nùm 1788, quên Thanh do Tön Sô Nghõ chó huy àaä
chiïëm Thùng Long. Tiïìn àöåi quên Thanh thoåc sêu àïën têån Haâ
Nam. Quanh Thùng Long daây àùåc möåt hïå thöëng nhûäng àöìn kiïn cöë
úã Haå Höìi, Ngoåc Höìi, Khûúng Thûúång... àïí baão vïå.
Ngaây 21 thaáng 12 nùm 1788, nhêån àûúåc tin baáo khêín cêëp cuãa
Ngö Vùn Súã, ngay ngaây höm sau, taåi Phuá Xuên, Nguyïîn Huïå laâm
lïî lïn ngöi hoaâng àïë, lêëy niïn hiïåu laâ Quang Trung, röìi lêåp tûác
thöëng lônh àaåi quên tiïën ra bùæc.
Ngaây 15-1-1789, quên Têy Sún àaä têåp kïët úã Tam Àiïåp. Khi
cho quên ùn Tïët trûúác úã àêy, Quang Trung tuyïn böë: "Nay haäy laâm
lïî ùn Tïët Nguyïn Àaán trûúác, àúåi àïën sang xuên, ngaây ta vaâo
Thùng Long seä múã tiïåc lúán. Caác ngûúi haäy ghi nhúá lêëy lúâi ta xem coá
àuáng thïë khöng?".
Trong trêån naây, vúái chiïën lûúåc àaánh nhanh thùæng nhanh,
Quang Trung choån thúâi gian vaâ khöng gian hoaân toaân bêët ngúâ àöëi
vúái quên Thanh àang kiïu cùng, tûå maän vúái nhûäng thùæng lúåi bûúác
àêìu vaâ maãi mï chuêín bõ ùn Tïët.
Àïm 30 Tïët, quên chuã lûåc Têy Sún vûúåt söng Àaáy tiïu diïåt
àöìn tiïìn tiïu cuãa àõch, múã àêìu cuöåc tiïën cöng. Ngaây 3 Tïët vêy àöìn
Haå Höìi, uy hiïëp buöåc àõch àêìu haâng. Ngaây 5 Tïët, múã trêån quyïët
chiïën úã àöìn Ngoåc Höìi. Bùçng trêån Ngoåc Höìi - Àêìm Mûåc, quên Têy
Sún àaä àêåp tan cûá àiïím then chöët nhêët cuãa àõch. Sau àoá àöìn
Khûúng Thûúång nhanh choáng bõ tiïu diïåt, tûúáng Sêìm Nghi Àöëng
tûå tûã, Tön Sô Nghõ boã chaåy. Trûa ngaây 5 Tïët Kyã Dêåu, vua Quang
Trung cuâng tûúáng sô chiïën baâo nhuöåm àen khoái suáng tiïën vaâo
Thùng Long.
Nguyïîn Huïå coân laâ nhaâ chñnh trõ saáng suöët. Tûâ muåc tiïu
trûúác mùæt cuãa phong traâo nöng dên laâ àaánh àöí chïë àöå aáp bûác Trõnh
- Nguyïîn, Nguyïîn Huïå àaä vûún lïn nhêån thûác àûúåc nhiïåm vuå dên
töåc laâ thöëng nhêët àêët nûúác vaâ àaánh àuöíi ngoaåi xêm. Öng phï phaán
töåi aác chia cùæt àêët nûúác: "Möîi hoå tûå yá gêy dûång búâ coäi riïng mònh,
kyã cûúng, trúâi àêët möåt phen àöí naát khöng dûång lïn àûúåc..." (Chiïëu
lïn ngöi).
Nùm 1786, Nguyïîn Huïå àem quên ra bùæc vúái khêíu hiïåu "Phuâ
Lï diïåt Trõnh", cö lêåp triïåt àïí quên Trõnh nïn lêëy àûúåc Bùæc Haâ möåt
caách dïî daâng. Nguyïîn Huïå noái vúái Nguyïîn Hûäu Chónh: "Ta àem
mêëy vaån quên ra àêy, chó àaánh möåt trêån maâ deåp yïn àûúåc caã thiïn
haå... Vñ phoãng ta muöën xûng àïë, xûng vûúng, gò maâ chùèng àûúåc. Súã
dô ta nhûúâng nhõn khöng úã nhûäng ngöi êëy, laâ hêåu àaäi nhaâ Lï àoá
thöi!" (Hoaâng Lï nhêët thöëng chñ). Nhûng Nguyïîn Huïå cuäng biïët
trong nhên dên vaâ nho sô Bùæc Haâ coân nhiïìu ngûúâi luyïën tiïëc nhaâ
Lï nïn öng bùçng loâng lêëy cöng chuáa Ngoåc Hên nhaâ Lï röìi lui vïì
Thuêån Hoáa. Nùm 1787, sau khi sai Vuä Vùn Nhêåm àem quên ra
bùæc giïët Nguyïîn Hûäu Chónh, Nguyïîn Huïå vêîn àïí cho Lï Duy Cêín
laâm giaám quöëc buâ nhòn. Nguyïîn Huïå chó chñnh thûác lïn ngöi
hoaâng àïë thay nhaâ Lï khi Lï Chiïu Thöëng löå roä böå mùåt phaãn quöëc,
rûúác quên Thanh vaâo giaây xeáo àêët nûúác.
Thaânh cöng cuãa Nguyïîn Huïå vïì chñnh trõ coân úã viïåc öng àûúåc
nhên taâi trong nûúác uãng höå. Vïì voä tûúáng coá Trêìn Quang Diïåu, Vuä
Vùn Duäng, Àùång Tiïën Àöng, Ngö Vùn Súã... Ra Thùng Long,
Nguyïîn Huïå thu phuåc àûúåc Ngö Thò Nhêåm, Phan Huy ñch,
Nguyïîn Thïë Lõch, Àoaân Nguyïîn Tuêën, La Sún phu tûã Nguyïîn
Thiïëp... laâ nhûäng keã sô àêët bùæc coá thûåc taâi, biïët thúâi thïë. úã Phuá
Xuên, Nguyïîn Huïå àûúåc sûå cöång taác hïët loâng cuãa Trêìn Vùn Kyâ,
möåt bêåc danh sô nöíi tiïëng úã àêët Àaâng Trong, ngûúâi coá cöng lúán giuáp
Nguyïîn Huïå töí chûác böå maáy cai trõ vaâ giúái thiïåu cho Nguyïîn Huïå
nhûäng nhên taâi trong nûúác.
Vïì mùåt àöëi ngoaåi, Nguyïîn Huïå rêët khön kheáo trong caách
ûáng xûã vúái boån phong kiïën phûúng bùæc. Tuy àaä:
Àaánh cho noá chñch luên bêët phaãn,
Àaánh cho noá phiïën giaáp bêët hoaân
Nhûng sau chiïën thùæng, Nguyïîn Huïå vêîn chuã àöång cêìu hoâa,
bïì ngoaâi xin thêìn thuöåc àïí dêåp tùæt yá àöì phuåc thuâ cuãa nhaâ Thanh
vaâ buöåc chuáng phaãi chñnh thûác cöng nhêån Quang Trung laâm "quöëc
vûúng", tûâ boã daä têm thu naåp boån lûu vong phaãn quöëc, lêëy cúá xêm
lûúåc nûúác ta möåt lêìn nûäa.
Nùm 1789, khi cuöåc khaáng chiïën vûâa kïët thuác, Quang Trung
àaä ban böë Chiïëu khuyïën nöng nhùçm phuåc höìi dên phiïu taán, khai
khêín ruöång àêët boã hoang. Àöìng thúâi ra lïånh baäi boã nhiïìu thûá thuïë
cöng thûúng nghiïåp nùång nïì trûúác àêy, múã röång viïåc buön baán laâm
ùn cho thûúng nhên vaâ thúå thuã cöng. Quan hïå buön baán vúái nûúác
ngoaâi àûúåc múã mang.
Quang Trung cuäng ra sûác xêy dûång vaâ phaát triïín nïìn vùn
hoáa dên töåc, ban böë Chiïëu lêåp hoåc, khuyïën khñch caác xaä múã trûúâng
hoåc. Tiïëng noái dên töåc àûúåc coi troång. Quang Trung muöën àûa chûä
Nöm lïn àõa võ chûä viïët chñnh thûác cuãa quöëc gia. Lêåp Viïån Suâng
chñnh àïí dõch saách chûä Haán ra chûä Nöm. Caác vùn kiïån cuãa Nhaâ
nûúác dêìn dêìn viïët bùçng chûä Nöm.
Khi dên laâng Vùn Chûúng (Haâ Nöåi) xin dûång laåi bia tiïën sô úã
Vùn Miïëu, Quang Trung tûå tay phï vaâo laá àún nhû sau:
Nay mai dûång laåi nûúác nhaâ,
Bia ngheâ laåi dûång trïn toâa muön gian.
Nhûng tiïëc thay, khi àêët nûúác àang trïn bûúác chuyïín mònh
àêìy triïín voång thò ngaây 16-9-1792, Quang Trung àöåt ngöåt tûâ trêìn,
luác àoá öng múái 39 tuöíi.
NGUYÏÎN QUANG ÊN - GIANG HAÂ VÕ
LÏ THAÁI TÖÍ -
NGÛÚÂI ANH HUÂNG GIAÃI PHOÁNG DÊN TÖÅC
Lï Lúåi (1385-1433) sinh taåi Lam Sún (nay thuöåc huyïån Thoå
Xuên, Thanh Hoáa) trong möåt gia àònh "àúâi àúâi laâm quên trûúãng
möåt phûúng". Àêët nûúác bõ giùåc Minh xêm lûúåc, Lï Lúåi vúái taâi nùng
vaâ uy tñn lúán àaä dûång cúâ khúãi nghôa, chiïu möå hiïìn taâi, kïu goåi
nhên dên caã nûúác cuâng àûáng lïn àaánh giùåc. Cuöåc khúãi nghôa Lam
Sún nhanh choáng nhêån àûúåc sûå hûúãng ûáng cuãa àöng àaão nhên
dên. Cuâng vúái tû tûúãng chiïën lûúåc quên sûå àuáng àùæn, taâi laänh àaåo
kiïåt xuêët cuãa Lï Lúåi, túái nùm 1428 cuöåc khúãi nghôa àaä giaânh thùæng
lúåi hoaân toaân. Lï Lúåi lïn ngöi Hoaâng àïë, lo chêën chónh nöåi trõ, múã
nhiïìu khoa thi... àùåt nïìn moáng cho nïìn thõnh trõ lêu daâi cuãa àêët
nûúác.
Lï Lúåi sinh ngaây 10-9-1385 (6-8 nùm êët Sûãu) taåi Lam Sún
(Keã Cham), nay thuöåc huyïån Thoå Xuên, Thanh Hoáa, trong möåt gia
àònh "àúâi àúâi laâm quên trûúãng möåt phûúng". Nùm Lï Lúåi 21 tuöíi
cuäng laâ nùm nhaâ Minh àem 80 vaån quên sang xêm lûúåc nûúác Viïåt.
Cuöåc khaáng chiïën chöëng Minh cuãa vûúng triïìu Höì thêët baåi, nûúác
Àaåi Viïåt rúi vaâo aách thöëng trõ taân baåo cuãa giùåc Minh. Trûúác caãnh
àêët nûúác bõ keã thuâ giaây xeáo, taân phaá, Lï Lúåi àaä nung nêëu möåt
quyïët têm àaánh àuöíi chuáng ra khoãi búâ coäi.
Àêìu nùm 1416, taåi nuái rûâng Lam Sún trïn àêët Thanh Hoáa,
Lï Lúåi cuâng vúái 18 ngûúâi baån thên thiïët, àöìng têm cûáu nûúác àaä
laâm lïî thïì àaánh giùåc giûä yïn quï hûúng. Àoá laâ höåi Thïì Luäng Nhai
àaä ài vaâo sûã saách.
Tin Lï Lúåi dûång cúâ nghôa, chiïu möå hiïìn taâi bay xa, thu huát
caác anh huâng haâo kiïåt tûâ böën phûúng keáo vïì. Àêët Lam Sún trúã
thaânh núi tuå nghôa. úã àoá coá àuã caác têìng lúáp xaä höåi vaâ thaânh phêìn
dên töåc khaác nhau, vúái nhûäng àaåi biïíu ûu tuá nhû: Nguyïîn Traäi,
Trêìn Nguyïn Haän, Nguyïîn Chñch, Nguyïîn Xñ, Lï Lai, Cêìm Quyá,
Xa Khaã Tham... Sau möåt thúâi gian chuêín bõ chñn muöìi, àêìu nùm
1418, Lï Lúåi xûng laâ Bònh Àõnh Vûúng, truyïìn hõch ài khùæp núi,
kïu goåi nhên dên àûáng lïn àaánh giùåc cûáu nûúác. Lï Lúåi laâ linh höìn,
laâ laänh tuå töëi cao cuãa cuöåc khúãi nghôa êëy.
Cuöåc khúãi nghôa Lam Sún tûâ múã àêìu túái kïët thuác thùæng lúåi
(thaáng 12-1427), qua caác giai àoaån phaát triïín vaâ chiïën lûúåc, chiïën
thuêåt cuãa noá àaä chûáng minh Lï Lúåi laâ ngûúâi coá têìm voác cuãa möåt
thiïn taâi, möåt nhên caách vô àaåi, chó thêëy úã nhûäng laänh tuå múã
àûúâng, khai saáng. Nïëu Ngö Quyïìn vúái chiïën thùæng trïn söng Baåch
Àùçng nùm 938 àaä chêëm dûát thúâi kyâ 1.000 nùm mêët nûúác, múã àêìu
thúâi kyâ àöåc lêåp múái cuãa dên töåc thò Lï Lúåi vúái cuöåc khúãi nghôa Lam
Sún toaân thùæng, kïët thuác 20 nùm thöëng trõ cuãa giùåc Minh, khöi
phuåc nïìn àöåc lêåp lêu daâi cho Töí quöëc, bùæt àêìu möåt kyã nguyïn xêy
dûång múái. Khöng coá Lï Lúåi, khöng coá phong traâo khúãi nghôa Lam
Sún. Nhûng Lï Lúåi khöng chó laâ ngûúâi nhen nhoám, taåo lêåp ra töí
chûác khúãi nghôa Lam Sún maâ öng coân laâ nhaâ chó àaåo chiïën lûúåc
kiïåt xuêët. Möåt neát àùåc sùæc, múái meã trong àûúâng löëi chó àaåo cuöåc
khaáng chiïën chöëng Minh maâ Lï Lúåi thûåc hiïån laâ dûåa vaâo nhên dên
àïí tiïën haânh chiïën tranh giaãi phoáng dên töåc. Nhòn vaâo lûåc lûúång
nghôa binh vaâ böå chó huy, tûúáng lônh cuãa cuöåc khúãi nghôa, coá thïí
thêëy roä tñnh chêët nhên dên röång raäi cuãa noá, möåt àùåc àiïím nöíi bêåt
khöng coá úã caác cuöåc khúãi nghôa khaác chöëng Minh trûúác àoá. Dûåa vaâo
sûác maånh cuãa nhên dên, àoaân kïët, têåp húåp moåi lûåc lûúång xaä höåi
trong möåt töí chûác chiïën àêëu, röìi tûâ cuöåc khúãi nghôa úã möåt àõa
phûúng, lêëy nuái rûâng laâm cùn cûá àõa, phaát triïín sêu röång thaânh
cuöåc chiïën tranh giaãi phoáng dên töåc trïn quy mö toaân quöëc. Àêy laâ
möåt cöëng hiïën saáng taåo to lúán vïì àûúâng löëi chiïën tranh cuãa Lï Lúåi
vaâ böå tham mûu cuãa öng, àïí laåi möåt kinh nghiïåm lõch sûã quyá giaá.
Vûâa laâ nhaâ töí chûác vaâ chó àaåo chiïën lûúåc vïì chñnh trõ, quên
sûå, vûâa laâ võ tûúáng cêìm quên mûu trñ, quaã quyïët, Lï Lúåi àaä vêån
duång löëi àaánh "vêy thaânh diïåt viïån" theo lyá thuyïët quên sûå öng
nghiïìn ngêîm: "Àaánh thaânh laâ haå saách. Ta àaánh thaânh kiïn cöë
haâng nùm, haâng thaáng khöng lêëy àûúåc, quên ta sûác moãi, khñ nhuåt,
nïëu viïån binh giùåc laåi àïën thò ta àùçng trûúác, àùçng sau àïìu bõ giùåc
àaánh, àoá laâ àûúâng nguy. Chi bùçng nuöi sûác khoãe, chûáa khñ hùng àïí
àúåi quên cûáu viïån túái. Khi viïån binh bõ phaá thò thaânh têët phaãi
haâng". Chiïën thuêåt "Vêy thaânh diïåt viïån" cuãa Lï Lúåi kïët húåp vúái
chuã trûúng "mûu phaåt nhõ têm cöng", uy hiïëp, phên hoáa, chiïu duå
àõch cuãa Nguyïîn Traäi taåo nïn möåt phûúng thûác àöåc àaáo trong nghïå
thuêåt quên sûå Viïåt Nam.
Cuöåc vêy haäm Vûúng Thöng úã Àöng Quan vaâ tiïu diïåt viïån
binh giùåc taåi Chi Lùng, Xûúng Giang cuöëi nùm 1427 laâ kïët quaã
thùæng lúåi cuãa tû tûúãng quên sûå cuãa Lï Lúåi - Nguyïîn Traäi. Sau khi
àuöíi hïët giùåc Minh vïì nûúác, Lï Lúåi lïn ngöi hoaâng àïë nùm 1428,
saáng lêåp ra vûúng triïìu Lï. Lï Lúåi laâm vua àûúåc 5 nùm thò mêët
(1433), an taáng taåi Vônh Lùng, Lam Sún, miïëu hiïåu laâ Thaái Töí.
Trong sûå nghiïåp xêy dûång àêët nûúác buöíi àêìu cuãa vûúng triïìu
Lï, Lï Lúåi àaä coá nhûäng cöë gùæng khöng nhoã vïì nöåi trõ, ngoaåi giao,
nhùçm phuåc höìi, cuãng cöë, phaát triïín àêët nûúác trïn moåi mùåt, nhû töí
chûác laåi böå maáy chñnh quyïìn tûâ trung ûúng xuöëng àõa phûúng; ban
haânh möåt söë chñnh saách keâm theo nhûäng biïån phaáp coá hiïåu quaã àïí
khöi phuåc saãn xuêët nöng nghiïåp, öín àõnh àúâi söëng xaä höåi. Lï Lúåi
cuäng chuá yá túái viïåc phaát triïín vùn hoáa, giaáo duåc, àaâo taåo nhên taâi.
Nùm 1428, lïn ngöi vua, nùm sau (niïn hiïåu Thuêån Thiïn thûá 2,
1429), Lï Lúåi àaä cho múã khoa thi Minh Kinh. Nùm 1431, thi khoa
Hoaânh tûâ. Nùm 1433, Lï Lúåi àñch thên ra thi vùn saách. Àêëy laâ
chûa kïí nùm 1426 trong khi àang vêy àaánh Àöng Quan, Lï Lúåi àaä
múã möåt khoa thi àùåc caách lêëy àöî 32 ngûúâi, trong àoá coá Àaâo Cöng
Soaån, möåt nhaâ ngoaåi giao xuêët sùæc thúâi Lï Lúåi. Nhûng, nhiïåm vuå
chñnh trõ lúán nhêët phaãi quan têm giaãi quyïët haâng àêìu sau khi àêët
nûúác àûúåc giaãi phoáng laâ viïåc tùng cûúâng cuãng cöë, giûä vûäng nïìn àöåc
lêåp, thöëng nhêët cuãa Töí quöëc. Vïì phûúng diïån naây, Lï Lúåi àaä laâm
àûúåc hai viïåc coá yá nghôa lõch sûã. Thûá nhêët, öng àaä thaânh cöng
trong cuöåc àêëu tranh ngoaåi giao, thiïët lêåp quan hïå bònh thûúâng
giûäa triïìu Lï vaâ triïìu Minh. Thûá hai, Lï Lúåi àaä kiïn quyïët àêåp tan
nhûäng êm mûu vaâ haânh àöång baåo loaån muöën caát cûá cuãa möåt söë
nguåy quên trûúác, àiïín hònh laâ vuå Àeâo Caát Haän úã Mûúâng Lïî, Lai
Chêu. Trong baâi thú laâm khùæc vaâo vaách àaá nuái Puá Huöíi Choâ (bïn
söng Àaâ, thuöåc Lai Chêu) nùm 1431 khi àaánh Àeâo Caát Haän, Lï Lúåi
àaä noái roä yá chñ baão vïå sûå thöëng nhêët giang sún:
Àêët hiïím trúã tûâ nay khöng coân,
Nuái söng àaä vaâo chung möåt baãn àöì.
Àïì thú khùæc vaâo nuái àaá
Trêën giûä miïìn Têy cuãa nûúác Viïåt ta.
Sau baâi thú trïn, Lï Lúåi coân viïët baâi thú thûá hai khùæc vaâo
vaách nuái Haâo Traáng bïn Chúå Búâ, Hoâa Bònh.
Lï Lúåi trong 5 nùm laâm vua, bïn caånh nhûäng cöng lao to lúán,
coá phaåm möåt söë sai lêìm maâ sûã saách àûúng thúâi cuäng thùèng thùæn
phï phaán. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû viïët: "Vua hùng haái dêëy nghôa
binh àaánh deåp giùåc Minh, 20 nùm maâ thiïn haå àaåi àõnh. Àïën khi
lïn ngöi, àõnh luêåt lïå, chïë lïî nhaåc, múã khoa thi, àùåt cêëm vïå, lêåp
quan chûác, lêåp phuã huyïån, thu goáp saách vúã, múã trûúâng hoåc, coá thïí
goåi laâ coá mûu lúán, saáng nghiïåp. Song, àa nghi, hay giïët, àoá laâ chöî
keám".
Giaáo sû sûã hoåc VÙN TAÅO
NGUYÏÎN TRAÄI,
NGÖI SAO KHUÏ CUÃA VÙN HOÁA VIÏÅT NAM
Nguyïîn Traäi (1380 - 1442) laâ Anh huâng dên töåc, nhaâ tû
tûúãng, nhaâ thú, nhaâ vùn hoáa vô àaåi trong lõch sûã Viïåt Nam. Nùm
1406, giùåc Minh xêm lûúåc Àaåi Viïåt, àaánh baåi nhaâ Höì, aáp bûác muön
dên, bùæt cha Nguyïîn Traäi àûa vïì Trung Quöëc. Núå nûúác, thuâ nhaâ,
öng àaä tòm àïën vúái phong traâo khúãi nghôa Lam Sún cuãa Lï Lúåi vaâ
trúã thaânh nhaâ töí chûác soaån thaão vaâ thûåc thi nhûäng quyïët saách
àuáng àùæn, àûa cuöåc khaáng chiïën àïën thùæng lúåi hoaân toaân.
Dûúái triïìu Lï, caã luác vinh hoa töåt àónh laâm quan túái chûác
Giaán nghõ àaåi phu tri tam quên sû hay khi lui vïì úã êín, têëm loâng
trung vúái nûúác, vúái dên vêîn luön ngúâi saáng. Bõ boån gian thêìn haäm
haåi, phaãi chõu hoåa "tru di tam töåc", maäi àïën nùm 1464 öng múái
àûúåc vua Lï Thaánh Töng minh oan. Nguyïîn Traäi àïí laåi nhiïìu taác
phêím nöíi tiïëng nhû Dû àõa chñ, Quöëc êm thi têåp, v.v vaâ àùåc biïåt
baâi Bònh Ngö àaåi caáo àûúåc ngûúâi àúâi sau ca ngúåi laâ aáng "thiïn cöí
huâng vùn".
Nguyïîn Traäi, sinh úã Thùng Long trong gia àònh öng ngoaåi laâ
quan Àaåi tû àöì Trêìn Nguyïn Àaán. Cha öng laâ Nguyïîn ûáng Long,
hiïåu ûác Trai (tûác laâ Nguyïîn Phi Khanh). Meå öng laâ Trêìn Thõ Thaái,
con gaái Trêìn Nguyïn Àaán.
Nùm Nguyïîn Traäi lïn 5 tuöíi, meå öng mêët. Sau àoá khöng lêu,
Trêìn Nguyïn Àaán cuäng mêët. Öng vïì úã vúái cha taåi quï nöåi úã laâng
Nhõ Khï.
Nùm 1400, àïí cûáu vaän chïë àöå phong kiïën àang khuãng hoaãng
trêìm troång, Höì Quyá Ly lêåt àöí nhaâ Trêìn vaâ tiïëp tuåc thi haânh caác caãi
caách nhû chñnh saách haån nö, haån àiïìn, töí chûác laåi giaáo duåc, thi cûã
vaâ y tïë.
Cuäng nùm 1400, sau khi lïn ngöi Vua, Höì Quyá Ly múã khoa
thi. Nguyïîn Traäi ra thi, öng àöî Thaái hoåc sinh (tiïën sô) nùm öng 20
tuöíi. Höì Quyá Ly cûã öng giûä chûác Ngûå sûã àaâi chaánh chûúãng. Coân
cha öng laâ Nguyïîn Phi Khanh àöî baãng nhaän tûâ nùm 1374, àûúåc
Höì Quyá Ly cûã giûä chûác Àaåi lyá tûå khanh Thõ lang toâa trung thû
kiïm Haân lêm Viïån hoåc sô tû nghiïåp Quöëc Tûã Giaám.
Nùm 1406, Minh Thaânh Töí sai Trûúng Phuå mang quên sang
xêm lûúåc Viïåt Nam. Nhaâ Höì àem quên ra chöëng cûå, nhûng bõ àaánh
baåi. Cha con Höì Quyá Ly vaâ möåt söë triïìu thêìn trong àoá coá Nguyïîn
Phi Khanh bõ bùæt vaâ bõ àûa vïì Trung Quöëc.
Nghe tin cha bõ bùæt, Nguyïîn Traäi cuâng em laâ Nguyïîn Phi
Huâng khoác theo lïn têån cûãa Nam Quan vúái yá àõnh sang bïn kia
biïn giúái àïí hêìu haå cha giaâ trong luác bõ cêìm tuâ.
Nhên luác vùæng veã, Nguyïîn Phi Khanh baão Nguyïîn Traäi:
- Con laâ ngûúâi coá hoåc, coá taâi, nïn tòm caách rûãa nhuåc cho nûúác,
traã thuâ cho cha. Nhû thïë múái laâ àaåi hiïëu. Loå laâ cûá phaãi ài theo cha,
khoác loác nhû àaân baâ múái laâ hiïëu hay sao?
Nguyïîn Traäi nghe lúâi cha quay trúã laåi tòm con àûúâng àaánh
giùåc, cûáu nûúác.
Vïì àïën Thùng Long, öng bõ quên Minh bùæt. Thûúång thû nhaâ
Minh laâ Hoaâng Phuác biïët Nguyïîn Traäi laâ möåt nhên vêåt coá taâi, tòm
caách duå döî, nhûng öng kiïn quyïët khöng theo giùåc.
Sau möåt thúâi gian bõ giam loãng úã Àöng Quan (tûác Thùng
Long), Nguyïîn Traäi vûúåt àûúåc voâng vêy cuãa giùåc vaâo Thanh Hoáa
theo Lï Lúåi. Öng gùåp võ thuã lônh nghôa quên Lam Sún úã Löîi Giang.
Öng trao cho Lï Lúåi baãn chiïën lûúåc àaánh àuöíi quên Minh maâ sûã
saách Viïåt Nam goåi laâ Bònh Ngö saách.
Trong baâi tûåa ûác Trai di têåp, Ngö Thïë Vinh cho biïët: Bònh
Ngö saách "hiïën mûu trûúác lúán khöng noái àïën viïåc àaánh thaânh, maâ
laåi kheáo noái àïën viïåc àaánh vaâo loâng ngûúâi".
Lï Lúåi khen chiïën lûúåc cuãa Nguyïîn Traäi laâ àuáng. Vaâ öng àaä
vêån duång chiïën lûúåc naây àïí àaánh quên Minh. Tûâ àêy, öng thûúâng
giûä Nguyïîn Traäi gêìn bïn mònh àïí cuâng baân mûu tñnh kïë àaánh
quên Minh.
Cuöëi nùm 1426, Lï Lúåi lêåp baãn doanh úã bïën Böì Àïì (Gia
Lêm). Taåi àêy, öng cho dûång möåt caái choâi cao ngang bùçng thaáp Baáo
Thiïn úã Àöng Quan. Lï Lúåi ngöìi têìng thûá nhêët cuãa choâi, Nguyïîn
Traäi ngöìi têìng thûá hai. Hai nhên vêåt luön luön trao àöíi yá kiïën vúái
nhau.
Trong khaáng chiïën, Nguyïîn Traäi chuã trûúng phaãi dûåa vaâo
dên thò múái àaánh àûúåc giùåc, cûáu àûúåc nûúác. Khi khaáng chiïën àaä
thùæng lúåi, öng cuäng thêëy rùçng phaãi lo àïën dên, thò múái xêy dûång
àûúåc àêët nûúác. Trong túâ biïíu taå ún àûúåc cûã giûä chûác Giaán nghõ àaåi
phu tri tam quên sû, öng àaä viïët: "Chñ nhûäng muöën, viïåc cöë nhên
àaä muöën: àïí têm dên chuáng, mònh lo trûúác àiïìu thiïn haå phaãi lo".
Nùm 1437, khi vua Lï Thaái Töng cûã öng àõnh ra lïî nhaåc, öng
cuäng noái cho vua biïët nhûäng àiïìu maâ vua phaãi laâm trûúác hïët laâ
chùn nuöi nhên dên:
- Daám mong Bïå haå ruã loâng yïu thûúng vaâ chùn nuöi muön
dên khiïën cho trong thön cuâng xoám vùæng, khöng coá möåt tiïëng húân
giêån oaán sêìu. Àoá tûác laâ giûä àûúåc caái göëc cuãa nhaåc.
Do luön luön "lo trûúác àiïìu thiïn haå phaãi lo, vui sau caái vui
cuãa thiïn haå", Nguyïîn Traäi luác naâo cuäng söëng möåt cuöåc àúâi giaãn dõ,
cêìn kiïåm liïm chñnh. Nhaâ cuãa öng úã Àöng Kinh (Thùng Long) chó
laâ möåt tuáp nhaâ tranh (goác thaânh Nam lïìu möåt gian). Khi öng cai
quaãn cöng viïåc quên dên úã haãi àaão Àöng Bùæc, nhaâ cuãa öng úã Cön
Sún "böën mùåt tröëng traãi, xaác xú chó coá saách laâ giaâu thöi" (thú
Nguyïîn Möång Tuên, baån Nguyïîn Traäi).
Baâi Bònh Ngö àaåi caáo cuãa öng laâ möåt "thiïn cöí huâng vùn". Àoá
laâ möåt thiïn anh huâng ca bêët huã cuãa dên töåc.
Quên trung tûâ mïånh têåp cuãa Nguyïîn Traäi laâ nhûäng thû tûâ
do öng viïët trong viïåc giao thiïåp vúái quên Minh. Nhûäng thû naây laâ
nhûäng taâi liïåu cuå thïí chûáng minh àûúâng löëi ngoaåi giao vaâo àõch
vêån hïët sûác kheáo leáo cuãa Lï Lúåi vaâ Nguyïîn Traäi laâm cho quên Lam
Sún khöng mêët xûúng maáu maâ haå àûúåc rêët nhiïìu thaânh.
Quöëc êm thi têåp cuãa Nguyïîn Traäi laâ taác phêím xûa nhêët bùçng
Viïåt ngûä maâ chuáng ta coân giûä àûúåc. Taác phêím naây rêët quan troång
cho cöng taác nghiïn cûáu lõch sûã vùn hoåc Viïåt Nam vaâ lõch sûã ngön
ngûä Viïåt Nam.
Nùm 1442, caã gia àònh öng bõ haäm haåi (tru di tam töåc) khiïën
cho ngûúâi àûúng thúâi vö cuâng thûúng tiïëc.
Nùm 1464, vua Lï Thaánh Töng haå chiïëu minh oan cho
Nguyïîn Traäi, truy tùång quan tûúác vaâ tòm hoãi con chaáu coân soát laåi.
Nguyïîn Traäi laâ möåt nhên vêåt vô àaåi trong lõch sûã Viïåt Nam.
öng laâ anh huâng dên töåc, laâ nhaâ tû tûúãng, nhaâ thú, nhaâ vùn hoáa
lúán cuãa nûúác ta. Têm höìn vaâ sûå nghiïåp cuãa öng maäi maäi laâ vò sao
saáng nhû Lï Thaánh Töng truy tùång "ûác Trai têm thûúång quang
Khuï Taão".
Giaáo sû sûã hoåc VÙN TÊM
BÖË CAÁI ÀAÅI VÛÚNG PHUÂNG HÛNG
Nûãa cuöëi thïë kyã 8, quyïìn thöëng trõ cuãa nhaâ Àûúâng trïn àêët
Viïåt bùæt àêìu suy yïëu. Nhên cú höåi àoá, Phuâng Hûng, haâo trûúãng àêët
Àûúâng Lêm (nay laâ xaä Àûúâng Lêm, huyïån Ba Vò, Haâ Têy) àaä phaát
àöång khúãi nghôa, àaánh chiïëm thaânh Töíng Bònh (Haâ Nöåi) giaânh laåi
quyïìn tûå chuã cho àêët nûúác. Sau khi Phuâng Hûng mêët, con trai öng
dêng tön hiïåu cha laâ Böë Caái Àaåi Vûúng, àïìn thúâ öng àûúåc lêåp úã
nhiïìu núi nhû Quaãng Baá (Haâ Nöåi), Triïìu Khuác (Haâ Têy)...
Vaâo nûãa sau thïë kyã VIII, quyïìn thöëng trõ cuãa triïìu àònh
Trûúâng An àaä bùæt àêìu suy yïëu. Chiïën tranh giûäa "phiïn trêën" vaâ
"triïìu àònh" - maâ àónh cao laâ loaån An Sûã - caâng laâm cho nhaâ Àûúâng
luån baåi. Uy quyïìn cuãa boån tiïët àöå sûá vaâ àö höå ngaây möåt tùng,
chuáng tûå yá trûng thu thuïë maá. Cao Chñnh Bònh, hiïåu uáy chêu Vuä
Àõnh (miïìn Viïåt Bùæc), nùm 767 giuáp kinh lûúåc sûá An Nam Trûúng
Baá Nghi àaánh baåi àûúåc cuöåc xêm lûúåc cuãa quên Chaâ Vaâ (Ja va) úã
Chu Diïn, sau àoá y àûúåc cûã laâm àö höå An Nam. Y ra sûác boân ruát
cuãa caãi cuãa nhên dên ta, àaánh thuïë rêët nùång. Khoaãng niïn hiïåu
Àaåi Lõch (766-779), chûa roä àñch xaác vaâo nùm naâo, nhên loâng cùm
phêîn cuãa nhên dên, lúåi duång khi quên lñnh úã Töëng Bònh nöíi loaån,
ngûúâi haâo trûúãng àêët Àûúâng Lêm (nay laâ xaä Àûúâng Lêm, huyïån
Ba Vò, Haâ Nöåi) laâ Phuâng Hûng àaä phaát àöång möåt cuöåc khúãi nghôa
lúán chöëng chñnh quyïìn àö höå.
Sûã liïåu göëc ghi laåi vïì Phuâng Hûng khöng nhiïìu. Chó biïët,
Phuâng Hûng xuêët thên tûâ doâng doäi cûå töåc, haâo trûúãng àêët Àûúâng
Lêm. Àûúâng Lêm xûa kia vöën laâ vuâng àöìi goâ vaâ rûâng cêy rêåm raåp,
thuá vêåt dûä túån thûúâng hay lui túái, nïn núi àêy tuåc goåi laâ Àûúâng
Lêm hay Cam Lêm.
Phuâng Hûng coá tïn tûå laâ Cöng Phêën, chaáu 7 àúâi cuãa Phuâng
Toái Caái - ngûúâi àaä tûâng vaâo trong cung nhaâ Àûúâng Cao Töí, àúâi
Àûúâng Vuä Àûác (618-626) dûå yïën tiïåc vaâ laâm quan lang úã àêët
Àûúâng Lêm. Böë cuãa Phuâng Hûng laâ Phuâng Haåp Khanh - möåt
ngûúâi hiïìn taâi àûác àöå. Khoaãng nùm Nhêm Tuêët (722) àúâi Àûúâng
Khai Nguyïn, öng àaä tham gia cuöåc khúãi nghôa cuãa Mai Thuác
Loan. Sau àoá, öng trúã vïì quï chùm chuá cöng viïåc àiïìn viïn, trúã nïn
giaâu coá, trong nhaâ nuöi nö tyâ coá àïën haâng nghòn ngûúâi (theo bia
Quaãng Baá).
Theo sûå tñch, Phuâng Haåp Khanh coá möåt ngûúâi vúå hoå Sûã. Öng
baâ sinh möåt lêìn àûúåc ba ngûúâi con trai khöi ngö khaác thûúâng, lúán
lïn ai cuäng coá sûác khoãe, coá thïí keáo trêu, quêåt höí. Anh caã laâ Phuâng
Hûng, em thûá 2 laâ Phuâng Haãi (tûå laâ Tû Haâo) vaâ em uát laâ Phuâng
Dônh (tûå laâ Danh Àaåt). Àïën nùm ba anh em 18 tuöíi thò böë meå àïìu
mêët.
Cho túái nay vïì ngaây sinh vaâ ngaây mêët cuãa Phuâng Hûng vêîn
chûa roä. Möåt nguöìn daä sûã cho biïët Phuâng Hûng sinh ngaây 25
thaáng 11 nùm Canh Tyá (760) (tûác 5-1-761) vaâ chïët ngaây 13 thaáng 8
nùm Nhêm Ngoå (tûác 13-9-802), thoå 41 tuöíi. Trong ba anh em, anh
caã Phuâng Hûng laâ ngûúâi coá sûác khoãe vaâ khñ phaách àùåc biïåt. Öng
àûúåc sûã saách vaâ truyïìn thuyïët dên gian lûu truyïìn vïì taâi àaánh
trêu, quêåt höí úã àêët Àûúâng Lêm. Coá lêìn öng àaánh àûúåc 2 con trêu
möång àang huác nhau, dên laâng ai cuäng thaán phuåc. Lêìn khaác laåi
trûâ àûúåc höí dûä, bùçng mûu kïë, àem laåi bònh yïn cho laâng xoám maâ
cho túái giúâ nhên dên Àûúâng Lêm coân lûu truyïìn vïì cêu chuyïån àoá.
Phuâng Hûng coân laâ võ anh huâng àêìu tiïn trong nhûäng ngûúâi
con ûu tuá cuãa àêët Àûúâng Lêm. Vaâ Phuâng Hûng cuäng laâ ngûúâi anh
huâng àêìu tiïn àaä àaánh chiïëm laåi thaânh Töëng Bònh (Haâ Nöåi), trõ súã
cuãa chñnh quyïìn àö höå luác àoá vaâ xêy dûång nïìn tûå chuã trong
khoaãng gêìn chuåc nùm.
Thoaåt kyâ thuãy, anh em hoå Phuâng nöíi dêåy laâm chuã Àûúâng
Lêm röìi nghôa quên tiïën lïn àaánh chiïëm àûúåc caã möåt miïìn röång
lúán quanh vuâng thuöåc Phong Chêu, xêy dûång thaânh cùn cûá chöëng
giùåc. Phuâng Hûng xûng laâ: Àö Quên; Phuâng Haãi xûng laâ Àö Baão
vaâ Phuâng Dônh xûng laâ Àö Töíng, chia quên ài trêën giûä nhûäng núi
hiïím yïëu. Cao Chñnh Bònh àem quên ài àaân aáp nhûng chûa phên
thùæng baåi. Tònh hònh diïîn ra nhû vêåy hún 20 nùm.
Nùm Tên Muâi 791, muâa haå, thaáng 4, Phuâng Hûng cuâng caác
tûúáng lônh àem quên vêy àaánh thaânh Töëng Bònh. Quên cuãa Phuâng
Hûng chia laâm 5 àaåo do caác tûúáng Phuâng Haãi, Phuâng Dônh, Àöî
Anh Haân, Böì Phaá Cêìn vaâ chuã tûúáng Phuâng Hûng tiïën cöng vêy
thaânh. Quên cuãa Cao Chñnh Bònh (khoaãng hún 4 vaån bia Quaãng
Baá) àem ra chöëng cûå. Cuöåc chiïën àêëu diïîn ra quyïët liïåt trong
khoaãng 7 ngaây, quên àõch chïët nhiïìu, Cao Chñnh Bònh phaãi vaâo cöë
thuã trong thaânh, lo súå cuöëi cuâng bõ öëm röìi chïët. Phuâng Hûng chiïëm
lônh thaânh trò vaâ vaâo phuã Àö höå, coi chñnh sûå àêët nûúác àûúåc 7 nùm
thò mêët. Rêët tiïëc trong 7 nùm êëy, sûã saách khöng àïí laåi möåt nguöìn
taâi liïåu naâo vïì öng. Sau khi mêët, con trai öng laâ Phuâng An lïn nöëi
ngöi, dêng tön hiïåu cha laâ Böë Caái Àaåi Vûúng. An nöëi nghiïåp àûúåc
hai nùm thò chñnh quyïìn laåi rúi vaâo tay giùåc. Nïìn tûå chuã vûâa múái
xêy dûång, chó töìn taåi veãn veån trïn dûúái 9 nùm.
Sûã liïåu vaâ truyïìn thuyïët dên gian úã vuâng Àûúâng Lêm kïí laåi
rùçng: Phuâng Hûng chïët röìi rêët hiïín linh, thûúâng hiïån hònh trong
dên gian, giuáp dên trong luác hoaån naån. Dên laâng cho laâ linh ûáng,
lêåp miïëu àïí thúâ tûå taåi Àûúâng Lêm. Tûúng truyïìn sau naây, Phuâng
Hûng coân hiïín linh giuáp Ngö Quyïìn àaánh thùæng giùåc úã söng Baåch
Àùçng. Thêëy vêåy, Ngö Quyïìn cho lêåp àïìn thúâ quy mö to lúán hún
trûúác. Sûå ngûúäng möå àöëi vúái ngûúâi anh huâng dên töåc hoå Phuâng coân
thïí hiïån úã viïåc lêåp àïìn thúâ phuång cuãa nhên dên nhû úã àònh Quaãng
Baá (Haâ Nöåi), àònh Triïìu Khuác (Haâ Têy), thúâ úã lùng Àaåi aáng,
Phûúng Trung, Hoaåch An, phuã Thanh Oai (Haâ Têy),v.v.
Hiïån nay dêëu vïët lùng möå cuãa Phuâng Hûng coân laåi úã àêìu phöë
Giaãng Voä (gêìn bïën xe Kim Maä), vò khi chïët, öng àûúåc mai taáng úã
caånh phuã Töëng Bònh, sau àoá múái àûa thi haâi vïì quï hûúng. Àïí
tûúãng nhúá ngûúâi anh huâng dên töåc, Nhaâ nûúác ta àaä àùåt tïn phöë
Phuâng Hûng taåi phña cûãa Àöng cuãa thuã àö Haâ Nöåi.
Phoá tiïën sô sûã hoåc TRÊÌN THÕ VINH
HAI BAÂ TRÛNG
Trûng Trùæc, Trûng Nhõ laâ hai nûä anh huâng dên töåc àêìu tiïn
cuãa Viïåt Nam, xuêët thên tûâ doâng doäi laåc tûúáng àêët Mï Linh thúâi
Huâng Vûúng. Hai Baâ Trûng àaä laänh àaåo cuöåc khúãi nghôa (40 - 43
sau Cöng Nguyïn) chöëng aách àö höå cuãa nhaâ Haán (Trung Quöëc),
giaânh àöåc lêåp cho àêët nûúác. Àêy laâ cuöåc khúãi nghôa coá tiïëng vang
lúán maâ chñnh sûã Trung Quöëc phaãi ghi nhêån. Noá têåp húåp sûác maånh
cuãa têët caã caác têìng lúáp dên Viïåt, trong àoá coá sûå àoáng goáp to lúán cuãa
phuå nûä. Sau khi Hai Baâ hy sinh, nhên dên úã nhiïìu àõa phûúng àaä
lêåp àïìn thúâ Hai Baâ vaâ caác tûúáng lônh.
Hai Baâ Trûng laâ tïn goåi tùæt, suy tön hai nûä anh huâng àêìu
tiïn cuãa dên töåc Viïåt Nam. Àoá laâ hai chõ em Trûng Trùæc, Trûng
Nhõ, thuã lônh cuãa cuöåc khúãi nghôa lúán vaâo loaåi súám nhêët trong lõch
sûã dên töåc Viïåt Nam cuäng nhû trong lõch sûã nhên loaåi, chöëng xêm
lûúåc, nö dõch. Hoå trúã thaânh nhûäng nûä hoaâng àêìu tiïn, cai quaãn
quöëc gia, dên töåc, sau khi àêët nûúác àûúåc giaãi phoáng, höìi àêìu thïë kyã
thûá nhêët sau cöng nguyïn.
Sûã cuä àïìu cheáp Hai Baâ laâ doâng doäi laåc tûúáng (ngûúâi àûáng àêìu
böå laåc) Mï Linh (miïìn àêët röång, giûäa Ba Vò vaâ Tam Àaão) thúâi
Huâng Vûúng. Truyïìn thuyïët noái Hai Baâ laâ con gaái baâ Man Thiïån,
cuäng laâ möåt phuå nûä àaãm lûúåc, quï hûúng úã vuâng Ba Vò. Ngoåc phaã úã
caác laâng Haå Löi vaâ Haát Mön - nhûäng núi coá àïìn thúâ chñnh cuãa Hai
Baâ - àïìu cheáp Hai Baâ laâ chõ em sinh àöi vaâ sinh vaâo ngaây möìng
möåt thaáng taám nùm Giaáp Tuêët (nùm 14 sau cöng nguyïn). Caác sûã
cuä cuäng cheáp raâng Trûng Trùæc coá chöìng laâ Thi Saách, doâng doäi laåc
tûúáng Chu Diïn (miïìn àêët doåc söng Àaáy). Àêy laâ kïët quaã cuãa möåt
cuöåc "hön nhên chñnh trõ", nhên àêëy maâ liïn kïët àûúåc lûåc lûúång
cuãa hai miïìn àêët quan troång nhêët cuãa non söng thúâi bêëy giúâ.
Lûåc lûúång liïn kïët êëy laâ haåt nhên cuãa möåt cuöåc khúãi nghôa
àöìng loaåt, röång lúán, maänh liïåt, nöí ra vaâo muâa xuên nùm Canh Tyá
(nùm 40 sau Cöng Nguyïn) nhên viïåc Thaái thuá (quan cai trõ nhaâ
Haán) úã Giao Chó (miïìn àöìng bùçng Bùæc Böå) laâ Tö Àõnh giïët haåi Thi
Saách. Nhûng nguyïn nhên cú baãn cuãa cuöåc khúãi nghôa laâ vò tinh
thêìn yïu nûúác, giaãi phoáng vaâ khöi phuåc nïìn àöåc lêåp cho àêët nûúác,
chöëng aáp bûác, thöëng trõ vaâ nö dõch, àöìng hoáa cuãa nhaâ Haán (Trung
Quöëc) Vaâo möåt saáng muâa xuên nùm 40, taåi àêët Mï Linh, Hai Baâ
Trûng àaä laâm lïî tïë cúâ khúãi nghôa. Trong tiïëng tröëng àöìng trêìm
huâng, êm vang lúâi thïì cuãa Hai Baâ trûúác giúâ xuêët binh:
Möåt xin rûãa saåch nûúác thuâ
Hai xin dûång laåi nghiïåp xûa hoå Huâng
Ba kïu oan ûác loâng chöìng
Böën xin veãn veån súã cöng lïånh naây.
"Trûng Trùæc laâ ngûúâi can àaãm, huâng duäng" (lúâi thûâa nhêån
cuãa böå chñnh sûã cheáp vïì cuöåc khúãi nghôa Hai Baâ Trûng vaâo loaåi cöí
nhêët cuãa Trung Quöëc) àaä cuâng em gaái àûáng àêìucuöåc khúãi nghôa
liïn kïët àûúåc sûác maånh toaân dên (trong àoá coá àöng àaão phuå nûä,
nhû caác nûä tûúáng: Thaánh Thiïn, Lï Chên, Baát Naân, Thiïìu Hoa...)
vaâ toaân quöëc (khöng chó göìm Giao Chó, Cûãu Chên, Nhêåt Nam laâ
miïìn àêët Viïåt Nam ngaây nay, tûâ nam Trung Böå trúã ra, maâ caã àêët
Húåp Phöë bêy giúâ laâ nam Quaãng Àöng - Trung Quöëc).
Chó trong möåt thúâi gian ngùæn, Hai Baâ Trûng àaä queát saåch
giùåc thuâ khoãi búâ coäi vaâ àûúåc tön laâm vua, àûáng àêìu àêët nûúác àöåc
lêåp trong thúâi gian ba nùm.
Sau àoá, nhaâ Haán sai laäo danh tûúáng Phuåc Ba tûúáng quên Maä
Viïån cêìm àêìu àaåi quên sang taái xêm lûúåc, Hai Baâ Trûng àaä duäng
caãm àûúng àêìu cuâng quên giùåc, töí chûác khaáng chiïën àaánh nhûäng
trêån lúán tûâ Têy Vu, Laäng Baåc àïën Cêëm Khï vaâ cuöëi cuâng àaä hy
sinh anh duäng vaâo muâa heâ nùm Quyá Maäo (nùm 43 sau cöng
nguyïn), àïí laåi têëm gûúng oanh liïåt nghòn thu. Hiïån nay úã nhiïìu
àõa phûúng trong caã nûúác coá àïìn thúâ Hai Baâ Trûng vaâ caác tûúáng
lônh cuãa Hai Baâ.
Giaáo sû sûã hoåc LÏ VÙN LAN
Theo Vùn hoáa töíng húåp
LYÁ CÖNG UÊÍN
Lyá Cöng Uêín (974-1028) ngûúâi laâng Cöí Phaáp (nay thuöåc laâng
Àònh Baãng) huyïån Tûâ Sún, tónh Bùæc Ninh, àûúåc nhaâ sû Lyá Khaánh
Vùn nhêån laâm con nuöi. Dûúái triïìu Lï Àaåi Haânh, öng giûä chûác
quan nhoã trong àöåi Cêëm quên. Nhúâ coá chñ lúán, khaãng khaái, öng lïn
àïën chûác Tûâ tûúáng quên chïë chó huy sûá, thöëng lônh quên tuác vïå. Lï
Long Àônh baåo ngûúåc chïët, quêìn thêìn lêåp öng lïn laâm Hoaâng àïë
Lyá Thaái Töí múã àêìu triïìu àaåi nhaâ Lyá. Öng laâ ngûúâi quyïët àõnh dúâi
àö tûâ àêët Hoa Lû (Ninh Bònh) túái thaânh Àaåi La, àöíi tïn múái laâ
Thùng Long (Haâ Nöåi ngaây nay).
Thaái töí hoå Lyá tïn Cöng Uêín, ngûúâi laâng Cöí Phaáp, thuöåc tónh
Bùæc Ninh.
Öng sinh nùm Giaáp Tuêët (974), àõnh ngöi nùm Canh Tuêët
(1010) vaâ mêët nùm Mêåu Thòn (1028). Lyá Cöng Uêín laâ con nuöi cuãa
thiïìn sû Lyá Khaánh Vùn tûâ nùm 3 tuöíi vaâ truyïìn thuyïët vêîn cho
rùçng öng laâ con cuãa Vaån Haånh.
Cuäng theo truyïìn thuyïët, öng thên sinh ra Cöng Uêín nhaâ
ngheâo khoá, ài laâm ruöång thuï úã chuâa Tiïu Sún, huyïån An Phong,
phaãi loâng möåt tiïíu nûä röìi naâng coá mang. Nhaâ sû thêëy thïë àuöíi ài
núi khaác. Hai vúå chöìng mang nhau ài, àïën chöî rûâng Baáng, moãi mïåt
ngöìi nghó maát. Chöìng khaát nûúác, xuöëng chöî giïëng giûäa rûâng uöëng
nûúác, chùèng may sêíy chên, chïët àuöëi. Vúå chúâ lêu khöng thêëy, àïën
giïëng xem thò àêët àaä àuân lêëp giïëng, khoác loác möåt höìi, röìi vaâo nguã
nhúâ úã chuâa ûáng Têm gêìn àêëy.
Öng sû chuâa ûáng Têm, àïm höm trûúác nùçm mï thêëy öng
Long thêìn baáo möång rùçng: "Ngaây mai doån chuâa cho saåch, coá Hoaâng
àïë àïën". Nhaâ sû tónh dêåy, sai tiïíu queát doån saåch seä, chûåc àúåi tûâ
saáng àïën chiïìu chó thêëy möåt ngûúâi àaân baâ coá mang xin nguã nhúâ.
Àûúåc vaâi thaáng, coá möåt àïm thúm nûác caã chuâa, nhaâ sû tröng ra
tam quan, thêëy saáng rûåc lïn. Nhaâ sû sai baâ höå chuâa ra thùm thò
ngûúâi àaân baâ êëy àaä sinh möåt àûáa con trai, hai baân tay coá böën chûä
son: "Sún haâ xaä tùæc". Sau àoá, trúâi böîng nhiïn nöíi cún mûa to gioá
lúán, meå chuá beá chïët ngay sau khi sinh con vaâ chuá beá úã laåi vúái nhaâ
sû. Khi 8, 9 tuöíi chuá beá àûúåc nhaâ sû cho theo hoåc sû Vaån Haånh úã
chuâa Tiïu Sún.
Cöng Uêín lúán lïn, khaãng khaái, chñ lúán. Do coá cöng, öng àûúåc
laâm quan thúâi vua Thiïëu àïë nhaâ Lï. Khi vua Thiïëu àïë bõ giïët, öng
öm thêy vua khoác. Vua Ngoåa triïìu khen laâ trung, cûã öng laâm Tûâ
tûúáng quên chïë chó huy sûá, thöëng lônh hïët quên tuác vïå.
Theo truyïìn thuyïët, bêëy giúâ úã laâng Cöí Phaáp coá cêy gaåo cöí thuå
bõ seát àaánh tûúác lêìn voã ngoaâi, trong thên cêy gaåo coá mêëy cêu sêëm:
Thuå cùn àiïíu àiïíu
Möåc biïíu thanh thanh
Hoâa àao möåc laåc
Thêåp baát tûã thaânh
...
Vaån Haånh xem cêu sêëm êëy, biïët àiïìm nhaâ Lï àöí, nhaâ Lyá sùæp
lïn, baão Cöng Uêín rùçng: "Múái röìi töi thêëy lúâi phuâ sêëm kyâ dõ, biïët
rùçng hoå Lyá cûúâng thõnh, têët dêëy lïn cú nghiïåp. Nay xem trong
thiïn haå ngûúâi hoå Lyá rêët nhiïìu nhûng khöng ai bùçng öng laâ ngûúâi
khoan tûâ nhên thûá, àûúåc loâng dên chuáng maâ binh quyïìn nùæm
trong tay. Ngûúâi àûáng àêìu muön dên chùèng phaãi öng thò coân ai
àûúng nöíi nûäa".
Lyá Cöng Uêín súå cêu noái êëy tiïët löå, phaãi nhúâ ngûúâi àem giêëu
Vaån Haånh úã chuâa Tiïu Sún.
Khi vua Ngoåa triïìu mêët, vua kïë tûå coân nhoã, öng cêìm quên
tuác vïå trong chöën cung cêëm. Coá quan chi hêåu laâ Àaâo Can Möåc mûu
vúái caác quan triïìu, lêåp öng lïn ngöi Hoaâng Àïë.
Öng lïn ngöi, thêëy kinh àö Hoa Lû heåp, nïn nùm 1010 thay
àöíi àïën Àaåi La thaânh. Nhên coá àiïìm röìng vaâng bay lïn, múái àöíi
tïn goåi laâ thaânh Thùng Long (tûác Haâ Nöåi bêy giúâ).
Öng úã ngöi vua 18 nùm. Laâ ngûúâi cuãa möåt doâng hoå lúán, lêu
àúâi, coá nhiïìu nhên vêåt tiïëng tùm, cöång vúái khiïëu thöng minh bêím
sinh àaä àûúåc nhêåp thên vùn hoáa úã möåt vuâng àêët vùn minh, vùn
hiïën, laâ con àeã - con nuöi - con tinh thêìn cuãa nhûäng võ cao tùng
xuêët sùæc, Lyá Cöng Uêín thûåc sûå laâ ngûúâi con ûu tuá cuãa trung têm
kinh tïë - vùn hoáa Luåc Töí - Cöí Phaáp thïë kyã 10. Öng àaä cuâng triïìu
Lyá laâm raång danh vuâng àêët quï öng vaâ viïët nïn nhûäng trang sûã
oanh liïåt trong lõch sûã dûång nûúác vaâ giûä nûúác cuãa dên töåc Viïåt
Nam.
Vò öng sinh ra úã chuâa ûáng Têm cho nïn chuâa êëy bêy giúâ coá
tïn laâ chuâa Dùån. Vaâ ngöi huyïåt chöî giïëng trong rûâng Baáng nùm
xûa, nhûäng goâ úã xung quanh tröng giöëng nhû hoa sen núã taám caánh
cho nïn nhaâ Lyá truyïìn ngöi àûúåc taám àúâi.
Núi öng sinh ra nay thuöåc laâng Àònh Baãng, huyïån Tûâ Sún,
tónh Bùæc Ninh.
NHAÂ BAÁC HOÅC LÏ QUYÁ ÀÖN
Lï Quyá Àön (1726 - 1784) quï taåi Diïn Haâ, trêën Sún Nam Haå
(nay thuöåc huyïån Hûng Haâ, tónh Thaái Bònh). Ngay tûâ nhoã, öng àaä
nöíi tiïëng thöng minh, nùm 27 tuöíi àöî Àònh Nguyïn, laâm túái chûác
Böìi tuång. Öng àûúåc coi laâ nhaâ baác hoåc lúán nhêët cuãa Viïåt Nam trong
lõch sûã trung àaåi, laâ taác giaã cuãa 40 böå saách göìm haâng trùm quyïín
viïëtvïì nhiïìu lônh vûåc khaác nhau. Ngoaâi ra, öng coân coá cuöën Quïë
Àûúâng thi têåp vúái nghïå thuêåt thú phong phuá, àa daång, tû tûúãng
sêu xa.
Lï Quyá Àön nguyïn laâ Lï Danh Phûúng, tûå Doaän Hêåu, hiïåu
Quïë Àûúâng, sinh ngaây 2-8-1726, trong möåt gia àònh khoa baãng;
cha laâ tiïën sô Lï Troång Thûá, quï taåi laâng Diïn Haâ, trêën Sún Nam
Haå, nay laâ thön Phuá Hiïëu, xaä Àöåc Lêåp, huyïån Hûng Haâ, tónh Thaái
Bònh. Ngay tûâ nhoã öng àaä nöíi tiïëng thöng minh, chùm hoåc. Nùm
14 tuöíi, Lï Quyá Àön theo cha lïn hoåc úã kinh àö Thùng Long. Luác
êëy cêåu beá 14 tuöíi àaä hoåc xong toaân böå saách kinh, sûã cuãa Nho gia.
18 tuöíi, Lï Quyá Àön thi Hûúng àöî Giaãi nguyïn. 27 tuöíi àöî Höåi
nguyïn, röìi àöî Àònh Nguyïn Baãng nhaän. Sau khi àaä àöî àaåt, Lï
Quyá Àön àûúåc böí laâm quan vaâ tûâng giûä nhiïìu chûác vuå quan troång
cuãa triïìu Lï - Trõnh, nhû: Haân lêm thûâa chó sung Toaãn tu quöëc sûã
quaán (nùm 1754), Haân lêm viïån thõ giaãng (nùm 1757), Àöëc àöìng xûá
Kinh Bùæc (nùm 1764), Thõ thû kiïm Tû nghiïåp Quöëc tûãGiaám (nùm
1767), Taán lyá quên vuå, Thõ phoá àö ngûå sûã (nùm 1768), Cöng böå hûäu
thõ lang (nùm 1769), Böìi tuång (Phoá thuã tûúáng) (nùm 1773), Laåi böå
taã thõ lang kiïm Töíng taâi quöëc sûã quaán (nùm 1775), Hiïåp trêën
tham taán quên cú Trêën phuã Thuêån Hoáa (nùm 1776), Hiïåp trêën
Nghïå An (nùm 1783), Cöng böå thûúång thû (nùm 1784)...
Lï Quyá Àön mêët ngaây 1-5-1784 taåi quï meå, laâng Nguyïn Xaá,
huyïån Duy Tiïn (nay thuöåc Haâ Nam). Thi haâi öng àûúåc àûa vïì mai
taáng úã quï nhaâ.
Trong cuöåc àúâi laâm quan cuãa Lï Quyá Àön, coá mêëy sûå kiïån
sau coá aãnh hûúãng lúán àöëi vúái sûå nghiïåp trûúác taác, vùn chûúng cuãa
öng. Àoá laâ chuyïån ài sûá Trung Quöëc nùm 1760 - 1762. Taåi Yïn
Kinh (Bùæc Kinh), Lï Quyá Àön gùåp gúä caác sûá thêìn Triïìu Tiïn, tiïëp
xuác vúái nhiïìu trñ thûác nöíi tiïëng cuãa nhaâ Thanh, baân lêån vúái hoå
nhûäng vêën àïì sûã hoåc, triïët hoåc... Hoåc vêën sêu röång cuãa öng àûúåc
caác hoåc giaã Trung Quöëc, Triïìu Tiïn rêët khêm phuåc. úã àêy, Lï Quyá
Àön coá dõp àoåc nhiïìu saách múái laå, kïí caã saách cuãa ngûúâi phûúng Têy
noái vïì àõalyá thïë giúái, vïì ngön ngûä hoåc, thuãy vùn hoåc... Àoá laâ caác àúåt
Lï Quyá Àön ài cöng caán úã caác vuâng Sún Nam, Tuyïn Quang, Laång
Sún nhûäng nùm 1772, 1774, laâm nhiïåm vuå àiïìu tra nöîi khöí cuãa
nhên dên cuâng tïå tham nhuäng, ùn höëi löå cuãa quan laåi, khaám àaåc
ruöång àêët caác vuâng ven biïín bõ àõa chuã, cûúâng haâo àõa phûúng man
khai, tröën thuïë... Chñnh nhúâ quaá trònh ài nhiïìu, thêëy nhiïìu, nghe
nhiïìu, biïët nhiïìu viïåc àúâi nhû vêåy maâ kiïën thûác Lï Quyá Àön trúã
nïn phong phuá vö cuâng. Öng viïët trong lúâi tûåa saách Kiïën vùn tiïíu
luåc: "Töi vöën laâ ngûúâi nöng caån, luác coân beá thñch chûáa saách, luác
trûúãng thaânh ra laâm quan, xem laåi saách àaä chûáa trong tuã, vêng
theo lúâi daåy cuãa cha, laåi àûúåc giao du nhiïìu vúái caác bêåc hiïìn sô àaåi
phu. Thïm vaâo àêëy phuång mïånh laâm viïåc cöng, böën phûúng rong
ruöíi: mùåt bùæc sang sûá Trung Quöëc, mùåt têy bònh àõnh Trêën Ninh,
mùåt nam trêën thuã Thuêån Quaãng (Thuêån Hoáa, Quaãng Nam). Ài túái
àêu cuäng àïí yá tòm toâi, laâm viïåc gò mùæt thêëy tai nghe àïìu duâng buát
ghi cheáp, laåi phuå thïm lúâi bònh luêån sú qua, giao cho tiïíu àöìng
àûång vaâo tuái saách".
Ngoaâi àêìu oác thöng tuïå àùåc biïåt cöång vúái vöën söëng lõch laäm
vaâ möåt nghõ lûåc laâm viïåc phi thûúâng, phaãi kïí àïën thúâi àaåi maâ Lï
Quyá Àön söëng. Vaâ öng laâ àûáa con àeã, laâ saãn phêím cuãa thúâi àaåi êëy
kïët tinh laåi.
Lï Quyá Àön söëng úã thïë kyã thûá 18 thúâi kyâ xaä höåi Viïåt Nam coá
nhiïìu biïën àöång lúán. Trong loâng xaä höåi Viïåt Nam àêìy mêu thuêîn
khi êëy àang naãy sinh nhûäng mêìm möëng múái cuãa thúâi kyâ kinh tïë
haâng hoáa, thõ trûúâng trong nûúác múã röång, thuã cöng nghiïåp vaâ
thûúng nghiïåp coá cú höåi phaát triïín... Tònh hònh àoá àaä taác àöång
maånh meä túái àúâi söëng vùn hoáa, tû tûúãng, khoa hoåc. úã thïë kyã 18,
xuêët hiïån nhiïìu tïn tuöíi rûåc rúä nhû Àoaân Thõ Àiïím, Ngö Thò Sô,
Nguyïîn Gia Thiïìu, Àùång Trêìn Cön, Lï Hûäu Traác... Àöìng thúâi caác
tri thûác vùn hoáa, khoa hoåc cuãa dên töåc àûúåc tñch luäy haâng ngaân
nùm túái nay àaä úã vaâo giai àoaån suác tñch, tiïën àïën trònh àöå phaãi hïå
thöëng, phên loaåi. Thûåc tïë khaách quan naây àoâi hoãi phaãi coá nhûäng böå
oác baách khoa vaâ Lï Quyá Àön vúái hoåc vêën uyïn baác cuãa mònh àaä trúã
thaânh ngûúâi "têåp àaåi haânh" moåi tri thûác cuãa thúâi àaåi. Coá thïí noái,
toaân böå nhûäng tri thûác cao nhêët úã thïë kyã thûá 18 àïìu àûúåc bao quaát
vaâo trong caác taác phêím cuãa Lï Quyá Àön. Taác phêím cuãa öng nhû
caái möëc lúán àaánh dêëu thaânh tûåu vùn hoáa cuãa caã möåt thúâi àaåi vúái
têët caã nhûäng ûu àiïím cuâng nhûúåc àiïím cuãa noá.
Taác phêím cuãa Lï Quyá Àön thöëng kï coá túái 40 böå, bao göìm
haâng trùm quyïín, nhûng möåt söë bõ thêët laåc. Nhûäng taácphêím tiïu
biïíu cuãa Lï Quyá Àön coân giûä àûúåc coá thïí kïí ra nhû sau:
- Quêìn thû khaão biïån, taác phêím chûáa àûång nhiïìu quan àiïím
triïët hoåc, lõch sûã, chñnh trõ àûúåc viïët trûúác nùm öng 30 tuöíi.
- Vên àaâi loaåi ngûä, Lï Quyá Àön laâm xong luác öng 30 tuöíi.
Àêy laâ möåt loaåi "baách khoa thû", trong àoá têåp húåp caác tri thûác vïì
triïët hoåc, khoa hoåc, vùn hoåc... sùæp xïëp theo thûá tûå: Vuä truå luêån, àõa
lyá, àiïín lïå, chïë àöå, vùn nghïå, ngön ngûä, vùn tûå, saãn vêåt tûå nhiïn,
xaä höåi... Vên àaâi loaåi ngûä laâ böå saách àaåt túái trònh àöå phên loaåi, hïå
thöëng hoáa, khaái quaát hoáa khaá cao, àaánh dêëu möåt bûúác tiïën böå vûúåt
bêåc àöëi vúái nïìn khoa hoåc Viïåt Nam thúâi phong kiïën.
- Àaåi Viïåt thöng sûã, coân goåi Lï triïìu thöng sûã, laâ böå sûã àûúåc
viïët theo thïí kyá truyïån, cheáp sûå viïåc theo tûâng loaåi, tûâng àiïìu möåt
caách hïå thöëng, bùæt àêìu tûâ Lï Thaái Töí àïën Cung Hoaâng, bao quaát
möåt thúâi gian hún 100 nùm cuãa triïìu Lï, trong àoá chûáa àûång nhiïìu
taâi liïåu múái maâ caác böå sûã khaác khöng coá, àùåc biïåt laâ vïì cuöåc khaáng
chiïën chöëng Minh.
- Kiïën vùn tiïíu luåc, laâ têåp buát kyá noái vïì lõch sûã vaâ vùn hoáa
Viïåt Nam tûâ àúâi Trêìn àïën àúâi Lï. Öng coân àïì cêåp túái nhiïìu lônh
vûåc thuöåc chïë àöå caác vûúng triïìu Lyá, Trêìn, tûâ thaânh quaách nuái
söng, àûúâng xaá, thuïë maá, phong tuåc têåp quaán, saãn vêåt, moã àöìng,
moã baåc vaâ caách khai thaác cho túái caác lônh vûåc thú vùn, saách vúã...
- Phuã biïn taåp luåc, àûúåc viïët trong thúâi gian Lï Quyá Àön laâm
Hiïåp trêën Thuêån Hoáa. Nöåi dung ghi cheáp vïì tònh hònh xaä höåi.
Àaâng Trong tûâ thïë kyã thûá 18 trúã vïì trûúác.
Cöng trònh biïn soaån lúán nhêët cuãa Lï Quyá Àön laâ böå Toaân
Viïåt thi luåc 6 quyïín, tuyïín choån 897 baâi thú cuãa 73 taác giaã tûâ thúâi
Lyá àïën àúâi Lï Tûúng Dûåc (1509 - 1516). Lï Quyá Àön hoaân thaânh
Toaân Viïåt thi luåc nùm 1768, dêng lïn vua, àûúåc thûúãng 20 laång
baåc.
Vïì saáng taác vùn xuöi, theo Phan Huy Chuá, Lï Quyá Àön coá
Quïë Àûúâng vùn têåp 4 quyïín, nhûng saách naây àaä mêët. Vïì saáng taác
thú, Lï Quyá Àön àïí laåi coá Quïë Àûúâng thi têåp khoaãng vaâi trùm baâi
laâm úã trong nûúác vaâ trong thúâi gian ài sûá Trung Quöëc.
Nhêån xeát töíng quaát vïì thú Lï Quyá Àön, Phan Huy Chuá viïët:
"Öng laâ ngûúâi hoåc vêën röång khùæp, àùåt buát thaânh vùn. Cöët caách thú
trong saáng. Lúâi vùn höìn nhiïn..., khöng cêìn suy nghô maâ tröi chaãy
döìi daâo nhû söng daâi biïín caã, khöng chöî naâo khöng àaåt túái, thêåt laâ
phong caách àaåi gia".
Quan niïåm vïì thú cuãa Lï Quyá Àön àûúåc töíng húåp laåi nhû
sau: "Laâm thú coá 3 àiïím chñnh: möåt laâ tònh, hai laâ caãnh, ba laâ viïåc.
Tiïëng saáo thiïn nhiïn kïu úã trong loâng maâ àöång vaâo maáy tònh; thõ
giaác tiïëp xuác vúái ngoaâi, caãnh àöång vaâo yá, dûåa cöí maâ chûáng kim,
cheáp viïåc thuêåt chuyïån, thu laäm lêëy tinh thêìn... àaåi àïí khöng
ngoaâi ba àiïím êëy".
Àêy laâ nhûäng tiïu chuêín vïì thú maâ Lï Quyá Àön àïì ra cho
quaá trònh saáng taác cuãa mònh. Àoåc thú Lï Quyá Àön, chuáng ta thêëy
thú öng thêåt phong phuá àa daång, sêu sùæc vïì tû tûúãng, nghïå thuêåt
vaâ àïí laåi trong loâng ta nhûäng xuác àöång àeåp àeä, sêu xa:
Thaânh cöí löång
Thaânh hoang tûúâng àöí àaä böën trùm nùm,
Dêy dûa, dêy àêåu leo quêën xanh töët.
Soáng biïët àaä rûãa saåch nöîi hêån cho vua Trêìn,
Coã xanh khoá che lêëp sûå höí theån cuãa Möåc Thaånh.
Sau trêån mûa boâ vaâng cêìy bêåt gûúm cuä,

Dûúái trùng chim laånh kïu bïn lêìu taân.
Búâ coäi cêìn gò phaãi múã röång maäi
Àúâi Nghiïu Thuêën xûa chó coá chñn chêu thöi.
(Baãn dõch nghôa)
HOÅ KHUÁC VÚÁI CÖNG CUÖÅC KHÖI PHUÅC

QUYÏÌN TÛÅ CHUÃ NÛÚÁC VIÏÅT THÏË KYÃ 10
Nùm 905, nhên luác chñnh quyïìn nhaâ Àûúâng suy yïëu, Khuác
Thûâa Duå, möåt haâo trûúãng úã Höìng Chêu (Ninh Giang, Haãi Dûúng)
möå quên khúãi nghôa chiïëm thaânh Töëng Bònh (Haâ Nöåi), tûå xûng
Tiïët àöå sûá kheáo leáo nùæm quyïìn xêy dûång möåt chñnh quyïìn tûå chuã.
Sau khi Khuác Thûâa Duå mêët, Khuác Haåo nöëi nghiïåp cha tiïëp tuåc
nhûäng caãi caách chñnh trõ, kinh tïë taáo baåo cuãng cöë nïìn àöåc lêåp,
thöëng nhêët quöëc gia. Trong lõch sûã Viïåt Nam, hoå Khuác laâ nhûäng
ngûúâi múã àêìu cho cöng cuöåc khöi phuåc quyïìn tûå chuã cuãa nûúác Viïåt
sau hún möåt nghòn nùm Bùæc thuöåc.
Cuöëi thïë kyã thûá 9, triïìu àònh Trûúâng An àöí naát. Naån caát cûá
cuãa caác têåp àoaân quên phiïåt phong kiïën (phiïn trêën) ngaây caâng aác
liïåt. Khúãi nghôa Hoaâng Saâo (874 - 884) àaä laâm lung lay têån göëc nïìn
thöëng trõ cuãa nhaâ Àûúâng. úã miïìn têy - nam (Vên Nam), Nam
Chiïëu cûúâng thõnh, trúã thaânh möåt nûúác lúán, luön luön àaánh cûúáp
àêët An Nam. Cuöëi nùm 862 àêìu nùm 863, Nam Chiïëu àem 50 vaån
quên xêm lêën An Nam, chiïëm phuã thaânh Töëng Bònh; nhaâ Àûúâng
boã An Nam àö höå phuã, chó lo phoâng giûä Ung Chêu. Ba nùm trúâi,
An Nam bõ quên Nam Chiïëu chiïëm, chñnh quyïìn nhaâ Àûúâng vò
heân yïëu àaä tûå thuã tiïu quyïìn thöëng trõ cuãa mònh trïn àêët Viïåt. Caác
haâo trûúãng àõa phûúng ngûúâi Viïåt tûå mònh àem quên chöëng laåi
quên Nam Chiïëu. Vaâ àiïìu àoá àaä chêm ngoâi cho phong traâo àêëu
traânh giaânh quyïìn tûå chuã dên töåc cuãa dên Viïåt suöët ba thïë kyã 7, 8,
9 sau möåt àïm daâi tùm töëi.
Sau khi Àöåc Cö Töín, viïn Tiïët àöå sûá ngoaåi töåc cuöëi cuâng rúâi
khoãi àêët An Nam, chúáp thúâi cú chñnh quyïìn trung ûúng nhaâ Àûúâng
rïåu raä, chñnh quyïìn àö höå nhû rùæn mêët àêìu, nhên dên Viïåt laåi möåt
lêìn nûäa kiïn quyïët àûáng dêåy tûå quyïët àõnh lêëy vêån mïånh cuãa àêët
nûúác. Haâo trûúãng Höìng Chêu laâ Khuác Thûâa Duå, àûúåc dên chuáng
uãng höå, àaä tiïën quên ra chiïëm àoáng phuã thaânh Töëng Bònh (Haâ
Nöåi); tûå xûng laâ Tiïët àöå sûá, xoáa boã thûåc chêët cuãa chñnh quyïìn àö höå
nhûng kheáo leáo lúåi duång böå maáy vaâ danh nghôa cuãa boån àö höå cuä àïí
chuyïín sang giaânh quyïìn àöåc lêåp dên töåc möåt caách vûäng chùæc.
Khuác Thûâa Duå (? - 907) dûång nïìn àöåc lêåp

Viïåt sûã thöng giaám cûúng muåc (Tiïìn biïn, quyïín 5) viïët : "Hoå
Khuác laâ möåt hoå lúán lêu àúâi úã Höìng Chêu1. Khuác Thûâa Duå tñnh
khoan hoâa, hay thûúng ngûúâi, àûúåc dên chuáng suy tön. Gùåp thúâi
buöíi loaån laåc, nhên danh laâ haâo trûúãng möåt xûá, Thûâa Duå tûå xûng
laâ Tiïët àöå sûá...". Múã àêìu chñnh saách ngoaåi giao khön kheáo trong
ûáng xûã vúái triïìu àònh phong kiïën phûúng Bùæc: "àöåc lêåp thêåt sûå,
thêìn thuöåc trïn danh nghôa", Khuác Thûâa Duå, sau khi àaä nùæm àûúåc
quyïìn lûåc thûåc tïë trïn miïìn àêët àai "An Nam" cuä trong tay, vêîn
giûä danh nghôa "xin mïånh nhaâ Àûúâng" buöåc triïìu àònh nhaâ Àûúâng
phaãi cöng nhêån sûå àaä röìi. Ngaây 7-2-906 vua Àûúâng phaãi phong
thïm cho Tônh Haãi quên Tiïët àöå sûá Khuác Thûâa Duå tûúác "Àöìng
bònh chûúng sûå". Khuác Thûâa Duå phong cho con laâ Khuác Haåo chûác
vuå "Tônh Haãi haânh quên tû maä quyïìn tri lûu hêåu" tûác laâ chûác vuå
chó huy quên àöåi vaâ seä thay thïë cha nùæm quyïìn haânh Tiïët àöå sûá.
Tuy coân mang danh hiïåu möåt chûác quan cuãa nhaâ Àûúâng, vïì
thûåc chêët, Khuác Thûâa Duå àaä xêy dûång möåt chñnh quyïìn tûå chuã baäi
boã quan laåi chïë àöå cuä kïët thuác vïì cú baãn aách thöëng trõ hún möåt
nghòn nùm cuãa phong kiïën phûúng Bùæc.
Lõch sûã ghi nhúá cöng lao cuãa Khuác Thûâa Duå nhû laâ möåt trong
nhûäng ngûúâi àùåt cú súã cho nïìn àöåc lêåp dên töåc. Ngaây 23-7-907,
Khuác Thûâa Duå mêët. Mùåc nhiïn, Khuác Haåo nöëi nghiïåp cha.
1
Höìng Chêu laâ tïn àêët àúâi Lyá Trêìn (àúâi Àûúâng coá leä laâ àêët huyïån Chu Diïn), àúâi Lï
laâ hai phuã Thûúång Höìng vaâ Haå Höìng, sau laâ àêët Bònh Giang, Ninh Giang tónh Haãi
Dûúng. Hiïån nay vêîn coân àònh thúâ hoå Khuác úã Cuác Böì (Ninh Giang). Laâng àoá vêîn coân
hoå Khuác.
Khuác Haåo (? - 917) - Nhaâ caãi caách lúán

Khuác Thûâa Duå mêët, Khuác Haåo lïn thay nùæm quyïìn Tiïët àöå
sûá. Ngaây 1-9-907, nhaâ Hêåu Lûúng, luác naây àaä thay thïë nhaâ Àûúâng
úã Trung Quöëc cuäng phaãi cöng nhêån öng laâm "An Nam àö höå, sung
Tiïët àöå sûá".
Nöëi nghiïåp cha vaâ nöëi chñ cha, Khuác Haåo àaä àaãm àûúng möåt
caách taâi gioãi troång traách cuãng cöë nïìn tûå chuã coân non treã cuãa dên
töåc Viïåt Nam.
Trung Quöëc sau khi Chu Ön cûúáp ngöi nhaâ Àûúâng, àaä chñnh
thûác bõ chia seã thaânh cuåc diïån "Nùm àúâi mûúâi nûúác" (nguä àaåi thêåp
quöëc). Giaáp giúái nûúác Viïåt, miïìn Quaãng Chêu luác naây nùçm dûúái
quyïìn caát cûá cuãa cha con anh em Lûu êín.
Tuy rùçng, nhaâ Hêåu Lûúng àaä cöng nhêån chûác Tiïët àöå sûá cuãa
Khuác Haåo, nhûng nùm sau (908) Hêåu Lûúng laåi cho Lûu êín kiïm
chûác "Tônh haãi quên tiïët àöå, An Nam àö höå", khöng thöi tûâ boã yá
àõnh duy trò aách àö höå vaâ daä têm xêm lûúåc laåi nûúác Viïåt.
Phaát huy yá chñ tûå lêåp tûå cûúâng cuãa cha öng, Khuác Haåo kiïn
trò giûä vûäng àêët nûúác, chùm lo xêy dûång nïìn taãng àöåc lêåp cuãa dên
töåc, tiïën haânh nhiïìu caãi caách quan troång vïì caác mùåt dûåa trïn quan
àiïím "Chñnh sûå cöët chuöång khoan dung, giaãn dõ, nhên dên àïìu
àûúåc yïn vui" (Viïåt sûã thöng giaám cûúng muåc).
Khoan dung, tûác laâ khöng thùæt buöåc, khùæt khe quaá àöëi vúái
nhên dên, chöëng boån tham ö quan laåi, möåt tïå naån lúán cuãa thúâi Bùæc
thuöåc.
Giaãn dõ, laâ khöng laâm phiïìn haâ, nhiïîu dên búãi quaá nhiïìu thuã
tuåc haânh chñnh quan liïu...
Yïn vui, "an cû laåc nghiïåp" laâ lyá tûúãng cuãa nïëp söëng nöng
dên núi laâng xoám.
Toám laåi, àoá laâ möåt àûúâng löëi chñnh trõ thên dên. Noá chûáng toã
bêët cûá möåt phong traâo dên töåc chên chñnh naâo cuäng phaãi coá möåt
nöåi dung dên chuã naâo àoá.
Khuác Haåo àaä sûãa àöíi laåi chïë àöå àiïìn tö, thuïë maá lao dõch
nùång nïì cuãa thúâi thuöåc Àûúâng. Öng ra lïånh "bònh quên thuïë
ruöång, tha boã lûåc dõch, lêåp söí höå khêíu, kï roä quï quaán, giao cho
giaáp trûúãng (quaãn giaáp) tröng coi".
Tûâ möåt mö hònh cuãa chñnh quyïìn àö höå, nhùçm khùæc phuåc
tñnh phên taán cuãa quyïìn lûåc thuã lônh àõa phûúng, Khuác Haåo àaä coá
nhûäng cöë gùæng àêìu tiïn hïët sûác lúán lao nhùçm xêy dûång möåt chñnh
quyïìn dên töåc thöëng nhêët tûâ trung ûúng cho àïën xaä. Öng chia caã
nûúác thaânh nhûäng àún võ haânh chñnh caác cêëp: löå, phuã, chêu, giaáp,
xaä. Möîi xaä coá xaä quan, möåt ngûúâi chaánh lïånh trûúãng vaâ möåt ngûúâi
taá lïånh trûúãng. Möåt söë xaä úã gêìn nhau trûúác goåi laâ hûúng nay àöíi laâ
giaáp, möîi giaáp coá möåt quaãn giaáp vaâ möåt phoá tri giaáp àïí tröng nom
viïåc thu thuïë. Theo saách An Nam chñ nguyïn Khuác Haåo àùåt thïm
150 giaáp, cöång vúái nhûäng giaáp coá trûúác caã thaãy göìm 314 giaáp.
Vò nhu cêìu chöëng ngoaåi xêm, caác haâo trûúãng àõa phûúng phaãi
phuåc tuâng chñnh quyïìn trung ûúng nhûng vêîn coá xu hûúáng caát cûá
vaâ hoå Khuác cuäng nhû nhiïìu triïìu àaåi àöåc lêåp tiïëp theo, vêîn phaãi
dûåa vaâo hoå àïí cuãng cöë chñnh quyïìn úã caác cú súã. Nhûng xu thïë cuãa
lõch sûã Viïåt Nam, múã àêìu tûâ cuöåc caãi caách cuãa Khuác Haåo, laâ àöåc
lêåp dên töåc gùæn liïìn vúái thöëng nhêët quöëc gia. Cöng cuöåc xêy dûång
nïìn tûå chuã, thöëng nhêët cuãa Khuác Haåo múã ra möåt thúâi kyâ phaát triïín
múái cuãa xaä höåi Viïåt Nam maâ caác triïìu àaåi sau àoá seä hoaân thaânh.
Khuác Haåo mêët nùm 917, con laâ Khuác Thûâa Myä lïn thay.
Nùm 930, quên Nam Haán sang xêm lûúåc, Khuác Thûâa Myä bõ bùæt,
phuã thaânh Àaåi La (Haâ Nöåi) bõ àõch chiïëm. Hoå Khuác khöi phuåc
quyïìn tûå chuã àûúåc 25 nùm.
LYÁ BÑ VAÂ NHAÂ NÛÚÁC VAÅN XUÊN
Lyá Bñ (503-548) xuêët thên tûâ möåt haâo trûúãng àõa phûúng do yïu nûúác
thûúng dên cùm giêån beâ luä àö höå taân baåo àaä tûâ quan àûáng lïn khúãi nghôa
chöëng nhaâ Lûúng. Thaáng 2-544, öng tuyïn böë dûång nûúác, àùåt Quöëc hiïåu laâ
Vaån Xuên, àoáng àö úã vuâng cûãa söng Tö Lõch (Haâ Nöåi) àõnh niïn hiïåu riïng,
àuác tiïìn riïng. Öng laâ ngûúâi Viïåt Nam àêìu tiïn xûng Àïë khùèng àõnh chuã
quyïìn vaâ loâng tûå haâo dên töåc. Ngaây nay, úã caác àõa phûúng phña bùæc coá hún 200
àònh miïëu thúâ Lyá Bñ vaâ caác tûúáng cuãa öng.
Lyá Bñ xuêët thên tûâ möåt haâo trûúãng àõa phûúng. Theo sûã cuä,
quï öng úã huyïån Thaái Bònh (coá leä úã phña trïn thõ xaä Sún Têy, trïn
hai búâ söng Höìng). Möåt thúâi, öng coá ra laâm viïåc vúái chñnh quyïìn àö
höå, nhêån möåt chûác quan nhoã: giaám quêån (kiïím soaát quên sûå) úã
Cûãu Àûác, Àûác Chêu (Àûác Thoå, Haâ Tônh). Yïu nûúác, thûúng dên,
bêët bònh vúái beâ luä àö höå, öng súám boã quan, vïì quï úã Thaái Bònh.
Vuâng quï öng coá Tinh Thiïìu, gioãi vùn chûúng, lùån löåi sang kinh àö
nhaâ Lûúng (Nam Kinh) xin böí möåt chûác quan (trûúác nùm 521).
Nam triïìu Trung Quöëc cho àïën thúâi Lûúng, phên biïåt tön ti chùåt
cheä giûäa quyá töåc vaâ bònh dên. Laåi böå thûúång thû nhaâ Lûúng laâ Saái
Tön baão hoå Tinh laâ haân mön, khöng coá tiïn hiïìn, chó cho Thiïìu laâm
Quaãng Dûúng mön lang tûác laâ chên canh cöíng thaânh phña têy kinh
àö Kiïën Khang. Tinh Thiïìu lêëy thïë laâm xêëu höí, khöng nhêån chûác
vïì quï, cuâng Lyá Bñ mûu tñnh viïåc khúãi nghôa, chiïu têåp hiïìn taâi.
Lyá Bñ, nhên loâng oaán hêån cuãa dên, àaä liïn kïët vúái haâo kiïåt
caác chêu thuöåc miïìn àêët Giao Chêu nûúác ta (Viïåt Nam xûa), àöìng
thúâi nöíi dêåy chöëng Lûúng. Theo sûã cuä Viïåt Nam, thuã lônh Chu
Diïn (vuâng Àan Hoaâi, nay thuöåc ngoaåi thaânh Haâ Nöåi) laâ Triïåu Tuác
vaâ con laâ Triïåu Quang Phuåc, phuåc taâi àûác Lyá Bñ àaä àem quên theo
trûúác tiïn, Phaåm Tu cuäng laâ möåt tûúáng taâi cuãa Lyá Bñ tûâ buöíi àêìu
khúãi nghôa.
Cuöåc khúãi nghôa thaânh cöng nhanh. Àûáng trûúác cuöåc khúãi
nghôa lúán, coá sûå liïn kïët giûäa caác àõa phûúng Tiïu Tû thûá sûã Giao
Chêu khiïëp haäi, khöng daám chöëng cûå chaåy tröën vïì Viïåt Chêu (bùæc
Húåp Phöë) vaâ Quaãng Chêu.
Nöíi dêåy tûâ thaáng 1 nùm 542, khöng quaá 3 thaáng nghôa quên
àaä chiïëm àûúåc chêu thaânh Long Biïn (Bùæc Ninh).
Sau nhûäng giúâ phuát kinh hoaâng buöíi àêìu, chñnh quyïìn nhaâ
Lûúng lêåp tûác coá phaãn ûáng àöëi phoá. Thaáng 4 nùm 542 vua Lûúng
sai thûá sûã Viïåt Chêu laâ Trêìn Hêìu, thûá sûã La Chêu laâ Nõnh Cû,
thûá sûã An Chêu laâ Lyá Trñ, thûá sûã aái Chêu laâ Nguyïîn Haán, tûâ 2
phña bùæc nam Giao Chêu cuâng tiïën àaánh nghôa quên Lyá Bñ. Cuöåc
phaãn kñch naây cuãa giùåc Lûúng àaä hoaân toaân thêët baåi. Nghôa quên
thùæng lúán vaâ nùæm quyïìn laâm chuã àêët nûúác. Tûâ àöìng bùçng Bùæc Böå,
Lyá Bñ àaä kiïím soaát àûúåc túái vuâng Àûác Chêu (Haâ Tônh) úã phña nam
vaâ vuâng baán àaão Húåp Phöë úã phña bùæc.
Thua àau, vua Lûúng laåi sai thûá sûã Cao Chêu laâ Tön Quyánh,
thûá sûã Tên Chêu laâ Lû Tûã Huâng àiïìu khiïín binh maä ài àaánh Lyá
Bñ vaâo muâa àöng nùm êëy. Boån naây duâng dùçng khöng chõu tiïën
quên, lêëy cúá muâa xuên lam chûúáng, xin àúåi muâa thu hùéng khúãi
binh song vêîn bêët àùæc dô phaãi àöång binh (thaáng 1 nùm 543).
Chuã àöång àaánh giùåc, nghôa quên Lyá Bñ töí chûác möåt trêån tiïu
diïåt lúán ngay trïn miïìn cûåc bùæc Chêu Giao. Cuöåc chiïën diïîn ra úã
Húåp Phöë. Quên giùåc, 10 phêìn chïët túái 7,8 phêìn, boån söëng soát àïìu
tan vúä caã, tûúáng sô ngùn cêëm cuäng khöng àûúåc. Boån Tön Quyánh,
Lû Tûã Huâng phaãi dêîn taân binh quay vïì Quaãng Chêu. Tiïu Tû
dêng túâ khaãi vïì triïìu, vu cho Tön Quyánh, Tûã Huâng "giao thöng vúái
giùåc, duâng dùçng khöng tiïën quên". Thêëy quên lñnh bõ thiïåt haåi quaá
nùång, Lûúng Vuä Àïë xuöëng chiïëu bùæt caã 2 tïn tûúáng cêìm àêìu bõ töåi
chïët úã Quaãng Chêu.
Sau nhûäng thùæng lúåi caã hai chiïën trûúâng biïn giúái Bùæc, Nam.
Muâa Xuên, thaáng Giïng theo lõch Trùng (2-544), Lyá Bñ dûång lïn
möåt nûúác múái, vúái quöëc hiïåu Vaån Xuên, àoáng àö úã miïìn cûãa söng
Tö Lõch (Haâ Nöåi). Sûã cuä (Àaåi Viïåt sûã kyá) àaä bònh luêån rùçng, vúái
quöëc hiïåu múái, ngûúâi àûáng àêìu nhaâ nûúác Vaån Xuên coá "yá mong xaä
tùæc àûúåc bïìn vûäng muön àúâi"
Lyá Bñ laâ ngûúâi Viïåt Nam àêìu tiïn tûå xûng hoaâng àïë, Viïåt àïë
theo sûã Bùæc (Tûå trõ thöng giaám) hay Nam àïë theo sûã Nam. Vaâ baäi
boã chñnh soác (lõch) cuãa Trung Quöëc, öng cuäng àùåt cho Vaån Xuên vaâ
triïìu àaåi múái möåt niïn hiïåu riïng, Àaåi Àûác theo sûã Bùæc hay Thiïn
Àûác theo sûã Nam (Thiïn Àûác phaãi hún, vò khaão cöí hoåc àaä tòm thêëy
nhûäng àöìng tiïìn Thiïn Àûác àuác thúâi Lyá Nam Àïë).
Xûng àïë, àõnh niïn hiïåu riïng, àuác tiïìn riïng, lêëy Nam àöëi
choåi vúái Bùæc, lêëy Viïåt àöëi saánh vúái Hoa, nhûäng àiïìu àoá noái lïn sûå
trûúãng thaânh cuãa yá thûác dên töåc, loâng tûå tin vûäng chùæc úã khaã nùng
tûå mònh vûún lïn, phaát triïín möåt caách àöåc lêåp. Àoá laâ sûå ngang
nhiïn phuã àõnh quyïìn laâm "baá chuã toaân thiïn haå" cuãa hoaâng àïë
phûúng bùæc, vaåch roä sún haâ, cûúng vûåc, vaâ laâ sûå khùèng àõnh dûát
khoaát rùçng noâi giöëng Viïåt phûúng Nam laâ möåt thûåc thïí àöåc lêåp, laâ
chuã nhên cuãa àêët nûúác vaâ nhêët quyïët giaânh quyïìn laâm chuã vêån
mïånh cuãa mònh.
Lyá Nam Àïë cuäng laâ ngûúâi àêìu tiïn nhêån ra võ trñ àõa lyá trung
têm àêët nûúác cuãa miïìn söng nûúác Tö Lõch. Haâ Nöåi cöí, tûâ giûäa thïë
kyã 6, bûúác lïn haâng àêìu cuãa lõch sûã àêët nûúác.
Cú cêëu triïìu àònh múái, hùèn coân sú saâi, nhûng ngoaâi hoaâng àïë
àûáng àêìu, bïn dûúái àaä coá hai ban vùn voä. Tinh Thiïìu laâm tûúáng
vùn, Phaåm Tu laâm tûúáng voä, Triïåu Tuác laâm thaái phoá, Lyá Phuåc Man
àûúåc cûã laâm tûúáng quên coi giûä möåt miïìn biïn caãnh, tûâ Àöî Àöång
(Thanh Oai, Haâ Sún Bònh) àïën Àûúâng Lêm (Ba Vò) "àïí phoâng ngûâa
Di Laäo" Triïìu àònh Vaån Xuên laâ mö hònh, lêìn àêìu tiïn, àûúåc Viïåt
Nam thêu hoáa vaâ aáp duång cuãa möåt cú cêëu nhaâ nûúác múái, theo chïë
àöå têåp quyïìn trung ûúng. Lyá Nam Àïë cho xêy möåt àaâi Vaån Xuên
àïí laâm núi vùn voä baá quan triïìu höåi.
Nhaâ nûúác Vaån Xuên, duâ múái dûång, cuäng boã tiïìn xêy möåt
ngöi chuâa lúán, sau trúã thaânh möåt trung têm Phêåt giaáo vaâ Phêåt hoåc
lúán cuãa Viïåt Nam. Àoá laâ chuâa Khai Quöëc, tiïìn thên cuãa chuâa Trêën
Quöëc úã Haâ Nöåi ngaây nay. Ngay caái tïn, "chuâa Múã Nûúác" cuäng àaä
haâm chûáa nhiïìu yá nghôa!
Àêìu nùm 545, nhaâ Lûúng bùæt àêìu töí chûác cuöåc xêm lûúåc Vaån
Xuên nhùçm chinh phuåc laåi chêu Giao, "thuöåc quöëc" cuä. Dûúng
Phiïu àûúåc cûã laâm thûá sûã chêu Giao. Trêìn Baá Tiïn, viïn tûúáng vuä
duäng xuêët thên "haân mön" nhûng coá cöng àaánh deåp chêu Quaãng,
àûúåc cûã laâm tû maä Giao Chêu, lônh thaái thuá Vuä Bònh, cuâng Dûúng
Phiïu töí chûác cuöåc chinh phuåc Vaån Xuên.
Quên Vaån Xuên coá khoaãng vaâi vaån ngûúâi giûä thaânh úã cûãa
söng Tö Lõch, chiïën àêëu chöëng giùåc.
Thaânh àêët, luäy tre göî, khöng mêëy kiïn cöë, bõ Trêìn Baá Tiïn
thuác giuåc quên vuä duäng cöng thaânh raáo riïët. Lyá Nam Àïë buöåc phaãi
lui binh ngûúåc söng Höìng, vïì giûä thaânh Gia Ninh trïn miïìn àöìi
nuái trung du vuâng ngaä ba söng Trung Haâ - Viïåt Trò.
Cuåc diïån cöë thuã cuãa Lyá Nam Àïë úã thaânh Gia Ninh keáo daâi
suöët muâa khö nùm 545. Sang thaáng 2 nùm 546, quên vuä duäng cuãa
Baá Tiïn, coá hêåu quên Dûúng Phiïu túái phöëi húåp, bao vêy vaâ cöng
phaá, cuöëi cuâng àaä haå àûúåc thaânh Gia Ninh vaâo ngaây 25. Nhûng Lyá
Nam Àïë cuâng möåt söë binh tûúáng àaä thoaát chaåy àûúåc vaâo miïìn àöång
Laäo úã Tên Xûúng (miïìn àöìi nuái Vônh Phuá trïn lûu vûåc söng Lö).
Chiïën tranh giûä nûúác chuyïín sang möåt hònh thaái khaác. Lyá Nam Àïë
vaâo vuâng nuái rûâng Viïåt Bùæc, ngoaâi söë binh tûúáng coân laåi sau trêån
thêët thuã Gia Ninh, àaä möå thïm àûúåc nhiïìu nghôa quên. Nghôa
quên dûång laán traåi trong rûâng, haå nhiïìu cêy rûâng, xeã vaán àoáng
thuyïìn beâ.
Sau möåt thúâi gian chónh àöën laåi lûåc lûúång, thaáng 10 nùm 546,
Lyá Nam Àïë laåi keáo quên tûâ trong nuái rûâng "Di Laäo" ra haå thuãy
traåi úã vuâng höì Àiïín Triïåt (tïn nöm laâ Àêìm Miïng) thuöåc xaä Tûá
Yïn huyïån Lêåp Thaåch, tónh Vônh Phuá, nùçm bïn búâ söng Lö, caách
Baåch Haåc khoaãng 15 km vïì phña bùæc. Tuy nhiïn, nhûäng trêån mûa
luä cuöëi muâa àaä khiïën cho nûúác söng Lö àöåt nhiïn lïn to, traân vaâo
vuâng chùçm ao vaâ ruöång truäng, nûúác ngêåp traân, chaãy nhû roát vaâo
höì, thuyïìn lúán coá thïí ài laåi tha höì maâ khu cùn cûá nghôa quên trúã
thaânh möåt vuâng cö àaão giûäa biïín nûúác mïnh möng... Lúåi duång
nûúác lúán, Trêìn Baá Tiïn xua chiïën thuyïìn xöng trêån, àaánh tröëng
reo hoâ maâ tiïën vaâo Àiïín Triïåt. Lyá Nam Àïë vaâ nghôa quên bõ àõch
têåp kïët bêët ngúâ, khöng kõp phoâng bõ, khöng sao chöëng àúä nöíi.
Àêy laâ trêån àaánh lúán cuöëi cuâng cuãa Lyá Nam Àïë. Sau lêìn thêët
baåi lúán thûá ba naây, öng phaãi vaâo nûúng naáu trong àöång Khuêët Laäo
(Tam Nöng, Vônh Phuá).
Tûúng truyïìn, vïì cuöëi àúâi, Lyá Nam Àïë bõ muâ. Thêìn thaânh
hoaâng Danh Hûåu vêîn àûúåc caác laâng chung quan goåi laâ "Vua muâ"
vaâ khi tïë lïî, phaãi xûúáng tïn caác vêåt phêím àïí thêìn biïët.
Theo sûã cuä cuãa Viïåt Nam, tûâ sau khi ruát vïì àöång Khuêët Laäo,
Lyá Nam Àïë bõ àau yïëu luön. Hai nùm sau öng mêët (548).
Cuöåc khaáng chiïën chöëng aách Bùæc thuöåc cuãa ngûúâi Viïåt sau àoá
àûúåc tiïëp tuåc dûúái sûå laänh àaåo cuãa Triïåu Quang Phuåc, möåt tûúáng
cuä cuãa Lyá Bñ vúái cùn cûá khúãi nghôa taåi àêìm Daå Traåch.
LYÁ THÛÚÂNG KIÏÅT
Lyá Thûúâng Kiïåt (1019 - 1105) tïn thêåt laâ Ngö Tuêën, tûå
Thûúâng Kiïåt, quï úã laâng An Xaá, huyïån Quaãng Àûác (Cú Xaá, Gia
Lêm ngaây nay). Do coá cöng trêën an phûúng nam, öng àûúåc vua Lyá
Thaánh Töng phong túái chûác Phuå Quöëc Thaái uáy vaâ ban Quöëc tñnh
(hoå Vua). Trûúác êm mûu xêm lûúåc cuãa nhaâ Töëng, nùm 1075, Lyá
Thûúâng Kiïåt chuã trûúng "tiïu phaát chïë nhên" (ra tay trûúác chïë ngûå
àõch) têën cöng thaânh Ung Chêu, Khêm Chêu, baân àaåp xêm lûúåc
quan troång cuãa àõch röìi tiïëp àoá àêåp tan 30 vaån quên Töëng chia 2
àûúâng thuãy - böå xêm lûúåc Àaåi Viïåt taåi phoâng tuyïën söng Nhû
Nguyïåt (söng Cêìu) nùm 1077. Sau chiïën thùæng vang döåi, öng chêën
chónh ngoaåi giao, nöåi trõ, xêy dûång quöëc gia Àaåi Viïåt ngaây möåt
thïm huâng maånh
Öng vöën hoå Ngö, tïn laâ Tuêën, ngûúâi úã laâng An Xaá, huyïån
Quaãng Àûác (Cú Xaá, Gia Lêm - Haâ Nöåi), con cuãa Suâng Tiïët Tûúáng
Ngö An Ngûä. Vïì sau, öng theo gia àònh sang nguå úã phûúâng Thaái
Hoâa (Haâ Nöåi).
Bònh sinh laâ ngûúâi khöi ngö tuêën tuá, thöng minh, nhanh
nheån. Ngûúâi coá chñ khñ, thñch nghïì voä.
Haâng ngaây, Ngö Tuêën thûúâng luyïån cung kiïëm baây trêån àöì,
àïm chong àeân àoåc binh phaáp. Öng choáng thaânh taâi vaâ liïn tiïëp
àûúåc thùng chûác.
Nùm 20 tuöíi, Ngö Tuêën àûúåc àûa vaâo laâm hoaån quan trong
cung vua, 22 tuöíi giûä chûác "Hoaâng mön chi hêåu" trong quên tuác
vïå... Khi vua Lyá Thaánh Töng lïn ngöi, Ngö Tuêën àûúåc rúâi khoãi
nhûäng chûác vuå trong nöåi cung vaâ àûa ra giuáp viïåc nhaâ vua taåi
triïìu àònh. Öng àûúåc phong laâ Thaái baão, cêìm "tiïët viïåt", ài thanh
tra caác quan úã vuâng Thanh - Nghïå.
Nùm 1069 Thaánh Töng ài àaánh Champa àïí yïn mùåt phña
nam. Öng àûúåc cûã laâm tûúáng tiïn phong, lêåp cöng lúán, vua phong
Phuå quöëc Thaái uáy, tûúác Khai quöëc cöng vaâ ban cho hoå Lyá (do àoá coá
tïn Lyá Thûúâng Kiïåt).
Luác bêëy giúâ úã Trung Hoa, nhaâ Töëng gùåp nhiïìu röëi ren, Tïí
tûúáng Vûúng An Thaåch àûa ra nhiïìu caãi caách nhûng khöng coá kïët
quaã. Vua töi nhaâ Töëng mong tòm löëi thoaát bùçng caách xêm lûúåc Àaåi
Viïåt. Khi nhaâ Töëng chuêín bõ xêm lûúåc nûúác Viïåt, luác höåi àaâm vúái
caác àaåi thêìn, öng laâ ngûúâi àêìu tiïn trong lõch sûã dên töåc daám àïì ra:
"Ngöìi yïn àúåi giùåc sao bùçng àem quên àaánh trûúác àïí chùån caác muäi
nhoån cuãa giùåc". Àoá laâ cú súã cuãa chiïën lûúåc "Tiïn phaát chïë nhên" (ra
tay trûúác, chïë ngûå àõch). Öng nhòn xa tröng röång, lêåp laåi khöëi àoaân
kïët trong triïìu, àïì nghõ Linh Nhên Thaái hêåu cho goåi Lyá Àaåo
Thaânh vïì trao chûác Thaái phoá, cuâng baân viïåc giûä nûúác. Bïn trong
giûä yïn nöåi trõ chuêín bõ khaáng chiïën chöëng ngoaåi bang.
Nùm 1075 öng àem 10 vaån quên chia laâm hai àaåo àaánh sang
àêët nhaâ Töëng. Àaåo quên thûá nhêët do phoá tûúáng Tön Àaãn chó huy,
göìm quên cuãa caác vuâng dên töåc do Thên Caãnh Phuác, Vi Thû An,
Hoaâng Kim Maän... dêîn àêìu, àaánh thùèng vaâo thaânh Ung Chêu
(Nam Ninh - Trung Quöëc) theo àûúâng böå. Àaåo quên thûá hai do öng
trûåc tiïëp chó huy, theo àûúâng biïín àöí böå vaâo Chêu Khêm, Chêu
Liïm (Quaãng Àöng). Vaâo àêët Töëng, öng viïët "Phaåt Töëng löå böë vùn"
noái roä lyá do cuöåc haânh quên cuãa mònh laâ àêåp tan sûå chuêín bõ xêm
lûúåc cuãa nhaâ Töëng vaâ giuáp nhên dên Hoa Nam thoaát khoãi caãnh
lêìm than do Vûúng An Thaåch cuâng triïìu àònh nhaâ Töëng gêy ra.
Öng cuäng ra lïånh cho quên khöng àûúåc àöång túái "caái kim súåi chó"
cuãa dên. Nhúâ àoá, quên öng ài àïën àêu, quên Töëng bõ àaánh tan àïën
àêëy. Nhên dên Hoa Nam goåi öng laâ "cha hoå Lyá". Quên Viïåt tiïën
vaâo thaânh Ung Chêu vaâ sau möåt thúâi gian vêy haäm àaä haå àûúåc
thaânh. Thêëy cuöåc haânh quên àaä àaåt kïët quaã, öng haå lïånh ruát quên
vïì, chuêín bõ chöëng giùåc.
Nùm 1077, 30 vaån quên Töëng do Quaách Quyâ chó huy traân
sang Viïåt Nam ta. Öng cho lêåp phoâng tuyïën söng Nhû Nguyïåt
(söng Cêìu) àïí chùån giùåc röìi cho thuãy quên àaánh baåi giùåc úã vuâng
biïín Quaãng Ninh. Quên böå cuãa Quaách Quyâ àaánh àïën söng Nhû
Nguyïåt bõ chùån àûáng. Nhiïìu trêån chiïën àêëu quyïët liïåt xaãy ra. Giùåc
Töëng khöng sao vûúåt àûúåc phoâng tuyïën Nhû Nguyïåt, àaânh àoáng
traåi chúâ viïån binh. Àang àïm, Lyá Thûúâng Kiïåt cho ngûúâi vaâo àïìn
thúâ Trûúng Höëng, Trûúng Haát úã phña nam búâ söng Nhû Nguyïåt,
giaã laâm thêìn àoåc vang baâi thú, sau naây àûúåc coi nhû "Baãn tuyïn
ngön àöåc lêåp àêìu tiïn" cuãa Viïåt Nam:
"Nam quöëc sún haâ Nam àïë cû
Tiïåt nhiïn àõnh phêån taåi thiïn thû
Nhû haâ nghõch löî lai xêm phaåm
Nhûä àùèng haânh khan thuã baåi hû"
(Söng nuái nûúác Nam vua Nam úã
Raânh raânh àõnh phêån taåi saách trúâi
Cúá sao luä giùåc sang xêm phaåm
Chuáng bay seä bõ àaánh túi búâi).
Nhúâ thïë tinh thêìn binh sô thïm hùng haái.
Thúâi cú àïën, öng töí chûác möåt trêån quyïët chiïën, vûúåt söng
àaánh vaâo traåi cuãa giùåc. Hún möåt nûãa söë quên giùåc bõ tiïu diïåt. Tiïëp
àoá, öng cho ngûúâi sang nghõ hoâa, múã àûúâng thoaát cho giùåc: Quaách
Quyâ àöìng yá vaâ vöåi vaä ruát quên vïì. Quên Viïåt baám saát giùåc vaâ
chiïëm laåi nhûäng vuâng àêët àaä mêët. Sau chiïën thùæng, Lyá Thûúâng
Kiïåt lo viïåc nöåi trõ, tu böí àï àiïìu, àûúâng saá, sûãa àöíi böå maáy haânh
chñnh trong caã nûúác. Vua Lyá nhêån öng laâm em nuöi vaâ cûã öng
tröng coi chêu aái.
Nhûäng nùm cuöëi àúâi, öng coân cêìm quên ài àaánh Lyá Giaác úã
Diïîn Chêu (1103), deåp giùåc Chiïm quêëy nhiïîu úã Böë Chñnh (1104),
töí chûác laåi böå maáy quên àöåi, duyïåt àöíi caác àún võ tûâ cêëm binh àïën
dên binh.
Vúái cöng lao hiïín haách cuãa mònh, Lyá Thûúâng Kiïåt tûâng àûúåc
caã triïìu àònh nhaâ Lyá quyá troång. Ngay luác öng coân söëng, Lyá Nhên
Töng àaä cho laâm baâi haát àïí taán dûúng cöng traång. Öng àûúåc lõch sûã
ghi nhêån laâ anh huâng kiïåt xuêët, möåt con ngûúâi hiïën dêng caã têm
höìn sûác lûåc cho sûå nghiïåp àöåc lêåp cuãa Töí quöëc úã buöíi àêìu thúâi tûå
chuã. Taâi nùng quên sûå kiïåt xuêët cuãa öng laâm keã thuâ khiïëp phuåc.
Theo Lï Quyá Àön, chñnh sûã Töëng phaãi thûâa nhêån: binh phaáp
"àaánh àêu thùæng àêëy" cuãa nhaâ Lyá àaä àûúåc Saái Diïn Khaánh nhaâ
Töëng mö phoãng vaâ àûúåc Töëng Thêìn Töng "cho laâ phaãi".
Phoá tiïën sô VÙN KHUÏ
LÏ ÀAÅI HAÂNH
Lï Hoaân (941-1005) quï úã thön Trung Lêåp, Thoå Xuên, Thanh

Hoáa, súám möì cöi caã cha lêîn meå. Lúán lïn, öng theo Nam Viïåt Vûúng
Àinh Liïîn àaánh deåp caác sûá quên, àûúåc Àinh Böå Lônh cho giûä túái
chûác Thêåp àaåo tûúáng quên. Cha con Àinh Tiïn Hoaâng bõ giïët haåi,
öng àûúåc cûã laâm Nhiïëp chñnh röìi àûúåc suy tön laâm Hoaâng àïë. Nùm
980, nhaâ Töëng xêm lûúåc Àaåi Cöì Viïåt, Lï Hoaân àaä laänh àaåo cuöåc
khaáng chiïën chöëng Töëng thùæng lúåi. Chiïën thùæng muâa xuên nùm
981 vaâ sûå ra àúâi cuãa triïìu àaåi Tiïìn Lï àaä múã àêìu möåt giai àoaån
phuåc hûng cuãa dên töåc Viïåt.
Vaâo giúâ dêìn, ngaây rùçm thaáng Baãy, nùm Tên Sûãu (941), cuöëi
ngöi laâng nhoã thön Trung Lêåp, xaä Xuên Lêåp, Thoå Xuên, Thanh
Hoáa, möåt em beá ngheâo "böë àúä àoá, meå xoá chuâa" àaä ra àúâi. Àoá laâ Lï
Hoaân.
Cha hoå Lï, tïn Mõch. Meå hoå Àùång, tïn Sen. Vaâi nùm sau khi
sinh con, meå Lï Hoaân mêët. Röìi cha cuäng mêët nöët. Khi Lï Hoaân möì
cöi caã cha lêîn meå cuäng laâ luác Ngö Vûúng (Ngö Quyïìn) mêët (944).
Nûúác Viïåt phaãi traãi qua möåt thúâi loaån laåc, sûã cuä goåi laâ "Loaån 12 sûá
quên" (944-968).
Àûáa treã Lï Hoaân "trú troåi möåt mònh, cûåc khöí muön chiïìu" êëy
àûúåc möåt ngûúâi cuâng hoå - möåt võ quan nhoã hoå Lï nuöi. Chùm hoåc,
chùm laâm, chõu khoá chõu khöí laâ neát nöíi bêåt suöët thúâi niïn thiïëu
cuãa öng.
Trûúãng thaânh, Lï Hoaân rúâi nhaâ cha nuöi, ài theo Nam Viïåt
Vûúng Àinh Liïîn. Laâ möåt ngûúâi lñnh trñ duäng khaác thûúâng, Lï
Hoaân àûúåc cha con Àinh Böå Lônh khen ngúåi vïì nhûäng chiïën cöng
àaánh deåp caác sûá quên, giao cho tröng coi 2.000 binh sô.
Àïën nùm 971, sau khi thöëng nhêët non söng, lêåp nïn cú
nghiïåp nhaâ Àinh, Àinh Tiïn Hoaâng phong cho öng chûác vuå Thêåp
àaåo tûúáng quên, Àiïån tiïìn àö chó huy sûá - tûác chûác vuå töíng chó huy
quên àöåi caã nûúác Àaåi Cöì Viïåt, trûåc tiïëp chó huy àöåi quên cêëm vïå
cuãa triïìu àònh Hoa Lû. Luác naây öng troân 30 tuöíi.
Thaáng 10-979, cha con Àinh Tiïn Hoaâng bõ viïn quan hêìu Àöî
Thñch giïët haåi. Sau khi Àöî Thñch bõ giïët, tön Vïå vûúng Àinh Toaân
(múái 6 tuöíi) lïn ngöi vua. Lï Hoaân laâm Nhiïëp chñnh trong möåt tònh
thïë àêìy khoá khùn.
Caác àaåi thêìn Àinh Àiïìn, Nguyïîn Bùåc, Phaåm Haåp nöíi loaån
nhûng bõ Lï Hoaân deåp tan. Phoâ maä nhaâ Àinh laâ Ngö Nhêåt Khaánh
boã tröën vaâo nam, rûúác vua Chùmpa cuâng hún nghòn chiïën thuyïìn
toan cûúáp kinh àö Hoa Lû nhûng bõ baäo dòm chïët. Trïn biïn thuây
phña bùæc, lúåi duång triïìu àònh röëi ren, Töëng triïìu löå ngay yá àõnh
thön tñnh nûúác Viïåt. Thaáng 6-980, nhaâ Töëng hoåp quên böën mùåt,
theo hai àûúâng thuãy böå traân vaâo nûúác Viïåt.
Thaái hêåu Dûúng Vên Nga cuâng vùn voä baá quan àaä àöìng loâng
tön Lï Hoaân laâm vua, lêëy hiïåu laâ Lï Àaåi Haânh trûúác khi xuêët
quên àaánh giùåc.
Thaáng 7-980, vua Töëng haå chiïëu phaát quên sang xêm lûúåc
Àaåi Cöì Viïåt. Lï Àaåi Haânh vûâa triïín khai binh sô sùén saâng chiïën
àêëu, vûâa cûã sûá giaã àûa thû cêìu hoâa àïí traánh naån binh àao. Trûúác
daä têm vaâ sûác eáp cuãa giùåc, Lï Àaåi Haânh haå lïånh chiïën àêëu, quyïët
baão vïå àêët nûúác.
Muâa xuên nùm 981, öng àaä mang chiïën thùæng trúã vïì. Cuâng
vúái quên dên caã nûúác, öng àaä taái taåo möåt Baåch Àùçng, saáng taåo möåt
Chi Lùng lõch sûã, thùæng lúán trïn caã hai mùåt trêån thuãy, böå, giïët
tûúáng àêìu soã Hêìu Nhên Baão, tiïu diïåt quaá nûãa quên Töëng, bùæt tuâ
vö kïí. Vua Töëng phaãi xuöëng chiïëu lui quên.
Àaåi thùæng muâa xuên 981 laâ àaåi thùæng àêìu tiïn cuãa möåt dên
töåc phuåc hûng sau hún nghòn nùm Bùæc thuöåc vaâ múã àêìu kyã nguyïn
Àaåi Viïåt tûå chuã trûúác caác triïìu àaåi phong kiïën phûúng Bùæc.
Trong möåt phêìn tû thïë kyã àûáng àêìu Nhaâ nûúác (980-1005), Lï
Àaåi Haânh rêët chùm lo xêy dûång vaâ baão vïå àêët nûúác.
Vïì àöëi nöåi, thûåc hiïån chöëng caát cûá, àõa phûúng chuã nghôa, xêy
dûång "cú súã haå têìng" cuãa nïìn kinh tïë, chñnh trõ thöëng nhêët.
Vïì àöëi ngoaåi, theo àuöíi àûúâng löëi nhu thuêån nhûng cûúng
quyïët xûáng àaáng laâ võ vua maâ nöåi trõ, ngoaåi giao àïìu xuêët sùæc.
Tûâ luác treã cho àïën khi qua àúâi (thaáng 3 nùm ÊËt Tyå - 1005),
trong gêìn nûãa thïë kyã oanh liïåt, ngûúâi anh huâng Lï Àaåi Haânh àaä
hïët loâng vò nûúác, vò dên, trong moåi hoaân caãnh luön kiïn quyïët cuâng
toaân dên baão vïå nïìn àöåc lêåp cuãa Töí quöëc vaâ chùm lo sûå nghiïåp xêy
dûång àêët nûúác.
ÀINH TIÏN HOAÂNG
Àinh Böå Lônh (Àinh Tiïn Hoaâng: 924 - 979) quï úã àöång Hoa
Lû, chêu Àaåi Hoaâng (nay laâ huyïån Hoa Lû, tónh Ninh Bònh), tûâ
nhoã àaä thöng minh hún ngûúâi. Trûúãng thaânh vaâo thúâi loaån laåc, sûá
quên caát cûá, Àinh Böå Lônh àaä chiïu têåp nhên dên nöíi dêåy, lêìn lûúåt
deåp loaån 12 sûá quên thöëng nhêët àêët nûúác. Nùm 986, Àinh Böå Lônh
xûng Hoaâng Àïë, àùåt tïn nûúác laâ Àaåi Cöì Viïåt, àoáng àö úã Hoa Lû
tiïëp tuåc cuãng cöë sûå toaân veån quöëc gia, xêy dûång chñnh quyïìn vûäng
chùæc vaâ quên àöåi huâng maånh, laâm cú súã cho thùæng lúåi cuãa cuöåc
khaáng chiïën chöëng Töëng sau naây.
Theo truyïìn thuyïët, möåt baâ meå hoå Àaâm möåt lêìn ra àêìm laâng
tùæm, vïì nhaâ baâ thêëy trong ngûúâi khaác laå. Sau àoá, baâ sinh möåt cêåu
con trai, mùæt saáng nhû sao. Theo lúâi chiïm tinh cuãa thêìy àõa lyá,
cêåu beá naây seä trúã thaânh võ vua, vò dûúái àêìm coá huyïåt àïë vûúng.
Cêåu beá àoá laâ Àinh Böå Lônh, sinh nùm 924, nguyïn quaán àöång Hoa
Lû, chêu Àaåi Hoaâng (nay laâ huyïån Hoa Lû, tónh Ninh Bònh). Cha
laâ Àinh Cöng Trûá laâm nha tûúáng cuãa Dûúng Àònh Nghïå, giûä chûác
thûá sûã Chêu Hoan. Àinh Böå Lônh möì cöi cha tûâ beá. Thuúã thiïëu
thúâi, öng toã ra thöng minh hún ngûúâi, àûúåc baån chùn trêu suy tön
laâm thuã lônh.
Vaâo àöå tuöíi trûúãng thaânh, Àinh Böå Lônh laâ ngûúâi coá khñ
phaách phi thûúâng vaâ nung nêëu ûúác mong lêåp nïn nghiïåp lúán. Khi
öng vua cuöëi cuâng cuãa vûúng triïìu Ngö mêët (Ngö Xûúng Vùn) nùm
966, thûâa luác àêët nûúác khöng coá chuã, haâo trûúãng khùæp núi nöíi dêåy
chiïëm giûä caác quêån êëp, lêåp ra 12 sûá quên. Sûã cuä goåi laâ loaån 12 sûá
quên.
Àinh Böå Lônh vöën laâ con quan àûáng àêìu möåt chêu, coá uy thïë
laåi thu phuåc àûúåc nhên têm bùçng taâi nùng cuãa mònh vaâ laåi chiïëm
giûä àûúåc möåt vuâng khe àöång hiïím trúã nïn àaä àûáng ra àaãm traách
gaánh vaác sún haâ.
Laâ ngûúâi coá taâi thao lûúåc, Àinh Böå Lônh àaä duâng moåi kïë saách
trong nhiïìu trûúâng húåp, tuây thûåc traång möîi sûá quên maâ tòm caách
àaánh thñch húåp, hoùåc bùçng quên sûå, hoùåc bùçng liïn kïët, hay duâng
mûu duå haâng. Möåt trong söë 12 sûá quên laâ Trêìn Laäm (xûng laâ Trêìn
Minh Cöng) laâ möåt trong nhûäng sûá quên maånh vïì kinh tïë, laåi
chiïëm giûä vuâng àêët quan troång laâ Böë Haãi khêíu (cûãa biïín, nay laâ
vuâng thõ xaä Thaái Bònh). Àinh Böå Lônh àaä liïn kïët vúái öng (Àaåi Viïåt
sûã kyá toaân thû).
Àõa baân hoaåt àöång cuãa Àinh Böå Lônh àûúåc múã röång, quên söë,
binh lûúng ngaây caâng lúán maånh. Àûúåc sûå uãng höå cuãa nhên dên,
öng àaánh àêu thùæng àoá, nïn àûúåc goåi laâ vaån Thùæng vûúng. Hai sûá
quên Ngö Nhêåt Khaánh chiïëm giûä Àûúâng Lêm (nay thuöåc huyïån
Ba Vò, tónh Haâ Têy) vaâ Ngö Xûúng Xñ chiïëm Bònh Kiïìu (Triïåu Sún,
Thanh Hoáa) laâ con chaáu Ngö Vûúng. Àinh Böå Lônh àaä duâng mûu
haâng phuåc àûúåc Ngö Nhêåt Khaánh, haâng phuåc àûúåc caã Ngö Xûúng
Xñ.
Àinh Böå Lônh ài túái àêu, àïìu àûúåc nhên dên goáp sûác uãng höå
túái àoá. Vúái nhûäng sûá quên maånh nhû Àöî Caãnh Thaåc, Nguyïîn Siïu,
öng àaä duâng cung kiïëm tiïën quên kïët húåp vúái mûu lûúåc. Àöî Caãnh
Thaåc chiïëm vuâng Àöî Àöng Giang (Thanh Oai, Haâ Têy) coá cung
thaânh chùæc chùæn vaâ haâo sêu bao quanh. Theo thêìn phaã Àöåc nhô àaåi
vûúng, Àöî Caãnh Thaåc laâ ngûúâi trñ duäng mûu lûúåc, nïn phaãi baân
mûu tñnh kïë maâ àaánh. Ban àïm, Àinh Böå Lônh cho quên bao vêy
4 mùåt thaânh vaâ tiïën àaánh bêët ngúâ. Àöî Caãnh Thaåc quên tûúáng
khöng ûáng cûáu àûúåc nhau, beân boã thaânh chaåy. Hai bïn giao tranh
hún möåt nùm sau, Àöî Caãnh Thaåc bõ thua. Nguyïîn Siïu chiïëm Têy
Phuâ Liïåt (Thanh Trò, Haâ Nöåi). Àinh Böå Lônh baây binh böë trêån giao
chiïën. Nguyïîn Siïu thua, phaãi ngêìm qua söng xin cûáu viïån sûá
quên khaác. Àinh Böå Lônh biïët tin, beân sai voä sô nûãa àïm phoáng lûãa
àöët doanh traåi. Quên Nguyïîn Siïu tan. Caác sûá quên Kiïìu Cöng
Haän, Kiïìu Thuêån, Nguyïîn Thuã Tiïåp, Phaåm Baåch Höí... àaä thêët baåi
ngay tûâ trêån àaánh àêìu cuãa Àinh Böå Lônh. Àêët nûúác thöëng nhêët.
Loaån 12 sûá quên àaä deåp xong.
Nùm 968 Àinh Böå Lônh àûúåc suy tön lïn ngöi Vua, öng lêëy
hiïåu laâ Tiïn Hoaâng àïë, àùåt tïn nûúác laâ Àaåi Cöì Viïåt, lêëy Hoa Lû
laâm kinh àö. Thaáng mûúâi nùm 979, öng bõ chi hêåu nöåi nhên Àöî
Thñch giïët, thoå 56 tuöíi, taáng úã sún lùng Trûúâng Yïn.
Vò cöng lao cuãa Àinh Böå Lônh, nhaâ sûã hoåc Lï Vùn Hûu viïët
trong * Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû: "Tiïn Hoaâng nhúâ coá taâi nùng saáng
suöët hún ngûúâi, duäng caãm mûu lûúåc nhêët àúâi, àûúng luác nûúác Viïåt
ta khöng coá chuã, caác huâng trûúãng caát cûá, möåt phen cêët quên maâ
mûúâi hai sûá phuåc hïët. Vua múã nûúác dûång àö, àöíi xûng Hoaâng Àïë,
àùåt trùm quan, lêåp saáu quên, chïë àöå gêìn àêìy àuã, coá leä yá Trúâi vò
nûúác Viïåt ta maâ sinh bêåc thaánh triïët...
Àinh Böå Lônh, öng Vua xûá hoa lau, ngûúâi lúán lïn trong thúâi
bònh, lêåp nghiïåp trong deåp loaån, àaä xûáng àaáng laâ ngûúâi giûä võ trñ
truå cöåt trong viïåc cuãng cöë quöëc gia thöëng nhêët, têåp quyïìn trong thïë
kyã thûá 10.
Àinh Böå Lônh laâ ngûúâi taåo tiïìn àïì cho thùæng lúåi cuãa cuöåc
khaáng chiïën chöëng Töëng nùm 981 cuãa nhên dên ta dûúái sûå laänh
àaåo cuãa Lï Hoaân.
NGUYÏÎN PHÛÚNG CHI
HÛNG ÀAÅO VÛÚNG TRÊÌN QUÖËC TUÊËN
Trêìn Quöëc Tuêën (1228 - 1300) laâ anh huâng dên töåc, nhaâ vùn
hoáa vô àaåi trong lõch sûã Viïåt Nam. Laâm tûúáng, öng biïët deåp boã "thuâ
nhaâ" döëc loâng baáo àïìn "núå nûúác" goáp cöng lúán ba lêìn àaánh baåi quên
Nguyïn. Öng coân laâ taác giaã cuãa hai böå binh thû vaâ àùåc biïåt baâi
"Hõch tûúáng sô" nöíi tiïëng coân lûu truyïìn àïën ngaây nay.
Sau khi öng mêët, vua phong öng tûúác Hûng Àaåo àaåi vûúng,
lêåp àïìn thúâ öng úã Vaån Kiïëp, Chñ Linh (Haãi Dûúng).
Sinh nùm 1228, Trêìn Quöëc Tuêën ra àúâi khi hoå Trêìn vûâa thay
thïë nhaâ Lyá laâm vua trong möåt àêët nûúác àoái keám, loaån ly. Trêìn Thuã
Àöå, möåt tön thêët taâi gioãi àaä xïëp àùåt baây mûu giûä cho thïë nûúác
chöng chïnh thaânh bïìn vûäng. Bêëy giúâ Trêìn Caãnh coân nhoã múái 11
tuöíi, vúå laâ Lyá Chiïu Hoaâng, võ vua cuöëi cuâng cuãa doâng hoå Lyá. Vò
nhûúâng ngöi cho chöìng nïn trùm hoå vaâ tön thêët nhaâ Lyá dõ nghõ
nhaâ Trêìn cûúáp ngöi. Trêìn Thuã Àöå rêët lo lùæng. Bêëy giúâ Trêìn Liïîu,
anh ruöåt vua Trêìn Caãnh lêëy cöng chuáa Thuêån Thiïn, chõ gaái Chiïu
Hoaâng àang coá mang. Trêìn Thuã Àöå eáp Liïîu nhûúâng vúå cho Caãnh
àïí chùæc coá möåt àûáa con cho Caãnh. Liïîu nöíi loaån. Thuã Àöå deåp tan
nhûng tha chïët cho Liïîu. Song àiïìu naây khöng deåp nöíi loâng thuâ
hêån cuãa Liïîu. Vò thïë Liïîu keán thêìy gioãi daåy cho con trai mònh
thaânh bêåc vùn voä toaân taâi, kyá thaác vaâo con möëi thuâ sêu nùång.
Ngûúâi con trai êëy chñnh laâ Trêìn Quöëc Tuêën.
Thuúã nhoã, coá ngûúâi àaä phaãi khen Quöëc Tuêën laâ bêåc kyâ taâi.
Khi lúán lïn, Trêìn Quöëc Tuêën caâng toã ra thöng minh xuêët chuáng,
thöng kim baác cöí, vùn voä song toaân. Trêìn Liïîu thêëy con nhû vêåy
mûâng lùæm, nhûäng mong Quöëc Tuêën coá thïí rûãa nhuåc cho mònh.
Song, cuöåc àúâi Trêìn Quöëc Tuêën traãi qua möåt lêìn gia biïën, ba lêìn
quöëc naån vaâ öng àaä toã ra laâ möåt bêåc hiïìn taâi. Thuâ nhaâ öng khöng
àùåt lïn trïn quyïìn lúåi dên nûúác, xaä tùæc. Öng àaä biïët deåp thuâ riïng,
vun tröìng cho möëi àoaân kïët giûäa töng töåc hoå Trêìn khiïën cho noá trúã
thaânh cöåi rïî cuãa àaåi thùæng. Bêëy giúâ quên Nguyïn sang xêm chiïëm
Viïåt Nam. Trêìn Quöëc Tuêën àaä giao haão hoâa hiïëu vúái Trêìn Quang
Khaãi. Hai ngûúâi laâ hai àêìu möëi cuãa hai chi trong hoå Trêìn, àöìng
thúâi möåt ngûúâi laâcon Trêìn Liïîu, möåt ngûúâi laâ con Trêìn Caãnh, hai
anh em àöëi àêìu cuãa thïë hïå trûúác. Sûå hoâa húåp cuãa hai ngûúâi chñnh
laâ sûå thöëng nhêët yá chñ cuãa toaân böå vûúng triïìu Trêìn, àaãm baão
àaánh thùæng quên Nguyïn hung haän.
Chuyïån kïí rùçng: thúâi êëy taåi bïën Àöng, öng chuã àöång múâi
Thaái sû Trêìn Quang Khaãi sang thuyïìn mònh troâ chuyïån, chúi cúâ
vaâ sai nêëu nûúác thúm tûå mònh tùæm rûãa cho Quang Khaãi... Röìi
möåt lêìn khaác, öng àem viïåc xñch mñch trong doâng hoå doâ yá caác con,
Trêìn Quöëc Taãng coá yá khñch öng cûúáp ngöi vua cuãa chi thûá, öng nöíi
giêån àõnh ruát gûúm toan cheám chïët Quöëc Taãng. Do caác con vaâ
nhûäng ngûúâi têm phuác xuám vaâo van xin, öng búát giêån dûâng gûúm
nhûng baão rùçng: Tûâ nay cho àïën khi ta nhùæm mùæt, ta seä khöng
nhòn mùåt thùçng nghõch tûã, phaãn thêìy naây nûäa! Trong chiïën tranh,
öng luön höå giaá bïn vua, tay chó cêìm cêy gêåy bõt sùæt. Thïë maâ vêîn
coá lúâi dõ nghõ, súå öng saát vua. Öng beân boã luön phêìn gêåy bõt sùæt,
chó chöëng gêåy khöng khi gêìn cêån nhaâ vua. Vaâ sûå nghi kyå cuäng
chêëm dûát. Gioãi têm lyá, chuá yá tûâng viïåc nhoã àïí traánh hiïìm nghi,
yïn loâng quan àïí yïn loâng dên, àoaân kïët moåi ngûúâi vò nghôa lúán
dên töåc. Möåt têëm loâng trung trinh son sùæt vò vua, vò nûúác.
Vua giao quyïìn tiïët chïë cho Trêìn Quöëc Tuêën. Öng biïët duâng
ngûúâi taâi nhû caác anh huâng Trûúng Haán Siïu, Phaåm Nguä Laäo, Yïët
Kiïu, Daä Tûúång... àïìu tûâ cûãa tûúáng cuãa öng maâ ra. Öng rêët thûúng
binh lñnh, vaâ hoå cuäng rêët tin yïu öng. Àöåi quên cha con êëy trúã
thaânh àöåi quên baách thùæng.
Trêìn Quöëc Tuêën laâ möåt bêåc tûúáng cöåt àaá chöëng trúâi. Öng àaä
soaån hai böå binh thû: Binh thû yïëu lûúåc, vaâ Vaån Kiïëp töng bñ
truyïìn thû àïí daåy baão caác tûúáng caách cêìm quên àaánh giùåc. Trêìn
Khaánh Dû, möåt tûúáng gioãi cuâng thúâi àaä hïët lúâi ca ngúåi öng :... "Lêëy
nguä haânh caãm ûáng vúái nhau, cên nhùæc cûãu cung, khöng lêîn êm
dûúng...". Biïët dô àoaãn binh chïë trûúâng trêån, coá nghôa laâ lêëy ngùæn
chöëng daâi. Khi giùåc löå roä yá àõnh gêy hêën, Trêìn Quöëc Tuêën truyïìn
lïånh cho caác tûúáng, rùn daåy chó baão leä thùæng baåi tiïën lui. Baãn Hõch
tûúáng sô viïët bùçng gioång vùn thöëng thiïët huâng höìn, mang têìm tû
tûúãng cuãa möåt bêåc "àaåi buát".
Trêìn Quöëc Tuêën laâ möåt bêåc tûúáng taâi coá àuã taâi àûác. Laâ tûúáng
nhên, öng thûúng dên, thûúng quên, chó cho quên dên con àûúâng
saáng. Laâ tûúáng nghôa, öng coi viïåc phaãi hún àiïìu lúåi. Laâ tûúáng chñ,
öng biïët leä àúâi seä dêîn àïën àêu. Laâ tûúáng duäng, öng sùén saâng xöng
pha vaâo núi nguy hiïím àïí àaánh giùåc, lêåp cöng, cho nïn trêån Baåch
Àùçng oanh liïåt nghòn àúâi laâ àaåi cöng cuãa öng. Laâ tûúáng tñn, öng
baây toã trûúác cho quên lñnh biïët theo öng thò seä àûúåc gò, traái lúâi öng
thò seä bõ gò. Cho nïn caã ba lêìn àaánh giùåc Nguyïn Möng, Trêìn Quöëc
Tuêën àïìu lêåp cöng lúán.
Hai thaáng trûúác khi mêët, vua Anh Töng àïën thùm luác öng
àang öëm, coá hoãi:
- Nïëu chùèng may öng mêët ài, giùåc phûúng Bùæc laåi sang xêm
lêën thò kïë saách laâm sao?
Öng àaä trùng tröëi nhûäng lúâi cuöëi cuâng, thêåt thêëm thña vaâ sêu
sùæc cho moåi thúâi àaåi dûång nûúác vaâ giûä nûúác:
- Thúâi bònh phaãi khoan thû sûác dên àïí laâm kïë sêu göëc bïìn rïî,
àoá laâ thûúång saách giûä nûúác.
Muâa thu thaáng Taám, ngaây 20, nùm Canh Tyá, Hûng Long thûá
8 (1300) "Bònh Bùæc àaåi nguyïn soaái" Hûng Àaåo àaåi vûúng qua àúâi.
Theo lúâi dùån laåi, thi haâi öng àûúåc hoãa taáng thu vaâo bònh àöìng vaâ
chön trong vûúân An Laåc, giûäa caánh rûâng An Sinh miïìn Àöng Bùæc,
khöng xêy lùng möå, àêët san phùèng, tröìng cêy nhû cuä...
Khi öng mêët (1300), vua phong öng tûúác Hûng Àaåo àaåi
vûúng. Triïìu àònh lêåp àïìn thúâ öng taåi Vaån Kiïëp, Chñ Linh, êëp
phong cuãa öng thuúã sinh thúâi. Cöng lao sûå nghiïåp cuãa öng khoá kïí
hïët . Vua coi nhû bêåc trûúång phu, trùm hoå kñnh troång goåi öng laâ
Hûng Àaåo àaåi vûúng.
Trêìn Hûng Àaåo laâ möåt anh huâng dên töåc, möåt danh nhên
vùn hoáa Viïåt Nam.
HAÂ ÊN - TRÊÌN QUÖËC VÛÚÅNG
VUA TRÊÌN NHÊN TÖNG - ANH HUÂNG DÊN TÖÅC

KIÏM TRIÏËT GIA, THI SÔ
Trong hai cuöåc khaáng chiïën chöëng Nguyïn - Möng lêìn thûá
hai vaâ ba, vua Trêìn Nhên Töng (1258 - 1308) àaä trúã thaânh ngoån cúâ
tinh thêìn "kïët chùåt loâng dên", laänh àaåo quên dên Àaåi Viïåt àaánh
tan keã thuâ lúán maånh gêëp böåi. Trêìn Nhên Töng coân laâ möåt triïët gia
lúán cuãa Phêåt hoåc Viïåt Nam, laâ ngûúâi saáng lêåp ra phaái Thiïìn Truác
Lêm Yïn Tûã, àöìng thúâi laâ nhaâ thú vúái têm höìn thanh cao, phoáng
khoaáng.
Trêìn Nhên Töng tïn laâ Khêím, con trûúãng Thaánh Töng, sinh
nùm 1258, àuáng nùm Thaái Töng vaâ Thaánh Töng àaánh tan quên
xêm lûúåc Nguyïn - Möng lêìn thûá nhêët.
Noái àïën Trêìn Nhên Töng trûúác hïët laâ noái àïën ngûúâi anh
huâng cûáu nûúác. Öng laâm vua 14 nùm (1279 - 1293). Trong thúâi
gian êëy, àêët nûúác Àaåi Viïåt àûáng trûúác thûã thaách ghï gúám: hiïím
hoåa xêm lûúåc lêìn thûá 2 vaâ thûá 3 cuãa giùåc Nguyïn-Möng.
Trong 2 lêìn khaáng chiïën, Trêìn Nhên Töng àaä trúã thaânh ngoån
cúâ "kïët chùåt loâng dên", laänh àaåo quên dên Àaåi Viïåt vûúåt qua bao
khoá khùn, àûa cuöåc chiïën àêëu túái thùæng lúåi huy hoaâng. Qua 2 cuöåc
khaáng chiïën, Trêìn Nhên Töng àaä toã roä öng vûâa laâ nhaâ chiïën lûúåc
taâi gioãi, vûâa laâ võ tûúáng cêìm quên duäng caãm ngoaâi chiïën trûúâng.
Chñnh vaâo giai àoaån àêìu cuãa cuöåc khaáng chiïën nùm 1285, khi
quên ta àang coân úã thïë khöng cên sûác vúái àöëi phûúng, Trêìn Nhên
Töng àaä viïët lïn àuöi chiïën thuyïìn 2 cêu thú àêìy khñ phaách vaâ
niïìm tin vaâo sûác maånh tiïìm taâng cuãa quên ta:
Cöëi kï cûåu sûå quên tu kyá,
Hoan diïîn do töìn thêåp vaån binh.
(Cöëi Kï chuyïån cuä ngûúi nïn nhúá,
Hoan Diïîn àang coân chuåc vaån quên).

Hai cêu thú naây cuâng vúái hai cêu Nhên Töng viïët bïn lùng
Trêìn Thaái Töng taåi Long Hûng (Thaái Bònh) luác laâm lïî dêng tuâ
binh mûâng chiïën thùæng lêìn thûá ba:
Xaä tùæc lûúäng höìi lao thaåch maä,
Sún haâ thiïn cöí àiïån kim êu.
(Xaä tùæc hai lêìn lao ngûåa àaá,
Non söng nghòn thuúã vûäng êu vaâng).
àaä ài vaâo lõch sûã nhû möåt kyá ûác bêët diïåt vïì chiïën cöng bònh
Nguyïn nùm 1285 vaâ 1288, trong àoá Nhên Töng laâ võ chuã soaái.
Khi nhòn nhêån nguyïn nhên thùæng lúåi nhaâ Trêìn àaä giaânh
àûúåc trong sûå nghiïåp cûáu nûúác. Trêìn Nhên Töng àaä àaánh giaá cao
vai troâ cuãa nhên dên lao àöång (thúâi àoá sûã cuä cheáp laâ gia nö, gia
àöìng). Öng cho rùçng chñnh hoå múái laâ nhûäng ngûúâi trung thaânh vúái
àêët nûúác khi coá giùåc ngoaåi xêm. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû cheáp: "Vua
(Nhên Töng) ngûå chúi bïn ngoaâi, giûäa àûúâng gùåp gia àöìng cuãa caác
vûúng hêìu têët goåi roä tïn maâ hoãi: "Chuã maây àêu?" vaâ dùån doâ caác vïå
sô khöng àûúåc theát àuöíi. Khi vïì cung, vua baão caác quan hêìu cêån
rùçng: "Ngaây thûúâng coá keã hêìu cêån hai bïn, luác Nhaâ nûúác hoaån naån
thò chó coá boån êëy ài theo thöi".
Sau 14 nùm laâm vua, theo truyïìn thöëng cuãa nhaâ Trêìn, Nhên
Töng nhûúâng ngöi cho con laâ Anh Töng, röìi laâm Thaái thûúång
hoaâng vaâ ài tu, trúã thaânh Töí thûá nhêët phaái Thiïìn Truác Lêm Yïn
Tûã, möåt phaái Thiïìn àïí laåi dêëu êën àùåc sùæc trong lõch sûã tû tûúãng
Viïåt Nam.
Xeát trïn bònh diïån triïët hoåc, Trêìn Nhên Töng coá möåt võ trñ
quan troång. Öng laâ möåt triïët gia lúán cuãa Phêåt hoåc Viïåt Nam. Vúái
phaái Thiïìn Truác Lêm maâ Trêìn Nhên Töng laâ ngûúâi àûáng àêìu, triïët
hoåc Phêåt giaáo Viïåt Nam thúâi Trêìn àaä phaát triïín rûåc rúä vaâ thïí hiïån
àûúåc àêìy àuã trñ tuïå Viïåt Nam, baãn lônh Viïåt Nam. Neát àùåc trûng
nöíi bêåt cuãa tû tûúãng triïët hoåc Trêìn Nhên Töng laâ tinh thêìn thûåc
tiïîn, chiïën àêëu, taáo baåo. Saách Tam Töí thûåc luåc viïët: "Möåt hoåc troâ
hoãi Àiïìu ngûå Nhên Töng: "Nhû thïë naâo laâ Phêåt?" Nhên Töng àaáp:
"Nhû caám úã dûúái cöëi". Hoùåc, möåt lêìn hoåc troâ hoãi Nhên Töng: "Luác
giïët ngûúâi khöng àïí mùæt thò nhû thïë naâo?" Àaáp: "Khùæp toaân thên
laâ can àaãm"...
Anh huâng cûáu nûúác, triïët nhên vaâ thi sô, ba phêím chêët êëy kïët
húåp haâi hoâa vúái nhau trong con ngûúâi Trêìn Nhên Töng. Vïì phûúng
diïån thi sô, öng laâ ngûúâi coá möåt têm höìn thanh cao, phoáng khoaáng,
möåt caái nhòn tinh tïë, tao nhaä, nhêët laâ àöëi vúái caãnh vêåt thiïn nhiïn:
Thön hêåu thön tiïìn àaåm tûå yïn,
Baán vö baán hûäu tõch àûúng biïn,
Muåc àöìng àõch lyá ngûu quy têån
Baåch löå song song phi haå àiïìn.
(Trûúác xoám sau thön tûåa khoái löìng,
Boáng chiïìu man maác coá dûúâng khöng,
Theo lúâi keân muåc trêu vïì hïët,
Coâ trùæng tûâng àöi liïång xuöëng àöìng).
(Thiïn trûúâng vaän voång - Baãn dõch cuãa Ngö Têët Töë)
Thú Trêìn Nhên Töng, ngoaâi veã àeåp cuãa möåt êm àiïåu höìn
hêåu, coân bao haâm möåt yá võ Thiïìn, gúåi múã möåt thïë giúái tinh thêìn
thanh khiïët. Trong lõch sûã thi ca Viïåt Nam, cêy saáo thú Trêìn Nhên
Töng àïí laåi möåt tiïëng ngên trong àïën thùèm sêu.
Trêìn Nhên Töng qua àúâi nùm 1308 taåi am Ngoåa Vên, nuái
Yïn Tûã, Àöng Triïìu, Quaãng Ninh.
LÏ VÙN HÛU - NHAÂ SÛÃ HOÅC LÖÎI LAÅC
Ngaây nay, tuy cuöën Àaåi Viïåt sûã kyá khöng coân, song nhûäng
àoaån lúâi bònh coân laåi cuãa Lï Vùn Hûu (1230-1322) trong böå Àaåi
Viïåt sûã kyá toaân thû cho thêëy öng laâ möåt sûã gia coá tinh thêìn tûå haâo
dên töåc, quan têm sêu sùæc àïën cuöåc söëng nhên dên.
Lï Vùn Hûu ngûúâi laâng Phuã Lyá, huyïån Àöng Sún, tónh
Thanh Hoáa (nay thuöåc xaä Triïåu Trung, huyïån Thiïåu Hoáa, tónh
Thanh Hoáa).
Theo lúâi caác cöë laäo àõa phûúng thò àêët Triïåu Trung vöën laâ
trang traåi cuãa võ töí khai saáng doâng hoå Lï - quan Trêën quöëc böåc xaå
Lï Lûúng thúâi Àinh Tiïn Hoaâng, àïën nay àaä àûúåc hún hai mûúi
àúâi. Lï Vùn Hûu laâ öng töí thûá baãy cuãa doâng hoå naây. Cuöën Lï thõ
gia phaã hiïån coân àûúåc baão töìn, ghi öng sinh nùm Canh Dêìn (1230)
laâ ngûúâi khöi ngö tuêën tuá, tû chêët thöng minh.
Möåt höm ài ngang qua loâ reân, thêëy ngûúâi ta àang laâm nhûäng
caái duâi sùæt, Lï Vùn Hûu muöën xin möåt caái àïí laâm duâi àoáng saách.
Baác thúå reân thêëy chuá beá múái tñ tuöíi àêìu àaä chùm lo viïåc hoåc haânh,
beân ra möåt vïë àöëi àïí thûã taâi:
Than trong loâ, sùæt trong loâ, lûãa trong loâ, thöíi phò phoâ àuác nïn
duâi vúã.
Lï Vùn Hûu liïìn àöëi:
Nghiïn úã tuái, buát úã tuái, giêëy úã tuái, viïët luái huái maâ àêåu khöi
nguyïn.
Baác thúå reân ngaåc nhiïn khen ngúåi maäi röìi tùång luön möåt caái
duâi thêåt xinh, laåi keâm theo ñt tiïìn àïí mua giêëy buát.
Nùm Àinh Muâi, Lï Vùn Hûu ài thi, àöî Baãng Nhaän. Àêy laâ
khoa thi àêìu tiïn úã Viïåt Nam coá àùåt danh hiïåu tam khöi (ba ngûúâi
àöî àêìu: Traång Nguyïn, Baãng Nhaän, Thaám Hoa). Nùm êëy, öng vûâa
troân 18 tuöíi.
Sau khi thi àöî, öng àûúåc giûä chûác Kiïím phaáp quan (chûác
quan tröng coi viïåc hònh luêåt), röìi Binh böå Thûúång thû, röìi Haân
lêm viïån hoåc sô kiïm Quöëc sûã Viïån giaám tu. Öng cuäng laâ thêìy hoåc
cuãa thûúång tûúáng Trêìn Quang Khaãi, möåt trong nhûäng danh tûúáng
cuãa cuöåc khaáng chiïën chöëng Nguyïn - Möng.
Trong thúâi gian laâm viïåc úã Quöëc sûã Viïån, vaâo nùm 1272, öng
àaä hoaân thaânh viïåc biïn soaån Àaåi Viïåt sûã kyá - böå quöëc sûã àêìu tiïn
cuãa Viïåt Nam, ghi laåi nhûäng sûå viïåc quan troång chuã yïëu trong möåt
thúâi gian lõch sûã daâi gêìn 15 thïë kyã, tûâ Triïåu Vuä àïë (tûác Triïåu Àaâ
207 - 136 trûúác Cöng nguyïn)1 cho túái Lyá Chiïu Hoaâng (1224 -
1225), têët caã göìm 30 quyïín, àûúåc Trêìn Thaánh Töng xuöëng chiïëu
ban khen.
Àaåi Viïåt sûã kyá nay khöng coân, nhûng vêîn coá thïí thêëy àûúåc
thêëp thoaáng boáng daáng böå quöëc sûã àêìu tiïn naây trong Àaåi Viïåt sûã
kyá toaân thû. Ngö Sô Liïn, sûã thêìn àúâi Lï, ngûúâi khúãi àêìu viïåc biïn
soaån Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, àaä cùn cûá vaâo Àaåi Viïåt sûã kyá cuãa Lï
Vùn Hûu, tiïëp àoá laâ Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn cuãa Phan Phu Tiïn àïí
biïn soaån nhûäng phêìn liïn quan. Trong baâi tûåa Àaåi Viïåt sûã kyá
ngoaåi kyã toaân thû, Ngö Sô Liïn viïët: "Vùn Hûu laâ ngûúâi cheáp sûã
gioãi àúâi Trêìn, Phu Tiïn laâ bêåc cöí laäo cuãa thaánh triïìu ta, àïìu vêng
chiïëu biïn soaån lõch sûã nûúác nhaâ, tòm khùæp caác taâi liïåu coân soát laåi,
têåp húåp thaânh saách àïí cho ngûúâi xem àúâi sau khöng coá gò phaãi tiïëc
nûäa, thïë laâ àûúåc röìi". Tiïëp àoá, Ngö Sô Liïn noái roä, öng àaä àem "hai
böå saách cuãa tiïn hiïìn" (tûác laâ Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn cuãa Phan
1
Khoaãng trûúác nùm 179 trûúác Cöng Nguyïn, Triïåu Àaâ xêm lûúåc nûúác Êu Laåc cuãa dên
töåc Viïåt röìi saáp nhêåp vaâo nûúác Nam Viïåt. Lï Vùn Hûu, sau àoá laâ caác nhaâ sûã hoåc Phan
Phu Tiïn, Ngö Sô Liïn àïìu cho rùçng Triïåu Àaâ laâ vua nûúác Viïåt, xïëp "kyã nhaâ Triïåu"
nhû möåt triïìu àaåi chñnh thöëng trong lõch sûã Àaåi Viïåt. Àêy laâ möåt sûå nhêìm lêîn. Àïën
thïë kyã 18, Ngö Thò Syä (1726-1780) trong cuöën "Viïåt sûã tiïu aán" múái baác boã sai lêìm
naây, khùèng àõnh Triïåu Àaâ "thûåc chûa tûâng laâm vua nûúác ta" vò "nûúác Viïåt úã miïìn
Nam Haãi, Quïë Lêm" khöng úã võ trñ nûúác Viïåt Nam ngaây nay.
Phu Tiïn) ra "hiïåu chónh, biïn soaån laåi, thïm vaâo möåt quyïín Ngoaåi
kyã, thaânh möåt söë quyïín, goåi laâ Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû". Nhû vêåy,
khoá coá thïí phên àõnh àûúåc àñch xaác àêu laâ nguyïn vùn Àaåi Viïåt sûã
kyá trong böå quöëc sûã lúán àúâi Lï naây. Tuy vêåy, rêët may laâ trong Àaåi
Viïåt sûã kyá toaân thû hiïån àang lûu haânh vêîn coân coá 29 àoaån ghi roä
laâ lúâi vùn cuãa Lï Vùn Hûu vúái mêëy chûä "Lï Vùn Hûu viïët". Qua
nhûng trñch àoaån àoá, coá thïí thêëy àûúåc phêìn naâo khuynh hûúáng
cuäng nhû sùæc thaái ngoån buát cheáp sûã cuãa öng. Trên troång cöng lao
àaánh giùåc giûä nûúác cuãa Töí tiïn, öng àaä nhêån àõnh vïì cuöåc khúãi
nghôa cuãa Hai Baâ Trûng vúái nhûäng lúâi leä rêët mûåc haâo huâng:
"Trûng Trùæc Trûng Nhõ... hö möåt tiïëng maâ caác quêån Cûãu Chêu,
Nhêåt Nam, Húåp Phöë cuâng saáu mûúi nhùm thaânh úã Lônh Ngoaåi àïìu
hûúãng ûáng, viïåc dûång nûúác xûng vûúng dïî nhû trúã baân tay...".
Àoaån öng ca tuång Ngö Quyïìn cuäng thêëm àûúåm loâng tûå haâo sêu sùæc
trûúác thùæng lúåi huy hoaâng cuãa dên töåc: "Tiïìn Ngö Vûúng coá thïí lêëy
quên múái hoåp cuãa nûúác Viïåt ta maâ àaánh tan àûúåc trùm vaån quên
cuãa Lûu Hoùçng Thaáo, múã nûúác xûng vûúng, laâm cho ngûúâi phûúng
Bùæc khöng daám sang nûäa. Coá thïí noái laâ möåt lêìn nöíi giêån maâ yïn
àûúåc dên, mûu gioãi maâ àaánh cuäng gioãi vêåy...". Quan têm sêu sùæc
àïën cuöåc söëng cuãa nhên dên, öng cuäng àaä nghiïm khùæc phï phaán
nhûäng haânh vi baåo ngûúåc, traái àaåo lyá cuãa vua chuáa, nhû àoaån
nhêån xeát vïì cêëm lïånh "khöng cho con gaái nhaâ quan lêëy chöìng trûúác
khi dûå tuyïín vaâo hêåu cung" cuãa Lyá Thêìn Töng (1128 - 1137),
chùèng haån: "Trúâi sinh ra dên maâ àùåt vua àïí chùn dùæt, khöng phaãi
àïí cung phuång riïng cho vua. Loâng cha meå ai chùèng muöën con caái
coá gia thêët; thaánh nhên thïí loâng êëy coân súå keã saát phu saát phuå
khöng àûúåc coá núi coá chöën... Thêìn Töng xuöëng chiïëu cho con gaái
caác quan phaãi àúåi xong viïåc tuyïín ngûúâi vaâo cung röìi múái àûúåc lêëy
chöìng, thïë laâ àïí cung phuång riïng cho mònh, àêu phaãi laâ têëm loâng
cuãa ngûúâi laâm cha meå dên!".
Lï Vùn Hûu mêët ngaây 23 thaáng Ba nùm Nhêm Tuêët (1322),
taáng úã caánh àöìng xûá Maã Gioâm (thuöåc àõa phêån xaä Thiïåu Trung,
huyïån Thiïåu Hoáa, tónh Thanh Hoáa). Hiïån nay úã àoá vêîn coân phêìn
möå vúái têëm bia dûång nùm Tûå Àûác thûá 20 (1867), khùæc ghi tiïíu sûã
vaâ möåt baâi minh ca tuång taâi àûác, sûå nghiïåp cuãa öng.

Danh Nhan Dat Viet

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Danh Nhan Dat Viet

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 1

HOAÂNG DIÏÅU - CUÖÅC ÀÚÂI VAÂ SÛÅ NGHIÏÅP ............................................................................. 3

THAÁI SÛ TRÊÌN QUANG KHAÃI ................................................................................................. 10

NHAÂ SÛÃ HOÅC PHAN PHU TIÏN............................................................................................... 14

NGUYÏÎN BÓNH KHIÏM............................................................................................................. 17

HOAÂNG THAÁI HÊÅU YÃ LAN ........................................................................................................ 30

HAÃI THÛÚÅNG LAÄN ÖNG LÏ HÛÄU TRAÁC ................................................................................ 35

VIÏÅT VÛÚNG TRIÏÅU QUANG PHUÅC ...................................................................................... 45

NHAÂ THÚ LYÁ TÛÃ TÊËN ................................................................................................................ 48

MAI HÙÆC ÀÏË ................................................................................................................................ 51

BÖË CAÁI ÀAÅI VÛÚNG PHUÂNG HÛNG....................................................................................... 82

HAI BAÂ TRÛNG........................................................................................................................... 85

LYÁ CÖNG UÊÍN ............................................................................................................................ 87

NHAÂ BAÁC HOÅC LÏ QUYÁ ÀÖN ................................................................................................... 90

LYÁ BÑ VAÂ NHAÂ NÛÚÁC VAÅN XUÊN ........................................................................................... 99

LYÁ THÛÚÂNG KIÏÅT.................................................................................................................... 104

LÏ ÀAÅI HAÂNH ........................................................................................................................... 108

ÀINH TIÏN HOAÂNG ................................................................................................................. 111

HÛNG ÀAÅO VÛÚNG TRÊÌN QUÖËC TUÊËN ............................................................................. 114

LÏ VÙN HÛU - NHAÂ SÛÃ HOÅC LÖÎI LAÅC ................................................................................. 120

HOAÂNG DIÏÅU - CUÖÅC ÀÚÂI VAÂ SÛÅ NGHIÏÅP

Gia thïë - Gia phong

Möåt nhên caách cao àeåp

Sûå nghiïåp trïn àêët bùæc

THAÁI SÛ TRÊÌN QUANG KHAÃI

Nhêët thanh ngûu àõch thanh lêu nguyïåt,

NHAÂ SÛÃ HOÅC PHAN PHU TIÏN

NGUYÏÎN BÓNH KHIÏM

Giai thoaåi vïì Traång Trònh Nguyïîn Bónh Khiïm

LYÁ NHÊN TÖNG

HOAÂNG THAÁI HÊÅU YÃ LAN

HAÃI THÛÚÅNG LAÄN ÖNG LÏ HÛÄU TRAÁC

HAÂ TÖNG MUÅC,

VIÏÅT VÛÚNG TRIÏÅU QUANG PHUÅC

NHAÂ THÚ LYÁ TÛÃ TÊËN

MAI HÙÆC ÀÏË

Huâng cûá chêu Hoan àêët möåt vuâng,

Dûång cúâ múã nûúác.

TUÏÅ TÔNH - NGÛÚÂI MÚÃ ÀÊÌU NÏÌN Y DÛÚÅC

QUANG TRUNG NGUYÏÎN HUÏÅ,

BÖË CAÁI ÀAÅI VÛÚNG PHUÂNG HÛNG

HAI BAÂ TRÛNG

LYÁ CÖNG UÊÍN

NHAÂ BAÁC HOÅC LÏ QUYÁ ÀÖN

Sau trêån mûa boâ vaâng cêìy bêåt gûúm cuä,

HOÅ KHUÁC VÚÁI CÖNG CUÖÅC KHÖI PHUÅC

Khuác Thûâa Duå (? - 907) dûång nïìn àöåc lêåp

Khuác Haåo (? - 917) - Nhaâ caãi caách lúán

LYÁ BÑ VAÂ NHAÂ NÛÚÁC VAÅN XUÊN

LYÁ THÛÚÂNG KIÏÅT

Lï Hoaân (941-1005) quï úã thön Trung Lêåp, Thoå Xuên, Thanh

ÀINH TIÏN HOAÂNG

HÛNG ÀAÅO VÛÚNG TRÊÌN QUÖËC TUÊËN

VUA TRÊÌN NHÊN TÖNG - ANH HUÂNG DÊN TÖÅC

Hoan Diïîn àang coân chuåc vaån quên).

LÏ VÙN HÛU - NHAÂ SÛÃ HOÅC LÖÎI LAÅC

Giaáo sû ÀÙÅNG ÀÛÁC SIÏU

You might also like