Sos309u PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2345

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1342
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER
Yazarlar
Yrd.Do.Dr. Aylin AKPINAR (nite 1)
Ar.Gr. Filiz GKTUNA YAYLACI (nite 2, 3, 4)
Prof.Dr. Hande BRKALAN GEDK (nite 5)
r.Gr.Dr. Suna Glfer IHLAMUR (nite 6)
r.Gr.Dr. Baran Alp UNCU (nite 7)
Do.Dr. Semra CERT MAZLUM (nite 8)
Do.Dr. Blent AMA (nite 9)
Dr. Ali Faruk YAYLACI (nite 10)
Editrler
Prof.Dr. Bilhan KARTAL
Prof.Dr. Belks KMBETOLU
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Prof.Dr. Nezih Orhon
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr.Gnnur Tuba Trksava
Dil Yazm Danman
Okt. Gnl Yksel
Grafiker
Nihal Src
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Yeni Toplumsal Hareketler
ISBN
978-975-06-1018-9
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 27.300 adet baslmtr.
ESKEHR, Mays 2012
indekiler
nsz............................................................................................................ viii
Toplumsal Deime ve Kreselleme ................................... 2
GR .............................................................................................................. 3
TOPLUMSAL DEME SRECNN ZELLKLER..................................... 3
TOPLUMSAL DEME FKRNN TARHSEL ARKA PLANI....................... 6
TOPLUMSAL DEMEY ETKLEYEN ETMENLER .................................... 8
Kltr ve Toplumsal Deime...................................................................... 8
Snf atmas ve Toplumsal Deime........................................................ 9
Fiziksel evre, Demografi ve Toplumsal Deime..................................... 9
TOPLUMSAL DEME KURAMLARI........................................................... 11
Evrimci Yaklamlar....................................................................................... 11
Auguste Comte (1798-1857) ................................................................... 11
Herbert Spencer (1820-1903).................................................................. 11
Emile Durkheim (1858-1917) ................................................................. 12
Sosyal Eylemlilik Yaklam .......................................................................... 12
Max Weber (1864-1920) ......................................................................... 12
Yapsal-Fonksiyonalist Yaklamlar ............................................................. 13
Talcott Parsons (1902 - 1979)................................................................. 13
Diyalektik Yaklamlar .................................................................................. 14
Karl Marx (1818-1883) ............................................................................ 14
Aksiyonalist Yaklamlar ............................................................................... 14
MODERNTE VE MODERNLEME ............................................................... 15
KRESELLEME............................................................................................. 17
KRESELLEME OLGUSUNUN ZELLKLER ........................................... 17
Kresel Karsnda Yerel............................................................................... 19
KRESELLEME KURAMLARI....................................................................... 20
Kapitalist Dnya Sistemi ve Bamllk Kuramlar....................................... 20
Dnya Kltr Kuram ................................................................................. 21
EKONOMK KRESELLEME ....................................................................... 22
zet ............................................................................................................... 24
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 26
Yaamn inden ........................................................................................... 27
Okuma Paras ........................................................................................... .. 28
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 29
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 29
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 30
Toplumsal Hareketler ve Kuramsal Yaklamlar.................. 32
GR .............................................................................................................. 33
TOPLUMSAL HAREKET VE KOLEKTF DAVRANI.................................... 34
TOPLUMSAL HAREKETN KAVRAMSALLATIRILMASI .............................. 35
TOPLUMSAL HAREKETLERN TARHSEL GELM ................................... 38
TOPLUMSAL HAREKET BMLER ............................................................. 40
TOPLUMSAL HAREKETN NTELKLER VE AAMALARI .......................... 43
TOPLUMSAL HAREKET KURAMLARI .......................................................... 47
Kolektif Davran Yaklam ......................................................................... 48
Sembolik Etkileimci Yaklam..................................................................... 49
Katma Deer Kuram .................................................................................... 49
Greli Yoksunluk Kuram............................................................................. 50
Rasyonel Tercih Kuram................................................................................ 50
i ndeki l er
iii
1. N TE
2. N TE
Kaynak Hareketlilii Kuram ........................................................................ 51
Yeni Toplumsal Hareketler Yaklam ........................................................ 52
Politik Sreler Kuram ................................................................................. 52
zet ............................................................................................................... 54
Yaamn inden ........................................................................................... 56
Okuma Paras ........................................................................................... .. 57
Yeni Toplumsal Hareketler.................................................... 60
GR .............................................................................................................. 61
TOPLUMSAL HAREKETLERDE YAANAN DNM .............................. 62
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER ANLAYIININ GELM ....................... 64
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER YAKLAIMINA YNELK
ELETRLER .................................................................................................. 67
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERN NTELKLER ..................................... 67
Aktrler Asndan......................................................................................... 69
Temalar Asndan......................................................................................... 69
Deerler Asndan........................................................................................ 70
Hareket Biimleri Asndan......................................................................... 70
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERE LKN KURAMSAL YAKLAIMLAR.. 70
KRESEL TOPLUMSAL HAREKETLER ......................................................... 73
zet ............................................................................................................... 76
Yaamn inden ........................................................................................... 78
Okuma Paras ........................................................................................... .. 78
Yeni Toplumsal Hareketler ve Kimlik................................... 84
GR .............................................................................................................. 85
KMLK KAVRAMI ......................................................................................... 86
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER VE KMLK ............................................ 89
KMLE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLER........................................... 90
TOPLUMSAL HAREKET BALAMINDA KMLK......................................... 92
KMLK LE TOPLUMSAL HAREKETLERN ETKLEM............................. 95
zet................................................................................................................ 97
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 98
Okuma Paras .............................................................................................. 99
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar .............................................. 101
Feminist Hareketler ................................................................ 104
GR .............................................................................................................. 105
FEMNZMN BATIDAK TARHES .......................................................... 106
Anglo-Amerikan Feminizmi .......................................................................... 106
Fransz Feminizmi ......................................................................................... 107
BAZI NEML KAVRAMLAR......................................................................... 107
Toplumsal Cinsiyet ...................................................................................... 107
Toplumsal Cinsiyet Rolleri ............................................................................ 108
i ndeki l er
iv
3. N TE
4. N TE
5. N TE
retim ile lgili Roller ............................................................................ 108
Yeniden retimle ilgili Roller ............................................................... 108
Topluluk Dzeyinde, Hayatn damesine likin Roller ...................... 108
Topluluk Dzeyinde Politik Roller ....................................................... 108
zclk ve Toplumsal naaclk .......................................................... 108
FEMNZM NDE FEMNZMLER .............................................................. 109
Radikal Feminizm.......................................................................................... 109
Radikal-Liberal Feministler ..................................................................... 109
Radikal-Kltrel Feministler .................................................................. 109
Liberal (Burjuva) Feminizm.......................................................................... 110
Marksist (Sosyalist) Feminizm ...................................................................... 110
BATILI OLMAYAN FEMNZMLER ............................................................... 111
nc Dnya Feminizmi ............................................................................ 111
Farkl rnekler: Ortadou, Kuzey Afrika, Kafkaslar ve Orta
Asyada Feminizm................................................................................... 111
TRKYEDE KADIN HAREKET ................................................................ 112
Osmanl Kadn Hareketi ............................................................................... 112
Cumhuriyet Dnemi Kadn Hareketi .......................................................... 113
1980 Sonras (II. Dalga) Kadn Hareketi...................................................... 113
1990 Sonras (III. Dalga) Kadn Hareketi .................................................... 115
KADIN HAREKETLERNN KARILATIRMALI DEERLENDRLMES ..... 116
I. ve II. Dalga Kadn Hareketleri.................................................................. 116
II. ve III. Dalga Kadn Hareketleri .............................................................. 116
AKADEMDE FEMNZM............................................................................... 116
Kadn ve Toplumsal Cinsiyet almalar .................................................... 117
Erkeklik almalar ..................................................................................... 117
Queer ve Queer Teori ................................................................................. 118
LGBTT Hareket ............................................................................................ 119
TRKYEDE FEMNST HAREKETN ALIMA KONULARI...................... 119
iddet ............................................................................................................. 120
stihdam ve Kadn Emei ............................................................................ 120
Yoksulluk....................................................................................................... 121
SONU........................................................................................................... 121
zet ............................................................................................................... 122
Yaamn inden ........................................................................................... 125
Okuma Paras ........................................................................................... .. 126
Uluslararas Gle Balantl Toplumsal Hareketler........... 134
ULUSLARARASI G.................................................................................... 135
KRESELLEEN EMEK, ENFORMALLEME VE DZENSZ G.............. 136
GMEN HAKLARI MCADELES: SORUNLAR VE YEN
YNELMLER................................................................................................. 138
SYAS KATILIM, SEFERBERLK, TEMSL VE TOPLUMSAL
HAREKETLER................................................................................................. 140
GMEN AKTVZM VE SYASAL KATILIMI ............................................ 141
GMEN AKTVZMNN KOULLARI........................................................ 142
ULUS-TES TOPLUMSAL HAREKETLER.................................................... 149
ULUS-TES G VE GMENLERN ULUS-TES AKTVZM ............. 151
ULUSLARARASI GE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERDEN
RNEKLER..................................................................................................... 152
i ndeki l er
v
6. N TE
GE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERLE LGL
ARATIRMALARDA YEN YNELMLER ..................................................... 157
zet ............................................................................................................... 159
Okuma Paras ........................................................................................... .. 162
Bar Hareketleri ..................................................................... 168
GR .............................................................................................................. 169
BATIDAK BARI HAREKETNN TARHES............................................ 169
Ulus Devletlerin Ortaya k ...................................................................... 169
Modern Toplumsal Hareketlerin Ortaya k............................................ 170
Modern Bar Giriimlerinin Balangc ....................................................... 171
ABDDE VE AVRUPADA BARI HAREKET ............................................... 172
kinci Dnya Sava Srasnda Nkleer Silahlanma Kart Giriimler........ 173
Souk Sava Dnemi .................................................................................... 174
Nkleer Silahlarn Denenmesine Kar Kampanyalar ........................... 174
Vietnam Sava Kart Hareket .............................................................. 175
1970lerde Sava Kart Kampanyalar ................................................... 176
1980li Yllarda Nkleer Silahszlanma Hareketleri ............................... 176
Souk Sava Sonras Dnem........................................................................ 179
Birinci Krfez Sava Kart Eylemler.................................................... 180
Irak Sava Kart Kampanya................................................................. 181
Uluslararas Anti-Personel Maynlarn Yasaklanmas Kampanyas ....... 184
BALKANLARDA BARI HAREKETLERNE RNEK .................................... 185
Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinde Sava Kart Hareketler rnei ...... 185
TRKYEDE BARI HAREKET ................................................................... 187
1980 ncesi Bar Hareketinin Durumu...................................................... 187
2000li Yllarda Ykselen Bar Hareketi ..................................................... 188
BARI HAREKETNN GENEL DEERLENDRMES ................................... 190
zet ............................................................................................................... 196
evrecilik ve evre Hareketleri ............................................ 206
GR .............................................................................................................. 207
YAAM BM, SOSYAL HAREKET VE DEOLOJ OLARAK
EVRECLK................................................................................................... 208
EVRE SOSYAL HAREKETLER.................................................................... 210
EVRE HAREKETLERNN TARH .............................................................. 212
Birinci Dalga: Doa Korumaclk ................................................................. 212
kinci Dalga: Ekoloji Hareketi ...................................................................... 213
evresel Adalet Hareketi .............................................................................. 217
Bin Yl Dnemecinde evresel Aktivizmin Yer(kres)ellemesi ............... 218
EVRE HAREKET: DEERLER VE EYLEM BMLER.............................. 219
Deerler ......................................................................................................... 219
Eylem Biimleri ............................................................................................. 221
EVRE HAREKETNN BLEENLER ........................................................... 223
Kitlesel evre rgtleri................................................................................. 224
Dorudan Eylem Gruplar ............................................................................ 225
i ndeki l er
vi
7. N TE
8. N TE
Yerel evre Hareketleri ................................................................................ 225
Yeil Partiler................................................................................................... 226
BATI DII DNYADA EVRECLK............................................................. 226
Avrupann Gneyinde ve Dousunda evrecilik....................................... 226
Kresel Gneyde evre Hareketleri: Yoksullarn evrecilii..................... 227
EVRE HAREKETNDE KURUMSALLAMA................................................. 229
EVRE HAREKETNN ETKS: EKOLOJK TOPLUMA DORU................ 230
TRKYEDE EVRECLK VE EVRE HAREKETLER................................ 231
evreci Uyan Dnemi ................................................................................ 233
Ekolojik Hareketler Dnemi ......................................................................... 233
evreciliin Kurumsallamas ....................................................................... 234
Yer(kres)elleme ......................................................................................... 236
SONU: KRESEL EVRE HAREKETNE DORU..................................... 237
zet ............................................................................................................... 239
Okuma Paras .............................................................................................. 241
Internet Kaynaklar........................................................................................ 245
Sivil Toplum rgtleri ............................................................ 246
GR .............................................................................................................. 247
SVL TOPLUM RGTLER......................................................................... 248
Sivil Toplum Kavramnn Tanm ................................................................. 248
Sivil Toplum rgtlerinin Temel zellikleri ............................................... 248
Sivil Toplum rgtlerinin Amalar ve levleri .......................................... 250
Sivil Toplum Konusunda Tartmalar ......................................................... 252
SVL TOPLUM RGTLERNN GELM SREC..................................... 254
TRKYEDE SVL TOPLUM RGTLER.................................................. 255
Trkiyedeki Sivil Toplum rgtlerinin Sorunlar ...................................... 257
zet ............................................................................................................... 259
Okuma Paras ........................................................................................... .. 261
Toplumsal Hareketler ve Eitim...................................... ..... 266
GR .............................................................................................................. 267
TOPLUMSAL DEME, TOPLUMSAL HAREKETLER VE ETM............. 268
TOPLUMSAL HAREKET VE ETM ETKLEM ....................................... 271
TOPLUMSAL HAREKETLERDE ETM VE RENME ............................. 273
TOPLUMSAL HAREKET OLARAK ETM HAREKETLER......................... 276
zet................................................................................................................ 279
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 280
Okuma Paras .............................................................................................. 281
i ndeki l er
vii
9. N TE
10. N TE
nsz
Akretim Fakltesi sosyoloji program kapsamnda yer alan Yeni Toplumsal
Hareketler kitabnda, evrensel ve yerel sivil toplum eksenine dayanan toplumsal
hareketler ele alnmaktadr. Gnmzde toplumsal hareketler kreselleme sre-
cinin etkisiyle disiplinler aras dzlemde tartlmaktadr. ngrlemez bir ivme
kazanan ve giderek eitlenen, yaygnlaan toplumsal hareketler, sosyoloji alan-
nn son dnemde irdeledii baat konular arasnda yerini almtr. Kitabn amac,
programa katlanlara konuya ilikin kavramlar, kuramlar ve sivil toplum etkinlik-
lerine ilikin temel bilgileri aktarmak, renenlerin yeni toplumsal hareketleri de-
erlendirmelerini ve irdeleyebilmelerini salamaktr.
Kitabn ilk nitesi olan Toplumsal Deime ve Kresellemede, znde bir top-
lumsal deime olgusu olan ve amza damgasn vuran kreselleme olgusuna
ilikin kavram ve kuramlar hakknda bilgi edineceksiniz. Bu balamda yeni top-
lumsal hareketlerin kayna olan toplumsal deime ile kresellemenin sosyal,
kltrel, siyasal ve ekonomik sonularn tartabileceksiniz. Toplumsal Hareketler
ve Kuramsal Yaklamlar balkl ikinci nitede ise, toplumsal hareketlerin ortaya
k ve geliimine yn veren dinamikler ile bu hareketleri aklamaya ynelik
kuramsal yaklamlar deerlendirebileceksiniz. Bu erevede, toplumsal hareket-
lerin kayna olan kolektif davran kavrayacak; konuyla ilgili tanmlar, hareket
biimleri ve genel zellikleri ile mevcut grler hakknda bilgi sahibi olacaksnz.
nc nite olan Yeni Toplumsal Hareketlerde, yeni toplumsal hareketlerin an-
lalabilmesi asndan nem tayan ve hareketlere yn veren kkl dnmle-
rin etkilerini kavrayacak; sz konusu dnmlerin gemiten ok farkl paradig-
malara dayanan, farkl yaplara, amalara, yntemlere ve katlmclara sahip olan
yeni toplumsal hareketlere nasl yol atn irdeleyecek ve yeni hareketlerin te-
mel niteliklerini reneceksiniz.
Endstri sonras toplumsal yapda kresellemenin etkisiyle dnme ura-
m, yeni ve farkl ynleri ne kmaya balam olan ve dinamik bir yap gste-
ren kimlik olgusu, yeni toplumsal hareketlerin en belirgin zelliklerinden biridir.
Yeni hareketler balamnda nemli rol oynayan kimlik kavramna ynelik bilgi
sahibi olacanz drdnc nite Kimlie Dayal Hareketlerde kimlik ve yeni
toplumsal hareketler arasndaki ilikiyi aklayabilecek ve kimliin boyutlarn de-
erlendireceksiniz. Kitabn beinci nitesi Feminist Hareketlerde ise geleneksel
ve yeni toplumsal hareketler iinde yer alan feminist hareketin ABD, ngiltere ve
Kta Avrupasnda ve dnda farkl biimlerini kavrayacak, sz konusu farkl yap-
sal zellikleri Trkiyedeki kadn hareketi ile karlatrabileceksiniz. Konuya ili-
kin yaklamlar greceiniz ve hareketin gelime srecini deerlendireceiniz bu
nitede, Trkiyede akademik alanda harekete ynelik alma konular hakknda
da bilgi sahibi olacaksnz. Sermaye ve emein snr ar hareketlilik gsterdii
gnmzde uluslararas g, her lkeyi ilgilendiren kresel bir olgu haline gel-
mitir. Emein kresellemesi sonucunda gerekleen g hareketine dayal altn-
nsz
viii
c nite Uluslararas Gle Balantl Toplumsal Hareketlerde, ulus tesi ge
ilikin kavram ve kategoriler ile ulus tesi gmenlerin pratiklerini tanmlayacak;
gmen haklar mcadelesini irdeleyeceksiniz. Ayrca, uluslararas gle balant-
l ortaya kan toplumsal hareketin geliimi ve farkl eylemsellik trleri arasndaki
ilikiyi deerlendireceksiniz.
Bar hareketlerini kapsayan yedinci nitede Batda ve Trkiyede bar hare-
ketinin geliim srecine ilikin bilgi edinecek ve hareketi organizasyon modelleri,
eylem repertuarlar, ereveleme ve siyasi frsatlar gibi eitli toplumsal hareket
elerini kullanarak analiz edebileceksiniz. Bunun yan sra bar hareketlerinin
eylem repertuarlar, organizasyon modelleri ve stratejileri gibi konular asndan
dier hareketlerle ilikisini tartacaksnz. evrecilik ve evre Hareketleri balkl
sekizinci nitede ise, hareketin dayand ekolojik dncenin temel kavramlar-
na, temel deer ve ilkelerine ilikin bilgi sahibi olacaksnz. Bu kapsamda dnya-
da ve Trkiyede hareket iindeki mevcut farkl akmlar ile hareketi biimlendiren
etkenleri zmleyebilecek; hareketin dier toplumsal hareketlerle etkileimini
deerlendireceksiniz.
Dokuzuncu nite olan Sivil Toplum rgtleri nitesinde, dnya sisteminde
son dnem gerekleen kkl deiimlerin sivil toplum ve sivil toplum rgtleri-
ne etkisini irdeleyecek; sivil toplum rgtlerinin zelliklerini, rgtlerin toplum-
daki yeri, amalar ve ilevlerini kavrayacaksnz. Bu erevede, Trkiyede sivil
toplum rgtlerinin mevcut durumunu irdeleyeceksiniz. Eitim olgusunun top-
lumsal deime ve toplumsal hareketler balamnda ele alnd Toplumsal Hare-
ketler ve Eitim balkl onuncu nitede, hareketlerin iinde yer alan eitim ve
renme sreleri ile eitim hareketlerini kavrayabileceksiniz. Bu balamda top-
lumsal deime ve eitim olgusu arasndaki etkileimi tartacaksnz. Kreselle-
en dnya ile arasnda dinamik bir iliki olan eitimin, yaanan sorunlara tepki
olarak gelien ve toplumda deiim gerekletirmeyi hedefleyen toplumsal hare-
ketlerle ilikisini deerlendireceksiniz.
nitelerin sonunda zet, Sra Sizde, Kendimizi Snayalm ve Okuma
Paras blmleri yer almaktadr. Sz konusu blmler, ele alnan konular
daha iyi pekitirmenize yardmc olacaktr. Okuma paralar ise, konular gn-
cel gelimeler ve yaanan olaylar zerinden irdeleyici bir bak as kazanma-
nz salayacaktr.
Editrler
Prof.Dr. Bilhan KARTAL
Prof.Dr. Belks KMBETOLU
nsz
ix
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Toplumsal deime olgusunun zelliklerini sralayabilecek,
Toplumsal deimeyi etkileyen etmenleri tanyp rneklendirebilecek,
Toplumsal deime ile ilgili kuramlar zetleyebilecek,
Modernite ve modernleme kavramlarn tanyp ilikilendirebilecek,
Kresellleme olgusunun zelliklerini tanmlamak,
Kreselleme olgusuna ilikin farkl kuramlar karlatrabilecek,
Kreselleme olgusunun kltrel, siyasal ve ekonomik sonularn irdele-
yebileceksiniz.
indekiler
Toplumsal Deime
Gelime
Modernleme
Aklclama
Kreselleme
Dnya Kapitalist Sistemi
Bamllk
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Yeni Toplumsal
Hareketler
GR
TOPLUMSAL DEME SRECNN
ZELLKLER
TOPLUMSAL DEME FKRNN
TARHSEL ARKA PLANI
TOPLUMSAL DEMEY ETKLE-
YEN ETMENLER
TOPLUMSAL DEME KURAMLARI
MODERNTE VE MODERNLEME
KRESELLEME
KRESELLEME OLGUSUNUN
ZELLKLER
KRESELLEME KURAMLARI
EKONOMK KRESELLEME
Toplumsal
Deime ve
Kreselleme
1
GR
Toplumsal deime sosyolojinin en temel konularndan biridir. nk, sosyoloji-
nin kendisi 19. yzylda Batda geleneksel, tarm ekonomisine dayal toplumdan
modern, kentli ve endstri ekonomisine dayal topluma geii anlamaya ynelik
entelektel bir aba olarak gelimitir. Kapitalizmin Batda gelimesi ile balayan
sre ve bu srecin sonular toplumlarn deiebileceini gstermi ve ilerleme-
ye ynelik bir inan oluturmutur. Sosyolojinin kurucular Bat toplumunu merke-
ze alp dier toplumlar kendi toplumlar ile karlatrmlardr. Bat merkezli yak-
lam tarafndan Bat ve dierleri eklinde bir ikilem yaratlmtr. Batnn bilim-
sel ve teknolojik bulularnn ounu dier uygarlklardan dn ald unutul-
mutur. Bylece, gelimi, az gelimi ya da gelimekte olan toplumlar gibi kav-
ramsallatrmalar ortaya kmtr.
Bu kavramlarn ieriinin nasl doldurulaca tartmal bir konudur. Bat hem
gemiini hem de gelecee dair ngrlerini, kendisini dier toplumlarla karla-
trarak retmitir. teki olarak tanmlanan toplumlar ise henz tam gelimemi
olan toplumlardr. te yandan insanlarn, daha refah toplumlarda yaama arzusu
toplumlarn deiebileceine dair inancn glenmesini salamtr. Toplumsal de-
imeyi hzlandran ya da engelleyen faktrlerin bilinmesinin, toplumlarn geli-
mesinin nndeki engelleri kaldrabilecei dnlmtr. Dolaysyla, sosyolojik
kuramlar nda aratrmalar yaparak toplumsal deimeyi ynlendirebilmek,
sosyal bilimcilerin nem verdii bir konu haline gelmitir.
amza damgasn vuran kreselleme znde bir toplumsal deime olgusu-
dur. Gnmzde toplumlarn karlkl bamllklar geri dnlemez bir noktaya
ulamtr. Kreselleme srecinde Bat dndaki toplumlar da tarih sahnesine et-
kin aktrler olarak kmaya balamtr. Bylece Bat merkezli modernleme para-
digmas sorgulanabilmitir.
TOPLUMSAL DEME SRECNN ZELLKLER
Toplumsal deime; iinde doduumuz toplumlar biimlendiren teknoloji ve kl-
tr dzeyi, endstrileme, kentleme, krdan kente doru gler, bireyleme, brok-
rasinin gelimesi, medyann ve internetin hayatmzda gittike artan etkisi gibi dina-
mik gleri ieren bir sretir. Baka deyile, toplumsal deime gerek kltrn, ge-
rekse toplumsal kurumlarn zaman ierisinde dnmesi anlamna gelmektedir.
Toplumsal Deime ve
Kreselleme
Toplumsal deime srecinin temel ve genel zelliinden bahsetmek mm-
kndr:
1. Hangi toplum sz konusu olursa olsun, toplumsal deime kanlmazdr.
Trkiyede yaayan halk asndan nemli bir toplumsal deime, Osmanl te-
baasndan Trkiye Cumhuriyeti yurttalna gei biiminde yaanmtr. (Aybay,
1998: 37). ada yurttalk anlay 1924 Anayasas ile kabul edilmitir. Ne var ki,
yurttalarn hak ve zgrlkler bakmndan yasal eitlii, uygulamada somut ola-
rak gerekleememitir. nk yurttalar devlet karsnda psikolojik adan ken-
dilerini ezik hissetmeye devam etmitir.
Bir toplumda kurumlarn deimesi kadar dncelerin, tutumlarn ve deerlerin
deimesi de nemlidir. Yasa ve kurumlar deise de birey psikolojisi hemen dei-
ememektedir. Maddi kltrn manevi kltrden daha hzl deimesine Ogburn
kltrel geri kalma adn vermitir (Ogburn, 1957, aktaran Gven, 1976: 118).
Toplumsal deime kanlmazdr. Ama bir toplumun gelimesi kendiliinden
ortaya kmaz. Gelime ile hedeflenen, insan onuruna yakan bir yaam dzeyine
ulamak olmaldr. Dolaysyla, toplumsal deime ok ynl bir hedeftir. Gelir da-
lmnda adaletsizlik nlenmeden, yurttalar bilgi ve kltr bakmndan ileri dze-
ye ulatrlmadan gerek anlamda bir gelimeden sz etmek mmkn deildir.
Gelime kavramn yllk gayrisafi milli gelirin oalmasna balayan yaklam
sorunludur. Gerek anlamda gelimenin daha gzel bir yaam ile ilgili olduu Bir-
lemi Milletler tarafndan kabul edilmitir. Dolaysyla, gelime insann eitim,
salk, adalet duygusu gibi temel ihtiyalarnn karlanmasn ieren bir sre ola-
rak dnlmelidir.
2000 ylnda dnya genelinde lke liderleri bir araya geldiler. Dk gelirli l-
kelerin yurttalarnn yaamlarn iyiletirecek birtakm programlar reterek Binyl
Kalknma Hedeflerini oluturdular. Bu hedefler unlardr:
1. Aln ve mutlak yoksulluun yok edilmesi
2. Temel eitimin yaygnlatrlmas
3. Cinsiyet eitliinin iyiletirilmesi
4. ocuk salnn iyiletirilmesi-ocuk lmlerinin ortadan kaldrlmas
5. Anne salnn iyiletirilmesi
6. HIV/AIDS ile mcadele edilmesi
7. evrenin srdrlebilirliinin korunmas
8. Kalknma programlarnda evrensel bir ortaklk kurulabilmesi
2008 Dnya Deerler Aratrmasnda Binyl Kalknma Projesinin bu hedefle-
rinden en nemli bulunan 5i seilmi ve grmecilere, zlmesi gereken bu
sorunlardan hangisini, dnyann ve kendi lkelerinin sorunlar arasnda ilk sraya
koyduklar sorulmutur. 18-22 ya aralndaki genlerden alnan cevaplar, gen-
lerin % 66snn, dnya genelinde yoksulluu zlmesi gereken sorunlarn en
banda saydklarn gstermitir. Genlerin % 11i, evre ve eitim sorunlarnn
kalknma hedefleri arasndaki en ciddi sorun olduunu dnmektedir. Bu oran
takiben genlerin % 10u, dnya genelinde salk imknlarnn yetersizliini ve
bulac hastalklarn etkisini birinci srada saymtr. Genlerin %7si ise en ok
kadnlara ve gen kzlara yaplan cinsiyet ayrmclndan ikyetidir. Ne var ki
Trkiyedeki genlik iin eitim sorunu hemen hemen yoksulluk sorunu kadar
nemlidir. Buna karlk Trk genlerinin evre sorunlarna duyarll ok geriler-
dedir. Dnya genelinde ise evre sorunlar ile salk ve eitim sorunlarnn nere-
deyse ayn oranda ncelik tamakta olduu grlmtr. (Esmer, Y. ve Ertun,
B. http://www.un.org/millenniumgoals/ Betam Aratrma Notu 10/75)
4
Yeni Topl umsal Har eket l er
Mutlak yoksulluk: Bireyin
geimini salayabilmek iin
ihtiya duyduu
kaynaklardan yoksun kald
bir duruma iaret eder.
Uluslararas aratrmalar,
geim dzeyiyle llen
toplam yoksulluk dzeyinin
ok yksek olduunu
gsterirken, baz
aratrmalar dk gelirli
lkelerde yaayanlarn
neredeyse yarsnn mutlak
yoksulluk koullarnda
olduklarn ne srmektedir
(Marshall, 1999: 825).
2. Toplumsal deime genelde planlanmadan ortaya kar. Planland du-
rumlarda ise ngrlmemi sonular ortaya kabilir.
Trkiyede Cumhuriyet Projesi ile yeni bir toplum yaratmak amalanmtr.
1927de yaplan ilk nfus saymna gre nfusun % 80den fazlas krsal kesimde ya-
amaktayd. Kylln zlmesi planlanmadan ortaya kan bir dizi sreci ierdi
(Kray, 1999: 331). 1950lerden beri kyller kentlere g etmekte ve gecekondu
mahalleleri oluturmaktadr. Bu durum planlanmam, ancak bir sonu olarak orta-
ya kmtr. Yeni kentlerde grece farkllam sanayi ve i blgeleri yan sra apart-
manlam geni konut alanlar da ortaya kmtr. Evler ve i yerleri birbirlerinden
uzaklatka insan tamacl nemli bir sorun haline gelmitir. rnein, stan-
bulda apartman tipi konutlarda oturanlar ile gecekondularda oturanlar zel araba-
lara kar dolmu ve minibs tamacln gelitirmitir. stanbul trafiine son -
zm olarak ise metrobs tamacl devreye girmitir. Bu unsurlar etkileim halin-
de yeni kentlilerin zaman bilincini ve alma alkanlklarn biimlendirmitir.
Planlanmadan gerekleen toplumsal deimeler son kertede insanlarn hayat-
larn kolaylatrmak yerine zorlatrabilmektedir. nsanlar fabrikalar kurarak re-
timi artrmay baardlar. Ama sera gaz ve kresel snma etkisini hesaba katma-
mlard. Otomobil insanlarn ulamn kolaylatran bir zm olarak dnl-
mt ama otomobilin kent ulamn aksataca, zaman ve enerji kaybna neden
olaca dnlmemiti.
3. Toplumsal deime tartmal bir sretir. nk nasl yaanlmas gerekti-
ine dair grler birbirleriyle eliebilmektedir.
Toplumun kalknmas iin zel sektr m egemen olmaldr, yoksa kamu sek-
tr m? Kentlere g eden krsal kkenli kiiler iin kkene dayal ilikiler, ba-
ka deyile akraba ya da hemehrilik ilikilerinin varl ne anlama gelmektedir? Bu
ilikilerin kentsel ortamda kullanlmas kentsel yaamla btnleme asndan
olumlu mu, yoksa olumsuz mu rol oynamaktadr? Btn bu sorulara verilecek ya-
ntlar kukusuz deer yarglar iermektedir. Dolaysyla eitlilik gsterecektir. Yu-
kardaki sorulara cevap niteliinde baz sosyologlarmzn almalarna gz atalm.
rnein Ergun (2004: 9), Trk Bireyi Kuramna Giri adl kitabnda Trk klt-
r, kamu iktisad arlkl bir toplum dzeni iin elverilidir. varsaymn ne sr-
mtr. Buna karlk Esmer (1997: 43) tarafndan yrtlen Devrim, Evrim, Sta-
tko: Trkiyede Sosyal, Siyasal, Ekonomik Deerler konulu aratrmada, 1990-
1997 yllar arasnda en byk gven sramas yapan kurumun zel sektr oldu-
u grlmtr. yle ki, iki aratrma arasnda byk irketlere gvenenlerin top-
lam oran % 28den % 62ye frlamtr. Kentleme de tartmal bir konudur. Erder
(2001: 302), stanbula Bir Kent Kondu mraniye adl kitabnda kente g eden
kyllerin ehirde tutunabilmek iin yeni ve farkl stratejiler gelitirmeleri gerekti-
ini ne srmektedir. Bu ilikiler kimi zaman dayanma, kimi zaman ise hiyerar-
ik g ilikileri olarak biimlenebilmektedir. rnein, bir aile iletmesinde aile
ilikileri dayanma yerine emek smrsne neden olabilmektedir. Parasal eko-
nominin egemen olduu ortamlarda enformel iliki kanallar, uluslararas sermaye-
nin retim yaptrmak iin arad denetimsiz ve kuralsz kayt d i piyasasna ula-
abilmektedir. Kray (1999: 344) Kentleme ve Yeni Siyasal slam adl makalesin-
de kentlerde yeni yetienlere formel eitim yerine dinsel eitim verilmesi gibi n-
ceden fark edilmeyen durumlarn nemli sorunlar olarak toplumumuzun karsna
ktn belirtmitir.
5
1. ni t e - Topl umsal Dei me ve Kr esel l eme
Bir toplumun eitli kurumlar bir taraftan da zamanla toplumda deien deer-
lerin tayclardr. Kray (1982: 454) toplumumuzda deime sz konusu olduun-
da Trk ailesinin kuaklar aras atmay ve anomiyi ksmen nleyen bir tampon
mekanizma olarak karmza kt grndedir. 2008 Dnya Deerler Aratrma-
snn sonularna gre Trkiyenin dnyada aile deerlerine en bal lkelerden
biri olduu grlmtr.
Dnya Deerler Aratrmas, Trkiye halknn % 98i iin ebeveynlerinin onlar
hakknda ne dndklerinin byk nem tadn gstermitir. Trkiyenin gele-
neklerine ball ve aile yaps asndan Arjantin, Meksika, ran, Irak, Hindistan ve
Malezya gibi farkl kltrlere ait olsalar da gelenekselliin arlk tad lkeler ile
ortak bir tablo izdii grlmtr. Btn bu lkelerde yaayan halk % 90 civarn-
da ebeveynlerinin grlerine ok nem vermektedir. Ayrca, Japonlarn % 70i,
ebeveynlerinin onlarla gurur duymas iin ellerinden geleni yapmay amalamakta-
dr. Aratrma, Batya doru gidildike aile balarnn gevemeye baladn gster-
mitir. rnein, Bulgaristanda aratrmaya katlanlarn % 79u anne babalarnn
onlarla gurur duymasnn hayatlar iin nemli bir ama olduunu ifade etmek-
tedir. Akdeniz lkesi olan spanyada ise bu oran % 84tr. Buna karlk skandi-
nav lkelerinde genlerin ebeveynlerinin onlarla gurur duymasn pek de nemse-
medikleri anlalmtr. rnein Finlandiyada oran % 34e dmtr.
Almanyada aratrmaya katlanlarn % 61i iin ebeveynlerinin onlarla gurur
duymasn salamak nemlidir. Buna karlk, bu oran Dou Almanyada % 42ye
gerilemektedir. Dolaysyla, deerlerin olumasnda, kltrn yan sra siyasal re-
jimin ve egemen ideolojinin de rol oynad sonucuna varlmtr. Gnmzn
egemen deerlerinin reticisi konumunda saylan Amerikadaki aile ilikileri ise
dou lkelerinin aile yapsna daha yakndr. Amerikan aile yapsnda da ocuk-
lar ebeveynlerinin gznde gurur duyulan evltlar olmay istemektedir. (Esmer,
Y. ve Ertun, B. http://www.un.org/millenniumgoals/Betam Aratrma Notu 10/77)
TOPLUMSAL DEME FKRNN TARHSEL ARKA
PLANI
Tm insanlk tarihi insan-doa ve insan-insan ilikilerinin tarihidir. Tarihin zne-
si insan gruplardr. Toplumsal deime insan-doa elikisinin belirledii tekno-
loji ile insan-insan elikisinin belirledii ideoloji arasndaki etkileim tarafndan
biimlenir ve nesnel olduu kadar kanlmaz bir sretir (Kongar, 2002). Sosyo-
lojik bir kavram olarak ideoloji zellikle Karl Marxn almalaryla gndeme gel-
mitir. deoloji kavramnn atfta bulunduu toplumsal olgu genelde fikirler ya da
kltr alan, daha zelde ise siyasal fikirler ya da siyasal kltr alandr. deoloji
ve bilim arasndaki benzerlikler ve farkllklar konusunu derinlemesine aratrm
olan Mardin (1997: 48-49), Marx ile Freudu karlatrmtr. Mardine gre, Marx
ideolojiyi sosyal yapnn fikrin ekillenmesine katks anlamnda ele almtr. Bu-
na karlk Freud ise ruhsal gelime dinamiinin insanda dnceleri yaratan or-
tam ne ekilde etkilediini aratrmtr. Her iki dnrn ortak yan ideolojile-
rin aldatc, yanl fikir kmeleri olduu konusundaki grleridir. Her iki d-
nr iin de gerek, insana doann dorudan sunduu bir ey deildir. ou za-
man gerei bulabilmek iin gerek gibi grnen bir grntnn maskesini d-
rmek gerekir. 19. yzyln sonuna doru gerekleen siyasal yap deiiklii ve
byk kitlelerin politikaya katlmas bu aa ideoloji a nitelemesinin yakt-
rlmasna yol amtr.
6
Anomi: Bir toplumun
normlarnn etkisizlemesi,
knt, karklk ya da
atma olmas durumunu
ifade eder. Ekonomik
deiim ok hzl olabilir. Bu
durumda ahlki
dzenlemeler farkllama ile
uzmanlamann artna
ayak uyduramayabilir ve
toplumda anormal bir i
blm grlebilir
(Marshall, 1999:32).
Tampon mekanizma:
Mbeccel Kraya gre
deime toplumsal yapnn
btn kurumlarnda ayn
anda ve hzda meydana
gelmez. Bir toplumda hem
eski hem de yeni yapya
ilikin zellikler bir arada
bulunabilir. Tampon
mekanizmalar bir
toplumdaki fonksiyonel
btnl yaratr. Krayn
Ereli aratrmasnda
annenin aile iinde gittike
nem kazanan yeri ve
ebeveynlerin kz evlat
yannda barnmasyla ortaya
kan genilemi aile
tampon mekanizmaya bir
rnektir (Kray, 2000:142).
Toplumsal deime olgusu kukusuz tarihsel deime dncesini de ierir.
Ancak, ok yava biim deitiren ortamlarda tarihsel deime fikri insanlarn akl-
larna gelmemitir. Eski Yunanda Aristonun ve slam toplumunda bn Haldunun
tarih anlaylar tekrarlanan devrelere dayanr. rnein, Aristoda devre monari ile
balar; monari bozulunca yerine oligari gelir ve oligari demokrasiye dnse de
demokrasideki aksaklklar yznden yeniden monariye dnlr. bn Haldun l-
de yaayan Bedevi kabilelerin asabiyya (grup duygusu ve bilinci) sayesinde bir-
leebildiklerini ve ehirlerde yaayanlarn refahndan pay alabilmek iin idareyi ele
geirdiklerini; ancak ehir hayatnn lks ve refahna kaplp baka Bedevilerin sal-
drsna ak hale geldiklerini anlatr. Bylece idareyi yeni Bedeviler ele alr ve de-
vir yeniden balar. Bu durum tarih tekerrrden ibarettir ifadesiyle de belirtilmi-
tir (Mardin, 1997:125).
Toplumsal deime dncesinin ortaya kabilmesi iin tarih aknn bir biri-
kimle sonulanmas ve nitelik deitirmesi gerekmitir. Avrupada Rnesans ile or-
taya kan, insanlarn kaderlerine hkim olabilecekleri fikri, insanlar gerek an-
lamda tarihin znesi konumuna getirmitir. Bu fikir, Fransada gelien Aydnlanma
ve ngilterede balayan Endstri Devrimi ile de pekimitir.
Yeniden dou, uyan ifadeleriyle zdeletirilen Rnesans, iinde yaadmz
an balangc saylr. Bat ve Orta Avrupada boy gsteren burjuva snf sayesin-
de derebeylik dzeninin dayana olan kilise sarslr. Yeni ekonomik dzen Orta
a devleti btnln datarak ulusallamay zorunlu klar. Burjuva kapitaliz-
minin temellerini atmak zere Protestanlk geliir. Yeni ekonomik ilikiler din,
devlet, eitim, ideoloji gibi deerlerle etkileerek yeni bir dnya dourur. Orta a-
n metafizik dnya gr yerini bireyci ve pheci dnya grne brakr. na-
nan insann yerine dnen insan geer. Bu an ayrc bir zellii hmanizma
akmdr. Hmanizma insann zn ve evrendeki yerini aratrr. Yeni insan tasav-
vuru rk, kavim, parti, lonca ve aile balarndan kopmu, alabildiine zgr bir in-
sandr (Hanerliolu, 1978:342-343).
Avrupa dncesinin, akln, deneyimin, dinsel ve geleneksel otoritelere ku-
kuyla bakmann yan sra, sekler, liberal ve demokratik toplumlarn ideallerinin
tedrici biimde ekillendii dneme Aydnlanma ad verilmitir. Aydnlanma, ede-
biyat, sanat, bilim, din ve felsefe gibi eitli kollardan yaylmakla birlikte genelde,
materyalist bir insanlk gryle e tutulmaktadr. En belirgin zellikleri aklc ve
bilimsel bilgiye, eitimle ilerleme konusuna olan inanc ve etik ile topluma fayda-
c yaklam iermesidir (Marshall, 1999: 48-49).
Britanyada 18. yzyln ikinci yarsndan 19. yzyln ilk yarsna kadar olan d-
nemde hzla gerekleen toplumsal, ekonomik, demografik ve teknolojik deiim-
ler Endstri Devrimi olarak bilinir. Bu Devrimi belirleyen zellikler konusunda fi-
kir birlii olmasa da ngiltere krsal bir tarmc toplumdan, giderek imlta ve en-
dstriye dayal kentsel bir toplum durumuna gelmitir. Bu Devrimin en nemli
zellikleri: 1) lm oranlarnda azalmaya bal olarak nfusta art, 2) Krdan ken-
te gn srekli art, 3) Kentlerde ii snfnn ortaya k, 4) Demiryolu siste-
minin bulunmas ve tamaclkta devrim, 5) iftilik tekniklerinin ilerlemesi, 6) S-
mrge pazarlarnn gelimesi sayesinde smrgelerden hammaddeler gelirken bit-
mi mallarn smrgelere satl, 6) Buhar gcndeki ilerlemelere bal olan tek-
nolojik yeniliklerdir (Marshall, 1999:632-633).
Toplumsal deime dncesinin ortaya kmasna neden olan tarihsel deiim
sreci Fransada 1780lerde balar ve 1789 Fransz Devrimi, geri dn olmayan
bir tarihsel dnm noktas olarak kabul edilir. Fransz Devrimi sona erdiinde top-
7
Teknoloji: Sosyolojide
olduka esnek bir biimde
makineleri, donanm,
bunlarn beraberinde
getirdii retim tekniklerini
ve mekanizasyonun
dayatt bir toplumsal iliki
tipini anlatmak amacyla
kullanlr (Marshall, 1999:
722-723).
deoloji: Fransz dnr
Destutt de Tracy (1754-
1836) tarafndan idea
(grlen biim) szcyle
logos (bilgi) szcklerinin
eklemlenmesiyle yaplm ve
dnceyi inceleyen bilim
anlamnda ileri srlmtr.
Fransada grgc ve
duyumcu filozoflara ideolog
denmitir (Hanerliolu,
1977: 26). deoloji kavram
siyaset ve iktisat alanlar
arasndaki ilikiler
balamnda da
tartlmaktadr (Marshall,
1999: 320).
lum, tarih ve siyaset temel olayla sarslr: Birinci olay insanlarn temel hak ve z-
grlklere sahip olduklar dncesinin yeermesi ve insan-insan ilikilerinde ye-
ni bir r almasdr. kinci olay, Fransz Devriminin ekonomik ve siyasal sonu-
larnn feodal toplumun temellerini sarsmasdr. nc olay ise bu tarihe kadar
ie dnk olarak gereklemi olan felsefe yapma geleneinin sarslmas ve tarih
algsnn toplumsallk kazanmasdr. Fransz Devrimi neticesinde Fransz toplumu-
nun hzl kn gzlemleyen Hegel, deimez sanlan bir sosyal ve politik bi-
imin yerini baka bir sosyal ve politik biime braktn grmtr. Bu gzlem
toplumun biim deitirebilecei dncesinin ortaya kmasna neden olmutur.
Bu tarihten itibaren ekonominin ve siyasetin toplum ve tarih ile olan kanlmaz
ilikisi telffuz edilmeye balanmtr. Dolaysyla, tarihsel deimenin toplumsal
bir biim aldn anlayan Hegel, toplumun deiik aamalarn tarihsel ve sosyal
bir gelime izgisi izleyen deiik biimler (antik, feodal, endstri toplumlar) ola-
rak kavramsallatrmtr. nsann zgrce kendini gelitirebilmesini tarihsel geli-
menin ayrlmaz bir paras sayan Hegel bireyin tecrbelerini de sosyal ve tarihsel
analizin konusu haline getirmitir (Morrison, 2009: 1-2).
TOPLUMSAL DEMEY ETKLEYEN ETMENLER
Kltr ve Toplumsal Deime
nsann yaamak iin rettii her ey kltrdr. Bunun iine teknolojiyi, bu ere-
vede oluturulan nesnelerin yan sra deerleri, normlar ve gelenekleri de katabi-
liriz. Toplumsal deime kavram toplum ve kltr olgular arasnda nemli bir
fark gzetmeyen sosyal bilimciler tarafndan sosyal/kltrel deime olarak da ad-
landrlmtr (Gven, 1976: 27).
Deime kukusuz ki insanolunun icatlar ile balamtr. Ta devrinde kesici
alet yapm ile balayan icatlar gnmzde dijital devrim olarak da adlandrlabi-
len bilgi ve iletiim teknolojileri olarak gelimitir. Yaznn icad deimenin hzn
belirlemitir. Tarih yaznn icad ile balamtr denir. Kayt altna alnabilen bil-
gi toplumsal rgtlenmenin gelimesini salamtr. Toplumlar gemite neler ol-
duundan hareketle ilerde neler olmasn istediklerine dair bir bilin gelitirebil-
8
Resim 1.1
MURS AFRKALI
KADIN
mitir. Bilimin gelimesi eletirel, yeniliki ve aklc bir dnce sistemi demektir.
catlar gnmzde insanolunun en temel ihtiyalarndan en lks saylabilecek ih-
tiyalarna kadar her trl kullanma cevap verebilmektedir. Endstri kapitalizmi
gelitike retimin artmas teknolojik bulular hzlandrmtr. Teknolojik gelime-
nin hizmetine sokulan bilimsel gelimeler de deimeye ivme katmtr. rnein,
uluslararas 1000-Genom projesinin ilk sonularna gre her insann kaltsal hasta-
lklarla ilikili ortalama 50-100 gen eidi tad kefedilmitir. Bu bilginin hasta-
lklarla mcadelede nemli rol oynayacan ngrmek mmkndr. Klonlama
teknolojisi gelimitir ve ilk kez bir hayvan kopyalamas gereklemitir. Ancak
klonlama eyleminin ahlki adan kabul edilebilirlii tartmaldr.
Tarihte nemli kiiler ve karizmatik liderler de toplumsal deimede nemli rol
oynamtr. rnein Newton ve Edisonun bilimsel bulular toplumsal deimeye
hizmet etmitir. Kristof Kolomb Amerika ktasn kefettiinde ileride sper g
olacak ve tarihin akn belirleyecek bir kara parasn kefettiini dnemezdi.
Atatrk tarihe Trk Devrimini hazrlayan ve uygulayan karizmatik bir lider olarak
gemitir.
Snf atmas ve Toplumsal Deime
Bu gre gre, toplumsal deimeyi etkileyen sosyal etmen toplumun dinamiz-
mini de yaratan insanlar arasndaki eitsizliktir (Dahrendorf, 1976). Toplumsal eit-
sizlikler sadece snflar arasnda deil, ayn zamanda etnik gruplar ve toplumsal
cinsiyetler arasnda da mevcuttur.
Marx toplumsal deimenin ksmen teknolojik gelimelere bal olduunu ne
srmtr. Ama deimeyi asl sosyal elikilerin neden olduu snf atmalarna
balamtr. Tarihin her evresinde, farkl retim biimlerine gre ekillenen farkl
snflar ortaya kmtr. Bu snflar arasndaki atma yeni bir toplumsal evreye ge-
ilmesine neden olmutur. rnein, bahecilik ve hayvan besicilii ile geinen
toplumlarda sosyal eitsizlik ok belirgin deildir. Daha youn ve yaygn tarmn
yapld dnemlerde toprak sahipleri zenginlemi ve sosyal eitsizlik artmtr. Ti-
caretin gelimesi sonucu tccarlar g kazanmtr. Tccarlar zanaatkrlarla birlik-
te kentlere yerlemi; kentsoylu bu snf fabrikalar kurarak endstriyel gelimenin
kontroln ele geirmitir. Endstri Devrimi neticesinde g kazanan kentsoylu
bu snf toprak sahiplerinin iktidarna son vermitir. Endstri Devrimi ii snfnn
gelimesini salamtr. Bu modele gre, toplumsal deime ynetici snfn dei-
mesi ile gerekleir (Szacki, 1979: 387). Gnmz toplumlarnda grlen toplum-
sal hareketlilik snf atmasn ortadan kaldrmaz; ancak zayflatr.
Toplumsal hareketlilik, toplumsal tabakalama sistemi iinde bireylerin ve grup-
larn farkl konumlar arasndaki hareketini anlatr. Hareketlilik bir yandan yukar
ve aa, te yandan kuaklar aras olabilir. Kuaklar aras hareketlilik kiinin aile
kkeni ile kendi snf ya da stat konumu arasndaki deikenlie gnderme ya-
par. Bireylerin gelir, eitim baars ya da sosyoekonomik prestijleri yan sra emek
piyasalar ve retim biimleri iinde belirlenen ilikiler erevesinde hareketlilikle-
ri mmkndr (Marshall, 1999: 751).
Fiziksel evre, Demografi ve Toplumsal Deime
Nfus rntsnn deimesi de toplumsal deimeyi etkiler. Durkheim toplu-
mun deimesini nfusun artmas ve i blmnn gelimesi ile ilikilendirmitir
9
Karizmatik lider: Bu
kavram ileri sren sosyolog
Weberdir. Webere gre
karizma bir insann sradan
insanlardan ayr bir yerde
durmasn ve insanst ya
da istisnai gler ve
niteliklerle donatlm olarak
grlmesini salayan kiilik
zelliidir. Bir insan bu
olaanst zellikleri
sayesinde lider olarak kabul
edilir. Karizmatik lider
kavram din ve siyaset
sosyolojilerinde yaygn
biimde kullanlmaktadr
(Marshall; 1999: 387).
(Morrison, 2009: 179). Ona gre i blmnn gelimesinin temel nedeni var-
dr. Birincisi belli bir corafyada yaayan nfus younluunun artmas, ikincisi bu-
na bal olarak kentlerin gelimesi, ncs de kentlerde yaayan sosyal kitlenin
artna bal olarak sosyal hacmin oalmasdr. oalan kitle artan ulam imkn-
lar sayesinde daha sk iletiim kurmaya balaynca toplum daha da kalabalklar.
te yandan, bir toplumda kaynaklar ve frsatlarn dalmnda ok byk eit-
sizlikler kmasn engellemek iin nfus kontrol zorunludur. Endstrilemekte
olan lkelerde tptaki ilerleme neticesinde lm oranlarnn dmesi ile nfus ar-
t balar. Toplumsal deimeyi kontrol altnda tutabilmek iin nfus planlamas
gerekli hale gelir. Batda Endstri Devrimi ile birlikte teknolojinin gelimesi ve o-
cuk emei kullanmna ihtiya kalmamas, dourganlk oranlarnn dmesini etki-
lemitir. Toplumumuzda ise tarmda kullanlan ocuk emei dourganlk artn
etkilemitir. Bir toplumda dourganlk ve lm oranlar birbirine yakn olduu za-
man baz ocuklarn yaamasndan emin olabilmek iin daha ok ocuun doma-
s gerekir (Timur, 1972). Bu koullarda toplumumuzda yaratan Allah rzkn ve-
rir inanc yerlemitir (Kray, 1982: 24). Krsal blgelerde artan nfus, deien ge-
im artlarna bal olarak aile yapsndaki deiikliklerin ve kente glerin neden-
lerinden birisidir. Ne var ki, toplumumuzda yeterli sanayileme ve istihdam yoktur
ve ocuklar halen kayt d ilerde i gc olarak kullanlmaktadr (User vd.,
2009). Dolaysyla, Trkiyede demografik deime ve kentleme sancl bir ekil-
de gereklemektedir. Sosyal bakm politikalarnn gelimi olduu ve devletin ye-
terli sayda kre at skandinav lkelerinde dourganlk oran AB ltlerine g-
re yksektir. Buna karlk Kuzey Akdeniz lkelerinde sosyal bakm politikalar ye-
terli deildir. Bu lkelerde kadnlar ekonomik bamszlk ile ocuk sahibi olmak
arasnda seim yapmaya zorlanmaktadr. Ataerkil muhafazakr deerlerin biyolo-
jik farklla bal toplumsal i blmn doallatrd toplumumuzda kadnlar
annelik ilevleriyle tanmlanmaktadr. lkemizde ocuk bakm ve erken ocukluk
eitimi olanaklarnn kurumsal yetersizlii kadnlarn i gcne katlmn olumlu
ynde etkileyememektedir (Ecevit, 2008: 159).
10
Resim 1.2
HONKONG
TOPLUMSAL DEME KURAMLARI
Evrimci Yaklamlar
Auguste Comte (1798-1857)
Sosyolojinin kurucusu saylan Comte, kuramn toplumsal statik ve toplumsal
dinamik olarak ikiye ayrmtr. Toplumsal statik, toplumun denge haline iaret
eder ve toplumun belirli bir zaman dilimi ierisinde incelenerek tasvir edilmesini
ierir. Toplumsal dinamik ise toplumun deime srecine iaret eder ve zaman ie-
risinde hangi toplumsal olgularn baka toplumsal olgular izlediine dikkatimizi
eker. Comte insanlk kavramn ortaya atar ve insanln evrim sonunda en iyi-
ye ulaacana inanr (Ksemihal, 1968: 162). nsan zihni teolojik ve metafizik aa-
malardan geerek pozitif aamaya ular. Her aamada egemen olan dnce ek-
li o aamadaki toplumsal yapy belirler. Teolojik aamada toplum doastne
nem verir. Toplumsal olaylarn arkasnda insanlarn iradesine benzeyen tanr ira-
desi aranr. nsanlk tanr dncesinde Fetiist (nesnelerin canl olarak dnl-
mesi) ve ok Tanrclk inanlarndan sonra Tek Tanrclk inancna ular. nsan
zihninin geirdii ikinci aama metafizik aamadr. Bu aamada insanlk Tanr fik-
ri yerine ruh ya da doann eilimleri gibi soyutlamalar ile dnr. nsanlk gide-
rek duyu organlaryla alglanan, gzlem ve deneylerle snanabilen bilimsel ynte-
min kullanlmasyla elde edilen gereklere ular. Bu aamaya Comte pozitif aama
adn vermitir. Comteun ne srd evrimci bak as Hristiyan Avrupa top-
lumlarnn gzlemine dayand iin Bat merkezcidir.
Herbert Spencer (1820-1903)
Spencere gre evrim basitlikten karmakla, homojenlikten heterojenlie, tek
tiplikten uzmanlamaya giden dorusal bir sretir. Dnyann oluumu, dnya
zerinde yaamn oluumu, toplumun, ticaretin, bilimin ve sanatn geliimi hep ay-
n sreten geer. Spencer toplumu evrim srasnda gittike karmaklaan bir or-
ganizmaya benzetmitir. Nasl insan organizmas bir sistem ise ve vcudun uzuv-
lar bu organn paralar iseler, toplum da paralardan oluan bir btndr. Top-
lumun btn bir yapy oluturur. Toplum iinde yer alan kurumlar bu yapnn
salkl ilemesi iin gerekli fonksiyonlar yerine getirir. Spencere gre deimenin
kayna toplumun iindedir ve tm toplumlar evrim srecinden gemektedir. n-
san topluluklar nceleri homojen ekilde yaamaktadr ve i blm ok farklla-
mamtr. Ancak kaltmsal nedenler ve evre koullar yznden insanlar ayrma-
ya ve farkl roller, fonksiyonlar, prestij, g, mal ve mlk edinmeye balar. Gide-
rek insanlar arasnda zenginlik ve g farklar artar. Farkl rollere ve fonksiyonlara
sahip insanlar farkl gruplar oluturur. Dolaysyla farkl meslek gruplar ve snflar
ortaya kar. Toplum o kadar karmak bir hal alr ki eski homojenlie dnmek im-
knszlar. Evrim srecinde farkllaan paralar yani kurumlar arasnda karlkl
bamllk artar. Spencere gre evrim srecinde belirleyici ge endstrilemedir
(Szacki, 1979: 227). Endstrilemenin getirecei yeni paralarn toplumsal sisteme
uyum salayarak btnleecei varsaylmtr. Hatta Spencer, endstrileen dzen
sonunda savalarn yok olacan, birey haklarnn daha iyi korunaca iin hk-
metlerin fonksiyonlarn yitireceini ngrmtr.
11
Emile Durkheim (1858-1917)
Evrimci yaklama sahip iz brakm en nemli sosyolog Durkheim dr. Durkheim
insanlarn basit ve yz yze homojen ilikiler ieren cemaat hayatndan karmak ve
szlemeye dayanan cemiyet hayatna getiklerini ne srer. Gelien teknoloji ve i
blmnn artmas insan ilikilerinin ve dolaysyla toplumsal yapnn deimesine
neden olur. blmnn gelimesi nfusun artmas ile doru orantldr. Nfus az
ve i blm basit iken toplumda mekanik dayanma olur. Bu durum az nfuslu
toplumlarda yaayan insanlarn bilinlerinin ve deer yarglarnn birbirlerine ok
benzemesine baldr. Mekanik dayanma iinde yaayan insanlar aykr davran-
ta olan kiileri cezalandrarak, baka deyile cezalandrc hukuk yolu ile dayan-
mann bozulmasn engeller. Cezalandrc yaptrmlar sayesinde herkes ayn davra-
nlar sergiler. nk, kural bozan kimse topluluk tarafndan dlanr. Su saylan
eylemler vicdanlar incitir. Bir toplumu oluturan bireyler birtakm kolektif inanla-
ra ve duygulara sahiptir. Bu sisteme Durkheim kolektif bilin ya da kolektif vic-
dan adn vermitir. Mekanik dayanmada sulu kii kolektif vicdan incittii iin
cezalandrlr (Ksemihal, 1971: 63). Burada sz konusu olan duygusudur. Ama
bu duygunun arkasnda topluluun benliini koruma abas vardr.
Durkheim, toplumlar gelitike ceza hukukunun giderek azalacan ne srer.
blmnn artmas farkl fonksiyonlara ilikin geri verdirici hukuku ortaya -
karr (Ksemihal, 1971:64). Geri verdirici hukuk bireylerin baka bireylerle olan
ilikilerini dzenler. rnein, medeni kanun, ticaret kanunu, usul kanunlar, ana-
yasa ve idare kanunlar byledir (Kongar, 2002:103). Geri verdirici kanunlar top-
lum iinde yeni organlarn meydana gelmesine hizmet eder. rnein ii patron
anlamazlklarn zen mahkemelerin banda belirli ilerde uzmanlam yarg-
lar bulunur. Avukatlk yapmak uzmanlk gerektirir. zel hallere hukukun genel
kurallar uygulanr. Dolaysyla toplum dorudan doruya deil ama dolayl olarak
bireyler aras ilikileri dzenler. Durkheim toplumun gelimesi konusunda iyim-
serdir. Hayat kavgas i blmn gerektirir. Toplumsal bilin gittike genelleir.
Genelletike bulanklar ve bireysel eitliliklere yol aar. rnein, kent yaam
gelenee kuku ile bakmay ve yenilie daha ak olmay ierir. blm arttk-
a bireyin meslek seme ve meslek deitirme zgrl de artar. Geri verdirici
kanunlar destekleyen meslek ahlk dncesidir. Organik dayanma iindeki
toplumlarda geliebilen evrensel deerler bireyleri bir arada tutar.
Bireysel bilinler bir araya geldii zaman insan kendi kiiliini ortak ama iin-
de unutur. Uygarln zerinde in edildii toplumsal idealler byle zamanlarda
ortaya kar. rnein Fransz Devrimi srasnda vatan ve zgrlk gibi kavramlar
toplumsal bilin tarafndan kutsal birer varlk gibi alglanm ve hissedilmitir. Tr-
kiyede sosyolojinin kurucusu saylan Ziya Gkalp (1876-1924) Durkheimdan et-
kilenmitir. Durkheimdaki toplumsal bilin kavramnn yerine ulusal bilin kavra-
mn ikme etmi ve Trk ulusal kltrn gelitirebilmek iin almtr.
Sosyal Eylemlilik Yaklam
Max Weber (1864-1920)
Weberin temel entelektel abas kapitalizmin neden Hristiyan Batda gelitii-
ni anlamak zerine kuruludur. Bu soruya cevap ararken Hristiyan Bat ve Hris-
tiyan olmayan teki olarak konumlandrd uygarlklar (Mslman, Hindu, Bu-
dist v.d.) karlatrr. Aklcln sadece Batda gelimesinin bu uygarl stn
12
kld sonucuna varr. Aklclama (rasyonalite) Weberin modernite kavram-
sallatrmasnn anahtar kelimesidir. Seklerlemeyle birlikte bir toplumda dinin
kurumsal etkisinin azalmas beklenir. Eitim ve bilimde art ve yaylma gzkr.
Geleneksel ve karizmatik otorite biimleri yerlerini aklc, yasal ve brokratik oto-
rite biimlerine brakr.
Weber toplumsal deimenin nedenleri arasnda nemli bir unsurun dnce-
ler olduunu ne srmtr. Ona gre toplumda zaman ierisinde gelien dn-
celer kltrel birikim salar ve deimenin etkili gc haline gelir. Dnceler sos-
yal eylemlilie yol at lde nem kazanr. Bu gelime sonucunda eski top-
lumsal yap meruluunu kaybeder. Kitleleri harekete geirebilen karizmatik lider-
ler nemli toplumsal krizler srasnda ortaya karlar. Yeni bir dzen kurulduktan
sonra liderlerin yaptklar gelenekler haline dnr. Weber kapitalizmin Batda
gelimesini Protestan ahlk ile ilikilendirmitir. Batda sermaye birikimine yol
aan ok alma, tutumlu ve disiplinli olma rasyonalitesini Protestan ahlkna ba-
lamtr. Bu ahlkn gelimesine John Kalvin adnda Lutheryan kilisesine bal bir
din lideri nderlik etmitir. Dini motife bal olarak ortaya kan ok alma ve tu-
tumlu olma dncesi giderek sekler bir davran biimini alm ve ekonomik
rasyonaliteye dnmtr. Weber snf kavramn, insanlarn hayatta elde ede-
cekleri olanaklar ve piyasadaki mallara sahiplik dereceleri ile ilikilendirmitir.
Ona gre eitsizliin bir baka boyutu da ayn itibara sahip ve ayn deerleri pay-
laan insanlarn oluturduu stat grubudur. Webere gre bilin sosyal stat ile
ortaya kar. nk stat farkllklar yaam tarzndaki farkllklar ortaya karr. S-
nf ve stat kavramlar arasnda bir iliki sz konusudur. Piyasadaki mallara sahip
olanlar itibar elde edebilmek, baka deyile statlerini arttrabilmek amac ile ya-
am tarzlarn da birbirlerine yaknlatrmaktadr (Szacki, 1979: 366). Bu duruma
Trkiyeden bir rnek, son birka ylda glenen Anadolulu i adamlarnn, bir
stat simgesi olarak grlen Boazdaki yallar satn alarak yallara tanmasdr.
Yapsal-Fonksiyonalist Yaklamlar
Talcott Parsons (1902 - 1979)
Evrimci ve yapsal-fonksiyonalist kuramclar arasnda Amerikal sosyolog Parsons
ne kmaktadr. Ona gre toplumsal deime basitten karmaa doru giden
normal bir toplumun evrimidir. Weberden ald toplumsal eylem kavramn Durk-
heimdan ald toplumsal kurum kavram ile uzlatrmaya alarak kendi kuram-
n gelitirmitir. Herhangi bir bireyin toplumsal eylemleri, iinde yaad toplu-
mun kurumlar erevesinde ortaya kar. Birey bu erevede tercihler yapmak zo-
runda kalr. Bir toplumsal sistemde fonksiyonlarn ayrmas neticesinde yapsal
farkllama meydana gelir. Ancak bu farkllamann kltrel sistemin yardm ile
btnlemeye gitmesi beklenir (Kongar, 2002: 160).
Yapsalc - fonksiyonalist yaklam, sistem modeli erevesinde dnlr. Sis-
tem modeli, herhangi bir dzeyde gerekleen toplumsal deimenin dier dzey-
leri etkileyecei dncesini ierir. Toplumsal deime makro, orta dzey ve mik-
ro olmak zere dzeyde ele alnmaktadr. Birbirleriyle balantl olarak deiik
dzeylerde ortaya kan deimeler sosyal sre kavram ile aklanmaktadr
(Sztompka, 1993: 7). Makro dzeyde sistem denince akla uluslararas sistem ve
devletler gelebilir. Orta dzeyde irketler, siyasi partiler ve dinsel hareketlerden
bahsedebiliriz. Mikro dzeyde toplumsal deime aileler, meslek gruplar ya da ar-
kadalk gruplar iinde gerekleebilir. rnein, mikro dzeyde tketici davran-
13
Stat grubu: Stat
konumlar eit olan bir insan
grubu ayn itibara sahip bir
stat grubunu oluturur.
Sosyolog Webere gre stat
gruplarnn hukuksal,
siyasal ve kltrel ltlerle
derecelendirilip dzenlendii
bir tabakalama sistemi
mevcuttur. Stat evlilik,
gelenek ve grenekler, ortak
yaam dzenlemeleri gibi
dlayc pratiklerle korunur
(Marshall, 1999: 697-698).
larndaki deimeler makro dzeyde bir ekonomik enflasyonu tetikleyebilir. Ya da
bir toplumda makro dzeyde oluan ekonomik kriz mikro dzeyde aile ii iliki-
leri etkileyebilir. rnein isiz kalan bir erkein eve ekmek getirememesi, kar ko-
ca arasnda geimsizlie yol aarak boanmayla sonulanabilir.
Diyalektik Yaklamlar
Karl Marx (1818-1883)
Marx liberal gr asndan n plana kan bireye karlk toplumsal olan orta-
ya koymutur (Antonio, 2000: 114). Maddeci tarih grne dayanan diyalektik
yaklamyla dier evrimci yaklamlardan ayrlr. Ona gre toplumsal deimenin
temel nedeni snf atmalardr. Snflar toplumlardaki farkl retim biimlerine
bal olarak ortaya kar. retim gleri ile retim ilikileri retim biimlerini
oluturur. Marxa gre retim gleri ile retim ilikileri arasndaki atma insan-
larn iradeleri dnda meydana gelir. nsanlarn ideolojileri maddi hayat tarafn-
dan biimlenir.
Bir toplumda maddi retim aralar ve insanlar retim glerini oluturur. n-
sanlarn iine girdikleri ilikiler retim biimlerini ortaya karr. rnein tarmla
geinen toplumlarda toprak temel retim arac iken, endstri toplumlarnda fabri-
ka retim aracdr. retim aralar karsnda insanlarn aldklar pozisyonlar onla-
rn bilinlerini belirler. Toprak sahibi topran kaybetmemek ve topraktan daha
fazla verim elde etmek iin abalar. Topraa bal alan kyl ise toprak sahibi-
ne boyun emek durumundadr. nk karnn ancak topra ileyerek doyurabi-
lir. Fabrika sahibi iilerini daha ok altrp daha fazla kr elde etmek ister. Fab-
rikada alan ii ise emeini satmak zorundadr. retim aralarnn gelimesi so-
nucunda retim gleri mevcut retim ilikileri erevesinde huzursuzlua yol
aar ve retim biimini deimeye zorlar. Marxn diyalektik yaklam, tarihin n-
cs olan yeni retim ilikilerinin tohumlarnn eski retim biiminde atldna
iaret eder. rnein, 16.yzylda ortaya kan ticaret yollar sayesinde ulus ar ti-
cari kapitalizm gelimi ve tccar snfn ortaya karmtr. Bu snf, tarm ekono-
misine dayal feodal dzende egemen olan aristokratlara bakaldrarak kendi ege-
menliini ilan etmitir. nk ticaret sayesinde oalan para bal bana bir dei-
im arac olarak deer kazanmtr. Buna karlk toprak deer kaybetmeye bala-
mtr. Oysaki Orta ada toprak deerliydi ve ticaret yapmak ok makbul bir u-
ra deildi. Tanrya dua etmek ve topra ilemek retmek anlamna geldii iin
daha makbul eylemler saylrd. Ticaretin giderek deer kazanmasyla ykselen ti-
caret burjuvazisi kendisini aristokratlar karsnda daha gl hissedince eski d-
zene son vermitir. retim biiminin deimeye zorlanmas ile burjuva devrimi
meydana gelmitir. Marx bylece toplumlar deimeye zorlayan snf atmalar-
na dikkatimizi ekmektedir.
Aksiyonalist Yaklamlar
Sistem modelinin alternatifi, toplumu dinamik bir sosyokltrel alan olarak tahy-
yl eden modeldir. Bu modele gre toplumun en temel ta sosyal olaydr. Aksi-
yonalist yaklama gre toplumsal deimeyi etkileyen teknoloji, ekonomi ya da
kltre bal bir ya da birden fazla etmen dncesi yeterli deildir. Deime iin
btn bu etmenlerden ziyade sosyal aktrlerin aksiyonlar gereklidir (Tourai-
ne,1977). Bu yaklama gre toplumsal deime toplumsal hareketler neticesinde
gerekleebilir. Endstri ncesi toplumlarda bireyler gelenekler etrafnda sk bir
14
ekilde kenetlenmitir. te yandan, endstri ve endstri sonras toplumlarnda
farkl toplumsal konular/sorunlar gndeme getiren toplumsal hareketlerin ortaya
kmas olasl yksektir. Gnmzde yaygn kitle iletiim aralar ve zellikle in-
ternet alar sayesinde toplumsal hareketler daha geni apta ve hzl bir ekilde
rgtlenebilme olanana sahiptir. rnein, Bat toplumlarnn nemli bir ksmn-
da ecinsel eilimlere sahip olan yurttalarn evlenme hakknn meruluunu savu-
nan gruplar vardr. Bu gruplar aksiyonlar ile toplumlarnda seslerini duyurabilmi-
ler ve yasalarn deimesini etkileyebilmilerdir. Avrupann eitli lkelerinde
2010 ylnn son aylarnda Facebook ve Twitterda niversite genleri hkmetle-
rinin tasarruf politikalarn eletirmitir. Sz konusu siteler kapatldka genlerin
yenilerini atklar internet siteleri mevcuttur.
Toplumsal deimeyi sistem modeli ile aklayan yapsalc-fonksiyonalist yaklam ile top-
lumu dinamik sosyokltrel bir alan olarak kavramsallatran aksiyonalist modellerin te-
mel varsaymlar nelerdir? Karlatrnz.
MODERNTE VE MODERNLEME
Toplumsal deime denince akla gelen nemli bir kavram modernitedir. Gid-
densa (1991) gre modernite Batda Endstri Devrimi ile beraber deien toplum-
sal kurumlar ve davran biimlerini ierir. Modernleme ise endstrileme ile ba-
layan toplumsal deime srecine verilen isimdir ve arln 20. yzylda dnya
apnda hissettirmitir. Modernitenin bir boyutu endstrileme ise br boyutu
kapitalizmdir. Kapitalizm pazarda gerekleen rekabeti ve i gcnn metalama-
sn ierir. Modern toplumda bireylerin aktivitelerini egdml hale getirmek iin
enformasyon ve bireyleri kontrol altnda tutabilmek iin denetim sistemleri geliir.
Modern toplumun politik rgtlenme biimi ulus devlettir. Giderek ulus devletler
tarih sahnesine aktrler olarak km ve uluslararas ilikilerin ap gelierek k-
reselleme srecini hzlandrmtr. Dolaysyla, modernite olmasayd, kreselle-
me de geliemezdi. Modern sosyal yaam modernite ncesi sosyal yaamlardan
ayran en nemli zellii dinamik oluudur. O halde modern toplumu dinamik ya-
pan nedir? Modern toplum her eyden nce zaman ve mekn ayrmasna iaret
eder. Modernite ncesi toplumlarda zaman ve mekn insanlarn gnlk yaamla-
rn idme ettirdikleri yer ile snrlyd. Bilimin gelimesi, evrensel bir takvim siste-
minin icad ve standartlam zaman dilimleri modern toplumun modern ncesi
toplumlardan temel farkn oluturur. Mekanik saatin icad zaman ile mekn ayr-
trmtr. Kresel haritann icad ile ayrtrlan zaman ve meknn farkl biimlerin-
de sosyal ilikiler yeniden rgtlenmitir.
Sosyal ilikiler ve dei toku kukusuz modernite ncesi dnemde de vard.
Ancak, para gibi soyut bir aracn standartlatrma zellii para ekonomisi temelin-
de modernitenin gelimesini salamtr. Uzmanlk sistemleri, uzmanlardan ve za-
man ile mekndan bamsz olarak hayatmza karmtr. Gnmzde ister iste-
mez doktor, mhendis, terapist gibi uzmanlara gvenmek zorundayz. te yandan
srekli phe eden ve akl yrten insan, edindii yeni bilgilere dayanarak mo-
dern kurumlarla olan ilikisini gzden geirmeye de balamtr.
Marxa gre zgr i gc modernitenin anahtar kavramdr. Emek pazarda sa-
tlan bir meta haline gelmeden kapitalizm geliemezdi. Kapitalizmin gelimesi ayn
zamanda fabrikada alma biimine bal olarak artan disiplini de getirdi (Antoni-
o, 2000: 122). gcnn zgrlemesi sadece sosyal snf ilikileri balamnda de-
il ayn zamanda toplumsal cinsiyet ilikileri asndan da nemli bir lttr.
15
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
SI RA S ZDE SI RA S ZDE
AMALARI MI Z AMALARI MI Z

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T
1
Walbye gre (2009: 28) nemli sayda kadnn kocalarna baml ev kadn stat-
snde yaad toplumlar henz tam anlamyla modernleememi demektir. De-
mokrasi ve insan haklar kavramlar modernitenin nemli ltleridir. Ne var ki, in-
san haklar kavram iki adan tartlmaktadr. Birinci olarak kltrel adan kolek-
tivist toplumlarda bireylemeye dayanan insan haklar kavramnn geerli olup ola-
mayaca konusu sorunsallatrlmtr. kinci olarak ise insan haklar kavramnn ilk
ortaya knda kadn haklarn iermemesi eletirilmitir (Nussbaum, 2000).
Simmele (1858-1918 ) gre modernite bireyleme olmadan gerekleemez. Ge-
leneksel toplumlarda bireyler daha ziyade aile ve hsm-akraba balantlar iinde
sosyalleirken, moderniteyle birlikte bireyler balant kurmak istedikleri gruplar
aklc bir biimde semeye balamtr. Birey artk eitli gruplara yedir ve bu du-
rum bireyin belirsizlik duygusuna kaplmasna neden olabilir. Modern toplumda
insann yaratt maddi objeler ve teknoloji insann kendisine kar gelmeye bala-
mtr. Para ekonomisi insanlar aras ilikilerin zlmesine ve insann yabancla-
masna yol amtr. Simmel aslnda modern toplumda bireyin bir yandan zgr-
lemek, te yandan kendi yaratt objelerin esiri olmak gibi bir ikilemde kaldn
savunur (Scaff, 2000: 257).
Ritzer (1993) modern toplumu tanmlarken Toplumun McDonaldlatrlmas
kavramn ortaya atmtr. Ritzera gre aklclama sreci, modern yaamn ihtiya-
larna verdii yantlar drt temel unsura dayandrr: verimlilik, hesaplanabilirlik, n-
grlebilirlik ve denetim. Bu unsurlarn hepsi znde kapitalist toplumda egemen
olan retim biiminin gereksinimleri ile ilgilidir. Kapitalizmde retim artmal, ne ka-
dar retilebilecei ngrlebilmeli ve denetlenebilmelidir. Giderek tm yaam alan-
larna hkim olan aklclama sreci standardizasyonu getirmitir. Gne yz gr-
meyen tavuklarn yumurtlad yumurtalar ile standart lezzetlerdeki patates kzart-
malarnn arkasnda tavuklarn kapatld hapis ortam ve standart besinler retilir-
ken yaplan evre tahribat vardr. Zengin lkelerin yan sra dier lkelerde de t-
ketim toplumu modeli yerlemeye balamtr. Reklmclk sektr belli markalarn
n plana kmasna n ayak olarak bu srete nemli bir rol oynamaktadr. Tke-
tim toplumunda tketme pratiinin kendisi bir ritel durumuna gelmitir. rnein
Fastfood tipi restoranlarda yemek yenir; hafta sonlar AVMlere gidilir; turizm acen-
talarnn sunduu paket programlar ile seyahat edilir (Ritzer, 2007: 166).
16
Resim 1.3
JAPONYADA
MCDONALDS
Bauman (2006: 93) insann yaamak iin mi tkettii, yoksa tketebilmek iin
mi yaad sorusunu sormamz gerektiine vurgu yapar ve tketim toplumu kl-
trndeki insan yle tanmlar:
Tketiciler toplumundaki tketiciler iin hareket halinde olmak, aramak, bulama-
mak, daha dorusu henz bulmam olmak, marazi bir durum deil, bir mutluluk
vaadidir; belki de mutluluun kendisidir. Onlarnki var bir lanete dntren
umutlu bir yolculuktur... Tketim oyunu ele geirme, mlk edinme hrs ya da mad-
di, somut anlamda servet biriktirme deil, yeni bir eyin ve nceden bilinmeyen bir
duygunun verdii heyecan akna oynanr. Tketiciler her eyden nce, heyecan
derleyicileridir; onlar, eylerin ancak tli ve ikincil anlamda koleksiyonculardr
(Bauman, 2006: 95-96).
Modernleme kuramlar toplumlar ya geleneksel ya da modern ikilemi ere-
vesinde dndkleri ve tm toplumlarn mutlaka Bat toplumlarnn getii aa-
malardan geerek modernleebileceklerini ngrdkleri iin eletirilmitir.
Modernitenin ltleri nelerdir? Tartnz.
KRESELLEME
Kreselleme kimi zaman Batllama, Amerikanlama ya da evrenselleme ile e
anlaml olarak dnlr. Bu anlamlardan herhangi birisiyle zdeletirildiinde
toplumlar arasndaki kltrel farklarn giderek ortadan kalkmasna, baka deyi-
le kltrel homojenleme srecine iaret eder (Tomlinson, 2004). Uak kresel-
lemeyi hzlandran nemli bir teknolojik bulutur. nk hava ulam sayesin-
de zaman kavram hakkndaki algmz ve yaam biimimiz radikal bir ekilde et-
kilenmitir.
Castellsa gre (1996) kreselleme zellikle 1970lerden bu yana enformasyon
toplumunun ortaya kmas ve gelimesi ile balantldr. nk internet gibi yeni
iletiim teknolojileri sayesinde bilgi ak hzlanm ve birbirinden bamsz gibi
gzken toplumlar gerek bilgi, gerek sermaye ak sayesinde ekonomik ve poli-
tik alardan birbiriyle balantl hale gelmitir. Neoliberal ideoloji kreselleme ile
e anlaml olmasa da sermayenin avantajl bulduu lkelere serbest akn tevik
ederek kresellemeyi hzlandrmtr. Bylece, gerek lkeler arasnda, gerekse
herhangi bir toplumda snflar arasnda eitsizlikler giderek artmaktadr. Sermaye
fabrikadan, retimden kam ve dnya piyasas bir para piyasasna dnmtr.
te yandan, kresellemeyi sadece ekonomik bir sre olarak gremeyiz. Bu
srete Birlemi Milletler rgt gibi ulusar kurumlar gelimi ve siyasi planda
egemen lkeler ile dier lkeler arasnda iliki alar kurulmutur. Sivil toplum ha-
reketleri de oalmtr. Kreselleme giderek artan sayda ve lekte metann, ser-
mayenin, insann, bilginin, imajn, modann yan sra suun, evreyi tahrip eden
zararl kimyasal maddelerin ve uyuturucu trafiinin de ulusar snrlar iinde do-
lama girmesidir.
KRESELLEME OLGUSUNUN ZELLKLER
Kresellemenin en nemli zellikleri zaman ve meknn skmas; meknn ye-
niden biimlenmesi ve uluslararasndaki karlkl bamllklarn geri dnlmez bir
biimde artmasdr (Harvey, 1989). rnein, uak yolculuu mekndan ok zaman
iinde yaplan bir yolculuktur. Havada uarken insan binlerce kilometrelik bir me-
17
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
safenin birka saate indiini hisseder. te yandan zaman iinde mesafeleri amak-
la kltrel mesafeleri amann ne kadar rtebildii tartlabilir. Tomlinson bu
konuda ilgin bir rnek aktarmaktadr:
Uluslararas bir yolculuk srasnda uak Suudi Arabistan zerinden geerken, hos-
tes hava sahasndan kncaya kadar uakta alkol alnmasnn yasaklandn du-
yurur. Bu karann havay igal etmesidir. Toprak=toplum=millet=kltr=din eklin-
deki antropolojik alan denklemi ksa bir sre iin havaya yazlm olur. (...) nk,
kabin zamannda birbirini takip eden rutinlerden geerek yaptmz yolculuklar
srasnda atmz uzaklk sadece fiziksel deil, ayn zamanda gerek, somut
uzaklk tarafndan korunan toplumsal ve kltrel bir uzaklktr (Suudi Arabis-
tan=slam=alkol yasak). Bu nedenle hava yolculuunun getirdii balantllk, top-
lumsal-kltrel uzakln almas sorununu kesin olarak nmze koymaktadr
(Auge, 1995, aktaran Tomlinson, 2004: 17).
Bir yandan birbirine ok benzeyen
hava alanlar ve hava alanlarnn yak-
nnda i adamlarnn konaklamas iin
oteller ina edilir. Ulusar i adam
kltr geliir ve ulusar sermayenin
ak hzlanr. Tketim kalplar standart-
lamaya balar. Artk sper marketlerde
dnyann her yresinden gda ve rn
eitleri bulmak mmkndr. te yan-
dan ulusar irketlere bal retim zin-
cirleri oluur. Dnyann bir kesinde
ekonomik kriz bahane edilerek bir fab-
rika kapatlr ve hayatlarnda sper mar-
ketlere urayamam milyonlarca ii i-
siz kalabilir. Kresel finansal alar saye-
sinde banka hesaplarmz kresel kapi-
talist pazara balanr. Medya teknoloji-
leri uzaklardaki imajlar oturma odamza
getirir ve bizde inalk duygusu uyan-
drr. nsanlar ceplerindeki paraya ve
sosyal hareketliliklerine gre az ya da
ok biimde yersiz - yurtsuzlama duygusundan paylarn almaktadr. Kimi insan-
lar doduklar yerde karnlarn doyuramadklar iin g etmek zorunda kalr. Ki-
mileri izledikleri televizyon sayesinde dnyann baka bir kesinde olup bitenler-
den haberdar olur. Kimileri de daha ok para kazanabilmek iin fabrikasn emein
en ucuz olduu lkelere tar. Yersiz-yurtsuzlama, zaman ve mekn boyunca sos-
yal ilikilerin esneklemesi anlamna gelir (Giddens, 1998). nsanlar yerel meknla-
rnda yaamaya devam edebilir. Ama ina olduklar zelliklerin uzaktaki gler ta-
rafndan o meknlara yerletirilmi olduunun farkna varmtr. rnein, ksaca
AVM olarak adlandrlan alveri merkezlerinde rastlanan maazalarn bir zincirin
paras olduunun farkndadrlar. Bu alveri merkezleri gnlk ihtiyalarn gide-
rilmesi dnda kresel piyasa glerinin dayatmas sonucunda ortaya kmtr.
Dolaysyla kreselleme, iinde her trl eitsizlii, elikiyi, kartl ve yerel
ile kresel arasndaki diyalektik ilikileri barndrmaktadr. Bu sre tek bir boyu-
ta indirgenemeyecei gibi tek bir zaman dilimine de indirgenemez. Buna karlk,
18
Resim 1.4
BAHEEHR
kreselleme halen iinde yaamakta olduumuz ok boyutlu ve dinamik bir s-
re olarak kavramsallatrlmaldr.
Kreselleme srecinin iinde barndrd eitsizlikler ve yol at yoksullama iin
nemli bir kaynak olarak Kresellemenin teki Yz Yoksulluk adl kitaba bakabilirsi-
niz. (Fikret enses, 3. bask, stanbul: letiim Yay., 2003)
Kresel Karsnda Yerel
Modernlik ncesi kresel ile modernlik sonras kresel arasnda bir fark vardr. r-
nein Andersonun (1991) gnmzde ktalar st dayanmalara karlk geldii
iin hayli cemaatler olarak adlandrd Hristiyanlk veya Mslmanlk mo-
dernlik ncesi toplumlarda yerel balamda tahyyl edilirdi. Muhtemelen Orta
ada yaam olan insanlar teki Hristiyan ya da Mslmanlarn kendilerinin bi-
rer kopyas olduklarn dnyordu. Orta a dnyasnda yolculuk tehlikelerle
dolu olduu iin olduka zordu. Dolaysyla seyahat eden insanlarn gittikleri yer-
ler zerindeki etkisi snrlyd. Modernlik ncesi balantllk ile modernlik sonras
balantllk arasnda bir eksen kaymas sz konusudur. Bu eksen kaymas sadece
mekn deitirmenin esneklemesi deil, ayn zamanda bir btn olarak dnya bi-
lincinin younlamas anlamna da gelmektedir (Robertson, 1992). Gnmzde
iletiim, hareketlilik ve balantllk yaamlarmzn merkezindedir. Bu durumu
aklamak iin Tomlinson Orta ada, XV. yzyl ngilteresinde, bir anayolun ka-
zlmas ile ilgili olay rnek verir ve olayn hukuki sonularn tartr:
Aylesburyde anayolda bir ukur kazlmtr. ukur o kadar byktr ki talihsiz bir
eldiven satcs iine dp boulur. O blgede yaayan ve ukuru kazan deirmen-
ci, ihtiyac olan kili baka hibir yerde bulamadn syleyince jri tarafndan su-
suz bulunur (Bennet, 1990, aktaran Tomlinson, 2004: 64)
Orta ada jri nasl dnmtr? Jrinin kararnda hangi gerekeler rol oy-
namtr? O dnemde ukuru kazan deirmenciyi aklayan jri yerelliin ihtiyacn,
balantlla stn grmtr. Anayol balantll simgeler ve balantda kalma
ihtiyacna karlk gelir. Gnmzde benzer bir olayda jrinin ayn ekilde yorum
yapamayacan dnyorsak iletiim ve balantllk yaammzda merkez bir
nem kazand iindir. Dolaysyla, Giddensa (1991) gre kresellemenin ger-
ek kkeni modern ncesi dnyada deildir.
Kreselleme tek yanl bir sre deildir. Kltrel boyutu asndan dnd-
mzde diyalektik bir yap ortaya kar. Kresel srelere yerel mdahalelerde
bulunma olana vardr. Toplumumuzda kreselin karsnda yerelin yeniden ina-
s abasna bir rnek, Trk geleneklerine uygunluk ltnn Bat gelenei ile
kar karya getirilmek istenmesidir. slmi kkene sahip belediye bakanlar tara-
fndan len insanlara sayg iin ayakta durmak bir Bat gelenei olarak nitelenmi;
buna karlk dua okumak Trkiyenin slmi geleneklerine uygunluk, baka deyi-
le yerel olana uygunluk adna uygulamaya sokulmutur (Navaro-Yan, 2000: 93).
Huntington kltrel homojenleme yerine uygarlklar atmas dnemine gir-
diimizi ne srmtr. Uygarlklar kltrel/dinsel zelliklerine gre kategorilere
ayrm; uygarlklarn ounun modernlemek istediini ama Batllamak istemedii-
ni iddia etmitir. Huntingtonun kltr din farkllna indirgemesi ve slmiyeti Ba-
tnn karsna yerletirmesi eletiri almtr. Ayn zamanda Latin Amerika lkelerini
Hristiyan olmalarna karlk politik kltrlerinden dolay Bat Uygarlndan farkl
olarak ele almas da tezinin zayf yan olarak ne srlmtr (Walby, 2009: 39).
19
S O R U
D K K A T
S O R U
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
KRESELLEME KURAMLARI
Kreselleme olgusunu inceleyen eitli kuramlar vurguladklar konular asn-
dan farkllamaktadr. Bu kuramlarn aralarndaki farkllklar anlayabilmek iin
hipotetik bir soru ortaya atabiliriz: Bir adada yaayan yeni bir toplumun kefedil-
diini dnelim. Bu ada toplumu dnya toplumlarna nasl entegre edilirdi? Ba-
z kuramclar irketlerin derhal bu adann doal kaynaklarna el koyacan iddia
edecektir. Daha sonra sra bu kaynaklar ileyebilmek iin adaya mhendisler yol-
lamaya ve ucuz i gcnden yararlanabilmek iin fabrikalar kurmaya gelecektir.
Baka bir grup dnyadaki sper glerin adaya temsilciler yollayarak gl bir
devlet kurulmasn salamann ve bu devletle ilikileri gelitirmenin en doru yol
olduunu iddia edebilir. Yeni devletin kresel siyasette yer almas gerekecektir.
Bu srete ok uluslu irketlerin danmanlk ve destek hizmetleri vermesi nem-
lidir. nc bir grup kuramc her devlette olduu gibi yeni kurulacak bu devlet
iin de yeterli sayda danmann adaya gnderilerek gerekli her trl kurumun
kurulmasna yardm etmesi gereinin altn izecektir. Drdnc bir grup kuram-
c ise ada toplumunun kendi kltrel mirasn koruyabilmesi ve dnya kltr-
nn istilasna kar koyabilmesi iin gerekli dengenin neminden bahsedecektir
(Lechner & Boli, 2000: 49).
Dolaysyla, adann entegrasyonu ekonomik smr, siyasal antlamalar ve itti-
faklar, kresel modellere gre yaplacak kurumsal reformlar ve kltrel bir kimlik
aray seeneklerinin hepsini ierebilir. Kresellemenin 1970ler sonras ortaya -
kan yeni bir olgu olmadn iddia eden farkl kuramlar vardr. Bu kuramlar Marxtan
etkilenmi olan kapitalist dnya sistemi ve bamllk kuramlar ile dnya
kltr kuramdr.
Kapitalist Dnya Sistemi ve Bamllk Kuramlar
1960larn ortalarnda modernleme kuramlarn eletiren alternatif kuramlar geli-
mitir. zellikle Latin Amerika lkelerinde ithal ikmeci endstrileme srecinin
dinamizmini kaybetmesi modernleme srecinin sorgulanmasna yol amtr (Lar-
rain, 1989: 115-123). Bamllk kuram olarak adlandrlabilecek dnceler eit-
li olsa da ortak ynleri dnya kapitalist sistemi kavramn kabul etmeleri ve bu sis-
temin evresinde yer alan lkelerin i yaplarnn d gler tarafndan belirlendi-
ini ne srmeleridir. n plana kan dnrler kapitalist dnya ekonomisi
kavramn kullanan Andre Gunder Frank ve Immanuel Wallersteindr. Frank az-
gelimiliin gelimilii kavramn ortaya atmtr. Kapitalizmin 16.yzylda Avru-
pada baladn ve tm dnyay uluslararas bir sistem haline soktuunu iddia
eder. Bu kuramn temel argman btn lkelerin ayn anda geliemeyecekleridir.
Merkez ve evre arasndaki iliki smr ilikisidir. Merkez lkeler evre lkelerin
rettii art deere el koymaktadr. Btn lkelerin ayn anda geliememesinin ne-
deni de budur. evreden merkeze art deer transferi gerek uluslararas i blm
gerekse siyasal g ile salanr. Merkez lkelerde daha fazla beceri gerektiren i-
ler ve sermaye younlar. Ayrca merkez lkelerde daha gl devlet mekanizma-
lar vardr. Bu eitsizliklerin doal sonucu evrenin geliememesine karlk mer-
kezin gelimesidir. Ayn srete smrgeci ve ulusal sermaye ile ihracat sektr
dnya metropollerinin uydusu haline gelmitir. Ulusal metropollerin uydusu hali-
ne gelen tara kentleri ise kendi yerel uydularnn yer ald tara merkezlerine d-
nr. En son halkada krsal yrelerdeki tccarlara bal kyller yer alr. Uydu l-
kenin rettii ekonomik zenginliin tmne yerel, blgesel, ulusal ve uluslararas
metropoller tarafndan el konulur. nk sermaye birikimi dnya apnda gerek-
lemektedir. evre lkelerde i gc, kendisini yeniden retmesi iin gerekli olan
asgari cretin dahi altnda cretlerle altrlmaktadr. Baml lkelerdeki i gc-
20
nn smrs sayesinde ihra edilen yiyecek fiyatlar dmekte ve merkez lke-
lerdeki emein yeniden retim maliyeti ucuzlamaktadr. evre lkelerdeki ii s-
nf kendi iml ettii rnleri tketemezken merkez lkelerde az sayda ynetici s-
nftan insanlar lks tketime sahip olmaktadr. Wallerstein, Frankn grlerini ge-
litirmitir. Ona gre dnya ekonomik sisteminde konum vardr: merkez, yar-
evre ve evre. Franktan farkl olarak bu konumlarn sabit olmadn ve baz l-
kelerin sistem iinde yer deitirmelerinin mmkn olduunu ne srmtr. Ya-
r-evre lkeler merkez ve evre arasndaki kutuplamay azaltp sistemin kalcl-
n salamaktadr.
Art deer kavramn Marx emek-deer kuram erevesinde kullanmtr. Marx
u soruya cevap aramtr: Serbest piyasa kuralna gre tm metalar kendi eitleriy-
le mbadeleye (dei tokua) girer. O zaman paras olanlar niin retime yatrm
yapmaktadr? Cevab yledir: Yatrmc kullanldnda maliyetinden daha fazla de-
er yaratan, benzeri olmayan bir meta grm ve onu satn almtr. Bu meta emek
gcdr. Kapitalist retim biiminin ortaya kmasyla birlikte emekiler emek g-
lerini retim aralarnn mlkiyetini ellerinde tutanlara hem satmak zorunda kalr;
hem de bunu yapabilecek gtedir. iler, rettikleri eyler temel alnarak deil,
kendilerinin ve ocuklarnn almak amacyla varlklarn idame ettirmelerini mm-
kn klan gda ve dier ihtiyalar temel alnarak cretlendirilir. inin kendini ge-
indirme deerinin (zaruri emek) normal artlarda, allan saat toplamndan daha
az zamanda retilmesiyle art deer yaratmak mmkn olur (Marshall, 1999: 184).
Bamllk kuramlar da temelde modernleme kuramlar gibi ideal bir gelime
tasavvur ettikleri ve evre lkelerin durumunu bu modele gre tanmladklar iin
eletirilmitir.
Sassen, kresel ekonominin dnya ehirleri sayesinde hayat bulduuna dik-
katimizi eker. Dnya ehirlerinden kresel ekonomiyi kontrol eden kiiler ge-
rek yerel kltrlerin etkisinden, gerekse siyasi kontrolden uzaklarlar. Buna pa-
ralel olarak dnya ehirlerinde yaayan kresel elitler ile asgari cretle alan i-
iler arasndaki eitsizlik uurumu artar (Sassen, 1998, aktaran Lechner & Boli,
2000: 70-73).
1980li yllarda bir dnya ehri olan stanbulda da kreselleme zelliklerini ta-
yan yeni meknsal dzenlemeler ortaya kmtr (Keyder, 2000: 185). Pek ok
irket yksek krlar getiren mteahhitlik iine girmitir. Mali liberalizasyon saye-
sinde bankaclk sektr dnya piyasalar ile btnlemi ve stanbul yatrm a-
sndan bir ekim merkezi haline gelmitir. Bu koullar erevesinde konut piyasa-
s stanbulun en krl sektr olmutur. Kentlerin ilevleri dnyadaki yerlerine
bal olarak dntrlmektedir (Keyder, 2000: 219). stanbul nemli bir ulusar
ticaret ve finans merkezi durumuna getirilmek istenmektedir.
Dnya Kltr Kuram
Dnya kltr kuram (Lechner & Boli, 2005) kresel meta, insan ve kltr dola-
m zincirlerini analiz eder. Kreselleme srecinde gerek mallarn, gerekse insan-
larn dolamn grrz. rnein, Trkiyeye ynelik dzensiz g ve kadn tica-
reti kresel bir sorundur. Kresel aptaki enformel i ve ticaret faaliyetleri ulusla-
raras nfus hareketlerini etkilemekte, Trkiye de bundan payn almaktadr (Erder
ve Kaka, 2003). Dnya kltr kavram meta dolam ve insan dolam sreciy-
le, uluslararas finans ve banka sistemiyle, iletiim ayla, uluslararas kurumsalla-
malarla (Dnya Ticaret rgt, Uluslararas alma rgt, Dnya Bankas, Dn-
ya Satran Federasyonu gibi) ve kresel popler kltr ile bireylerde ulus tesi ye-
ni bir bilinlenme dzeyine iaret etmektedir. stelik bu kltr dinamiktir. Srek-
li oluum ve yenilenme halindedir. Dnya kltr kuram, kresellemeye kar -
21
kan Dnya Sosyal Forumu gibi kreselleme kart platformlarn da kanlmaz
olarak kresel apta rgtlenmeleri gerektiini vurgulamaktadr.
Dnya kltr kavram eitsel, ynetsel, rgtsel ve yurttalkla ilgili pratikle-
rin btn toplumlarda benzer biimler alm olduuna iaret eder. te yandan, g-
nmzde nemli sayda toplum demokrasi ile ynetilirken, halen demokratik ol-
mayan toplumlar da bulunmaktadr. Baz toplumlar henz kadnlara seme hakk
tanmamtr. nsan haklar kavram kresel dzeyde yaygnlamamtr. Burada
sormamz gereken soru kltrn nasl yaylddr. Ulusar ticaret ve neoliberal
ideoloji yayld lde ok uluslu irketler tarih sahnesine kmtr. Hatta ok
uluslu irketler kresel aktrler olarak ulus devletlerin yerini almaya balamtr.
Ancak yine de her ok uluslu irketin ana ofisinin bulunduu bir dnya kenti mev-
cuttur. Dolaysyla, ok uluslu irketlerin tarih sahnesine km olmas ulusal snr-
larn sona erdii anlamna gelmemektedir. Dinsel gelenekler toplumlara ve birey-
lere kresel dzlemde aidiyet hissi verdikleri lde nemli dnya grleri ola-
rak yaylabilmektedir. Dolaysyla, dnya kltr yaklam kreselleme srecinin
dnld lde bir homojenlik yaratmadn; buna karlk melezlenme
denebilecek oluumlara yol atn ne srmektedir. Amsterdamda Fasl kzlarn
Tayland boksu yapmas bu duruma gzel bir rnektir (Nederveen Pieterse, 1995,
aktaran Lechner & Boli, 2000:99-105). Melezlenme dncesi kltrel zclk ya
da ie dnk kltr anlayna kar bir taraf oluturursa anlaml olabilir.
Kresellemenin kltrel boyuttaki eitlilikleri zerine kapsaml bir kaynak olarak Bir
Kre Bin Bir Kreselleme. ada Dnyada Kltrel eitlilik adl kitaba bakabilirsiniz.
(Peter, L. Berger & Samuel, P. Huntington, ev: A.Orta, stanbul: Kitap Yay., 2003)
Kresellemeye ilikin dnya kapitalist sistemi ve bamllk kuramlar ile dnya kltr
kuram aralarndaki temel farklar nelerdir? Kuramlarn argmanlarn ksaca aklaynz.
EKONOMK KRESELLEME
1970lerin bandan itibaren kavramsal olarak sermayenin ulusal dzeyde tanmla-
namayaca gr arlk kazanmaya balamtr. Bu tartmann erevesini anla-
yabilmek iin sermayenin toplam sosyal dngsn oluturan srece aklk
kazandrmak gereklidir (Ercan, 2009: 173-74). Birinci aamada ticari sermaye ulus-
lararaslamtr. Kapitalist retim tekniklerinin gelimesi retim hacmini arttrm;
dolaysyla uluslararas ticaret artmtr. Bu durumda ok uluslu irketler glen-
mitir. 1970lerin ortasnda dnya ticaretinin % 30u ok uluslu irketlerin ellerin-
dedir. Bu dnemde ticaret serbestlii savunulmu; ticaretin devam edebilmesi iin
parann hem deme arac hem de ortak l olma zellikleri gndeme getirilmi
ve altn-para sistemi gerekletirilmitir.
kinci aamada erken endstrileen lkelerde sermaye ar artm; yeni krllk
koullarnn aranmas gndeme gelmitir. Anonim irketler gelimi ve toplumda
var olan mlkiyet haklar tek elde younlamtr. Buna bal olarak sermaye yara-
tcs bankalar glenmi ve sermaye hem bor sermaye hem de hayli sermaye
olarak ulus dna kmtr. Bu srece para sermayesinin uluslararaslamas de-
mek mmkndr.
nc aamada gelien teknoloji ve ulam maliyetlerinin ucuzlamas retim
faaliyetinin uluslararaslamasna neden olmutur. retim iin gerekli i gc ve
retim aralarnn salanmasnda olduu gibi retim srecinde yaratlan art deer
de uluslararaslamtr.
Sermayenin farkl grnmn kendi ilerinde toplayan firmalar hareket
alanlarn genileterek krllk oranlarn arttrabilmilerdir. Baka deyile, bir yan-
22
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
dan firmalar retimi srdrrken, bankalar yatrm iin para salamakta ve ticaret
irketleri ise retilen mallarn datmn yapmaktadr.
Neoliberal kreselleme zellikle 1980 sonrasna ilikin bir kavramdr. 1980
sonrasnda petrol ihracats lkelerin ellerindeki petro dolarlar ie dnk sanayi-
leme modeli uygulayan az gelimi lkelere ynlendirilmi ve bu model bir sre
devam edebilmitir. Ayrca bu ynlendirme finansal piyasalarn nemini arttrm-
tr. Srecin sonunda ortaya kan bor krizi ie dnk sanayileme modelinin so-
na ermesine ve kreselleme ad verilen srecin balamasna neden olmutur. Ar-
ka arkaya kan petrol krizleri az gelimi lkeler arasndaki dayanma duygusu-
nu azaltmtr. Az gelimi lkeler uluslararas yeni ekonomik dzen arsnda bu-
lunmular ve gelimi lkeler ise bu lkelerin borlarn deyebilmelerinin ancak
ihracata ynelmeleriyle mmkn olabileceini dnmlerdir. 1970li yllarn so-
nunda IMF ve Dnya Bankasnn katklaryla neoliberal ekonomi politikalar az
gelimi lkelerin byk bir ksmna sramtr. Bu politikalar az gelimi lkeleri
da ak serbest piyasa ekonomisi ynnde dntrme yolunu semitir. Alnma-
s gereken nlemler eitlidir: D ticaret, finans piyasalar, dorudan yabanc yat-
rmlar serbestletirilecek; kamu iktisadi kurulular zelletirilecek; eitim, salk
ve sosyal hizmet alanlarnda zelletirmeler gndeme gelecek; i gc piyasalar
esnekletirilecektir (Dedeolu ve Subaat, 2004: 16-17). Trkiyede de bu model
Ocak 1980de nemli bir bor krizi srasnda IMF ve Dnya bankas ile yaplan an-
lamalar ile uygulamaya konmu ve alternatifsizlik sylemi iinde devam etmitir.
Neoliberal kreselleme derinlemi ve yaygnlamtr. Bu srete baat rol oyna-
yan lkelerin srecin tersine evrilmemesi konusunda gsterdikleri kararllk saye-
sinde kreselleme devam edebilmektedir. svirenin Davos kentinde aralarnda
Microsoft yneticisi Bill Gatesin de bulunduu irket yneticileri ve hkmet li-
derleri tarafndan Dnya Ekonomik Forumu toplanmtr. te yandan kreselle-
me kart toplumsal hareketler de gelimektedir. 2001 ylnn Ocak aynda on bin-
den fazla insan, Brezilyann Porto Alegre kentinde Dnya Ekonomik Forumuna
alternatif Dnya Sosyal Forumunda toplanmtr. Bir Fransz kyl liderinin ban
ektii bu forumda, insann ve doann merkezde olduu yeni bir dnyann mm-
kn olduu gr dile getirilmitir.
Gnmzde kreselleme neoliberal ideolojiden bamsz olarak dnlebilir mi? Kre-
selleme sreci toplumumuzda hangi zellikleri ile gze arpmaktadr?
23
Resim 1.5
COCACOLA
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
4
24
Toplumsal deime olgusunun zelliklerini
sralamak.
Toplumsal deimenin temelde zellii var-
dr: 1) Toplumsal deime kanlmazdr; 2) Top-
lumsal deime genelde planlanmadan ortaya
kar; 3) Toplumsal deime tartmal bir sre-
tir. Toplumsal deime, iinde yaanlan toplu-
mun teknoloji ve kltr dzeyi tarafndan belir-
lenir. ok dinamik ve ok ynl bir sretir. Bi-
reyleme, medya iletiiminin gelimesi, brokra-
si kurumunun karmaklamas bu srecin par-
alardr. Toplumsal deime kanlmazdr. Ama
herhangi bir toplumda genellikle maddi kltr
daha nce deiirken bak alarnn, deer ve
normlarn ayn hzda deimemesi kltrel bo-
luk duygusu yaratr. Gelime tartmal bir
kavramdr. Her deime gelime anlamna gel-
memektedir.
Toplumsal deimeye neden olan etmenleri tan-
yp rneklendirmek.
Toplumsal deimeyi sosyokltrel farkllama-
lara, snf atmalarna ve demografik gelimele-
re balayan eitli grler vardr. Sosyokltrel
nedenler teknolojik gelimelerin yan sra, norm-
lar ve deerlerdeki deimelerdir. Baka bir g-
re gre toplumsal deimeyi etkileyen nemli
bir etmen toplumlardaki eitsizliklerdir. Toplum-
sal eitsizlikler sadece snflar arasnda deil, ay-
n zamanda etnik gruplar ve toplumsal cinsiyet-
ler arasnda da vardr. Toplumsal hareketlilik s-
nf atmasn ortadan kaldrmaz, sadece zayfla-
tr. Toplumsal deimeyi etkileyen nemli bir
baka etmen ise fiziksel evre ve nfus ilikisidir.
Belirli bir toplumda nfus younluunun artma-
s kaynaklar ve frsatlarn dalmnda dengesiz-
lik yaratr. Endstrilemi lkeler kaynak dal-
mn ve nfus artn belli llerde dengeleme-
yi baarmtr. Endstrilemekte olan lkelerde
dengeyi salayabilmek iin nfus planlamas yap-
mak zorunludur.
Toplumsal deime ile ilgili kuramlar zetlemek.
Comte insan zihninin teolojik, metafizik ve pozi-
tif aamalardan geerek en iyiye ulaaca inan-
cndadr. Her aamada egemen olan dnce bi-
imi o aamadaki toplumsal yapy belirler. Spen-
cere gre insan topluluklar kaltmsal nedenler
ve evre yznden farkllar ve aralarndaki zen-
ginlik ve g farklar giderek artar. Durkheima
gre toplumda i blmnn artmas mekanik
dayanmadan organik dayanmaya gememize
etki eder ama dayanmay ortadan kaldrmaz.
nk, bireyler toplumda srekli dayanmaya
ihtiya duyar. Marx toplumsal deimeyi etkile-
yen en nemli unsurun snf atmas olduunu
ne srmtr. Tarih boyunca her toplumda de-
ien retim biimine karlk gelen deerlerin
taycs olan snf, gc eline geirmi ve dze-
ni deitirmitir. Webere gre bir toplumda za-
man ierisinde gelien dnceler deimenin
etkili gc haline gelir. Kitleleri harekete geire-
bilecek karizmatik liderler toplumsal krizler sra-
snda ortaya kar. Parsonsa gre herhangi bir
bireyin toplumsal eylemleri iinde yaad top-
lumun kurumlar ve kltr erevesinde ortaya
kar. Birey bu erevede tercihler yapmak zo-
runda kalaca iin toplumun dengede kalmas
beklenir. Touraine ise toplumsal hareketlerin de-
ime asndan itici gcn n plana karr.
Modernite ve modernleme kavramlarn tanyp
ilikilendirmek.
Modernleme endstrileme ve kapitalizm ile
balayan toplumsal deime srecine verilen
isimdir. Modernite ise Batda bu srete deien
kurumlar ve davran biimlerini ierir. Modern-
leme arln yirminci yzylda hissettirmitir.
Modern toplumda bireylerin davranlar enfor-
masyon ve denetim sistemleri ile egdml ha-
le getirilir. Politik rgtlenme biimi ulus devlet-
tir. Modern toplumda zaman ve mekn ayrma-
s vardr ve toplum dinamiktir. Toplumsal iliki-
ler mekanik saatin ve evrensel takvim sisteminin
icd ile yeniden rgtlenmitir. gc zgr-
lemitir. Demokrasi ve insan haklar kavramlar
da nemli ltlerdir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
25
Kreselleme olgusunun zelliklerini tanmla-
mak.
Kreselleme zellikle 1970lerden bu yana en-
formasyon toplumunun ortaya kmas ve geli-
mesi ile balantldr. nternet sayesinde bilgi ak-
hzlanm ve toplumlar gerek bilgi, gerek ser-
maye ak sayesinde ekonomik ve siyasal a-
dan balantl hale gelmitir. Ulusar kurumlar
gelimi, sivil toplum hareketleri ortaya km
ve toplumsal problemler de ulusar snrlar iin-
de dolama girmitir. Kreselleme olgusunun
nemli zellikleri zaman ve meknn skmas
ve tketim kalplarnn giderek standartlamas-
dr. Yersiz-yurtsuzlama kavram sosyal ilikile-
rin esnekletiine iaret eder. Kreselleme her
trl eitsizlii, elikiyi ve yerel ile kresel kar-
tln ierir.
Kreselleme olgusuna ilikin farkl kuramlar
karlatrmak.
Kapitalist dnya sistemi kuram kreselleme
kavram ile kapitalist sistemin dnyaya yaylma
srecine iaret etmektedir. Tm lkeler ayn ka-
pitalist sistem ierisinde gelien iletiim ve eko-
nomi alar sayesinde zaman iinde birbirlerine
balanmtr. Merkezdeki lkelerin gelimi ol-
mas, evredeki lkelerin smrlm olmalar
yzndendir. Bamllk kuramna gre gelimi-
lik ve az gelimilik bir madalyonun iki yz gi-
bidir. Merkez ve evre lkeler arasndaki eitsiz-
liklerin yeniden retilmesi sz konusudur. Dn-
ya kltr kuram kresel meta, insan ve kltr
dolam zincirlerini analiz eder. Kreselleme
srecinde rnlerin olduu kadar bilginin, en-
formasyonun, deer ve dncelerin yan sra in-
sanlarn dolamn grrz.
Kreselleme olgusunun kltrel, siyasal ve eko-
nomik sonularn irdelemek.
Kltrel kreselleme asndan sormamz gere-
ken soru kltrn nasl yaylddr. Dnya kl-
tr yaylrken baz kavram ve kurumlarn ev-
rensel dzeyde kabul edilmesini getirmitir. De-
mokrasi ve insan haklar kavramlarnn yaylma-
s bu duruma bir rnektir. Kltrel kreselleme
ayn zamanda tketim toplumu zelliklerinin de
yaylmasna yol amaktadr. Bu duruma kar k-
mak mmkn mdr? Ulusar ticaret ve neoli-
beral ideoloji yayld lde ok uluslu irket-
ler tarih sahnesine kmtr. Bunun sonular ne-
lerdir? 1980 sonrasna ilikin bir kavram olan ne-
oliberal kreselleme finansal piyasalarn nemi-
ni arttrmtr. IMF ve Dnya bankas bu srete
baat rol oynam ve alternatifsizlik sylemi ya-
ratlmtr. Dnya Sosyal Forumunun kurulmu
olmas ekonomik krsellemeye alternatif olu-
turabilecek midir?
5
A M A
6
A M A
7
A M A
26
1. Aadakilerden hangisi toplumsal deime sreci-
nin zellii deildir?
a. Toplumsal deime kanlmazdr.
b. Toplumsal deime genelde planlanmadan or-
taya kar.
c. Toplumsal deime tartmal bir sretir.
d. Toplumun kurumlar deien deerleri tar.
e. Yasalarn deimesi insan psikolojisini deitirir.
2. Aadakilerden hangi kuramc toplumsal deime-
yi insan zihninin olgunlamasna balamtr?
a. Karl Marx
b. Max Weber
c. Herbert Spencer
d. Auguste Comte
e. Talcott Parsons
3. Durkheima gre toplumsal deimeyi etkileyen en
nemli etmen aadakilerden hangisidir?
a. Kapitalizm sayesinde zgrleen i gc
b. Toplumsal i blm
c. Dncelerin kltrel birikim salamas
d. Bireylerin toplumsal eylemleri
e. Kolektif bilincin gelimesi
4. Toplumsal deimeyi aklamak iin kullanlan sis-
tem modeline gre sosyal sre kavram neye iaret
etmektedir?
a. Bir toplumda retim aralarnn gelimesine
b. Bir toplumda sre iinde ortak mlkiyetten zel
mlkiyet sahipliine geie
c. Bir toplumdaki sosyal aktrlerin rgtlenmeleri
srecine
d. Bir toplumda makro, orta ve mikro dzeylerde
ortaya kan deiimlere
e. Bir toplumdaki insan saysnn oalmasna
5. Aadakilerden hangisi modern toplumun bir zel-
lii deildir?
a. Modern toplumun siyasal rgtlenme biimi ulus
devlettir.
b. Bireyler gnlk yaamlarn ayn zaman ve me-
knda geirirler.
c. gcnn zgrlemesi nemli bir lttr.
d. Hesaplanabilirlik ve standardizasyon sz konu-
sudur.
e. Bireyleri kontrol altnda tutan denetim sistemle-
ri vardr.
6. Aada kresellemeye ilikin verilen nermeler-
den hangisi yanltr?
a. nternet sayesinde bilgi ak hzlanmtr.
b. Siyasi planda lkeler arasnda ilikiler gelimitir.
c. Gerek toplumlar, gerekse toplumlardaki sosyal
gruplar arasnda eitlik artmtr.
d. Dnya piyasas bir para piyasasna dnmtr.
e. Bir btn olarak dnya bilinci younlamtr.
7. Webere gre Bat uygarl tekiletirdii dier uy-
garlklardan stndr. Neden?
a. Bat uygarlnda hi ocuk emei kullanlma-
mtr.
b. Bat uygarlnda toprak sahiplerinin iktidarna
son verilmitir.
c. Bat uygarlnda endstri devrimi gereklemitir.
d. Bat uygarlnda aklclk (rasyonalite) gelimitir.
e. Bat uygarlnda sosyal hareketlilik mmkndr.
8. Dnya kapitalist sistemi kuramnn temel nermesi
aadakilerden hangisidir?
a. Her yeni kurulan devlet kresel siyasette yer al-
mak zorundadr.
b. Sistemin merkezindeki lkelerin gelimi olma-
s evredeki lkelerin smrlmeleri yzn-
dendir.
c. evredeki lkelerin kltrel miraslarn koruya-
bilmeleri sistemin dengede kalmas iin nemli-
dir.
d. Kresel popler kltr ulusar g sayesinde
merkezden, evre lkelere yaylmaktadr.
e. nsan haklar kavram kresel dzeyde yaygn-
laamamtr.
Kendimizi Snayalm
27
9. Neoliberal ideoloji kreselleme ile e anlaml ol-
masa da kreselleme srecini hzlandrmtr. Aa-
daki ifadelerden hangisi bu nermenin doru nedeni
deildir?
a. Sermayenin avantajl bulduu lkelere akn
tevik etmitir.
b. Azgelimi lkelerde kamu yatrmlarn zen-
dirmektedir.
c. ok uluslu irketlerin ulus devletler gzetimin-
de palazlanmasn salamtr.
d. Sosyal haklarn kstlanmasn nererek ucuz i
gc kullanmn desteklemitir.
e. i haklarn koruyan sendikal rgtlenmeleri
yasaklamtr.
10. Sassenin nerdii dnya kentleri kavram kre-
selleme asndan hangi durumu ifade etmemekte-
dir?
a. Bu kentlerdeki ticari faaliyetler dzensiz g
etkilemektedir.
b. Bu kentlerde kresel ekonomiyi kontrol eden
kiiler siyasi kontrolden uzaklamtr.
c. Dnya kentleri yatrm asndan ekim merkezi
haline gelmitir.
d. Dnya kentlerinde gelir dalm giderek eit-
lenmektedir.
e. Dnya kentlerinin ilevleri dnyadaki yerlerine
bal olarak dntrlmektedir.
Toplumsal Deiim ve Zaman Kavram
Mbeccel Kray
1962de yaplan bir almada, Trkiyenin kuzeyinde
hzla deien eitli krsal topluluklarda, deime sonu-
cu zaman kavramnn yeniden standardizasyonunu ana-
liz etmeye altk. Bu blgede tarm, kendine yeterlilik
evresinden ticar tarma doru evrilmekteydi. Motorlu
karayolu tamacl etkili bir biimde kurulmutu; bu
ise mekndaki hareketlilik ve hza yeni boyutlar, top-
lumsal yapya yeni grnmler katmaktayd.
Zaman kavramndaki deiim ve farklln derecesini
ve bu tr kavramlarn bireyin yaamndaki eitliliini
gstermek iin sistematik bir rneklem zerinde yapla-
cak bir almann ilgin olabileceini dndk. Bu
tr bir toplumda, farkl insanlarn kendi zaman alglar-
n farkl balantlar araclyla ekillendirecekleri ve
yaamlarnn farkl paralarnda bireylerin birden ok
toplumsal zaman kullanaca umulabilir (....)
Aratrmamz, kasabada veya yakn kylerde (en izole
olanlarnda bile), zellikle hzla ilgili olmak zere yeni
deneyimler yaayanlarn, zaman alglarnn bir ya da
birok parasnda uluslararas birimleri kullanmaya ba-
ladklarn gstermitir. Bu davrann en nemli kant
standartlam zaman kavramn lmek iin kullanlan
mekanik saatlerin saysdr. almann yapld kent-
sel topluluk iinde hane reislerinin yzde 95.7sinin kol
saati, yzde 82. 4nn takvimi vard. Kyde ise kol
saati olanlarn oran yzde 82.3, takvimi olanlarn oran
ise 63.2 idi (....). Ancak birey daha az izole bir toplulu-
a getiinde ya da topluluk gelitiinde, modern tek-
nolojinin etkisinin derecesine ve hzla ilgili deneyimle-
rin yaygnlamasna bal olarak, uluslararas zaman bi-
rimleri yaygn olarak kullanlmaya balanr ve bunlarn
kullanm giderek daha kesin bir hal alr.
Kaynak: (1999) Krsal Toplumlarda Zaman Kavram.
Toplumsal Yap Toplumsal Deime, 213-231. stanbul:
Balam
Yaamn inden
28
Kresellemenin Doas
Doan Kuban
Trkiyede gelii gzel bir klie olarak kullanlan ulusal
kltr, uygarlk, demokrasi gibi kavramlarn u sralar-
da dnyann iine girdii kaotik koullarda ne anlama
geldikleri ve gelecei hazrlamakta etkileri zerinde ko-
numak her zaman yararl olabilecek bir uratr.
Kltr insann yaamak iin yaratt btn fiziksel ve
kurumsal aralar ve bunlar erevesinde oluturulan
nesneler ve sylemler olarak tanmlarsak retilen her
ey kltrdr. Bugn dnyadan izole edilmi toplum
kalmad. Bazen Amazonlarda yeni bir kabile bulundu-
u haber olarak ksa bile, iletiim ve ulam toplumla-
rn birbirinden izolasyonunu ortadan kaldrmtr.
Kltrlerin yaama saygl en st, entelektel, incelmi,
insancl retimlerinin btn evrensel uygarl olutu-
ruyor. Atatrkn vaktiyle vurgulad gibi, gnmzde
bir tane egemen uygarlk var: Btn kltrlerin evren-
sel nitelikli yaratlarn ieren ve bunu zmseme kabi-
liyeti gsteren Bat uygarl.
En iyi rneklerin Batda olduu kabul edilse de uygar-
lk Douya ya da Batya ait deildir. nsanlarn ortak
olduklar deer yarglar, yaama sayg, insana sayg,
gzeli aramak, acmak, sevmek, bilgiyi insan iin kul-
lanmak, yardmlama, doruyu arama, bakalarnn hak-
kn tanma, uygarl herkes iin tanmlar.
UYGARLIK NEDR, NE DELDR
Kin, nefret, iddet, dayatma, zorbalk, eziyet etme, teh-
dit uygarlk deildir. Zenginlik ve smr de uygarlk
deildir. Uygarlk lm, ikenceyi, insanlara ac ektir-
me jestlerini iermiyor. Silah retip, smrge kurmak,
atom bombasyla bir kenti yok etmek uygarlk deildir.
Evrensel bilim uygarlktr. Atom bilgisi evrenseldir. Fa-
kat atom bombas uygarlk jesti deildir. Kimya uygar-
lk, tp uygarlk, zehirli gaz uygarlk deildir.
Uygarlk Antikiteden balayarak inden Romaya bile-
enler ierir. Bu bileenler inancn, akln ve sanatn
rnleridir. Fikirler dolar, yaamn st katlarnda bu-
luur, uygarlk dokusunu dokurlar. Deiik kltr alan-
larnn bilgeleri bunlar zmser. rnein, Budizm ini
ve Uzak Douyu fetheder. Yunan felsefesi ve bilimi 9.
Yzylda slam bilim ve felsefesine temel oluturur. Ak-
deniz evresinde politika, din ve dil snrlar alarak ev-
renselleen bir uygarlk kurgusu oluur. Dncelerin
eski dnyada nasl dolatklarn gsteren ilgin bir kl-
trel ilikiyi bu balamda anmsatmak istiyorum:
slam felsefesi Profesr Japon Toshihiko zutsunun
Tasavvuf ve Taoizm adl ilgin bir kitab var. sadan
nce 4-3 yy.da ekillenen Taoizm Lao Tzu ve Chuang
Tzunun retilerini ierir.
zutsunun bunu karlatrd tasavvuf dncesi ise,
spanyada 1165 ylnda doan Muhyiddin bn Arabinin
Fusus el-Hikem (Bilgeliklerin Mcevherleri) adl, 1229
yazlm yaptndan alnmtr.
Arada 1500 yl var. Kitapta her iki retinin ideal insan
ve insan ontolojisi zerine paralellikleri anlatlyor. Bu
iliki devletler, lkeler, kltrler ve zamanlar arasnda-
ki byk farklara karn insan aklnn birletiriciliini ve
uygarlk denilen insanlk rnnn hepsinin stndeki
konumunu kantlar.
Akl her iklimde benzer yeteneklere sahip. Benzer ko-
nularda, zellikle soyut dnrken benzer sonulara
ulayor. Kltrler arasnda deiik kkenli dnceler
birbirlerini dllyor. Evrensel uygarln temeli bu. Bu-
gn dnyann byk bir younluu iin bilim, teknolo-
ji, grsel sanat, musiki, edebiyat, felsefe ortak ltlere
dayanyor. Ticaret, finans, turizm, sinema, televizyon,
internet ortak. Folklor ve mzelik eya dnda ne ulu-
sal kltr var, ne de farkl uygarlklar. Grne gre
darda kalmak isteyen de pek yok.
Fakat her toplum, bir yandan kendinin olduunu var-
sayd bir eylere sarlrken te yandan insanln or-
tak gsterisine kendisinin de katks olduunu kantla-
mak iin elinden geleni yapyor. Din zaten ulus st,
evrensel bir olgu. Kuran Arapa ayr, Trke ayr emret-
miyor. Mslmanlar dnyann her kesinde yayor.
Bir soru ortada kalyor. Ulusal kltr nerede barnyor?
Dil, zdeyiler, rf ve adetler, halk musikisi, mutfak ge-
lenekleri, baz duyarlklar. Bunlar ulusal yaamn bir
yerlerinde ada duyarla hitap edebildikleri oranda,
rnein modern yorumlarla yeniden doduklar zaman
varlklarn belli ediyorlar.
Gelecein dnyasnda kimlik sadece dilde ve toplumla-
rn yeni uygarln yaratlmasna katklar ile belirlenecek.
TARH DEM ENDEYZ
Dnyann bugnk durumu, olaslkla bugne kadar
geerli grnen btn politik ve ekonomik hatta klt-
rel formllerin boaldna iaret ediyor. Serbest piyasa
ekonomisinin, bir sahtekrlk klf olduu son krizde
kantland. Ne var ki daha ciddi bir tarihi deiim ei-
indeyiz. Fiziksel dnya doal bir iklimsel dnemece
girdi. Bunda insanlarn da biraz pay var. Kuraklk, su-
suzluk, doal afetler, su basknlar, yangnlar dnyann
kapsna dayand.
Okuma Paras
29
kinci eik ise enerji bunalm. Petrol ve doal gaz kay-
naklar tkeniyor, pahallayor. Yerlerine alternatif
enerji retmek zorundayz. Ge kalan her adm ekono-
mik gerileme demek. Bunu gerekletirmek yeni bir
toplumsal yaplama ile olas. Yeni dnya toplumunun
gerekleri politik, dinsel ya da ideolojik deil. Sadece
bilimsel. Btn dnyada Akl egemen klacak kkten-
ci politik deiimler gerekiyor.
Kuraklk, susuzluk, alk, hangi dinden olduumuzun
farknda olmayacak. Yaamn srdrlmesi iin yaratc
bir eitim ve bilimsel bir dnya grnn dnyaya
egemen olmas iin zgr dnce gerek. zgr d-
nce iin zgr insan gerek. zgr insan iin gerek
demokrasi gerek.
Ve bu gerekletii zaman kreselleme imdiki gibi
zenginin klesi olmaktan farkl bir ey olacak. Bu kre-
selleme o zaman gerek ieriine kavuacak.
Kaynak: Doan Kuban, Cumhuriyet Gazetesi, Bilim
Teknoloji Eki, Yl: 24, Say: 1231, 22 Ekim 2010, s.2.
1. e Yantnz yanl ise Toplumsal Deime Sreci-
nin zellikleri konusunu gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Toplumsal Deime Ku-
ramlar konusunu gzden geiriniz.
3. b Yantnz yanl ise Toplumsal Deime Ku-
5. b Yantnz yanl ise Modernite ve Modernle-
me konusunu gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise Kreselleme Olgusunun
zellikleri konusunu gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Kreselleme Kuramlar
konusunu gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Kreselleme Kuramlar
10. d Yantnz yanl ise Kreselleme Kuramlar
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Sistem modelinin temel varsaym toplumun denge ha-
linde olmas gerektiidir. Bu model erevesinde top-
lumsal deime mikro, orta dzey ve makro gibi farkl
dzeylerde birbirini tetikleyen sosyal sreler halinde
gerekleir. Sonuta toplumda yeni fonksiyonlar ortaya
kaca iin sistem denge durumuna kavuur. Aksiyo-
nalist modele gre toplumsal deimenin kkeninde
toplumsal olaylar yatar. Bireylerin aksiyonlar deime
iin gereklidir. Toplumsal hareketler olmadan deime
gerekleemez.
Sra Sizde 2
Modernitenin ltleri eitlidir. Webere gre aklcla-
ma sreci, Marxa gre zgr i gc, Durkheima gre
i blmnn artmas, Simmele gre para ekonomisi
ve bireyleme, Ritzere gre standardizasyon ve denet-
lenebilirlik en nemli ltlerdir. Ayrca modernite bili-
min gelimesini, seklerlemeyi ve insan haklar d-
ncesinin gelimesini de ierir.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
30
Sra Sizde 3
Dnya Kapitalist Sistemi ile Bamllk kuramlar Mark-
sist kuramdan etkilenmitir ve ekonomik kreselleme-
ye vurgu yapar. Temel argman Avrupada 16. yzylda
gelien kapitalizmin dnyay uluslararas bir sistem ha-
line soktuu ve tm lkelerin ayn anda geliemeye-
cekleridir. Merkez ve evre lkeler arasnda smr
ilikisi vardr. Uluslararas i blm ve siyasal g sa-
yesinde evreden merkeze art deer tanr. Bu sre-
te evre lkelerdeki ulusal sermaye dnya metropolle-
rinin uydusu haline gelir. Uydunun rettii ekonomik
zenginliin tmne uluslararas metropoller tarafndan
el konur. Dnya kltr kuram gnmzde eitsel,
ynetsel, rgtsel ve yurttalkla ilgili pratiklerin btn
toplumlarda benzer biimler alm olduunu vurgular.
ok uluslu irketler tarih sahnesine kmtr ve ba
oyunculardr. Ne var ki, her ok uluslu irketin ana ofi-
sinin bulunduu dnya kenti mevcuttur.
Sra Sizde 4
Gnmzde neoliberal ideoloji kresellemenin hz ka-
zanmasna etki etmektedir. Bu ideoloji sayesinde ser-
maye avantajl bulduu lkelere gitmekte ve ok ulus-
lu irketler glenmektedir. Bu srecin kltrel sonucu
tketim toplumu modelinin giderek daha fazla topluma
yaylmasdr. Kreselleme sreci toplumumuzda finan-
sal piyasalarn artan nemi, yaanan ekonomik krizler,
buna karlk gittike artan sayda byk alveri mer-
kezlerinin almas, stanbul gibi metropoliten alanlarn
finans ve ulusar ticaret merkezi haline getirilmek is-
tenmesi ile gze arpmaktadr.
Anderson, B. (1991). Imagined Communities: Reflecti-
ons on the Origin and Spread of Nationalism. Lon-
don: Verso.
Antonio, R.J. (2000). Karl Marx. George Ritzer (Ed.).
The Blackwell Companion to Major Social Theorists,
105-113. Oxford: Blackwell.
Aybay, R. (1998). Teba-i Osmaiden T.C. Yurttana Ge-
iin Neresindeyiz? 75 Ylda Tebaadan Yurttaa
Doru, 37-42. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Top-
lumsal Tarih Vakf Yaynlar.
Bauman, Z. (2006). Kreselleme (2.Bask). Abdullah
Ylmaz (ev.). stanbul: Ayrnt.
Berger, P. L. & Huntington, S. P. (2003). (eds.). Bir
Kre Bin Bir Kreselleme. ada Dnyada Kl-
trel eitlilik. Ayla Orta (ev.). stanbul: Kitap
Yaynevi.
Castells, M. (1996). The Information Age (Vol.1): The Ri-
se of Network Society. Oxford: Blackwell.
Dahrendorf, R. (1976). Class and Class Conflict in In-
dustrial Society. London: Routledge & Kegan Paul.
Dedeolu, S. & Subaat T. (2004). Kalknma ve Kresel-
leme. stanbul: Balam.
Ecevit, Y. (2008). gcne Katlm ve stihdam. Trki-
yede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, nce-
likler ve zm nerileri, 11-207. Tsiad Yayn No:
Tsiad-T/2008-07/4G8, Yayn no Kagider-001. s-
tanbul
Ercan, F. (2009). Modernizm, Kapitalizm ve Azgelimi-
lik (5.Bask). stanbul: Balam.
Erder, S. (2001). stanbula Bir Kent Kondu: mraniye
(2. Bask). stanbul: letiim.
Erder, S., & Kaka, S. (2003). Dzensiz G ve Kadn Ti-
careti: Trkiye rnei. UNFPA(Birlemi Milletler
Nfus Formu), IOM (International Organization For
Migration).
Ergun, D. (2004). Trk Bireyi Kavramna Giri (3. Bas-
k). stanbul: mge.
Esmer, Y. (1997). Devrim, Evrim, Statko: Trkiyede
Sosyal, Siyasal, Ekonomik Deerler. stanbul: TESEV.
Esmer, Y., & Ertun, B. http://www.un.org/millenni-
umgoals/Betam Aratrma Notu, 10/75.
Esmer, Y., & Ertun, B. http://www.un.org/millenni-
umgoals/Betam Aratrma Notu, 10/77.
Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity: Self
and Society in the Late Modern Age. California: Stan-
ford University Press.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek
Kaynaklar
31
Giddens, A. (1998). Modernliin Sonular. Ersin Ku-
dil (ev.). stanbul: Ayrnt.
Gven, B. (1976). Sosyokltrel Deime. Ankara: Ha-
cettepe niversitesi.
Hanerliolu, O. (1977). Felsefe Ansiklopedisi. Kavram-
lar ve Akmlar. stanbul: Remzi Kitabevi.
Harvey, D. (1989). The Condition of Postmodernity. Ox-
ford: Blackwell.
Keyder, . (2000). Enformel Konut Piyasasndan Kre-
sel Konut Piyasasna. alar Keyder (Ed.) stanbul
Kresel ile Yerel Arasnda, 171-191. stanbul: Metis.
Kray, M. (1982). The New Roles of Mothers: Changing
Intra-Familial Relationships in a Small Town in Tur-
key. Toplumbilim Yazlar, 7, 443-456. Ankara: Ga-
zi niversitesi BF.
Kray, M. (1982). Sosyal Yap ve Nfus Art Etkileimi.
Toplumbilim Yazlar, 7, 21-39. Ankara: Gazi ni-
versitesi BF.
Kray, M. (2000). Ereli, Ar Sanayiden nce bir Sahil
Kasabas,(3.bask). stanbul: letiim.
Kray, M. (1998). Takpr. Krsal Topluluklarda Geli-
me ve Liderlik. Deien Toplum Yaps, 89-132. s-
tanbul: Balam.
Kray, M. (1999). Trk Toplumunda Yapsal Deime.
Toplumsal Yap Toplumsal Deime, 327-342. stan-
bul: Balam.
Kray, M. (1999). Kentleme ve Yeni Siyasal slam. Top-
lumsal Yap Toplumsal Deime, 342-349. stanbul:
Balam.
Kongar, E. (2002). Toplumsal Deime Kuramlar ve
Trkiye Gerei (9. Bask). stanbul: Remzi.
Ksemihal, N.. (1968). Sosyoloji Tarihi. stanbul: Rem-
zi.
Ksemihal, N.. (1971). Durkheim Sosyolojisi. stanbul:
Remzi.
Larrain, J. (1989). Theories of Development. Oxford &
Cambridge: Polity Press.
Lechner, F. J., & Boli, J. (2005). World Culture Origins
and Consequences. Oxford: Blackwell
Mardin, . (1997). deoloji (4.Bask). stanbul: letiim.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl. Osman Aknhay,
& Derya Kmrc (ev.). Ankara: Bilim ve Sanat.
Morrison, K. (2009). Marx, Durkheim, Weber: Formati-
ons of Modern Social Thought. Los Angeles & Lon-
don: Sage.
Nederveen Pieterse, J. (2000). Globalization as Hybridi-
zation. Frank J. Lechner & John Boli (eds.). The Glo-
balization Reader, 99-105. Oxford: Blackwell.
Nussbaum, M. (2000). Women and Human Develop-
ment: The Capabilities Approach. Cambridge: Cam-
bridge University Press.
Robertson, R. (1992). Globalization: Social Theory and
Global Culture. London: Sage.
Ritzer, G. (1993). The McDonaldization of Society. New-
bury Park&California: Sage.
Ritzer, G. (2007). The Globalization of Nothing 2. Lon-
don&New Delhi: Pine Forge Press.
Sassen, S. (2000). Whose City Is It? Globalization and
the Formation of New Claims. Frank J. Lechner &
John Boli (Eds.). The Globalization Reader, 71-76.
Oxford: Blackwell.
Scaff, L.A. (2000). George Simmel. George Riter (Ed.).
The Blackwell Companion to Major Social Theorists,
251-278. Oxford: Blackwell.
Sztompka, P. (1993). The Sociology of Social Change.
Oxford&Cambridge: Blackwell.
Szacki, J. (1979). History of Sociological Thought. Lon-
don: Aldwych.
enses, F. (2003). Kresellemenin teki Yz Yoksul-
luk (3.bask). stanbul: letiim.
Timur, S. (1972). Trkiyede Aile Yaps. Ankara: Hacet-
tepe niversitesi Yaynlar.
Tomlinson, J. (2004). Kreselleme ve Kltr. Arzu Eker
(ev.). stanbul: Ayrnt.
Touraine, A. (1977). The Self-production of Society. Chi-
cago: University of Chicago.
User, ., Kmbetolu, B., Akpnar, A., & Karaolu Be-
pnar, Z. (2009). Bir iddet Tablosu: Kk Yata
alma Yaamna Giren Kz ocuklar. Prof. Dr. T-
lay Erkan (Ed.), ocuk ve iddet altay. stanbul
Tabib Odas ocuk Haklar Komisyonu (12 Eyll
2009) 202-223. stanbul.
Walby, S. (2009). Globalization and Inequalities Comp-
lexity and Contested Modernities. London: Sage.
Toplumsal hareketin kayna olarak kolektif davran zetleyebilecek,
Toplumsal hareketlerin tanmlanmasna ilikin grleri sralayabilecek,
Toplumsal hareket biimlerini tanmlayabilecek,
Toplumsal hareketlerin genel zelliklerini tanmlayabilecek,
Toplumsal hareketleri aklamak zere gelitirilmi kuramlar ve yaklamla-
r deerlendirebileceksiniz.
indekiler
Toplumsal Hareketler
Kolektif Davran
Kalabalk
MBSB Hareketleri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Yeni Toplumsal
Hareketler
GR
TOPLUMSAL HAREKET VE
KOLEKTF DAVRANI
TOPLUMSAL HAREKETN
KAVRAMSALLATIRILMASI
TOPLUMSAL HAREKETLERN
TARHSEL GELM
TOPLUMSAL HAREKET BMLER
TOPLUMSAL HAREKETN
NTELKLER VE AAMALARI
TOPLUMSAL HAREKET
KURAMLARI
2
Toplumsal
Hareketler ve
Kuramsal Yaklamlar
ve Kuramsal Yaklamlar
GR
Toplumsal hareketler kendilerini evreleyen toplumdaki derin ve kkl deiim-
lerin sonucu olarak modern yaamn artrd rasyonellemeye tepki olarak ortaya
kmtr (Scott, 1991; Habermas, 1973 aktaran Foweraker, 1995:9). Toplumsal ha-
reketler bir anlamda toplumda yaanlan honutsuzluun da vurumu, karlan-
mas istenilen ihtiyalarn dile getirilmesidir (entrk, 2006:33). Toplumsal dzey-
de honutsuzluklarn ya da ihtiyalarn eitli biimlerde ifade edilmesi, da vuru-
mu insanlk tarihi kadar eskidir. Bu ifade edilerin ok farkl biimleri insanlarn
hayatlarnda deiimlere yol am, atmalar, bakaldrlar ve isyanlar toplumsal
yaamda her zaman var olmutur. Bu balamda toplumsal hareketler insan yaa-
mnda ok eski zamanlardan bu yana nemli bir yere sahip olagelmitir (etinka-
ya, 2008:15). Gnmzde ise btn toplumlar bir hareket dnyasnda yayor gi-
bidir (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 4). Toplumsal boyuttaki hareketler giderek ok
daha fazla nem kazanmakta ve ilgi ekmektedir. 1960lardan bu yana toplumsal
hareketler zellikle Bat medeniyetinin kalc bir paras haline gelerek kuramsal
abalarn konusu olmutur (Lipsky, 1968; Kornhauser, 1959 aktaran Weissmann,
2008:7). zellikle ada Bat toplumlarnda ok youn biimde hemen her yerde
rastlanan yaygn olgular haline gelmi olan toplumsal hareketler; toplumsal dei-
imi salayan temel mekanizmalardandr. Karmak bir sreler btn olan top-
lumsal hareketlerin baarlarnn, baarszlklarnn ya da dinamiklerinin anlala-
bilmesi ise olduka zordur (Crossley, 2002:8-9). Bu zellikleri nedeniyle toplumsal
hareketlerin irdelenmesi, toplumsal deiimin doasnn ve biimlerinin daha iyi
anlalabilmesi asndan byk nem tamaktadr.
Toplumsal hareketleri giderek daha ok akademik alma konu edinmitir.
Bugne dek toplumsal hareketlerin neden ve nasl ortaya ktklarna, geliim s-
relerine ve tarihsel rneklerine ilikin eitli yaklamlar gelitirilmitir. Farkl di-
reni ve atma rntlerini ifade eden toplumsal hareketlere ynelik dnsel
abalar hep var olmutur ancak 19. yzyldan itibaren modern sosyal bilimlerin ge-
liimiyle birlikte daha sistematik zmlemeler yaplmaya balanmtr (etinkaya,
2008:17).
Toplumsal hareketlerin toplumsal deiimleri yanstt dnldnde b-
yk benzerlikler tamalar gerektii sonucu ortaya kar ancak toplumsal hareket-
ler bunun tersine, birbirlerine benzemekten ok farkllklar ve eitlilikleriyle dik-
kat ekmektedir (Foweraker, 1995:11). Bu bakmdan toplumsal hareketlerin kay-
naklar, tarihsel geliimi, tanmlanmas, temel zellikleri ve ilgili kuramlarnn irde-
lenmesi yararl olacaktr.
TOPLUMSAL HAREKET VE KOLEKTF DAVRANI
Toplumsal nitelikli hareketlerin, protestolarn ve devrimlerin altnda yatan temel
eylem, mcadeleci/kavgac kolektif davrantr (Tarrow, 1998:3). Toplumsal hare-
ketler, kolektif davrann formlarndan birisi olarak yksek dzeyde yaplandrl-
m bir kolektif davran biimi olarak tanmlanabilir (Shephard, 2009:539; Snow,
Soule ve Kriesi, 2004: 6).
Toplumsal hareketlere ilikin alanyaznda yer alan balca tanmlamalarda ko-
lektif davran olgusuyla toplumsal hareket arasndaki iliki nemle vurgulanmak-
tadr. Bu tanmlamalara gre, toplumsal hareket bir kolektif davran formudur.
Aadaki tanmlamalarda bu iliki ifade edilmektedir (Trkdoan, 1997; Touraine,
1999; Melucci, 1999 aktaran entrk, 2006:33);
Toplumsal hareket, toplumda yeni bir hayat tarzn, yeni bir modeli olutur-
mak iin eylemde bulunan kolektif davran biimidir.
Toplumsal hareket, birbiriyle egemenlik ilikileri ve atma dzleminde
kar karya gelen, ayn kltrel ynelime sahip ve bu kltrn ortaya -
kard etkinliklerin toplumsal kontrol iin mcadele eden aktrlerin ko-
lektif hareketidir.
Toplumsal hareket, belli bir dayanmay esas alan, bir atma zellii ta-
yan ve yer ald sistemin snrlarn zorlayan kolektif davran biimidir.
Kolektif davranlar baskn grubun norm ve deerlerini zorlayan, ok sayda ki-
inin katld, gnll ve genellikle planlanmadan, doalama biiminde gerek-
letirilen eylemlerdir. evreci rgtler ya da sendikalar gibi yaplarda ve kurumlar-
da var olan organize davrantan farkl olarak, belirlenmi kural ya da prosedrle-
rin, otorite hiyerarisinin sz konusu olmad davranlardr. Eitim, din ve siya-
set gibi kurumsal davranlardan farkl olarak da kolektif davranlar ynetecek
kurumsallatrlm normlar yoktur (Kendall, 2008:540).
Kolektif davran, kurumlarla normal ve kurallar erevesinde iletiim kurma
olanaklar olmayanlar, bakalarna ya da otoritelere kar kanlar ve yeni ya da ka-
bul grmemi iddias olanlar tarafndan gerekletirildiinde mcadeleci-kavgac
bir eyleme dnr. Mcadeleci kolektif eylem toplumsal hareketlerin temelini
oluturur ancak bu eylem iddet ya da arlk iermesinin yan sra donanml ve
g sahibi ynetimlere kar sradan insanlarn sahip olduklar tek bakaldr yolu-
dur. Kolektif davran birok biimde ortaya kabilir; ksa ya da srekli-kalc, ku-
rumsallam ya da ykc-bozguncu, monoton-skc ya da dramatik nitelikte ger-
ekleebilir (Tarrow,1998:3).
Kolektif davran sosyolojinin tannabilir, ak bir alt alan olarak temellendiren
Blumere (1951) gre bu davran byk lde planlanmam, kurallara balan-
mam ve yaplandrlmam grup etkinliklerini kapsar (aktaran; Buechler, 2004:
49).
Kolektif davrann ortaya k, balam ve sonular bakmndan farkl biim-
leri sz konusudur. Bu biimler arasnda spor ve rock grubu fanatiklerinin uyum-
lu biimde alkladklarnda ve tezahrat yaptklarnda ortaya kan trden eylem-
ler, marketleri yamalama gibi baz ayaklanma eylemleri ve gangster hareketleri
saylabilir (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 6).
Smelsere gre kolektif davran biimleri ve ilgili olduklar sistem elementleri
farkl adan deerlendirilmektedir (Crossley, 2002:44);
34
Kolektif davran biimlerini
yle snflandrabiliriz
(Buechler, 2004: 47;
Kendall, 2008:540);
Kalabalk (crowd), eteler
(mobs), ayaklanmalar
(riots), panik, lgnlk
(fads), moda (fashions),
kamu dncesi (public
opinion) ve dedi-kodu.
Deer ynelimli toplumsal hareketler - deerler
Norm ynelimli toplumsal hareketler - normlar
Dmanca taknlklar - rgtlenme
lgnlk ve panik - durum kolaylatrclar
Kolektif davranlarn bu balamda daha ok olumsuz bir yaklamla deerlen-
dirildii grlmektedir. Olumsuzluun yannda korkun olarak da alglanan Stali-
nizm ve faizm gibi ideolojilerin etkisiyle olduka negatif bir imaj tayan kolektif
davran, 1960larda gerekleen toplumsal hareketler iinde otoriteler tarafndan
olumlu nitelikleriyle birlikte ele alnmaya balanmtr (Tarrow, 1998:15).
Kolektif davran biimlerinin ortaya kn aklamaya ynelik farkl yakla-
mlar gelitirilmitir. Ayn zamanda toplumsal hareketlerin aklanmasnda da kul-
lanlan kolektif davranlar aklamak zere gelitirilen yaklamlar yle ifade edi-
lebilir (Buechler, 2004: 48-50);
Kolektif hareketi aklayan temel bir yaklam olarak gerginlik ve k
(strain and breakdown) dnemleri yaklamna gre, gerginlik ve k d-
nemleri kolektif davran retir. Bu tr davranlar snrlandran sosyal kon-
troller ve moral buyruklar zayflatldnda ya da yok olduunda kolektif
davranlar ortaya kar.
Yoksunluk kuramlar, bireylerin kendi durumlarn baka gruplarla, kendi
gemileriyle ya da gelecekleriyle karlatrarak deerlendirmelerde bulun-
malar ile ortaya kan gerilim ve kolektif davranlar arasndaki ilikiyi vur-
gular.
Kitle toplumu kuram ise kk toplumsal gruplarn yok olmasyla birlikte
modern toplumun, soyutlanma, kiiliklerin kaybolmas ve yabanclamann
egemen olmas sonucunda kitle toplumuna dntn savunur. Bu ba-
lamda zellikle soyutlanan ve yabanclaan bireylerin sosyal gvenlik ve s-
nma salayacak kolektif davranlarn cazibesine daha ok kapldklar
ne srlmektedir.
Kolektif davran nedir? Balca trleri nelerdir?
TOPLUMSAL HAREKETN KAVRAMSALLATIRILMASI
Toplumsal hareketlerin meydana geli sreleri, amalar, biim ve sonular bir-
birinden farkllklar gsterdii iin ortak bir tanmlamadan sz etmek olduka g-
tr. Toplumsal hareketler zgn dinamikleri iinde tanmlanmakta, gereklemi
olduklar tarihsel ve toplumsal gereklik iinde aklanmaktadr. Bu nedenle fark-
35
2. ni t e - Topl umsal Har eket l er ve Kur amsal Yakl a ml ar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Resim 2.1
Balina Avna Kar
bir Greenpeace
Eylemi, Almanya.
l zaman ve meknlarda meydana gelen toplumsal hareketler iin farkl tanmlama-
lar yaplmtr (Kkalan mrn, 2010:47).
Toplumsal hareketlere ynelik ortak bir tanmn yaplmas her ne kadar zor ol-
sa da eitli toplumsal hareket rnekleri dikkate alnarak bir kavramsallatrma ya-
plabilir. Toplumsal hareket rnekleri arasnda unlar saylabilir (Crossley,2002:1);
Kadn hareketi ya da feminizm,
i hareketi ve ticaret birlikleri hareketleri,
Faist hareketler,
Faizm kart, rklk kart hareketler,
Psikiyatri kart ya da psikiyatrik abalarla sorunlarn aanlarn hareketleri,
Milliyeti hareketler,
Dayanma hareketleri,
evreci ya da yeil hareket,
Krtaj kart ya da savunucusu hareketler,
Hayvan haklar hareketleri,
Bar hareketleri
Yukardaki rneklerde de grld zere toplumsal hareketler birbirinden
ok farkl biimlerde ve balamlarda ortaya kabilmekte ve ok farkl amalara sa-
hip olabilmektedir. Bu durum toplumsal hareketleri genel olarak kapsayabilecek
bir tanmlamann ve kavramsallatrmann yaplmasn gletirmektedir. Buna kar-
n alan yaznda eitli kavramsallatrma abalar grlmtr.
Toplumsal Hareket kavramsaln ilk olarak Lorenz Von Stein, siyasal mcade-
le balamnda kullanmtr. Balangta bu kavram, ii snfnn zbilinciyle birlik-
te iktidar elde edecei, sreklilik gsteren birletirici bir sre anlamn tayordu.
Von Stein ile ayn dnemde Marx ve Engels de Komnist Manifestoda bu anlam
benimsemitir. 1848 ylnda politik analizciler oul olarak toplumsal hareketler-
den bahsetmeye balamlardr. 19.yzyln sonlarndan itibaren ise toplumsal ha-
reketler, rgtl proleterlerin yan sra iftileri, kadnlar ve hak talebinde bulunan
dier kesimleri de kapsayacak biimde geniletilmitir (Wirtz, 1981; Heberle, 1951
aktaran Tilly, 2004:20).
Von Stein, mevcut kuramsal sistemler ve doktrinler ile toplumsal sistemler ara-
snda kavramsal bir ayrm yapm ve toplumsal hareketleri sosyoloji alannda mer-
kezi bir yere koymutur. Bu ynyle von Stein toplumsal hareketlerin kavramsal-
latrlmas bakmndan olduka nemli bir katk salamtr (Heberle, 1940:348).
36
Resim 2.2
Tunusta Ocak
2011de Yaanan
Halk Ayaklanmas
Toplumsal hareketler kolektif
davrann bir biimi olarak
grlmekle birlikte dier
btn kolektif davran
trlerinden olduka farkl ve
zgn niteliklere sahiptir.
Toplumsal hareketlerin
kavramsallatrlabilmesi
iin niteliklerinin irdelemesi
gerekmektedir.
Lorenz Von Stein
Kaynak:http://www.
lvstein.unikiel.de/t3/i
ndex.php?id=13
Alman sosyolog Lorenz von
Stein 1789-1850 dneminde
gerekleen Fransz
toplumsal hareketlerinin
tarihsel srecini
deerlendirdii kitabyla
toplumsal hareket kavramn
halkn politik mcadelesine
ilikin bilimsel tartmalarn
iine sokmutur (Tilly,
2004:18-19).
Toplumsal hareket olgusunun kavramsallatrlmas ve tanmlanmasnda nce-
likle yukarda da vurgulanan kolektif davranla ilikisi ile dier kolektif davran
trlerinden farkllklar ortaya koyulmaldr.
Bir kolektif davran tr olan toplumsal hareketler, sreklilik ve organize ol-
mak gibi zellikler tamas asndan dierlerinden ayrlmaktadr. nk toplum-
sal hareketlerde bulunan, zerinde anlalm belirlenmi ortak hedef, belli bir bi-
rikim sonunda ekillendii iin sreklilii ve organize edilmeyi gerektirmektedir
(entrk, 2006:35).
Reformcu ve devrimci nitelikteki eylem biimlerini kapsayan toplumsal hare-
ketler (Trkdoan, 2004:31), Raschke (1985) tarafndan zamanla btn toplumlara
yeni deerleri yayacak derin toplumsal ya da kltrel dnmlerin en zgn r-
nekleri olarak tanmlanmtr (aktaran; Finger, 1992:312).
Toplumsal hareketlere ilikin ok eitli tanmlamalar genelde belirli eksenler
etrafnda yaplmaktadr (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 6);
a. Kolektif davran
b. Deiim ynelimli hedefler
c. Kurumsal kolektif davran
d. Belli bir dzeyde rgtlenme
e. Geici bir sreklilik.
Bu temel kavramlar erevesinde tanmlanan toplumsal hareketlerin kavram-
sallatrlmasnda gz nnde bulundurulmas gereken temel ilke sz konusu-
dur. Bu ilke dikkate alnmadan herhangi bir toplumsal hareketin aklanmas
sz konusu olamaz (Castells, 2006: 100; aktaran; Kkalan mrn, 2010:49);
Hareketin ortak kimlii
Hareketin kartnn olmas
Toplumsal hedefin olmas
Lofland (1996) ise baka bir adan toplumsal hareketlerin tanmlayc drt te-
mel elementini belirlemitir (aktaran Shephard, 2009:539);
Geni lekte insan says
Deiimi salamaya ya da engellemeye dnk ortak bir hedef
Belirli bir dzeyde liderlik ve organizasyon
Greli olarak uzun bir dnemde kalclk ve sreklilik
Toplumsal hareketlerin kavramsallatrlmas ve tanmlanmasnda yol gsterici
dier bir lt ise harekete katlanlarn ortak eylemlerinin niteliidir. Ortak eylem-
ler unlar kapsamaktadr (Della Porta ve Diani, 2006:20);
a. Aka tanmlanm bileenlerle atmac ilikiler
b. Biimsel olmayan youn alar tarafndan ilikilendirilme
c. zgn ortak bir kimlii paylama
Toplumsal hareketler, kurumsal ya da rgtsel kanallarn dnda devamllk
gsteren ve belirli bir rgtlenme dzeyinde meydana gelen, paras olunan dn-
ya dzeni, toplum, grup ya da rgtte var olan otoriteyi savunmak ya da bu
otoriteye meydan okumak amacyla gelitirilen hareketlerdir (Snow, Soule ve Krie-
si, 2004: 11). Toplumsal hareketler sosyal bir hedefe ynelik olarak, paylalan
inanlar ve dayanmann elik ettii biimsel olmayan etkileim alar olarak ta-
nmlanabilir. Bu sosyal hedefler, toplumsal yapya ve/veya deerlere ilikin bir de-
iimin salanmasna ya da engellenmesine ynelik olabilir (Weissmann, 2008:7).
37
Toplumsal hareketler her ne
kadar bir dnem deiime
kar direnileri dlayan
biimde tanmlanmsa da
(Vander Zanden, 1959: 312)
yaplan tanmlamalardaki
zellikler dnldnde
hareketlerin belirli bir
deiimi gerekletirmeyi ya
da bir deiimi engellemeyi
hedefledii grlmektedir.
Toplumsal hareketler 1750den sonra Batda gelitii ekliyle unsurun sen-
tezinden domutur (Tilly, 2004:17). Bu unsurlar toplumsal hareketlerin tanmlan-
masnda da nemli rol oynamaktadr;
a. Hedef alnan otoritelere kar ortak hak talebinde bulunan organize olmu
ve sreklilik gsteren halk giriimi (kampanya),
b. eitli siyasal eylem trlerinin gerekletirilmesi (zel amal dernekler, bir-
likler kurmak, mitingler dzenlemek, dilekeler gndermek, gsteriler, res-
mi kortejler vb. toplumsal hareket repertuar),
c. MBSB (Makul olma, birlik, say ve kendilerine ve/veya semenlerine bal-
lk) ilkelerini katlmclarn halk nnde uyumlu ekilde sergilemeleri, mbsb
gsterileri.
Toplumsal hareketlere ilikin kavramsallatrma abalarnn sonucu olarak orta-
ya kan eitli tanmlamalara bakldnda, btn farkl biimlerine ve zellikleri-
ne karn yine de belirli dzeyde ortak bir tanmlamaya ulalabilecei grlmek-
tedir. Yukarda verilen temel unsurlar balamnda kavramsallatrma abalarnn
sonucu olmak zere toplumsal hareketlerin tanm yle ifade edilebilir;
Elitlere, otoritelere, baka gruplara ya da kltrel kodlara kar, elitler, dier
gruplar ve unsurlarla kalc bir etkileim iinde, ortak hedeflere sahip ve da-
yanma iinde olan bireyler tarafndan gelitirilen kolektif eylemler (Tar-
row, 1994; Tarrow,1998:4).
Ortak bir hedef dorultusunda bir araya gelenlerin taleplerini ve ikyetlerini
sergilemeleri; bireylerin birlikte hareket ederek hak, gnen (refah) ve esenlie
ilikin ikyetlerini, taleplerini caddelerde protesto vb. ortak eylemler ile dile ge-
tirdikleri temel toplumsal davran formu (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 3).
Tarihselliin biimi, kltrel yatrm, bilgi ve ahlak modelleri zerindeki
egemenlii ya da bamll ile tanmlanan bir sosyal snfn, bu modellere
ilikin atmac hareketi (Touraine, 1999:51).
Toplumsal hareket tanmlarnn ortak olarak vurguladklar noktalar nelerdir?
TOPLUMSAL HAREKETLERN TARHSEL GELM
Binlerce yldan beri dnyann deiik blgelerinde farkl biimlerde halk ayaklan-
malar gereklemitir. Ancak eitli kar gruplarndan oluan geni kapsaml r-
gtlerin gelitirdii toplumsal hareketler 18.yzyln sonlarnda Bat Avrupa ve Ku-
zey Amerikada ortaya kmtr (Tilly, 2004: 16).
Tarihsel dnm noktalarnda meydana gelen nemli toplumsal olaylar tanm-
lamak iin kullanlan toplumsal hareket kavram, 18.yzyln ortalarndan itiba-
ren tartlmaya balanm, 19.yzyldan bu yana ise sosyal bilimlerde giderek
nem kazanm ve zerinde youn allmtr. Balangta daha ok tarih alann-
da ilgi gren toplumsal hareket olgusu zamanla sosyoloji almalarnda da nem-
li bir yer almtr. 19.yzylda ortaya kan toplumsal deiimler ve toplumsal ha-
reketlerin giderek nem kazanmas, birok toplumbilimcinin ilgisinin bu konuya
ynelmesine yol amtr. Bu dorultuda toplumsal hareketlerin meydana geli bi-
imleri, nedenleri, trleri, anlamlar ve toplumsal ya da bireysel etkileri zerine sa-
ysz aratrma yaplmtr. (Kkalan mrn, 2010:47).
Kimi sosyologlar, Bat toplumlar balamnda toplumsal hareketlerin kaynan,
Fransz Devrimine ve ly am kalabalklarn olumsuzluklara kar gstedikle-
ri tepkilere kadar dayandrmaktadrlar (Tarrow, 1998:10). Fakat modern toplumsal
hareketlerin geliim srecinde 19. yzyln ikinci yars bir balang noktas olarak
38
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
kabul edilmektedir. Toplumsal hareket kavram kolektif amaca dayal, organize ve
sreklilik sergileyen davran biimi olarak tanmlandnda bu balang noktas
anlaml grnmektedir. 19. yzyln ikinci yarsndan nce de birok toplumsal ni-
telikli eylem yaanmtr ancak modern anlamda toplumsal hareketler 19. yzyln
ortasnda grlmeye balanmtr (Kkalan mrn, 2010:49).
Toplumsal hareketler olgusu ve kavramsallatrmas byk lde 19. yzyl
rndr. Tillye (1984) gre 19. yzylda ok nemli bir deiim meydana gelmi
ve geleneksel olarak ya da cemaat gruplar tarafndan gerekletirilen savunmac
eylemlerden organize, z bilincine sahip, daha kalc hareketlere ve yeni haklar ile
frsat araynda olan saldrgan eylemlere doru bir dnm yaanmtr (aktaran;
Foweraker, 1995:14).
Markoff (1996:45) ise gnmzde bilinen anlamyla toplumsal hareketlerin 18.
yzyln sonlarnda ngilterede filizlenmeye baladn ne srmektedir. 18. yz-
yldaki ekonomik deiime kout olarak topluluklarn piyasadaki iletiimi ve bir-
birleriyle balants glenmitir. 19.yzylda Avrupa, Kuzey Amerika ve baka
corafyalarda kk salan bu hareketler, lkelerin siyasal koullarna, rgtlenerek
hak talebinde bulunanlarn profiline, ayr meknlardaki insanlar ortak bir hareket
duygusuyla birletiren yeni bilgi ve kitle iletiim aralarna ve yaygn okuryazarlk
gibi koullara bal olarak gelimitir. Toplumsal atmalar muhtemelen insanlk
tarihi kadar eskidir ancak kalc ve srekli olan hareketler grece yakn zamanlar-
da devletlerin g kapasitelerinin ve insanlarn hareketlilik dzeyinin deimesinin
bir sonucu olarak ortaya kmtr.
Alan yaznda toplumsal hareketler genelde sadece Batya ait gelimeler olarak
deerlendirilmektedir. Bat dndaki toplumlara ve bu toplumlarn tarihlerine or-
yantalist bir yaklam sergilenmekte, herhangi bir muhalefet ya da direni gelene-
inden sz edilmemektedir (etinkaya, 2008: 42). Toplumsal hareketlerin tarihsel
olarak sadece Bat toplumlarndaki sosyoekonomik deiimlerle aklanmaya al-
lmas genel bir yaklam olarak gzlenmektedir. Gerekte 20. yzyl ncesindeki
kresel toplumsal hareketlere ilikin dnya tarihi almalar olduka eksiktir ve
bu durum kreselleen kapitalizme kar gelimi hareketlerin tam olarak zm-
lenmesini zorlatrmaktadr (Aartan, Choi ve Huynh, 2008:83). Trkdoana
(2004:11) gre Osmanl toplum yaps sistemli bir biimde toplumsal hareketler
kapsamnda incelenmemitir. rnein Celali isyanlar, toplumsal tabann kylle-
rin oluturduu bir toplumsal hareket olarak deerlendirilebilir (Trkdoan,
2004:652).
Bat toplumlaryla zde gelien toplumsal hareketlere ilikin yaklamlarda da
bir lde Avrupa merkezcilik anlaynn etkili olduu sylenebilir. Bu durum
dnyann dier blgelerindeki toplumsal nitelikli hareketlerin gz ard edilmesine
yol amaktadr. Dier etken ise Bat toplumlarnda yaanan zgn modernlik de-
neyimi ve endstrilemenin dourgusu olan toplumsal koullarn rettii zgn
bir toplumsal hareket biiminin varlnn kabuldr. Charles Tilly toplumsal hare-
ketlerin modernliin bir rn olduunu, rnein in hanedanlklarn ykan ky-
l isyanlarnn zellikleri nedeniyle toplumsal hareketlerden ayrldn vurgula-
maktadr. Bu bak asna gre toplumsal hareketler Fransz htilalinden bu yana
ve dnya leinde gereklemektedir (Dirlik,2008: 65).
zellikle 1750-1850 dneminde dnyada Avrupa merkezli hareketlerin dnda
gerekleen toplumsal hareketleri genel olarak kapsayacak yle bir snflandrma
yaplabilir (Aartan, Choi ve Huynh, 2008:21);
39
Avrupa merkezcilik
(eurocentrism), Avrupa
kltrnn stnln
kabul eden ve olaylar-
olgular Avrupal
perspektiften deerlendiren
yaklam. Bilinli ya da
bilinsiz bir ekilde, Avrupa
(ve genellikle Batl)
sorunlarna, kltr ve
deerlerine, dier
kltrlerden daha ok nem
veren anlaytr. Avrupa
merkezcilik genellikle
Avrupal veya beyaz olmayan
kltrler zerinde hak iddia
etmi ya da onlarn varln
tamamen grmezden
gelmitir.
a. Amerikadaki klelie kar isyanlar,
b. Balkanlardan Amerikaya uzanan, smrgeci ve yaylmac sistemlerdeki
milliyeti ve ayrlk hareketler,
c. Asya ve Ortadoudan Amerikaya uzanan alanda, dnya ekonomisine katl-
maya ve bu ekonomiyle birlemeye kar olan ve dnyann geri kalan ile
balantlar koparmay deneyen giriimler,
d. Ortadou, Asya, Afrika ve Amerika boyunca grlen, Avrupa kltrne ve
kapitalist kltre direnen, genellikle dinsel ya da kltrel hareketler olarak
adlandrlan uygarlk hareketler.
Modern anlamdaki toplumsal hareket olgusu ile tarih boyunca grlen toplumsal hareket-
ler arasndaki temel farkllklar nelerdir?
TOPLUMSAL HAREKET BMLER
Ortak noktalar bulunmasna karn toplumsal hareketler zgn zellikler tar. r-
nein sivil haklar hareketi ile evreci hareketi karlatrmak olduka gtr (Shep-
hard, 2009:539).
ekil 2.1de grld zere toplumsal ha-
reketler olduka genel bir snflandrmayla ve
daha ok amalar bakmndan drt grupta
ele alnabilir. Bu gruplandrmaya gre balca
toplumsal hareket trleri bar hareketleri,
evreci hareketler, ii hareketleri ve ifade
zgrl-demokratik hareketlerdir.
Toplumsal hareketleri snflandrmak zor
olmakla birlikte amalar, hedefledikleri dei-
imin dzeyi vb. ltlere gre eitli snf-
landrmalar yaplmtr. rnein baz toplum-
sal hareketler bireyleri bazlar ise toplumu deitirmeyi hedefler (Kendall,
2008:553). Toplumsal hareket biimleri yle sralanabilir (Aberle 1991: aktaran
Shephard,2009:539);
40
Resim 2.4
Three Mile Island
Nkleer Kazas
Resim 2.3
Klelik Kart
Hareket
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Devrimci Hareketler; Toplumu btn olarak deitirmeyi hedeflerler. Mao
Zedongun indeki hareketi gibi.
Reformcu Hareketler; Toplumda belirli alanlarda ksmi deiimi hedefler.
Deiimi savunucu ya da engelleyici olabilir. Kadn zgrl hareketi bu-
na rnektir. Tersi bir rnek de krtaja kar din gruplarn yrtt kam-
panyalardr.
Kurtarc Hareketler; Bireylerin deiimini hedefler. David Koreshin dinsel
klt buna bir rnektir.
Alternatif Hareketler; Bireylerde snrl deiimi hedefler. Nfus Balants
(Zero Population growth) hareketi buna rnek olarak verilebilir.
Kendall (2008: 553-554) bu toplumsal hareket biimlerinin farkl zelliklerini ve
hedeflerini rneklendirerek aklamtr;
41
ekil 2.1
fade
zgrl/Demokratik
Hareketler
evreci Hareketler
Bar Hareketleri i Hareketleri
Toplumsal Biimleri
Kaynak: Giddens,
1990: 159
Resim 2.5
Hare Krishna
Hareketi
Reform hareketleri (Taban rgtlenmesine dayal evre hareketleri gibi top-
lumsal yapnn belirli bir boyutunu deitirerek toplumu iyiletirmeyi hedef-
leyen hareketlerdir.),
Devrimci hareketler (Toplumda btncl ve kkten bir deiimi hedefleyen
hareketlerdir, genellikle var olan sistemin iinde yer almamaya alrlar. Bu
hareketler ideal bir toplum kurmay hedefleyen topistlerden radikal yn-
temleri kullanan terrist hareketlere kadar geni bir yelpazede yer alr.),
Din hareketler (Bireylerin inan sistemlerinin isel deiim yoluyla kkl
deiimini hedefler. Kktenci din hareketler kendileri gibi inanmayanlarn
inanlarn deitirmeyi hedeflerken birok din hareket milenyumcudur,
sonun yakn olduunu savunur ve davranlarda hzl bir deiim ngrr.
Hare Krishnas, Scientology, Unification Church gibi yeni din akmlar, zel-
likle ana akm dinlerin salayamadn savunduklar, genlerin hayatn an-
lamn kefetme gereksinimlerine karlk vermeyi amalar.),
Alternatif hareketler (nsan davrannn belirli bir boyutunda snrl bir de-
iimi hedefler. 20. yzyln balarndaki The Womans Christian Tempe-
rance Union /Hristiyan Kadnlar kiden Kanma Birlii adl dernein ge-
litirdii hareket insanlarn alkol tketiminden uzak durmalarn salama-
y hedefliyordu. 1990larda younlamaya balayan New Age kkenli me-
ditasyon, yoga, vejetaryenlik gibi hareketler de bu kapsamda deerlendi-
rilebilir.),
Direni hareketleri (Deimeyi engellemeyi ya da var olan bir deiimi orta-
dan kaldrmay hedefler.).
Balca toplumsal hareket biimleri nelerdir?
42
Resim 2.6
The Womans
Christian
Temperance Union
(Hristiyan Kadnlar
kiden Kanma
Birlii)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
TOPLUMSAL HAREKETN NTELKLER VE AAMALARI
Toplumsal hareketler insanlara normalde tek bana elde edemeyecekleri, politika
oyununa girmeleri iin kaynaklar salar (Kendall, 2008:552). Toplumsal hareket-
lerde bireylerin kendiliinden bir araya gelmesi sz konusudur, organize olmak
zorunda deildirler ancak organize de olabilirler. Formel rgtlere rnek olarak,
bir siyasi parti toplumsal hareket deildir ancak bu partinin yeleri eitli toplum-
sal hareketlerin iinde yer alabilirler. rnein bir toplumsal hareket olmayan sve
Yeiller Partisi yeleri daha iyi bir evre iin eitli konularda aba gstermektedir-
ler (Weissmann, 2008:7).
Sosyal bilimler alan yaznnda toplumsal hareketlerin tanmlamalar ayn za-
manda hareketlerin nitelikleri hakknda da bilgi ierir. Hareketlerin kolektif bir
kimlie dayal, organize olmu, atmac ve sreklilik arz eden bir yapya sahip ol-
mas, ayn zamanda bu hareketlerin nitelikleri olarak da kabul edilmektedir (K-
kalan mrn, 2010:49). Toplumsal hareketlerin kayna olarak grlen kiilerin
hissettikleri rahatszln ve eitsizliin tr ise hareketin kapsam ile ieriini de
belirlemektedir (entrk, 2006:31-32).
Tillye (2004:30-33) gre, toplumsal hareketlerin zellikleri unlardr;
Toplumsal hareketler, 18.yzylda ortaya k srecinden itibaren tekil giri-
imler deil etkileimli kampanyalar olarak yrtlmtr.
Toplumsal hareketler, program, kimlik ve duru olmak zere iddiay bir-
letirir.
Program, kimlik ve durua ilikin savlarn ne kmas, hareketin yaps, ha-
reketin iindeki hak talep eden insanlar ve hareketin aamalarna gre de-
iiklik gsterir.
Demokratikleme toplumsal hareketlerin oluumunu olumlu ynde etkiler.
Toplumsal hareketler halkn egemenliini kabul eder.
Toplumsal hareketler siyasi giriimcilere baldr.
Toplumsal hareketler model alma, ibirlii ve iletiim kanallar ile farkl or-
tamlarda da yerleir.
Toplumsal hareketlerin yaplar, personeli ve iddialar tarihsel olarak deiir
ve evrilir.
cat edilmi bir kurum olan bir toplumsal hareket ortadan kalkabilir ya da
ok farkl bir politika biimine dnebilir.
Heberle (1951) ise toplumsal hareketlerin zelliklerini yle ifade etmitir (ak-
taran Vander Zanden, 1959: 313-314);
1. Toplumsal hareketler, toplumsal yapda ve zellikle mlkiyet ve emek ili-
kilerinin var olduu temel kurumlarda kkl deiiklikler meydana getirme-
yi amalar.
2. Toplumsal hareketlerde yer alanlarda ortak duyarllk, dayanma ve grup
kimlii bilinci sz konusudur.
3. Toplumsal hareketlerde bir ideoloji ya da ina edici dnceler seti vardr.
4. yeleri iinde biimsel olarak rgtlenmi gruplar bulunmakla birlikte top-
lumsal hareketler organize gruplar deildir.
5. Toplumsal hareketlerin gc, ye kompozisyonunda deiimler olsa bile
varln srdrmeye yeter.
6. Toplumsal hareketler ksa dnemli deildir ancak yine de bir gerekleme
sresi vardr.
Castellsin a kuramnda toplumsal hareketlerin boyutlar ve nitelikleri yle s-
ralanmtr (Stalder, 2006: 77-78);
43
Toplumsal hareketler z bilinlidir, Bir analiz sunar, yeleri ile ve darda-
kilerle ilikilerini tanmlar ve kolektif davran iin strateji belirler.
Toplumsal hareketler otantik ve zerktir. Geni toplumsal balamla snrlan-
drlr, ancak snrlandrmalarla kendi mantk ve deerlerini yanstarak yara-
tc biimde baa kar.
Toplumsal hareketler iin birincil ncelik baar ya da baarszlk deildir,
var olmaktr.
Toplumsal hareketler toplumsal yapda dorudan ya da dolayl olarak dei-
iklik meydana getirmeyi amalar.
Toplumsal hareketler atmac ya da muhaliftir.
Toplumsal hareketlerin geliim sreci genel olarak aamada gerekleir
(Kendall, 2008:568);
1. Balang-hazrlk aamas: Alglanan bir sorun huzursuzluk yaratr.
2. Toplanma-birleme aamas: Kiiler organize olmaya balarlar.
3. Kurumsallama aamas: Bir rgt gelitirilir. Liderlik konumlarnda gnll-
lerle cretli personel yer deitirir.
Hazrlk ya da balang aamas olarak tanmlan ilk aamada toplumsal bir ha-
rekete yol aacak bir huzursuzluun varl sz konusudur. nsanlarn varlksal ni-
telikleri, mevcut toplumsal sistemin dayatt ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel
alandaki ileyite bir ayrma dntnde ortaya rahatszlk ve gvensizlik duru-
mu kar. Sistemin zorunlu kld koullar karsnda insanlarn bir ksm, sahip ol-
duklar niteliklerinden dolay kendilerini darda braklm, ihmal edilmi, sindi-
rilmi ya da tekiletirilmi hisseder. Bu dncelerin toplumun belli bir kesimin-
de kabul grmesi, rahatszlklar dourur. kinci aama olan toplanma-birleme
aamasnda ise ortaya kan ve yaygnlaan rahatszlk koullarnn mevcut yap
iinde ho grlebilecek boyutu amas, protesto hareketlerinin olumas iin ge-
rekli ortam hazrlar. Bundan sonraki sre; toplu halde normal dzen ve uyum
iinde yaayan insanlar belirli sayda, belirli bir ama, fikir ve yntemle harekete
geiren protesto hareketidir (entrk, 2006:31-32). Son aamada ise bu protesto
hareketleri kurumsallamaya ve greli olarak yerleik olmaya balar. Kesslerin de
(1985) belirttii zere, toplumsal hareketler zaman iinde kendine sabit ve salam
bir ekil vermeye eilimlidir (aktaran; Trkdoan, 2004:51-52).
Crossley (2002:34) bir toplumsal hareketin aamalarn yle tanmlamtr;
a. Toplumsal istikrar-beklentiler ve gereklik arasndaki uyum.
b. Beklentiler ve gereklik arasnda gerilimin ortaya kmas.
c. Toplumsal kontrol mekanizmalarnda geveme.
d. Temel kolektif davranlarn ortaya kmas.
e. Ajitasyon, grup ruhu, moral, ilkeler, ideoloji ve taktiklerin olumas.
f. stikrarl bir toplumsal hareketin ortaya kmas.
g. Deiim iin basknn olumas.
Toplumsal hareketin oluabilmesi iin kampanya, hareket repertuar ve MBSB
gsterilerinin yer almas gereklidir. Kampanya bir seferlik dileke, miting ya da
gsteriden fazlasn ifade eder. Kampanyada unsur bulunur; Kendi bana
olumu talepiler grubu, talep nesneleri ve bir grup halk. Hak talep edenlerin,
nesnelerin ya da halkn tekil eylemleri deil bu arasndaki etkileim top-
lumsal hareketi oluturur. Kampanya repertuvarnda ise eitli siyasal eylem tr-
leri bulunur (Tilly, 2004:17). MBSB hareketleri eitli zellikler tar (Tilly,
2004:18);
44
Makul olma: ll davranlar, dzgn kyafetler: din grevlilerinin, yk-
sek rtbelilerin ve ocuklaryla birlikte annelerin katlm.
Birlik: Benzer rozetler, bandajlar, ilanlar ve kostmler, saflar halinde yr-
y, ark syleme ve dua etme.
Say: Katlmc says, imzalanan dilekeler, semenlerin mesajlar, sokakla-
rn doldurulmas.
Ballk: Kt hava koullarnn dikkate alnmamas, yal ve engellilerin g-
nll katlm, baskya diren gsterme, gsterili fedakrlk, ba ve yardm.
Toplumsal hareketlerin zelliklerini ve geliim srelerini etkileyen nemli bir
unsur, iinde bulunulan evrenin sosyal, ekonomik ve politik koullardr. zellik-
le devlet yaplar, egemen kltrler ve sivil toplum, toplumsal hareketleri etkiler-
ken toplumsal hareketler de devleti, politikalar, sivil toplumu ve kltrleri biim-
lendirebilir. Toplumsal hareketler zaman, mekn ya da yelik bakmndan snrlan-
drlm nceden belirlenmi yaplar deildir, onlar deien rgt kmeleri, alar,
topluluklar ve aktivist bireyler oluturur (Whittier, 2002:289).
ekil 2.2 de grld zere toplumsal yapnn demokratik nitelikleri ve de-
mokratikleme dzeyi ile toplumsal hareketlerin ortaya k arasnda bir etkileim
sz konusudur. Demokratikleme dzeyi arttka toplumsal hareketlerin ortaya -
k, lek ve alan bakmndan geliimi gerekleir.
Demokratikleme ve toplumsal hareketler arasnda gl bir iliki vardr. Bu
iliki yle ifade edilebilir (Tilly, 2004:201-203);
45
Resim 2.7
Protestanlara
Ynelik Bir Katliam
1572, Fransa.
Kampanya, repertuvar ve
MBSB gsterileri tarihin
eitli dnemlerinde hep var
olmutur. rnein 1750den
nce Avrupal Protestanlar
inanlarn yaatmak adna
Katolik otoritelere kar
defalarca sreklilik gsteren
kampanyalar
dzenlemilerdir. MBSB
gsterileri din ehitlik, halk
fedakrl ve igale direni
biiminde gereklemitir.
Ancak MBSB hareketleri ve
repertuvarn birlemesi
toplumsal hareketin
farklln ortaya karmtr
(Tilly, 2004:18-19).
1. Demokratikleme yok ya da yetersiz ise
toplumsal hareket yoktur.
2. Yeni balayan bir demokratikleme sre-
ci sz konusu ise kampanyalar, repertu-
varlar ya da MBSB gsterileri toplumsal
hareketlerle benzerlik gsterir ancak top-
lumsal hareket kampanyalarn, repertu-
arlarn ve MBSB gsterilerinin olgun bir
birleimi deildir.
3. leri demokratikleme sreci sz konusu
ise toplumsal hareketler snrl kesimlerde
de olsa yine grlr.
4. Yaygn demokratikleme sreci sz ko-
nusu ise, toplumsal hareketlerin prog-
ramlarnn, repertuvarlarnn ve MBSB
gsterilerinde, program kimlik ve yer a-
sndan yaygnlama grlr.
5. Yeni balayan bir uluslararas demokra-
tikleme srecinde ise toplumsal hareket
uluslararas nitelik kazanr.
Demokratiklemenin salad ortam toplumsal hareketleri besler. Demokratik-
leme srecinin toplumsal hareketi destekleme yollar yle sralanabilir (Tilly,
2004:214-216);
a. Devlet ile vatandalar arasnda daha dzenli ve kategorik ilikilerin oluma-
syla birlikte vatandalk ilikisinin kurulmasnn sonucu olarak hak taleple-
ri daha makul ve ekici bir hl alr.
b. Kamu politikas erevesinde haklarn ve ykmllklerin eitlenmesi so-
nucunda sosyal eitsizliklerin giderilmesi, kategori tesi koalisyonlarn ve
yeni tesis edilmi kimliklerin nndeki engelleri zayflatarak toplumsal ha-
reketlerin geliimini kolaylatrr.
46
Toplumsal Hareket Yok
Benzerlikler
Birleimler
Eriebilme
Uluslararas Nitelik
Kazanma
1
1
Toplumsal
Hareketlerin lek
ve Alan
0
0
Demokratikleme
ekil 2.2
Demokratiklemenin
Farkl Derecelerinde
Toplumsal
Hareketlerin lek
ve Alan
Kaynak: Tilly,
2004:202
Resim 2.8
Sivil Haklar
Hareketinin ncs
Martin Luther
Kaynak: http://www.
ilr.cornell.edu/events
/102710_Social.html
c. Devlet politikasna, kaynaklarna ve personeline ilikin deiimlerde vatan-
dalarn etkisinin artmas ile birlikte hak talebinde bulunmak iin yeni frsat-
lar ve gvenli bir ortam oluur.
d. Tamamlayc kurumlarn oluturulmas ile seim kampanyalar, siyasi parti-
ler, sendikalar, ticari kurulular, sivil toplum kurumlar ve lobiler gibi ku-
rumlar toplumsal hareketleri besler.
Tillynin yaklamna gre toplumsal hareketlerin ayrt edici zellikleri nelerdir?
TOPLUMSAL HAREKET KURAMLARI
Toplumsal yaamn herhangi bir noktasnda ortaya kan bir deiim dorudan ya
da dolayl olarak dier dinamikleri de etkiler. Dolaysyla ortaya kan yeni bir ol-
gunun tek bana ve tek bir deiken ile aklanmas olas deildir. Toplumsal ha-
reket kavram da geirmi olduu deiim dinamikleri balamnda farkl sreler-
de, farkl yaklamlarla aklanmaktadr (Kkalan mrn, 2010:46).
Toplumsal hareketlerin 18. yzylda ulusal dzlemde ortaya kmasnn ardn-
dan ilk dnem kuramclar hareketlerin boyutuna odaklanmtr; arclk, yok-
sunluk ve iddet (Tarrow,1998:4). Emile Durkheimn nclk ettii 19. yzyl sos-
yologlar ise toplumsal hareketleri, anomi ve toplumsal zlmenin sonucu olarak
deerlendirmilerdir. Bu dnemde lgn kalabalklar tanmlamas yaygndr (Tar-
row,1998:4). Toplumsal lekteki hareketlere ilikin ilk sistematik yaklam olarak
grlebilecek kalabalklar kuramnn en nemli temsilcisi Gustave Le Bondur
(etinkaya, 2008:18).
Dnemin sekinlerinin ve yneticilerinin yaklamn yanstan, Le Bonun tem-
silcisi olduu bu bak asnda kitlelerin ve kalabalklarn ykc rol vurgulanm-
tr. Kalabala girildiinde sz konusu kolektif uur bireylerin akli melekelerini ve
kiiliklerini siler ve bilinalt egemen olur. Kalabalklarn batan kmaya hazr ol-
duunu belirten ve arln vurgulayan Le Bona gre toplumsal hareketler daha
ok irrasyonellik durumudur (etinkaya, 2008:18-20).
Toplumsal hareketlerin temelinde yatan mcadeleci politik hareketleri akla-
maya ynelik en ak kuramsal giriim ise protesto dnglerinin ve dalgalarn kav-
ramsallatrlmasyla olumutur. Buna gre toplumsal hareketler temel eksen-
de aklanabilir (Koopmans, 2004: 40-41);
1. Mcadelenin bir corafi ve toplumsal alanda ortaya kmas iin ekolojik bir
perspektif gerekir. Mcadelenin biimler; mcadeleci, desteki, rakipleri ve
tarafsz nc kesimler arasndaki sosyal ilikiler ann bir parasdr. Bu
bak asyla, belirli bir grup iin var olan politik frsatlar yapsal etken de-
ildir.
2. Mcadelenin ortaya kmas evrimsel bir sretir.
3. Politik istikrar ve istikrarszlk dnemleri mcadeleci hareketleri farkl biim-
lerde etkiler.
Crossley (2002:10) toplumsal hareketlerin aklanmasna dnk kuramsal yak-
lamlar iki zaman dilimi ve iki farkl toplumsal ortam asndan deerlendirmitir.
Buna gre 1970ler ncesi ve sonrasnda farkl yaklamlar gelitirilmi ve bu fark-
llk ABD ve Avrupa balamnda kendini gstermitir (Tablo 2.1). ABDde kolektif
davran temelli aklamalardan kaynak hareketlilii ve politik sreler gibi yakla-
mlara doru bir geliim gzlenirken Avrupada Marksizm temelli yaklamlardan
yeni toplumsal hareketler anlayna doru bir gelime yaanmtr.
47
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Anominin szck anlam
normsuzluktur. Toplumsal
kontroller zayfladnda,
ahlaki ve siyasal
kstlamalar ortadan
kalktnda anomi ortaya
kar. Durkheima gre
anomi olduka nemli
boyutlarda bir toplumsal
dzensizlik potansiyeline
sahiptir. Bu kargaa
potansiyeli birok Avrupa
kentinde kalabalklarn
lgn davranlar biiminde
alglanmtr.
Gustave Le Bon
Kaynak: (1841-1931).
nl bir Fransz
hekimi ve sosyologu
nsanlarn belirli koullar
altnda bir araya
toplanmasyla oluan yn,
kendisini oluturan bireylerin
zelliklerinden farkl yeni
zellikler tar. Kalabalklar ve
kitleler sadece ykc bir rol
oynar (The Crowd, 1896).
20. yzyln ortalarnda toplumsal tarih alannn geliimi ile birlikte insanlarn
mcadeleleri ve gndelik hayattaki deneyimleri sosyal bilimcilerin ilgi alanna gir-
mitir (etinkaya, 2008:23). zellikle II. Dnya Sava sonras dnemde yaanan
dnsel paradigma deiimi farkl yaklamlarn domasna yol am, bu yakla-
mlar sosyal hareket ve kolektif eylem kuramlarnda karlk bulmutur. Sosyal ha-
reketlere ilikin aklamalar ve kuramsal abalar srekli evrilmekte olan farkl di-
siplinlerin bir yansmas olarak grlmtr (Buechler, 2004: 47).
1970lerden itibaren toplumsal hareketlere ilikin yaklamlar 1960larn sonun-
da gerekleen toplumsal hareketlere dayal olarak deimitir. Yaklamlarn ko-
nusu olan toplumsal hareketler olgusu srekli bir deiim iindedir ve sregelen
kuramsal abalar da bu deiimi yanstmaktadr (Buechler, 2004: 47). Marksizme
ilikin hayal krklnn yaand 1970li ve 1980li yllarda baz otoriteler kltr
balamnda ortaya kan yeni paradigmalar dorultusunda kimlik ynelimli yakla-
mlar gibi yeni aklamalar gelitirmilerdir (Tarrow,1998:16). Alain Touraine top-
lumsal hareketleri etkileyen kimlik ynelimli paradigmalar dorultusunda en geni
kuramsal ereveyi oluturmutur. Touraine, toplumsal hareketlerin, kimliin ve
normlarn inas temelinde kendileri zerine dnmeleri, toplumun demokratik-
lemesine vurgu, kendini snrlama ve kltrel konulara odaklanma gibi yeni bo-
yutlar zerinde durmutur (Cohen, 1999:122).
Benzer koullara sahip farkl toplumlarda ayn ya da standart tepkiler meydana
gelmez. Bunun nedeni, toplumsal davranlar belirleyen deikenlerin toplumdan
topluma farkllk gstermesi, yapsal deikenler ile sabit deikenlerin toplumlar
zerindeki farkl etkisi ve toplumsal hareketler zerinde toplumlara zg belirli
toplumsal deikenlerin baskn olmasdr (entrk, 2006:37). Toplumsal hareketle-
rin yapsnn aklanabilmesi iin politik sre, yeni toplumsal hareketler ve kay-
nak hareketlilii kuramlar, kolektif kimlik paradigmas gibi yaklamlarn ve ku-
ramlarn birlikte ele alnmas gerekmektedir (Whittier, 2002:289). Her yaklam
toplumsal hareketlerin belirli bir boyutunu aklayabilmektedir. Bu nedenle top-
lumsal hareketlerin, zgn koullar balamnda ve btn kuramlara dayandrla-
rak aklanmasnda yarar vardr. Aada balca yaklamlara ve kuramsal akla-
malara yer verilmitir.
Kolektif Davran Yaklam
Toplumbilimciler toplumsal hareketleri 1900lerin bandan itibaren psikolojik te-
melli bir yaklamla, kendi kontrolleri dndaki koullara duygusal tepki veren bi-
reylerin davranlar olarak deerlendirmilerdir. Gustav Le Bon, Herbert Blumer,
Wiliam Kornhauser ve Neil Smelser bu balamda yaklam gelitiren toplumbilim-
ciler arasndadr. Kolektif davran yaklamna gre toplumsal hareketler (Cross-
ley, 2002:11);
ABD Avrupa
1970ler ncesi Kolektif Davran Marksizm
1970lerden beri Kaynak Hareketlilii,
Politik Sre
48
Tablo 2.1
Toplumsal
Hareketlerin
zmlenmesine
Ynelik Drt Yaklam
Kaynak: Crossley,
2002:10
Alain Touraine
Kaynak: http://esouth.
blog.lemonde.fr/2009
/05/15/la-crise-et-
apresconversation-
avec-alain-touraine-
ehess-paris/
Toplumsal hareketleri
etkileyen kimlik ynelimli
paradigmalar aklamaya
alan Tourainee gre
temel problem, bir hareketin
kimlik arayndan deiim
srecini kontrol etmeyi
amalayan kolektif ve
toplumsal bir harekete
dnmesinin
kefedilmesidir (Cohen,
1999:127).
Toplumsal hareketleri
aklamak zere ie koulan
balca yaklamlar
arasnda Kolektif Davran,
Greli Yoksunluk, Kaynak
Hareketlilii, Politik
Sreler, Katma Deer, A
Kuram, Rasyonel Tercih ve
Kimlik Ynelimli Yaklamlar
saylabilir.
a. Yapsal gerilim, anomi, yoksunluk ve ikyetler gibi olumsuzluklara verilen
tepkisel karlklar olarak ortaya kar.
b. Yapsal gerilim, anomi, yoksunluk ve ikyetler gibi zorluklar tarafndan
atelenen kolektif histerinin belirimi, irrasyonel ve psikolojik karlklardr.
c. Toplumdan soyutlanm, toplumla btnleememi bireylerin katld avam,
ayak takm hareketleridir.
d. Farkllklar ve siyasal doalar dikkate alnmakszn, panik, moda, lgnlk
gibi dier kolektif davranlarla bir arada ele alnr.
Kolektif davran kuramna ynelik eletiriler sz konusudur. Bu eletirilere g-
re toplumsal hareketlerin toplumsal gerilimlere bir cevap olduunun varsaylmas,
hareketlerin ortaya kt geni politik balam gz ard etmektedir. Bunun yan
sra bireysel honutsuzluun toplumsal hareketlerin nedenleri arasnda tanmlan-
mas sorunlu grlmektedir. Ayrca bireyselci yaklamlarn, kolektif davrann
politik boyutunu ihmal ettii de ne srlmektedir (McAdam, 1982 aktaran Buech-
ler, 2004: 51).
Sembolik Etkileimci Yaklam
Kolektif davran ekolnden gelen Herbert Blumerin (1969) gelitirdii sembolik
etkileimci yaklam, toplumsal huzursuzluk, hareket kltr ve kimlik boyutla-
rna odaklanan sembolik etkileimcilere rnek tekil etmektedir (Crossley,
2002:16).
Sembolik etkileimcilik kolektif davrana dayanr ve Blumere gre sosyoloji
de kolektif davran irdeler. Toplumsal dnya kolektif davrantan ibarettir. Blu-
merin kolektif davran ve toplumsal hareketlere ilikin analizi aamay vurgu-
lar; toplumsal huzursuzluk, temel kolektif davranlar ve son olarak toplumsal ha-
reketler. Bu yaklam, toplumsal hareketlerin ortaya kt ortam, yapsal koulla-
r ve toplumsal alar gz ard ettii gerekesiyle eletirilmektedir (Crossley,
2002:23-24;34-35).
Katma Deer Kuram
Katma deer kuram, toplumsal hareketlerin olumas iin belirli koullarn gerek-
li olduunu ne sren sosyolog Neil Smelser (1963) tarafndan gelitirilmitir.
Smelser toplumsal hareketleri, dier kolektif davranlar gibi ekillendikleri top-
lumsal sistemler iinde aklamaya alr. Kurama gre toplumsal sistemler iinde
toplumsal hareketler sorunlara ya da gerilimlere bir karlk olarak onlar dzelt-
mek amacyla ortaya kar (Crossley, 2002:40-41).
Ekonomi kaynakl bir kavramsallatrmaya dayandrlan katma deer kuram,
retim srecindeki her bir aamann sonutaki rne bir eyler eklediini var sa-
yar. Kurama gre, toplumsal hareketlerin oluumunda, aada belirtilen koulla-
rn varl nem tar (Smelser 1963 aktaran Kendall 2008:555);
1. Yapsal durumdan kaynaklanan etkenler: nsanlar nemli sorunlar alglaya-
bilmeli, sorunlarn farknda olabilmeli ve ortaklaa eylemlere katlabilmeli-
dirler. Toplumsal hareketler, genellikle kiiler ya da snflar, ajanslar bir so-
runun kayna olarak dlandnda; hissedilen rahatszlklar ve ikyetler
dile getirilemediinde ya da hakszla urayanlar kendi aralarnda iletiim
kurma olana bulduklarnda ortaya kar.
49
Blumer
Sembolik Etkileimcilik
Kaynak: http://www.
pipale.com/H.html
pipale.com pipale.com
Sosyoloji, sosyal dzen,
adetler, kurallar, kurumlar
gibi bileenlere ynelik alr
ve onlar olduklar gibi inceler.
Kolektif davran ise sosyal
dzenin meydana geli
yollaryla ilgilidir (Blumer,
1969 aktaran Crossley,
2002:24).
Neil J. Smelser
Kaynak: http://
rhodesscholars.wordpr
ess.com/2009/11/23/n
eil-j-smelser/
2. Yapsal baskdan ve gerilimden kaynaklanan etkenler: Bir toplumda ya da
toplulukta gerginlik sz konusu olduunda, bireylerin beklentileri karla-
namadnda sistemde bask oluur. Ardndan meydana gelen gerilim, at-
ma ve bireylerin, Eer otoriteler beklenen eyleri yapm olsalard sorun ya-
anmazd biimindeki inanlarna dayal olarak bir toplumsal hareket orta-
ya kar.
3. Bir inancn/grn yaygnlamasndan kaynaklanan etkenler: Bir toplumsal
hareketin geliebilmesi iin ncelikle sorun ak ifade edilmeli, soruna yol
aan nedenlere ve zm yollarna ilikin ortak bir gr paylalmaldr.
4. Hzlandrc etkenler: Mevcut bir inancn glenmesini kkrtc ya da dra-
matik olaylar destekler.
5. Eylem iin hareketlilik-seferberlik etkenleri: Toplumsal hareket nderleri
eylemi organize ederler ve katlmclar ynlendirirler.
6. Sosyal kontrol etkenleri: Toplumda eer yksek dzeyde sosyal kontrol sz
konusu ise ortak eylemlere katlm ve toplumsal hareketlerin geliimi zorlar.
Katma deer yaklam, ilevselci gelenee dayanmas ve yapsal zorlamalar,
basky toplum asndan birlii ve dzeni bozucu nitelikte grmesi nedeniyle ele-
tirilmektedir (Kendall,2008:556). Bunun dnda eletirilen dier boyutu ise, kura-
mn daha ok kolektif davrann kurumsallam biimleri zerine odaklanarak
sosyal aktrlerin etkinliine snrlayc bir bak getirmesidir (Crossley, 2002:48).
Greli Yoksunluk Kuram
Greli yoksunluk kuram, James Davies, Ted Gurr ve Denton Morrisonun ncl-
nde gelitirilmitir. Kurama gre hlihazrdaki durumlarndan ve koullarndan
memnun olan, doyum salam insanlar toplumsal deiime greli olarak daha az
gereksinim duyarlar. Toplumsal hareketler, insanlarn adalet gerei haklar oldu-
una inandklar paylarndan yoksun brakldklarna ilikin alglarna bir yant ola-
rak ortaya kar. Greli yoksunluk, bireylerin kendilerini benzer konumdakilerle
karlatrdklarnda hak ettiklerinden daha azna sahip olduklarn hissetmeleridir
(Rose, 1982; Orum ve Orum, 1968; aktaran, Kendall,2 008:555).
Greli yoksunluk kuram, yoksunluk ve memnuniyetsizlik yaayan baz kiile-
rin toplumsal hareketlere neden katlmadklarn aklayamaz. Memnuniyetsizlik
ya da yoksunluk duygular baz kiileri toplumsal harekete ynlendirse de bu du-
rum hareketlerin ortaya kmas iin yeterli deildir (Kendall,2008:555).
Rasyonel Tercih Kuram
Hareketleri kr inanlarn ve sr psikolojisinin sonucu olarak gren kalabalklar
yaklamnn kart olan rasyonel tercih kuram, hareketleri bireylerin rasyonel ey-
lemlerinin tezahr olarak aklar (etinkaya, 2008:21). Bu kurama gre bireyler
rasyonel aktrlerdir ve katlacaklar eylemlerin maliyet ve yararlarn hesaplayarak
kendileri iin olabildiince ok yarar salayacak olan tercih ederler.
Mancur Olson (1971) rasyonel tercih kuramnn nclerindendir (Crossley,
2002:61). Olsona (1965) gre bireyler her eylemde kr-zarar hesab yapan bir -
karcdr. Bu yaklam, toplumsal hareketleri ya da kolektif eylemi gz dnm
kalabalklarla ilikilendirmez, llebilir, tartlabilir, incelenebilir bir olgu olarak
ele alr (etinkaya, 2008:21-22).
Rasyonel tercih kuramnn birincil temel zellii metodolojik bireyselciliidir.
Toplumsal dnya temel olarak bireyler ve onlarn eylemleriyle aklanr. Kuram
temel unsura odaklanr; talepler, frsatlar snrllklar ve rasyonalite (ussallk) (Cross-
50
ley, 2002:57-59). Bireyler talepleri dorultusunda, frsatlar ile snrllklar ussallk
erevesinde deerlendirerek kolektif davranta yer alma ya da almama karar
alrlar.
Kaynak Hareketlilii Kuram
Kaynak hareketlilii kuram da toplumsal hareketlere katlanlarn rasyonel davra-
nan birey olduu dncesini benimser. Kurama gre bir toplumsal hareketin ka-
tlmclarnn, hareketin baars iin gerekli olan, belirli dzeyde siyasal ve ekono-
mik kaynaa sahip olmalar gerekir (Kendall,2008:556). Toplumsal honutsuzlu-
un evrensel olduuna ancak ortaklaa eylemin evrensel olmadna iaret eden
bu yaklam, toplumsal hareketlerin ortaya kmasnn ve dzenlenmesinin doas
gerei zor olduunu ne srer. Temel sorun, hareketin kalc hle getirilebilmesi
ve geniletilebilmesi iin gerekli kaynan harekete geirilmesidir. Youn sosyal
alarn hareketlilii daha olas kldn ve ekonomik olanaklarn farkl yollarla
kaynak hareketliliini kolaylatrarak harekete ivme kazandrdn var sayan kay-
nak hareketlilii kuram toplumsal rgtlerin dzeyinin hareketin derecesini ve bi-
imini etkilediine vurgu yapar (Foweraker, 1995:15-16).
Kaynak hareketlilii kuramnn genel olarak kabul gren varsaymlarn yle
ifade edebiliriz (Cohen, 1999:114);
1. Toplumsal hareketler, kolektif davranlarn atmac perspektifle
aklanmas olarak anlalmaldr.
2. Kurumsal ya da kurumsal olmayan kolektif davran arasnda temel bir fark-
llk yoktur.
3. kar atmalar ve gruplarn rasyonel biimde savunulmas sz konusudur.
4. Amalar ve ikyetler g ilikilerinin daimi rnleridir, hareketlerin oluu-
munu aklayamazlar.
5. Hareketin oluumu kaynaklara ve frsatlara baldr.
6. Hareket baarya, grubun siyasal aktr olarak tannmas ya da artan maddi
yarar ile ular.
7. Kaynak hareketlilii byk lekli, zel amal, brokratik ve resmi rgt-
lenmeleri de kapsar.
Kaynak hareketlilii kuram, dier kuramlarda yeterince dikkate alnmam
olan kaynak konusuna dikkat ekmektedir. Bir toplumsal harekette yer alanlarn
para, yetenek, zaman, medya, maddi ara-gereler gibi kaynaklara ulamalarna ve
katlmclarn kendi davalar iin harekete gemelerine odaklanr (Oberschall, 1973
ve McCarty ve Zald, 1977; aktaran Kendall, 2008:556). Kurama gre toplumsal ha-
reketlerin gereksinim duyduu kaynaklar yle ifade edilebilir (Edwards ve
McCarthy, 2004: )
a. Materyal (para ve fiziki sermaye)
b. Moral (dayanma ve hedeflere destek olma)
c. Sosyal-rgtsel (rgtlenme stratejileri, sosyal alar)
d. nsan (gnlller, personel ve liderler)
e. Kltrel (eylem deneyimi, amalarn ve konularn alglanmas-iselletiril-
mesi, ortak hareket etme bilinci)
Kaynak hareketlilii kuramnn ncleri olan John McCarthy ve Mayer Zald
protesto faaliyetlerinin iktisadi bileeni olarak toplumsal hareket rgtleri konusu-
na da vurgu yapmlardr. Toplumsal hareket rgtleri ekonomik giriimciler gibi
davranarak kaynak toplar, personel salar ve grlerini olas alclara aktarr. G-
51
Mancur Olson, ABDli
sosyalbilimci. (1932-
1998)
Kaynak:
http://www.wiwo.de/
politikweltwirtschaft/
warumlobbyistenerfol
greich-sind-406929/.
Olsona gre bireyler kamusal
karlardan daha ok kendi
karlarn salamak zere
kolektif hareketlere katlrlar.
nmzde birbirileriyle rekabet iinde olan birok rgt vardr ve bir toplumsal ha-
reket endstrisi olumutur (etinkaya, 2008:24).
lk kuramsal yaklamlar kolektif eylemlerin nedenlerine dikkat ekerken kay-
nak hareketlilii kuram harekette kullanlan aralara, kaynaklara odaklanmtr.
1980lerde toplumsal hareketler alanndaki almalara egemen olan bu yaklam
ayn zamanda youn eletirilere de muhatap olmutur. Bu eletirilerin nedenleri,
McCarthy ve Zaldin ekonomik bir dil kullanmalardr. Hareket giriimcileri, hare-
ket endstrileri ve hareket sektrleri kavramlarn kullanmlardr. ou 1960l yl-
larda gerekleen hareketlerde yer alm olan otoriteler tarafndan ideolojinin, ba-
lln, deerlerin ve adaletsizlie kar mcadelenin vurgulanmay da eletirilmi-
tir. Bunun dnda kuramn eletirildii dier boyut, toplumsal hareket rgtleri ile
kar gruplarnn birbirinden ayrt edilemeyii ve profesyonel toplumsal hareket
rgtlerine odaklanlmas nedeniyle zellikle 1960 ve 1970lerdeki tabana dayal
hareketlerin gz ard edilmesidir (Tarrow,1998:16).
Snrl kaynaklara sahip bireylerin oluturduklar toplumsal hareketleri akla-
maktaki baarszl (Kendall,2008:556) ve iradeyi dlayan bir analiz biimi oldu-
u iin eletirilen (etinkaya, 2008:32) kaynak hareketlilii kuramnn, ayrca me-
todolojik bireyselcilie baml oluu da zayf yn olarak grlmtr (Fowera-
ker, 1995:17).
Yeni Toplumsal Hareketler Yaklam
i hareketi, feminist hareket, insan haklar hareketi, bar ve adalet hareketleri,
ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtulu mcadeleleri gibi nc dnya hareket-
leri eski hareketlerdendir. Bu hareketler ideolojik kkenlerini 20. yzyln modern
toplum projesinden almaktadr (Finger,1992:313). Toplumsal yapnn ve koullarn
kkten deitiini ne srenler bu balamda ortaya kan toplumsal hareketlerin
de ncekilerden ok farkl olduunu savunarak yeni bir yaklam gelitirmilerdir.
Yeni toplumsal hareketler olarak adlandrlan bu yaklama gre, snf temeline da-
yal eski dier deyile geleneksel toplumsal hareketler kurulu dzenin paras ol-
mu, buna tepki olarak yeni toplumsal hareketler sanayi sonras toplum olarak ta-
nmlanan yeni toplumsal koullarn etkiledii yeni bir siyaset biimi olarak ortaya
kmtr (etinkaya, 2008:33-34).
Yeni toplumsal hareketler yaklam ortak eylemlerin farkllk gsteren biimle-
rine, dzenlerine, desenlerine ve bu eylemlerin politika, ideoloji ve kltre dayan-
ma tarzlarna odaklanr. Bunun yan sra toplumsal hareketlerin ve ortak eylemle-
rin kaynaklar olarak rk, cinsiyet, snf gibi kimlik etkenleri dikkate alr. Ekofemi-
nizm ve evresel adalet hareketleri bunlara rnektir (Kendall, 2008:558). Yeni top-
lumsal hareketler bir sonraki nitede etraflca ele alnacaktr.
Politik Sreler Kuram
Farkl devlet yaplarnda gerek baarlar gerekse stratejileri ve yaplar asndan
eitlilik gsteren toplumsal hareketlerin politika temelinde incelenebilecei savu-
nulmutur. 1960larn balarndan itibaren zellikle ABDde otoriteler toplumsal
hareketleri aklamak zere daha politik temelli bir yaklam gelitirmeye bala-
mlardr (Tarrow, 1998:18). Sz konusu yaklam, kaynak hareketlilii kuramnn
eksikliklerini gidermeye ve yeni toplumsal hareketler yaklamyla kaynak hare-
ketlilii kuramnn sentezine dnk, politik eksendedir. Avrupa merkezli ve top-
lumsal hareketleri, kolaylatrc ya da engelleyici politik srelerden bamsz ola-
52
Politik frsatlar kuram ya da
politik frsatlar yaps olarak
da bilinen
politik sreler kuram
siyaset sosyolojisinin etkisinde
gelitirilmitir ve temel olarak
toplumsal hareketlerin
baars ya da baarszlnda
politik frsatlarn belirleyici
olduunu savunur.
rak ele alan yaklamlar ve toplumsal balam gz ard ederek rgtlenmenin po-
litik sorunsalna odaklanan Kuzey Amerikadaki yaklamlar inceleyen Tarrow po-
litik sre modeli adn verdii kuram gelitirmitir (Foweraker, 1995:18).
Politik Frsatlar olarak da adlandrlan kurama gre toplumsal hareketlerin
katlmclarnn eylemleri belirli politik frsatlarn varlna ya da yokluuna ba-
mldr (Meyer,2004). Kltrel etkenleri gz ard ettii iin eletirilen politik s-
reler kuramna gre toplumsal hareketlerin temel bileeni vardr (Tarrow,
1994);
1. syan bilinci: Toplumda baz kiilerin sknt ve ikyetleri olur ve adaletsiz-
lik algsna dayanan bu ikyetler sisteme yneliktir. Ortaklaa bir adaletsiz-
lik algs ve bilinci olutuunda bu bireyler toplumsal hareket katlmclar-
na dnrler. Hareketlere katlanlar hedeflerini rastlantsal semezler. Top-
lumsal hareketler politik sistemin ne kard ikyetler ekseninde ortaya
kar.
2. rgtsel g: Toplumsal hareket gl bir liderlie ve yeterli kaynaklara sa-
hip olmaldr.
3. Politik frsatlar: Var olan siyasal sistem baz meydan okumalara kar krl-
gan ise bu meydan okumay toplumsal deiim amacyla kullanmak isteyen-
lere frsat yaratm olur.
Toplumsal hareketleri aklamak zere gelitirilen kuramlarn/yaklamlarn vurgulad
ortak noktalar nelerdir?
53
Sidney Tarrow
Politik sreler
kuramnda toplumsal
hareketler ile siyasal
sistemler ve protesto
eylemlerinin ilikisi
zerine odaklanr
(etinkaya, 2008:25).
Kaynak: http://web.ceu.
hu/soc_ant/faculty/tarro
w.htm
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
54
Toplumsal hareketin kayna olarak kolektif dav-
ran zetlemek.
Toplumsal hareketler, ok sayda kiinin katld-
geni lekli ve sreklilii olan ortak davran-
lar ifade eder. Bireylerin belirli bir ama iin bir
araya gelmeleri ve ortaklaa etkinliklerde bulun-
malar toplumsal hareketlerin balang noktas-
dr denilebilir. Kolektif davranlar egemen kl-
trn norm ve deerlerini zorlayan, ok sayda
kiinin katld gnll ve kendiliinden oluan,
planlanmayan eylemlerdir. Bu balamda toplum-
sal hareketler st dzeyde yaplanm bir kolek-
tif davran biimidir.
Toplumsal hareketlerin tanmlanmasna ilikin
grleri sralamak.
Toplumsal hareketler, ortaya k biimleri,
amalar ve yntemleri bakmndan birbirinden
ok farkl zelliklere sahiptir. Bu eitlilik ortak
bir tanmlamay zorlatrsa da toplumsal hareket-
leri, ortak davran, deiimin hedeflenmesi, r-
gtlenme, ortak bir kimliin varl, greli srek-
lilik gibi temel eksenler erevesinde tanmlama
abalar sz konusudur.
Toplumsal hareket biimlerini tanmlamak.
Sahip olduu ortak noktalara karn toplumsal
hareketler zgn zelliklere sahiptir ve ok b-
yk lekte eitlilik sergiler. Genel olarak top-
lumsal hareket trleri, reformcu, devrimci, din,
alternatif ve direni hareketleri olarak snfland-
rlabilir.
Toplumsal hareketlerin genel zelliklerini tanm-
lamak.
Toplumsal hareketler, bir deiimi ya da deii-
mi engellemeyi hedefleyebilir. Toplumsal hare-
ketler etkileimli kampanyalardr; program, kim-
lik ve duru bir aradadr. Demokratikleme sre-
ci toplumsal hareketlerin oluumunu olumlu yn-
de etkiler. Toplumsal hareketlerin yaplar, kat-
lmclar ve hedefleri dnemden dneme deiir
ve evrilir.
Toplumsal hareketleri aklamak zere gelitiril-
mi kuramlar/ yaklamlar deerlendirmek.
lk kuramlarda ve yaklamlarda toplumsal hare-
ketler arclk, yoksunluk ve iddet ekseninde
aklanlmaya allmtr. Toplumsal lekteki
hareketlere ilikin ilk sistematik yaklam ise ka-
labalklar anlay olmutur. 1960 ve 1970lerde
yaanan dnmlere kout olarak kolektif dav-
ran ve Marksizm temelli aklamalardan, kay-
nak hareketlilii, politik sreler ve yeni toplum-
sal hareketler anlayna doru bir geliim gz-
lenmitir. Bu balamda kuramsal yaklamlar bi-
reysel olduu kadar evresel ve yapsal koullar
da dikkate alan aklamalar getirmilerdir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
5
A M A
55
1. Toplumsal hareketlerin temelinde yatan davran t-
r hangisidir?
a. Kolektif davran
b. Panik Davran
c. Reform Hareketi
d. Kalabalk hareketleri
e. Bar hareketi
2. Hangisi kolektif davran iin sylenemez?
a. Hazrlksz ve planlanmayan davranlardr.
b. Grup etkinliidir.
c. Egemen kltrn norm ve deerlerini zorlayc
niteliktedir.
d. Kurallara bal deildir.
e. Kurumsallam davrantr.
3. Aadakilerden hangisi kolektif davran trlerin-
den deildir?
a. Kalabalk
b. eteler
c. Ayaklanmalar
d. Devrimci Hareketler
e. lgnlk
4. Aadakilerden hangisi modern anlamda toplumsal
hareketlere rnek olarak verilebilir?
a. evreci ya da yeil hareket
b. in hanedanlklarn ykan kyl isyanlar
c. Krtaj kart ya da savunucusu hareketler
d. Hayvan haklar hareketleri
e. Bar hareketleri
5. Hangisi toplumsal hareketin tanmlarnda grlen
ortak noktalardan deildir?
a. iddeti benimsemi oluu
b. Kolektif, birlikte davran oluu
c. Deiim ynelimli hedeflerin bulunmas
d. Kurumsal kolektif davrann varl
e. Belli bir dzeyde rgtlenmenin bulunmas
6. Hangisi toplumsal hareket trlerinden deildir?
a. Devrimci hareketler
b. Kalabalk hareketleri
c. Reformcu hareketler
d. Kurtarc hareketler
e. Alternatif hareketler
7. Aadaki klardan hangisinde toplumsal hareketin
aamas doru verilmitir?
a. Balang-Hazrlk-Toplanma/Birleme-Kurum-
sallama
b. Problemin ortaya kmas-Kurumsallama--
zlme
c. Hazrlk-Toplanma/Birleme-Deerlendirme
d. Liderlerin ortaya kmas-rgtlenme-Kurum-
sallama
e. Hazrlk-Kurumsallama-Toplanma/Birleme
8. Kt hava koullarna kar koymak, yal ve engel-
lilerin gnll katlm, baskya diren, gsterili feda-
krlk, ba ve yardm davranlar MBSB hareketlerin-
den hangisini ifade etmektedir?
a. Makul olma
b. Birlik
c. Say
d. Ballk
e. rgtlenme
9. Bir toplumsal hareketin katlmclarnn, hareketin
baars iin gerekli olan, belirli dzeyde siyasal ve eko-
nomik kaynaklara sahip olmalar gerektiini savunan
kuram hangisidir?
a. Kolektif Davran
b. Yeni Toplumsal Hareketler
c. Kaynak Hareketlilii
d. Greli Yoksunluk
e. Rasyonel tercih
10. Arzular, frsatlar,snrllklar ve rasyonalite bala-
mnda toplumsal hareketlerin oluumunu aklayan ku-
ram hangisidir?
a. Rasyonel Tercih
b. Kolektif Davran
c. Yeni Toplumsal Hareketler
d. Kaynak Hareketlilii
e. Greli Yoksunluk
Kendimizi Snayalm
56
Finlandiya Bamszlk Sava
Finlandiya Bamszlk Sava, I. Dnya Savandan son-
ra Avrupada ortaya kan Milliyeti ve Sosyal halk
hareketlerinden biridir. Sava Finlandiyada 27 Haziran
15 Mays 1918 arasnda sosyal demokrat halk tarafndan
ynlendirilmitir. Sosyalistler Kzllar olarak, kar taraf-
taki anti-sosyalistler ise Beyaz olarak adlandrlm ve
Kzllar; SSCB, Beyazlar ise Almanya tarafndan askeri,
ekonomik ve motivasyon asndan desteklenmilerdir.
Rusya mparatorluunun (arlk Rusyas) yenilmesi bl-
gede bir zlme hareketini balatm ve Rusyada
1917de Finlandiya ile anlama sorunlar karmtr.
Sosyal Demokratlar (Sol), gelenekiler (Sa) lkeyi bl-
meyi dnmeye balamlardr...
Mart 1917ye kadar Finlandiya, orduya veya polis teki-
latna sahip deilken sol ve sa, kendi gvenlik grupla-
rn kurmaya baladlar. Sa Beyaz Muhafzlar ve sol K-
zl Muhafzlar adlar altnda iki ayr gvenlik grubu kur-
mulardr. Finlandiyadaki korku dolu atmosfer sonun-
da Beyaz Muhafzlarn Senatoda kendilerini lkenin
milli ordusu ilan etmeleriyle, iki kutup arasnda sava
balamasyla dorua kmtr. Beyazlar zafer kazanm-
lardr. 1917-18 i sava krizinden sonra Finlandiyallar
ynlerini Rusyadan ok Almanyaya evirmilerdir. Hat-
ta senato, Alman Krallna Bal mutlak monariyi di-
le getirmitir. Fakat Almanyann I. Dnya Savandan
yenik ayrlmas bu fikri tek bana Bamsz Demokra-
tik Cumhuriyet anlayna evirmitir.
Sivil sava ardnda elikili tartmalar da kalnt olarak
brakmtr. Tahminen 37.000 insan bu halk hareketi so-
nunda ld ayrca ahlak d toplama kamplar ve at-
malar da toplumsal negatif etkiler uyandrd. Bu olay
Finlandiya ekonomisini sarst ve yllarca politik gr
ayrlklarn krkledi. Sol ve sa arasndaki gerginlik
uzun sre devam etti.
Savan Arkaplan
Savan ana sebepleri, I. Dnya Sava ve bu savan
Rusya mparatorluunda balatt ve Eyll Devrimine
kadar giden ykc etkileriydi. Finlandiya, Rusyann bir
paras olarak Rus-Alman savalarna mekan olmu ve
atmalardan ok etkilenmiti. ki imparatorluk ekono-
mik, askeri ve politik olarak Finlandiyaya ok nem
veriyorlard. Erken bir kriz daha Rusya ile Federal Fin-
landiya arasnda 1899 ylnda olmutu ve St. Peters-
burgda tartlmt. Finlandiyann bamszlk eilimi-
ni fark eden heterojen Rusya, Finlandiyann Rusla-
trlmas bal altnda, otonomsal bir program balat-
mt. Finliler bunu Rusyann ilk byk basks olarak
adlandrmlard. Sonu olarak bu program daha sonra
olacaklarn ana hatlarn belirleme asndan nemliydi.
Basknn ilk dneminden nce, Finlandiya byk bir
otonomluktan memnundu. Rusyann dier blgeleri ile
karlatrlacak olursa, Finno-Rus ilikileri daha sakin
ve barld. Bu politika Finlilerin anti-emperyalist fa-
aliyetlere balamasna kadar devam etti. Daha sonra si-
yasi kutuplamalar olumaya balad; en radikalleri, ak-
tif hareket edenleri, Jger nderliinde Almanyann
kkrtmalaryla alyordu.
Bu savan esas sebepleri aslnda 17.yy sve kkenli s-
nf fakllklar idi. Bu antidemokratik snf farklar Finli-
leri ekonomik, sosyal veya politik anlamda iki guruba
ayrlmaya ynlendirdi. Sol, 1899dan sonra sadece Rus-
latrma politikasna deil, dier tm demokratik yapya
kar aktivasyon gsteriyordu. Finlandiyann nfusu
19.yyda muazzam bir hzla artnca, endstriyel bir ii s-
nfnn ortaya kmas kanlmaz hale gelmiti. Sol, en-
dstri devrimi ve ekonomik zgrlk kavramlarnn
Finlandiyaya sramas ve arn emperyalist ve otokra-
tik ynetiminin olumsuz etkisiyle gittike glendi. Bu,
daha sonra ortaya kacak endstrilemenin ve ngiltere
gibi lkelerin ekonomik yapsndan renilen tecrbele-
rin etkisini gstermesiyle, solun faaliyetleri, ii snfnn
kendine gvenlerinin artmas, insanlarn daha yksek
hayat standard istemesi, sayesinde ykselie geti. Fakat
sadece sol ykselmiyordu. Onunla birlikte nasyonalizm
ve liberalizm de farkl sebeplerle ykseliyordu. Fakat
insanlarn hayat standardnn ykselmesi, endstrileme,
zengin ile fakir arasndaki uurumu daha da artrd.
Finlandiyal ii hareketleri, 19. yy da Evangelist Luther-
ci Kilise tarafndan desteklendi ve bunu takiben Finlan-
diya Sosyal Demokratik Partisi 1899da kuruldu. Bu sos-
yalist hareket, Rusyann Japonyaya yenilmesi (1905) sa-
yesinde ortaya kan siyasi iktidarszlktan etkilendi. Kar-
gaa parlamentoyu da etkiledi. Sosyal demokratlar %50
oy kaybettiler. Rus ar iktidar tekrar salad ve blgede-
ki basklarn artrd. Bu parlamentonun 1908-1917 ara-
snda faaliyetlerini durdurmasna sebep oldu.
Kaynak: http://www.msxlabs.org/forum/tarih/324719-
finlandiya-bagimsizlik-savasi.html
Yaamn inden
Hibir politik hakka sahip olmayan Finli iiler.

57
BOSTON AY PARTS SYANI
Boston ay Partisi isyan, esasen ngiliz Parlamento-
sunun Pul Vergisi syanndan sonra yrrle koyduu
Townshend Yasasndaki dzenlemelerden kaynaklan-
mtr. Bu yasalar ile ithalata konu olan baz rnlere ha-
rici vergiler getirilmi ve bu yolla ngilizlerin koloniler
zerindeki egemenlik hakk gvenceye alnmtr. O d-
nemde yrrle konulan yasalar kapsamnda kat,
boya, cam, kuma ve ay zerine vergiler getirilmitir.
Bu vergilerin oranlar hafif olduklar halde, Amerikal-
lar vergilere kar tepki gstermilerdir. Ortaya kan
tepkiler karsnda ngiliz hkmetinin sessiz kalmas
zerine, yine Virginiallarn giriimi ile lke genelinde
ngiliz mallarna genel bir boykot balamtr. Koloni hal-
k evlerini boyasz brakmak, yerli kumatan yaplm el-
biseler giymek ve ngiltereden gelen ss eyalarn kul-
lanmamak suretiyle, balatlan boykotu desteklemiler-
dir. Bostonlular ise, dier kolonilerden farkl olarak daha
iddetli tepkilerde bulunmulardr. ngiliz askerleri ile
halk arasndaki gerginlik, 5 Mays 1770 tarihinde ortaya
kan ve ngiliz askerlerini kartopuna tutan halka kar
ate almas zerine Bostonlunun lmyle sonula-
nan olayla bsbtn artmtr. Boston Katliam ad veri-
len bu olay, ngiliz vicdanszl ve ngiliz zorbalnn
kant olarak nitelendirilmi ve halk aka isyana tevik
edilmitir. Yaanan bu olaylar zerine ngiliz Parlamen-
tosu geri adm atarak kat, boya, cam ve kuma zerin-
deki vergileri kaldrm, ancak egemenlik hakknn sem-
bol olarak ay Vergisini kaldrmamtr. ay Vergisinin
kaldrlmamasnn bir baka nedeni de, o dnemde kt
durumda bulunan Dou Hindistan irketinin mali yn-
den desteklenmesidir. ngiliz Parlamentosu bu irketin
kolonilere ithal edecei ay vergi d brakarak, fiyat-
nn ucuzlatmaya ve bu yolla ay alannda tekel olutur-
maya almtr. Ancak, Boston ay Partisi syannn -
k nedenini sadece ay Vergisine kar gsterilen tepki-
lere balamak yanltr. nk Amerikallar, ay Vergi-
sini kabul etmeleri durumunda ngiliz Parlamentosuna
her trl vergiyi koyma imkan vereceklerini bilmektey-
diler. Bu nedenle onlar iin esas nemli olan, koloniler
zerindeki ngiliz tehdidiydi ve bu tehdidin ortadan kal-
drlmasnda mcadeleye giriilmesi kanlmazd.
Kolonilerin btn muhalefetine ramen ngilizler, Boston
Limanna getirdikleri gemilerdeki ay lkeye sokmak is-
temilerdir. Ancak Samuel Adamsn liderlik ettii bir grup
vatandan bu olaya cevab ok sert olmutur. 16 Aralk
1773 gecesi Mohawk yerlisi klna giren baz kiiler ay
ykl ngiliz gemilerine saldrm ve ay ykl sandklar
denize boaltmlardr. Denize dklen aylar, suyun s
olmasnn da etkisiyle ksa srede kabarmaya balam ve
Boston Liman sular ay rengini almtr. Bunun zerine
yaanan bu isyanda rol alanlar ay partisi slogann kul-
lanmlar ve bu olayn ironik bir ifadeyle Boston ay Par-
tisi olarak tarihe gemesine neden Olmulardr. Yaanan
gelimelerin ertesi gn isyan yneten John Adams, ko-
lonilerin bamszlk kararlln ortaya koyan yle bir
aklama yapmtr.ayn imha edilmesi, o kadar cesur-
ca ve yrek isteyen bir itir ki; bunun yle getirileri ya da
nemli sonular olmaldr ki; bu olayn tarihte bir dnm
noktas olaca yorumundan baka bir ey yapamyo-
rum. Yaanan bu olay karsnda ngiltere, o dnemde
imparatorluun kaderini tayin edecek siyasi bir bunalm
ile kar karya kalmtr. Buna gre, eer aylarn imha-
sna kar ses karmazsa ngiliz Parlamentosu koloniler
zerindeki hakimiyetinin zayfladn dnya kamuoyu
nnde kabul etmek zorunda kalacaktr. Bu nedenle n-
giliz hkmeti bir takm zorlayc yasalar karma yoluna
gitmitir. Bu zorlayc yasalarn banda ise, Boston Lima-
n Yasas gelmitir. Bu yasaya gre, imha edilen aylarn
bedeli koloniler tarafndan denene kadar Boston Lima-
n ticari gemilere kapatlmtr. Bu gelime karsnda en-
dieye kaplan koloniler, toplumsal haklarn savunmak
ve uzlama salamak amacyla, Pul Vergisi Kongresinden
sonra 5 Eyll 1774 tarihinde Philadelphiada toplanan lk
Ktasal Kongreye (First Continental Congress) temsilciler
gndermilerdir. Kongrede alnan kararlar balamnda,
ngiliz Kralna duyulan hassasiyeti ifade eden bir bildiri
gnderilmitir. ngiliz Kral ise, bu bildiriye yant verme-
mitir. Bunun zerine kolonilerde kurulan komisyonlar
yava yava ynetimi ele geirmeye balam, toplanan
asker ve cephanelerle sava hazrlklar hz kazanmtr.
15 Mays 1775 tarihinde Philadelphiada kinci Amerikan
Kongresi toplanm ve yaynlanan bildiri ile bamszlk
mcadelesi resmen balamtr. Alt yl sren zorlu sava-
lardan sonra Amerikallar galip gelmi ve 4 Temmuz 1776
tarihinde bamszlklarn ilan etmilerdir. Bu nedenledir
ki, Boston ay Partisi syan Amerikan tarihinde nemli
bir dnm noktas olmutur. Bamszlk mcadelesinin
kazanlmas ile birlikte vergi hakk, Amerikan halkn tem-
sil eden meclislere gemi, devlet gelir ve giderleri bu
meclisler vastasyla tayin ve tespit etmeye balanmtr.
Ancak temsilsiz vergilemeye tepki olarak giriilen mca-
delenin zaferle sonulanmas, temsil ile vergilemenin ku-
sursuz olduunu kantlamam, mahiyet deitiren vergi-
leme alanndaki sorunlar devam ederek, temsil ile vergi-
lemenin de kt sonular dourabilecei yaanan yeni
vergi isyanlar ile ispatlamtr.
Cokun Can Aktan; zgr Sara ve Dilek Dileyicinin
Avrupa ve Amerikan Tarihinde Vergi syanlar adl
makalesinden alnmtr.
Kaynak: http://www.canaktan.org/canaktan_personal
/canaktan-arastirmalari/maliye-tarihi/avrupa-isyan.pdf
Okuma Paras
Boston ay Partisi, 16 Aralk 1773
Kaynak: http://wagingnonviolence.org/author/
nathanschneider/page/3/
58
1. a Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket ve
Kolektif Davran blmn yeniden gzden
geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket ve
geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket ve
geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise Toplumsal Hareketlerin
Tarihsel Geliimi blmn yeniden gzden
geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Toplumsal Hareketin
Kavramsallatrlmas blmn yeniden
gzden geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket
Biimleri blmn yeniden gzden geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise Toplumsal Hareketin
Nitelikleri ve Aamalar blmn yeniden
gzden geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Toplumsal Hareketin
Nitelikleri ve Aamalar blmn yeniden
gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket
Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket
Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Kollektif davran, dominant grubun norm ve deerle-
rini zorlayan, ok sayda insann katld gnll ve
sklkla planlanmadan gerekleen eylemlerdir. Balca
trleri, kalabalk, eteler, ayaklanmalar, panik, lgnlk,
moda, kamu dncesi ve dedikodu.
Sra Sizde 2
Toplumsal hareket tanmlarnn ortak olarak vurgula-
dklar noktalar, kolektif, birlikte davran, deiim y-
nelimli hedefler, kurumsal kolektif davran, belli bir
dzeyde rgtlenme, geici bir srekliliktir.
Sra Sizde 3
Geleneksel ya da cemaat gruplarnca gelitirilen savun-
mac eylemlerden farkl olarak modern toplumsal hare-
ketler organize, z bilincine sahip, daha kalc, yeni hak-
lar ve avantajlar arayan saldrgan eylemler niteliindedir.
Sra Sizde 4
Balca toplumsal hareket biimleri devrimci hareket-
ler, reformcu hareketler, kurtarc hareketler, alternatif
hareketlerdir.
Sra Sizde 5
Tillynin yaklamna gre toplumsal hareketlerin ayrt
edici zelllikleri, kampanya, hareket repertvuar ve
MBSB gsterilerinin bir arada bulunmasdr.
Sra Sizde 6
Farkl yaklamlar, toplumsal hareketlerin amalarn,
olutuklar ortam, sosyopolitik koullar, bireylerin top-
lumsal hareketlere katlmalarna yol aan etkenleri ve
toplumsal hareket balamnda gelitirilen eylem biim-
leri zerinde durarak aklamalar gelitirmilerdir.
Kaynaklar
Aartan, T.; Choi, W.Y.; Huynh, T. (2008). Kapitalist
Dnyann Dnm: 1750-1850. Martin, G.W.
(Koord.), Toplumsal Hareketler: 1750-2005; Dipten
Gelen Dalgalar. (s.21-86.) (ev. Deniz Keskin.)
Versus Kitap.
Aka, . (2003). Kreselleme ve Emek Stratejisi:
Toplumsal Hareket Sendikaclna Doru.
(ev.G.Doan). Eitim, Toplum, Bilim, 4-21.
Buechler, S.M. (2004). The Strange Career of Strain and
Breakdown Theories of Collective Action. Snow,
D.A.; Soule, S.A.; Kriesi, H. (Ed.). The Blackwell
Companion to Social Movements. Malden: Blackwell
Publishing.
Bush, M. C. (2008). Reformcular ve Devrimciler: Sistem
Kart Hareketlerin Ykselii ve ktidar Paradoksu,
1848-1917. Martin, W.G (koord.). Toplumsal
Hareketler 1750-2005: Dipten Gelen Dalgalar.
(ev.D.Keskin.) stanbul: Versus Yaynlar.
Cohen, J. (1999). Strateji Ya Da Kimlik: Yeni Teorik
Pradigmalar ve Sosyal Hareketler. K. ayr (ed.),Yeni
Sosyal Hareketler: Teorik Almlar. (ss.109-130.)
Crossley, N. (2002). Making Sense of Social Movements.
Philadelphia: Open University Press.
ayr, K. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Teorik
Almlar. stanbul: Kakns Yaynlar.
etinkaya, Y.D. (Der). (2008). Toplumsal Hareketler:
Tarih, Teori ve Deneyim. stanbul: letiim Yaynlar.
59
Davis, G.F.; McAdam, D.; Scott, W.R.; Zald, M.N. (2005).
Social Movements and Organization Theory.
Cambridge University Press.
Della Porta, D.; Diani, M. (2006). Social Movements: An
Introduction. Blackwell Publishing.
Dirlik, A. (2008). Pasifik Perspektifinde Toplumsal
Hareketler: ada Radikal Siyasetin Soyaac
zerine dnceler. etinkaya, Y.D. (Der).,
Toplumsal Hareketler: Tarih, Teori ve Deneyim.
stanbul: letiim Yaynlar.
Earl, J. (2004). Cultural Consequences of Social
Movements. Snow, D.A.; Soule, S.A.; Kriesi, H.
(Ed.)., The Blackwell Companion to Social
Movements. Malden: Blackwell Publishing.
Edwards, Bob; John D. McCarthy (2004). Resources
and Social Movement Mobilization. In Snow, Soule,
and Kriesi (ed), The Blackwell Companion to Social
Movements. (pp. 116-52.). Oxford: Blackwell.
Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin Yetikin
Eitimi Asndan Dourgular. (ev.R.Gnl)
Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi
Dergisi. 25 (1).
Foweraker, J. ( ). Theorizing social movements. Pluto
Press.
Giddens, A. (1990). The consequences of modernity.
California. Stanford University Press.
Heberle, R. (1949). Observations on the Sociology of
Social Movements. American Sociological Review, 14.
Heberle, R. (1951). Social Movements: an Introduction
to Political Sociology. New York: Appleton-Century-
Crofts.
Jasper, J. M. (2002). Ahlaki Protesto Sanat. Toplumsal
Hareketlerde Kltr, Biyografi ve Yaratclk. Ayrnt
Yaynlar, 49-65.
Kendall, D. (2008). Sociology in Our Times: The
Essentials.
Koopmans, R. (2004). Protest in Time and Space: The
Evolution of Wabes of Contention. David A. Snow,
Sarah Anne Soule, Hanspeter Kriesi (ed.). The
Blackwell Companion to Social Movements.
Blackwell Publishing, (pp.19-46.)
Kornhauser, William. (1959). The Politics of Mass Society.
Glencoe, Ill.: The Free Press,
Kkalan mrn, F. (2010). Yeni Toplumsal Hareketler
ve Kentsel Yaam. Gmhane niversitesi Sosyal
Bilimler Elektronik Dergisi, 2.
Lofland, J. (1996). Social movement organizations:
Guide to Research on Insurgent Realities. New
Jersey: Transaction Publishers.
Markoff, J. (1996). Waves of Democracy: Social
Movements and Political Change. California: Pine
Forge Press.
Martin, G.W. (Ed.) (2008). Toplumsal Hareketler: 1750-
2005; Dipten Gelen Dalgalar. (ev. Deniz Keskin.)
Versus Kitap.
Mccright, M.A.;Dunlap, R.E. (2008). The Nature And
Social Bases of Progressive Social Movement
Ideology: Examining Public Opinion Toward Social
Movements. The Sociological Quarterly 49, 825-848.
Meadows, P. (1946). Theses on Social Movements,
Social Forces. 24, 408-412.
Melucci, A. (1996). Challenging Codes: Collective Action
in The Informaton Age. Cambridge University Press.
Meyer DS, Minkoff DC. (2004.) Conceptualizing Political
Opportunity. Social Forces.
Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social
Movements; Identity, Culture and The State. Oxford
University Press.
Olson, M. (1971). The Logic of Collective Action: Public
Goods and the Theory of Groups. Harward College.
Snow, A.; Soule, A.S;Kriesi, H. (2004). The Blackwell
Companion to Social Movements. (A. Snow, Sarah
Anne Soule, Hanspeter Kriesi) Blackwell Publishing.
Smelser, Neil J. (1963). Theory of Collective Behavior.
Glencoe, IL: Free Press,
entrk, . (2006). Kresel Yeni Sosyal Hareketler ve
Sava Kartl. C.. Sosyal Bilimler Dergisi 30 (1),
31-46.
Shepard, J.M. (2009). Sociology. Cengage Learning, Inc.
Stalder, F. (2006). Key Contemporary Thinkers: Manuel
Castells. Cambridge: Polity Press.
Tarrow, S. (1994). Power in Movement: Collective Action,
Social Movements and Politics. Cambridge
University Pre.
Tilly, C. (2004). Toplumsal Hareketler. stanbul: Babil
Yaynlar.
Touraine, A. (1999). Toplumdan Toplumsal Harekete.
Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Almlar. (Yayna
Hazrlayan; K.ayr), 35-52.
Trkdoan, O. (2004). Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi.
stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk.
Vander Zanden, J.W. (1959). Resistance and Social
Movements. Social Forces Vol. 37 (4), 312-315
Weissmann M. (2008 ). The Missing Link - Bridging
Between Social Movement Theory and Conflict
Resolution. University of Gothenburg.
Whittier, N. (2002). Meaning and Structure in Social
Movements. Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.
(Ed). Social Movements; Identity, Culture and The
State. Oxford University Press. 289-308.
Toplumsal hareketlerde yaanan dnm zetleyebilecek,
Yeni toplumsal hareketlerin geliim srecini ifade edebilecek,
Yeni toplumsal hareketlerin biimlerini tanmlayabilecek,
Yeni toplumsal hareketlerin zgn niteliklerini sralayabilecek,
Yeni toplumsal hareketlere ilikin kuramsal yaklamlar deerlendirebile-
ceksiniz.
indekiler
Postmodernizm
Yeni Orta Snf
Kimlik
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Yeni Toplumsal
Hareketler
Yeni Toplumsal
Hareketler
GR
TOPLUMSAL HAREKETLERDE
YAANAN DNM
ANLAYIININ GELM
YAKLAIMINA YNELK
ELETRLER
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERN
NTELKLER
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERE
LKN KURAMSAL YAKLAIMLAR
KRESEL TOPLUMSAL
HAREKETLER
3
GR
Modernleme, sanayileme, kentleme ve kreselleme gibi srelerin youn bir
ekilde yaand toplumlarda kkl dnmler sz konusudur. Bu dnmler-
le birlikte toplumsal yapda nemli farkllamalar meydana gelmektedir. Bu dei-
im ve dnmlerin sonucunda toplumsal hareketlerin tr, kapsam, konusu,
aktrleri ve kaynaklandklar paradigmalar da evrim geirmektedir (entrk,
2006:39-40). Sonular btn corafyalarda giderek daha youn yaanmakta olan
kreselleme sreci ile birlikte yeni toplumsal hareketler ve sivil toplum politika-
larnn yeni biimlerine ynelik yeni ortamlar olumaya balamtr (Haarstad,
2009:172). Toplumsal hareketlerin, protesto eylemlerinin kurumsallamas ve ola-
anlamas Tarrowun (1984) deyimiyle toplumsal hareket toplumuna yol am-
tr (aktaran Martin, 2008:8).
Modernliin neden olduu bunalmlar amak zere ortaya kan yeni toplum-
sal hareketler (Finger,1992:312), sz konusu dnm anda gemitekinden
ok farkl niteliklerde gelimeye balamtr. Giderek artan bir hzda yaanan d-
nm 1960larda ortaya kmtr. Endstri toplumundan endstri sonras toplu-
ma, modern toplumdan postmodern topluma gei olarak tanmlanan bu sre
toplumsal hareketler bakmndan da yeni kavramsallatrma ve tanmlamalarn ya-
pld bir dnem olmutur.
Literatrde eski hareketler olarak tanmlanan toplumsal hareketler ideolojik
kkenlerini 20. yzyln modern toplum projesinden alrken (Finger,1992:313),
1960lardan sonra gzlenmeye balanan yeni birtakm hareketler modernlik sonra-
s toplumun dnce yapsn ve toplumsal koullar yanstmaktadr. zellikle son
yirmi ylda ortaya kan kolektif hareketler ya, cinsiyet farkllklar, salk, doa ile
iliki, insan neslinin devam gibi daha nce gndeme hi gelmemi olan toplum-
sal elikilerden kaynaklanmaktadr. Bu balamda hareketlerin sosyolojik analizi
nem kazanmaktadr (Melucci, 1999:81).
Yeni toplumsal hareketler kavramsallatrmas kabul grm olsa da toplum-
sal hareketlerin tanmlanmasna ilikin tartmalar srmektedir. Calhoun (1993:386),
yeni toplumsal hareketler ve eski hareketler ayrmn kabul etmekle birlikte bu ha-
reketlerin postendstriyel ya da postmodern toplumla ilikilendirilerek aklanma-
sn eletirmitir. Bu hareketlerin 18. yzyln sonu ve 19. yzyln balarnda geli-
mi birok hareketle benzerlikler gsterdiini ne srm ve bu ekilde yanl ta-
rihsel varsaymlar terk etmenin, bir btn olarak toplumsal hareketlerin tarihinin
daha iyi anlalmasn salayacan belirtmitir. ada hareketler, sistem kart
hareketlerdir ve zellikle 1990larn sonunda, kapitalizmin yeni kresel aamas ile
toplumsal hareketler youn biimde ilikilendirilmeye balanmtr (Martin,
2008:6,11). Gnmzde gerekleen toplumsal hareketlerin ne kan nitelii, da-
ha kresel ve uluslararas olmasdr. Bu balamda kresel toplumsal hareketler
kavram daha kapsayc bir kavram olarak kullanlmaya balanmtr.
TOPLUMSAL HAREKETLERDE YAANAN DNM
Toplumsal hareketler uzun sredir var olsa da ada hareketler 1960larda doan
vizyonlara ok ey borludur (Dirlik, 2008:73). Kuramclarn ortaklaa vurguladk-
lar nokta da yeni toplumsal hareketlerin (YTH) yeni bir dnemi temsil ediyor ol-
masdr (Crossley,2002:150). Sz konusu yeni dnemin balangc olarak 1960lar
gsterilmektedir.
Gustave Le Bon ve Karl Markstan bu yana toplumsal hareketler byk deiim
geirmi, zellikle 1960lardan itibaren nitel ve nicel adan younluk, hz ve eit-
lilik kazanmtr. Ticaret birlikleri, renci hareketleri ve klasik milliyeti hareket-
lerden baka feminizm, evrecilik, insan haklar hareketleri, dinsel kktencilik,
kltrel, etnik, cinsel tercih hareketleri birbiri ardnca ortaya kmtr (imek,
2004:111).
1960larn sonlarnda dnyada aka gzlenebilen derin ve dramatik bir dn-
m ve kimilerine gre bir devrim sz konusuydu: 1970lerin yeni siyasal ortamn
ekillendirecek olan 1968 Maysnda Fransa, Almanya, Britanya, ve Meksikada ba
gsteren renci gsterileri, talyadaki Kzgn Sonbahardaki renci-ii koalisyo-
nu, Frankocu Madrid, Komnist Prag gibi yerlerdeki demokrasi talepleriyle gelien
hareketler, Gney Afrikadan Romaya kadar eletirel Katolikliin geliimi, kadn
ve evre hareketlerinin ilk iaretleri. Btn bu olgular kkl dnmn gsterge-
leri olarak deerlendirilmektedir (Della Porta ve Diani, 2006:1).
renci hareketlerine 1960larda eitim krizi ve baskc siyasal ynetimler ile
Souk Savan getirdii ekonomik ve siyasal koullardan duyulan memnuniyetsiz-
lik yol amtr. 1967den itibaren 1973e dek Fransa, Bat Almanya, spanya, tal-
ya, Polonya, ABD, Arjantin, Cezayir ve Senegalde renci gsterileri ortaya k-
m, ksa srede Kanada, Japonya, Gney Kore, Yunanistan, Hindistan, Zambiya,
Pakistan, Kolombiya, Kosta Rika, Venezella ve Ekvador gibi lkelere yaylmtr
(Katsiaficas, 1987 aktaran Kalouche ve Mielant,2008:221-224).
62
Resim 3.1
1968 Maysnda
Fransada
balayan renci
hareketleri
yaanan
dnmn iareti
niteliindedir.
1968de Berlin zgr niversitesinde ABDnin Vietnama mdahalesine kar
gsteriler yaplrken talyada 1970lere dek srecek olan iilerin, rencilerin, Ka-
toliklerin ve orta snf vatandalarn hak arama mcadelesi grld. Fransz ren-
ciler ve iiler ise De Gaulle ve Pompidou ynetimine kar koordineli eylemlerde
bulundular. Kanadada neredeyse her niversitede bir bakaldr sz konusuydu,
Meksikadaki renci gsterilerine yz binden fazla katlm oldu. Benzer hareket-
ler Polonya ve ekoslovakyada da grld, ABD de 1968 hareketlerinde yer ald:
Kzlderili hareketi ne kt, Vietnam Sava kart hareketler younlat, Martin
Luther Kingin ldrlmesi yzden fazla ehirde zencilerle polis arasnda atma-
lara yol at, Yoksul Halkn Yry binlerce gstericiyi Washingtona toplad,
niversitelerde gsteriler artt (Tilly, 2004:113-115).
Dnya Savalarnn sona ermesinin dourgular olarak nitelendirilen btn
avantajlara sahip bir kuak olan 1960larn genlii egemen Amerikan kltr de-
erlerine kar bir duru, bir kltr biimlendirmitir. Sivil Haklar hareketi rnein-
de olduu gibi rk ve benzeri yeni konular 1960lardaki gsterilerin baat konusu
olmutur (Gtting, 2010:5).
Kalouche ve Mielant (2008:279) kapitalizmin, Yirminci yzyln ikinci yarsnda
ekonominin ve maddi yaamn her alanna giderek daha fazla nfuz ettiini ve bu-
na kout olarak sistem kart hareketlerin radikal nitelikte yeniden biimlendiini
savunmaktadrlar.
1968 dnemi sistem kart btn hareketlerin dnm geirdii bir sre ol-
mutur. Bu dnemde in Kltr Devrimi, Kba Devrimi, Vietnam Sava gibi dn-
ya leinde gerekleen ve ok ynl etkileri olan olaylarn yan sra pek ok
toplumsal hareket geliip yaylmtr. Milliyeti mcadeleler genelde sosyalist ide-
olojiyi benimserken merkez lkelerde kimlik hareketlerine ynelik bir geliim ve
buna paralel olarak evre lkelerde etnik ve din kimliklere ynelim gzlenmitir
(Kalouche ve Mielant,2008:221-223).
1960larn sonlarnda ii snf hareketi bir toplumsal hareket olarak ivme kay-
bettiinde yeni tip hareketler ortaya kmaya balamtr (Wieviorka, 2005:5). ABD
de ve baka lkelerde 1968 atmalarna verilen tepkiler, iiler ve dier smr-
len kesimler adna yrtlen eski toplumsal hareketlerin miadn doldurduunun
gstergeleri olarak kabul edilebilir. zerklik, kendini ifade etme ve endstri son-
63
3. ni t e - Yeni Topl umsal Har eket l er
Resim 3.2
1960larda Afrika
kkenli ABDlilerin
haklarn savunan
bir Sivil Haklar
Hareketi gsterisi,
Alabama, ABD
Fransz sosyolog Alaine
Touraine 1968 ylnda yeni
baladn ilan etti (Tilly,
2004:117).
ras toplumun eletirisine ynelen yeni toplumsal hareketler eskilerinin yeri al-
mtr (Tilly, 2004:116).
Yeni Toplumsal Hareketler Kuram, Marksizmin yksek dzeyde akademik ve
yapsal yorumuna ilikin yaanan d krklna dayandrlm, ayn dnemde ge-
litirilen Kaynak Seferberlii Kuram da zellikle ABDde gelimi olan, eski, Ko-
lektif Eylem Kuramnn psikolojik indirgemeciliini ak bir biimde reddetmitir.
ki yaklamn da 1960larda ABDdeki kadn hareketi, sivil haklar hareketi, sava
kart hareket ve Avrupadaki renci hareketleri, bar hareketi, nkleer kart
hareket ve yeil hareketinin balang aamalaryla birlikte sosyal hareketlerde g-
rlen hzl ve ani arta cevap vermek zere gelitirilmitir (Foweraker, 1995:9).
Kapitalizmin hemen her yerde sosyokltrel deerleri etkisi altna aldn vur-
gulayan Kalouche ve Mielant (2008:279) bu etkilemenin sonucu olarak ortak -
kan, din ya da etnisiteye dayal kimliklerin ve yerel gruplarn yan sra sosyalizm,
milliyetilik ve komnizm ideolojilerinin de zayfladn belirtmilerdir. Ayn za-
manda insan hareketliliinin ivme kazanmasna kout olarak tekinin ktlenme-
si ve eytanlatrlmas yoluyla kimlik inasna ynelik eilimleri glendirmitir.
YTH anlay, kapitalist toplumda var olan temel iki snfn, burjuva ve proletar-
yann mcadelesine dayal zmlemeyi reddeder. YTH kuramclarna gre top-
lum deimitir ve Marksn ortaya koyduu modele uygun deildir. Marksn dev-
rimci bir ilev atfettii proletarya snf etkinliini yitirmi ve ii hareketi ii parti-
leri araclyla toplumun bir paras haline gelmitir. Tourainein de belirttii gibi
toplum postendstriyel olmaya doru evrilmitir (Crossley,2002:151).
Btn dnyada gzlenen deiim ve dnmlerle birlikte toplumsal hareket-
lerdeki evrilmeler de 1960lar ve 1970lerle snrl kalmam, artan bir hz ve youn-
lukla sreklilik kazanmtr. Kalouche ve Mielantn (2008:221-226) belirttikleri gi-
bi 1980ler ve 1990larda Sovyetler Birliinin bir alternatif olma zelliini kaybet-
mesi ve ardndan yklmasyla birlikte devlet sosyalizmi mrn tamamlarken ye-
ni dinsel ve etnik kimlikler gelimeye balamtr.
renci hareketleri 1980lerde eitim biiminin dnya apnda dnmyle
nemli lde ivme kaybederken, feminist, cinsiyet zgrl, evreci, bar, din
ve etnik hareketler de son otuz ylda gelierek sreklilik kazanmtr. Bir toplum-
sal hareket olarak adlandrlan bu oluumlarn gerekte farkl ynelimlere sahip
olanlarn karmak bir gruplamas niteliinde olduu ne srlmektedir (Kalouc-
he ve Mielant,2008:256-257).
Toplumsal hareketler, toplumsal ilikiler ve toplumsal bilinle birlikte dnm
geirmitir. deallere sahip, ahlaki deerleri savunan pek ok birey 1980 ve 1990lar-
da artan biimde gsterilere katlmlardr. Ancak bunlar, toplumsal hareket olarak
tanmlanabilecek trden deildir. Devleti ele geirmeyi amalayan eski hareketle-
rin tersine YTH, politika belirleyicileri zerinde lobicilik yapmay ve kamuoyunu
etkilemeyi hedeflemitir (Kalouche ve Mielant,2008:280).
Toplumsal hareketlerde 1960larda yaanan temel dnmn kayna nedir?
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER ANLAYIININ
GELM
Toplumsal hareketlere ilikin deerlendirmelerdeki farkllklara dikkat eken Mar-
tin (2008:7), Kuzey Amerika ve Avrupa kaynakl almalarda devrimlerin ve id-
det ierikli sol gsterilerin, rasyonellemeleri, normallemeleri ve kurumsallama-
lar zerinde durmutur. Siyasi sre ekol olarak adlandrlan bu yaklama gre,
64
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
kuzeydeki emek, insan haklar ve yeiller hareketi ile Gneydeki milliyeti hare-
ketler devletler tarafndan giderek kurumsallatrlm ve siyasi partilere dnt-
rlm, bunun sonucunda 1960lara dek grlen radikal, topyac hareketler artk
tarihsel yapay olgular olarak grlmeye balanmtr.
Alan yaznda, yeni toplumsal hareketlere ynelik yeni protesto hareketleri, ye-
ni politikalar, yeni poplizm, neoromantizm, antipolitik, Ortodoks olmayan siya-
sal davran, dzensiz politikalar gibi kavramlar kullanlmtr. Bu kavramlarda,
yaanan krlma ve devamszlk vurgulanrken yeni atmalar teamle uymayan
biimde tanmlanmaktadr. Ancak daha kapsayc bir tanmlama olarak yeni poli-
tikalara gndermede bulunan alternatif hareketler kavram kullanlmtr (Offe,
1999:60-61).
Yeni toplumsal hareketler kavram 1970lerin ortalarndan beri gelimekte olan
bar hareketleri, feminist hareketler, evre hareketleri ve yerel zerklik hareketle-
rini aklamaya alan kuramclar tarafndan geni kabul grmtr. Ancak hare-
ketlerde gerek anlamda yeni olann ne olduu ve bu yeniliin siyasal etkileri tam
olarak akla kavuturulmamtr (Cohen, 1999:109). Bir olgunun yeni oluu,
kendi zgn yaplanmasnn, benzer ve eski olarak tanmlanan olgudan ayrt
noktada belirginleecektir (entrk, 2006:32).
1960lar ncesindeki toplumsal hareketler, eski endstriyel topluma ait olduk-
lar iin eski olarak adlandrlmaktadrlar. YTH ise Tourainee gre devlet gcn
kontrol etme dncesinden uzaklamas ve sivil ilikileri dntrmeyi hedefle-
mesi nedeniyle yenidir (ayr, 1999:16-17).
1968den sonra, analistler ve katlmclar, biimsel kurumsallama kanallarnn
dnda ileyen ve ekonomik karlardan ok yaam biimi, etik ya da kimlik ko-
nularn vurgulayan YTH den sz etmeye balamlardr (Calhoun, 1993:385). Bu
hareketlerin konular, kullandklar taktikler ve katlmclar asndan yeni olduu
iddia edilmitir (Calhoun, 1993:385). YTH paradigma olarak eski olan ii hareket-
lerine, politikann merkez olgusunun snf olduunu ve politik ekonomik dn-
mn btn toplumsal hastalklar iyiletireceini varsayan Marksizm ile sosyalizme
ve sabit kimlikler ile karlara odaklanan geleneksel liberalizme kar olmas nede-
niyle yenidir (Calhoun, 1993:385-386).
YTHnin yeni politikalar, sorunlatrdklar konular, ilgileri, deerleri ve hare-
ket biimleri bakmndan deerlendirilmelidir (Offe, 1999:56). YTH, zellikle kin-
ci Dnya Sava sonras egemen olan eski paradigmadan konular, ilgileri, deer-
leri ve hareket biimleri asndan farkllklar gsteren yeni paradigmadan kay-
naklanmaktadr. Eski paradigmann egemen olduu dnemde Bat Avrupada,
ekonomik byme, refah dalm ve gvenlik, politikann baat konular olmu-
tur (Offe, 1999:56). YTHde ise bu konularn yerini baskn kolektif aktrler, kurum-
sallam bask gruplar ve siyasal partiler almtr. Toplumsal ve siyasal atmala-
rn zm mekanizmas kolektif pazarlklar, parti rekabeti ve temsili hkmettir
(Offe, 1999:59).
zellikle Avrupal otoriteler tarafndan gnmzde yaanan toplumsal hareket-
lerin gemitekilerden kkl farkllklar ierdii ileri srlmektedir. Bu balamda
gelitirilen Yeni Toplumsal Hareketler Kuram, 1970lerin postyapsalc ve post-
Marksist eilimlerinden kaynaklanmtr (Foweraker, 1995:14). Toplumda gzle-
nen atma ve hareketlerde ekonomik ve politik sorunlara odaklanan eski politi-
kalardan farkl olarak eitlik, farkllk, katlm ve kimlik inasn esas alan yeni bir
kimlik politikas sz konusudur (ayr, 1999:27).
65
YTHye kaynaklk eden yeni paradigmann bir dier boyutu da hareket biimi-
dir. Bireylerin birlikte hareket etme biimleri (isel hareket biimi) ile kolektif ak-
tr olma biimleri enformel, devamsz, ortama bal ve eitlikidir. D dnyaya ve
politik muhaliflere kar kma biimleri (dsal hareket biimi), gsteriler ve ok
sayda insann fiziksel mevcudiyeti sz konusudur (Offe, 1999:64).
YTH, liberal siyaset kuramna gre zel ve kamusal biimindeki snflandrma-
ya uymamakta ve nc bir ara kategoriye, kurumsal olmayan siyaset alanna
yerlemektedir. Konular ne zel ne de kamusaldr ancak zel ya da kurumsal si-
yasal aktrleri kolektif olarak ilgilendiren sonular dourmaktadr (Offe, 1999:61).
YTH, siyasetteki geleneksel sa sol ayrmlamasn reddetmi, siyasetin tanm-
n daha nce alann dnda kalan olgular da kapsayacak biimde geniletmitir
(Scott, 1990; aktaran, Calhoun, 1993:386). YTHnin geliiminde toplumsal yapda
yaanan snfsal deiimlerin ve yeni oluumlarn da etkisi byktr. Snf zm-
lemesine dayal eski hareketlerden farkl olarak yeni orta snfn geliimi ve kk
burjuvazi YTHnin ortaya knda yaamsal neme sahiptir. Sz konusu snfn
YTHye kaynaklk eden farkndalklar yle sralanabilir (Eder, 1985:878): Ekoloji,
bar ve mahremiyet doktrini (yeni moral konular), klasik ideal aile ve ekonomik
byme ortodoksisi, yeni duyarllk idealleri, sonsuz bar ve insann doayla uyu-
muna ilikin heteredoksi.
YTHyi, eskisinden ayran, ekonomik boyuttan ok kimlie dayal olmas, kl-
trel eitsizlii kendine temel almas, ulusst oluu, ksa srede gerekleiyor
oluu, herhangi bir din, rk, snf ve ideolojiye indirgenmemesi, aktrlerinin varlk-
l ve eitimli olmas gibi zelliklere sahip olmasdr. Aslnda bu ayrmann teme-
linde, moderniteden postmoderniteye ve sanayi toplumundan sanayi sonras bili-
im toplumuna gei yatmaktadr (entrk, 2006:32).
YTHlerin ehirleme ve kentsel dnmler ile de yakn ilikisi vardr. Oluan
yeni kentsel yap ve kltr hareketleri YTHleri etkileyerek dntrmtr.
Alan yaznda yeni toplumsal hareketler olarak adlandrlan yeni hareketler
farkl biimlerde tanmlanabilmektedir. Kentsel toplumsal hareketler olarak da
adlandrlabilecek bu yeni olgular, daha ok kent merkezlerinde ve yeni kentliler
tarafndan retilmi olmalar nedeniyle ayrcalkl bir neme sahiptir. Kentsel top-
lumsal hareketlerin ele ald konular daha ok kent yasam ve retimi ile ilgilidir.
Ayrca katlmclarnn daha ok kentli ve orta snf alanlardan olumas, bu ha-
reketi gemiteki klasik hareketlerden ayrmaktadr (Kkalan mrn, 2010:52).
Yeni kentsel toplumsal hareketler kavram 1960l yllarn sonundan itibaren or-
taya kan ekoloji, feminist, sava kart, cinsiyet haklar ve aznlk hareketlerini
ifade etmek zere kullanlmaya balanmtr. Toplumsal hareketlerin tarihi asn-
dan yeni ifadesinin kullanlmas, eski hareketlerden farkl olan bir hareket tr-
nn gerekletiini ifade eder. Her iki hareket tr de amalar, konular, rgtlen-
me yaplar, meydana geldii sosyal ve politik ortamlar, katlmclarnn nitelikleri
(snf yaps) vb. zellikler dikkate alndnda birbirlerinden olduka farkldr. Bu
balamda hareketler iin kullanlan yeni vurgusunun tanmlayc olmasnn te-
sinde bu hareketlerin amalarna ulamak iin izledikleri yola ilikin anlamlar da
ierdii sylenebilir. 1960l yllardan sonra hz kazanan bu tr hareketleri yeni
klan en temel zelliklerden biri de atma alannn ekonomik, endstriyel alan-
dan kltrel alana kaymasdr. Devlet iktidarn amalamad gibi, eski toplumsal
hareketlerden farkl olarak ekonomik unsurlardan daha ok kltrel alanlarda m-
cadele etmenin gerekliliini savunur (Kkalan mrn, 2010:53).
66
Claus Offe (d.1940),
Frankfurt Okuluna
mensup Alman
siyaset sosyologu.
Yeni toplumsal
hareketler
kuramnn Alman
versiyonunu
gelitirmitir.
Kaynak:
http://camilatribess.b
logspot.com/2010/06/
claus-offe-em-
curitiba-2a-
parte.html
YTH yn veren yeni
paradigmay ifade edecek
kavram konusunda nemli
bir neri Raschkenin
yaam tarz
paradigmasdr (Offe,
1999:60).
zellikle 1980li yllardan
itibaren kresel gelimelere
bal olarak ortaya kan
yeni bir snfn varlndan
sz edilmektedir. ngilizce
Yuppie yani gen
(young), kentli (urban) ve
profesyonel (professional)
szcklerinin ilk harfleriyle
oluturulmu kavram daha
nceki snflardan
farkllaan bir yeni orta
snf tarif etmek iin
kullanlmaktadr
(lolu,2010).
Yeni toplumsal hareketler kavramna kaynaklk eden temel paradigmann zellikleri ne-
lerdir?
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER YAKLAIMINA
YNELK ELETRLER
YTHnin kavramsallatrmasnda en ok anlam karmaasna yol aan unsur yeni
kavramdr. Calhoun (1993) ve dier yazarlarn vurguladklar gibi gerekten yeni
olan ey hareketlerin kendisinden daha ok hareketleri aklamaya dnk kuram-
lardr (Williams, 2009:341).
Calhoun, 19. yzyl Balarnn Yeni Toplumsal Hareketleri balkl nkteli bir
makale ile YTH kavramsallatrmasna eletirel yaklamtr. 19. yzylda etnik
aznlk kadn ve ii haklar ile dinsel canlana ynelik dzenli bir biimde yr-
tlen hareketlerin de zerklik ve kimlik taleplerini vurguladn ne srerek top-
lumsal hareketlerin yaygnlamasnn moderniteye zg olduunu ve zel bir ak-
lama gerektirmediini belirtmitir (Tilly, 2004:117-118).
Yeni toplumsal hareketler ve eski toplumsal hareketler ayrmnn nyarglara
dayand grnden yola kan etinkaya (2008) da 18. yzyldan itibaren g-
rlmeye balanan hareketlerle yeni olarak tanmlanan hareketler arasnda ciddi
benzerlikler olduunun altn izer. rnek olarak YTHnin kimlik zerinde durma-
s, farkl aralar kullanmas ve gndelik hayat siyasallatrmas gibi zellikleri ge-
en yzyldan beri gerekleen milliyetilik hareketlerinde de grlmektedir (e-
tinkaya, 2008:36-37).
YTHnin sahip olduu zgn niteliklerine karn gemi ile olan ba btny-
le kopuk deildir. Her hareket iin geerli olmamakla birlikte rnein kadn hare-
keti 19. yzylda Amerikada seme seilme hakk talebinden kaynaklanmtr. Ay-
n ekilde New Age hareketleri de eski ruhani retilerden ve Dou felsefesinden
izler tar (Johnston, Larana ve Gusfrield;1999:138).
Calhoun (1993: 389), akademisyenlerin YTH kavramn kar rnee (19. yzyl
sonu ve 20. yzyl bandaki ii hareketleri) gre gelitirdiklerini ne srm ve
bu kavram teki bir yaklamdan kaynaklanmas nedeniyle eletirerek toplumsal
hareketlerin her zaman oulcu bir eitlilik ierdiinin altn izmitir.
Pichardo (1997) ise YTHyi sadece sol eilimli hareketlere odaklanmas, sa
eilimli ve tepkisel hareketleri gz ard etmesinin dnda deneysel bulgulara da-
yanmaktan ok kuramsal bir yaklam olmas nedeniyle de eletirmitir (akta-
ran;Williams, 2009:341).
Ksa srede, YTH kavram Tourainenin postendstriyel baskya ynelik eleti-
risine kolayca oturtulamayacak, da vurumcu feminizm, ecinsel haklar, yeri hak-
lar, evre gibi hareketleri kapsayacak biimde geniletilmitir (aktaran Tilly,
2004:117).
YTHnin kavramsallatrlmasna yneltilen temel eletiri nedir?
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERN NTELKLER
i hareketi, feminist hareket, insan haklar hareketi, bar ve adalet hareketi,
ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtulu mcadeleleri gibi nc dnya hareket-
leri olarak rneklendirilebilecek eski hareketlere karlk yeil hareket, yeni bar
hareketi ve New Age hareketi gibi yeni hareketler, modernlie bak, siyasal eylem
anlay ve eitim konularnda birbirlerinden olduka farkldr (Finger,1992:313).
67
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Direni hareketlerinin modern dnyann biimlenmesinde ok nemli rol oynad-
n belirten Aartan, Choi ve Huynh (2008:21) her eyden nce bu hareketleri d-
ntrc hareketler olarak adlandrmlardr.
Hank Johnston ve dierleri (1999) YTH ile geleneksel olarak da adlandrlan es-
ki hareketler arasndaki farklar yle sralamlardr (aktaran imek,2004:115):
a. YTHnin aktrlerinin sosyoekonomik yaplar, zellikleri kurulu snf snrla-
rn geer.
b. YTHnin ideolojik erevesi oulcu, pragmatist ve katlmc deerlerle izilir.
c. YTH yeni kimlikler oluturur ya da bask altndakileri ortaya karr.
d. YTH ortaklaa ve bireysel olan arasndaki snrlar dntrr, bireyler top-
lumsal hareketlerin iinde kiisel zerkliklerini ve grup kimliklerinin tadn
karr.
e. YTH, insan yaamnn, krtaj, cinsel tercih gibi zel boyutlarn yanstr.
f. YTH, iddet kart ve sivil itaatsizlik davranlarn eklemleyerek yeni hare-
ketlilik biimleri gelitirir.
g. Bireylere karar alma srecine katlm konusunda alternatifler sunar,
h. oulcu ve merkezci olmayan yaplarda rgtlenmeye eilimlidir.
Yeni toplumsal hareketler devlete kar toplumun kendisini korumasn dikka-
te alr, postburjuva, postpatriyarkal ve demokratik bir sivil toplum iin mcadele
eder (Cohen, 1999:110). Calhoun her ne kadar kimlik politikasnn yeni olmad-
n, kadn hareketinin iki yzyllk bir gemie sahip olduunu ve 19. yzyl milli-
yetiliklerinin politikalarn ne srse de YTHde ne kan zellik farkllk ve te-
kilik vurgusudur (ayr, 1999:27-28).
YTH, snf temelli geleneksel toplumsal hareketlerden farkl niteliklere sahiptir.
Jenkins (1982) YTHnin farkllklarn alanda ifade etmitir (aktaran Hannigan,
1990:247):
1. Mdahaleci ya da sava sonras refah devletinin gzetimi altnda emek ve
sermaye ilikisinden farkl yeni konulara odaklanr.
2. niversiteler, mahalleler gibi nceki toplumsal atmalarda ne kmam
toplumsal tabaka ve alanlarda harekete geer.
3. Analitik bir zerklik sergiler; toplumsal problem analizleri ve reform talep-
leri geleneksel snf analizi kategorisini keser.
Heywooda (1997 aktaran imek, 2004:113) gre ise YTHnin zellikleri un-
lardr:
1. Yeni orta snflara dayaldr.
2. Maddecilik sonras ynelimlere sahiptir.
3. Az ya da ok ortak bir ideolojiye baldr.
4. Yeni sol ile balantldr.
5. Performans ve uygulama bakmndan ademimerkeziyeti, katlmc, yenilik-
i ve teatraldir.
YTH iinde yer alanlar arasnda her eyi politik adan deerlendirenlerin yan
sra politikay btn olarak reddedenler de sz konusudur (Wieviorka, 2005:7).
Eski ve yeni toplumsal hareketlerin temel farkllklar dayandklar paradigma-
lardan kaynaklanmaktadr. Eski ve yeni paradigmalar, toplumsal hareketlerin te-
mel unsurlar olan aktrler, konular, deerler ve hareket biimleri asndan kar-
latrdmzda bu farkllklar daha iyi anlalacaktr. Tablo 3.1de grld zere
iki paradigma arasnda nemli farkllklar bulunmaktadr.
68
YTH, eski hareketlerden amalar, semboller, rgtlenme gibi alardan olduk-
a farkldr (imek, 2004:111).Yeni paradigmadan kaynaklanan YTHnin nitelikle-
rini Tablo 3.1de incelemek yararl olacaktr.
Aktrler Asndan
YTHde yer alan aktrler yksek dzeyde kltrel farkndalk sahibi olarak nite-
lendirilmektedirler. Toplumsal ynelimli olmaktan ok kltrel ynelimlidirler; ya-
adklar toplumdaki kltrel ynelimlere meydan okuma konusunda bir tedirgin-
lik ya da ekingenlik gstermezler ve her eyleriyle otoriteye kar dururlar (Wievi-
orka, 2005:6).
YTHnin aktrleri kendilerini sa-sol, liberal-muhafazakr gibi belirli siyasal ya
da ii snf, orta snf, yoksul-varsl, krsal-kentsel nfus gibi sosyoekonomik kod-
lara dayandrarak tanmlamazlar. Aktrler kendilerini daha ok katldklar hareke-
tin konusu dorultusunda, toplumsal cinsiyet, ya, mekn vb. deikenlerle kod-
larlar (Offe, 1999:66).
Temalar Asndan
i hareketi ve Avrupa sosyal demokrat partilerinin arasal ve ekonomik hedefle-
rinden farkl olarak YTHlerin kimlik politikalarna odakland grlmektedir
(Aronovitz, 1992 aktaran Calhoun, 1993:393).
YTHnin temel niteliklerinden biri, kimliin kurgulanmas srecidir. Kadn ha-
reketleri, gay ve lezbiyen hareketleri gibi cinsiyete dayal hareketlerin dlanm
kimlikleri politik olarak grnr klmak ve bu kimliklerin kamusal alanda kabul
grmesi iin mcadele etmesi bunun bir gstergesidir (ayr, 1999:27).
YTH ekonomik alandan daha ok kltrel alanda ortaya kan kimliklere odak-
lanr. Snf temelli eski hareketlerde de yer almasna karn bu kimlikler YTHde
sistem tarafndan emilmi kimliklerin kart olarak zerklik ve kendini gerekle-
tirmeye ynelik kimlikler olarak ele alnr (Williams, 2009:341).
Toplumsal talepleri ne karan YTHde renciler de yaam koullarna ilikin
zorluklar dile getirirler (Wieviorka, 2005:6).YTH devlet ve ekonominin geni l-
Eski Paradigma Yeni Paradigma
Aktrler Grup olarak hareket eden, gelir
dalm atmasna mdahil sos-
yo-ekonomik gruplar
Grup gibi davranmayan, belli te-
malar etrafnda bir araya gelmi
topluluklar lehine hareket eden
sosyoekonomik gruplar
Temalar Ekonomik byme ve refahn da-
lm, asker ve toplumsal gven-
lik, toplumsal kontrol
Barn, evrenin ve insan haklar-
nn korunmas
Deerler zgrlk, tketim gvenlii ve
maddi ilerleme
Merkez kontroln karsnda ki-
isel zerklik ve kimlik
Hareket Biimleri sel: Resm rgtlenmeler, b-
yk lekli temsil birlikleri
Dsal: oulcu ya da korporatist
kar aracl, siyasal parti reka-
beti ve ounluk oyu
sel: Biimsel olmama, dk d-
zeyde dikey ve yatay farkllama
Dsal: Olumsuz kavramlarla ifade
edilmi taleplere dayanan protes-
to politikalar
69
Tablo 3.1
Eski ve Yeni
Paradigmalarn
Temel Nitelikleri
Kaynak: Offe,
1999:67
ekli sistemlerine odaklanmaktan ok gndelik hayat politize ettii iin eski hare-
ketlerden farkldr. Sava sonras hareketler politik srelerin temel konular olan
ekonomik byme, datmc kazanmlar, yasal korumalar vb. odaklanrken,
YTHler cinsiyet, kadna ynelik iddet, renci haklar ve evrenin korunmas gi-
bi gndelik hayatn bireysel boyutlarn gndeme tar (Calhoun, 1993:398).
Deerler Asndan
Eski hareketlerden farkl olarak gnmzdeki toplumsal hareketler genellikle
postendstriyel sreteki Bat toplumlarnda ortaya kmaktadr ve snf olgusu ile
daha az ilgilidir; rksal eitlik, feminizm, bar, evre ve yerel konular gibi siyasi ve
kltrel konular etrafnda gelimektedir (Touraine, 1981; Habermas,1987;aktaran,
Williams, 2009:341).
Toprak, hareket alan ya da beden, salk ve cinsel kimlik, komuluk, ehir,
kltrel, etnik ve ulusal miras ve kimlik gibi konular ieren YTHde (Offe, 1999:62)
dank ve birbiriyle ilgisiz gibi grnen bu konular belirli deerler balamnda or-
tak kkene sahiptir. Aslnda yeni olmayan ancak YTH iinde farkl bir nem ve
aciliyet kazanan bu deerlerin balcalar; adem-i merkeziyetilik, kendi kendine
yetme gibi rgtsel almlar, zerklik, kimlik, etki altna girmeye, kontrole, bam-
lla, brokratiklemeye, dzenlemeye kar muhalefet etme vb. deerlerdir (Of-
fe, 1999:64).
Hareket Biimleri Asndan
Eski toplumsal hareketler topistti, toplumu btn olarak yeniden ina etmeyi,
toptan deitirmeyi hedeflemiler ve saldrganlard. Buna karn YTH ise daha ok
savunmacdr (Calhoun, 1993:396).
YTHnin temel zellikleri nelerdir?
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERE LKN KURAMSAL
YAKLAIMLAR
Yeni toplumsal hareketler kuram, hareket kltr ve kimlik konularna odaklanr,
hareketlerin kltr, kimlik, ideoloji ve politika ile ilikileri zerinde durur (Kendal,
2005). Yeni toplumsal hareketler anlaynda postendstriyel topluma, byyen
orta snfa, bireysel olarak tanmlanm gereksinimlere ve refah devletinin genile-
tilmesine odaklanlmtr. Alan yaznda hareketlerin olumlu rnekleri, 1950lerdeki
muhafazakr sknetin ardndan 1960 ve 1970lerde gzlenen yaygn hareketler-
den verilmektedir (Calhoun, 1993:390).
Toplumsal hareketlere ilikin kuramsal ve aratrmaya dayal olduka geni bir
alan yazn mevcuttur (imek, 2004:112). YTHye ilikin olarak gelitirilmi iki ra-
kip yaklam sz konusudur; bunlar kaynak hareketlilii ve kimlik ynelimli para-
Amalar/Aralar/Aktrler
Baarldnda Toplumun
Geneline Ulamayan
Toplumun Geneline
Ulaan
Meruiyeti Tannmam zel su Terrizm
Meruiyeti Tannm Sosyokltrel Hareketler Sosyopolitik Hareketler
70
Tablo 3.2
Yeni Toplumsal
Hareketlerin
Biimleri
Kaynak: Offe,
1999:62
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
digmalardr (Cohen, 1999:110). Kimlik ynelimli paradigma iin en geni kuramsal
ereveyi Alaine Touraine oluturmutur. Touraine, YTHnin kendilerine dier bir
deyile hareketlere ve ideolojilerine ilikin yorumsamac yaklamna dikkat ek-
mektedir (Cohen, 1999:121).
Kuramclar, hareketlerin siyasi hedeflerin ifadesi olan sosyopolitik ynn de-
il deerler, normlar ve kimlik yaplarndaki deiiklii amalayan sosyokltrel
boyutunu n planda deerlendirmektedirler (ayr, 1999:23).
YTHnin 60l ve 70li yllardaki kkl dnmlere kout olarak ortaya kma-
s klasik kolektif hareket paradigmasnn sorgulanmasna yol amtr. Hareketlerin
kaynanda bir ekonomik kriz ya da k sz konusu deildir, katlmclarda da
anomik ya da irrasyonel sapkn nitelik gzlenmemitir. Bu balamda ABDde kay-
nak hareketlilii ve Avrupada yeni toplumsal hareketler paradigmalar olumutur
(ayr, 1999:20).
1960lardan sonra ortaya kan kuramsal tartmalarda iki temel gruptan sz
edilebilir. Bunlardan ilki Charles Tilly ve Anthony Oberschalln nclk ettii kay-
nak hareketlilii kuramna dayal yaklamdr. Bu yaklamda toplumsal hareket
politik sistemde konumlanabilmek iin bir araya gelmi bireylerin rasyonel davra-
nlar olarak aklanr. Bireyler bu konumlarn srdrebilmek iin zaman zaman
iddeti de kapsayabilen btn kaynaklar harekete geirirler. te yandan Tourai-
nein nclk ettii ikinci yaklamda ise toplumsal hareket, kurulu dzene mey-
dan okuyan bireyin davran olarak grlr (Wieviorka, 2005:4).
Kaynak Hareketlilii yaklam, eski kuramlardaki yapsal gerilimin ve ideoloji
egemenlii karsnda bir duru olarak gelitirilmitir. zellikle Tilly, McCarthy ve
Zald gibi kuramclar gerilimlerin toplumda daima var olduunu ve hareketlilik iin
hem kaynaklarna hem de harekete rasyonel bir ynelim kazandrlmas gerektii-
ni vurgulamlardr (Johnston, Larana ve Gusfield, 1999:133).
ki rakip paradigmay; Kaynak Hareketlilii ile Yeni Toplumsal Hareketleri bir-
letiren Cohen ve Arato ise YTHyi hem sistem hem de gnlk yaam dzeyinde
ele alrlar. Hareketlerin kimlik inas roln benimserler ancak bu srecin hem si-
vil hem de politik alanda g mcadelesi gerektirdiini vurgularlar (ayr, 1999:27).
Yeni toplumsal hareketler kuram, kta Avrupasndaki politik felsefe ve sosyal
teori geleneine dayanmaktadr, bu yaklam byk lde klasik Marksizmin ko-
lektif davran aklamadaki yetersizliine karlk olarak ortaya kmtr (Buech-
ler, 1995:441). Cohen (1999:121), kuramclarn Neo-Marksist kurama yaknlk duy-
malarna karn toplumsal hareketlerin Marksist analizinin yetersizliinin bilincin-
de olduklarn ne srer.
Yeni toplumsal hareket kuramna ilikin drt nemli kuramcyla birlikte drt
lke ve gelenekten sz edilebilir; Manuel Castells (spanya), Alaine Touraine (Fran-
sa), Alberto Melucci (talya) ve Jurgen Habermas (Almanya) (Buechler, 1995:443).
YTHyi postendstriyel toplum modeli zerine yaplandran Tourainee gre bu
hareketler postendstriyel toplum tarafndan gerekletiklerinden dolay yenidir
(ayr, 1999:24).
Bir dier kuramc Melucci ise YTHyi, farkl gruplarla diyalog ve mcadeleler
yoluyla kolektif kimliin ina edildii bir toplumsal ilikiler a olarak grr (a-
yr, 1999:24).
71
Charles Tilly (1929-
2008) ABDli
sosyolog.
Kaynak:
http://crookedtimber.
org/2008/04/30/charl
es-tilly/
Hareketlerin ortaya kt
toplumsal sistem,
tarihselliin retildii,
atmalarn
gerekletirildii ve znenin
bilincinin temellendirildii
bir alandr (Touraine,
1999:47).
Alaine Touraine
(d.1925) Post-
endstriyel
kavramn ortaya
koyan nl Fransz
sosyolog.
Tourainee gre
toplumsal hareket bir
toplumsal duruma
gsterilen tepki
deildir aksine
kltrel modellerin
kontroln
hedefleyen
atmann bir
sonucudur
(Touraine, 1999:49).
Castells, kapitalist dinamiklerin kentsel dnmler zerindeki etkisine ve bu
sreteki kentsel toplumsal hareketlere odaklanmtr. Kentleri, toplumsal kar
ve deerler atmasnn bir sonucu ve toplumsal bir rn olarak gren Castellse
gre toplumsal hareketler, kentsel toplumsal yaam yeniden dzenlemeyi iste-
yen devlet ve dier politik glerin diyalektik rekabetleri sonucunda ykselie
gemitir. Kentlerdeki tepkisel hareketler konu etrafnda ekillenir (Buechler,
1995:443);
a. Baz talepler devlet tarafndan temin edilen kolektif tketim biimlerine
odaklanr,
b. Baz talepler kltrel kimliin nemine odaklanr,
c. Baz talepler ise z ynetim ve zerk karar almaya odaklanr.
Toplumsal hareketlerin sosyolojik analizinde genellikle dalizmden yararlanl-
mtr. Hareketler, k/dayanma ya da yap/motivasyon gibi yaklamlarla
aklanmaya allmtr. Ancak 1970lerde sosyolojik kuram bu dalizmleri am,
Avrupada Touraine ve Habermasn sistemik yaklamlar erevesinde, yeni at-
ma tipleri ve postendstriyel kapitalizmin yeni oluan yaps arasnda ba kurul-
mutur. ABDde ise kaynaklarn mobilizasyonuna ve evreyle ilikilerde sreklili-
in salanmasna odaklanlmtr (Melucci, 1999:83-84).
Habermas, YTHyi dnya sistemine kar bir direni olarak grrken Touraine,
sivil toplumun ekonomiye ve devlete kar zerklik hedefli mcadelesinin bir par-
as olarak deerlendirmektedir (Calhoun, 1993:390).
Habermas, YTHlerin ykseliini dnyadaki smrgecilik ve kltrel fakirleme
ekseninde irdelemektedir. Bu kuramsallatrmann anlalabilmesi iin ncelikle
toplum kuramnn anlalmas gerekir. Toplum kuramna gre, toplumun btn,
sistem ve yaam-dnya etkileimi ile oluur (Crossley,2002:154).
Son yirmi ylda Avrupa ve Kuzey Amerikada gzlenen toplumsal hareketler,
eski kuramsal yaklamlarn aklama kapasitelerini zorlayc nitelikte ortaya kp
gelimektedir. Bu kapsamda bar hareketleri, renci hareketleri, nkleer kart
hareketler, aznlk milliyetilii, ecinsel haklar, kadn haklar, hayvan haklar, al-
ternatif tp, kktenci din hareketler, New Age ve ekoloji hareketleri sralanabilir
(Johnston, Larana ve Gusfield, 1999:131). Bu durum yeni kuramsal abalara ve
toplumsal hareketleri btn yeni biimleriyle birlikte olabildiince kapsayc nite-
likte aklayacak yeni yaklamlara gereksinim dourmutur.
72
Resim 3.3
Alberto Melucci
(1943-2001)
talyan sosyolog.
Manuel Castells
(d.1942) spanyol
sosyolog. Tourainein
takipisi olan Castells,
YTHi kentsel
dnm
erevesinde ele
almtr.
Kaynak:
http://icis2002.aisnet.
org/keynote_speakers.
htm
Jrgen Habermas
(d.1929) nl
Alman filozof ve
sosyolog. Eletirel
teori ve pragmatizm
geleneinden
gelmektedir.
Kaynak:
http://en.academic.ru
/dic.nsf/enwiki/9780
YTHye ilikin kuramlarn ve yaklamlarn ortak noktalar nelerdir?
KRESEL TOPLUMSAL HAREKETLER
1960larda yaanan toplumsal deiimlerin eski toplumsal hareketleri dnme
uratarak daha nce var olmayan yeni hareketlerin ortaya kmasna yol at gi-
bi gnmz koullar da kendine zg yeni hareketler retmekte ve var olanlarn
da evrilmesine neden olmaktadr. Toplumsal hareketlere biim veren bu koullara
burada deinmek yerinde olacaktr. Gnmz toplumlarna ilikin kuramsal ve
amprik bilgiler u noktalar vurgulamaktadr (Melucci, 1999:81-82):
1. Yeni atmalar konjonktrel deildir, kalcdr. Yeni dayanma ve hareket
biimleri toplumsal sistemlerin deimez paras olmutur.
2. Yeni atmalarn temelindeki dayanma alar toplumsallama ilevi gr-
mektedir. Bu alar gruplama ve sekinlerin oluumuna ynelik yeni kanal-
lar aar.
3. Temsil ve karar alma mekanizmalar ile sivil toplum arasndaki mevcut bo-
luk ada toplumlarn karmakl sonucunu dourmaktadr.
imek (2004:111) YTHlerin, kresel iletiimin artmas ve teknolojik gelimele-
rin sonucu olarak 1980lerden sonra giderek daha ok grnr ve yaygn hale gel-
diini vurgulamaktadr. Wieviorka (2005:8-9) ise yeni toplumsal hareketler dne-
minin geride kaldn ne srer. YTH gemiteki ii hareketleri ile bugnn k-
resel hareketleri arasndaki, endstriyel toplumla postendstriyel olmaktan ok a
toplumu olarak tanmlanabilecek toplum arasndaki gei aamasna denk d-
mtr. Bu balamda Wieviorkaya gre toplum dncesine meydan okunmu-
tur. ok uzun sreden bu yana renci hareketi gereklememitir, ekolojik hare-
ketler ise ya kurumsallam ya da gl olmayan radikal sol biimlere dnm-
tr. Feminizm, modernletirici siyasal bask ve entelektel ya da felsefi tepkiler
kombinasyonuna dnerek nitelik deitirmitir. Blgesel hareketler de olduka
deiiklie uramtr. Bazlar ahlaki kayg gzetmeyen iddet emberine dhil ol-
mu bazlar da yeni politik glere evrilmitir. Bireyselciliin younlat 1980ler
ve 1990lar boyunca eski toplumsal hareketler ve 1970lerdeki yeni tip hareketler
zaman iinde gzden kaybolmutur.
Crossleye (2002:149) gre de Yeni Toplumsal Hareketler kavram hzla son
kullanma tarihine yaklamaktadr. YTH kavramnn atf yapt 1960larda ortaya
km birtakm hareketlerin ou artk yeni deildir. Bunun yannda Tarrowun
(1998) belirttii gibi YTH kapsamnda farkl hareketler ortaya kmaktadr (Akta-
ran, Crossley, 2002:149).
1960lardaki hareketler ile 1980lerdeki diktatrlkleri deviren hareketlerin ar-
dndan 1990larn sonundan balayarak gelien srete hareketlerdeki patlamaya
dikkat eken Martine (2008:5) gre bu hareketlerin iki temel zellii vardr; anti-
kapitalist karaktere sahip olmalar ve bilinli ve artan bir ekilde ok uluslu ve k-
talararas birliktelikler zerinden ilemeleri.
Kresellemenin btn arlyla yaand, sivil toplum kurulularnn nem
kazand gnmzde ulus devlet erevesiyle snrlandrlmay reddeden kre-
sellemenin toplumsal yaam ve kltr zerindeki etkilerine kar diren ve tep-
ki gsteren yeni mcadeleler grlmektedir. Bugn kresel hareketler olarak
adlandrabileceimiz, eski ve yeni hareketlere benzeyen zelliklere de sahip
73
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
olan nc tip hareketlere dahil birok hareket sz konusudur (Wieviorka,
2005:8-9).
Kle kart hareket, ii snf hareketi, smrge kart hareket ve milliyeti ya
da sava kart hareketlere bakldnda ktalar aras hareketlerin tarihinin aslnda
epeyce uzun bir gemie dayand grlmektedir (Martin, 2008:13). Dnya apn-
daki sistem kart eylem kmeleri aslnda son 250 yl iinde aka grlebilir ni-
teliktedir. Bu durum ulus-ar hareketlerin zellikle son 20-30 yldaki kreselle-
menin sonucu olarak ortaya kt dncesini ykmaktadr (Martin, 2008:283).
Ancak yine de toplumsal hareketlerdeki kresel niteliin 1990lardan itibaren da-
ha belirginletii sylenebilir. rnein bar hareketlerinin olduka nemli ulus
st etkileri sz konusudur. Ulusal dzlemde ortaya kan bir toplumsal hareket
ilk kez kresel dzeyde etki yaratmaktadr (Melucci, 1999:104).
1989 sonras dneme ait sistem kart potansiyele sahip hareketlere rnek ola-
rak (Kalouche ve Mielant,2008:254 ve devam); uluslararas terr hareketi, kimlik
hareketi, yeni-Luddite hareketi ve yerli hareketi, kreselleme kart hareket, et-
nik ve dinsel hareket, dnya apndaki kitlesel g hareketi, radikal evre hareke-
ti vb. verilebilir.
ada toplumsal hareketler mekn ve zaman asndan kreseldir. Bu balam-
da Seattleda dnya apnda 1500 rgtn katld Dnya Ticaret rgt kart
gsteri rnek olarak gsterilebilir (Dirlik, 2008:76).
74
Resim 3.4
Adn Ned Ludddan
alan Ludditeler 19.
yzylda endstri
devriminin rn
deiime kar olan
ve dokuma
makinelerinin tahrip
edilmesi
eylemlerinde
bulunan, makine
krclar olarak da
adlandrlan tekstil
zanaatkrlarlardr.
Gnmzde
teknolojiye kar
olan gruplarn
hareketleri de Neo-
Ludizm olarak
adlandrlmaktadr.
Gnmzde gerekleen toplumsal hareketlerde iletiim teknolojileri youn bi-
imde kullanlmaktadr (Rheingold,2003). 1999da Seattledaki gsterinin organi-
zasyonunda cep telefonu, internet siteleri, diz st bilgisayar vb.teknolojinin yo-
un kullanld bilinmektedir (Tilly,2008:147).
leri dnemde gerekleecek toplumsal hareketlerin nemli dnmler gei-
recei ne srlmektedir. Kampanyalar, repertuvarlar ve MBSB gsterilerinde ge-
lecekte etkili olmas beklenen kkl deiimler sz konusudur. YTHnin program-
lar, kimlik ve duru eksenleri 21. yzyl hareketlerindeki dnmlerin bir gster-
gesi olarak kabul edilebilir. 21. yzyl ilk dneminde gzlenen baz gelimeler ak-
la hayale gelmeyecek trdendir. Hayvan haklar savunucularnn byk maymun-
lara vatandalk haklar verilmesi iin dzenledikleri kampanyalar bu gelimelerin
rneklerindendir. Giderek ivme kazanan teknoloji ve hareketlerin artan eitlilii
ve ierdii farkllklar toplumsal hareket gsterilerinin yntemlerini kukusuz de-
iime zorlayacaktr (Tilly, 2004:231).
Kresel toplumsal hareketlerin temel zellikleri nelerdir?
75
Resim 3.5
1999da ABD
Seattleda
dzenlenen
kreselleme kart
gsteriler kresel
lekteki benzer
hareketlere esin
kayna olmutur.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
76
Toplumsal hareketlerde yaanan dnm
zetlemek.
Toplumsal hareketlerin tanmlanmas, ortaya -
klarnn ve geliim srelerinin aklanabilmesi
iin eitli yaklamlar gelitirilmitir. Endstri
devrimi srecinde ve sonrasnda grlen ve eski
toplumsal hareketler olarak adlandrlan hareket-
lerin aklanmasnda modernizm ideolojisine ve
snf temelli zmlemelere arlk verilmitir.
Toplumsal hareketler daha ok ii hareketleri,
kadn hareketleri ve milliyeti hareketler bala-
mnda ele alnmtr. Bu hareketlerin ortaya k
nedenleri, katlmclarnn zellikleri ve hareket
biimleri boyutlarnda benzerlikler tad ne
srlmtr. Ancak 1960larda yaanan kkl
toplumsal dnmlerin sonucu olarak postmo-
dernizm ya da postendstriyalizm olarak tanm-
lanan yeni ve ncekinden ok farkl bir dneme
girilmitir. Toplumsal dzlemde yaanan bu de-
iimlerin toplumsal hareketlere de yansmalar
olmutur. Toplumsal hareketler, ortaya k ne-
denleri, katlmclarnn zellikleri, hedefler ve
hareket biimleri bakmndan postmodern duru-
ma uygun olarak kkten deiiklie uramtr.
Yine bu dnemde birbirinden ok farkl ve ge-
mie oranla daha ok sayda yeni toplumsal ha-
reket ortaya kmtr.
Yeni toplumsal hareketlerin geliim srecini ifade
etmek.
Yeni toplumsal hareketler kavram, postmodern
toplumun rn olan farkl, eitli ve ok say-
daki hareketi tanmlamak zere 1960larda retil-
mitir. Bu dnemde toplumsal snflarn deii-
mi, snfa dayal zmlemelerin yetersiz kalma-
s, kimlie dayal yaklamlarn younluk kazan-
mas ve toplumda yaanlan sorunlarn farklla-
mas sonucunda eskiden var olmayan yeni hare-
ketler ortaya kmtr. Bu dnme kout ola-
rak toplumsal hareketlerin aklanmasnda da ye-
nilikler olmutur. Yeni toplumsal hareketler kav-
ram bu dnmn bir sonucu olarak ortaya
kmtr. Yeni orta snfn katld, kimliklerin
da vurumunu nemseyen, iktidar hedefleme-
yen ve kltrel alanda gelien yeni hareketler
hzla artm ve yaygnlamtr.
Yeni toplumsal hareket biimlerini tanmlamak.
Yeni toplumsal hareketler birbirinden ok farkl
olan hareketlerdir. Genel olarak bakldnda si-
vil haklar, yeiller, ecinsel haklar, hayvan hak-
lar, insan haklar, nkleer kart hareketler, ba-
r hareketleri ve krselleme kart hareketler
rnek olarak verilebilir.
Yeni toplumsal hareketlerin zgn niteliklerini
sralamak.
Endstri sonras toplumun temel paradigmalar-
na dayanan yeni toplumsal hareketler snf te-
melli deildir, herhangi snfsal sorundan kay-
naklanmaz, katlmclar yeni orta snfa mensup-
tur ve ok eitli farkndalklar sz konusudur.
Katlmclar kimliklerini toplumsal hareketin ko-
nusuna gre tanmlarlar, homojen deildirler.
Yeni toplumsal hareketlerde iktidar hedeflen-
mez, kltrel alanda dnmler amalanr, ya-
tay rgtlenme grlr, ademimerkeziyetilik
esastr. Gittike daha ok kresel nitelik kazan-
maktadr ve teknolojiden youn biimde fayda-
lanmaktadr.
Yeni toplumsal hareketlere ilikin kuramlar ve
yaklamlar deerlendirmek.
Yeni toplumsal hareketleri aklamaya ynelik
iki temel kuram/ yaklam sz konusudur. Birbi-
rine rakip olarak da grlen ve ABDde gelitiri-
len bu yaklamlardan ilki, bireylerin politik sis-
temde konumlanabilmek iin bir toplumsal hare-
ket iinde bir araya geldikleri ve rasyonel bir dav-
ran gelitirdikleri grnden yola kmaktadr.
te yandan Tourainein nclk ettii ikinci yak-
lamda ise toplumsal hareket, kurulu dzene
meydan okuyan bireylerin davran olarak gr-
lr. Burada kimlik ynelimli hareket yaklam
esastr.
zet
1
A M A
3
A M A
2
A M A
4
A M A
5
A M A
77
1. Aadakilerden hangisi eski toplumsal hareketler-
dendir?
a. i hareketi
b. Yeil hareketi
c. Yeni bar hareketi
d. New Age hareketi
e. Nkleer kart hareket
2. 1960larda toplumsal hareketlerde yaanan dn-
mle ilgili olarak hangisi sylenemez?
a. Endstri sonras topluma uygun hareketler orta-
ya kmtr.
b. Snf analizine dayal Marksist yaklam toplum-
sal hareketi aklamada yetersiz kalmtr.
c. Snf atmasn esas alan ii hareketleri oald.
d. Kimlii ne karan hareketler grlmtr.
e. Toplumsal hareketler nitel ve nicel olarak hzla
artm ve eitlenmitir.
3. 1960larda toplumsal hareketleri kkten deitiren
sreci balatan ve dnemin sembol olan renci hare-
ketleri nerede ortaya kmtr?
a. in
b. ABD
c. Almanya
d. ngiltere
e. Fransa
4. Hangisi yeni toplumsal hareketleri tanmlamak ze-
re kullanlan kavramlardan deildir?
a. Yeni politikalar
b. Kolektif eylem
c. Yeni poplizm
d. Neo-romantizm
e. Antipolitik
5. Hangisi yeni toplumsal hareketlere yn veren yeni
paradigmann zelliklerinden deildir?
a. Geleneksel sa sol blnmesinin reddi
b. Enformel, devamsz, ortama bal ve eitliki ey-
lem biimleri
c. Yeni orta snfn geliimi ve kk burjuvazi
d. atma alannn ekonomik alandan kltrel ala-
na kaymas
e. Ekonomik byme
6. Yeni toplumsal hareketler tanmlamasn ilk olarak
kullanan kimdir?
a. Alberto Melucci
b. Manuel Castells
c. Alaine Touraine
d. Claus Offe
e. Charles Tilly
7. Hangisi yeni toplumsal hareketler yaklamna y-
neltilen eletirilerden deildir?
a. Kimi eski hareketlerin de zerklik ve kimlik ta-
leplerini vurgulamas
b. Yeni ve eski toplumsal hareketler ayrmnn n-
yarglara dayanmas
c. Hareketlerdeki eitlilie karn tanmlamalarn
teki olmas
d. Endstriyel toplum deerlerinden kaynaklanmas
e. Balangtaki kapsamnn geniletilmesi ve ok
farkl hareketleri kapsamas
8. Aadakilerden hangisi yeni toplumsal hareketlerin
zelliklerinden deildir?
a. Ekonomik karlara dayallk
b. Ortak ideolojiye ballk
c. Performans, uygulama bakmndan ademi mer-
keziyetilik,
d. Katlmclk
e. Yeniliki ve teatral olmalar
9. Yeni toplumsal hareketlerin aktrleri bakmndan
hangisi sylenemez?
a. Yksek dzeyde kltrel farkndalk sahibidirler.
b. Snf bilincine sahiptirler.
c. Kltrel ynelimlidirler.
d. Btn biimleriyle otoriteye kar dururlar.
e. Kendilerini iinde bulunduklar hareketlerin ko-
nusundan yola karak kodlamaktadrlar
10.Tourainein yaklam asndan hangisi sylene-
mez?
a. Toplumsal hareketler post-endstriyel toplum
modeli zerine yaplandrlr
b. Toplumsal hareket bir toplumsal duruma tepki
deildir
c. Toplumsal hareket kurulu dzene meydan oku-
yan bireyin davrandr
d. Toplumsal hareket politik sistemde konumlana-
bilmek iin bir araya gelmi bireylerin rasyonel
davranlardr.
e. Toplumsal hareketler kimlik ynelimlidir.
Kendimizi Snayalm
78
Almanyann bakenti Berlin Atom santrallerine imdi
son balkl bir gsteriye tanklk etti. Yln en byk
gsteri ve mitingine SPD Genel Bakan Sigmar Gabri-
el, Yeiller Ebakanlar Cem zdemir ve Claudia Roth
bata olmak zere ok sayda politikac katlarak destek
verdi. Berlin Ana stasyonu (Hauptbahnhof) ve Hk-
met Mahallesi (Regireungsviertel) evresinde toplanan
yz bine yakn gsterici Federal Hkmetin atom san-
trallerinin kullanm sresini uzatma abasn protesto
etti. ok sayda sivil dernek ve inisiyatifin de destek
verdii protesto eyleminde Merkel hkmeti on binle-
rin sesine kulak ver arsnda bulunuldu.
Berlin dare Mahkemesinin on binlerce insan imleri
ezer gerekesiyle Reichstag (Meclis) nne yaplmasna
izin vermedii miting iin Hauptbahnhofta toplanan o
binlerce gsterici meydana smad. Bund fr Umwelt
und Naturschutz (BUND), Die Anti-Atom-Organisation
Ausgestrahlt ve das Netzwerk Campactn ars ile d-
zenlenen atom kart gsteri Hauptbahnhof nnde
bulunan Washingtonplatzda saat 12.00de balad. Gs-
teriye Berlinde faaliyet gsteren elence kulpleri de
destekte bulundu. Gsteri ve miting iin yaklak 3 bin
700 polis grev yapt.
Gsteri ve mitingle ilgili Sabaha aklamalarda bulunan
Yeiller Partisi e bakan Cem zdemir Sz konusu
olan ocuklarmzn geleceidir. Atom enerjisi yerine
dntrlebilir ve tasarruflu enerji kullanmamz gere-
kiyor. Hkmet daha nceki anlama ve yasalara m-
dahale ederek Atom santrallerinin mrn uzatmaya
alyor, bu abalar Eyaletler Meclisinde gemeyecek
ve Anayasa Mahkemesine gidecektir. Anayasa Mahke-
mesi de hkmeti hayal krklna uratacak dedi ve
Trk ve gmenlerin gsteriye destek verdiini ancak
daha geni ve sivil toplum dzeyinde de lke politika-
larna destek vermek gerektii arsnda bulundu.
Kaynak: http://www.news-eu.com/haber/532-tum-
berlin-atom-icin-ayaga-kalkti.html
Bir Toplumsal Hareket Olarak Irklk Kart
Dnya Kupas
Yavuz Yldrm
1968in Avrupadaki en nemli sonularndan biri, gn-
lk hayat ve ilikileri siyasal bir tartmann iine ek-
mi olmasdr. Ksa sren sarsntnn uzun dnemli et-
kisi, ok farkl konularn artk siyasal hareketlerin mer-
kezi haline gelmesi, dier bir deyile aile, eitim tarz,
cinsellik, kltrel ilikiler gibi farkl konular zerinden
yeni siyaset yapma pratiklerini gelitirebilmesi oldu.
1968-sonrasnda, hareketler artk sadece btn resmi
deil, ondan nce ve belki de sadece resmin iindeki
paralar nemsemeye baladlar. Bylece, toplumsal
hareketler ok paral bir yap seyrederken, siyasal
olann zemini, uzun yzyllar sonra ilk kez bu kadar
geniledi. Aada bir rnek olay erevesinde an-
lamlandrmaya alacam gibi, bu zemin futbolu dahi
iine alm durumda. Bu konu aslnda tam olarak, Ran-
cierein belirttii, ilikisizleri ilikilendirme vurgusu
ile birlikte anlam kazanp, yeni pratik almlar iin bi-
ze yol gsteriyor.
Hareketlerin konu bazndaki paral yapsnn bir geti-
risi olarak, katlm boyutunda farkl kesimlerin, rklarn,
bak alarnn bir araya gelebilmesi olana olutu. Bu
ok-seslilik eski tarz siyasetin pek de alk olmad ve
nasl ynetilmesi gerektiini bilmedii bir aland. 40. y-
ln geride brakrken, 68 bize hala bu srecin nasl y-
netilecei ve etkili hale getirileceine dair tartmalarn
ortasnda tutuyor; bugnk ne yapmal sorusunu, biraz
da eski ile yeninin, 68 doumlu bu tartmas oluturu-
yor. Gnmzde farkl alanlarda harekete geen olu-
umlar, bu tartmay teorik ve pratik boyutlaryla bir-
likte deneyimliyorlar. Farkl bir deyile, yaparken re-
niyorlar.
Irklk Kart Dnya Kupas, bu teorik erevede, tam
da yeniden retilen muhafazakar snrlara kar, bir kar-
-hareket olarak, bir arada olma pratiklerini hayata ge-
iren bir eylem. Merkezinde spor ve daha da zelin-
de futbol olmas, tam da 68 ruhuna uygun bir ekilde
gndelik hayatn iinden retilen bir kar-hareket ol-
masn salyor. Bu hareket, oluturulan snrlar amak
adna, farkl kltrden insanlarn bir araya gelmeleri
iin birok neden olduunu ve futbolun bile bunlar-
dan biri olabileceini ortaya koyuyor.
Yaamn inden
Okuma Paras
79
Tabii ki yeni nesil hareketlerin doasna dair ok ele-
tiri getirildi ve bu devam ediyor. Yukarda sylediim
gibi ne yapmal meselesine dair tartma olarak gryo-
rum bunu. Hareketlerin paral yaps ve snf yerine
gndelik hayat pratiklerini ne karan doas, eletiri-
nin en merkezi noktas. Hele ki iine futbol gibi, bata
sosyalistler olmak zere, toplumu dntrmek adna
aba gsteren kimi kesimlerin tylerini diken diken
eden bir alana dair hareket, hi de gndeme alnma-
s gereken bir mesele olarak grnmyor. Ama bence
tam tersi. nk dnm, tam da bu tip-daha nce
nemsenmeyen- alanlarda balyor.
Yukarda izdiim kavramsal ereve, sadece basit bir
giri deil, yeni nesil hareketlerin aslnda tarihsel arka
plannn ne kadar gl olduunu gsterme denemesi.
Biroklar tarafndan ilgisiz ve alakasz grnebilir ama
aslnda yeni toplumsal hareketler, youn biimde gn-
delik ilikilerin ve sradan meselelerin siyasetini yapma-
ya hevesli. Dolaysyla, hareketin znesi, bilin kazan-
m bir eylemci ya da yurtta deil, televizyonunun kar-
snda oturan ya da sokakta futbol oynayan herhangi
bir dnyal olabilir.
1997den beri talyann Bologna kentinin Casallechio
Di Reno beldesinde dzenlenen Irklk Kart Dn-
ya Kupas, her yl daha fazla kiiyi televizyonlarnn kar-
sndan kaldrp ya da sokaktan tutup ekip, kamp
alanlarnda bir araya getiriyor. Trkiyeden kalkp bu
etkinlie giden ilk ekip, biz Adana Demirsporlulard.
Hem bir ilki gerekletirmenin hem de harekete dhil
olmann keyfini ve gururunu yaadk.
Bizi oraya gtren, ya da harekete geiren, temel ne-
den, sporla gnlk hayatn i ie olduu ve tm bun-
larla siyasetin ayrlmaz bir paras olduu dncesiydi.
Sporun her trls ile gnlk hayatn birbirinden ayr-
lamaz olduunu dnenler iin, sporda iddet ya da
ayrmc davranlar, yine sokakla ilgilidir. Sokakta id-
det devam ederken, tribnde ya da stad/salon evresin-
de olmamasn bekleyemeyiz. Ama bizim gibi sporse-
verler, iddet ve ayrmclk kartln kendi alanlarn-
dan kurmaya baladka bunun sokaa da mutlaka yan-
smas olacaktr.
Irklk Kart Dnya Kupas, tam da bu gdlerle ha-
rekete gemi insanlarn eylemi. Sporun, gerek saha-
da ve tribnde yer alan mlteci ve gmenlerle, ge-
rekse kadnlar ve ecinsellerle birlikte yaanlan bir
deneyim olduunu, olmas gerektiini vurgulayan ve
bu alandaki bizden olmayan her kesimle dayanma
iinde olmann yollarn arayan bir giriim. Burada,
hem sporun farkl kesimleri bir araya getiriciliinden
yararlanlyor hem de bu farkllklarn, gmenlik, ay-
rmclk, homofobi gibi alanlarda neler yapabilecei
konuuluyor.
Bu yl 8-12 Temmuz gnleri arasnda gerekletirilen
etkinlik, arln cinsiyet ayrmclna kaydrmt.
Festival alannn birok yerinde Stop and Kick Se-
xism pankart yerletirilmiti. Piazza Antirazzista (Irk-
lk Kart Meydan) adrndaki etkinliin en byk
ortak alanyd, gmenlik ve gvenlik hukuku, spor-
da ayrmclk, kadn bedeninin ticarilemesi, sporda
homofobi, Avrupadaki Afrika diasporas ve 2010 Dn-
ya Kupas balkl sunumlar ve seminerler gerekle-
tirildi. Etkinliin bir dier ana konusu da, G8 zirvesiy-
di. 10 Temmuzda, Bolognadaki gsterilere katlm
salamak iin, futbol turnuvasna ara verildi. Piaz-
zada G8 ile ilgili toplantlar da yapld. Etkinliin te-
mel sloganlarndan biri, kazanacak bir ey yok olsa
da son gn eitli dller verildi. Piazza Antirazzista
Kupas, alandaki sunum ve tartmalara katksndan
dolay Alman sendikaclardan kurulu DGB takmna;
Kick Sexism kupas, kadn-erkek kark oyuncular-
dan kurulu ve beyaz kurdela kampanyasn yrten
Republica Internationaleye verildi. Fair Play Kupas
Bolognann Pratello Cezaevinde tutuklularla ma
yapmaya giden Polisportiva Zelig takmna; Kilometre
Kupas, en uzaktan gelen ve Stand Up Spacete sam-
ba workshoplar yapan Brezilyal ekibe, Arkadalk
Kupas geen yl len ve Antirazzisti ekibinin iinde
yer alm Parmal bir taraftarn yaknlarna, Ultras Ku-
pas bar ve kahvalt adrnda alan taraftarlara; G-
rnmezler Kupas, Avrupaya g edenlerin yaadk-
larna dair bir site olan fortresseurope.blogspot.coma
verildi. Bu kupa, eitli vize sorunlaryla festivale ka-
tlamayan Afrikal takmlara adand ve sahnede bir s-
re tek bana sergilendi.
Biz, sadece sahada oynayacak 7 kiilik bir ekibi denk-
letirip orada renklerimizi temsil ettik. Orada gndeme
ortak olup, derdimizi daha iyi anlatmak iin, daha kala-
balk bir grupla gitmek gerektiini fark ettik. Hazrlad-
mz duvar gazetesi olduka ilgi toplasa da daha fazla
grsel malzeme veya sunumlara katlmak iin farkl d-
kmanlar hazrlanabilirdi. Bir ilk deneyim olarak, im-
dilik sadece gzlem yapma frsat bulduk.
Ama orada rendiimiz kimi pratikleri burada, yaad-
mz ehirde veya kendi evremizde hayata geirmek
iin de motive olduk. Etkinliin bir benzerini Trki-
yede yapabilir miyiz-nasl yapabiliriz sorular kafamz-
80
da dolanp duruyor. Sporun farkl kesimleri bir araya
getirebilmesi, Trkiyeli toplumsal hareketlerin ve sivil
toplum rgtlerin de konusu olmal. Bylece, bir yan-
dan memleketin her anlamda farkl renkleri, dlan-
mlar, bizden grlmeyenlerini srece katmak iin de
bir ara kazanm olurken, deiimin gnlk pratikler-
den balamas gerektiine dair sesi, biraz daha gr -
karm oluruz. Bu sre, kurumsal alanda gittike me-
ruluunu ve sempatisini yitiren siyasetin, ilikisizleri
ilikilendirme gcne sahip olduunu ortaya koyarak,
fazlasyla retici olacaktr.
Kaynak: http://www.birikimdergisi.com/birikim/ma-
kale.aspx?mid=566
1. a Yantnz yanl ise Toplumsal Hareketlerde
Yaanan Dnm blmn yeniden gzden
geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise Toplumsal Hareketlerde
geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise Toplumsal Hareketlerde
geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketler
Anlaynn Geliimi blmn yeniden gz-
den geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketler
den geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketler
den geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketler
Yaklamna Ynelik Eletiriler yeniden gz-
den geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketler
den geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketle-
re likin Kuramsal Yaklamlar blmn ye-
niden gzden geiriniz.
10. d Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketle-
re likin Kuramsal Yaklamlar blmn ye-
niden gzden geiriniz.
81
Sra Sizde 1
Yaanan temel dnmn kayna, endstri devrimi-
nin ve modernizmin sona ermesi ve endstri sonras
toplumdan postmodern topluma geilmesi ve bunun
sonucunda modern dnemin koullarnda ortaya k-
m toplumsal hareketlerin varlklarn srdrememesi,
yeni ortaya kan hareketlerin de eski yaklamlarla
aklanamamasdr.
Sra Sizde 2
Yeni toplumsal hareketler kavramna kaynaklk eden
temel paradigmann zellikleri, eitlik, farkllk, katlm
ve kimlik inasn esas alan yeni bir kimlik politikasdr.
Bireylerin kolektif aktr olma biimleri enformel, de-
vamsz, ortama bal ve eitlikidir. Politikadaki gele-
neksel sa sol blnmesi reddedilmitir.
Sra Sizde 3
YTHnin kavramsallatrmasn yneltilen temel eletiri
n yargl ve teki bir yaklam olarak, toplumsal hare-
ketlerdeki tarihsel evrilme ve gelime srecini gz ard
etmesi. Eski ve yeni hareketler arasndaki benzerlikleri
yok saymas.
Sra Sizde 4
YTHnin temel zellikleri, yeni orta snfa dayal, mad-
decilik sonras ynelimlere sahip, az ya da ok ortak bir
ideolojinin sz konusu olmasdr. Performans, uygula-
ma bakmndan ademi merkeziyeti, katlmc, yeniliki
ve teatraldir. Kimliklerin da vurumu esastr, siyasal ya
da ekonomik ynelimli olmaktan ok kltreldir.
Sra Sizde 5
Yeni toplumsal hareketlerin postmodern topluma zg
olmas, kimlik ynelimli olmas, kltr alannda varlk
gstermesi, bireysellemenin artmas, yeni orta snfn
katlm, kresel ve ulusst niteliin giderek artmas.
Sra Sizde 6
Kresel toplumsal hareketler teknolojik gelimelerden
olabildiince yararlanmaktadr. Etkinlik alan belirli bir
mekan ile snrl kalmamaktadr giderek daha ok ulus
st etkinlikler dzenlenmektedir.
Aartan, T.; Choi, W. Y.; Huynh, T. (2008). Kapitalist
Dnyann Dnm: 1750-1850. Martin, G. W. (Ed.)
Toplumsal Hareketler: 1750-2005; Dipten Gelen Dal-
galar. (s.21-86) (ev. Deniz Keskin.) Versus Kitap.
Atkinson, J. D. (2010). Narrative Capacity, Resistance
Performance, and the Shape of New Social Move-
ment Networks. Communication Studies, 61 (3),
321-338
Buechler, S. M. (1995). New Social Movement Theories.
The Sociological Quarterly, 36 (3), 441-464
Calhoun, C. (1993). New Social Movements of the
Early Nineteenth Century. Social Science History,
17, (3), 385-427
Cohen, J. (1999). Strateji Ya Da Kimlik: Yeni Teorik Pra-
digmalar ve Sosyal Hareketler. Yeni Sosyal Hareket-
ler: Teorik Almlar. (Yayna Hazrlayan; K.ayr),
(109-130)
Crossley, N. (2002). Making Sense of Social Movements.
Philadelphia: Open University Press.
ayr, K. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Alm-
lar. stanbul: Kakns Yaynlar
etinkaya, Y. D. (Der). (2008). Toplumsal Hareketler:
Tarih, Teori ve Deneyim. stanbul: letiim Yaynlar.
lolu, D. . (2010). Trkiyede Yeni Orta Snf ze-
rine Bir Analiz, Issz Adam; Yuppie Alper. Marma-
ra letiim Dergisi. 16, 187-200
De La Piscin, T. R. (2007). Social Movements in the Pub-
lic Sphere New Forms of Communication Arise and
Transgress Old Communication Codes. Zer english
edition, 1, p. 63-87
Della Porta, D.; Diani, M. (2006). Social Movements: An
Introduction. Blackwell Publishing.
Dirlik, A. (2008). Pasifik Perspektifinde Toplumsal Ha-
reketler: ada Radikal Siyasetin Soyaac zerine
Dnceler. etinkaya, Y.D. (Der), Toplumsal Ha-
reketler: Tarih, Teori ve Deneyim. stanbul: letiim
Yaynlar.
Eder, K. (1985). The New Social Movements: Moral
Crusades, Political Pressure Groups, or Social Mo-
vements? Social Research, 52 (4), 869-890
Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin Yetikin
Eitimi Asndan Dourgular. (ev. R. Gnl),
Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Der-
gisi. 25, (1)
Gtting, A. C. (2010). New Social Movements. Grin Ver-
lag. Norderstedt, Germany
Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan ve Bavurulabilecek
Kaynaklar
82
Haarstad, H. (2009). Globalization and the New Spaces
for Social Movement Politics: The Marginalization of
Labor Unions in Bolivian Gas Nationalization. Glo-
balizations, 6, (2), 169-185
Hannigan, J. A. (1990). Apples and Oranges or Varieti-
es of the Same Fruit? The New Religous Movements
and the New Social Movements Compared. Review
of Religous Research, 31 (3), 246-258
Johnston, H.; Larana, E.; Gusfrield, J.R. (1999). Kimlik-
ler, ikayetler ve Yeni Sosyal Hareketler. Yeni Sos-
yal Hareketler: Teorik Almlar. (Yayna Hazrla-
yan; K. ayr), 131-161
Kendall, D. (2005). Sociology In Our Times, Thomson
Wadsworth.
Kkalan mrn, F. (2010). Yeni Toplumsal Hareketler
ve Kentsel Yaam. Gmhane niversitesi Sosyal
Bilimler Elektronik Dergisi, 2, 45-58
Mackenzie, J. (2004). The Continuing Avalanche Of
Historical Mutations: The New Social Movements.
Social Alternatives, 23 (1), 50-55
Martin, G.W. (Ed.) (2008). Toplumsal Hareketler: 1750-
2005; Dipten Gelen Dalgalar. (ev. Deniz Keskin.)
Versus Kitap
Melucci, A. (1996). Challenging Codes: Collective Action
in The Informaton Age. Cambridge University Press
Melucci, A. (1999). ada Hareketlerin Sembolik Mey-
dan Okumas. Yeni Sosyal Hareketler: Teorik A-
lmlar. (Yayna Hazrlayan; K.ayr), ss.81-108
Meyer, D. S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social Mo-
vements; Identity, Culture and The State. Oxford
University Press.
Offe, C. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Kurumsal Poli-
tikann Snrlarnn Zorlanmas. Yeni Sosyal Hareket-
ler: Teorik Almlar. (Yayna Hazrlayan; K.ayr),
ss.53-80
Reger, J.;Myers,D.J.;Einwohner,R.L. (Ed) (2008). Iden-
tity Work in Social Movements. University of Min-
nesota Press
Scott, A. H.; Benford, R. D. (2004). Collective Identity,
Solidarity and Commitment. Snow, A.; Soule, A. S;
Kriesi, H. (2004). The Blackwell Companion to So-
cial Movements. (Ed: David A. Snow, Sarah Anne
Soule, Hanspeter Kriesi) Blackwell Publishing
Snow, A.; Soule, A. S; Kriesi, H. (2004). The Blackwell
Companion to Social Movements. (Ed: David A.
Snow, Sarah Anne Soule, Hanspeter Kriesi) Black-
well Publishing
imek, S. (2004 ). New Social Movements in Turkey
Since 1980. Turkish Studies, Vol. 5, No. 2, pp.111-
139
entrk, . (2006). Kresel Yeni Sosyal Hareketler Ve
Sava Kartl. C. . Sosyal Bilimler Dergisi, 30,(1)
ss. 31-46
Tilly,C. (2004). Toplumsal Hareketler. stanbul: Babil
Yaynlar.
Tilly, C. (2008). Toplumsal Hareketler 21. Yzyla Giri-
yor. etinkaya, Y. D. (Der). (2008). Toplumsal Ha-
reketler: Tarih, Teori ve Deneyim. stanbul: letiim
Yaynlar.
Touraine, A. (1999). Toplumdan Toplumsal Harekete.
Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Almlar. (Yayna
Hazrlayan; K.ayr), ss.35-52
Wieviorka, M. (2005). After New Social Movements. So-
cial Movement Studies, 4, (1), pp. 1-19
Williams, D. M. (2009). Anarchists And Labor Unions:An
Analysis Using New Social Movement Theories.The
Journal of Labor and Society, 12, pp. 337-354
Kimlik kavramnn tanmlanmasna ilikin deerlendirmeleri tanmlayabilecek,
Kimlik ve yeni toplumsal hareketler arasndaki ilikiyi deerlendirebilecek,
Yeni toplumsal hareketler balamnda kimliin boyutlarn deerlendirebilecek,
Toplumsal hareket ve kimlik arasndaki etkileimi aklayabileceksiniz.
indekiler
Kimlik
Kolektif Kimlik
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Yeni Toplumsal
Hareketler
GR
KMLK KAVRAMI
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER VE
KMLK
KMLE DAYALI TOPLUMSAL
HAREKETLER
TOPLUMSAL HAREKET
BALAMINDA KMLK
KMLK LE TOPLUMSAL
HAREKETLERN ETKLEM
Yeni Toplumsal
Hareketler ve
Kimlik
4
GR
1960lardan bu yana giderek artan bir younlukta ve eitlilikte grlmekte olan
yeni toplumsal hareketlerin en belirgin zelliklerinden biri de kimlik olgusudur.
Kimlik, postmodern ya da endstri sonras toplum olarak adlandrlan toplumsal
yapda kresellemenin etkisiyle dnme uram, bylece kimliin yeni ve
farkl ynleri ne kmaya balamtr. Hzla deien dnyada kimlik olgusu da di-
namik bir yap gstermektedir. oklu kimliklerin giderek yaygnlat gnmz-
de kimliklerin, kabul grme ve toplumsal yapda, kamusal alanda tannma taleple-
ri younluk kazanmtr. Bu koullar toplumsal hareketlerde kimlik olgusunun
merkez bir rol oynamasna yol amtr.
Kresellemenin btn younluuyla yaand gnmzde, geleneksel nite-
likteki siyasal ve toplumsal yaplar zlrken simgesel snrlar, kltrel farkllk-
lar ve etnik atmalar daha ok nem kazanmtr. Bu olgulara yklenen anlamlar
da giderek daha farkllamtr (Sackmann, Peters ve Faist, 2003:1). Sz konusu ge-
lime toplumsal hareketlere yn veren paradigmalar dntrmtr. Yeni top-
lumsal hareketler, ideolojiler balamnda ve snf temelli gerekleen eski toplum-
sal hareketlerden farkl olarak dnyada yaanan dnmleri yanstmaktadr. de-
olojik temelde deil de kimlikler temelinde yeni yaplanmalar ortaya kmaktadr.
Kimlik olgusu, atma halindeki uygarlklar alan olarak tanmlanabilecek
gnmz dnyasnda zellikle Berlin Duvarnn yklmasnn ardndan ideolojile-
rin yerini almtr (Maalouf, 2009:181,184). Dnyada kimliklerin oklamas ve
patlamas olarak tanmlayabileceimiz bir sre yaanmaktadr. Kolektif gruplar
gelitirdikleri yeni kimliklerini btn kanallarla aleniletirme ve kamulatrma a-
bas iindedir (Alanku,1996; Akt. Gkalp, 2004: 60).
Eski toplumsal hareketlere kaynaklk eden paradigmann dnme uramas
ve yeni toplumsal hareketlerin ortaya kmasyla birlikte toplumsal hareketleri ak-
lamak zere gelitirilen yaklamlarda da kkl deiimler gzlenmitir. nceki
yaklamlarn yeni toplumsal hareketleri aklamada yetersiz kaldn ne sren
otoriteler, toplumsal hareketlere kaynaklk eden atmalarn siyasal ynlerine ar-
lk veren ve kimliin bugn neden nem kazandn aklayabilen bir yaklama
ihtiya olduunu vurgulamtr. Bu dorultuda kaynak hareketlilii paradigmasnn
yan sra kimlik ynelimli paradigma da yeni toplumsal hareketleri aklamak ze-
re gelitiren temel bir yaklam olarak ortaya kmtr (Cohen, 1999:110,121).
ve Kimlik
Toplumsal hareketler balamnda kimlik olgusu, kreselleme srecine kout
olarak oklu, farkl ve melez kimliklerin ortaya kmasnn bir dourgusu olarak
byk nem kazanmtr. Yeni toplumsal hareketlerin zmlenebilmesi ve anla-
labilmesi iin kimlik kavramsalnn irdelenmesi, kimliin boyutlarnn ve toplum-
sal hareketlerle etkileiminin deerlendirilmesi gerekmektedir.
KMLK KAVRAMI
Gnmz dnyasnda kimlik en byleyici ve en ilgi ekici kavramlardan biri
haline gelmitir. Kimlik, bir zellik ve bir nitelik ifade eder. Ayn zamanda farkl-
lklar da ortaya koyan kimlik en geni anlamyla bireyin btn zelliklerini kap-
sar. Bu balamda bireyin kendini nasl grd ve toplum tarafndan nasl alglan-
d kimlikle yakndan ilikilidir (Akn, 2007: 213).
Kimlik kavramsalnn sosyal bilimlerdeki gemii grece yeni olsa da olduka
zengin bir alanyazna sahiptir. Psikoloji ve sosyoloji alanlarnda eitli yaklamlar-
da ele alnan kimlik olgusu 1940larda Eriksonun nclnde sosyal bilimlerde
kullanlmaya balanm, kuramlatrma abalar gzlenmi ve deneysel aratrma-
lar gerekletirilmitir (Vryan, Adler, Patricia ve Adler, 2003: 367).
Bireyin kim olduuna ilikin bir kavram kimlik, devam eden bir sre halinde-
dir ve ilenmektedir bu nedenle tamamlanm bir sreci ifade etmez. Srekli bir
dnme ve dahas paralanmla maruzdur (Martin ve Nakayama, 2007:154;
Hall, 1996:4; Shi, 2005: 57). Kimliin bu dinamik yaps toplumsal yapyla ve top-
lumsal yapda meydana gelen dnmlerle etkileimi asndan nem tar. Birey-
ler kimliklerini toplumsal yaplarla etkileim iinde srekli olarak ina ederler.
Kimliin bu zellii onun ayn zamanda kurgusal olarak ve bireylerin zihinsel s-
releri kanal ile biimlendirildiinin bir gstergesidir.
Halla (1993) gre kimliklerin varl temel olarak kurgusaldr. Ulusal kimlikler
genelde saflk, homojenlik iddiasyla sunulur ancak gerekte kurgusaldr ve melez
kimlikler oluturulabilir. Hobsbawm (1993) da bu balamda aidiyet gruplarn zi-
hinsel topluluklar olarak nitelendirmitir (aktaran Bilgin,1999: 78-79).
Bireylerin sahip olduklar kimliklerin ok katmanl bir yaps vardr. Birok kim-
liin ayn zamanda tanmas sz konusu olabilmektedir. Kimliklerin ok katman-
l yaps btncl bir kimlik tanm yaplmasn zorlatrmaktadr. Kimlikler bireyle-
rin toplumsal yapdaki konumlar, iinde bulunduklar belirli gruplar ve toplumsal
kategoriler ile yakndan ilikilidir. Smith-Lovin (2003:169) bu balamda kimlii
boyutta snflandrmtr:
a. Toplumsal yapdaki konumlarla balantl rol kimlikleri
b. Grup ve rgtlere yelikle balantl toplumsal kimlikler
c Baz kiisel zelliklerle ve baz niteliklerle zdelemenin sonucu olarak ka-
tegori yeliklerinden kaynaklanan kimlikler
Kimlik konusunda ok sayda farkl yaklam gelitirilmitir. Genel kabul gr-
m tek bir yaklamdan sz edilemez. Bu nedenle kimliin tanmlanmasna ilikin
yaklamlar deerlendirerek, ortak noktalarn zerinde durmak yararl olacaktr.
Kimlik tartmalar temelde iki gelenee ayrlabilir (Marshall,1999:405):
a. Psikodinamik yaklamlar ve
b. Sosyolojik yaklamlar
Psikodinamik ve sosyolojik yaklamlar, kimlii tutarl ve yaam boyunca ok
az deien bir nve ya da z -gerek ben- olarak gren zc yaklamlardan fark-
l olarak kimliin deikenliine ve ina edilen bir sre oluuna vurgu yapar. Fre-
86
Kimlik tartmalar
sosyolojide hep n planda
olmutur ancak net bir
kimlik anlayndan sz
edilemez. Kimlik kavram,
geni kapsamda bireyin
kendi benlik duygusuna,
kendine ilikin duygularna
ve dncelerine gnderme
yaplarak kullanlmaktadr
(Marshall,1999:407).
Erik Erikson(1902-
1994) Danimarka
kkenli Alman
psikolog ve
psikanalist. Sosyal
geliim kuramn
gelitirmitir. Kimlik
krizi kavramn ilk
ortaya koyan bilim
adamdr.
kinci Dnya Sava
srasnda kiisel aynlk ve
tarihsel sreklilik
duygusunu kaybetmi
hastalara atfla kimlik
krizi kavramn gelitiren
Erikson, bunu insann sekiz
yaam evresi modeline
uyarlam ve genlik
dnemini potansiyel kimlik
karklndan oluan
evresel bir kriz dnemi
olarak tanmlamtr
Kimlik (identity) kavramnn
kkeni sreklilik ve aynlk
ifade eden Latince idem
kknden gelmektedir ancak
20. yzyla kadar popler bir
kavram olmamtr
Trkede ise kimlik hviyetin
karl olarak
kullanlmaktadr, kkeni
kim soru zamirine
dayanmaktadr. TDK
szlnde de kimlik,
toplumsal bir varlk olarak
insann nasl bir kimse
olduunu gsteren belirti,
nitelik ve zelliklerin btn
olarak tanmlanmaktadr.
udun grlerinden kaynaklanan psiko-dinamik gelenek, psiik yapnn srekli
ama genellikle atan bir kimlii ierdiini varsayar. Erikson ise topluluk ile birey
arasnda ba kurarak kimlii, hem bireyin kiisel znde hem de toplumsal boyu-
tunda yerlemi bir sre olarak grmtr.
Sosyolojik gelenekte kimlik kuram sembolik etkileimcilikle balantldr ve
William James ile G.Herbert Meadn tartt pragmatik benlik kuramna dayand-
rlr. Benlik, insanlarn iletiim ve dil araclyla kendi doalar ve toplumsal dn-
ya zerinde dnmelerini salayan insana zg bir yetenektir. Benlik iki aama-
ldr: teki znel, yaratc, belirleyen ve bilinmeyen ben (I), dtaki, belirlenmi ve
toplumsal aamay yanstan ben (me). Goffman ve Berger ilerleyen srete kimli-
in toplumsal olarak verilmi, srdrlm ve dntrlm bir ey olduunu
belirtir. Postyapsalc yaklama gre ise benlik, bizim kim olduumuzu belirleyen,
kimlik duygumuzu biimlendiren kiisel niteliklere, yeteneklere ve davran biim-
lerine atfedilen anlamlardr (Marshall,1999:405-406).
Bu alandaki almalar byk lde Meadn (1934) kendilik ve topluma ili-
kin kuramsal abalarna dayanmaktadr. Bireysel kimlikler, kimliklerin toplumsal
gruplarla balantsna olduu kadar kolektif kimlik yapsna ilikin de temel katk-
lar salamtr. Mead, kendilik ve toplum arasnda diyalektik bir iliki olduunu
ne srer. nceden var olan toplumsal yaplar, anlamlar ve balamlar kendiliin
geliim koullarn belirler ve kendilik bakalaryla etkileim iinde sosyal yaplar,
anlamlar ve balamlar biimlendirir. Meadn yaklam ve izleyicileri olan sembo-
lik etkileimciler temel varsaymdan hareket ederler (Blumer, 1969 aktaran
Hunt ve Benford,2004:435). Buna gre;
1. Bireysel kimlik sembolik etkileim sreciyle oluur.
2. Etkileim srecinde dil merkezi rol oynar.
3. Kimlik, bir yap olarak bir taraftan toplumsal yap, anlam ve balam tarafn-
dan biimlendirilir dier taraftan da onlar ekillendirir.
Sembolik etkileimcilik geleneine gre kimlik kavramsal, kiinin kendisini ta-
d eitli ve farkl kimliklerin kombinasyonu olarak grmesini ve sosyal ilikiler
anda yer alan rollere ilikin iselletirilmi anlamlar setini ifade eder (Streyker,
Owens ve White, 2000:6). Kimlik kuram, prototip sorusu, neden baz insanlar
bo zamanlar olduu bir leden sonras arkadalaryla golf oynarken bazlar
ocuklarn hayvanat bahesine gtrr? olan yapsal sembolik etkileimcilik
kaynakl rol ilikili tercih-seim davran kuramdr. Sembolik etkileimci ereve
bireylerin, yaamlarndaki tercihleri alglayabilen aktrler olduklarn varsayar. Et-
kileim ve davranlar durumlarn, balamlarn tanmlanmasyla biimlendirilir. Ta-
nmlamalar etkileim srecinde gelitirilen paylalm inanlar temelinde yaplr
(Stryker, 2000:26).
Tajfel (1978) ve Turner (1985) gibi sosyologlar tarafndan kimliin eitli boyut-
larna ynelik, zellikle bireysel ve grup kimlii arasndaki ilikiler balamnda ok
sayda eitli aratrmalar yaplmtr (Laraa, Johnston ve Gusfield, 1994:11). Taj-
felin nclk ettii toplumsal kimlik yaklam gerek kimlik olgusunun gerekse
toplumsal hareketler balamnda toplumsal kimliklerin anlalmasna yardmc ola-
cak niteliktedir.
Toplumsal kimlik, bireylerin kim olduklarna ve baka insanlarn da kendileri-
ne ve dierlerine ilikin anlaylarn ifade eder (Jenkins, 2002: 3-5).
Bireylerin iinde bulunduklar kategoriler arasndaki atmalar aklamaya a-
lan toplumsal kimlik kuram, grup ve toplumsal kategori kavramlarn e anlam-
87
4. ni t e - Yeni Topl umsal Har eket l er ve Ki ml i k
Kimlik iki boyutta ele
alnabilir: znel kimlik:
Bireyin kendine ilikin
algsna dayal tanmlad
kimlik. Nesnel kimlik: Bireyin
kendine ilikin algsndan
bamsz, biyolojik ve
sosyolojik olarak sahip
olduu kimlik.
Kimlik konusunda psikolojik
ve sosyolojik yaklamlarn
yan sra sosyal-psikolojik
yaklam da sz konusudur.
Sosyal-psikolojik yaklam,
klasik yaklamlara ek
olarak zellikle kendilik ve
kimlik kavramsallarna
ilikin varsaymlaryla
modern sosyolojik
dncede nemli bir yer
almtr (Stryker
vd.2000;Cerulo, 1997
aktaran Hunt ve Benford,
2004:435).
Henri Tajfel (1919-
1982) Polonya
kkenli ngiliz sosyal
psikolog,
nyarglarn bilisel
boyutlarna ve
toplumsal kimlik
kuramna ilikin
almalaryla
tannmtr.
l olarak kullanr. Buna karn kimlik kuram grup ve kategoriler arasnda ayrm ya-
par. Kategori ayn karakteristikleri paylaan bireyleri kapsarken (Katolik, Katalon-
yal, ecinsel vb) grup, etkileim iindeki bireylerin ilevsel bir birimidir. Bireyler
kategoriler iinde deil gruplar iinde yaarlar (Stryker, 2000:30). Kimlik kuramna
gre bireyin yesi olduu toplumsal gruplar, bireyin duygu, dnce ve davran-
larn belirlemede nemli bir rol oynar. Kuram toplumsal kimliin bireyin ait oldu-
u gruplara bal olarak gelitiini varsayar (Tajfel, 1982; Turner, 1978 aktaran A-
kn, 2007: 214). Bu noktada toplumsal kimlik ve toplumsal hareket arasndaki et-
kileimin, hareketin iinde yer alanlarn oluturduu grup yapsnn, deerlerinin,
hedeflerinin ve yeler arasndaki ilikilerin rn olduu sylenebilir.
Toplumsal kimlikler oklu bir yapya sahiptir. Bireyler ayn zamanda birden
fazla gruba ye olabilirler ve birok kimlii tamak durumunda kalabilirler. Dea-
ux (1991)e gre sosyal kimlikler gnll-gnlsz ve istenir-istenmez biiminde
snflandrlabilir. Gnll kimlik bireyin kendisinin setii kimlik, gnlsz kimlik
ise zgr seimi gerektirmeyen, bakalarnn bireyi kategorize etmesiyle oluan
kimliklerdir. stenir kimlikler bireyin hakknda olumlu olduu dnlen, isten-
mez kimlikler ise olumsuz olduu dnlen kimliklerdir. Bu balamda kimlikle-
ri u rneklerle aklayabiliriz (aktaran Gudykunst ve Kim, 2003: 98):
a. Gnll-istenir kimlikler: Katolik, kulp yelii, demokrat-cumhuriyeti, fe-
minist, arkada, e, anne-baba, renci.
b. Gnll-istenmez: Alkolik, baml, ecinsel, sigara kullanan.
c. Gnlsz-istenir: Afro-Amerikan, kz-erkek evlat, Hispanik, Yahudi, erkek,
kadn.
Kimlik konusunda gelitirilen farkl yaklamlar kimlik olgusunu eitli ynle-
riyle aklamaya alr ancak btncl bir aklamann gelitirilebilmesi sz konu-
su yaklamlarn eksikliklerinin giderilmesi ve belirli bir sentezle ele alnmasna
baldr. Kimlik kavramsalna ilikin farkl yaklamlarn ierdii sorunlarn zm-
lenmesi, kimlik kavramsalnn potansiyelini toplumsal hareket kuram ve aratr-
malar asndan daha belirginletirebilir. Bu sorunlar yle ifade edebiliriz (Stryker,
2000:25-26):
1. Toplumsal kategori ve grup kavramlarnn birbirlerine denk olarak ele aln-
mas, aynlatrlmas.
2. Toplumsal hareketler ve bu hareketlere katlanlar arasndaki ilikilere yne-
lik nemli sorular sorma ve bu sorular cevaplama konusunda yetersizlik.
3. Bir hareketin btn olarak deerlendirilmesi ya da farkl hareketler arasnda
karlatrma yaplabilmesi iin yeterli olan kimliin kategorik, kltrel ve
kolektif kavramsallatrlmalarnn aktrlerin farkl hareketlerinin zmlen-
mesinde yetersiz kalmas.
4. Bireysel ve kolektif kimlikler arasndaki ilikilerdeki nemli kuramsal ve de-
neysel konular zen tanmlamalarda bireysel ve kolektif kimliklerin birle-
tirilmesi.
5. Bireysel ve kolektif kimliklerin pekitirici niteliinin nemli konular akla-
dnn varsaylmas.
6. Sadece harekete dayal kimlik zmlemesinin, kimlik ve harekete katlmn
ok ynl ilikilerini anlama konusunda yetersiz olmas.
Kimliin tanmlanmasna ilikin yaklamlarda vurgulanan temel noktalar nelerdir?
88
Kimlik karmak bir yapdr.
Bireyin toplam btn kimlii
birbiriyle rten, st ste
gelen boyutlardan ya da alt
kimliklerden ibarettir.
Kimlik, milliyet, etnisite,
blge, cinsiyet, cinsellik,
ya, kuak, meslek, politik
yelik, eitli sosyal
gruplara yelik (ortak hobi
ya da ortak deneyim vb) ve
yasa d gruplarda yer
almak ile yakndan ilikilidir
(Imahori ve Cupach,
2005:197).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER VE KMLK
Toplumsal hareketler konusunda alan otoritelerden bir ksm hareketlere ika-
yetler, kaynaklar ve d gler tarafndan salanan frsatlar asndan dardan ba-
karken dier ksm z bilinli kararlar, hareketlerin iindeki deerler ile aktrlerin
harekete katlmadan nce ve katldktan sonraki durumlar ve hareket iindeki yer-
leri balamnda bakmlardr (Meyer, 2002:12).
Bilgin (1999: 173)in belirttii gibi, farklln yceltildii amzda her yerde
cinsiyet, kltr ve doa ile ulusal ve blgesel kod farkllklar olabildiince ortaya
konulmaktadr. 1960larda otoriteler snf temelli olmayan feminist, evreci ve sivil
haklar gibi toplumsal hareketleri, devrimci ii snfnn yokluu ve bunun yaratt-
hayal krkl ile sosyalist devletlerdeki demokratik olmayan eilimler nedeniy-
le demokratik deiimlerin yeni araclar olarak deerlendirmilerdir. Bu balamda
kolektif kimlik, hareketliliin ve bireylerin toplumsal hareketlere katlmlarnn bir
etkeni olarak snf bilincinin yerini almtr (Hunt ve Benford, 2004:437).
1960larn sonlarnda Amerikal sosyologlar tarafndan, toplumsal hareketlere
katlanlarn kimliklerine ynelik ilginin artt vurgulanmtr. Ralph Turner (1969),
kiisel kimlik ile kiisel dnm toplumsal hareketler alannn giderek nemi ar-
tan konular olarak belirtirken Klapp (1969), kolektif kimlik arayn modern top-
lumun fakirletirdii etkileime bir karlk olarak deerlendirmitir (Laraa, John-
ston ve Gusfield, 1994:10). 1960lardaki dnmle birlikte toplumsal snflarn ya
da kurumsal otoritelerin siyasi, ekonomik taleplerinin, bireylerin yeni toplumsal
hareketlere katlmlarnda belirleyici olmad gr egemen olmutur. Artk bi-
reyler yeni kimliklerinin ve yaam tarzlarnn tannmasn ve kabul grmesini talep
etmektedirler (Poletta ve Jasper, 2001:286).
Inglehart (1990), toplumsal deime ile kimlik arayan davranlar arasndaki
ilikinin postmodernizmin drt zelliinden kaynaklandn ne srer (aktaran
Johnston, Larana ve Gusfield,1999:139);
Maddi zenginlik,
Ar bilgi yklemesi,
Alternatif kltrel eitliliin birey zerinde yaratt karmaa,
Sistemin bireyin kendini tanmlamas iin kurumsal temelli ve kltrel nor-
matif alternatifleri salama konusunda yetersizlii.
Yeni toplumsal hareketlerin oluumu kolektif kimlik arayna dayanr (John-
ston vd. 1994 aktaran Hunt ve Benford,2004:437). Yeni toplumsal hareketleri eski
hareketlerden ayran temel zelliklerden biri de nceki hareketlerde zayf olan ve
geri planda kalan kimlik boyutudur. Hareketlere ivme kazandran etkenler ve i-
kyetler kimlik sorunsalyla ilikili kltrel ve sembolik konulardr (Johnston, La-
rana ve Gusfield,1999:136).
Yeni toplumsal hareketler yaklamna gre hareketlerin temelini kimlik aray-
oluturur. Harekete yol aan etkenler, harekette yer alan aktrlerin kendilerini
gl hissedecekleri farkl bir toplumsal gruba ait olma duygusu balamnda, kl-
trel ve sembolik temalar etrafnda younlamaktadr. Bunlar egemen sistemi sor-
gulayan alt kltrel ynelimlerdir (Melucci, 1980 aktaran Johnston, Larana ve Gus-
field,1994:139).
Toplumsal hareketlerde kimlik olgusunun yeni bir konu olmadnn ne srl-
mesine karn yeni toplumsal hareketlerle ilikili yeni kimlik politikalarnda yeni
olan zellik, farkllk ve tekilik zerine yaplan vurgudur. Modern zamanlarda
toplumsal hareketlere yn veren itici g eitlik ideali iken yeni toplumsal hareket-
89
Yeni toplumsal hareket
kuramclarna gre, kolektif
davran biimlerinde
gzlenen kkl dnmlere
toplumsal yapdaki
dnmler yol amtr.
Yeni yapy Touraine (1981)
postendstriyel, Melucci
(1996) enformasyon,
Castells (1997) a toplumu
olarak adlandrmtr
(Poletta ve Jasper,
2001:286).
DEmilio (1983) bireyin zel
yaam alanna olanak
tanyan kentleme ve
endstrilemenin yeni
toplumsal hareketlerdeki
yeni kimliklerin oluumunda
etkili olduunu varsayar.
Buna rnek olarak ecinsel
hareketlerdeki kimlik olgusu
verilebilir. Ecinsel seks her
zaman var olmu olsa da bu
yzyln bana kadar
sapma, gayri ahlaki ve
yasad bir davran olarak
alglanrken artk sapkn bir
kimlik olarak da grlmeye
balanmtr (Poletta ve
Jasper, 2001:287).
lerdeki aktrler zgn kimliklerini, kendilerini tanmlama ve bakalar tarafndan
tannma srelerini ne karmaktadrlar (ayr, 1999:28). Kimliin yeni biimler-
de tanmlanmas ve farklln kimlik tanmlamasndaki ayrcalkl konumu yeni
toplumsal hareketlerin ayrt edici bir zellii haline gelmitir. Bireyin kendini ta-
nmlama sreci kolektif rgtlenmelerden ayrm, kolektif kimlii reddederek
deil ama bu kimlii arasallatrarak gelime srecine girmitir (Leyla, 2006:36).
Yeni kimlik politikalar ve bu balamda gelien yeni toplumsal hareketler, mev-
cut toplumsal dzeni ve yerleik normlar sorgulamakta, yeni deerlerin, sekinle-
rin ve hayat tarzlarnn ortaya kmasna yol amaktadr (ayr, 1999:33).
Toplumsal hareketleri aklamak zere gelitirilen kimlik ynelimli kuramlarda
(Touraine gibi) hareketler, modern toplumun ve toplumsal deiimin itici gc
olan toplumsal atmalarn zel bir tr olarak yeni siyasal kimlik kaynaklar ola-
rak grlmektedir (Marshall,1999:748).
Calhouna gre (1994) yeni toplumsal hareketlerin temel atma alanlarndan
biri de kimliin kurgulanma srecidir. Kadn hareketleri, gay ve lezbiyen hareket-
leri gibi deiik akmlarn dlanm kimliklerini politik olarak grnr ve kamusal
alanda kabul grm klmak iin mcadele etmesi, kimliin nemli bir siyasal m-
cadele alan olduunun bir gstergesidir (aktaran ayr,1999:27).
Toplumsal hareketlerin aktrlerini rasyonel eylemciler olarak gren kaynak ha-
reketlilii ve politik sreler yaklamlarnda gz ard edilen kimlik inas olgusu,
gerekte aktrlerin ilgilerinin nasl olutuunu aklama konusunda nem tar
(Lee,2008:37).
Gnmzde ortak kimlik, bireyleri bir arada tutan unsurlarn banda gelmekte-
dir. Kimlik bireyin kendini ifade edebildii en nemli aratr. Bu nedenle toplum-
sal hareketlerde yeni kimlik araylar nemli bir rol oynar. Yeni kimlik arayna iki
rnek verebiliriz: Bunlardan biri evre kirlilii ile ilgili sorunlar dieri nkleer sava
tehdididir. rnein nkleer bir sava insanlarn oluturduu ve llemez nitelikte
zararlara yol aabilecek byk bir tehdittir. Bireylerin tek bana bu soruna zm
bulmalar olanakszdr. Bu durumda bireylerin kendilerini toplumsal sistem kar-
snda aciz hissetmeleri, antinkleer harekette olduu gibi, ortak bir kimlik etrafnda
toplanmalarna yol aar. Bylece nkleer sava ya da evre kirlilii tehdidi bireyle-
ri srekli olarak toplumsal bir harekete ynlendirir (Kl, 2002:102).
Yeni toplumsal hareketler ile kimlik arasndaki iliki nasl aklanabilir?
KMLE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLER
Bireyler yeni yaam biimlerinin ve toplumsal kimliklerinin tanmlanaca, hayata
geirilecei yeni topluluklar arama ve yeni toplumsal alanlar retme abas iinde-
dirler (Habermas, 1980 aktaran Johnston, Larana ve Gusfield,1999:140). Bu aba
kimlie dayal toplumsal hareketlerin ortaya kndaki temel itici gtr.
Bat toplumlarnda youn olarak gzlenen feminist, evreci ve bar hareketle-
ri gibi yeni toplumsal hareketlere ynelik son dnem aratrmalarnda kolektif
kimlik aray nemli bir yer tutmaktadr. Yeni hareketler, eski hareketler kapsa-
mndaki ii hareketleri gibi kaynaklarn yeniden datmn deil kltrel dei-
menin salanmasn ve aktrlerin yeni kimliklerinin inasn hedefler (Lee,2008:36).
1970ler ve 1980lerde ileri endstri toplumlarnda ortaya kan yeni kolektif
davran biimleri, toplumsal hareket olgusunun yeniden kavramsallatrlmasna
ynelik almalar gerektirmitir. Bar hareketleri, renci hareketleri, nkleer
kart hareket, aznlk milliyetilikleri, ecinsel haklar, hayvan haklar, kadn hak-
90
Bakalaryla eit dzlemde
kamusal alana giri
talebinin yan sra
otantikliin savunulmas
yeni toplumsal
hareketlerinin ounun en
belirgin zelliidir (ayr,
1999:29).
Toplumsal hareketler
alanndaki kltrel
ynelimle birlikte bir
anlamda yeniden kefedilen
kimlik olgusu btn
poplerliine karn hl
karmak bir kavramdr.
Bunun nedeni kavramn
ar geniletilmesidir
(Jaspers, 1997 aktaran
Dunlap ve
McCright,2008:1046).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
lar, alternatif tp, kktenci din hareketler, evreci hareketler ve New Age hareket-
leri bu dnemde ortaya kan hareketlerdir (Laraa, Johnston ve Gusfield, 1994:3).
Eski hareketlerden farkl olarak dnce ve deerler asndan oulcu bir ni-
telie sahip olan yeni toplumsal hareketlerde, yeni kimlikler ya da kimliklerin da-
ha nce zayf ve geri planda kalan boyutlar ne kmaktadr. Melucci (1985), ye-
ni toplumsal hareketlere yol aan etkenlerin ekonomik skntlardan daha ok kim-
likle balantl kltrel ve sembolik konular kapsadn vurgulamaktadr (Laraa,
Johnston ve Gusfield, 1994:7).
91
Resim 4.1
Meksikadaki EZNL
hareketi,
Zapatistalar
Resim 4.2
Bask Blgesinde
bir gsteri, Bilbao,
spanya
spanyadaki Katalan ve Bask, ABDdeki Hispanik ve Asya ile Rusyadaki etnik
hareketler modern dnyada oluan yeni kimliklere dayaldr ( Laraa, Johnston ve
Gusfield, 1994:7).
Kimlie dayal toplumsal hareket rneklerini belirtiniz.
TOPLUMSAL HAREKET BALAMINDA KMLK
Toplumsal hareketleri aklamaya ynelik deerlendirmelerde yeni hareketlerin
kltrel boyutlar daha ok vurgulanmaktadr. Bu dorultuda aktrlerin kimlikleri-
ni biimlendirme sreleri ile toplumsal hareketin dinamiklerinin kimlikleri biim-
lendirme sreleri nem tamaktadr (Dunlap ve McCright,2008:1046).
Burke ve Stetsin (2009: 3) belirttikleri gibi kimlik, bireyleri belirli bir grubun ye-
si olarak gren, onlar biricik bir kii olarak tanmlayan anlamlar btndr. Birey-
lerde bir kolektif kimlik aray sz konusudur ve bu gereksinimlerini toplumsal ba-
lama gre birtakm gruplara ye olarak karlamaya alrlar (Bilgin, 1999: 173).
Toplumsal hareketlere ilikin yeni almalarn hepsinde kltrel ve dnsel
etkenlerin nemi vurgulanmaktadr. Bu balamda kolektif kimlik, bilisel praksis
ve ereveleme gibi kavramlar toplumsal hareketlerin ortaya k, geliimi ve kl-
trel etkilerinin daha iyi anlalmas iin kullanlmaktadr (Bostrm, 2004:73).
Sosyoloji alannda kolektif kimlik, toplumsal hareket kuramlarndan olan kay-
nak hareketlilii ile politik sreler yaklamlarnda hareketlerin ortaya k, de-
vam etmesi ve etkileri gibi deerlendirmelerdeki boluklarn doldurmas asndan
nem tamaktadr. Bu yaklamlarda eski hareketlerin aktrleri, sistemin zorlukla-
rnn ve kalabalklarn etkisiyle hareketlere katlan irrasyonel bireyler olarak grl-
mesine karn, bireylerin/aktrlerin ikyetler ve skntlar konusunda ortak dav-
ranmalarna yol aan kaynaklarn temellendii yapsal deiimlere odaklanlmak-
tadr. Ancak bu yaklamlarda sadece nasl sorusu dikkate alnm, neden soru-
su gz ard edilmitir (Poletta ve Jasper, 2001:283).
Toplumsal hareketlerde kimlik olgusu, hareketlerin nitelikleri ve evreyle etki-
leimi, harekete katlan aktrlerin konumu, harekete yn veren kimlik ile aktrle-
rin ina ettikleri kimlik gibi farkl alardan ele alnabilir.
Toplumsal hareketlerde kimliin, harekete ynelik etkisi ve kimlik ile hareket
arasndaki iliki asndan boyutlu bir yapya sahip olduu sylenebilir. Bu bo-
yutlar; glendirme iin kimlik, strateji olarak kimlik ve hedef olarak kimliktir
(Bernstein, 2002:87). Burada hareketin itici gc olan ve temel talepleri ifade eden
kimliin hareket iindeki konumlandrl sz konusudur.
Kimlik ile toplumsal hareket ilikisi balamnda kimliin yaplandrlmas temel
alndnda ise kimliin iki boyutu tanmlanabilir (Snow ve McAdam,2000;Streyker,
Owens ve White, 2000:8);
Kimlik yaknsamas-akmas: zerinde anlamaya varm bireylerin ve ha-
reketin birleimine atf yapar.
Kimlik inas: Kiilerin ve kolektif kimliklerin balantlandklar ve bireyin
kendilik algs ve karlaryla uyumlu hale geldii srelere atf yapar.
Bir harekette ve bu hareket balamnda yaplan eylemlerde kimliin rolnn
drt aamas yle ifade edilebilir (Poletta ve Jasper, 2001:286);
Kolektif iddia ve taleplerin oluturulmas
Hareket iin aktivistlerin, gnlllerin toplanmas
Strateji ve taktiklere ilikin kararlarn alnmas
Hareketin sonularnn ortaya kmas
92
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Kimlik bireylerin bir toplumsal harekete ve hareketin etkinliklerine katlmasy-
la farkl biimler alabilir (Corrigall-Brown,2008:6). Toplumsal hareket analizcileri
tarafndan kimlik olgusuna verilen nem giderek artmaktadr. Bu balamda birok
farkl kimlik trleri tanmlanmtr (Mccright ve Dunlap,2008:657). Gamsona gre
(1991) kolektif kimliin birbirine yapk katman sz konusudur (Corrigall-
Brown,2008:7);
1. Bir toplumsal harekete zg rgtsel aktivist kimlik
2. Farkl hareketlerde yer alanlarn oluturduklar daha geni anlamdaki akti-
vist kimlik
3. Yaanlan toplum ya da mensubu olunan etnik grup gibi toplumsal katego-
rilere dayal kolektif kimlik
Toplumsal hareket kimliini Johnston, Larana ve Gusfield (1994) bireysel, ko-
lektif ve kamusal olarak; Hunt, Benford ve Snow (1994) bakahraman, dman-ha-
sm ve izleyici olarak boyutlandrmlardr. Jasper (1997) ise btncl ve deneysel
verilere dayal bir kimlik tipolojisi gelitirmitir (aktaran Dunlap ve
McCright,2008:1047). Buna gre;
1. Kiisel kimlik, ya gibi nitelikler ve koucu, atk deerlendirici gibi eylemler
ile talyan-Amerikal gibi zellikleri ifade eden ortaklklarla zdelemedir.
2. Kolektif kimlik, snf, din, cinsel tercih gibi bir grubun snrlarna, ilgilerine
ve zgnlklerine ilikin bir ortak algdr.
3. Hareket kimlii, feminist ya da evreci olmak gibi deiim arayan bir gcn
paras olmay ifade eder.
Bu yaklamlar Dunlap ve Mccright (2008:657) tarafndan sentezlenerek, top-
lumsal hareket kimlikleri toplumsal hareket kimlii kavramsallatrmas ereve-
sinde belirli kategorilerde tanmlanmtr;
1. Hareketin hedefleri dorultusunda yaplan almalarda etkin biimde yer
alan aktif katlmclar.
2. Hareketin hedeflerine sempati duyan ve destekleyen ancak etkinliklerine ka-
tlmayanlar.
3. Hareketlere ok az ilgili olan, tarafszlar.
4. Kart hareketlere sempati duyanlar.
Bireylerin bir toplumsal harekete katlma kararn verirken kendilerini nasl ta-
nmladklarnn ve kimliklerinin bir toplumsal hareketin kolektif kimliine nasl d-
ntnn anlalmasnn byk nemi vardr (Lee,2008:38). Bu balamda otori-
teler toplumsal hareketlerin gelimesinde kolektif kimliin oynad roln nemi-
ni vurgulamakta, grup bilinci, dayanma ve balln oluabilmesi iin grupta ko-
lektif kimliin gelitirilmesinin gerekliliine dikkat ekmektedirler.
Raschke (1987) sembolik btnlemenin yeni toplumsal hareketlerin temel
zelliklerinden biri olduunu ne srmektedir. Buna gre toplumsal hareketin
iinde yer alan grup biz duygusuyla nitelendirilir. Bu aidiyet duygusu, dierleri
ve onlar gibi farkllatrmaya dayanr ve hareketin ortak, kolektif kimliini ortaya
karr. Grup iin bir anlamda snr grevi yapan bir biz duygusu sz konusudur
(Kl, 2002:99).
Kolektif kimlik toplumsal hareketlerde aadaki nedenlerden dolay nem ta-
maktadr (Lee,2008:36-37);
a. Kltrel deiim srecindeki katlmclar gndelik yaamlarnda deiimi
deneyimler ve kendilik alglar nem kazanr,
b. Hareketi dzenleyenler, kiileri harekete geirmek iin cinsiyet gibi kimlik-
leri belirginletirmek ve ekici hale getirmek durumundadrlar.
93
Toplumsal hareketler balamnda kolektif kimlik, eitli analizlere kout olarak
farkl kuramsal yaklamlarda ele alnmtr: Hareketlerin ortaya k, gelime s-
reci ve etkileri asndan merkez bir rol oynayan kolektif kimlik (Poletta ve Jasper,
2001), ikayet yaplarnn ve ereveleyici srelerin analizinde de kullanlmakta
(Hunt vd.,1994) ve bireylerin harekete katlmn gdleyen etkenler asndan ele
alnmaktadr (aktaran Hunt ve Benford,2004:433).
Kolektif kimlie ilikin ada yaklamlar klasik ve sosyal-psikolojik temeller
zerinde ekillenmitir. Bu balamda Marks, Durkheim ve Weber grup kimliinin
biimlenmesine ynelik yapsal-kltrel temellerinin anlalmasna zemin sala-
mlardr. Marksn devrim iin gerekli grd snf bilinci, toplumsal hareketler-
deki kolektif kimlik anlayyla benzerlik gstermektedir. ki yaklam da kolektif
davran, karlkllk duygusu ve dayanmann yan sra ortak deerler, karlar,
hedefler, duyarllk ve snf gibi ortak grleri kapsamaktadr (Hunt ve Ben-
ford,2004:434).
Marks gibi Durkheim da bilin ve dayanmaya merkez bir nem atfetmitir.
Dayanma toplumsal btnl glendirir, zdelemeye ve farkndala bal-
dr. Kolektif bilin ise karlkllk salar, paylalm moral deerler ve hedefler
balamnda bireylerin iliki kurmalarna olanak tanr. Dayanmann gelimesinin
en dramatik yolu kolektif cokudur. Weberin bak asna gre Marks retimi
vurgularken grup zdelemesinin ve toplumsal davranlarn dier temellerini gz
ard etmitir. Weber kolektif davrannn grup zdelemesinin zgn kayna-
ndan temellendiini ne srer; snf, stat ve parti. Berger ve Luckmannn (1966)
yapsalc perspektifi de kimlik konusunda nemli katklar salamtr (Berger,1966
aktaran Hunt ve Benford,2004:435). Bu yaklama gre kolektif kimlik bir gerek-
liin toplumsal inasdr. Bu bir grup, rgt ve harekete atfedilmi kimliin gerek-
liinin nesnelletirilmesidir. Avrupa ve Kuzey Amerika kaynakl sosyal psikolojik
yaklamlar, kolektif kimliin ierdii nemli farkllklara karn etkileimin ve sos-
yal yaplarn bir rn olduunu, onlar tarafndan ekillendirildiini varsayar (Hunt
ve Benford,2004:436).
Kolektif kimlik; yaygn kullanlan cinsiyet, ok kltrclk, kimlik politikalar,
etnik kken, milliyetilik ve toplumsal hareketlere ilikin toplumsal yorumlar ve
sosyal bilimsel almalar canlandrmtr. Snowun (2001) vurgulad zere ko-
lektif kimlik 20.yyn son eyreinin can veren bir kayna olmutur (aktaran Hunt
ve Benford,2004:433).
Kolektif kimlik alanyaznda hem kolektif hareketlerin ncl hem de rn
olarak deerlendirilmektedir (Hunt ve Benford,2004:433). Yeni toplumsal hareket-
ler perspektifi de kolektif kimlik arayn en temel kolektif davran biimi olarak
grr. Melucciye gre (1985) kolektif kimlik, kolektif davran mmkn klan
paylalm inan ifade eder (Stryker, 2000:23).
Kolektif kimlik kavram toplumsal protestolarn birok farkl boyutunu ve dina-
miklerini aklamak zere kullanlmaktadr (evre ya da hayvan haklar aktivisti gi-
bi). Toplumsal kategorilerin yani kamusal kimliklerin aka sergilenmesiyle birlik-
te bireyler bulunduklar konumla ilgili ortak tanmlamalar da paylarlar. Kolektif
kimliklerin da vurumu isimler, semboller, szel stiller, riteller, elbiseler gibi kl-
trel aralarla gerekleir. Ancak yine de kltrel materyallerin her biri kolektif
kimlii yanstmaz (Poletta ve Jasper, 2001:284-285).
Kimliin toplumsal hareketlerde merkez rol oynayan boyutu tanmlanmtr.
Bunlar; bireysel kimlik, kolektif kimlik ve kamusal kimliktir. Kimliin iki merkezi
94
Kolektif kimlik, bir toplumsal
hareketteki yelie, snrlara
ve eylemlere ilikin
paylalan inanlar ifade
eder (Streyker, Owens ve
White, 2000:6).
Toplumsal hareket
balamnda kimlik sz
konusu olduunda otoriteler
tarafndan kimlik ve kolektif
kimlik kavramlar birbirinin
yerine de
kullanlabilmektedir (Dunlap
ve McCright,2008:1047).
boyutu olan bireysel ve kolektif kimlik kamusal kimlik tarafndan ekillendirilir
(Johnston, Larana ve Gusfield,1999:159; Laraa, Johnston ve Gusfield, 1994:11-12);
Bireysel kimlik: Bireysel kimlik kavram ou sosyolog asndan doas ge-
rei tartmaldr. Cinsiyet ve soya ilikin balardan bamsz olarak bir kii-
nin kim olduunu ve toplumsal srelerde neye dntn ifade eder.
Birka adan bireysel kimlik toplumsal hareketlere katlmn anlalmasnda
nemlidir. Btn olarak kiisel zelliklerle ilikilidir, biyolojik kaltm ve
toplumsal yaamn etkileimiyle ina edilir, kendine zg bir biyografi ola-
rak toplumsal hareketlere dahil edilir ve iselletirilir.
Kolektif kimlik: yelik, snrlar ve grup iinde yaplan etkinliklere ilikin ka-
bul grm tanmlamalara gnderme yapar. Hareketin yeleri, iinde bulu-
nulan durum, hareketin yaratt etkileim ile mzakere ve atma srele-
ri dorultusunda kolektif bizi ina ederler (Laraa, Johnston ve Gusfield,
1994:15).
Kamusal kimlik: D kamunun toplumsal harekette yer alan aktrlerin ken-
dileri hakknda dnmelerine yol aan etkilerini kapsar. rnein devletin
ve medyann rol bu balamda nem tar.
Toplumsal hareketlerde kimliin boyutlarn aklaynz.
KMLK LE TOPLUMSAL HAREKETLERN ETKLEM
Yeni toplumsal hareket kuramclarna gre kimlik hareketleri, da vurumcu stra-
tejileri ie koarak egemen kltrde dnm ve yeni toplumsal kimliklerin ta-
nnmasn talep eder (Bernstein, 2002:86). Bu srete kimlik ve toplumsal hareket
ile hareketin evresi arasnda ok boyutlu bir etkileim sz konusudur.
Taylora (1994: 25) gre ulusal, bireysel, siyasal, toplumsal ya da etnik, her tr-
l kimlik, tekini tanma/tanmama ya da yanl tanma eylemleriyle biimlenir.
Kiilerin dnceleri monolog dzeyinde deil, diyalog dzeyinde ekillenir. Bi-
rey, kimliini ancak bakalarnn kendi tavr ve davranlarna verdii tepkiyi de-
neyimleyebildiinde oluturur. Bu nedenle teki ile diyaloa girmeden kimlik
oluturmak olanakszdr ya da ok zordur (aktaran Kaya ve Kentel, 2005: 34). Bir
toplumsal harekette yer alanlarn kimlik geliimi de gerek kendi aralarndaki ileti-
im gerekse dardakilerle girdikleri diyaloglarla ekillenir. Toplumsal olarak ina
edilmi olan toplumsal hareketin kolektif kimlii de aktivistin kimlii de hareketin
aktrleri ve kartlarnca mzakere ile oluturulur. Kolektif kimlik, toplumsal yap
ve yapsal frsatlar arasnda dinamik bir etkileim sz konusudur (Meyer, 2002:15).
Kimliin toplumsal hareketlerdeki deiken rol harekete katlanlar, yasalar,
yasalarn ekillendirdii inanlar, deerler vb. kapsayan geni bir politik evreyle
etkileim iinde biimlendirilir (Katzenstein, 1998 aktaran Bernstein, 2002:87-88).
Bir toplumsal hareket kimliinin nitelii, harekete ilikin inanlarn yaps ve ka-
muoyuna yansmas ile yakndan ilikilidir (Mccright ve Dunlap, 2008:674). Devlet
yaps ve toplumsal hareketler arasndaki ilikiyi vurgulayan Meyer de (2002:13)
devletin uygulamalaryla muhalifler yaratma srecinin ortak bir dava ve kimlikle-
rin oluumundaki etkisine dikkat ekmektedir.
Kimliin kurgulanma sreci ok sayda yeni toplumsal hareketi biimlendirir-
ken bu hareketler de kimlii biimlendirmektedir. Bu gr, yeni kimlik politika-
lar kuramlarnn gelitirilmesine yol amtr (ayr,1999:27). Kolektif kimlikler, bi-
reyler tarafndan harekete eklemlenen ortak noktalar, etkileim ve ortak deneyim-
ler sonucunda biimlendirilir (Stryker, 2000:23). Bir hareket mobilize olduka ak-
95
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
trler hareket temelli bir etkileim erevesinde d balarndan koparak ortak
kimliklerini glendirirler (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:150).
Bireylerin toplumsal harekete katlma karar ile kimlik arasndaki ilikiyi vurgu-
layan Strykera (2000:29) gre kiilerin harekete katlma karar alp almamalar sa-
dece hareketin geliimi, etkililii, dnm ve sreklilii asndan nem tamaz.
Bu durum rnein sendika yelerinin grev ya da boykotlara katlma karar da ver-
mek zorunda olmalaryla aklanabilir. Yine etnik ya da ulusal hareketlerde yer
alanlar da zaman ve para konularnda hatta olaanst durumlarda canlarn ver-
me gibi yaamsal neme sahip kararlar almak durumunda kalabilirler. Bir hareket-
te yer alanlar, hareketin liderlik roln stlenme, hareketin iinde kalma ya da terk
etme karar almak zorundadrlar. Yeni toplumsal hareket kuramlarnda aktrlerin
hareket iindeki yaamlar ile dardaki gnlk yaamlar arasndaki ayrma dikkat
ekilmektedir. Buna gre aktrlerin her iki yaamlarn etkileyen farkl etkenler
birbirlerini etkiler (Stryker, 2000:29).
Tm hareketler yaamsal ikyetlerin bireylerin gndelik yaamlarn etkileme-
si sonucunda ortaya kan bireysel ve kolektif kimlik sorunlaryla yakndan iliki-
lidir. Baz hareketlerde kimlik sorunsal nemli boyutlara ulaabilmektedir, krta-
jn poplerletirilmesinin baz kadnlar asndan geleneksel annelik kavramn
tehdit eden ok olumsuz bir durum olarak alglanmas buna verilebilecek rnek-
lerden biridir (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:153).
Yeni toplumsal hareketler kimlik ve ikyetler arasnda paradoksal bir iliki ser-
giler (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:154);
ikyetlerin nitelii, yeni toplumsal hareketlerin kimlik kavramyla yakndan
ilintili olmasna yol aar. rnein toplumsal cinsiyet/cinsel kimlik hareket-
leri asndan kolektif ikyetler grup balamnda bir kimlik arayn gnde-
me getirir. Feminist ve ecinsel haklara ilikin hareketlerin kimlik odakl i-
levleri sz konusudur.
ikyetlerin grup oluumunda daha ok nem tad durumlarda kimlik
aray bilinsiz olmasna karn grup oluumunun baat nedenidir. Baz
toplumsal hareketler asndan ozon tabakasnn delinmesi, nkleer silahla-
rn art ya da balinalarn kurtarlmas vb. sorunlar gndelik hayattan olduk-
a uzaktr. Bu tr ikyetler ancak sreklilik kazanan toplumsal kurgu ve
gruplar aras etkileimler sonucunda nemsenirler.
Sonu olarak toplumsal hareket ile kimlik olgusu arasndaki iletiimin ok bo-
yutlu ve ok ynl olduu sylenebilir. Hareket bir kimlik talebi olarak ortaya -
karken ayn zamanda sz konusu kimlik yaps tarafndan da biimlendirilir. Sre
iinde aktrlerin paylatklar bir ortak kimlik oluur ve buna kout olarak hareke-
tin kendi kimlii geliir. Bu srete aktrlerin kendi kimlik inas da gerekleir.
Hareketin yer ald evre ise gerek hareketi biimlendiren dzenlemeler gerekse
aktrlerin evredeki dier aktrlerle iletiimleri kanalyla ortak kimlie etki eder.
Kimlik ile toplumsal hareket arasndaki etkileim nasl gereklemektedir?
96
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
97
Kimlik kavramnn tanmlanmasna ilikin de-
erlendirmeleri tanmlamak.
Farkl boyutlaryla kimlik olgusunu aklamaya
alan yaklamlarda kimliin bireysel ve top-
lumsal boyutlar vurgulanmaktadr. Kimlik dina-
mik ve toplumsal bir sretir Bu nedenle top-
lumsal srelerce biimlendirilir. Kimlik, bireyin
kiisel olarak ve toplumsal balamda sahip oldu-
u btn zellikleri ve rolleri kapsayan bir kav-
ram olarak tanmlanmaktadr.
Kimlik ile yeni toplumsal hareketler arasndaki
ilikiyi deerlendirmek.
1960larda toplumsal hareketlerde yaanan d-
nmle birlikte eski hareketlerden ok farkl
hedef, yntem ve katlmclara sahip yeni top-
lumsal hareketler ortaya kmtr. Yeni toplum-
sal hareketlerin en belirgin zellii, snf temelin-
den ok ortaya yeni kan farkl kimliklere da-
yanmasdr. Bu balamda yeni toplumsal hare-
ketler yeni ve farkl kimliklerin kabul grme ta-
lepleri temelinde rgtlenmektedir.
Yeni toplumsal hareketler balamnda kimliin
boyutlarn deerlendirmek.
Toplumsal hareketler balamnda kimliin bo-
yutlar kiisel kimlik, kolektif kimlik ve hareket
kimlii olarak ifade edilebilir. Kimlikleri hareket-
te yer alanlar asndan ise drt grupta toplayabi-
liriz. Bunlar hareketin hedefleri dorultusunda
yaplan almalara ve eylemlere etkin biimde
katlan aktif katlmclar, hareketin hedeflerine
sempati duyanlar ve destekleyenler ve hareketle
ilgili konulara fazla ilgi gstermeyenler, tarafsz-
lar ile hareketin hedeflerine deil kart hareket-
lere sempati duyanlardr.
Toplumsal hareket ile kimlik arasndaki etkilei-
mi aklamak.
Toplumsal hareketler belirli kimlikler etrafnda
rgtlenir ve belirli kimliklerin kamusal alanda
kabuln hedefler. Bunun yan sra harekete
katlanlar arasnda zgn bir kimlik de sz ko-
nusudur. Bireyler kendilerini o kimlikle tanm-
lamaya balarlar. Hareketin ortak kimliinin, ha-
rekette yer alanlarn kimlii ile homojen oldu-
unu sylemek mmkn deildir. Aktrlerin ar-
ka planlar, sahip olduklar oklu kimlik yaps,
harekete katlm amalar ve hareket deneyimle-
rindeki farkllklar vb. nedenlerle bir harekette
her ne kadar ortak kimlikten sz edilse de hare-
ketin iinde grece farkl kimliklerin bulunmas
olasdr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
98
1. Hangisi toplumsal hareketlerde kimlik olgusunun
merkezi bir rol oynamasna yol aan etkenlerden de-
ildir?
a. oklu kimliklerin yaygnlamas
b. Post-modern toplumda kimliklerin dnme
uramas
c. Kreselleme
d. Farkl kimliklerin toplumda kabul grme talep-
lerinin ortaya kmas
e. Endstri devrimi
2. Kimlik konusundaki ilk kuram gelitiren ve kimlii,
sosyal bilimlere sokan sosyal psikolog kimdir?
a. Erikson
b. Mead
c. Berger
d. Piaget
e. Touraine
3. Kimlie ilikin olarak aadakilerden hangisi sy-
lenemez?
a. Kimlik karmak bir yapdr.
b. Kimlik bireysel srelerle oluur.
c. Kimlik dinamik bir sretir.
d. Kimlik toplumsal bir olgudur.
e. Kimlik geni anlamda bireyin btn zellikleri-
ni kapsar.
4. Yeni toplumsal hareketler ve kimlik balamnda han-
gisi sylenemez?
a. Yeni toplumsal hareketler eski hareketlerde de
var olan kimlikleri yanstr.
b. Yeni toplumsal hareketler kimliklerin dn-
me uramas sonucunda ortaya kmtr.
c. Yeni toplumsal hareketler ile kimlik arasnda et-
kileim sz konusudur.
d. Yeni toplumsal hareketlerin oluumunun temeli
kimlik araydr.
e. Yeni toplumsal hareketler farkl kimliklerin ka-
musal tannma taleplerini yanstr.
5. Toplumsal hareketleri kimlik ynelimli paradigma
temelinde aklayan yaklam hangisidir?
a. Katma Deer
b. Greli Yoksunluk
c. Rasyonel Tercih
d. Kaynak Hareketlilii
e. Yeni Toplumsal Hareketler
6. 1960larn sonunda kimlik ile toplumsal hareket ara-
sndaki ilikiye dikkat eken ve kolektif kimlik aray-
nn modern toplumun fakirletirdii etkileime karlk
olarak ortaya ktn savunan otorite kimdir?
a. Bloom
b. Turner
c. Klapp
d. Erikson
e. Calhoun
7. Hangisi kimlie dayal toplumsal hareketlere rnek
olarak verilemez?
a. 19.yy. ii hareketleri
b. Feminist hareketler
c. Etnik aznlk hareketleri
d. Ecinsel hareketleri
e. evreci hareketler
8. Kolektif kimlik bakmndan hangisi sylenemez?
a. Kolektif kimlik, yelik, snrlar ve grup iin ey-
lemlere ilikin olarak zerinde anlalm bir ya-
pdr.
b. Kolektif kimlik, snf, din, cinsel tercih gibi ko-
nulara ilikin olarak bir grubun ortak alglar ifa-
de eder.
c. Kolektif kimlik, bir gerekliin toplumsal inasdr.
d. Kolektif kimlik, rgt ve harekete atfedilmi kim-
liin gerekliinin nesnelletirilmesidir.
e. Kolektif kimlik, btn olarak kiisel zelliklerle
ilikilidir, biyolojik kaltm ve toplumsal yaamn
etkileimiyle ina edilir.
9. Toplumsal hareketlerde kimliin boyutlar nelerdir?
a. Bireysel kimlik, toplumsal kimlik, kamusal kimlik.
b. Glendirme asndan kimlik, strateji olarak
kimlik, hedef olarak kimlik.
c. Kolektif kimlik, kamusal kimlik, hedef kimlik.
d. Ulusal, siyasal, etnik kimlik.
e. Melez kimlik, aznlk kimlii, hareket kimlii.
10. Toplumsal hareket ile kimlik ilikisinin boyutlarn-
dan olan ve bireylerle kolektif kimliklerin balantlan-
dklar, bireyin kendilik algs ve karlaryla uyumlu
hale geldii sreleri ifade eden boyut hangisidir?
a. Kimlik krizi
b. Kimlik akmas
c. Kolektif kimlik
d. Kimlik inas
e. Bireysel kimlik
Kendimizi Snayalm
99
Sosyolojik Olarak Kimlik, Tekin Tanay, Radikal
(21.11.2009)
lk insan Hz. Ademden beri dnen bir varlk olarak
insanolu kendisini sosyal alanda ifade ederken baz
sfatlara ihtiya duyduunu biliriz. Bu sfatlar; toplum-
sal cinsiyet olarak erkek-kadn, dinsel olarak Msl-
man-Hristiyan, siyasi olarak solcu-sac, etnik olarak
Trk-Krt, corafi olarak Avrupal-Asyal vs. eklinde
uzayp gider.
Peki, nedir bu kimlikleri nemli klan sihirli ey?
nsanolu kimlikleri yaamlarnda somutlatrrken dil-
sel, dinsel, etnik, mesleksel, kltrel, sosyal ve siyasal
sembollere/ritellere bavurmaktadr. Buda kimliklerin
adeta bir soann zarlar gibi bir insanda birden fazla
kimliin varlna iaret etmektedir. nk her eyden
nce bir insan nce insan kimliini ve buna bal ola-
rak sosyal yaam iinde sahip olduu erkek/kadn kim-
liini, Mslman/Hristiyan kimliini, ngiliz/Alman
kimliini, sosyolog/doktor kimliini, liberal/sosyalist
kimliini kullanmaktadr. Ancak her birey yeri geldiin-
de anahtar kimlik ya da mesleki anlamda anahtar
stat diyebileceimiz bir baskn kimlii ile kendini top-
lumsal alanda ifade ederken ne karabilir. Bu yerine
gre ve sergiledii role gre deiebilme zelliini gs-
termektedir. rnein ite doktor olan bir kadnn evde
anne olmas ya da camide imam olan bir erkein evde
koca/baba olmas gibi...
Yeni Kimliklerin Ortaya k
21. yzylda yeni toplumsal hareketlerin oalmas ve
kresellemenin yerellii ne karan sylemi ile birlik-
te birok yeni kimlik, ina edildi ve yeniden oluturul-
du. Toplumsal ve siyasal alanda bireylerin aidiyetlerini
belirlemede kimlik politikalar son on yldr giderek da-
ha ok nem kazanmaktadr. Gnmzde, yeniden in-
a edilen kimliklerden biri olumlanan, iselletirilen
doru kimlik iken, dieri ise, olumsuzlanan, dlanan
teki kimliidir. Bu balamda, kimliklerin birbirlerine
gre anlamlarn farkllamas sonucunda kurulduu,
farkllamann ise tekilie dntrld vurgulan-
maldr.
Ulusal kimliklerin genel olarak saflk, homojenlik iddi-
asyla sunulduklarn ve hepsinin de kurgusal olduunu
ve gerek tarihin ise bize melez kimlikler verdiini
bilmekteyiz. Bu anlamda, insanolu sosyal hayatnda
birden fazla kimlii ile aidiyet ekseninde mevcudiye-
tini salamaktadr. Her birey kendine dardan bakt-
nda kendi sosyal yaam alannda oulcu bir kimlik-
ler yuman ok net bir biimde grebilecektir.
Ancak, mevcut toplumlar her ne kadar kendi esiz kim-
lik ve kltrlerinden phe etmiyorlarsa da, gerekte
bu kimlikler tarihsel olarak oluturulmu karma yap-
lardr. Halklarn tarihlerinde yeterince geri gidildiinde
ayn kaptan yemek yemek zorunda olduklar grle-
cektir. Daha sonra farkllamay salayan asl faktr var
olann paylam ve kendini ifade etme tarzlarndaki o-
ulculuk anlaydr. Kimlikler dnyasnda, paralan-
may ve farkllamay salayan/hzlandran bir dier
ada olgu ise kresellemedir.
Kimlik Belirlemede Kreselleme Faktr
Kimlik zerine azck aratrma yapan herkes bilir ki
krselleme olgusu gnmzde yeni kimliklerin ina-
snda katalizr bir rol oynamtr. Ancak kreselleme-
nin kimlikler zerindeki sihirli etkisi daha ok sakl kal-
m, bastrlm veya yok olmaya mahkm ettirilmi/edil-
mi tm kimliklerin hem grnr klnmasna hem de
fark edilmesine byk bir etkisi olmutur.
Kresellemeyi tek boyutlu deil de iki boyutlu sonu-
lar asndan deerlendirdiimizde, kreselleme bir
dnya sisteminin gelimesiyle ayn ey olmad gibi
ylesine duran bir ey de deildir. Yerel/etnik yaam
koullaryla dorudan snrlanm, bir buradadr ayn
zamanda. Kresellemeyi tek bir yne eilimli bir sre
olarak deil, kark ve olduka sk zt sonular veren
karmak bir deiimler kmesi olarak dnmeliyiz.
Kresellemenin etkileri birletirici olduu kadar para-
laycdr da, kreselleme yeni katmanlama biimleri
yaratr ve farkl blgeler ya da corafyalarda sklkla zt
sonular retir. Kltrel dzeyde, kreselleme kltrel
diasporalar retmeye eilimlidir.
Kreselleme ayn zamanda farkllk zerinde bir srara,
kayp yerel geleneklerin tekrar bulmaya ynelik bir ara-
ya ve yerel kltrel kimlik zerinde bir vurguya yol
aar. Bu balamda, son yllarda dnya dzeyinde eit-
sizliklerin artp btnletiine, toplumdan dlananlarn
uyuturucu ve iddete yneldiine dikkat ekmekte ya-
rar vardr.
Modern Trkiyede Kimlik atmalar ve zme Doru
Endstri sisteminin (modernleme balamnda) ege-
menliine, eitli direni biimlerinden ar modern-
leme, kar modernleme ve modernlemeden arn-
ma olarak adlandracamz direni biimi ya da bu
Okuma Paras
100
tepkinin ortak noktasnn gerek kiisel, gerekse ko-
lektif dzeyde, durmak bilmez bir kimlik aray oldu-
unu bilinmektedir. Bu durum, modernlemenin eli-
kisinden kaynaklanmaktadr. Bu srecin Trkiyeye
yansmasna bakldnda, 60l yllarda sa/sol kimlik-
ler ne karken 1980lerden sonra ve 1990l yllarn
banda Trkiyede, etnik anlamda Krt kimlii ve din-
sel anlamda slamc kimlik ne kan siyasi kimlikler
oldu.
Modernleme ya da Trkiyede devleti-sekinci blo-
un toplumsal mhendislik olarak adlandrabileceimiz
projesinin, Trkiyeye yansmalarna ve buna kar -
klar temsilen taraf olan muhafazakr bloa bakt-
mzda, tarihsel sre iinde kendi retoriini ve kendi
kimliini tanmlarken laiklik ve bat kart bir sylem
gelitirdiini grmekteyiz.
zellikle bu durumun yansmalar, siyasallaan slami
duyarlln legal siyasi partileri zerinde daha ok be-
lirginlemitir. Devleti/sekinci zihniyetin, benzer bir
tahakkmc tavrn reflekslerini etnik kimlik zerinde
uyguladn daha net grmek mmkndr. zellikle
Trkiyede etnik kimlik alannda dile getirilen talepler
ve bunun sonucu ortaya kan atma ortamnda 30
yldr ok ac eyleri hep birlikte yaadk. Etnik kimlik
talepleri konusunda Trkiyede en ok ne kan ve
tartma oluturan kimlik Krt kimlii olmutur.
Gelinen noktada bugn iin etnik ya da dier kimlik ta-
leplerinin birer sorun olmaktan kp insan olmann ve
kendini dilsel, dini, siyasi, ekonomik, toplumsal cinsi-
yet olarak ifade edebilmenin bir arac olduunu kabul-
lenmek gerekmektedir.
Kimliklerimizi birer silah olarak, insanlar arasnda birer
atma arac olarak grmek/kullanmak yerine birbiri-
mizin sahip olduu ya da olmad artlar olarak, zen-
ginlik olarak alglamak bugnn Trkiyesi iin elzem-
dir. Herkesi olduu gibi kabul etme noktasna geldii-
miz zaman kimlik atmalarn geride brakm bu-
nun yerine her anlamda zenginlikler lkesi olmu bir
demokratik Trkiye grrz. Bugn insanln geldii
aamada demokratik bir Trkiyeye hem vatanda/yurt-
ta olarak bizim hem de bata blgemizin ve dnyann
ihtiyac vardr.
Kaynak: http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aTy-
pe=Radi kal Det ayV3&Ar t i cl eI D=961563&Da-
te=21.11.2009&CategoryID=83
1. d Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketler
ve Kimlik blmn yeniden gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Kimlik Kavram blmn
yeniden gzden geiriniz.
3. b Yantnz yanl ise Kimlik Kavram blmn
yeniden gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketler
5. e Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketler
6. c Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketler
7. a Yantnz yanl ise Kimlie Dayal Toplumsal
Hareketler blmn yeniden gzden geiriniz.
8. e Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket Balamn-
da Kimlik blmn yeniden gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket Balamn-
10. d Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket Balamn-
101
Sra Sizde 1
Kimlik bireysel ve toplumsal boyutlar olan, dinamik,
srekli ina halinde olan bir sretir. Kimlik bireysel
boyutlar olmasna karn temelde toplumsal bir sre-
tir ve toplumsal etkileimle ina edilir. Kimlik geni an-
lamda bireyin, kiisel olarak ya da yesi olduu grup-
lardan kaynakl, sahip olduu btn zellikleri kapsar.
Sra Sizde 2
Yeni toplumsal hareketler ve kimlik arasndaki ilikiyi
aklarken, 1960larn sonunda toplumsal hareketlerde
yaanan dnm, temel olarak kresellemeyle ivme
kazanan toplumsal dnmlerin sonucunda ortaya k-
mas nemlidir. Bu balamda giderek artan sayda ve
eskilerinden ok farkl yeni toplumsal hareketler olu-
maya balamtr. Bu yeni hareketler eski hareketlerden
farkl olarak kimlik taleplerini yanstmaktadr. Gerek
ortaya yeni kan farkl kimliklerin yeni hareketleri ret-
mesi gerekse yeni hareketler balamnda farkl kimlik-
lerin gelitirilmesi biiminde bir ilikiden sz edilebilir.
Sra Sizde 3
Yeni toplumsal hareketler, gemite hareketler balamn-
da ok fazla n plana kmam kimliklerin boyutlar ya
da yeni ortaya km kimlik taleplerini yanstr. 1960lar-
dan balayan dnmle birlikte cinsel kimlik, etnik azn-
lk kimlikleri, yeni dinsel kimlikler vb temalar etrafnda
yaplanan yeni toplumsal hareketler grlmektedir. Yeni
kadn hareketleri, gay ve lezbiyen hareketleri, etnik milli-
yeti ve aznlk hareketleri rnek olarak verilebilir.
Sra Sizde 4
Kimlik, toplumsal hareketler balamnda iki merkez
boyuta sahiptir: bireysel ve kolektif kimlik. Toplumsal
hareketlere katlm balamnda ise merkez bir rol oy-
nayan kimliin boyutu tanmlanmtr: bireysel kim-
lik, kolektif kimlik, kamusal kimlik. Kamusal kimlik di-
er iki kimlii de ekillendirici bir rol oynar.
Sra Sizde 5
Kimliin kurgulanma sreci ok sayda yeni toplumsal
hareketi biimlendirdii gibi ayn zamanda sz konusu
hareketler tarafndan da biimlendirilmektedir. Kimliin
toplumsal hareketlerdeki rol, harekette yer alanlar, ya-
salar, yasalarn ekillendirdii inanlar ve deerleri kap-
sayan geni bir politik evreyle etkileimi sonucunda be-
lirlenir. Kimlik sreci bir taraftan yeni hareketlerin ortaya
kmasna yol aarken dier taraftan hareket iinde yeni
kimliklerin biimlenmesine de neden olur.
Bakuniak, G.; Nowak, K. (1987). The Creation of a
Collective Identity in a Social Movement: The Case
of Solidarnosc in Poland. Theory and Society, 16,
401-429.
Belinda Robnett (2005). We Dont Agree: Collective
Identity Justification Work in Social Movement
Organizations. Patrick G. Coy (ed.), Research in
Social Movements, Conflicts and Change, Volume
26, Emerald Group Publishing Limited, 199-237.
Bernstein, M. (2002). The Contradictions of Gay
Ethnicity: Forging Identity in Vermont. (Ed.Meyer,
D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.) Social Movements;
Identity, Culture and The State. Oxford University
Press. 85-104.
Bostrm, M. (2004). Cognitive Practices and Collective
Identities within a Heterogeneous Social Movement:
the Swedish environmental movement. Social
Movement Studies, 3 (1).
Cherrier, H.; Murray, J. (2002). Drifting Away From
Excessive Consumption: A New Social Movement
based on Identity Construction. Advances in
Consumer Research, 29,245.
Cohen, J.L. (1985). Strategy or Identity: New Theorretical
Pradigms and Contemporary Social Movements.
Social Research, 52 (4), 663-716.
Corrigall-Brown, C. (2008). We Are Not All Activists:
The Development and Consequences Of Identity in
Social Movement Contexts Presented At The
American Sociological Association Conference,
Boston.
Eskridge, W.N. (2001). Channeling: Identity-Based
Social Movements and Public Law. University of
Pennsylvania Law Review, 150, 418-525.
Grgoire, N. (2010). Identity Politics, Social Movement
and the State: Pan-African Associations and the
Making of an African community in Belgium.
African Diaspora 3 (2010) 160-182.
Hunt, S.A.; Benford, R.D. (2004). Collective Identity,
Solidarity and Commitment. (Ed:David A. Snow,Sarah
Anne Soule,Hanspeter Kriesi) The Blackwell
Companion to Social Movements. Blackwell
Publishing.
Karamichas, J. (September 2007). Key Issues in the Study
of New and Alternative Social Movements in Spain:
The Left, Identity and Globalizing Processes. South
European Society & Politics, 12(3), 273-294
Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan ve Bavurulabilecek
Kaynaklar
102
Kl, S. (2002). evreci Sosyal Hareketlerin Ortaya
k,Geliimi ve Sona Ermesi zerine Bir nceleme
Ankara niversitesi SBF Dergisi. 57-2, 93-108.
Laraa, E.; Johnston, H.; Gusfield, J.R. (1994). New social
Movements: from Ideology to Identity. Temple
University Press.Philadelphia.
Lee, C.W. (2008). Collective Identity, Individual Identity
and Social Movements: The Right-of-Abode Seekers
in Hong Kong. Asian and Pacific Migration Journal,
17 (1), 33-60.
Leyla, . (2006). Yeni Sosyal Hareketler Balamnda
Trkiyede Kadn. Sosyoloji Dergisi, 15, 33-56.
Lipsitz, G. (2008). Walleye Warriors and White Identities:
Native Americans Treaty Rights, Composite
Identities and Social Movements. Ethnic and Racial
Studies 31 (1), 101_122.
Mccright, A.M.; Dunlap, R.E. Winter (2008). Social
Movement Identity And Belief Systems: An
Examination of Beliefs About Environmental
Problems Within The American Public. Public
Opinion Quarterly, 72 (4), 651-676.
McGarry, A. (2008). Ethnic Group Identity and the Roma
Social Movement: Transnational Organizing
Structures of Representation. Nationalities Papers,
36 (3), 449-470.
Meyer, D.S. (2002). Opportunitiea and Identities:
Bridge-Building in the Study of Social Movements.
(Ed.Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.) Social
University Press. ss.3-21.
Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social
University Press.
Poletta, F.; Jasper, J.M. (2001). Collective Identity and
Social Movements. Annual Review Social, 27,283-
305.
Riley E. Dunlap, R.E.;Aaron M. Mccright,A.M ( ). Social
Movement Identity: Validating A Measure of
Identification with The Environmental Movement.
SOCIAL SCIENCE QUARTERLY, 89 (5), 1045-1065.
Snow, A.; Soule,A.S;Kriesi,H. (2004). The Blackwell
Companion to Social Movements. Blackwell
Publishing.
Stryker, S. (2000).Identity Competition: Key Differential
Social Movement Participation?. (Ed. S.Stryker;
T.J.Owens, R.W.White). Self Identity and Social
Movements. University of Minesota Press.
Stryker,S.;Owens,T.J.;White,R.W. (2000) Self, Identity,
and Social Movements. Univeristy of Minnesota
press.
Tilly, C. (1998). Social movements and (all sorts of)
Other Political Interactions - Local, National, and
International -including identities. Theory and
Sociely 11\ 453-480.
Feminist hareketin temel kavramlarn aklayabilecek,
ABD, ngiltere ve kta Avrupasndaki feminist hareketleri ve feminist hare-
ketler iindeki farkl dnceleri tanmlayabilecek,
Bat dnda gelien feminist hareketleri iaret edebilecek,
Trkiyedeki kadn hareketinin tarihesini ve farkl yaklamlar tanmlayabi-
lecek,
Feminist hareketin Trkiyede akademide alma konularn belirleyebile-
ceksiniz.
indekiler
Kadn Hareketi
Cinsiyet/Toplumsal Cinsiyet
zclk/Toplumsal inaaclk
Ataerkillik (patriyarka/patriyarki)
Smrgecilik, arkyatlk
Kadn ve Toplumsal Cinsiyet
almalar; Erkeklik almalar
Queer, queer teori, LGBTT
Hareketi
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Yeni Toplumsal
Hareketler
Feminist Hareketler
GR
FEMNZMN BATIDAK TARHES
BAZI NEML KAVRAMLAR
FEMNZM NDE FEMNZMLER
BATILI OLMAYAN FEMNZMLER
TRKYEDE KADIN HAREKET
KADIN HAREKETLERNN
KARILATIRMALI
DEERLENDRLMES
AKADEMDE FEMNZM
TRKYEDE FEMNST HAREKETN
ALIMA KONULARI
SONU
5
GR
Toplumsal hareketler genel olarak kolektif olarak gerekletirilen, bilin arttrc ve
toplumsal deiimi ve mevcut dzen iindeki g ilikilerini ezilenler lehine dei-
tirmeyi hedefleyen hareketler olarak tanmlanrsa, feminist hareketler de, kadnla-
rn deiim iin bir araya geldii hareketler olarak nitelendirilebilir. Bu hareketler
temel olarak, 20. yzyln balarnda blgesel ya da ulusal dzeyde gereklemi,
20. yzyln ikinci yarsna gelindiinde ise kresel bir hareketle dnmtr.
Eer feministler kadnlarn erkeklerle birlikte eit haklara sahip olmas gerekti-
ini syleyen gruplar ise feminizm de bu dncesinin politik bir deiim yarat-
masna ynelik fikir, ideoloji ve faaliyetler olarak tanmlanabilir. Bu haliyle femi-
nist dncenin tarihte farkl zamanlarda var olduu sylenebilir. Ancak, zellikle
ngiltere ve ABDde 19. yzyln ilk yarsnda gelien aktivist bir kadn hareketi bu-
lunmaktadr. Aktivizm, toplum iinde olumlu politik deiim yaratmak adna bi-
linli olarak yaplan eylemlerdir. Feminist aktivizm ise feminist dncenin aktivist
alandaki eylemleridir. Gnmzde feminist aktivizm iinde kadn yryleri or-
ganize etmek; dayaa, tecavze, iddete kar kampanyalar organize etmek ve y-
rtmek; sivil toplum kurulular ile gerekletirilen projelere katlmak saylabilir.
Feminist Hareketler
ekil 5.1
Dnya Kadnlar
Gn Yry
(1900lerin ba)
Kadnlarn henz eit vatandalar olarak grlmedikleri dnemlerde, kadnlar
oy hakk talep etmek iin dernekler kurmulardr. Bu gruplar sufrajistler, kadn-
larn oy kullanma hakk iin mcadeleleri de sufrajist hareket olarak tanmlan-
maktadr. Gnmzde doal bir hak olarak grlmesine karn, oy kullanma
hakk 19. yzylda birok kadn iin bir hayal idi. rnein ABDde, sadece mlk-
yet sahibi beyaz erkekler oy kullanabiliyordu.
FEMNZMN BATIDAK TARHES
Feminist hareketler iinde yaklamlarda farkllklar bulunmasna karn, temel ola-
rak kadn erkek eitlii, kadna kar her trl ayrmcln nlenmesi, kadn tica-
retinin yasaklanmas ve kadna kar smrnn durdurulmas gibi konular n pla-
na kmaktadr.
Kabaca ayrmak gerekirse, feminizm iinde iki farkl corafyada, iki farkl tarih-
sel arka plannda gelien ve farkl konulara odaklanan hareketler bulunmaktadr.
Bunlar Anglo-Amerikan feminizmi ve Fransz feminizmidir. Ancak gnmzde,
dnya genelinde bakldnda bu yaklamlarn eitlendii grlecektir.
Anglo-Amerikan Feminizmi
Daha ok kadn-erkek eitliine vurgu yapmas ile, kadnlarn farkllklarn
vurgulayan Fransz Feminizminden ayrlan Anglo-Amerikan feminizmi, kadnlarn
eitimi gibi toplumsal-kltrel konulara odaklanmtr. 19. yzyl ile 20. yzyln
balarnda gelien Anglo-Amerikan feminizmi, kadnlarn oy hakk talebi vurgu-
suyla bilinir ve ayn zamanda Birinci Dalga Feminizm olarak adlandrlr (Marshall,
1999: 374).
Kadnlarn oy hakk talep etmeleri ayn zamanda onlarn kamusal alan iin-
de varolma mcadeleleri anlamna geldiinden nemlidir. nceleri kadnlar
hukuk, din ve toplumsal normlar asndan ikinci snf vatandala maruz b-
raklyorlar; mlk sahibi olamyorlar, i kuramyorlar ve kendi hayatlarn kon-
trol edemiyorlard. Bir dokuma iisinin kz ngiliz feminist yazar Mary Woll-
stonecraftn (1759-1797) 1792de yaynlad Kadn Haklarnn Korunmas (A
Vindication of the Rights of Woman) ilk feminist bildiri olarak yorumlanmak-
tadr. Bu almasyla yazar kzlarla erkeklerin eit eitim grme olanaklarn
engelleyen Fransz devrimcilerine kar gr belirtmitir. Fransz devrimciler
kadnlarla erkekleri eit bireyler olarak grmyorlard. Ancak Wollstonecrafta
gre kadnlarn ss bebekliine ve ev iine mahkum edilmesi kadn doasnn
gerei deildi.
1960larda, kadnlarn oy kullanma hakkna sahip olmalarndan ok yllar son-
ra, Bat dnyasnda feminizm nemli bir g olarak politik sahneye yeniden kt.
Gnmzde ABDli feminist Betty Freidann Feminine Mystique (1963) adl al-
mas ABDli kadnlarn II. Dnya Sava sonrasndaki toplum iindeki mutsuzluk-
larnn bir gstergesi olarak grlmektedir.
Aslnda 1960 sonrasnda gelien feminist hareketin sivil haklar ve zgrlkler
talep eden hareketlerle birlemesi yeni deildir. zellikle 19. yzyl feministleri
arasnda Elizabeth Cady Stanton (1815-1902) ve Susan B. Anthony (1820-1906) gi-
bi feminist aktivistler ayn zamanda kleliin kaldrlmasn da talep etmilerdir
(Moi, 1985: 23).
106
Kamusal/zel Alan: Feminist
teorinin en temel
kavramlarndan biri olan
kamusal/zel alan ayrm
Yunan felsefesinden gelen bir
ayrm temelinde ekillenmitir:
Siyasetin kamusal dnyas ile
aile ve ekonomik ilikilerin zel
dnyas. Modern sosyolojide bu
ayrm, ev ile iin ayrlmasna
ve toplumsal cinsiyete dayal
geleneksel iblmnn
uygulanmasna gnderme
yapmaktadr (Marshall, 1999:
380). Ancak bu ayrm da
feministler tarafndan yeterli
bulunmamaktadr.
Feministlerin temel ald
kiisel olan zeldir cmlesi
ile zel alann kadnn en fazla
baskland alan olduu
belirtilmektedir (Lamphere ve
Rosaldo 1974). Ayrca daha
sonraki yllarda yaplan
almalar da kamusal/zel
alan ayrmnn farkl
noktalarda eletirilerini
kadnlar lehine sunmutur.
rnein, eer bu farka ait
feminist eletiriler olmasayd,
ev ii kavram feminist bir
bak asyla allmayacak,
evde gerekletii iin i
olarak bile grlemeyecekti.
Ataerkillik (patriyarka,
patriyarki): E zamanl olarak
erkeklere ve erkeklie imtiyaz
tanyarak, kadnlar ve
kadnl aa gren ve
kadnlar erkek tahakkm
altna alan toplumsal
organizasyon biimi.
Ataerkillik szc nceleri
erkek aile reislerinin otoritesi
zerine kurulu toplumsal
sistemleri tanmlamak iin
kullanlmtr. Daha sonralar
anlam genilemi ve
kadnlarn ikincil durumunu
dorudan kadnn biyolojik
zayflna balayarak, kadn
sadece ev ii alana hapseden
ve erkekleri de kamusal alana
ait bireyler olarak niteleyen bir
dnce anlamn kazanmtr
(Marshall, 1999: 47).
Hegemonya: Baskn gruplar
tarafndan farkl g
formlarnn (toplumsal
cinsiyet, rk, snf ve cinsellik
gibi) elde tutulmas ve
kullanlmas. Feministler iin
en gl hegemonya
biimlerinden biri ataerkillik
olarak adlandrlmaktadr.
znellik (subjectivity): Kiiye
ya da zneye olan bilinli
perspektif. Her ne kadar
znellik kavram nesnellik
kavramna tezat bir kavram
olarak dnlm ve
pozitivist toplumsal bilimciler
tarafndan olumsuz bir kavram
olarak kullanlmsa da,
anlamsal ve yorumsamac
adan toplumsal bilimlerde
zel bir neme sahiptir
(Marshall, 1999: 573).
Fransz Feminizmi
zellikle edebiyat odakl gelien ve daha ok kadn yazn (criture feminine) ola-
rak tanmlanan, metinsel tasarm ncelikli olarak alma konusu yapan Fransz
feminizmi, kendisini farkllk kavram etrafnda organize etmitir. 1970lerde ve
sonrasnda gelien Fransz feminizmi, kinci Dalga Feminizm olarak da bilinir. Ka-
dn-erkek farkllklar konusuna edebiyat alan dndan yaklaan Fransz feministi
Simone de Beauvoirin (1908-1986), 1949 ylnda yaynlad kinci Cinsiyet (Le
deuxime sexe, Franszca paralar olarak 1947, ngilizce eviri, 1953), ayn zaman-
da Marksist/Sosyalist feminizmin klasiklerinden biri olarak da saylr. Burada yazar,
kadnn tarih boyunca erkein tekisi olarak ikincil konuma itildiini ve kendi
znelliinin hie sayldn ne srmtr (Moi, 1985: 92). De Beauvoirn kadn
doasn reddeden ve toplumsal olarak kadn olunduunu belirten cmlesi, kadn
doulmaz, olunur, bir anlamda toplumsal cinsiyet kavramnn ilk formlasyonu
olarak saylabilir. De Beauvoir, feminizmi kadnlarn ikincil konumuna zm ge-
tirecek bir ideoloji olarak grmekteydi. De Beauvoir, reformcu, yani iyiletirici
bir anlay yerine, radikal bir feminizm anlay neriyordu.
Fransz feminizminin bir baka nemli zellii ise, 1968 renci hareketlerin-
den sonra oluan ve daha ok Marksist ve Maoist fikirlerden beslenen sol eilim-
li bir ortamda zellikle Avrupadaki felsefe akmlarnn etkisinde filizlenmi olu-
udur (Moi, 1985: 95). Ayrca Fransz feministler Fransz felsefeci Jacques Derri-
dadan ve Jacques Lacandan etkilenmilerdir.
Gnmzde kadn yazn (criture feminine) olarak da bilinen yaklam, daha
ok Monique Wittig, Luce Irigaray ve Hlne Cixousnun almalarnda grlmek-
tedir. Bu yazarlar dil konusundan yola karak, dilin politik bir sava alan olduu-
nu ne srerler. Bu grup feministler ataerkilliin dili eril (masklen) normlar da-
hilinde sunduunu ve kendini rasyonel olarak tanmladn belirtirler. Feminist
yazarlara gre fallosantrik (phallogocentric) olan erkek dili, kadn dilini marjinali-
ze etmektedir. rnein Hlne Cixous, Medusann Gl (The Laugh of the
Medusa) adl denemesinde (Franszca orijinal 1975, ngilizce eviri, 1976) arzulad-
yeni bir yazndan sz etmekte; Bat dnyasndaki yaznn daha baskc ve eril ol-
duunu belirtmekte ve bunu fallosantrik/fallagosantrik olarak nitelemektedir (Kol-
mar ve Bartkowski, 2005 [2000]: 51).
lerinde bulunduklar sosyo-corafi temeller balamnda hangi farkl feminizmlerden
sz edilebilir ve bu yaklamlarn temel prensipleri nelerdir?
BAZI NEML KAVRAMLAR
Toplumsal Cinsiyet
Gnmzde feminist dncenin temel ald kavramlardan biri toplumsal cinsiyet
kavramdr. Toplumsal cinsiyet, biyolojik cinsiyetten farkl olarak kadn ve erkekler
iin toplumsal olarak oluturulmu roller ve renilmi davran ve beklentilere ia-
ret etmek iin kullanllr. Fransz feminizminin nc isimlerinden Simone de Beau-
voir kadn doulmaz, olunur, ifadesiyle kadn olmann toplumsal olarak yaratld-
nn altn izmitir. Sonraki yllarda, Amerikal feminist Joan Scott da toplumsal cin-
siyet teriminin analitik bir kategori olarak kullanmna dikkat ekmitir (Scott 1986).
Toplumsal analizlerde sadece kadn deil, kadn erkeklerle ilikilendirek, ana-
litik bir kategori olarak kullanlmasn ngren bu terim, ayn zamanda herhangi bi-
rini anlamann dierini de anlamaktan getiini vurgulamaktadr (Scott, 2003: 3-4).
107
5. ni t e - Femi ni st Har eket l er
Fallosantrik/Fallagosantrik:
Fallus (phallus), yani,
erkeklik organnn sembolik
olarak erkeklik temelli bir
yaklam belirtmesi. Cixous
zellikle farkllk
temelinde ele ald edebiyat
alannda bu terimi, kadn
yazn konusunu tartrken
kullanr. zellikle
feminizmin yaznsal
etmenleriyle ilgilenen
feministler bu terim ile dilde
erkek egemenliini
belirtirler. Jacques
Derridadan esinelenerek
rettikleri bu terim, Bat
dnyasnn yazl ve szl
kltr arasndaki bir g
ilikisi kurmasn ve yazl
kltr (ayn zamanda eril
olarak nitelendirilen kltr)
dierinden stn
saymalarn eletirir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Analitik Analiz kelimesinde
treyen analitik kelimesi, bir
btn paralarna ayrarak
ayrntl inceleme anlamna
gelir. Bir toplumsal sreci ya
da olguyu anlamak iin
kullanlan anahtar
kavramlar olarak
tanmlanabilir.
Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Toplumsal cinsiyet rolleri iinde, ok kaba bir snflamaya gidilirse, u temel roller
gze arpmaktadr (Ecevit, 2003: 83).
retim ile lgili Roller
Erkek: Piyasa iin retim (parasal karl olan)
Kadn: Ev/hane ii retim (parasal karl olmayan)
Yeniden retimle ilgili Roller
Kadn: Biyolojik yeniden retim (ocuk dourma ve yetitirme)
Gnlk yeniden retim (Hanenin gnlk ileri ve hane yelerini ertesi
gnn retim srecine hazrlama)
deolojik yeniden retim (ocuklar toplumsal rolleri iin hazrlama)
Topluluk Dzeyinde, Hayatn damesine likin Roller
Kadn: Hane ii yeniden retim rollerinin bir uzants olarak topluluk dzeyin-
de kadn tarafndan yaplan iler: Kstl ve toplu tketime ak kaynak-
larn kullanm (zellikle su, salk ve eitim hizmetleri)
Kadnlarn karlk almakszn ve serbest zamanlarnda yaptklar d-
nlen iler.
Topluluk Dzeyinde Politik Roller
Erkek: Ulusal dzeyde politika ile eklemlenen topluluk politikas.
zclk ve Toplumsal naaclk
Temel olarak biyoloji ile kltr arasnda ele alnabilecek iki nemli kavram ya da
yaklam, zclk ve toplumsal inaaclk olarak belirtilebilir.
zclk, biyolojik ya da genetik belirlemelere daha yakndr ve olgular doa
ya da insan doas temelinde ele alr. rnein, kadnn toplumdaki ikincil konu-
munu kadn dourganlna balanmas gibi. Felsefede z, bir eyin btn nite-
liklerinin sadece tek bir ey balamnda alglanmas anlamna gelmekte ve zc-
lk de bu anlay temsil eden fikirler
olarak yorumlanmaktadr. Feminist
dncede ise zclk kadnlarn
kadn, erkeklerin de erkek olduklar-
n biyolojik olarak temellendiini ve
bunun deitirilemeyeceinin belirtil-
mesidir. Ancak byle bir anlaytan
bakmak, feministlerin kanmak iste-
dikleri stereotipleri de beraberinde
getirmekte, hatta bunlar glendir-
mektedir. Bir baka anlamyla zc
olarak nitelendirilen baz feminist an-
laylar, kadn beyaz, orta snf, he-
teroseksel bir erevede tanmla-
m ve lezbiyen, siyahi, ya da n-
c Dnya kadnlarn bu tanmn d-
nda brakmtr (Kolmar ve Bart-
kowski, 2005 [2000]: 47-48).
108
ekil 5.2
Kadnlar Birlein
Toplumsal inaac yaklamlar ise, doa unsurunu tamamen dlayarak insanla-
rn toplumsal ya da kltrel olarak yaradldklarn belirtir. Buna gre kadnlar ve
erkeler arasndaki cinsiyete dayal farkllklar almak iin farkl kltrel, toplum-
sal ve tarihsel koullara bakmak ve kadn ve erkeklerin hangi koullarda toplum-
sal cinsiyet rollerini edindiklerini saptamak gerekir (Kolmar ve Bartkowski, 2005
[2000]: 47).
Toplumsal cinsiyet rolleri denince hangi roller anlalmaktadr?
FEMNZM NDE FEMNZMLER
Radikal Feminizm
Kadnlar zgrletirmenin yolunun tamamen yeni bir dzenden gemesi gerekti-
ini vurgulayan yaklamdr. Kadnlarn baar kazanma yollarn erkeklerinkinden
farkl organizasyonlarda aramaya ynelir. Btncl bir kadn bamszlnn bi-
reysel deiimle mmkn olabileceini savunmaktadr.
Radikal feminizm iinde iki ayr gruptan sz edilebilir: radikal-liberal feminist-
ler ve radikal- kltrel feministler.
Radikal-Liberal Feministler
Radikal-liberal feministler genellikle 1960larda ve 1970lerde ilgi gren fikirleri sa-
vunmaktadrlar. Buna gre, kadnlarn dourganlk zellii onlarn tamamen insan
olarak geliimini engellemektedir. O yzden kadnlarn baz erkeksi zelliklere sa-
hip olmalar gerekir. Bu grupta yer alanlar erkekler ve kadnlar arasndaki temel
farkllklar biyolojik temeller ekseninde deerlendirirler ve kadn dourganln
temel bir engel olarak grrler.
Radikal-Kltrel Feministler
Radikal-kltrel feministler kadnlk deerlerini savunduklarndan ve bunlar kut-
ladklarndan, erkeksi kadn olmak yerine kadns kadn olmay daha deerli
bulmakta ve kltrel olarak kadnlk deerlerini yceltmektedirler. Radikal femi-
nizm, ataerkil dzen tarafndan yerilen baz kadn zelliklerini (rnein tanra im-
gelerleri ya da kadnn besleyici olma durumu) n plana karmtr. Kadn-odak-
l bir kltr kutlayan kltrel feminizm, ayn zamanda kadnlk (femininity) ve
erkeklik (masculinity) terimlerinin yeniden tanmlanmas gerektiini de belirtir.
Bu terimleri daha ok zc temellerde ekillendiren erken dnem kltrel femi-
nistler, kadnlarn doal olarak bakc, nazik, eitliki olduklarn ve iddetle eim-
li olmadklarn iddia etmiler ve erkeksi nitelikleri de daha ok bencillik, iddet ve
cinsel davranlarda oto-kontroln salanmamas olarak belirlemilerdir.
Ancak, bu yaklamlara eletirler baka feministlerden de gelmitir. rnein, si-
yahi kadnlar kendi gruplarndaki erkekleri birinci derecede bask yaratan grup
olarak grmediklerinden, radikal kltrel feminizmi bir ekilde rk bulmaktadr-
lar. Bu yaklamn en nemli unsuru, ataerkillik tarafndan aa grlen kadn
besleyici pozisyonunu ykseltmeye almak olarak yorumlanabilir. Radikal femi-
nizm, zellikle kadnlar bastran ve toplumu karmak ilikilere iten toplumsal sis-
tem olan ataerkillii, erkek stnl olarak tanmlar ve sistemin radikal olarak ye-
niden dzenlenmesini ister. lk dnem radikal feministler 1960larda II. Dalga fe-
ministler, ataerkillii tarihte ezelden beri varolan bir kavram olarak grmler ve
bunun sadece en eski hegemonya formu olarak deil, ayn zamanda en baat for-
109
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Kadnlk ve Erkeklik:
Kadnlara zg hareket ve
duygu biimlerini karlayan
ve erkeklik ile kart olarak
kullanlan terimler. Temel
olarak doal olarak
grlen zelliklerin (radikal
feminizm ve zclk
almalarnda iaret
edildii gibi) temelinde
ekillenen bu fikirler,
sosyologlar ve antropologlar
tarafndan eletirilmi ve bu
zelliklerin toplumsal olarak
oluturulduu belirtilmitir
(Marshall, 1999: 374).
Ancak kltr iinde kk
salm olan kadnlk ve
erkeklik fikirleri en ok
gndelik dilde kendini
gstermektedir. Her ne
kadar politik doruluk
tamasa da, rnein, bir
kadnn fiziksel olarak
gcn belirtmek iin
kullanlan erkek Fatma
tanm ile kar gibi
kvrtmak terimlerini
karlatrmak, bu konuda
bir fikir verecektir.
mu olduunu belirtmilerdir. Radikal feministlerin devlete kar tutumlar da er-
keklik/kadnlk normlar etrafnda ekillenmitir ve devlet ya da hkmet mdaha-
lerini, daha ok, annelik ve kadn bedeni gibi konulara odaklandndan ataerkil
mdahaleler olarak grmektedirler.
Daha sonraki radikal yaklamlar kltrel feminizmi de iine alacak ekilde ge-
nilemi ve farkl formlar yaratmtr. Bunlar arasnda saylabilecek olan Lezbiyen
Feminizm, temel olarak radikal feminizmden beslenmektedir. Lezbiyen feministler
iin lezbiyenlik cinsel bir ynelim ya da kiisel bir karar olmaktan ok, kadn mer-
kezli olmalarn istedikleri bir dnyada ataerkil cinselliin reddedilmesine dayan-
maktadr. Bu anlamda lezbiyenlik, kadn kontrolnde bir cinsellik biimidir ve ka-
dnlar erkekler tarafndan kontrol edilen bir cinsellik yerine kendilerine daha uy-
gun olduklarn dndkleri cinsellii yaamak istemektedirler.
Liberal (Burjuva) Feminizm
Bu yaklam, mevcut ekonomik ve toplumsal dzen iinde kadn erkek-eitliinin
mmkn olabileceini ileri srerken, daha ok orta ve st-orta snf kadnlarn
beklentilerini ve taleplerini dillendirmektedir. Bu grn temsiline en uygun r-
nek, kadnlarn pozitif imgelerinin yaygnlatrlmasna ynelik abalarda verile-
bilir. Fakat burada kadnn ikincil konumunun arkasndaki sebepler ok da fazla
eletirilmemektedir.
Marksist (Sosyalist) Feminizm
Maddeci feminizm olarak da bilinen Marksist feminizm, kapitalist toplumsal orga-
nizasyonlarda toplumsal cinsiyet analizleri yaparken Marksist teoriden beslenmek-
tedir. Marksist feminizm, kadnlarn zgrlemesini ekonomik sistemin yeniden or-
ganizasyonunda ararken, ataerkillik ve kapitalizm arasndaki ilikiye odaklanr. Bu
anlamda kapitalizm iindeki igc dalm kadnn ikincil durumundaki temel so-
run olarak grlmektedir (kadnn ev iinde, erkein ev dnda almas). Mark-
sist feminizm kaynakl eletirel bir bak as metinsel olduu kadar, temsili top-
lumsal ilikileri de kapitalist ilikilerden kaynaklanan gelir eitsizliinde grmekte-
dir. Kadn-erkek eitsizlii kapitalist dzen sona ermeden son bulmayacaktr.
Marksist feminizmde basamaklar dahilinde dzenlenmi ve eit olmayan bir e-
kilde datlm olan snf ilikileri zorlayc g ve basklama kaynaklardr ve b-
tn eitsizliklerin temelidir. Cinsel basklama da bir eit snfsal g olarak ele
alnmaktadr ve bu modele gre snf farklklnn temelinde de erkek egemenlii
yatmaktadr. zel mlkiyetin gelimesi ile kadnlar bir mal olarak grlmler ve
erkeklere verilen haklardan mahrum braklmlardr. 19. yzyl kadn hareketi
iinde bu farkllklarn giderilmesi gndeme gelmi ve daha sonraki yllar iinde, 8
Mart 1857de bir protesto yrynde len kadn iilerin ansna 8 Mart Dnya
Kadnlar Gn olarak ilan edilmi ve dnya apnda kutlanmaya balanmtr.
Radikal feministler ve Marksistler arasndaki tartmalar 1960larda ve 1970ler-
de hzlanm ve sonraki yllarda da ilerlemitir. 1980lerde de Heidi Hartman, Mark-
sizm ve feminizm arasndaki ilikiyi mutsuz evlilik olarak nitelemitir. Hartman,
Marksizm ile feminizmin birlikteliini ngiliz Medeni Kanununda tanmlanan kar-
kocala benzetir ve Marksist feminizmin tek bir eye, yani Marksizme dnt-
nn altn izer (Hartman, ngilizce orj. 1981; Trke eviri, 2006).
Feminist yaklamlar ideolojilerine, ya da savunduklar zm nerilerine gre hangi ba-
lklar altnda ele alnabilir?
110
Heteroseksellik: Kar
cinse duyulan cinsel ilgi.
Homoseksellik: Hemcinse
duyulan cinsel ilgi.
Kadn Hareketi: Kadn
hareketi kavram,
kadnlarn, toplum iindeki
konumlarn kadnlar lehine
deitirme ve iyiletirme
projesi etrafnda seferber
edimesini anlatr. Bu terim
sklkla Kadnlarn
zgrletirme Hareketi ile
ayn anlamda, 1970lerden
sonraki feminizmi
tanmlamak iin
kullanlmaktadr.
8 Mart Dnya Emeki
Kadnlar Gn: Kadnlarn
erkeklerle eit ekonomik
haklara sahip olmak iin
giritii zorlu srecin nemli
bir dnm noktas 8 Mart
1857dir. ABDnin New York
kentinde tekstil sektrnde
alan kadn iiler
kendilerine denen dk
cretleri, uzun alma
saatlerini ve insanlk d
alma koullarn protesto
etmilerdir. Ancak yryte
zerlerine ate alan 115
kadn, kan yangnda
lmtr. 1910da
Kopenhagda yaplan
uluslararas bir toplantda
kadn delegelerin nerisiyle
o gn len emeki kadnlarn
ansna 8 Mart Dnya
Emeki Kadnlar Gn
olarak ilan edilmi ve 1975
yl da Uluslararas Kadnlar
Yl olarak kutlanmtr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
BATILI OLMAYAN FEMNZMLER
Her ne kadar feminizm Anglo-Saxon ve Avrupa kkenli bir akm olarak bilinse de,
dnyann farkl corafyalarnda kadn hareketleri bulunduu ve Bat dnyas dn-
da da (corafi ya da ideolojik) haritalarda baka feminist hareketler yaandnn
alt izilmelidir.
nc Dnya Feminizmi
Kabaca iaret etmek gerekirse, bu terim Bat toplumlar dnda yaayan ve dnya-
daki kadn nfusunu oluturan ounluk kadnlar ya da Batdaki siyahi kadn
hareketini iaret etmek iin kullanlr. Bu akmn en temel eletirilerinden biri rk
sorunsaldr. Bu erevede siyahi kadnlar, batl feminizmler iinde temsil edilen
kadnn evrenselletirildiini ve bu durumun sanki dnyadaki btn kadnlar tem-
sil edercesine ele alndn belirtmilerdir. zellikle (adn ve soyadn kk harf-
lerle yazan) bell hooks, Angela Davis ve Chandra Mohanty gibi feministlerin eser-
lerinde bu eletirileri grmek mmkndr (Scott ve Marshall, 2009).
Bu farkllklarn allmas yolunda ortaya konulan kesiimsellik, yani kaba-
ca toplumsal ilikilerin ve toplumsal kimliklerin oul boyutlar arasndaki iliki,
Kimberl Crenshaw tarafndan sunulan (1989) kavramsal bir erevedir. Yazarn
da belirttii gibi, bu kavram tamamen yeni bir olguyu iaret etmemekle birlikte,
toplumsal cinsiyet konusunun kavaklarnn allmas asndan nemlidir ve
zellikle siyahi Amerikan kadn hareketinin de gerekli bir bileeni olarak eletirel
perspektifleri barndrmaktadr (Birkalan-Gedik 2011a).
Feminizm, bir yanda rk, snf, etnisite gibi kavramlar etrafnda farkllarken,
te yanda dnyadaki kadnlarn birlemesi de sz konusudur. Global feminizm,
1975-1985 yllar arasnda Mexico City, Kopenhag ve Nairobide gerekletirilen
kadn toplantlarnda dile gelen gr olarak bilinmektedir. Buna gre, dnyann
herhangi bir tarafnda kadnlarn ezilmesi ya da baskya maruz braklmas, dnya-
nn baka tarafndaki kadnlar etkilemektedir. Kadnlar her nerede olurlarsa olsun-
lar, tamamen zgrletirilememilerse btncl bir kadn zgrlnden bahsedi-
lemez. Bu noktada 1995 Birlemi Milletler Beijing Toplants kadnlarn zgr-
leme yolunda temel ihtiyalarnn tesbiti iin nemli bir admdr (Bartkowski,
2005 [2000]: 58).
Farkl rnekler: Ortadou, Kuzey Afrika, Kafkaslar ve Orta Asyada
Feminizm
Siyahi feministlerin Batl feministlere kar gelitirdikleri ve Batl feminizmleri be-
yaz ve etnosantrik olarak niteledikleri eletirileri dnyann baka yerlerinde femi-
nist kadnlar seslendirmilerdir. Burada zellikle Ortadoulu feministlere iaret et-
mek gerekirse, Ortadoulu feministler hegemonik bir g olarak arkyatl gs-
termilerdir. Basklanmay smrgeciliin bir uzants olan arkyatlk balamn-
da ele alrlar ve nc-Dnya kadnn tek tipletirildiini ve feminist metinlerde-
ki analizlerin eitsizlik temelinde smrgeci bir sylem yarattn belirtirler (G-
ek ve Balaghi 1994).
Ortadou lkelerinde, rnein Msrda kadn hareketleri de daha ok ulus-dev-
let kurulmas sreciyle ilikilendirilmektedir. Bu sre, ayn zamanda smrgeci
glerden kurtulma ve yeni bir kimlik kazanma sreci olarak grlse de, bu hare-
ketlerin kadn konusunda her zaman iin baarl olduklar sylenemez (Pollard,
2003: 204-207). Kuzey Afrika lkeleri Libya, Tunus, Cezayir ve Fastaki kadn hare-
111
Etnosantrik: Entosantrik
yaklam, bir olayn ya da
olgunun baka
toplumlardaki yaplanma ya
da uygulanma biiminin,
kendi toplumdakinden daha
geri olduunu varsaymak
anlamnda kullanlr.
arkyatlk: Kltrel
teorisyen, eletirmen,
akademik ve aktivist Edward
Said tarafndan tartmaya
alan bir olan arkyatlk
temel olarak alan iaret
etmektedir. arkyatlk bir
gr, temsil, alg ve sylem
biimidir. Buna gre, Bat
kaynaklarndaki Dou algs,
aslnda smrgeci bir
ideolojidir ve Batllara ait
Dou hakkndaki jeopolitik
bir bilincin, estetik, bilimsel,
ekonomik, sosyolojik,
tarihsel ve felsefi metinler
iinde yaylmasna iaret
eder. Bu anlamda
arkyatlk, ayn zamanda
bir akademik alan da
belirtirken, ad konmayan bir
corafya olarak da slam
fikrine gnderme yapar
(Said, 2006 [1999]: 11-37).
ketleri de smrgeci ve post-smrgeci sreten farkl koullarda etkilenmitir.
zellikle Fransann ve daha az olsa da spanyann smrgesinden kurtulan bu l-
kelerde kadn hareketleri ncelikle toplumsal deiim ile beraber yrmtr (Bo-
wen, 2003: 208-212). Arap Yarmadasndaki smrgeci g ise ngilizler olmutur.
Smrge sonras dnemde ise kadn konusundaki almalar daha ok eriat ve
fetvalarda bu meseleye eilmi, ancak 1980lere gelindiinde kadn ve eitim gibi
konular arlk kazanmtr (Taminian, 2003: 213-216). rdn, srail ve Filistinde-
ki kadn hareketleri ve kadnlarla ilgili almalar da zellikle II. Dnya Sava son-
rasnda gelien sreten ayr dnlemez (Moors, 2003: 217-221). randa kadn
sorunu ile ilgili yazlar ve almalar 20. yzyln balarna kadar gtrlebilir ve
kadnlarla ilgili ciddi bir yaynclk anlayndan bahsedilebilir. Ancak zellikle
1979/80de gelen slam Cumhuriyeti ile birlikte kadnlarn sesleri diyasporada du-
yulur hale gelmitir. nk nemli bir entelektel nfus baskc rejime dayana-
mayarak ran dna gitmitir (Amin, 2003: 250-253).
Son olarak, Sovyet Orta Asyasna ve Azerbaycana bakmak gerekirse, batl s-
mgelerden farkl olarak Sovyetlerde Bolevik Devriminden sonra 1920lerde,
Komunist Parti bir kadn birimi kurmu ve kadnlar hakknda bilgi retmeye al-
rken, onlar dntrmeye ynelmitir. 1927-29 yllar arasnda zbek kadnla-
r araflardan karlmas iin baskya uram ve 2000e yakn kadn Hcum Ha-
reketi olarak bilinen olaylar srasnda ldrlmtr (Kamp, 2006: 186).
TRKYEDE KADIN HAREKET
Trkiyede kadn hareketi tarihsel olarak farkl dnemler ve bu dnemlerin sorun-
sallar etrafnda ele alnabilir.
Osmanl Kadn Hareketi
Erken dnem olarak bilinen Osmanl Kadn Hareketi, Cumhuriyet Dnemi Ka-
dn Hareketi (I. Dalga), 1980 Sonras (II. Dalga) Kadn Hareketi ve 1990lardan
sonra gelien III. Dalga kadn hareketi gibi dnemlere ayrlabilir. Daha kabaca bir
snflama ise I. Dalga ve II. Dalga kadn hareketi olarak yaplabilir. Buna gre de,
40-45 yllk bir hazrlk dnemi ile olumu olan 1910-1920 aras dnem (I. Dalga)
ve byk bir duraklama dnemi ile gelen 1980 sonras dnem de II. Dalga olarak
isimledirilmektedir (Tekeli, 1998: 337).
112
Smrgecilik: Daha
gelimi lkelerin Asya,
Afrika, Latin Amerika gibi
blgelerde resmi olarak
otorite kurmas demektir.
Daha 15. yzyldan
balayarak, Amerika
ktasnn kuzeyinde ve
gneyinde, spanya,
Portekiz, ngiltere, Fransa ve
Hollanda tarafndan
uygulanmaya balanm,
daha sonra yaylarak 19.
yzylda hemen hemen tm
Asya ve Afrikay iine
almt (Marshall, 1999:
691-692).
Diyaspora: Vatanlarndan
uzak baka memleketlerde
yaayan gmen gruplar iin
kullanlan genel tanmlama
(Lavenda ve Schultz, 2007:
197). rnein Almanyada
Trk diyasporas, Fransada
Ermeni diyasporas, ABDde
ran diyasporas gibi.
Bolevik Devrimi: 1917
ylnda balayan ve 1923
ylna kadar devam ve
Rusyadaki arlk rejiminin
yklmasyla sonlanan Lenin
nderliindeki Bolevikler
tarafnda Sovyetler
Birliinin kurulmasna
kadar giden politik sre.
ekil 5.3
1913: Osmanlda
ilk feminist rgt
saylabilecek
Teali-i Nisvan
kuruldu.
Son yllara kadar pek zerinde durulmayan bir hareket olan Osmanl Kadn Ha-
reketine ait bilgileri paylaan Serpil akr, Trkiyedeki kadn hareketi konusunda
genellikle Kemalist devrimlerle kadn haklar elde edildii fikrini eletirerek, kadn
hareketini daha eski tarihlere gtrm ve bunu Osmanlda aramtr (akr (1993
[1996]).
Nkhet Sirman, Osmanldaki kadn hareketinin atan farkl eksenler zerin-
den yrdn belirtir. lerici olarak nitelendirilenler, kadn zgrlemesinin
uygarlk iin bir n koul olduunu savunmulardr (Sirman, 1989: 5-6). Benzer e-
kilde, irin Tekeli de grc usl evlilikler, boanmann erkekler tarfnda gerek-
letirilmesi, ok elilik gibi hususlarn kadnlarn eitimleri ve zgrlemeleri iin
temel engeller olarak grldn belirtir (Tekeli, 1982: 196-199). te yanda Os-
manl kadn hareketinde ayr bir grup oluturan slamclar ise, kadn haklar konu-
sunda Kurana sk skya bal kalnmas grn savunmulardr. Kurtulu Sava-
yllarnda ise, kyl kadnlar cephede grev alrken, stanbullu eitimli kadnlar
milliyeti sylevler vererek hareketi desteklemilerdir (Sirman, 1989: 8).
Erken dnem olarak bilinen 1890larda yaynclk faaliyetleri de srmtr.
Bu dnemde Hanmlara Mahsus Gazete karlmtr. Osmanl kadn tarihinde Fat-
ma Aliye, Nigr Hanm, Makbule Leman gibi kadnlarn, kadn haklar konusunda
almalar bulunmaktadr.
Cumhuriyet Dnemi Kadn Hareketi
Cumhuriyet Dnemi Kadn Hareketinde ise, kadnlar erkekler gibi kamusal ya-
amda grnr hale getirilmeye allmtr. irin Tekeli, ilk balarda elit kadnla-
rn seslerinin daha fazla duyulduunu ve kadn sorununun ele alnmasnn bir
devlet feminizmi iinde gelitiini belirtir (Tekeli, 1986: 185). 1934 ylnda kadn-
lara salanan seme ve seilme hakk, bu adan Batdaki rnekleriyle kyasland-
nda tam bir sufrajist hareket olarak nitelendirilemez. Ancak bununla birlikte,
1926-1934 yllar arasndan baz kadnlarn oy hakk iin savatnn da alt izil-
melidir. rnein, Nezihe Muhiddin (1889-1958), Birinci Dalga Cumhuriyeti Femi-
nizmin nde gelen isimlerindendir. ki kez evlenmesine ramen, babasnn soya-
dn alm, sosyoloji, psikoloji gibi alanlarda almalar yapm bir dnr olan
Nezihe Muhiddin, Kadnlar Halk Frkasnn kurucularndandr. Muhiddin, Cumhu-
riyetin ilanndan nce, cumhuriyet rejimini kadn haklarnn alnmas iin ok uy-
gun bir zemin olarak grmtr. 1923 ylnda kurulan Kadnlar Halk Frkas prog-
ramnda kadnlarn milletvekili, hatta asker olmas talepleri yer alsa da, bu talepler
ar bulunduu iin, parti kapatlr (Zihniolu 2003).
Serpil akrn 1993 ylnda yaynlad ve Trkiyede kadn hareketinin Osmanldaki
kklerine inen almasnda Kemalist devrimler ncesinde de Osmanlda bir kadn hare-
ketinin mevcut olduuna dair bilgi bulabilirsiniz.
1980 Sonras (II. Dalga) Kadn Hareketi
1980 askeri darbesi siyasal hayatta bir alan yaratarak farkl feminizmlerin ortaya
kmasna ara olmutur (Y. Arat, 1995: 80). Kadn konusunun ve devlet feminiz-
minin sorguland bir dnem olan 1980lerde, Osmanldaki ve Trkiyedeki ka-
dnlarla ilgili reformlardan sonra, nceki dnemlerin eletirileri yaplmtr (Arat
1993; Sirman 1989; zbay 1990; Tekeli 1995 [1990], Tekeli 1992a; Berktay 1995
[1990]). Bu dnemde aktivist kadnlar, erkek tarafllklarn ve toplumsal bilimler
epistemolojisindeki taraflklar gidermeye almlardr (Tekeli 1988b; Kandiyoti,
113
Kadnlar Halk Frkas ve
Kadn Birlii: 1923 ylnda
Nezihe Muhiddin tarafndan
kurulmaya allan Kadnlar
Halk Frkas baarsz
olunca, tzklerinde
deiiklik yaparak, 7 ubat
1924 tarihinde Kadnlar
Birlii ismini alr. Kurucular
arasnda, Nezihe Muhiddin,
Latife Bekir (eyrekba) ve
Sabiha Zekeriye Sertel yer
almaktadr. Kadn Birlii
olarak kurulan dernek, 1927
ylnda Trk Kadn Birlii
adn alr (Zihniolu 2003).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1996: 2-3, Abadan-Unat, 1995: 15). Kadnlarn politik olarak erkeklerle eitliinin
salanmas, aile ii iddetin ve cinsiyete dayal iblmnn ortadan kaldrlmas
gibi konular gndemin ncelikli maddeleri olmutur.
zellikle, aile ii iddet konusunun tartlmasyla bu konu kamusal alanda da-
ha grnr hale gelmi; Mor at da kadna kar uygulanan iddetin engellenme-
si konusunda Trkiyede alan ilk organizasyon olarak ne kmtr. Mays
1987de Dayaa Kar Kadn Dayanmas Kampanyas ile balayan kampanya,
ayn zamanda 12 Eyll sonrasnda gerekletirilen ilk miting olmutur. Daha son-
ra Bar, Herkes Duysun adl kitap ile kampanya devam etmitir. Kitapk, kadn-
lara kar uygulanan iddetin erkek egemenliinin devlet tarafndan onaylanan bir
paras olduunu belirtmekteydi (Sirman, 1989: 19). iddete urayan kadnlar iin
bir snak kurulmasna ynelik olarak Mor at Kadn Sna Vakf 1990da ku-
rulmu ve 1995de snan amtr (Mor at, 2000: 9; Arat 1998b).
Cinsel tacize kar gelitirilen ve ffetli Kadn Olmak stemiyoruz! kampanya-
snda ise sembol olarak mor ine seilmitir. ne, cinsel tacizin sembolyd ve bir
tr silah olabilecek bir eyi kullanmann meru mdafaa olduunu belirtmekteydi
(Savran, 2005a: 85). Kampanyann ikinci aamas ise cinsel tacize kar protesto
olacakken, byk lde Trk Ceza Kanununun 438. maddesinin deitirilmesi-
ne ynelik olarak evrilmitir. Bu maddeye gre, seks iisi kadnlar tecavze ura-
ynca te iki ceza indirimi uygulanmaktayd. Sebep olarak da zaten iffetsiz olan
kadnlarn tecavz hak ettii ve iffetli kadnlara gre ok daha az hasar ald
ne srlmekteydi. Kadnlar, sadece seks iisi kadnlara tecavzn meruluunu
deil, kadnlarn iffetli-iffetsiz ayrmna tutulmasn da protesto etmilerdi. TCKnn
ilgili maddesi daha sonra deitirilmitir (Savran, 2005a: 87-88).
1980lerdeki feminist hareket, Ankara ve stanbulda kk ev toplantlar ile
balamtr (Timisi ve Aduk-Gevrek 2002; Sirman 1989). Bu dnemin feminist ya-
zn hareketi ise, YAZKOnun 1981de irin Tekeliye kadn sorunu zerine yazma
teklifi getirmesiyle olumutur. irin Tekeli, Glnur Savran ve Stella Ovadia gibi fe-
ministler Somutta kadn sorunu zerine bir sayfa yazmaya balamlar (Sirman
1989; Timisi ve Aduk-Gevrek 2002, 15; Koak 2007) ve bu srete kadnlar, Ba-
tdaki feminist hareketin teori ve pratiklerini tanmaya almlardr (Koak 2007).
Bu dnemin nemli bir izgisini Marksist feminizm oluturmutur. 1970lerde
Marksizme bal baz sol gruplar kadn hareketini desteklemeye balamlar ve ka-
dn rgtleri iinde yer almlardr. Bunlar burjuva feminizmi reddetmiler ve ken-
dilerini daha ok toplumsalizm iinde tanmlayarak, toplumdaki mcadeleyi snf
mcadelesi olarak grmler ve aileyi feminist almalarn merkezine yerletirmi-
lerdir (Sirman, 1989: 22). Trkiyede II. Dalga Kadn Hareketi ile feministler 1980
sonrasnda politikada ve kamuoyu gndeminde grnr olmaya balamtr. 1980
ncesinde kadn haklar iin alan, temel aldklar ideoloji Marksizm olan ve 1975
ylnda kurulan KD (lerici Kadnlar Dernei) kkenli bir ok kadn II. Dalga Ha-
reket iinde yer almtr (Tekeli 1998, 342). KD Trkiye Komnist Partisinin ba-
latt bir hareket olmasna karn, TKPnin kadnlarn eseridir (zkal, 2005).
1980lerin en nemli kazanmlarn hatrlamak gerekirse, 1981 ylnda bilin
ykseltme gruplarnn kurulmas, 1986 ylnda Kadnlara Kar Her Trl Ayrmc-
ln nlenmesi Szlemesine Trkiyenin de imza atmas, 1987de dayaa kar
kampanya yrtlmesi saylabilir. 1980li yllarn ilk feminist rgtlenmesi ise 1984
ylnda kurulan Kadn evresi olmutur. Kadn evresi, ev iinde ya da dnda, c-
retli ya da cretsiz alan kadnlarn almalarn deerlendirmek olmutur (Sir-
man, 1989: 17). Kadn evresinde tanan kadnlarn ilk kardklar yayn, 1987-
114
Babakanlk Kadn
Sorunlar Genel Mdrl
ve ATOM: 1990da kurulan
Kadndan Sorumlu Devlet
Bakanl feministleri Kadn
Bakanl atsnda ortak
hareket etmeye armtr
(Koak 2007). Ancak,
Devletin kadn sorununa
bir mdahalesi olarak
grlen Babakanlk Kadn
Sorunlar Genel Mdrl
ve bu oluum zerine birok
tartma olmutur.
Balbana bir kadn projesi
olmasa da ATOM (ok
Amal Toplum Merkezleri),
Gneydou Anadolu Projesi
(GAP)n bir paras olarak
1995 ylnda kurulmutr.
ATOM, kadnlarn
geleneksel aktiviteleriyle
onlar glendirmeyi
amalamaktadr. u anda 9
ilde-Adyaman, Batman,
Diyarbakr, Gaziantep, Kilis,
Mardin, Siirt, anlurfa ve
rnakta-30 adet ATOM
faaliyet gstermektedir.
1990 yllar arasnda yaynlanan Feminist Dergidir. Hem ekilsel, hem ierik olarak
daha nce Trkiyede yaynlanm dergilerden farkl bir yapya sahip olan dergi,
feminist teori asndan nemli olmutur. Dergide sadece yorumlar deil, kiisel
deneyimler de anlatlyordu ki bu da zel alann politikasnn yaplmas anlamna
gelmekteydi (Ko 2005).
1995de aylk Pazartesi yayn hayatna balamtr. zerinde durduu konular
iddet, tecavz gibi sorunlardr (Tekeli, 1998: 343; Ko 2005).
1980lerde, akademik ortamda, Aytun Altndaln hazrlad Trkiyede Kadn:
Marksist bir Yaklam (1985) adl alma ise, Trkiyedeki kadn konusunu doru-
dan Kemalizm ile ilikilendiren gre eletiri getirmitir. Trkiyedeki kadn hak-
larnn burjuva tarafndan benimsenmesinin zorunlu olduunu belirtirken, 1930lar-
dan beri Trkiyedeki sosyalistlerin ve komnistlerin kadn sorununa eilmedikle-
rini vurgulamaktadr (Altndal, 1977: 123-124). Yine, Marksist bir bak asyla ya-
zlan Trkiyede Kadn Olmak adl almada Sibel zbudun (1994), daha farkl bir
yaklamla Trkiyedeki kadn olgusunu 1980 sonrasndaki toplumsal-politik-eko-
nomik hayata dayal olarak, kapitalizm balamnda analiz etmektedir. zbudun
Kemalist yaklamn, farkllaan feminizm iinde esasen sadece bir akm olutur-
duunu ve Krt kadnlar ile sosyalist plumsalist kadnlarn rgtlenme abalarnn
da ayr bir akm temsil ettiini belirtmitir (zbudun, 1994: 58-59).
1980lerde ortaya kan en nemli alanlardan dieri de, slam ve feminizm ili-
kisidir. Bir yanda slamclk, kendi feminist kadnlarn yaratrken, bir yandan da
daha sekler olan aratrmaclar bu gr eletirmilerdir. 1980lerde, slamc
kadn hakknda yaplan aratrmalarda nemli art olup politika ve politik deiim
konusu ile ilikilendirilmitir (Y. Arat 1998, 1995 [1990]; Acar 1995 [1990]). 1990lar
slamc feminizmin uzantlarnn grld ve politik olarak gnlk hayatta daha
da belirginletii bir dnemdir. slamc feministlerin talep alanlar en fazla rtn-
me, ya da trban konusunda grlmektedir. 1995 seimlerinde bu gr, Refah
Partisinin kazand baar ile daha grnr hale gelmitir, ama daha sonra parti
kapatlmtr. Bu alm daha sonra 2000li yllarda AKP dneminde ortaya kma-
ya balamtr.
1990 Sonras (III. Dalga) Kadn Hareketi
1990 sonrasnda gelien feminist hareket III. Dalga Feminizm olarak adlandrl-
maktadr. Kadn hareketi 1990larda, o zamana dek ayrlmam reformist, sosyalist
ve radikal feminizm yorumlarnn ayrmaya balad bir harekete dnmtr.
Bu dnemin en belirgin zellii daha nceki feminist dncenin daha ok ev-
renselci bir izgide gelimesinin, orta snf olmasnn eletirisini yapmasdr. zel-
likle modernite ile kadn ilikisinin eletirel bir biimde ele alnd 1990larn
uzantsnda farkl feminizmler grlmtr.
Bu tarihe dein ayrlmam olan Trkiyede feminizm, daha ok Trk feminiz-
mi olarak okunmu ve Krt kadnlarnn feminist talepleri de yeteri kadar deer-
lendirilememitir. Baz aratrmaclarn da altn izdii gibi, 1980lerin feminist ha-
reketi iinde yer alamayan Krt kadnlar, ayr bir feminist hareket balatmlardr
(Bora ve Gral 2002, 8). Yeim Arat da 1989 ylnn 8 Mart Dnya Kadnlar gnn-
de Krt feministlerin Krte konuma konusunda Trk feministlerden ayrldn
belirtir (Arat 2008: 414).
1990larda ayrca, Trkiyede Krt kadnlarna ynelik sivil toplum hareketleri
olumu ve Krt kadnlaryla ilgili yaynclk yaplmaya balanmtr. rnein
1997de kurulan, Jiyan (Hayat), Krt kadnlarna danmanlk yapmasna ek ola-
115
Epistemoloji: Yunancadaki
bilgi ve bilim terimlerinden
treyen ve bilimin bilgisi
anlamna gelen bu terim,
bilginin hangi koullarda,
kimlerden ve kimler
tarafndan edinilddiini
sorgular. Feministler, tarih
boyunca sz edilen
bilginin, ismi konmaakszn,
erkek bilgisi olduunu ve eril
bir ideoloji tarfndan
retildiini belirttirler.
Ancak, bunun yerine
koyduklar kadn bilgisi
ise oldua tartmal bir
konudur; nk, kadn
bilgisi ile hangi kadnn kast
edildii (snfsal, rksal ve
etnik farkllklar gz nne
alndnda) mulak hale
gelmektedir (Kolmar ve
Bartkowski, 2005 [2000]:
45).
Kadn evresi: 1983
balarnda Somutta kadn
sayfas karmaya balayan
kadnlar, Mart 1984te artk
bunun yetersiz olduunu,
feminizmi kendi
oluturacaklar yaplar
araclyla tartmann
zaman geldiini dnerek
Kadn evresini
kurmulardr (Koak 2007).
Feminist Dergi: Daha ok
kendilerine radikal feminist
diyen kadnlar tarafndan
karlyor olsa da, bu
kadnlar hareket iinde dier
kadnla ortak
davranmlardr (Koak
2007). Daha sonra Kadn
evresinden ayrlan bir
grubun kard Sosyalist
Feminist Kakts, teorik
olarak Feminist Dergiyi
karan kadnlardan
ayrlmtr. Kakts karan
kadnlar, zellikle sosyalist
kadnlara hitap etmek
istediklerinden, dergi adnda
sosyalist szcn
kullanlmt (Sirman, 1989:
21; Savran, 2005b: 121).
Kadnlara Kar Her Trl
Ayrmcln nlenmesi
Szlemesi: ngilizce
ksaltmasyla CEDAW,
Birlemi Milletler Genel
Meclisi tarafndan 18 Aralk
1979 tarihinde ilan edilen
szleme. zellikle kadn
ticaretinin nlenmesi ve
kadn haklarnn dnya
apnda yaygnlatrlmas.
CEDAWda Trkiyeyi Feride
Acar temsil etmektedir.
rak, Krt kadnlarn bir araya getirmeyi ve Krt olarak politika iinde yer almala-
r konusunda onlara yardmc olmay hedeflemitir (Birkalan-Gedik 2011a). Bun-
dan baka, Krt feministler 1996-2000 yllar arasnda Roza, Jujin ve Jin Jiyan
1998 adl dergileri yaynlamlardr (Ak 2002). Yaamda zgr Kadn (1998-
2000), zgr Kadnn Sesi dergileri yaynlanm olsa da, zgr Kadnn Sesi dev-
let tarafndan kapatlmtr. Ancak bu dergiler tonlarnda farkllk da gstermekte-
dir: Necla Ak, Roza ve Jujin dergilerinin daha feminist ve ksmen milliyeti ton-
lara sahip olduunu belirtir (Ak 2002). Genel olarak bu dergilerin taciz, tecavz,
ensest gibi konularda sz sylemeleri ve hem Krt kadnlara, hem de tm Trki-
yeli kadnlara ak olduklarn sylemeleri eklinde gereklemitir (Birkalan-Ge-
dik 2011a).
Trkiyede Kadn Hareketi hangi dnemlerde ve hangi temel sorunsallar dahilinde ele al-
nabilir?
KADIN HAREKETLERNN KARILATIRMALI
DEERLENDRLMES
I. ve II. Dalga Kadn Hareketleri
I. Dalga ve II. Dalga kadn hareketleri kyaslanrsa en temel benzerlikler her iki ha-
reketin de eitimli, kentli ve orta snf kadnlardan gelmesi, her iki hareketin de be-
lirgin bir lider karamam olmas, her iki harekette de organizasyonun kk
gruplarca gerekletirilmesi ve her iki hareketin de merkezi bir yapdan yoksun ol-
mas yer almaktadr. Aralarndaki en byk farkllk ise, I. Dalga Kadn Haretinin
iinde bir devlet unsuru bulunmas, II. Dalga Hareketin ise, byk lde Kema-
list feminizmi eletirmesi bulunmaktadr (Tekeli 1998, 340-343).
II. ve III. Dalga Kadn Hareketleri
II. Dalga ve III. Dalga feminizmleri temel olarak deerlendirmek gerekirse, II. Dal-
ga hareket iinde mutlak eitlik vurgusu bulunmas, III. Dalga iinde de farkllk-
larn deerinin altnn izilmesi temel fark olarak belirtilebilir. Ayrca 2000li yllar-
da, konular kadn bedenine de odaklanrken, iddet, tre cinayetleri, bekaret test-
leri ve fuhu ile ilgili almalar n plana kmtr. zellikle iddet konusunda KA-
MERin almalar dikkate deerdir. II. ve III. Dalga hareketinin bir baka farkll-
da 1990larda feminizmin bir kent hareketi olmaktan kmasdr ve yaplan e-
itli projeler ile feminizm yaygnlatrlr. Ancak bu durum, bir anlamda da feminiz-
min politik ieriinin seyrelmesi olarak da yorumlanmaktadr. Ayrca III. Dalga Fe-
minist hareket iinde feminizm akademiye tanm ve kadn almalar blmle-
ri ya da merkezleri almtr (Bora ve Gral 2002, 8-10).
II. ve III. dalga kadn hareketlerinin en nemli farkllklar neler olmutur?
AKADEMDE FEMNZM
lkin sivil alanda balayan ve bir aktivist kadn hareket iinde gelien feminist hareket
1990l yllarda akademide grlmeye balanmtr. 1990lar tek bir szckle tanmla-
mak gerekirse, kurumsallamak szc uygun decektir. Bu hareket, ayn za-
manda kadn almalar blmlerinin kurulmasnda etkili olmu; farkl blmlerde
ders verenleri ise, kendi disiplinleri iinde feminist kurama yer amaya almtr.
116
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
KAMER: 1997 ylndan beri
Dou ve Gneydou Anadolu
Blgesinin 23 ilinde kadnn
insan haklar konusunda
alan bir kadn rgt.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Kadn almalarnn 1990larda almas, Trkiyede 1970ler ve 1980lerde ar-
tan kltrel politikalarn ve deiimin bir sonucudur (Birkalan-Gedik, 2005: 783-
785). Kadn aratrmalarnn akademide grlmesi, 1990larda iki farkl eksen ze-
rinden yrmtr: Aratrma merkezleri ve bamsz blmler araclyla. Aratr-
ma merkezlerinde disiplinleraras aratrma gruplar oluturulmu ve blmlerde
ise lisans ve yksek lisans dzeyinde dersler verilmeye balanmtr. Ancak haliha-
zrda Trkiyede Kadn almalarnda doktora programlar bulunmamaktadr.
1990larda niversitelerde kadn almalar ile akademide feminist kuram ve
metoda doru ciddi bir ynelim balamtr. Ancak, kadn konusundaki tm al-
malarn feminist ayla yapldn iddia etmek zordur (Ecevit 1996, Sancar 2003,
2006). Serpil Sancarn da belirttii gibi, akademik feminizmin kendini tanmlama
srecinde ortaya kan bir akademik alan olarak kadn almalarnn ilk sa-
hipleri ounlukla, feminist hareketten gelen aktivist kadnlarn akademisyen ol-
masyla ortaya kan bir nc kuakt (Sancar, 2003: 167). Feminist kadnlar ka-
dn almalar alannn olumas ve gelimesi iin byk aba harcamlardr.
Fakat, niversitelerin farkl blmlerinde kadn kategorisini halen normatif
bir kategori olarak kullanarak verilen derslerde, feminist bir duruun olmamas, fe-
minist kuram ve yntemin gzle grlr eksikliinin bulunmas, ayr bir sorun ala-
n yaratmaktadr.
Kadn ve Toplumsal Cinsiyet almalar
1990larn bandan itibaren kurulmaya balanan Kadn almalar Merkezleri ya
da Kadn almalar Blmleri ile feminist dnce akademiye tanm ve kadn
ve toplumsal cinsiyet almalarnn yaplmas konusunda nemli bir zemin yarat-
mtr. Ancak Kadn almalarnn tamamnn feminist bir vurgu tad ne ya-
zk ki sylenemez. 1990larda arlkl olarak toplumsal cinsiyet kavramnn anali-
tik olarak kullanld ve feminist kuram ve epistemolojiye yer verildii eserler g-
rlmtr. 1990l yllarn banda kadn hareketinin kurumsallamas adna, nem-
li bir basamak oluturan Kadn Eserleri Ktphanesinin kurulmas da anlmaldr.
Trkiyede akademik alanda yaplan Kadn almalarn ve ksaca bu alann geliimini
deerlendirin.
Erkeklik almalar
2000li yllarda, 1990l yllarn feminizminin heteroseksist olduunun eletirisi ya-
plm, heteroseksellik ve homoseksellik konusular gndeme gelmitir. Yine bu
yllarda cinsellik konusu da toplumsal cinsiyet almalar iinde ele alnmtr (Bir-
kalan-Gedik 2011b).
Kadn almalarnn yaplmasyla birlikte ortaya kan toplumsal cinsiyet ol-
gusu, esasen btnsel olarak toplumsal cinsiyet ilikilerini anlamada ve analiz et-
mede sadece kadnlara odaklanmasnn yeterli olmayacan, aterkil yapy ve bas-
ky zmlemek iin erkeklerin de allmas gerektiini ortaya koymutur. An-
tropolog Matthew Guttman, yeni cinsiyet almalarnda erkeklik teriminin kulla-
nmlar zerinde dururken bu kavram drt farkl gsterge alann belirlemektedir:
1. Erkek kimlii
2. Erkeklik
3. Erkeksi nitelikler
4. Erkeklik rolleri
117
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
Bu alanlar, feminizmle balayan ve feminist antropolojinin ncleri tarafndan
kurulan paradigma iinde analiz edilmi olan toplumsal cinsiyet kavramnn sade-
ce kadn kategorisini iaret etmekten karlarak, toplumsal cinsiyet olgusunun
toplumsal olarak nasl yaratldn; yine bu balam iinde erkeklik olgusunun na-
sl yaratldn; erkekliin bireylerin hayatlarnda, gruplarda, organizasyonlarda ve
kurumlarda ne anlama geldiini; kadnlk ve erkeklik kavramlarnn daha geni bir
dzlemde cinsiyet dzeni iinde birbiriyle nasl etkileim iinde olduunu sorgu-
lamaktadr (Birkalan-Gedik 2011).
Klasik antropoloji iinde farkl adlar, adlandrmalar ve yaklamlarla erkek ol-
gusunun incelendiini belirtmek gerekir: Bunlar arasnda (lkel Toplumlarda Cin-
sellik ve Bask) Sex and Repression in Savage Society (Malinowski 1927); lkellerin
Cinsel Hayatlar (The Sexual Life of Savages), (Malinowski 1929); Nuerler Arasnda
Evlilik ve Akrabalk (Kinship and Marriage among the Nuer), (Evans-Pritchard
1951); Azande Toplumunda Erkek ve Kadn (Man and Woman among the Azan-
de), (Evans-Pritchard 1974); lkel Toplumda Cinsiyet ve Miza (Sex and Tempe-
rament in Three Primitive Societies), (Mead 1935); Akrabaln Temel Yaplar (The
Elementary Structures of Kinship), (Lvi-Strauss 1969) saylabilir. Fakat bu eserler-
de erkeklik ve kadnlk konusu sistematik olarak allmamtr ve erkekler er-
kek olarak deil, adlar konmakszn kltrn tek temsilcileri olarak ele alnmtr.
Ancak 1980lerde sistematik almalar olumu ve bir kavram erevesi olarak er-
keklik zerinden yrtlmtr.
Trkiyede erkeklik konusunda ilk kuramsal almalar arasnda, Deniz Kandi-
yotinin Mslman toplumlarda erkeklik paradokslar zerine yapt alma (1994)
nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca Kandiyoti, 2000li yllarn banda medyada g-
rnrlk kazanan transsekselleri, toplumsal cinsiyet ideolojisi ve zellikle de ka-
dnlarn ikincil durumlar balamnda deerlendirmitir (Kandiyoti 2002). Arus Yu-
mulun Trkiyedeki erkeklik durumlarn deerlendiren almas da nemlidir
(1999). Alan aratrmasna dayal, feminist bir ereveden gerekletirilmi bir ba-
ka erkeklik konulu alma ise Serpil Sancarn 2009 ylnda yaynlad Erkeklik:
mkansz ktidar: Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler adl almasdr. Sancar,
modern kapitalist toplumlardaki egemen cinsiyet rejimlerini anlamaya yneldiini
belirtmekte ve temel olarak Trkiyede kadnlarn mcadelesinin neden orta snf,
modernlik ve laiklik deerlerinin taycs elit erkekler tarafndan desteklenmedii
sorusunu sormaktadr.
Erkeklik almalar hangi farkl alanlara iaret etmektedir? Genel olarak akademide ve
akademik eserlerde erkeklik hangi biimlerde ele alnmtr?
Queer ve Queer Teori
Trkede tam oturmu bir karl da bulunmayan queer szc ngilizce-
Trke szlklerde, daha ok acayip, garip, homoseksel, sahte, tuhaf,
yadrganan gibi farkl anlamlar karlnda kullanlmakta; ayrca terso szc
baz gruplarca queer yerine kullanlmaktadr. Bu szce homofobi kart bu-
lumalardaki baz oturumlarn metinlerinde, bazen balk olarak rastlamak mm-
kndr. te yanda kuramsal olarak deerlendirildiinde queer teori temel ola-
rak, normatif olma ve heteroseksellik durumunu; sosyalleme ve cinsel kim-
liin etkilerini sorgulamaktadr.
Queer teori konusunda, Trkiyedeki almalara bakldnda ise, Aksu Bo-
rann feminist dnce ile ecinsel hareketi birletici noktann toplumsal ilikiler-
118
Hegemonik erkeklik:
Hegemonik erkeklik, kk
bir grubun erkeklik
oluumlarn, ideallerini ve
pratiklerini nasl ynettii ve
bunlar dayattyla ilgilidir.
Hegemonik erkeklik dier
erkek ve kadnlar etkisi
altna alsa da, onlar
tarafndan deitirilebilir.
Hegemonik erkeklik kavram,
bundan yaklak olarak 25
yl nce Connel tarafndan
ortaya konduunda,
erkekler, toplumsal cinsiyet
ve toplumsal hiyerariler
zerinden bir tanmlama
getirmi ve Carrigan,
Connell ve Lee tarafndan
sistematize edilmitir
(Connell ve Messerschmidt,
2005: 830; Connel 1995).
rnein erkeklik, Bat
toplumunda
heteroseksellik, evlenme,
otorite ve fiziksel g ile
ilikilendirilmektedir. Dou
toplumlarnda ise daha ok
onur kavram zerinden
yrmektedir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
Cinsel Ynelim ve Cinsel
Kimlik: Cinsel ynelim, bireyin
hangi cinsiyete/cinsiyetlere
ynelik cinsel ve/veya duygusal
hisler beslediini ifade
ederken, cinsel tercih, bireyin
tercihen yapt bilinli bir
edimi ifade eder. Ecinsellik,
heteroseksellik, biseksellik
birer cinsel ynelimdir. Genel
yargnn aksine iradi bir
tercih deildir ve
deitirilemeyecei kabul edilir
(Gner, 2011: 5-6).
Lezbiyen: Kadn ecinsel.
Gey: Erkek ecinsel.
le ve iktidarla ilikili bir konu olduunu belirtmesi, bu ilikiler iinde sadece ele
alndnda neden bir ortaklk olabilir sorusuna bence ok da yerinde bir cevap
vermektedir (Bora 2007a). Trkiyede cinselliin queer balamnda sorgulanmas,
Glnur Acar-Savrann da belirttii gibi, heteroseksel cinselliin de sorunsallat-
rlmasna neden olmutur (Acar-Savran 2009). Konuya heteroseksizm ve ataerkil-
lik zerinden yaklamas ataerkilliin eletirisini yapmas bakmndan cinsel kim-
liklerin de kimlik politikas ynn vurgulamaktadr. Dolaysyla queer teori bu
noktada feminist teoriye katk sunmaktadr. Buna ek olarak Aye Dzkan da ecin-
sel hareketle kadn hareketi arasndaki ilikinin gerek teorik, gerekse pratik alar-
dan nemine dikkat ekerken, her iki hareketin de ataerkillie kar mcadele et-
tiini belirtmektedir (Dzkan 2007). Ancak queer alan tanmlarken, queerin cin-
sellik vurgusundan da farkl bir yerde tartmay konumlandramamaktadr.
Queer ve Queer teori nedir? Genel olarak ve Trkiye zelinde ne yapmakta ve neyi ama-
lamaktadr?
LGBTT Hareket
Trkiyede 1990larda nem tayan ve akademi dnda gelien LGBTT (Lezbi-
yen, Gey, Biseksel, Travesti ve Transseksel) hareketi sivil toplum rgtleri fe-
minizm iinde ve tesinde nemli bir dnm noktas yaratmtr. Kurulan gruplar
arasnda arasnda Lambdaistanbul, Trkiyede ilk gey ve lezbiyen dergi karan
Kaos GL, Pembe gen zmir Ecinsel Kltr Grubu saylabilir. Kaos GL, 1996-
1997 yllar arasnda stanbul Ekoloji Platformunda yer alan ilk gey lezbiyen bi-
seksel ve transgender programn srdrmtr. Ancak, bu sivil hareket birok
sorunla kar karyayd-Trkiyede kadn hareketinin de nndeki en byk en-
gellerden biri olan hegemonik erkeklik bu hareketin de en byk sorunsal idi.
Queer teori akademiye henz daha tam anlamyla tanamam iken, kadn hare-
ketinde olduu gibi, sivil alanda bir LGBTT hareketi olumaya balam ve bu ha-
reket politika yapan etnik ve evreci baka hareketlere de destek vermitir. Bu
kapsamda homofobi kart bulumalar dzenlenmi ve yaynlar yaplmtr. te
yanda queer teori, Trkiyede adn iki konferansla duyurmutur. Ancak konfe-
ranslar ertesinde ok fazla tartma olumamtr. Bu adan bu konferanslarn bir
lde LGBTT hareketinden kopuk gerekletiini sylemek de mmkndr
(Birkalan Gedik 2011b).
LGBTT hareket Trkiyede nasl gelimitir ve baka hangi aktivist hareketlerle kesi-
mitir?
TRKYEDE FEMNST HAREKETN ALIMA
KONULARI
1990larda akademide tartlan konulara rnek olarak, siyaset, istihdam, eitim,
medya ve iddet, kadn tarihinin haritalandrlmas ve g gibi konular verilebilir.
Bu konularn birou, ayn zamanda 2000li yllarn gndemini de megul etmitir.
En fazla allan konularn banda gelen siyaset ve kadnlarn siyasi katlmlar ko-
nusunda, kadnlarn temsilini daha yksek dzeyde salamak iin yryler,
kampanyalar, paneller sempozyumlar vb. aktiviteler dzenlenmi, siyasette kadn
adaylar desteklemilerdir. Bundan baka allan konular deerlendirmek gere-
kirse baz alt balklar retilebilir.
119
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
8
Transgender: Her hangi bir
cerrahi mdahale geirmi ya da
geirmemi kadn veya
erkeklerden biyolojik cinsiyetine
ve grnmne bir ekilde
mdahale edenlerin tamamn
kapsayacak ekilde, ngilizce bir
tanmlama olup Trkedeki
travesti ve transseksel
tanmlamalarnn ikisini de
kapsar.
Homofobi: Genel anlamyla
ecinsellere ilikin olumsuz
duygu, tutum ve davranlar
olarak tanmlanr. Homofobi,
kiisel bir korku ve irrasyonel bir
inan olmann ok tesinde kltr
ve anlam sistemleriyle, kurumlar
ve toplumsal geleneklerle ilikili
olarak ele alnmas gereken
politik bir alanda oluan, gruplar
aras bir srece iaret eder.
Homofobi, daha bireysel (kiilik,
benlik algs, bilisel yaplar vb.)
srelerin de etkiledii,
ecinsellerin ve biseksellerin
bir d grup olarak
kavramsallatrlmas
sonucunda oluan ve belirli
stereotiplerin elik ettii bir
gruplar aras iliki ideolojisi
olarak grlebilir. Homofobik
ideoloji kendiliinden kiisel bir
zellik olarak deil, belirli bir
sosyo-kltrel balam iinde
oluur. Kltrel ve bireysel
koullar ve srelere dayal
btn kklerine ramen pek ok
toplumsal psikolog,
homofobinin rklk ve seksizm
(cinsiyetilik) balantlar
iinde anlalabileceini
dnr. Homofobi bu anlamda
seksizmin nemli bir uzantsdr
(Gner, 2011: 5-6).
Transseksel: Kendisini kar
cinsten biri olarak tanmlayan
kii. Kii erkek olduu halde
kadn olmay isteyebilir, kadn
olduu halde erkek olmay
isteyebilir. Ancak transseksel,
daha ok ruhsal eilimler iin
belirleyici bir kelimedir. Kiinin
davranlarndan ok i
dnyasnda kendisini kar
cinsten biri gibi grmesi,
hissetmesidir. Bu yzden
transseksel bireyleri d
grnlerinden belirlemek sz
konusu deildir. Transseksellik
cinsiyete dair kimlii ifade eder;
bireylerin cinsel ynelimi ile
alakas yoktur. Transseksel bir
birey, heteroseksel, biseksel
veya ecinsel olabilir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
9
iddet
1999 ylnda Trkiye genelinde dzenlenen Kadn Snaklar ve I. ve II. Kurultay-
lar tutanaklarnn yaynlanmas kadna ynelik iddet konusunun gndemdeki ye-
rini korumasna yardmc olmutur. Kurultayda snaklarn neler olduklar, neden
ihtiya duyulduklar, kadna ynelik iddete kar politika retimi, medeni kanun
tasars, deprem sonras kadnlarn maruz kaldklar iddet gibi konular tartlm
ve politika retmeye ynelik almalar yaplmtr (Mor at 2000, Birkalan-Gedik
2011a). 1997 ylnda kurulan Kamer Dou ve Gneydou Anadoluda kadna y-
nelik iddet, namus adna ilenen cinayetlere kar almalar yrtmektedir.
Bu dnemde, tre cinayetlerine kar yrtlen kampanya n plana kmakta-
dr. Tecavze urad iin hamile kalan ve ocuu dourmak iin stanbula ka-
an Gldnya Tren ocuunu dourduktan sonra ailesi tarafndan bulunmu ve
sokakta kurunlanmtr. Ancak ad kurun yaralaryla lmeyen Gldnya kald-
rld hastanede hibir gvenlik nlemi alnmadndan ldrlmtr. Gldnya
ile zdeleen kampanyalar dzenlenmitir: Yeni Trk Ceza Kanununun deiti-
rilmesi ve ailesinden kaanlar iin snak yaplmas talebi olmutur.
2000li yllarda da devam iddet konusu hakknda, zellikle Yeim Arat ve Ay-
e Gl Altnayn Trkiye apndaki almas (2007) verilebilir. Ayrca, kadnlara
ynelik cinayetler (Sirman 2004, Koacolu 2007, Kmbetolu 2011) farkl pers-
pekiflerden konuya yaklamlardr.
stihdam ve Kadn Emei
stihdam ve kadn emei de 1990larn nemli konular arasndadr. Kadn emei
kavramnin feminist almalarda kullanlmaya balanmas, 1980li yllarn ortalar-
na rastlar (bkz. Ecevit 1986). Bu almadan sonra gerekleen almalar, daha n-
ceden grnmez olan bu kavramn akademide bir anlam ifade etmesini sala-
mtr. rnein Belks Kmbetolunun yaynlanmam doktora tezi (1992) enfor-
mel sektrde alan kadnlarn aileye katklarn ele almtr. 1990larda, kadn
emei konusu zerine Jenny White da Money Makes Us Relatives: Womens Labor
in Urban Turkey adl bir alma yaynlam (1994) ve almas, Para ile Akraba:
Kentsel Trkiyede Kadn Emei adyla Trkeye evrilmitir (1999). stanbul gece-
kondularnda ucuz kadn emei, bu emein yaratt retim alan ve bu retim
alanyla beraber ortaya kan toplumsal ve ekonomik ilikileri incelemitir.
Kadn emei ile ilgili almalar, daha sonraki yllarda da devam etmitir. rne-
in, Yldz Ecevit kadnlarn ekonomiye neden dk oranda katldklarn (2005);
kadnlarn ne ekilde glenebileceklerini (2006), kadn emei ile sigortal alma
konusunu (2004); alma hayatnda kadn-erkek eitliini; kadn giriimcilik kav-
ramn (2007) ele almtr. Belks Kmbetolu, Enformelleme Srelerinde Gen
Gmen Kadnlar ve Dayanma Alar (2005a) almasn yaynlamtr. Kmbe-
tolunun kadn istihdam ile kreselleme ilikisini ele alan almalar da (Km-
betolu 2002b; Kmbetolu ve aa 2000) nemli bulgulara iaret etmektedir.
2000li yllarda saysal olarak art gsteren kadn emei odakl almalar ara-
snda Gl zyein gndeliki kadnlar ve ev sahipleri arasndaki ilikileri iktidar
ilikileri balamnda deerlendirmitir (ngilizce orj. 2001; Trke evirisi 2004).
Aksu Bora, cretli ev hizmetlerini, cinsiyet ve snf temelli ayrmlarn ve eitsizlik-
lerin yaratld, srdrld ve bunlara kar kld gndelik pratikler iinde
anlalmas noktasnda ele alrken, kadnlar eve balayan zincirler konusuna
eilerek, kadn emeini sorgulamaktadr (Bora 2008a). Eski Sovyetler Birliinden
120
Kadn Eserleri Ktphanesi
ve Bilgi Merkezi Vakf:
Kadnlarn gemiini
tanmak ve tantmak
amacyla 1989 ylnda Jale
Fsun Akatl, irin Tekeli,
Fsun Yara ve Asl Davaz
nclnde kurulan
ktphane ayn zamanda
aratrmalar yrtm ve
toplantlar organize etmitir
(Akkent 1994).
Uan Sprge: 1996 ylnda,
Ankarada, bandan beri
kadn hareketi iinde
bulunan kadnlar tarafndan
kurulan bir kadn kuruluu.
Amac kadn kurulular ve
kadn hareketine duyarl
kiiler arasnda iletiim,
ibirlii ve dayanmay
arttrmak, onlarn
deneyimlerini gen
kuaklara aktarmak, ulusal
ve uluslararas bir iletiim
a oluturmaktr (Kardam
ve Ecevit 2002).
g eden kadnlarn enformel sektrdeki durumlarn enformel alma ereve-
sinden ideal ev kadn durumuna nasl geldiini aratran Aye Akaln (2007); Ta-
hire Erman ve arkadalar g eden kadnlarn kentte enformel sektrdeki durum-
larn ele almtr (Erman, Kalaycolu ve Rittersberger-Tl 2002; ayrca bkz. Ka-
laycolu ve Rittersberger-Tl 2001).
Yoksulluk
Trkiyede feminist bir bak asyla yoksulluk olgusu ancak son on ylda tartl-
m, bu konuda aratrmalar yaplmtr. Bu almalara rnek olarak sosyoloji ve
antropoloji alanndaki almalar rnek oluturmaktadr (Kmbetolu 2002, Ecevit
2007, Bora 2007b). Yoksulluk ve kadnlar arasndaki kavramsal ilikiyi deerlen-
dirmede nemli bir kavram, yoksulluun kadnlamas kavramdr. Diane Piarce
tarafndan ilk olarak 1978 ylnda kullanlm ve aratrmac 1970li yllarda ABDde
yoksullarn 2/3n kadnlarn oluturmasna ve zaman iinde kadnlarn igcne
katlm oranndaki arta ramen 1950-70 arasnda kadnlarn ekonomik konumla-
rnn giderek ktlemesine dikkat ekmek zere kullanmtr (Uluta 2009).
SONU
Bu nitede feminist teorinin temel kavramlar aklanm; ABD, ngiltere ve kta
Avrupasndaki feminist hareketler ve feminist hareketler iindeki farkl dnceler
ele alnmtr. Bylelikle Bat dnda gelien feminist hareketlere de iaret edilmi-
tir. Ayrca, Trkiyedeki feminist hareketin tarihesi ele alnm, farkl yaklamlar
belirtilmitir. Daha sonra feminist hareketin akademideki yansmasna rnek ola-
rak, Kadn almalar Blmleri ve Merkezleri hakknda ksa notlar dlmtr.
Son olarak, feminist teoriyle ilikili olarak queer teori, erkeklik almalar gibi ko-
nular ele alnmtr.
121
Enformel Sektr: Piyasa d
almalar anlatmak iin
kullanlan terim. Bu
kavramn iine ald
alanlar ok genitir: ev i
emei, tketime ynelik
alma, piyasa d retken
emek, yasa d ticaret vb...
bu sektrn iine
girmektedir (Marshall 1999,
339-340).
Kadn Emei, Ev i Emek:
Emek, daha ok cretli
emein e anlamls olarak
kullanlr. Ancak zellikle
antropolojide gelien
feminist tartmalar
ekseninde ev ii emeininin
emee dnmesi ya da
sosyolojik analizlerde cretli
istihdamdan ziyade
almayla da eitlenmitir
(Marshall, 1999: 183). Bu
terimin toplumsal bilimlerde
kullanlmas ayn zamanda
kamusal/zel alannn
tartlmasna da katkda
bulunduundan, nemlidir.
nk, toplumsal cinsiyet
rollerinde retim rolleri
hatrlanacak olursa,
kadnlarn daha ok hane ii
olan ve parasal karl
olmayan retime
hapsedildii grlecektir.
Oysa ki, kadn emei
kavramn gndeme
getirmek, hane ii emein
de bir art deer
yaratlmaktadr.
122
Feminist hareketin temel kavramlarn akla-
mak.
Feminist hareketler kadnlarn deiim iin bir
araya geldii hareketler olarak nitelendirilen ha-
reketlerdir. Bu hareketler temel olarak, 20. yz-
yln balarnda blgesel ya da ulusal dzeyde
gereklemi, 20. yzyln ikinci yarsna gelindi-
inde kresel bir harekete dnmtr. Femi-
nist hareketlerin zerinde durduu en nemli
kavramlardan biri ataerkilliktir. Ataerkillik, e za-
manl olarak erkeklere ve erkeklie imtiyaz tan-
yarak, kadnlar ve kadnl aa gren ve ka-
dnlar erkek tahakkm altna alan toplumsal
organizasyon biimidir. Feminist dnce ise top-
lumsal cinsiyet kavramn temel alarak toplumsal
bir deiim hedeflemektedir. Toplumsal cinsiyet,
biyolojik cinsiyetten farkl olarak kadn ve erkek-
ler iin toplumsal olarak oluturulmu roller ve
renilmi davran ve beklentilere iaret etmek
iin kullanllr.
ABD, ngiltere ve kta Avrupasndaki feminist
hareketleri ve feminist hareketler iindeki farkl
dnceleri tanmlamak.
Kabaca ayrmak gerekirse, feminizm iinde iki
farkl corafyada, iki farkl tarihsel arka plannda
gelien ve farkl konulara odaklanan hareketler
bulunmaktadr. Bunlar Anglo-Amerikan feminiz-
mi ve Fransz feminizmidir. zellikle kadn-er-
kek eitliine vurgu yapan ve kadnlarn erkek-
lerden farkllklarn vurgulayan Fransz Femi-
nizminden ayrlan Anglo-Amerikan Feminizmi,
kadnlarn eitimi gibi toplumsal-kltrel konu-
lara odaklanmtr. zellikle edebiyat odakl ge-
lien ve daha ok kadn yazn (criture femini-
ne) olarak tanmlanan, bir metinsel tasarm n-
celikli olarak ele alan Fransz Feminizmi, kendi-
sini farkllk kavram etrafnda kurgulamtr.
1970lerde ve sonrasnda gelien Fransz Femi-
nizmi, kinci Dalga Feminizm olarak da bilin-
mektedir. Ancak gnmzde, dnya genelinde
bakldnda bu yaklamlar eitlenmitir.
Bat dnda gelien feminist hareketleri iaret
etmek.
Her ne kadar feminist hareketler genel olarak
Batda gelimi ve dnyaya buradan yaylm ha-
reketler olarak bilinse de, Bat dnda da gelien
feminist hareketler bulunmaktadr. Kabaca iaret
etmek gerekirse, Bat toplumlar dnda yaayan
ve dnyadaki kadn nfusunu oluturan oun-
luk kadnlar ya da Batdaki siyahi kadnlar ia-
ret etmek iin nc Dnya Feminizmi terimi
kullanlmaktadr. Bu akmn en temel eletirile-
rinden biri rk sorunsaldr. Bu erevede siyahi
kadnlar, batl feminizmler iinde temsil edilen
kadnn evrenselletirildiini ve bu durumun san-
ki dnyadaki btn kadnlar temsil edercesine
ele alndn belirtmilerdir.
Trkiyedeki kadn hareketinin tarihesini ve
farkl yaklamlar tanmlamak.
Trkiyede kadn hareketinin temelleri Osmanl
dnemine kadar gtrlebilir. Bu dnem kadn
hareketi erken dnem kadn hareketi olarak da
bilinmektedir. Bu dnemde kadn hareketi at-
an farkl eksenler zerinden yrmtr. leri-
ci grup olarak nitelendirilenler kadn zgrle-
mesinin uygarlk iin n koul olduunu savu-
nurken, slamclar da kadn haklar konusunda
Kurana sk skya bal kalnmas grn ileri
srmlerdir. Cumhuriyet Dnemi Kadn Hare-
ketinde kadnnlar erkekler gibi kamusal yaam-
da grnr hale getirilmeye allmtr. ncele-
ri elit kadnlarn sesleri daha fazla duyulmu ve
kadn sorunu devlet feminizmi iinde ele aln-
mtr. lerleyen yllarda farkl tarihsel, politik ve
kltrel balamlarla ekillenen kadn hareketi-
nin dnm noktas 1980ler olmutur. 1980 aske-
ri darbesi siyasal hayatta bir alan yaratm ve fark-
l feminizmler ortaya kmtr. Kadn konusu-
nun ve devlet feminizminin sorguland bir d-
nem olan 1980lerde, Osmanldaki ve Trki-
yedeki kadnlarla ilgili reformlardan sonra, n-
ceki dnemlerin eletirileri yaplmtr. Bu d-
nemde zellikle, aile ii iddet konusunun tart-
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
123
lmasyla bu konu kamusal alanda daha gr-
nr hale gelmi; Mor at da kadna kar uygu-
lanan iddetin engellenmesi konusunda Trki-
yede alan ilk organizasyon olarak ne km-
tr. 1990 sonrasnda gelien feminist hareket III.
Dalga feminizm olarak adlandrlmaktadr. Kadn
hareketi 1990larda, o zamana dek ayrlmam
reformist, sosyalist ve radikal feminizm yorumla-
rnn ayrmaya balad bir harekete dnm-
tr. Bu dnemin en belirgin zellii daha nce-
ki feminist dncenin daha ok evrenselci bir
izgide gelimesinin, orta snf olmasnn eletiri-
sini yapmasdr. zellikle modernite ile kadn
ilikisinin eletirel bir biimde ele alnd 1990la-
rn uzantsnda farkl feminizmler grlmtr.
Feminist hareketin Trkiyede akademide al-
ma konularn belirlemek.
1990larn bandan itibaren kurulmaya balanan
Kadn almalar Merkezleri ya da Kadn al-
malar Blmleri ile akademiye tanm ve ka-
dn ve toplumsal cinsiyet almalarnn yaplma-
s konusunda nemli bir zemin yaratmtr. An-
cak Kadn almalarnn tamamnn feminist
bir vurgu tad ne yazk ki sylenemez. Bu-
nunla birlikte Kadn almalar blmlerinin ba-
zlarnda erkeklik almalar ad altnda da al-
malar yaplmakta, feminist kuram ve metod ile
erkeklik ve kadnlk ilikileri kurulmaya all-
maktadr. Bu eitlenme byk lde toplum-
sal cinsiyet kavramnn yeniden dnlmesi ile
ilgilidir. Kadn almalarnn yaplmasyla birlik-
te ortaya kan toplumsal cinsiyet olgusu, esa-
sen btnsel olarak toplumsal cinsiyet ilikilerini
anlamada ve analiz etmede sadece kadnlara
odaklanmasnn yeterli olmayacan, aterkil ya-
py ve basky zmlemek iin erkeklerin de
allmas gerektiini ortaya koymutur. Gn-
mzde akademik feminizm altnda zellikle ka-
dnn siyasetteki yeri, kadn emei ve istihdam,
kadna ynelik iddet, kadn ve g, kadn ve
yoksulluk gibi konular zellikle ele alnan konu-
lar arasndadr.
5
A M A
124
1. Erkekler tarafndan belirlenen toplumsal organizas-
yon biimi aadakilerden hangisidir?
a. Oligarik sistem
b. Anaerkil (matriyarkal) sistem
c. Ataerkil (patriyarkal) sistem
d. Eitliki sistem
e. Anarizm
2. Aadaki feminist yaklamlardan hangisi toplumsal
cinsiyetin kltrel bir terim olarak ortadan tamamen
kaldrlmasna yneliktir?
a. Sosyalist feminizm
b. Muhafazakar feminizm
c. Liberal feminizm
d. Radikal feminizm
e. Birinci dalga feminizm
3. Trkiyede ilk dalga kadn hareketi ne zaman bala-
mtr?
a. 1800lerin ortas
b. 1700lerin ortas
c. 1920ler
d. 1960lar
e. 1980ler
4. Radikal feministlere gre kadna nasl bir tavr aln-
maldr?
a. Kadn olmak kutlanmal
b. Kadnlardan korkulmal
c. Kadnlardan nefret edilmeli
d. Kadnlar gizli kalmal
e. Kadnlar ezilmeli
5. Kadn doulmaz, olunur, sz kime aittir?
a. Mary Wollstanecraft
b. Simone de Beauvoir
c. Margaret Mead
d. irin Tekeli
e. Yldz Ecevit
6. Aadakilerden hangisi 1990larda yaynlanmaya
balanan bir dergidir?
a. Kakts
b. Somut
c. Feminist Dergi
d. Pazartesi
e. Hanmlara Mahsus Gazete
7. I. ve II. Dalga kadn hareketleri arasndaki en byk
farkllk nedir?
a. Her iki hareket de kk gruplarca organize
edilmitir.
b. Her iki hareket de belirgin bir lider karama-
mtr.
c. Her iki hareket de devlet tarafndan desteklen-
mitir.
d. Her iki hareket de eitimli, kentli ve orta snf
kadnlardan gelmitir.
e. Her iki hareket de merkezi bir yapdan yoksun-
dur.
8. Aadakilerden hangisi erkeklik almalar olarak
adlandrlan alann alma konular arasnda sayla-
maz?
a. Prostat kanserine bal demelerin salk sigor-
talar balamnda ele alnmas
b. Erkek ocuklar bytrken onlara oyuncak ye-
rine silah, kamyon, ya da action man gibi fi-
grlerin verilmesinin geliimleri zerine etkisi
c. Spor salonlarnda kas gelitirmeye gelen erkek-
lerinin bedenlerini nasl deitirmek istedikleri
d. lkel toplumlarda erkekleri savamaya tevik
eden nedenlerin aratrlmas
e. Erkeklerin hastalk ve salk kavramlarna ver-
dikleri sosyo-psikolojik tepkilerin belirlenmesi
9. Yoksulluun kadnlamas kavram ilk olarak kimin
tarafndan kullanlmtr?
a. Bora
b. Kalaycolu ve Rittersberger-Tl
c. Kmbetolu
d. Ecevit
e. Pierce
10. Dnya genelinde kadnlar, erkeklerin kazand her
1 Dolara karlk olarak 73 cent kazanmaktadr. Bu du-
rum toplumda refah ve g alanlarndaki eit olmayan
dalm gstermektedir. Cinsiyetler arasndaki eitsizli-
e verilen ad aadakilerden hangisidir?
a. Yoksulluun kadnlamas
b. Toplumsal cinsiyetin tabakalamas
c. Birincil cinsel zellikler
d. kincil cinsel zellikler
e. Toplumsal rme
Kendimizi Snayalm
125
Gldnya gre gre soldu
Gldnya Tren, gz gre gre tre kurban oldu. s-
tanbul Barosu, gen kadnn korunmas iin nlem al-
mayan polis hakknda su duyurusu yapacak
RADKAL - STANBUL - Gldnya, trenin namlusu al-
tnda aylar geirdi. ki kez lmden kurtuldu. Polislere
snd. Kendini gvende hissetti. Ama her seferinde
onu kurtaracak bir zm bulunmadan yalnz brakld.
nfazdan ilk kurtuluunda polis, aileden ldrlmeye-
cei szn almak ve bir gvenilir kiiye teslim etmek-
le yetindi. Aile, sz tutmayacan kurunlar skarak
gsterdi. Yaral kurtulan Gldnya, hastanede de yal-
nz brakld. stelik yannda, Gldnyann hep kork-
tuu amcas vard. Avukat kadnlar, grevi ihmal gerek-
esiyle polisler hakknda su duyurusunda bulunacak.
Teyze oluyla yasak ak
Gldnya Trenin stanbulda 22 yanda son bulan
yks, Bitlisin Groymak ilesine bal Budakl K-
ynde balad. Ailesi ego airetine balyd. evrede-
ki btn aileler gibi kalabalktlar ve trelere ballkla-
r sryordu. Groymakta esnaf olan 27 yandaki Ser-
vet Ta da ailedendi. Servet, Gldnyann teyzesinin
oluydu ve ayn zamanda amcasnn kzyla evliydi. ki
ocuu vard. Ancak Gldnya, birlikte byd Ser-
vet Ta her eyi gze alacak kadar seviyordu. Zaman-
la Gldnya ile Servetin yasak ak balad. Gizlice bir-
likte oluyorlard. Gldnya hamile kald.
lk karar lm deildi
Gldnya, karnndaki ilii gizlemeye alrken, aile-
si hamileliini fark etti. Bir odaya kapatld. Basklar so-
nucu ocuun babasnn Servet Ta olduunu syledi.
Aile Servet Tala grt. Ta, nce inkr etse de, son-
ra gerei aklad. Aile, olay ego airetinin bykle-
rine anlatt. Airet bykleri, Servet Tan Gldnyay
kuma olarak almasna ve birlikte ky terk etmelerine
karar verdi. Ta, Gldnyay kumala kabul etti. Ama
Gldnya bunu istemiyordu. Ta kat, Gldnyann
ise gidecek yeri yoktu. Bir odaya kapatld. Ailenin ilk
karar lm deildi, stanbul Fatihteki amcas Mehmet
Trenin yanna gnderildi.
Kendisini asmasn istediler
Gldnya, ldrlme korkusuyla yaamaya balad.
Amcas, Seni biriyle evlendirebiliriz, ama ocuu nasl
aklarz diyordu. Gldnya, doum yaptnda ocu-
unun ldrleceini dnyordu. Alt ay nce Bit-
listen aabeyi rfan geldi. Amac kardeini ldrmekti.
Gldnyann odasna girdi. ldremedi. Gldnyaya
bir ip uzatp, kendisini asmasn syledi. Odadan kt.
Gldnya da pencereden atlayp evden kat. Bir polis
ekibinin yanna snd ve Fatihteki ehremini Polis
Merkezine gtrld. Gldnya, bandan geenleri
anlatt ve ldrleceini syledi. Polis, amcas Mehmet
Tren ve aabeyi rfan Treni karakola getirdi. Amca
ve aabey, Gldnyay ldrmeyeceklerine sz verdi.
Gen kadn onlara gvenmiyordu. Tek gvendii kii,
bir arkadann babas olan ve Bitlisteki kylerinde
uzun sre imamlk yapan Alaattin Ceyland. Polise,
Ceylann yannda kalmak istediini syledi. Ailesi ka-
bul etti. Polis, Gldnyay amcasna teslim etti. Amcas
da Ceylann evine gtrd. Oysa Gldnyann daha
gvende olaca l Toplumsal Hizmetler Mdrlnn
konukevi ve Kkekmecede kadn snma evi var-
d. Alaattin Ceylan, be yl nce emekli olmu ve stan-
bula yerlemiti. Kkekmecede oturuyordu. Cey-
lan, trenin kurallarn biliyordu ve tedirgindi. Gldn-
yay ocuklarndan ayr tutmad.
Bebeinin ad mit
1 Aralk 2003te sanclar balad Gldnyann. Salkl
bir erkek ocuu dnyaya getirdi. Geleceine dair mi-
di olmayan gen kadn, bebeine mit adn verdi.
Bebeinin ailesince ldrlmesinden korkuyordu. Ona
almadan, tand bir arkadana evlatlk verdi. ki gn
boyunca odasndan kmad, yemek yemedi, srekli
alad. Ama bebeinin baka kurtuluu olmadn bili-
yordu. ocuk doduktan sonra ailesinden kimse gel-
memiti. Tehdit edilmiyordu. Kendisine yeni bir hayat
kurabileceine inanmaya balamt. Ceylanlardan ken-
disine bir i bulunmasn istedi.
Airette toplant
Ama Bitliste dedikodu yaylyordu. Bir buuk ay nce
ego aireti yine topland. Bazlar, trenin uygulan-
masn istiyordu. ubat aynn banda stanbula Gl-
dnyann babas erif Tren geldi. ki gn Alaattin Cey-
lann yannda kald. Kznn yzne ise hi bakmad.
Baba Tren, Bitlise dndkten birka gn sonra, 25
ubatta Ceylanlarn kaps yine alnd. Gelen, aabeyi
24 yandaki rfan Trendi. rfan, Gldnyay Bursada-
ki teyzelerine gtreceklerini, orada ie sokacaklarn
syledi. Ceylan, Gldnyaya eyasn toplamasn sy-
ledi. rfan, Eyalarn toplamana gerek yok dediinde,
Ceylan phelendi. Gldnya da korkuyordu. Endie-
lenen Ceylan, Otogara birlikte gidelim dedi.
Yaamn inden
126
Pusudaki karde
Gldnya, Alaattin Ceylan ve rfan, le saatlerinde ev-
den ktlar. 100 metre uzaktaki Gvercin Caddesine
geldiklerinde rfan, beklemelerini, taksi evireceini
syledi. Gldnyann 20 yandaki kardei Ferit Tren
pusudayd. Gldnya, kk kardeinin yaklatn
grd. Eli paltosunun cebindeydi. Birden silahn kar-
d, ateledi. Gldnya kalasndan vuruldu. Ceylan,
gen kz korumak iin zerine yatt. Ferit Tren silah-
n tekrar ateleyemedi, kat. Ferit kaarken, rfan da
yannda kouyordu.
Hastanede yapayalnz
Ceylan, Gldnyay yakndaki bir zel hastaneye g-
trd. Oradan Bakrky Devlet Hastanesine gnderi-
len Gldnya, hemen ameliyata alnd. Gldnyann
yanna, Ceylandan haberi alan amcas Mehmet Tren
geldi. Gldnya amcasndan korkuyordu. Hastanenin
haber vermesi zerine polis geldi. Gldnyann ifade-
si alnd. Her eyi anlatt ifadesini, Kardelerimden
ikyeti deilim diyerek bitirdi. Onu vuran kardeleri
yakalanmamt. Ama polis, bir koruma brakmadan
hastaneden ayrld. Gen kadn acil serviste yatarken,
hastanenin bahesinde iki kardei vard. Polis ise orta-
da yoktu. Saat 03.45 sralarnda refakatisi olduunu
syleyerek kardelerden biri ieri girdi. Namluyu Gl-
dnyann bana evirdi ve iki kez ate etti. Gvenlik
grevlileri, hzl admlarla hastaneden kan esmer bir
gen grd. Ekl Ferit Trene benziyordu. Gen, ka-
may baard. Ksa sre sonra Gldnyann beyin l-
m gerekleti. Yetkililer aileyi arad. Ona lm cezas-
n veren aileye, yaam destek nitesinin fiinin ekilip
ekilmemesi soruldu. Yantlar zaten biliniyordu. Fii
ekin dediler. Aile nce cenazeyi istemediini syledi.
Ancak airet devreye girerek Gldnyann cenazesini
ald.
Airet topraa verdi
Dn Baba Mehmet erif Tren ve yaknlar 60 aralk
konvoyla cenazeyi Bingl il snrnda karlad. Cenaze-
yi Budakl Kyne getiren konvoyu da, 2 bin kii kar-
lad. Baba Tren, Gldnyann aile meclisi kararyla
ldrld iddialarn yalanlad, onu yaatmak iin s-
tanbula gnderdiini syledi.
Kaynak: http://www.radikal.com.tr/haber.php?
haberno=108064 1 Mart 2004
Trkiyede, ilkin akademi dnda gelien kadn hareke-
tinin akademideki yansmalar 1990l yllarda Kadn a-
lmalar Blmleri ya da Merkezlerinin kurulmasyla
olmutur. Kadn almalar konusunda hem akademi
iinde, hem de dnda emek veren Prof. Dr. Yldz Ece-
vitin bir konumasndan alnan aadaki para, kadn
almalarnn ne olduu ve neler yapt konusunda
bir fikir verecektir.
2002 Ankara niversitesi Kadn Aratrmalar
Toplants Al Paneli Konumas
______________________________________________
Sayn Rektr, deerli konuklar, retim yeleri ve -
rencilerimiz,
zerinde ok dndm, yazdm ve hala cevapla-
yamadm birok sorumun olduu bir alanda ksa bir
konuma yapmann zorluklarn bilerek balyorum bu
konumama. Konumamn yle bir plan var: nce
Trkiyede kadn almalar disiplininin geliimine k-
saca deinmek istiyorum. Sonra temsilcisi olduum OD-
T Kadn almalar Yksek Lisans Program hakkn-
da bilgi vermeye alacam. Daha sonra da kadn a-
lmalar alannda sorgulamamz gereken baz konular
dikkatinize sunacam. Bu toplanty dzenledikleri iin
Ankara niversitesi Kadn Sorunlar Aratrma Merke-
zinde alan arkadalarma teekkr ediyorum.
Trkiyede kadn almalarnn bir disiplin olarak ta-
nnmas ve yaygnlamasnn tarihi olduka ksa.
1980lerde kadn hareketi baladnda, niversitelerde
ne kadn almalar yksek lisans programlar ne de
kadn aratrma merkezleri vard. Son yirmi senede bu
alana duyulan ihtiya ve artan ilginin bir sonucu bugn
stanbul niversitesinde, Ankara niversitesinde, Orta
Dou Teknik niversitesinde ve Ege niversitesinde,
Sosyal bilimler Enstitlerine bal drt ana bilim dal
var. 1991 de kurulan ilk kadn aratrma merkezinden
sonra bu merkezlerin says on e ykseldi.
[....]
Orta Dou Teknik niversitesi Kadn almalar
Anabilim Dal
Orta Dou Teknik niversitesinde Kadn almalar
Yksek Lisans Program Kadnn Stats ve Sorunlar
Genel Mdrl tarafndan salanan Birlemi Millet-
ler Kalknma Fonu (UNDP) desteiyle ubat 1994te ku-
rulmutur. Programn temel zellii displinleraras bir
yapya sahip olmasdr. Hem retim kadrosunun hem
de programa kabul edilen rencilerin farkl disiplinler-
den geliyor olmalar ODT Kadn almalar Yksek
Lisans Programna kendine zg bir zenginlik kazan-
Okuma Paras
127
drmaktadr. ODT Kadn almalar Programnn aka-
demik kadrosu Orta Dou Teknik niversitesi Sosyolo-
ji, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi, letme, Tarih, Fel-
sefe ve Psikoloji blmlerinde hem eitim ile uraan
hem de kadn almalar alannda uzun yllardr aratr-
malar yrten, ulusal ve uluslararas nitelikli retim
elemanlarndan olumaktadr. ODT Kadn almalar
Yksek Lisans Programna, kurulduundan bu yana ka-
bul edilen renciler ise Sosyoloji, Psikoloji, Felsefe,
Tarih, Siyaset Bilimi, ktisat, Uluslararas likiler, Ame-
rikan Kltr ve Edebiyat, Matematik, Elektrik Elektro-
nik Mhendislii, Fizik retmenlii, Tp ve Endstri
Mhendislii gibi eitli lisans blmlerinden mezun
olup, kadn almalar ve toplumsal cinsiyet konularn-
da eitim grme isteinde olan ve burada aldklar ei-
timi kendi alanlarnn deneyimleri ile birletirerek uz-
manlk konularnda ok boyutlu bir yaklam gelitirme
amac gden kiilerdir.
ODT Kadn almalar, eletirel bir bak asyla top-
lum ve toplumsal cinsiyet konularn irdeleyerek, kuram-
sal ve uygulamal bilimsel almalar yrterek zellikle
Trkiyede kadnn toplumsal konumuna, ok ynl ve
kapsaml, bir aklk getirmeyi hedefliyor. Bu balamda,
programmz eitim, aratrma ve savunuculuk misyonla-
rna sahip. Amalarmz ise ksaca yle sralayabilirim.
Toplumsal cinsiyet ve kadn almalar alannda ya-
plan eitim ve aratrmalarn gelimesine kuramsal
ve ampirik dzlemlerde katkda bulunmak;
Kadn almalar alanna duyarl ve bilgili toplumsal
kesimler oluturmak;
Kadnlarn glenmesine ve kadn-erkek eitliinin
salanmasna ynelik genel bilin ve zihniyet dn-
m srecine katk salamak;
Toplumsal ve akademik evrelerde, zellikle ni-
versitelerde, toplumsal cinsiyet rolleri ve kadn-er-
kek eitlii alannda eletirel bir bak asnn yara-
tlmas ynnde, ibirliine dayal, kurumsal ve po-
litika ynelimli almalar yrtmek;
Toplumsal cinsiyet konularnda uluslararas geli-
meleri izlemek, bu alandaki birikimleri kullanmak
ve onlara katkda bulunmak.
znde toplumsal deiim srecine katkda bulunmak
gibi bir misyonu olan kadn almalar programnn bu
amaca ulamas boyutlu bir hedefe doru ynelme-
sini gerekli klmaktadr. Bu hedef, bilgi/kuram (akade-
mik kurumlar), uygulama/eylem (kadn hareketi ve si-
vil toplum kurulular) ve siyasa oluumu (yerel, ulusal
ve uluslararas karar verme odaklar) alanlarn kapsa-
maktadr.
ODT Kadn almalar Yksek Lisans Program tezli
ve tezsiz olmak zere iki alt programdan olumaktadr.
Programmz bnyesinde bugne kadar 29 tezli, 21 tez-
siz olmak zere toplam 50 kiiye Kadn almalar Yk-
sek Lisans derecesi almaya hak kazand. te yandan yi-
ne program erevesinde, ok sayda toplumsal cinsi-
yet konulu, ulusal ve uluslararas, ksa ve uzun dnem-
li eitim ve aratrma projeleri yrtld. Buna ek ola-
rak ulusal ve uluslaras kongreler dzenlendi; paneller
ve syleiler yapld. Kadn rgtleriyle birlikte alma-
lar yrtld.
Bunlar yapabildiklerimizdi, ama yapamadklarmz da
bir hayli ok. nanyorum ki btn eitim kurumlarnn
hi durmadan kendilerini programlaryla akademik kad-
rolaryla, eitime ynelik hedefleri balamnda sorgula-
malar ve z deerlendirme srecini bkmadan usanma-
dan srdrmeleri gerek. Biz de ODT de bunu yapyo-
ruz ve eksiklerimizi gidermeye, yenilenmeye ve geli-
meye alyoruz...
[....]
Son sz olarak unlar sylemek istiyorum: Kadn al-
malar ister akademi ii, ister d yaplsn, zor bir alan!
nk feminizm hala ok yanl anlalyor ve arptla-
rak kullanlyor. Kendinizi anlatmakta glk ekebilir,
nesnel olmamakla yarglanabilirsiniz. alp alp bir
arpa boyu yol gitmediinizi sandnz zamanlar olabi-
lir. Kendinizi niversite iinde veya dnda yalnz ve
yaltlm hissedebilirsiniz.
Unutmayn ki bu uzun bir kou! stek, heves, kendini
adama ve ok alma gerektiriyor. Ama ayn zamanda
kadn almalar ok da keyifli bir alan. Akademik ve
politik doyumu var. nk almalarnzdan elde ettik-
lerinizi kadn hareketine tayabiliyor, kadn hareketinin
size kazandrdklar ile akademik almanz zenginle-
tirebiliyorsunuz. Bu srete kimliinizi sorguluyor ve
kendinizi tanyorsunuz. Bir politik tavr srdrebiliyor
ve kadn olarak politik mcadelenizi verebiliyorsunuz.
Unutmayn ki bu uzun bir kou! stek, heves, kendini
adama ve ok alma gerektiriyor. Ama ayn zamanda
kadn almalar ok da keyifli bir alan. Akademik ve
politik doyumu var. nk almalarnzdan elde ettik-
lerinizi kadn hareketine tayabiliyor, kadn hareketinin
size kazandrdklar ile akademik almanz zenginle-
tirebiliyorsunuz. Bu srete kimliinizi sorguluyor ve
kendinizi tanyorsunuz. Bir politik tavr srdrebiliyor
ve kadn olarak politik mcadelenizi verebiliyorsunuz.
Kaynak: Yldz Ecevit. 2002 Ankara niversitesi Kadn
Aratrmalar Toplants Al Paneli Konumas.
128
1. c Yantnz yanl ise Feminizmin Batdaki Tarih-
esi blmn gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Feminizm inde Feminizm-
ler blmn gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Trkiyede Kadn Hareketi
blmn gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise Feminizm inde Feminizm-
ler blmn gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise Fransz Feminizmi bl-
mn gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise 1980 Sonras (II. Dalga) Ka-
dn Hareketi blmn gzden geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Kadn Hareketlerinin Kar-
latrmal Deerlendirilmesi blmn gzden
geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Erkeklik almalar bl-
mn gzden geiriniz.
9. e Yantnz yanl ise Yoksulluk blmn gz-
den geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Yoksulluk blmn gz-
den geiriniz.
Sra Sizde 1
Kabaca ayrmak gerekirse, feminizm iinde iki farkl
corafyada, iki farkl tarihsel arka plannda gelien ve
farkl konulara odaklanan hareketler bulunmaktadr.
Bunlar Anglo-Amerikan feminizmi ve Fransz feminiz-
midir. Daha ok kadn-erkek eitliine vurgu yapma-
s ile, kadnlarn farkllklarn vurgulayan Fransz Fe-
minizminden ayrlan Anglo-Amerikan Feminizmi, ka-
dnlarn eitimi gibi toplumsal-kltrel konulara odak-
lanmtr. zellikle edebiyat odakl gelien ve daha ok
kadn yazn (criture feminine) olarak tanmlanan, bir
metinsel tasarm ncelikli olarak alma konusu ya-
pan Fransz Feminizmi, kendisini farkllk kavram et-
rafnda organize etmitir.
Sra Sizde 2
Toplumsal cinsiyet rollerinin iine, retim ile ilgili rol-
ler, yeniden retim ile ilgili roller, topluluk dzeyinde
hayatn idamesine ilikin roller ve topluluk dzeyinde
politik roller girmektedir.
Sra Sizde 3
Radikal Feminizm, kadnlar zgrletirmenin yolunun
tamamen yeni bir dzenden gemesi gerektiini vurgu-
lar ve kadnlarn baar kazanma yollarn erkeklerin-
kinden farkl organizasyonlarda aramaya ynelir. B-
tncl bir kadn bamszlnn bireysel deiimle
mmkn olabileceini savunmaktadr.
Radikal feminizm iinde iki ayr gruptan sz edilebilir:
radikal-liberal feministler ve radikal- kltrel feminist-
ler. Radikal-liberal feministler genellikle 1960larda ve
1970lerde ilgi gren fikirleri savunmaktadrlar. Buna
gre, kadnlarn dourganlk zellii onlarn tamamen
insan olarak geliimini engellemektedir. O yzden ka-
dnlarn baz erkeksi zelliklere sahip olmalar gerekir.
Radikal-kltrel feministler ise kadnlk deerlerini sa-
vunduklarndan ve bunlar kutladklarndan, erkeksi
kadn olmak yerine kadns kadn olmay daha deer-
li bulmakta ve kltrel olarak kadnlk deerlerini y-
celtmektedirler.
Liberal (Burjuva) Feminizm, mevcut ekonomik ve top-
lumsal dzen iinde kadn erkek-eitliinin mmkn
olabileceini ileri srerken, daha ok orta ve st-orta
snf kadnlarn beklentilerini ve taleplerini dillendir-
mektedir.
Sra Sizde 4
Trkiyede kadn hareketi, Osmanl (Erken dnem) Ka-
dn Hareketi, Cumhuriyet Dnemi Kadn Hareketi, 1980
Sonras (II. Dalga) Kadn Hareketi ve 1990lardan sonra
gelien III. Dalga kadn harketi gibi dnemlere ayrla-
rak ele alnabilir.
Sra Sizde 5
II. Dalga ve III. Dalga feminizmleri temel olarak deer-
lendirmek gerekirse, II. Dalga hareket iinde mutlak
eitlik vurgusu bulunmas, III. Dalga iinde de farkllk-
larn deerinin altnn izilmesi temel fark olarak belir-
tilebilir. Ayrca 2000li yllarda, konular kadn bedenine
de odaklanrken, iddet, tre cinayetleri, bekaret testle-
ri ve fuhu ile ilgili almalar n plana kmtr. zel-
likle iddet konusunda KAMERin almalar dikkate
deerdir. II. ve III. Dalga hareketinin bir baka farkll-
da 1990larda feminizmin bir kent hareketi olmaktan
kmasdr ve yaplan eitli projeler ile feminizm yay-
gnlatrlr. Ancak bu durum, bir anlamda da feminiz-
min politik ieriinin seyrelmesi olarak da yorumlan-
maktadr. Ayrca III. Dalga Feminist hareket iinde fe-
minizm akademiye tanm ve kadn almalar b-
lmleri ya da merkezleri almtr (Bora ve Gral 2002,
8-10).
129
Sra Sizde 6
Trkiyede 1990larn bandan itibaren kurulmaya ba-
lanan Kadn almalar Merkezleri ya da Kadn al-
malar Blmleri ile feminist hareket akademiye tan-
mtr. Ancak Kadn almalarnn tamamnn femi-
nist bir vurgu tad ne yazk ki sylenemez. 1990lar-
da arlkl olarak toplumsal cinsiyet kavramnn anali-
tik olarak kullanld ve feminist kuram ve epistemolo-
jiye yer verildii eserler grlmtr.
Sra Sizde 7
Kadn almalarnn yaplmasyla birlikte ortaya kan
toplumsal cinsiyet olgusu, esasen btnsel olarak top-
lumsal cinsiyet ilikilerini anlamada ve analiz etmede
sadece kadnlara odaklanmasnn yeterli olmayacan,
aterkil yapy ve basky zmlemek iin erkeklerin de
allmas gerektiini ortaya koymutur. Antropolog
Matthew Guttman, yeni cinsiyet almalarnda erkek-
lik teriminin kullanmlar zerinde dururken bu terim,
erkek kimlii, erkeklik, erkeksi nitelikler ve erkeklik
rolleri gibi alanlar iaret etmektedir.
Sra Sizde 8
Trkede tam oturmu bir karl da bulunmayan
queer szc ngilizce-Trke szlklerde, daha ok
acayip, garip, homoseksel, sahte, tuhaf, ya-
drganan gibi farkl anlamlar karlnda kullanlmak-
ta; ayrca terso szc baz gruplarca queer yerine
kullanlmaktadr. Queer teori temel olarak, normatif
olma ve heteroseksellik durumunu; sosyalleme ve
cinsel kimliin etkilerini sorgulamaktadr. Trkiyede
yaplan almalar bu konua farkl alardan yaklam-
tr: Sosyal ilikiler ve iktidar ilikisi, heteroseksel cin-
selliin de sorunsallatrlmas; heteroseksizm ve ataer-
killik eletirisi gibi yaklamlar bunlardan bazlardr.
Sra Sizde 9
Trkiyede 1990larda nem tayan ve akademi dnda
gelien LGBTT hareketi sivil toplum rgtleri feminizm
iinde ve tesinde nemli bir dnm noktas yaratm,
sivil alanda bir LGBTT hareketi olumaya balamtr.
Bu hareket politika yapan etnik ve evreci baka hare-
ketlere de destek vermitir. Homofobi kart buluma-
lar dzenlenmi ve yaynlar yaplmtr. Ayrca, queer
teori, Trkiyede adn iki konferansla duyurmutur.
Abadan-Unat, N. 1995 [1990]. Kadn Aratrmalarnn
Ama, Neden ve Kapsam. N. Arat, (der). Trkiyede
Kadn Olgusu, 15-28. Istanbul: Say.
Acar, F. 1995 [1990]). Trkiyede slamc Hareket ve Ka-
dn. . Tekeli (der.). 1980lerde Kadn Bak Asn-
dan Kadnlar, 79-100. stanbul: letiim.
Acar-Savran, G. (2009). Heteroseksizm: Patriyarkann
En Gl Dayana. Uluslararas Homofobi Kart
Buluma, 151-155. Ankara: KAOS GL.
Ak, N. (2002). Ulusal Mcadele, Kadn Mitosu ve Ka-
dnlarn Harekete Geirilmesi. A. Bora ve A. Gral
(der.). 90larda Trkiyede Feminizm, 279-306. s-
tanbul: letiim.
Akal, E. (2003). Kzl Feministler: Bir Szl Tarih al-
mas. stanbul: TSTAV.
Akaln, A. (2007). Hired as a Caregiver, Demanded as a
Housewife: Becoming a Migrant Domestic Worker
in Turkey. European Journal of Womens Studies 13
(3): 209-225.
Akis, Y., zakn, . ve Sancar, S. (2009). Trkiyede Fe-
minizm ve Kadn Hareketi. Cogito (48): 245-258.
Akkent, M. (1994.) Kadn Hareketinin Kurumsallama-
s: Frsatlar ve Rizikolar. stanbul: Metis.
Altnay, A. G. (der.). (2000). Vatan, Millet, Kadnlar. Is-
tanbul: letiim.
Altnay, A. G. ve Arat, Y. (2007). Trkiyede Kadna Y-
nelik iddet. stanbul: Metis.
Altndal, A. (1985). Trkiyede Kadn: Marksist bir Yak-
lam. stanbul: Sre.
Amin, C. M. (2003). Iran: Early 20th Century to Present,
EWIC (1): 250-253.
Arat N. (der.) (1995). Trkiyede Kadn Olgusu: Kadn
Gereine Yeni Yaklamlar. stanbul: Say.
Arat, N. (der.). (1998). Aydnlanmann Kadnlar. Is-
tanbul: Cumhuriyet.
Arat, Y. (2008). Contestation and Collaboration Wo-
mens Struggles for Empowerment in Turkey. R. Ka-
saba (der.). The Cambridge History of Turkey (4):
388-418. Cambridge: CUP.
Arat, Y. (1993). Womens Studies in Turkey: from Ke-
malism to Feminism. New Perspectives on Turkey
(9): 119-136.
Arat, Y. (1995). 1980ler Trkiyesinde Kadn Kareketi:
Liberal Kemalizmin Radikal Uzants. N. Arat (der.).
Trkiyede Kadn Olgusu, 75-95. Istanbul: Say.
Kaynaklar
130
Berktay, F. (1992). Trkiyede Kadn Aratrmalar: 1980-
1990. Kadnlarn Bellei: Uluslararas Kadn K-
tphaneleri Sempozyum Tutanaklar. Kadn Aratr-
malar Ktphanesi (der.), 130-145. Istanbul: Metis.
Berktay, F. (1995 [1990]). Trkiye Solunun Kadna Ba-
k: Deien bir ey Var m? . Tekeli, (der.).
1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Ka-
dnlar, 313-326. Istanbul: letiim.
Berktay, F. (2003). Osmanldan Cumhuriyete Femi-
nizm. Tarihin Cinsiyeti, 88-111. Istanbul: Metis.
Birkalan-Gedik, H. (2005). Women, Gender and Wo-
mens Studies Programs in Muslim Countries: the
Caucasus and Turkey. EWIC (1): 783-785.
Birkalan-Gedik, H. (2011a). Feminist Antropoloji: Kl-
trleraras Perspektifler. Istanbul: Yap Kredi.
Birkalan-Gedik, H. (2011b). Trkiyede 2000li Yllarda
Farkllk, Cinsel Kimlikler ve Kimlik Politikalarnn
Ynetimi. Cogito (65-66): 340-352.
Bora, A ve A. Gnal. 90larda Trkiyede Feminizm.
stanbul: letiim.
Bora, A. (2007a). Cinsel ve Politik Kimlikler Ortak Pay-
day Salayabiliyor mu? KAOS GL Feminizm ve E-
cinsellik zel Says, 19.
Bora, A. (2007b). Kadnlar ve Hane: Olmayann Nesini
dare Edeceksin? N. Erdoan, (der.). Yoksulluk Hal-
leri, 97-133. stanbul: letiim.
Bora, A. (2008). Kadnlarn Snf: cretli Ev Emei ve
Kadn znelliinin nas. stanbul: letiim.
Bowen, D. L. (2003). North Africa: Early 20th Century to
Present. EWIC (1): 208-212.
Bozok, M. (2009). Feminizmin Erkekler Cephesindeki
Yanks: Erkekler ve Erkeklik zerine Eletirel nce-
lemeler. Cogito (48): 270-284.
Cixous, H. (1976). The Laugh of the Medusa. K. ve P.
Cohen (ev.). Signs (1/4): 875-93.
Connel, R. W. (1995). Masculinities. Berkeley: Univer-
sity of California Press.
Connell, R. W. ve Messerschmidt, J. W. (2005). Hege-
monic Masculinity: Rethinking the Concept. Gender
and Society (19/6): 829-859.
Crenshaw, K. (1989). Demarginalizing the Intersection
of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Anti-
discrimination, Feminist Theory, and Antiracist Poli-
tics. The University of Chicago Legal Forum, 139-167.
akr, S. (1993 [1996]). Osmanl Kadn Hareketi. Istan-
bul: Metis.
de Beauvoir, S. (1953). The Second Sex. New York: Vin-
tage.
Demir, H. (1998). slamc Kadnn Aynadaki Sureti. s-
tanbul: Sel.
Doramac, E. (2000). Women in Turkey and the New
Millennium. Ankara: Atatrk Research Centre.
Dzkan, A. (2007). Ecinsel Gen Adam Komusundaki
Ev Kadnyla Ne Konuur? KAOS GL Feminizm ve
Ecinsellik zel Says, 20-21.
Ecevit, Y. (1986). Gender and Wage Work: A Case Study
of Turkish Women in Manufacturing Industry. Kent
niversitesi: Yaynlanmam Doktora Tezi.
Ecevit, Y. (1996). Trkiyede Kadn almalar: Durum,
Sorunlar ve Gelecek. H. Cokun, (der.). Akademik
Yaamda Kadn: Trk ve Alman niversitelerinde
Kadn Kariyerlerinin Karlatrlmas, 319-336. An-
kara: Trk Alman Kltr leri Kurulu.
Ecevit, Y. (1998). Trkiyede cretli Kadn Emeinin
Toplumsal Cinsiyet Temelinde Analizi. 75 Ylda Ka-
dnlar ve Erkekler. A. Berktay Hacmirzaolu, (der.),
267-284. stanbul: Tarih Vakf Yaynlar.
Ecevit, Y. (2001).Yerel Ynetimler ve Kadn rgtleri
likisine Eletirel bir Yaklam. A. lyasolu ve N.
Akgke (der.). Yerli Bir Feminizme Doru, 227-
258. Istanbul: Sel.
Ecevit, Y. (2002). Ankara niversitesi Kadn Aratrma-
lar Toplantsnda Yaplan Konuma.
Ecevit, Y. (2003). Toplumsal Cinsiyetle Yoksulluk liki-
si Nasl Kurulabilir? Bu liki Nasl allabilir? C. .
Tp Fakltesi Dergisi zel Eki (25/4): 83-88.
Ecevit, Y. (2005). Trkiyede Kadn Hareketi ve Ulusal
Kadn Politikas. Kadnlar Gelecei rgtlyor, 39-
46. Ankara: Goethe Enstits.
Ecevit, Y. (2007). Yoksullua Kar Feminist Strateji in.
Amargi (Gz): 14-18.
Erman, T, Kalaycolu, S. ve Rittersberger-Tl, H.
(2002). Money-earning Activities and Empowerment
Experiences of Rural Migrant Women in the City:
The Case of Turkey. Womens Studies International
Forum (25/4): 395-410.
Evans-Pritchard, E. E. (1951). Kinship and Marriage
Among the Nuer. Oxford: OUP.
Evans-Pritchard, E. E. (1974). Man and Woman Among
the Azande. Londra: Faber and Faber.
Feminism. (2009). A Dictionary of Sociology. J. Scott
ve G. Marshall (der.). OUP. [Oxford Reference On-
line. Oxford http://www.oxfordreference.com.
proxy.ub.uni-frankfurt.de/views/ ENTRY.html?
subview=Main&entry=t88.e821 (19 Ocak 2011)].
Freidan, B. (1963). Feminine Mystique. New York: Nor-
ton.
131
Gek, F. M. ve Balaghi, S. (1994). Introduction: Re-
constructing the Gender in the Middle East through
Voice and Experience. Reconstructing the Gender
in the Middle East. Gek, F. M. ve Balaghi, S. (der.).
(s: 1-19). New York: Columbia University Press.
Gek, F. M. ve Balaghi, S. (der.). (1994). Reconstruc-
ting the Gender in the Middle East. New York: Co-
lumbia University Press.
Gle, N. (1991). Modern Mahrem: Medeniyet ve rtn-
me. Istanbul: Metis.
Gutman, M. (1997). Trafficking in Men: the Anthropo-
logy of Masculinity. Annual Review of Anthropology
(26): 385-409.
Gldnya Gre Gre Soldu. Radikal. http://www.
radikal.com.tr/ haber.php? haberno=108064. (2004,
Mart 1/19 Ocak 2011).
Gner, U. (2011). Ska Sorulan Sorular Kitap. An-
kara: Ayrnt.
Hartmann, H. (2006). Marksizmle Feminizmin Mutsuz
Evlilii. stanbul: Agora Kitapl.
lyasolu, A. (1994). rtl Kimlik: slamc Kadn Kim-
liinin Oluum eleri. stanbul: Metis.
lyasolu, A. ve Akgke, N. (der.). (2001). Yerli Bir Fe-
minizme Doru. stanbul: Sel.
Kalaycolu, S. ve Rittersberger-Tl, H. (2001). Evleri-
mizdeki Gndeliki Kadnlar: Cmert Ablalarn
Sadk Hanmlar. stanbul: Su.
Kamp, M. (2006). The New Woman in Uzbekistan: Is-
lam, Modernity, and Unveiling Under Communism.
Seattle: University of Washington Press.
Kandiyoti, D. (1994). The Paradoxes of Masculinity: So-
me Thoughts on Segregated Societies. Dislocating
Masculinity: Comparative Ethnographies. A. Corn-
wall ve N. Lindisfarne (der.), 113-132. Londra: Rout-
ledge.
Kandiyoti, D. (1996). Contemporary Feminist Scholars-
hip and the Middle East Studies. D. Kandiyoti, (der.).
Gendering the Middle East, 1-27. New York: Syracu-
se University Press.
Kandiyoti, D. (2002). Pink Card Blues: Trouble and Stri-
fe at the Crossroads of Gender. Fragments of Cultu-
re: The Everyday of Modern Turkey. D. Kandiyoti ve
A. Saktanber, (der.), 277-293. New Brunswick, N.J.:
Rutgers University Press.
Kardam, F. ve Ecevit, Y. (2002). 1990larn Sonunda bir
Kadn letiim Kuruluu: Uan Sprge. A. Bora ve
A. Gnal (der.). 90larda Trkiyede Feminizm, 87-
108. stanbul: letiim.
Ko, H. (2005). Feminist Dergisi Deneyimi. B. Kum ve
arkadalar (der.). zgrl Ararken: Kadn Hare-
ketinde Mcadele Deneyimleri. (s: 101-117). Istan-
bul: Amargi.
Koak, M. (2007). 80li Yllarda Kadn Hareketi.
http://www.feminisite.net/news.php?act= deta-
ils&nid=216 (20 Ocak 2011).
Koali, F. (2005). Pazartesi Dergisi (1995-2000 dnemi).
B. Kum ve arkadalar (der.). zgrl Ararken:
Kadn Hareketinde Mcadele Deneyimleri, 137-151.
Istanbul: Amargi.
Koacolu, D. (2007). Gelenek Sylemleri ve ktidarn
Doallamas: Namus Cinayetleri rnei. Kltr ve
Siyasette Feminist Yaklamlar (3): 181-214.
Kolmar, W. ve Bartkowski, F. (der.). (2005 [2000]). Fe-
minist Theory: A Reader. 3. Bask. NY: McGraw Hill.
Kmbetolu, B. (2005). Enformelleme Srelerinde
Gen Gmen Kadnlar ve Dayanma Alar. Folk-
lor ve Edebiyat (41): 5-26.
Kmbetolu, B. (1992). Womens Informal Sector: Con-
tribution to Their Households in Urban Turkey. Mar-
mara niversitesi: Yaynlanmam Doktora Tezi.
Kmbetolu, B. (2002a). Afetler Sonras Kadnlar ve
Yoksulluk. Y. zdek (der.). Trkiye nsan Haklar
Hareketi Konferans Bildirileri, 129-142. Ankara:
TODAE.
Kmbetolu, B. (2002b). Kreselleme ve Kadn stih-
dam. Toplumbilim (15): 117-127.
Kmbetolu, B. ve aa, N. (2000). alan Kadnlar ve
Kreselleme. Gr (44): 56-65.
Lamphere, L. ve Rosaldo, M. (der.). (1974). Woman,
Culture and Society. Stanford: Stanford University
Press.
Lavenda, R. H. ve Schultz, E. A. (2007). Core Concepts
in Anthropology. Boston: Mac Graw Hill.
Lvi-Strauss, C. (1969). The Elementary Structures of
Kinship. Boston: Beacon Press.
Malinowski, B. (1927). Sex and Repression in Savage
Society. New York: Kegan Paul, Trench, Trbner &
Co. Ltd.
Malinowski, B. (1929). The Sexual Life of Savages. Lon-
dra: G. Routledge & Sons.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl. O. Aknhay ve
D. Kmrc (ev.). Ankara: Bilim ve Sanat.
Mead, M. (1935). Sex and Temperament in Three Primi-
tive Societies. Londra: George Routledge & Sons,
Ltd.
Moi, T. (1985). Textual/Sexual Politics. Londra: Rout-
ledge.
132
Moors, A. (2003). Jordan, Israel, and Palestine: Early
20th Century to Present. EWIC (1): 217-221.
Mor at. (der.). (2000). Kadn Snaklar: I. ve II. Ku-
rultaylar. stanbul: Mor at.
Ovadia, S. (2005). Feminist Hareketin lk Gnleri (r-
gtlenme Zorluklar, zgn rgtlenme Deneyim-
leri. B. Kum ve arkadalar (der.). zgrl Arar-
ken: Kadn Hareketinde Mcadele Deneyimleri, 59-
90. Istanbul: Amargi.
zbay, F. (1990). Women, Family, and Social Change
in Turkey. Bangkok: UNESCO.
zbudun, S. (1994). Trkiyede Kadn Olmak. Istanbul:
Yazn.
zkal, S. (2005). lerici Kadnlar Dernei. B. Kum ve ar-
kadalar (der.). zgrl Ararken: Kadn Hare-
ketinde Mcadele Deneyimleri, 21-35. Istanbul:
Amargi.
zyein, G. (2001). Untidy Gender: Domestic Service in
Turkey. Philadelphia, PA: Temple University Press.
Pollard, L. (2003). Egypt: Early 20th Century to Present.
EWIC (1): 204-207.
Said, E. (2006 [1999]). arkyatlk: Batnn ark Anla-
ylar. B. lner (ev.). stanbul: Metis.
Sancar, S (2003). niversitede Feminizm? Balam, Gn-
dem ve Olanaklar. Toplum ve Bilim (97):164-182.
Sancar, S. (2009). Erkeklik: mkansz ktidar. stanbul:
Metis.
Savran, G. (2005a). 80li Yllarn Kampanyalar ve zel
Alann Politikas: Sorunlar ve Sorular. B. Kum ve
arkadalar (der.). zgrl Ararken: Kadn Ha-
reketinde Mcadele Deneyimleri, 81-99. Istanbul:
Amargi.
Savran, G. (2005b). Kakts Dergisi Deneyimi. B. Kum
ve arkadalar (der.). zgrl Ararken: Kadn
Hareketinde Mcadele Deneyimleri, 119-135. stan-
bul: Amargi,
Scott, J. (1986). Gender as a Useful Category of Histori-
cal Analysis. The American Historical Review (91/5):
1053-1075.
Scott, J. (2007). Toplumsal Cinsiyet: Faydal bir Tarihsel
Analiz Kategorisi. stanbul: Agora Kitapl.
Sirman, N. (1989). Feminism in Turkey: A Short History.
New Perspectives on Turkey (3/1): 1-34.
Sirman, N. (2004). Kinship, Politics, and Love: Honour
in Post-colonial Contexts-The Case of Turkey. S.
Mojab ve Abdo, N. (der.). Violence in the Name of
Honour: Theoretical and Political Challenges, 39-
56. Istanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Taminian, L. (2003). Arabian Peninsula: Early 20th Cen-
tury to Present. EWIC (1): 213-216.
Tekeli, . (1979). Trkiyede Kadnn Siyasal Hayattaki
Yeri. N. Abadan-Unat, (der.). Trk Toplumunda Ka-
dn, 393-413). Ankara: a.
Tekeli, . (1982). Kadnlar ve Siyasal - Toplumsal Ha-
yat. Istanbul: Birikim.
Tekeli, . (1986). Emergence of the Feminist Movement
in Turkey. The New Womens Movement. D. Dahle-
rup (der.), 177-199). Londra: Sage.
Tekeli, . (1988a). Kadnlar in: Yazlar (1977-1987).
Istanbul: Alan.
Tekeli, . (1988b). Kadnlar ve Sosyal Bilimler. Kadn-
lar in: Yazlar (1977-1987), 387-398). Istanbul:
Alan.
Tekeli, . (1992a). Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi
Merkezi. Kadn Aratrmalar Ktphanesi (der.).
Kadnlarn Bellei/Womens Memory: Uluslararas
Kadn Ktphaneleri Sempozyum Tutanaklar, 120-
128). Istanbul: Metis.
Tekeli, . (1995 [1990]). 1980ler Trkiyesinde Kadnlar.
. Tekeli (der.). 1980 Trkiyesinde Kadn Bak
Asndan Kadnlar, 15-50. stanbul: letiim.
Tekeli, . (1998). Birinci ve kinci Dalga Feminist Hare-
ketlerin Karlatrlmal ncelenmesi zerine bir De-
neme. A. Berktay Hacmirzaolu, (der.). 75 Ylda
Kadnlar ve Erkekler, 337-346). stanbul: Tarih Vakf.
Tekeli, . (der.). (1995 [1990]). 1980ler Trkiyesinde
Kadn Bak Asndan Kadnlar. Istanbul: letiim.
Timisi, N. ve Aduk-Gevrek, M. (2002). 1980ler Trki-
yesinde Feminist Hareket: Ankara evresi, A. Bora
ve A. Gral (der.). 90larda Trkiyede Feminizm,
16-18. stanbul: letiim.
nltrk-Uluta, . (2009). Yoksulluun Kadnlamas ve
Grnmeyen Emek. alma ve Toplum (2): 25-40.
White, J. (1994). Money Makes us Relatives. Texas: Uni-
versity of Texas Press.
White, J. (1999). Para ile Akraba. Istanbul: letiim.
Wollstonecraft, M. (1792). A Vindication of the Rights of
Woman. http://books.google.com/books?id=rUg4d
_8UMQsC&printsec=frontcover&dq=A+
Vindication+of+the+Rights+of+
Woman.&hl=de&ei=PAU4Td6xKYyI4
QaoyeyRCg&sa=X&oi=book_result&ct=
result&resnum=2&ved=0CDEQ6AEwAQ#v=
onepage&q&f=false, 20 Aralk 2010.
Yumul, A. (1999). Scenes of Masculinity from Turkey.
Zeitschrift fr Trkeistudien (1): 107-117).
Zihniolu, Y. (2003). Kadnsz nklap: Nezihe Muhid-
din, Kadnlar Halk Frkas, Kadn Birlii. stanbul:
Metis.
Uluslararas ge ilikin kavram ve kategorileri tanmlayabilecek,
Kresellemeyle balantl olarak emein kresellemesinin g srelerine
etkilerini aklayabilecek,
Gmen haklar mcadelesinin nemini tanmlayabilecek,
Ulustesi g ve gmenlerin ulus tesi pratiklerini tanmlayabilecek; ulus
tesi gn g alan ve gnderen balamlara etkilerini aklayabilecek,
Gmen aktivizminin koullarn betimleyebilecek,
Uluslararas gle balantl toplumsal hareketin ortaya kt balam, sre
ve koullarla hareketin geliimi ve farkl eylemsellik trleri arasndaki ilikiyi
aklayabileceksiniz.
indekiler
Uluslararas G
Kreselleme ve Emek
Ulus tesilik
Ulus tesi G
Ulus tesi Toplumsal Hareketler
Gmen Haklar
Gmen Siyasi Katlm,
Seferberlii ve Aktivizmi
Gmen Dayanma Alar
Hemehri Dernekleri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Yeni Toplumsal
Hareketler
ULUSLARARASI G
KRESELLEEN EMEK, ENFORMALLEME VE
DZENSZ G
GMEN HAKLARI MCADELES:
SORUNLAR VE YEN YNELMLER
SYAS KATILIM, SEFERBERLK, TEMSL VE
TOPLUMSAL HAREKETLER
GMEN AKTVZM VE SYASAL KATILIMI
GMEN AKTVZMNN KOULLARI
ULUS-TES TOPLUMSAL HAREKETLER
ULUS-TES G VE GMENLERN
ULUS-TES AKTVZM
ULUSLARARASI GE DAYALI
TOPLUMSAL HAREKETLERDEN RNEKLER
GE DAYALI TOPLUMSAL
HAREKETLERLE LGL ARATIRMALARDA
YEN YNELMLER
6
Uluslararas
Gle Balantl
Toplumsal
Hareketler
ULUSLARARASI G
G belirli bir sre iin siyasi ya da idari bir snrn geilmesi anlamna gelmekte-
dir. Devletler aras snrlarn almasyla gerekleen uluslararas g yeni bir olgu
olmasa da yaadmz dnya zerindeki etkilerinin hibir zaman bugnk kadar
grnr ve byk olmadn sylemek mmkndr. Smrgecilik, emperyalizm,
sava, ulus-devletlerin oluumu ve endstrileme g ann birinci aamasn or-
taya karrken (Hatton ve Williamson, 1998: 1-2), II. Dnya Sava ve kreselle-
menin hz kazanmasyla halen iinde bulunduumuz g ann ikinci aamasna
geilmitir (Castles, 2008: 3). Uluslararas g modern dnyada toplumsal dn-
m salayan bir g haline gelmitir (Castles ve Miller, 1998: xiii).
Uluslararas g bugn dnya zerindeki her lkeyi bir boyutuyla ilgilendiren
kresel bir olgudur. Kreselleme hzla derinleen ve genileyen balantlarla bir-
birine balanan bir dnya yaratmaktadr. Byle bir dnyada kresellemenin en
nemli gstergesi her trl snr aan akmdr. Mal, sermaye ve hizmetlerin ticare-
ti ve dolam beraberinde emein hareketliliini ve kresellemesini de getirmek-
tedir. Gelimi lkelerin nfus artlarndaki d ve nfusun yalanmas sosyal
refah rejimleri zerinde bask yaratmakta ve gmen emeine olan ihtiyac artr-
maktadr. Snr aan akmlar, emein hareketliliini dzenleyen lkeler aras alar
ise g alan lkelere giriin giderek daha sk bir ekilde denetimini beraberinde
getirmektedir (Hollifield, 2004: 901).
Uluslararas g yeni bir olgu olmamasna karn, gnmzde g snrlanmas
ve denetlenmesi gereken bir sorun olarak tanmlanmaktadr. Bu konudaki tart-
malar g yasal, yasal olmayan ve snmac akmlar gibi kategorilere ayrarak
her biri iin ayr dzenlemelere gitmeyi uygun grmektedir. Gn snr aan ve
toplumlar yeniden ekillendiren dinamizmi, ulus-devletlerden kurulu uluslararas
sistemin koyduu snrlar ve bu snrlarla belirlenmi politik, ekonomik ve sos-
yokltrel dzeni dorudan ve derinden etkilemektedir. Kreselleme ve ulus-te-
si g, sreler, balant ve alar ulus-devletlerin iinde yerleik bulunduu sosyal
yapy deitirmekte ve ulus-tesiletirmektedir. Bunun yan sra neo-liberalizm
kresel sermayenin ulus-devletle kurduu ilikiyi dntrmektedir. Tm bu geli-
meler hem ulus-devletin uluslararas siyasetteki ve sistemdeki merkez roln hem
de uluslararas g iki devlet arasndaki insan hareketliliine indirgeyen ulus-dev-
let merkezli klasik g anlatsn sorgulamaya amtr.
Uluslararas Gle Balantl
Ulus-tesileme: Ulus-
tesilik kavram ulusal
snrlar aan ve ulusal
hkmetlerin dorudan
denetiminde olmayan olgu,
aktr, sre ve
mekanizmalar tanmlamak
iin kullanlmaktadr.
Toplumsal hayat, siyasal
hareketler, dinler, ekonomik
pazarlar ve ilemler, su
alar, mzik, g ve benzeri
gibi snr aan, snrlar
dntren ve sosyal,
siyasal, ekonomik ve kltrel
oluumlar, aktrleri ve
mekanlar yeniden
tanmlayan olgu ve sreler
ulus-tesiliin bileenleridir
(Khagram ve Levitt, 2005:
3).
Gvenlikletirme: Yeni
gvenlik kuramna gre
gvenlik belirli bir
retoriksel yap (Huysmans,
1998: 500) olarak
tanmlanabilir. Buna gre,
bir olgunun siyasal kurum
ve aktrler ya da medyann
gvenlie tehdit olarak
tanmlanmas ile gvenlik
sorunu haline gelmesi
mmkndr. Bylece
olaanst durumlar iin
olaanst nlemleri
gvenlik gerekesini
kullanarak merulatran
eylemler araclyla, normal
siyasal srelerin bir tarafa
braklmas, gvenlik
ncelikli ve mevcut
kurallarn zerinde bir
ileyie geilmesi iin uygun
bir zemin hazrlanm olur
(Buzan ve dierleri, 1998:
514).
Gnmzde giderek artan kitlesel ge paralel olarak gvenlikletirici sylem-
ler ve g kstlayan politikalar ortaya kmaktadr. Ulus-tesi g sadece ulus-
devletlerin snrlarn deil, ulusal ve kltrel homojenlik iddialarn, vatandalk ve
sosyal vatandalk rejimlerinin yan sra aidiyet ve kimlik kategorilerini de sorgula-
maya atndan bir sorun ve hatta tehdit olarak alglanmaktadr (Zolberg,
2006: 226). Souk Savan sona ermesini takiben yaanan nfus hareketlilii 1990l
ylllarda Bat demokrasilerinin karlat bir gvenlik sorunu statsne ulam-
tr (Ibid: 234). Souk Sava ve 11 Eyll sonras dnemde ise uluslararas g g-
venlikle balantl olarak allmaya balanmtr. Devletlerin ve uluslararas rgt-
lerin g denetim altna almaya ynelik politika, giriim ve pratikleri gmen ve
insan haklar ihlallerini ortaya karmakta ve artrmaktadr (Trimikliniotis, 2008:
58).
KRESELLEEN EMEK, ENFORMALLEME VE
DZENSZ G
Kreselleme ulusal snrlar ierisinde dnmeye altmz i gc ve emek pi-
yasasnn snrlarn yeniden tanmlamakta, kresel bir emek piyasasnn temelleri-
ni atmaktadr. Emek sreci de ok uluslu irketler gibi ulus-tesileme srecine gir-
mitir ve bilgi teknolojileri sektrnde olduu gibi, baz sektrlerde -sermaye ka-
dar hareketli olmasa da emein kresel dzeyde hareketliliini kolaylatran- bir-
leik bir emek piyasas ortaya kmaktadr. Kresel ekonomik yeniden yaplanma
ve i blmnde enformalleme ve esnekleme imalat sanayini ve dk maal ve
statl ileri gelimi lkelerden gelimekte olan evre ya da yar evrede
yer alan lkelere kaydrmakta, bu yeniden yaplanma zellikle kadnlar iin birok
vasfsz i kolu ve posizyonu yaratarak nemli eitsizliklerin retilmesine yol a-
maktadr (Munck, 2002: 25). Dk gelirli ve statl ilerin kadnlamas sreci,
kadn bu tr iler iin uygun olarak tanmlayan, kadnn gelirini aile gelirine ikin-
cil dzeyde bir katk olarak gren toplumsal cinsiyet rolleri ve normlarndan kay-
136
Resim 6.1
Gmenler talyan
gmrk polisi
gzetiminde,
Lampedusa,
Italya, 30 Mart
2011.
Ulus-tesi g, g
gnderen ve alan lkeleri
gmen alar, rgtleri ve
birden fazla balamda
yerleik olan gmenlerin
pratikleri araclla birbirine
balamaktadr (Basch ve
dierleri, 1997: 4). Ulus-
tesi gmenler g alan
lkeye yerleirken, g
gnderen lkeyle balarn
yatrm yaparak, oy vererek
ya da ibadet ederek
srdrmektedirler (Levitt,
2003: 850). Ulus-tesi gte
nemli olan balantnn e
zamanlldr (Levitt,
2006: 396). Bu da g alan
ve gnderen lke
koullarnn birbirini
tamamladnn ve srekli
etkileim halinde olduunun
gstergesidir.
naklanmaktadr (Silvey, 2003: 133-4). Kresel sreler ve neoliberal politikalarn
gelir dalmnda yaratt eitsizlik ve yoksullama giderek daha fazla kadnn g
etmesini tetiklemi, bir dier deyile, uluslararas gn kadnlamasna yol am-
tr. Ev ii alanda verilen hizmetleri kadn ii olarak tanmlayan cinsiyete dayal i
blm, nfusun yalanmas, sosyal refah rejimlerinin iinde bulunduu kriz ne-
deniyle devletin salk ve bakm hizmetleri harcamalarn ksmas gibi nedenlerle
birok gelimi lkede ev ve bakclk hizmetleri bir sektr haline gelmekte ve gi-
derek artan oranlarda kadn gmen bu sektrde istihdam edilmektedir (nltrk-
Uluta ve Kalfa, 2009: 14).
Emek piyasalarnda enformalleme, ekonomik yaplarn ve kreselleen dnya-
da dnmekte olan ekonomilerin bir paras olarak ortaya kmaktadr. Byyen
enformel emek piyasas ise dzensiz gmen emeini ekmekte ve istihdam et-
mektedir. Dzensiz gmenler altklar ilerde olduka dk cretlere ok da-
ha fazla riske girebilmekte ya da tehlikeli ilerde alabilmekte; bir sorun ktn-
da kolaylkla snr d edilebilmektedirler. Dolaysyla baz Avrupa ekonomilerin-
de dzensiz gmen emeine kar youn bir talep ve yapsal bir bamllk olu-
mutur. Dzensiz gmenlerin Avrupal iverenler iin ucuz, esnek ve smrle-
bilir i gcn temsil ettii bilinmektedir (Wentts, 2002: 141).
Yasal yollarla g etmi birok gmenin hukuki stats ve haklar halen tar-
tma konusuyken, dzensiz gmenlerin durumunun daha vahim olduu aktr.
Pekerin dzensiz gmenlerin durumuna ilikin, [G]rnmeyen insann temel
haklarndan nasl sz edilebilir ki? (2002: 49) sorusu bu konudaki ana soruna k
tutmaktadr. Hukukun dna itilmi dzensiz gmenlerin hareketliliini tanmla-
mak ve dzensiz gn snrlarn belirlemek de konunun snr tanmayan zelli-
inden dolay pek kolay deildir. Bunun da tesinde, dzensiz gmenler yoksul-
luk, toplumsal dlanma ve ayrmclk riskiyle kar karyadr. Genellikle yasa d-
gmen olarak tanmlanmalar nedeniyle kendilerini siyasal olarak ifade etmek
yle dursun, eitim, salk gibi temel hizmetlerden bile faydalanamamaktadrlar.
G ettikleri lke ekonomilerine yaptklar katklar gz ard edilirken ve bir so-
137
6. ni t e - Ul usl ar ar as Gl e Bal ant l Topl umsal Har eket l er
Resim 6.2
Meksika-ABD snrnda
iki lkeyi ayran duvar,
2001. Duvardaki halar
snr gemeye alrken
hayatn kaybeden
kimlii mehul
Meksikal dzensiz
gmenleri sembolize
etmektedir.
run, hatta bir tehdit olarak grldklerinden, youn bir emek smrsne, ay-
rmcla ve hatta rk saldrlara maruz kalmaktadrlar. Her ne kadar gelimi l-
keler uluslararas insan haklar ve sosyal haklar szlemelerine taraf olsalar da d-
zensiz gmenlerin karlatklar sorunlar, hak ihlalleri bu alanda ok yol katedil-
mesi gerektiini gstermektedir. u anda ABde mevcut olan yasal ve siyasal er-
eve dzensiz gmenlere ynelik ayrmc muamalenin nlenmesi konusunda ye-
terli deildir ve ayrmclk kart yasalar, farkl trde ayrmc uygulamalarn devam
etmesine ramen bu konuda sessiz kalmaktadr (Bell, 2004: 346). 30 Ekim 2010da
Cenevrede dzensiz gmenlerin insan haklarn ele almak zere toplanan Kre-
sel G Grubu, dzensiz gmenlerin maruz kald uzun sreli alkoyma, ayrm-
clk, iddet, smr, yabanc dmanl gibi kt muameleler ve temel insan
haklarna aykr uygulamalar konusunda kayglarn ifade etmitir. Grup, g alan
devletlerin dzensiz g olgusuna sadece egemenlik, snr gvenlii ve yasalarn
uygulanmas asndan yaklamasnn yaratt sorunlarn altn izmektedir
(http://www.globalmigrationgroup.org).
GMEN HAKLARI MCADELES: SORUNLAR VE
YEN YNELMLER
Gmen haklarnn devletlerce tannmamas gmenlerin haklarna ulamasnda
en temel engellerden biridir. Gmenlerin dlanmas iki boyutta srmektedir:
Gmenlerin sosyal sistemden dlanmas ve gmenlerin haklar sisteminden d-
lanmas (Gorodzeisky ve Semyonov, 2009: 402). Bireysel nyarg ya da alglarla
ilintili gmen kart tutum nemli olmakla birlikte, gmenlerin dlanmasnda
daha etkili olan iki nemli unsur ekonomik koullar ve gmen grubunun byk-
ldr. Gmen saysnn art, kaynaklar paylaacak rakiplerin art olarak yo-
rumlanabilmekte ve bu gmene ilikin farkl korkularla birleerek dlamaya d-
nebilmektedir. Ekonomik koullar ise bu rekabet hissini ve tehdit alglamasn
azaltc ya da artrc rol oynayabilirler. Ekonomik koullarn ktlemesi dlayc
tutum ve yaklamlar glendirebilir.
Gmen haklarnn korunmas asndan en temel ilkeler ayrmcln nlenme-
si, eitlik ve yasal olarak eit dzeyde korunma haklardr. Gmenler genellikle
g alan lkenin vatandalna sahip olmadklar iin, haklarna erimede ve ya-
sal koruma emsiyesi altna girmede sorunlar yaamakta, dolaysyla ayrmcla ve
hakszla uramaktadrlar. Gnmzde yasal ve yasa d gmen ayrm ya-
sa d gmen kategorisindeki dzensiz gmenleri yasal gmenlerin eriebil-
dii yasal haklardan da mahrum brakmaktadr. Dzensiz gmenler farkl ve de-
ien dzeylerde hak ihlallerine maruz kalmaktadrlar. Ayrca mevcut haklar m-
cadelesi gmenlik statsne odaklanrken, toplumsal cinsiyet, etnisite ya da s-
nf boyutunu dikkate almadndan, bu mcadelede edinilmi kazanmlar gmen-
lerin karlatklar sorunlar zmede yetersiz kalmaktadr (Piper, 2005: 90).
Geleneksel ii hareketleri ve toplumsal hareketler gmen iilerin sorunlar-
n ve taleplerini dikkate almada yava davranmtr. Gmenlerin haklarna ulaa-
mamasnda sendikalarn gmen iilerin hak mcadelesine tam anlamyla omuz
vermemesi de nemli bir etmendir. Sendikalarn gmen iilere ilikin tutumun-
da sendikalarn kresel emek ilikilerinde ve emein kresel rgtlenmesinde et-
kisinin zayflamas ve rolnn azalmasnn da etkisi bulunmaktadr. Ancak bu, sen-
dikalarn nemini yitirdii anlamna gelmemektedir. Ayrca sendikalar kresel s-
releri ve gmen emeinin kresel srelerle ve emein kresel rgtlenmesi ile
138
Kresel G Grubu 2006
ylnda Birlemi Milletler
Genel Sekreteri tarafndan
Uluslararas G Kresel
Komisyonunun tavsiyesiyle
kurulmutur. Grup, gle
balantl olgular ve
sorunlar zerine alan 16
uluslararas rgt ve
kuruluun st dzey
temsilcilerini bir araya
getiren bir oluumdur.
balantsn daha doru anlamak adna aba sarfetmektedir (Ibid: 88). Bunun da
tesinde, Uluslararas Sendikalar Konfederasyonu gmen haklarn farkl alanlar-
da savunagelmitir ve sadece gmen haklar konusunda deil, gmenlerin ma-
ruz kald ayrmclk ve yabanc dmanlna kar da bir duru sergilemektedir.
Ancak meseleye ulusal dzeyde yaklaldnda g alan lke sendikalar a-
sndan temel sorun, byk blm yerli iiler tarafndan salanan kaynaklarnn
bir ksmn gmen iilerle ilgili meselelerde kullanmada ortaya kmaktadr. G
gnderen lke sendikalar ise yerli iilerin meselelerine ncelik verirken, lkeden
g etmi yeleriyle ilgili faaliyetlere kaynak ve zaman ayrmada zorluk yaamak-
talardr. Gmenlerin dorudan temsili, onlar iin hizmetler sunmak ve gmenle-
ri rgtlemek genel olarak sendikalarn temel faaliyet alannn (toplu szlemeler)
tesinde bir aba ve ynelimi gerektirmektedir. Kaynak sknts eken ve g ala-
nnda uzmanl ve deneyimi snrl olan sendikalarn ise bu alanda yapabilecekle-
ri snrl grnmektedir. Gmenler, zellikle de dzensiz gmenler, gerekli ka-
yt ve izinlere sahip olmadan sendikalara ye olmaktan ekinmektedirler.
Gmen hareketine ivme kazandran ve destek veren yaplanmalar daha ok
gmen yanls STKlar olmutur (Lyons, 2006: 2). Piper, gmen ii STKlarn
drde ayrmaktadr: G alan lkedeki gmen yanls vatandalarn STKlar, g
gnderen lkeden gelen aktivistlerin kurduu gmen yanls STKlar, gmen
topluluunun hem g gnderen hem de g alan lkenin politikalarna ynelik
faaliyetler yrtmek zere kurduu STKlar ve son olarak gmenlerden ve g-
men yanls aktivistlerden oluan ve tm gmen topluluklarnn haklar iin m-
cadele veren STKlar (2005: 106 Aktaran Lyons, 2006: 3). Ayrca gmen haklarn
savunan, rgtlenme dzeyine gre yerel, ulusal, blgesel ve kresel alar da or-
taya kmtr. Gmen haklar iin mcadele eden blgesel alara bir rnek, 260
STK, dernek ve sendikadan oluan Asya merkezli Asya Gmen Forumudur. Fo-
rum hem gle balantl aktrler arasnda araclk yapmakta hem de gmenlere
ilikin ayrmc yasa ve uygulamalar, gmenlere ynelik iddet, gmenlerin haya-
tn olumsuz etkileyen kt yaam koullar, isizlik gibi meselelerini gndeme ge-
tirmekte ve zm retme yolunda aba sarf etmektedir (Lyons, 2006:3).
Sendikalardan farkl olarak STKlar sadece gmenlerin meselelerine odaklana-
billir ve kaynaklarn bu mcadele iin seferber edebilirler (Piper, 2005: 102). An-
cak bu alanda baar iin sendikalar ve STKlar arasnda srekli bir ibirliine ihti-
ya vardr. ki aktr arasndaki ibirlii daha ok ortaya bir kriz ktnda gerek-
letiinden ksa srelidir. birliinin de tesinde, gmen iilerin kresel ii ha-
reketinin nemli unsurlarndan biri olduundan hareketle gmenlerin siyasi r-
gtlenmesi ve aktivizminin yeniden tanmlanmas gerekmektedir. Bu yeniden ta-
nmlama ulus-tesi ge paralel bir ekilde ulus-tesi bir dayanma ann ina
edilmesi ile mmkn olacaktr.
Sendika ve STKlarn faaliyetlerinin tesinde gmen haklarn korumak ama-
cyla uluslararas yasal ve normatif bir erevenin oluturulma abalar halen sr-
mektedir. Kresel kurumsal yaplar ulus-tesi siyasal eylemleri kolaylatrc bir rol
oynayabilir. nsan haklar sylemi ve haklar mcadelesinin uluslararas dzeyde
meruiyeti de ulus-tesi aktrlerin faaliyetleri iin bir meruiyet zemini olutur-
maktadr (stergaard-Nielsen, 2001: 15-6). Eylemlerinde insan haklar ve demok-
rasiye vurgu yapmak gmen rgt ve hareketlerinin insan haklar rgtleriyle i-
birliini kolaylatrmakta, hatta karar mekanizmalarna ulama ve etki etme ansla-
rn artrmaktadr (Ibid: 17). Birlemi Milletler, Uluslararas Af rgt, nsan Hak-
lar zleme rgt gibi uluslararas rgtler de g olgusuyla yakndan ilgilenmek-
139
Uluslararas Sendikalar
Konfederasyonu dnya
apnda alan insanlarn
taleplerini ve haklarn
temsil eden balca
uluslararas sendikal
rgttr. Konfederasyon 1-3
Kasm 2006da Viyanada
kurulmutur. 151 lkeden
301 ye rgtten oluan
Konfederasyonun 176
milyon kaytl yesi
bulunmaktadr
(http://www.ituc-csi.org).
te ve gmenlerin meselelerinin zm iin farkndalk yaratmaya abalamakta-
drlar. 1990 tarihli Tm Gmen ilerin ve Aile Fertlerinin Haklarnn Korunma-
sna Dair Uluslararas Szleme bu yolda atlm en nemli admlardan biridir.
Geleneksel ii hareketleri ve sendikalarn gmen iilerin sorunlarna ynelik yakla-
mn belirleyen etkenler nelerdir?
SYAS KATILIM, SEFERBERLK, TEMSL VE
TOPLUMSAL HAREKETLER
Toplumsal hareketler ortak karlar iin mcadele etmek ya da (toplumun yeniden
rgtlenmesi ya da dzenlenmesi gibi) ortak hedefleri gerekletirmek iin mev-
cut kurumsal yap ve oluumlarn dndaki kolektif eylem, giriim ve abalar ola-
rak tanmlanabilir. Toplumsal hareketler, toplumsal deiimi tetiklemek ya da ona
katkda bulunmak amacyla ortaya karlar, yasa ve politikalarda deiiklie yol
aabilirler. Tarrowa gre toplumsal hareketlerin toplumsal dnm salamada-
ki en nemli etkisi, uluslararas sistem iinde yer alarak kurulu dzeni tehdit etme,
bozma ve hatta ykma ynndeki yetilerinden kaynaklanmaktadr (1998 Aktaran
Milani ve Laniado, 2007: 16). Toplumsal hareketlerin bir amac da yerel dzeyde
eitsizlie uram ya da reddedilmi kimliklere ve farkllklara ilikin farkndalk
oluturmak, eitlilii ve farkllklar koruyarak onlarn geliebilecei bir ereve-
nin olumas iin mcadele vermektir (Ibid: 20).
Yeni toplumsal hareketler toplumsal yaplar tamamen dntrmek yerine ba-
z sosyal ya da kltrel deerlerin dntrlmesini hedeflemektedirler. Yeni top-
lumsal hareketlerin taban snfsal olmaktan ok farkl gruplardan olumaktadr
(kadn hareketi, evreci hareket gibi). Bu nedenle baz aratrmaclar kresel top-
lumsal hareket toplumuna doru gidildiini iddia etmektedirler (Giddens, 2009:
1011). Yeni toplumsal hareketler, devleti hedef alan ve onu etkilemeyi ama edi-
nen eylemsellikten ok, kitleleri harekete geirerek deer ve davranlarda dei-
iklii amalamakta; kat, formel ve brokratik bir rgtlenme modeli yerine, da-
ha esnek ve yelerinin aktif katlmn tevik eden bir rgtlenme modelini tercih
etmektedirler (Abercrombie ve dierleri, 2006: 358).
Eski ya da yeni, tm toplumsal hareketler iinde gelitikleri siyasi erevenin
sunduu frsat yaplar iinde rgtlenirler. Charles Tilly 1978 tarihli Seferberlikten
Devrime balkl almasnda kolektif eylemin ve insanlar seferberlie iten koul-
larn analizi iin bir model nermitir. Ulusal toplumsal hareketin ortaya kmas-
nn ulus-devletlerin ortaya kmasyla balantl olduunu ortaya koyan Tilly, top-
lumsal hareketlere ilikin almalarn siyasete referansla yaplmas gerektiini be-
lirtmi, toplumsal hareketlerin farkl siyasal ortamlarda farkl strateji, yap ve baa-
r ansna sahip olacaklarn iddia etmitir. Buna gre, siyasal frsat ve kstlamalar-
da meydana gelen bir deiim yeni politik ve toplumsal mcadeleri tetikleyebilir.
Siyasal katlm vatandaln aktif boyutu olarak alglamak mmkndr (Mar-
tinello, 2005: 3). Siyasal katlm kavram, bireysel bir eylem olarak ve vatanda bi-
reyin siyasal tercihini oy verme yoluyla ifadesi olarak tanmlanr (Bousetta, 2001:
12). Ancak siyasal katlm sadece seimlerde oy kullanmakla snrlanamaz; protes-
tolara, grevlere ve boykotlara katlmak gibi boyutlar da olabilir. Siyasal seferber-
lik ise kolektif aktr ve kimliin olumas sreciyle ilgilidir (Martinello, 2005: 3).
Bir grubun ya da topluluun tamamn kapsayan btnsel kimliklerin yerine tikel
(ksmi, btn deil bir grubu temsil eden) kimliklerin ve kimlik siyasetinin siya-
140
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Siyasal frsatlar insanlar
siyasal mcadeleye
girimeye tevik eden
koullar olarak
tanmlanabilir. Siyasal
kstlamalar ise siyasi erk
sahiplerinin bireyleri siyasi
mcadeleye girimekten
alkoyabilme ya da
caydrabilme yetisi ve bunda
bavurabilecekleri aralar
ve balamsal etmenlerdir.
sal srelerde ve seferberlikte giderek daha fazla rol oynad gzlemlenmektedir
(Bousetta, 2001: 13). Siyasal temsil demokratik ynetimlerde vatandalarn seim
sreciyle kendileri adna hkmet edecekleri greve getirmeleri ve hkmet poli-
tika ve faaliyetlerinin merulatrlmas olarak tanmlanabilir (Martinello, 2005: 3).
GMEN AKTVZM VE SYASAL KATILIMI
Gmenler, siyasal srecin aktif katlmclar olmaktan ok edilgen alclar olarak
grldklerinden (Bousetta, 2001: 13) son dnemlere dek gmen siyasi katlm
ve aktivizmi konusundaki yazn snrl olmutur. Avrupa balamnda gmenlerin
vatandalk haklarna ve siyasal katlm kanallarna ve srelerine eriimi nnde-
ki engeller ve uluslararas gn kalc olarak alglanmamas, gmenlerin siyasal
katlm ve eyleyiciliine olan ilgi azlnn nedenleri arasnda saylabilir. Bu yakla-
m gmenin sadece ekonomik katksna odaklanmakta, ge ve gmene ilikin
insani boyutu ve gmenin eyleyiciliini ve zerkliini gz ard etmektedir. Max
Frischin Biz i gc ardk, ama insanlar geldi. sz bu yaklam en ksa ve
z ekilde ifade etmektedir.
Gmenlerin siyasal edilgenliini varsayan hakim yaklam, gmenlerin siya-
sal kurum ve srelerde var olamamas ya da grnr olmamasndan kaynaklan-
maktadr. Bu yaklam ayrca g gnderen lkelerin genellikle otoriter, baskc
ynetimlere sahip olduunu, dolaysyla gmenlerin siyasal katlma ilikin dene-
yimlerinin yetersiz ve snrl olduunu varsaymaktadr. Daha da ileri giderek g-
menlerin dk siyasi katlmnn kkenlerini kltrel farkllkta ve hatta geri kal-
mlkta arayan yaklamlarda bulunmaktadr. Youn siyasi mcadelelerin iinde
yer aldktan sonra ya da bunun sonucunda g etmi gmenlerin hikayeleri bu
varsaymn ve gmen siyasi katlmna ilikin dier baz genellemelerin yanll-
n ortaya koymaktadr. Ayrca siyasal katlmn dkl bir direni gstergesi ya
da savunma taktii de olabilir (Martinello, 2005: 5). Toplumsal hareketin en gr-
nr olduu protesto gsterileri ya da yryler kolektif eylemi tanmlar grnd-
nden, uzun zamana yaylan ve dereceli olarak dnm gerekletirmeyi he-
defleyen toplumsal hareketler daha az dikkat ekmektedir. Gmenlerin uzun
erimli mcadeleleri ok n plana kmazken, protestolar ve iddet ieren eylemler
gmenleri bir sorun olarak grnr klmaktadr.
Toplumsal hareketlerin ortaya kt en nemli balam ulus-devlettir. Ulus-
devlet, ulus-tesi sreler ve kreselleme sreleri hem yerel hem ulus-tesi d-
zeyde ortaya kan aktrler nedeniyle siyasal katlmn, seferberliin ve temsilin
tek alan olmasa da halen en nemli alan olma zelliini korumaktadr (Ibid: 8).
Her ne kadar gmen aktivizmi iin kstl bir alan sunsa da gmen siyasi katlm
ve toplumsal hareketlerinde dikkate alnmas gereken hem g alan hem de g
gnderen devlettir. Gmenin devletin siyasal alanna katlm seim siyaseti, etnik
ya da gmen aznlklarn parlamentoda ya da yerel ynetimde temsiliyle mm-
kndr. Devlet alannn dndaki siyasal alana katlm, siyasal partilere, sendikala-
ra, hak ve zgrlk mcadelesi yrten farkl bask gruplarna katlm olarak ta-
nmlanabilir. Ayrca bu katlm, gmen topluluunun etnik ya da din kimlik m-
cadelesi iin dorudan seferberlii yoluyla da mmkndr (Ibid: 11). Gmenler
ve etnik aznlklar ayrca farkl siyasal hak mcadelelerinden (sol partilerin, daya-
nma rgtlerinin ve sivil toplum kurulularnn) ve onlarn kazanmlarndan ve
bu kazanmlarn siyasal katlmn nndeki engelleri azaltmasndan faydalanm-
lardr (Bousetta, 2001: 20). Gmen dayanma alar, rgtleri ve hareketleri, ok-
141
uluslu irketler ve kresel kapitalizmin toplumlar arasnda artrd eitsizlikleri ha-
fifletmeye ya da ortadan kaldrmaya abalamaktadrlar (Portes, Escobar ve Rad-
ford, 2005: 441).
Gmen siyasi katlm ve aktivizmine ilikin yaznn snrl olmasnn nedenleri nelerdir?
GMEN AKTVZMNN KOULLARI
Gmenlerin, g edilen balamdaki aktivizmini, kurumsal yap ve siyasal klt-
rn kendilerine sunduu imkanlardan yararlanma ya da nlerine kard engel-
leri aabilme derecesini belirleyen belli bal etkenler arasnda unlar saylabilir:
gmenlerin, (1) siyasete ilikin bireysel fikir, deer ve deneyimleri; (2) eitim d-
zeyleri, toplumsal statleri, ya, cinsiyet, etnik grup gibi zellikleri; (3) gmen r-
gtlerinin kurumsallama dzeyi; (4) g alan lke ya da balamn siyasal-kurum-
sal yapsna ilikin bilgileri; (5) gmen derneklerinin faaliyetleri ve (6) gmenle-
rin sosyal sermayeleri (Martinello, 2005: 6).
Gmen siyasi ve sosyal katlm ve hareketleri gmen topluluklarnn zellik-
lerine gre de ekillendiinden katlmn anlam ve katlm ekilleri her topluluk
iin yeniden tanmlanr (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1235). Gmen toplulu-
unu ekillendiren ve onun siyasal katlmna etki eden etkenler arasnda, (1) g-
menin g etme biimi (gn ekonomik ya da siyasal nedenlerden kaynaklanma-
s, bireysel ya da toplu halde g edilmesi gibi), (2) g edilen lkede bulunma
sresi, (3) gmenin ya da mltecinin g alan lkenin emek piyasas ve toplum-
sal yapsndaki konumu ve (4) gmen topluluunun gmeni entegre etmeye ya
da dlamaya ynelik mekanizmalarla etkileimi saylabilir (stergaard-Nielsen,
2001: 10-11). Krsal kesimden gelen gmenler daha ok siyasi ama gtmeyen
hemehrilik derneklerinde rgtlenirken, kent kkenli gmenler ise g gnde-
ren lkenin siyasal ve kltrel hayatna katlmak iin siyasal partiler, din ve klt-
rel rgtlere ye olmakta ve onlarn faaliyetlerinde aktif grev almaktadrlar (Por-
tes, Escobar ve Radford, 2005: 18).
Siyasi ama gtmeyen ve gnlllk esasna dayanan dernek ve kurululara
katlmann, bu derneklerin yeleri arasnda siyasal faaliyeti tevik ettii 1960l yl-
lardan itibaren yaplan eitli almalarla ortaya konmutur (Teorell, 2003: 49).
rnein, talyadaki gmen rgtlerinin faaliyetlerinin ounun siyasi olmaktan
ok yurttalkla ilgili olmasna ramen (Pilati, 2010: 145), bu oluumlar, gmen
topluluklarnn eylemleri iin kaynak ve deneyim salayarak gmenlerin siyasi
katlmna dolayl olarak zemin hazrlamaktadrlar (Ibid: 147). Gnlllk esasna
dayanan dernekler, bireyleri evreleyen alarla aralarnda gevek balar yaratr ve
bireyleri siyasal katlm taleplerinin olduu alana ekerler (Teorell, 2003: 50). G-
nlllk esasna dayanan dernek bir okul vazifesi grerek yurttalkla ilgili yetiler
kazandrr ve demokrasi ve siyasal katlm konusunda bilgi ve deneyim birikimi
salar. Gmenlerin sahip olduu sosyal sermaye ile siyasal katlmlar arasnda bir
iliki sz konusudur. Bu derneklere katlmn kendisi birebir sosyal sermaye kay-
nadr; nk bireyleri ilikiler ana balar ve bu ilikiler a bireyi siyasal kat-
lm konusunda ikna eder.
Granavotterin gevek balarn gc kuramyla ortaya koyduu zere sk ili-
kilerle rlm bir a bireylere daha snrl bilgi sunmaktadr; nk sk ilikiler-
de bulunan bireylerin arkada evreleri ve evreleriyle ilikileri birbiriyle rtr.
Gevek balarla rlm bir ilikiler anda ise bireyin farkl birey ve evrelere ili-
142
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Hemehri aile kkeni ayn
corafi alan olan ve
kendisiyle hemehrilik ba
tanmlanan kiidir
(Kurtolu, 2005). Ayn ky,
ehir ya da blgeden olan
kiiler g ettikleri
balamda hemehrilik
bayla bir araya gelerek
rgtlenirler. Hemehri
dernek ve vakflar bu
rgtlenmenin formel
ekilleridir ve insan ve
kaynak seferberlii
konusunda nemli imkanlar
sunarlar. Hemehri
dernekleri maddi kaynaklar
toplanmasnda ve gmen
rgtlerinin deneyim, bilgi
ve insan gcnden
faydalanarak toplumsal
eylemleri rgtlenmesinde
nemli roller oynarlar
(stergaard-Nielsen, 2001:
13).
kide olma olasl daha yksektir (1973: 1362-5). Daha dar bir erevede bireyler
arasnda yz yze, gndelik, siyasal olmayan etkileimlerle gelien iliki alar da-
ha geni bir erevede ve apta, siyasetle dorudan ya da dolayl balantl rn-
tlere dnebilmektedir. Bu geni aptaki rntler ise yine kendilerini oluturan
dar erevedeki bireysel etkileimleri etkilemekte ve dntrmektedirler
(Ibid:1360). Bylece gmenlerin derneklerde rgtlenmesi, grnrlk kazan-
malarna ve taleplerinin siyasal alanda temsil edilmesine imkan tanr.
Gmenlerin, gmen dernek, rgt ve hareketlerine aktif katlmn belirleyen
etmenler arasnda eitim ve gelir dzeyi ne kmaktadr. Aratrmalar daha iyi
eitimli ve daha yksek gelir sahibi gmenlerin daha aktif bir katlm sergiledik-
lerini gstermektedir (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 17). Yasal statye sahip
olmak da katlm kolaylatrmakta ve tevik etmektedir. Eitimli gmenler, hem
g gnderen hem de g alan lkedeki siyasi ve sosyal gelimeleri yakndan ta-
kip edebilmekteyken, g alan lke vatandalna sahip olmak ulus-tesi alanda
snrlamalar daha kolay aarak hareket edebilmeyi salamaktadr. Uzun sredir
g alan lkede bulunmak ve belli bir birikime sahip olmak ulus-tesi faaliyetlere
katlm kolaylatrr (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1229). Bu nedenle g alan
topluma asimilasyon ya da tam entegrasyonun, ulus-tesi faaliyetlere ve gmen
hareketlerine aktif katlmn nnde bir engel oluturmadn, ikisinin ayn anda
mmkn olabileceini sylemek mmkndr (Portes, Escobar ve Radford, 2005:
18). Bir lkeye yeni gelmi gmenin yeni balama alma aamasnda olmas,
kaynaklarnn yetersiz olmas ve yasal statsyle ilgili belirsizlikler ya da sorunlar
gmen hareketi ya da ulus-tesi faaliyetlere katlmn engelleyebilmekte ya da
olumsuz etkileyebilmektedir (Ibid: 23).
Devletler, gmenlere oy kullanma hakk vermek ya da vermemek, vatandal-
a geii ve gmen rgtlenmesini ve hak mcadelesini kolaylatrmak ya da zor-
latrmak suretiyle gmenlerin siyasal katlm srelerine etki eder. Devletlerin
kurumsal yaplar ve mekanizmalar bu sreleri belirlemede nemli rol oynar.
G gnderen devlet de g srelerine dorudan etki edebilen ve bu srelerden
youn bir ekilde etkilenen bir dier etmen ve aktrdr. Bu iki balam birbirine
balayan gmen dayanma alar ise gmenlerin varolu stratejilerinde olduu
kadar aktivizmlerinin rgtlenmesinde de rol oynarlar. Bu nedenle bu etmen
aada daha detayl olarak ele alnacaktr.
Siyasi ama gtmeyen dernek ve kurulularn yelerinin siyasal katlmn tevik eden et-
men ve koullar nelerdir?
a) G Alan Balamn Gmen rgtlenmesine Etkileri: Toplumsal ak-
trlerin eylemleri, iinde gelitikleri mekna ya da evreye bal olarak ekillenir.
Siyasal balam ve kurumsal yap, etnik ve gmen siyasallamas ve siyasal sefer-
berliinde temel belirleyici unsurlardan biridir (Bousetta, 2001: 13). Farkl eylem
ve rgtlenme trlerinin etki ve baar dzeyleri, iinde gelitikleri balama ve
koullara gre deiiklik gsterebildiinden, toplumsal hareketleri ve siyasal ey-
lemleri doru analiz edebilmek iin ilerinde gelitikleri balamn nemi gz ar-
d edilmemelidir.
Uluslararas gn arlkl olarak kentlere doru akmas nedeniyle, gn kent
zerindeki etkileri ve kentin gmenlerin entegrasyonu zerindeki etkileri zerin-
de de aratrmalar ve almalar younlamtr. Gmen entegrasyonu esas olarak
143
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
yerel dzeyde gerekletiinden yerel ynetimlere, entegrasyon politikalar olu-
turmalar amacyla daha fazla yetki ve kaynak aktarm sz konusudur (Ibid: 3).
Kentler giderek daha fazla gmenlerin siyasal, ekonomik ve sosyokltrel hak ta-
leplerini dile getirdii ve rgtlendii ve yine giderek artan bir ekilde g alan
toplumun temel hak ve hizmetlerine ilikin sre ve mekanizmalarndan dland-
alanlar haline gelmektedir (Horta ve dierleri, 2008: 165). Bu nedenle, Avru-
pann birok kentinde gmenlerin kente entegrasyonunu amalayan danma
konseylerinin kurulmas yoluna gidilmitir. Ulus-tesi ve kresel sreler de eh-
rin gmen siyasi katlm ve aktivizminde oynad merkez roln nemini daha
belirgin bir ekilde ortaya karmaktadr.
Gmenlerin rgtlenmesinde g alan lkenin yasal, siyasal, kurumsal yaps
byk nem tamaktadr. G alan balamda gmene ilikin alg da gmenleri
ortak hareket etmeye sevk edici bir rol oynayabilir. Bir gmen grubu sosyal ya da
kltrel farkllklar nedeniyle ayrmcla ve hakszla maruz kalabilir. Bu, g-
men grubunu savunmac bir tutum benimseyerek dayanmaya ve birlikte hareket
etmeye tevik edebilir. Bu, ayrca gmen grubunu kendi farkllk, deer ve sem-
bollerini muhafaza etmeye, hatta ie kapanmaya da itebilir. Gmenler asndan
toplumsal hareketliliin aaya doru olduu daha dlayc bir balam gmen-
lerin g gnderen lke ve toplumla balantlarn korumalarna, hatta glendir-
melerine neden olmaktadr (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1218). Gmene y-
nelik ayrmc bir alg ve tutumun olmad bir balamda ise gmenler arasnda
gruplamadan ok, g alan topluma bireysel ve farkl trde entegrasyon biimleri
gzlemlenebilir. Ayrca orta ve st snf deer ve gelir grubuna daha yakn g-
menlerin, g alan toplumun orta snf deerlerini daha hzl benimsedii, topluma
daha hzl entegre olduu grlmektedir (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 19).
Klasik asimilasyon kuram gmenin g gnderen lkeyi ve lkeye kar his-
settii aidiyeti ve kimliklerini geride brakp, g alan lke ve sosyokltrel bala-
ma tam anlamyla entegrasyonunu ngrr. Bu kuram, g alan lkenin siyasal-
kurumsal yapsna dahil olmann ve toplumsal deerlerini benimsemenin bu en-
tegrasyonu hzlandracan iddia ederken, g gnderen lkeyle balar srdr-
menin g alan lkeye olan aidiyeti zayflatacan varsayar. Ancak asimilasyon s-
reci beklendii zere dorusal bir ekilde gelimez, hep mzakereye ak bir s-
retir (Tilly, 1990: 86) ya da asimilasyon paral bir ekilde olabilir ve bunda g
alan balamn nemli etkisi bulunmaktadr.
Konuya ilikin birka rnek g alan balamn gmen rgtlenme ve hareket-
lerine etkisini daha ak bir ekilde ortaya koyabilir. Singapurda yabanc STKlarn
resmi olarak kayt olmas zorunluluu ve yerel olarak faaliyette bulunmas nn-
deki engeller gmenlerin rgtlenmesini gletirmektedir. Bu nedenle gmen
STKlarnn says olduka snrldr ve gmenlerin ulus-tesi aktivizmi de snrl
bir lde gereklemektedir (Lyons, 2006: 5). Milanoda Msrl ve Filipinli g-
men topluluklarnn talyan siyasal yaamna katlmna ve bu topluluklarn rgt-
lerinin faaliyetlerine ilikin alan aratrmas sonular, Milanoda talyan rgtleriy-
le balants olmayan gmen derneklerinin ve rgtlerinin yalnzla itilebildiini
ve nemli balant ve kaynaklardan uzak kalabildiklerini gstermektedir (Pilati,
2010: 147). Dolaysyla, gmen aktivizmi ve katlm, yerel aktrler dolaysyla ve
onlarn filtresinden geerek mmkn olabilmektedir.
1980lerin bandan itibaren gmen iiler Japonya ve Gney Kore ekonomi-
leri iin, zellikle de kk ve orta lekte iktisadi kurulular iin, vazgeilmez ha-
144
Paral asimilasyon kuram,
ikinci neslin g alan
lkedeki toplumsal
tabakalamaya entegrasyon
srecini ve bunun
sonularn aratran bir
kuramdr. Portes ve Zhouya
gre (1993) ABDdeki
gmenler iin Amerikan
toplumuna uyumun
rnts bulunmaktadr:
Amerikan orta snfna
entegrasyon, Amerikan alt
ve yoksul snflarna
entegrasyon ve en alt snfa
entegrasyon. Bu kurama
gre bir gmen iin,
Amerikal olmann deeri
ve faydas gmenin
Amerikan toplumunun hangi
tabakasna entegre
olduuna gre deimekte,
eer grece daha yoksul ve
alt snflara entegrasyon sz
konusu ise, gmen
topluluunun topluma
uyumsuzluu sorunu
ortaya kmaktadr.
le gelmilerdir. Buna ramen, her iki lke toplumlarnn homojenliini korumak
adna toplumlarnn birlii ve huzuruna bir tehdit olarak grdkleri g kstla-
yc politikalar uygulamaya koymutur. Ayn zamanda gmen emeine duyulan
ihtiyacn artmas nedeniyle gmenleri kategoriletirerek ve bu kategoriler arasn-
da hiyerariler kurarak g sk denetim altnda tutan aamal politikalarn sr-
drmlerdir. Mevcut politikalar gmen emeinin -zellikle de dzensiz gmen
emeinin- youn olarak smrlmesine yol amakta ve eitsizlik retmektedir. Ja-
ponya ve Gney Korede dzensiz gmenlerin yan sra mevcut g politikalarn-
ca yaratlm stajyer kategorisi de bulunmaktadr (Lim, 2004: 5). ok uluslu ya da
uluslararas balantlar olan irketlere lke dndan stajyer getirme imkan tanyan
sistem 90l yllarda dier irketleri de kapsayacak ekilde dntrlmtr. Bu
sistem sz konusu devletlerin youn denetim ve dzenlemelerine tabi olarak g-
men emek smrsnn srmesine yol amaktadr. Dzensiz gmenlerin yaad-
sorunlar ortadayken, stajyerler ii kategorisine de girmediklerinden daha b-
yk sorunlar yaamakta, dzensiz iilerden ok daha dk cretlere almakta,
sendikalara ye olamamakta ve iverenlerin kt muamele ve uygulamalar kar-
snda haklarn aramada yalnz kalmaktalardr (Ibid: 8-9). Bu, ayn zamanda, d-
zensiz gn ve gmen emek smrsnn hkmet politikalaryla ne kadar ya-
kndan ilgili olduunun da bir gstergesidir.
Japon sivil toplumunun Gney Koreninkine kyasla grece daha gsz ve et-
kisiz olmas Japon STKlarnn gmen yanls mcadelesinin de daha snrl olma-
sna yol amtr (Ibid:21). Gney Korede ise diktatrle kar yrtlen mca-
delenin yaratt geni tabanl koalisyon Gney Kore toplumunu insan haklar ve
demokratik yaama ilikin uluslararas normlara ok daha ak hle getirmitir.
Gmen haklar mcadelesinde bu arka plann byk etkisi olmutur. Bu mca-
delenin en n saflarnda Gney Koredeki kiliselerin kurduu bir oluum yer al-
maktadr. Bu oluum gmen iilerin, hem Gney Koreli iilerin yararland
hem de uluslararas normlarda belirtilen haklardan yararlanmas iin kampanyalar
dzenlemi, Gney Korede uluslararas normlarla elien kanun, dzenleme ve
uygulamalar gndeme ve mahkemelere tama ynnde bir strateji izlemitir (Ibid:
15). Gmen protestolarnn rgtlenmesinde de Gney Koreli STKlarn alma-
lar ve destekleri etkili olmutur. Gmenlerin protesto ve eylemleri onlar ve so-
runlarn grnr klmaya ynelik eylemlerdir. Gmenleri tehdit olarak ina
eden devlet sylemine ve yaklamlarna kar bu eylemler esas korunma altna
alnmas gerekenin gmenler olduunu gstermek suretiyle vurucu etkide bulun-
mulardr (Lim, 1999: 14). Ayrca siyasetilere, karar alclara ve medyaya, toplu-
mun dna itilmiliklerini ok etkili bir ekilde kullanarak, toplumdaki konumla-
ryla llemeyecek bir etki yaratabileceklerini gstermilerdir.
Fransaya Trk g 1966 ylnda Fransa ve Trkiye arasnda imzalanan i gc
anlamasn mteakiben balamtr. 1974de gmen alm anlamalarna son veril-
se de Trk g aile birlemeleri, politik snmaclar ve dzensiz g eklinde de-
vam etmitir. Fransadaki Trkiye kkenli gmenlerin derneklere, danma kurul-
larna ve siyasi faaliyetlere katlmnn ok yksek olduunu sylemek mmkn
deildir. Trk kkenli gmenlerin % 3 sosyokltrel faaliyet yrten dernekle-
re, % 7si gmen topluluunun derneklerine ve % 4 din alanda faaliyet gste-
ren derneklere katlmaktadr (Petek, 2008: 82). Fransa siyasetinde Trk kkenli
gmen derneklerinin ve toplumsal hareketlerinin varl ve grnrl olduka
snrldr ve Fransaya ge, g ve gmen entegrasyonu politiklarna ilikin tar-
tma ve mzakerelerde sesleri duyulmamaktadr (Ibid: 86).
145
Yaplan aratrmalar Fransadaki Trk kkenli gmenlerin dier gmen top-
luluklar ile karlatrldnda entegrasyona en fazla direnen grup olduunu orta-
ya koymaktadr. Bunu sadece gmen topluluunun tikel ve kltrel zellikle-
riyle aklamaya almak sorunlu bir yaklamdr. Fransann gmenlere sunduu
yasal-kurumsal balamn incelenmesi bize farkl bir bak as sunacaktr.
Fransz yurttalk yasas Fransada doan ya da yaayan ve Fransz deerlerine
balln ifade eden herkese Fransz vatandalna geme hakk tanr (Kaya,
2008: 40). Ancak Fransz entegrasyon modeli gmenler asndan mesleki ve sos-
yal hareketlilik yaratamamaktadr ve sanayisizleme nedeniyle yaanan isizlik,
gmenler ve ikinci ve nc nesiller asndan en temel sorunlardan biridir
(Ibid: 44). Gmen topluluklarnn Fransz kltr ve deerlerine asimile olmas
beklentisi tam tersi ynde tepkiler yaratmakta ve gmenler arasnda kimlik siya-
setinin taraftar bulmasna neden olmaktadr. Eitim hayatna ve emek piyasasna
girememe konusunda en ok sorun yaayan gmen kkenli gen nfustur ve bu-
nun yaratt fkenin genler tarafndan farkl ekillerde da vurumu sz konusu-
dur. Fransada 5 milyona yakn Mslman gmen bulunmasna ramen Fransz
Parlamentosunda temsil edilmemeleri, Mslmanlarn yerel ynetimlerde grev
almalarnn nnde karlan engeller, gmenlerin youn ekilde ayrmclk ve
yabanc dmanl ile karlamalar da entegrasyona ilikin sorunlarn almasn
gletirmektedir (Ibid: 68). Trkiye kkenli gmenlerin siyasal katlm ve akti-
vizminin snrl olmasn ve entegrasyon konusunda yaadklar sorunlar bir de
bu adan okumak gerekmektedir.
b) G Gnderen lke ve Gmen Aktivizmi: Gmenler her ne kadar ye-
ni bir lkeye yerlese ve yaasa da kendi lkelerinin semenlerinin nemli bir b-
lmn oluturmaya devam etmekte, bu da g gnderen lkedeki siyasal parti ve
aktrlerin gmenleri hedef alan kampanya ve faaliyetler iine girmelerine neden
olmaktadr (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1214). Gmenlerin lkelerindeki
seim srelerine ulus-tesi katlm, g gnderen lkedeki siyasal partilere ye-
lik, maddi katk ve siyasal kampanyalara aktif katlm eklinde olmaktadr. G-
menlerin lkelerindeki seim d srelere katlmlar ise, hemehrilik dernekleri-
ne yelik, ge kaynaklk eden ehirdeki kalknma, altyap projelerine maddi kat-
k ve yardm rgtlerinde dzenli yelik eklindedir. Gmenler projelere maddi
destek vererek yerel ynetimler zerinde etki oluturarak gr ve nceliklerinin
dikkate alnmasn saladklar iin bu faaliyetler de siyasal olarak tanmlanmakta-
dr (Ibid: 1223).
G gnderen lkenin siyaseti, gmenlerin g alan lkenin siyasal yaplar-
na katlmnda belirleyici etken olabilir. G gnderen devletlerin hkmet temsil-
cileri ve diplomatlar, mesailerinin nemli bir blmn, baka bir lkede gmen
statsnde ikamet eden vatandalarnn ulus-tesi faaliyet ve aktivizmlerini destek-
lemek ya da kendi kar ve beklentileri ynnde ekillendirmek iin harcamakta-
drlar (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 15). Gmenlerin aile ve lkelerine gn-
derdikleri maddi destein artan nemi, gmenlerin kendi ky, kasaba ya da e-
hirlerinde yaptklar yatrm ya da kalknma projeleri ve yardm faaliyetleri g
gnderen lkeler asndan nem tamaktadr.
Gmenin dahil olduu an bykl ve etki gc gmenin siyasal ve top-
lumsal hareketlere katlmnda ok nemli bir deikendir. Dolaysyla, ge kay-
naklk eden lkeye aile, akrabalk, hemehrilik, din veya etnik balarla bal ve
ayn lkeden ya da ehirden gelen gmen topluluuyla nemli balar olan g-
menlerin siyasal katlm olasl daha yksektir. G srecini geici ve ksa sreli
146
bir deneyim olarak gren gmenlerin, kaynak lkedeki gelimeleri ve hayat da-
ha yakndan takip ettikleri gzlemlenmektedir (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003:
1232).
Karpathakisin New Yorka g etmi olan Yunanllara ilikin aratrmas Yu-
nanllarn Yunanistana ilikin meselelerde sz sahibi olabilmek ve Yunanistana
destek verebilmek adna Amerikan siyasetine yakndan ilgi gsterdiini, hatta si-
yasal yaama aktif bir katlm sergilediklerini ve siyasal kurumlarna dahil oldukla-
rn gstermektedir (1999: 55). Yunanl gmenlerin Amerikan siyasetine girmele-
rini mmkn klan, iki ulusa aidiyetlerini ifade ederek rgtlenmeleri olmutur
(Ibid: 57). 1965 ncesi ABDye gelmi olan gmenler Amerikan siyasetinden
uzak dururken ve hatta kendilerini ABDye ait hissetmezken, 1965 sonras gelen
gmenler Yunanistanda olup bitenle dorudan ilgili olmutur. Bunda o dnem-
de Yunanistanda askeri diktatrln bulunmasnn ve gmenlerinin aileleri ya
da sevdikleri iin duyduklar endienin de etkisi byktr. Trkiyenin 1974te
Kbrsn kuzeyine dzenledii harekt Yunanl gmenlerin ve ikinci neslin,
ABDnin Trkiye ve Yunanistana ynelik d politikasn etkilemek amacyla r-
gtlenmesine yol amtr (Ibid: 57). Bu rgtlenmede, daha nceden kurulmu
gmen dayanma dernekleri ve yayn organlarnn ve ABDdeki Yunan Orto-
doks Bapiskoposluunun yan sra Yunan hkmet temsilcilerinin faaliyetleri
nemli rol oynamtr.
Gmen rgtleri, gmenlerin ABDye aidiyetlerini glendirme kampanyala-
rnn yan sra, gmenlerin Amerikan vatandalna gemeleri, oy vermek iin
kayt olmalar ve mali kaynak toplamalar ynnde de kampanyalar yrtmtr
(Ibid: 70). nce yerel siyasetilere ve onlar araclyla Demokrat Partinin ulusal
dzeydeki siyasetilerine ulalmtr. Bunun yan sra gmen dernekleri lobi fa-
aliyetlerine girimitir (Ibid: 66). Bu faaliyetlere liderlik edenler arlkl olarak or-
ta ya da st snf mensubu ikinci ve nc nesillerdir. 1990l yllara geldiimizde
bu giriimlerin sonucu olarak Yunan Lobisi ortaya km ve bu lobi Trk-Ame-
rikan ve Yunan-Amerikan ilikilerinde nemli bileenlerden biri hline gelmitir.
Yunanl bir gmenin olu olan Michael Dukakisin 1987 ylnda Amerikan ba-
kanlk yarnda Demokrat Partiden aday olmasyla (Dukakis seimleri kazanama-
m olsa da) Yunan lobisi nemli bir dnmden gemi ve ABDde ulusal dzey-
de etkide bulunma hedefine, bu kampanyada aktif grev alarak ulamtr (Ibid:
67). Bugn tm Yunan siyasi partilerinin ABDde temsilcileri ve kollar bulunmak-
tadr ve Yunan i siyasetindeki deiiklikler ABDdeki Yunan topluluuna ve onla-
rn Amerikan siyasal kurumlarna katlmna dorudan etkide bulunmaktadr.
G gnderen lkenin politika ve kurumlar ile gmen rgtlenmesi ve ala-
rnn etkileimine bir dier rnek ABDdeki Meksikal gmenlerin deneyimleri
gsterilebilir. Michoacn Meksikann orta batsnda yer alan ve ABDye youn ola-
rak g gnderen bir eyalettir. Buradaki yerel politikaclar seim kampanyalar s-
recinde ve sonrasnda ABDdeki gmen Michoacn nfusunu da dikkate almak
durumundadr. ikagodaki Michoacnl gmenler, Meksika ve Michoacn siyase-
tiyle yakndan ilgili olmann tesinde kurduklar hemehri dernekleri ve Meksika-
l siyasi partilerin ikagodaki kollar araclyla son yllarda artan bir ekilde Mic-
hoacn (yerel) ve Meksika (ulusal) siyasal hayatnn belirleyici unsurlarndan biri-
ne dnmektedirler. Dolaysyla, gmenler g gnderen balama sadece para
havaleleri, gmen dayanma alar ve devam eden g akmlar araclyla ak-
tardklar sosyal etkilerle deil, siyaseten de etki etmektedirler. Gmenlerin siya-
sal aktivizmi Meksika hkmetini de gmenlerce kurulan ulus-tesi alar ve ha-
147
reketleri dikkate almaya itmektedir (Shtze, 2010: 2). Artan gmen aktivizminin
nemini gren Meksika federal hkmeti gmenlerin Meksika siyasetine ulus-
tesi katlmna olanak veren bir program oluturmutur. Gmenler proje gelitir-
mekte ve Meksika ynetimi ile mzakerelere girierek belediye, eyalet ynetimi ve
federal hkmetin bu projeyi ne ekilde finanse edeceini belirlemektedirler. Bu
program, altyap ina projelerini, rencilere burs vermeyi hedefleyen sosyal pro-
jeleri ve giriimcileri desteklemeyi hedefleyen retimle balantl projeleri kapsa-
maktadr (Ibid: 4).
c) Gmen Dayanma Alar: Tillye gre g edenler, gmenler ya da ha-
neler deil, birbirine farkl trde toplumsal ilikiler ve alarla bal insanlardan
oluan topluluklardr. Alar, gmenlerin g yolculuuna hazrlanmas ve g
alan lkede yerlemesine destek verirken, gmenlerin bireysel faaliyetleri ve ka-
tlm bu alar yeniden reterek srekli klar ve glendirir. G srecinde alar
yeni biimler alabilir ve farkl ynlere doru geliebilirken, alarn kapsamlar ge-
nileyip daralabilir (1990: 84-85).
Gmen dayanma alar insanlar ve onlar saran sosyokltrel evreleri ara-
sndaki ilikiyi ekillendiren grnmez bir toplumsal szleme gibi bir ilev grr.
Gmen dayanma alar ekonomik kriz, iszilik, artan rklk ve ayrmclk gibi
deien durumlarda gmenin dmesini engelleyen bir gvenlik ve destek a
vazifesi grebilir. Ortak deerler ve deneyimler gmen topluluunun mensupla-
rn, kltrel norm ve kimliklerini yeni balamda yeniden retmeye itebilir ve g-
menler aras dayanmay glendirebilir.
Gmen dayanma alar araclyla g alan ve gnderen balamlar arasnda
insan, sembol ve maddi kaynaklarn ak srer. Gmenler lke ve ailelerine para
havalelerinin yan sra yeni bak alar ve davran kalplar, kimlikle balantl, et-
nik ya da din semboller ve sosyal sermaye gibi sosyal havaleler de gnderirler
(Levitt, 2001: 54). Sosyal ve kltrel kaynaklar ve deneyimler sosyal havalenin te-
mel hammaddeleridir. Sosyal havaleleri aktaran dayanma alar birbirine sk ve
youn bir ekilde bal alardr. Sosyal havaleler ulus-tesi gn yerel dzeyde
yaratt sosyokltrel dnm anlamamz ve analiz etmemizi salamaktadr.
Gmen topluluklar sadece insani sermaye ve kaynaklar g alan lkeye ta-
mazlar, ayn zamanda yeni ortama, yeni gmen dayanma ana bal olarak ye-
ni bir sosyal sermaye ve kaynak olutururlar (Yans-McLaughlin, 1990: 12). Kaynak
seferberlii kuramnn bir kolu olan toplumsal alarla ilgili toplumsal hareket ku-
ram, rgtler ile aktivist birey ve gruplardan oluan alarn siyasal eylemlerinde
kaynaklarn rolnn altn izmektedir (Pilati, 2010: 47). Gmen dayanma der-
nekleri ve alar asndan sosyal sermaye, balayc sermaye ve kpr kurucu ser-
maye olarak ikiye ayrlmaktadr. Balayc sermaye, gmen a ierisinde bireyle-
ri ve gruplar birbirine balarken, kpr kurucu sermaye, gmen dayanma a-
n hem g alan topluma hem de ulus-tesi alara balamaktadr (Horta ve dier-
leri, 2008: 167). Gmen dayanma alarnn ve ilikilerinin daha youn olduu
balamlarda gmenlerin siyasi katlmnn da daha yksek olduu gzlemlen-
mektedir. Gmen topluluunun rgtsel yaps, ye rgtlerin says, yelik d-
zeyi ve faaliyetlerin eitlilii gmen topluluunca retilen sosyal sermaye oran-
n etkiler ve belli kolektif hedeflerin gerekletirilmesini salar (Ibid: 168). G-
men alarndaki gven sosyal sermayeye dnmekte, sosyal sermaye ise siyasal
katlmn kapsn aralamaktadr. Dier rgtlerle daha fazla balants olan rgt-
ler ve yaplanmalar genellikle en byk, en iyi donanml ve en fazla kaynaa sa-
hip olan rgtler ve alar olarak karmza kmaktadr (Ibid: 199).
148
Gmen dayanma alarnda sosyal sermaye ve kaynak oluumunu etkileyen etmen ve ko-
ullar nelerdir?
ULUS-TES TOPLUMSAL HAREKETLER
20. yzyln son eyreinde tabandan rgtlenen toplumsal etkileimin snrlar ta-
rihte olmad lde genilemitir. Birden fazla ulus-devleti etkileyen bu ulus-te-
si balantlar genellikle insan hareketlilii ile ortaya kmaktadr (Guarnizo, Portes
ve Haller, 2003: 1211-12). 1990l yllardan itibaren ulus-tesi kresel alar ve top-
lumsal hareketler kresel sosyal adalet mcadelesinin ba aktrleri haline gelmi
ve bu alanda ulus-devletin hakimiyetine ve belirleyici rolne meydan okumaya
balamlardr (Milani ve Laniado, 2007: 10).
Kreselleme, bir yandan yeni aktrlerin ve pratiklerin ortaya kmasna olanak
tanrken, dier yandan ekonomik alanda kresel dzeyde bir entegrasyon sala-
maktadr. Bylece kendisine alternatif tekil edebilecek ya da farkl kreselleme
yollar nerebilecek ulus-tesi aktr ve toplumsal hareketlere zemin hazrlamakta
ve yeni ifade kanallar salamak suretiyle olanaklar sunmaktadr. Neoliberal ide-
oloji ile beslenen yukardan kreselleme, emek piyasasn yeniden ve kresel l-
ekte oluturarak nfuz ve etki alann geniletmektedir. Bu durum yukardan k-
resellemeyi, kreselleme kart hareket ve mcadelere kar daha ak ve savun-
masz hle getirmektedir. Haberleme ve ulam alanndaki yeni teknolojik geli-
meler ulus-tesi aktrlerin devlet snrlar tesinde rgtlenmesini kolaylatrrken,
bu alanlarn devlet tarafndan denetimini zorlatrmaktadr. Dolaysyla kreselle-
me, yeniden yaplanma srecine girmi olan kresel emek hareketlerine ve rgt-
lerine mcadelelerini kresel dzeyde srdrme etkisi ve olana sunar (Munck,
2002: 27). Aadan kreselleme balamnda ortaya kan yeni toplumsal hare-
ketler, parti siyasetinden bamsz bir ekilde ve sivil toplumu devletin nnde tu-
tarak rgtlenirler, iktidar yaygn ve oul bir ey olarak yeniden tanmlarlar
(Ibid: 36).
149
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Resim 6.3
Aadan
kresellemenin
kresel dayanma,
tabandan
rgtlenme ve
farkl rgtlenme
ve toplumsal
hareketler
arasndaki
etkileim sonucu
oluumu.
Kreselleme farkl birimler
ve dzeylerde
incelenebilecek ok boyutlu
bir olgudur. Yukardan
kreselleme ya da
neoliberal kreselleme;
Bretton Woods kurumlar
gibi kresel ekonomik
aktrlerin, ok-uluslu
irketlerin, ksacas kresel
sermayenin ve ynetici
sekinlerin, kapitalist
pazarlarn genilemesi ve
kresellemenin kendi
karlar dorultusunda
ilerlemesi iin faaliyet ve
stratejilerini koordine
etmeleri olarak
tanmlanabilir. Aadan
kreselleme ise, ekonomik
kreselleme ve onun
beraberinde getirdii ya da
derinletirdii eitsizliklere
direnen insanlarn,
rgtlerin, oluumlarn ve
hareketlerin ilikileri,
etkileimleri ve mcadeleleri
btndr.
Hem ulusal hem kresel dzeydeki demokrasi a, eitsizlikler ve ayrmclk-
lar, ulus-tesi toplumsal hareketlerin tabann ve etki alann geniletmesine yol
amaktadr. Bu hareketler sadece sregelen ve yeni ortaya kan sorun ve eitsiz-
likleri dnyann gndemine tamakla kalmamakta, yerel, ulusal ve kresel dzey-
de dnmn tetikleyicisi ve paras olmay hedeflemektedirler. Siyasal alann
snrlarnn yeniden tanmland bu srete ulus-tesi toplumsal hareketler adale-
tin siyasal iinde tanmlanmasnn nemine ve adaletin kural ve ilkelerinin belir-
lenmesinin gereine vurgu yapmakta, dnya siyasetinde yeni normlarn ve yne-
tiim ekillerinin olumas iin mcadele vermektedirler (Milani ve Laniado, 2007:
15).
Aadan ulus-tesileme ulus-devletin snrlad siyasal alanda kendilerini ifa-
de etme olanaklarndan dlanm birey ve gruplar iin siyasal katlm ve eyleyici-
lik olanaklar sunar. Ancak bu, yeni aktrlerin mevcut kresel kurallar ve normla-
r tamamen ortadan kaldrmas ya da onlar merulatran mevcut eitsizlikleri so-
na erdirmesi anlamna gelmez (Evans, 2000: 230). Yine de bu hareketler, mevcut
dzendeki eitsizliklere meydan okuyarak yerel ve kresel dzeyde etkide bulu-
nabilirler. Neredeyse bir slogan haline gelmi kresel dn yerel dzeyde hare-
ket et anlayn tersine evirerek yerel dn kresel dzeyde hareket et anla-
yn benimseyen bu hareketler, yerel dzeyde ortaya kan sorunlara ulus-tesi
dzeyde rgtlenerek ve kampanyalar dzenleyerek zm bulmaya alrlar
(Ibid: 231).
Yatay olarak rgtlenen ulus-tesi toplumsal hareketlerin ortaya k dikey ve
hiyerarik olarak rgtlenen uluslararas kurum ve yaplarla elimektedir. Bunun
da tesinde bu toplumsal hareketler ulus-devletin egemenlik alann ve dnya si-
yasetindeki yeri ve konumunu tartmaya amaktalardr. Bu adan siyasal alann
kamusaldan zele, ulusaldan ulus-tesine ve ulus-devletin tekelinden devlet d
aktrlere kaymakta olduunu sylemek mmkndr (Milani ve Laniado, 2007:
14). Uluslararas rgtlerle karlatrldnda ulus-tesi toplumsal hareketlerin s-
nrlarnn ve yaplarnn kat olmad gzlemlenebilir. Gc ve yetkiyi kendinde
toplayan bir liderlik modeli yerine, liderlii yayarak gc ve yetkiyi datan yeni
bir siyaset etme biimi tercih edilmektedir. Kimlik, bu siyaset etme biiminde
anahtar bir rol oynamakta, hem eylemlere anlam ve yn veren hem de hareketin
mensuplarnn harekete balln artran bir etken olarak karmza kmaktadr
(Ibid: 23-4).
Ulus-tesi toplumsal hareketler kendilerini oluturan aktr ve gruplar asn-
dan bakldnda daha heterojen, oklu-kimlikli ve ok daha akkan bir yap or-
taya koymaktadr (Ibid: 11). Bu yapda rgtler, harekete kaynak, ye, fikir, ey-
lemler iin strateji ve taktik salamak suretiyle hareketi srekli klmakta, eylem-
lerin kolektif olmas iin katlm ynlendirmekte, yeni deerler ve normlar konu-
sunda katlmclar eitmekte ve bilgilendirmekte, yerel, ulusal ve kresel arasn-
daki balarn olumasnda anahtar rol oynamaktadrlar (Ibid: 12). Bu yaplanma-
da bilginin retimi ve paylam hem katlmclar zgrletirici hem de toplum-
sal hareketi -dayanma ve ibirliini beslemek suretiyle- glendirici bir ileve
sahiptir.
150
Ynetiim: Yeni kamu
ynetimi anlayna gre
ynetiim kavram devlet
merkezli bir ynetim yerine
toplum merkezli bir ynetimi
ngrmektedir. Ynetiim
kavram farkl dzeylerdeki
(yerel, ulusal, blgesel,
kresel) farkl kurum ve
aktrleri (devlet kurumlar,
zel kurumlar, sivil toplum
kurulular, yerel, blgesel
ve uluslararas aktrler)
ynetime katmak anlamna
gelmektedir (Palabyk,
2004: 63). Ynetiim bir
toplumda ya da politik
sistemdeki btn aktrlerin
etkileimi, ortak abalarnn
koordine edilmesi ve ynetim
srecinde pay ve etki sahibi
olmalar olarak da
tanmlanabilir (zer, 2006:
60).
Sermayenin
kresellemesinde kilit rol
oynayan ok-uluslu
irketlerin, kresel medyann
ve ulus-st siyasal
oluumlarn sahip olduklar
siyasal g ve ekonomik
kaynaklarla farkl
toplumlara, siyasal ve
ekonomik sistemlere etki
etmesi, yerel ve kresel
dzeyde sreleri harekete
geirerek ulus-tesi
sreleri yukardan ynetme
ve ekillendirme olanaklarn
kullanmalar yukardan
ulus-tesileme olarak
tanmlanabilir. Aadan
ulus-tesileme ulus-tesi
alanda merkezileme
giriimlerine direnen, yerel
ve tabandan rgtlenen
aktr, hareket, a, sre ve
pratiklerden olumaktadr
(Guarnizo ve Smith, 1998:
3). Aadan ulus-
tesilemede evre, insan
haklar, emeki haklar,
demokrasi alanlarnda
mcadele eden sivil toplum
kurulular ve toplumsal
hareketler ile gmenler
nemli bir yere sahiptir.
ULUS-TES G VE GMENLERN ULUS-TES
AKTVZM
Portes ve dierleri, ulus-tesi gn ekonomik, siyasi ve sosyokltrel olmak ze-
re kategoride incelenebileceini vurgulamaktadr (1999: 221). Bu kategoride
kurumsallama dzeyinin yksek ya da dk olmasna gre farkl trde kurum-
sallamalar ortaya kabilir. Levitt ve dierleri bu kategoriye drdnc bir kate-
gori daha eklemilerdir: din ulus-tesilik (2003: 567). Levittin ABDnin Boston
ehrindeki ulus-tesi ky olarak tanmlad Miraflores kynden gelen Domi-
nikli gmenler hakkndaki aratrmas, ulus-tesi gmen topluluklarnn kurum-
sal ve kurumsal olmayan balamlardaki gndelik din pratiklerinin g alan ve
gnderen lke ve sreleri birbirine baladn ortaya koymaktadr. Levitt bu a-
lmasyla ayrca, aadan ve yukardan ulus-tesileme dzeyleri arasnda ara ya
da orta bir dzeyin daha var olduunu da gstermektedir (2001: 6).
Aktr ki gnmzde ulus-tesi g tm gmenlere uygulanabilecek genel
bir paradigma deildir (Armbruster, 2002: 17). Ayrca, ulus-tesi gmenler ulus-
tesi alana farkl dzeyde ve farkl younlukta katlmaktalardr. Bir dier deyile,
gmenler kapsaml ya da seici ulus-tesi aktivizmi benimseyebilirler ve bu
seici ulus-tesilik srekli ya da frsat bulduka gerekleebilir (Levitt ve dierleri,
2003: 570). Ulus-tesi balarn olumasnda etkin olan gmenlerin eyleyiciliinin
en temel zellii dzenli olmasdr (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1213). Ulus-
tesilik dardan genie uzanan ulus-tesilik trleri arasnda kurumsallama de-
recesi, gmen grubunun bykl ve etkinlik alanlar ile ulus-tesi alanda ha-
reketlilik derecesine bal olarak farkl ekillerde ortaya kabilir (Itzigsohn, 1999:
317). Dar ulus-tesilik beraberinde dzenli gmen katlm ve hareketlilii ile
yksek dzeyde kurumsallama gerektirirken, geni ulus-tesilik, gmenlerin
ulus-tesi faaliyetlere ara ara ve seici bir ekilde katlm ve dk dzeyde ku-
rumsallama anlamna gelmektedir (Ibid: 323).
Ulus-tesilik gmenlerin g alan topluma entegrasyonu nnde bir engel
oluturmaz, entegrasyon ve ulus-tesi katlm ayn anda ve gmenlerin hayatta
kalma stratejilerine bal olarak farkl oranlarda gerekleebilir (Levitt ve dierleri,
2003: 571). Ulus-tesi aktivizm gmenlerin hem g gnderen topluma kar duy-
duklar sorumluluklarn yerine getirmelerini ve aidiyetlerini srdrmelerini sala-
yan hem de g alan topluma entegrasyonunu, aktif katlmn ve -maddi yardm-
lar, yatrmlar, bilgi, deneyim ve yeni deerlerin aktarm ile- katk yapma abasn
destekleyen yapc bir sretir (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1239). Ayrca,
ulus-tesi siyasal hareketler ve eylemler gmenlere kendilerini ifade etme, hakla-
rn arama ve zgrleme kanallarn aar. Gmenlerin ulus-tesi alana ve hare-
ketlere katlmn adan ele almak mmkndr. Dorusal ulus-tesilik para
gnderme, gmen a ve dernekleri kurma gibi ulus-tesi pratikler ve katlm ara-
clyla gmenleri g gnderen balama balar. Kaynaklara baml ulus-tesi-
lik gmenlerin sahip olduklar ve g srecinde edindikleri kaynaklar lsn-
de ulus-tesi faaliyetlere katlmalar ve g gnderen balamla balant kurmalar
durumudur. Tepkisel ulus-tesilik ise gmenlerin g alan lkede yaadklar
dlayc ve olumsuz deneyimler sonucunda bu lke toplumuna tepki duymas ve
g gnderen lkeye ynelmeleri durumudur (Itzigsohn ve Giorguli-Saucedo,
2005: 899).
151
G alan ve gnderen lkelerin politikalar, yasal-kurumsal yaplar ve faaliyet-
leri ulus-tesi balarn rlmesinde nemli roller oynarlar. G gnderen devlet-
lerin ne lde gmenlerin hayatna mdahil olduu ve g alan lkenin yasal-
kurumsal yapsnn gmenleri ve onlarn a ve kurumlarn entegre etmeye ne l-
de ak olduu, ulus-tesi aktivizmi engelleme ya da kolaylatrma ynnde et-
kide bulunur. Ancak gmenlerin ulus-tesi aktivizmi ulus-devletler tarafndan
ulusun istikrarna ve devletin egemenliine bir tehdit olarak alglanmaktadr (Wim-
mer ve Glick-Schiller, 2003: 589). Ulus-tesi gmenler kat bir ekilde tanmlan-
m aidiyet ve kimlik kategorilerine ve vatandalk rejimlerine meydan okumakta-
lardr. ifte vatandalk rejiminin devletler tarafndan kabul grmesi gmenlerin
birden fazla devlete aidiyet duyma durumunu ortaya karmaktadr. Bunun da te-
sinde, ulus-tesi siyasal, sosyokltrel ya da din rgtler, kurumlar ve alar ulus-
tesi gmen aktivizmininin yaplandrld alanlar olarak ortaya kmakta ve g-
men aktivizmi iin yeni alanlar amaktadr. Bu nedenle, ulus-tesi gmen aktiviz-
mini snrlamay hedefleyen politikalarn uzun vadede baarsz olmas kanlmaz
grnmektedir. Portesin de ifade ettii gibi, ulus-tesilik kaplan kafesinden k-
mtr ve ok-uluslu sekinlerin ve ulusal hkmetlerin onun arkasndan kapy ka-
pamas nafile bir abadr (1997: 20).
Gmenlerin ulus-tesi alana katlm ekilleri nelerdir?
ULUSLARARASI GE DAYALI TOPLUMSAL
HAREKETLERDEN RNEKLER
Gmen siyasal aktivizmi seimlerde oy kullanmann tesinde siyasal seferberlik,
protestolar, ulus-tesi siyasal aba ve faaliyetler gibi siyasal yeniden tanmlayan
faaliyetleri iermektedir (Gutirrez, 2010: 35). Aada farkl ekillerde rgtlenen
ve farkl ekillerde eylemselliklerini ortaya koyan gmen topluluklarnn toplum-
sal hareketlerinden rnekler sunulmaktadr.
Bizsiz Bir Gn eylemi: 1 Mart 2011 tarihinde Avrupann farkl ehirlerinde
gmenlerin Avrupaya yapt katky grnr klmak adna Bizsiz 24 Saat eyle-
mi yaplmtr. Eylemlere farkl i kollarnda alan gmenlerin yan sra gmen-
lere destek olmak amacyla birok sivil toplum kuruluu da katlmtr. 1 Mart tari-
hinin seilmesi tesadfi deildir. 1 Mart 2005te Fransada Yabanclarn giri, otur-
ma ve iltica hakk alabilme yasas yrrle girmitir. Bu yasa gmenlii, sade-
ce ekonomik kriterler ltnde kabul edilebilir bir ey olarak tanmladndan,
gmensiz bir gnn dzenlenmesine zemin hazrlamtr. Eylem 2010 ylnda s-
panya, talya ve Yunanistana ve dier Avrupa lkelerine ulaarak ulus-tesi bir
gmen grevi nitelii kazanmtr. Bu bir gn sresince eyleme katlan gmen ve
STKlar herkesi almamaya ve tketimini durdurmaya davet etmekte, bylece
gmenlerin toplumlarn sreklilii ve refahna yapt nemli katky vurgulama-
y amalamaktadr (http://www.la-journee-sans-immigres.org/).
152
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
1 Martta dzenlenen gmen protestolar sadece Avrupa ile snrl deildir.
2006dan beri ABDnin farkl ehirlerinde dzenlenen yryler ve grevler de
gmenlerin varlklarn ve katklarn grnr klmay hedeflemektedir. 1 Mart
2011de ABDnin 50 ehrinde arlkl olarak Latin Amerikal gmenlerin katl-
myla yryler dzenlenmitir. ikagoda 300,000 kadar gmen Bugn yr-
yoruz, yarn oy kullanacaz. sloganyla yrmtr (Hamilton, 2011). Katlm her
ehirde yksek olmasa da bu eylem, gmen rgtlenmesi asndan nemli bir
admdr.
Gmen haklar ve g yasas protestosu iin yry: ABDnin Latin
Amerikaya yapt ekonomik ve siyasi mdaheleler ABDye g tetikleyici yn-
de bir rol oynamtr. Latin Amerikal gmenler arlkl olarak Kaliforniya, Tek-
sas, Arizona ve New Mexico eyaletlerinde yerlemi ve buralarda youn gmen
dayanma alarnn kurulmasna nclk etmilerdir. Aile ve hemehrilik balar
zerinden rgtlenen dernekler gmenlerin toplumsal hayatnda ve varolu stra-
tejilerinde nemli roller oynamaktalardr. Farkl trde eitsizlik ve ayrmclklarla
karlaan Latin Amerikal gmenler dernekler ve alar araclyla rgtlenerek
taleplerini daha yksek sesle ifade etmeye balamlardr. Gmen iilerin kitle-
sel hareketi, ABDdeki duraanlaan ve sessizleen ii hareketi asndan nemli
bir hareketlenmeyi temsil etmektedir. Bu hareketin bir sendikal yap ierisinde ol-
makszn, ABDdeki iki siyasi partiden (Cumhuriyeti ve Demokrat Parti) bamsz
bir ekilde yatay rgtlenme modeliyle rgtlenmesi de emein rgtlenmesi a-
sndan nemli bir yenilik ve katkdr (Petras, 2006).
25 Mart-21 Mays 2006 tarihlerinde ABDnin 100 ehrinde 5 milyona yakn g-
men ii ve onlarn destekileri yryler ve gsteriler dzenlemitir. Bu ABD ta-
rihindeki en byk ve en geni katlml gsteridir. Bu byk apl gsterinin arka
planna bakldnda Meksika, Orta Amerika ve Karayip kkenli gmenlerin de-
neyimleri, karlatklar ayrmclklar ve katlanmak zorunda olduklar smrlerin
onlar eyleme sevkettii sylenebilir. Ancak bu eylemin en temel hedefi, Amerikan
Kongresindeki dzensiz gmen iileri sulu kategorisine sokan, yeni ve eski
gmen iiler arasnda bir ayrm yaratan yasa tasarsnn gemesini engellemekti.
153
Resim 6.4
talyann Bologna
ehrindeki gmen
iiler talyan
toplumuna
yaptklar katknn
altn izmek iin
Bizsiz Bir Gn
Eyleminde, 10 Mart
2010. Fotoraf:
Giorgio
Benvenuti/EPA
Gmen rgtleri ise tm gmenlerin dzenli hale getirilmesini talep etmilerdir.
Orta snflara mensup gmenlerin denetimindeki gmen rgtleri ve sendikalar
kanalyla bu taleplerini seslendiremeyen gmenler, byk apl bir gsteriyle ses-
lerini duyurmaya karar vermilerdir (Petras, 2006).
1 Mays 2010da tm ABD eyaletlerinde, Arizonada yasa d g durdurmak
adna kabul edilen yeni gmen yasas da protesto edilmitir. Yeni g yasas ya-
banclarn, polisin yasa d gmen olduklarndan phelenmesi durumunda
gstermek zere, kimlik ve kayt belgelerini yanlarnda tamalarn art komak-
tayd. Bu yasa kart evrelerin, bunun gmenlere ynelik ayrmcl artraca
uyarsnda bulunmalar etkili olmu ve yasada yaplan bir deiiklikle polisin, g-
menleri sadece hukukun ve dzenin salanmas uygulamasyla balantl olarak
durdurabilecei karara balanmtr. Ancak bu deiiklik bile gmen protestolar-
n azaltmamtr (Hamilton, 2011).
Gn kadnlamasna kar kampanya ve protestolar: Singapurda snrl
gmen aktivizmi sendikalar, din kurumlar ve yabanc devlet temsilciliklerini
gmen haklarnn korunmas iin daha youn bir aba iine girmeye itmitir. Ka-
dn gmen iiler bu abann odak noktasn oluturmaktadr. Bunda 90l yllarda
gmen bakc ve temizlik iisi kadnlarn saylarnn hzla artmasnn ve kadn
gmenlerin karlatklar iddet ve ayrmcln rol byktr. 1995 ylnda Singa-
purda alan Flor Contemplacion isimli Filipinli kadn temizlik iisinin tutuklan-
mas ve idamn izleyen sre bu yndeki abalar daha da younlatrmtr. zel-
likle Katolik Kilisesi bu ynde aba gsteren en aktif aktrlerden biri haline gelmi-
tir. 2001 ylnda 19 yandaki Endonezyal bir gmen kadn iinin ivereni tarafn-
dan dvlerek ldrlmesi Singapur basnnda geni yer bulmu ve bu olay, g-
men kadn emekilerin haklarnn korunmas ve onlara iyi muamele edilmesi iin
farkndalk yaratmak amacyla kampanyalar yrten alma Komitesi isimli hare-
ketin ortaya kmasna neden olmutur (Lyons, 2006: 7-8). Bu komitenin faaliyetle-
ri gn kadnlamasna yol aan yerel, blgesel ve kresel sylemlerden olduka
etkilenmektedir. Ancak bu ilgi sylem dzeyinde kalmakta, uluslararas STK ve r-
gtlerle balantlar kurma konusunda yeterince balant kurulamamaktadr.
154
Resim 6.5
Gmen iiler Dnya
Kadnlar Gn srasnda
Lbnann bakenti
Beyrut ta dzenlenen
gsterilerde gmen
bakclarn ve temizlik
iilerinin haklarn
savunan bir poster
tarken, 8 Mart 2009.
Posterde Yemek piirmek,
temizlik yapmak ve
bakclk bir itir.
yazmaktadr. Fotoraf:
REUTERS
Gmen ayaklanmalar: 2000 ylnda 19 yandaki Cezayir kkenli Ryad
Hamlaouinin bir polis tarafndan Fransann kuzeyindeki Lille ehrinde ldrlme-
si, gmenlerin Lille belediyesine doru yrye gemesiyle sonulanan iki gn
sren gmen ayaklanmalarna yol amtr. Bu olay ve ayaklanmalar sadece Fran-
sayla snrl kalmam, benzer olaylar Avrupann dier lke ve ehirlerinde de
gmen ayaklanmalar ve protestolarna yol amtr. (Bousetta, 2001: 2). 1980 ve
90larda Fransz banliylerindeki kargaa ve huzursuzluklar, 1991de Belikann
Brksel ehrinde, 2001de ngilterenin Bradford, Oldham ve Burnley ehirlerinde
ve 2005 ylnda Parisin banliylerinde balayan ve Fransada hayat fel eden g-
menlerin kart iddet eylemleri, koullar deimezse gelecekte de bu ayaklan-
malarn devam edebileceini gstermektedir.
Bu ayaklanmalar ve protestolar, gmenlere ynelik ayrmclk ve iddet olay-
larna anlk tepkiler olarak yorumlamak gtr. 70lerin ortalarna dek gmen
emeine ihtiya duyan ve onlar davet eden endstrilemi lkelerin endstrile-
me sonras bir safhaya geii ve ekonomilerinde hizmet sektrnn arlk kazan-
masyla gmen emeinin marjinallemesi, gmenlerin knt alanlarnda yal-
nzlatrlm bir ekilde yaamas ve vatandalk haklar ve siyasal srelere kat-
lmlarnn nndeki engeller, gmenlerin yaadklar ehirlerde rgtlenmesi ve
siyasal katlm derecelerini belirleyen etmenler arasnda saylabilir (Ibid: 2). zel-
likle Mslman gmenler, ehirlerin eperlerindeki yaltlm mahalleleriyle, okul-
laryla ve gndelik soysal hayatlaryla toplumsal ve siyasal hayatn merkezinden
daha da darya itilmektedir (Kaya, 2008: 53). Bu da gmenleri bir yandan etni-
site, din, dil gibi -onlar toplumdan farkl klan- kimliklerinin siyasetine ynlendi-
rirken, zellikle genleri, kendilerini ancak iddete bavurarak grnr klacan
bildikleri eylem, gsteri ve ayaklanmalara itmektedir.
Gmenlerin alk grevi: Yunanistann Atina ve Selanik ehirlerinde eit sos-
yal ve politik haklar ve sresiz oturma izni iin mcadele veren ounluu Kuzey
Afrikal olan 300 gmen, 25 Ocak 2011 tarihinde baladklar ve 6 hafta sren a-
lk grevlerini Yunan hkmeti ile yaptklar anlama ile sona erdirmilerdir. Her ne
kadar hkmet gmenlerin sresiz oturma izni talebini kabul etmeyerek geici
oturma izni vermeye raz olduysa da g-
menler bu uzlamay bir zafer olarak al-
glamlardr. Uzun yllardr Yunanis-
tanda yayor ve alyor olmalarna ra-
men, yasa d gmen olarak grlen
gmenlere, Yunan hkmetinin geici
de olsa oturma izni vermesi gmenler
asndan nemli bir baardr. Eyleme
destek veren STKlar ve hareketler de a-
lk grevinin duyurulmas iin internet ze-
rinden, zellikle sosyal paylam siteleri
ve bloglar zerinden, grevle ilgili geli-
meleri ve grntleri paylaarak, Yunan
hkmetini hedef alan protestolarn des-
tekilerini artrmaya ve uluslararas ka-
muoyunun ilgisini bu konuya ekmeye
gayret gstermilerdir. Gmenlere ve s-
nmaclara muamelesi nedeniyle eleti-
155
Yunanistanda
alk grevi yapan
gmenler
hastaneye
gtrlrken,
1 Mart 2011.
Resim 6.6
rilen Yunan hkmeti, alk grevi grntlerinin Avrupa ve dnya kamuoyuna
yansmas nedeniyle bask altnda kalmtr. Dolaysyla grevin sona ermesi Yunan
hkmeti asndan da rahatlatc olsa da alk grevinin sona ermesi, bu alanda Yu-
nan hkmetine yneltilen eletirilerin sona erecei anlamna gelmemektedir
(http://gocmendayanisma.org; Smith, 2011; http://www.bbc.co.uk/news/ world-
europe-12694104).
Trkiyeden gmenlerle dayanmaya bir rnek: 2010 ylnda kurulan
Gmen Dayanma A, Trkiyedeki gmen barnma merkezlerinin kapatlma-
s, gmenlerin maruz kaldklar zorlu koullarn ve snr d uygulamalarnn so-
na erdirilmesi iin protestolar, kampanyalar ve toplantlar dzenlemekte, Trki-
yede g olgusuna ilikin farkndalk yaratlmas iin basn, radyo ve internet ze-
rinden yaynlar yapmakta ve Trkiye dndaki dayanma alar ve STKlarla ba-
lant iinde faaliyetlerini yrtmektedir. Henz yeni bir oluum olmasna ramen
GDAnn dinamizmi ve eylemleri, yakn gelecekte Trk toplumunda bu konuda bir
fakndalk yaratmada nemli bir katk sunacann ipularn vermektedir
(http://www.gocmendayanisma.org/index.php/features).
Ulus-tesi gten ulus-tesi toplumsal hareket: Avrupaya Alevi g,
1960l yllarda Trkiyenin Almanyayla ve dier Bat Avrupa lkeleriyle yapt
ikili anlamalar araclyla balamtr. 1970li yllarn sonunda ve 1980 darbesi
sonrasnda Almanya ve Avrupaya snan siyasi mlteciler arasnda Aleviler de bu-
lunmaktadr. Gn ilk aamalarnda Trkiye kkenli sol rgtlerin Almanyadaki
kollar iinde ve sol ideoloji etrafnda rgtlenen Aleviler, Trkiyede Alevilere y-
nelik baz saldrlar karsnda mensubu olduklar sol rgtlerin sessiz kalmasn
protesto ederek bu rgtlerden ayrlmlardr. Trkiyedeki siyasi durumun yan s-
ra 80li yllarda Almanyada Trklere ynelik rk saldrlarn ortaya kmas, buna
tepki olarak ortaya kan ok kltrl politikalarn ve rklk kart sylemin g-
men rgtlenmesi iin uygun bir ortam salamas, yine ayn dnemde dnyada sol
156
Resim 6.7
Gmen Dayanma A
yeleri, Kumkapdaki
Yabanclar
Misafirhanesinin
nnde bir eylem
srasnda. Posterlerle
farkl dillerde
gmenlere yalnz
deilsin mesaj
iletiliyor. Fotoraf: DHA
politikalardan kimlik politikalarna kay ve bunun Almanyadaki siyasal ve top-
lumsal hareketler zerindeki etkileri, Alevilerin kimlik konularyla yakndan ilgi-
lenmesini salamtr. 90l yllarda Trkiyede meydana gelen Sivas ve Gazi olay-
lar da Alevileri Almanyada Alevi kimlii etrafnda rgtlenmeye itmitir. Bu rgt-
lenme Almanyaya snrl kalmam ve Alevi kkenli gmenleri, ikinci ve nc
nesillerin bulunduu dier Avrupa lkelerindeki Alevi rgtlenmeleriyle ve ayn
zamanda Trkiyedeki Alevi hareketiyle balantl ve etkileerek almaya itmitir.
Skefeld, Almanyadaki Alevileri sadece diyasporik bir topluluk olarak tanmla-
mak yerine, ulus-tesi bir toplumsal hareket olarak tanmlamaktadr. Bu yaplan-
mann toplumsal hareket olarak adlandrlmasnn nedenleri arasnda; Alevi g-
menlerin ortak bir dava uruna harekete gemesi, bu mcadele srasnda bireyler-
den toplumsal deiimin aktrleri ve eyleyicilerine dnmeleri, Alevi diyasporas-
nn yeleri olarak bu rgtlenmeye farkl dzey ve ekillerde farkl alar zerinden
katlmlar, eyleyicilikleri, nitelikleri ve deneyimleri saylabilir (2008: 250). Alevi
toplumsal hareketini kamusal alanda grnr klan 1989da Hamburgda dzenle-
nen Alevi Kltr Haftasndan 2002de Avrupa Alevi Birlikleri Konfederasyonunun
kuruluuna dek ortaya ok sayda, birbiriyle balantl, ancak bazen birbirine rakip
olan baz durumlarda ibirliine giden ok sesli, renkli ve dinamik Alevi dernekle-
rinden ve alarndan oluan bir oluum ortaya kmtr. Bu sre boyunca Alevi
gmenlerin; Trkiyedeki Alevi hareketini, gnderdikleri parasal ve sosyal havale-
lerle, cemevlerinin inas iin kaynak salamak suretiyle, Trkiyeye geri dnen
Alevi gmenlerin aktivizmiyle (zyrek 2009: 240), haberleme ve ulam tekno-
lojisinin imkanlarn kullanarak youn bir ekilde etkiledii grlmektedir.
Almanyadaki yasal-kurumsal balamn gmen rgtlenmesine sunduu ola-
naklar lsnde rgtlenen Alevi hareketi, ayrca AB balamnn gmen din r-
gtlerine sunduu yapsal olanaklardan, desteklerden ve fonlardan da faydalan-
maktadr. AB balam gmen din rgtlerine, hak mcadelelerini ve taleplerini
evrensel insan haklar ve vatandalk haklar sylemini kullanarak ifade etme imka-
nn sunmaktadr (Nuholu-Soysal, 2000: 10). Alevi hareketi de kurumsallama a-
balarn bu sylemi kullanarak AB kurum ve yaplarna yneltmektedir.
GE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERLE LGL
ARATIRMALARDA YEN YNELMLER
Martinello gmenlerin siyasi katlm ve seferberliine akademik ilginin giderek
arttn belirtirken bu ilginin yeterince younlamad baz alanlara ya da konu-
nun farkl boyutlarna dikkatimizi ekmektedir. Bu alanlardan biri konunun top-
lumsal cinsiyet boyutudur ve kadn ve erkek gmenler arasndaki siyasete katlm
dzey ve srelerindeki farkn daha detayl ve karlatrmal almalarla aratrl-
masna ihtiya vardr (2005: 15).
Aratrmalar kadn ve erkek gmenlerin g alan lke toplumuyla ilikilerin-
de farkllklar buluduunu ortaya koymaktadr. Birbiriyle balantl sreler olan
gmen entegrasyonu ve gmenlerin ulus-tesi faaliyetleri ve ulus-tesi alana ka-
tlm toplumsal cinsiyet yaplarnca etkilenen deneyimlerdir (Itzigsohn ve Giorgu-
li-Saucedo, 2005: 895). Mevcut aratrmalar ve g deneyimi gstermektedir ki
ulus-tesi gmen siyasetinin de yerel liderleri erkeklerdir. Kadnlar, bu ulus-te-
si alara ve hareketlere nemli katklar sunmalarna, aileleri ve evrelerindeki in-
sanlar harekete geirerek hareket iin katlmc ve maddi kaynak salamada
nemli rol oynamalarna ramen, liderlik konumunda bulunmamaktadrlar (Scht-
157
ze, 2010: 7). Bunun nedenlerinin farkl almalarla ortaya konmasna ihtiya var-
dr. Bat Java (Endonezya)da 1995, 1998 ve 2000 yllarnda iki kyde yaplan alan
aratrmasnn bulgular, kadn gndeki farkl rntlerin, gmen dayanma
alarn oluturan farkl grup ve aktrlerin, ve sz konusu sosyokltrel balamda
bu farkllklara ilikin alglarn, gmen kadnlarn toplumsal hareketlere katlm
ve siyasal aktivizmini belirleyici rol oynadn ortaya koymaktadr (Silvey, 2003:
149). Dolaysyla, gmenlerin entegrasyon srelerini etkileyen snf ve etnik-mil-
li kkenin yan sra toplumsal cinsiyet bileeni de dikkate alnmaldr (Itzigsohn ve
Giorguli-Saucedo, 2005: 896).
Daha fazla aratrma gerektiren bir dier alan da din-g ilikisi balamnda or-
taya kan toplumsal hareket, katlm ve rgtlenme modelleridir. Din boyutu gi-
derek artan bir ekilde gmenlerin siyasal seferberliini tetiklemektedir. zellik-
le Mslman gmenlerin entegrasyon srecinde, g alan lkenin din-devlet ili-
kileri ve kurumsal yapsyla etkileim sreci ge dayal toplumsal hareketlerin or-
taya kyla ilgili yeni veriler ortaya koymaktadr. Gmenlerin ulus-tesi siyasal
aktivizminin Avrupaya etkileri ve sonular, gmen siyasal katlmnda din ve si-
yaset ilikisi, internetin gmen aktivistler tarafndan nasl ve ne derece kullanld-
, rgtlenmede nasl bir rol oynad gibi konular da daha kapsaml aratrma ve
almalar gerektiren konular arasndadr (Martinello, 2005: 15-16).
158
159
Uluslararas ge ilikin kavram ve kategorileri
tanmlamak.
II. Dnya Savandan gnmze, iinde bulun-
duumuz a g adr. Devletler aras snrla-
rn almasyla gerekleen uluslararas g bu-
gn dnya zerindeki her lkeyi ilgilendiren k-
resel bir olgudur. G anda ulus-tesi g,
g gnderen ve alan lkeleri gmen alar, r-
gtleri ve birden fazla balamda yerleik olan
gmenlerin pratikleri araclyla birbirine ba-
lamaktadr. Gmen dayanma alar gmen-
lerin g yolculuuna hazrlanmas ve g alan
lkede yerlemesine destek vermekte, gmen-
lerin faaliyetleri ve katlm ise bu alar yeniden
reterek srekli klmakta ve glendirmektedir.
Uluslararas gn snr aan ve toplumlar yeni-
den ekillendiren dinamizmi, ulusal ve toplum-
sal snrlar, kavramlar ve kategorileri sorgula-
maya aan yaps, ulus-devletlere, vatandalk
rejimlerine, sosyal refah rejimlerine meydan oku-
yan snr aan zellii ise onu gvenlikletirme
politikalarnn hedefi yapmaktadr. Gvenlikle-
tirme g olgusunu, gvenlie ynelik tehdit ola-
rak tanmlanan bir sorun haline getirmektedir.
Gnmzde devletler ve uluslararas rgtler
gmenleri yasal ve yasa d gmenler ola-
rak iki ana kategoriye ayrmakta ve dzensiz g-
menleri yasa d gmen kategorisine yerle-
tirmektedir. Dzensiz g ve kadn gnn art-
masna ramen, gmenler g alan lkelerde
hak mcadelelerinde ve rgtlenmede engeller-
le karlamaktadrlar.
Kresellemeyle balantl olarak emein kresel-
lemesinin g srelerine etkilerini aklamak.
Kreselleme kresel bir emek piyasasnn te-
mellerini atmaktadr. Emek piyasalarnda enfor-
malleme, ekonomik yaplarn ve kreselleen
dnyada dnmekte olan ekonomilerin bir par-
as olarak ortaya kmaktadr. Byyen enfor-
mel emek piyasas ise dzensiz gmen emeini
ekmekte ve istihdam etmektedir. Dzensiz g-
menler altklar ilerde olduka dk cretle-
re ok daha fazla riske girebilmekte ya da tehli-
keli ilerde alabilmekte; bir sorun ktnda
kolaylkla snr d edilebilmektedirler. Dolay-
syla g alan baz lke ekonomilerinde dzensiz
gmen emeine kar youn bir talep ve yapsal
bir bamllk olumutur. Ayrca kresel sreler
ve neoliberal politikalarn gelir dalmnda ya-
ratt eitsizlik ve yoksullama giderek daha faz-
la kadnn g etmesini tetiklemekte ve uluslara-
ras gn kadnlamasna yol amaktadr.
Gmen haklar mcadelesinin nemini tanm-
lamak.
Gmen haklarnn korunmas asndan en te-
mel ilkeler ayrmcln nlenmesi, eitlik ve ya-
sal olarak eit dzeyde korunma haklardr. G-
men STKlar ya da gmen yanls hareketler,
Birlemi Milletler, Uluslararas Af rgt, nsan
Haklar zleme rgt gibi uluslararas rgtler
gmen haklarnn korunmasnn gerektiini ifa-
de etmekte, gmenlerin meselelerinin zm
iin farkndalk yaratmaya abalamaktadr. An-
cak gmenler genellikle g alan lkenin va-
tandalna sahip olmadklar iin, haklarna eri-
mede ve yasal koruma emsiyesi altna girmede
sorunlar yaamakta, dolaysyla ayrmcla ve
hakszla uramaktadr. Geleneksel ii hare-
ketleri ve sendikalar da gmen iilerin sorun-
larn ve taleplerini dikkate almada etkisiz ve ye-
tersiz kalmaktadr. Yasal yollarla g etmi bir-
ok gmenin hukuki stats ve haklar halen
tartma konusuyken, dzensiz gmenlerin du-
rumunun daha vahim olduu aktr. Dzensiz
gmenlerin ou yoksulluk, toplumsal dlan-
ma ve ayrmclk tehlikesiyle kar karyadr.
Gmenlerin g alan ve gnderen lke ekono-
milerine yaptklar katklar gz ard edilirken,
gmenler emek smrs, ayrmclk ve hatta
rk saldrlar gibi temel insan haklarna aykr
uygulamalara maruz kalmaktadr. Bu nedenle,
gmenlerin sahip olduu haklar konusunda far-
kndalk yaratlmas, gmen haklarn ilevsel
hale getirmek iin hangi stratejilerin, rgtlenme
biimlerinin ve mcadele yntemlerinin kullan-
labileceinin tm boyutlaryla tartlmas ve uy-
gulamaya konmas byk nem tamaktadr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
160
Ulus-tesi g ve gmenlerin ulus-tesi pratik-
lerini tanmlayabilmek; ulus-tesi gn g
alan ve gnderen balamlara etkilerini ak-
lamak.
Yaantlarn ve faaliyetlerini devlet snrlar te-
sinde srdren gmenler ve ulus-tesi g, ta-
bandan rgtlenen aadan ulus-tesileme s-
relerinin bir parasdr. Ulus-tesi g, g gn-
deren ve alan lkeleri gmen alar, rgtleri
ve pratikleri araclla birbirine balamaktadr.
Ulus-tesilik gmenlerin g alan topluma,
onun yasal-kurumsal yap ve mekanizmalarna
ve emek piyasasna entegrasyonu nnde bir en-
gel oluturmaz, entegrasyon ve ulus-tesi katlm
ayn anda ve gmenlerin hayatta kalma strateji-
lerine bal olarak farkl oranlarda gerekleebi-
lir. G alan lkedeki gmenler sosyal serma-
yeleri, kaynaklar ve dier imkanlar lsnde
g gnderen lkeyle balarn para gndere-
rek, yatrm yaparak, oy vererek, gmen daya-
nma dernekleri kurarak srdrebilirler. Byle-
ce iki lkenin koullar birbirini tamamlar ve ulus-
tesi srekli etkileim alar rlr. G alan ve
gnderen lkelerin politikalar, yasal-kurumsal
yaplar ve faaliyetleri de ulus-tesi balarn rl-
mesinde nemli roller oynar. Bu alar aracly-
la iki balam arasnda maddi kaynaklarn, mil-
li/etnik/din/kltrel sembollerin, deerlerin ve
deneyimlerin ak srer. Bu ak gmenlerin
eyleyicilikleriyle birleerek hem gmenleri hem
de her iki balam dntrr.
Gmen aktivizminin koullarn betimlemek.
Gmen siyasi katlmn ve toplumsal hareketle-
rini etkileyen ve onlarn ortaya k koullarn
ekillendiren temel aktrler g alan ve g gn-
deren devletlerdir. Gmenlerin siyasete ilikin
bireysel fikir, deer ve deneyimleri, eitim d-
zeyleri, toplumsal statleri, ya, cinsiyet, etnik
grup gibi zellikleri, gmen topluluunun ken-
dine has zellikleri, gmen rgtlerinin kurum-
sallama dzeyi, gmenlerin g alan lkenin
siyasal-kurumsal yapsna ilikin bilgileri, g-
men derneklerinin faaliyetleri, gmen dayan-
ma alarnn bykl ve etkisi, gmenlerin
sosyal sermayeleri, g gnderen devletin g-
menlere ynelik politika ve yaklamlar gmen
aktivizmini belirleyen ve ekillendiren koullar
oluturmaktadr.
Uluslararas gle balantl toplumsal hareketin
ortaya kt balam, sre ve koullarla hare-
ketin geliimi ve farkl eylemsellik trleri arasn-
daki ilikiyi aklamak.
Toplumsal hareketler ortak karlar iin mcade-
le etmek ya da ortak hedefleri gerekletirmek
iin mevcut kurumsal yap ve oluumlarn dn-
daki kolektif eylem, giriim ve abalar olarak ta-
nmlanabilir. Gmenlerin ortak bir dava uruna
harekete gemesi, bu mcadele srasnda birey-
lerden toplumsal deiimin aktrleri ve eyleyici-
lerine dnmeleri, toplumsal hareket ve rgt-
lenmeye farkl dzey ve ekillerde farkl alar
zerinden katlmlar, eyleyicilikleri, nitelikleri ve
deneyimleri gle balantl toplumsal hareketle-
rin ortaya kmasna yol aar. Etkinlikler ve pro-
testolar gle balantl toplumsal hareketi g
alan ve gnderen lkelerin kamusal alanlarnda
grnr klar. Gmen siyasal aktivizmi seim-
lerde oy kullanmann tesinde siyasal seferber-
lik, protestolar, ulus-tesi siyasal aba ve faali-
yetler gibi siyasal yeniden tanmlayan faaliyet-
leri iermektedir. Farkl eylem ve rgtlenme tr-
lerinin etki ve baar dzeyleri, iinde gelitikleri
(g alan ve gnderen) balama ve koullara g-
re deiiklik gstermektedir.
Gmen dayanma alarnn ve ilikilerinin da-
ha youn olduu balamlarda gmenlerin siya-
si katlmnn da daha yksek olduu gzlemlen-
mektedir. Gmenin dahil olduu an bykl-
ve etki gc, gmenin siyasal ve toplumsal
hareketlere katlmnda ok nemli bir deiken-
dir. Dolaysyla, ge kaynaklk eden lkeye ai-
le, akrabalk, hemehrilik, din veya etnik balar-
la bal ve ayn lkeden ya da ehirden gelen
gmen topluluuyla nemli balar olan g-
menlerin siyasal katlm olasl daha yksektir.
Gmen topluluunun rgtsel yaps, ye r-
gtlerin says, yelik dzeyi ve faaliyetlerin e-
itlilii gmen topluluunca retilen sosyal ser-
maye orann etkiler ve belli kolektif hedeflerin
gerekletirilmesini salar.
4
A M A
5
A M A
6
A M A
161
1. Siyasal frsatlar kuramn kim ortaya koymutur?
a. Mark Granavotter
b. Alejandro Portes
c. James Hollifield
d. Charles Tilly
e. Sidney Tarrow
2. Aadakilerden hangisi gmen hak mcadelesinin
aktrlerinden deildir?
a. Sendikalar
b. Uluslararas rgtler
c. STKlar
d. Gmenlerin kurduu rgtler
e. ok-uluslu irketler
3. Biz i gc ardk, ama insanlar geldi sz kime
aittir?
a. Stephen Castles
b. Peggy Levitt
c. Max Frisch
d. Ronaldo Munck
e. Martin Skefeld
4. Sosyal havaleler kavram kime aittir?
a. Peggy Levitt
b. Jos Itzigsohn
c. Luis Eduardo Guarnizo
d. Alejandro Portes
e. Nicola Piper
5. Aadakilerden hangisi Pipern ele ald gmen
ii STKlarndan deildir?
a. G alan lkede gmen yanls vatandalarn
STKlar
b. G gnderen devletin kurdurduu STKlar
c. G alan lkeden gelen aktivistlerin kurduu
gmen yanls STKlar
d. Gmenlerin ve gmen yanls aktivistlerin tm
gmen topluluklarnn haklar iin kurduu
STKlar
e. Gmen topluluunun kurduu STKlar
6. Aadakilerden hangisi ulus-tesi g kategorile-
rinden biri deildir?
a. Siyasi
b. Ekonomik
c. Sosyokltrel
d. Din
e. Askeri
7. Aadakilerden hangisi ulus-tesi gn bir zelli-
i deildir?
a. G alan ve gnderen balam birbirine balar.
b. Ulus-tesi alar zerinden insan, kaynak, sem-
bol, dnce ve deerlerin akna baldr.
c. Gmenin g ettii lkede yerlemesiyle son
bulur.
d. G alan ve gnderen lkelerin politika ve pra-
tiklerine gre ekillenir.
e. Aadan ulus-tesileme srelerinin bir para-
sdr.
8. Aadakilerden hangisi gmen ayaklanmalarnn
nedenleri arasnda saylamaz?
a. Endstrilemi lkelerin post-endstriyel bir saf-
haya geiiyle gmen emeinin marjinallemesi
b. Gmenlerin knt alanlarndaki zor yaam
koullar
c. Gmenlerin vatandalk haklar ve siyasal s-
relere katlmlarnn nndeki engeller
d. G alan lke kurumlarnn gmenleri ve ta-
leplerini dikkate alan politika ve uygulamalar
e. Gmenlerin eitim sisteminde karlatklar
eitsizlikler
9. Aadakilerden hangisi ulus-tesi toplumsal hare-
ketlerin zelliklerinden deildir?
a. Snrlar ve yaplar kat deildir.
b. Liderlii yayarak gc ve yetkiyi datrlar.
c. Dikey ve hiyerarik olarak rgtlenirler.
d. Heterojen, oklu-kimlikli ve akkan bir yapya
sahiptirler.
e. Hareketin iinde bilgi retimi dayanma ve i-
birliini beslerler.
10. Aadakilerden hangisi gmenlerin gmen der-
nek, rgt ve hareketlerine aktif katlmn kolaylatran
etkenlerden biri deildir?
a. Dzensiz gmen olmak
b. yi bir eitim derecesine sahip olmak
c. Yksek gelire sahip olmak
d. Sosyal sermayeye ve kaynaklara sahip olmak
e. Yasal statye sahip olmak
Kendimizi Snayalm
162
Padmini Palliyaguruge eskiden Sri Lankada bir ilkokul
retmeniydi. Ayrca yerel kadn rgtlerinde bir ey-
lemciydi. Dk cret alan retmenlerin koullarn
iyiletirmek iin bir grevde yer aldktan sonra isiz kal-
d. Kocas ve iki ocuunun geimi onun kazancna
balyd ve kocas onun eylemciliine hibir zaman s-
cak bakmamt. konusunda aresiz kalan Padmini
Palliyaguruge, Sri Lankal kadnlara Suudi Arabistanda
ev ii hizmetiler olarak i salayan 450 Sri Lanka ajan-
sndan biriyle anlamaktan baka bir seenei olmad-
na karar verdi. Hizmeti olarak alan bir kadn Orta
Douda Sri Lankadakinin 30 kat daha fazla cret al-
yordu. 500 ila 1.000 dolar arasndaki ajans cretine ve
onlar ilere yerletiren erkeklerin kadnlar taciz ettii
ile ilgili sylentilere karn, frsat kabul edilmeye deer
grnyordu.
1
1984de ou ksa dnemli szlemelerle olmak zere,
tahminen 18.000 Sri Lankal kadn deniz ar lkelere
cretli i bulmak iin g etti. Yabanc lkelerde istih-
dam edilmek konusunda Sri Lankal kadnlar ilk defa
Sri Lankal erkekleri geiyordu. 1987de Orta Douda
anlamal alan 200.000 Sri Lankalnn yzde 70i hiz-
meti olarak alan kadnlard. ou evliydi. ou, Sin-
halese etnik topluluundan geliyordu, ki bu topluluun
erkekleri devlet dairelerinde egemen pozisyonlarda a-
lyordu. Yurtdnda alan kadnlarn lkeye geri d-
nen kazanlar, yabanc para havalelerini aydan sonra
Sri Lankann ikinci dviz salaycs haline getirdi.
2
Dier Sri Lankal hizmetiler gibi Padmini, Suudi Ara-
bistana gelir gelmez iverenine btn gn hizmet sa-
lamak zorundayd. Haftann yedi gn, genellikle gn-
de 18 saatten fazla alt. Koullar anlatyor:
Kadnlarn dinlenmeleri ya da elenmeleri mm-
kn deildir. Kendi kltrel evresinden ayrl-
m ve kendilerini ok yorucu i koullar altn-
da bilinmeyen bir dnyada, kendi balarna b-
raklm bulan bu kadnlar psikolojik travmalar
yaarlar. Salk tesisleri neredeyse hi yoktur.
Kadn her eit ii yapmaya zorlanr ve kadnla-
rn birou iddetli fiziksel ve cinsel suistimale
maruz kalr.
3
Baz hizmetiler iin bu tecritin bedeli son derece yk-
sek ve ac verici olmutur. Padmini, Orta Doudaki i-
lerinden katatonik
4
veya tekerlekli sandalyede geri d-
nen kadnlarn fotoraflarn gsteriyor. Onlar, elektrik-
li aletleri altramamalar, uzun saatler boyunca al-
maya isteksizlikleri veya cinsel tekliflere direnmeleri
yznden sabrszlanan fkeli iverenlerin taciz ya da
fiziksel saldrlarnn kurbanlar. Bu tecrbelere ramen,
ailelerinin para sorunuyla yzleen baz kadnlar, arac
kuruma geri dnyorlar ve yurtdnda baka bir temiz-
lik ve yemek yapma turu iin para deyip, anlama ya-
pyorlar. Ve bylece Sri Lankaya havale ak devam
ediyor ve hkmetin denmemi d borlarnn faizle-
rini demesini salyor.
5
Padmini Palliyaguruge, 1985de Nairobideki Birlemi
Milletler Kadnn On Yl konferansnda konuuyordu.
Bir kurban olarak deil, bir rgtleyici olarak konutu.
Hkmet destekli olmayan ve gmen olan kadn ii-
lerin zel sorunlarn grnr klmak amacyla dzenle-
nen bir panelin katlmclarndand. Paneli dzenleyen-
ler, uluslararas siyaset konusunda bilinli olan femi-
nistler arasnda bile gmen kadnlarn siyasi meselele-
rini gndemde tutmann ne kadar zor olduunu anlatt.
Bu meseleler, gzden kolayca kayor gibiydi. Bu yz-
den Nairobide ayr bir panel dzenlemek onlarn ko-
ullarn dier kadnlara ve hkmetlere grnr kl-
mak iin kastl bir abayd. Ayn zamanda kadn rgt-
leyicilere analizlerini ve stratejilerini birbirleriyle pay-
lama frsat vermek iin tasarlanmt.
Padmini Palliyaguruge, Nairobide Sri Lankann lerici
Kadn Cephesini temsil ediyordu. Perudan, Meksi-
kadan, Filipinlerden, Japonyadan ve Cezayirden, hep-
si gmen ii olmu veya yurtdnda alan kadnlar
rgtlemeye yardm etmi olan kadnlarla fikir alveri-
inde bulunuyordu. Yerel sendikalarn onlarn sorunla-
rn ciddiye almasn salamak neredeyse imknsz ol-
mutu. Birok sendikal erkek, hizmetileri gerek ii-
ler olarak grmyordu. Onlarn ileri, elerinin evde
her gn para almadan yaptklar ilere fazla benziyor-
du. stelik bu hizmetilerin iverenlerinin kendileri de
kadndlar, yani sendikal erkeklerin pazarlk yapabile-
cekleri, kayda deer rakiplerden saylmyorlard!
Nairobide tartlan ev ii alanlarn tecrbeleri, Birin-
ci Dnya/nc Dnya ayrmnn ne kadar da basit
olduunun ve gnmzn uluslararas siyasetlerini an-
lamak iin ne kadar yetersiz olduunun altn izdi. Ger-
ekten de, nc Dnya lkelerinde yzbinlerce ka-
dn daha zengin, baka nc Dnya kadnlarnn ev-
lerini temizliyor ve ocuklarna bakyor. Bugn inde-
ki hkmet ve Komnist Partinin kendi Kadn Federas-
yonu resmen kentli aileleri dier kadnlarn ev ii so-
rumluluklarn azaltmak iin hizmetiler tutmaya tevik
ediyor. ngilterede ve ABDde olduu gibi, hizmetiler
kariyer sahibi kadnlarn ifte eziyetine zm olarak
Okuma Paras
163
grlyor. Latin Amerikada ev ii iilii kadnlar iin
en byk i kategorisi. Bu kadnlarn ou baka ka-
dnlar iin alyor. Ayrca Krfez lkelerinde alan
Sri Lankal kadnlar ve Singapur ve Hong Kongda al-
an Filipinli birok kadn bizim hl nc Dnya
toplumlar diye bahsettiimiz yerlerde alyor.
Hizmeti olarak alan kadnlar glendirmek iin ile-
tiim alarnn ve kurumlarn yaratlmas, eylemcileri,
lke ii ve lkeler aras g ilikilerini deitirmenin
ev, annelik ve ie dair dncelere nasl bal ol-
duunu yeniden dnmeye armtr.
Siyasi olarak aktif olan hizmetiler iin konuk oldukla-
r lkelerdeki feministler her zaman gvenilir mttefik-
ler olmamtr. Genellikle, deniz ar lkelerden ya da
kendi lkelerinin yoksul kesimlerinden hizmetileri it-
hal eden lkelerdeki yerel feminist gruplarnn ban
ekenler, tam da ev ii iilerini cret karlnda al-
tran toplumsal snftan kadnlard. cretlendirilmi ev
iinin siyasetleri, onlara genellikle elik eden dil ve rk
farkllklaryla birleince, engellerin stesinden gelmek
olduka zordu. Son olarak, siyasi olarak aktif olan ka-
dnlarn bazlar, ev ii hizmetilerini iiolarak gr-
mekte bile zorlandlar. Dier bir kadnn mutfan y-
karken karlalan tehlikeler ve verilen mcadeleler, s-
cak ve tozlu bir fabrikada kot pantolon dikerken kar-
lalan tehlikeler ve mcadelelerden daha az belirgin-
dir. Nairobideki panel dzenleyicilerinin akladklar
gibi, ou kez iveren bir kadndr. Ev iinde olan
onun mlkiyetidir, onun nesnesidir, onun minik evcil
hayvandr ya da bunlarn tmdr.
6
Brezilyadaki ev
ii alanlar kuruluunun liderlerinden biri olan Mary
Castro, ittifak kurmaya alrken karlat glkler-
den bazlarn yle anlatyor:
Feministler kendi nceliklerini dayatrlar; tabi ki
cinsellik, erkeklerle ya da aileyle olan sorunlar
bizim de sorunlarmz. Sonuta yasa d krtaj
yznden len kim? Biziz, yoksul ev ii alan-
lar; ama onlar [feministler] bize daha fazla ilgi
gstermeliler, birisinin hi ailesi yoksa veya hk-
meden, saldrgan bir iverene katlanmak zorun-
daysa tek arkadann erkek arkada olabilece-
ini anlamallar. Zaten iverenlerimiz olarak fe-
ministler bize bu kadar kt davrand srece,
onlara nasl gvenelim ki?
7
Ev ii alanlarnn bu tecrbelerden kardklar so-
nulardan biri kendi rgtlerini oluturmaya ihtiyalar
olduu. Balca mttefikleri gittikleri lkelerdeki ii
sendikalar veya o lkenin feministleri deil, kendi l-
kelerinde alan kadnlar olabilir. Ev ii alanlar, bu
balantlar kurarak, hkmetlerinin dk cretli fab-
rika ilerini kadnslatran siyasetleriyle kadnlarn, an-
neler ve eler olarak IMF tarafndan uygulanan kamu
hizmetlerindeki kesintilerin ykn tamalarna g-
venmeleri ve kadnlarn kendi iselletirdikleri ailevi
grevlerine dair inanlar arasndaki balantlar gz
nne seriyor.
8
Kaynak: Enloe, Cynthia. (2003). Muzlar, Plajlar ve As-
keri sler: Feminist Bak Asndan Uluslararas Siya-
set, ev. Berna Kurt ve Ece Aydn, stanbul: itlembik,
247-250.
1
Padmini Palliyaguruge, Migrant Women Claim Their
Rights: Nairobi and After iinde Sri Lanka House Maids
and Free Trade Zone Workers, Geneva, World Coun-
cil of Churches, dosya no. 15, Temmuz 1986, s. 21-4.
2
Centre for Society and Religion, Alone in a Strange
Land, Asian Migrant, cilt: 1, say: 1, Ocak-ubat,
1988, s. 16. Asian Migrant Catholic Scalabrini
Centrum, Quezon City, Philippines, tarafndan
yaynlanr. Ayrca bkz., Asoka Bandarage, Women
and Capitalist Development in Sri Lanka, 1977-1987,
Bulletin of Concerned Asian Scholars, cilt: 20, say: 2,
1988, s. 69-71.
3
Palliyaguruge, a.g.e.
4
Katatonik: D ortamla ilginin kesildii bir eit izof-
reni belirtisi (.n.).
5
A.g.e. Ayrca, Prema Embuldeniya, Their Suffering is
Beyond Human Endurance: From the Report of the
Committee on Migrant Workers, Sri Lanka, Migration
Today, say: 40, 1988, s. 12-13.
6
Linda Basch ve Gail Lerner, Migrant Women Claim The-
ir Rights: Nairobi and After, Giri yazs, a.g.e., s. 11.
7
A.g.e. Hizmeti olarak alan kadnlarla onlarn orta
snf Latin Amerikal iverenleri arasndaki ilikiler
hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Ximena Bunster
ve Elsa Chaney, Sellers and Servants: Working Women
in Lima, Peru, South Hedlay, MA: Bergin Publishers,
1988; Elsa Chaney ve Marcey Garcia Castro tarafndan
yayna hazrlanan Muchachas No More: Household
Workers in Latin America and the Caribbean,
Philedelphia: Temple University Press, 1989. Bat Hint
Adalarndan gelen bir kadnn kendisinin ABDli
iveren evsahibi zerine izlenimlerini izimlerle
betimleyen bir roman: Paula Fox, A Servants Tale,
Londra ve New York: Penguin, 1984.
8
Hizmetilerin, hkmetin modernleme siyasetleri-
nin hemen ardndan isizliin artmasyla in ehirle-
rine geri dn hakknda bilgi iin bkz., Elizabeth
Croll, Grannies, Maids and Housekeepers, China
Now, say: 118, 1986, s.21-3.
164
1. d Yantnz yanl ise Siyasi Katlm, Seferberlik,
Temsil ve Toplumsal Hareketler konusunu
gzden geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Gmen Haklar Mcadele-
si: Sorunlar ve Yeni Ynelimler konusunu gz-
den geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Gmen Aktivizmi ve Siya-
sal Katlm konusunu gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise Gmen Aktivizminin Ko-
ullar konusunun Gmen Dayanma Ala-
r alt blmn gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise Gmen Haklar Mcadele-
si: Sorunlar ve Yeni Ynelimler konusunu gz-
den geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise Ulus-tesi G ve G-
menlerin Ulus-tesi Aktivizmi konusunu gz-
den geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Ulus-tesi G ve G-
menlerin Ulus-tesi Aktivizmi konusunu gz-
den geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Uluslararas Ge Dayal
Toplumsal Hareketlerden rnekler konusunu
gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Ulus-tesi Toplumsal Ha-
reketler konusunu gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise Gmen Aktivizminin Ko-
ullar konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Geleneksel ii hareketleri ve sendikalar gmen iile-
rin sorunlarn ve taleplerini dikkate almada yava dav-
ranmtr. Sendikalarn gmen iilere ilikin tutumun-
da, sendikalarn kresel emek ilikilerinde ve emein
kresel rgtlenmesinde etkisinin zayflamas ve rol-
nn azalmas etkili olmutur. G alan lke sendikala-
r, byk blm yerli iiler tarafndan salanan kay-
naklarnn bir ksmn gmen iilerle ilgili meseleler-
de kullanmada sknt yaarken; g gnderen lke sen-
dikalar yerli iilerin meseleleriyle ilgilenirken lkeden
g etmi gmenlerle ilgili faaliyetlere kaynak ve za-
man ayrmada zorluk yaamaktadr. Ayrca, gmenle-
rin dorudan temsili ve onlar iin hizmetler sunmak ve
gmenleri rgtlemek sendikalarn temel faaliyet ala-
nnn (toplu szlemeler) tesinde bir aba, ynelim ve
uzmanlk gerektirmektedir.
Sra Sizde 2
Gmenler siyasal srecin aktif katlmclar olmaktan
ok edilgen alclar olarak grlmektedir. Gmenle-
rin vatandalk haklarna ve siyasal katlm kanal ve s-
relerine eriimi nndeki engeller ve uluslararas g-
n kalc olarak alglanmamas gmenlerin siyasal
katlm ve eyleyiciliine olan ilgi azlnn nedenleri
arasnda saylabilir. Gmenlerin siyasal edilgenliini
varsayan hakim yaklam, gmenlerin siyasal kurum
ve srelerde var olamamas ya da grnr olmamas-
na dayanmaktadr. Gmenlerin g gnderen ve alan
lkedeki aktivizmini gz ard eden baz yaklamlar,
gmenlerin dk siyasi katlmnn kkenlerini klt-
rel farkllkla ve hatta geri kalmlkla aklamaya a-
lmaktadr. Ayrca gmenlerin uzun erimli mcadele-
leri ok n plana karlmazken, protestolar ve iddet
ieren eylemler gmenleri bir sorun olarak grnr
klmaktadr.
Sra Sizde 3
Gnlllk esasna dayanan dernekler, bireyleri evre-
leyen alarla aralarnda gevek balar yaratr ve birey-
leri siyasal katlm taleplerinin olduu alana eker. G-
nlllk esasna dayanan dernek bir okul vazifesi gre-
rek yurttalkla ilgili yetiler kazandrr ve demokrasi ve
siyasal katlm konusunda bilgi ve deneyim birikimi
salar. Bu derneklere katlm gmenlere sosyal serma-
ye kazandrarak siyasal aktivizm iin kaynak salar. Ay-
rca birbirine gevek balarla bal bireylerin farkl bi-
rey ve evrelere bal olma olasl daha yksektir. Bi-
reyler aras kk lekteki etkileimler byk apta
rntlere dnmekte ve bylece gmenlerin der-
neklerde rgtlenmesi siyasal alanda taleplerinin temsil
edilmesine ve grnrlk kazanmalarna imkan tan-
maktadr.
Sra Sizde 4
Bir gmen topluluunun rgtsel yaps, ye rgtle-
rin says, yelik dzeyi ve faaliyetlerin eitlilii g-
men topluluunca retilen sosyal sermaye orann etki-
ler ve belli kolektif hedeflerin gerekletirilmesini sa-
lar. Gmen alarndaki gven sosyal sermayeye d-
nmekte, sosyal sermaye ise siyasal katlmn kapsn
aralamaktadr. Dier rgtlerle daha fazla balants
olan rgtlerin ve yaplanmalarn genellikle en byk,
en iyi donanml ve en fazla kaynaa sahip olan rgt-
ler ve alar olduu grlmektedir.
165
Sra Sizde 5
Gmenlerin ulus-tesi alana ve hareketlere katlmn
adan ele almak mmkndr. Dorusal ulus-tesi-
like gre; para gnderme, gmen a ve dernekleri
kurma gibi ulus-tesi pratikler ve katlm araclyla
gmenleri g gnderen balama balar. Kaynaklara
baml ulus-tesilike gre; gmenler sahip olduklar
ve g srecinde edindikleri kaynaklar lsnde ulus-
tesi faaliyetlere katlr ve g gnderen balamla ba-
lant kurarlar. Tepkisel ulus-tesilik ise, gmenlerin
g alan balamda yaadklar dlayc ve olumsuz de-
neyimlerin etkisiyle g alan topluma tepki duyarak
g gnderen lkeye ynelmeleri durumudur.
Kaynaklar
Abercrombie, Nicholas, Stephen Hill and Bryan S.
Turner (2006). The Penguin Dictionary of Sociology,
London: Penguin.
Basch Linda et al. (1997). Nations Unbound: Transna-
tional Projects, Postcolonial Predicaments and De-
territorialized Nation-States, Amsterdam: Gordon
and Breach Publishers.
Bell, Mark. (2004). Invisible Actors? Irregular Migrants
and Discrimination in Barbara Bogusz, Ryszard
Cholewinski, Adam Cygan and Erika Szyszczak
(eds.) Irregular Migration and Human Rights:
Theoretical, European and International
Perspectives, Leiden/Boston: Martinus Nijhoff
Publishers; 345-362.
Bousetta, Hasan (2001). Post-Immigration Politics and
the Political Mobilisation of Ethnic Minorities. A
Comparative Case-Study of Moroccans in Four
European Cities, ECPR Joint Sessions Grenoble,
April 6-11.
Buzan, Barry, Ole Waever and Jaap de Wilde. (1998).
Security: A New Framework for Analysis, Boulder:
Lynne Rienner Publishers.
Castles, Stephen. (2008). Understanding Global
Migration: A Social Transformation Perspective,
Paper Presented at the Conference on Theories of
Migration and Social Change, Oxford, 1-3
Temmuz.
Castles, Stephen ve Mark J. Miller. (1998). Age of Migra-
tion: International Population Movements in the Mo-
dern World, London: Macmillan Press.
Evans, Peter (2000). Fighting Marginalization with
Transnational Networks: Counter- Hegemonic
Globalization. Contemporary Sociology, 29, 230-41.
Giddens, Anthony (2009). Sociology, Cambridge: Polity
Press.
Gorodzeisky, Anastasia and Moshe Semyonov (2009).
Terms of Exclusion: Public Views Towards
Admissions and Allocation of Rigths to Immigrants
in European Countries, Ethnic and Racial Studies,
32 (3), 401-423.
Granovetter, Mark S. (1973). The Strength of Weak Ties,
American Journal of Sociology, 78 (6), 1360-1380.
Guarnizo, Luis Eduardo, Alejandro Portes and William
Haller. (2003). Assimilation and Transnationalism:
Determinants of Transnational Political Action
among Contemporaray Migrants, AJS, 108 (6), 1211-
48.
Guarnizo, Luis Eduardo and Michael Peter Smith. (1998).
The Locations of Transnationalismin Michael Peter
Smith and Luis Eduardo Guarnizo (eds.)
Transnationalism From Below, New Brunswick:
Transaction Publishers, 3-35.
Gutirrez, Marisol Raquel. (2010). The Power of
Transnational Organizing: Indigenous Migrant
Politics in Oaxacalifornia, NACLA Report on the
Americas, 32-45.
Hamilton, Anita. (2011). A Day Without Immigrants:
Making a Statement, Time Online Edition, March 1.
Hatton, Timothy J. and Jeffrey G. Williamson. (2008).
Global Migration and the World Economy: Two
Centuries of Policy and Performance, Cambridge:
The MIT Press.
Hollifield, James F. (2004). The Emerging Migration
State, International Migration Review, 38 (3), 885-
912.
Horta, Ana Paula Beja, Jorge Malheiros ve Antnio da
Graa. (2008). Ethnic Civic Communities and
Political Participation: The Case Study of
Capeverdean Associations in Three Municipalities
of the Lisbon Metropolitan Area and in Rotterdam,
in Maria Lucinda Fonseca (ed.) Cities in Movement:
Migrants and Urban Change, Lisbon: Lisbon
University, 165-203.
Huysmans, Jef. (1998). Revisiting Copenhagen: Or, On
the Creative Development of a Security Studies
Agenda in Europe, European Journal of
International Relations, 4 (4), 500.
166
Itzigsohn, Jos and Silvia Giorguli-Saucedo. (2005).
Incorporation, Transnationalism, and Gender:
Immigrant Incorporation and Transnational
Participation as Gendered Processes, IMR, 39 (4)
,895-920.
Itzigsohn, Jos et al. (1999). Mapping Dominican
Transnationalism: Narrow and Broad Transnational
Practices, Ethnic and Racial Studies, 22 (2), 316-339.
Karpathakis, Anna. (1999). Home Society Politics and
Immigrant Incorporation: The Case of Greek
Immigrants in New York City, International
Migration Review, 33 (1), 55-78.
Kaya, Ayhan (2008). Fransa Trkleri: Cumhuriyeti En-
tegrasyon Modelinin Eletirisi, Didem Dan ve Ver-
da rti (der.), Entegrasyonun tesinde Trkiyeden
Fransaya G ve Gmenlik Halleri, stanbul: s-
tanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 35-72.
Khagram, Sanjeev and Levitt, Peggy. (2005). Towards
a Field of Transnational Studies and a Sociological
Transnationalism Research Program, Hauser Center
for Nonprofit Organizations Working Paper No. 24.
Kurtolu, Aya. (2005). Mekansal bir Olgu olarak
Hemehrilik ve Bir Hemehrilik Mekan Olarak
Dernekler, European Journal of Turkish Studies, 2.
Levitt, Peggy. (2006). Immigration. in Helen Rose
Ebaugh (ed.) Handbook of Religion and Social
Institutions, New York: Springer, 391-410.
Levitt, Peggy. (2003). You Know, Abraham Was Really
the First Immigrant: Religion and Transnational
Migration`, IMR, 37 (3), 847-873.
Levitt, Peggy. (2001). The Transnational Villagers,
Berkeley: University of California Press.
Levitt, Peggy et al. (2003). International Perspectives on
Transnational Migration: An Introduction IMR, 37
(3), 565-575.
Lim, Timothy. (2005). Political Activism and the
Expansion of Rights for Transnational Migrant
Workers: South Korea and Japan in Comparative
Perspective, Paper presented at the annual meeting
of the International Studies Association, Hawaii,
March 05.
Lim, Timothy. (2004). Political Activism and the
Expansion of Rights for Transnational Migrant
Workers: South Korea and Japan in Comparative
Perspective, Korea and Global Migration
Conference Papers, December 11.
Lim, Timothy. (1999). The Fight for Equal Rights: The
Power of Foreign Workers in South Korea,
Alternatives: Social Transformation and Humane
Governance, 24 (3), 329-360.
Lyons, Lenore. (2006). The Limits of Transnational
Activism: Organizing for Migrant Worker Rights in
Malaysia and Singapore, Paper Presented at the
Workshop Transnationalisation of Solidarities and
Women Movements, University of Montral, April
27-28.
Martinello, Marco. (2005). Political Participation,
Mobilization and Representation of Immigrants and
their Offspring in Europe, Wily Brandt Series of
Working Papers in International Migration and
Ethnic Relations, 1/05, School of International
Migration and Ethnic Relations, Malm University.
Milani, Carlos R. S. and Ruthy Nadia Laniado. (2007).
Transnational Social Movements and the
Globalization Agenda: A Methodological Approach
Based on the Analysis of the World Social Forum,
Brazilian Political Science Review (Online), 1 (2),
10-39.
Milani, Carlos R. S. and Ruthy Nadia Laniado. (2006).
Transnational Social Movements and the Globaliza-
tion Agenda: A Methodological Approach Based on
the Analysis of the World Social Forum, Paper Pre-
sented at the Workshop Transnationalisation of So-
lidarities and Women Movements, University of
Montreal, April 27-28.
Munck, Ronaldo (2002). Emein Yeni Dnyas: Kresel
Mcadele, Kresel Dayanma, (ev. Mahmut
Teke), stanbul: Kitap Yaynevi.
Narayan, Gopalkrishnan (2001). What about the Global
Poor? Globalization From Above and Below, Social
Alternatives, 20 (3), 40-44.
Nuholu-Soysal, Yasemin. (2000). Citizenship and
Identity: Living in Diasporas in Post-War Europe?
Ethnic and Racial Studies, 23 (1), 1-15.
zer, M. Akif. (2006). Ynetiim zerine Notlar,
Saytay Dergisi, 63, 59-89.
zyrek, Esra (2009). The Light of the Alevi Fire Was
Lit in Germany and Then Spread to Turkey: A
Transnational Debate on the Boundaries of Islam,
Turkish Studies, 10 (2), 233-253.
stergaard-Nielsen, Eva K. (2001). The Politics of
Migrants Transnational Political Practices, WPTC-
01-22, Paper Presented at the Conference on
Transnational Migration: Comparative Perspectives,
Princeton University, June 30-July 1.
Palabyk, Hamit. (2004). Ynetimden Ynetiime Gei
ve tesi zerine Kavramsal Aklamalar, Amme
daresi Dergisi, TODAE, 37 (1), 63-85.
167
Peker, Y. Blent. (2002). Kaak Gmenler, Yasad
nsanlar: Yeni Kleci Dnya Dzeninde Trkiye,
Birikim, Say: 154, 49.
Petek, Gaye. (2008). Trkiye Kkenli Gmenlerin Fran-
sada Siyasi Katlm ve Temsiliyeti, Didem Dan ve
Verda rti (der.), Entegrasyonun tesinde Trki-
yeden Fransaya G ve Gmenlik Halleri, stan-
bul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 73-89.
Petras, James. (2006). The Rise of the Migrant Workers
Movement, Left Turn - Notes from the Global
Intifada, September 1
st
, http://www.leftturn.org
Pilati, Katia. (2010). Civic and Political Engagement by
Immigrant Organisations in Italy. The Case Study of
Milan, Revista Migraes, Say: 6, 145-159.
Piper, Nicola (2005). Transnational Politics and
Organizing of Migrant Labour in South-Asia - NGO
and Trade Union Perspectives, Asia-Pacific
Population Journal, 20 (3), 87-110.
Portes, Alejandro, Cristina Escobar and Alexandria
Walton Radford. (2005). Immigrant Transnational
Organizations and Development: A Comparative
Study, Princeton University Center for Migration
and Develeopment Working Paper Series, CMD
Working Paper No. 5-07.
Portes, Alejandro et al. (1999). The Study of
Transnationalism: Pitfalls and Promise of an
Emergent Research Field, Ethnic and Racial Studies,
22 (2), 217-237.
Portes, Alejandro (1997). Globalization from below:
The rise of Transnational Communities, Working
Paper, WPTC-98-01.
Portes, Alejandro and Min Zhou. (1993). The New
Second Generation: Segmented Assimilation and Its
Variants, The Annals of the American Academy of
Political and Social Science, 530 (1), 74-96.
Shtze, Stephanie. (2010). Gendered Empowerment:
The Construction of Transnational Political Spaces
between Chicago and Michoacn, Paper Presented
at the SGIR 7th Pan-European International Relations
Conference, Stockholm, September 9-11.
Silvey, Rachel. (2003). Spaces of Protest: Gendered
Migration, Social Networks, and Labor Activism in
West Java, Indonesia, Political Geography, 22, 129-
155.
Smith, Helena. (2011). Illegal Migrants Risk Death for
Right to Stay in Greece, Guardian Online, 6 March.
Skefeld, Martin (2008). Struggling for Recognition: The
Alevi Movement in Germany and in Transnational
Space, New York: Berghahn Books.
Teorell, Jan. (2003). Linking Social Capital to Political
Participation: Voluntary Associations and Networks
of Recruitment in Sweden, Scandinavian Political
Studies, 26 (1), 49-66.
Tilly, Charles. (1990). Transplanted Networks in
Virginia Yans-McLaughlin (ed.). Immigration
Reconsidered: History, Sociology and Politics,
Oxford: Oxford University Press, 79-95.
Tilly, Charles (1978). From Mobilization to Revolution,
New York: Random House.
Trimikliniotis, Nicos. (2008). Migration States or States
of Exception? Social Movements Confront Authori-
tarian Statism, in Helga Rittersberger-Tl et al.
(eds.) Rethinking Global Migration: Practices, Poli-
cies and Discources in the European Neighbourho-
od, Ankara: KORA-METU, 57-66.
nltrk-Uluta, ala ve Alcan Kalfa. (2009). Gn
Kadnlamas ve Gmen Kadnlarn rgtlenme
Deneyimleri, Fe Dergi, 1 (2), 13-28.
Wentts, Julie R. (2002). Immigration Policy and the
Challenge of Globalization: Unions and Employers
in Unlikely Alliance, New York: Cornell University
Press.
Wimmer, Andreas and Nina Glick Schiller. (2003).
Methodological Nationalism, the Social Sciences,
and the Study of Migration: An Essay in Historical
Epistemology, IMR, 37 (3), 576-610.
Yans-McLaughlin, Virginia. (1990). Introduction in
Virginia Yans-McLaughlin (ed.). Immigration
Reconsidered: History, Sociology, and Politics,
Oxford: Oxford University Press, 3-21.
Zolberg, Aristide R. (2006). Managing a World on the
Move, Population and Development Review, 32. 222-
253.
Yunanistanda alk grevinde 300 gmen iin
dayanma ars http://gocmendayanisma.org
Migrants end Greek hunger strike after government
offer http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-
12694104
Bu niteyi tamamladktan sonra,
Bar hareketinin tarihsel kkenlerine ynelik bilgi edinebilecek;
Bar hareketinin Batdaki geliimini tanmlayabilecek,
Kresellemenin bar hareketinde yaratt dnmleri irdeleyebilecek,
Bar hareketinin Trkiyedeki geliim srecini ve farkl kampanyalarn
deerlendirebilecek,
Bat d bar giriimleri hakknda bilgi edinecek;
Bar hareketini, organizasyon modelleri, eylem repertuarlar, ereveleme
ve elde ettikleri kazanmlar alarndan analiz edebileceksiniz.
indekiler
Modernite; Ulus / Devlet
Bar Hareketi
Pasifizm
Sava Kartl
Souk Sava
Nkleer Silahlanma
Vietnam Sava
Irak Sava
Kreselleme
Vicdani Red
ereveleme / Organizasyon
Modelleri / Eylem Repertuar
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Yeni Toplumsal
Hareketler
Bar Hareketleri
GR
BATIDAK BARI HAREKETNN
TARHES
ABDDE VE AVRUPADA BARI
HAREKET
BALKANLARDA BARI
HAREKETLERNE RNEK
TRKYEDE BARI HAREKET
BARI HAREKETNN GENEL
DEERLENDRMES
7
GR
Bar hareketi, savalarn durdurulmas, sava kma tehlikesinin ortadan kaldrl-
mas ve genel olarak iddet kullanmnn en aza indirilerek bar hlinin salanma-
s ve kalc klnmas gibi amalarla rgtlenen eitli grup ve bireylerin seferber-
liklerine verilen genel addr. Bu genel kategori altnda, farkl meseleler zerine yo-
unlam deiik bar kampanyalar ve hareketleri bulunmaktadr. Dier toplum-
sal hareketler gibi bar hareketleri de moderniteyle beraber ortaya km, modern
siyaset yapma biimlerinden biridir. zellikle ulus devletlerin olumas ve buna
bal olarak savamann biim ve anlam deitirmesi karsnda, Batda 19. yzyl-
dan itibaren bar hareketinin altnda kitlesel kampanyalar oluturulmaya balan-
mtr. Ulus devlet merkezli dnya siyasal dzeni iinde arlkla ulusal dzeyde
rgtlenen kampanyalar, uluslararas dzeyde de ibirliine girmektedir. Bar ha-
reketinin ulusal karakteri 20. yzyln son eyreinden itibaren kreselleme sre-
ciyle beraber deimeye balamtr. Son dnem bar hareketleri ulus tesi iliki-
ler kurarak yerel ve ulusal zelliklerinin yan sra ulus tesi zellikler de kazanm-
tr. Gnmzde bar hareketleri genel olarak, sava kartl, silahszlanma, ma-
ynlarn temizlenmesi, vicdani red, iddet ieren yerel atmalarn durdurulmas
gibi konular zerinde younlamaktadr.
BATIDAK BARI HAREKETNN TARHES
Ulus Devletlerin Ortaya k
Sava, modern ulus devletin olumasnda ok nemli bir rol oynamtr. Charles
Tillynin (1985) modern devletin ortaya k srecini Avrupa tarihinde incelerken,
bu srete belirledii 4 temel etkenden biri savatr. Tilly devletlerin tarihinin sa-
valarn tarihiyle i ie getiini syler. Siyasi otoritenin merkezlemesi ve mulk
olan snrlarn netlemesi, ksacas modern devletin ortaya kmas, dier devlet
adaylaryla yaplan savalar sayesinde mmkn olmutur. Modern devlet, tanm
gerei snrlar iinde egemen olan tek g ya da iddeti tekeline alabilmi devlet-
tir (Weber, Gerth ve Mills, 1967 iinde). Modern devletlerin gelime srecinde tm
siyasi glerin (devlet adaylarnn) hedefi olduu iin sava kanlmaz olmutur.
Sava, devletler iin siyasi rakipleri yok etmek ve iddeti tekelletirmek iin tarih-
sel olarak en nemli yntem olmutur (Tilly 1985). Modern ulus devletlerin oluu-
mundan sonra da sava, belirleyici nemini korumutur. Savalar modern ulus
Bar Hareketleri
devletin oluumunda byk bir rol oynasa da siyasi otorite gcn sadece iddet-
ten deil, ayn zamanda kurduu meruiyet zemininden alr. Tarihsel sre ierisin-
de devletler siyasi rakipler arasndan syrlp otoritelerini merkezletirmeye alr-
ken, egemenlik kurduklar topraklarda yaayan nfusun merkeze balln da
nemsiyorlard. Devletler bu ballk karlnda asker koruma ve olas tehditlere
kar savunma vaat etmitir. Modern ulus devlet, bu vaadi daha etkin bir biimde ye-
rine getirdike, merkez otoritesini ve ayn zamanda, meruiyetini glendirmitir.
Ayn zamanda meruiyet salama ihtiyac, vatandalk haklarn glendirdi. Gi-
derek merkez pozisyonunu glendiren modern ulus devlet, bu pozisyonun de-
vamn salamak iin sk sk savamak zorundayd. Savalarn yksek maliyeti ve
insan kayna ihtiyac ise, halktan toplanan vergi ve vatandalarn askere alnma-
syla karlanyordu. Ulus devletin salamlatrd snrlar iersindeki bu kaynak
aray, halkn honutsuzluunun devlete yneltilmesine yol at (Mann, 1993).
Kaynak aktarmna kar duru, ulus devletin vatandalk haklarn geniletme ve
demokratikleme ynnde tavizler vermesine yol at. Temsili kurumlar, mahke-
meler ve haklarn garanti altna alnmas bu tavizlerin kapsamn oluturmutur
(Tilly 1985). Devletin artan gcne kar yaygn direni temsil yoksa vergi de
yok, anlaynda zetlenebilir. Yirminci yzylda da vatandalarn savaa katlma-
s karlnda siyasi ve sosyal haklar geniletilmitir.
Modern Toplumsal Hareketlerin Ortaya k
Modern ulus devletlerle vatandalarn arasndaki ilikide belirleyici unsurlarn ba-
nda toplumsal hareketler gelir. Toplumsal gruplarn arasndaki atmalarn bir
ifade ekli olan toplumsal hareketler, ilk olarak Avrupada moderniteyle beraber
meydana gelmi bir olgudur (Tarrow, 1998; Tilly, 2004). atma, insanlk tarihinin
ayrlmaz bir paras olarak, her zaman mevcuttu. Ancak, toplumsal atmalar mo-
dernite ncesi toplumlarda modern toplumlardakinden daha farkl ekillerde v-
cuda gelmitir.
Feodal Avrupada siyasi erk bir dizi siyasi aktr arasnda paralanm hldedir
ve merkez otoriteler olduka zayftr. Toplum ve siyasi g merkezleri arasndaki
balar korumac ilikiler temelinde ekillenmitir. 16. yzyldan itibaren ticaretin
geliimiyle glenmekte olan ehirler saylmazsa, nfusun ounluunu oluturan
halk, derebeylerin topraklar zerinde birbirinden kopuk ve ayrm cemaatler h-
linde yaamaktadr. Cemaatler arasnda iletiim ve balar yok denecek kadar azdr.
Bu balamda, yerel cemaatler, uradklar herhangi bir adaletsizlie yerel ayak-
lanmalarla cevap vermitir. Bu ayaklanmalarn genel zellikleri, cemaatlerle bire-
bir ilgili meseleler zerine olmalar, atmalarn yerel cemaatlerin dna tamama-
s, her bir yerel toplulukta farkl tezahr etmesi ve atmalarnn nedeni olarak
merkez bir otoriteyi hedeflenmemeleridir (Tilly, 2004). Yerel ayaklanmalarn, ana
nedenleri vergilerin artmas, alk, hakszlk sonucu ortaya kt dnlen lm-
ler, toprak ve su kullanma haklarnn gasp edilmesi olmutur. Hzl bir ekilde or-
taya kan ve ksa sren bu yerel ayaklanmalarda, topluluklar suladklar aktrle-
re - karar alc veya kararlar uygulayc olmalar fark etmeksizin- dorudan mda-
halelerde bulunmu, ounlukla kartlarna iddet uygulamtr (Tilly, 2004; Ta-
row, 1998).
Ancak modernleme sreciyle beraber atma siyaseti dnm geirmitir.
Modern ulus devletin olumasyla siyasi g merkezde toplanmaya balamtr.
Vergi toplama, askere alma, adalet datma gibi faaliyetler, glerini oluturup pe-
kitirmeye balayan merkez devletler tarafndan yrtlmeye balanmtr. Bunun
170
Modernite ncesi dnyada,
ayaklanmalara neden olan
bir baka konu da dindir.
Ancak, tek tanrl dinlerin
evrensel yaklamlarnn
etkisiyle, din seferberlikler
dierlerinden farkl olarak
yerelliklerin tesine geerek,
ulusal veya uluslararas
dzeyde atmalara neden
olmutur (Tarrow, 1998: 33).
sonucunda, toplumlarn gznde uradklar hakszlklarn kayna da merkezle-
mi ve merkez devlet, seferber olan eitli toplumsal gruplarn hedefi olma konu-
muna gemitir. Toplumsal gruplarn kendi aralarndaki atmalarda da devlet
bavurulan ana zm mecras olarak grlmeye balanmtr (Tilly, 2004). Buna
paralel olarak, ekonomik alanda kapitalizmin gelimesi ve yaylmas ile sanayile-
me sreleri feodal toplumlarda daha nce grlmemi bir sosyal devinim sala-
mtr. Ayn zamanda, modern snflarn olumasna neden olarak, toplumsal aidi-
yetlerin yerel alarn tesine gemesine neden olmutur. Ayn zamanda, snflar
aras eitsizlikle beraber zerinde seferber olunacak yeni ihtilaf ve atma mese-
leleri ortaya kmtr. te yandan, ulus devletlerin snrlar ierisinde yaayan n-
fuslar birletirici etkisiyle yerel topluluklarn daha byk bir topluluun paras
olduu fikri insanlarn tahayyllerini ekillendirmitir. Daha nceleri, paralanm
ve kopuk hlde yaayan topluluklar birle(tiril)erek, ulusal topluluklara dn-
mtr. Artan okuma yazma oranlaryla beraber roman, gazete, dergi ve el ilan gi-
bi yazl iletiim aralarnn geliimi ve derneklerin yaygnlamas sonucunda yaa-
nan canllk, daha nce kopuk bir ekilde yaayan yerel topluluklarn birbirleriyle
balar kurmasnda etkili olmutur. Bylelikle birbirleriyle iletiime geerek bilgi ve
tecrbelerini paylaan yerel topluluklar arasnda alar olumutur (Anderson,
1991). Btn bu gelimeler modern toplumsal hareketlerin olumasnn nn a-
mtr. Yerel ayaklanmalardan farkl olarak toplumsal hareketler erevesinde top-
lumsal gruplar yerel olmaktan kararak, daha geni kesimleri ilgilendiren mesele-
ler zerine seferber olmaya balamlardr. Eylemler ve hareketler farkl zaman ve
mekanlarda tekrarlanabilme zellii kazanmtr. Korumac ilikilerinin deime-
siyle zerkliklerini kazanan gruplar, uradklar hakszlklarn kayna olarak gr-
dkleri kartlaryla seferberlikleri srasnda dorudan kar karya gelmitir. Top-
lumsal atmalarda iddet kullanm modernite ncesi dneme gre olduka azal-
m ve yeni barl eylem biimleri kullanlmaya balanmtr. Sonuta, 17. yzyl-
da balayan toplumsal hareketlerin oluma sreci, 20. yzyla gelindiinde tamam-
lanmtr. O gnden bugne, modern toplumsal hareketler, modern siyasal ve top-
lumsal hayatn ayrlmaz bir paras olmutur. (Tilly, 2004; Tarrow, 1998; della Por-
ta ve Diani, 2006).
Modern Bar Giriimlerinin Balangc
Bar fikri, Antik adan itibaren felsefecilerin, dnrlerin, yazarlarn ve dinle-
rin zerinde dnd konulardan biri olmutur. Kavram, genel olarak ahlak, si-
yasi ve toplumsal atma ve doayla uyum boyutlaryla ele alnmtr (Chatfield ve
Iiukhina, 1994). Tek tanrl dinlerin bir ksm kollar da pasifizmi din retilerinin
temel talarndan olduunu savunmulardr (Kaldor ve dierleri, 2007: 95).
Bu din ve ahlaki temelli kar klarn yan sra, sava dnemlerinde artan ver-
giler ve askere alnma uygulamalar gibi toplumlara ve bireylere getirilen yksek
maliyetlerinden dolay da sava, tarih boyunca rahatszlklara ve atmalara neden
olmutur. Modernite ncesi toplumlarda, savan neden olduu toplumsal rahatsz-
lklar, yukarda da irdelendii gibi, birok yerel ayaklanmaya neden olmutur.
Barn ve sava kartlnn modern toplumsal hareketler olarak ifade edilme-
si, ulus devletlerin ortaya kna rastlar. Ulus devletlerin kitlesel ve dzenli ordu-
lar kurmas, zorunlu askere alnma uygulamalar balatmalaryla beraber bir dizi
sava kart giriim de olumutur. Bu giriimler 17. yzylda baz din oluumla-
rn sava faaliyetine ahlaki olarak kar kmalaryla balar. 17. yzyl Amerikasn-
171
7. ni t e - Bar Har eket l er i
Pasifizm, genel olarak
iddetin her trne kar
kan ve iddetin tm
toplumsal ve siyasal
pratiklerden dlanmas
gerektiini savunan din ve
ahlaki temelli dnce
akmdr.
Sava kartl, zellikle
devletler arasnda yrtlen
savalara, devletlerin
iddetin tekelini elinde
bulundurmasna ve asker
kurumlarn varlna kar
kan dncelerin genel
addr.
da, Quakers, Brethern Kilisesi ve Menonitler gibi reformist Protestan cemaat ve
mezhepler ldrme faaliyetlerinin din inanlarna ters dtn savunarak sa-
valara kar olduklarn ilan etmilerdir (Chatfield, 1994: 10). Klelik, kadn hakla-
r gibi konularla ilgili adaletsizliklere de kar kan bu barl gruplar, bireysel
davranlardan uluslararas siyasete kadar hibir alanda iddet kullanmnn olma-
mas gerektiini savunmutur. Bunun iin de eitli bar topluluklar oluturmu
ve sonrasnda bar hareketine srekli olarak destek vermitir.
Din kkenli olmayan, sekler bar giriimleri ise 18. yzyldan itibaren ekil-
lenmeye balamtr (Marullo ve Meyer, 2004: 644). lk bar cemiyetleri 1815 yln-
dan itibaren Amerika ve Britanyada kurulmutur. 1828 ylnda geni kapsaml
Amerikan Bar Cemiyeti kurulmutur. 19. yzyln ortalarndan Birinci Dnya Sa-
vana kadarki dnemde bir dizi bar kongresi de dzenlenmitir. Bu kongreler,
Avrupa apnda 1843-1850 yllar arasnda dzensiz olarak organize edilirken, 1889
tarihinden itibaren Avrupada, 1892 ylndan itibarense dnya genelinde dzenli
olarak her yl yaplmaya balanmtr (Kaldor ve dierleri, 2007: 96; Chatfield,
1997: 23). Bu bar konferanslarnn da etkisiyle, bar organizasyonlar Amerika ve
Britanyada sayca artmtr. Bunun yan sra Fransa, talya, Hollanda ve skandi-
navya lkeleri gibi Avrupann deiik blgelerinde birok bar rgt ve toplu-
luu kurulmutur (Passy, 1896; Chatfield, 1997). 1900 ylndaki bar rgt says
Britanyada 46, Almanyada 72, Fransada 16, Amerikada 15, Rusyada 1 ve skan-
dinavya lkelerinin toplamnda 216 tanedir (Lyons, 1963, aktaran Kaldor ve dier-
leri, 2007: 96). Bu dnemdeki bar organizasyonlarnn ama ve bar kavramna
yaklamlarnda belirgin farkllklar vardr. Ancak hemen hemen hepsinin stnde
durduu ortak tema devletler aras anlamazlklarn zlebilmesi iin uzlama
mekanizmalarnn oluturulmasdr (Chatfield, 1997: 23-24).
Birinci Dnya Sava srasnda durma noktasna gelen bar giriimleri, sava
sonrasnda tekrar canlanm ve barn kalc bir hl almas iin araylar devam et-
mitir. eitli bar rgtlerinin de abalaryla, uluslararas ilikileri glendirmek
ve devletler arasnda uzlama salamak amacyla Milletler Cemiyeti kurulmutur
(Chatfield, 1997).
Bar hareketinin ulus devletlerin oluumuyla balants nedir?
ABDDE VE AVRUPADA BARI HAREKET
Bar hareketi, kinci Dnya Savann bitiminden gnmze kadar genilemi ve
kalc bir harekete dnmtr. zellikle Amerika ve Avrupada gelien hareket,
baz dnemlerde canllk gsterip belli bal kampanyalarla seferber olurken, dier
dnemlerde yavalayarak eylemsizlik hline gemektedir. Baka bir deyile, dier
hareketlerde grld gibi bar hareketi atma dngleri/protesto dalgalar h-
linde ilerler.
Buna gre, siyasal alanda, dier siyasal aktrlerden gelen destein artmas, ka-
rar alma mekanizmalarna eriim kolayl, devlet basksnn azalmas, siyasal elit
gruplarn paralanmas ve hkmet deiiklii gibi deiiklikler meydana gelir.
Toplumsal hareket gruplarnn bazlar bu siyasal deiiklikleri, lehlerine kullana-
bilecekleri siyasi frsatlar olarak deerlendirir (Tarrow, 1998). Bylelikle, zerin-
de seferber olduklar konu hakknda kazanm elde edeceklerine inanan nc
gruplar eylemlerine balar. lk eylem ve seferberlikler sonucunda, hareketin mese-
172
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Toplumsal hareket
kampanyas, belirli bir
hedefe ulamak iin
toplumsal hareket aktrleri
veya STKlar tarafndan
dzenlenen tematik, sosyal
ve zamansal olarak bir
btnle sahip eylemler
toplamna verilen addr
(della Porta ve Rucht, 2002:
3).
Toplumlarn seyrine
baktmzda, baz
dnemlerde atma ve
eylemler artar ve younlar;
dier dnemlerde ise azalr
ve seyrekleir. atmalar ve
protestolarn bu inili kl
rntsne atma
dngleri veya protesto
dalgalar denir (della Porta
ve Diani, 2006: 188-189).
lesi gndeme oturur ve siyasi alanda yeni frsatlar ortaya kar. Bunu gren dier
benzer gruplar da eylemlere katlr. Seferber olan gruplarn artmas, aralarndaki
etkileimin fazlalamas ve tek bir ama iin bir araya gelmeleriyle kampanyalar
meydana gelir. Bu protesto dngs/protesto dalgasnn en st noktasdr. Bundan
sonra, artan toplumsal hareket basks sonucunda siyasi elitler ve partiler mzake-
relere girer ve konu kurumsal siyasete tanr. Bir baka olaslk da devlet basks-
nn artmas sonucunda taleplerin karlanma ihtimalinin azalmas ya da toplumsal
hareket gruplar arasnda yntem ve/veya hedefler asndan anlamazlklarn or-
taya kmasdr. Her iki durumda da kampanya ve seferberlik hli de geer
(della Porta ve Diani, 2006: 188-189; Tarrow, 1998: 147-150).
Protesto dngsnn/protesto dalgasnn en dip noktasnda toplumsal hareket
gruplar bekleme konumuna geer. Gruplar bekleme konumundayken fazla gr-
nr deillerdir, ama bu hareketinin yok olduu anlamna gelmez. Aksine, bar ha-
reketi organizasyonlar ve alar klmelerine ramen, eylemsizlik srecinde de
aktiflerdir ve bir sonraki kampanya iin almalara devam ederler (della Porta ve
Diani, 2006; Tarrow, 1998).
Bar hareketi de yukarda tarif edilen protesto dalgalar zerinden seyreder.
Gndemdeki konularn nem sras, siyasi frsatlar ve seferberlik kabiliyetlerine
gre her dnem farkl bar kampanyalar dzenlenir ve bar hareketi canlanr. Bu
blmde, Amerika ve Avrupa kkenli eitli bar kampanyalarn, kinci Dnya
Sava, Souk Sava ve Souk Sava sonras dnemlerde ele alacaz.
kinci Dnya Sava Srasnda Nkleer Silahlanma Kart
Giriimler
Amerikan bar hareketinin ilk kapsaml kampanyas 1936-1937 yllar arasnda Acil
Bar Kampanyas (EPC) ad altnda gereklemitir. Birinci Dnya Sava sonras
dnemde, eitli pasifist ve liberal gruplar, ABDnin tarafszlk politikas izlemesi
ve ekonomik alanda uluslararas ibirlii gdlmesi amacyla birlemitir. 1700 ci-
varnda yerel ofisi bulunan EPC, Amerikan Kongresinde tarafszlk politikasn
destekleyen kararlar alnmas iin lobicilik faaliyetlerinde bulunmutur. Bu faali-
yetler sonucunda, 1936 ve 1937 yllarnda kongrede bu ynde kanunlarn kma-
snda olduka etkin olmutur. Kampanya, bar gruplar arasnda kan anlamaz-
lklardan dolay 1937 ylnda sona ermitir (Kleidman ve Rochon, 1997: 48-49).
kinci Dnya Savann son yllarna kadar pasif konumda kalan bar hareke-
ti, nkleer silahlanma kart faaliyetlerle tekrar harekete gemitir. 1942 ylnda
ABDnin nkleer balkl silah gelitirme amacyla balatt Manhattan Projesi so-
nucunda retilen atom bombas, 1945 ylnda Japonyann Nagasaki ve Osaka e-
hirlerinin bombalanmasnda kullanlmtr. Atom bombasnn kullanlmas, savan
bitmesinde nemli bir etken olmasna ramen milyonlarca insann lmesi ve yara-
lanmasna neden olmasndan dolay izleyen yllarda byk kayg ve korkulara da
yol amtr. Bu durumdan rahatszlk duyan ve aralarnda Manhattan Projesine
dhil olmu baz bilim adamlar, Amerikan Atom Bilim Adamlar (FAS) (daha son-
ra Amerikan Bilim Adamlar) adl rgt altnda toplanmtr. FAS, yaynlad bildir-
gelerle adm atlan nkleer an getirdii tehlikeler hakknda kamuoyun iktidar
sahiplerine uyarlarda bulunmutur. Manhattan Projesinin direktr nl fiziki
Julius Robert Oppenheimer da nkleer enerjiyle ilgili her trl aratrma, gelitir-
me proje ve uygulamalarnn uluslararas bir rgt tarafndan denetlenmesi neri-
sini getirmitir. Bilim adamlarnn neri ve giriimleri her ne kadar somut sonular
getirmese de nkleer enerji konusunda yaptklar uyarlar eitli sivil toplum kuru-
173
lularnn (STKlar) dikkatini ekmi ve bilim adamlarna nkleer silahlarn kullan-
mnn denetimi konusunda destek vermeye balamlardr (Mekata, 2006: 185).
Bylelikle, Souk Sava dnemi boyunca etkili bir ekilde var olan nkleer silah
kart hareketin ilk temelleri atlmtr.
Souk Sava Dnemi
kinci Dnya Sava sonrasnda uluslararas siyasette ve sava yapma biimlerinde
kkl deiimler yaanmtr. Savan sonunda nkleer silahlarn kullanlmasyla,
nkleer aa girilmi oldu. Bu dnem boyunca, insanlk dnyada byk ykm-
lara neden olabilecek nkleer savalarn her an meydana gelme tehdidiyle kar
karya kalmtr. Nkleer tehdidi artran bir baka etken de dnyann iki kutba ay-
rlarak, devlet bloklarnn birbirleriyle silahlanma yarna girmeleri olmutur. te
yandan, devletler aras diyalog, ibirlii ve savalarn durdurulmas amalaryla
Birlemi Milletler gibi uluslararas organizasyonlarn kurulmas da bu dnem
dnya siyasetindeki olumlu gelimelerdendir. Nkleer silahlanma ve kurulan ulus-
lararas kurulularla birlikte, bar hareketi gruplarnn hedef, faaliyet alan ve
nndeki frsatlar asndan byk dnmler meydana gelmitir. Bylelikle, ba-
r hareketi sadece srmekte olan savalara kar deil, sava tehdidini artran si-
lahlanma politikalarna kar da byk seferberlikler yrtmtr (Marullo ve Me-
yer, 2004: 642).
Souk Sava dnemi boyunca, bar hareketlerinin zerinde seferber olduu 2
ana konu Vietnam Sava ve nkleer sava tehdidi olmutur. Hem ABD hem de e-
itli Avrupa toplumlarnda silahszlanma kampanyalar yrtlrken, Amerikada
ise Vietnam Sava kart gsteri ve eylemler nce lke geneline sonra da dnya-
nn birok yerine yaylmtr.
Nkleer Silahlarn Denenmesine Kar Kampanyalar
kinci byk kampanya dalgas, Souk Sava yllarnda, devletlerin nkleer silah-
lar gelitirme amacyla yapt nkleer silah denemeleriyle gelmitir. ABD, 1954
yl Mart aynn ilk gn adalarnda ilk kez hidrojen bombas denemeleri yapm-
tr. Bunun zerine, nkleer silahlar zerine tartmalar bir kez daha alevlenmitir.
Atom bombasndan yzlerce kat daha etkili ve lmcl olan bombaya tepki bu
defa 1957 ylnda kurulan New York merkezli Makul Nkleer Politikalar Komite-
sinden (Committee for a Sane Nuclear Policy, SANE) gelmitir. Bir yl sonra, 1958
ylnda da Londra merkezli Nkleer Silahszlanma Kampanyas (Campaign for
Nuclear Disarmament, CND) ilk toplantsn yapmtr. Bu gruplar, eitim, bilgi-
lendirme almalar ve reklamlarla, zellikle Amerikan ve Britanya kamuoyunun
dikkatini ekmeyi ve nkleer silahlarn denenmesini ok tarafl olarak yasaklan-
mas talepleri etrafnda kamuoyu yaratmay baarmtr (Mekata, 2006; Meyer,
1993;
Bunun yan sra, dnyaca nl entelektel ve bilim insanlar Bertrand Russell
ve Albert Einstein 1955 ylnda ortak olarak Russell-Einstein Manifestosu adyla
anlan bir ar yapmtr. arda, nkleer silah denemelerinin ve silahlanma ya-
rnn durdurulmas talebinde bulunulmutur (Meyer, 1993a). 1957 ylnda konu-
larnda uzman 22 bilim insannn katld ve nkleer denemelerin dnya apnda
yasaklanmas talebinde bulunulduu Pugwash Konferansnn temelinde de Rus-
sell-Einstein Manifestosu vardr (Meketa, 2006). Btn bu giriimlerin yan sra,
ABDde eitli kk sol ve pasifist gruplar sivil itaatsizlik eylemleri dzenleyerek
kampanyann iinde yer almtr. 1950lerin son dneminde, iki eylemci gemisinin
174
lave bilgi iin bkz.
www.cnduk.org.
Pasifikteki nkleer deneme sahasna giri yapmaya almas ve eylemcilerin de-
falarca tutuklanmalar, konu hakknda medyann ilgisini artrmtr. Bylelikle ka-
muoyunun konu hakkndaki artan bilgisiyle, pasifist gruplarn yry, oturma ey-
lemi ve dier sivil itaatsizlik eylemleri yaygnlk kazanmtr (Meyer, 1993).
Merkezinde STKlarn bulunduu ve bilim insanlarnn bilimsel destek verdikle-
ri ikinci byk nkleer silah kart seferberliin yaratt kamuoyu basks sonu-
cunda ABD, Sovyetler Birlii ve Bileik Krallk 5 Austos 1963 tarihinde Snrland-
rlm Nkleer Denemeleri Yasaklama Antlamasn imzalamtr. Bu antlamaya
gre, taraf lkeler denizaltnda, karada, atmosferde ve uzayda nkleer deneme
yapmayacaklarn taahht etmitir. Ancak, yer alt nkleer denemeleri konusunda
herhangi bir yasak sz konusu olmamtr (Mekata, 2006).
Vietnam Sava Kart Hareket
Nkleer denemelerin Yasaklanmas Kampanyasndan sonra, 1960lara damgasn
vuran bir baka kampanya da Vietnam Sava kart hareket olmutur. 1968-1972
arasndaki yllarda bar hareketi arlkl olarak Vietnam Sava kartl ereve-
sinde ekillenmitir. ABDnin Vietnamda girdii sava balangta fazla tepki ek-
memitir. Ancak, Vietnama sevk edilen asker saysnda art, len Amerikan aske-
ri saysnn ykselmesi ve medyada konu zerine yaplan haberler sonucunda sa-
va kartlar eylemlerine balamtr. zellikle, daha nceki yllarda balayan sivil
haklar ve ifade zgrl hareketleri erevesinde seferber olan birok eylemci,
Vietnam Sava kart harekete katlmtr. Amerikan niversite genlii arasnda
hzla yaylan sava kartl sonucunda, niversite kampsleri Vietnam kart
kampanyann sleri hline gelmitir. Ksa srede kampanya niversitelerin dna
tam ve genilemitir. Kampanya boyunca aktivistler, orduya yazlmama, silah al-
tna alnma belgelerini yakma ve lkeyi terk etme gibi eitli sivil itaatsizlik eylem-
lerinde bulunmutur. Bunlarn yan sra, askere alnma merkezlerine saldrlar d-
zenlemek ve orduya yazlanlar engellemek ve aalamak gibi iddet ieren yn-
temlere bavuran radikal gruplar da ortaya kmtr. Bylelikle, Amerikan devleti-
175
Fotoraf 7.1
Bernie Boston
isimli gazeteci
tarafndan 22 Ekim
1967 tarihinde
Washingtonda
ekilen bu
fotorafta,
protestolar
engellemeye alan
askerlerin
tfeklerine bir
eylemci tarafndan
iek yerletirilmesi
grntlenmektedir
. iek gc
isimli bu fotoraf,
sava kart
hareketin
sembollerinden
birisi olmutur.
nin askere alma faaliyetleri yavalatlmtr (Marullo ve Meyer, 2004). Vietnam Sa-
va, Cumhuriyeti Richard Nixonn 1969 ylnda bakanla seilmesinin sonrasn-
da devam etse de Amerika toplumunun genelinde sava kartlarna olan destek
dmeye balamtr. Bunun balca nedeni, yukarda bahsedilen iddet ieren ey-
lemlere kar kamuoyunun tepki duymas olmutur. Her ne kadar, ilk aamalarn-
daki ivmesini yitirmeye balam olsa da Vietnam kart hareket etkisini srdrme-
ye devam etmitir. Nixonn da ifade ettii gibi, ABDnin sava bitirmek iin nk-
leer saldr tehdidini kullanma plan, sava kartlarnn eylemleri nedeniyle yrr-
le konamamtr (Nixon, 1978, aktaran Marullo ve Meyer, 2004). 1972 ylnda ise,
Amerikan Kongresinin kararyla Vietnam Sava sona ermitir. Vietnam Sava kar-
t hareket, bar hareketi tarihinin en baarl kampanyalarndan biridir. Sava kar-
tlar, Vietnam Sava srasndaki eylemleri ile sava kartl fikrini kamuoyunda
canl tutarak devlet iin savan maliyetini artrm; Amerikan devletini zorda bra-
karak savan bitirilmesinde byk rol oynamtr (McAdam ve Su, 2002).
1970lerde Sava Kart Kampanyalar
Vietnam Savann srd yllarda, tabandan gelen nkleer silah kart kampan-
yalar glgede kalmtr. Kamuoyunun ilgisi ounlukla Vietnam Sava zerinde
olduundan, nkleer silahlanma kampanyas bilim insanlarnn ve uzmanlarn n-
clnde devam etmitir. Yine de nceki dnemlere gre daha az youn olsa da
nkleer silahszlanma kampanyalar varln srdrm ve baz baarlar elde et-
mitir. Fransa ve inin de nkleer g hline gelmesi ve nkleer silahlara sahip l-
kelerin saysndaki artla beraber artan tedirginlik ve bask sonucunda Nkleer Si-
lahlarn Yaylmasn nleme Antlamas 1 Temmuz 1968 tarihinde imzalanmtr.
Zamann iki sper gc ABD ve Sovyetler Birlii, yaylan Vietnam Sava kart
gsterilerin de etkisiyle 1969-1972 yllar arasnda stratejik silahlarn snrlandrlma-
s mzakerelerini yrtmtr. Paralel baka bir gelime de Nixon hkmeti tara-
fndan yrrle konmas planlanan anti-balistik fze sistemleri projesi olmutur.
Proje erevesinde, eitli Amerikan ehirlerinin yaknna yerletirilecek fzelerle
bu blgelerin olas bir nkleer fze saldrsna kar korunmas amalanmtr. An-
cak proje nce Amerikan bilim insanlar ve baz kongre yeleri tarafndan maliye-
ti ve olumsuz etkileri asndan eletirilmitir. Daha sonra bu abalar, SANEnin ve
sz konusu ehirlerde yaayan eylemcilerin de katlmyla, protestolara dnm-
tr. Nkleer silahlanmaya ve anti-balistik fze sistemlerine kar oluan tepkilerin
sonucunda, Birinci Stratejik Silahlar Snrlama Antlamas (SALT I) ve Anti-Balistic
Fze Sistemleri Antlamas (ABM) 1972 ylnda imzalanmtr (Mekata, 2006; Me-
yer; 1993; Marullo ve Meyer, 2006). SALT II iin grmeler 1979 ylnda balasa da
Sovyetler Birliinin ayn yl Afganistan igal etmesiyle, mzakereler sonlandrld
ve SALT II ABD Senatosu tarafndan onaylanmamtr (Oran, 2001: 35).
1980li Yllarda Nkleer Silahszlanma Hareketleri
1980lerin bandan itibaren Ronald Reagan ynetimindeki Cumhuriyetilerin ikti-
daryla beraber ABD ve Sovyetler Birlii arasndaki gerilim artmtr ve her iki l-
ke hzl bir silahlanma yarna girmitir. Artan nkleer silahlanmann etkisiyle
zellikle Amerikan ve Avrupa toplumlar nkleer sava tehdidinden her zamankin-
den daha fazla tedirgin olmaya balamtr. 1979 ylnda Three Mile Island ve 1986
ylnda ernobil nkleer enerji santrallerinde meydana gelen kazalar da 1980ler
boyunca olas bir nkleer sava hakknda kamuoylarnn duyduu kayglar artt-
ran etkenler olmutur (Meyer, 1990: 11; Mekata, 2006: 188). Hzlanan nkleer si-
176
lahlanma yar hakknda kamuoyunda duyulan rahatszlk ve korku sonucunda,
bir sredir aktif olmayan bar hareketi, eylem ve dier faaliyetlerin yavalad ve
leinin kld eylemsizlik dneminden kmtr. Atlantik Okyanusunun
her iki tarafnda nkleer sava kartlar hzla rgtlenerek nkleer silah kart
kampanyalar balatmtr.
1980ler boyunca ABDde nkleer silahlanma kart protesto ve faaliyetler ge-
ni tabanl Nkleer Silahlanmann Dondurulmas Kampanyas (Nuclear Freeze
Campaign) ats altnda meydana geldi. 1800 kadar yerel STKnn katld kam-
panyaya, daha nceki dnemde nkleer silahlarn denenmesi kart protestolarda
barol oynayan SANE rgt de kampanyaya katlmtr. Washingtonda etkili bir
ekilde rgtlenmi olan ve yaklak 150 bin yesi bulunan SANE sayesinde, kam-
panyann kurumsal siyaset alannda etkinlii artm ve ayrca kitleselleerek taba-
na yaylmas kolaylamtr. Merkez olmayan ve esnek bir a olarak ekillenen
kampanyayla, hem ABDnin hem de Sovyetler Birliinin her tr nkleer silah ara-
trma, gelitirme ve yerletirme faaliyetlerinin dondurulmas talep edilmitir. Asln-
da, nkleer silahlarn dondurulmas talebi, kampanyann hedeflerinin sadece ilk
etabn oluturmutur. Asl hedef nkleer silahlarn ortadan kaldrlmas olsa da ge-
rek medyann sadece silahlarn dondurulmas talebini ne karmas, gerekse kam-
panyaya katlanlar arasndaki gr farkllklarnn olmas sonucunda, kampanya-
nn hedefi sadece nkleer silahlarn dondurulmas olduu eklinde sunulmu ve
alglanmtr (Meyer, 1993a).
Yaplan eitli kamuoyu aratrmalarna gre, Amerikan kamuoyunun yzde 60
ile 80 arasnda bir kesimi nkleer silahlarn dondurulmas talebini desteklemitir
(Meyer, Marullo ve Meyer, 2004. 654). Sempatizanlar hareketin iine ekmek ve
nkleer silahlanma kartlnn toplumda saysal olarak fazlaln gstererek ABD
hkmeti zerinde bask kurmak amacyla bir dizi eylem gerekletirilmitir. Bu
eylemlerden bir tanesi de BM nezdinde giriimlerde bulunmak olmutur (Cortright
ve Pagnucco, 1997: 83). Kampanya erevesinde alan imza kampanyasnda top-
lanan yaklak 2,3 milyon imza Birlemi Milletlerin Amerikan ve Sovyet heyetle-
rine sunulmutur. 12 Haziran 1982 tarihinde New Yokta toplanan yaklak 1 mil-
yon kii tarihteki en byk gsterilerden birini yaparak, nkleer silahlarn dondu-
rulmas taleplerini hkmetlerine duyurmutur (Mekata, 2006: 188).
Nkleer Silahlanmann Dondurulmas Kampanyas, eylem biimleri asndan
ok geni bir repertuara sahiptir. Medyann ilgisini ekebilmek iin uygulanan
oturma eylemleri, ablukaya alma gibi sivil itaatsizlik eylemlerinin yan sra, daha
kurumsal ve allagelmi yollar tercih eden gruplar, Washingtondaki balantlar
kullanarak ve lobicilik faaliyetleri gstererek Kongreyi etkilemeyi hedeflemiler-
dir. Yntemlerdeki bu farkllama, kongreyi etkileyip baz politika deiiklikleri el-
de etmeyi amalayan gruplarla ve daha radikal deiimler isteyen gruplar arasnda
ekime ve anlamazlklara da yol amtr (Marullo ve Meyer, 1993).
ABD Bakan Ronald Reagann 1983 ylnda ilan ettii, amac Sovyet balistik f-
zelerini uzaydan ve havadan durduracak bir savunma kalkan yaratmak olan Stra-
tejik Savunma Giriimi (Strategic Defense Initiative-SDI), ok bilinen adyla Yldz
Savalar projesi, nkleer silahszlanma hareketine baka bir ivme katmtr. Asl
hedefin Sovyetler Birliini benzer bir giriime sevk ederek ekonomik olarak zayf-
latmak olan proje, 1972 tarihli Anti-Balistik Fzeler (ABM) antlamasna aykr ol-
duu ve iki sper g arasndaki dengeleri deitirecei nedenleriyle gerek kamu-
oyunda gerekse ABD senatosunda tepkilere yol amtr. Konu zerine varln
srdren UCD ve FAS gibi STKlar zerinden seferber olan bilim insanlar, SDInn
177
iddia edilenin tersine nkleer silahlanmay arttracan ne srerek Reagan hk-
meti zerinde nkleer silahlanma konusunda uzayn kullanlmamas iin bask yap-
mtr. Bunun yan sra, nkleer silahlanma kartlarnn ittifak yapt Demokrat Par-
ti, SDI projesi karsnda muhalefetini artrmtr. ABD Kongresinde bu muhalefetin
etkisiyle alnan silahlanma btesini kstlama ve silah kontrollerini arttrma kararla-
ryla Reagan hkmetinin hareket alan daraltlmtr. Proje, Souk Sava dneminin
kapanmasyla rafa kalkmtr (Meyer, 1993a: 472; Uzgel, 2001: 36; Mekata, 2006).
1980lerin balangcndan itibaren, Avrupada da nkleer silahlanma kart se-
ferberlikler gereklemitir. Avrupa lkelerinde seferber olan nkleer silah kart
grup ve bireylerin kampanyalarndaki birinci hedef, kendi topraklarna yerletiril-
mesi planlanan Orta Menzilli Nkleer Fzelerinin (INF) engellenmesi olmutur
(Mekata, 2006: 188; Cortright ve Pagnucco, 1997). Avrupal nkleer silah kart ba-
r eylemcileri, Amerikadaki eylemcilerin aksine, iki sper gcn katlaca ift ta-
rafl anlama araynn soruna zm getirmeyeceini iddia etmi ve asl sorunun
iki bloklu uluslararas sistem olduunu savunmutur. Baka bir deyile, ksa vade-
li hedeflerini elde edebilmek iin, Souk Sava politikalarn da genel olarak ele-
tiren Avrupal sava kartlar, nkleer silahlarn tamamen kaldrlmas ve bylelik-
le nkleer sava tehdidinin btnyle bertaraf edilmesini talep etmitir (Cortright
ve Pagnucco, 1997: 84; Marullo ve Meyer, 2004: 654).
INF sorunu, Kuzey Atlantik Antlamas rgtnn (NATO) 1979 ylnda ak-
lad, SSCBnin Dou Avrupa lkelerine yerletirdii SS-20 fzelerine karlk Bat
Avrupa lkelerine Pershing II ve Cruise fzelerinin yerletirilmesi planyla ortaya
kmtr. 1983 ylndan itibaren, eski nkleer balkl fzelerin bahsi geen fze-
lerle deitirilme ilemine balanmtr (Uzgel, 2001: 71). Bu gelime, zellikle f-
zelerin yerletirildii lkelerin toplumlarnda, bir sredir yatm olan nkleer si-
lahlanma karsndaki korku ve kayglar tekrar alevlendirmitir (Rochon, 1988).
Bir kez daha kitlesel olarak seferber olan bar hareketi grup ve aktivistleri bir di-
zi INF kart protesto ve eylemlere girimitir. nceleri, bu projeden en ok etki-
lenecek lke olan Federal Almanyada balayan protestolar, daha sonra Britanya,
Fransa, Belika ve Hollandaya da yaylmtr (Soule, 2004: 298; Kriesi ve dierleri,
1995). En son, bu karardan dorudan etkilenmeyecek olsalar bile svire, Finlan-
diya, Norve, sve ve Danimarkada da bar hareketi grup ve bireyleri benzer
nkleer fze kart kampanyalar iin seferber olmutur (Soule, 2004: 298).
Britanyada, 1970ler boyunca bar kampanyalarnn ncln yapan CND
nderliinde saysz yry ve dier protestolar sahnelenmitir. Federal Alman-
yada bar hareketi aktivistleri, Yeiller Partisinin de verdii destekle, 1981 ylnda
250 ile 300 bin arasnda protestocunun katlmyla lke tarihinin o gne kadarki en
byk yryn gerekletirmitir. Ayrca, 1960tan beri geleneksel olarak her yl
Federal Almanyann 300 kadar ehrinde yaplan, ancak 1970ler boyunca snk
gemi nkleer silah kart Easter Yry, INF kartl temelinde yeniden can-
landrlmtr. Easter Yryne, 1982 ylnda yaklak 200 bin kii katlrken, 1986
ylndaki yrye katlanlarn says 400 ila 500 bin arasnda bir sayya ulamtr
(Mekata, 2006: 189). Bar hareketinin artan basks ve Amerikan Kongresinde yk-
selen muhalefet sonucunda, Reagan ynetimi Sovyetler Birlii ile 1987 ylnda INF
Antlamasn imzalayarak, INF ile ilgili projeyi sonlandrmtr.
ki kutuplu Souk Sava dneminde, nkleer silahlar ve nkleer sava olasl,
tm bar hareketi gruplar tarafndan dnya genelinde en byk tehlike olarak al-
glanmtr. Baka bir deyile, bar hareketlerinin zerinde seferber olduklar ana
178
mesele olan nkleer silahlanmann kresel bir boyutu vardr. Bu kresel boyutlu
tehdit zerine seferber olan farkl lkelerdeki bar hareketi eylemcileri, birbirleriy-
le baz ulus tesi ilikiler gelitirmitir. Ancak farkl ulusal balamlardan aktrlerin
ulusal snrlarn aarak gelitirdii ilikiler ounlukla bilgi alverii dzeyinde
kalmtr. Nkleer silahszlanmann kendisi her ne kadar ulus tesi bir mesele olsa
da, bar hareketi eylemcileri esas olarak kendi ulusal kampanyalarn rgtlemi
ve ulusal snrlar ierisinde faaliyetlerde bulunmutur. rnek olarak, ABDdeki ve
Avrupadaki nkleer silahszlanma kampanyalarnn katlmc grup ve bireyleri, bir-
birleriyle olduka yksek seviyede iletiime gemilerdir. zellikle, Avrupa bar
hareketi, Amerikadaki muadillerinin tecrbelerinden olduka yararlanmtr. Fa-
kat, sorunlara getirdikleri zm yollarnn farkll, ortak bir eylem plannn ol-
mamas gibi nedenler, ulus tesi bir bar hareketinin tam anlamyla ortaya kma-
sn engellemitir. Ayrca, devlet bloklar zerinde temellenen dnya siyaset siste-
minde, her iki blok toplumlar arasndaki ilikilerin zayfl ve Sovyet blounda et-
kin bir bar hareketinin bulunmamas da ulus tesi iliki ve alarn yeterince geli-
ememesinin nedenleri arasndadr.
Souk Sava dneminde bar hareketinin, zerinde seferber olduu konular nelerdir? ki
bloklu dnya siyasetinin, bar kampanyalar zerindeki etkisi nedir?
Souk Sava Sonras Dnem
Souk Savan bitii dier toplumsal hareketler iin olduu kadar bar hareketi
iin de dnm noktas olmutur. Souk sava dnemi sonras bar hareketleri in-
celendiinde, bar kampanyalar ve faaliyetlerinin ulus tesi zellikler kazand
grlr. Bu dnmde, 1970lerde temelleri atlan ve sosyalist sistemlerin kme-
siyle hz kazanan kreselleme srecinin etkisi byktr.
Genel anlamyla kreselleme sreci, bir zamanlar ulus devlet snrlarnn iine
hapsolmu ve ulusal dzeyde tahayyl edilmi toplumsal, ekonomik ve siyasi ili-
ki ve faaliyetlerin ulus tesilemesi ve kresel lekte hzla yaylmasdr. Hlen de-
vam etmekte olan kreselleme sreciyle beraber, dnya zerindeki farkl coraf-
yalardaki yerellikler ulus devletleri ve snrlar aarak ulus tesi alar kurmaktadr.
Dnyay epeevre saran bu ulus tesi alar sayesinde, toplumlar arasndaki za-
mana ve mekna dayal uzaklklar ve engeller hzla azalma eilimine girmitir
(Giddens, 1991). Bylelikle, ekonomik, siyasi ve sosyal alanlarda kresel alarn
yaygnl artm; kresel balantlar younlam; para, mal, insan ve bilgi akla-
rnn kresel dzeyde hz ve kresel balantlarn etkisi artmtr (Held ve dierle-
ri, 1999).
Siyasal alanda, kresellemenin yaratt en byk etki ise ulus devletlerin rol,
g ve yetkilerinin dnme uramas olmutur. Ulus devletler, ulus st kurum
ve alanlarn ortaya kmasyla en nemli siyasi mecra olma konumunu kaybetme-
ye balamtr. Ayn zamanda, ulus tesi aktr ve ilikilerin olumasyla ulus dev-
let merkezli sistemdeki birincil siyasi aktr olma zelliini de kaybetmitir. Dier
bir deyile, Uluslararas STKlar, ulus tesi irketler ve IMF, Dnya Ticaret rgt,
Dnya Bankas ve Birlemi Milletler gibi siyasi ve ekonomik uluslararas kurum-
larn artan nem ve gleri karsnda, tamamen yok olmasalar da dnya siyaset
sahnesindeki aktrlerden sadece biri olma konumuna gerilemitir (Held ve dier-
leri, 1999; Held and McGrew, 2007; Scholte, 2005).
Btn kresellemeye bal dnmler, hzla gelien bilgi ve iletiim tekno-
lojilerinin etkisiyle de birleince, toplumsal hareketlerin, STKlarn ve bireylerin
179
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
kresel lekte balantlarnn artmasna, glenmesine ve yaygnlamasna ne-
den olmutur. Btn bu aktrler ve faaliyetleri, dnyay sarmakta olan Kresel Si-
vil Toplumu ortaya karmtr (Anheier ve dierleri, 2001). Artk, ulus devletlere
referansla siyasal alanda yaplan i ve d ayrm ortadan kalkarken, toplumsal
hareketler, kurduklar ulus tesi balarla, yerel ve/veya kresel birok meselenin
zerinde beraber seferber olmaya balamtr.
Toplumsal hareketlerin ulus tesileme sreci kadn, evre, ve insan haklar ha-
reketlerinde olduu gibi bar hareketinde de grlmektedir. Bu yzden, Souk
Sava sonras dnemi, ulus tesileme nda tartmak gerekmektedir.
Birinci Krfez Sava Kart Eylemler
Irak 90l yllarn bandan beri uluslararas siyaseti ve bar hareketi gndemleri-
nin en nemli meselesi olmutur. Birinci Krfez Sava, 1991 ylnda ABDnin n-
clnde oluan uluslararas asker gcn Kuveytin Irak igal ve ilhakndan kur-
tarlmas amacyla, Iraka asker mdahalesiyle gereklemitir. BMnin de destek-
ledii savan sonucunda, Irakn Kuveyti igali sonlandrlmtr. Bunun yan sra,
asker mdahale sonrasnda Iraktaki Saddam Hseyin ynetimine kar ekonomik
ambargo, Irakn petrol ihracatnn kstlanmas ve Irak topraklarnn BM denetimi-
ne almas gibi bir dizi yaptrm yrrle konmutur. Birinci Krfez Sava, n-
ceki dnem savalara gre iki farkl zellik sergiler. Birincisi, BMde 28 lkenin
onayyla alnan karar dorultusunda alan bu sava, ilk kresel sava olma niteliini
tar. kinci olarak, Birinci Krfez Sava televizyondan yaynlanan ilk sava olmu-
tur. Bu gelimeler, sava kart tepkileri hzla ykseltirken, Souk Sava 1980li ve
1990l yllarn en geni sava kart protestolarna neden olmutur (Klandermans,
180
Fotoraf 7.2
Antartikada
bulunan McMurdo
stasyonunda
aratrmalarna
devam eden bilim
insanlar da 19
Ocak 2003 tarihinde
hep beraber bar
iareti oluturarak,
Irak Sava kart
eylemlere
katlmlardr.
Bylelikle, Irak
Sava dnya
zerinde 7 ktada
birden protesto
edilmi
oldu.(Fotoraf:
Melaine Conner)
2010; Koopmans, 1999). Bu dnemdeki sava kart seferberliin en nemli zel-
lii protestolarn ve seferberlik konusunun dnya genelinde yaylmas ve ulusla-
raraslamasdr (Klandermans, 2010). Ancak yine de Birinci Krfez Sava srasn-
daki seferberlikler henz ulus tesi bir karakter kazanmamtr. rnein, Birina
Krfez Sava kart eylemler deiik lkelerde ayn zamanda yaplmtr. Ancak
bu durum sonraki byk sava kart seferberlikte olduu gibi kresel dzeyde
yrtlen bir koordinasyonla olumamtr. Ulusal dzeyde rgtlenen sava kar-
tlar, eylem zamanlamalarn, Krfez Savana giden srecinin kritik anlarna -
Iraka tannan srenin bitim tarihi- ve kendi i seferberlik koullarna -eylemlerin
hafta sonuna denk getirildiinde daha ok gstericinin seferber olmas gibi- gre
ayarlamlardr (Koopmans, 2009). Bununla birlikte, Krfez Savann kresel bir
mesele olarak alglanmas, ortak sloganlarn tm ulusal bar kampanyalar tarafn-
dan sahiplenerek kullanlmasndan dolay, bar hareketi ulus tesileme srecine
girmitir.
Irak Sava Kart Kampanya
Souk Sava dneminin en byk bar seferberlii yine Irak zerine meydana
gelmiti. 11 Eyll 2001 ylnda Dnya Ticaret Merkezinin bulunduu New York
ehrindeki kiz Kulelere dzenlenen saldr Souk Sava sonras dnemin krlma
noktas olmutur. Saldr, El Kaide tarafndan gerekletirilmi olsa bile, ABDnin
Bush ynetimi, Saddam Hseyin ynetimini de El Kaidenin destekilerinden biri
olmakla sulamtr. ABD nderliindeki asker koalisyon, 2001 ylnn sonlarnda
Afganistan igal ederek, Usama Bin Ladenle ilikileri olan Taliban rejimini devir-
mitir. Bunun hemen sonrasnda dier hedeflerine ynelen Bush ynetimi, Irak,
Kuzey Kore ve ran terre destek vermekle sulayarak, bu lkeleri er Ekseni
olarak tanmlad. Bylelikle, 21. yzyln ilk byk savann n alm oldu.
2002 ylnn Eyll aynda, ABD, BM Gvenlik Konseyinden Saddam Hseyin
ynetiminin devrilmesine ynelik operasyonlarda bulunulmas iin yetki isterken,
bu giriimden ksa bir sre sonra, dnemin Britanya babakan Tony Blair de sun-
duu raporda, Irak ynetiminin kimyasal ve biyolojik silahlara sahip olduunu ile-
ri srmtr. Bu iddialara dayanarak, Amerikan ve Britanya asker gleri Irakn
uua kapal blgelerini 2002 ylnn Eyll aynda bombalamtr. ABD Kongre-
sinden Iraka asker mdahalede bulunma yetkisi alan Bush ynetimi, BM Gven-
lik Konseyinden benzer bir kararn kmas iin bask uygulamaya devam etmitir.
Ancak, Fransa, in ve Rusya gibi daimi yelerin asker mdahaleye kar kmala-
r sonucunda, 8 Kasm 2002 tarihinde 1441 sayl BM karar alnmtr. Kararda,
Iraktan topraklarn tamamen denetime aarak kitle imha silahlarnn tam listesinin
karlmas ve sonrasnda silahlarn imhasna izin vermesi talep edilmitir. Saddam
Hseyin ynetimi bata bu karar kabul etse de 2003 ylnn, Ocak aynda BM Si-
lah Denetilerinin efi Hans Blix ilerleyen srete Irak Devletinin yeterince ibirli-
i yapmadn bildirmitir. Bu durum karsnda, ABD, Britanya ve 6 lke daha i-
birlii yapma karar alp dier lkelere de kendilerine katlma ynnde arda bu-
lunmutur. Ancak, Fransa, Belika ve Almanya gibi lkeler sorunun diplomatik
yollarla zlmesinden yana tutumlarn deitirmemitir. 14 ubat 2003 tarihinde
Hans Blixin Irak ynetiminin ibirliini artrd ynndeki aklamalarna ra-
men, savaa doru hzla ilerlenmitir. ABD, Britanya ve spanya 24 ubat 2003 ta-
rihinde, BM Gvenlik Konseyinin asker mdahaleye izin veren bir karar almas
iin giriimde bulunmutur. Ancak, daimi yelerden in, Fransa ve Rusya bu kara-
ra katlmam ve BM Gvenlik Konseyinden savaa izin karar kmamtr. Kendi-
181
Petrole Dklecek Kan Yok
(No Blood For Oil) slogan
dnya genelinde Krfez
Savana kar tepki
gsteren tm hareketler
tarafndan kullanlmtr. Bu
ortak slogan, dnya
zerindeki bar hareketi
gruplarnn aralarnda
yapt ibirliinin en iyi
gstergelerindendir
(Klandermans, 2010: 70).
leri iin BM kanallarnn tkandn dnen ABD ve mttefikleri, daha nce alnan
1441 sayl BM kararnn asker mdahaleye yeterli meru zemini saladn iddia
ederek, 20 Mart 2003 tarihinde Iraka kar saldry balatmtr (Verhulst, 2010).
Irak Savayla ilgili diplomatik ve asker sre devam ederken, dnya genelin-
de sava kartl hzla artmtr. Iraka kar yaplmas dnlen saldrya olan tep-
kiler ksa bir sre iinde btn dnyay kapsayan ulus tesi bir seferberlie dn-
mtr. Bu seferberliin tepe noktas, 15 ubat 2003 tarihinde insanlk tarihinin bu-
gne kadarki en byk ve geni kapsaml gsterisi olmutur. Bu gsteri iin, dn-
yann 60tan fazla lkesinin 600den fazla ehrinde milyonlarca sava kart insan
ayn tarihte bir araya gelerek ayn ama, yntem ve hatta sloganlarla harekete ge-
mitir. Kresel Adalet Hareketinin koordinasyonuyla dzenlenen, kresel lekte-
ki bugne kadarki en byk seferberlik, kresellemenin beraberinde getirmi ol-
duu iki alan sayesinde mmkn olmutur: sosyal forumlar ve elektronik medya.
Sosyal forumlar, Kresel Adalet Hareketi (KAH) altnda kapitalist kreselleme-
ye kar seferber olmu eitli STK, toplumsal hareket, sosyal alar ve bireylerin
her yl dzenli olarak bir araya geldikleri platformlardr. Dnya Ekonomik Foru-
muna alternatif olarak dnlen sosyal forumlarn birincisi, 2001 ylnda Brezil-
yann Porto Allegre kentinde Dnya Sosyal forumu olarak dzenlenmitir. Bu ta-
rihten sonra dzenli olarak her yl yaplan dnya sosyal forumlarna, yerel, ulusal
ve blgesel lekli sosyal forumlar da eklenmitir.
Sosyal forumlarda; evre, insan haklar, bar, eitsizlik, kadn haklar, rklk,
yerli topluluklarnn haklar ve benzer dier birok konuda kapitalist kreselle-
menin neden olduu sorunlar masaya yatrlr. Forumlar, GJM gruplarnn yerel ge-
limeleri birbirlerine aktard; faaliyetlerini ve tecrbelerini paylat ve zm
yollarn tartt sosyal alanlardr. Bylelikle, GJM a ierisinde, arasnda bilgi ve
fikir alverii, iletiim, dayanma ve yardmlama konularnda sreklilik salan-
maktadr (Rucht, 2003; Glassius and Timms, 2005; della Porta ve dierleri, 2006; Pi-
anta ve Marchetti, 2007).
Irak Savana kar somut giriimlerde bulunup kresel lekte seferber olun-
mas fikri, ilk kez Kasm 2002de Floransada toplanan ve nemli blgesel forum-
lardan olan Avrupa Sosyal Forumunda ortaya atlmtr. Avrupann eitli blgele-
rinden yaklak 600 kadar bar, evre, kresel adalet, kadn rgtleri ve sendika-
larn katld forumda, 15 ubat 2003 tarihinde kresel lekte bir protesto ger-
ekletirilmesi kararlatrlrken, harekete temel oluturacak sava kart ar
aklanmtr. Tm Avrupa vatandalarna yaplan arda, dnya genelinde tm
sava kart grup ve bireylerin bir araya gelerek ibirlii yapmas ve Iraka sava
almasn engellemek iin ortak hareket edilmesi gerektiinin alt izilmitir (Av-
rupa Sosyal Forumu, 2002). Aralk 2002 tarihinde Kopenhag kentinde bu kez ba-
r hareketi temsilcilerinin katld bir hazrlk toplants yaplmtr. Toplantya,
Avrupann hemen hemen her blgesinden bar aktivistleri katlrken, Filipinler ve
Amerikan bar hareketi temsilcileri de yer almtr. Bylelikle, bata Avrupa mer-
kezli dnlen Irak Sava kart mcadele dnyann dier blgelerini de kapsa-
maya balamtr (Kaldor ve dierleri, 2003: 25; Verhulst, 2010: 10-11). Irak Sava-
na kar yaplan ar, baka sosyal forumlarda da tekrarlanarak protestolar dn-
yann her blgesine yaylmaya allmtr. Katlmclarn saylar ve corafi kken-
leri asndan daha kapsaml bir platform olmasndan dolay, Porto Allegrede d-
zenlenen nc Dnya Sosyal Forumu, 15 ubat kresel eyleminin hazrl ve
yaylmas asndan byk bir frsat olmutur (Verhulst, 2010).
182
Bu konuda ayrntl bilgi iin:
http://www.guardian.co.uk/I
raq/page/0,12438,793802,0
0.html;
http://news.bbc.co.uk/2/hi/
middle_east/737483.stm).
Kresel Adalet Hareketi,
kapitalist kresellemenin
evre, eitsizlik, toplumsal
cinsiyetilik, insan haklar
gibi konularda yaratt
sorunlara kar seferber olan
ve birbiriyle alar,
kampanyalar ve kresel
etkinlikler erevesinde
dzenli ulus tesi ilikiler
kuran yerel, ulusal ve
kresel lekteki
hareketlerin iinde yer ald
at hareketin addr (Pianta
ve Marchetti, 2008: 31).
Dnya Sosyal Forumu
srasyla, 2002 ve 2003
yllarnda Brezilyann Porto
Allegre kentinde; 2004
ylnda Hindistann Mumbai
kentinde; 2005 ylnda tekrar
Porto Allegrede; 2006da
ok merkezli olarak
Venezellann Caracas,
Malinin Bamako ve
Pakistann Karai
kentlerinde; 2007 ylnda
Kenyann Nairobi kentinde;
2008 ylnda kresel olarak
ayn anda birok yerel
noktada; 2009 ylnda
Brezilyann Belm kentinde;
2010 ylnda tekrar merkez
olmadan dnya zerinde
birden fazla yerel noktada ve
2011 ylnda ise Senegalin
Dakar kentinde yer almtr.
Konuyla ilgili daha fazla
bilgi iin bkz.:
http://www.forumsocialmun
dial.org.br/main.php?id_me
nu=2&cd_language=2.
Sosyal forumlarda oluturulan alarn devamllnn salanmas ve glendiril-
mesi amacyla Kopenhag toplantsnn hemen sonrasnda, elektronik medya etkin
bir ekilde kullanlmaya balanmtr. Oluturulan e-mail gruplar ve gruplarn web
sayfalarnn birbirine balanmas yoluyla kampanyaya katlan yerel, ulusal ve ulus
tesi gruplar arasnda sanal alar kurulmutur. Oluan bu sanal a iinde, ABD
merkezli Bar ve Adalet in Birlik (United for Justice and Peace) ve Sava Dur-
durmak ve Irkl nlemek in Hemen Harekete Ge (ANSWER) ile Britanya
merkezli Birleik Krallk Sava Durdur ve Amerikan Bar (UK Stop The War Co-
alition) gibi bar koalisyonlar koordinasyon grevini stlendi. Bu emsiye rgt-
ler, dnyann eitli blgelerinden gelen kampanya faaliyetlerini derleyerek web
sayfalarnda srekli yaynlamtr. Bylelikle, deiik corafyalarda seferber olan
organizasyon, grup ve bireyler birbirleriyle devaml iletiim iinde olup aralarnda
bilgi ve tecrbe ak hzl ve youn bir ekilde gerekleebilmitir (Shaw, 2005:
141; Verhulst, 2010). Bunun balca nedenleri, zellikle internet kullanmnn, ile-
tiim maliyetlerini drmesi ve iletiimi kolaylatrp rahatlatmasdr. Btn bu
olumlu etkilerinin yan sra, internet harekete daha geni lekte, gevek bal a-
lar olarak rgtlenebilmenin altyapsn salamtr (Bennet ve dierleri, 2010:
234). Ayrca elektronik medya yoluyla, aktivistler klasik yazl ve grntl med-
yaya baml kalmadan, kendi bilgilerini kendileri retebilmilerdir. rnek olarak,
gsteriler srasnda, protestocular cep telefonlar ve dijital kameralarn kullanarak
gsterileri srasndaki eylemlerini bakalarna aktarabilmi ve gelen yorumlara g-
re eylem annda taktik deiiklikler yapabilmitir (Bennet ve dierleri, 2010: 235).
Son olarak, oluturduklar elektronik medya alar sayesinde, kitlesel medyann
kendilerine ulamas ve ilk elden bilgi almas kolaylamtr (Shaw, 2005: 100).
Ksaca, sosyal forumlar dnyann farkl blgelerinden aktivistleri bir araya ge-
tirerek yz yze temaslarda bulunmalarn ve birbirleriyle tanp balar kurmala-
rn salayan platformlar olmutur. Elektronik medya kullanm sayesinde de olu-
turulan balarn dolayl ilikiler yoluyla devamll salanm ve forumlara katl-
mayanlarla yeni balarn kurulmasnn yolu almtr. Bu haberleme ve iletiim
alaryla, farkl ulusal balamlardan eitli bar hareket grup ve bireyleri ulusal s-
nrlarn aarak, taktik, strateji ve ereveleri hakknda srekli fikir alveriinde
bulunabilmilerdir.
Ksa srede, dnyann her yerinden milyonlarn harekete getii Irak Sava
kart kampanyalar, katlmclarnn demografik zellikleri bakmndan, her ne ka-
dar lkeler arasnda farkllklar grlse de olduka heterojen bir yapya sahiptir.
Kampanyada, her tr din, rk, etnik kken, cinsiyet, ya grubu, eitim durumu ve
snftan insan yer almtr (Walgrave ve dierleri, 2010: 80-81). Yukarda sz edi-
len katlmclarn kken farkllklar ortak seferberlik iin alabilmesi, KAH grupla-
rnn salad koordinasyonla mmkn olmutur. KAHn etkisi bununla snrl
kalmamtr ve kampanyann konusunun erevelemesinde de olduka byk rol
oynamtr. Irak Sava, birok koalisyon ve hareket grubu tarafndan kapitalist k-
resellemenin bir sonucu olarak yorumlanmtr. rnein, Kahirede 18-19 Aralk
2002 tarihinde yaplan Ortadou lkelerinden sava kartlarnn ve kapitalist k-
reselleme kartlarnn katld Amerikann Iraka Saldrganlna Kar Uluslara-
ras Kampanya tarafndan dzenlenen konferansn sonunda, sava kart ar tek-
rarlanm ve Irak halkyla dayanmann neo-liberal kresellemeye kar uluslara-
ras mcadelenin bir paras olduu ilan edilmitir (Kahire Aklamas, 2002). Klan-
dermansn (2010b) sekiz Avrupa lkesinde yapt aratrmaya gre, eylemcilerin
183
ereveleme, toplumsal
hareket aktrlerinin
seferberliklerini zerine
oturttuklar anlam
kmelerinin ina
faaliyetlerinin genel addr.
Temel olarak, ereveleme,
neden (sorunun tehisi), ne
amala (talep edilen
zmler), hangi
motivasyonlarla, kim olarak
(ortak kimlik) ve hangi
adaletsizliklere kar
seferber olduu sorularn
yantlayan srelerin
btndr (Noakes ve
Johnston, 2005: 5-6).
byk bir ksmnn Irak Sava kadar neo-liberal kresellemeyi protesto etmek
amacyla seferber olduu belirlenmitir.
Hareket alarn oluturulmas esnasnda, sava kart eylemler de dnyann e-
itli blgelerinde hzla sahnelenmeye balanmtr. ki dalga hlinde oluan bu
protestolar, 15 ubat 2003te yaplmas planlanan Kresel Eylem Gn protestola-
rnn bir nevi provas olmutur. emsiye rgt ANSWERn koordinasyonunda ilki
26 Ekim 2002 tarihinde, ikincisi ise 18 Ocak 2003 tarihinde sergilenen ulus tesi
eylemlerde, dnyann birok ehrinde sava kart protesto yryleri dzenlen-
mitir (Simonson, 2003; Verhulst, 2010).
15 ubat 2003 tarihinde ise Pasifikteki kk adalardan, Antartikaya, Latin
Amerikadan Avrupa ve Kuzey Amerikaya kadar dnyann her blgesinde 60tan
fazla lkeden tahmini olarak toplamda 10-15 milyon aras insann katlmyla tari-
hin en geni katlml kresel eylemi sahnelenmitir.
Protesto yrylerinde, eylemciler ortak olarak Benim Adma Olmaz! ve Sa-
va Durdur sloganlar atarak Iraka planlanan askeri saldry engellemeye al-
mtr. Ksaca, 1 Mays i Bayram, 8 Mart kadnlar Gn gibi dnya apnda ey-
lem gnleri daha nce var olsa da hi biri 15 ubat 2003 kresel bar eylemi ka-
dar byk lekli, kresel, dikkatli planlanm ve koordine edilmi olarak ger-
eklememitir (Verhulst, 2010: 15).
15 ubat eylemi sonrasnda da bar eylemcileri devam eden Irak Savan
durdurmak iin eitli gsteriler, imza kampanyalar ve engelleyici eylemlerle
bask yapmaya devam etmitir. Ancak, seferberliin yaygnl ve saysal okluu
kampanyann hedeflerine ulama baarsn beraberinde getirmemitir. ABD n-
clnde Mart 2003te balayan asker harekt, Mays 2003 tarihinde Irakn i-
gali ve Saddam Hseyin rejiminin devrilmesiyle sonulanmtr. Bu tarihten son-
ra da gsteriler ve eylemler devam etse de hareketin tepe noktas olan 15 ubat
2003teki kitlesellii bir daha yakalayamamtr ve de gemitir. Bu dnem
boyu oluturulan kampanya koalisyonlarndan bazlar hl ayaktadr. Bu koalis-
yonlar, ABDnin Iraktan ekilmesi iin eylem ve faaliyetlerini hl devam ettir-
mektedir. Ayn zamanda hem dier bar meseleleri iin hem de kapitalist kre-
sellemeyle ilgili sorunlar hakknda Kresel Adalet Hareketi altnda giriimlerde
bulunmaktadr.
Irak Sava kart koalisyonlarnn, kampanyalar boyunca yaad en byk
zorluk, zm nerilerinde birliktelik salayamam olmalardr. Savaa ortak ola-
rak kar karken, sava kart eylemci ayn zamanda Saddam Hseyin ynetimi-
nin baskc bir rejim olduunu ve Irak halknn ezildiini de kabul etmektedir
(Klandermans, 2010: 100). Ancak, Irak Savann durdurulmas iin faaliyet gste-
ren bar hareketi aktivistleri arasnda, savan olmamas hlinde alternatifin ne
olaca hakknda gr birlii olumamtr. Bu durum da koalisyonlarn ierisin-
de eitli ayrmlara yol amtr (Shaw, 2005; Kaldor ve dierleri, 2003).
Uluslararas Anti-Personel Maynlarn Yasaklanmas Kampanyas
Souk Sava dnemi sonrasnda dnya leinde yrtlen baarl bar hareketi
kampanyalarndan bir bakas da anti-personel maynlarnn (APMler) yasaklanma-
s konusu zerine olmutur. APMler, maliyetinin ucuz olmas, denmesinin ko-
layl ve yaratt etkinin byk olmas gibi nedenlerden dolay 1990larn ikinci
yarsna kadar zellikle lke snrlarnn korunmas amacyla dnya genelinde yay-
gn olarak kullanlmtr. Bunun sonucunda, yaplan hesaplamalara gre 1990larn
184
Bu protestolarn en bykleri
srasyla Romada 3 milyon,
Barselonada 1,3 milyon,
Londrada 1 milyon,
Madridde 800 bin, New
Yorkta 500 bin, Berlinde
500 bin, Pariste 350 bin ve
Atinada 200 bin kiinin
katlmyla gereklemitir
(Verhulst, 2010: 16-17).
ilk yarsnda dnya genelinde her ay byk ounluunu sivillerin oluturduu
2000 civarnda insan hayatn kaybetmitir (Mekata, 2006: 194).
1992 ylnda, birok Amerika ve Avrupa merkezli grup ve STK bir araya gelerek
Uluslararas Anti-Personel Maynlarn Yasaklanmas Kampanyasn (International
Campaign to Ban Landmines, ICBL) balatmtr. Kampanya, anti-personel mayn-
larn dnya leinde kullanlmasnn yasaklanmas, kullanlmakta olan APMlerin
etkisiz hle getirilmesi ve APM madurlarna yardmn artrlmasn hedeflemitir.
Yaklak 44-50 aras lkeden 750-1000 aras STKnn katmlyla genileyen ICBL,
enformel ve esnek bir STK a olarak rgtlenmitir. Katlmc STKlarn kendi h-
kmetleriyle ilikileri konusunda ulusal lekte otonomilerinin olmasna ramen,
ICBL medya ve desteini aldklar Kanada hkmeti ile ilikiler konusunda Jody
Williamsn koordinatrlnde homojen ve btnlemi bir emsiye STK olarak
hareket etmitir. Kendileri iin nemli bir siyasi mttefik olan Kanada Hkmetinin
destek ve ibirliiyle, 1996 ylnda konuyla ilgili olarak Ottawada bir konferans d-
zenlenmitir. Ottawa konferansndan sonra devam eden APMlerin yasaklanmas
iin uzlama araylar srasnda, ICBL yasak yanls devletlerin hkmetleriyle or-
tak almtr. Srecin sonunda, 1997 ylnda, Ottawada toplanan 122 lke, Anti-
personel Maynlarnn Kullanm, Depolanmas, retimi ve Transferinin Yasaklan-
mas ve mhas Szlemesini imzalad. 1999 ylnda yrrle konan antlama h-
len geerlidir. Antlamann imzalanmasndan sonra ICBL, Ottowa Antlamasnn ta-
raf olan devletlerce uygulanmasnn kontrolne arlk vererek faaliyetlerine de-
vam etti. ICBL, 1997 ylnda Nobel Bar dlne layk grlmtr. APMlerin ya-
saklanmasndaki etkisinin yan sra, ICBLnin en byk kazanm, toplumsal hare-
ket ve STKlarn diplomatik srelerde etkin birer aktr olarak bulunduklar yeni
diplomasinin oluumuna n ayak olmasdr (Mekata, 2006; Short, 1999).
2000li yllarla beraber bar hareketi nasl bir dnm geirmitir?
BALKANLARDA BARI HAREKETLERNE RNEK
Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinde Sava Kart
Hareketler rnei
Souk Sava sonras dnemdeki, en iddetli savalarn bazlar eski Yugoslavya
topraklarnda meydana gelmitir. Etnik-milliyetilik zerinden yrtlen bu sava-
larda milyonlarca insan topraklarndan srlm, yaralanm ya da hayatn kaybet-
mitir. Savalar srasnda, sivil toplum aktrleri tarafndan gerekletirilen birok
bar hareketi giriimi bulunmaktadr. Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinde savala-
r srdrenlerin temel sav, bu savalara, yzyllardr sren etnik anlamazlklarn
neden olduudur. Buna karn, bar hareketi temsilcileri ise ortak olarak etnik nef-
retin sonradan retildiini savunmulardr (Kaldor, ve dierleri, 2007: 111)
Bar hareketleri tm eski Yugoslavya lkelerinde faaliyet gstermi ve faaliyet-
lerini yrtmek amacyla irili ufakl birok toplumsal hareket organizasyonu olu-
turulmutur (Devic, 1997).
Bu giriimler, boykot, imza kampanyas, yry, lobicilik ve bilgi toplama gi-
bi deiik eylem biimleri kullanmtr. zellikle Bosna ve Kosovada olduka ge-
ni apl ve arpc eylemler sahnelenmitir. rnein, Kosovann zerkliinin Sr-
bistan tarafndan kaldrlmasnn zerine Pritinede 400 bin Kosoval Arnavut De-
mokrasi in; iddete Kar arsn imzalamtr. Yine Kosovada, Kosoval Arna-
185
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
vut kadnlar 1990 ylndaki 8 Mart Dnya Kadnlar gnnde yrylerini sava
kart protestoya evirmitir. 1990 ylnn ubat ve Mart aylar sresince, binlerce
Kosoval Arnavut evlerinin balkonlarnda mumlar yakm ve tencerelerin ilerine
koyduklar anahtarlarla sesler kartarak sembolik olarak barn anahtarnn ken-
dilerinde olduunu ima etmilerdir (Clark, 2000: 57-58; Kaldor ve dierleri, 2007:
114). 1991 ylnn ortalarnda ok kltrllk ve hogrye vurgu yapmak amacy-
la Sarayevoda dzenlenen yrye yaklak 50 bin kii katlmtr (Kaldor ve di-
erleri: 2007:114; Devic, 1997. 136). Genel olarak deerlendirildiinde, 1990-1991
yllarnda bar giriimlerinin faaliyetleri arasnda sava kart sokak gsterileri ve
dier protesto eylemleri arlktayken, atmalarn ilerlemesiyle beraber bar
STKlar ve inisiyatifleri ilenen sava sularnn aratrlmas, dokmantasyonu ve
afie edilmesi faaliyetlerine younlamtr (Devic, 1997).
Yerel bar hareketi gruplar, kendi lkelerindeki faaliyetlerinin yan sra, dier
eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinden gruplarla dayanma ve ibirliine girerek,
ulus tesi ilikiler de kurmutur. 1994 ylnda, Makedonya, Bosna-Hersek, Srbis-
tan, Hrvatistan, Dalk Karaba ve Slovenyadan bar hareketi yeleri Avustur-
yada bir araya gelerek fikir alveriinde bulunmu ve ak bir bar mektubu ya-
ynlamlardr (http://www.wri-irg.org/statemnt/openlett.htm) . Bosna Sava sra-
snda, Srbistanl sava kartlar Sarayevoda Yaamak isimli bir kampanya altn-
da birlemitir. Ama, bu gruplarn Sarayevoyu ziyaret ederek yiyecek ve giyecek
yardmnda bulunmak ve Srbistandan getirdikleri destek mektuplarn vererek Sr-
bistanda milliyetilik temelli blnmelere kar olanlarn varln Sarayevolulara
sembolik olarak gstermektir. 1994 ylnn Nisan aynda, 38 kadar sava kart, a-
tmalarn srdrd Sarayevoyu ziyaret etmitir (Kaldor ve dierleri, 2007: 114).
Ancak, kampanyalarn ilk yllarnda ortaya kan ibirlii, zelikle sava sresince
iletiim altyapsnn neredeyse yok edilmesiyle beraber olduka zayflamtr (De-
vic, 1997: 130).
Bunun yan sra, kresel sivil toplum aktrleri de eski Yugoslavya cumhuriyet-
lerindeki sava kart hareketlere destek vermitir. rnein, Helsinki Yurttalar
Dernei (HYD) 1991 ylnda, 40 aktivistin eski Yugoslavya Cumhuriyetlerini ba-
tan baa bir otobsle dolat bar karavan eylemini gerekletirmitir. Bar
karavan eyleminin tepe noktas ise her din ve etnik kkenden yaklak on bin
kiinin 1991 ylnda Sarayevoda oluturduu insan zinciri olmutur (Kaldor, 2003:
131). Kresel sivil toplum aktrlerinin bu tip giriimleri, son derece ykc savala-
rn srd esnada, toplumlarnn geneli tarafndan hainlikle sulanan bar ha-
reketi aktrlerine destek salamtr. HYD Sarayevonun kurucularndan Zdravko
Grebann yapt aryla Sarayevoda 200 bin kii Srp ve Mslman asker milis-
lerin kurduu barikatlar ykmak iin sokaklara dklmtr. Ancak, gstericilerin
keskin nianclarn at atee hedef olduu gsteri, bar hareketinin en canl ol-
duu Sarayevodaki son kitlesel bar eylemi olmutur.
Her ne kadar, eski Yugoslavya topraklarndaki bar hareketi eylemleri, etnik
milliyeti kkenli savalar durduramasa da sre srasnda sava sularnn belir-
lenmesi ve ok-kltrllk fikrinin canl tutulmas asndan nemli olmutur (Kal-
dor ve dierleri, 2007: 114).
Kresel sivil toplum aktrleri eski Yugoslavya Cumhuriyetlerindeki bar hareketini nasl
etkilemitir?
186
Helsinki Yurttalar Dernei
(HYD), 1988 ylnda Bat,
Orta ve Dou Avrupadan
bar aktivistlerinin
katlmyla kurulmu bir
STKdr. Olduka esnek ve
gevek bir yapya sahip olan
HYD, i ileyilerinde zerk
olan ulusal lekte
rgtlemi ubeler, ylda 4
ya da 5 kez toplanan bir
Yrtc Komite ve
Yrtc Komitenin
yelerini seen Uluslararas
Koordinasyon Komitesinden
oluan bir a
organizasyondur. Bu konuda
daha ok bilgi bkz.: Dreano,
1997; M. Kaldor, 2001.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
TRKYEDE BARI HAREKET
Bu blmde, Trkiyedeki bar hareketinin geliimi 1980 ncesi ve sonras olarak
iki dnemde ele alnacaktr.
1980 ncesi Bar Hareketinin Durumu
Trkiyede bar hareketinin tarihesi ok gerilere gitmez. lk bar ve anti milita-
rizm giriimlerine 1950lerde Trkiyenin de dhil olduu Kore Sava srasnda
rastlanr. 1960lardan itibaren renci ve sol hareketin ykseliiyle beraber, sava
kart eylemler artmtr. 15 Temmuz 1968 ylnda ABD Altnc Filosuna ait sava
gemilerinin stanbulu ziyareti srasnda, sol renci gruplarnn yaptklar eylem-
lerle bu ziyareti protesto etmesi en bilinen anti-militarist (benzeri) eylemlerdendir
(S.T.M.A, 1988:2085). Bunun yan sra, yine sol gruplar Trkiyedeki Amerikan s-
leri, NATO ve Vietnam Savana kar tepkilerini, sloganlar, pankartlar ve NATO
Haftas dzenlemek gibi eitli eylemler yoluyla sklkla ifade etmilerdir. Az say-
da pankartta da nkleer sava kart sylemlere yer verilmitir (S.T.M.A, 1988:
2084). Ancak bu dnemde, Batda grlen ana konusu bar olan kampanya ve
toplumsal hareket seferberlikleri Trkiyede grlmemitir. Barla ilgili eylemler,
antiemperyalizm ve ABD kartl temelinde ykselen antimilitarist bir yaklam
ifadesi olmutur. Souk Sava dnemindeki ideolojik kamplamann etkisiyle, tep-
kiler genel anlamyla sava kavramndan ok, kar ideolojik kampa ait lkelerin
srdrd savalar zerine olmutur (Baydar, 2003: 200). zetle, sava kartl,
toplumsal hareketlerin ana meseleleri olmaktan ok, genellikle sol gruplarn dev-
rimci projelerin dorultusunda zaman zaman ifade ettii ve ideolojik tercihleriyle
ekillendirdii ikincil/tli bir konu olarak kalmtr.
Bar Hareketinin kendi ayaklar zerinde duramad ve olduka kstl oldu-
u bu dnemde, bar konusunda faaliyet gsteren sadece iki rgtlenme olmu-
tur. Bunlardan ilki, 1950 ylnda kurulan ve Trkiyenin Kore Savana katlmasna
kar kan Barperverler Cemiyetidir. Bir grup sosyalist entelektel ve akademis-
yen tarafndan kurulan rgtn yeleri, ilk ve tek eylemleri olan sava kart ilan
datma faaliyetlerinden sonra tutuklanmlardr. rgt de kurulmasndan 15 gn
gibi ksa bir sre sonra kapatlmtr (Baydar, 2003: 198-199)
kinci bar rgt ise yine baz sosyalist aydn, yazar, akademisyen ve sanat-
lar tarafndan 1977 ylnda kurulan Bar Derneidir. Merkezi Helsinkide bulunan
Dnya Bar Konseyinin de yesi olan Bar Dernei, nkleer silahlarn yasaklan-
mas ve tm asker ittifaklarn kaldrlmas talepleri ile faaliyetlerde bulunmutur.
Bar Dernei kapsamndaki eylemler siyasi partilerle ilikili olarak grlmtr ve
Souk Sava dnemi siyasi kamplama dorultusunda dernein bu ilikilerin gl-
gesi altnda kald iddia edilmitir. Eski yneticilerinden Baydarn da belirttii gi-
bi Bar Derneinin faaliyetlerinde hedef genellikle kar kampta bulunan ABD
ve nkleer fzeleri olurken, ran-Irak Sava, Afganistan veya Filistin gibi konular-
187
renci ve sol hareketlerle derin balar olan sosyalist Trkiye i Partisinin (TP)
genel bakan Mehmet Ali Aybar, bu dnemin nde gelen barseverlerindendir. Ay-
bar, 1967 ylnda ABDnin Vietnam Savandaki sava sularn yarglamak ama-
cyla kurulan Uluslararas Sava Sular Mahkemesine (Russell Mahkemesi) yarg
olarak seilmitir (S.T.M.A, 1988: 2092).
da fazla alma yaplmamtr (Baydar, 2003:201). 12 Eyll 1980 asker darbesi ta-
rafndan kapatlan ve kurucu ve yneticileri tutuklanan Bar Dernei, 2003 yln-
da tekrar almtr.
2000li Yllarda Ykselen Bar Hareketi
1980 sonrasnda, Trkiyedeki bar hareketi fakl bir yola girmitir. Bu dnemde,
Avrupa ve ABDde 1960lardan, Latin Amerikada ise 1970lerden beri var olan ye-
ni toplumsal hareketler Trkiyede de grlmeye balanmtr.
Feminist hareketin kampanyalaryla balayan toplumsal hareketlerdeki canlan-
ma, insan haklar, evre ve kimlik alanlarnda dzenlenen birok kampanya ve ey-
lemlerin artmasyla devam etmitir. Yeni toplumsal hareketler, 1980 ncesi ren-
ci/sol hareketlerden farkl olarak kimliklerini snf aidiyeti zerinden ina etmemi
ve tek bir meseleye odaklanmlardr. Daha esnek, gevek ve ak organizasyon
modellerini tercih eden yeni toplumsal hareketler, topik ve btncl devrimci
projeler gerekletirme hedefi yerine toplumsal ve siyasi hayatta ksmi dnm-
ler elde etmeyi ngrmtr (Gle, 2000; Toprak, 1994).
Trkiyedeki bar hareketi ise dier yeni toplumsal hareketlerle karlatrld-
nda, daha ge ivme kazanm ve ancak 2000li yllardan sonra genileyebilmitir.
Trkiyedeki bar kampanyalar genellikle uluslararas ve ulusal olmak zere iki
ana eksen zerinde seferber olmaktadr. Birinci eksendeki seferberliklerin ana ko-
nular, Irak, Afganistan ve Filistin gibi Trkiye dndaki savalarn durdurulmas,
Trkiyenin fiili olarak bu savalara katlmasn engellemek ve Trkiyede Ameri-
kan asker slerinin kapatlmas olmutur. kinci eksen ise Krt sorunu ile ilgili ola-
rak devam eden dk younluklu savan bitirilerek barl zm araylar ve
vicdani red konusunun anayasal hak olarak kabul gibi ulusal ve yerel konular et-
rafnda ekillenmesidir. Ancak yukarda da belirtildii gibi, kreselleme sreciyle
i ve d siyaset alanlar arasndaki snrlar mulaklamtr. Bu yzden de ulusal ve
uluslararas konularn i ie getii bu dnemde, Trkiyede oluturulan bar koa-
lisyonlar ve gruplar, gerek uluslararas gerekse ulusal konularda, ulus tesi daya-
nma alar ve dier ulus tesi bar seferberlikleriyle balantlar kurmutur. Bu
balantlar sayesinde, ulus tesi aktrlerle bilgi alverii gerekletirilmi ve ibir-
lii yaplmtr.
ABDde gerekleen 11 Eyll saldrsnn ardndan Iraka asker mdahalenin
sz konusu olmasyla, tm dnyada olduu gibi Trkiyede de bar hareketi nitel
ve nicel bir deiim yaamtr. Kurulan bar koalisyonlar ve eylemleri asndan
saysal bir art yaanmtr. Bu Irak Sava kart bar koalisyonlarnn ortak zel-
lii, gevek, merkez olmayan, effaf ve ak alar eklinde rgtlenmeleridir. Ay-
rca, kolektif kimlikler de keskin izgilerle izilmemi, ok katmanl kimliklere ak
ve esnek bir ekilde oluturulmutur (Baydar, 2003; Karaka, 2005). Bylelikle, ba-
r hareketinin kaps daha geni kesimlere ald iin zellikle baz eylemlerde
byk kitlelerin seferberlii mmkn olmutur. Kampanyada, bar yanls STK ve
gruplarn yan sra, sava kart olup herhangi bir organizasyonun paras olma-
yan bamsz bireyler de kendilerine yer bulmutur (Karaka, 2005). Ksaca, ge-
miteki hiyerarik, kat ve disiplinli toplumsal hareket modellerinden ve getirdikle-
ri olumsuzluklardan kanmak mmkn olmutur. A tipi rgtlenmeler sayesin-
de, hareketler belirgin ve kat ideolojik durulardan da kaabilmitir. Bunun yeri-
ne, farkl kimlik ve ideolojik durulardan bireylerin ve gruplarn ortak bir mesele
zerinden seferber olmas imkan domutur. Bylelikle Trkiyedeki son dnem
bar hareketi koalisyonlar, bar fikrinin kat ideolojilerin iinde erimesine izin
188
Yeni toplumsal hareketler,
1960lardan itibaren
Amerika ve Avrupa gibi
sanayi sonras toplumlarda
ortaya kan ve tek bir konu
zerine seferber olan
toplumsal hareketlerin genel
addr. i hareketi gibi
eski tip hareketlerden
temel farklar, aktrlerinin
genellikle kendi yaam
alanlarn devletin ve
piyasalarn
mdahalelerinden korumaya
alan yeni orta snflar ve
niversite genliinin
olmas; yatay ve esnek
ekillerde rgtlenmeleri ve
evre, kadn, bar, insan
haklar, kimlik gibi konular
zerine seferber olmalardr
(Habermas, 1981: 33-35;
Offe, 1984: 833-835).
vermeden ve bar tanmlarn insani, ahlaki ve vicdani temeller zerinden yap-
maktalar (Karaka, 2005).
Irak Savayla ilgili Trkiyede kurulan bar platformlarndan biri Bar Girii-
midir. Baz yazar, gazeteci, akademisyen ve entelekteller tarafndan Irak Sava
ncesinde 2002 ylnn sonunda oluturulan Bar Giriimi, Irak ve Filistinde bar-
n salanmas amacyla baz eylem giriimlerinde bulunmutur. Ancak, yaad
kaynak ve organizasyon sorunlar yznden, kamuoyuna eylemlerini duyurama-
m ve sonucunda kitleselleememitir. Daha sonra, kurulan bar koalisyonlarna
katlan Bar Giriimi, Trkiyedeki Irak Sava kart kampanyann nemli aktr-
lerinden biri olmutur (Baydar, 2003).
Irak Savana ka kurulan koalisyonlarn banda Savaa Hayr Platformu gelir.
Savaa Hayr Platformu (SaHP), 4 Nisan 2002 tarihinde rgtlenmitir. Ulus tesi
ilikiler de kuran platforma katlanlar arasnda, nsan Haklar Dernei (HD), Gre-
enpeace, Devrimci i Sosyalist Partisi (DSP), SODEV, Makine Mhendisleri Oda-
s olduu birok yerel, ulusal ve ulus tesi dernek, siyasi parti, meslek odas, ko-
operatif, hareket organizasyonu ve bireyler bulunmutur. Kitlesel sava kart gs-
teriler dzenlemek amacyla, SaHP dier sendika, siyasi parti, insan haklar rgt-
leri, sava kart platform ve dier STKlarn da katlmyla 1 Aralk Koordinas-
yonunu kurmutur. arc kurum saysnn hzla 159a kt koalisyonda slamc
grleri olan insan haklar dernei Mazlum-Der de vard. Bu da dnyann dier
blgelerinde grlen trde politik gr, din, etnik kken, rk, ya grubu, meslek,
snf ve eitim durumundan insan birletiren bar koalisyonlarnn bir benzerinin
de Trkiyede ortaya ktnn habercisi olmutur. Bunun yan sra, bar kampan-
yalarn kapitalist kresellemeye kar sren kresel hareketin bir paras olarak
ilan eden SaHP, farkl gruplarla eitli ulus tesi ilikilere girmitir (Karaka, 2005).
1 Aralk Koordinasyon grubunun youn almalar sonucunda, 1 Aralk 2002
tarihinde stanbulda ve 22 Aralk 2002 tarihinde Ankarada iki byk bar mitingi
dzenlenmitir. Etkili bir ekilde seferberlik almalar bu gsterilerden sonra da
devam ederken, 15 ubat 2003 tarihindeki Kresel Eylem Gnnde, stanbuldaki
gsteriye 10 bin civarnda eylemci katlmtr. Bu arada, Bar Giriimi de geni ta-
banl koalisyondaki almalarna paralel olarak, 100ler Meclisinin organize edil-
189
Fotoraf 7.3
Yedi Greenpeace
yesi,
6 ubat, 2003
tarihinde Irak
sava kart
kampanya
erevesinde
stanbulda
bulunan Atatrk
Kltr Merkezine
240 metrekarelik
dev bir Savaa
Hayr pankart
asmtr.
mesine de nclk etmitir. Irak Savana kar kurulan 100ler meclisi toplamda
20 meslek grubunun 100er temsilcisinden olumaktadr. 25 Ocak 2003 tarihinde
stanbulda yaplan ve yaklak 3 bin kiinin katld 100ler Meclisi toplants, ya-
banc aktivist, akademisyen, entelektel, gazeteci ve sanatlarn da katlmyla
ulus tesi bir zellik kazanmtr. Bu toplantda, meslek gruplar temsilcileri ve di-
er yerli ve yabanc katlmclarn sava kart konumalarndan sonra sonu bil-
dirgesinde Trkiye Cumhuriyeti Devleti Hkmetinden ve BM Gvenlik Konseyi
gibi dnya zerinde konuyla ilgili tm kurum ve kurululardan Iraka ynelik ola-
s bir savan nlenmesi iin aba gstermeleri talep edilmitir.
Trkiyenin Iraka kar yrtlen savaa girmemesi hedeflerinden biri olan
koalisyon, Iraka asker gnderme tezkeresinin grld 1 Mart 2003 tarihinde
en geni katlml gsterisini Ankarada Shhiye meydannda yaklak yz bin kii-
nin katlmyla sahnelemitir. Sonu olarak, Trkiyedeki sava kartlar dier bir-
ok yerdeki eylemciden daha ansl ve etkiliydi. nk dier yerlerin aksine, mec-
lis iinden hem muhalefet hem de bir ksm iktidar partisi yelerinin de kar k-
yla tezkere meclisten gememi ve Trkiye aktif savan dnda kalmtr. Byle-
likle, bar koalisyonu eylemlerinin sonunda ksmi de olsa baar elde etmitir.
Son dnem Trkiye bar hareketinin, 1980 ncesine gre gsterdii farkllklar nelerdir?
BARI HAREKETNN GENEL DEERLENDRMES
Her ne kadar kolektif bar hareketi giriimleri dnya zerinde 19. yzyldan itiba-
ren grlse de Bar Hareketi 1960lardan itibaren ortaya kan yeni toplumsal ha-
reketlerin ana kollarndan biri olmutur. Bu dnemden itibaren, ileyi biimi, or-
ganizasyon modelleri, katlmclarn kimlikleri ve eylem biimleri asndan kendi-
ne has zellikler gelitirmitir. Bylelikle, farkl dnemlerde yrtlen kampanya-
lar iin kalc bir altyap olumu ve hareketin sreklilii salanmtr.
Bar hareketleri, kullandklar taktik ve stratejiler gz nne alndnda olduk-
a geni bir eylem repertuarna sahiptir. Bar hareketinin kulland eylem biim-
leri iki ana gruba ayrlr: allagelmi eylemler ve engelleyici eylemler.
Allagelmi eylemler kmesi, daha nceden baka hareketler tarafndan yay-
gn olarak kullanlm eylem biimlerinden oluur. Ayrca, bu eylemlerde kolluk
kuvvetleriyle dorudan kar karya gelinmez. Bar hareketinin sklkla bavurdu-
u allagelmi eylem biimleri arasnda lobicilik, kamusal bilinlendirme, bilimsel
bulgular kullanma ve imza toplama yer almaktadr. Bu eylemlerden lobicilikle,
kurumsal siyaset kanallar kullanlarak, hkmetlerin ve dier siyasi g odaklar-
nn zerinde bask kurulmas amalanr. Toplumsal hareketlere destei saysal ola-
rak gstermenin iyi yollarndan biri olan imza toplama kampanyalar, bavurulan
eylem tiplerinin banda gelir. 1980li yllar srasnda, Cruise ve Pershing II fzele-
rinin yerletirilmesinden etkilenecek olan talya, Almanya, Hollanda ve Amerika
Birleik Devletleri bata olmak zere birok lkede milyonlarca insann katld
imza toplama kampanyalar dzenlenmitir (della Porta ve Diani, 2006: 172). er-
dii risklerin az olmas nedeniyle allagelmi eylem tarzlarna daha fazla birey ka-
tlmaktadr ve bylelikle hareket kitleselleebilmektedir.
Kullanlan engelleyici eylemler arasnda, gsteri, yry ve oturma eylemleri
en ok grlen eylem tarzlardr. Genel olarak, bu tarz eylemler 3 ana nedenle kul-
lanlr. Birincisi, gsteri ve yrylerle iktidar sahiplerine toplumdaki sava kart-
l fikrinin yaygnln saysal olarak gstermektir (della Porta ve Diani, 2006).
Nkleer Silahlanmann Durdurulmas Kampanyas erevesinde 1982 ylnda yak-
190
Bu konuda daha fazla bilgi
iin bkz.: Hrriyet,
25.01.2003;
www.imoistanbul.org.tr/ist-
bulten/bulten64/BARISGIRIS
IMI1.doc).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Eylem repertuarlar,
eylem yapma biimleri ve
eylem tecrbelerinin
btnn oluturan ortak
bilgi daarcdr.
nlerindeki repertuardan,
dier bir deyile genel eylem
kmesi, kendi
mcadelelerine uygun eylem
biimlerini seer ve
genellikle kullanmlarnda
yenilikler ekleyerek
repertuarlar geniletirler
(della Porta ve Diani, 2006:
168-170).
lak 1 milyon insann katld Washington Gsterisi, 15 ubat 2003 tarihinde Lon-
drada 1 milyon, Romada ise 3 milyon insann yrd gsteriler toplumsal ha-
reketler tarihinin en byk katlml gsterilerindendir. ok katlml kitlesel gste-
riler, savaa olan toplumsal muhalefetin byklnn bir gstergesidir ve hk-
metlerin zerindeki basky arttrr. kinci neden, toplumsal hareket aktrlerinin
mcadelelerine olan ballklarn ve birbiriyle olan dayanmalarn kartlarna ve
kamuoyuna simgesel olarak gstermek gayesidir. Allagelmi eylemlere gre en-
gelleyici eylemler, daha riskli eylem biimleridir. Bunun balca nedeni ise kamu
dzeninin bozulmas karsnda kolluk glerinin mdahale eilimlerinin artmas-
dr. Engelleyici eylemler srasnda aktivistler iddete maruz kalma, tutuklanma, g-
zaltna alnma gibi riskleri gze alrlar. Zorluklara kar birlik iinde hareket etme
pratii, aktivistler arasndaki gven balarn ve dayanma ilikilerini kuvvetlendi-
rir. Ayn zamanda, kartlarna da zor ve baskc koullara ramen mcadelelerini
srdreceklerinin mesajn vermi olurlar. Engelleyici eylem biimlerinin kullanl-
masnn nc nedeni ise, toplumsal hareketlerin medyada yer alma isteidir.
Toplumsal hareketler, tabanlarn geniletmek iin mesajlarn yaymak ve kartla-
r zerinde bask kurabilmek iin de varlklarn hissettirmeyi hedefler. Bunlar ya-
pabilmenin en kolay ve etkili yolu ise medyada haber olmaktr. Ancak, medya top-
lumsal hareketleri haberletirirken seici davranr ve sadece baz hareketlere yer
verir. Toplumsal hareketler ise medyann ilgisini ekebilmek iin ilgin ve arpc
eylemler ortaya koymaya alr. Bu adan deerlendirildiinde, engelleyici eylem
biimleri allagelmi eylemlere gre medyada daha ok yer alr. Daha radikal sa-
ylan engelleyici eylemler, bar hareketlerinin canlanma dnemlerinde daha sk
bavurulan ve kamuoyunun dikkatini eken yntemlerdir. Hareketin pasif konu-
ma getii eylemsizlik dnemlerinde ise bu yntemler genellikle medya tarafndan
yok saylr ve hkmetler tarafndan kolaylkla bastrlr (Marullo ve Meyer, 2004:
644).
Bar hareketi aktivistleri kampanyalarnda, allagelmi ve engelleyici eylem-
leri birlikte kullanrken sembolik eylemlere de sklkla bavurmulardr. Mcade-
lelerine olan ballklarnn bir ifadesi olarak, uzun yryler, fener alaylar, top-
lantlar ve toplu dua seanslar, sklkla kullanlan eylem biimleri arasndadr. Ayr-
ca, zellikle uluslararas toplantlar srasnda dnya liderlerinin oluturulan insan
zincirleriyle sembolik olarak ablukaya alnmas ve gsteriler srasnda nkleer sa-
van etkilerinin temsili olarak canlandrld sokak tiyatrolar da birok sava kar-
t gsteride rastlanan eylem biimleridir (della Porta ve Diani, 2006: 178).
Bar hareketleri, daha nce uygulanm eylem biimlerinin yan sra yenilik-
i eylemlerle repertuarlarn geniletmilerdir. Yeniliki eylemlerde ama, alk
olunmayan protesto biimleriyle kartlarn artmaktr. lk defa yaplan bu ey-
lemlerle, medyann ve dolaysyla kamuoyunun ilgisi de kolaylkla ekilebilmekte-
dir. Bar hareketinin yeniliki eylem biimlerine en iyi rnek sava kartlarnn
zellikle asker slerin yannda kurduklar bar kamplardr. 1981 ylnda Britan-
yada kadn akvitistler tarafndan kurulan kadn bar kamp (Greenham Common)
ilk modern bar kamp olarak saylmaktadr. Bar kamplar, ksa bir srede mo-
191
Engelleyici eylemler, kamu hayatn ksa sreli sekteye uratp, kamuoyunun ve kar-
tlarn dikkatlerinin ekilmeye alld ve eylemcilerin dayanmalarn sergiledi-
i eylem biimlerinin genel addr (della Porta ve Diani, 2006: 96).
dler hle gelerek, dier blge ve lkelerde de bar hareketi gruplar tarafndan
uygulanmaya balanmtr (della Porta ve Diani, 2006: 183-184). rnein, Brk-
selde 1981 ylnda gerekleen Birinci Bar ve Silahszlanma Avrupa Konvansiyo-
nu srasnda Avrupann birok blgesinde bar kamp oluturulmutur. Yenilik-
i olmasnn yan sra, uzun srelere yaylan ve hasmlara kar omuz omuza dire-
nii simgeleyen bar kamplar yoluyla protestoya katlanlar arasndaki balar
glenmi, i blm oluturulmu ve dayanma arttrlmtr. Sonu olarak, bar
kamplar sayesinde, bar hareketi aktivistleri kolektif kimliklerini oluturma konu-
sunda nemli aamalar kaydetmitir (della Porta ve Diani, 2006: 179).
Bir baka yeniliki eylem ise, savatan hemen nce Iraka giderek sivillerin bu-
lunduu stratejik noktalarda bekleyerek, varlklaryla bombardman nlemeye a-
lan canl kalkanlardr. Bir dier eylem biimi olan iddet ieren eylemler, bar
hareketlerinin genellikle kulland eylemler deildir. Bar hareketi aktivist ve
gruplarnn geni bir kesimini oluturan pasifistler, genel olarak taktiksel ve etik
olarak iddet kullanmann yanl olduunu savunmaktadr. Kald ki, iddet kulla-
narak iddete kar kmak, hareket asndan amasal ve arasal, dier bir deyi-
le hedefler ve eylemler, arasndaki tutarll zedelemektedir. Ne var ki, bar hare-
keti tarihinde iddet kullanmna bavuran baz istisna rnekler grlebilir. rne-
in, Vietnam Sava kart hareket erevesinde baz radikal gruplar, asker sleri
bombalamak veya asker alm merkezlerine saldrmak gibi eylemlerde bulunmu-
tur. Bu durum, 70li yllarda toplumsal hareketlerin genelinde var olan iddet kul-
lanmnn artma eilimiyle denk der. 1980lere gelindiinde, birok toplumsal
hareket, iddet ieren protesto biimlerinin etkinlii ve etik geerliliini sorgula-
maya balad. Aslnda, iddet ieren eylemler medyada daha fazla yer bulur ve kar-
tlara sembolik bir ekilde eylemcilerin mcadelelerinden vazgemeyeceklerinin
192
Fotoraf 7.4
Londrada,
Britanya
parlamento
binasnn
karsnda Brian
Haw isimli bar
aktivistinin 2001
ylnda tek bana
kurduu bar
kamp, artan
desteki saysyla
gnmzde de
devam etmektedir.
mesajn verir (Tarrow, 1998). Ancak, bu eylemler, ierdikleri risklerin fazlalndan
dolay radikal baz grup ve bireyler dnda geni kitlelerin harekete uzak durmas-
na neden olur. Bu da hareketleri daraltr ve desteki saysnn azalmasna neden
olur. Ayrca, eylemlerde iddet kullanm, devletin toplumsal hareketlere kar uy-
gulad bastrma politikalar iin gereke olarak gsterilirken, kartlarnn toplum-
sal hareketleri olumsuz ynde etiketlemelerine neden olur. 1980lerde Cruise ve
Pershing II fzelerinin yerletirilmesine kar yrtlen kampanya, iddet kullanm-
nn dlanmas asndan dier hareketler iin de dnm noktas oldu. Bu kampan-
yayla birlikte, eylemlerde iddet kullanmn dlamann, militarizme ve genel anla-
myla iddete kar kmann tek yolu olduu genel olarak kabul edilmitir (della
Porta ve dierleri, 2006: 148).
Genel olarak toplumsal hare-
ketler eitli grup, STK ve birey-
lerin bir araya getirdii belirli bir
hedef iin seferber olmu toplum-
sal alar olarak ekillenir (Diani,
1994; della Porta ve Diani, 2006).
Her hareket, merkez-merkez ol-
mayan, yatay-dikey, esnek-kat
gibi farkl parametreler arasnda
yaptklar seimlere gre organi-
zasyon modellerini kurar ve ku-
rumsallar. Seferberlik yaplar
olarak adlandrlan organizasyon
modelleri, toplumsal hareketlerin
karar alma mekanizmalarn do-
rudan etkileyerek, kaynak kullanm, strateji belirleme, anlamlandrma ve seferber-
lik gibi ana faaliyetlerin nasl yrtleceini belirleyen etkenlerin banda gelir.
Ana hatlaryla, bar hareketi grup ve bireyleri, seferberliklerinde koalisyonlar
kurarak eitli konular zerine kampanyalar dzenler (Meyer ve Rochon, 1997;
Tarrow, 1998; Meyer, 1990). Bu modele gre, farkl hedef ve stratejileri olsa da e-
itli bar rgt ve giriimleri, bir araya gelerek temel bir mesele zerinde faaliyet
gsteren bir koalisyon olutururlar. Bar rgt ve hareketlerinin yan sra, femi-
nizm, insan haklar ve evre gibi rten konularda seferber olan hareket ve r-
gtlerden de yardm alrlar. Kampanya etkinliklerinin koordine edilmesi ve mca-
delelerinin bar hareketinin dna da yaylmas amacyla emsiye rgtler kur-
mulardr. Bylelikle, eitli toplumsal hareket gruplar kaynaklarn birletirip
iblm yaparak daha etkin seferber olma imkan elde etmi olurlar (Kleidman
ve Rochon, 1997: 47-48). Bu koalisyonlar, farkl kesimlerden grup ve bireylerin ha-
rekete katlmas amacyla daha genel, anlalabilinir ve kapsayc hedefler belirler.
te yandan, farkl politik ve ideolojik grlerin arasnda ayrlk ve ekimelerin
kmas, kartlarnn saldrlar karsnda kolay dalmalar ve seferberlik konusu-
nun sonuca ulamas durumunda kampanyalarn amalarn yitirmesi gibi neden-
lerden dolay, koalisyonlarn mr genellikle ksadr (Kleidman ve Rochon, 1997).
Bar hareketlerinin birou mcadelenin azald dnemlerde daha dk
younlukta olsa da etkinliklerine devam eder. Ama, bar hareketinin altyapsnn
devamlln salamak ve eitli rgt ve bireyler arasndaki ilikileri canl tutmak-
tr. Bir anlamda, sonraki kampanya iin gereken hareket alarnn ve seferberlik fa-
193
Fotoraf 7.5
Britanyal sanat Gerald
Holtom tarafndan
Nkleer Silahszlanma
Kampanyas (CND) iin
1958 ylnda hazrlanan
sembol, daha sonra dier
bar hareketi gruplar
tarafndan da kullanlm
ve uluslararas bar
hareketinin en bilinen
sembol hline gelmitir.
aliyetlerinin n hazrln yapmaktr. Bununla birlikte, nceki kampanyada edini-
len tecrbeler de bir sonraki kampanyaya aktarlm olur (della Porta ve Diani,
2006). Bir baka deyile, bar hareketi koalisyonlarna katlan eitli organizasyon
ve gruplar klerek etkinliklerine devam eder ve sonraki koalisyon merkezli
kampanyalarn yap talarn olutururlar (Marullo ve Meyer, 2004: 651; Meyer ve
Whittier, 1994).
Bar koalisyonlar katlmclarnn birou dier yeni toplumsal hareketlerde
de yer almtr. zellikle, feminist hareketle bar hareketi arasndaki bu tip gei-
ler olduka fazladr. Vietnam Sava kart kampanyada aktif olan birok grup ve
birey, kampanya sonrasnda hzla genilemekte olan feminist harekete katlmtr.
Her ne kadar, iki ayr hareket olarak var olsalar da feminist ve bar hareketleri ara-
sndaki yakn ba ve etkileim taktik, organizasyon modeli ve ereveleme faali-
yetlerinin paylam asndan devam etmitir. (Meyer ve Whittier, 1994; Soule,
2004). Bar hareketleri, feminist hareketin etkisiyle organizasyonlarnda kadn
kimliinin ikinci plana itilmemesi konusunda hassasiyet kazanm ve lider kadro-
larnda kadnlara daha ok yer vermeye balamtr. Feminist hareketin ska kul-
land sokak tiyatrolarnn, bar hareketinin eylem repertuarna girmesi ve kadn
bar aktivistleri tarafndan uygulanan bar kamplarnn kullanm eylem reper-
tuarlar asndan etkileimin en iyi rneklerindendir. Bar hareketi, merkez ol-
mayan, yatay ve effaf olarak rgtlenme modellerini de feminist hareketten -
renmitir. Bu faaliyetlerin genel erevesinin belirlenmesi asndan, kadnlarn sa-
va stndeki dnceleri ve hissiyat bar hareketinin oklukla bavurduu te-
malar olmutur. Ayrca, feministlerin sava patriarkal dzenle zdeletirmeleri
bar hareketinin ana erevelerinden biri hlini almtr. Buna karlk bar hare-
ketinin de feminist hareket zerinde etkileri olmutur. Feminist hareketin seferber
olduu meselelerin alannn genilemesi ve sadece kadnlardan oluan hareket ve
rgtlerle ibirliine gitmek yerine erkeklerin de var olduu oluumlara ak kap
brakmasnda bar hareketinin katklar olmutur (Meyer ve Whittier, 1994).
Son olarak, bar hareketinin elde ettii sonular inceleyeceiz. Bar hareketi-
nin asl amac dnyada bar koullarnn salanmas ve devaml klnmasdr. Bu
genel amatan hareketle, bar hareketi eylemcileri kampanyalarn iki ksa vadeli
hedef erevesinde gerekletirmitir: Srmekte olan sava(lar)n engellenmesi ve
sava kma olaslnn ortadan kaldrlmas. Ancak, nceki blmlerde incelenen
bar kampanyalar elde ettikleri kazanmlar asndan deerlendirildiinde, bar
hareketi bu hedeflere ulamakta ancak ksmi baarlar elde edebilmitir. Birinci
Krfez Sava ve Irak Sava srasnda kresel lekte sava kart seferberlikleri
ortaya km olmasna karn, bu savalarn balamasna ve devam etmesine en-
gel olunamamtr. te yandan, en baarl sava kart kampanyalardan biri Viet-
nam Sava kart kampanya olmutur. Sava kartlar kampanyalar boyunca
ana kolda etkin olmutur: Kamuoyunun sava hakkndaki dncelerini etkileme
ve deitirme; hkmetlerin savala ilgili politikalarn deitirmeye zorlama ve sa-
va iin gerekli siyasi ve kurumsal altyapnn zayflatlmas (Marullo ve Meyer,
2004: 641). Bu alanlardaki baarlar olduka etkili olsa da hi biri Vietnam Sava-
nn bitirilme kararnn alnmasnda tek bana etkili olamamtr. Bar hareketinin
kazanmlar ancak genel kamuoyu basksnn artmas, deien siyasi konjonktr,
Amerikan Kongresindeki muhaliflerin artmas, savan maliyetinin ykselmesi gi-
bi ekonomik ve dier siyasi nedenlerle birletiinde dolayl ekilde etkili olmakta-
dr. Bu tip dolayl etkileri, farkl derecelerle dier sava kart kampanyalarda da
grmek mmkndr. Baka bir ifadeyle, bar hareketleri, sava kartln gn-
194
Feminizm ve bar konular
arasnda olduka sk bir
tarihsel ba vardr. ki
dnya sava arasndaki
dnemde, Birinci Dnya
Savana katlan her taraf
lkelerden ve tarafsz
lkelerden kadnlar, Bar ve
zgrlk in Uluslararas
Kadnlar Birlii (WILPF)
isimli STK altnda
rgtlenmi ve Milletler
Cemiyetinin kurulmasnda
nemli katklarda
bulunmulardr (Kaldor ve
dierleri, 2007:97).
demde tutarak kamuoyunu etkileme ve hareket d muhaliflerle -siyasi partiler gi-
bi- ittifaklar kurma yollaryla sava aan devletlerin iini zorlatrmakta ve sava
haknda alnan kararlar dolayl yoldan etkilemektedir.
Bar hareketi, sava kma olasln engelleme abalar konusunda ise ksmi
baarlar elde edebilmitir. Bu tip kampanyalar, zellikle silahszlanma konusunda
seferber olmutur. 20. yzyl boyunca eitli silahszlanma kampanyalarnn sonu-
cunda, devletler zerinde kamuoyu basks yaratmlardr. Bunun sonucunda da
devletler silahlanma politikalarndan geri adm atmak zorunda kalmlardr. Nkle-
er silahszlanma kampanyalarnn elde ettii sonular genel olarak, devletlerin po-
litikalarnda silahlanma ile yaptklar ksmi deiikliklerden ibarettir. Kampanyalar
sonucunda silahszlanmayla ilgili eitli devletler aras antlamalar imzalanp, y-
rrle konulmutur. Ancak, bu kazanmlar, esas hedef olan nkleer silahlarn ta-
mamen ortadan kaldrlmas ve nkleer an sona erdirilmesinden uzak kalmtr.
Her ne kadar geni kitleler seferber edildiyse de hkmetler silahlanma politikala-
rnda talepler dorultusunda baz deiiklikler yaptnda, kamuoyunun konuya il-
gisi ve kampanyalara destei dmtr (Mekata, 2006:190).
Ancak, bar hareketi kampanyalar, baka nemli sonular da dourmutur.
Birincisi, bar hareketi, bar fikrini devaml canl tutarak iktidar sahiplerinin, sa-
valarla ilgili alaca kararlarda toplumsal muhalefeti daha ok dikkate almasn
salamtr. Bunda medyann da etkisi byktr. Shaw (2005)a gre, Vietnamda-
ki gelimelerin ve asker kayplarnn televizyonda srekli yaynlanmas, Amerikan
kamuoyundaki tepkilerin artmasna ve Vietnam Sava kart hareketin genileme-
sine neden olmutur. Sava kartlarnn byyen muhalefeti karsnda, Amerikan
hkmetleri sonraki dnemlerdeki sava politikalarn deitirerek, uzun sren ve
ok kayp verilen savalar yerine hzl savalar tercih etmitir (Shaw, 2005: 13)
kinci olarak, bar hareketi genel anlamyla demokrasilerin geliimine katk sala-
mtr. Temsili demokrasilerde seilmi politikaclarn sava gibi riskleri ve maliyet-
leri yksek olan ve birok etik d taraf bulunan bir konuda toplum adna karar
vermesi bar hareketi tarafndan srekli sorgulanmtr. Sekiz Avrupa lkesinde
yaplan aratrmaya gre, hkmetleri Irak Savana fiili olarak giren veya destek
veren lkelerde, sava kart muhalefet ve toplumsal honutsuzluk dzeyleri ol-
duka yksektir. Bu lkelerde, sava kart gsterilerde yer alanlar, kampanyaya
katlrken sava engelleme hedeflerinin yan sra, demokratik dzenin ileyi bii-
mini eletirme amacn da gtmlerdir (Klandermans, 2010).
Son olarak, sava durduramam olmasna ramen, Irak Sava kart hareke-
tin elde ettii byk baar toplumsal hareketlerin kresel olarak rgtlenebilece-
ini ve kitleselleebileceini gstermi olmasdr. Dnyann tm blgelerinden,
her tr ya grubu, eitim durumu, snf, etnik kken ve din inantan insann da-
yanma ve ibirlii iine girdii Irak Sava kart kampanya, kresel Kuzey-G-
ney, Bat- Dou ayrmlarnn alabileceinin kant olmutur. Kampanyaya katlan
gruplar, Batnn ve slami dnyann beraber hareket edebileceini gstermi ve
kozmopolit bir anlayn yaylmas iin mit kayna olmutur (Kaldor ve dierle-
ri, 2007: 28). Bunun en gzel rneini kampanyann Britanya ayandaki nc ro-
l stlenen ve kresel lekte de kampanya koordinasyonunda nemli ilevi olan
Sava Durdur Koalisyonudur (Stop the War Coalition, STWC).
Bar hareketi dier toplumsal hareketlerden nasl etkilenmitir?
195
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
196
Bar hareketinin tarihsel kkenlerine ynelik
bilgi edinmek.
Sava, tarih boyunca atma ve mcadele konu-
su olmutur. Modernite ncesinde, genellikle ar-
tan vergiler ve askere alnma zerine kan sa-
valara bal atmalar yerel ayaklanmalar ek-
linde meydana gelmitir. Modernitenin temel
ayaklarndan ulus devletlerin ortaya kyla hem
savan kendisi hem de sava kart atmalar
deiime uramtr. iddetin meru kullanm te-
kelini elinde bulunduran ulus devletler, deien
sava teknolojileriyle beraber dzenli ordular
kurmulardr. Bunun yan sra savama, toplum-
larn tehlikelerden koruma savyla hareket eden
merkez devletlerin meruiyet kayna olmutur.
te yandan siyasi gcn merkezlemesi ve top-
lum ii balarn feodalite dneminde birbirinden
kopuk yaayan yerel grup ve cemaatler arasnda
glenmesiyle, modern toplumsal hareketler or-
taya kmtr. Bylelikle, merkez devlet sava-
mann tek sorumlusu olurken, savan getirdii
maliyetlerden dolay artan toplumsal gerilim ve
atmalar modern bar hareketleri olarak ifade
edilmeye balanmtr. 19.yzyldan itibaren g-
rlmeye balanan modern bar hareketi, talep-
lerini merkez siyasal iktidarlara yneltmitir. Mo-
dern bar hareketi, ulusal dzeyde rgtlenip,
yerel gruplar arasnda kurulan balar zerinde
ykselmitir. Bunlarn yan sra, modern bar ha-
reketi modern eylem repertuarlarnn paras olan
tekrar edilebilen ve paylalan eylem biimlerini
kullanmlardr.
Bar hareketinin Batdaki geliimini tanmlamak.
Bar giriimleri ilk olarak, Amerika ve Britan-
yadaki baz din mezheplerin, din inanlarna
ters dt gerekesine dayanarak iddetin her
trlsn reddetmesiyle -dier bir deile pasi-
fizm- ortaya kmtr. Din temelli pasifist gr-
lerin yan sra, zellikle sol kkenli siyasal grup-
lar arasnda filizlenen sekler sava kartlyla
da eitlenen bar hareketi, 19.yzyl boyunca
devletler aras uzlama mekanizmalarnn geliti-
rilmesi iin ura vermitir. kinci Dnya Sava-
nn sonlarndan itibaren, bar hareketi srek-
lilik ve kitlesellik kazanmtr. Bunun balca ne-
deni, insanl grlmemi boyutlarda tehdit
eden nkleer an, kinci Dnya Savann
sonunda atom bombasnn kullanmyla bala-
m olmasdr. Nkleer silahlarla ilgili ilk bar gi-
riimleri zellikle bilim insanlarnn oluturduu
STK ve yaptklar eitli ar ve konferanslar
araclyla yrtlmtr. Souk Savan trma-
nan siyasi gerilimi altnda geen 1960larda ise
nkleer silah denemelerinin yaratt olumsuz
etkiler karsnda, Amerika ve Britanyada kuru-
lan bar koalisyonlar nkleer denemelerin dur-
durulmas iin kampanyalar dzenlemitir. Yer
alt dnda tm alanlarda nkleer silah dene-
melerinin yasaklanmas baarsn elde eden ba-
r hareketi, 1960larn sonundan itibaren dikka-
tini Vietnam Savana vermitir. zellikle Ame-
rikada niversite genliiyle balayan Vietnam
Sava kart kampanya, kitlesel bir destek elde
etmi ve ABDnin sava bitirmesine dolayl ola-
rak etki etmitir. 1970lerde tekrar alevlenen nk-
leer korku, nkleer silahszlanma kampanyalar-
nn tekrar balamasna yol amtr. 1980li yllar-
da ise Amerikada Reagan ynetiminin Yldz
Savalar projesine kar Nkleer Silahlanmann
Dondurulmas ve Avrupada ise Orta Menzilli
Nkleer Fzelerin (INF) yerletirilmesinin en-
gellenmesi iin kampanyalar dzenlenmitir. Bir-
birleriyle Atlantik ar ilikiler de kuran bar
kampanyalar, silahszlanma hedefleri ereve-
sinde eitli siyasi parti ve aktrlerin desteini
alarak devletleri silahszlanmayla ilgili bir dizi
antlama imzalamaya zorlam ve ksmi baarlar
elde etmilerdir.
Kresellemenin bar hareketinde yaratt d-
nmleri irdelemek.
Souk Savan 1980lerin sonunda bitmesiyle be-
raber, iki kutuplu dnya siyaset sistemi sona er-
mi ve dnya, kreselleme srecinin de hzlan-
masyla yeni bir dneme girmitir.
Kreselleme dneminde, toplumsal hareketler
genel olarak eitli dnmler geirmitir. Dn-
yann eitli blgelerindeki bar hareketi grup
ve bireyleri birbiriyle ulusal snrlar aan balar
kurarak, kalc ulus tesi toplumsal hareket ala-
r ina etmilerdir. Ayrca, ulus devlet birincil si-
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
197
yasi alan ve aktrleri olma konumlarn yitirmi
ve devlet d aktrler siyasette etkinlik ve nem
kazanmtr. Bu gelimelere paralel olarak, bar
hareketi de ekillenen kresel sivil toplumun
iinde yer alarak ulus tesi zellikler kazanmaya
balamtr. Bar hareketinin ulus tesileme s-
reci, Birinci Krfez Sava srasnda ortaya k-
mtr. Ortak bir kresel amala ve benzer slogan
ve eylemlerle seferber olan sava kart kam-
panyalar, ABD nderliinde oluan kresel as-
ker gcn Iraka saldrsna muhalefet etmitir.
n alan bar hareketinin ulus tesileme s-
reci, 2003 ylnda balayan Irak Savann hazr-
lk dneminden itibaren tamamlanmtr. Dnya-
nn eitli blgelerinde oluturulan bar koalis-
yonlar, sosyal forumlarn ve elektronik medya-
nn etkin kullanmyla, iletiime gemi ve kre-
sel lekte koordine olmulardr. Kresel Adalet
Hareketinin iinde yer alan gruplarn da deste-
iyle kresel lekte ortak bir eylem plan yapl-
mtr. Bugne kadar gerekleen dnyann en
byk ve geni katlml kresel eylemi, 15 ubat
2003 tarihli kresel eylem gnnde dnyann bir-
ok ehrinde ayn anda dzenlenen gsterilerle
sahnelenmitir.
Trkiyedeki bar hareketinin geliim srecini ve
farkl kampanyalarn deerlendirmek.
Trkiyede bar hareketinin kendi bana ortaya
k yakn zamanda olmutur. 1980 ncesi d-
nemde, Trkiyede bar talepleri renci hare-
keti ve sol hareket altnda, dier meselelerin bir
paras olarak ifade edilmitir. Bu dnemde ku-
rulan iki bar dernei de Souk Sava dnemi-
nin siyasi kutuplamasnn etkisiyle bamsz ola-
rak hareket edememi ve kitleselleememitir.
1980li yllarn ortasndan itibaren yeni talep ve
toplumsal aktrlerin ortaya kyla, Trkiyede
tek mesele zerinden seferber olan yeni top-
lumsal hareketler grlmeye balanmtr. Bar
hareketi de feminizm ve evre hareketi gibi di-
er yeni toplumsal hareketlerden daha ge olsa
da oluan yeni siyasi ortamn etkisiyle kendi
ayaklarnn zerinde durmaya balamtr. Irak
sava srasnda oluturulan bar koalisyonlar
ve kampanyalar ise Trkiyedeki bar hareketi-
nin tepe noktasn oluturur. Eski hareketlerden
farkl olarak esnek ve yatay hareket alar olarak
rgtlenen bar hareketi koalisyonlar, geni ka-
tlml ve ok kimlikli yaplar olarak olumutur.
Kendilerini kresel bar hareketinin bir paras
olarak gren ve ulus tesi ilikilere de giren Irak
Sava kart koalisyonlar, Trkiyede kitlesel ey-
lemler dzenlemi ve Trkiyenin savaa fiili ola-
rak girmemesinde etkin rol oynamlardr. Bu-
nun yan sra, Trkiyedeki bar hareketi grupla-
r, yerel konularda da eitli eylem ve faaliyetler-
de bulunmaktadr.
Bat d bar giriimleri hakknda bilgi edinmek.
Her ne kadar bar hareketi giriimleri ilk kez
Avrupa ve Amerikada ortaya km olsa da za-
man iinde bu corafyalar dnda da birok ba-
r hareketi olumutur. Souk Sava dnemi
sonrasnda dnyadaki en iddetli savalarn
meydana geldii eski Yugoslavya Cumhuriyet-
lerinde gelien sava kart kampanyalar, bat
d bar hareketlerinin en iyi rneklerindendir.
Etnik milliyetilik zerinden yrtlen savalar
srasnda, eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinin
her birinde birok sava kart grup kurulmu-
tur. Bu bar inisiyatifleri, savalarn durdurul-
mas iin eitli eylem ve faaliyetlerde bulun-
mutur. Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerindeki
bar aktivistleri sadece ulusal dzeyde faaliyet
gstermemi, ulusal snrlarn aarak dier cum-
huriyetlerdeki sava kart gruplarla iletiim kur-
mu ve ibirlii yapmtr. Bunun yan sra Hel-
sinki Yurttalar Dernei gibi uluslararas STKla-
rn desteini de almlardr. zellikle 1990l yl-
larn ilk zamanlarnda kitlesel gsterilerle sesini
duyuran bar hareketleri, kendilerine ynelik
iddet ierikli basklar sonucunda bar gruplar
sava sularn belirlemek amacyla bilgi topla-
mak ve insani yardm gibi faaliyetlere younla-
mlardr. Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerindeki
bar hareketi aktrleri, savalarn sulamasyla
kar karya kalmlardr. Bu durum da bar
harekelreninin alanlarn ve kitleselleebilme
olanaklarn kstlamamtr.
4
A M A
5
A M A
198
Bar hareketini, organizasyon modelleri, eylem
repertuarlar, ereveleme faaliyetleri ve elde et-
tikleri kazanmlar alarndan analiz etmek
Bar hareketinin eylem repertuarlar genel ola-
rak deerlendirildiinde, farkl eylem biimlerini
kullandklar grlr. Bar hareketi eylemcileri,
imza kampanyas, lobicilik, kamusal bilinlendir-
me ve bilimsel verileri kullanma gibi allagel-
mi eylem biimlerinin yan sra, gsteri, yry
ve oturma eylemleri gibi engelleyici eylemlere
de sklkla bavururlar. Bunlarn yan sra, insan
zinciri, bar kamp ve bar karavan gibi sem-
bolik yan olan bir dizi yeniliki eylem biimi de
bar hareketi eylem repertuarlarnda yer alm-
tr. Bu eylemlerin ortak zellii, iddet kulanm-
nn -Vietnam Sava kartlar baz gruplar dn-
da- dlanm olmasdr. iddet ieren eylemlerin
kullanlmasnn ana nedenleri, iddet ieren yn-
temlerin bar hedefiyle tutarl olmamas, bu ey-
lemlerin devletin bask ve sindirme politikalar
iin gereke olarak gsterilmesi ve iddet kulla-
nmnn radikal gruplar dnda kamuoyunun ba-
r hareketine desteini azaltmasna neden olma-
sdr. Organizasyon modelleri asndan incelen-
diinde, bar hareketi kampanya dnemlerinde
esnek, yatay ve katlmc koalisyonlar olarak r-
gtlenmektedir. Bu a tipi rgtlenme sayesinde
farkl siyasi grten gruplar ortak bir ama u-
runa bir araya gelebilmektedir. Bar hareketi
koalisyonlarnn iinde benzer konularda sefer-
ber olmu hareketler de yer almaktadr. Bar ha-
reketi, dier hareketlerle kampanya temelli, kon-
junktre bal ibirlii yapmann yan sra, daha
kalc ve yapsal ilikilere de girmitir. Bu anlam-
da, feminist hareketle bar hareketi arasnda or-
ganizasyon modelleri, eylem repertuarlar ve ko-
lektif kimlik konularnda karlkl etkileimler
olmutur. Son olarak, elde edilen sonular bak-
mndan, bar hareketi genellikle ksmi baarlar-
la yetinmitir. Silahszlanma konusunda, artan
basklar karsnda devletler baz geri admlar at-
mtr. Ancak, bar kampanyalarnn ngrd
dzeyde sonular elde edilememitir. Savalarn
sonlandrlmas konusunda da bar hareketi Bi-
rinci Krfez sava kart kampanya ise savan
seyrinde dolayl katklarda bulunmutur. Bar
hareketinin elde ettii asl baarlar bar fikrinin
srekli gndemde tutulmas, katlmc demokrasi
ideallerinin gerekletirilmesi ve toplumsal hare-
ketlerin gerek anlamda ulus tesiletirilmesi ola-
rak sralanabilir.
6
A M A
199
1. Savan modern ulus devletlerin kuruluundaki rol-
leri arasnda aadakilerden hangisi yoktur?
a. Devletin sava yoluyla meruiyet salamas
b. Ordulara katlan yerel g sahiplerinin etkilerini
artrmas
c. Devletin iddetin tekeline sahip olmasn sa-
lamas
d. Devleti kuranlarn siyasi rakiplerini yok etmesi
e. Vatandalk kavramnn geliimi
2. Moderniteyle birlikte ortaya kan sava kart se-
ferberlikler aadaki hangi zellii tar?
a. Yerel ayaklanmalar olarak gereklemesi
b. Eylemlerin farkl zaman ve mekanlarda tekrarla-
nabilir olmas
c. Hedeflerinin sadece yerel yneticilerin olmas
d. Eylemcilerin sadece kendi cemaatlerinin kar
ve talepleri zerinden seferber olmalar
e. Kartlarna dorudan ve iddet ieren mdaha-
lelerde bulunmalar
3. 60l yllardan itibaren yeni toplumsal hareketlerin
bir paras olarak saylan bar hareketi hangi zellikle-
re sahiptir?
a. Hiyerarik ve dikey organizasyon yaps
b. Dar tanml ve esnek olmayan kolektif kimlik
yaps
c. Dier konularn altnda kaybolmadan belirgin
olarak barla ilgili konular zerine seferber
olma
d. Hedeflerini siyasi iktidar ele geirip, devrimci
projeler uygulayarak elde etme abas
e. birliini sadece sol siyasi aktrlerle snrl tutma
4. Aadakilerden hangisi, kadn hareketinin bar ha-
reketine getirdii yeniliklerdendir?
a. Merkezi organizasyon modeli
b. Yeni eylem biimleri
c. Bar konularnn sadece feminizme gre tanm-
lanmas
d. Feminizm dndaki dier hareketlerin dlanmas
e. Bilinlenme etkinlikleri
5. Aadakilerden hangisi bar hareketinin ortaya -
kard yeniliki eylemlerden biridir?
a. Oturma eylemi
b. Gsteri
c. mza kampanyas
d. Bar kamp
e. Sokak tiyatrosu
6. Aadakilerden hangisi bar hareketi kampanyala-
rnn sonularndan biridir?
a. Devletlerin, bar kampanyalarna tepki olarak
silahlanma politikalarna arlk vermesi
b. Bar fikrininin kamuoyunun ve siyasi karar al-
ma mekanizmalarnn gndeminde tutulmas
c. Devlet aktrlerinin sava konusunda karar alma
glerini artrlmas
d. Savalarn durdurulmas konusunda dorudan
etkili olunmas
e. Silahszlanma hedefinin tam olarak elde edilmesi
7. Aadakilerden hangisi 1980ler boyunca Avrupal
ve Amerikan nkleer silahlanma kart kampanyalar-
nn ulus tesi ilikilerinin zayf kalmasnn nedenlerin-
dendir?
a. ki bloklu dnya siyaset sistemi sonucunda dn-
yada ortaya kan siyasi kutuplama
b. Kendi ulusal snrlar dndaki kampanyalara
eylemcilerin pheyle yaklamas
c. Her lkede bar eylemcilerinin farkl konular
zerine seferber olmas
d. Ulus tesi ilikilerin daha nceki tecrbelere da-
yanlarak etkisiz bulunmas
e. Bar hareketi eylem biimlerinin lkelere bal
olarak farkllk gstermesi
8. Nkleer a olarak da anlan Souk Sava dne-
minde bar hareketi aktrlerini seferber olmaya iten
birincil kayg nedir?
a. ABDnin nkleer silahlanma yarnda geride
kalmas
b. ABD ve Sovyetler Birlii dndaki dier lkele-
rin de nkleer g olamamas
c. kacak olas bir nkleer sava sonucunda insan
yaamnn dnya zerinde tehlike altna girecek
olmas
d. Nkleer silah teknolojisinin salad gvenliin
iddia edilen derecelerde olmamasndan dolay
kayg duyulmas
e. Nkleer silahlanmaya bal olarak ordu yaplar-
nn deimesi
Kendimizi Snayalm
200
9. Kreselleme sreci boyunca ortaya kan bar ha-
reketi giriimlerinin nceki dnemlerdeki bar hareke-
ti kampanyalarna gre en byk fark nedir?
a. Bar hareketi gruplar arasnda ulus tesi iliki
ve alarn gelimesi
b. Bar hareketinin sadece ulusal kampanyalar h-
linde rgtlemesi
c. Ulus devletin birincil siyasi mecra ve aktr ola-
rak grlmesi
d. Eylemlerde iddet kullanmnn artmas
e. Eylem biimlerinin ve sloganlarn blgelere gre
farkllamas
10. 2000li yllarda Trkiyede hzlanan bar hareketi-
nin temel zellii nedir?
a. nceki dnem bar organizasyonlarnn ze-
rinde ykselmesi
b. Siyasi partilerin etkisi altnda olmas
c. Sadece yerel konular zerine seferber olmalar
d. Katlmclarn sadece belirli STK ve gruplarn
yeleri olmalar
e. ok kimlikli, esnek yaplar olarak kurulmas
1. b Yantnz yanl ise Bar Hareketinin Batdaki
Tarihesi: Modern Ulus devletlerin Ortaya k
ve Sava konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Bar Hareketinin Batdaki
Tarihesi: Modern Toplumsal Hareketlerin
Ortaya k konusunu yeniden gzden
geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Trkiyede Bar Hareketi:
2000li Yllarda Ykselen Bar Kampanyalar
ve Bar Hareketinin Genel Deerlendirmesi
konularn gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise 2000li Yllarda Ykselen
Bar Kampanyalar konusunu gzden
geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise Bar Hareketinin Genel
Deerlendirmesi konusunu gzden geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise Bar Hareketinin Genel
Deerlendirmesi konusunu gzden geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise Souk Sava Sonras D-
nem konusunu gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Souk Sava Dnemi: Nk-
leer Silahlanma Kart Bar Kampanyalar ko-
nusunu gzden geiriniz.
9. a Yantnz yanl ise Souk Sava Sonras D-
nem konusunu gzden geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise Trkiyede Bar Hareketi:
2000li Yllarda Ykselen Bar Kampanyalar
201
Sra Sizde 1
Ulus devletler moderniteyle beraber ortaya kan siyasi
yaplardr. Siyaset mekanizma ve kurumlarn merkez-
letiren ulus devletler, kendi snrlar iindeki tm top-
lumsal, siyasi ve ekonomik yap ve ilikileri de dn-
trmtr. Bylelikle, daha nce yerel dzeyde meyda-
na gelen ni, ounlukla iddet ieren, birbirinden ko-
puk ve cemaatlerin zel karlar zerinden oluan top-
lumsal atmalar da radikal farkllklar gzlemlenmi-
tir. Toplumsal atma ve honutsuzluklar ulusal dzey-
de yrtlen, balca hedefi merkez siyasi otorite olan,
yerel gruplar birletiren ve eylemleri tekrar edilebilen
modern toplumsal hareketler yoluyla ifade edilmeye
balanmtr. Modernite ncesi savalarn getirdii vergi
verme ve askere alnma gibi maliyetlerden kaynakla-
nan atmalar da ulus devletlerin oluumuyla modern
toplumsal hareketlere dnmlerdir. Ayrca, sava-
mak ulus devletlerin meruiyetini salayan temel un-
surlardan olmutur. iddetin kullanmn tekelini eline
alan merkez ulus devletler, sava karma, yrtme ve
sonlandrma konularnda tek sorumlu olduundan, sa-
va kart hareketlerin balca hedefi olmutur.
Sra Sizde 2
Souk Sava dnemi boyunca bar hareketi kampan-
yalar nkleer silahszlanma ve Vietnam Sava konula-
r zerine younlamtr. Her ne kadar Vietnam Sava
boyunca Vietnam Sava kart kampanyann glgesin-
de kalsa da bu dnem boyunca Avrupal ve Amerikal
bar eylemcileri aralklarla nkleer silahszlanmaya kar-
birok kampanya dzenlemilerdir. Nkleer sava
tehlikesinin kresel lekte bir tehdit olmasna ramen,
bar kampanyalar genellikle ulusal dzeyde rgtlen-
mitir ve ulus tesi balar yeterince geliememitir. Bu-
nun balca nedenleri dnya siyasetinin iki devlet blo-
u arasnda kutuplam olmasdr. Siyasi kutuplama
yerkreyi epeevre saran ulus tesi a ve ilikilerin
gelimesine engel olmutur.
Sra Sizde 3
2000li yllarda meydana gelen Irak Sava kart kam-
panya, bar hareketinin ve dahas genel olarak tm
toplumsal hareketlerin gerek bir ulus tesi seferberlik
olarak meydana gelebileceinin en byk gstergele-
rinden olmutur. Souk Savan sona ermesi ile bera-
ber hzlanan kreselleme sreci devlet d aktrler
arasnda ulus tesi ba ve ilikilerin oluumuna imkan
veren altyapy salamtr. Kresellemeyle beraber,
bar konusunun ulusal snrlar aan kresel bir konu
olduu fikri iyice yerlemitir. Dnyann deiik blge-
lerindeki eitli bar hareketi grup ve eylemcileri Irak
sava kart kampanya boyunca birbirleriyle srekli ve
sk ilikilere girmi ve ibirliine gitmilerdir. 15 ubat
2003 tarihinde e zamanl olarak gerekletirilen kre-
sel eylem gn bugne kadar oluan en byk ve kap-
saml kresel seferberlik olmutur.
Sra Sizde 4
Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinde meydana gelen sa-
valar srasnda bu cumhuriyetlerin her birinde yerel l-
ekli birok bar hareketi grubu ve koalisyonu ortaya
kmtr. Bu gruplar ulusal dzeyde eylemler dzenle-
dikleri kadar, birbirleriyle balantya geerek ulus tesi
giriimlerde de bulunmulardr. Ancak scak savan de-
vam ettii srada bu giriimciler vatan haini olma su-
lamalaryla ve kendilerine iddet uygulanmasyla kar
karya kalmlardr. Bu gruplara, Helsinki Yurttalar Der-
nei gibi kresel bar gruplarnn eylemleri ve giriimle-
riyle insani yardm, bilgi ve moral destei salamlardr.
Sra Sizde 5
1980 ncesinde bar hareketi kendi ayaklar zerinde
duramamaktayd. Kurulan iki bar rgt dnda, ba-
r konular sol hareket iinde ifade edilmekteydi. Bu
da bar konusunun dier konulara bal olarak ele aln-
masna neden olmutu. 1980lerden itibaren ortaya -
kan yeni toplumsal hareketlerle beraber, Trkiyede de
kendi bana seferber olabilen bar koalisyonlar ve
gruplar olumutur. zellikle, Irak Sava kart kam-
panya srasnda eski toplumsal hareketlerden farkl ola-
rak esnek, geni katlml ve ok kimlikli koalisyonlar
kurulmutur. Ulus tesi ilikilere de giren bu bar koa-
lisyonlar, din, etnik, snfsal ve ideolojik farklarn te-
sinde, eitli grup ve bireyleri bir araya getirebilmitir.
202
Sra Sizde 6
Bar hareketi dier hareketlerle eylem repertuarlar,
organizasyon modelleri ve stratejileri gibi konular a-
sndan sk bir iliki ve etkileim ierisindedir. zellikle
feminist hareketin bar hareketi zerinde etkisi byk-
tr. Bu etkiler; kadn eylemcilerin n plana karlmas,
sava konularnn erevelendirilmesinde erkek ege-
men dzenin etkisinin altnn izilmesi, esnek ve mer-
kez olmayan organizasyon modellerinin kullanlmas
ve bar kamp, sokak tiyatrolar gibi yeni eylem biim-
lerinin kullanm olarak sralanabilinir. Bunun yan sra,
bar hareketleri geni koalisyonlar olarak rgtlendik-
leri iin, eylemlerinin kitleselleebilmesi ve yaygnla-
mas dier yeni toplumsal hareket gruplarnn bar
kampanyalarna katlmyla mmkn olmaktadr.
Kaynaklar
Amerikann Iraka Saldrganlna Kar Uluslararas
Kampanyas, (2002). Kahire Aklamas, Ameri-
kann Iraka Saldrganlna Kar Uluslararas Kam-
panyas Konferans Bildirgesi, http://de.indymedi-
a.org/2003/01/38356.shtml.
Avrupa Sosyal Formu, (2002). Anti-War Call, Kasm
12, Avrupa Sosyal Forumu, Floransa, http://www.in-
ternationalviewpoint.org/spip.php?article296.
Anderson, B. (1991). Imagened Communities: Reflecti-
ons of the Origins and Spread of Nationalism, Lon-
dra: Verso.
Anheier, H, M. Glasius and M. Kaldor (2001). Introdu-
cing Global Civil Society, H. Anheier, M. Glasius ve
M. Kaldor (der.) Global Civil Soceity Yearbook 2001
iinde, London: Sage, 3-22.
Baydar, O. (2003). Bar Giriimi iinde L. Sanl (der.)
Toplumsal Hareketler Konuuyor, stanbul: Alan Ya-
ynclk.
Bennet, W. L., T. E. Givens ve C. Breuning (2010). Cros-
sing Political Divides: Communication, Political
Identification, and Protest Organization iinde Wal-
grave S. Ve D. Ruch S. (der) The World Says No To
War iinde, Minneapolis: Universty of Minnesota
Press, 215-238.
Chatfield, C. (1994). Peace as Reform Movement, OAH
Magazine of History, 8 (3), 10-14.
Chatfield, C. (1997). Intergovernmental and Nongo-
vernmental Associations to 1945, J. Smith, C. Chat-
field ve R. Pagnucco (der.) Transnationa Social Mo-
vements and Global Politics: Solidarity Beyond the
State iinde, Syracuse Universty Press, 19-41.
Chatfield, C. ve R. M. Iiukhina, (1994). Peace/MIR: An
Antholgy of Historic Alternatives to War, Syracuse:
Syracuse Universty Press.
Clark, H., 2000. Civil Resitance in Kosovo, London and
Sterling, VA: Pluto Press.
Cortright, D. ve R. Pagnucco (1997). Limist to transna-
tionalism: Teh 1980s Freeze Campaing, J. Smiht, C.
Chatfield ve R. Pagnucco (der.) Transnational Soci-
al Movements and Glosal Politics: Solidarity Beyond
the State iinde, 159-174. Syracuse, NY: Syracuse
Universty Press.
della Porta, D., M. Andretta, L. Mosca ve H. Reiter (2006).
Globalization From Below: Transnational Activits
and Protest Networks, Minneapolis: Universty of
Minnesota Press.
della Porta, D. and M. Diani (2006). Social Movements:
an Introduction, 2. Bask. Oxford: Blackwell Publis-
hing.
della Porta ve D. Rucht (2002). Dynamics of Environ-
mental Campaings, Mobilization, 7, 1-14.
Diani, Mario (1995) Green Network. A Structural Analy-
sis of the Italian Environmental Movement, Edin-
burg: Edinburg University Press.
Dreano, B. (1997). The Helsinki Citizens Assembly,
Peace Review, 9:3, 393-398.
Devic, A. (1997). Anti-War Initiatives and the Un-ma-
king of Civic Identities in the Former Yugoslav Re-
publics, Journal of Historical Sociology, 10:2, 127-
156.
Gerth, H. H. ve Mills, C W. (der.) (1967). From Max We-
ber: Essays in Sociology, London: Routledge & Ke-
gan Paul.
Giddens, A. (1991). Conseguences of Modernity. Lon-
dra: Polity Press.
Glasius M, ve Timms, J (2005). The Role of Social Fo-
rums in Global Civil Society: Radical Beacon or Stra-
tegic Infrastructure?, M Glasius, M. Kaldor ve H.
Anheier (der.), Global Civil Society 2005/6 iinde,
London: Sage, 190-238.
Gle, N. (2000). Melez Desenler: slam ve Modernlik
zerine, stanbul: Metis.
Habermas, J. (1981). New Social Movements, Telos,
49, 33-37.
Held, D. ve A McGrew (1999). Global Transformations,
Londra: Polity Press.
Imig D. R. ve D. S. Meyer (1993). Political Opportunity
and Peace and Peace and Peace and Justice Advo-
cacy in the 1980s: A Tale of Two Sectors, Social
Science Quarterly, 74, 451-479.
203
Kaldor, M. (2001). A Deace of Humanitarian Interven-
tion: the Role of Global Civil Society H. Anheier,
M. Glasius ve M. Kaldor (der.), Global Civil Society
2001 iinde, Oxford: Oxford University Press, 109-
143.
Kaldor, M. (2003). Global Civil Society: An Answer to
War, Cambridge: Polity Press.
Kaldor, M., H. Anheier ve M. Glasius (2003). Global Ci-
vil Society in an Era of Regressive Globalisation, M.
Kaldor, H. Anheier ve M. Glasius (der.), Global Ci-
vil Society 2003 iinde, Oxford: Oxford University
Press, 3-34.
Kaldor, M., D. Kostovicova ve Y. Said (2007). War and
Peace: The Role of Global Civil Society, M. Kaldor,
M. Albrow, H. Anheier ve M. Glasius (der.) Global
Civil Society 2006/2007, Londra: Sage, 94-121.
Karaka, . (2005). Biz Bu Sava Durdurabiliriz, stan-
bul: Metis.
Klandermans, B. (2010). Peace Demonstrations or An-
tigovernment Marches? The Politicial Attitudes of
the Protesters, S. Walgrave ve D. Rucht (der.) The
World Says No To War iinde, Minneapolis: Univer-
sity of Minnesota Press, 61-77.
Kleidman, R. and T. R. Rochon /1997). Dilemmas of
Organization in Peace Campaigns, T. R. Rochon ve
D. S. Meyer (der.) Coalitions and Political Move-
ments: The Lessons of the Nuclear Freeze iinde, Bo-
ulder: Lynne Rienner Publishers, 47-60.
Koopmans, R. (1999). A Comparison of Protestors Aga-
inst the Gulf in Germany, France and the Nether-
lands, D. della Porta, H. Kriesi ve D. Rutcht (der.)
Social Movements in a Globalizing World iinde,
Hampshire ve New York: Palgrave Macmillan, 57-
70.
Koopmans, R. (2004). Protest in time and Space: the
Evolution of Waves of Contention D. A. Snow, S.
A. Soule ve H. Kriesi (der.) The Blackwell Compani-
on To Social Movements iinde, Oxford: Blackwell
Publishing, 19-46.
Lyons, F. S. L. (1963). Internationalism in Europe 1815-
1914, Leidens: Sythoff.
Mann, M. (1993). The Sources of Social Power Vol II: The
Rise of Classes and Nation-states, 1760-1914, Cam-
bridge: Cambridge Universty Press.
Marullo, S. ve D. S. Meyer (2004). Antiwar and Peace
Movements D. A. Snow, S. A. Soule, and H. Kriesi
(der), The Blackwell Companion to Social
Movements iinde, Oxford: Blackwell Publishing,
641-665.
McAdam D. ve Y. Su (2002). The War at Home: Anti-
war Protests and Congressional Voting, 1965-1973,
American Sociological Review, 67, 696-721.
Mekata, M. (2006). Waging Peace: Transnational Peace
Activism, S. Batliwala ve L. D. Brown (der.) Trans-
national Civil Society iinde, Bloomfield: Kumarian
Press, 181-203.
Meyer, D. S. (1990). A Winter of Discontent: The Nucle-
ar Freeze and American Politics, New York: Prae-
ger.
Meyer, D. S. (1993a). Protest Cycles and Political Pro-
cess: American Peace Movements in the Nuclear
Age, Political Research Quarterly, 46, 451-479.
Meyer, D.S. (1993b). peace Protest and Policy: Explai-
ning the Rise and Decline of Antinuclear Movements
in Postwar America, Policy Studies Journal, 21, 35-
51.
Meyer, D. S. ve T. R. Rochon (1997). Towar a Coalitio-
nal Theory of Social and Political Movements D. S.
Meyer ve T. R. Rochon (der.) Coalitional and Poli-
tical Movements iinde, Boulder: Lynne Rienner,
237-256.
Meyer, D. S. ve N. Whittier (1994). Social Movement
Spillover, Social Problems, 41, 277-298.
Nixon, R. (1978). RN: Memoirs of a President, New York:
Grossett & Dunlap.
Noakes, J. A. and H. Johnston, (2005). Frames of Pro-
test: A Road to a Perspective, H. Johnston and J. A.
Noakes (der.) Frames of Protest Movements and the
Framing Perspective iinde, Boston: Rowman & Litt-
lefield Publishers,1-29.
Offe, C. (1985). New Social Movements: Challenging
the Boundaries of Institutional Politics, Social Rese-
arch, 52 (4), 817-868.
Oran, B. (der) (2001). Trk D Politikas: Kurtulu Sa-
vandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, leti-
im: stanbul.
Passy, F. (1986). Peace Movement in Europe, The Ame-
rican Journal of Sociology, 2, 1-12.
Pianta, M. ve R. Marchetti (2007). The Glabal Justice
Movements: The Transnational Dimension, Mario
Pianta and Raffaele Marchetti. D. della Porta (der.)
The Global Justice Movements: A Crossnational and
Transnational Perspective, Boulder: Paradigm Pub-
lishers, 29-51.
Rochon, T. R. (1988). Mobilizing for Peace: The Anti-
nuclear Movements in Western Europe, Londro: Ada-
mantine.
204
Rochon T. R. ve D. S. Meyer (der.) (1997). Coalitions
and Political Movements: The Lessons of the Nuclear
Freeze. Boulder: Lynne Rienner Publishers.
Rucht, D. (2004). Movement Allies, Adversaries, and
Third Parties, D. A. Snow, S. A. Soule ve H. Kriesi
(der.) The Blackwell Companion To Social Move-
ments, Oxford: Blackwell Publishing, 197-216.
Scholte, J. A. (2005). Globalization: a Critical Introduc-
tion, Gelitirilmi 2. Bask, Hampshire, Londra: Pal-
grave Macmillan.
Shaw, M. (2005). Peace Activism and Western Wars:
Social Movements in Mass-mediated Global Poli-
tics, W. de Jong, M. Shaw ve N. Stammers (der.)
Global Activism and Global Media iinde, Ann Ar-
bor: Pluto Press, 133-146.
Short, N. (1999). The Role of NGOs in the Ottowa Pro-
cess to Ban Landmines, International Negotiation,
4, 481-500.
Simonson, K. (2003). The Anti-War Movement: Wa-
ging Peace on the Brink of War, http://www.hks.
harvard.edu/cchrp/hrsm/pdf/Simonson_IraqWar.
pdf.
Krk, E. Ve dierleri (1988), Sosyolizm ve Toplumsal
Mcadeleler Ansiklopedisi (S.T.M.A), Cilt:7, stan-
bul: letiim.
Soule, S. A. (2004). Diffusion Processes Within and Ac-
ross Movements, D. A. Snow, S. A. Soule ve H.
Kriesi (der.) The Blackwell Companion To Social
Movements, Oxford: Blackwell Publishing, 294-310
Tarrow, S. (1998). Power in Movement: Social Move-
ments, Collective Action and Politics. 2. Bask, Cam-
bridge Universty Press.
Taylor, V. ve N. Van Dyke (2004). Get up, Stand Up:
Tactical Repertoires of Social Movements, D. A.
Snow, S. A. Soule ve H. Kriesi (der.) The Blackwell
Companion To Campanion To Social Movements,
Oxford: Blackwell Publishing, 262-293.
Toprak, B. (1996). Civil Society in Turkey, A. R. Nor-
ton (der.) Civil Society in the Middle East iinde, cilt
2, E. J. Brill: Leiden, 87-119.
Tilly, C. (1985). War Making and State Making as Or-
ganized Crime, P. Evans, D. Rueschemeyer and T.
Skocpol (der.), Bringing the State Back In iinde,
Cambridge: Cambiridge University Press 169-191.
Tilly, C. (2004). Social Movements, 1768-2004. Boulder:
Paradigm.
Uzgel, ., 2001. 1980lerde NATO Stratejisindeki Geli-
meler, Oran, B. (ed.) Trk D Politikas: Kurtulu
Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar
iinde, letiim: stanbul.
sterci, okun and Uur Yorulmaz (2008). Trkiyede
Vicdani Red, . nar ve C. sterci (der.) arklar-
daki Kum: Vicdani Red, Dnsel Kaynaklar ve De-
neyimler iinde, stanbul: letiim.
Verhulst, J. (2010). February 15, 2003: The World Says
No To War, S. Walgrave ve D. Rucht (der.) The
World Says No To War iinde, Minneapolis: Uni-
versty of Minnesota Press, 1-19.
Rumelli, B., F. Keyman ve B. Isyar (2011). Turkeys
Conscientious Objectors and the Enactment of Eu-
ropean Citizenship, Peter Burgess (der.) A Threat
Against Europe: Security, Migration, Integration.
Brussels: VUB Press, baskda.
Walgrave, S., D. Rucht ve P. Van Aelst (2010). New Ac-
tivists or Old Leftists? The Demographics of Protes-
ters, Walgrave S. ve D. Rucht S. (der.) The World
Says No To War iinde, Minneapolis: University of
Minnesota Press, 78-97.
Walgrave, S. ve D. Rucht S. (der.) (2010). The World
Says No To War, Minneapolis: University of Minne-
sota Press.
evrecilik iindeki farkl duru ve akmlar ayrt edebilecek,
evre hareketinin savunduu deer ve ilkeleri tanmlayabilecek
Dnyada ve Trkiyede evre hareketinin geliimini belirleyen etmenleri
zmleyebilecek,
evre hareketinin etkisini deerlendirebilecek,
evreciliin dier sosyal hareketlerle etkileimini aklayabileceksiniz.
indekiler
evrecilik
Ekolojizm
Holizm
evresel Adalet
evre-Merkezcilik
nsan-Merkezcilik
Doa Korumaclk
Nkleer kart hareket
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Yeni Toplumsal
Hareketler
evrecilik ve
evre Hareketleri
GR
YAAM BM, SOSYAL HAREKET
VE DEOLOJ OLARAK EVRECLK
EVRE SOSYAL HAREKETLER
EVRE HAREKETLERNN TARH
EVRE HAREKET: DEERLER VE
EYLEM BMLER
EVRE HAREKETNN BLEENLER
BATI DII DNYADA EVRECLK
EVRE HAREKETNN ETKS:
EKOLOJK TOPLUMA DORU
EVRE HAREKETNDE
KURUMSALLAMA
TRKYEDE EVRECLK VE EVRE
HAREKETLER
SONU: KRESEL EVRE
HAREKETNE DORU
8
GR
Ekolojik bunalm 21. yzylda dnyann iinde bulunduu durumu tanmlayan
balca zelliktir. klim deiiklii, ozon tabakasnn incelmesi, canl trlerinin yok
olmas, doal yaam alanlarnn (habitat) bozulmas, su ktl, kuraklk ve lle-
me yeryznn dengesini ve sakinleri olan insanlarn yaamn tehdit etmektedir.
Sanayi Devrimiyle balayan ekonomik etkinliin kresellemesiyle yeryznn
her kesine yaylan kirlilik ve bozulma toplumsal tepkiyi de beraberinde getirmi-
tir. Yerel, blgesel, kresel evre sorunlarna kar ykselen toplumsal hareketler
gnmz dnyasnn en nemli toplumsal olgularndan biridir. evrecilik ends-
trilemi ya da gelime yolundaki tm toplumlarda geni bir toplumsal tabana ya-
ylmtr. Yurttalarn yeryznn gelecei hakkndaki kayg ve endieleri artm-
tr. Avrupa Komisyonunun 2008de 27 ye lke ve Trkiye dahil aday lkelerde
yaptrd iklim deiiklii konulu zel Eurobarometre aratrmasna katlanlarn %
62si, Dnyann kar karya olduu en nemli sorun nedir? sorusuna iklim de-
iiklii/kresel snma yantn vermitir. En nemli sorun listesinin ilk srasnda
ise % 68lik payla iklim deiikliiyle balantl olan yoksulluk, gda ve ime suyu
yetersizlii yer almtr. Uluslararas terrizm, silahl atma, ekonomik gerileme
gibi sorunlar bunlarn arkasnda yer almtr (European Commission, 2008). evre-
ye ilikin tutumlar lmeyi amalayan 2008 Eurobarometre aratrmasnda katlan-
larn % 96s evrenin korunmasnn kendileri iin nemli olduunu dile getirmi-
tir (ok nemli % 64; olduka nemli % 32). Aratrmann en arpc bulgusu ise
evre sorunlar konusunda en ok kime gvenirsiniz? sorusuna verilen yantlar-
dr. Avrupa yurttalar evre konusunda en ok Yeil Bar (Greenpeace), Dnya
Doay Koruma Vakf (Worldwide Fund for Nature-WWF) gibi evre koruma der-
nekleri (% 36; 2004te % 42) ile bilim insanlarna (% 36; 2004te % 32) gvendikle-
rini dile getirmitir (European Commission, 2008).
Benzer aratrmalarn sonularyla koutluk tayan bu bulgular evrenin bir
toplumsal sorun olarak kazand nemi gstermenin tesinde, evre rgtlerinin
toplumsal alanda edindii rol de ortaya koymaktadr. evre rgtlerinin yurtta-
lar nezdinde, hkmetler (% 9), Avrupa Birlii (AB) (% 10) ve yerel/blgesel y-
netimler (% 6) gibi evre konusunda yetkili ve grevli otoritelerin ok tesinde
salam olduu gven, evre hareketinin ve hareketin rgtl yaplarnn toplum-
sal dzeyde grd kabuln yansmas olarak yorumlanabilir. Gerekten de ev-
evrecilik ve evre
Hareketleri
resel hareketler ve rgtler evre konusunda toplumsal farkndaln ve bilginin
ykselmesinde, siyasal ve ekonomik aktrlerin alglarnn deitirilmesinde yads-
namaz bir ilevi yerine getirmilerdir. yle ki, bugn evresel sorunlar kimi lke-
lerde seimlerin kaderini belirlemekte; kk byk irketler duyarl tketiciyi
ekmek iin evrecilik konusunda birbirleriyle yarmaktadr.
Castellsin (2010: 72) amzn en kapsaml ve etkili hareketi olarak niteledi-
i evrecilik, ortaya kt gnden bu yana belirgin deiimler de geirmitir. Ha-
reketin gndemindeki sorun listesi genilemi; etkinlik lei ulusaldan kresel
dzeye tanm; sylemi deimi; rgtlenme ve eylem stratejileri eitlenmitir.
Bu blmde sergiledii btn bu eitlilik iinde evrecilik ve evre hareketleri
incelenmitir.
YAAM BM, SOSYAL HAREKET VE DEOLOJ
OLARAK EVRECLK
evreciliin toplumsal dzlemde kazand destek sosyolog Nisbet (1982: 101den
aktaran Rootes, 2004: 608) tarafndan 1980lerin banda; 20. yzyln tarihi niha-
yet yazldnda dnemin en nemli tek sosyal hareketinin evrecilik olduu sy-
lenecektir. biiminde dile getirilmiti. Gerekten de evre hareketi feminist hare-
ketle birlikte 1960larn yeni sosyal hareketler dalgasnn en uzun soluklu kanad
olduunu gstermitir. evre hareketi bata endstrilemi Kuzey lkeleri olmak
zere dnya apnda nemli bir toplumsal g hline gelmitir. evre rgtlerinin
ye ve desteki saylarnn ulat dzey bu adan nemli bir gstergedir. Ulus-
lararas alanda en yaygn rgtlenmeye sahip toplumsal hareket gruplarndan
Greenpeacein 2009 sonunda 3 milyona yakn destekisi bulunurken, Yeryz
Dostlar (Friends of the Earth-FoE) 2 milyondan fazla ye ve destekiye sahiptir.
Uluslararas bir evre rgt olan WWFnin desteki says 5 milyonun zerinde-
dir. Ulusal dzeylerde etkinlik gsteren evre rgtlerinin ye saylar da benzer
byklklere ulamaktadr. rnein, ABDdeki en eski doa koruma rgt olan
Sierra Kulub (Sierra Club) 1,4 milyon, Doa Koruma Dernei (Nature Conser-
vancy) 1 milyondan fazla yeye sahiptir (evre rgtlerinin ye ve desteki saylar
kendi web sayfalarnda sunulan bilgilerden derlenmitir.). evre rgtlerinin say
ve ye tabanlar lkeden lkeye deimekle birlikte, bata endstrilemi lkeler
olmak zere tm dnyada geni bir destee sahip olduklar grlmektedir. 1990l
yllarda ABDde 150 ulusal evre rgt ve 12.000e yakn yerel grubun 14 milyo-
na yakn yeye sahip olduu tahmin edilmektedir. ngilterede 200 civarnda ulu-
sal rgtn 4 ila 5 milyon arasnda, Almanyada 900 civarnda rgtn 3,5 milyon
dolaynda yesi bulunmaktadr (Carter, 2007: 144). Dalton (2005) evre rgtleri-
ne yelikteki art 1999-2002 Avrupa Deerler Aratrmas ve Dnya Deerler
Aratrmas verilerine dayanarak gstermektedir. 1999da bir evre rgtne ye
olduunu syleyenlerin oran Hollandada % 45e ularken, ABDde % 15,9, Da-
nimarkada 13,2, Venezellada % 11,9, svete % 11,7, Yunanistanda % 11dir.
Bu durum, evresel gruplarn, ekonomik olanlar darda tutulursa, kresel sivil
toplumun en yaygn paras haline geldii biiminde yorumlanabilir (Dalton,
2005).
Bu saysal byklklerin de iaret ettii gibi, evrecilik bir dnya gr, ya-
am biimi ya da bireysel kimlik olarak yaygn bir destee kavumutur. Ancak
evrecilie balln biimi ve younluk derecesi deiebilmektedir. evrecilik,
208
bir kimlik ve duru olarak bireysel dzeyde evre konusunda duyarl ve bilinli ol-
maktan, doal evre ve insan salna zarar verici etkinliklere kar gelien top-
lumsal hareketlere, siyasal ekoloji gruplarndan yeil partilere kadar geni bir yel-
pazeye yaylan dnce ve etkinlikleri kapsar ekilde olduka geni anlamda kul-
lanlmaktadr. Bu nedenle evreciliin farkl grnmleri ve ifade yollar arasnda
ayrm yaplmas gerekir. Bu blmde bireysel dzeydeki evreci tutum ve davra-
nlardan ziyade, bir toplumsal hareket ve dnsel ynelim olarak evrecilik ze-
rinde durulmaktadr.
Genel olarak evrecilik biiminde ifade edilen toplumsal duru iinde de siya-
sal ynelimler asndan nemli ayrmlar vardr. evrecilik ok eitli felsefi ve si-
yasal dncelerden beslenen; farkl sorun ncelikleri, deer ve ilkelerden hare-
ketle toplumsal dnmn yn konusunda farkl nerileri ve stratejileri olan
gruplar iermektedir. Bu adan ou kez birbirinin yerine geen biimde kullan-
lan evre, ekoloji, yeil kavramlarnn evrecilik iindeki farkl konumlanlar ia-
ret ettii vurgulanmaldr. evrecilik, ekolojizm ve yeil politika evre sorunlarnn
kkenlerine ilikin tanlar ve nerdikleri zm yollar asndan birbirlerinden
ayrlmaktadr. En nemli ayrma evre ve ekoloji kavramlarnn yklendii siyasal
ve toplumsal anlamdan kaynaklanmaktadr. evrecilik (environmentalism) ve eko-
lojizm (ecologism) farkl dnsel ynelimleri temsil etmektedir. Castells (2010:
170) de evrecilik ve ekoloji arasndaki ayrma dikkati ekmektedir. Castells ev-
recilii, Sylem ve pratiklerinde egemen yapsal ve kurumsal manta kar ka-
rak insan etkinlikleriyle doal evre arasnda ykc sonulara neden olan iliki bi-
imlerini dzeltmeyi amalayan tm ortak hareketler. olarak tanmlamaktadr.
Ekolojiyi ise nsanlar ekosistemin paras olarak gren ve dinamik, evrimsel bir
perspektifle bu sistemin dengesini korumay amalayan inanlar, kuramlar ve pro-
jeler seti. biiminde tanmlamaktadr. Ona gre evrecilik pratikteki ekoloji, eko-
loji de kuramdaki evreciliktir.
Dobsonn (2000: 2) evrecilik ve ekolojizme ykledii anlamlar dnsel ve
eylemsel farkll daha ak biimde ortaya koymaktadr. Dobsona gre evreci-
lik, evre sorunlarnn imdiki retim ve tketim kalplarmzda esasl deiiklie
gitmeden zlebileceini savunan ynetsel bir yaklamdr. Ekolojizm ise, Sr-
drlebilir ve tatmin edici bir varoluun insan-olmayan doal dnya ile ilikileri-
mizde ve toplumsal ve siyasal yaamda kktenci deiiklikler gerektirir.. Bu er-
evede, evrecilere gre rnein hava kirlilii ve asit yalar sorunu termik san-
trallerin bacalarna taklacak filtrelerle, petrol gibi fosil yaktlarn kullanmndan
kaynaklanan iklim deiiklii aralarn yakma sistemlerinin iyiletirilmesiyle z-
lebilir. evrecilik termik santralleri gerektiren ya da zel arala yolculua baml
klan yapsal nedenlerle ilgilenmez. Ekolojizm ise evrecilikten farkl olarak insan
doa ilikisini sorunsallatrmakta; toplumsal, ekonomik ve siyasal sistemi eletir-
mekte ve srdrlebilir bir topluma ulamak iin kktenci deiiklikler ngrmek-
tedir. evrecilik ve ekolojizm arasndaki bu fark ekolojik dnce iindeki balca
akmlar tarafndan da kurduklar kavram ikilikleri yardmyla vurgulanmtr. zn-
de yukarda izilen ayrm hattn izleyen bu ikilikler arasnda derin ekoloji/s eko-
loji, evreselcilik/toplumsal ekoloji, koyu yeil/ak yeil, radikal evrecilik/re-
formcu evrecilik saylabilir.
209
8. ni t e - evr eci l i k ve evr e Har eket l er i
Derin Ekoloji: evreci
dnce iindeki farkl
yaklamlar vurgulamak
zere sklkla yaplan
ayrmlardan biri derin ekoloji
ile s (yzeydel) ekoloji
arasndadr. Derin ekoloji
kavram ilk kez Norveli
felsefeci Arne Naess
tararndan kullanlmtr.
Derin ekoloji insan doa
ilikisini derinlemesine
sorgular ve temelden
deitirilmesi gereine
inanr. Derin ekolojiyi s
ekolojiden ayran doal
evreye atfedilen deerdir.
Canl merkezci (biyosantrik)
bir yaklam olan derin
ekolojiye gre, doa
kendinde bir deere sahiptir;
teki varlklar insanlarn
amalar iin yararl olup
olmadklarndan bamsz
olarak salt varolular
dolaysyla deerlidirler.
nsanlar doadan ayr ya da
stnde deil, teki
canllarla birlikte onun bir
parasdr. Biyosferik eitlik
ilkesi gerei, insanlarn
yaamsal ihtiyalarn
karlamak dnda yaam
formlarnn zenginliini ve
eitliliini azaltmaya
haklar yoktur. Buna karlk,
insan merkezci olan s
ekoloji, zellikle
endstrilemi lkelerdeki
insanlarn refahn ve yaam
kalitesini koruma kaygsyla
evre kirlilii, kaynaklarn
tkenmesi, yoksul
lkelerdeki nfus art gibi
sorunlarla ilgilenir
(Schreurs, Papadakis, 2007:
64-65; nder, 1996).
Bu blmde btn bu durular, dnsel ynelimleri ve toplumsal hareket di-
namiini kapsayabilmek adna emsiye bir kavram olarak evrecilik/evre hareke-
ti yelenmitir; ancak yaklam farklarnn belirginletirilmesi gerektii durumlarda
ekolojik/yeil hareket terimleri kullanlmtr.
evre hareketi iindeki balca yaklamlar ve bunlar birbirinden ayran zellikler
nelerdir?
EVRE SOSYAL HAREKETLER
evre hareketi iin kapsayc tek bir tanm yapmak gtr. Bunun balca nedeni
yukarda da grld gibi hareketin barndrd eitliliktir. Genel olarak evre
hareketleri iinde deerlendirilen gruplar birbirinden olduka farkl deerlere, ta-
leplere, rgtlenme biimlerine ve eylem stratejilerine sahiptir. evre hareketleri
yaadklar yerde baraj yapmna, maden iletmeciliine, kirletici tesis kurulmasna
kar mcadele veren gruplardan, nkleer enerjiye ya da GDOlu (genetii dei-
tirilmi organizmalara) rnlere kar kan gruplara, iklim deiikliine kar hak-
a ve etkin nlemler alnmasn ya da doal alanlarn korunmasn talep eden
gruplara kadar, geni bir toplumsal rgtlenme alann kapsamaktadr. evre ha-
reketleri, talepleri asndan da farkllamaktadr. evre sorunlarna kar yasal, y-
netsel, kurumsal dzenlemeler yaplmas, kirliliin nlenmesi iin iletmelere filtre
ya da artma sistemi kurulmas, bir doal alann koruma statsne kavuturulmas
gibi var olan yap iinde iyiletirmeye gidilmesini isteyen dzeltimci (reformcu)
gruplar yannda, var olan dzenin ekolojik ilkeler dorultusunda topyekn dei-
tirilmesini savunan kktenci gruplar da bulunmaktadr. evre hareketleri, seslerini
duyurmak ve amalarna ulamak iin protesto, gsteri, dorudan eylem gibi gele-
neksel olmayan bask aralarndan lobi gibi yerleik siyasal bask yntemlerine ka-
dar eitli yollar kullanabilmektedir. evre hareketi iindeki gruplar tabana daya-
210
Resim 8.1
Behi Ak, Kim
Kime Dum Duma
Kaynak: Semra
Somersan (1993).
Trkiyede evre
ve Siyaset,
stanbul: Metis.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
l, yerinden, oulcu ve katlmc yaplar olabildii gibi hiyerarik biimde de r-
gtlenebilmektedir. Ksaca evre hareketi tek ve homojen deildir. Bu nedenle,
evre hareketlerinin kavramsallatrmas hareketin eitliliini temsil etmek a-
sndan daha uygundur.
Bu oulluk, sosyal hareket kavramnn evre hareketlerine uygulanmasn da
gletirmektedir. Castells (2010: 170) evrecilik bal altnda toplanan ortak ey-
lem, siyaset ve sylemlerin hareket dncesinin kendisine bir meydan okuma
oluturacak lde eitlilik ierdii grndedir. Bu gle karn, evre hare-
ketlerini sosyal hareketlerin tad temel zelliklerden yola karak tanmlayabili-
riz. Della Porta ve Dianinin nerdii sosyal hareket tanm evre hareketlerini ta-
nmlama asndan olduka ilevseldir. Della Porta ve Diani (2006)ye gre sosyal
hareketler, Ortak inanlar ve dayanma zerinde kurulu, eitli protesto biimle-
rini ska kullanarak atmal konularda harekete geen enformel alardr. Do-
herty (2001: 7) bu tanmdan yola karak evre hareketlerinin sergilemesi bekle-
nen zellikleri yle sralamaktadr:
Bilinli olarak paylalan ortak kimlie sahip olmak
Protestoyu eylem biimlerinden biri olarak kullanmak ve en azndan ksmen
yerleik siyasal kurumlar dnda faaliyet gstermek
Enformel etkileim a nitelii tamak
Egemen iktidar biimlerine meydan okumak ve onlar reddetmek
evre hareketleri bu zellikleri yanstacak biimde, evre sorunlar hakknda-
ki ortak kayg ve kimlik tarafndan harekete geirilen ortak eyleme katlan, hibir
kurumsal ba olmayan birey ve gruplardan deien llerde biimsel kurumsal-
lk kazanm rgtlere kadar eitli gruplar ierebilen enformel etkileimlerin gev-
ek ve kurumsallamam a. olarak tanmlanabilir (Rootes, 2004: 610). Daha ya-
ln bir tanmla evre hareketleri, evrenin karlarn korumak amacyla ortak eyle-
me katlan kii ve rgtlerin oluturduu gevek adr (Rootes, 1999: 2).
Doherty ve Rootesun tanmlar evre hareketlerinin ayrt edici zelliklerinin
vurgulanmas asndan olduka nemlidir. evre hareketi her eyden nce yele-
rini bir araya getiren ortak kimlikle tanmlanmaktadr. Aada deerler bal al-
tnda daha geni biimde akland gibi bu ortak kimlik, insan yeryznn b-
tnl iinde kavrayan, eitliki, yerinden ynetim ve demokratik katlma daya-
l ekolojik olarak srdrlebilir bir toplum ideali etrafnda biimlendirilmektedir.
Ayrca, evre hareketlerini en grnr ifade biimleri olan protestolarla kartrma-
mak gerekir. Protesto sosyal hareketlerin balca eylem yntemlerinden biri ol-
makla birlikte, evresel nedenlerle yaplan protestolar tek bana bir toplumsal ha-
reket olmad gibi, protestolarn oalmas da bir evre hareketinin olutuu an-
lamna gelmez. Dianinin srarla vurgulad gibi, sosyal hareketi belirleyen ortak
eylemin a yapsna sahip olmasdr. evre hareketlerinin evre rgtleri ya da
evre STKlaryla zde grlmesi de doru deildir. Ksaca, evre hareketleri ne
protestolarla ne de evre rgtleriyle ayn eydir. Toplumsal rgtler kendi arala-
rnda ya da dier aktrlerle a yaps iinde bir araya geldiinde ve ortak eylemde
bulunduunda ancak bir sosyal hareketten sz edebiliriz (Rootes, 2004). Ek ola-
rak, evre hareketlerinin geleneksel bask gruplaryla da kartrlmamas gerekir.
Egemen iktidar biimlerine muhalefet eden; bunu geleneksel olmayan yollarla ve
yerleik siyasal sistemin dndan gerekletiren sosyal hareketler, sistem iinde
kendi grup karlarnn savunuculuunu yapan bask gruplarndan farkldr.
211
EVRE HAREKETLERNN TARH
evreciliin tarihi kresel evresel deiimin tarihiyle i ie gemitir. Modern ev-
reciliin tarihi 1960larn sonunda grlen yeni sosyal hareketlere dayandrlr. Fa-
kat evresel rgtlenme gnmzde sergiledii grnme aslnda kkleri 19. Yz-
yln sonlarna dayanan uzun bir evrilme srecinin sonucunda ulamtr. Yukar-
da anlan evre rgtlerinden bazlar 20. yzyl modern evre hareketinin sonu-
cunda ortaya kmken, bazlarnn kuruluu daha eskilere gider. rnein, en es-
ki evre rgtlerinden biri olan Sierra Kulub 1892de ABDde kurulmutur. Bu
nedenle, evre amal toplumsal rgtlenme ve hareketlerin iki tarihsel aamada
gelitii sylenebilir. Baka bir deyile, evre hareketinin tarihinde kimlik, sylem
ve eylem trleri asndan birbirinden tmyle farkl balca iki dalga sz konudur.
Birinci Dalga: Doa Korumaclk
Doa koruma amal ilk toplumsal hareket ve rgtlerin ortaya kt 19. yzyl so-
nundan 20. yzyln ortalarna kadarki dnem genellikle evre hareketinin Birinci
Dalgas olarak adlandrlr. Bugn etkinliini srdren pek ok doa koruma rg-
t bu dnemde kurulmutur. Birinci Dalga evre hareketinin belirleyici zellii do-
al yaam alanlarnn (habitat), yaban yaamnn, bata kular olmak zere yaban
hayvanlarnn, yal ormanlarn korunmas amacna dnk olmasdr. Birinci Dalga
korumaclk hareketi asl olarak Avrupa ve Kuzey Amerika kkenli bir harekettir.
Bununla birlikte, Amerikan ve Avrupa korumac hareketinin dnsel kaynaklar ve
sylemleri asndan birbirinden ayrld grlmektedir. Avrupada Romantizmin
etkilerini daha fazla grmek mmknken, Amerikan koruma hareketinin, yeni ke-
fedilen ktann doal zelliklerinin etkiledii kltrn izlerini tad sylenebilir.
Amerikan doa korumacl kendi iinde etkileri gnmze kadar uzanan ra-
kip iki akm hlinde gelimitir. Doay insan mdahalesinden saknarak olduu gi-
bi koruma (preservationism) anlayn savunan akmn balca temsilcileri arasn-
da Henry David Thoreau, John Audubon ve John Muir gibi isimler bulunmaktadr.
Modern evre dncesinin kurucular olarak grlen bu isimler, doal alanlarn
koruma altna alnmas ynndeki abalar yannda, bugn de evre hareketine
esin kayna olan eserler brakmlardr. Amerikan evreciliini biimlendiren ikin-
ci akmsa gnmzde aklc kullanm olarak adlandrlan ve Gifford Pinchot gibi
meslekten evreci isimlerin nclnde gelien koruyarak kullanma anlaydr.
Martinez-Alier (2002)in yaban klt ve eko-verimlilik retisi olarak adlandrd-
bu iki akmn ayrldklar en nemli nokta doaya atfettikleri anlamdr. Kusur-
suz doa imgesinin yn verdii yaban klt anlaynda doa kendinde bir dee-
re sahiptir ve her trl insan mdahalesinden korunmaldr. Eko-verimlilik reti-
sinde ise doann kendisi deil, doal kaynak doal sermaye, ekosistem hiz-
metleri olarak insanlara sunduu yarar deerin konusunu oluturur. Ekonomik b-
ymenin devamll iin doal kaynaklarn srdrlebilir ynetimi ve aklc kulla-
nm esastr. Dolaysyla, ilkinde doaya akn derin bir sayg sz konusu iken, ikin-
cisinde srekli kullanm iin doal kaynaklarn bilimsel ynetimi hakim felsefedir.
Doa korumaclnn Avrupada birbirini kesintilerle izleyen dalga halinde
yayldn belirten Dalton (1993: 42-43), hareketin douunda rol oynayan et-
menin altn izmektedir: 1) Sanayi Devriminin yaratt kirlilik, bozulma ve sa-
lksz yaam koullar gibi olumsuz evresel sonular, 2) Doa bilimlerindeki iler-
leme sayesinde evre sorunlar hakkndaki oluan farkndalk, 3) Aydnlanma d-
ncesinin ilerleme ve usuluk deerlerine kar tepki olarak gelien Romantik ha-
reket. Bu etkenler ktann farkl blgelerinde deien arlklarda etkiye sahip ol-
212
musa da ortak sonular, 1800lerin ortalarndan balayarak zellikle Avrupann
kuzeyinde doa koruma amacyla bir araya gelen gruplarn saysnn ve yasal d-
zenlemeler yaplmas yolundaki basknn artmas olmutur (Dalton, 1993: 44). Do-
al yaamn zellikle kularn korunmas, avcln kstlanmas, hayvanlarn moda
yznden ldrlmesinin yasaklanmas bu gruplarn balca amalar arasndayd.
Gnmzde de varln srdren ngilteredeki Kraliyet Kular Koruma Birli-
i nin (RSPB) kurulu yks, hareketin yeleri ve motifleri hakknda fikir ver-
mektedir. apka ss olarak kullanlan ku ty ticaretine ve kularn moda iin
ldrlmesine tepki duyan st snflara mensup fakat erkeklerin egemenliindeki
ngiliz Ornitoloji Birlii gibi gruplara katlamayan kadnlar 1889da Kular Koruma
Birliini kurmutur. Ksa srede toplumsal ve siyasal balantlarn gelitirerek ge-
ni bir desteki kitlesine ulaan Birlie 1904te Kraliyet art verilmitir (Dalton,
1993: 45; www.rspb.org.uk).
Doann korunmas iin yasal dzenlemeler yaplmasn salayan bu hareket
Birinci Dnya Sava nedeniyle kesintiye uram, kinci Dnya Sava sonrasna
kadar duraan kalmtr. Sava sonrasnda yeniden canlanan hareketin en nemli
kazanmlarndan biri 1948de doa korumaya hizmet edecek uluslararas bir kuru-
lu olarak devlet kurumlar ile sivil toplum rgtlerini bir araya getiren Uluslarara-
s Doa Koruma Birliinin (IUCN) kuruluudur. Bu dnemde (1961) kurulan di-
er uluslararas doa koruma rgt ise WWFdir. Doal alanlarn, trlerin ve ya-
ban yaamnn korunmasnn balca itici g olduu Birinci Dalga sekinci bir ka-
raktere sahipti. Hareketin ncleri ounlukla bilim insanlar, doa ve doal kay-
naklarla ilikili mesleklerden gelen uzmanlar, teknisyenler ve varlkl kiilerdi.
kinci Dalga: Ekoloji Hareketi
evresel aktivizm ve rgtlenmeye bugnk grnmn kazandran ise 1960lar-
da doan modern evre hareketidir. nceki kuan ncelikli kaygs olan doa
koruma ve endstriyel kirlilik bu dnemde de hareketin gndeminde hl yer tu-
tuyor olmakla birlikte, kinci Dalga evre hareketi gndemine ald yeni sorunlar,
bunlar sorunsallatrma biimi ve temsil ettii deerler asndan Birinci Dalgadan
kktenci biimde ayrlmaktadr. Ayrca, modern evre hareketi birinci kuaktan
farkl olarak kitleseldir.
Bata yaplan tanmlar hatrlandnda, bu hareketin yeil hareket ya da ekoloji
hareketi olarak adlandrlmas daha uygundur. kinci Dalga evre hareketi 1960la-
rn sonunda bata Avrupa ve Amerika olmak zere tm dnyada ykselie geen
ve yerleik dzene meydan okuyan renci hareketleri, sava ve nkleer silahlan-
ma kart hareketlerle yakndan ilikilidir. Bu hareketlerin pek ok yesi sonradan
evresel bozulmaya, nkleer enerjiye kar mcadele eden ekoloji hareketinin n-
cleri arasnda yer almtr. leri endstri toplumlarna yn veren egemen paradig-
maya, toplumsal ve siyasal yaam biimlendiren kurumlara kar bir kltrel ele-
tiri niteliindeki ekoloji hareketi, dier sosyal hareketlerle birlikte bir kar-kltr
hareketi olarak da grlebilir. Ekoloji hareketi dnemin Yeni Sol hareketleriyle de
yakndan balantldr. Hedefinde endstri toplumunun doymak bilmez materyaliz-
mi ve ar tketimcilii bulunan hareket, evresel ykmn nedeni olarak grd
dizginsiz ekonomik byme, merkezlemi devlet ve endstrileme ideolojisini
sorguluyordu. Ekoloji hareketi bu ynyle, nceki kuan doa korumaclndan
farkl olarak, Bat toplumlarna temelden bir eletiri yneltiyor ve sistemin kkten-
ci biimde deitirilerek yeniden yaplandrlmasn savunuyordu. Endstri toplu-
muna dnk siyasal olduu kadar kltrel bir eletiri olan ekoloji hareketi, insan-
213
doa ilikisi, ekonomi-toplum-doa ilikisi hakkndaki dnme biimimizi de sor-
guluyor ve insan-merkezci, mekanik, atomistik bakn karsna holistik yeni bir
kltr koyuyordu. Brokratik, hiyerarik, merkeziyeti, kapal, cinsiyeti ve eit-
siz toplumsal ve siyasal dzenin yerine oulcu, ak, yerinden ynetimci, eitlik-
i, demokratik ve katlmc bir toplumsal ilikiler dzeni talep ediyordu.
Protesto dalgalarn harekete geiren etkenlerin banda kukusuz endstri top-
lumunun yaratt yeni evresel sorunlar bulunuyordu. Nkleer g, kaynak ktl-
, asit yalar, zehirli (toksik) atklar, kirlilik, yaam kalitesinin bozulmas gibi so-
runlar toplumlarn evre konusundaki duyarlln artrmt. nsan eliyle yaratlan
byk evresel felaketler, ekosistemler ve insan sal iin tehdit oluturan sana-
yi kazalarnn ykc sonular uyan hzlandrd. ngiliz Kanalnda karaya otura-
rak milyonlarca ton ham petroln denize dklmesine yol aan Torrey Canyon
petrol tankeri kazas (1967), Rhine nehrine szan toksik atklarn yol at kirlilik
ve kitlesel balk lmleri (1969), skandinav lkelerinde ve Almanyada asit ya-
lar nedeniyle gerekleen orman lmleri ve tatl su kaynaklarnn zehirlenmesi,
Amerikada (1969) Santa Barbaradaki petrol kuyusunda meydana gelen patlama
sonrasnda oluan petrol sznts, Three Miles Adas nkleer santral kazas (1973),
10 milyon tondan fazla petroln denize dklmesiyle canl yaamn tehdit eden
Exxon Valdez tanker kazas (1989), bu dnemde toplumsal kaygy artran insan
eliyle yaratlm felaketlerden yalnzca bazlardr. evre ve insan-doa ilikisi ko-
nusundaki duyarlk dnemin iz brakan yaynlarnn etkisiyle daha da glenmi-
tir. Rachel Carsonn evreciliin tarihinde r aan DDTnin insan sal ve do-
al yaam zerindeki ykc etkilerini toplumun dikkatine getirdii Sessiz lkbahar
(Silent Spring, 1962) kitab isyan ve protesto dneminin balamasnda katalizr ol-
mutur (Gottlieb, 2005: 121). Barry Commoner, Paul Ehrlich gibi yazarlarn yayn-
lar, Roma Kulbnn Bymenin Snrlar (The Limits to Growth, 1972), Ekolo-
jist Dergisinin Yaamda Kalma in Plan (Blueprint for Survival, 1972) gibi rapor-
lar yaklamakta olan ekolojik kriz hakknda uyaran ilevi grmtr. 1970lerin
bandaki enerji krizi ise toplumun olduu kadar ynetimlerin de doal kaynakla-
rn snrlar hakkndaki endielerini artrmtr.
Donella H. Meadows, Dennis L. Meadows, Jorgen Randers, William W. Behrens (1972). The
Limits to Growth, New York: Universe Books.
214
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Resim 8.2
Three Miles Adas
nkleer santral
kazas hakknda
haber (Bizi
radyoaktif
gelecekten
koruyun).
Yeil hareketin ve ardndan gelen yeil partilerin nvelerinden biri de 1970ler-
de gelien nkleer enerji kart hareketlerdir. Amerikada, Fransa, ngiltere, sve,
svire dahil pek ok Avrupa lkesinde etkili olan nkleer kart hareketin en g-
l ve uzun soluklu varlk bulduu yer Almanya olmutur. Bunda nkleer kart
hareketi nceleyen yurtta giriimlerinin nemli pay vardr. Geleneksel siyasal
partilerce ihmal edilen yaam evresi kalitesiyle ilgili sorunlar etrafnda yerel d-
zeyde ortaya kan yurtta giriimleri, 1970lerde nkleer enerji projelerine kar
protestolarn ykselmesinde merkez bir rol oynamtr. Almanya rnei bu adan
olduka reticidir. nceleri ounlukla yol, baraj, kanal, havaalan yapm, aa-
larn kesilmesi, kirletici tesis kurulmas gibi plan ve projeleri engellemek amacyla
protesto hareketleri eklinde ortaya kan yurtta giriimleri bununla snrl kalma-
m; kendine yardm anlay erevesinde kamu otoritelerinin harekete gemesini
beklemeden yeil alanlar, bisiklet yollar, ocuk oyun alanlar yaplmas, doann
korunmas gibi hizmetleri kendileri retmilerdir. Ksa srede binlerle ifade edilen
saylara ve yz binlere varan yeye ulaan yurtta giriimleri 1970lerde daha fazla
ekolojik hareket kimlii edinmitir. Nkleer enerjiye kar mcadele ba eken
yurtta giriimleri baz yerlerde santrallerin kurulmasn da engellemitir. Nkleer
santral planlarna kar tek tek mcadelenin yeterli olmadnn anlalmasyla,
70lerin ortalarnda etkinlik leini lke
geneline yayan, dili yerellikten arnm
bir sosyal hareket hline gelmitir.
1972de kurulan Yurtta Giriimleri Birli-
i (BBU) yurtta giriimleriyle byk ev-
re rgtlerini bir araya getirerek hareke-
te a yapsn salamtr. Yalnzca kapi-
talizme deil, ekonomik byme odakl
endstrileme ideolojisine kar eletirel
tutum alan hareket, brokratik, hiyerar-
ik yaplara uzak durmu, endstri toplu-
munun ekonomi-ekoloji kartlnn
yansmas olan yerleik siyasal parti ve
temsil sisteminin kendisinin dillendirdii
sorunlarn zm iin uygun adres ol-
madn savunmu, bu nedenle parlamento d muhalefet yolunu yelemitir
(Sarkar, 1986).
1970lerin sonuna gelindiinde, yaratt btn toplumsal ve siyasal etkiye kar-
n, hareketin amalarna ulamak iin parlamenter siyaset yolunun da kullanl-
mas, bylece yerleik siyasal partilere bask uygulanmas gr arlk kazan-
mtr. Bu amala 1978de Alternatif Liste, Yeil Liste gibi adlar altnda seimlere
girilmitir. 1980de Alman Yeiller Partisi (Die Grnen) kurulmu; Parti kuruluu-
nun hemen ardndan birok yerde yerel meclislerde ve eyalet meclislerinde san-
dalyeler kazanm; 1983te de Federal Meclise girmitir. Partilemeye kukuyla
yaklaanlar olmasna karn, Yeiller Partisi ve alternatif-yeil listeler ekoloji hare-
ketinin paras olmaya devam etmitir. Yeillerin parti program ve rgtlenme il-
keleri de ekoloji hareketiyle organik ilikinin srekli klnmasna dnktr. Parti-
yi tanmlamak iin kullanlan hareket-parti ve parti olmayan parti gibi kavram-
lar, Yeillerin bir ayann parlamentoda bir ayann sosyal hareketlerde olduu-
nu ifade etmektedir.
215
Resim 8.3
Nkleer Kart
Hareketin Simgesi:
Nkleer Enerji mi?
Hayr Teekkrler.
Hareket-Parti: Yeiller
politikaya sosyal
hareketlerin ve siyasal
partilerin zelliklerini
badatran yeni tr bir
parti olma iddiasyla
girmitir. Bu aray Parti
programna, Taban
demokrasisi ve yerelleme
ilkelerine dayal yeni bir
parti yaps yaratmaya
karara verdik. biiminde
yansmtr (Frankland,
1995: 21). Sosyal hareket
kimlii partinin
kurucularndan Petra Kelly
(1984: 21) tarafndan da
vurgulanmtr: Biz yar
parti yar yerel eylem
grubuyuz ve byle
kacamz umuyorum. Parti
olmayan parti olarak
kalmaya devam edeceiz.
renci hareketleri, Yeni
Sol ve kar-kltr hareketi
Amerikada da evresel top-
lumsal hareketlenmenin kay-
nan oluturuyordu. Gottlieb
(1993, aktaran Rootes, 2004,
614)e gre hem oda hem
de dili asndan evreciliin
nceki grnmlerinden fark-
llaan kar-kltr, Yeni Solla
birlikte doa sorunun toplum
sorununun kendisinden ayr
dnlemeyeceini savunan
yeni evresel politikaya gei-
e katkda bulunmutur. 20
milyondan fazla Amerikalnn evresel sorunlara dikkat ekmek amacyla ok e-
itli eylemlerle sokaa kt 1970 Dnya Gn hem evresel eletirinin dorua
ulat hem de evre hareketinde kurumsallamann balad kritik bir an temsil
etmektedir.
Endstri toplumlarnn hkim paradigmasna kkten bir eletiri olarak byyen
modern evre hareketi; sorun tanmlamas, dnsel kaynaklar, ideolojik tavr ve
eylem biimleri asndan doa koruma hareketinden temelden ayrlan yeni bir
ekolojik kltr yaratmtr. Bu ekolojik kltr, tketim toplumuna, st ideoloji ola-
rak grd endstriyalizme, bireylerin zerkliini kstlayan merkez otoriteye
kar km; doann snrlarna saygl ve retimin gereksinmelerin karlanmas
iin yapld bir ekonomik sistem ile yerinden ynetime arlk veren, katlmc,
eitliki ve demokratik bir siyasal dzeni savunmutur.
Ekoloji hareketinin ve yeil politikann bu dnemde ortaya kn aklama-
ya alan eitli kuramsal yaklamlar sz konusudur. Yeni sosyal hareketler ko-
nusundaki almalarla ortaklklar tayan bu yaklamlar arasnda stnde en faz-
la tartma yrtlen post-materyalizm tezidir. Post-materyalizm aklamasnn
balca temsilcisi olan Inglehart (1977, 1990, aktaran Carter, 2007: 94)a gre Bat
toplumlarnn deer llerinde sessiz bir devrim gereklemi; yaam srdr-
mek ve gvenlik iin ekonomik gereksinimlere verilen nemin yerini ait olma,
ifade zgrl ve yaam kalitesi gibi deerler almtr. Baka bir deyile, mater-
yalist deerlerden postmateryalist deerlere doru bir gei yaanmtr. Ingle-
hartn aklamas iki hipotez zerine kurulmutur: Ktlk ve sosyalleme. Avru-
pada II. Dnya Sava sonrasnda grlen srekli ekonomik byme ve varsllk
yeni kuaklarda ekonomik refahlarnn gvencede olduu inancn yaratmtr.
Temel ekonomik gereksinmeleri karlanan bu kuaklarn ilgisi yaam kalitesi gi-
bi daha st sralardaki gereksinmelere ve evre gibi materyal olmayan gereksin-
melere evrilmitir. Fakat materyal olmayan deerlerin yerleiklik kazanmas iin
yalnzca bireylerdeki deer deiiklii yeterli deildir. Yetime dnemlerini bu
koullarda yaayan kuaklarn bu ynde sosyallemesiyle olanakldr (Carter,
2007: 94). Inglehartn postmateryalizm tezi zellikle yeil partilerin ykseliini
aklamada bavurulan yaklamlardan biri olmutur. Bununla balantl baka bir
aklama da yeni orta snf tezidir. Buna gre, genel olarak evreciler zelde de
evre hareketi yeleri ve yeil partilere oy veren kitleler, kendilerini ekonomik s-
216
Resim 8.4
Yeiller Partisi
Kurucu
Kongresi,
13.01.1983,
Karlsruhe.
nf karlar temelinde rgtlenmi geleneksel siyasal partilerle zdeletiremeyen
yeni orta snfn mensuplardr. Endstri toplumlarnda yaanan yapsal dn-
mn sonucunda ortaya kan bu snf, geleneksel orta snftan farkl olarak yk-
sek renim grm, genellikle beyaz yakal, kamu grevlerinde bulunan,
ounlukla eitim sektrnde alan gen ve kadnlarn ounlukta olduu bir
gruba karlk gelmektedir. Ampirik almalar da bu tezi destekler niteliktedir.
evre hareketlerinin yeleri ve yeil partilerin semen taban bu yeni orta snftan
gelmektedir. Btn bu gelimeler, ekolojik dnce ekseninde bir yeni politika-
nn ortaya kt biiminde yorumlanmtr (Carter, 2007: 96). Fakat izleyen
blmdeki yoksullarn evrecilii konusunda grld gibi, evre yalnzca
postmateryalist deerlere sahip refah toplumlarna zg yeni orta snfn kaygs
deildir. Post-materyalizm tezi bu adan ciddi eletiriye maruz kalmtr. Castells
(2010) de evreciliin niye bu dnemde g ve taban kazandn a toplumunun
douu ile aklamaktadr.
evre hareketi, 1980lerden sonra kitleleri harekete geiren sorunlar ve eylem
lei asndan nemli deiim geirmitir. Bu balamda, zellikle evresel ada-
let hareketi ve hareketin kresellemesi zerinde durmak gerekir.
Birinci ve ikinci dalga evre hareketlerinin balca zellikleri nelerdir?
evresel Adalet Hareketi
Eitsizlik ekoloji hareketinin balca sorunsallarndan biri olmakla birlikte, evresel
adalet ayr bir sylem ve hareket olarak 1980lerde ortaya kmtr. evresel kirli-
lik ve bozulmann yk farkl toplumsal kesimler tarafndan eitsiz biimde payla-
lmaktadr. Dolaysyla, toplumlarn rettii varsllk gibi yol at evresel sorun-
lar da toplumsal kesimler arasnda dengeli dalmamaktadr. Ekonomik, toplumsal
ve siyasal eitsizliklerle evresel eitsizlik arasnda dorudan bir iliki vardr. Ada-
letsiz toplumsal ve ekonomik yap evresel risklere maruz kalma asndan da eit-
siz sonular dourmaktadr. evresel adalet hareketi ekolojik ykmn etki ve so-
nularnn dalmndaki bu eitsizlie kar bir toplumsal tepki olarak 1980lerde
ABDde domutur. Hareketin balangc 1982de Kuzey Carolina Eyaletinin tok-
sik PCB atyla kirlenmi 120 milyon pund topra arlkl olarak Afrikal Ameri-
kallarn yaad Warren County blgesine dkme kararna kar yaplan protesto-
lara dayandrlr. Biroklarna gre buras evresel adan sakncasz olduundan
deil, yoksul, siyah ve siyasal olarak gsz bir topluluun yaad bir yer olma-
sndan dolay seilmiti (Alston 1992den aktaran Doyle, 2005).
Warren County mcadelesi toksik atn blgede depolanmasna engel olama-
msa da evre hareketinde yeni bir sayfann almasn salamtr. Buradaki dire-
niin uyard farkndalk ve tartma yalnzca benzer karar ve uygulamalara kar
yeni direni hareketlerine esin kayna olmakla kalmam; kamu politikalarnn
gzden geirilmesine neden olmu, sosyal hareketler almalarnn gndemini be-
lirlemitir. Warren County olay yerleik siyasetin ve byk evre rgtlerinin ih-
mal ettii bir sorunla ilgili olarak doan hareketin sembol hline gelmitir. Aka-
demik almalar ve Ynetimin talimatyla yrtlen incelemeler, insan ve evre
salna tehdit oluturan tesis ve iletmelerin genellikle dk gelirli kesimlerin,
beyazlar dndaki etnik gruplarn, yerli topluluklarn yaad blgelerde kurul-
mu olduunu; bu gruplarn su, toprak ve hava kirliine daha fazla maruz kald-
n gstermitir (Mohai ve dierleri, 2009). evresel riskin dalmndaki etnik te-
217
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
melli bu eitsizlik sorunun evresel rklk olarak tanmlanmasna neden olmutur.
evre sorunlarnn ve politikalarnn toplumsal ve siyasal eitsizliklerle ilikisini g-
rnr klan ve dillendiren evresel adalet hareketi ana akm evreciliin de sorgu-
lanmas ve yeniden tanmlanmas gereini gstermitir.
Hzla byyen, yaygn ve ilek a yapsyla ibirliini srdren evresel adalet
hareketi Amerikadaki en aktif evre mcadele gruplarnn banda gelmektedir.
nsan haklar hareketi nitelii tayan evresel adalet hareketi 1960l yllarn sivil
haklar mcadelesiyle de yakn iliki iindedir. Hareketin 1991de kabul ettii ev-
resel Adalet lkeleri ekolojik btnln korunmas ile insan hakk olarak evresel
kirlilik ve zarardan korunma, karar alma srelerine katlm ve temsil hakk arasn-
daki ilikiyi aka ortaya koymaktadr. evresel adalet hareketinin etkisinin ABD
ile snrl kald sylenebilir (Martinez-Alier, 2002). Bunun balca nedeni, hareke-
tin evreyi siyahlar ve teki aznlk gruplarnn karlat ayrmclkla ilikilendi-
ren kimliidir. Ancak evresel adaletsizlik yalnzca renk ya da etnik farkllklar te-
melinde ortaya kmamaktadr. evresel eitsizliin kresellemesiyle, evresel
adalet talebi dnyann her yerinde sosyal hareketlere kaynaklk etmektedir (Mohai
ve dierleri, 2009).
Bin Yl Dnemecinde evresel Aktivizmin
Yer(kres)ellemesi
Hareketin gndemindeki sorunlar ve etkinlik lei asndan kreselleme ve ye-
rellemenin bir arada gzlendii 1990l yllar evre hareketinin tarihindeki baka
bir nemli dnm aamasdr. klim deiiklii, ozon tabakasnn incelmesi, tehli-
keli atk ticareti, canl trlerinin yok olmas, ormanszlatrma gibi etkileri yerel ya
da ulusal snrlar aan sorunlarn hareketin gndeminde daha fazla yer tutmaya
balamasyla, etkinlik lei de ulus tesine ve kresel dzeye uzanmtr. Bu ge-
lime evre hareketine kresel bir nitelik kazandrmtr. Yalnzca daha nce ulu-
sal dzeye younlaan gruplarn ve rgtlerin gndemi ve etkinlik uzam genile-
memi, dorudan ulus tesi alanda etkinlik gsteren gruplar kurulmutur. Aslnda
evrecilik bandan bu yana ulus tesi bir nitelik tamakla birlikte, ulus tesi ya-
plarn byme hz ve etkileim younluu, evre hareketini bu dnemde tam bir
ulus tesi hareket kimliine kavuturmutur. Hareketin kresellemesinde, poli-
tika sreleri/politik frsatlar yaps yaklamnn aklamasna uygun olarak bu
dnemde evrenin uluslararas politika gndeminin n sralarna tanmasyla a-
lan alann da pay vardr. eitli kresel evre sorunlar iin kabul edilen uluslara-
ras anlamalarn saysndaki art, dzenlenen uluslararas konferanslar, evre r-
gtlerinin; iletiim, etkileim ve ibirliini kolaylatrarak, grnrlklerini, etkin-
liklerini ve karar srelerine eriimlerini artrmasna katkda bulunmutur. Bu an-
lamda, 1992de Rio de Janerioda gerekletirilen ve Yeryz Zirvesi olarak da bi-
linen BM evre ve Kalknma Konferansnn rol yadsnamaz. Konferans yalnzca
evre amal gruplar bir araya getirmekle kalmam, Kuzeyin ve Gneyin farkl
ncelikliklere sahip hareketlerine evreyi yoksulluk, kalknma, uluslararas ticaret
gibi sorunlarla ilikili olarak yeniden tanmlama olana da vermitir. Hareketin
kresellemesinde iletiim teknolojilerindeki gelimelerin ve hareketliliin kolay-
lamasnn roln de vurgulamak gerekir.
218
evre hareketlerinin yolu yeni bin yln banda kresel adalet arsnn yn-
lendirdii kreselleme kart ya da alternatif kreselleme hareketiyle bulumu-
tur. Hareketlerin hareketi olarak adlandrlan kresel adalet hareketi her biri fark-
l gndemlere sahip insan haklar, ii haklar, kyl, yerli halklar ve evre hare-
ketlerini evresel ykmn, yoksulluun, eitsizliin ve smrnn nedeni olarak
grlen Neoliberalizme kar birletirmitir.
EVRE HAREKET: DEERLER VE EYLEM BMLER
evre hareketleri gndemlerindeki sorunlar, rgtlenme modelleri, sylemleri ve
ortak eylem iin yeledikleri yollar asndan eitlilik gstermekle birlikte, byk
ounluu ekolojik dncenin deer ve ilkelerini paylamaktadr. Ortak kimlii
oluturan bu deerlerden bazlar aada aklanmtr.
Deerler
evre-merkezcilik: evrecilii teki dncelerden ayran en nemli zellik in-
san doa ilikisini kavray biimidir. Bu kavray ifadesini evre-merkezcilik (eko-
santrizm) ilkesinde bulur. evrecilik yerleik toplumsal ve siyasal dnceye dam-
gasn vuran insan-merkezciliin (antroposantrizm) karsna evre-merkecilii ko-
yar. nsan-merkezcilikte her eyin ls insandr (oban, 2002). Tm deerle-
rin kayna insan olduundan, teki varlklar insana saladklar yarar lsnde
deerlidir. Varlklar arasnda gelimiliklerine gre hiyerarik bir iliki olduunu
varsayan insan-merkezcilik, insan teki canllarn sahip olmad ussallk, ara
219
Resim 8.5
Birlemi Milletler
evre ve Kalknma
Konferans (1992)
ve Konferansn
temel ktlarndan
biri olan Gndem
21.
Ulus tesi Alanda
evrecilik
Ulus tesi alanda etkinlik
gsteren evresel gruplar
yle snflandrlabilir
(Sanjeev, Riker, Sikkink,
2002: 6-9):
1) Uluslararas sivil toplum
kurulular
2) Ulus tesi savunuculuk
alar
3) Ulus tesi koalisyonlar
4) Ulus tesi sosyal
hareketler
rnekler:
Greenpeace, WWF, FoE
klim Eylem A (CAN-
Climate Action Network)
Basel Eylem A (BAN-Basel
Action Network)
Pestisit Eylem A (PAN-
Pesticide Action Network)
Kalc Organik Kirleticilerin
Sonlandrlmas A (IPEN-
The International POPs
Elimination Network)
Yamur Ormanlar Eylem A
(RAN-Rainforest Action
Network)
Resim 8.6
klim Eylem A,
Gnn Fosili
dlleri, COP15,
Kopenhag, 14 Aralk
2009.
kullanma, dil gibi becerileri nedeniyle en tepeye yerletirir. nsan olmayan dnya,
bitkiler, hayvanlar, genel olarak yeryz insanlarn amalarna hizmet eden ara-
lardr. Bu arasallatrc yaklamn sonucu olarak, insanlarn insan olmayan dn-
yaya kar bir devi yoktur. evrenin korunmas insann yarar nedeniyle gerekli-
dir. nsan-merkezciliin zayf yorumu evrecilie yaklarken, kat insan-merkezci-
lik trcle varabilmektedir.
evre-merkezcilik, doann arasallatrlmasna kar kar (oban, 2002).
evre-merkezcilik evrenin merkeze konmas deildir, insann yerletirildii mer-
kez konumdan karlmasdr. nsan yeryzn paylat teki varlklarla birlikte
doal evrenin yalnzca bir paras ve eit yesidir. nsanlarla insan olmayan dn-
ya arasnda hiyerarik deil, karlkl bamllk ilikisi vardr. nsan olmayan dn-
ya insana salad hizmetlerden tr deil, kendinde deere sahiptir. nsan ol-
mayan doann kendi varoluu ve zgerekletirim biimleri vardr. nsanlarn bit-
kilerin, hayvanlarn ve cansz varlklarn bu kendinde deerine sayg duyma ve ko-
ruma sorumluluu vardr. evre-merkezcilik insan karlarn dlamaz. nsanlarla
birlikte dier tm canllarn imdiki ve gelecek kuaklarnn karlarnn gzetildi-
i btnsel (holistik) bir ekolojik felsefeyi temsil eder. Tek tek trlerin ya da yal-
nzca canl varlklarn deil, hepsinin bir arada iinde yaamn srdrd bt-
nn korunmasn savunan evre-merkezcilik, holistik bir anlaytr.
Eitlik ve Hakkaniyet: Ekolojik dnce eitlikidir. Her trl ayrmcl red-
deden ekolojik dnce, canllarn deer asndan eitliini kabul eder. evre-
merkezciliin yansmas olarak, insanlarn dier canllara ve yeryzne kar y-
kmllklerini esas alan bir ekolojik yurttal savunur. Ekolojik yurttalk yalnz-
ca yaayan kuaklar arasnda deil, bugnk ve gelecek kuaklar arasnda da hak-
kaniyeti gerektirir. Baka bir deyile, bugnk kuaklarn gelecek kuaklara kar
sorumluluklar vardr. Bu kuaklar aras hakkaniyet anlay aslnda ekolojik d-
ncenin zaman kavrayndan ileri gelir. Srdrlebilirlii savunan ekolojik d-
nce gemi, bugn ve gelecein birbirinden kopuk deil, sreklilik iinde ba-
lanm olduuna inanr. Lash ve Urry (1994, aktaran Castells, 2010: 183) gemii,
bugn ve gelecei balayan bu yeni zaman algsn buzul zaman (glacial time)
olarak adlandrmaktadr. Buzul zaman, srekli ilerlemeyi ngren modernitenin
hakim dorusal zaman algsnn tersine, yeryznn kendi ritmine uygun olarak
dngseldir. Bugnk ekolojik sorunlar gemiteki eylemlerin rn olduu gibi,
bugnk retim ve tketim etkinlikleri de gelecekteki koullar belirleyecektir. Bu
nedenle, bugn yaayanlarn gelecek kuaklara kar, evresel zarara uratmama
ve yaamlarn srdrmeleri iin gerekli kaynaklar yok etmeme sorumluluu var-
dr. Ayn ekilde, bugn yaayan kuaklar arasnda da ekonomik, toplumsal, siya-
sal ve ekolojik adaletin kurulmasn talep eder.
Yerellik: Ekolojik dncede yerellik nemli bir yer tutar. Yerellik vurgusu
kendisini kk ve insani lekli retim ve yerleim modellerinin, yerinden yne-
timin, hiyerarik olmayan rgtlenmenin ve yurtta katlmnn savunulmas olarak
gsterir. Ekolojik toplumun kendi kendine yeterli, dayanmac ve tabanda de-
mokratik olarak rgtlenmi topluluklar zerinde ykselecei dnlr. Bu tr
rgtlenme ekolojik sistemlerin btnlyle daha uyumludur. Ekolojik bozulma-
nn en nemli nedenlerinden birinin iktidarn merkezlemesi olduunu dnen
ekolojistler, her trl merkeziyetilie kar kar. Yerel topluluklar glendiren,
yaadklar yerdeki kararlarda sz sahibi klan, demokratik ve katlmc dzenler,
evreye kar sorumluluu da artracaktr. evre hareketiyle zdelemi Kresel
dn, yerel davran! slogan da yerel dzeydeki eylemin ve zmn nemine
220
Holizm: Holistik dnce tek
tek paralarn toplamndan
ibaret olmayan btn
nemser. Ekolojik dncede
holizmin nemli
temsilcilerinden biri Aldo
Leopolddr. Leopoldn
toprak etii dncesi
etrafnda kurduu holistik
yaklam, insan-doa ilikisi
hakkndaki kavray
derinden etkilemitir. Toprak
etii, etik sorumluluun
kapsamn insan dndaki
varlklar da ierecek
biimde geniletir. nsanlar
yesi olduklar ve topra,
suyu, bitkileri ve hayvanlar
da ieren biyotik toplulua
kar sorumludur. Biyotik
topluluun iinde ayrcalkl
bir yeri olmayan insan, teki
varlklarla birlikte onun sade
bir yesidir. Leopoldun
holistik evre etiine gre
bir eylem biyotik topluluun
btnln, dengesini ve
gzelliini koruduunda
doru, aksi takdirde
yanltr (nder,1996).
Trclk: Kendi trn
stn ve ayrcalkl grme.
Singer (1978, aktaran,
nder, 1996: 171)a gre
trclk bireyin kendi
trnn yelerinin
karlarn dier trlerin
yelerinin karlarndan
stn tutmasdr. nsanlarn
salt dier trlerin sahip
olmad zellikleri
dolaysyla daha yksek bir
ahlaki statye sahip olduu
grne dayanr. Trc,
insan trnn dier btn
trlerden stn olduunu ve
insanlarn onlar kendi
amalar iin kullanmaya
hakk olduunu savunur.
iaret etmektedir. Bu slogan ayrca evre hareketinin yerelle kreseli balayan
kimliini vurgulamaktadr.
iddet Kartl: Ekolojik dnce bardr. Her trl iddeti reddeder. ev-
re hareketlerinin eylem stratejileri de iddet iermeyen direni ilkesine dayanr.
evre gruplar balca protesto yntemi olarak kullandklar dorudan eylem ve si-
vil itaatsizlik tr etkinliklerde iddetten kanrlar. Bu anlamda, pek ok evre
grubunun Gandhinin dnce ve pratiinden esinlendii sylenebilir. Pasif dire-
ni ekolojik hareketin temel eylem ilkesi olmakla birlikte, bu ilkenin uygulamaya
geirilmesinde eitli gruplar arasnda fark olduu aktr (Schreurs, Papadakis,
2007: xlv, 168). Baz dorudan eylem gruplarnn eko-sabotaj olarak adlandrlan
trden etkinliklerinde iddeti tmyle dlamad grlmektedir.
Yeryznn Snrlarna Sayg: Ekonomik bymeye odakl baskn ekono-
mik dnce ve kurumlar, yeryznn kaynaklarnn snrsz olduu varsaymna
dayanr. Ekolojik dnce retimi ve tketimi artrmaya dayal byme mitinin bir
yanlmasa olduunu, daha fazla byme amacnn yeryznn yaam destek sis-
temlerine zarar verdiini savunur. Kr amal piyasa ekonomisi dzeninden, ihti-
yalarn karlanmasna dnk retime dayal, doann tama kapasitesine uyum-
lu bir ekonomik dzene geii savunur.
nsan in Bilim ve Teknoloji: Endstriyalizm eletirisi olarak doan evreci-
liin sorunsallatrd konulardan biri de bilim ve teknolojinin toplum yaamnn
ve insan doa ilikilerinin biimlenmesindeki roldr. Fakat evreciliin bilim ve
teknolojiyle ilikisi karmak ve elikili grnr. Bir yanda ileri teknolojiye kuku
ve gvensizlik sz konusuyken, dier yanda bilim ve teknoloji doann korunma-
s ve evre sorunlarnn engelenmesi abalarnda merkez bir yer tutmaktadr.
Bramwellin bilimin bilime kar bakaldrs olarak gelitiini syledii ilk dalga
gibi, modern evre hareketi de egemen sosyal dzene ve onun hegemonik bilim-
sel ve teknolojik rejimine kar kyordu (Jamison: 2001, 65). te bu nedenle, mo-
dern bilimin doay smrgeletiren tavrn reddeden evre hareketi, katlmc ve
kolektif yntemle alternatif bilgi retme ve renme pratii gelitirmitir. Jamison
(2001)a gre bilisel pratik olarak tanmlanabilecek bu evre hakknda kendi or-
tak bilgisini retme sreci, hareketin kimliinin zn oluturmaktadr.
Yerelden kresele tm evre hareketleri mcadele konusu ettikleri sorunu ta-
nmlarken, sylemlerini erevelerken ve savunuculuk srecinde byk lde bi-
limsel bilgi derleme, zmleme ve yorumlama edimi iine girmektedir. Bu anlam-
da evreciliin bilim-tabanl bir hareket olduu sylenebilir (Castells, 2010: 181).
Byle olmakla birlikte, evrecilik, Yaamn bilim tarafndan tahakkm altna aln-
masna kar kar, bilimi yaam adna bilime kar kmak iin kullanr. (Castells,
2010: 181). Ksacas evreciler indirgemeci, arasallatrc bilim ile mekanist ve
teknoloji merkezc yaklamn karsna holistik, derinlikli bilgi ve insani lekli
teknolojiyi koyar.
evrecilik insan doa ilikilerinin kavrannda nasl bir deiiklik yaratmtr?
Eylem Biimleri
evre hareketleri temelde toplumsal-siyasal deerleri ya da politika, karar ve uy-
gulamalar hedef alr. Hakim deer sistemlerini deitirmek kadar, belirli politika,
karar ve uygulamalarn gerekletirilmesini salamak ya da engellemek amacnda-
dr. Bu balamda, etkinlikleri bir yandan toplumun alg ve deer yapsna ynelik-
ken dier yandan siyasal ve ekonomik gc elinde tutanlar hedef alr. Devletin tu-
221
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
tumunu ve ekonomik sistemin ileyiini deitirmeye alrlar (Wapner, 2002).
evre hareketleri de dier sosyal hareketler gibi amalarna ulamak iin ikna ve
zorlama yoluna bavurur. Bunun iin bask gruplarna zg klasik yntemleri izle-
yebildikleri gibi ounlukla yeni, allmn dnda, dramatik yollara bavururlar.
Siyasal, sosyal, kltrel, ekonomik sreleri etkilemenin rutin d yolu olan pro-
testo sosyal hareketlerin balca eylem aracdr. Sembollerin, bedenlerin, kimlik-
lerin, pratiklerin, sylemlerin kullanlmasyla kurumsallam g ilikilerinde de-
iiklik yaratma ya da engelleme amacna dnk mcadelenin gerekletii yer
olan protesto (Taylor ve van Dyke 2004ten aktaran della Porta ve Diani, 2006:
165) sosyal hareketlerin en belirgin zelliidir.
Bu erevede, evre rgtlerinin dorudan eylem olarak adlandrlan etkinlik-
leri zellikle toplumun alg ve deerlerinin, dolaysyla kltrn dntrlmesin-
de nemli bir rol oynamtr (Wapner, 2002). evre rgtleri dorudan eylem yo-
luyla doaya verilen zararlar grnr klm, geni kitlelerin dikkatini bu sorunla-
ra ekmeyi baarmtr. Ak denizlerde zpknla ldrlen balinalar, yamur or-
manlarnda yok olan trler, kutuplarda avlanan foklar, gezegenin cra kelerin-
de yaplan nkleer denemeler evre rgtleri tarafndan medyay da kullanarak in-
sanlarn gnlk hayatna sokulmu ve farkndalk yaratlmtr. Bylece insanlarn
uzaklarda kendileri fark etmeden gereklemekte olan evresel ykma tank ol-
mas salanmtr. evre rgtlerinin gerekletirdii tehlikeli ve dramatik eylem-
lerin toplumlarn algsnn deimesinde byk pay vardr. Ekolojik sorunlarn
ciddiyetine dikkati ekmek ve gezegeni korumann nemine iaret etmek iin ki-
isel risk alarak gerekletirilen bu eylemler uyarc bir etki yapmtr. Doal ev-
renin bozulmasna ilikin yerleik anlay ters yz eden bu tr eylemler, ok say-
da insann dnyaya bakn deitirmitir (Wapner, 1995: 321).
evre hareketleri kltrel dnm, politika ve kararlar etkileme, ekonomik
etkinliklerde deiiklik yaratma amalarna ulamak iin eitli ortak eylem yn-
temlerine bavurmaktadr. Ortak eylem repertuarn oluturan protesto biimleri
arasnda yryler, gsteriler, oturma eylemleri, imza kampanyalar, boykotlar,
igaller, yol kapatma, almay engelleme, insan zincirleri, grevler, referandumlar
saylabilir. Protestonun tr yaratlmak istenen etkiye bal olarak deimektedir.
Della Porta ve Diani (2006:171-178) protesto eylemlerinin dayandrld yaklam-
lar aadaki gibi snflandrmaktadr:
1) Saylar Mant: Ama topluma ve karar vericilere protestoya konu olan ta-
lebin arkasndaki destein bykln ve hareketin gcn gstermektir.
Kresel snmaya kar 350.org adl hareketin nclnde sembolik olarak
seilen 10/10/10 tarihinde 180den fazla lkede gerekletirilen ve kaytlara
gemi en byk evresel eylem olan kresel eylem gn bu tr eylemle-
re rnek gsterilebilir (www.350.org). Yeillerin giriimiyle 2007de gerek-
letirilen ve iki ayda yaklak 170 000 imzann topland Trkiye Kyotoyu
mzala! kampanyas da lkemizdeki nemli rneklerden biridir.
2) Zarar Mant: Bu tr protestolar ynetimlerin ya da iletmelerin maddi
kayba uratlmasna dayanmaktadr. Balca yntem saylabilir: a) Eko-
nomik yaptrm: evreye zarar veren irketlere ya da etkinliklere kar y-
rtlen boykot kampanyalar buna iki rnek gsterilebilir. Greenpeacein
1995te Shellin Brent Spar petrol platformunu denize batrma plann dur-
durmak iin balatt boykot, irketin Avrupadaki satlarnn % 30 azalma-
sna yol am ve irket plandan vazgemitir. b) Ekonomik etkinlii
222
kesintiye uratma, maliyetleri artrma: 1980lerde ngilterede otoyol kart
hareketin eylemleri alnmak zorunda kalnan gvenlik nlemleri nedeniyle
hkmet ve yatrmclara ek maliyet getirmitir. c) Mlkiyete zarar verme:
Daha ok dorudan eylem gruplarnca kullanlmaktadr. Earth First! grubu-
nun genetii deitirilmi msr ekili tarlalarda rnleri yakmas rnek ola-
rak gsterilebilir.
3) Tank Olma: Bunlar hareketin insanln gelecei iin yaamsal kabul etti-
i hedefine balln gstermek amacyla gerekletilen eylemlerdir (del-
la Porta ve Diani 2006: 176). Eylemcilerin savunduklar deerler iin kendi-
lerini tehlikeye atmaya hazr olduklarn gsteren bu tr eylemler, hareketin
moral mesajn pekitirir. Hatta eylemin kendisi mesaj haline gelir. Green-
peacein 1995te Fransann Pasifikte yapt nkleer denemeye engel olmak
amacyla gemileriyle denemenin yaplaca blgede bulunmas arpc r-
neklerden biridir (Carter, 2007: 161; Wapner, 2002; della Porta ve Diani,
2006: 176).
evre rgtleri amalarna ulamak iin protesto dnda daha geleneksel etkin-
likler de gerekletirmektedir. Bunlar arasnda, zellikle evre sorunlaryla ilgili
bilgi retme, derleme, bu bilgileri yaygnlatrmak zere yayn yapma, konferans-
lar, eitimler, toplantlar dzenleme nemli bir yer tutmaktadr. evre rgtlerinin
salad bilgiler yurttalarn balca bilgilenme kayna olmaya devam etmektedir.
Pek ok evre rgt de gerekletirdikleri projelerle doann korunmasna do-
rudan katkda bulunmaktadr. Politika oluturma srelerini etkileyerek evre ya-
rarna dzenlemeler yaplmasn salamak amacyla yrtlen savunuculuk evre
rgtlerinin etkinlikleri iinde kukusuz nemli bir yer tutmaktadr.
Genel olarak, evre rgtlerinin ve hareketlerinin eylem stratejileri amalarna,
sahip olduklar kaynaklara, iinde faaliyet gsterdikleri siyasal yapnn sunduu
frsatlarn ya da engellerin trne, ayrca sz konusu sorunun niteliine gre de-
imektedir. Fakat hareketlerin dnsel arka planlar ve sylem ereveleri gele-
neksel yntemler ile protesto arasndaki seimde asl belirleyici rol oynamaktadr.
Ksaca, bata yaplan ayrma referansla, evre koruma rgtlerinin geleneksel yn-
temlerle almaya, ekolojik gruplarn protestoya daha yatkn olduu sylenebilir
(Dalton, 1993; Doherty, 2002).
EVRE HAREKETNN BLEENLER
evrecilik iindeki eitlilik, hareket iindeki gruplar snflandrmay olduka g
hle getirmektedir. Aslnda bir sosyal sorun olarak evrenin zgn doasnn da
kanlmaz bir sonucu olan bu eitlilik evre hareketinin en gl yanlarndan bi-
rini oluturmakta ve dier sosyal hareketlerden ayrlmasn salamaktadr. Castells
(2010: 170) evrecilie yerel, ok-biimli, a-ynelimli ve yaygn bir yeni sosyal
hareket olarak kimliini verenin tam da bu eitlilik olduunu belirtmektedir. Yi-
ne de sorun ncelii, rgtlenme ve etkinlik lei, eylem biimleri gibi ltler
etrafnda bir snflandrma yapmak, gruplarn farklarn ortaya koymak asndan
yararl olacaktr.
Castells (2010: 170) evreyle ilgili ortak eylemlerin neredeyse tmne taban
oluturan konu ve sorunlara bakarak yapt snflandrmada evre hareketini be
gruba ayrmaktadr: 1) Doann korunmas, 2) Kendi alann savunma (Arka Bah-
emde stemiyorum), 3) Kar kltr, derin ekoloji, 4) Gezegeni kurtarma, 5) Yeil
politika. Buradaki ilk grup, evre hareketinin douundan bu yana varln koru-
223
yan gerek Kuzey gerekse Gney lkelerinde yaygn biimde rastlanan siyasal ol-
mayan bir dil zerinden doa koruma amacna dnk olarak etkinlik gsteren r-
gtleri anlatmaktadr.
Doherty ise nceki sayfalarda aktarlan yeil hareket tanmna bal olarak ev-
re hareketi iindeki gruplar drde ayrmaktadr: 1) evre sosyal hareket rgtleri
2) Dorudan eylem gruplar 3) Yerel evre gruplar 4) Yeil partiler.
Grld gibi evre hareketi iinde yer verilen gruplar esas alnan lte ba-
l olarak deiebilmektedir. rnein, Castellsin snflandrmas evresel hareket ve
rgtlenmenin dnsel ynelimine arlk verirken, Dohertynin snflandrmas
buna ek olarak rgtlenme ve eylem trleri arasndaki farkll da hesaba katmak-
tadr. Tm farkllk ve benzerlikleri temsil edici ideal bir tipoloji karmak olanak-
l deildir. Yeil gkkua olarak nitelenen evre hareketi dnsel kaynaklar,
deerleri, rgtlenme ve eylem seimleri asndan da statik deildir. Bu nedenle
hareketin iindeki balca trleri dlayc olmadan sergileyebilmek iin aadaki
gibi bir yol izlenebilir.
Kitlesel evre rgtleri
evre hareketi iinde grnrl en yksek grup kukusuz kitlesel evre rgt-
leridir. Uluslararas dzeyde etkinlik gsteren Greenpeace, FoE, WWF ve benzeri
rgtler gerek bilinirlik gerekse byklk asndan bu grubun en nemli temsil-
cileri arasndadr. Ancak bu rgtlerin ne lde evre hareketinin iinde deer-
lendiriebilecei her zaman tartma konusu olmutur. Bu rgtlerin byk bir b-
lm aslnda kimlikleri, yelik sistemleri, kurumsallam brokratik rgt yapla-
r, kullandklar yntemler asndan tipik sosyal hareket zelliklerini tamamakta-
dr. Kitlesel evre rgtlerinin pek ou bir sosyal hareketin kurumsallamas so-
nucunda ortaya kmam, aksine az sayda kiinin kurduu rgtler ye saylar-
nn artmasyla sonradan kitlesellemitir. Kousis, della Porta, Jimnez de (2008)
milyonlarca destekinin aslnda bilinen anlamda ye deil yalnzca ba olduu,
sosyal hareketlerin aksine brokratik bir yapya sahip olan, bask gruplarna ben-
zer biimde arlkl olarak lobi yntemini kullanan bu profesyonellemi rgtle-
rin evre hareketi kimliini sorgulamaktadr. Bu nedenle, evre sivil toplum rgt-
leri bu grup iin daha uygun bir adlandrma olabilir. Ancak gerek temsil ettikleri
sorunlar ve geni kitleler gerekse birounun etkinlik arac olarak protestoyu da
Tr (rnek) Kimlik Hasm Ama
Doann korunmas
(ABDde Byk 10 olarak
adlandrlan evre rgtleri)
Doa severler Kontrolsz gelime Yaban (yaam)
Kendi alann savunma Yerel topluluk Kirleticiler Yaam kalitesi/salk
Kar-kltr, derin ekoloji
(Earth First!, Ekolojik
feminizm)
Yeil benlik Endstriyalizm,
teknokrasi,
Ataerki
Ekotopya
Gezegeni kurtarma
(Greenpeace)
Enternasyonel
eko-savalar
Dizginsiz kresel
kalknma
Srdrlebilirlik
Yeil politika (Yeiller) Endieli yurttalar Kurulu siyasal dzen Kar g
224
Tablo 8.1
evreciliin Trleri
Kaynak: Manuel
Castells (2010). The
Power of Identity,
London: Wiley-
Blackwell, s 171.
kullanmas nedeniyle evre hareketi iinde ele alnmalar uygundur. Sosyal hare-
ketler iindeki kkleri ve devam eden balar nedeniyle bu rgtler bazen evre-
sel sosyal hareket rgtleri ya da evresel hareket rgtleri olarak da anlmaktadr.
Dikkat eken, kesintiye uratc eylemler gerekletiren Greenpeace ve ortaklar
olan yerel hareketlere geni bir serbestlik alan brakan FoE evresel hareket rg-
t tanmna daha yakndr.
Dorudan Eylem Gruplar
Dorudan eylem gruplar, temsil ettikleri ekolojik deerler ve benimsedikleri ey-
lem trleriyle evre hareketleri tayfnn en radikal tarafnda durmaktadr (Carter,
2007: 155; Doherty, 2002: 155). Derin ekoloji dncesinden esinlenen Earth First!
en aktif dorudan eylem gruplarndan biridir. Dorudan eylem gruplar anaakm
evrecilie ve kurumsallam rgtlere tepki olarak ve genellikle de onlardan ay-
rlarak kurulmutur. rnein, balina avclna kar mcadele eden Deniz oban
(Sea Shepherd), asit yalar ve ormanlarn yok olmasna kar daha katlmc yn-
temlerle mcadele amacyla kurulan Robin Wood Greenpeaceten ayrlm gruplar-
dr. 1980lerde ngilterede yol yapmna kar kan hareketler de nemli doru-
dan eylem gruplar arasndadr. Her trl kurumsallamaya kar olan dorudan
eylem gruplar tabanda, yerinden ve hiyerarik olmayan biimde rgtlenmekte-
dir. Bu gruplar dierlerinden ayran en nemli zellik dorudan eylemi balca il-
ke ve strateji olarak grmeleridir.
Yerel evre Hareketleri
Yerel topluluk hareketleri ya da taban hareketi olarak da adlandrlabilen yerel
evre hareketleri evresel mcadelenin en yaygn ve direnli katmann oluturur.
evre mcadelesini toplumun tabanna yayan bu hareketler ayrca en aktif eylem-
liliin gerekletii yerdir. Rootesun (2007: 722) da belirttii gibi, ulusal ya da ulus
tesi hareketlenmeler gelip geerken, yerel kampanyalar srarla yenilenir. Yerel
hareketlere bu niteliini veren kukusuz hareketi douran nedenlerdir. Bu hare-
ketler ounlukla yaam evrelerini istenmeyen kullanmlara kar savunmak iin
rgtlenip harekete geen yerel topluluklarca oluturulur. Yaadklar yerlerde do-
aya, insan salna ve geim kaynaklarna zarar vereceinden kayg duyduklar
planlarn uygulanmasna, yatrmlarn yaplmasna, iletmelerin kurulmasna, eko-
nomik etkinliklerin gerekletirilmesine kar direnen bu hareketler, evre sorun-
larnn temel bir mcale konusu olmaya devam ettiinin de hatrlatcsdr (Roo-
tes, 2007. 722). Yaadklar yerde p depolama alan ina edilmesi, atk yakma te-
sisi kurulmas, nkleer santral yaplmas, altn madeni iletilmesi gibi evre ve sa-
lk riski tayan ekonomik etkinliklere kar kan yerel halkn mcadelesi olum-
suzlayc bir terimle Arka Bahemde stemiyorum hareketi olarak adlandrlm-
tr. Oysa doal ve toplumsal sistemlerin etkileimi, ekonomik glerin snr tan-
mazl hakkndaki bilincin ykselmesi ve yerel gruplar arasndaki etkileimin ge-
limesiyle, bu gruplar dayanmaya ve mcadelelerini ortaklatrmaya ynelmitir.
Sorunlara bak ve sylemlerinde genilemeyle sonulanan bu dayanma sreci
bu tr hareketleri Hi Kimsenin Arka Bahesinde stemiyoruz! noktasna tam-
tr. Bergamada kyllerinin Her Yer Bergama, Hepimiz Bergamalyz sloganyla
gerekletirdii etkinlikler, sorun algs ve erevesinin genellemesiyle, direni s-
recinde dier yerel hareketlerle dayanmann n plana karlmasnn arpc bir
rneidir.
225
Yeil Partiler
Yeni sosyal hareketler birok lkede yeil partilerin kuruluunda nemli bir kata-
lizr olmutur. rnein, nkleer kart hareketi oluturan ekolojist ve Yeni Sol
gruplar Almanya, Fransa, Finlandiya gibi lkelerde yeil partilerin douuna zemin
hazrlamtr (Carter, 2007). Yeni sosyal hareketlerle ilikili olmakla birlikte, yerle-
ik parti sistemi iinde etkinlik gsteren yeil partilerin sosyal hareketlerle birlikte
deerlendirilmesine kukuyla yaklaanlar da vardr. Fakat gerek ye ve semenle-
ri asndan yeni sosyal hareketlerle ayn sosyal tabana dayanmalar gerekse kat-
lmc bir parti yaplanmasyla sosyal hareketlerle balarn koparmama gayreti, da-
ha da nemlisi temsil ettikleri ekolojik deerler asndan yeil partiler evre hare-
keti iinde nemli bir yer tutmaktadr.
lk yeil partiler 1972de Yeni Zellanda Tazmanyada Deerler Partisi adyla,
1973te Halk Partisi adyla da ngilterede kurulmutur. Fakat yeillerin siyasal ya-
amda etkili varlklar olarak belirmesi ve seim kazanarak temsil edilmeleri baka
Avrupa lkelerinde gereklemitir. Almanyada alternatif, yeil listeler altnda ya-
ran adaylarn 1978de yerel dzeyde kazandklar seimlerin ardndan 1980de
kurulan Yeiller 1983te parlamentoya girmitir. Fransada yeiller 1970lerden iti-
baren seimlere katlm, 1974te cumhurbakan aday karm, 1984te partile-
mitir. Dier Avrupa lkelerinde de 1970lerin sonlarnda kurulan partiler, 1980ler-
den itibaren yerel ve ulusal dzeylerde temsil edilmeye baslamtr. Bata Alman-
ya olmak zere pek ok lkede koalisyonlar iinde iktidara gelmilerdir. Gelip ge-
ici bir siyasal olgu (fla parti) olduu dnlen yeil partiler (Kitschelt, 1993:
102) zellikle Avrupada siyasal yaamn ayrlmaz aktrleri hline gelmitir.
BATI DII DNYADA EVRECLK
evre hareketi, grnrlk ve yaygnla nce bat Avrupa ve Amerikada ulaty-
sa da dnyann bu ksmyla snrl kalmamtr. Aksine, evre kayglarnn hareke-
te geirdii protesto ve rgtlenmeler dnyann pek ok yerinde e zamanl ola-
rak ortaya kmtr. Brezilyada 1971de kurulan Doal evreyi Koruma Derne-
inin ardndan 1970ler boyunca ok sayda yeil grup domu; yeil hareketin
yeleri 1982de eyalet meclislerine seilmitir (Schreurs, Papadakis, 2007). 1970le-
re kadar en kirli lkelerin banda gelen Japonya yurttalarn evreyi ihmal eden
devleti protesto amacyla rgtlendikleri ilk endstri toplumlarndan biridir (Schre-
urs, 1997). 1970lerdeki Minamata civa zehirlenmesi olay tetikledii protestolar ve
toplumsal tepki rgtlenmeleriyle lkede hem evre hareketinin ykselmesinde
hem de demokratikleme srecinde nemli rol oynamtr. Hindistanda 1970ler-
de balayan Chipko hareketi bugn de Gney evreciliine esin kayna olmaya
devam etmektedir. Aslnda, yakn zamana kadar endstri toplumlaryla, baka bir
deyile, Bat ya da kresel Kuzeyle zdeletirilen evrecilik, ekolojik bozulmann
ekonomideki kresellemeye kout olarak krenin genelini kaplamasyla son d-
nemde daha Gneyli bir karakter kazanmtr. Bu balkta evreciliin Bat ya da
Kuzey dndaki grnm ele alnmtr.
Avrupann Gneyinde ve Dousunda evrecilik
Avrupann Gneyinde evresel toplumsal hareketliliin zayf olduu gr
yaygndr. Oysa aratrmalar bunun tersini gstermektedir (Kousis, della Porta,
Jimnez, 2008). zellikle demokrasiye geiin ardndan spanya, Portekiz ve Yu-
nanistanda gerek yerel topluluk hareketleri gerekse kurumsal evre rgtlerinin
226
says ve etkinliinde art yaanmtr. Yerel dzeyde zellikle devlet eliyle ger-
ekletirilen olumsuz evresel sonulara yol aan yatrmlar ve kentsel yaam kali-
tesiyle balantl protesto hareketleri otoriter rejimler srasnda da sz konusu ol-
makla birlikte, yerel aktivizmde asker rejimlerin knden sonra nemli bir ar-
t gzlenmitir. Ge endstrilemeye bal olarak daha ge yaansa da evrecilik
gneyde de tabandan balamtr. 1990larn ortalarndan itibaren kurumsal evre
rgtlerinin saysnda ykseli sz konusudur. Fakat bat Avrupadakilerle karla-
trldnda evre rgtlerinin daha zayf ve tekil sorun odakl olduu grlmekte-
dir. Dierlerinden farkl olarak talyada evre hareketinin kkleri yeni sosyal ha-
reketlere uzanmaktadr. talyan evre hareketinin nemli baarlarndan biri 1987de
yaplan referandum sonucunda nkleer programn sonlandrlmasdr. Gene talya
dnda bu lkelerdeki yeil partiler daha dar bir toplumsal tabana sahiptir.
Avrupann Dousunda evre hareketleri komunist rejimlerin knde oy-
nadklar merkez rol asndan nemli sosyal-siyasal aktrler olmulardr. Ancak
liberal ekonomiye ve demokratik rejime geilmesinin ardndan evre aktivizmi s-
nmlenmitir. Devlet kontroll hzl endstrileme orta ve dou Avrupa lkeleri ile
Sovyetler Birliinde de evresel bozulma ve kirlilie yol am, fakat baskc rejim-
ler nedeniyle 1980lere kadar evresel tepki toplumsal alana tanamamt. evre
1980lerin bandan itibaren toplumsal muhalefetin taycs hline gelmitir. Bun-
da byk boyutlara ulaan evresel kirlilik ile ernobil kazasnn nemli bir pay
vardr. evre sorunlarna tepki olarak gelien protesto hareketleri, 1989da sosya-
list sistemin k ve ardndan Sovyetler Birliinin dalmasyla sonulanacak
srete rejime ynelik muhalefet hareketleri iinde nemli bir yere sahip olmu-
tur. Bu kapal ve baskc rejimlerde evre protestolarnn geliebilmesi, ynetenle-
rin evreyi siyaset d zararsz bir konu olarak grerek toleransl davranmasyla
aklanmaktadr. Fakat evre bu muhalefet hareketleri iinde tek bana n plana
kmam, arl lkelere gre deimekle birlikte, ounlukla insan haklar, ba-
r, milliyetilik gibi kayglarla birlikte erevelenmitir. Bu adan evrenin daha
genel bir muhalefet syleminin taycs olduu Macaristan, Polonya, Romanya,
Bulgaristan, eski ekoslavakya gibi lkelerle, daha ok milliyetilik balamnda
kurgulanan sylemin paras olduu Baltk lkeleri, Grcistan, Ermenistan, Orta
Asya Cumhuriyetlerindeki evre hareketleri arasnda ayrm yaplabilir. evre hare-
ketleri gei srecinde grd bu nemli ileve karlk, rejim deiikliinin ar-
dndan toplumsal ve siyasal gndemdeki arln yitirmitir. Bu lkelerin oun-
da yeil partiler kurulmu olmakla birlikte, siyasal yaamda belirgin bir etkinlikle-
ri bulunmamaktadr.
Kresel Gneyde evre Hareketleri: Yoksullarn
evrecilii
Bat d dnyada evre hareketlerini tanmlarken birbiri yerine geen farkl terim-
ler kullanlabilmektedir. Az gelimi/gelime yolundaki lkeleri karlamak zere
kullanlan nc dnya terimi nceleri bu lkelerdeki evre hareketlerini adlan-
drmada da kullanlmtr. Ancak ekolojik bozulma ve toplumsal sorunlarn ekono-
mik kkenlerini daha fazla yanstan Kuzey-Gney ayrm evre hareketlerini ta-
nmlamada daha ilevseldir. Doyleun (2005) birinci dnya/nc dnya, geli-
mi/gelime yolunda, Kuzey/Gney ikilikleri yerine nerdii aznlk ve ounluk
dnyalarda evrecilik kavram, evre hareketinin bu farkl corafyalardaki toplum-
sal kaynaklarn olduka iyi yanstmaktadr.
227
ki dnya arasnda yeryznn kaynaklarna eriim ve ekolojik bozulmann ne-
denleri balamnda sz konusu olan dengesizlik evre toplumsal hareketerinin
farkl doasn anlamaya yardm edecektir. Yeryz kaynaklarnn yaklak % 80i
dnya nfusunun yalnzca yaklak % 15i tarafndan kullanlmaktadr. Kar kar-
ya kaldklar farkl nitelikteki evre sorunlar dolaysyla Kuzey ve Gneyde top-
lumsal hareketlerin talepleri, sylemleri ve yntemleri de farkllk gstermektedir.
Varslln ekolojik sonularnn balca itki olduu Kuzeyin aksine Gneyde eko-
lojik direni yoksulluk, ekonomik geri kalmlk ve kaynaklarn ele geirilmesine
kar mcadelelerle birlemektedir. Bu anlamda Kuzeydeki evre hareketlerini
aklamada yararl olan postmateryalizm tezi Gneydeki hareketler asndan ge-
nellikle geerliliini yitirmektedir. nk, toplumlar harekete geiren asl drt
geimlerinin temelini oluturan doal evrenin korunmasndaki nesnel, materyal
karlardr (Martinez-Alier, 2002). lei byyen ekonomik etkinlik karsnda,
yaamlarn srdrebilmek iin gereksinimleri olan evresel alan savunan bu ha-
reketlerin asl talebi ekolojik ve sosyal adalettir. Geim ekolojisi, zgrletirme eko-
lojisi gibi deiik adlandrmalar bulunmakla birlikte Martinez-Alier (2002)in ner-
dii yoksullarn evrecilii kavram Gneydeki evre mcadelelerinin toplumsal
tabann ve sylemini daha gl biimde yanstmaktadr. Dnyadaki eitsiz eko-
lojik deiim ilikilerinin rettii yoksullama, doal kaynaklarn kuatlmas ne-
deniyle kaynaklarn paylamndan dlanma, ekolojik bozulma ve kirlilik yknn
adaletisiz dalm dnyann pek ok yerinde ekolojik ve ekonomik motiflerin i
ie getii yerel direni hareketlerini dourmutur. Bu anlamda, yoksul lkelerde-
ki toplumsal evre hareketlerinin, ekolojik paylam atmalar (Martinez-Alier,
2002) temelinde gelitii sylenebilir.
Tarm alanlarna ve meralara zarar veren, yer alt sularn kirleten maden arama
ve iletme faaliyetlerine; kereste ya da monokltr tarm ve ormanclk iin orman-
larn kesilmesine; yerleimlerin ve tarm alanlarnn sular altnda kalmas ve insan-
larn yerlerinden edilmesine yol aan barajlarn kurulmasna; yerli tohumlarn ve
geleneksel tarm yntemlerinin yok olmasna neden olan genetii deitirilmi to-
hum ve rnlere kar direnii rgtleyen hareketler, evreciliin Gneydeki ge-
nel karakterini yanstmaktadr. Kreselleen ekonominin ekolojik sistemler ve yok-
sullarn yaam alanlar zerindeki basky artrmasyla hzla yaygnlamakla birlik-
te, bu trden direni hareketlerinin olduka uzun bir gemii vardr. Hindistanda-
ki Chipko hareketi katlmclar, sylemi ve yntemi asndan simgesellemi bir
rnektir. 1973te Himalaya blgesindeki kyllerin yaadklar ve geimlerini sa-
ladklar ormanlardaki aalarn, orman iletmek iin devletle anlaan irket tara-
fndan kesilmesini aalara sarlarak durdurmas sonrasnda balayan hareket, ksa
srede bu blgede ayn sorunla kar karya gelen dier kylere de yaylmtr. Bir
kyl hareketi olduu kadar evre hareketi olan Chipko hareketinin daha nemli
zellii ise kadnlarn, hareketin douunda ve devamnda ba ekmesidir. Hare-
ket, ormanlarn yalnzca iletilecek bir doal kaynak olmadn, burada yaayan
topluluklar ve kadnlar asndan yaamsal bir ileve sahip olduunu gstermitir.
Trkiyede evre hareketleri ksmnda grlecei gibi, lkemizde sregiden evre
mcadelelerinin pek ou benzer zellikler tamaktadr.
evresel adalet hareketi ile gelimekte olan lkelerdeki evre hareketlerinin benzerlik ve
farkllklar nelerdir?
228
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
EVRE HAREKETNDE KURUMSALLAMA
evre hareketine yneltilen nemli eletirilerden biri, 1970li ve 80li yllarda sahip
olduu ekonomik ve siyasal dzen kart eletirel kimliini ve dilini yitirerek sis-
teme uyum gstermi olduudur. Sistemi, dnda kalarak deitirme idealinin ye-
rini iinde yer alarak dzeltme anlaynn ald belirtilmektedir. Carter (2007:
148)n deyiiyle anaakm evre hareketi dzeltimi (reformu) devrime yelemi-
tir. Kurumsallama, hareketin radikal tavrnn yok olmasnn balca sorumlusu ola-
rak grlmektedir. Aslnda kurumsallama daha ok Greenpeace, FoE gibi radikal
eylem gruplar olarak ortaya kan rgtler asndan sorun nitelii tamaktadr.
nk ou doa koruma rgt zaten kurumsal yaplar olarak domutur. Se-
kinci dernekler olarak kurulan bu rgtler var olan toplumsal-siyasal dzende ev-
re yararna dzeltimler yaplmas amacna dnk olarak almtr. Modern kitle-
sel doa koruma rgtleri de benzer biimde hiyerarik, brokratik kurumsal ya-
plar iinde profesyonel bask gruplar gibi almaktadr. Gnlllerin yerini pro-
fesyonel alanlar almtr.
Modern kitlesel evre rgtlerindeki kurumsallama ynde gereklemitir
(Van der Heijden, 1997). Her eyden nce ye saylarnn ve gelirlerinin artmas bu
gruplarda rgtsel bymeye yol amtr. Baz evre rgtleri milyonlarca yeye
ve milyonlarca dolarlk btelere sahiptir. rgtsel bymenin sonularndan biri
kendi iinde kurumsallama olmutur. Byyen rgtlerin yeleriyle balar zayf-
lam ve temsili nitelikleri zayflamtr. Brokratik bir yapya brnen rgtlerin
karar alma sreleri ve i ileyileri demokratik olmaktan uzaktr. kinci sonu da
rgtn daryla ilikilerindeki kurumsallamadr. Bunun balca grnm ise
dorudan eylem gibi geleneksel olmayan etkinlik ve eylemlerin yerini giderek da-
ha fazla lobi gibi geleneksel uzlamac eylemlerin almasdr. Bunda evresel deer
ve kayglarn siyasal ve ekonomik aktrler tarafndan da tannmasyla, evre rgt-
lerinin karar srelerine daha fazla eriim olanana kavumasnn da pay vardr.
Devlet ve sermayede somutlaan sisteme kar eletirel tutumun dourduu evre
rgtleri, gnmzde hem devletle hem de irketlerle ortaklk ve ibirlii iinde
alabilmektedir.
Kurumsallamann kanlmaz ya da geri dndrlebilir olup olmad sorulabi-
lir. Bu sorunun yant evre rgtlerinin etkililiinin neye gre lldne bal
olarak deimektedir. Diani ve Donati (1999) Avrupadaki evre rgtleri ereve-
sinde yaptklar zmlemede, sosyal hareket rgtlerinin amalarna ulamak ve
etkili sonu elde etmek iin, rgtlenme asndan katlmc ya da profesyonel mo-
del arasnda, kullanlabilecek bask yntemi asndan da geleneksel ya da kesinti-
ye uratc yollar arasnda seim yapmak gibi bir ikilem karsnda olduklarn sap-
tamtr. Diani ve Donati (1999)ye gre yaptklar seime bal olarak drt evre
rgt tr ortaya kmaktadr. Bu trler aada Tablo 8.2de grlmektedir.
Eylem Biimleri
Geleneksel Bask Kesintiye Uratma/Aksatma
Profesyonel Kaynaklar Kamu Yarar Lobisi Profesyonel Protesto rgt
Katlmc Kaynaklar Katlmc Bask Grubu Katlmc Protesto rgt
229
Tablo 8.2
Kurumsallama
Asndan evre
rgt Trleri
Kaynak: Mario Diani, Paolo R. Donati (1999). Organisational Change in Western
European Environmental Groups: A Framework for Analysis, Environmental Politics, 8
(1): 13-34.
Kurumsallama sonucunda evre hareket rgtlerinin giderek daha fazla gele-
neksel doa koruma rgtlerine benzedii dile getirilmekteyse de son dnemde
doa koruma rgtlerinin de protesto gibi daha nce kullanmadklar tepki yolla-
rna bavurduklar grlmektedir. Bu anlamda, iki grup arasnda eylem tercihleri
asndan bir yaknsama olduu sylenebilir. Daha da nemlisi, evresel rgtlen-
me alannda gzlenen bu kurumsallamaya karn yaam alanlarna ve doal ev-
reye yaplan mdahaleler karsnda yerleik glerle kar karya gelmekten ka-
nmayan taban hareketleri azalmam artmtr. Bunun yannda, profesyonel et-
kinlii reddeden, gnlllk ve tabanda aktivizmden yana gruplarn oluturduu
a rgtleri gelimitir (Diani ve Donati, 1999).
Kurumsallama yalnzca yerel deil, kresel dzeyde byyen aktivizm tarafn-
dan da tersine evrilmektedir. Bu balamda, Della Porta ve Tarrow (2005: 12)un
ulus tesi sreler ve aktivizm iin yapt saptama evre hareketi iin de aklay-
cdr. Sosyal hareketlerin kurumsallamas karsnda kamusal alana nfuz etme
kapasitesine sahip kresel adalet sorunu etrafnda gevek biimde rgtlenmi ye-
ni yaplar ortaya kmtr; stratejilerin lmllamas karsnda, protestonun rahat-
sz ediciliini artran dorudan eylem ve sivil itaatsizlik yollarna bavurulmutur;
sylemin uzmanlamaya balamas karsnda, hareket yeni sorunlara dnmtr.
Sonu olarak kurumsallamann yaygnlamasyla radikalliin yitirilmesinden endi-
e duyulmakla birlikte, radikallikten topyekn bir kopmann olmad da grl-
mektedir. Baz hareket rgtleri kurumsallarken, ortaya kan yeni hareketler ra-
dikal damar canl tutmaktadr. Ayrca, kurumsallama evre rgtlerinin etkileri-
nin azald anlamna da gelmemektedir.
EVRE HAREKETNN ETKS: EKOLOJK TOPLUMA
DORU
Dier sosyal hareketlerden farkl olarak, belli bir toplumsal snf ya da grupla z-
delemeyen, ekonomik, toplumsal, siyasal adan eitliki, insann paras oldu-
u doal evreyle ilikilerinin yeniden tanmland ekolojk bir toplum idealine
dnk kltrel, siyasal ve sosyal bir hareket olarak ortaya kan evre hareketle-
rine, genel sosyopolitik deiim srecinde merkez bir rol yklenmitir. rnein,
Touraine ve dierleri (1983, aktaran Rootes, 2004: 605) 1980lerde ekoloji hareke-
tini endstri sonras topluma geiin taycs olan dntrc bir sosyal hareket
olarak grmtr. Gerekten de ekolojik dnce ve hareket 1970lerden bu yana
toplumsal, siyasal, ekonomik yap, kurumlar ve ileyi zerinde nemli etkiler ya-
ratmtr. Haraketin bu etkiye ulamasnda Castellsin (2010: 186-189) insanlarn
dncelerini deitirme, sermayeyi ehliletirme, devletin desteini alma, medya-
y kendi yanna ekme yolundaki etkinliklerinin byk rol olmutur.
evre hareketinin etkisi drt grupta deerlendirilebilir (Van Der Heijden, 1999:
202): 1) Srele ilgili, 2) zsel, 3) Yapsal ve 4) Duyarllatrma. evre hareketi
bunlardan bazlarnda daha etkiliyken, bazlarndaki baars snrl kalmtr. En et-
kili olduu alann evre konusundaki duyarlln, bilincin ve bilginin ykseltilme-
si olduu sylenebilir. Blmn banda aktarlan aratrma sonularnn da orta-
ya koyduu gibi, bugn btn toplumlarda evrenin korunmasna verilen destek
yksek oranlara ulamtr. Bu etki kendi bana anlaml olmasnn yannda yap-
sal ve zsel deiikliklerin gereklemesinin toplumsal talebe bal olmas nede-
niyle de nem tamaktadr. Srele ilgili etki sosyal hareketlerin karar alma sre-
lerine eriim derecesini ifade etmektedir. Bu alanda da nemli yol kat edildii g-
230
rlmektedir. Bata kitlesel evre rgtleri olmak zere evreyle ilgili gruplarn ev-
re hakkndaki siyasa ve karar yapm srelerine dahil edilmesini salayan meka-
nizmalar kurulmutur. rnein, 2006da deitirilen evre Kanunu evre rgtle-
rinin katlmn ngrmektedir. Kanunun 3. maddesine gre evre politikalarnn
olumasnda katlm hakk esastr. Bakanlk ve yerel ynetimler; meslek odalar,
birlikler, sivil toplum kurulular ve vatandalarn evre hakkn kullanacaklar ka-
tlm ortamn yaratmakla ykmldr. evre rgtlerinin ulusalararas politika
srelerine katlm kanallar da genilemitir (Cerit Mazlum, 2007). zsel etkiler
hareketin mcadele konusu ettii alanda elde ettii sonulardr. rnein, bir nk-
leer santralin yapmnn engellenmesi, baraj inaatnn durdurulmas, doal alanla-
rn koruma altna alnmas, hava ve su kirliliinin nlenmesi, kirletici bir tesisin ka-
patlmas bu erevede deerlendirilebilir. evre hareketlerinin bu alanda nemli
kazanmlar olmakla birlikte genel olarak tam bir baardan sz edilemez. Yapsal
etkiler kurumsal dzlemdeki ve ittifak yaplarndaki deiimi gstermektedir.
1970lerden balayarak hemen her lkede evre amal kamu kurumlar kurulmu,
evre konusunda yasal dzenlemeler yaplm, evre bir kamu politikas hline
gelmitir. Trkiye de dahil olmak zere, evrenin devletlerin kurumsal yaps iin
girmesinde evre hareketinin yadsnamaz bir katks olmutur. Pek ok lkede si-
yasal parti sistemini deitiren ve siyasal srelerde sosyal hareketlere gl bir
mttefik hline gelen yeil partilerin kurulmas da kaydedilen nemli yapsal dei-
iklerden biridir.
Ancak evre hareketinin kukusuz byk bir pay bulunan btn bu gelime-
lere, rnein, evreciliin gnlk hayatn rutinlerinden biri hline gelmesine, ev-
renin devletlerin ncelikleri arasna girmesine, irketlerin evreci bir kimlik edin-
me abalarna karn, ekolojik bozulmann yapsal nedenleri yerinde durmaktadr.
evre hareketlerinin toplumsal deiime ne ynde etkisi olmutur?
TRKYEDE EVRECLK VE EVRE HAREKETLER
Trkiyede evreciliin geliimi dnyadakine kout bir seyir izlemitir. Dnyann
geri kalannda olduu gibi, 1970lerde yava da olsa olumaya balayan evre ko-
nusundaki toplumsal duyarlk, 1980lerin ortalarndan, fakat zellikle 1990lardan
sonra ykselmitir. Sanayileme, hzl ve arpk kentleme, artan nfusun ve by-
yen ekonominin gereksinmesini karlamak iin yaplan enerji yatrmlar sonucun-
da younlaan ekolojik bozulma ile iklim deiiklii gibi kresel sorunlar toplum-
daki farkndalk ve bilin dzeyinin ykselmesine yol amtr. Aratrmalar top-
lumsal bir sorun olarak evreye verilen nemin arttn gstermektedir. rnein,
Dnya Deerler Aratrmasnn 2007-2008 bulgular Trkiyede evreye verilen
nemin dnya ortalamasna yakn olduunu ortaya koymaktadr (Baykan ve Er-
tun, 2011). Aratrmaya katlanlarn %57,1i kendilerini, Ekonomik gelimeyi ya-
valatsa ve biraz isizlie yol asa bile, evrenin korunmasna ncelik verilmelidir.
biiminde dile getirilen dnceye daha yakn hissettiklerini belirtmitir. Dnya or-
talamas % 57,4tr. Ayn aratrma yurttalarn, evrenin korunmasna katkda bu-
lunmaya hazr olduklarn da gstermitir. Aratrmaya katlanlardan % 83,4,
Eer evre kirlenmesini nlemek iin harcanacandan emin olsaydm, gelirimin
bir ksmn bu ama iin verebilirdim. derken, % 78,3 evre kirlenmesini nle-
mek iin kullanlacaksa, vergilerde bir art kabul edebilirim. ynnde gr be-
lirtmitir (Baykan ve Ertun, 2011).
231
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Ne var ki, Trkiye evre amal toplumsal rgtlenme konusunda dnya orta-
lamasndan ayrlmaktadr. evreye kar gsterilen duyarlk evresel rgtlenme
alanna ayn biimde yansmamaktadr. Trkiye gerek evre rgtlerinin gerekse
evre rgtlerine ye olanlarn says asndan yukarda anlan aratrmann yr-
tld lkelerin gerisindedir. Dnya genelinde aratrmaya katlanlarn % 13 bir
evre kuruluuna ye olduunu belirtirken bu oran Trkiyede % 1,2dir. Ayn
aratrmann 1999da bulduu % 0,2 oranna gre greli bir art yaanmakla birlik-
te, lkemizde evre rgtlerine yelik genelde sivil toplum rgt yeliinde ol-
duu gibi dktr (Baykan ve Ertun, 2011). evrenin ncelik sralamasnda di-
er toplumsal sorunlarn gerisinde kaldn saptayan daha yakn tarihli bir aratr-
ma da dk evresel rgtllk dzeyine ilikin bu bulgular dorulamaktadr. 45
lkede yrtlen Uluslararas Sosyal Saha Aratrmalar Program (ISSP) Trkiye
aratrmasnn Trkiyede evre 2010 balyla yaymlanan sonularna gre, g-
rlen deneklerin yalnzca % 1,7si evre koruma amal bir gruba yedir. Bir ev-
re kuruluuna parasal destekte bulunanlarn oran ise % 3,3tr. Aratrma katlma-
nn dorudan yntemleri asndan da benzer bir tutumun sz konusu olduunu
gstermektedir. evreyle ilgili konularda bir dilekeyi imzaladn syleyenlerin
oran % 4,6, protesto yryne ya da gsteriye katldklarn belirtenlerin oran
ise % 2,3tr. Bu tablo Trkiyede evrenin henz toplumsal ve siyasal katlmann
temel drts olabilecek bir nitelikte olmad sonucuna gtrmektedir (arko-
lu ve Kalaycolu, 2011: 28). ki aratrmann bulgular birlikte deerlendirildiin-
de, Trkiyedeki durumun toplumdaki evre bilincinin dzeyiyle evre rgtleri-
nin says, evre hareketlerinin yaygnl ya da gl bir yeil partiye sahip olma
arasnda dorudan bir ilikinin kurulamayaca ynndeki sosyolojik gzlemi yan-
stt sylenebilir (Rootes, 1997, 320).
evre alanndaki toplumsal rgtlenme gnmzde hl say ve toplumsal ta-
ban asndan dar olsa da dnya ile e zamanl olarak balamtr. 1970li yllar Tr-
kiyede de evre rgtleri ve evresel hareketlerin douuna tanklk etmitir. r-
gtlenme rntleri de benzerdir. Modern evre anlayn nceleyen dnemdeki
rgtlenmenin ilk rnekleri arasnda kentleri gzelletirme dernekleri, havyanlar
koruma dernekleri, ormanclar gibi dorudan evreyle ilgili meslek yelerinin kur-
duu kurulular saylabilir (Atauz, 2000). Batdaki doa koruma rgtlerine ben-
zerlik tayan ilk rgtn 1955te kurulan Trkiye Tabiatn Koruma Dernei
(TTKD) olduu sylenebilir. Onu 1975te kurulan Doal Hayat Koruma Dernei
(DHKD) ve 1978de kurulan Trkiye evre Vakf (TV) izlemitir. Protestolar ek-
linde kendini gsteren evreyle ilgili toplumsal hareketlenmenin tarihi de 1970li
yllara uzanmaktadr. 1975te Samsunda Bakr zabe tesislerinden kaynaklanan kir-
lilii protesto eden kyller evre sosyal hareketlerinin ilk rneklerinden biri ola-
rak deerlendirilebilir (Diner, 1996: 88).
1980lerin ortalarndan itibaren gerek yerel gerekse ulusal dzeyde farkl d-
nsel kaynaklardan beslenen, ynelimleri, amalar, etkinlik yntemleri asndan
eitlilik gsteren gruplarn katlmasyla evre alanndaki toplumsal rgtlenme
genilemitir. Fakat niceliksel adan asl krlma 1990larda yaanmtr. 2008 yln-
da yaplan bir deerlendirme evre alannda etkinlik gsteren 575 sivil toplum r-
gtnn % 76snn (439unun) 1995-2007 yllar arasnda kurulduunu ortaya koy-
mutur (Paker ve Baykan, 2008). rgtlenme modelleri de olduka eitlidir. Der-
nek, vakf gibi geleneksel sivil toplum rgtleri yannda evre sorunlarnn lek
ve konu eitliliinin, teki toplumsal sorunlarla yakn ilikisinin sonucu olan kap-
232
sayc ve dinamik rgtlenme gereini yanstr biimde platform, inisiyatif, koalis-
yon, meclis gibi farkl rgtlenme yaplar sz konusudur. evre rgtlerinin ar-
lkl olarak byk kentlerde etkinlik gstermekte olduu grlmektedir. evre r-
gtleri arasnda yukarda anlanlara ek olarak TEMA, Doa Dernei, WWF-Trkiye,
Greenpeace-Trkiye saylabilir. Trkiyede evre hareketinin geliimi genel
hatlaryla drt dnem iinde incelenebilir.
1) evreci Uyan Dnemi: 1980 ncesi
2) Ekolojik Hareketler Dnemi: 1980-1990larn ortalar
3) evreciliin Kurumsallamas: 1990larn ikinci yars
4) Yer(kres)elleme: 2000li yllar
evreci Uyan Dnemi
Yerel evre protestolarnn ve ulusal dzeyde etkinlik gsteren evre rgtlerinin
douuna tank olan bu dnemin dier nemli yan da devletin evre konusuna
eilmeye balamasdr. 1972de Stockhholmde dzenlenen ve evrenin ilk kez
uluslararas politika gndeminde n plana kmasn salayan BM nsan evresi
Konferans, Trkiyede de devletin evre sorunlarn gndemine almasna katkda
bulunmutur. Bu dnemde evre kamu politikas sorunu olarak ele alnmaya ba-
lanm; 3. BYKPden itibaren kalknma planlarnda evreye yer verilmi; evre
amal kamu rgtleri kurulmutur.
Ekolojik Hareketler Dnemi
evre hareketinin toplumsal alanda nemli bir varlk kazanmas 1980li yllarda
gereklemitir. evrecilik feminizm ile birlikte 1980ler boyunca toplumsal muha-
lefetin taycs roln stlenmitir. Dnemin siyasal ve ekonomik koullarnn
bunda belirgin pay vardr. Siyasal muhalefetin baskland bir dnemde, evrenin
znde toplumsal ve bireysel bir yaknma konusu ve ideolojik yk olmayan bir
sorun alan olarak grlmesi nedeniyle alan alann da etkisi olmutur. Ancak
ekonomik politikalardaki yeni ynelimin pay da azmsanamaz. lke ekonomisini
d pazarlarla btnletirmeyi amalayan, ihracata dayal bymeyi ngren, ser-
best piyasa ekonomisine gei ekonomik etkinliklerin doal evre zerindeki bas-
ksn artrm ve grnr hle getirmitir. Yatrmlarn yer seiminde yerel halkn
duyarlklarn ve evre koruma gereklerini gz ard eden tutum dneme zelliini
veren ounlukla yerel evresel direni hareketlerini tetiklemitir.
Bu dnemde zellikle ekolojik denge ve yerel halkn geimsel etkinlikleri ze-
rinde olumsuz etkilere yol aan enerji ve turizm yatrmlarna kar yerel dzeyde
balayp ksa srede ulusal alana tanan ok sayda toplumsal hareket sz konu-
sudur. Gkovada (Kemerky) termik santral kurulmasna kar, yerel halkn bi-
lim insanlar, uzmanlar, evreciler ve kitle rgtlerinin desteiyle gerek protesto
gerekse hukuk yoluyla verdii direni mcadelesi nemli bir mihenk tadr. Ky-
llerin direnii hkmetinin kararn deitirmeyi baaramam olsa da Gkova
olay Trkiyede evresel hareketlerin tarihi iinde kendi yerini almtr. Hareke-
tin en nemli kazanmlarndan biri, sosyal hareketlerin doasna uygun biimde,
evre karsnda kalknmaya ncelik veren egemen bakn grnr hle getiril-
mesi olmutur. Hareketin dier zellii ise, yerel hareketlerde baskn olarak gz-
lendii gibi evresel ve ekonomik kayglarn tepki syleminin kuruluundaki z-
gn bileimidir.
233
Dnemin iz brakan toplumsal hareketlerinden biri de Aliaada (Gencelli) ya-
plmas planlanan termik santrale kar gsterilen direnitir. Protesto eylemleri ve
hukuk mcadelesi sonucunda termik santralin kurulmasnn engellendii Aliaa
rnei, gerekletirilen sevgi zinciri gibi zgn eylem trleri ve bunlarn siyaset
dzlemindeki yansmalaryla evre hareketleri iinde kendine zg bir yere sahip-
tir. Hareketin etkili olmasnda yerel ve ulusal dzeylerde kurulan ittifaklar nemli
bir rol oynamtr. Aliaa ayrca Trkiyede evre hareketinin ulus tesi evrecilik-
le ilikilenmesi asndan da nemli rneklerden biridir.
Bu dnemde evrenin toplumsallamasnda Caretta Caretta kaplumbaalarnn
yaam alan olan Kyceiz-Dalyanda turistik tesis yaplmasna kar DHKD nc-
lnde srdrlen etkinlikler sonucunda yatrmn durdurulmas, Ankara, stan-
bul gibi byk kentlerde yeil alanlarn yaplamasna kar verilen hukuk mca-
delelerinin kazanlmas gibi gelimelerin de pay vardr.
Yerel direni hareketleri dnda, evresel rgtlenme alan beslendii dnsel
kaynaklar asndan farkllaan yeni gruplarla eitlilik kazanmtr. 80lerden 90la-
ra geerken ekolojik dncedeki farkl durular temsil eden gruplarn saysnn
artt grlmektedir (Adem, 2005). Dnemin nemli gelimelerinden biri kuku-
suz 1988de Yeiller Partisi nin kurulmasdr. Siyasal parti kimliinin evresel mu-
halefetin etkisini ve gcn artracana dair grn ar basmas sonucunda ku-
rulan parti, Avrupadaki yeillere benzer biimde iktidar deil, evresel muhalefe-
tin sesini duyuraca yeni bir kanal olmay hedeflemitir. zellikle Aliaada termik
santrale kar mcadelenin rgtlenmesinde olduu gibi, evre hareketleriyle da-
yanma ve ibirlii Partinin ncelikli etkinlikleri arasnda yer almtr (Duru, 2002).
Parti, seimlere katlmak iin rgtlenme yolunda aba harcam olmakla birlikte,
var olduu sre iinde seime girmemitir. Benimsenecek ekolojik duru ve izle-
necek strateji konusunda yaanan gr ayrlklar nedeniyle etkinlik kazanama-
yan Parti, 1994te Anayasa Mahkemesince kapatlmtr. Yeiller Partisi 2007de ye-
niden kurulmutur.
Gkova, Aliaa, Yataan rneklerinde olduu gibi evre karsnda ekonomik
kalknma yanls bir tutum sergilemekle birlikte, bu dnemde devlet kurumsal ya-
ps iinde de evre konusunda yol alnd belirtilmelidir. Bunlar arasnda zellik-
le evre hakk nn anayasal gvenceye kavumas (Madde 56); 1983te evre Kanu-
nunun yrrle girmesi; 1991de evre Bakanlnn kurulmas, hava ve su kir-
lilii gibi evre sorunlarna ilikin dzenlemeler yaplmas saylabilir.
evreciliin Kurumsallamas
Dnya evre ve Kalknma Komisyonunun 1987de yaymlanan Ortak Geleceimiz
balkl Raporu uluslararas evre politikasn olduu kadar evrecilii de derinden
etkilemitir. Raporun evre ve kalknma ikilemini amann yolu olarak nerdii
srdrlebilir kalknma kavram, evrenin yerleik ekonomik ve politik sreler
tarafndan benimsenmesini kolaylatrmtr. Kavram evreci rgtlerden de kabul
grmtr. Bu balamda, srdrlebilir kalknmann ulusal ve uluslararas dzey-
de uygulamaya geirilmesi yollarnn tartld 1992 Rio Yeryz Zirvesi evre r-
gtleri iin uluslararas politika srelerine eriim ve etkileme frsat yaratmtr.
Konferans dnyada o gne kadar grlen en byk sivil toplum katlmna sahne
olmutur.
Zirve, Trkiyede de halkn ve sivil toplum kurulularnn evreyle ilgili karar
srelerine katlmas gereinin anlalmas asndan yararl olmutur. Zirveye res-
mi devlet temsilcileri yannda az sayda da olsa evre rgtleri katlmtr. Rio Zir-
234
vesi ve ktlar Trkiyede evresel rgtlenmede hemen ve dorudan bir etki ya-
ratmam; bu etki, 1996da stanbulda gerekletirilen ve Rionun srdrlebilir
kalknma gndemini insan yerleimleri politikalaryla btnletiren Habitat II Kon-
ferans nda grlmtr. Katlmcln zendirildii ulusal hazrlk sreci ve Kon-
ferans Trkiyede genel olarak sivil topluma zelde de evre rgtlerine yadsna-
maz bir devingenlik kazandrmtr. Bu srete ve ardndan evrenin farkl boyut-
larna dnk etkinlik gsteren yeni rgtler kurulmutur.
Habitat II Konferans, Trkiyede evreciliin kurumsallamaya balamasnda
nemli dnm noktalarndan biridir (Adem, 2005). Ulusal dzeyde olduu kadar
ulus tesi alanda tannrln byk lde profesyonel kurumsal yaplara sahip
olmay gerektirdiinin fark edilmesiyle evre rgtlerinin ilgisi kurumsallamaya
doru kaymtr. Rioda kararlatrlan srdrlebilir kalknma politikalarnn uygu-
lanmasnda, evre sivil toplum rgtlerinin daha fazla ilev yklenmesini ngren
uluslararas dzeydeki yaklam deiiklii de kurumsallama eilimine katkda
bulunmutur. evre rgtleri proje gelitirme ve uluslararas evre fonlarndan ya-
rarlanma etkinliklerine ncelik vermitir. Kurumsallamann baka bir sonucu da
kamu karar srelerine eriimin artmasdr. Yetenekleri ve kapasiteleri artan evre
sivil toplum rgtlerinin evreyle ilgili karar ve uygulama sreelerine danma ve
gr alma amal olarak dahil edilmesi olaanlamtr. Kurumsallamann olum-
lu bir sonucu olarak evre rgtlerinin etkinlii ykselmitir, fakat bu beraberin-
de evreciliin toplumsal tabannn genilemesini getirmemitir (Cerit Mazlum,
2006).
Bu dnemi karakterize eden yalnzca kurumsallama deildir; toplumsal mca-
deleler de srmtr. Trkiyede evreciliin sembol hline gelen iki nemli ev-
re mcadelesi 1990l yllarn rndr. Bunlardan ilki 1970lerin sonunda filizle-
nen ve 1990larda glenen nkleer kart harekettir. 26 Nisan 1986da yaanan
ernobil nkleer kazas dnyada olduu gibi Trkiyede de nkleer enerji hakkn-
daki kuku ve endieyi artrm; nkleer kart hareketleri canlandrmtr. Mersin
Akkuyuda nkleer g santrali kurulmas karar verilmesinin ardndan 1977-79
dneminde daha ok yre halknn nclnde gelien nkleere hayr kam-
panyas, 1992de santralin yeniden gndeme gelmesiyle yerel halkn, ekolojik
gruplarn, meslek rgtlerinin iinde olduu, Greenpeace gibi uluslararas evre
rgtlerinin destek verdii nkleer kart harekete dnmtr. Hareket 1990l
yllar boyunca 170 000 destekiye ulaan imza kampanyas, Akkuyuda ve Ankara,
235
Resim 8.7
Akkuyu Nkleer
Santrali: Dnya
Dostlar Dernei ve
Nkleer Kart
Platfom Eylemleri.
stanbul, zmir gibi kentlerde gerekletirilen protesto eylemleri, nkleer kart
hafta ve festivaller, katlanlarn % 85inin nkleer santrale hayr oyu kulland res-
m olmayan referandum gibi eitli yollarla nkleer kart mcadeleyi srdrm-
tr (Duru, 1995; Kadirbeyolu, 2005). Sosyal hareketlerin a yapsna uygun biim-
de rgtlenen Nkleer Kart Platform nclnde sren kampanyalarn da etki-
siyle, fakat daha ok ekonomik gerekelerle 2000 ylnda nkleer santral plann-
dan vazgeilmitir. Hareketi zgn klan etmenlerin banda sreklilii gelmekte-
dir. Akkuyu santralinin yapmnn yeniden gndemde olduu son yllarda hareket
eski ve yeni bileenleriyle etkinliklerini srdrmektedir.
2000lere geerken yaanan ikinci nemli gelime ise en nemli rneklerinden
biri Bergama hareketi olan bata altn madencilii olmak zere doal evre ve ge-
im kaynaklarna tehdit oluturduu dnlen ekonomik etkinliklere kar yk-
selen toplumsal tepki ve hareketlenmedir.
Yer(kres)elleme
evreciliin 2000li yllardaki en belirgin zellii yerel ve kresel dzeydeki derin-
lemesidir. Yerel evre hareketlerinin yaygnlamas, evre rgtlerinin etkinlik
alann kresel dzeye doru geniletmesi sz konusudur. zellikle yerel dzey-
deki mcadelelerde kullanlan yerel kimlii yeryznn haklarnn savunusuyla
ilikilendiren yeni toplumsal hareket dili dikkat ekicidir. Yereli yeryznn b-
tnl iinde kuran ve savunan bir evre hareketi olumaktadr.
Yerel hareketlerin yagnlamasnda Neoliberal ekonomi politikalar erevesin-
de doal kaynaklarn yabanc sermaye yatrmlarna almas, zelletirme, dereg-
lasyon gibi uygulamalarn doal evre zerindeki basky iddetlendirmesi, yat-
rmlarn yerel halkn yaam alanlarn ve geim kaynaklarn etkiler hle gelmesi
nemli bir etkendir. Yerel direnilerin ounlukla bu politikann etkilerinin en ok
hissedildii madencilik, enerji, tarm gibi sektrlerdeki yatrmlara kar gelimesi
bunun gstergesidir. Son yllarda saylar artan hidroelektrik santral (HES) kart
hareketler, Kazdalarnda altn madenciliine kar verilen mcadele, GDO kar-
t hareketler glenen toplumsal tepkinin rnekleridir.
236
Resim 8.8
Bergamada
siyanrle altn
karlmasna kar
Bergama
kyllerinin Boaz
Kprsndeki
eylemi ve
gerekletirdikleri
referandum
Trkiyede evresel rgtlenme bandan beri ulus tesi alanla etkileim iinde
olmutur. Yerel nitelikli hareketler, kurumsallam rgtler, siyasal ekoloji grupla-
r uluslararas balar gelitirmitir. Bunlar arasnda Akdeniz, Karadeniz ve Avrupa
lkelerindeki evre gruplaryla kurulan ilikiler nemli bir yer tutmutur. Ancak
zellikle evre sivil toplum kurulularnn 1990larda balayan formal balar son
yllarda ABde, BMde, uluslararas evre anlamalarnn kurumsal yaplarnda artan
temsilleriyle yerleik hle gelmitir (Cerit Mazlum, 2006; 2007).
Sonu olarak, evre hareketleri ve rgtlerinin toplumda evreciliin yerleme-
si, devlet tutumunun deitirilmesi, ekonomik etkinliklerin evresel sonularnn
tartlr hle gelmesinde nemli bir pay vardr. evre hareket ve rgtlerinin so-
mut baar ve kazanmlar arasnda nemli doa alanlarnn koruma statsne ka-
vuturulmas, evreye zararl faaliyetlerin engellenmesi ya da zararlarn azaltc n-
lemlerle kurulmas, yasal ve kurumsal dzenlemelerin yaplmas, doal alanlar ve
trlerin korunmas, devletin evre politika ve uygulamalarnn izlenmesi, ulusal
dzeyde, AB ve BM erevesinde evre politika srelerini etkileme, uluslararas
anlamalardan doan ykmllklerin uygulamasnn izlenmesi saylabilir. En
nemli katklarnn ise rgn retim programlarnn eksiini tamamlayan yaygn
evre eitimi ve bilgilendirme olduu belirtilmelidir.
Trkiyedeki evre hareketini dier rneklerle karlatrdmzda hangi benzerlik ve
farklardan sz edilebilir?
SONU: KRESEL EVRE HAREKETNE DORU
Grld gibi evrecilik son yarm yzyla damgasn vurmu balca sosyal ha-
reket olarak, dnyann her yerinde nemli bir toplumsal olgu olmaya devam et-
mektedir. Son dnemde evreciliin snmlenmekte olduunu syleyenler olsa
da giderek lei genileyen, iddeti ve hz artan ekolojik bozulma, bunun yarat-
t yoksullama, kysallama gibi toplumsal ve ekonomik sonular evresel hare-
ketler dinamiinin sreceine iaret etmektedir. Ekolojik bozulmann ve eitsizlik-
lerin kresellemesi, evre hareketini hareketlerin hareketi olarak nitelenen k-
resel adalet hareketi iinde de n plana karmtr. klim deiiklii sorunu da
evre ve kalknma odakl hareketleri ortak gndem ve kimlik etrafnda bir araya
237
Resim 8.9
avatta HESlere
Hayr Mitingi
(HESlere Geit
Yok; Su Hayattr
Satlamaz).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
getirerek, hareketin sylemini ve etkinlik leini yerelle kreseli buluturacak bi-
imde geniletmitir. evre hareketinin bandan bu yana kresel bir bir hareket
olduu kabul edilse de iklim deiiklii ve onunla balantl ekolojik, toplumsal ve
ekonomik sorunlar, toplumsal tepki ve rgtlenme dinamiklerine tam anlamyla
kresel bir zellik kazandrmtr.
Hareketin geirdii deiime uygun olarak, evre hareketi hakkndaki akade-
mik almalarn ilgisi de ulus-devlet erevesi iinde incelenen aktivizmden ulus
tesi aktivizme doru kaymtr. Son yllarda yaymlanan aratrmalarn arlkl
olarak ulus tesi alandaki aktivizm ve sosyal hareket rgtlenmesi, evre rgtle-
rinin uluslararas politika ve kararlara etkisi ve bu etkiyi belirleyen yaplarn ince-
lenmesi hakknda olmas bunun gstergesidir. Trkiyede de evre hareketleri ko-
nusunda son dnemde artan almalar Bergama rneinde olduu gibi yerel di-
reni hareketlerine younlamtr.
238
Resim 8.10
klim Eylem
Gn, Kopenhag,
12 Aralk 2009.
239
evrecilik iindeki farkl duru ve akmlar ayrt
etmek.
evreci dnce ve duru iinde evre sorunsal-
nn kkeni ve zm yollar konusundaki gr-
leri asndan birbirinden ayran farkl gruplar
bulunmaktadr. Bu ayrmalardan en nemlisi
evre ve ekoloji kavramlarnn yklendii siyasal
anlamdan dolay evrecilik ve ekolojizm arasn-
dadr. evrecilik, kar karya olduumuz evre
sorunlarnn var olan siyasal ve ekonomik dzen
iinde, yerleik retim ve tketim kalplarnda
kkl bir deiiklie gidilmeden zlebileceini
ngrr. evre sorunlarnn yapsal nedenlerini
sorgulamaz; teknik ve ynetsel zm yollarna
odaklanr. Ekolojizm ise evre sorunsalnn kay-
na olarak grd var olan ekonomik, toplum-
sal ve siyasal dzeni temelden sorgulayan eleti-
rel bir yaklam esas alr. Bu anlamda, evrecilik
evre sorunlar karsnda dzeltimci (reformcu)
bir yaklam benimserken, ekolojizm srdrle-
bilir topluma gei iin var olan sistemde kkten
deiiklikler yaplmas gereini savunur.
evre hareketinin savunduu deer ve ilkeleri
tanmlamak.
evre hareketine kimliini veren temel ortak de-
er ve ilkelerin banda evre-merkezcilik, eit-
lik ve hakkaniyet, yerellik, iddet kartl, yer-
yznn snrlarna sayg ve yeni bir bilim ve
teknoloji anlay saylabilir. Bu deer ve ilkeler
evre hareketinin savunduu ekolojik toplumun
temel yap talarn oluturur. Kukusuz bu de-
er ve ilkelerin tad ncelik ve arlk evre
hareketi iindeki farkl ynelim ve sorun tanm-
larna sahip eitli gruplar asndan deiiklik
gstermektedir.
Dnyada ve Trkiyede evre hareketinin gelii-
mini belirleyen etmenleri zmlemek.
evre hareketinin tarihi evresel bozulmann ta-
rihiyle i ie gemitir. evreciliin geliimi ilki
19. Yzyln sonunda balayan doa korumac
hareket, ikincisi ise 1960l yllarn sonunda orta-
ya kan modern evre hareketi olmak zere ba-
lca iki dalga iinde incelenebilir. Birinci dalga
doa koruma hareketinin ortaya kmasnda Sa-
nayi Devrimi sonrasnda artan evresel bozulma
ve kirlilik, bilimsel ve teknolojik ilerlemenin in-
san doa ilikisi zerindeki ykc etkisi, doal
alanlarn ve yaban yaamnn korunmas konu-
sunda artan duyarlln rol olmutur. Modern
evre hareketi ise dnemin teki yeni sosyal ha-
reketleriyle birlikte sanayi toplumlarnda yaa-
nan yapsal ve kltrel deiimin izdmlerin-
den biridir. renci hareketleri, sava kart ha-
reket ve Yeni Sol dnceyle yakn iliki iinde
biimlenen evre hareketi, yerleik dzene, t-
ketim kltrne ve denetimci siyasal kurumlara
kar bir kar-kltr hareketi olarak gelimitir.
Doal evre zerinde artan insan mdahalesinin
gzlenen ykc sonular, yaanan evresel fela-
ketler, evresel bozulmann boyutlar hakknda
uyarc etki yaratan yaynlarn bu dnemdeki top-
lumsal hareketlenmede nemli rol olmutur.
evresel toplumsal rgtlenme Trkiyede de
1970lerin ortalarnda balam, 1980lerin ortala-
rnda ivme kazanmtr.
evre hareketinin etkisini deerlendirmek.
evre hareketi 1970lerden bu yana bata ends-
trilemi lkeler olmak zere tm dnyada top-
lumsal, ekonomik ve siyasal dzlemde yadsna-
maz bir etki yaratmtr. evre hareketinin etkisi
drt dzeyde ele alnabilir. ncelikle, evre ha-
reketleri toplumsal dzeyde evre konusundaki
duyarllk ve bilincin artmasnda ok nemli bir
rol oynamtr. kinci etki devletlerin evre so-
runlarn gndemlerine almas, evre amal ka-
mu kurumlarnn oluturulmas ve evre koru-
maya dnk yasal dzenlemeler yaplmasndaki
katklardr. Bununla balantl nc etki ise
karar yapm srelerine evresel gruplarn katl-
masn salayan mekanizmalarn oluturulmas-
dr. evre hareketinin mcadele konusu ettii
sorunlar karsnda elde ettii sonular ifade
eden zsel etkisinin ise grece daha snrl kald-
grlmektedir.
evreciliin dier sosyal hareketlerle etkileimini
aklamak.
evrecilik bandan bu yana dier sosyal hare-
ketlerle yakn iliki iinde olmutur. Bu balam-
da, modern evre hareketinin geliiminde -
renci hareketleri ile sava kart ve nkleer kar-
t hareketlerle kurulan iliki nemlidir. evre
hareketi gnmzde ise kreselleme kart ya
da alternatif kreselleme hareketi ile yakndan
balantldr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
5
A M A
240
1. Dier canllarn insan amalar iin yalnzca arasal
bir deer tadn varsayan dnce sistemi adaki-
lerden hangisidir?
a. Holizm
b. evre-merkezcilik
c. Trclk
d. Derin Ekoloji
e. nsan-merkezcilik
2. Aadakilerden hangisi evreciliin savunduu il-
kelerden biri deildir?
a. Kuaklararas adalet
b. Yerellik
c. Merkeziyetilik
d. Ekolojik btnlk
e. Eitlik
3. Aadakilerden hangisi evre hareketinin ortaya -
knda rol oynayan etkenlerden biri deildir?
a. Sanayileme
b. Yeni Sol hareket
c. Aydnlanma
d. Romantizm
e. Sava kart hareketler
4. Aadaki nermelerden hangisi evre hareketinin
tanmlanan nitelikleriyle badamaz?
a. evre hareketi yalnzca Bat toplumlarna zg
bir olgudur.
b. evre hareketleri taleplerini duyurmak iin o-
unlukla protesto eylemlerine bavururlar.
c. evre hareketi kresel bir nitelik tar.
d. evre hareketleri a biiminde rgtlenirler.
e. evre hareketleri doal yaam alanlarnn ko-
runmas iin alr.
5. evre hareketinin ykseliini a toplumunun gelii-
mine balayan yazar aadakilerden hangisidir?
a. Doherty
b. Dobson
c. Rootes
d. Castells
e. Carter
6. Avrupada yeil partilerin ortaya kn, endstri
toplumlarnn deer sistemindeki deiime balayan
yaklam aadakilerden hangisidir?
a. Ekolojizm
b. Post-materyalizm
c. Liberalizm
d. Holizm
e. Yeni sol
7. Aadakilerden hangisi ikinci dalga modern evre
hareketinin zelliklerinden biri deildir?
a. Sekinci bir yapya sahip olmak
b. Nkleer enerji kartl
c. Kar-kltr hareketi nitelii tamak
d. Hiyerariye kar kmak
e. Tketim toplumunu sorgulamak
8. Trkiyede evreciliin geliimiyle ilgili olarak aa-
dakilerden hangisi sylenemez?
a. evre rgtlerine yelik oran dktr.
b. Toplum, evreye dier toplumlara gre daha az
nem vermektedir.
c. evre hareketleri 1970lerde balamtr.
d. evre hareketleri politikalarn deiitirilmesine
katk yapmtr.
e. evre rgtleri karar srelerine katlmaktadr.
9. Trkiyede ilk yeil parti hangi ylda kurulmutur?
a. 1978
b. 1980
c. 1985
d. 1988
e. 2007
10. Srdrlebilir kalknma kavram hangi yaynda
kullanlmtr?
a. Bymenin snrlar
b. Ortak Geleceimiz
c. Sessiz lkbahar
d. Yaamda Kalknma in Plan
e. Snrlarn tesinde
Kendimizi Snayalm
241
EVRE TOPLUMSAL UYANI GVENCESNDE...
Dnya evre Gnnn 18. yln kutluyoruz. Kutluyo-
ruz, nk, 5 Haziran 1972de Stockholmde balayan
Birlemi Milletler Dnya evre Konferans, insanln
ortak gelecei iin yaamsal nem tayan evrensel il-
keleri belirlemekle yetinmemiti. Daha ileri giderek, bu
ilkelerin uygulanmas ynnde tm ye hkmetlerini
de grevli klmt.
[K]onferansn Sonu Bildirgesinde evre her iki y-
nyle de yani hem doal evre, hem de insan yaps
(kltrel) evre olarak, insanolunun esenlii ve temel
haklarndan yararlanmas iin ve hatta yaamn kendisi
iin gereklidir... grnde birleen lkeler, ortak y-
kmllklerini ise yle belirlemilerdi: evrenin ko-
runmas ve gelitirilmesi dnyann ekonomik kalkn-
mas iin en nemli edir. Bu, btn insanlarn acil is-
tei ve btn hkmetlerin grevidir.
Trkiye, 18 yl nce dnya uluslaryla ortaklaa girdii
bu kutlanacak ykmllkler iin bugne dein ne-
ler yapt? ... Kukusuz, bu sorulara olumlu yant vermek
olanaksz. ...
TOPLUMSAL UYANI
Bu talihsiz dnem ierisinde olumlu tek gelime top-
lumumuzda doal ve kltrel evreye sahip kma y-
nnde umut verici bir uyann balamas ve bu sahip
kn, giderek demokrasi savam ile de zde bir
ierie kavumasdr.
Son yllara ksa bir gz atalm.
1984te Gkova Krfezindeki ren Termik Santralna
kar yre halknn balatt direni, ksa srede ulusal
bir tepkiye dnmt. lkedeki hemen her gr-
ten kii ve kurulular, santralin bir katliam arac ola-
ca zerinde birlemilerdi. Direten ise tek bana
hkmet oldu ve artan kamuoyu basks karsnda ba-
cay yeile boyarz gibi kara mizah konusu olacak tar-
tmalar bile yaand.
Ayn yllarda, Yataan Santralnn verdii zararlar taz-
min iin yine yre kyllerinin atklar davalar TEKin
bu zararlar demesi kararyla sonuland.
1987de Kyceiz-Dalyandaki Kaplumbaa kumsa-
lna yaplmak istenen otel yatrmndan, bu kez ulus-
lararas destek bulan bir toplumsal muhalefetin bask-
syla vazgeilebildi. Ancak burada da yatrm durduran
devlet deil, yatrmcnn kendi karar oldu.
1988de Ankarada Zafer ve Gven Parklarnn kentin
yeil alan gereksinimine yeniden kazanlmas, yerel hal-
kn verdii hukuk savam ile salanabildi.
1989da Taklann otel yaplmak istenmesi, yine si-
vil toplum rgtleri ve duyarl bilim evrelerinin aba-
laryla engellenebildi. Bu baar, ardndan pek ok ken-
timizde, speklatif amal imar plan deiikliklerine
kar idari davalar almasna ve ounda toplumsal ya-
rar dorultusunda kazanmlar elde edilmesine de rnek
oldu.
Geen 6 Maystaki, Aliaada kurulmak istenen termik
santrala kar on binlerce insann kenetlenmesini ise
tarihsel bir halk hareketi olarak yaadk.
[D]aha byle bir ok gncel rnek olay; halkmzn
son 18 yldr yaanan srece artk hayr dediinin
ak gstergeleridir.
Kaynak: Oktay Ekinci (1991). evremiz de Demok-
rasi Bekliyor, stanbul: E Yaynlar, s. 100-104ten k-
saltlarak alnmtr.
Okuma Paras
242
1. e Yantnz yanl ise evre Hareketi: Deerler
ve Eylem Biimleri konusunu yeniden gzden
geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise evre Hareketi: Deerler
ve Eylem Biimleri konusunu yeniden gzden
geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise evre Hareketlerinin Tari-
hi konusunu gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise Bat D Dnyada evreci-
lik konusunu gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise evre Hareketlerinin Tari-
6. b Yantnz yanl ise evre Hareketlerinin Tari-
7. a Yantnz yanl ise evre Hareketlerinin Tari-
8. b Yantnz yanl ise Trkiyede evrecilik ve
evre Hareketleri konusunu gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Trkiyede evrecilik ve
10. b Yantnz yanl ise Trkiyede evrecilik ve
Sra Sizde 1
evre hareketi farkl dncelerden beslenmekte, fark-
l ncelik ve deerlerden yola kmaktadr. Dnsel
ynelimleri ve etkinlik trleri asndan farkllaan e-
itli akmlar bulunmakla birlikte, bunlar da kapsayan
balca iki yaklam evrecilik ve ekolojizmdir. evreci-
lik ve ekolojizm insan doa ilikisine baklar, evresel
bozulmann nedenleri hakkndaki grleri ve nerile-
ri zm yollar asndan birbirinden ayrlmaktadr.
Sra Sizde 2
Birinci ve ikinci dalga evre hareketleri sorunsallatr-
dklar konular, dnsel kaynaklar ve etkinlik trleri
asndan olduka farkl zelliklere sahiptir. Birinci dal-
ga evre hareketi doal yaam alanlarnn, yaban yaa-
mnn, canl trlerinin korunmasna ncelik vermitir.
Doal alanlarn ve trlerin korunmas iin yasal dzen-
lemeler yaplmas, koruma statleri oluturulmas gibi,
var olan yap iinde dzeltimci nlemler alnmasna a-
lmlardr. Ayrca sekinci bir harekettir. kinci dalga
modern evre hareketi ise toplumsal ve siyasal sistem
eletirisi biiminde gelimitir. Endstri toplumlarnn
ekonomik bymeye odaklanma, ilerleme, tketim kl-
tr, hiyerarik rgtlenme zelliklerini sorgulamtr.
Toplumsal dzenin eitliki, katlmc, demokratik ve
merkeziyeti olmayan biimde yeniden rgtlenmesini
savunmutur. Doann korunmas yannda, nkleer
enerji, endstriyel gelimenin sonular olan kirlilik ve
ekolojik bozulma gibi sorunlar n plana karmtr.
Birinci dalgadan farkl olarak kitlesel bir harekettir.
Sra Sizde 3
nsan doa ilikisi evreciliin temel sorunsaldr. ev-
recilik insan deerler sisteminin odana yerletiren,
onu doann dnda ve doadan ayr stn bir varlk
olarak kavrayan insan-merkezci yaklama kar kar.
nsanlarla doa arasndaki ilikinin, insan ekolojik b-
tnln bir paras olarak gren, yaam formlarnn
eitliliinin ve zenginliinin korunmasn nemseyen
evre-merkezcilie gre dzenlenmesini savunur. n-
san dndaki varlklar insan amalarndan bamsz
kendinde bir deere sahiptir; insanlarn bu deere say-
g duymas gerekir.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar
243
Sra Sizde 4
Her iki hareketin k noktas da evresel eitsizlikler-
dir. evresel adalet hareketi doduu yer olan ABDnin
siyasal ve toplumsal zelliklerinden dolay arlkl ola-
rak etnik temelde gelien evresel eitsizleri sorunsalla-
trr. Gelimekte olan lkelerdeki evre hareketleri ise
daha fazla ekonomik tabanl eitsizliklerle balantl ola-
rak karlatklar evre sorunlarna kar kmaktadr.
Sra Sizde 5
evre hareketleri bireylerin ve toplumlarn doaya ba-
kn deitirmi, devletlerin ve ekonomik aktrlerin
karar ve etkinliklerinde evreyi dikkate almasn sala-
m, evre konusunda yasal, ynetsel, kurumsal d-
zenlemler yaplmasn salam, evresel kirlilie ve
bozulmaya yol aan etkinliklerin gerekletirilmesini
engellemitir.
Sra Sizde 6
Trkiyede evre hareketleri dnyayla e zamanl ola-
rak balam, 1980ler ve 1990larda yaygnlamtr. Bu-
nunla birlikte, evre rgtlerine yelik ve dorudan
destek dk kalmtr. Ekonomik ve toplumsal geli-
milik dzeyini yanstr biimde hem Kuzeydeki hem
de Gneydeki evre hareketlerine benzer toplumsal
hareketler sz konusudur.
Adem, . (2005). Non-State Actors and
Environmentalism, Environmentalism in Turkey:
Between Democracy and Development, Fikret
Adaman, Murat Arsel (Eds.), Aldershot: Ashgate, s.
71-86.
Atauz, A. (2000). evreci Sivil Toplum Hareketinin
Yakn Tarihi, Trkiyede evrenin ve evre
Korumann Tarihi Sempozyumu, stanbul: Trkiye
Toplumsal ve Ekonomik Tarih Vakf Yayn, s. 194-
220.
Baykan, B. G., Ertun, B. (2011). Toplumlar Zenginle-
tike evrenin nemi Artyor, Betam Aratrma No-
tu 11/105, http://betam.bahcesehir.edu.tr/tr/wp-
content/uploads/2011/02/ArastirmaNotu 105.pdf.
Castells, M. (2010). The Power of Identity, Oxford: Wiley-
Blackwell.
Cerit Mazlum, S. (2006). D Politika Sorunu Olarak
evre: Riodan Johannesburga Trkiyede evre D
Politikas ve STKlar, Sivil Toplum ve D Politika:
Yeni Sorunlar, Yeni Aktrler, S. Cerit Mazlum, E.
Doan (Der.), stanbul: Balam Yaynlar, s. 291-
324.
Cerit Mazlum, S. (2007). Yerel Politikadan Yeryz
Politikasna: Kresel evre Ynetiminde evre
rgtleri, Sivil Toplum Dergisi, Yl: 5, Say: 20, s.
91-108.
arkolu, A., Kalaycolu , E. (2011). Trkiyede evre
2010, stanbul: Ko niversitesi, Sabanc
niversitesi.
evre Kanunu, No. 2872, Resmi Gazete, Tarih:
11.08.1983, Say: 18132.
oban, A. (2002). evreciliin Ekolojik Unsurlarnn
Eklemlenmesi, SBF Dergisi, Cilt: 57, Say: 3, s. 3-30.
oban, A. (2010). Srdrlebilir Kalknma Tartmas
Ekseninde Bergama Kyl Direnii, D. Yldrm, E.
Haspolat (Der.), Deien zmiri Anlamak, Ankara:
Phoenix Yaynevi, s. 561-599.
Dalton, R. J. (1993). The Environmental Movement in
Western Europe, Environmental Politics in the
International Arena: Movements, Parties,
Organizations, and Policy, Sheldon Kamieniecki
(Ed.), Albany: State University of New York Press, s.
41-68.
Kaynaklar
244
Dalton, R. J. (2005). The Greening of the Globe? Cross-
national Levels of Environmental Group
Membership, Environmental Politics, 14 (4): 441-
459.
Della Porta, D., Diani, M. (2006). Social Movements: An
Introduction, Oxford: Blackwell.
Della Porta, D., Tarrow, S. (2005). Transnational
Processes and Social Activism: An Introduction,
Transnational Protest and Global Activism, D. della
Porta, S. Tarrow (Eds), Oxford: Rowman & Littlefield
Publishers, s. 1-17.
Diani, M., Donati, P. R. (1999). Organisational Change
in Western European Environmental Groups: A
Framework for Analysis, Environmental Politics, 8
(1): 13-34.
Diner, M. (1996). evre Gnll Kurulular, Ankara:
Trkiye evre Vakf Yayn.
Dobson, A. (2000). Green Political Thought, London:
Routledge.
Doherty, B. (2002). Ideas and Actions in the Green
Movement, London: Routledge.
Doyle, T. (2005). Environmental Movements in Minority
and Majority Worlds, New Brunswick: Rutgers
University Press.
Duru, B. (2002). Trkiyede evrenin Siyasallamas:
Yeiller Partisi Deneyimi, Mlkiye, Say: 236, Eyll-
Ekim, Cilt: XXVI, s. 179-200.
European Commission (2008). Europeans Attitudes
towards Climate Change, http://ec.europa.eu
/public_opinion/archives/ebs/ebs_300_full_en.pdf.
European Commission (2008). Attitudes of European
Citizens towards theEenvironment, http://ec.eu
ropa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_295_en.
pdf.
Frankland, E. G. (1995). The rise, fall and recovery of
Die Grnen, The Green Challenge: The
Development of Green Parties in Europe, Dick
Richardson and Chris Rootes (Eds.), London:
Routledge, s.17-32.
Gottlieb, R. (2005). Forcing the Spring: The
Transformation of the American Enviromental
Movement, Washington, DC: Island Press.
Jamison, A. (2001). The Making of Green Knowledge,
Cambridge: Cambridge University Press.
Kadirbeyolu, Z. (2005). Assessing the Efficacy of
Transnational Advocacy Networks,
Environmentalism in Turkey: Between Democracy
and Development, F. Adaman, M. Arsel (Eds.),
Aldershot: Ashgate, s. 101-116.
Kelly, P. (1984). Fighting for Hope, London: Chatto and
Windus.
Khagram, S., Riker, J. V., Sikkink, K. (2002). From
Santiago to Seattle: Transnational Advocacy Groups
Restructuring World Politics, Restructuring World
Politics: Transnational Social Movements, Networks,
and Norms, S. Khagram, J. V. Riker, K. Sikkink
(Eds.), Minneapolis: University of Minnesota Press,
s. 3-23.
Kitschelt, H. (1993). The Green Phenomenon in
Western Party Systems, Environmental Politics in
the International Arena: Movements, Parties,
Organizations, and Policy, S. Kamieniecki (Ed.),
Albany: State University of New York Press, s. 93-
112.
Kousis, M., della Porta, D., Jimnez, M. (2008).
Southern European Environmental Movements in
Comparative Perspective, American Behavioral
Scientist, 51 (11): 1627-1647.
Martinez-Alier, J. (2002). The Environmentalism of the
Poor: A Study of Ecological Conflicts and Valuation,
Cheltenham: Edward Elgar.
Paker, H., Baykan, B. G. (2008). Trkiyede evre ve Si-
vil Toplum: rgtlenme ve Son Eilimler, Betam
Aratrma Notu 08/8, http://betam.bahcese-
hir.edu.tr/tr/wp-content /uploads/2008/05/Arastir-
maNotu0081.pdf.
Rootes, C. (1997). Environmental movements and
green parties in western and eastern Europe, The
International Handbook of Environmental
Sociology, M. Redclift, G. Woodgate (Eds.),
Cheltenham: Edward Elgar, s. 319-348.
Rootes, C. (1999). Environmental Movements: From
the Local to the Global, Environmental Politics, 8
(1): 1-12.
Rootes, C. (2004). Environmental Movements, The
Blackwell Companion to Social Movements, David
A. Snow, Sarah A. Soule, and Hanspeter Kriesi (Eds),
Oxford: Blackwell Publishing, s. 608-640.
245
Rootes, C. (2007). Acting locally: the character, contexts
and significance of local environmental
mobilisations, Environmental Politics, 16 (5): 722-
741.
Sarkar, S. (1986). The Green Movement in West
Germany, Alternatives, 11 (2): 219-254.
Schreurs, M. A. (1997). Domestic Institutions and Inter-
national Environmental Agendas in Japan and Ger-
many, The Internationalization of Environmental
Protection, M. A. Schreurs, E. Economy (Eds.), Cam-
bridge: Cambridge University Press, s. 134-161.
Schreurs, M., Papadakis, E. (2007). Historical Dictionary
of the Green Movement, Maryland: Scarecrow Press.
nder, H. (1996). evre Felsefesi, Ankara: Doruk
Yaynlar.
Van Der Heijden, H. (1997). Political Opportunity
Structure and the Institutionalisation of the
Environmental Movement, Environmental Politics,
6 (4): 25-50.
Van Der Heijden, H. (1999). Environmental
movements, ecological modernisation and political
opportunity structures, Environmental Politics, 8
(1): 199-221.
Wapner, P. (1995). Politics Beyond the State:
Environmental Activism and World Civic Politics,
World Politics, April, 47, s. 311-40.
Wapner, P. (2002). Horizontal Politics: Transnational
Environmental Activism and Global Cultural
Change, Global Environmental Politics, 2 (2): 37-
62.
http://www.350.org
http://foe.org
http://www.greenpeace.org/international
http://www.nature.org
http://wwf.panda.org
http://www.rspb.org.uk/about/history
Internet Kaynaklar
Sivil toplum rgtlerini tanmlayabilecek,
Sivil toplum rgtlerinin tarihsel srelerini deerlendirebilecek,
Sivil toplum rgtlerinin amalarn ve ilevlerini tanmlayabilecek,
Trkiyede sivil toplum rgtlerinin sorunlarn irdeleyebileceksiniz.
indekiler
Sivil toplum
Gnlllk
Yardm
Demokrasi
Sivil toplum ve kltr
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Yeni Toplumsal
Hareketler
Sivil Toplum
rgtleri
GR
SVL TOPLUM RGTLER
SVL TOPLUM KONUSUNDA
TARTIMALAR
SVL TOPLUM RGTLERNN
GELM SREC
TRKYEDE SVL TOPLUM
RGTLER
9
GR
Kkenleri Antik Yunana kadar uzanan ve 15. yzyldan gnmze dein farkl
anlamlar kazanan sivil toplum, zellikle devlet-birey ve toplum ilikilerini akla-
mada ve dzenlemede her dnem bavurulan temel kavramlardan biri olmutur.
Sivil toplumun tarihini Aristoya kadar gtrebiliriz, ancak 18. yzyla kadar sivil
toplum - siyasi toplum ayrm yaplmam; her iki kavram da ayn anlama gelecek
ekilde birlikte kullanlmtr. Teorik temelleri 18. yzylda atlm ve kavram te-
melde liberal deerler erevesinde Locke, Rousseau, Burke, Fichte, Paine, Hegel
ve Marks gibi dnrler tarafndan gelitirilmitir (Gzer, 2004:135). lerleyen b-
lmlerde ad geen dnrlerin sivil toplum kavramna ilikin kuramsal yaklam-
lar zet halinde ele alnacaktr.
Endstri toplumunun ykselii merkezilemeyi ve younlamay beraberinde
getirmitir. Bylece daha nce grlmemi trde byk kentler, dev lde re-
timde bulunan fabrikalar ve bu fabrikalarda benzer amalara ve zelliklere sahip
binlerce ii ortaya kmtr. Bu saylar artan ve son derece kt artlar altnda ya-
ayan yeni sosyal gler bir snf bilinci etrafnda kenetlenerek, uzun sren mca-
delelerden sonra kendi rgtlerini kurmutur. Bu dnemde sivil toplum rgtleri
daha ok ii snfnn etrafnda rgtlendii byk ve gl sendikalar eklinde
kendini gstermitir.
Sivil toplum rgtlerinin son yllarda da gelimelere paralel olarak dnya gn-
deminin balca konularndan biri olduu ifade edilebilir. zellikle Amerikada
yaygnlaan ve gittike etkisini her alanda arttrd gzlenen sivil toplum rgtle-
ri, nde gelen ynetim gurusu Peter Drucker tarafndan ABDnin en byk yenilik
ve itici gc olarak tanmlanmtr (Drucker, 1990: 11-23).
Gnmzde uluslararas kurulular ve sivil toplum rgtleri toplumsal karar-
larn alnmasnda seilmilerle birlikte rol almaktadr. Bu gelimenin ardnda ya-
tan nedenlerden belki de en nemlisi, artk kiilerin geleceklerini belirleyecek
konular setikleri temsilcilere brakmamak ve dorudan sz sahibi olmak iste-
meleridir. Bu da sivil toplum rgtleri araclyla gelien katlmcl beraberin-
de getirmektedir.
Sivil Toplum
rgtleri
SVL TOPLUM RGTLER
Sivil Toplum Kavramnn Tanm
Trkede kullanlan sivil szc Latince civis kknden tretilmitir, yurtta
veya kentta anlamn tamaktadr. Sivil toplum ise yine Franszcadaki societe ci-
vilie szcnden gelmektedir. Sivil toplum szcnn kkenine baktmzda
Latince civilis, civilius kkeninden geldiini grrz. Sivil toplum kavramnn u
anki anlayyla olmasa da ilk olarak Platon ve Aristoda devlet kavramyla birlikte
kullanlmtr.
Sivil toplum rgtlerini tanmlarken ncelikle iinde gelitii ortam yani sivil
toplumu tanmlamak gerekmektedir. Aksi halde sivil toplum rgtlerinin tanm bi-
raz eksik kalabilir. Sivil toplumu tanmlayan birbirinden farkl, bazen birbirini ta-
mamlayan bazen de birbiri ile elien birok teori vardr. Ayrca dnya sisteminde
deiimler de sivil toplum tanmna farkl deerler yklenmesine neden olmutur.
rnein Aydnlanma ve Sanayi Devrimi gibi Avrupa tarihinde nemli dnm nok-
talar olarak kabul edilen gelimeler, sivil toplumun teorik temellerinin atlmasna
ve otorite karsndaki zerklik anlaynn glenmesine neden olmutur. Yakn
tarihlerde dnya sistemindeki deiimler de, rnein Sovyetlerin dalmas ile iki
kutuplu sistemin kmesi ve kreselleme de sivil toplum ve sivil toplum rgtle-
rinin gcn artran gelimeler olmutur (Marshall, 1999: 662-663).
Bir kuruluun sivil toplum kuruluu saylabilmesi iin her eyden nce devlet
d bir kurulu olmas gerektii genel kabul grmektedir. Birlemis Milletler Eko-
nomi ve Sosyal Konseyinin sivil toplum rgt tanm yledir; Sivil toplum rg-
t, devletleraras anlama temeline dayanmayan btn uluslararas rgtler hk-
met d rgttr. (Yklmaz, 2003: 163).
Sivil toplum kurulular sivil toplum rgtleri olarak da adlandrlmaktadr.
Sivil toplum rgtleri, resmi kurumlar dnda ve bunlardan bamsz olarak poli-
tik, sosyal, kltrel, hukuki ve evresel amalar dorultusunda lobi almalar,
ikna ve eylemler yapan, yelerini ve alanlarn gnlllk usulyle kabul eden,
kr amac gtmeyen ve gelirlerini balar ve/veya yelik demeleri ile salayan
kurululardr.
Oda, sendika, vakf ve dernek ad altnda faaliyet gsteren sivil toplum rgt-
leri, vakf ve dernekler gibi topluma yararl hizmetler vermek iin kurulmu yasal
topluluklardr. Sivil toplum rgtleri, herhangi bir devlet organndan bamsz,
zel kiilerin giriimiyle yasal olarak kurulmu her trl organizasyon iin kullan-
lan genel bir kavramdr. Sivil toplum rgtlerinin tamamen veya ksmen devlet or-
ganlar tarafndan desteklendii durumlarda bile bnyesinde herhangi bir devlet
yetkilisi bulunmad srece kurumun sivil toplum rgt olma zelliinin baz
durumlarda geerlilii kabul edilir.
Sivil Toplum rgtlerinin Temel zellikleri
Sivil toplum rgtleri, farkl ve paral bir toplumu deil toplumda farkl alanlar
temsil eden, belirli bir ama veya amalar etrafnda bireyler zerinde birletirici et-
ki gsteren, topluma ve kendi yelerine hizmet reten ve kiilerin kamu d alan-
da ihtiya duyduklar almalar bir organizasyon iinde gerekletirmeye alan
ve toplumun znesi niteliini tayan kurululardr.
Sivil toplum rgtleri son yllarda Avrupa Birlii politika srecine ve prog-
ramlarna daha ok dahil edilerek daha geni bir sivil alan oluturmada anahtar
248
Sivil toplum kavram,
bugnk algdan farkl
olarak ilk kez Platon ve
Aristo tarafndan devlet
kavramyla birlikte
kullanlmtr.
Sivil toplum rgtleri,
herhangi bir devlet
organndan bamsz bir
ekilde zel kiilerin
giriimiyle yasal olarak
kurulmu her trl
organizasyon eklinde
tanmlanabilir.
unsur olarak yer almaktadr. Sivil toplum rgtleri Avrupa daki ynetiim, kal-
knma, evre ve sosyal politika gibi bir dizi konuda sesli paydalar olarak al-
glanmaktadr.
Avrupa Birlii kurumlar ve aralarndaki iliki ok karmak olmasna ramen
hi phesiz karlkl bir yarar ve diyalog sz konusudur. Son yllarda sivil toplum
rgtleri gibi gnll organizasyonlar pek ok politika alannda giderek artan sa-
yda proje yrtm ve bu amala Avrupa Birlii fonlarndan ve hibe olanaklarn-
dan yararlanmtr. rnein 2000 ylnda Avrupa Birlii Komisyonu tarafndan sivil
toplum rgtleri projelerine dorudan 1 milyon Euro ayrld tahmin edilmektedir
(Etherington, 2002: 131. 132).
Avrupa Birlii, Birlik iindeki sivil toplum rgtlerlerinin temel zelliklerini u
ekilde belirlemitir (Mercer, 2002: 8-9);
Sivil toplum rgtlerleri;
Yapsal olarak Avrupal olmal ve yelii corafi bir temele yaylmal,
Danmanl tesis etmeli ve uzmanlk sahibi olmal,
yelerinin uzmanlk bilgisine dorudan bavurabilmeli, hzl ve yapc bir
danmanla sahip olmal,
Diyalog konusuna nem vermeli ve asgari koullar salamal,
Avrupa toplumunun karlaryla uyuan ve genel olarak Avrupa Birlii Anaya-
sas, deerleri ve hedefleri kapsamndaki temel sorun alanlarna ynelmeli,
Birlie ye devletler dzeyinde yeleri olmal,
Avrupa Birlii ekseninde hareket etmek ve yelerini temsil etmek iin ge-
rekli yetkilerle donatlmal,
Bamsz olmal, d birimlerden, hkmetlerden veya lobi gruplarndan ta-
limat almamal,
Karar alma mekanizmas ve yapsal adan demokratik olmal ve
Mali adan effaf olmaldr.
Gnmzde sivil toplum rgtleri bir di-
zi farkl faaliyet gerekletirmektedir. Ulu-
sal veya uluslararas rgtlerin faaliyetleri
zerinde bir izleyici ilevi grmekte, yele-
rinin sesini duyurmakta ve hem ulusal/ulus-
larst veya uluslararas arenay daha kat-
lmc klmakta hem de karar alma srecine
etkide bulunmaktadr.
Avrupa Birlii Komisyonu Ekim 2004
tarihli raporu ile ye lkeler arasnda en-
dielerin ve grlerin iten ve ak bir se-
kilde tartlaca bir diyalogun gelitiril-
mesi gereini vurgulayarak bunda da en
nemli rol Avrupa Birliinin de desteiyle sivil topluma vermitir (Trk Eko-
nomik ve Toplumsal Tarih Vakf, 2001: 23- 25).
21. Yzyln neden sivil toplum rgtleri a olarak nitelendirildiini tartnz.
249
9. ni t e - Si vi l Topl um r gt l er i
Sivil toplum rgtleri,
herhangi bir devlet
organndan bamsz bir
ekilde zel kiilerin
giriimiyle yasal olarak
kurulmu her trl
organizasyon eklinde
tanmlanabilir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Resim 9.1
Evrensel sivil
toplum ikonu
Kreselleme srecinin iinde barndrd eitsizlikler ve yol at yoksullama iin
nemli bir kaynak olarak Kresellemenin teki Yz Yoksulluk adl kitaba bakabilirsi-
niz (Fikret enses, 3. bask, stanbul: leim Yay., 2003).
Sivil toplum rgtlerinin zelliklerini u ekilde zetleyebiliriz:
Kar amac gtmemek,
Siyasi ve ekonomik aktrlerden bamsz hareket etmek,
Gnlllk esasna dayanmak,
Brokratik olmayan esnek bir yapya sahip olmak,
Karar ve uygulamalarda katlmc yaklam benimsemek yani halkn katl-
mn ve glenmesini salamaya odaklanmak,
Politika ve stratejileri ile mevcut ynetim ve uygulamalar, amalar dorul-
tusunda etkileyebilmek,
Drstlk, tutarllk, aklk, saydamlk, yardmseverlik, hogr ve hizmet
anlayna sahip olmak gibi deerleri benimsemek (Bostanc, 2005:55).
Sivil toplum rgtlerinin zelliklerinin, rgtlerin toplumdaki yeri ve ilevlerini
de belirledii sylenebilir. Sivil toplum rgtleri devlet ile bireyler arasnda, sivil
toplum yararna alan kurululardr; en geni tanm ile sivil topluma dayal b-
tn demokratik kurulular ve birliklerdir. Dini gruplar ve cemaatler, kltr dernek-
leri, spor ve hobi kulpleri, vatanda forumlar, yurtta insiyatifleri, meslek birlik-
leri, sendika ve kooperatifler, alternatif kurumlar, ifti gruplar, hemehri dernek-
leri, evreciler, tketici koruma rgtleri, kadn rgtleri, hayvanlar koruma r-
gtleri, mahalle temsilcileri, kent konseyleri v.b sivil toplumun bir parasn olu-
turur (Bostanc, 2005 s:59).
Sivil Toplum rgtlerinin Amalar ve levleri
Sivil toplum rgtleri, resmi kurumlar dnda ve bunlardan bamsz olarak al-
an, politik, sosyal, kltrel, hukuki ve evresel amalar dorultusunda lobi, ikna
ve eylem almalar yrten, yelerini ve alanlarn gnlllk usulyle kabul
eden, kr amac gtmeyen ve gelirlerini balar ve/veya yelik demeleri ile sa-
layan kurululardr (Bostanc, 2005:46)
Sivil toplum rgtlerinin kurulu amalar birbirinden farkllklar gsterse de
hepsinin dayand temel, birlikten g doar. ilkesidir. Sivil toplum rgtleri:
Bireyler arasnda hogr ve dayanmay artrr,
Bilinlenmeyi salar,
Ortak hareket etme duygusu kazandrr,
Ayn dnceleri paylaanlar bir araya getirir,
Ortak amalarn gerekletirilmesini salar (imek, 2000: 340).
Sivil toplum rgtleri topluma ynelik projeler gerekletirmek iin fon topla-
maktan aratrma yapmaya, atlye almalar yrtmekten eitici malzemeler ha-
zrlamaya kadar ok eitli alanlarda hizmet verdii gibi kiilere ynelik nemli
hizmetler sunmak ve yerel ya da ulusal dzeyde belli bir konuda farkndalk yarat-
mak gibi faaliyetler de gerekletirir.
Kimi sivil toplum rgtleri sadece belirli bir konuda alrken bazlar da grev
tanmlar dorultusunda birden fazla konuda ve alanda hizmet verir. Bu ereve-
de salk, eitim, spor vb. konulara odaklanp sadece bu alanlarda faaliyet gste-
ren sivil toplum rgtlerinin yan sra bulunduklar topluma bir ses olabilme aba-
s iinde olanlar da sz konusudur. Sivil toplum rgtlerinin temel amalar u e-
kilde zetlenebilir ( Keane, 1994,: 37-41);
250
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Kamuoyu oluturma yoluyla bireylerin taleplerinin dile getirilmesine ve dik-
kate alnmasna yardmc olmak.
oulcu ve katlmc bir toplum yapsnn salanmasnda etkin bir rol
stlenmek.
Gerek devletin gerekletirdii uygulamalara gerekse pazar ekonomisinin
dayatt baz mekanizmalara kar koruyucu tampon olma ilevi grmek.
Toplum iinde, toplumun karlar dorultusunda kamuoyu oluturarak bi-
reylerin taleplerinin dile getirilmesini salamak.
Temel leklerde projeler retmek ve bu projelere kaynak aktarmn
salamak.
retilen projeleri uygulamaya geirerek eitim, sosyal refah ve istihdam
konularnda hkmet politikalarna paralel ya da alternatif sorumluluklar
stlenmek.
oulcu, katlmc bir toplum yapsnn olumasn salayarak piyasadaki
metalamaya ve egemen piyasa deerlerine kar dengeleyici bir unsur
olmak.
Sivil toplum rgtleri, kendi ilerinde oluturulan oulcu ve katlmc bir kl-
trle beslenen ve ayn zamanda ynetim deneyimi de edinmi bireylerin yetime-
sini salamay da amalar. Ayrca devletin gcnn yetmedii konularda aratrma,
tesis ve hizmet salayarak devletin hizmet yelpazesindeki aklar da kapamay he-
defler. Bu balamda zellikle gney yarm kredeki sivil toplum rgtlerinin h-
kmetlerin baz fonksiyonlarn stlenmesi ve bu ynyle bir ara mekanizma ol-
mas rnek olarak verilebilir.
Sivil toplum rgtlerinin amalar erevesinde birok toplumsal ilevleri de
sz konusudur. Bu ilevleri u ekilde zetlemek mmkndr (brahim ve Wedel,
1997: 73);
Sivil toplum rgtleri:
Demokrasinin gelimesine katkda bu-
lunur.
Bireylerin ortak ama ve hedefleri
dogrultusunda, siyasi iradeyi ve yne-
timi karar alma srecinde kamuoyu
oluturmak suretiyle etkiler.
Devletin eylemlerinin sivil toplum ta-
rafndan denetlenmesine olanak sa-
lama; dier yandan da topluma devlet
karsnda bir koruma salama ilevi grr.
Kamuoyu oluturarak bireylerin taleplerini dile getirmeleri iin uygun ortam
salar.
Belirli konularda kamuoyu duyarllnn yaratlmas/artrlmas ve hkmet-
leri harekete geiren siyasi basklarn ortaya kmasn salar.
oulcu toplum yapsn gelitirerek, egemen aktrlere kar dengeleri sa-
layan bir unsur olarak ilev grr.
Bireylerin siyasi kltrlerini gelitirir yani katlmc ve oulcu bir kltrel
yap gelitirir ve pekitirir. Bu sayede bireylere ynetim deneyimi de ka-
zandrlabilir.
Sorunlara, esnek yaplarndan dolay, ok daha ilevsel zmler gelitirebi-
lir. Dolaysyla projeler retip bu projelere gerekli kaynaklar da bulabilir.
zellikle, eitim, sosyal refah ve istihdam konularnda hkmet politikala-
rna paralel ya da alternatif sorumluluklar alabilir.
251
Bireyler arasnda hogr ve
dayanmay artrmak,
bilinlendirmek, ortak
hareket etme duygusu
kazandrmak ve ayn
dnceye sahip olanlar bir
araya getirmek sivil toplum
rgtlerinin amalar
arasnda yer alr.
Resim 9.2
Sivil Toplum Logosu
Sivil toplum rgtlerinin siyasal, toplumsal ve ekonomik etkilerini deerlendiriniz.
Sivil Toplum Konusunda Tartmalar
1980lerden sonra ska tartlan bir konu haline gelmi ve ok eitli ierikler
yklenmi bir kavram olan sivil toplumun kkeni Antik Yunana kadar uzanr.
Klasik siyaset ve hukuk felsefesinde daha ok devlet referansl olan sivil toplum
kavramn ilk kez Aristotelesin kulland ve bu kavramn Laticeye societas civilis
olarak evrilen politike koinoia olduu sylenebilir. Aristotelesten itibaren Hob-
bes, Locke, de Tocqueville, Rousseau, Ferguson gibi klasik hukuk felsefecilerini
de kapsayan dnemde siyasi toplum yani devlet ve sivil toplum zde olarak kul-
lanlmtr. Bu zdeliin en grnr eklini ald Hobbesun modelinde, herkesin
herkese kar srekli sava halinde olduu bir gvensizlik ortam olan doa hali,
insanlar bir szleme ile devlet yani sivil toplum etrafnda birlemeye itmitir. Loc-
ke ise devleti doa halinin dzenlenmesi olarak ele alr. Lockeda devlet yani sivil
toplum sadece kabilecek ihtilaflarda bavurulan yasalarn ve yaptrmlarn uygu-
lannda ortaya kar.
Sivil toplum 18. yyn ortalarna doru piyasa ekonomisinin ykselii, sanayile-
me ve kentleme ile birlikte devletten byk lde ayrlm, karmak bir sosyal
dzen olarak ele alnmtr; bu anlamda teorik bir krlma sz konusudur. Aydnlan-
ma dnrleri sivil toplumu Aristotle, Hobbes ve Lockedan farkl olarak, yeni ye-
ni ne srlmeye balayan bireysel hak ve zgrlklerin yannda devletin mdaha-
lesine kar bir savunma alan olarak ele almlardr (Edwards, 2005: 7). Mutlakiye-
tin zl, despotik devlete kar, kentli bireyin ve yeni bireysel haklarn ne k-
mas ile sivil toplum kavram da geleneksel kavraytan modern kavraya gemi
ve devlet-sivil toplum zdelii yerini devlet-sivil toplum kartlna brakmtr
(Yeen ve dierleri, 2010: 11). zellikle Alexis de Tocqueville sivil toplumu, ken-
disini benzer ideallere adam ve despotizme kar durularnn srdrlebilmesi
iin devletten korunmas gereken rgtler evreni olarak yceltir (Edwards, 2005: 7).
lk defa Batda ortaya kan sivil toplum hareketi, Batdaki mutlak monarilerin
btn g ve basksna ramen onlarn kontrollerinden kaan ve bylece zerk
(otonom) bir srecin ekillenmesini salayan bir toplumsal hareket kayna olmu-
tur. Ortaada Avrupa kentlerinde yaayanlar kentli nfus olarak zamanla kollek-
tif bir bilin gelitirmi ve sivil toplum olgusunun olumasna yol amlardr. Bat
monarileri sivil toplumun izlerini hibir zaman tam olarak silememi, sivil toplum
iktidar dizginleyen bir g olarak sregelmitir. Bugnk anlamda sivil toplumun
ortaya knn Batda Sanayi Devrimine kout yeni toplumsal ve siyasal araylar-
dan kaynakland sylenebilir (opurolu ve etin, 2010:16).
Batda Rnesans sonras gelimelerin bir sonucu olarak yeni bir siyasal toplum
aray gndeme gelmi, bunun bir gerei olarak ulus devlet, ulusal nitelikli bir
din, daha katlmc ve zgrlk bir siyasal yaam ve doal halden arnm bir si-
yasal yap gibi temalar tartlmtr. Zira Katolik kilisesi Rnesanstan nce yaamn
her alannda olduu gibi siyasal yaam ve normlar zerinde de hegemonya kur-
mu ve Katolizm eksenli deerler gelitirmitir. Fakat daha sonralar bir yandan
Martin Luther King ve John Calvin nclnde balayan ulusal din aray bir
yandan da Machiavelli tarafndan balatlan ulusal devlet araynn etkisi ile yeni
bir siyasal yapnn temelleri atlmtr.
Sivil toplum kavram Hobbes, Locke ve Rousseau gibi dnrler tarafndan
farkl biimlerde yorumlandktan sonra kavram bugn bilinen anlamda Hegel kul-
252
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
lanmtr. Hegel sivil toplum ile siyasal toplum arasnda bir ayrm yapm, analitik
bir dzeyde devlet ve toplum arasndaki izgileri belirtmitir. Bu balamda devle-
tin dzenledii alanlar ve toplumsal ilikileri siyasal toplum kavramyla ifade et-
mi, geriye kalan zerk alanlar ise sivil toplum olarak adlandrmtr (Keane,
1994:33). Hegel sivil toplumu btn bireysel karlarn birbirleriyle arpt bir
sava alan olarak tanmlar. Ayrca ona gre bu bireysel karlar bir yandan zel
topluluun karlarna kar durur bir yandan da bireysel kar ile zel topluluun
karlar devletin dzenlemelerine ve yksek gr noktasna kar mcadele eder
(Keane, 1994:35).
18. yy ikinci yarsndan itibaren sivil toplum, domakta olan sanayi toplumu-
nun kavran ile ilgili olarak, kapitalist retim, serbest piyasa ve modern retim ve
deiim tarzlarna dayanan topluma iaret etmitir. Hegel, Brgerliche Gesells-
chaft eklinde ifade ettii aile ile devlet arasnda konumlanan sivil toplum kavra-
m ile tam da bu durumu ifade eder. Hegel, sivil toplumu sadece ihtiyalar zeri-
ne kurulmu toplumsal bir birim olarak tanmlar (Mardin, 2007: 22). Bireyler ken-
di karlarn gerekletirmek ve kendi ihtiyalarn gidermek amacyla baka in-
sanlarla iliki kurarken ezamanl olarak bakalarnn da karlarn gerekletirme-
de yardmc olurlar. Snflama da Hegele gre sivil toplumdaki ortak ihtiyalarn
bir sonucudur. Hegele gre bu ihtiyalar sistemini tarafsz olarak niteledii devlet
dzenler. Devlet, sivil toplum urandan geen bireyin evrensel geliiminin en
yksek, en son aamasdr (Mardin, 2007: 14).
Marx ve Engels almalarnda 1840lardan itibaren Avrupadaki sanayi devrimi-
nin toplumsal sonularnn ve yine buna bal olarak ilk defa byk boyuttaki m-
cadeleleriyle tarih sahnesine kan ii snfnn analizine odaklanrlar. Marx, top-
lumsal zmlemelerinin erevesinde gelitirdii sivil toplum kavramn Hegelden
devralr. Hegelin devlete atfettii stnl eletiren Marks kendi sivil toplum te-
orisini de bu eletiri erevesinde kurar. Marxta sivil toplum, ekonomik ilikilerin
belirledii bir ilikiler btn olarak ortaya kar (Kalayc, 2007: 80). Marx, sivil top-
lumu ekonomi politikte aranmas gerektiini belirterek altyap ve styap arasnda-
ki ilikiler hakkndaki tezini gelitirir (Bobbio, 2004:101). styap olarak devlet ya-
ni siyasi toplum zerk bir alan olup ekonomik alann ait olduu altyap ise bencil
rekabet, smr ve snf eitsizlii alan olarak ifade edilir. Marxn ifadesiyle Sivil
toplum, retici glerin geliiminin belli bir aamasnda bireylerin btn maddi ili-
kilerini kucaklar. Sivil toplum, verili bir aamann btn ticaret ve sanayi hayatn
kapsar... (Aktaran, Bobbio, 2004: 101). Dier bir ifadeyle, ekonomik alan ifade
eden ve burjuva toplumunun gelimesiyle siyasi alandan zerk bir alan oluturan
sivil toplum, toplumun temel altyapsn oluturur. Marxn sivil toplum tartmasn
noktalamadan nce altyap-styap ilikisine deinmekte fayda vardr. retim iliki-
leri ile ekillenen sivil toplumun ayn zamanda altyapnn bir unsuru olarak ifade
edildii nceden sylenmiti. Marxta altyap yani ekonomik ilikileri temsil eden si-
vil toplum styapnn yani devletin oluumunda belirleyicidir. Dolaysyla, retim
ilikilerini yneten ve sivil topluma hakim olan snf ayn zamanda devleti de etkisi
altna alr. Bu adan devlet Hegelin ne srd gibi bireyin evrensellemesinde
varlacak olan en st seviye deil, sivil toplumdaki kar ilikilerinin, snfsal eitsiz-
liklerin bir yansmasdr. Marx, sivil toplumun snf bilincine ulaan proleter snfn
hakimiyetine geeceini ve dolaysyla devletin de proleteryann hakimiyetine ge-
im zamanla snmleneceini ngrr (Yeen ve dierleri, 2010: 12).
Bu ngrnn yani devrimin neden gelimi kapitalist lkelerde deil de Rus-
yada gerekletii, Avrupada ii mcadelesinin neden faizme kar yenildii gi-
253
bi sorular Marksist dnrleri megul etmitir. Bu dnrlerin banda Antonio
Gramsci gelir. Gramscinin teorisi, btn Marksist gelenekle kyaslandnda derin
bir yenilik getirir; Gramscide sivil toplum altyapsal alanda deil styapsal alan-
dadr. (Bobbio, 2004: 101). Buna ek olarak Gramsciye gre sivil toplum Marxta
olduu gibi ekonomik ilikileri deil, ideolojik ve kltrel ilikileri, dnsel haya-
t ierir (Bobbio, 2004: 102). Gramsci, styapnn iki ayr dzeyi olarak devlet ve
sivil toplumun birbirini nasl etkilediini aklar. Hegemonya teorisinde sivil top-
lum ile politik toplum yani devlet arasndaki ilikinin iktidar mekanizmalarn na-
sl rettiini ve bu iktidar kalclatrdn anlatr.
Sivil toplum kavram Gramsciden sonra siyasi ve felsefi sylemlerde uzunca bir
dnem yer tutmam olup bu kavramn yeniden canlan 1990l yllara dayanmak-
tadr (Yeen ve dierleri, 2010: 13). Bu canlanta, Dou Blou ve Latin Ameri-
kadaki demokratikleme yanls muhalefetin, Batl lkelerde, gnll faaliyetler-
deki artn ve yeni toplumsal hareketlerin kurumsallamasnn nemli bir rol var-
dr (Yeen ve dierleri, 2010: 14).
Sivil toplum rgtlerinin tabandan gelen popler hareketlerin yerini aldn
ne srenlerin yan sra bu rgtlerin kurulularndan bu yana emperyalist yapda
olduu ve koloniyal dnemdeki ruhban snfn rolne benzer bir grev yrtt
grn savunanlar da vardr. Ayrca bu gr sahipleri sivil toplum rgtlerleri
aracl ile bir lkenin i ilerine mdahele etmenin amalandn da ne srm-
lerdir (Keyman, 2006: 14).
Sivil toplum kurulular da resmi kurumlar gibi alma ekillerini yasalar ere-
vesinde kendisi belirler. Resmi kurumlarn alma ekillerinin devlet tarafndan
belirlenmesi, ayrldklar tek noktadr.
SVL TOPLUM RGTLERNN GELM SREC
Uluslararas sivil toplum rgtlerinin geliim sreci 19. yzyln ortalarna kadar
uzanmaktadr. Klelie kar hareket ve kadn haklarnn kazanlmas konularnda
ok nemli roller oynayan sivil toplum rgtlerinin etkinlikleri ve etkisi Dnya Si-
lahszlanma Konferansnda en st dzeye ulamtr. Ancak bugnk anlamda si-
vil toplum kuruluu kavram ilk defa 1945 ylnda Birlemi Milletler tekilatnn
kuruluu srasnda, Kurulu Beyannamesinin 10. Blmnnn 71. Maddesinde
devlet ve ye lkelere ait olmayan rgtlerin danmanlk rol ile ilgili tanmlama-
da kullanlmtr. Sivil toplum rgtlerinn srdrlebilir kalknma alanndaki ha-
yati rolleri ilk defa Birlemi Milletlerin sivil toplum rgtleri ile Birlemi Milletler
arasnda sk danmanlk ilikilerinin dzenlendii Gndem 21in (Gndem 21)
27. Balnda dile getirilmitir (Balolu, 1994:21-25)
20. yzylda ngrlemez bir ivme kazanan kreselleme sreci ile ulus devlet-
lerin birok meseleyi kendi ilerinde zebilmelerinin neredeyse imkansz olduu
bir dneme girilmitir. Buna bal olarak bu srete zellikle kresel sivil toplum
rgtleri ulus devletlerin etki alann aan meselelerin zmnde yer alan balca
aktrler olarak nem kazanmtr. te yandan, Dnya Ticaret rgt gibi ulusla-
raras rgtler finansal alandaki byk aktrlerin karlarna odakl kararlar alp
politikalar rettikleri algsyla ciddi eletirilere hedef olmaktadr. Buna karn, baz
sivil toplum rgtleri bu alandaki dengesizlii gidermek iin insani konular, kal-
knma yardmlar ve srdrlebilir kalknma alanlarnda geliim gstermitir. rne-
in, Dnya Ekonomik Forumuna alternatif bir toplant olarak dnlen ve her yl
Ocak aynda Dnya Ekonomik Forumunun gerekletirildii Davosta dzenlenen
Dnya Sosyal Forumuna, 5.sinin dznelendii 2005 ylnda, 1000den fazla uluslar
aras sivil toplum rgtnn temsilcileri katlmtr.
254
Sivil toplum kuruluu
kavram ilk defa 1945
ylnda Birlemi Milletler
tekilatnn kuruluu
srasnda Kurulu
Beyannamesinin 10.
Blmnnn 71.
Maddesinde devlet ve ye
lkelere ait olmayan
rgtlerin danmanlk rol
ile ilgili tanmlamada
kullanlmtr.
1990l yllarda hayatn birok alannda sivil toplum rgtlerinin faaliyet gster-
mesi, nitelik ve nicelik olarak adeta bir patlama yapmas, kimi akademisyenler ta-
rafndan 21. Yzyln sivil toplum rgtleri a olarak nitelendirilmesine yol a-
mtr (Kkali, 2008:167).
Sava, atma, doal afetler, alk, kuraklk, evre sorunlar, bulac hastalklar
ve eitim sorunlar gibi dnyann giderek art gsteren ve eitlenen sorunlar
karsnda sivil insiyatiflerin abalar tm yerkrede olduu gibi bizim corafya-
mzda da gn getike artmaya devam etmektedir.
TRKYEDE SVL TOPLUM RGTLER
Sivil toplum rgtlerinn Trkiyedeki tarihsel srecine bakldnda, Osmanl m-
paratorluunun Uluslararas Cenevre Szlemesinde 5 Temmuz 1865te taraf ola-
rak yer ald ve 11 Haziran 1868 tarihinde Osmanl Yaral ve Hasta Askerlere Yar-
dm Cemiyetini kurduu grlmektedir. Zamanla mparatorluk genelinde yaygn-
laan ve Hilli Ahmer adn alan bu kkl kurulu, slm lkelerinde modern an-
lamdaki ilk sivil toplum rgt olma zelliini tamaktadr. Hill-i Ahmerin am,
Amman, Badat, Mekke, Kahire gibi ubeleri, 20. Yzylda bu kentlerin bulundu-
u blgelerin bamszlklarn iln etmesinin ardndan o lkelerin Kzlay Cemi-
yetleri olarak faaliyetlerini srdrmtr (Hacfettaholu, 2007: 3, 347).
Sivil toplum rgtlerinin toplumsal hayatn btn alanlarnda yer alma sreci-
nin Trkiyede ok karmak ve uzun olduu sylenebilir. Trkiyede sivil toplum,
gnlllk kavram ile birlikte gelimitir. Seluklu, Osmanl, ve Cumhuriyet d-
nemlerinde kimi toplumsal hizmetler gnll kurulular tarafndan sunulmutur.
Trkiyede bugnk eitim ve salk hizmetlerinden sorumlu mevcut devlet kuru-
lularnn temeli Osmanl dneminde kurulan vakflara uzanmaktadr. Anadoluda
oluturulan sivil toplum rgtleri gelime srecinde ou kez lke ynetimiyle i
ie olmu, hatta baz dnemlerde ynetimin boluklarn doldurur hale gelmitir.
Anadolu nfusunun kozmopolit yaps, din ve etnik kimliklerin eitlilii merkezi
idareyi seilmi ve atanm yerel idarecilere vakflarn kurulmas iin geni apl te-
vikler vermeye ynlendirmitir. Bylelikle halka ynelik hizmetler, Seluklu ve Os-
manl dneminde olduu gibi, vakf ad verilen kurulular tarafndan salanmtr. s-
lam kaynakl yardm geleneine ve dini yapya dayal vakflar, yerel idarenin aralar
olarak, merkezi idarenin yapamad veya etkisiz kald durumlarda toplumsal hiz-
metlerin yan sra altyap hizmetleri de salamtr. rnein Osmanl dneminin med-
rese, cemiyet ve tarikatlar o dnemin sivil unsurlar olarak ortaya km, medresele-
re kaynak salayan vakflar byk lde devletten bamsz olarak gelimitir.
ehirlerin temel ekonomik birimi olan loncalar, o dnemde devletten bamsz
ilemi ve lonca ynetimini esnaf semitir. Vakf ve loncalarla balayan toplumsal
dayanma gelenei toplumsal yapda nemli bir boluu doldurmutur. Resmi ka-
ytlara gre, 19. yzyl balarnda 15.000den fazla vakf olduu bilinmektedir (Te-
peba Belediyesi, 2008:12). Ancak sivil toplum unsuru niteliindeki medreseler,
vakflar ve loncalarn 19. yzyla kadar aama aama merkezi idarenin etkisine gir-
dii, giderek bamsz olma zelliklerini yitirdii gzlenmektedir.
Glenen merkezi yap her ne kadar cumhuriyetin ilanna kadar geen dnem-
de modern unsurlarla biraz daha canlanm olan sivil topluma arln hissettirse
de siyasi partiler, basn yayn organlar, dernekler, ekonomik gruplar, bankaclk
sektr, ticaret, hukuki ve idari dzenlemeler sivil toplumun gelimesine katkda
bulunmutur (aha, 2000:236).
Trkiyede sivil toplum son 15 ylda yaanan baz dnm noktalarna bal ola-
rak byk deiim geirmitir. rnein 1996 ylnda Habitat Konferansnn Trki-
255
yede gerekletirilmesi sivil toplumun dnya apnda artan nemine dikkat ek-
mekle kalmam, Trkiyeden yzlerce sivil toplum kuruluu ve dier paydan k-
resel sivil toplum hareketine katlmasna, sosyal adalet ve srdrlebilir kalknma
alanlarnda gndemlerini geniletmesine yol amtr. Bunu takiben 1999da yaa-
nan Marmara depremi 20,000den fazla insann hayatn kaybetmesine neden ol-
mu ve blgeyi byk ykma uratmtr. Sivil toplum rgtleri bu dnemde halk-
tan gerek gnll olarak katlm gerekse ba yapma konularnda byk destek
toplam ve acil toplumsal ihtiyalarn karlanmasnda devletten daha etkin olduk-
larn ortaya koymutur (TSEV, 2006 :53).
Trkiyedeki sivil toplum rgtlerinin son yllardaki geliimini deerlendiriniz.
Trkiyede sivil toplum rgtleri asndan, en son ve belki de en nemli d-
nm noktasnn 2001de lkenin Avrupa Birliine yelik sreci erevesinde kabul
edilen Kopenhag Kriterleri ile Birliin devleti demokratik deer ve uygulamalarn
benimseyecek politik iradeyi gsterme mecburiyetinde brakmas olduu sylene-
bilir. Kopenhag Kriterleri beraberinde nemli reformlar getirmi, sivil toplumu
zellikle hak ve zgrlkler ekseninde etkilemitir. Sz konusu reformlar lkede
rgtlenme zgrlkleri ve medeni haklar zerinde 1980den beri sregelen kst-
lamalar byk lde kaldrm ve sivil toplum faaliyetleri iin daha elverili bir
alan oluturulmasn salamtr. Ayrca bu dnemde merkezi ve yerel dzlemde
insan haklar ve sosyal politikalar gibi nemli konularda diyalou tevik eden ye-
ni yasal dzenlemelere gidilmitir (TSEV, 2010:2).
Avrupa Birlii lkelerinde milyonlarla ifade edilebilecek sivil toplum rgt fa-
aliyet gstermektedir. Son yllarda 1.200.000 dernein faaliyet gsterdii ABDde
ise ortalama her be kiiye bir dernek dmektedir. Buna karlk Trkiyedeki der-
nek says 80 bin civarndadr ve ortalama 900 kiiye bir dernek dmektedir (Gn-
gr Ak, 2005:185-195). Ayn zamanda Trkiyede yaklak 4000 - 4500 civarnda
vakf, bin civarnda sendika ve bir o kadar da meslek kuruluu bulunmaktadr. l-
kede mevcut sivil toplum rgt says sadece 100.000 civarndadr. Vakflar Genel
Mdrlnn kaytlarna gre, gnmzde Trkiyedeki vakf says 4494dir. Bu
rakam, sosyal yardmlama ve evre alanlarndaki vakflarla, yeni kurulan vakflar
da iermektedir (TSEV, 2006: 53). lkemizde en youn faliyet alanna ve ilev-
sellie sahip olan sivil toplum rgtlerinin banda vakflar gelmektedir.
Trkiyedeki sivil toplum rgtleri farkl alanlarda faaliyet gstermektedir. Bun-
lar arasnda yoksulluun giderilmesi, salk hizmetleri, aile planlamas, eitim, ev-
re ve ekoloji, kltrel, etnik ve dini deerlerin teviki, mesleki ve profesyonel
gruplarn bir araya getirilmesi, kltr merkezleri, camiler, okullar ve nadiren has-
tanelerin kurulmas iin fon toplanmas yer almaktadr (Sabanc Vakf, 2011:14).
256
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Dernek 80.750 (%54,47)
Vakf 4.494 (% 3,03)
i Sendikas 96 (% 0,06)
Kamu ileri Sendikas 54 (% 0,03)
Oda 4.749 (% 3,20)
Kooperatif 58.090 (%39,18)
Toplam 148.233 %100
Tablo 9.1
Trkiyede Dernek,
Vakf, Sendika, Oda
ve Kooperatif
Saylar
Kaynak: (TSEV,
2006:52)
Trkiyedeki Sivil Toplum rgtlerinin Sorunlar
Toplumsal ve ekonomik konularda rol oynayan tketici kurumlardan kiileri ortak
ama evresinde bir araya getiren hkmet d topluluklara (evre, insan haklar, ha-
yr kurumlar gibi); dinsel topluluklardan yerel giriimlere, genlik kurulular ve aile
birliklerine kadar kiilerin de dhil olduklar kurulular sivil toplum rgtleri olarak
kabul edilmektedir. Bu kurulular son yllarda toplum yaamna ilikin kimi zorlukla-
rn giderilmesinde ve sorunlarn zmnde nemli bir rol stlenmektedir.
Sivil toplum rgtleri, aratrma ve biliim almalarn etkin bir ekilde srd-
rebilmesi iin uluslararas kurulular tarafndan desteklenmektedir ancak bu kuru-
lularn sknt ektii konularn olduu da bilinmektedir. Bu skntlarn banda
bilgi, iletiim ve ibirlii ihtiyac gelmektedir. Sivil toplum rgtlerinin ortak sorun-
lar zetlenecek olursa;
Sivil toplum rgtlerinin demokratik ve katlmc bir toplumdaki yeri ve ro-
l henz alglanamamtr.
Gerek toplum iinde gerekse sivil toplum rgtlerinin kendi bnyelerinde
amalar konusunda bir fikir birlii ve alg olumamtr.
Sivil toplum rgtlerinin son yllarda eitlenmesine ve hareketliliin ivme
kazanmasna karn hala ortak bir platform kurulmam; ayn alanda faaliyet
gsterenlerin ortak sorunlarn ve deneyimlerini paylamasna ve bilgi al-
verii yapmasna ynelik iletiim kanallar henz olumamtr.
Mevcut sivil toplum rgtlerinde hala bir kurumsallama ve srdrlebilirlik
yaklam eksiklii sz konusudur. Bu sreci gerekletirebilecek deneyim, uz-
manlk, rehberlik, eitim, basn-iletiim, veritabanlar ve ortak bilgi noktalar
vastasyla kurumsallama henz yeterli dzeye gelememitir. Var olan giriim-
ler yetersiz veya geicidir ve bu nedenle srdrlebilirlik salanamamaktadr.
Sivil toplum rgtlerinin faaliyetleri arasnda eitim sreleri, yaynlar, web
sayfalar ve eitli kurumlar tarafndan salanan destekler yer almaktadr an-
cak henz stratejik bir yaklam gelitirilememitir.
Aktif sivil toplum rgtlerinin pek ounda tabandan gelen bir katlmn
olumad grlmektedir.
Sivil toplum rgtleri daha ok kiilere bal olarak kurulmu ve o kiilerin
liderliinde faaliyet gstermektedir.
Toplumda rgt szcnn ve rgtlenmenin verdii rahatszlk nede-
niyle bir diren gzlenmektedir. Bu durum sivil toplum rgtlerine katlm
kanallarn olumsuz etkilemektedir.
Sivil toplum rgtlerinin ounda sivillik ve toplumsal savunu bilinci ile
istei olumamtr.
Sivil toplum rgtlerinin ounda demokratik bir ynetim yaps ve anlay-
gelimemitir.
Sivil toplum rgtlerinde personel, ofis, donanm vb konularda kapasite ek-
siklii ileri dzeydedir. Bunun yan sra kapasiteyi gelitirmeye ynelik be-
cerilerde iletiim, proje hazrlama, kaynak oluturma vb konularda da sz
konusudur; her iki unsur birleince bir ksr dng oluturmaktadr.
Sivil toplum rgtlerinin oluumuna ve yaatlmasna ynelik olanaklarn
daha ok stanbulda topland; Anadoludaki rgt faaliyetlerinin de o-
u kez stanbul merkezli sivil toplum rgtleri ile balantl yrtld;
bu almalarda da ibirlii ve delegasyonda byk sivil toplum rgtle-
rinin Anadoludaki kk rgtlerle almaya genelde istekli olmad
grlmektedir.
257
Trkiyede 80.750 dernek,
4494 vakf, 96 ii
sendikas, 54 Kamu iileri
sendikas, 4.749 oda ve
58.090 kooperatif olmak
zere toplam 148.233 sivil
toplum rgt faaliyetini
srdrmektedir.
TSEVin 2006 ylnda
yapm olduu aratrmada,
sivil toplum rgtne gre
deimekle birlikte,
kurumsallama eksiklii,
ynetiim sorunu, gven ve
katlm eksiklii gibi temel
bileenlerin nemli sorun
alanlar olduu ortaya
kmtr.
TSEVin 2006 ylnda gerekletirdii
Uluslararas STEP Trkiye lke Raporu ad-
l aratrmada da yukardaki sorunlara benzer
sorunlarn mevcut olduu ve sivil toplum r-
gtne gre deimekle birlikte, kurumsal-
lama eksiklii, ynetiim sorunu, gven ve
katlm eksiklii gibi temel bileenlerin hala
sorunlu olduu belirtilmektedir.
Bunun yan sra Yaama Dair Vakfnn
(YADA) 2005 ylnda 8 ilde 32 Gnll Ku-
ruluu baz alarak yrtt bir aratrma-
nn sonular da Trkiyede sivil toplum r-
gtlerinin gnmzde yaad temel sorunlara ilikin veriler ve tespitler iermek-
tedir. YADAnn (2005) aratrmasna gre, Trkiyede Gnll Kurulularn yaa-
d sorunlar da benzer balklar altnda deerlendirilmitir. Saptanan sorunlar; alt-
yap sorunlar, gnll alar, kadrolar ve yeler ile ilgili sorunlar, devletle ilikiler,
rgt ii ilikilere ynelik sorunlar, gnll kurulularn birbirleri ile olan ilikile-
ri, hedef gruplar ve toplumla ilikiler, medyayla ilikiler ve sivil toplumun sadece
gnll kurululardan ibaret olarak alglanmasdr (http://www.siviltoplumakade-
misi.org.tr/).
Trkiyede sivil toplum rgtlerinin zayf ynlerini irdeleyiniz.
Trkiyedeki sivil toplum rgtlerinin gnmzde karlat sorunlarn al-
mas ve sivil toplum rgtlerinin gelitirilmesi iin yaplmas gereken almalar u
ekilde deerlendirilebilir;
Vatandalk bilincinin gelitirilmesi ve rgtlenmenin nndeki engeller
kaldrlmaldr.
lke genelinde biliim-bilgi toplumu olma ynndeki bilin yaygnlatrl-
maldr.
Bilgiye eriim kolaylatrlmaldr. Yerel ynetimlerin oluturacaklar kent
bilgi sistemleri elektronik ortam zerinden ulalabilir olmaldr.
Sivil, kamu ve zel giriimin birbirlerinin etkinliklerinden haberdar olmasn
ve ibirliinin artmasn salayacak platformlar oluturulmaldr.
Sivil toplum rgtleri arasnda yatay ve dikey iliki ile ibirliine ynelik ko-
ullar oluturulmaldr.
Halk katlmnn yerel ynetim ileyiiyle egdm iinde olabilmesi iin ye-
rel ynetimler eitli yntem ve yaklamlarla katlm tevik etmelidir.
Bilgi, iletiim, sanat, eitim, kltr vb alanlarda alan ve toplumsal dn-
me katk verebilecek sivil toplum rgtlerini bir araya getirmek, verimli-
lik ve etkinlii arttrmann yan sra mesleki gelime ve dayanmay sala-
makta da nemli bir nlem olarak dnlmelidir.
Avrupa Birliine katlm srecinde sivil toplum rgtlerinin yap ve ilevle-
rinin giderek daha da nem kazanaca ngrsyle, kamu kesiminin karar
alma mekanizmasna sivil toplum rgtleri daha youn dhil edilmelidir.
Avrupa Birlii ile ilgili alanlarda faaliyet gsteren sivil toplum rgtleri, Bir-
likteki muadilleri ve semsiye rgtleri ile birlikte ortak projeler yrtme ve
lobi alsmalar yapma vb rolleri de stlenmelidir.
Konuya ilikin daha geni bilgiye aadaki kaynaktan ulaabilirsiniz: Sivil Toplumcunun El
Kitab, Sivil Toplum Gelitirme Merkezi, stanbul, I Bask, Editr Nafiz Gder, Kasm 2004
258
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Resim 9.3
Sivil Toplum
Betimlemesi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
259
Sivil toplum rgtlerini tanmlamak
Kkenleri Antik Yunana kadar uzanan ve 15.
yzyldan gnmze dein farkl anlamlar kaza-
nan sivil toplum zellikle devlet-birey ve toplum
ilikilerini aklamada ve dzenlemede her d-
nem bavurulan temel kavramlardan biri olmu-
tur. Sivil toplum kurulular sivil toplum rgt-
leri olarak da adlandrlr. Resmi kurumlar dn-
da ve bunlardan bamsz olarak alan, politik,
sosyal, kltrel, hukuki ve evresel amalar do-
rultusunda lobi, ikna ve eylem almalar yr-
ten, katlmclar gnlllk usul dorultusunda
kabul eden, kr amac gtmeyen ve gelirini ba-
lar ve/veya yelik demeleri ile salayan ku-
rululardr. Sivil toplum rgtleri, bireyler arasn-
da hogr ve dayanmay ve bilinlenmeyi ar-
trmak, ortak hareket etme duygusu kazandr-
mak, ayn dncedeki insanlar bir araya getir-
mek gibi amalar gerekletirmeyi salar.
Sivil toplum rgtleri oda, sendika, vakf ve der-
nek ad altnda faaliyet gsterir. Topluma yararl
bir hizmet sunmak iin kurulmu yasal topluluk-
lardr. Sivil toplum rgtleri, herhangi bir devlet
organndan bamsz bir ekilde zel kiilerin gi-
riimiyle yasal olarak kurulmu her trl organi-
zasyon iin kullanlan genel bir kavramdr. Sivil
toplum rgtlerinin tamamen veya ksmen devlet
organlar tarafndan desteklendii durumlarda bi-
le bnyesinde herhangi bir devlet yetkilisi bulun-
mad srece sivil toplum rgt olma zellii-
nin baz durumlarda geerlilii kabul edilir.
Sivil toplum rgtlerinin tarihsel srecini deer-
lendirmek
Trkiyede sivil toplum rgtlerinin gelime sre-
ci karmak olmakla birlikte Osmanl, Seluklu ve
Cumhuriyet dnemlerinde kimi toplumsal hizmet-
ler gnlllk esasna dayal olarak gelien sivil
toplum anlay balamnda gerekletirilmitir.
Trkiyede bugnk eitim ve salk hizmeti ve-
ren devlet kurulularnn temelinin Osmanl dne-
minde kurulan vakflara dayand sylenebilir.
Anadoludaki sivil toplum rgtlerinin tarihi ou
kez lke ynetimiyle i ie gemi, baz dnem-
lerde ynetimlerin boluklarn tamamlamtr.
1980den sonra derneklerin yeniden kurulmas-
na yol aan yasal dzenlemeler yaplmtr. Buna
karn Trkiyenin nde gelen sivil toplum r-
gtlerinin te ikisinin son on be ylda kurul-
mu olmas ilgi ekicidir. Dnyadaki rnekler ile
karlatrldnda lkemizdeki sivil toplum ku-
rulularnn tarihesinin ok eski dnemlere da-
yand sylenemez. Trkiyede mevcut sivil top-
lum rgt says nfusa oranla deerlendirildi-
inde birok lkenin gerisinde kalmaktadr. G-
nmzde lkedeki sivil toplum kuruluu stat-
sndeki birok dernein aslnda faaliyette olma-
yan yerel dernekler olduu gerei gz nnde
bulundurulduunda bu alann gelitirilmesi ge-
reklilii ortaya kmaktadr. Bugn Trkiyede
80.750 dernek, 4494 vakf, 96 ii sendikas, 54
Kamu iileri sendikas, 4.749 oda ve 58.090 ko-
operatif olmak zere toplam 148.233 sivil top-
lum rgt faaliyetlerini srdrmektedir.
Sivil toplum rgtlerinin amalar ve ilevlerini
tanmlamak
Sivil toplum rgtleri birlikten g doar ilke-
sine dayanarak faaliyetlerini srdrr. Bu rgt-
ler, bireyler arasnda hogr ve dayanmay ar-
trr, bilinlenmeyi ve ortak hareket etme duygu-
sunu salar. Ayn dnce dzleminde olanlar
biraraya getirir ve ortak amalarn gerekleme-
sini salar.
Sivil toplum rgtleri, eitli olanlarla, ok dei-
ik ve farkl amalar gerekletirmek zere al-
maktadrlar.
Trkiyede sivil toplum rgtlerinin sorunlarn
irdelemek
Sivil toplum rgtleri son yllarda Avrupa Birlii
politika srecine ve programlarna daha fazla d-
hil edilerek, daha geni bir sivil alan oluturmada
anahtar unsur olarak yer almaktadr. Sivil toplum
rgtleri Avrupa daki ynetiim, kalknma, evre
ve sosyal politika gibi bir dizi konuda sesli pay-
dalar olarak dnlmektedir. Trkiyede sivil
toplum rgtlerinin finansmandan ynetime, r-
gtlenmeden karar alma mekanizmalarna kadar
birok sorunlu alan sz konusudur. Avrupa Bir-
liine tam yelik asndan sivil toplum alannn
gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas gereklidir. Bu
balamda sivil toplum rgtlerinin gerek alt yap-
larnn glendirilmesi gerekse kurumsallama
almalarnn hzlandrlmas nem tamaktadr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
260
1. Aadakilerden hangisi sivil toplum kavramnn
ortaya kt dnemdir?
a. 13. yzyl
b. 14. yzyl
c. 15. yzyl
d. 16. yzyl
e. 17. yzyl
2. Hangi yazar sivil toplum rgtlerinin ABDnin en
byk yenilik ve itici gc olduunu ne srmektedir?
a. Peter Drucker
b. Porter
c. Fukuyama
d. Milton Friedman
e. Adam Smith
3. Aadakilerden hangisi Trkede kullanlan sivil
szcnn Latince kknden tretilmi olandr?
a. Sivillius
b. Civic
c. Society
d. Civicius
e. Civis
4. Aadakilerden hangisi sivil toplum rgtlerinin ta-
nmn doru olarak vermektedir?
a. Resmi kurumlardan bamsz olmayan, politik,
sosyal, kltrel, hukuki ve evresel amalar
dorultusunda lobi, ikna ve eylem almalar
yrten, yelerini ve alanlarn karlkllk
esasyla alan kurululardr.
b. Politik, sosyal, kltrel, hukuki ve evresel
amalar dorultusunda devlet dzeyinde al-
malar yapan ve kr amac gden kurululardr.
c. Resmi kurumlar dnda ve bunlardan bamsz
olarak alan, politik, sosyal, kltrel, hukuki ve
evresel amalar dorultusunda lobi, ikna ve ey-
lem almalar yrten, yelerini ve alanlarn
gnlllk usulyle alan, kr amac gden ve ge-
lirlerini devlet fonlar ile salayan kurululardr.
d. Resmi kurumlar dnda ve bunlardan bamsz
olarak alan, politik, sosyal, kltrel, hukuki
ve evresel amalar dorultusunda lobi, ikna ve
eylem almalar yrten, yelerini ve alan-
larn gnlllk usulyle kabul eden, kr ama-
c gtmeyen ve gelirlerini balar ve/veya ye-
lik demeleri ile salayan kurululardr.
e. Resmi kurumlarla birlikte alan, politik, sosyal,
kltrel, hukuki ve evresel amalar dorultu-
sunda lobi almalar, yelerini ve alanlarn
gnlllk usulyle alan, kr amac gden ve
gelirlerini kendi irketleri vastasyla ile salayan
ticari kurululardr.
5. Aadakilerden hangisi sivil toplum rgtlerinin
amalarndan biri deildir?
a. Bireyler arasnda hogr ve dayanmay artrr.
b. Bilinlenmeyi artrr.
c. Geliri artrr.
d. Ortak hareket etme duygusu kazandrr.
e. Ayn dnceye sahip olanlar bir araya getirir.
6. Aadakilerden hangisi lkemizdeki sivil toplum
rgtlerinin sorunlarndan biri deildir?
a. Sivil toplum rgtlerinin demokratik ve katlmc
bir toplumdaki yeri ve rol anlalamamaktadr.
b. Gerek toplum iinde gerekse sivil toplum rgt-
lerinin kendi bnyelerinde sivil toplum rgtle-
rinin amac konusunda bir fikir birlii ve anlay
olumamtr.
c. Tecrbe, uzmanlk ve destein; rehberlik, ei-
tim, basn, veritabanlar ve ortak bilgi noktalar
vastasyla kurumsallamas hala yeterli dzeye
gelmemitir.
d. Sivil toplum rgtleri daha ok kiilere bal
olarak kurulmular ve o kiilerin liderliinde
yaamaktadr.
e. Sivil toplum rgtleri finansman yaratma konu-
sunda gelime gstermitir.
7. Aadakilerden hangisi Trkiyedeki dernek says-
n vermektedir?
a. 80.750
b. 81.500
c. 88.000
d. 89.500
e. 89.750
8. Aadakilerden hangisi Trkiyedeki kooperatif sa-
ysn vermektedir?
a. 55.000
b. 57250
c. 58.090
d. 59.100
e. 59450
Kendimizi Snayalm
261
9. Aadakilerden hangisi sivil toplum rgtlerine y-
nelik olanaklarn daha younlat kenttir?
a. Ankara
b. stanbul
c. Bursa
d. Diyarbakr
e. Trabzon
10. Trk toplum yapsnda sivil toplum hangi kavram
ile birlikte gelimitir?
a. Aidiyet
b. Gnlllk
c. evre edinme
d. kar salama
e. Tesis kurma
Bir Sivil Toplum rgt Olarak TEMA Vakf
TEMA Vakfnn amalar;
lkemizde doal varlklarn ve evre saln korun-
mas, erozyonla mcadele, toprak rts ve topra-
n korunmas ve aalandrmann nemi hakknda
kamuoyunu eitmek ve bilinlendirmek,
erozyon felaketinin douraca sonular, alnacak
nlemler konusunda halkmz bilgilendirmek, bi-
linlendirmek ve bylece oluturulacak bilinli ve
etkin kamuoyu destei ile hkmetleri erozyonla
mcadelede, gereki ve uygulanabilir politikalar
retme ve uygulamaya tevik etmek,
biyoeitlilik, toprak, su ve doal evrenin korun-
masna ilikin milli politikalarn oluturulmasna yar-
dmc olmak ve bu esaslardan dn verilmemesi iin
mcadele etmek,
aa ve orman sevgisini topluma mal etmek,
hayvancln temeli olan ayr ve meralar koruyup,
gelitirmek,
doal zenginliklerimizin bilinsizce kullanlp, geri
dnmsz bir ekilde yok olmasna izin vermeye-
rek, korumak, gelitirmek ve Trkiyenin geleceini
gvenceye almak,
llemeyle mcadelede dnyaya rnek bir hareke-
ti Trkiyeden balatmak,
doal varlklarn, insan salnn, yeil alanlarn,
toprak ve bitki rtsnn, ormanlarn, meralarn ko-
runmas, gelitirilmesi ve yenilerinin tekil edilmesi-
ni salamak iin faaliyette bulunmak,
bu amalar gerekletirmek iin gerekli tekilatn
oluturulmasn, yasalarn kmasn salamak ve g-
nll kurulularn nclnde toplumun btn ke-
simlerinin destei ile erozyonla mcadelenin ikinci
bir stiklal Sava kabul edilerek erozyon tehlikesi ile
mcadele edilmesi, olarak belirlenmitir.
TEMA Vakfnn Hedefleri:
TEMAnn hedefi ncelikle ulusumuza, onun temsilcile-
rine, siyasal partilere ve hkmetlere, resmi ve zel ku-
rululara, eitim kurumlarna, basn yayn organlarna,
toprak erozyonunun nedenlerini, vahim sonularn ve
lkemizin l olma tehlikesini anlatmaktr. TEMA bu
hedef dorultusunda, siyasi gleri, doal varlklarn
yok edilmesi ve erozyon sorununa are bulmadan ikti-
dar olamayacaklarna inandrma abasndadr. Bu ne-
denle erozyon sorununa kar duyarl, bilinli ve etkin
bir kamuoyu oluturmaya altrmaktadr.
TEMA Vakf, lkemizin en deerli hazinelerinden biri-
nin toprak olduunun bilincindedir. Bu nedenle, or-
Okuma Paras
262
man, ayr, mera ve tarm alanlarnn, su ve bitki gen
kaynaklarnn, doann korunmas ve erozyonun n-
lenmesi konusunda, belli bir devlet politikasnn gerek-
li ve zorunlu olduuna inanmaktadr. Bu hedeflere ula-
mak ancak teknik ynden yeterli bir kadro, tekilat ve
mali imknlarla mmkndr.
TEMA Vakf, toprak erozyonu nedeniyle hzla yok
olan tarm alanlarnn ve meralarn verimliliinin artt-
rld koulda, krdan kente gn nlenebileceine
inanmaktadr.
Kaynak: http://www.tema.org.tr/
1. c Yantnz yanl ise, Sivil Toplum rgtleri ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise, Sivil Toplum rgtleri ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise, Sivil Toplum rgtlerinin
Tanmn yeniden gzden geiriniz.
4. d Yantnz yanl ise, Sivil Toplum rgtlerinin
Tanmn yeniden gzden geiriniz.
5. c Yantnz yanl ise, Sivil Toplum rgtlerinin
Amalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise, Sivil Toplum rgtlerinin
Sorunlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise, Trkiyedeki Sivil Toplum
rgtleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise, Trkiyedeki Sivil Toplum
9. b Yantnz yanl ise, Trkiyedeki Sivil Toplum
10. b Yantnz yanl ise, Trkiyedeki Sivil Toplum
Sra Sizde 1
21. Yzyln sivil toplum rgtleri a olarak nitelen-
dirilmesi olduka gereki bir yaklamdr. nk ge-
rek Dnya gerekse Avrupa leinde, devletin ekildi-
i birok ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda sivil
toplum rgtleri bu boluu doldurma konusunda b-
yk mesafeler kaydetmektedir. Bilindii gibi nmz-
deki yllar tm dnyada dernekler, vakflar ve sivil top-
lum rgtleri byk nem arz edecektir. Hatta siyasi
partiler de hkmet olmadklar srece sivil toplum r-
gt olarak grlebilecektir.
Sra Sizde 2
Sivil toplum rgtlerinin siyasal, toplumsal ve ekono-
mik etkileri deerlendirildiinde sivil toplum rgtleri
demokratik sistemler iinde vazgeilmez temel unsur-
lardan biri olduu sylenebilir. Sivil toplum rgtleri
kendi iinde ayn dnceyi paylaan insanlarn bir ara-
ya gelmesiyle kurumsallamaktadr. Bu rgtler her ne
kadar tek tip zellik gsteriyor olsalar bile bunlar ken-
di atlar altnda bir g oluturmaktadr. Farkl ama
ve anlay altnda alan sivil toplum rgtleri bir e-
hirde, blgede ya da lke btnnde bir demet olu-
turmaktadr. Bu da eitlilik ve zenginlik olarak deer-
lendirilmelidir. Toplumda sosyal dokuyu koruyan bl-
gesel zelliklere ve gzelliklere sahip kan ve yaatan
kurululardr. Bu rgtler toplum dncesinin zgr-
lemesine ve siyasi kalitenin ykselmesine byk katk
salamaktadr. Sivil toplum rgtleri kendi rettiini bir
bakasna dayatmaz. Eer bir dayatma olursa bir baka
rgt de kendi retimini dayatr. Bu bakmdan dayatma
sivil toplum kurulularnn dmandr. Sivil toplum r-
gtleri zgr dnce ve zgr teebbsle beslenir. Bu
yaplardan dolay sivil bir gc temsil etmekte ve n-
c sektr olarak isimlendirilmektedir. Birinci sektr; ya-
sa ynetmelik ve mevzuatla ynetim ve faaliyet iinde
bulunan devlet sektrdr. kinci sektr ise kazancn
maksimum klacak anlay iinde alan sermaye sa-
hipleri, irketler ve alanlardr. nc sektr ise her
iki ortamda bulunan ve bulunmayan insanlardan olu-
an, gnlllerin bulunduu sektrdr. Bu sektr sivil
kurululardr. Bunlar nc sektr olarak isimlendiril-
mektedir. Bu kurulularn retiminde, yasa, ynetmelik
ve mevzuatlar devlet sektrnde olduu gibi snrlayc
deildir. Gnll olarak hizmet edenler, irket ve ser-
maye kesiminde olduu gibi kar amac tamad ve
zgr dnen, zgr hareket eden insanlardan mey-
263
dana gelmedii aikardr. nc sektr olarak sivil
toplum rgtleri dier sektrlere gre daha kaliteli, da-
ha zgn almalar yaparak yerel ve merkezi ynetim-
lere katk salamaktadr.
Sra Sizde 3
Trkiyede sivil toplum rgtlerini son yllardaki gelii-
mi yeterli olmamakla birlikte, baz nemli ve arpc
gelimelere sahne olmaktadr. Trkiyede sivil toplum,
son 10 ylda yaanan baz dnm noktalarna bal ola-
rak byk deiim geirmitir. 1996 ylnda Habitat
Konferansnn Trkiyede gereklemesi sivil toplu-
mun dnya apnda artan nemine dikkat ekmekle
kalmam, Trkiyeden yzlerce sivil toplum rgt ve
dier paydan kresel sivil toplum hareketine katlma-
sna, sosyal adalet ve srdrlebilir kalknma alanlarn-
da gndemlerini geniletmesine yol amtr. Yine 1999
senesinde yaanan Marmara deprem felaketinde sivil
toplum rgtleri halktan gerek gnlllk gerekse ba-
lar balamnda byk destek toplam ve acil top-
lumsal ihtiyalarn karlanmasnda devletten daha et-
kin olmutur.
Sra Sizde 4
Trkiyede sivil toplumu olumlu ynde bir deiim s-
reci devam ederken, zayf olduu alanlardaki eksiklik-
lerde devam etmektedir.
Trkiyede sivil toplumun geliiminin eski ivmesini ko-
ruyamad grlmektedir. zellikle vatanda katlm
ve kurumsallama dzeylerindeki baz temel sorunlarn
sreklilik arz ederek kemiklemeye balamas sivil top-
lumun nnde nemli engellere iaret etmektedir. Sivil
toplum mevcut gl ynlerini ve iinde bulunduu
tevik edici ortam doru kullanarak toplumsal hayatn
vazgeilmez bir paras haline gelebilecei gibi, zayf
ynlerinin yaratt engellere takld bir duraklama
dnemine girmesi de mmkndr. Bu balamda Trki-
yede sivil toplumun glendirilmesine ynelik faaliyet-
lerde bulunmak isteyen tm paydalarn (sivil toplum
aktrleri, kamu, zel sektr, ba kurulular, akade-
mi vb.) koordineli almalar olduka nemlidir. Bu
adan Trkiyede sivil toplumun bir dnm noktasyla
kar karya olduunu sylemek yanl olmayacaktr.
AB ve Aday lkeler Arasnda Sivil Toplum Diyalou Ey-
ll 2005, Brksel http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/sivil-
top/diyalog.pdf
Balolu, Z. (1994). Trkiye nc Sektr Raporu-So-
runlar ve zm nerileri (No:1). stanbul: Trkiye
nc Sektr Vakf Yaynlar.
Baydar Akgn, S., Baydar Akgn, T. (Mart 2011). Avrupa
Birliinde Sivil Toplum rgtlerinin Rol. Trk dare
Dergisi Say: 470. Ankara Nafiz Gder (ed.). (Kasm
2004). Sivil Toplumcunun El Kitab (I. Bask).
stanbul: Sivil Toplum Gelitirme Merkezi TSEV.
(2010). l Toplum Deerlendirme Raporu, stanbul
http://www.tusev.org.tr/content/detail.aspx?cn=567
Bobbio, N. (2004). Gramsci ve Sivil Toplum Kavram.
Sivil Toplum ve Devlet: Avrupada Yeni Yaklamlar,
91-118. John Keane (ed.). Mehmet Kk (ev.).
Ankara: Yedi Kta.
BOSTANCI, E. (2005). Kadn Girisimcilik ve Sivil Top-
lum Kuruluslarnn Rol. zmir Dokuz Eyll ni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstits, alma Ekono-
misi ve Endstriyel likiler Anabilim Dal nsan Kay-
naklar ve Endstriyel likiler Blm.. Yaynlan-
mam Yksek Lisans Tezi.
aha, . (2000). Askn Devletten Sivil Topluma. stan-
bul: Gendas KltrYayunlar,
opuroluY., & etin, C., & Beyzade, N. (Bahar 2010).,
Yeni Sosyal Hareketler Paradigmas Balamnda
Trkiyedeki Kreselleme Kart Gruplarn Birbir-
leriyle ve Dnyadaki Kartlarla Karlatrlmas.,
Sosyoloji Dernei Sosyoloji Aratrmalar Dergisi Cilt:
13 Say: 1
Drucker, P.(1990). Managing the Nonprofit Organizati-
on: Practies and Principles. New York: Harper Col-
lins Publishers,
Ersen, T. B. (Nisan 2010).. Trkiyede Derneklerin r-
gtlenme zgrl nndeki Engeller Trkiyede
rgtlenme zgrlnn Gelitirilmesi in Meto-
doloji Gelitirilmesi Projesi Bulgular. stanbul: T-
SEV Yayn.
Etherington, S. (2002). The Role of NGOs in Implemen-
ting EU Policy: Opportunities, Constraints and Suc-
cess. U. Rb (Ed.).
Edwards, M. (2005). Civil Society. Cambridge: Polity
Press.
Gzer, K. (2004). Anayasa Hukukuna Giri. Bursa: Ekin
Kitapevi
Kaynaklar
264
Gngr Ak, B. (2005). Trkiyenin Avrupa Birliine Ka-
tlm Srecinin Sivil Toplum Kurulularna etkileri
ve Katklar. II. Ulusal Sivil toplum Kurulular Kon-
gresi, anakkale
Hacfettahoglu, I. (Nisan 2007)., Trk Kzlay tarih Di-
zisi: Milli Mcadelede Hilal-i Ahmer (1. Basm). An-
kara: Tuna Ofset
brahim, F., & Wedel, H. (1997). Ortadouda Sivil
Toplumun Sorunlar. Erol zbek (ev). stanbul:
letiim
Keane, J. (Kasm 1994). Demokrasi ve Sivil Toplum (1.
Basm). Necmi Erdoan (ev.) stanbul: Ayrnt
Yaynlar
Keyman, F. (2006). Trkiyede Sivil Toplumun Serve-
ni. Ankara: Sivil Toplum Gelitirme Merkezi Ya-
ynlar
Keyman, F. (2004). Trkiyede ve Avrupada Sivil Top-
lum. Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazlar
no: 3. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi STK Ei-
tim ve Aratrma BirimiKkali, T. (Ekim 2008). Si-
vil Toplum Kurulularnn nemi ve Sorumlulukla-
r. ereve Dergisi Say: 48. stanbul
Kalayc, N. (2007). Kamusal Alan zerine Bir nceleme:
Aristoteles-Marx-Habermas. Hacettepe niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Felsefe Anabilimdal Anka-
ra. Doktora Tezi.
Keane, J. (2004). Despotizm ve Demokrasi. Sivil Top-
lum ve Devlet: Avrupada Yeni Yaklamlar, 47-90.
John Keane (ed.). Levent Kker (ev.). Ankara: Ye-
di Kta.
Mardin, . (2007). Sivil Toplum. erif Mardin Btn
Eserleri 6 Trkiyede Toplum ve Siyaset Makaleler 1,
9-19. Mmtazer Trkne & Tuncay nder (Ed.). s-
tanbul: letiim
Mardin, . (2007). Trk Toplumunu nceleme Arac Ola-
rak Sivil Toplum. erif Mardin Btn Eserleri 6
Trkiyede Toplum ve Siyaset Makaleler 1, 21-34.
Mmtazer Trkne & Tuncay nder (Ed.). stan-
bul: letiim
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl. Osman Aknay
& Derya Kmrc (ev.). Ankara: Bilim ve Sanat
Dergisi
Mercer. C. ( January 2002). NGOs, Civil Society and De-
mocratization. Progrees in Developmen Studies, vol.
2 no. 1.
ahin, M. (2007). Kamu Ekonomisi ve Sivil Toplum Ku-
rulular. Ankara: Sekin Yaynclk
imek Birgl; Gnll Kurulularn Kresellemesi
Kresellemenin nsani Yz, (Der: Veysel Bozkurt)
Alfa Yaynlar , stanbul, 2000.
Tepeba Belediyesi. (Ocak 2008). Eskiehir Sivil Top-
lum ve Kamu Hizmetleri Rehberi (1 Bask). Eskie-
hir: Milsan Basm Sanayi
Trk Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf. (2001). Av-
rupa Birlii, Devlet ve STKlar. stanbul: Numune
Matbaaclk
Trkiyede Sivil Toplum: Bir Dnm Noktas, Sabanc
Vakf 2011, stanbul http://www.sabancivakfi.org/fi-
l es/ht ml /pr ogr aml ar /t opl umsal _kat ki l ar i -
miz/step/STEP2011_ozet.pf
Vakf ve Derneklere likin Vergi ve Kamu Yarar
Raporu AB lkeleri ve Trkiyedeki Uygulamalar
ve neriler stanbul: TSEV Yayn, Ocak 2010,
stanbul
Uluslararas STEP Trkiye lke Raporu, TSEV Ya-
ynlar No 39, TSEV 2006, stanbul
Yeen, M., Keyman, F., alkan, M. A., Tol, U. U. (Ni-
san 2010). Trkiyede Gnll Kurulularda Sivil
Toplum Kltr. stanbul: Yaama Dair Vakf
Yklmaz, N. (Haziran 2003). Yeni Dnya Dzeni ve
evre. stanbul: Sosyal Aratrma Vakf Yayn
Ylmaz, A. (Kasm-Aralk 2007). Sivil Toplum, Demok-
rasi ve Trkiye. Yeni Trkiye Dergisi, Yl, 3, Say 18
Toplumsal deime ve toplumsal hareketler balamnda eitim olgusunu ifa-
de edebilecek,
Toplumsal deime, toplumsal hareketler ve eitim arasndaki etkileimi de-
erlendirebilecek,
Toplumsal hareketlerin iinde yer alan eitim ve renme srelerini srala-
yabilecek,
Toplumsal hareketler kapsamnda eitim hareketlerini aklayabileceksiniz.
indekiler
Eitim,
Toplumsal Hareket
Toplumsal Deime
Toplumsal Harekette renme
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Yeni Toplumsal
Hareketler
GR
TOPLUMSAL DEME,
TOPLUMSAL HAREKETLER VE
ETM
TOPLUMSAL HAREKET VE ETM
ETKLEM
TOPLUMSAL HAREKETLERDE
ETM VE RENME
TOPLUMSAL HAREKET OLARAK
ETM HAREKETLER
Toplumsal
Hareketler ve
Eitim
10
GR
Modern dnyada yaamn neredeyse her alannda ortaya kan genel buhran, fark-
l sahalar iine alarak ve farkl biimlere brnerek, her lkede kendini farkl e-
kilde gstermektedir (Arendt, 2006:11). Gnmz dnyasnda toplumsal yaamn
btn alanlarnda olduu gibi eitim ve toplumsal hareketler alanlarnda da kkl
dnmler yaanmaktadr. Dnya leinde yaanan bu kkl dnmlerin te-
mel nedeni olarak kreselleme gsterilmektedir. Bu deiimler, kresel deiim-
ler gibi makro dzeyde olduu gibi aileler ve ocuklar gibi mikro dzeylerde de
youn biimde gereklemektedir (OECD, 2010:10). Kreselleme yeni gelimele-
ri anlamak iin anahtar szck hline gelmitir. ok tartlr bir kavram olmasna
karn kresellemeye ilikin geleneksel aklamalar bir eit kreselleme dogma-
tizmi oluturmaktadr (Harman 1996 aktaran Aka, 2004:4). Kresellemenin kar
konulamaz bir sre olduuna ilikin kabullerin yan sra Wallersteinin de belirtti-
i gibi bir gei a olarak da grlebilir. Var olan bir kaostur ve bu kaosun ar-
dndan gelecek yeni dzenin nasl olmas gerektiine ilikin dnceler de nem
kazanmaktadr. Gei anda iki seenek vardr; kreselleme olarak adlandrlan
kaotik srecin iinde kaybolmak ya da kresellemeye ynelik eletirel ve yapc
zmlemeler getirerek daha iyi bir dnya iin abalamak (Hopkins ve Wallerste-
in,1999). Bu noktada kreselleme karsnda kabullenici ya da karlk verici stra-
tejilerin gelitirilmesi sz konusu olmaktadr. Eitim srelerinin kresellemenin
getirileri dorultusunda yaplandrlmas bu balamda ortaya kmaktadr. Eitimin
toplumsal deimeye yol aan niteliklerinin yan sra yaanan toplumsal deime-
lerden etkilenen doas nedeniyle kreselleen dnya ile eitim arasnda dinamik
bir iliki olduu sylenebilir. Bu noktada eitim, yaanan sorunlara tepki olarak
gelien ve toplumda deiim gerekletirmeyi hedefleyen toplumsal hareketlerle
de yakndan ilikilidir. Fingerin (1992:312) belirttii gibi modernliin neden oldu-
u bunalmlar amak zere ortaya kan yeni toplumsal hareketler iin eitim
merkez bir konumdadr.
Eitim ve toplumsal hareketler arasndaki etkileimin, sz konusu deiim ve
dnmlerin yaand evreyle birlikte ele alnarak irdelenmesi nem kazan-
maktadr. Eitim srelerinde ve toplumsal hareketlerde temel ama toplumsal bir
deiim ortaya karabilmektir. Toplumsal deiim ve toplumsal hareketler ilikisi
balamnda eitimin incelenmesi, toplumsal hareketlerle eitim arasndaki etkile-
im ve toplumsal hareketlerdeki renme srelerinin yan sra birer toplumsal ha-
reket rnei olarak ortaya kan eitim hareketlerinin aklanmas yararl olacaktr.
Toplumsal Hareketler ve
Eitim
TOPLUMSAL DEME, TOPLUMSAL HAREKETLER
VE ETM
Toplumsal hareketler birok otorite tarafndan yeni dnce biimlerinin kayna
ve renme ortamlar olarak grlmektedir ancak toplumsal hareketlerin eitim
boyutu genellikle toplumsal hareket otoriteleri ve az sayda eitimcinin zerinde
almakta olduu, henz aratrmalarn yapld yeni bir alandr (Haluza-DeLay,
2007). Holst (2002 aktaran Haluza-DeLay, 2007)a gre eitimciler toplumsal hare-
ketler yoluyla renme konusunu nedenle gz ard etmektedir:
a) Toplumsal hareketler eitsel olmaktan ok politik sreler olarak grlmek-
tedir.
b) Eitim aratrmalar gndelik hayatta oluan informel renmeyi grmezden
gelmektedir.
c) Yetikin eitimindeki profesyonelleme ve i yerinde eitim gibi trendler
aratrmaclar snrlandrmaktadr.
Toplumsal hareketler balamnda dnldnde eitime ilikin en belirgin
zellik, toplumsal deime ve eitim arasndaki ilikidir denilebilir. Eitimin top-
lumsal deimenin aracs olduu konusunda geni bir kabul sz konusudur. rne-
in modernist kuramclar, modern okullarn ve modern bir insan karakterize eden
dnce, tutum ve deerlerin toplumun her kesimine yaylarak toplumsal ve eko-
nomik dnmnn salanabileceini ne srmlerdir (Eskicumal, 2003:17-18).
Gerek toplumsal hareketlerin gerekse eitimin ortak ve temel amac olan top-
lumsal deime ok boyutlu bir olgudur. Tezcan (1994:191) toplumsal deimeyi;
Toplumsal yapnn ve onu oluturan toplumsal ilikiler ann ve bu ilikileri belir-
leyen toplumsal kurumlarn deimesi olarak tanmlamtr. Toplumsal deimenin
gereklemesinin birbirinden olduka fark yollar ve yntemleri sz konusudur. Bu
amaca dnk olarak biimsel eitim sreleri desenlenirken, toplumsal hareketler-
de de toplumsal yap, ilikiler a ve toplumsal kurumlarn dnmesi amac do-
rultusunda eitsel etkinlikleri de kapsayan eitli yntemler gelitirilmektedir.
Eitim ve toplumsal deiim arasndaki ilikinin tanmlanmasndaki farkllklar
eitimin ilevlerini de biimlendirmektedir. Bu nedenle eitim srelerinin toplum-
sal hareketlerle olan ilikisi de farkl biimlerde ortaya kmaktadr.
Eitim ile toplumsal deime arasndaki ilikileri aklayan drt temel grten
sz edilebilir (Eskicumal, 2003:16-17);
Yeniden oluumcu ve modernist grlere gre eitim, ekonomik ve tekno-
lojik gelimeyi salayan, hrriyet, adalet ve eitlik ilkelerine dayanan yeni
bir toplumsal dzenin yaratcsdr. Eitim kurumlar dier toplumsal yap ve
kurumlardan bamsz ya da yar bamsz kurumlardr. Dolaysyla eitim,
toplumsal deime meydana getirebilir ya da toplumsal deimeye neden
olabilir.
Tutucu ya da atmac gre gre ise eitim var olan toplumsal, ekonomik
ve politik dzenin bir parasdr. Eitim kurumlar var olan toplumsal, eko-
nomik ve politik yap ile ilikilerden bamsz hareket edemez, mevcut sis-
tem ve ilikileri koruyarak yeniden retilir. Eitim, toplumdaki egemen snf
ve gruplarn kendi kltr ve yaam biimlerini toplumun dier kesimlerine
kabul ettirmek zere kullanlacak devletin ideolojik bir organdr. Bu g-
re gre, eitim yeni bir toplumsal dzen meydana getiremez, aksine top-
lumdaki egemen snflarn karlarn koruyarak ve eitliki olmayan top-
lumsal ve ekonomik ilikileri yeniden reterek statkoyu yaatr.
268
Eitimi egemen snflarn kendi karlarna hizmet eden ve onlar koruyan
bir ara olarak grenlere gre eitim kurumlarnn, hkim kltr ve kurum-
lar yeniden retirken az da olsa toplumsal deimeye yol aacak bir bam-
szlklar sz konusudur.
Toplumsal deimelerin eitimi belli bir ynde deimeye zorlad gibi,
eitim yoluyla toplumun istenen ya da planlanan ynde deitirilmesinin de
mmkn olduunu savunan gre gre ise, eitim kurumlarnn toplumsal
deime meydana getirecek potansiyel ve snrllklar vardr. Eitim toplum-
sal deime meydana getirebilir ancak bu deime toplumdaki dier top-
lumsal, ekonomik ve politik kurumlarn ayn anda, ayn istikamette deii-
yor olmasna baldr.
Eitim, bireyin zihinsel, bedensel, duygusal, toplumsal yeteneklerinin ve dav-
ranlarnn istenilen dorultuda gelitirilmesi ya da ona birtakm amalara dnk
yeni yetenekler, davranlar ve bilgiler kazandrlmas almalarnn btn (Ak-
yz, 1999:2) olarak tanmlanabilir. Toplumsal olgularn birounda geerli olduu
zere eitim olgusunun tanmlanmasnda da olduka farkl yaklamlar sz konu-
sudur. Tanmlamalar aslnda eitimin toplumdaki ilevi ve egemen gle olan ili-
kilerine bak asna gre ekillenmektedir. Egemen gcn toplumla ilikileri na-
sl biimlenmise eitim de yle tanmlanm ve uygulanmtr (Yaylac ve Aydo-
an,2004 ). Toplumda egemen gler ve egemen dzenle atmac bir ilikiye da-
yanan toplumsal hareketlerde olduu gibi eitim de toplumsal ve siyasal kesimle-
rin mcadele alan olarak biimlenmektedir. Toplumsal hareketler, gc, iktidar ve
g sahiplerinden alarak kendisini oluturan bileenlere, tabana vermeyi hedefler.
(Sleeter,1996:242). Modern eitimin tarihi de bir anlamda eitim zerinde egemen-
lik kurma mcadelesi olarak grlebilir. rnein 19. yzyl ngilteresinde olduu
gibi kimi zaman eitim, ak bir ekilde ynetici ve orta snflarn karlarn gden
bir eitim sisteminin byk lde istilas altndadr (Fooley, 2009: 147). Toplum-
sal hareketlerin modern yaamn ve endstrilemenin ortaya kard sorunlara
karlk olarak geliimine benzer biimde, eitim alanndaki egemenlik mcadele-
sinin yaratt sorunlar farkl tepkilerin gelimesine yol amtr. Radikal eitim an-
lay buna rnek olarak verilebilir. Zorunlu, genel ve yaygn bir okul eitimi tale-
bi ile toplumsal hareketler ortaya karken zorunlu ve resm eitime kar kan al-
ternatif yaklamlar da gzlenmitir. Bu durum, 19. ve 20.yyda devlet tarafndan
verilen kitlesel zorunlu okul eitiminin ortaya kmasnn yan sra bu gelimeye
tepki olarak radikal eitim yaklamn ortaya kmasnda da nemli rol oynamtr.
William Godwin ve Francisko Ferrer ve Ivan Illich gibi radikal eitimciler siyasal
ve toplumsal sistemin buyruklar karsnda itaatkr ve otoriter olmayan bireyler
yaratacak bir eitim srecini savunmulardr (Spring,1997:11). Bu noktada eitime
ilikin talepler ve bu taleplere dayal toplumsal giriimler ayn dnemde gelien
toplumsal hareketlere de kaynaklk etmitir.
Toplumsal hareketlerle eitim arasnda karlkl ve birbirini besleyen bir etki-
leimin olduu sylenebilir. Toplumsal deiim hedefinin ayn olmas, eitime ili-
kin taleplerden kaynaklanan toplumsal hareketlerin ortaya kmas ve toplumsal
hareketlerin eitsel yntemleri kullanmas bu etkileimi biimlendirmektedir. Ei-
tim yoluyla toplumsal lekte demokrasinin gelitirilmesi de toplumsal hareketleri
olumlu etkileyen bir evre oluturmaktadr.
Modernizme dayal grlerde de vurguland zere, demokratik bir toplum
iin gerekli olan eitilmi vatandalar topluluunun ancak eitim yoluyla salana-
ca ileri srlmtr. Etkili bir demokrasinin kurulmas ve yaatlabilmesi iin ei-
269
10. ni t e - Topl umsal Har eket l er ve Ei t i m
time gereksinim vardr. Eitimsiz bir toplum, diktatrlk dzeni iin hazr bir orta-
mn olumas anlamna gelir (Eskicumal, 2003:18). Eitim dzeyinin ykselmesi,
sorumluluk sahibi yurttalarn varlna ve buna bal olarak toplumsal hareketle-
rin gelimesine iaret eder. Bir taraftan eitim sreleri toplumsal hareketlere kay-
naklk ederken ayn zamanda toplumsal hareketlerde eitsel yntemler kullanlr
ve eitsel sreler yaanr.
Karlkl etkileimin bir dier boyutu ise toplumsal hareketlerin bnyesinde
gerekleen renme sreleridir. Holford (1995) ile Eyerman ve Jamisonn
(1991:47) da belirttii gibi toplumsal hareketler, bilginin biimlendirilmesinde di-
namik ve arac bir rol oynar. Toplumsal hareketlere katlanlar birlikte hareket
ederler ve birlikte eylemden renirler. Toplumsal hareketler, var olan bilgiyi
yeniden organize eder, yeni bilgi yaplar retir ve yeni bilgiyi kamusal dzeyde
yaygnlatrr.
Sz konusu olumlu etkileime karn eitim ve toplumsal hareketler arasnda
olumsuz bir ilikiden de sz edilebilir. Burada esas olan, dnya leinde egemen
toplumsal-siyasal koullara uygun biimde, kresel kapitalizm dorultusunda de-
senlenen eitimin toplumsal hareketlere kaynaklk etme niteliinin olumsuz etki-
lenmesidir. rencilerin toplumsal bir yatrm olarak deil aksine tketici, eiti-
min ise yeni bir pazarn gvence altna alnmas iin bir frsat olarak grlmesi,
eitimin baz yapsal zelliklerinden feragat edilmesine yol amaktadr. Girouxnun
(2000:73) da belirttii gibi gnmzde eitim kurumlar, kamusal blgeler olmak-
tan ziyade ticari blgelere dnmtr (Norris,2004:4). Son otuz yldan fazladr
yaanan gelimeler, kapitalizmin yeniden dzenlenmesine ve eitimin yeniden ya-
plandrlmasna yol aarken, kresel ekonomik rekabet ve ekonomik kriz eksenli
hareket eden hkmetler, eitimi yurtta hakkndan bir ekonomi politikas arac-
na dntrmtr (Lingard, 1991aktaran Fooley, 2009:158). Eitime eletirel ba-
k as gelitirmi olan atmac kuramlarda da vurguland zere toplumu olu-
turan gruplar arasnda kar atmas sz konusudur ve bu atma toplumsal de-
iimin en nemli etkenidir. Frsat eitlii bir aldatmacadr ve eitimin amac mes-
lee ynelik bilisel becerilerin retilmesinden ok, uygun grlen deerlerin be-
nimsetilmesi yoluyla dzenin srdrlmesine dnmtr (Tezcan, 1993:17).
Egemen dzenin eitimden, kurulu sistemi yaatma dorultusunda bir ara olarak
yararlanmas, toplumsal yapda deiimi hedefleyen toplumsal hareketler asn-
dan olduka nemli sonulara yol amaktadr. Eitimin bu ilevine kar toplum-
sal hareketlerin gelimesi ya da radikal eitim yaklamnda vurguland zere, in-
san doasna ve toplumsal deiime daha uygun eitsel srelerin kullanlmas gi-
bi talepler ortaya kmtr.
Eitimin ticarilemesine yol aan bu gelimelere kar gelitirilen ve radikal ei-
tim anlaynn rn olan eletirel yaklamlar sz konusudur. zellikle 1960la-
rn sonu ve 1970lerin banda eitim konusunda radikal analizler yaplmtr. Ban-
kac ile zgrletirici eitim arasndaki kartl iaret eden Paulo Freire; bask-
c kurumsallam eitimin yerini, gnllle dayal renme alarnn almas
gerektiini savunan Ivan llich ve Paul Goodman; daha yaratc ve katlmc -
renmeye ilikin pratik neriler gelitiren John Holt; zgrletirici snflardaki te-
vik edici renmenin yararlarn vurgulayan Kohl, Kozol, Henry, Serle ve dierle-
ri; renenlerin yneltmedikleri sorulara yant veren basmakalp eitime eletiriler
ynelten ve bunun yerine ak ulu sorulara dayal mfredat oluturan Postman
ve Weingartner, bu eksende yer alan nemli isimlere rnek olarak verilebilir (Foo-
ley, 2009:148).
270
nsan olmak seimler
yapan ve kendi kaderini
ynlendirmeye alan bir
eyleyen olmaktr. Paulo
Freire (1921-1997) Brezilyal
Eitimci dnr. (Kaynak:
Tezcan, 1993:25).
Toplumsal hareketler ve eitim arasndaki ilikinin olumlu ve olumsuz ynleri nelerdir?
TOPLUMSAL HAREKET VE ETM ETKLEM
Kreselleen dnyada yaanan dnmlere ilikin olumlu yarglarn yan sra
olumsuz yarglar da sz konusudur. Kreselleme ile dnya leinde yaygnlk
kazanan kapitalizm asndan zafer gibi grnen gelimeler bir anlamda dnyada-
ki insanlarn ounun mutsuz klnmasna ve doann tahrip edilmesine yol a-
maktadr. Bu durum, toplumsal hareketler ile eitim etkileimi asndan yeni alan-
larn ortaya kmasna neden olmutur. Toplumsal hareketlerdeki eitim etkinlik-
lerinin hedef kitlesinde, kresellemeden olumsuz etkilenen engelliler, isizler, ka-
dnlar, sendikaclar, evreciler, yoksullar, mahalle eylemcileri ve yerli halklar yer
almaktadr. Bu balamda gerekletirilen eitim ve renme biimleri arasnda;
kurtulu teolojisi, kentsel topluluk eitimi, szl tarih, topluluk ilikileri, rklk
kartl, kltrel eylem ve HIV/AIDS eitimi saylabilir. Bu yntemler hareketle-
rin youn biimde kulland ya da kullanmas gerektii srelerdir. yerinde ve
eitim kurumlarnda da toplumsal eylem iinde renmenin rnekleri olarak g-
rlen yeni biimler sz konusudur. Bunlar rgtsel renme, rehberlik, eletirel
profesyonel eitim, probleme dayal renme, deneyimsel eitim, eylem srasnda
renme ve ie dayal renmedir (Fooley, 2009:159-160).
A.E.Dobbsun Eitim ve Toplumsal Hareketler adl kitabndan bu yana eitim
ve toplumsal hareketler arasndaki iliki zerinde duran otoriteler olmutur. Top-
lumsal hareket ve eitim arasndaki etkileim daha ok toplumsal deiim eksenin-
de dnlmtr. Toplumsal hareketler Raschke (1985) tarafndan, zamanla b-
tn toplumlara yeni deerleri yayacak derin toplumsal ya da kltrel dnmle-
rin en zgn belirimleri olarak tanmlanmtr (aktaran Finger,1992:312). Daha n-
ce deinildii zere eitimle toplumsal deime arasnda gl bir iliki vardr.
Eitimin toplumsal deimeye ilikin iki ilevi olduu sylenebilir (Tezcan 1992)0
Eitimin tutucu ilevi: Eitimin grevlerinden biri, toplumun kltrel de-
erlerini ve toplumsal davran rneklerini gen yelere aktarmaktr. Bu
aralarla toplum, temel toplumsal uyumu salar ve geleneksel yaam bii-
mini korur.
Eitimin yaratc ilevi: Modern toplumun ayn zamanda eletirici ve ya-
ratc, yeni bulular ve keifler yapan ve toplumsal deimeyi balatacak bi-
reylere gereksinimi vardr. Deiiklii hazrlamak, eitimin yaratc ilevini
oluturur.
Eitimin, var olan sosyoekonomik yapy koruma ve bu yapdan sapmay kontrol
etme ilevinin yan sra toplumsal deiim asndan da byk nem tad ak-
tr (LeJeune ve Paulstone, 1976:11). Gerekte toplumsal hareketlerin deimeyi he-
deflemesinin yan sra kimi zaman bir deiime kar durabilecei de gz nne
alndnda, eitimin tutucu ilevinden kaynaklanan ya da rten toplumsal hare-
ketlerden de sz edilebilir.
Toplumsal hareketlerde yer alan aktrler, mevcut duruma veya gelimelere ya
kar durarak ya da onlar onaylayarak toplumsal deiim srecinde etkin rol oy-
narlar (Walters, 2005:4). Kimi zaman bir deiimin gerekletirilmesi kimi zaman
bir deiimin engellenmesi, toplumsal hareketlerde olduu gibi eitimin de ilev-
leri arasndadr. Ancak toplumsal hareketler zellikle 1960larda yaanan kkl
deiimlere kout olarak dnm geirirken eitimle olan ilikisi de deiime u-
ramtr. 1960larda gerekleen toplumsal hareketlerin dank hle gelmesi, mar-
271
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
A.E.Dobbsun alannda ilk
olan ve 1919da yaynlanan
Eitim ve Toplumsal
Hareketler adl kitab
(Kaynak: www.tower.com).
jinallemesi ve muhafazakrln ideolojik zemin oluturmasyla birlikte eitim ile
arasndaki ba da belirsizlemitir (Sleeter,1996:239). Bu belirsizlemeye karn
toplumsal hareketlerle eitim arasndaki etkileimin hl gl olduu alanlar sz
konusudur. Eitimle toplumsal hareketler arasndaki etkileim sadece eitimsel de-
iimlerle snrl deildir.
lk yetikin eitimi kuramclarndan Eduard Lindeman (1926) daha yirminci
yzyln balarnda, toplumsal hareketlerin demokrasinin yaatlmasndaki nemi-
ni vurgulamtr. Lindemana gre bireylerin toplumsal eyleme katlmalar konu-
sunda yetikin eitimi nemli bir aratr (Domokos-Bays,1997:7). Bu balamda
eitimin, bireylerin toplumsal hareketlere katlmada daha yetenekli ve istekli olma-
lar konusundaki etkisi gz nnde bulundurulmaldr.
Eitimin toplumsal hareketler asndan yaamsal neme sahip olan zellii,
katlmclar zerindeki zendirici etkisidir. Eitim kurumlar ve genel olarak eitim
sreci bireyleri toplumsal hareketlere ynlendirecek zgn niteliklere sahiptir. Ei-
tim srelerinde bireyleri toplumsal hareketlere katlmaya ynlendirecek mekaniz-
malar sz konusudur (Anyon,2005):
Okullar, mahallelerde ve topluluklarda psikolojik ve fiziki bir merkez niteli-
indedir.
Kaliteli eitime ulaabilmek bir sivil haktr.
Anne-babalar ocuklarnn kaliteli eitim almas iin aba sarf ederler.
retmen ve yneticilerin toplum yelerine ulama, yardm alma ve orga-
nize olma olanaklar vardr.
Genel olarak deerlendirildiinde eitim ve toplumsal hareketler arasndaki et-
kileimin belirgin zellikleri yle sralanabilir:
a) Eitim toplumsal hareketlerin olumasnda etkilidir: Pichardonun
(1997) belirttii gibi yeni toplumsal hareketler, katlmclar asndan eski
snflardan farkl olan ve yeni orta snf olarak adlandrlan kesimlerden,
genleri ve yksek eitim alm bireyleri kapsayan hareketlerdir. Yeni top-
lumsal hareketlerin ortaya kmasnda rol oynayan etkenler arasnda eitim
dzeyi yksek olan yeni bir orta snfn olumas da gsterilmektedir (Co-
kun, 2004). Bu durum, eitim ve toplumsal hareketler arasndaki etkileim-
sel ilikinin nemli bir gstergesidir. rnein Cutlera (1976) gre toplum-
sal hareketlere katlmda ya, gelir ve eitim dzeyi arasnda nemli bir ili-
ki vardr. Gelir ve eitim dzeyi arttka katlm da artmaktadr. (Cokun,
2004). Eitim dzeyi ykseldike kiilerin, kendi etnik kken, din ve klt-
rel kimlikleri hakknda daha duyarl olduklar sylenebilir (Eskicuma-
l,2003:19).
b) Toplumsal hareketler eitime konu olacak yeni bilgileri retir: Eyer-
man ve Jamison (1991)n vurguladklar gibi toplumsal hareketler iinde yer
alan gruplar bilgi reten topluluklardr. Bu hareketler sadece sosyal drama
deildir, farkl dnya grlerini, ideolojileri, inanlar vb. kapsayan ve ye-
ni bilgilerin ortaya kt toplumsal eylemlerdir (Walters, 2005:55). Toplum-
sal hareketler kart kesimleri ortaya karr, kurumlara ve devlet dzeyinde-
ki egemen kltre meydan okuyan kar sylem oluturur (Walter, 2007:251).
c) Toplumsal hareketler, eitsel amalarla eitim kurumlarnn btn
paydalarn harekete geirir: Eitim balamnda toplumsal hareketler
kendine zg bir deiim srecine yol aar, veliler ve dier ilgili toplum
yeleri ocuklara daha nitelikli eitim verilmesi iin eitim kurumlarna bas-
k yaparlar. Gnmzde bu dorultuda sivil haklar hareketlerinin gelimesi
272
Eduard Lindeman (1885-
1953) Her toplumsal eylem
grubu ayn zamanda bir
yetikin eitimi grubu
olmaldr (Kaynak: The
Sociology of Adult Education
(1945);
http://www.macropolis.org/b
io/maryparkerfollett.htm)
ve yaylmasyla birlikte ok kltrl eitim talepleri artrmtr (Slee-
ter,1996:239-242).
d) Eitsel deimeler toplumsal hareketler araclyla gerekleir: Ara-
trmalara gre sadece bir toplumsal hareket bile eitim sistemini yeniden ya-
plandracak kapsaml bir reform iin katalizr ilevi grebilir (Shepard,
2011).
e) Demokratikleme sreleri ve bilinli vatandalar toplumsal hareket-
lere katlm glendirir: Demokrasi, varln srdrebilmek iin bam-
sz dnebilen, dnce zgrlne inanan, yaratc ve uzlamac olabilen
bireylere ihtiya duyar. Demokrasi yalnz kurumlar araclyla deil daha
ok bireylerin demokratik kiiliiyle yaayabilir. Demokratik toplumun ge-
limesi iin vatandalarn gnlk yaamlarnda demokratik idealleri destek-
leyen ve gelitiren davranlar gstermeleri gerekir. Bunun salanmasnda
eitime nemli grev dmektedir. Bu anlamda eitim vatandalara demok-
rasiyi destekleyici nitelikteki u zellikleri kazandrmaldr: kendini ifade et-
me, sorumluluk duygusu, liderlik, toplumsal sorumluluk ve ballk.
f) Toplumsal hareketler eitsel yntemleri kullanr: Toplumsal hareket-
ler eitli biimlerde, formel ya da informel eitim sreleri araclyla he-
defledikleri deiimi gerekletirmeye ve bu balamda kamuoyunu bilin-
lendirmeye alr: seminerler, bilgilendirici toplantlar, yazl materyal kulla-
nm, medya kullanm vb.
g) Katlmclar toplumsal hareketlerin bnyesinde renirler: Toplum-
sal hareketlerde yer alan aktrler dayanma, yardmlama, belirli konularda
bilinlilik, kendini ve toplumu daha iyi tanma gibi alanlarda srekli bir ei-
tim ortam iinde bulunurlar.
h) Eitim toplumsal hareketi birok adan zenginletirir ve glendi-
rir: Eitim, hareketin kapasitesini, becerilerini ve kaynaklarn gelitirir, da-
yanmay glendirir, kamuyu bilgilendirir ve hareketin olanaklarn geni-
letir (LeJeune ve Paulstone, 1976:26-27).
Toplumsal hareketlerin yeni bilgiler retme sreci nasl aklanabilir?
TOPLUMSAL HAREKETLERDE ETM VE RENME
renme, bireylerin evreleriyle etkileimleri sonucunda bilgi, beceri ve tutum ka-
zandklar dinamik bir sretir (zden, 1999:91). Bu balamda toplumsal hareket-
ler de zengin birer renme ortam olarak deerlendirilebilir. Toplumsal hareket-
ler doal olarak katlmclar ve daha geni anlamda toplum iin eiticidir (Walters,
2005:55). Avrupa geleneinde toplumsal hareketlerin kimlik, renme ve bilgi re-
timi rol ile sosyal hareket iinde renmenin kiisel dnm ve kolektif deiim
asndan katalizr ilevine odaklanlmtr. 1990larn balarndan bu yana toplum-
sal hareketlerde renme Gramschi ve Habermasn dnceleri balamnda irde-
lenmitir. Bununla birlikte bu kuramsal giriimleri destekleyecek yetersiz dzeyde
deneysel alma sz konusudur. Yeni toplumsal hareketlerdeki renme srele-
rine ilikin kuramsal yaklamlarn byk ksm Marksist gelenek ile Avrupa Yeni
Toplumsal Hareketler yaklamlar dorultusundadr (Walter, 2007:251). Toplum-
sal hareket aratrmalarnda renmeye ilikin kuramsal yaklamlarn olduka s-
nrl olduu grlmektedir (Haluza-DeLay, 2007).
Toplumsal hareketlerdeki renme srelerine ilikin nemli katk salayan az
saydaki toplumbilimciden en nemlileri Ron Eyerman ve Andrew Jamisondur.
273
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Andrew Jamison ve Ron
Eyerman, 1991de
yaynlanan Social
Movements A Cognitive
Approach adl kitaplarnda
toplumsal hareketlerde
renmeye ilikin nemli
kuramsal katk
salamlardr. (Kaynak:
http://people.plan.aau.dk/~
andy/
http://www.yale.edu/sociolo
gy/faculty/pages/eyerman/).
Toplumsal hareketlerle bask gruplar arasnda ayrm yaplmas gerektiini savun-
mular, toplumsal hareketlerdeki bilisel praksis (bir amaca ynelik bedensel ve
ruhsal etkinlik) olgusuna dikkat ekmilerdir. Bilisel praksisle bilgi reticilerini,
dnce ve uygulamada alternatifler ve dnsel yenilikleri kastetmilerdir. Top-
lumsal hareketlerin varl, bilisel praksisinin kendisini evreleyen toplum tarafn-
dan emilmesi, paralanmasya da reddedilmesine baldr. Eer emilirse toplum-
dan fark kalmayaca iin toplumsal hareket lecektir, reddedilirse marjinal bir
konuma indirgenecektir. Bylece toplumsal hareket sadece renme ortam ol-
makla kalmaz, toplumsal yenilikler ve yeni dncelerin retimi ile toplumsal ge-
limenin salanmasnn merkezi olarak ilev grr (Haluza-DeLay, 2007).
Finger (1998) yetikin eitimini modernite kriziyle balantlandrmtr. Yeni
toplumsal hareketlerde katlmclar modern toplumla olan ilikilerini tanmlarlar.
Eski hareketlerde, iilerin ya da iftilerin yetitirilmesinde olduu gibi eitim ge-
nellikle programl ve yaplandrlmt, bireyler dncelerin topluma aktarlmasn-
da ara olarak grlyordu. Yeni toplumsal hareketlerde ise yetikin eitiminin
daha derin bir anlam vardr. Yetikin eitimi kiisel dnm temelinde tanmlan-
mtr. Bu dnm yoluyla bireyler sosyal, siyasal ve kltrel yaam zerinde et-
kili olabilmektedirler (Domokos-Bays,1997:8). Toplumsal hareketlerdeki renme
ve eitim uygulamalarnn amac da bireysel ve kolektif dzeyde dntrc -
renmeyi provoke etmek, canlandrmaktr (Walter, 2007:260). Eitsel programlar
toplumsal hareketlerde toplumsal deiimi meydana getirecek abalar ortaya -
karmaya dnk bir ara olarak gelitirilir ve kullanlr. Eitimden, sorunlar dile ge-
tirmek, zmne yardmc olmak ve rgtlenmenin zorunlu gereksinimlerini kar-
lamak zere yararlanlr (LeJeune ve Paulstone, 1976: 9-10).
Bireyler asndan bakldnda bir toplumsal harekette renme iki boyutta ele
alnabilir (Hall and Clover, 2005 aktaran, Hall ve Turray, 2006:6):
a) Bir toplumsal hareketin iinde yer alan bireylerin renmesi
b) Toplumsal hareketin dndaki bireylerin, sz konusu toplumsal hareket ta-
rafndan yrtlen etkinlikler sonucu ya da sadece bu hareketin var olmas
ile deneyimledikleri renme
Toplumsal hareketlerdeki renme sreleri ok farkl biim ve niteliklerde or-
taya kabilir. renmenin ierii belirli bir iin nasl yapldyla ilgili yani teknik
olabilir ya da belirli bir durumda insanlarn birbirleriyle nasl iliki kurduu, temel
deerlerinin ne olduu, iktidara kimin sahip olduu ve bunu nasl kullandyla il-
gili olarak sosyal, kltrel ve siyasal olabilir. Bunun yan sra kurslarda, eitim otu-
rumlarnda ve atlyelerde olduu gibi renme, amal ve yaplandrlm olabilir
ancak renme ounlukla informel ve rastlantsal olur. Kiiler yaadklar ve a-
ltklar sre boyunca, srekli renirler. Bu renmelerin ou planlanmam ve
ou kez rtktr ancak ok etkilidir (Fooley,2009: 146).
Alan yaznda otoritelerin toplumsal hareketlerdeki renmenin farkl biimleri-
ne ilikin farkl tanmlamalar olmutur (Haluza-DeLay, 2007). izelge 1de grl-
d zere Eyerman ve Jamison (1991) renmeyi kozmolojik, rgtsel ve uygu-
lamaya dnk teknolojik biiminde tanmlarken, Branagan ve Boughton (2003)
zgrletirici, iletiimsel ve arasal biiminde snflandrm, Conway (2004) ise
dnyann yorumlanmas ve praksis biiminde bir snflama yapmtr. Genel olarak
deerlendirildiinde, toplumsal hareketlerde, bireylerin kendilerine ve dnyay al-
glaylarna ilikin deiimlere yol aan renme ile toplumsal hareketteki iletiim
ve gerekletirilen uygulamalara ilikin renme temelinde kavramsallatrmalar
yapld grlmektedir.
274
Blummer, toplumsal hareketlerin karakteristikleri arasnda, ideolojiyi daha ba-
sit ve anlalr klmay saymtr. Bu durum toplumsal hareketlerin pedagojik boyu-
tu olarak tanmlanabilir. Bu pedagojik etkinlikle toplumsal hareketler, kendi bilgi-
lerini ve kendilerine ait daha anlalr bir gereklik tarafn retirler (Haluza-De-
Lay, 2007). Ayn zamanda bir toplumsal hareket kampanyasnda gerekleen -
renmenin, Freirenin (1972/a:75-83) bilinlenme ve Mezirowun (1991) pers-
pektif dnm olarak adlandrd olguyla ilgili baka bir boyutu daha vardr.
Toplumsal hareketlerdeki kampanya deneyimi, katlmclarn dnya anlayn sar-
sarak nemli lde deitirir (Fooley, 2009:156).
rnein New South Walesin (Avustralyada eyalet) kuzeydousunda yaayan
kk bir gmen grubu, Terania Creek blgesindeki bir yamur ormannn kaln-
tlarn kurtarmak iin 1974 ylndan balayarak 1980li yllarn bana kadar devam
eden bir kampanya dzenlemitir. Bu grup, brokratlarla ve politikaclarla gr-
meler yapm, kamuoyunu seferber etmeye alp, dorudan eylemler gerekle-
tirmi ve eyalet hkmeti sonunda yamur orman kalntsn bir milli parka d-
ntrmtr. Bu srete eylemciler, yamur ormannn deerinin kendiliinden
var olduu ve kendiliinden yaamaya devam edecei inancndan vazgeerek u-
runda mcadele edilmesi gereken bir ey olduu ynnde fikir deitirmilerdir.
Eylemcilerin, uzmanlk ve otoritenin toplumsal karlar, iktidar ilikileri ve bilginin
rgtlenmesi balamnda nasl yer aldn grdke, uzmanlara ve otoriteye daha
nce duyduklar gven kaybolmutur. Terania Creek kampanyasndaki eylemcile-
rin rendikleri iki adan nem tamaktadr; Bir taraftan, kampanyada eylemciler
yeni bilgi ve beceriler kazandlar. Yamur orman ekolojisiyle ilgili gnmzde de
hl kullanlmaya devam edilen hatr saylr bilgi edindiler. Dier taraftan devletin
ve onun temsilcilerinin (kamu grevlileri, politikaclar, hakimler) bak alarn
deitirdiler, devletle birlikte alma ve onu etkileyebilme becerilerini gelitirdiler.
Ayn ekilde kitle iletiim aralar ile ilgili benzer beceri ve anlaylar kazandlar.
Ayrca karmak durumlar anlama, demokratik rgtlenme biimleri ina etme ve
dorudan eylemde bulunma becerilerini gelitirdiler (Fooley, 2009:156).
Enformal ve rastlantsal renmenin farkl trleri, toplumsal hareket rneklerin-
de gzlenebilir. Kadnlara ynelik bir toplumsal hareketteki informel ve rastlant-
sal renmeyi inceleyen Foley (2009:156), bu renmenin informel, rastlantsal ve
baka faaliyetlerin iinde ortaya kan bir renme olduunu, katlanlar tarafndan
ounlukla renme olarak alglanmadn, ancak bu tr renmenin ok nem-
275
Eyerman and
Jamison (1991)
Branagan &
Boughton (2003)
Holst (2002) Conway (2004)
Kozmolojik
(Temel
nanlar)
zgrletirici Genel
Dnyann toplumsal
hareket temelinde
yorumlanmas
rgtsel
(Toplumsal likilerin
Deiime
Uram
Biimleri)
letiimsel
Teknik
Praksis
rtk-ak olmayan
Teknolojik
(Hareketin zel
etkinlikleri)
Arasal
(Beceri Geliimi)
izelge 10.1
renme
Otoritelerinin
Toplumsal
Hareketlerde Farkl
Bilgi Trlerini
Tanmlamalar
(Haluza-DeLay,
2007).
Terania Creek
protestolarndan bir
grnt, 1979, Avustralya
(Kaynak:
http://www.rainbowdreamin
g.org/terania.html)
nsanlar eylem iinde
renirler Fooley
(2009:166). Hindistanda bir
toplumsal hareketin salk
konularna ilikin yetitirme
etkinlii
(http://glpinc.org/Web_page
s/GLP-
South_India_Programs.htm)
li olduunu belirterek toplumsal hareket iindeki renmeyle ortaya kan sonu-
lar yle ifade etmitir:
Ynetim komitelerine katlan kadnlar bir topluluk alan roln yerine
getirirlerken oyun gruplarnda ve kurslarda rendikleri ile evlerindeki ya-
amlarn zenginletirdiler.
Kadnlar evde yaplan etkinliklere katlm sayesinde ilevsel beceriler ve bil-
gilerin yan sra zfarkndalk ile karmak kiiler aras ilikilere dair bak
as gelitirdiler.
Kadnlar kendi deerleri konusunda aydnlandlar, kendi deerlerini fark
ettiler.
Kiilerin farkl ilgi ve deerlere sahip olmalarndan dolay aralarndaki anla-
mazln kanlmaz olduunu ve bu atmann yapc ya da ykc olabile-
ceini grdler.
Kadnlar ayn zamanda devlet politikas ve bte hesaplar gibi daha geni
balaml ve yapsal faktrlerin evdeki sreleri ekillendirdiini rendiler.
Toplumsal hareketlerde eitsel etkinliklere bir baka rnek de Brezilyadaki
Merkez i Birliinin almalardr. Birlik kendi yeleri ve dier hareketlerin
yeleri iin okullar organize etmi, medyann eitsel ilevinden yararlanmtr. Bl-
tenler, el ilanlar ve gazeteler aylk olarak 12 milyon kopyaya varan dzeyde da-
tlmtr. Bunun yan sra birliin deiik ubeleri de yeleri iin kreselleme, sos-
yal politika, mzakere yntemleri ve ynetsel konular gibi alanlarda eitimler d-
zenlemitir (Ghanem, 1998:183). Ayrca farkl toplumsal hareketler kapsamnda
dzenlenen eitim etkinlikleriyle katlmclarnn rgtleme, konuma, aklama
yapma ve yazma gibi alanlarda beceri kazanmalar salanmtr (Domokos-
Bays,1997:1).
Toplumsal hareketlerde yer alanlarn yaadklar renme deneyimlerine hangi rnekler
verilebilir?
TOPLUMSAL HAREKET OLARAK ETM
HAREKETLER
Durkheimn vurgulad gibi eitim toplumsal bir olgudur, zamana ve topluma
gre deiir. Bireylerin gereksinimleri zamana ve topluma gre eitlenmekte ve o
gereksinimlerin bal olduu toplumsal koullar da deimektedir (Tez-
can,1993:12). Eitimi farkllatran ve deiime uratan bu koullar toplumsal ha-
reketler iin de geerlidir. Yeni toplumsal hareketler eski hareketlerden olabildi-
ince yksek dzeyde farklla ve eitlilie sahiptir. Bu balamda farkl eitimsel
taleplerden kaynaklanan toplumsal hareketler de sz konusudur. Buna kimi za-
man devlet eliyle kimi zaman toplumsal giriimlerle gerekletirilmeye allan
eitim reformlar rnek olarak verilebilir. ada eitim akmlar ya da reformcu
eitim hareketleri, eitim bilim alan yaznnda farkl isimlerle anlmakla birlikte u
alanlar kapsamaktadr (Ayta,1981aktaran Kkolu, 2011):
a) 19.yzyln sonlarndan itibaren, farkl amalar dorultusunda eitimde yeni
taleplerde bulunan sosyal politika ve kltr felsefesi temelli yenileme ha-
reketleri
b) Sosyal ve kltrel yaamn eitli alanlarnda yer alan eitimi dorudan do-
ruya deitirmek isteyen eitli reform tezahrleri
c) Okulu i ve d yapsndaki reform yoluyla deitirmeyi hedefleyen retim-
didaktik ynndeki reform uygulamalar
276
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
The Common School
Movement, 1830 ylnda
Tomas Jefferson ve
dierlerinin herkese ak
zgr okullar savunduklar
dnemde kurulmutur
(Kaynak:http://www.xtimelin
e.com/evt/view.aspx?id=603
117).
Gerek eski ya da geleneksel olarak adlandrlan toplumsal hareketler dnemin-
de gerekse 1960lardan bu yana artan bir younluk ve eitlilikte gzlemlenen ye-
ni toplumsal hareketler arasnda yer alan ve yukarda sralanan alanlarda, eitim
alannda reformu hedefleyen ok sayda eitim hareketi gereklemitir. Bu hare-
ketlerin en nemli zellii, eitim alannda bir deiim gerekletirme ya da kimi
zaman eitimsel bir deiimi engelleme amacn tamalardr.
Eski toplumsal hareketlere baklacak olursa, modernizmin rn olan koullar-
da biimlenen toplumsal hareketlerden, ii hareketi, feminist hareket, insan hak-
lar hareketi, bar ve adalet hareketleri ile ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtu-
lu mcadeleleri gibi felsefi kkeni modernizm projesi olan eski hareketlerin ei-
timdeki yansmalarnn en nde geleni John Deweyin ilerlemeci eitim hareketi-
dir. Yine bu yansmalar arasnda yetikin eitimi kapsamndaki i eitimi hareketi,
ifti hareketi ve Avrupa halk niversiteleri hareketleri saylabilir. Bu hareketlerin
ortak zellikleri eitim yoluyla siyasal kurtulu idealidir (Finger,1992:313).
Eitim hareketlerinin gemiine bakldnda olduka farkl amalar ve zellik-
ler tayan, ortaya ktklar dnemlerin koullarndan youn biimde etkilenen ha-
reketlerin varl dikkat ekmektedir. Bu hareketler, bulunduklar siyasal ve top-
lumsal ortamdaki iktidar mcadelesini de bir ekilde yanstmaktadr. rnek verile-
cek olursa, eitim hakkndan yararlanma ve eitimin ierii ile yntemi zerinde
uzun ve srekli bir toplumsal cinsiyet mcadelesi olmutur. Yine, nc dnya-
da, bir yandan yerli halk ile smrgeci ve daha sonra neo-smrgeci egemenler
arasnda, eitim konusunda uzun sren mcadeleler olmutur. Eitim odakl bu
mcadeleler 1945 ten sonra daha da artmtr. Dnyann birok yerinde grlen
kurtulu mcadeleleri, Paulo Freirenin ve dierlerinin almalarnda ifade edilen
zgrletirici bir eitim kuramnn dillendirilmesinin de yolunu amtr. Gelimi
kapitalist lkelerde baary eitlendirme balamnda eitime erime hakknn
yaygnlatrlmas (sosyal yardm kurslar, telafi edici eitim, destekleme program-
lar vb.) iin eitimin ieriini geniletmeye (kadn almalar, ok kltrl mfre-
dat, yerel almalar vb.) ve renmede renci kontroln artrmaya ynelik a-
balar gzlenmitir (Fooley, 2009:147-148).
Toplumsal hareketler, birok lkede daha geni anlamda siyasal demokratik-
lemenin btnleyici bir paras olarak eitim reformlarna yol amtr. rnein
Brezilyada The Movimento Sem Terra (Topraksz nsanlar) Hareketi srekli g
edenler iin hareketli okullar gelitirerek eitimin yaplaca yer konusunu et-
kinliklerinin merkezi haline getirmitir (Watkins, 2000:68).
Baka bir balamda yerel sivil toplum rgtleri temel eitim hakknn salan-
masna ynelik benzer teknikleri kullanmtr. rnein Kamboyada Oxfam bu
amaca dnk olarak almtr (Watkins, 2000:68).
Eitim eksenli bir dier toplumsal hareket Clayoquot Sounddur. Sz konusu
hareketin evreci protestolar balamndaki almalar yetikin eitimi alan asn-
dan olduka nemlidir (Walter, 2007:259).
New Yorkta faaliyet gsteren YELL (Youth Education Life Line-ACT UP, Aids
Coalition to Unleash Power) yeni bir toplumsal hareket olarak eitim almalarn
ele almtr. Blgede yaayanlar, evrelerinde AIDSten etkilenenlerin giderek art-
mas zerine toplumsal hareket tarznda rgtlenmeye balamlardr. Bu balam-
da HIV/AIDS eitim almalarna balanm, yarglayc olmayan bir eitsel aba
olarak diyalog kullanlmtr (Elbaz,1997:150-151).
277
Human Scale Education
(HSE) 1985 ylnda kurulmu
olan kk lekli bir
toplumsal hareket.
Demokrasi, adalet ve sayg
temelli bir eitim reformu
hareketidir
(http://www.hse.org.uk).
Eitim toplumsal ilerleme
ve reformun temel
yntemidir. Kanunlara,
cezalara veya mekanik ve
dsal dzenlemelere dayal
reformlar nafiledir. Eitim
toplumsal bilinci paylama
srecinin kurall hle
getirilmesi, dzenlenmesidir
ve bireysel etkinliin
toplumsal bilin temelinde
ayarlanmas yeni toplumsal
inaa iin tek gvenli
yntemdir John Dewey
(1859-1952).
New York Grassroots
Education Movement (New
York Halk Tabanna Dayal
Eitim Hareketi). Okullarn
kapatlmasna ve
zelletirmelere kar bir
gsteri
(Kaynak:http://www.substan
cenews.net/articles.php?pag
e=1229).
1971de ortaya kan San Fransisko Kadnlar Hareketi, cinsiyetilii ve Orto-
doks eitim yntemlerini amay hedeflemi, kadnlarn ezilmelerine ve smrl-
melerine kar kendi okullarn amaya karar vermitir. Bu kapsamda feminizm,
kadnlarn toplumda ezilmeleri vb. konular kapsayan kurslar dzenlenmitir. Sivil
Haklar Hareketi, 1960larda oy verme konusunda bilinlendirmeye dnk eitim
etkinlikleri ile eitim eksenli toplumsal hareketlere verilecek rneklerden biridir.
Ayn ekilde Sivil Haklar Hareketi kapsamnda kurulan zgrlk okullarnda yurt-
talk mfredat, tartma gruplar ile siyah kltr, folkloru ve tarihi, kimya, biyo-
loji, Franszca, ngilizce ve daktilo gibi dersler yer almtr (LeJeune ve Paulstone,
1976:40-45).
Red Power Hareketi (AIM, 1968) kapsamnda ise yaamlarn kendi etnik doku-
lar erevesinde srdrmeyi amalayan Kzlderililer iin kendilerinin ynettikleri
alternatif okullar almtr (LeJeune ve Paulstone, 1976:40-47).
Var olan radikal yetikin eitimi uygulamalarnn en ilgin rneklerinden biri
de 70 yl boyunca sendikaclar, insan haklar alanlarn ve evre eylemcilerini
eiten ve Tenessede bir yatl okul olan Highlander Halk Okulunu kuran Myles
Hortonun almalardr. Horton ve meslektalarnn, yetikinlerle almann ger-
ekten demokratik bir yolunu gelitirdikleri grlmtr. Onlarn balang nokta-
s, renenlere ve onlarn yaam deneyimlerine duyulan derin sayg olmutur
(Fooley, 2009:150).
Toplumsal hareket olarak ortaya kan eitim hareketlerine hangi rnekler verilebilir?
278
Ticaret eitimine kar,
zgrlk iin eitim
pankartlarnn tand
eitim eksenli bir gsteri
(Kaynak:http://www.emanci
pating-education-for-
all.org/report_chile_june4_
2011).
Brezilyada The Movimento
Sem Terra (Topraksz
nsanlar Hareketi)
tarafndan dzenlenen bir
eitim etkinlii (Kaynak:
http://wn.com/SEM)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
279
Toplumsal deime ve toplumsal hareketler ba-
lamnda eitimi ifade etmek.
Eitim sreci formel ya da enformel biimlerde
gerekleir ve temelde kltrn aktarlmas ile
birlikte yenilikleri ve dnmleri salayacak bi-
reyleri yetitirmeyi de ama edinir. Toplumsal
hareketler de toplumsal bir deimeyi gerekle-
tirmeyi amalar. Eitim bu zellikleriyle toplum-
sal hareketlerle ayn amalar paylaabilen bir
sre zellii sergilemektedir.
Toplumsal deime, toplumsal hareketler ve ei-
tim arasndaki etkileimi deerlendirmek.
Eitim, iinde bulunduu toplumsal, siyasal ve
ekonomik koullar tarafndan biimlendirilmek-
tedir. Genelde eitim dzeyi yksek olanlarn
yeni toplumsal hareketlere katldklar gzlen-
mektedir. Toplumsal hareketler, kimi zaman e-
itli eitsel yntemleri kullanmakta kimi zaman
belirli eitim hedeflerini gerekletirmek zere
ortaya kmaktadr.
Toplumsal hareketlerin iinde yer alan eitim ve
renme srelerini sralamak.
Eitim biimsel ya da biimsel olmayan trleriy-
le yaamn her alannda ve annda ortaya kabil-
mektedir. Bireyler yaamlarnn her diliminde,
srekli renmektedirler. Bu balamda toplum-
sal hareketler bireylere zengin renme ortamla-
r sunar. Yardmlama ve dayanma bata olmak
zere eitli alanlarda renme gerekleir.
Toplumsal hareket olarak eitim hareketlerini
aklamak.
Toplumsal hareket olarak eitim hareketleri de-
nildiinde eitsel bir hedefle ortaya km, eiti-
me ilikin bir sorunu gidermeyi amalayan top-
lumsal hareketler sz konusu edilmektedir. Ge-
nel eitim hakk ya da din amal pazar okullar
iin oluan hareketlerin yan sra yetikin eiti-
mindeki baz rnekler bu kapsamda deerlendi-
rilebilir.
zet
3
A M A
4
A M A
1
A M A
2
A M A
280
1. Hangisi kresellemeden olumsuz etkilenen kesim-
ler iin gelitirilen toplumsal hareketlerde kullanlan
renme biimlerinden deildir?
a. Kurtulu teolojisi
b. Kentsel topluluk eitimi
c. Szl tarih
d. Topluluk ilikileri
e. Yksek renim
2. Siyasal ve toplumsal sistemin buyruklar karsnda
itaatkr olmayacak, otoriter olmayan bireyler yetitire-
cek bir eitim srecini savunan eitimciler hangi kta
verilmitir?
a William Godwin ve Francisko Ferrer ve Ivan Il-
lich
b. Ivan Illich, John Dewew
c. John Dewey, Piaget, Bloom
d. William Godwin, Francisko Ferrer , John Dewey
e. Fooley, Freire, Piaget
3. Eitimin toplumsal hareketlere kaynaklk etmesi a-
sndan hangisi dorudur?
a. Eitime ilikin talepler, taraflar bir araya getire-
rek toplumsal harekete kaynaklk eder.
b. Toplumsal hareketler eitimin kaynadr
c. Hareketin ierisinde eitsel ortamlar oluur.
d. Eitim sistemleri toplumsal hareketleri ortaya -
karmak zere desenlenir
e. Eitim toplumsal hareketlere kaynaklk etmez.
4. Toplumun kltrel deerlerini ve toplumsal davra-
n rneklerini gen yelere aktarma eitimin hangi i-
levinin aklamasdr?
a. Eitimin yaratc ilevi
b. Eitimin tutucu ilevi
c. Eitimin deiim ilevi
d. Eitimin tarihsel ilevi
e. Eitimin kltrel ilevi
5. Hangisi eitim, evresinde insanlar mobilize ede-
cek mekanizmalardan deildir?
a. Okullarn, mahallelerde ve topluluklarda psiko-
lojik ve fiziki merkezi igal etmesi.
b. Kaliteli eitime ulaabilmenin sivil bir hak olmas
c. Anne-babalarn ocuklarnn kaliteli eitimi iin
giriimde bulunmas
d. retmen ve yneticilerin toplum yelerine
ulama, yardmlarn alma ve organize olabilme
olanaklarna sahip olmalar
e. Eitimin muhafazakr ve yaratc ilevlerinin bu-
lunmas.
6. Eitimin dayanmay artrmas, kamuyu, eitimin
toplumsal hareketler zerindeki hangi etkisini akla-
maktadr?
a. Katlmclar toplumsal hareketlerin bnyesinde
renirler.
b. Toplumsal hareketler eitsel yntemleri kulla-
nrlar.
c. Eitim toplumsal hareketi birok adan zengin-
letirir ve g kazandrr.
d. Demokratikleme ve bilinli vatandalar toplum-
sal hareketlere katlm glendirir.
e. Eitimsel deimeler toplumsal hareketler arac-
lyla gerekleir.
7. Toplumsal hareketlerdeki renme sreleri asn-
dan hangisi sylenemez?
a. 1990larn balarndan bu yana toplumsal hare-
ketlerde renme Gramschi ve Habermasn d-
nceleri balamnda irdelenmitir.
b. Toplumsal hareketlerde etkili bir renme ger-
elememektedir.
c. Toplumsal hareketlerdeki renme ve eitim
uygulamalarnn ve felsefesinin amac bireysel
ve kolektif dzeyde dntrc renmeyi
provoke etmek canlandrmaktr.
d. Toplumsal hareketler doal olarak katlmclar
ve geni toplum iin eitici, eitseldirler.
e. renme amal ve yaplandrlm olabilir (kurs-
larda, eitim oturumlarnda ve atlyelerde oldu-
u gibi) fakat ounlukla informel ve rastlantsal
olacaktr.
Kendimizi Snayalm
281
8. Eski toplumsal hareketlerin eitimdeki yansmalar-
nn en nde geleni hangisidir?
a. eitimi hareketi,
b. lerlemeci eitim hareketi
c. ifti hareketi
d. Avrupa halk niversiteleri hareketleri
e. ok kltrl eitim
9. Eitim ve toplumsal deime ilikisini aklayan g-
rlerden atmac yaklamn gr hangi kta veril-
mitir?
a. Eitim, egemen snflarn karlarn koruyarak
ve toplumsal ve ekonomik ilikileri yeniden re-
terek statkoyu yaatr.
b. Eitim toplumsal yapdan bamsz olmasa da
toplumsal deime yaratr.
c. Eitim ve toplumsal deime arasnda iliki yok-
tur.
d. Eitim toplumsal deime oluturur ancak top-
lumdaki deiimin de o ynde olmas gerekir.
e. Eitim toplumsal yapdan bamszdr, toplusal
deimeyi oluturabilir.
10. Aadakilerden hangisi eski toplumsal hareketlerin
temel felsefesinden kaynaklanan eitim hareketlerinin
rneidir?
a. lerlemeci eitim hareketi
b. Radikal yetikin eitimi yaklam
c. Sivil haklar hareketi
d. evreci hareketler
e. Kimlik hareketleri
Eitim ve Toplumsal Deime
Mustafa ERGN (Eitim Sosyolojisi)
Eitimin toplumsal deimedeki gcnn ne olduu
oktan beri tartlmaktadr. Yani eitim toplumsal de-
imeyi salayan vastalardan biri midir, yoksa sadece
genel toplumsal deimeye ayak uyduran toplumsal
kurumlardan biri midir?
Klsik olarak eitimin iki fonksiyonundan bahsedil-
mektedir; eitim hem toplumun kltrel deerlerini hi
bozmadan gen kuaklara benimsetecek, bylece top-
lumun bozulmadan srekliliini salayacak; hem de
toplumun geleceini gven altna almak iin eletirici,
yaratc, yeni keif ve bulular yapmaya, toplumsal de-
imeyi salamaya alan kuaklar yetitirecektir.
Eitimin bu iki fonksiyonu, sanayilemenin balamasn-
dan sonraki yzyllarca atma durumuna gelmi; ei-
tim kurumlar ve programlar birbirine zt gibi gzken
iki grevi yerine getirmek zorunda kalmlardr. Bu ne-
denle hangi toplumsal unsurlarn korunarak ve belki
de gelitirilerek gelecek kuaklara aktarlaca, hangile-
rinin deitirilip unutturulaca nemli bir sosyal politi-
ka sorunu olmutur. Bunun yan sra sosyal politikac-
lar toplumlarn gelecekteki ksa ve uzun vadeli amala-
rn da tespit etmeli, okul organizasyonunu ve prog-
ramlarn bu ynde dzenlemelidir.
Toplumsal deimeyi salayan faktrler nelerdir? L.
White bunu teknoloji, K. Marx ekonomi, M. Weber de
ideoloji ve inan sistemi olarak deerlendiriyor.
Bir toplumsal kurum olarak okul ve eitimin genel top-
lumsal yapy ekillendirme ve deitirme gc yok mu-
dur? Elbette vardr! Okullarda verilen pratik bilgiler ve
davran ekilleri, bir lke insanlarn belirli idealler et-
rafnda toplanmaya ve mill birlii salamaya almak-
tadr. A.B.D.nde ok kark rk ve milletlerden gelen
insanlarn Amerikanlatrlmas; S.S.C.B.nde Sovyetle-
tirilmesi; eitli Avrupa lkelerinde kinci Dnya Sava-
ndan nce halkn belirli ideolojiler etrafnda toplan-
mas; inde, Kbada, Vietnamda komnist devrimler-
den sonra halkn yeni devrim ynnde yetitirilmesi
iin geni eitim kampanyalarnn almas buna eitli
rnekler olarak verilebilir. Eitimin, bu dorudan de-
itirme ve ekillendirme gcnn yan sra toplumsal
deimeyi hemen desteklemesi, belirli ynlerde top-
lumsal deimeyi etkileme ve kontrof altnda tutma g-
c de vardr.
Ekonomik gelimenin ihtiya duyduu ve ilerdeki 5-10
ylda ihtiya duyaca teknik elemanlar, devlet ve zel
iletmeler brokrasinin ihtiya duyaca memurlar
okullar yetitirmektedir. Bazen okullarn yetitirdikleri
Okuma Paras
282
ile sanayinin ve brokrasinin istedii elemanlar tam
uyumuyor; bu, kiileri ibanda yetitiren meslek kurs-
lar ile giderilmeye alyor, ama her trl yetimi in-
san gcnn temel bilgilerini uzun yllar alan okul ka-
demeleri veriyor.
Okullar, toplumun meslek yapsn dorudan belirliyor,
hatta meslek farkllamas sna geliim ile birlikte gidi-
yor ve okul sistemlerini etkiliyor. Okul, toplumsal de-
imenin gerektirdii yeni meslek sistemine hemen
uyum yapmakta, o meslek alanndaki bilgileri toplayp
sistemletirerek rencilere vermekte; bu ekilde top-
lumsal deiimi desteklemekte ve hzlandrmaktadr.
Eitim-retim kurumlarnn desteklemedii hi bir top-
lumsal deime baarya ulaamaz.
Ancak eitimin de toplumlar yneten iktidarlar tarafn-
dan belirlendii aktr. Okullarn i ve d kurulu sis-
temleri, ders programndaki derslerin isimleri ve muh-
tevalar, retmenlerin ve yneticilerin yetitirilmesi
merkez hkmetler tarafndan yaplmaktadr. Bu ekil-
de, eitim toplumsal deimeyi takip etmektedir.
Eitim toplumsal deimeyi balatmyor; toplumsal de-
ime baz stn insanlar tarafndan balatlr. Ancak
balam olan bir toplumsal deimeyi yayan, hzland-
ran ve glendiren eitim-retim almalardr. Ayrca
eitim, eitli sosyal deimelerin temellerini de hazr-
layabilir. Bir taraftan pozitif toplum deerlerini yerleti-
rirken bir yandan eletirici ve hr dncenin temelle-
rinin atlmas, gelecekteki kltrel deimelerin kabu-
ln ve ynlendirilmesini salayacaktr.
A.F.C. Wallacea eitim, farkl toplum tiplerine gre
farkl fonksiyonlar stlenir; d e v r i m c i toplumlarda
kltrel deiim ve yeni bir ideoloji ahlk kazandrma;
t u t u c u toplumlarda liberal-entellektel bir retim
vermekte; r e a k s i y o n e r toplumlarda ise gemi
toplum dzenlerini ve ahlk sistemlerini aynen devam
ettirme eiliminde bulunmaktadr.
W.L.Warnera gre eitim, ilerdeki toplumsal ve klt-
rel yapya yeni insan yetitirme grevini zerine alma-
ldr; eitim, ancak mevcut toplum yapsna gre d-
zenlenirse baarl olabilir. H.A. Tofflera gre de eitim
gelecee ynelmelidir; insan iin sadece gemii ve
imdiki zaman anlamak kfi deildir; gemi geride
kalmtr ve imdiki zamanda da yaadmz her an
gemie akp gitmektedir. Genler sosyal deimenin
ynn ve hzn iyi renmeli, gelecee ynelik plan-
lar gelitirmelidir.
Kaynak: (http://www.egitim.aku.edu.tr/
ergun8.htm/Eriim Tarihi 15.06.2011)
1. e Yantnz yanl ise Giri blmn yeniden
gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Toplumsal Deime, Top-
lumsal Hareketler ve Eitim blmn yeni-
den gzden geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket ve Eitim
Etkileimi blmn yeniden gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket ve Eitim
5. e Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket ve Eitim
6. c Yantnz yanl ise Toplumsal Hareket ve Eitim
7. b Yantnz yanl ise Toplumsal Deime, Top-
lumsal Hareketler ve Eitim yeniden gzden
geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Toplumsal Hareketler Ola-
rak Eitim Hareketleri blmn yeniden gz-
den geiriniz.
den gzden geiriniz.
den gzden geiriniz.
283
Sra Sizde 1
Eitim, toplumsal deimeye yol aan ilevi araclyla
ve eitimli bilinli ve sorumluluk sahibi bireyler yetiti-
rilmesi yoluyla toplumsal hareketleri zenginletirir. Ayn
zamanda giderek daha ok yaygnlaan kreselleme ve
kapitalist kltrn etkisiyle desenlenen eitim sreleri,
toplumsal hareketlerin ortaya kmas ve bireylerin bu
hareketlere ynelmesini olumsuz etkileyebilmektedir.
Sra Sizde 2
Toplumsal hareketlerin en nemli eitsel ilevi olarak
zellikle katlmclarnn zihin dnyasnda meydan ge-
tirdii dnmler gsterilebilir. Katlmclarn dnyay
alglay biimleri bu srete dnme urar. Hareke-
tin etkinlikleri araclyla ortaya kan farkl dnce-
ler, alternatif dnler bireylerce ve toplumca kulla-
nlacak yeni bilgiler retmektedir.
Sra Sizde 3
Bireyler kiisel geliim, dnyay alglay gibi alanlarda
yeni renme deneyimleri yaadklar gibi, etkinliklerin
tekniklerine ilikin beceriler kazanrlar. Bu kapsamda,
rgtlenme, iletiim, yurttalk bilinci gibi konularda
kendilerini gelitirirler.
Sra Sizde 4
19.yyda genel ve herkese ak bir temel eitimin sa-
lanmasn hedefleyen ya da din ierikli pazar okullar
balamnda ortaya kan hareketlerden balamak zere
evreci hareketler, kadn hareketleri, sivil haklar gibi
hareketlerin toplumun belirli konularda bilinlendiril-
melerine ynelik almalar, yetikin eitimi ve yaam
boyu renme hareketlerini de kapsayan eitim reform-
lar bu balamda deerlendirilebilir.
284
Akgz, K. . (2003). Etkili renme ve retme. Ei-
tim Dnyas Yaynlar.
Akyz, Y. (1999). Trk Eitim Tarihi, Balangtan
1999a. Alfa Yaynlar
Aka, . (2004). Kreselleme ve Emek Stratejisi: Top-
lumsal Hareket Sendikaclna Doru. (ev.G.Do-
an). Eitim, Toplum, Bilim, 2 (5) s.4-21.
Anyon, J.(2005). Radical Possibilities: Public Policy, Ur-
ban Education, and a New Social Movement. New
York: Routledge.
Arendt, H. (K 2006) Eitimdeki Buhran. (ev. Bekir S.
Gr ve Murat zolu) Muhafazakr Dnce, yl:
3, say: 6, s. 11-30.
Dobbs, A.E. (1919). Education and Social Move-
ments.Longmans Green and Co. New York.
Domokos-Bays, B.L. (1997). The Role of The Citizens
Clearinghouse for Hazardous Wastes As An Agent
of Adult Education in The Environmental Justice
Movement From 1981-1995. PhD Dissertation sub-
mitted to the Faculty of the Virginia Tech
Elbaz,G. (1997). Adolescent Activism for Postmodern
HIV/AIDS Education: A New Social Movement. The
Urban Review, 29(3)
Eskicumal,A. (2003). Eitim ve Toplumsal Deime:
Trkiyenin Deiim Srecinde Eitimin Rol, 1923-
1946. Boazii niversitesi Eitim Dergisi Cilt 19
(2).
Eyerman, R. and Jamison, A. Social movements: A Cog-
nitive Approach. Cambridge: Polity, 1991
Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin Yetikin Ei-
timi Asndan Dourgular. (ev.R.Gnl), Ankara
niveristesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 25 (1).
Foley,G. (2009). Radikal Yetikin Eitimi ve renme.
ev. S. zdemir;A. zcan. Eitim Bilim Toplum Der-
gisi, 7 (26) S.145 -173
Ghanem,E. (1998). Social Movements in Brazil And The-
ir Educational Work. International Review of Edu-
cation, 44 (2-3)
Hall, B.; Turray,T. (2006). A Review of The State Of The
Field of Adult Learning Social Movement Learning
Haluza-DeLay, R. (2007). Education, Social Movements
and Environmental Learning .Ph.D. Dissertation: De-
veloping a compassionate sense of place: Environ-
mental and social conscientization in environmental
organizations.
Holford, J. Why Social Movements Matter: Adult Edu-
cation Theory, Cognitive Praxis and the Creation of
Knowledge. Adult Education Quarterly, 1995,
45(2).
Holst, J.D. (2002). Social Movements, Civil Society, and
Radical Adult Education. Convergence, XXXVI,(2)
Hopkins, T.K; Wallerstein, I. Gei a; Dnya Siste-
minin Yrngesi Avesta Yaynlar, 1999.
Kilgore, D.W. (1999). Understanding Learning in Social
Movements: a Theory of Collective Learning. Inter-
national Journal of Lifelong Education
Kkolu, A. (2011). ocuktan Hareket Akm ve Baz
Demokratik dealler (acikarsiv.atauni.edu.tr/brow-
se/590/737.doc/20.05.2011).
LeJeune,D.;Paulston,R.G. (1976). Education in Social
Movements.Pittsburgh University,Pa. International
and Development Education Program.
Norris,T. (2004). Hannah Arendt and Jean Baudrillard:
pedagogy in the consumer society,The Encyclopedia
of nformel Educatio, (ev.T.Onur) (http://medyak-
rosivedemokrasi.azbuz.ekolay.net/readArticle.jsp?ob-
jectID=5000000011074746/ Eriim:20.05.2011).
OECD (2010). Trends Shaping Education. OECD
Overwien, B. (2000). informel Learning and the Role of
Social Movements. International Review of Educati-
on - Internationale Zeitschrift fr Erziehungswis-
senschaft- Revue Internationale de lEducation
46(6): 621-640
Shepard, D. (2011). Will a Social Movement Save Ame-
rican Education. Harvard Kennedy School Review
Sleeter,C.E. (1996). Multicultural Education As A Social
Movement. Theory Into Practice, 35 (4)
Spring, J. (1997). zgr Eitim. Ayrnt Yaynlar.
Tezcan, M. (1992). Eitim sosyolojisi (1.Basm). Ankara:
Zirve Ofset.
Tezcan, M. (1993). Eitim Sosyolojisinde ada Ku-
ramlar ve Trkiye. Ankara niversitesi Eitim Bi-
limleri Fakltesi Yaynlar No: 170
Tezcan, M. (1994). Toplumsal deime ve eitim. Anka-
ra: A..E.B.F.Yaynlar, 182.
Torres, C.A. (2011). Dancing on the deck of the Titanic?
Adult education, the nation-state and new social
movements. International Review of Education. DOI
10.1007/s11159-011-9193-0
Kaynaklar
285
Walter, P. (2007). Adult Learning In New Social Move-
ments: Environmental Protest And The Struggle For
The Clayoquot Sound Rainforest. Adult Education
Quarterly., 57 (3)
Walters, S. (2005). Social Movements, Class, And Adult
Education.New Directions For Adult And Continu-
ing Education, no. 106
Yaylac,A.F.; Aydoan,. (2004). Eitsel Srelerin Yeni-
den Tanmlanmasna Dnk Bir neri: reme.
Eitim Bilim Toplum Dergisi. Cilt 2(8) Ankara

Sos309u PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sos309u PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2345

Hibir politik hakka sahip olmayan Finli iiler.

You might also like