IKT202U

T.C.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2933

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1889
DO⁄AL KAYNAKLAR VE ÇEVRE

EKONOM‹S‹
Yazarlar
Doç.Dr. Güler GÜNSOY (Ünite 1, 2)
Prof.Dr. Özcan DA⁄DEM‹R (Ünite 3, 4, 5)
Prof.Dr. Bülent GÜNSOY (Ünite 6)
Yrd.Doç.Dr. M. Tuba AKTAfi (Ünite 7)
Doç.Dr. Elif DA⁄DEM‹R (Ünite 8)
Editörler
Doç.Dr. Güler GÜNSOY
Yrd.Doç.Dr. Munise Tuba AKTAfi
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd›n
Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe
Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›

Emine Koyuncu
Grafikerler
Gülflah Karabulut
Hilal Küçükda¤aflan
Aysun fiavl›
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Do¤al Kaynaklar ve Çevre Ekonomisi
ISBN
978-975-06-1595-5
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Sunufl ............................................................................................................ viii
Do¤al Kaynaklar Çevre ve Ekonomi Kavramsal Çerçeve... 2 1. ÜN‹TE

DO⁄AL KAYNAKLAR VE ÇEVRE: KAVRAMSAL ÇERÇEVE........................ 3
Çevrenin Tan›m› Boyutlar› ve Kapsam› ...................................................... 3
Çevre Tan›m›n›n Boyutlar›............................................................................ 4
Nitelik Aç›s›ndan Çevre ............................................................................... 4
Fiziksel Çevre .......................................................................................... 4
Do¤al Çevre............................................................................................. 4
Yapay Çevre ............................................................................................ 4
Toplumsal Çevre ........................................................................................... 5
Mekan Aç›s›ndan Çevre ............................................................................... 5
Yerleflme Yerlerine Göre .............................................................................. 5
Ölçeklere Göre .............................................................................................. 5
Çevre Tan›m›n›n Kapsam› ............................................................................ 6
Çevre ve Ekolojik Sistem (Ekosistem) ......................................................... 6
Çevre ve Do¤a............................................................................................... 8
Çevre ve Yaflam Kalitesi ............................................................................... 8
Çevre ve Yaflam Çerçevesi ........................................................................... 8
Çevre ve Ortak Mal....................................................................................... 8
Do¤al Kaynaklar›n Tan›m› Kapsam› ve Önemi........................................... 9
Do¤al Kaynaklar›n S›n›fland›r›lmas› ............................................................. 10
Do¤al Kaynaklar›n Özellikleri ...................................................................... 11
Do¤al Kaynaklarla ile ‹lgili Sorunlar............................................................ 12
DO⁄AL KAYNAKLAR ÇEVRE VE EKONOM‹ ‹L‹fiK‹S‹ ............................... 14
‹nsan ve Do¤al Çevresi Aras›ndaki ‹liflkiler ............................................... 14
Ekolojik Sistem Ekonomik Sistem ‹liflkileri ................................................. 15
DO⁄AL KAYNAKLAR ÇEVRE VE EKONOM‹ ‹L‹fiK‹S‹N‹N TAR‹HSEL
SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE GEL‹fi‹M‹ ...................................................................... 16
20.yy. Öncesi ‹ktisadi Düflüncesinde Çevre ve Ekonomi ‹liflkisi .............. 16
20. yy. Sonras› ‹ktisadi Düflüncesinde Çevre ve Ekonomi ‹liflkisi ............ 18
Özet ............................................................................................................... 22
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 23
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 24
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 25
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 25
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 26
Çevre Sorunlar›n›n Ortaya Ç›k›fl› ve Nedenleri ................... 28 2. ÜN‹TE

ÇEVRE SORUNLARININ ORTAYA ÇIKIfiI VE NEDENLER‹ ........................ 29
Çevre Sorunlar›n›n Ortaya Ç›k›fl›.................................................................. 29
Çevre Sorunlar›n›n Nedenleri ....................................................................... 30
Nüfus Art›fl› ve Kentleflme ............................................................................ 30
Sanayileflme ................................................................................................... 31
Ekonomik Büyüme ....................................................................................... 32
Toplumsal ve Ekonomik Azgeliflmifllik, Yoksulluk..................................... 33
KÜRESELLEfiME VE ÇEVRE SORUNLARI..................................................... 35
iv ‹çindekiler
KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARININ BOYUTLARI ........................................ 36

KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARI TÜRLER‹ .................................................... 37
Ozon Tabakas›n›n ‹ncelmesi ........................................................................ 37
Küresel Is›nma ve Küresel ‹klim De¤iflikli¤i .............................................. 39
Do¤al Bitki Örtüsü ve Tropik Ormanlar›n Yok Edilmesi ........................... 43
Di¤er Sorunlar ............................................................................................... 44
Özet................................................................................................................ 46
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 47
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 48
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 52
3. ÜN‹TE Do¤al Kaynaklar ve Çevrenin Ekonomik Analizi ................. 54

ÇEVRESEL KAYNAKLARIN YÖNET‹M‹NDE ETK‹NL‹K
VE P‹YASA..................................................................................................... 55
Çevresel Kaynaklar ve Etkinlik Sorunu ....................................................... 56
Genel Denge Yaklafl›m› ve Etkinlik ............................................................ 59
Tüketimde Etkinlik.................................................................................. 61
Üretimde Etkinlik .................................................................................... 64
Üretimin ve Tüketimin Ortak Dengesi .................................................. 67
Tam Rekabet Piyasas›nda Denge ve Pareto Optimumu............................. 72
Tam Rekabet Piyasas› Dengesi............................................................... 72
Tam Rekabet Piyasas› Dengesi ve Pareto Optimumu ............................... 74
Özet................................................................................................................ 76
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 80
Okuma Parças› .............................................................................................. 80
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ........................................................... 81
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 82
4. ÜN‹TE Do¤al Kaynaklar ve Çevrenin Ekonomik Analizi:

Piyasa Baflar›s›zl›klar›...................................................................84
ÇEVRESEL KAYNAKLARIN YÖNET‹M‹NDE ETK‹NS‹ZL‹K VE P‹YASA
BAfiARISIZLIKLARI ........................................................................................ 85
Tan›mlanmam›fl Mülkiyet Haklar›................................................................. 87
Kamu Mallar› ........................................................................................... 89
Kamu Mallar› ve Piyasan›n Etkinlik Sorunu ......................................... 92
D›flsall›klar ..................................................................................................... 96
Negatif D›flsall›klar ve Piyasan›n Etkinsizli¤i ......................................... 98
Pozitif D›flsall›klar ve Piyasan›n Etkinsizli¤i .......................................... 100
Aksak Rekabet Piyasalar› .............................................................................. 102
Tam Rekabet Piyasas›nda Etkinlik Sorunu ........................................... 102
Monopolde Etkinlik Sorunu ................................................................... 103
Özet ............................................................................................................... 106
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 110
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 111
‹çindekiler v

Çevre Sorunlar›na Çözüm Alternatifleri: Yasal ve Piyasa 5. ÜN‹TE

Temelli Çözümler............. ...................................................... 114
ÇEVRE SORUNLARINA YASAL DÜZENLEMELER YOLUYLA ÇÖZÜM
ALTERNAT‹FLER‹ .......................................................................................... 115
Çevresel Sorumluluk Hukuku Yoluyla Çözüm ........................................... 115
Optimum Kirlilik Düzeyinin Belirlenmesi ............................................. 115
Çevresel Sorumluluk Hukukunun Etkinli¤i ........................................... 118
Mülkiyet Haklar› Yoluyla Çözüm: Coasian Yaklafl›m ................................. 118
Mülkiyet Haklar›n›n Etkinli¤i.................................................................. 121
Çevre Standartlar› Yoluyla Çözüm ............................................................... 122
Çevre Standartlar›n›n Etkinli¤i ................................................................ 124
ÇEVRE SORUNLARINA P‹YASA TEMELL‹ DÜZENLEMELER YOLUYLA
ÇÖZÜM ALTERNAT‹FLER‹............................................................................ 126
Çevre Vergileri Yoluyla Çözüm.................................................................... 126
Çevre Vergilerinin Etkinli¤i .................................................................... 128
Devredilebilir Emisyon ‹zinleri Yoluyla Çözüm.......................................... 130
Devredilebilir Emisyon ‹zinlerinin Etkinli¤i........................................... 131
Özet ............................................................................................................... 133
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 139
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 140
Sürdürülebilir Kalk›nma.......................................................... 144 6. ÜN‹TE

SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA KAVRAMI ................................................... 145
SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMANIN TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ........................... 147
Büyümenin S›n›rlar› Raporu ve 1972 BM ‹nsani ....................................... 148
Çevre Konferans›........................................................................................... 148
Ortak Gelece¤imiz (Brundtland) Raporu..................................................... 149
Rio Zirvesi ve Gündem 21............................................................................ 150
BM ‹nsan Yerleflimleri Konferanslar› (Habitat I ve Habitat II)................... 151
Kyoto Protokolü ............................................................................................ 152
Birleflmifl Milletler Biny›l Zirvesi................................................................... 153
Johannesburg Sürdürülebilir Kalk›nma Zirvesi (Rio+10) ............................ 153
Rio+20 Konferans› ......................................................................................... 153
SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA GÖSTERGELER‹ VE ENDEKSLER‹ .......... 154
Sürdürülebilir Kalk›nma Göstergeleri........................................................... 155
Sürdürülebilir Kalk›nma Endeksleri ............................................................. 156
Çevresel Performans Endeksi (ÇPE) ...................................................... 157
Çevresel Sürdürülebilirlik Endeksi (ÇSE)............................................... 158
Gerçek ‹lerleme Göstergesi (G‹G) ......................................................... 161
vi ‹çindekiler
Ekolojik Ayak ‹zi ..................................................................................... 161

Pearce-Atkinson Ölçümü .............................................................................. 162
Çevre ve Millî Gelir Hesab› .......................................................................... 162
TEKN‹K DE⁄‹fiME VE SÜRDÜRÜLEB‹L‹RL‹K DÜZEY‹ .............................. 163
SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA STRATEJ‹S‹ VE POL‹T‹KALARI ................. 164
Özet................................................................................................................ 168
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 170
Okuma Parças› .............................................................................................. 170
7. ÜN‹TE Çevre Ekonomisine Makroekonomik Yaklafl›m,

Çevre Politikas› ve Yönetimi.................................................. 174
ÇEVRE EKONOM‹S‹NE MAKROEKONOM‹K YAKLAfiIM........................... 175
Ekonomi Tarihinde Çevre Ekonomi ‹liflkisi................................................. 175
Çevre ve Makroekonomi .............................................................................. 176
Çevrenin Ekonomik Verimlilik Üzerindeki Etkisi........................................ 177
Çevre Politikas›n›n Ekonomik Verimlilik ve Büyüme Üzerindeki
Olumsuz Etkisi............................................................................................... 178
Çevre Kalitesindeki ‹yileflmenin Ekonomik Verimlilik ve
Büyüme Üzerindeki Olumlu Etkileri............................................................ 179
Çevre Politikas›n›n Di¤er Potansiyel Etkileri: Porter Analizi ...................... 180
Çevre Politikas›n›n Uluslararas› Ticaret ve Rekabete Etkileri ..................... 180
Çevre Politikas›n›n Uluslararas› Ticarete Etkisi ..................................... 180
Çevre Politikas›n›n Rekabete Etkisi........................................................ 181
Çevre Politikas›n›n ‹stihdama Etkisi....................................................... 182
Çifte Yarar Hipotezi ...................................................................................... 182
Çevre Politikas›n›n Enflasyona Etkisi ..................................................... 183
Çevre Politikas›n›n Gelir ve Servet Da¤›l›m›na Etkisi ........................... 183
Ekonominin Çevre Üzerindeki Etkisi ................................................... 183
ÇEVRE POL‹T‹KASI ....................................................................................... 186
Çevre Politikalar›n›n S›n›fland›r›lmas› .......................................................... 187
‹çerik (Öz) Yönünden Çevre Politikalar›............................................... 187
Düzeltim Karfl›t› Çevre Politikalar› ......................................................... 187
Düzeltimci (Reformcu) Politikalar.......................................................... 188
Yöntem Aç›s›ndan Çevre Politikalar› ..................................................... 188
Çevre Politikas›n›n Araçlar›........................................................................... 189
ÇEVRE YÖNET‹M‹......................................................................................... 189
Etkin Çevre Yönetiminin Koflullar›............................................................... 190
Siyasal ‹rade ........................................................................................... 190
Çevre Bilincinin Yayg›nlaflt›r›lmas› ve Çevre E¤itimi .................................. 190
Çevre Yönetiminin Temel Amaçlar›n›n Belirlenmesi .................................. 190
Çevre Kalitesine ‹liflkin Hedeflerin Belirlenmesi ....................................... 191
Çevre Politikas› Uygulama Alanlar›n›n Belirlenmesi................................... 191
Çevre Yönetimine ‹liflkin Stratejilerin Belirlenmesi..................................... 191
Çevresel ‹fllevlerin ve Süreçlerin Belirlenmesi ............................................ 192
Kamu Sektöründe ve Özel Sektörde Çevre Planlamas›.............................. 192
Çevresel Örgütlenme Düzeyi ve Yetkiler .................................................... 193
‹çindekiler vii
Karar Alma Süreçlerine Özel Sektör, Sivil Toplum Kurulufllar› ve

Halk›n Aktif Kat›l›m›n›n Sa¤lanmas› ...................................................... 193
Kat›l›mc› Tarzda Gerçeklefltirilen Yasal Düzenlemelerin Etkin
Biçimde Yaflama Geçirilmesi ve Uygulamada fieffafl›¤›n Sa¤lanmas›...... 193
Çevre Konusundaki Yarg› Kararlar›n›n Uygulanmas› ve
Çevreye Karfl› fiuç ................................................................................... 194
Özet................................................................................................................ 195
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 197
Okuma Parças› .............................................................................................. 197
Avrupa Birli¤i Çevre Politikas›............................................... 202 8. ÜN‹TE

AVRUPA B‹RL‹⁄‹’NE GENEL B‹R BAKIfi..................................................... 203
AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ÇEVRE POL‹T‹KASI......................................................... 204
Avrupa Birli¤i Çevre Politikas›n›n Geliflimi ................................................ 204
AB Çevre Politikas›n›n ‹lk Dönemi: 1957-1972..................................... 205
AB Çevre Politikas›n›n ‹kinci Dönemi: 1973-1987 ................................ 206
AB Çevre Politikas›n›n Üçüncü Dönemi: 1987 ve Sonras› ................... 208
Çevre Konusunda Uluslararas› Geliflmeler Do¤rultusunda AB Çevre
Politikas›n›n Gelece¤i.................................................................................... 213
Özet ............................................................................................................... 214
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 219
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 219
viii Sunufl
Sunufl
1854 y›l›nda Duwarmish K›z›lderililerinin Reisi Seattle, kendilerinden toprak
isteyen ABD Baflkan› Franklin Pierce’a yazd›¤› mektupta flöyle diyordu: “…Bili-
yorum, beyaz adam bizim gibi düflünmez. Beyazlar için bir parça topra¤›n di¤e-
rinden fark› yoktur. Beyaz adam topraktan istedi¤ini almaya bakar ve sonra yo-
luna devam eder. Çünkü toprak beyaz adam›n dostu de¤il, düflman›d›r. Beyaz
adam topraktan istedi¤ini al›nca baflka serüvenlere at›l›r.
Beyaz adam annesi olan topra¤a ve kardefli olan gökyüzüne, al›p sat›lacak, ifl-
lenecek, ya¤malanacak bir fley gözüyle bakar. O'nun bu ihtiras›d›r ki topraklar›
çöllefltirecek ve her fleyi yok edecektir…” Seattle’›n mektubu üzerinden yaklafl›k
olarak bir yüzy›l bile geçmeden söylediklerinin gerçekleflmeye bafllad›¤› görül-
müfltür. Sanayi Devrimi ile birlikte dünyadaki mal ve hizmet üretimi ola¤anüstü
boyutlarda artmaya bafllam›fl, insanlar›n doymak bilmeyen tüketim ifltah› dünya-
y› flekillendirebilen bir güce dönüflmüfltür. ‹ktisat kitaplar›nda serbest mallar ola-
rak aç›klanan temiz su, toprak ve hava giderek daha k›t kaynaklar haline gel-
mektedir. Toplumsal refah› art›rmak amac›yla sadece üretimin art›r›lmas›n› ve ko-
flulsuz büyümeyi hedefleyen toplumlar çevre faktörünü hesaplar›na dahil etme-
mifllerdir. Yaln›zca kâr ve fayda maksimizasyonu ilkeleri üzerine kurulan ekono-
mik düzen hiç umulmad›k ölçüde yan etkiler göstermeye yak›n tarihte bafllam›fl-
t›r. Son yüzy›lda gerçekleflen ekonomik büyüme dalgalar› toplumsal refah› art›-
r›rken tabiata da büyük zararlar vermifltir. ‹nsano¤lu tabiat›n kendi içindeki den-
gesini hissedilir derecede tahrip etmifltir. Çevre kirlenmesi ekosistemin dengesini
bozmufl, canl› ve cans›z tüm varl›klar› tehdit eden son derece ciddi bir problem
haline gelmifl ve tabiat kendini yenileyemez olmufltur. Üretim sürecinin vazgeçil-
mez unsurlar› olan hammadde arama, ç›karma ve kullanma süreçleri bilinçsiz bir
flekilde yap›ld›¤› için do¤al kaynaklar geri döndürülemez bir flekilde ortadan
kalkmaya bafllam›fllard›r. Son dönemde çok say›da do¤al afete dönüflen küresel
iklim de¤ifliklikleri çevreye ulusal s›n›rlar içinde verilen zararlar›n dünyan›n ortak
gelece¤ini nas›l etkileyebildi¤ini ispatlamaktad›r. Uluslararas› toplum gelecek ne-
sillerin refah düzeyinin bugünkü ile ayn› olaca¤›na dair inanc›n› giderek kaybet-
mektedir.
Çok say›daki çevresel uyar›y› dikkate alan uluslararas› toplum, Birleflmifl Mil-
letler taraf›ndan 1972 y›l›nda Stockholm’de düzenlenen ‹nsani Çevre Konferan-
s›’nda bir araya gelmifltir. Konferans sonucunda Birleflmifl Milletler Çevre Progra-
m› (UNEP) kurulmufl ve bir çevre bildirgesi yay›mlanarak çevre tahribat›na karfl›
yap›lacak faaliyetlerin “ilk ilkeleri” kaleme al›nm›flt›r. 1970’li y›llarda yo¤unlaflan
gelecekle ilgili endifleler ve çözüm aray›fllar› do¤al kaynaklar ve çevrenin korun-
mas›na dönük ekonomik teorilerin geliflmesini tetiklemifl ve bu konuda yap›lan
çal›flmalar s›n›fland›rmalarda ayr› bir bilim dal› ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r: Do-
¤al Kaynaklar ve Çevre Ekonomisi. Elinizdeki çal›flma bu bilim dal› ile ilgili
önemli konu ve bilgileri bir araya getirmektedir. Ne gariptir ki doymak bilmeyen
ekonomik istekleri nedeniyle çevresel dengeleri bozulmufl ve do¤al kaynaklar›
Sunufl ix
k›tlaflt›rm›fl olan insano¤lu bu hasarlar›n giderilmesi için yine ekonomi biliminin

ilkelerinden yararlanmaya çal›flmaktad›r…
Kitab›m›z›n ilk ünitesinde do¤al kaynaklar çevre ve ekonomi kavramsal olarak
özlü bir flekilde incelenirken, ikinci ünitede çevre sorunlar›n›n ortaya ç›k›fl› ve ne-
denleri üçüncü ünitede, do¤al kaynaklar ve çevreninin ekonomik analizi, dördün-
cü ünitede do¤al kaynaklar ve çevreninin ekonomik analizi, piyasa baflar›s›zl›kla-
r› çerçevesinde incelenmektedir. Beflinci ünitede çevre sorunlar›na çözüm alterna-
tifleri, yasal ve piyasa temelli çözümleri aç›s›ndan incelenmektedir. Alt›nc› ve ye-
dinci ünitelerde sürdürülebilir kalk›nma, çevre ekonomisine makro ekonomik
yaklafl›m, çevre politikas› ve yönetimi aras›ndaki analiz edilirken, sekizinci ünite-
de ise Avrupa Birli¤i Çevre Politikas› incelenmektedir.
Çal›flmam›zan oluflmas› için özellikle bu f›rsat› bize veren Say›n rektörümüz
Porf.Dr. Davut Ayd›n’a teflekkür ederiz. Ayr›ca Aç›kö¤retim, ‹ktisat ve ‹flletme de-
kanlar›m›za ve çal›flmam›z›n son aflamas›na kadar emekleri çok büyük olan uzak-
tan ö¤retim tasar›m birimindeki bütün ekibe teflekkür ederiz.
Kendi alan›nda uzman akademisyenlerin iflbirli¤i ile gerçeklefltirilmifl olan ça-
l›flmam›zda görev alan yazarlar›m›z Prof.Dr. Özcan Da¤demir, Prof.Dr. Bülent
Günsoy, Doç.Dr. Elif Da¤demir’e kendileri için verilen k›s›tl› sürede gerçeklefltir-
dikleri bu özverili ve titiz çal›flmalar› için teflekkürlerimizi sunuyoruz. Kitab›m›z›n
dizgi aflamas›ndan bafllayarak siz de¤erli ö¤rencilerimize ulaflana dek eme¤i ge-
çen tüm çal›flanlara teflekkür eder, derslerinizde baflar›lar dileriz.
Editörler
Doç.Dr. Güler GÜNSOY
Yrd.Doç.Dr. M. Tuba AKTAfi
1
DO⁄AL KAYNAKLAR VE ÇEVRE EKONOM‹S‹
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
N
Çevrenin tan›m›n› boyutlar›n› ve kapsam›n› aç›klayabilecek,
Do¤al kaynaklar kavram›n›n kapsam›n› önemini özelliklerini sorunlar›n›
N
aç›klayabilecek,
N
Do¤al kaynaklar ve çevrenin ekonomi ile iliflkisini aç›klayabilecek,
Tarihsel olarak do¤al kaynaklar ve çevrenin ekonomi ile iliflkisini aç›klayabi-
lecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Do¤al Kaynaklar • Yenilenebilir Kaynaklar

• Çevre • Yenilenemez Kaynaklar
• Kamusal Mallar • Ekosistem
‹çindekiler
• DO⁄AL KAYNAKLAR VE ÇEVRE:
KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Do¤al Kaynaklar ve Do¤al Kaynaklar • DO⁄AL KAYNAKLAR ÇEVRE VE
Çevre ve Ekonomi
Çevre Ekonomisi Kavramsal Çerçeve EKONOM‹ ‹L‹fiK‹S‹
• DO⁄AL KAYNAKLAR ÇEVRE VE
EKONOM‹ ‹L‹fiK‹S‹N‹N TAR‹HSEL
SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE GEL‹fi‹M‹
Do¤al Kaynaklar
Çevre ve Ekonomi
Kavramsal Çerçeve
DO⁄AL KAYNAKLAR VE ÇEVRE: KAVRAMSAL
ÇERÇEVE
‹nsan›n varl›¤› ve varl›¤›n› sürdürebilmesi aç›s›ndan do¤al kaynaklar ve çevre çok
önemli olmas› nedeniyle tarih boyunca ve farkl› disiplinlerde hep ilgi oda¤› olmufl-
tur. Do¤al kaynaklarla çevre içiçe olmas›, boyutlar›n›n derinli¤i, kapsam›n›n s›n›rla-
r›n›n belirsizli¤i, özellikleri, s›n›fland›r›lmas›, sorunlar› ise farkl› disiplinlerde farkl›
anlamlar yüklemelerine ba¤l› olarak genifl bir tan›mlama yap›lm›flt›r. Bu ba¤lamda
çevre ve do¤al kaynaklar›n kavram olarak ayr› ve detayl› bir flekilde analiz edilme-
lidir (Kelefl ve Hamamc›, 1993; Da¤demir, 2003; Kuyucuklu,1998; Altu¤, 1990).
Çevrenin Tan›m› Boyutlar› ve Kapsam›

Çevre kavram›n›n günlük yaflant›da kullan›lmas› yaklafl›k çeyrek yüzy›l› geçmemifl- Çevre bilimciler taraf›ndan
tir. Kavram›n geniflli¤i, kapsad›¤› alanlar›n belli bir s›n›r›n›n olmamas› ve boyutla- kullan›lan anlam›yla hava,
su, topra¤›n üzerinde ve
r›n›n derinli¤i nedeniyle aç›k bir tan›mlama yapmak zordur. Fakat çevrenin bilinen içinde canl›lar›n
ve literatürde farkl› tan›mlar› vard›r. Bunun nedeni ise çevre ile ilgili tart›flma ve yaflamalar›n› sürdürmeye
yarayan bütün canl› ve
araflt›rmalar›n 1970’lerden sonra yo¤unlaflmas› nedeniyle bu konuda ortak nokta- cans›z varl›klardan oluflan
lar› kapsayan fakat farkl› ifadelerle ortaya konulan tan›mlar›n ortaya ç›kmas›d›r. Bu yaflam destek sistemlerinin
ba¤lamda çevre kavram›, incelendikçe ve bilim dallar›na göre farkl› anlamlar yük- bütününü oluflturmaktad›r.
lendikçe çevre tan›mlamalar›n› ortaya koymak daha kolaylaflmaktad›r. “‹nsan faali-

yetleri ve canl› varl›klar üzerinde hemen ya da süre içinde dolayl› ya da dolays›z
bir etkide bulunabilecek fiziksel kimyasal, biyolojik ve toplumsal etkenlerin belir-
li bir zamandaki toplam›” olarak çok genel bir çevre tan›mlamas› yap›lmaktad›r
(Kelefl ve Hamamc›, 1993; 21).
Çevre bu tan›mlama çerçevesinde bak›ld›¤›nda kapsamad›¤› bilim alan› ve kap-
samad›¤› alan ve süreç kalmamaktad›r. ‹nsan›n d›fl›nda yer alan, onun hem dolay-
l› hem de do¤rudan iliflkide oldu¤u bütün di¤er insanlar, canl›lar, cans›zlar, kültü-
rel ve tarihsel varl›klar, kurumlar ve yaflam alan› içinde bulunan fiziksel çevresi,
birçok bilimin konusunu oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda, kentsel çevre kent bilim-
cilerin, sosyal ve kurumsal çevre, sosyologlar›n, kültürel çevre antropologlar›n, ta-
rihi çevre tarihçilerin çevre tan›m›n› oluflturmaktad›r. E¤er çevre bütün bilim alan-
lar›n› kapsayacak flekilde kullan›l›rsa insan› kuflatan bütün çevre türlerini içermesi
gerekmektedir. Bu ise insan refah› ve mutlulu¤unun unsurlar›ndan birini oluflturan
çevre, insan›n kendisinin ve bütün canl›lar›n içinde bulundu¤u, canl› ve cans›z bü-
tün varl›klar›n karfl›l›kl› etkileflim ve iletiflim içinde olduklar› ortam› tan›mlamakta-
4 Do¤al Kaynaklar ve Çevre Ekonomisi
d›r. Bu ortamda oluflan çevre sorunu olarak ifade etti¤imiz bir aksama ve s›k›nt› in-
san›n yaflam kalitesini ve refah›n› olumsuz etkilemektedir (Ünder,1996; Da¤demir,
2003; Budak, 2000).
SIRA S‹ZDE Çevre sizce nas›l tan›mlanabilir?

SIRA S‹ZDE
1
Çevre Tan›m›n›n Boyutlar›
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Çevre kavram›n›n genifl olmas› ve s›n›rlar›n›n belirsizli¤inden dolay› tan›m›n boyut-
lar›n› afla¤›daki gibi inceleyerek tan›m› daha basitlefltirip netlefltirebiliriz (Kelefl ve
S O R U Hamamc›, 1993; S O R 23-26;
U Altu¤, 1988; 10; Turgut,1998; 66-67; Baflol vd. 2007; 152).
D‹KKAT
Nitelik Aç›s›ndan
D‹KKAT
Çevre
Fiziksel Çevre
N N
SIRA S‹ZDE Fiziksel çevreSIRA S‹ZDE dünyay› ortaya koyan canl› ve cans›z çevrenin bir bütünüdür.
asl›nda
Bu varl›klar kendi içerisinde yap›lan s›n›fland›rmaya göre ise, birbiriyle etkileflim
AMAÇLARIMIZ
hâlinde olan farkl› alanlardan oluflmaktad›r. Fakat tüm canl›lar› biyosfer ad› verilen
AMAÇLARIMIZ
yaflamlar›n› sürdürdükleri küresel tabakada birbirleriyle ve cans›z ortamla sürekli
etkileflim içinde yaflamlar›n› sürdürmektedirler. Küresel tabakada en önemli canl›-
K ‹ T A P lardan biri Kolan ‹ T insan›n
A P ise içinde yaflad›¤› ve varl›¤›n› sürdürdü¤ü, fiziksel olarak
özelli¤ini, niteli¤ini alg›lad›¤› ve hissetti¤i ortam, fiziksel çevredir. Bu ortam kent-
sel ve k›rsal yerleflme yeri olarak ayr›lmaktad›r. Fiziksel çevre bu ba¤lamda ikiye
TELEV‹ZYON ayr›l›r: Do¤al
T E L Eçevre
V ‹ Z Y O Nsahip oldu¤u özellikler nedeniyle çevrenin altyap›s›n› olufltu-
rurken, yapay çevre ise çevrenin üst yap›s›n› oluflturmaktad›r. Yapay çevrenin olu-
flumu do¤al çevrenin varl›¤›na ba¤l› oldu¤u için, do¤al çevreden yararlan›ld›¤› öl-
çüde var olmaktad›r.
‹NTERNET ‹NTERNET
Do¤al Çevre
Do¤al çevre do¤al etki ve güçlerin oluflturdu¤u, insan›n oluflumuna katk›da bulun-
mad›¤› ve insan müdahalesi ile de¤ifltirilemedi¤i, insan›n haz›r buldu¤u çevre ve
do¤al varl›klard›r. Do¤al çevre bileflenleri; insan, bitki, hayvan topluluklar›ndan
oluflan canl› varl›klar ile canl›lar›n varl›klar›n› sürdürebilmeleri için gerekli olan ha-
va, su, toprak ve yer kabu¤unu oluflturan yeralt› kaynaklar› ve katmanlar›ndan olu-
flan cans›z varl›klardan meydana gelmektedir.
Yapay Çevre
Yapay çevre insanl›¤›n var olmas›ndan bu yana ekonomik ve toplumsal de¤iflim
sürecinde ço¤unlukla do¤al çevreden yararlan›larak insan bilgi ve kültür birikimi-
ne dayal› olarak yaratt›¤› tüm de¤er ve varl›klardan oluflan çevredir. En belirgin
özelli¤i ise insan›n oluflturmas› ve flekillendirmesidir.
Yerleflim yerleri kent ve k›r ay›r›m› yap›lmaks›z›n yapay çevreyi oluflturmakta-
d›r. Ayr›ca sosyo ekonomik sistemlere ve toplumsal ihtiyaç ve geliflime göre flekil-
lendi¤i için an›tlar, köy evleri, gecekondular, yollar, köprüler her biri yapay çevre-
nin birer uzant›s›d›r. Bu ba¤lamda yapay çevre toplumun ekonomik, toplumsal ge-
liflimini ve sahip oldu¤u bilgi ve teknolojik birikimini de yans›t›r. Bu anlamda or-
tak kültürel miras›n da kayna¤›d›r.
1. Ünite - Do¤al Kaynaklar Çevre ve Ekonomi Kavramsal Çerçeve 5
Toplumsal Çevre
Fiziksel bir ortam içerisinde yaflayan ve insanlar›n ekonomik, sosyal ve siyasal sis-
tem içinde gelifltirdikleri iliflkilerin bütünü toplumsal çevreyi oluflturmaktad›r. Ba-
sit olarak iki ya da üç kiflinin oluflturdu¤u iliflkilerden bafllay›p, al›flverifli, olacak
komflulu¤u, e¤itimi, çal›flma koflullar›n›, yöneten yönetilen iliflkilerini kapsayan ve
toplumsal iliflki koflullar›n› flekillendiren, resmî ve gayriresmî davran›fl ve iliflkiler
toplumsal çevreyi aç›klamaktad›r.
Asl›nda fiziksel çevre ve toplumsal çevre birbiri ile iliflkili ve birbirini tamamla-
yan kavramlard›r. Fiziksel çevrenin içinde bir toplumsal çevre var olmakta ve fizik-
sel çevresinden etkilenmemifl bir toplumsal çevre ise mümkün olmamaktad›r. Ön-
ceden de bahsetti¤imiz gibi çevre, fiziksel ve toplumsal boyutlar›ndan soyutlana-
mayan birbirini tamamlayan bir kavramd›r. Bu flekilde çevrenin boyutlar›n› ortaya
koyman›n amac› ise tamamen çevresel etki ve iliflkiler aras›ndaki etkileflimi belir-
leme, çözümleme analiz etme aç›s›ndan sa¤layaca¤› kolayl›klard›r.
Mekan Aç›s›ndan Çevre

Mekan boyutundan incelendi¤inde çevre, yerelden küresele uzanan farkl› mekan
aç›s›ndan co¤rafî s›n›rlar ön plana ç›kmaktad›r. Yerleflim yerlerinin temel özellik-
lerine göre mekân, k›rsal ve kentsel olarak ayr›labildi¤i gibi, farkl› ölçekte, yerel,
bölgesel, ulusal, uluslararas› ve küresel boyutta da ayr›labilir. Farkl› boyuttaki me-
kanlar birbirinden farkl›laflan özellikler tafl›yabilirler. Bu ba¤lamda ise çevreyi olufl-
turan de¤erler ve karfl›lafl›lan sorunlar ve bunlar›n analizi bir mekandan di¤erine
çok fakl› sonuçlar do¤urabilir.
Yerleflme Yerlerine Göre

‹nsanlar›n mekân üzerinde yerleflme türü en genel olarak k›rsal ve kentsel fleklin-
de biçimlenmektedir. Kent ve k›r›n kendine ait tafl›d›¤› farkl› özelliklerden dolay›,
nicelik ve nitelik olarak birbirinden farkl›laflan yönleri de vard›r. Az nüfuslu ve da-
¤›n›k yerleflmelerden oluflan k›rda yaflayanlar›n temel ekonomik u¤rafl› alanlar› ta-
r›m ve tar›ma dayal› üretim süreçleridir. Kentler ise yo¤unlaflan ve da¤›lm›fl bir yer-
leflim olup temel ekonomik u¤rafl› sanayi, hizmetler gibi topra¤a dayal› olmayan
üretim flekilleri ve süreçlerini kapsayan yerleflim yerleridir. Bu ba¤lamda kent ve
k›r farkl›l›¤› bir nüfus sorunu de¤il ayn› zamanda ekonomik üretim biçimi, istih-
dam yap›lanmas› ve toplumsal iflbölümü sorunlar›n› da ortaya koymaktad›r. Do¤al-
d›r ki kentin ve k›r›n ortaya koydu¤u ve içinde yer ald›¤› çevreler ise birbirinden
farkl› nitelikler göstermektedir. Bu durumda fiziksel ve toplumsal çevreyi olufltu-
ran ögeler nitelikleri gere¤i yerleflme yerinin türüne göre farkl›laflacakt›r.
Ölçeklere Göre
Mekân özelli¤ine göre çevre kavram›n› inceledi¤imizde, farkl› mekân ölçeklerinde
ele almak gerekmektedir. Bu anlamda çevre yerel, bölgesel fleklinde co¤rafî ölçek-
lerde tan›mlanabildi¤i gibi yönetsel, siyasal ölçeklere göre de ulusal ve uluslararas›
fleklinde bir tan›mlama yap›labilir. Çevrenin yerel ve bölgesel ölçekte tan›mlanmas›,
bölgenin etkileflim içinde oldu¤u çevresel unsurlar›n oluflturdu¤u bir bütün olarak
alg›lanmaktad›r. Bölge boyutu bir ülkenin s›n›rlar› dâhilinde olabilece¤i gibi bir çok
ülkenin ve birçok ülkenin bölgelerini kapsayan s›n›rlar içinde de düflünülmektedir.
Yönetsel ve siyasal ölçeklere göre; ulusal boyut ise ülke içindeki farkl› yerlerin
çevresel unsurlar› ve de¤erlerinin oluflturdu¤u ulusal çevre varl›klar›n› ortaya koy-
maktad›r. Bu boyuttaki mekân ölçe¤i çevre varl›klar›n› kapsayan sorunlar› düzen-

lemeleri ve çal›flmalar› kapsayan ülkenin egemenli¤ini yans›tan siyasal ve yönetsel
nitelikli bir tan›mlamad›r.
Yönetsel ve siyasal ölçeklere göre, uluslararas› boyut ise ülkeler aras› çevresel
de¤erlerin ve unsurlar›n oluflturdu¤u uluslararas› çevre varl›klar› aç›s›ndan ele al›n-
maktad›r. Bu anlamda çevrenin uluslararas› boyutta ele al›nmas›n›n nedeni ise çev-
re kavram›n›n de¤iflen anlam›d›r. Çünkü çevre ve çevre de¤erleri, tüm ülke ve top-
lumlar›n ortak mal›d›r. Yerel, bölgesel ve ulusal boyutlar› aflan bütün uluslar› bir-
lefltiren evrensel de¤erler bütünüdür. Bar›fl ve uzlaflma içinde, ulusal ya da bölge-
sel s›n›rlar› aflan uluslararas› boyutta, çevresel de¤er ve varl›klar› koruyan ve önem
veren bir dünya düzeni kurmak ve sürdürmek, art›k ülkelerin ve uluslararas› kuru-
lufllar›n ulaflmak istedikleri ortak ve en önemli amaç olmaktad›r.
Çevre çeflitli boyutlarda ele al›n›rken önemli olan nokta, her bir boyutun bir di-
¤eri ile s›k› bir iliflki ve etkileflim içinde olmas›d›r.
Çevre Tan›m›n›n Kapsam›

Çevre kavram› ekonomik sosyal ve siyasal geliflmelerle birlikte, h›zla geliflmifl ve
içeri¤i yani kapsam› da genifllemifltir. Ayr›ca insan refah› merkezli ve çevre mer-
kezli yaklafl›mlara göre ise çevre kavram›n›n eflanlaml› olarak kullan›lan kavram ve
tan›mlar›n da ortaya ç›kmas›na ve bu kavramalar›nda çevre kavram› kapsam› içe-
risinde yer almas›na neden olmufltur. Bu ba¤lamda çevre kavram› ile an›lan ve
çevre gerçe¤inin ayr› bir yönünü ortaya koyan kavram ve iliflkileri ortaya koyabi-
liriz (Kelefl ve Hamamc›, 1993; 27; Altu¤, 1998; 10; Turgut,1998; 66-68; Da¤demir,
2003; 8; Altu¤, 1990;10-11).
SIRA S‹ZDE Çevre kavram›n›n kapsam› içinde yer alan kavramlar nelerdir?
SIRA S‹ZDE
2
Çevre ve Ekolojik Sistem (Ekosistem)
D Ü fi Ükavram›,
N E L ‹ M ilk defa D Ü fiönemli
Ü N E L ‹ M özelli¤i, tüm canl›lar›n, cans›zlar›n ve insanlar›n yaflamlar› sü-
Ekoloji Çevrenin en
1866 y›l›nda Alman biyolog
Ernst Haeckel taraf›ndan
resince birbirleri ile iliflki ve etkileflim içinde olmalar›d›r ( Baflol vd. 2007, 152). Bu
S Ovarl›klar›n
canl› R U ortamlar›yla ba¤lamda buS ortam›n O R U dengeli bir flekilde ifllerli¤i ve bu iliflkilerin sürdürülebilmesi
olan iliflkilerini incelerken
kullan›lm›flt›r. Haeckel
için çevre olgusunun temelini oluflturan “ekolojik sistemin” dengesinin korunma-
ekoloji sözcü¤ünü Yunanca
D‹KKAT s›na ba¤l›d›r.D ‹Ekolojik
KKAT sistem ya da k›saca “ekosistem, insan ve di¤er canl› toplum-
yaflan›lan yer, anlam›na
gelen oikos ile bilim ya da
lar›n (popülasyonlar›n) bir arada uyum ve denge içinde varl›k ve geliflmelerini sür-
söylem anlam›na gelen logia dürebilmeleri için gerekli ve var olan koflullar›n bütünü olarak tan›mlanabilir” (Al-
N N
SIRA S‹ZDE elde etmifltir.
kelimelerinden SIRA S‹ZDE
tu¤, 1990; 10). Ekoloji canl› varl›klar› do¤al ortam ve organizmalar aras›nda kuru-
lan iliflki ve etkileflim sürecinde analiz etmektedir. Ele al›nan canl›lar sadece hay-
AMAÇLARIMIZ van ve bitki topluluklar›d›r. Fakat çevre, insan› do¤al ve yapay çevre içinde ince-
AMAÇLARIMIZ
lemektedir. Bu ba¤lamda, çevre kavram› ekolojiye göre kapsam› daha genifl ol-
maktad›r (Kelefl ve Hamamc›, 1993; 28). Baflka bir ifadeyle ekolojik sistem, ekolo-
K ‹ T A P jik alan içindeK ‹ yaflayan
T A P türlü bitki örtüsü ve yaban›l hayvan topluluklar› türlü mik-
roorganizmalarla birlikte çevrenin insan›n d›fl›nda kalan ve biyolojik çeflitlilik ola-
rak ifade edilen canl› unsurlar›ndan oluflmaktad›r. Ekolojik sistem içerisinde geli-
TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Zçeflitlilik
flen ve biyolojik YON ve türleri etkileyen bir olay, süreç ve de¤iflimin etkisi, in-
san›n da bu sistem içerisinde var olmas›ndan dolay› büyük olmaktad›r (Da¤demir,
2003; 8).
‹NTERNET Bu ba¤lamda,
‹ N T E R N Eyak›n
T zamana kadar ekoloji, biyolojinin bir dal› olarak tan›mlan›-
yordu. Fakat 1970’lerden sonra, ekolojinin kapsam›, çevre sorunlar›n›n giderek önem
kazanmaya bafllamas›yla birlikte geniflleyerek insan ve do¤a iliflkilerini de detayl› bir

biçimde içerecek flekilde geniflletildi (K›fllal›o¤lu, Berkes, 1994; 14; Sencar, 2007; 48).
Ekosistemin en önemli özelli¤i, tüm canl› populasyonlar›n kendi içlerinde ve
di¤er canl› populasyonlarla olan iliflki ve etkileflimlerinde dinamik, dengeli ve dü-
zenli bir iflleyiflin olmas›d›r. Bir baflka deyimle ekosistemde, bütün enerji-madde-
canl› iliflkileri ile üretim-tüketim-birikim ve dolafl›m süreçleri ayn› zamanda fakat
dinamik bir iflleyifl sürecinde gerçekleflmektedir. Bu ba¤lamda ekosistemin dina-
mik, düzenli iflleyifli ise birtak›m ilkelere ba¤l›d›r. Bu ilkeler ba¤l›l›k ilkesi, s›n›rla-
ma ilkesi ve dayan›flma ilkesi olarak üç grupta aç›klanabilir. Ba¤l›l›k ilkesi, daha
önce de bahsetti¤imiz gibi, ekolojik sistem içerisinde var olan bütün canl› ve can-
s›z varl›klar aras›nda karmafl›k fakat sürekli ve etkileflimli bir iliflkinin olmas›d›r. S›-
n›rl›l›k ilkesi, her canl›n›n büyüme ve ço¤alma konusunda sonsuza kadar var ola-
mayaca¤› ve bir s›n›r› olmas›n› aç›klamaktad›r. Dayan›flma ilkesi ise ekolojik sistem
içinde her canl› ve cans›z varl›klar›n birbiri ile çok yönlü ve karfl›l›kl› bir dayan›fl-
ma iliflkisinin varl›¤›n› ifade etmektedir. Dayan›flma ilkesi bu ba¤lamda ilkeler için-
de ekolojik sistemin özünü aç›klayan ilke olmaktad›r (Altu¤,1990; 11-12; Ünder,
1996;104-105).
‹nsan›n, ekolojik sistem içinde çevresiyle olan iliflkisi ba¤lam›nda, çevre eti¤i ve
çevre sorunlar›n› analiz eden felsefecilere ve felsefi tart›flmalara göre, iki yaklafl›m
çerçevesinde çevre ve çevre sorunlar› tan›mlanmaktad›r. Birinci yaklafl›m, insan ve
insan refah›n› merkeze koyan insanmerkezli yaklafl›m; ikinci yaklafl›m ise çevre ve
çevrenin sürdürülebilirli¤ini merkeze koyan çevremerkezli yaklafl›md›r. ‹nsanmer-
kezli yaklafl›m asl›nda orijinali benmerkezli yaklafl›m olarak insanlar›n yüzy›llard›r
alg›lad›¤› ve uygulad›¤›, fakat teorik düzeyde daha sonra geçerlili¤ini yitirip insan-
merkezli yaklafl›ma b›rakan yaklafl›md›r. Çünkü benmerkezli çevre anlay›fl›, bat›
toplumunun kapitalist düzen içerisinde gelifltirdi¤i insan refah› için ihtiyaçlar›n s›-
n›rs›zca ve olabildi¤ince karfl›lanmas› için çevre ve do¤adan yararlanma felsefesi-
ne dayanmaktad›r. Bu durum ise çevreye ve do¤aya verilen zararlarla birlikte çev-
re sorunlar›n›n artmas› sonucunu do¤urmufltur. Bu sorunlar›n anlafl›lmas›na para-
lel olarak benmerkezli çevre anlay›fl› yerini insanmerkezli çevre anlay›fl›na b›rak-
m›flt›r. ‹nsanmerkezli çevre anlay›fl›nda ise insanlar›n çevre ve do¤aya karfl› davra-
n›fllar›na s›n›r getirilerek, çevre ve do¤aya karfl› sorumlu davran›lmas› felsefesi be-
nimsenmifltir (Turgut, 1998;36-37; Ünder, 1996;65; Sencar, 2007;49).
‹kinci yaklafl›m ise çevremerkezli çevre anlay›fl›d›r. Çevremerkezli çevre anlay›- Ekosistemin en önemli
fl›nda ise insanlar da dahil ekosistemdeki tüm canl› ve cans›z varl›klar›n yaflam top- özelli¤i, bütün canl›lar›n
kendi aralar›nda ve di¤er
lulu¤unun birer ögeleri olarak eflit olduklar› ve insan›n ve hiçbir varl›¤›n birbirin- canl›larla olan iliflkilerinde
den üstün olmad›¤› anlay›fl› hakimdir. Bu ba¤lamda, söz konusu anlay›fl günümüz- dengeli dinamik ve düzenli
bir iflleyiflin var olmas›d›r.
de kabul görmüfl olan ve benimsenmifl bir ulusal ve evrensel çevre anlay›fl›d›r. Bu
anlay›flta “tüm organizmalar yaflam toplulu¤unun parçalar› olarak birbirlerini etki-
leyen bir iliflkiler a¤› içinde birbirlerine kenetlenmifltir ve her organizma kendi
menfaatini kendi yoluyla takip eden özgün bir bireydir. K›sacas› çevresel varl›klar
insanlar için de¤il de s›rf kendileri için korunmal›d›rlar ve insan türünün bu yaflam
flekillerine karfl›, kendi varl›¤›ndan ba¤›ms›z olarak yükümlülükleri vard›r” (Turgut,
1998; 35). Bu yaklafl›mlar çerçevesinde ekolojik sistem içerisinde insan ve çevre
iliflkileri her ça¤ ve dönemde önemini korumaktad›r.
Ekosistemin ilkeleri nelerdir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

3
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
Çevre ve Do¤a
Çevre tan›mlamas› kapsam›nda yer alan kavramlardan biri ise do¤ad›r. ‹nsan›n d›-
fl›nda kalan ve herhangi bir insan müdahalesi olmadan flekillenen, geliflen varl›k-
lar, toprak, yer üstü ve yer alt› zenginlikleri, su; hava, bitkiler, hayvanlar do¤ay›
oluflturan varl›klard›r. Günümüzde ise insan›n kullanmad›¤›, müdahale etmedi¤i
yaban›l özelliklerini koruyan ve sürdüren do¤a ve varl›klar›ndan bahsetmek pek
mümkün de¤ildir. Asl›nda do¤a ile ekosistem kavramlar› çevre kavram› ile birlikte
düflünülen ve do¤an›n dengesi ve ekolojik denge çevre olgusunu aç›klamakta kul-
lan›lan kavramlard›r. Üretim ve tüketim amac›yla insan faaliyetleri do¤aya verdik-
leri zararlar sonucunda do¤an›n dengesi bozulmufltur. Bu ba¤lamda do¤a, kendi-
sini yenileyemeyecek boyutlarda zarar gördü¤ü sürece, ekolojik denge bozularak
çevre sorunlar› düzeltilemeyecek flekilde katlanarak artmaktad›r ( Kelefl ve Ha-
mamc›, 1993; 29).
Çevre ve Yaflam Kalitesi

20.yy. düflünürlerinden Marcuse ve Illich gibi düflünürlerin vurgulad›¤› yaflam ka-
litesi, çevre koruman›n asl›nda moral yönünü vurgulayarak çevre ve çevre varl›k-
lar›na bir nitelik vermek istemektedirler. Yaflam kalitesi, çevre kavram› kapsam›n-
da da an›lan fakat refah politikalar›n›n önemli araçlar›ndan olan ve çevreyi tamam-
layan kavramd›r. Çevre sadece do¤a ile s›n›rl› de¤ildir, insan ve insan refah› ile il-
gili olarak toplumsal iliflkiler içinde, bofl zaman geçirme, dinlenme, ifl iliflkileri gi-
bi çok önemli olgular› da kapsamaktad›r. Bu ba¤lamda çevre ve yaflam kalitesi bir-
likte an›lan ve çevre kapsam› içerisinde yer alan insan faaliyetleri ve ekonomik bü-
yüme sonucunda yaflam düzeyinin nicelik olarak artarken nitelik olarak da artma-
s›n› hedefleyen bir kavramd›r. (Kelefl ve Hamamc›, 1993; 29).
Çevre ve Yaflam Çerçevesi

Yaflam çerçevesi çevre kavram› kapsam›nda an›lan ve kentleflme, çerçevesi mimar-
l›k, flehircilik anlay›fl›nda çevre ile efl anlaml› olarak düflünülen kavramd›r. Yaflam
çerçevesi, do¤a ve çevre bilimcilerden çok, flehircilikte, mimarl›kta ve bu anlam-
daki yaflam tarzlar› ile ilgilenenlere çok yak›n bir kavramd›r. Yaflam çerçevesi, fi-
ziksel ve toplumsal çevreyi de içine alarak, çevre kavram›n›n somutlaflt›rmas›nda
çok önemli bir ifllev görmektedir. Bu ba¤lamda kavram, birey-insan-toplum mekâ-
n›n› oluflturan herfleyi kapsamaktad›r ( Kelefl ve Hamamc›, 1993; 29).
Çevre ve Ortak Mal

Miras ya da ortak mal, çevresel öge ve varl›klar›n tamam›n› kapsayan bir kavram-
d›r. Herkesin bir bedel ödemeden kullanabildi¤i bir mald›r. Herkes bu maldan is-
tedi¤i kadar faydalanabilir ve kimsenin bu maldan faydalanmas›n›n önüne geçile-
mez. Ortak mallar›n›n üretimi piyasada bir fiyat arac›l›¤›yla olamaz. Ortak mallar›n
bu temel özelliklerinden dolay› toplumun ortak mal› bir baflka deyimle önceki ne-
sillerden kalm›fl miras› gelecek nesillere de ayn› flekilde aktar›lmal›d›r. Önemli
olan, flimdiki neslin, ortak mal› kullan›rken ve tüketirken, gelecek nesillerin de bu
maldan yararlanmas›n› ve tüketmesini sa¤layacak flekilde dikkatli davranmalar›d›r.
Bu ba¤lamda, ulusal ve uluslararas› toplumlar ve kurulufllar evrensel düzeyde or-
tak mal›n kullan›m ve tüketilmesinde, yönetiminde ve sürdürülebilirli¤inde ortak-
lafla sorumludurlar (Kelefl ve Hamamc›, 1993; 30; Altu¤, 1988;100 ).
Do¤al Kaynaklar›n Tan›m› Kapsam› ve Önemi

‹nsan ihtiyaçlar›n› karfl›layan ve insan›n çevresinde bulunan ekonomik ve toplum-
sal amaçlar›n gerçeklefltirilmesinde kullan›lan araçlara kaynak ad› verilmektedir.
Fakat bir mal ya da varl›¤›n kaynak olarak nitelendirilmesi için birtak›m flartlar› ta-
fl›mas› gerekmektedir. Bu flartlar› flöyle s›ralayabiliriz: (Özsabuncuo¤lu ve U¤ur,
2005; 99).
Kayna¤›n faydal› olmas›, o kayna¤›n varl›¤›n›n fark›nda olunmas› ve bilinmesi- Do¤al Kaynaklar, insan
ihtiyaçlar›n› karfl›layan ve
dir. Fakat kayna¤›n fark›nda olunabilmesi için ise, bilgi ve teknolojik sistemler ge- do¤al çevrede ortaya ç›km›fl
reklidir. Bir mal ya da varl›¤›n kaynak olabilmesi için ikinci flart, faydal› olmas›d›r. ve haz›r bulunan
Fakat kayna¤›n ya da mal›n faydal› olarak bilinmesi ise ülkeye, zamana, toplumsal kaynaklard›r.
tercihlere kural ve geleneklere ve kültüre ba¤l› olmaktad›r. Bir mal ya da varl›¤›n

kaynak olabilmesi için üçüncü flart ise kaynak ya da mal› ç›karacak, iflleyecek tek-
nik bilgi, beceri ve yetenektir. Bu belirtilen üç flart, kayna¤›n faydal› oldu¤unu bil-
mek, kayna¤›n fark›nda olmak ve kayna¤› ç›kart›p iflleyecek, bilgi, yetenek ve tek-
ni¤e sahip olmak veri bir zamanda ve veri bir ülke için geçerli olmaktad›r. Fakat
kayna¤a do¤al kaynak niteli¤i kazand›ran, de¤er veren, kayna¤› iflleyen, tüketim
ve üretim amac›yla kullanan insand›r. Bu ba¤lamda do¤al kaynaklar, insan ihtiyaç-
lar›n› karfl›layan ve do¤al çevrede ortaya ç›km›fl ve bulunan kaynaklard›r. Toprak-
lar (tar›msal topraklar, otlak ve meralar, orman arazileri), sular (denizler, göller,
nehirler), do¤al bitki örtüsü ve yaban›l hayvan topluluklar›, madenler ve de¤erli
varl›klar (metalik olan ve metalik olmayan madenler ve kömür, petrol, uranyum,
tafllar gibi varl›klar) do¤al kaynak olarak say›lmaktad›r. Ayr›ca, do¤al kaynaklar›n
birço¤unun kayna¤› olan günefl de do¤al kaynak olarak say›lmaktad›r. Ayr›ca, ya¤-
murlar, rüzgâr da yine do¤al kaynak kapsam› içinde yer almaktad›r (Özsabuncu-
o¤lu ve U¤ur, 2005; 95; Baflol,1994; 29-30; Baflol, Durman ve Çelik,2005; 61-62).
Do¤al kaynaklar, tarih boyunca ülkelerin kalk›nmas›nda ve zenginleflmesinde
kullan›lan çok önemli kaynaklard›r. Sanayileflmenin bafllamas› ve günümüze kadar
gerçeklefltirmifl oldu¤u de¤iflim ve yeniliklerin kayna¤›nda do¤al kaynaklar›n kulla-
n›lmas› ve iflletilmesi çok önemlidir. Hatta bu tarihi süreç içerisinde, ülkeler, do¤al
kaynaklara sahip olma kullanma ve iflletme konusunda birbirleri ile çok önemli an-
laflmazl›klar, çat›flmalar ve savafllar gerçeklefltirmifllerdir. “Amerika’ya giden Avrupa-
l›lar›n yerli K›z›lderili savafllar›nda oldu¤u gibi bazen de bu ülkeler birbirleriyle bir
masa etraf›nda bir araya gelerek, kaynaklar›n ortak kullan›lmas› konusunda antlafl-
malar imzalam›fllard›r. Almanya Ruhr Bölgesi’ndeki kömür ve çelik yataklar›n›n ifl-
letilmesi konusunda Almanya, Fransa, ‹talya, Belçika, Lüksemburg ve Hollanda’n›n
imzalad›¤› ve flimdiki AB’nin çekirde¤ini oluflturan Avrupa Kömür ve Çelik Toplu-
lu¤u antlaflmas› gibi” birlikler de bu amaçlar do¤rultusunda oluflturulmufltur (Özsa-
buncuo¤lu ve U¤ur, 2005; 95; Baflol, Durman ve Çelik, 2005; 61-62).
Günümüzde art›k do¤al kaynaklar›n, özellikle geliflmifl ve geliflmekte olan ül-
kelerin ekonomik ve sosyal geliflmelerindeki önemi anlafl›lm›flt›r. Bu ülkelerin sa-
hip olduklar› nüfusla birlikte, sahip olduklar› do¤al kaynaklar› ülkelerin ekonomik
varl›k ve servetlerini oluflturmaktad›r. Geliflmifl ülkeler sermaye stoklar› aç›s›ndan
avantajl› olmalar›na ra¤men do¤al kaynaklardan da en verimli flekilde fayda sa¤la-
ma yöntemlerini kullanmaktad›rlar. Bu ba¤lamda do¤al kaynak yönünden avantaj-
l› olmayan ülkeler ise sahip olduklar› nüfus, teknoloji ve giriflim yetenekleri ile
farkl› ülkelerden hammadde alarak iflleyerek bu dezavantaj› avantaja çevirmeye
u¤raflmaktad›rlar. Do¤al kaynak aç›s›nda fakir olan az geliflmifl ülkelerin ise zaten
teknoloji ve faktör aç›s›ndan da k›t olan kaynaklar›n› rasyonel ve verimli bir flekil-
de kullanmalar› pek mümkün olmamaktad›r. Bu ba¤lamda bir ülkenin do¤al kay-

nak aç›s›ndan zenginli¤i ülkenin geliflmesi için çok önemlidir. Ayn› zamanda, kay-
naklar›n kalite, tür ve cins aç›s›ndan durumu, kaynaktan faydalanman›n ne ölçüde
olaca¤› ve kayna¤›n ülke ye da bölge içindeki da¤›l›m› da çok önemli olmaktad›r.
Bu durumda ülkeler do¤al kaynak zengini ülkeler ve do¤al kaynak zengini olma-
yan ülkeler olarak gruplara ayr›lmaktad›r (Baflol, 1994; 28).
Do¤al Kaynaklar›n S›n›fland›r›lmas›

Kaynaklar› flekil 1.1’de görüldü¤ü gibi insan kaynaklar›, do¤al kaynaklar ve kültü-
rel kaynaklar olmak üzere üç ana grupta incelenmektedir. Do¤al kaynaklar ise
kayna¤›n en önemli özelli¤i olan süre (zaman) göz önüne al›narak yap›lan ay›r›ma
göre yenilenemeyen(stok) kaynaklar ve yenilenebilen (ak›m) sürekli kaynaklar
olarak ayr›lmaktad›r (Özsabuncuo¤lu ve U¤ur, 2005;103-104; Baflol, Durman ve
Çelik,2005; 62-63; Baflol,1994; 29-30).
Do¤ada de¤iflmeden sabit Yenilenemeyen kaynaklar ise do¤ada de¤iflmeden sabit bir miktarda kalan
bir miktarda kalan, tüketildi¤i zaman yerlerine yenileri olmad›¤› için alternatifleri olmayan kaynaklar-
tüketildi¤i zaman
yenilenemedi¤i için d›r. Kömür, yer alt› madenleri, ham petrol, kayalar ve mermer yataklar› bu tür ye-
alternatifleri olmayan nilenemeyen kaynaklard›r. Yenilenemeyen kaynaklar ise kayna¤›n en önemli özel-
kaynaklar yenilenemeyen
kaynaklard›r.
liklerinden birisi olan süreklilik bak›m›ndan incelendi¤inde tükenebilen ve tüken-
meyen kaynaklar olarak bir s›n›flard›rma yap›lmaktad›r.
Tükenebilen kaynaklar, kendili¤inden insan müdahalesi olmadan ortadan kal-
kan kaynaklard›r. Do¤al gaz yenilenemeyen stok bir kaynakt›r ve yer alt› su kaynak-
lar›nda oldu¤u gibi kayalar aras›ndaki bir çatlaktan tüketilmeden atmosfere kar›fla-
bilir. Toprak ayn› flekilde rüzgâr ve erozyonla tüketilmeden verimsiz kayal›klara dö-
nüflebilir. Uranyum, zamanla tüketilmeden radyoaktivite özelli¤ini kaybedebilir.
Tükenmeyen kaynaklar ise insanlar›n müdahalesi olmadan kullan›lmadan y›l-
larca özelli¤ini ve varl›¤›n› koruyup kalabilen kaynaklard›r. Yer alt› petrol yataklar›
insan tüketimine maruz kalmadan uzun y›llar bozulmadan kalabilen kaynaklard›r.
fiekil 1.1
KAYNAKLAR
Kaynaklar›n
S›n›fland›r›lmas›
‹NSAN KAYNAKLARI DO⁄AL KAYNAKLAR KÜLTÜREL KAYNAKLAR
Kaynak:
Özsabuncuo¤lu ve STOK KAYNAKLAR AKIM KAYNAKLARI
U¤ur, 2005, S. 104 (YEN‹LENEMEYEN KAYNAKLAR) (YEN‹LENEB‹LEN KAYNAKLAR)
Kullan›lmadan Kullan›lmazsa ‹nsanlar

Tükenebilenler Tükenmeyenler Taraf›ndan ‹nsanlar Taraf›ndan
Etkilenmeyenler
(Bozulanlar) (Bozulmayanlar) Etkilenenler
Kritik Noktas› Olan Kritik Noktas›

Kaynaklar Olmayan Kaynaklar
Mevcudu Tükenmifl Mevcut Olan

Olanlar (Fakat H›zla Azalanlar)
Yenilenebilen kaynaklar ise do¤al ortam koflullar› içinde özellik ve varl›kla-

r›n› koruyabilen miktarlar› de¤iflmeden sabit kalabilen kaynaklard›r. Yenilenebilen
kaynaklar ise insan müdahalesi sonucu etkilenmesine göre incelendi¤inde insan-
lar taraf›ndan etkilenen kaynaklar ve insanlar taraf›ndan etkilenmeyen kaynaklar

olarak bir s›n›fland›rma yap›lmaktad›r.
‹nsanlar taraf›ndan etkilenen kaynaklar, insan müdahalesine ba¤l› olarak
azal›r ve tükenebilirler. Ancak bu do¤al kaynaklar varl›klar›n› sürdürüp yenileyebil-
dikleri için flimdiki ve gelecek nesiller için kaynak olma özelli¤ini devam ettirirler. Bu
ba¤lamda bu kaynaklar, insanlar taraf›ndan müdahale sonucu etkilenmelerine göre
kritik noktas› olan ve kritik noktas› olmayanlar fleklinde bir ay›r›m yap›lmaktad›r.
Kritik noktas› olan do¤al kaynaklar, insanlar›n müdahalesi sonucunda kri-
tik noktalar› oldu¤u için varl›klar› ve nesilleri tehlikede olan kaynaklard›r. Bu kay-
naklar›n baz›lar› varl›¤›n› sürdürebilirken baz›lar›n›n varl›¤› ve nesli tükenmifltir.
Yabani domuz, kurt, aslan vb. yaban›l hayvanlar›n insanlar taraf›ndan sürekli av-
land›klar› için mevcut say›lar›n› korumalar› ve say›lar›n›n artmas› pek mümkün ol-
mamas› sonucunda her geçen gün say› ve populasyonlar› tükenmektedir. Bu kay-
naklar›n kritik noktalar›na ulafl›ld›¤› zaman neslin yok olma sürecini geriye çevir-
mek mümkün de¤ildir. Orman ve baz› fauna, flora ve bitki örtüleri de ayn› durum-
dad›r. Bu ba¤lamda do¤al kayna¤›n kritik noktas›; do¤al kayna¤›n varl›¤›n› ve nes-
lini sürdüremeyecek derecede azalmas› ve tükenmesi durumundaki miktar›, say›s›
olmaktad›r. Do¤al kayna¤›n kritik
Kritik noktas› olmayan do¤al kaynaklar ise insanlar›n müdahalesi sonu- noktas›, do¤al kayna¤›n
varl›¤›n› ve neslini
cunda kritik noktalar› olmad›¤› için varl›klar› ve nesilleri tehlikede olmayan kay- sürdüremeyecek derecede
naklard›r. Fabrikalar›n üretimi ve tar›msal üretim amac›yla nehirlerin kirlenmesi so- azalmas› ve tükenmesi
durumundaki miktar›,
nucunda bu süreçler kontrol alt›na al›nd›¤›nda, nehirler zaman içinde kendi do¤al say›s›d›r. ‹nsan müdahalesi
yap›s› içerisinde yenilenip yata¤› içindeki bitki ve canl›lar› da yenileyebilmektedir. do¤al kayna¤›n kritik
noktada olmas›nda çok
Bu kaynaklar›n kritik noktalar› yoktur. etkilidir.
Kritik nokta özellikle yenilenebilen kaynaklar için çok önemli bir özelliktir.
Kaynak kullan›m›nda izlenecek politikalar›n önemi de bu noktada ortaya ç›kmak-
tad›r. Ülkelerin ekonomik, politik ve kültürel nedenlere ba¤l› olarak uygulad›klar›
iflleme, kullanma ve koruma politikalar›n›n öncelikleri de ortaya ç›kmaktad›r.
Do¤al Kaynaklar›n Özellikleri

Do¤al kaynaklar›n sahip olduklar› özellikleri afla¤›daki gibi s›ralanmaktad›r (Kuyu-
cuklu,1998; 14-15; Baflol, Durman ve Çelik, 2005; 63-64).
Do¤al Kaynaklar›n Bir Yaflam Çevresi Olmas›: Do¤al kaynaklar, üretim için
gerekli bir üretim faktörü olmakla birlikte daha önemlisi bir yaflam çevresidir. Can-
l› varl›klar için ve mal ve hizmet üretimi için zorunlu olan enerji üretimi CO2 mik-
tar ve oran›n›, oksijen miktar›n›, toprak ve bitki örtüsünü, su miktar›n› deniz, ne-
hir ve göllerin durumunu ve süreklili¤ini belirleyen bir yaflam çevresidir.
Do¤al Kaynaklar›n S›n›rl› Olmas›: Do¤al kaynaklar yerküre üzerinde s›n›rl›-
d›r. Özellikle toprak ve toprakalt› varl›k ve zenginlikler, metal ve metal olmayan
de¤erli madenler alternatifi olmayan ve hiçbir flekilde art›r›lamayan do¤al kaynak-
lard›r. Teknolojik yenilik ve araçlarla baz› maden ve maddeleri ikame edebilecek
maddeler üretilmektedir. Fakat birçok do¤al kayna¤›n yerine kullan›labilecek mad-
deler ve varl›klar hâlâ bilgi ve teknolojiye ra¤men keflfedilememifltir.
Do¤al Kaynaklar›n Tükenebilir ve Kalitelerinin Bozulabilir Olmas›: Kay-
naklar›n s›n›fland›r›lmas› kapsam›nda do¤al kaynaklar›n yenilenemeyen do¤al
kaynaklar› tükenebilir ve tükenmeyen olarak ikiye ayr›lm›flt›r. Tükenebilen do¤al
kaynaklar, petrol, kömür ve baz› de¤erli yeralt› madenleri, kaya mermer yataklar›
gibi kaynaklar tükendikten sonra kullan›labilmesi için yenilenebilmesi mümkün
olmayan kaynaklard›r. Tükenmeyen do¤al kaynaklar ise kullan›ld›kça tükenmeyen
fakat kalite ve özellikleri de¤iflebilen kaynaklard›r. Su, toprak bu anlamda tüken-

meyen do¤al kaynaklar kapsam›nda yer alan kaynaklard›r. Özellikle su ve toprak
gibi tükenmeyen do¤al kaynaklar ise günümüzde zamanla çeflitli nedenlerle nite-
likleri bozulup tekrar kullan›lamaz duruma gelmektedirler.
Do¤al Kaynaklar›n Üretim Faktörü Olarak Di¤er Üretim Faktörlerine
Göre K›t Olmas›: Do¤al kaynaklar›n en önemli özelli¤i ve do¤al kaynaklarla ilgi-
li en önemli sorun yeterlilik veya k›tl›k sorunudur. Günümüzde ülkelerin en s›k
sordu¤u soru, do¤al kaynaklar flimdi ve gelecekte acaba ne kadar daha yeterli ola-
cakt›r? Gelecek nesillerin ihtiyaçlar›n›, üretim ve tüketimleri için yeterli olacak m›-
d›r? Bu soru ve sorunlar›n vurgulanma nedeni ise do¤al kaynaklar›n üretim ve tü-
ketim için gerekli üretim faktörü olmas› ve di¤er üretim faktörlerine göre k›t olma-
s›d›r. Do¤al kaynaklar›n k›tl›¤›na iliflkin sorunlar çok yeni de¤ildir. Tarihsel süreç
içerisinde farkl› do¤al kaynak k›tl›¤› ve bu sorunla ilgili yaflanan farkl› krizler, Sa-
nayi Devrimi öncesi ve Sanayi Devrimi sonras›nda farkl› flekillerde hep yaflanm›fl-
t›r Do¤al kaynaklar›n k›tl›¤›nda azalan verimler yasas›n›n önemi büyüktür. Yasa,
bir üretim faktörünün di¤erlerine göre miktar›n›n sabit olmas› veya azalmas› yani,
miktar›n›n di¤er üretim faktörleri gibi art›r›lamamas› sonucunda ifllemeye baflla-
maktad›r. Bu ba¤lamda di¤er üretim faktörlerinin miktarlar›n›n artmaya devam et-
mesi ve herhangi bir üretim faktörünün di¤erlerine göre sabit kalmas› sonucunda,
üretim için gerekli faktör bilefliminin bozulmas› ile azalan verimler yasas› etkisi or-
taya ç›kmaktad›r.
Do¤al Kaynaklarla ile ‹lgili Sorunlar

Özellikleri nedeniyle do¤al kaynaklarla ilgili çeflitli sorunlar vard›r. Bu sorunlar
afla¤›da s›ralanmaktad›r (Özsabuncuo¤lu ve U¤ur, 2005;109-112; Baflol, Durman ve
Çelik,2005; 5-10; Baflol, 1994; 30; Altu¤,1998; 100).
Do¤al kaynaklar›n üretim fonksiyonlar› belirsizdir: Üretim fonksiyonu,
bir birim ürün elde edebilmek amac›yla kullan›lan girdi miktarlar›n› gösteren fonk-
siyonel bir iliflkiyi göstermektedir. Bu ba¤lamda do¤al kaynaklar için bir üretim
fonksiyonunu belirlemek çok zordur. Do¤al kaynaklar›n ç›kar›l›p ya da var olan
kayna¤›n kullan›labilir hâle getirilebilmesi için iyilefltirme ve elveriflli olmas› için
yap›lan çabalar kullan›lan girdi miktarlar›n› göstermektedir. Örne¤in kömür için
üretim fonksiyonu,
Q= f (Odun, Yüksek Bas›nç, Baz› Özel Kimyasallar , Emek, Sermaye, Enerji,...)
fleklinde yazabiliriz.
Fiziki olarak fonksiyondaki girdi miktarlar› tam olarak bilinmemektedir. Bu du-
rumda ise üretim fonksiyonuna ba¤l› olarak belirlenen girdi ve üretim maliyetleri
de gerçekçi olmamaktad›r. Do¤al olarak ortalama ve marjinal maliyetleri hesapla-
mak da zorlaflmaktad›r.
Sahip olduklar› Do¤al kaynaklar homojen de¤ildir: Do¤al kaynaklar, sahip olduklar› özel-
özelliklerinden dolay› do¤al
kaynaklarla ilgili çeflitli
likleri, fiziksel ve kimyasal içerikleri ve yap›lar›, biyolojik ortamlar› ve oluflumlar›
sorunlar vard›r. Bu sorunlar gere¤i birbirlerinden farkl› ve heterojen özelliklere sahiptirler. Ayr›ca kayna¤›n or-
özellikle, iyi çal›flan bir taya ç›kmas› sonras› hep ayn› özelliklerle varl›¤›n› sürdürmeyip y›llar içinde var ol-
piyasas›n›n olmamas›, ortak
kullan›ma aç›k olmas›, du¤u bölgeye göre özellikleri de¤iflebilir. Özellikle petrol ve kömür gibi kaynaklar
üretim fonksiyonunun bu bahsetti¤imiz nedenlerden dolay› birbirlerinden oldukça farkl›laflmaktad›rlar.
belirsiz olmas›, homojen
olmamas› ve yöresel Do¤al kaynaklar›n iyi çal›flan bir piyasas› yoktur: Do¤al kaynaklarda üre-
olmas›d›r. tim fonksiyonu ve maliyet fonksiyonlar› belirlenemedi¤i için marjinal maliyete gö-
re belirlenen bir arz fonksiyonu ortaya koymak ve bir fiyat belirlemek mümkün
de¤ildir. Do¤al kayna¤›n temel üretim maliyetleri do¤al kayna¤›n piyasadaki sat›-
lan fiyat› içinde yoktur. Yani bir litre kaynak suyunun fiyat› içinde bu kayna¤›n, ç›-
kar›lmas› ifllenmesi, tafl›nmas›, depolanmas› fliflelenmesi, sat›fl› gibi üretim ve de¤er
yaratma aflamalar›n›n maliyetleri ve kâr pay› toplamlar› vard›r. Bu sorunlardan do-
lay› do¤al kaynaklar›n ekonomik mal ve hizmetlerde oldu¤u gibi iyi iflleyen bir pi-
yasa mekanizmas› yoktur.
Do¤al kaynaklar yöreseldir: Do¤al kaynaklar yeryüzünün farkl› yerlerinde
da¤›lm›fl olabilir. Bu nedenle miktar olarak kalite olarak yenilenebilme, kritik nok-
ta olma, bozulma özellikleri de farkl›laflmaktad›r. Ham petrol, su, kömür, günefl,
rüzgâr, de¤erli madenler gibi do¤al kaynaklar bu anlamda baz› bölge ve ülkelerde
bol, nitelikli sürekli bulunmas›na ra¤men baz› bölge ve ülkelerde ise k›t, niteliksiz,
süreksiz olmaktad›r. Do¤al kaynaklar›n bu özelliklerine ba¤l› olarak avantajl› olan
ülkeler, üretim, büyüme ve maliyetler aç›s›ndan önemli ilerlemeler gerçeklefltirir-
ken, do¤al kaynak aç›s›ndan dezavantajl› ülkeler ise sürekli ek maliyet ve harca-
malara katlanmak zorunda kalmaktad›rlar.
Do¤al kaynaklar ortak kullan›ma aç›k kamusal (sosyal) mallard›r: Do¤al Do¤al kaynak olarak
meralardan, okyanuslardan,
kaynaklar toplumdaki herkesin parasal bir bedel ödemeden rahatl›kla kullanabil- denizlerden, ormanlardan
dikleri kaynaklard›r. Bu ba¤lamda do¤al kaynaklar ortak kullan›ma aç›k kamusal yaban›l hayvanlardan, bitki
mallard›r. Kamusal mal ya da sosyal mallar ise özellikleri farkl› olmamakla beraber, örtüsünden bireyler ve
toplumlar bedelsiz ve
bu özellikler farkl› aç›lardan inceleyen de¤iflik tan›mlamalar yap›lmaktad›r. Samu- kontrolsüz bir flekilde
elson’a göre, sosyal mallar›n bireyler taraf›ndan tüketimi, eflit, birlikte ve tamam› yararlanmaktad›rlar. Bu tür
kaynaklar› kullananlar›n
olup bireylerin bu mallar› kullanmalar› di¤er bireyin kullan›m›n› azaltmaz. Rosen’a mülkiyet ve sahiplik kontrolü
göre, salt sosyal mallar, kullan›m ve tüketimleri rakip olmayan mallar olup, ilave olmad›¤›ndan dolay› kayna¤›
kullanan her yeni birey,
bir kullan›c›n›n kaynak kullan›m maliyeti s›f›rd›r. Yani, sosyal mallar rakip olma- di¤er bireyler üzerinde ek bir
yan mallar olup kullananlar›n marjinal maliyeti s›f›r olan mallard›r( Akal›n, 2000; maliyet yüklemektedir.
Örne¤in ayn› gölü kullanan
52). Bu farkl› tan›mlamalarla birlikte kamu mal› ya da sosyal mal denildi¤i zaman, bal›kç›lara yeni bal›kç›lar
kaynak kullan›l›rken, tüketicilerin, birbirinin maliyetlerini etkilemedi¤i yani birbir- eklendikçe bal›kç› bafl›na
lerine rakip olmad›¤› ve hiç kimsenin bu kaynaktan yaralanmas›n›n önüne geçile- düflen bal›k say›s› azalaca¤›
için, her göle gelen ek
medi¤i veya d›fllanamad›¤› mallar olarak genel bir tan›mlama yap›lmaktad›r. Bu bal›kç›n›n di¤er bal›kç›lara
ba¤lamda do¤al kaynaklar›n sosyal ya da kamusal mal olma özelli¤inden dolay› yükledi¤i maliyet
artmaktad›r.
yaratt›¤› önemli sorunlardan birisi ise bedavac›l›k ve bunun kaç›n›lmaz sonucu
olarak afl›r› kullan›m olmaktad›r. Bu sorunlar do¤al kaynaklar›n afl›r› kullan›m› ve
yok edilmesi sorunlar›n› beraberinde getirmektedir. Özellikle yeni geliflmifl tekno-
lojiler ile do¤al kaynaklar›n varl›¤›, özellikleri ve sürdürülebilirli¤i daha fazla tehli-
ke alt›ndad›r. Trol bal›kç›l›¤›, avc›l›k türlerinin geliflmesi dürbünlü silahlar vb. araç-
lar hem türleri yok ederken hem de önemli çevre sorunlar› yaratmaktad›rlar (Öz-
sabuncuo¤lu ve U¤ur, 2005;111-114).
Do¤al kaynaklarla ilgili bahsedilen bu temel sorunlarla birlikte, beraberinde
ortaya ç›kan di¤er sorunlar ise: do¤al kaynaklarda mülkiyet haklar›, do¤al kaynak
kullan›m oran›nda sosyal optimalite, do¤al kaynak yönetimi, do¤al kayna¤› iflle-
me ve koruma sorunlar›d›r. Bu sorunlar›n temelinde ise, do¤al kaynaklar›n kulla-
n›m›, de¤erlendirilmesi ve korunmas› konusundaki do¤al kaynak yönetimi ve po-
litikalar› çok önemli olmaktad›r. Bu ba¤lamda do¤al kaynaklar›n iyi yönetilmesi
ve etkin politikalar›n belirlenmesinde ise ülkelerin, kurumlar›n›n, yasa ve al›flkan-
l›klar›n›n, kamusal düzenlemelerin, do¤al kaynak çeflitlili¤inin, do¤al kaynak de-
¤erlendirme fleklinin, teknolojilerinin önemi çok büyük olmaktad›r (Baflol, Dur-
man ve Çelik, 2005; 5-14).
DO⁄AL KAYNAKLAR ÇEVRE VE EKONOM‹ ‹L‹fiK‹S‹

Do¤al kaynaklar çevre ve ekonomi aras›ndaki karfl›l›kl› ve birbirine ba¤l› iliflkiler
yeni bir olgu olmay›p insan›n ve toplumun do¤al çevresi ile olan iliflkisinin baflla-
d›¤› günden bu yana var olmaktad›r. ‹ktisat kitaplar›nda sonsuz ihtiyaçlar›n karfl›-
lanmas› için mal ve hizmetlerin üretiminin ancak k›t kaynaklar olan üretim faktör-
lerinin varl›¤›na ba¤l› oldu¤u vurgulanmaktad›r. Bu ba¤lamda do¤al kaynaklar ve
çevre ise en önemli k›t kaynaklar olan üretim faktörleridir (Kuyucuklu,1998). Bi-
reylerin ve ekonomilerin tümünün varl›klar›n› sürdürebilmek amac›yla geçmiflten
günümüze kadar ekonomi içerisinde üretici ve tüketici rolleri de¤iflmemektedir.
Bu ba¤lamda tarihsel süreç içerisinde ve günümüzde do¤al kaynaklar ve çevre, in-
san›n var olmas› ve varl›¤›n› sürdürebilmesi ve ekonomilerin var olmas› ve varl›k-
lar›n› sürdürebilmeleri aç›s›ndan kritik öneme sahiptirler. Bu durumda do¤al kay-
nak çevre ve ekonomi iliflkisini öncelikle insan ve do¤al çevresi aras›ndaki iliflki ile
ekolojik sistem ve ekonomik sistem aras›ndaki iliflki ve etkileflimler çerçevesinde
analiz etmek gerekmektedir.
SIRA S‹ZDE Do¤al kaynak çevre

SIRA ve ekonomi iliflkisinde hangi iliflki ve sistemler önemli olmaktad›r?
S‹ZDE
4
‹nsan ve Do¤al Çevresi Aras›ndaki ‹liflkiler
‹nsan ve do¤al çevresi aras›ndaki iliflki asl›nda var oldu¤u günden beri bafllam›fl ve
yaflam›n sürdürebilirli¤i aç›s›ndan tafl›d›¤› önem nedeniyle ise bu iliflki her zaman
S O R U ilgi de uyand›rm›flt›r.
S O R U ‹nsan ve do¤al çevresi aras›ndaki iliflkide tarih boyunca sü-
rekli çevre, insan› etkilerken insan da çevreyi yavafl yavafl etkilemektedir. 30-40
bin y›l önce türleri yok olan büyük memeli hayvanlar›n yok olmalar›, insanlar›n av-
D‹KKAT D‹KKAT
lanmas›n›n etkisi oldu¤u bilinen bir gerçektir. ‹nsan›n do¤al çevreyle iliflkisi günü-
müzden yaklafl›k 10.000 y›l önce yaflanan tar›m devrimi ile birlikte de¤iflmeye bafl-
N N
SIRA S‹ZDE lam›flt›r. BuSIRA S‹ZDE insan yaflamas› için gerekli yiyecek su ve oduna olan ihtiya-
dönemde
c› nedeniyle do¤ayla olan iliflkisi daha dostça olup kontrollü bir hâkimiyet gerçek-
AMAÇLARIMIZ
leflmifltir. Bu ba¤lamda insan do¤adan ve do¤al kaynaklardan do¤rudan yararlan-
AMAÇLARIMIZ
m›fl, kullanm›fl ve ifllemifl, sahip oldu¤u bilgi tecrübe ve teknolojik ilerlemeye ba¤-
l› olarak do¤aya hakim olmufltur. Fakat insano¤lunun medeniyet ça¤›na girerken
K ‹ T A P tar›m› keflfetmesi
K ‹ T AileP bafllayan çevreyle olan kontrollü iliflkisinde bile a¤açlar›n ke-
silmesi ormanlar›n yok edilmesi kaç›n›lmaz olmufltur. Bu ilk de¤iflimden sonra 18.
yüzy›lda bafllayan ve insan nüfusunu kentlere çeken ve büyük say›larda mal ve
TELEV‹ZYON hizmet üretimi
T E L E Vgerçeklefltiren
‹ZYON Sanayi Devrimi ikinci büyük de¤iflimi takip etmifltir.
Sanayi Devrimi ile birlikte bu iliflki, nüfusun artmas›, üretim, tüketim ve kömür çe-
lik gibi yenilenemez kaynaklar›n kullan›m› ile birlikte artan ekonomik faaliyetler
ve beraberinde oluflturdu¤u kentleflme süreçlerine ba¤l› olarak insan›n do¤al çev-
‹NTERNET ‹ N T E Rverdi¤i
resi üzerindeki NET zararlar› art›ran kontrolsüz bir hâle dönüflmüfltür. Bu ba¤-
lamda, çevre sorunlar›n› toplumlara tan›flt›ran ilk olay ise sanayileflmenin etkisiyle
1952 y›l›nda Londra’da kirli hava nedeniyle bir hafta içinde 4000 kiflinin yaflam›n›
yitirmesidir. Kirli sulardan yararlan›larak üretilen ürünlerden beslenenlerin su kir-
lili¤inden dolay› ölmeleri ise insanl›¤›n çevreye olan ilgilerini art›ran y›k›m olaylar
olmufltur. Bu felaketler kitlesel olarak yaflan›rken do¤al kaynaklar›n k›tl›¤› ve çev-
re mallar›n›n önemi, üretememe korkusu, kaynak ve enerji için toplumlar›n çat›fl-
ma ve savafl korkusunu toplumlara tan›flt›ran ilk kriz ise 1970 enerji krizidir. Kriz-
le birlikte özellikle enerji k›tl›¤› korkusu, firmalar›, toplumlar› ve politika yap›c›la-
r›, enerji verimlili¤i ve di¤er do¤al kaynaklar›n da dikkatli kullan›lmas› gereklili¤i
üzerinde yo¤unlaflmalar›na neden olmufltur. ‹nsan ve çevresi aras›ndaki iliflki sa-

nayi devrimi sonras›nda bilgi toplumuna geçifl ile birlikte yeni bir döneme girmifl-
tir. Bu dönemde art›k do¤al kaynaklar ve çevre küresel anlamda düflünülmeye
bafllanm›flt›r. Özellikle ortaya ç›kan felaketler ve çevre konusuna ilgili bask› grup-
lar› ve uluslararas› organizasyonlar›n gözetim ve deste¤i ile kaynaklar›n verimli ve
yenilenebilir bir flekilde kullan›lmas› ve korunmas› gerçe¤i yayg›nl›k kazanmaya
bafllam›flt›r. Bu amaçla çevrenin korunmas› için ise ortak paydan›n küresel de¤er-
ler olmas› yönünde geliflmeler gerçeklefltirilmifltir. Bu ba¤lamda insan ve do¤al
çevresi aras›ndaki iliflkisi yukar›da bahsedilen de¤iflimler ile bafllam›fl ve bugünün
dünyas›nda da bir etkileflim içinde devam etmektedir (Kelefl ve Hamamc›, 1993;13-
15; Baflol vd., 2007; 4; Baflol, 1994; 223-224 Da¤demir, 2003; 9).
Günümüzde art›k ekonomik ve ekolojik sistem içerisinde, çevre ve do¤al kay-
naklar›n k›tl›¤›, sürdürebilirli¤i korunmas›, do¤al kaynak ve enerji krizleri ve savafl-
lar vb. sorunlar insan›n sürdürebilirli¤i için üzerinde düflünülmesi ve u¤rafl›lmas›
gereken çok önemli konular olmaktad›r.
Ekolojik Sistem Ekonomik Sistem ‹liflkileri

Hackett (2001)’e göre, insano¤lu yaflad›¤› ortam içinde tüketimde ve üretimde bu-
lunarak do¤al kaynak ve çevreden yararlanmakta ve ayn› zamanda ise do¤al kay-
nak ve çevreye zarar vermektedir. Bu ba¤lamda insano¤lunun tüketim ve üretim
amac›yla çevreye hakim olmas› ve kontrol etmesi sonucunda bütün canl› ve can-
s›z topluluklar ve insanl›k etkilenerek, çevre ve çevre içindeki ekolojik sistem ve
ekonomik sistem de bozulmaktad›r (Baflol vd., 2007; 151).
fiekil 1.2’de ekolojik sistem ile ekonomik sistem aras›ndaki iliflkiler görülmek-
tedir. Ekonomik sistem ve ekolojik sistem, do¤al kaynaklar ve çevre ekonomisi
aç›s›ndan önemli olan süreçler, ak›mlar, stoklar aras›ndaki iliflkilerin ortaya konul-
mas› aç›s›ndan çok önemli sistemler olmaktad›r. fiekil 1.2’de süreçler daire içinde
üretim süreci ve ekolojik süreç, stoklar kutucuk hâlinde gösterilen sermaye, emek,
yenilenebilir ve yenilenemez kaynaklar, at›k madde ve birikintiler, ak›mlar ise ok-
larla gösterilmektedir. Özellikle ekonomik sistem ekolojik sistemin bir alt sistemi
olarak çal›flmaktad›r. Ekolojik sistem içinde en büyük enerji kayna¤› günefl ve di-
¤er yenilenebilir ve yenilenemez do¤al kaynaklar, ekonomik sistem içinde ise üre-
tim için gerekli enerji ve madde ihtiyac›n› aktaran sistem olmaktad›r. Ekonomik
sistem içinde gerçekleflen üretim sürecinde emek sermaye ile yenilenebilir ve ye-
nilenemez kaynaklar bir araya gelerek günefl, rüzgar ve di¤er enerji kaynaklar› vb.
üretimi gerçeklefltirirler. Üretim sürecinde meydan gelen üretimler tüketim süre-
cinde tüketime haz›r hale gelmifl olur. Ekonomik sistem içerisinde oluflan üretim
ve tüketim süreçleri ayn› zamanda ekolojik sisteme b›rak›lan ve ekolojik süreci
tehdit eden at›k maddeler ve emisyonlar da üretmektedir. At›k maddeler, emisyon-
lar ve oluflan bu birikintiler, evsel at›klar, a¤›r metaller, ›s›, gürültü, zararl› kimya-
sallar, petrol at›klar›, zararl› çözücüler, organik bileflikler, sülfürdioksit vb. birçok
kat› s›v› ve gaz fleklinde maddelerden oluflmaktad›r (Da¤demir, 2003; 11-12; Baflol
vd., 2007; 155).
fiekil 1.2
en GÜNEfi
Ekolojik Sistem ve
Ekonomik Sistem YEN‹LENEB‹L‹R YEN‹LENEMEZ
SERMAYE EMEK
‹liflkileri DO⁄AL DO⁄AL en
m KAYNAKLAR KAYNAKLAR
Kaynak: Van m
Ierland, S. 1993, m
6’dan aktaran k ÜRET‹M EKOLOJ‹K
Da¤demir, 2003, SÜREC‹ SÜREÇ
S.13. e
w
TÜKET‹M DA⁄ILMA
SÜREC‹ e (yay›lma) e
e
w EM‹SYON SÜREC‹
ATIK AZALTIMI e
‹fiLEME w
w
ATIK MADDE B‹R‹K‹NT‹LER
k : Sermaye c : Tüketim i : Yat›r›m

m : Maddeler e : Emisyonlar w : At›klar
l : Emek en: Enerji r : Geri dönüfltürülen madde
‹nsan ve do¤al çevresi Ekolojik sistem ile ekonomik sistem aras›ndaki iliflki flekil 1.2’de görüldü¤ü
aras›ndaki iliflkiler ve üzere ekonomik sistemde üretim ve tüketim sürecinde meydana gelen at›k ve
ekolojik sistem ile ekonomik
sistem aras›ndaki iliflkiler, emisyonlar›n de¤erlendirilmesi ve yeniden kullan›labilir hâle gelmesi aflamas›nda
do¤al kaynak çevre ve da ortaya ç›kmaktad›r. Ekonomik sistemde emek, sermaye ve enerji kullan›larak
ekonomi iliflkisini aç›klayan
iliflkilerdir. ekolojik sisteme b›rak›lacak olan at›klar yeniden kullan›lmak üzere üretim sürecin-
de de¤erlendirilmekte de¤erlendirilemeyen at›klar ise ekolojik sisteme birikinti ve
at›k madde olarak b›rak›lmaktad›r. Bu ba¤lamda ekonomik sistemde ortaya ç›kan
do¤al at›k ve emisyonlar ile at›k ve emisyon de¤erlendirme ve iflleme süreçlerin-
den sonra de¤iflmeden kalan ve yay›lan emisyonlar do¤al ortamda farkl› bölgeler-
de birikmektedir. Bu durumda havada suda toprakta biriken at›k ve emisyonlar,
ekolojik sistem üzerinde çevre sorunlar› olarak bilinen farkl› tehlikeli sonuçlar ya-
ratmaktad›r (Da¤demir, 2003; 14).
DO⁄AL KAYNAKLAR ÇEVRE VE EKONOM‹

‹L‹fiK‹S‹N‹N TAR‹HSEL SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE GEL‹fi‹M‹
Tarihsel süreç içerisinde çevre ve ekonomi iliflkisinin geliflimi iki farkl› dönemde
incelenebilir: Birinci dönem, do¤a ve çevreyi bir üretim faktörü olarak ele alan ve
do¤an›n sürdürülebilirli¤i aç›s›ndan önemli yenileme durumlar›n› dikkate almayan
sanayileflme sürecini de kapsayan 18-20.yüzy›llard›r. ‹kinci dönem ise do¤a ve
çevreyi ekonomik büyüme için önemli bir üretim faktörü olarak ele alan ve 1960’l›
y›llarda önemi vurgulanan ve günümüze kadar uzanan ve flu an da tart›fl›lan dö-
nem 20-21.yüzy›llard›r. Fakat bu dönemde, do¤al kaynaklar›n ve çevre mallar›n›n
s›n›rl› ve tükenebilir oldu¤u dolay›s›yla büyümenin de s›n›rl› oldu¤u görüflü yay-
g›nd›r (Aldemir ve Kaypak, 2008; Pearce ve Turner, 1990; Kula, 1992; 1-15).
20.yy. Öncesi ‹ktisadi Düflüncesinde Çevre ve Ekonomi

‹liflkisi
‹ktisadi düflünce tarihinde do¤al kaynaklar, çevre ve ekonomi iliflkisi 17-18.yüzyil
ve daha eski dönemlerde tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r. Tar›msal üretim için toprak ve
do¤al kaynaklar›n önemini vurgulayan ilk iktisadi düflünce Fizyokrasidir. Fizyok-
ratlar esas olarak liberal iktisadi düflünce ak›m›n›n ortaya ç›kmas›na kadar üretim
ve zenginli¤in kayna¤›n›n toprak ve tar›msal üretim oldu¤unu vurgulayan iktisadi

düflünürlerdir. Liberal ekonomi düflüncesinin yayg›nlaflmas› ile birlikte ekonomik
de¤er yaratma ve üretim aç›s›ndan toprak ve tar›msal üretim önemini kaybetmifl-
tir. Sanayileflme ile bafllayan ve görünmez el, fiyat›n önemi, devlet ve kurumlar›n
ifllevleri, rekabet, mülkiyet gibi piyasa ekonomilerinin önemini vurgulayan klasik
ekonomi teorisi önemli olmaya bafllam›flt›r. Bu döneme Adam Smith (1723-1790),
Thomas Malthus (1766- 1834), David Ricardo (1772- 1823) J. S. Mill (1806- 1873),
Karl Marx (1818-1883), W. Stanley Jevons (1835-1882) gibi önemli düflünürler fark-
l› görüflleri ile katk›da bulunmufllard›r (Pearce ve Turner, 1990; 56; Kula, 1992; 1-
15; Aldemir ve Kaypak, 2008).
Klasik iktisadi düflünürlerden A. Smith, ekonomilerin büyüme aflamas›nda, do-
¤al kaynak bak›m›ndan zengin bir durumda oldu¤unu varsaymaktad›r. A. Smith,
do¤al kaynaklar› ve topra¤› üretim aflamas›nda do¤ada haz›r olarak bulunan önem-
li bir üretim faktörü olarak de¤erlendirmektedir. Bu ba¤lamda, ekonomik büyü-
meyi ülkelerin sahip olduklar› toprak, do¤al kaynaklar ve iklimin s›n›rlar› belirle-
mektedir. Mal ve hizmet üretmenin ve zenginli¤in yollar›n› araflt›ran Smith, iktisa-
di büyümenin üretim faktörleri içinde, topraktan çok sermaye birikimi, iflgücü ve-
rimlili¤i ve iflbölümü ile gerçekleflece¤ini vurgulamaktad›r. Klasik iktisadi düflünür-
lerden Malthus ise Smith’in nüfus ile ilgili görüfllerini gelifltirerek 1798 y›l›nda An
Essay on the Principle of Population (Nüfus Prensibi Üzerine Bir Deneme) isimli
eserini yay›nlam›flt›r. Eserde nüfus kanunundan bahsedilmektedir. Bu kanuna gö-
re, nüfus geometrik bir dizi hâlinde ( 2,4,8,16,32,..) sürekli artarken bu flekilde kat-
lamal› olarak artan nüfusu besleyecek g›da maddeleri üretimi ise aritmetik dizi hâ-
linde (1,2,3,4,5,..) artmaktad›r. Bu ba¤lamda, Malthus’un nüfus kanununa göre, sü-
rekli bir nüfus art›fl›n›n gelecekte g›da maddeleri üretimi yeterli olamayaca¤›, bu
h›zda artan nüfusun ise kaynak ve ihtiyaç dengesini bozarak insanl›¤›n refah›n›,
olumsuz yönde etkileyece¤ini vurgulamaktad›r. Mathus ayr›ca, toprak, do¤al kay-
naklar ve çevrenin s›n›rl› oldu¤u düflüncesi ve nüfus kanunu nedeniyle uzun dö-
nemde ekonomik büyüme konusunda kötümserdir. Toprak miktar ve nitelik bak›-
m›ndan k›t ve s›n›rl› bir üretim faktörüdür. Bu durumda artan nüfus bafl›na düflen
g›da üretimi azald›¤› için yoksulluk ve yaflam standartlar›n›n kötüleflmesi kaç›n›l-
maz olmaktad›r. Bu ba¤lamda Mathus’a göre ekonomik büyüme ve refah için nü-
fusun büyümesini sonland›rmak gerekmektedir. (Pearce ve Turner, 1990; 6; Ünsal,
2007; Taban, 2011; 32-33; Da¤demir,2003,45).
Klasik iktisadi düflünürlerden, Ricardo ise Mathus ve Smith gibi düflünceleri ne-
deniyle kötümser klasik iktisatç›lar aras›nda yer almaktad›r. Ricardo’ya göre do¤al
kaynaklar›n ve topra¤›n k›tl›¤› nedeniyle uzun dönemde ekonomik büyüme sona
ermektedir. Ricardo’nun Politik ‹ktisad›n ve Vergilendirmenin Prensipleri (1813)
isimli eserinde bahsetti¤i ekonomik büyüme modeli, asl›nda gelirin fonksiyonel
olarak iflçiler, toprak sahipleri ve kapitalistler aras›ndaki da¤›l›m› üzerine oluflturul-
mufltur. Ricardo’nun büyüme modelinde, üretim ve gelir için toprak, topraktan el-
de edilen rant geliri çok önemlidir. Özellikle ekonomilerin sahip olduklar› toprak
ve araziler, farkl› kalite ve verimlilikte olduklar› için elde edilen tar›msal ürünler ve
rant geliri de farkl› olmaktad›r. Ricardo, Mathus’un topra¤›n s›n›rl› ve k›t oldu¤u
görüflünün tersini düflünmektedir. Üretim için öncelikle verimli tar›m arazileri kul-
lan›lmaktad›r. Daha sonra nüfus art›fl› ile birlikte, tar›m ürünlerine talep artt›kça ve-
rimsiz topraklar›n verimlilikleri yo¤un tar›m teknolojileri kullan›larak art›r›lmakta-
d›r. Bu ba¤lamda, k›t olan topraklar›n miktar› artmaktad›r. Bu durum ise farkl› ve-
rimlili¤e sahip toprak sahiplerinin elde edece¤i rant gelirinin de farkl› olmas›na ne-
den olmaktad›r. Klasik iktisat düflünürlerinden J. Stuart Mill ise Malthus ve Ricar-
do’nun fikirlerinden etkilenmifltir. Fakat di¤er klasik iktisatç›lar›n tersine daha
iyimserdir. Mill’e göre ekonomik büyüme do¤as› gere¤i sona ermeyen süreklili¤i
olan bir süreçtir. Fakat her büyüme sürecinde ise ekonomik bir dengeyi içeren do-
¤al bir s›n›r vard›r. Bu ba¤lamda uzun dönemde do¤al kaynaklar›n da s›n›r›na ula-
fl›larak dengeye yani do¤al s›n›r›na gelen ekonomide, insanlar da refah aç›s›ndan
istenilen ideal duruma gelmifllerdir. Bu aflamadan sonraki gelir ve refah ile ilgili so-
runlar ise üretim art›fl› ve büyüme ile ilgili de¤il gelir da¤›l›m› ile ilgili sorunlarla il-
gili olmaktad›r. Mill, özellikle insanl›¤›n var olmak ve dünya üzerinde yerleflmek
için tüketmek, refah›n› art›rmak için üretim rekabeti içinde do¤al kaynaklar›, or-
manlar› ve bitki örtüsünü, farkl› türdeki hayvanlar› yok ettiklerini ve bu durumun
ise dünyan›n sonunu getirece¤ini vurgulamaktad›r (Kula, 1992; 7-8; Pearce ve Tur-
ner, 1990; 6-7).
Emek De¤er Teorisi, bir Karl Marx ise Sosyalist Düflünce Sistemi içinde sosyalist ak›m›n temsilcisi olarak
mal›n de¤eri emek miktar› liberalizme ve klasik iktisadi düflünceye karfl› olmufl bir iktisadi düflünürdür. Marx’›n
ile belirlenir ve emek gücü
ise sadece bir mal›n üretimi fikirleri 19. ve 20. yüzy›lda dünyan›n ço¤unlu¤unu etkilemifltir. Marx’›n teorisi ka-
için harcanan zaman pitalizmin yap›s› ve geliflimini anlamaya ve çözmeye yöneliktir. Bu amaçla Marx,
olmay›p, zihinsel, fiziksel,
entellektüel yeteneklerin kapitalist sistem içinde ekonomik büyüme ve geliflmenin, sermaye birikimi ve ifl-
bütününü ifade etmektedir. çilerin fazla çal›flt›r›lmas› ve eme¤in sömürülmesi sonucunda kapitalistin artan üre-
tim ve karlar› sonucunda olufltu¤unu vurgulamaktad›r. Bu fikir, Marx taraf›ndan
emek-de¤er teorisi, art› de¤er teorisi ve kar teorisi olarak ortaya konulmaya çal›fl›l-
m›flt›r. Bu ba¤lamda Marksist düflüncede üretim ve ekonomik büyüme kapitalist s›-
n›f›n, eme¤i ve do¤al kaynaklar› sömürmesi sonucunda gerçekleflmektedir. Do¤al
kaynaklar›n ve çevrenin kullan›lmas› ve yok edilmesi ise kapitalist sistemin varl›¤›-
n›n ve iflleyiflinin bir sonucu olarak kabul edilmektedir (Erdo¤an ve Ejder, 1997;
161-162; Berber, 2006, 81-82; Pearce ve Turner, 1990; 7-8).
W. Stanley Jevons (1835-1882) ise Malthus ve Ricardo’nun tar›m toplumunda
yaflamas›n›n tam tersine ‹ngiltere’nin h›zl› sanayileflme döneminde yaflam›flt›r. Bu
nedenle ilk kez kömürün en önemli enerji kayna¤› olarak tükenmekte oldu¤unu
vurgulam›flt›r. Özellikle h›zl› sanayileflme ile kolay ve ulafl›labilir zengin kömür ya-
taklar›ndaki rezervlerin tükenmekte oldu¤u uyar›s›nda bulunmufltur. 1865 y›l›nda
kömür sorununu ele alan The Coal Ouestion: An Inquiry Concerning the Progress
of the Probable Exhaustion of our Coal Mines adl› bir eser yay›nlam›flt›r. Bu eser-
de de ‹ngiltere’nin ekonomik üstünlü¤ünün en önemli nedeninin kömür rezervle-
ri oldu¤undan bahsetmektedir. Fakat h›zl› sanayileflme ile birlikte bu rezervlerin
tükenmesi sonucunda, di¤er demir çelik gibi do¤al kaynaklar›n da kullan›lmas› zo-
runlulu¤u ile birlikte enerji maliyetlerinin ve fiyatlar›n artmas›na neden olmaktad›r.
Bu durum ise sanayileflme ve üretim için çok önemli bir sorundur (Kula, 1992; 8-
10). Bu ba¤lamda, Jevons k›t do¤al kaynak olarak enerji kaynaklar›n›n ekonomisi-
ni iktisadi analizde üzerinde duran ilk iktisatç›d›r (Tezel, 2000; 30).
SIRA S‹ZDE Çevre ve ekonomi iliflkisinin tarihsel gelifliminde hangi dönemler önemli olmaktad›r?
SIRA S‹ZDE
5
20. yy. Sonras› ‹ktisadi Düflüncesinde Çevre ve Ekonomi
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹liflkisi D Ü fi Ü N E L ‹ M
Çevre ve ekonomi iliflkisi içerisinde d›flsall›k ve çevre sorunlar›n›n iktisadi düflün-
S O R U ce tarihinde S20.yüzy›l›n
O R U ikinci yar›s› ile birlikte önemli olmaya bafllam›flt›r. Özellik-
le Alfred Marshall (1842-1924) ve A. Cecil Pigou (1877-1959) taraf›ndan d›flsall›k-
lar, çevre sorunlar›, genel refah kuram› çerçevesinde incelenmektedir. Marshall ve
D‹KKAT D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Pigou, piyasa ekonomisinin baflar›s›zl›¤› ve d›flsall›klar kavram› ile iktisadi analiz-

de çevre sorunlar›n› aç›klayan önemli düflünürlerdir. Marshall özellikle Principle of
Economics (1961) isimli eserinde üretimin çok önemli sadece iki üretim faktörü
olan do¤a ve insan taraf›ndan gerçekleflti¤inden bahsetmektedir. Ayr›ca üretime
katk›s› yüksek olan sermaye ve üretim organizasyonu ise yine do¤a taraf›ndan bi-
çimlenen ve desteklenen insan eme¤i ile oluflmaktad›r. Marshall ve Pigou piyasa
ekonomisinin arz ve talep koflullar›n›n tüm k›t kaynaklar›n tüketimi ve kullan›lma-
s› konusunda geçerli olamayaca¤›n›, piyasa ekonomisinin bu baflar›s›zl›¤›n›n ise
çevre sorunlar› gibi sorunlar›n ortaya ç›kmas›na neden olaca¤›n› aç›klam›flt›r. Bu
durumda e¤er piyasa ekonomisi di¤er tüm ekonomik mallarda iflleyen ve tüketimi
çevre sorunlar›na neden olan çevre mallar› ve ortak mallar için de iflleyen kurallar
belirleyebilseydi d›flsall›¤›n neden oldu¤u çevre sorunlar› da ortaya ç›kmayacakt›r.
Marshall özellikle gelifltirdi¤i k›smi denge analiziyle arz ve talep koflullar› ile piya-
sa fiyat›n›n belirlenmesi konusunda mikro iktisat için çok önemli ad›mlar atarken
çevre ekonomisi için de bu yöntem çok önemli bir analiz arac› olmufltur. Marshall
özellikle d›flsall›k konusunda piyasa ekonomisinde firmalar›n herhangi bir karfl›l›k
ödemeksizin sa¤lad›klar› faydalar konusuna a¤›rl›k vermesine karfl›l›k, Pigou ise sa-
dece pozitif d›flsall›klar üzerinde durmay›p negatif d›flsall›klar› piyasa baflar›s›zl›¤›
olarak ele alm›flt›r. Böylece d›flsall›k kavram›n›n sa¤lad›¤› pozitif faydalar ile birlik-
te negatif maliyetleri de kapsayan çift yönlü etkisi oldu¤u vurgulanm›flt›r. Bu ba¤-
lamda Pigou’nun üzerinde durdu¤u genel refah teorisi ise bireylerin faydalar›n›n
toplam›, toplumun ölçülebilir faydas›n› oluflturdu¤u görüflünü yans›tmaktad›r. Bu
görüfl, objektif kriterlere göre ele al›nan etkinlik kriterleri çerçevesinde, Vilfredo
Pareto (1843-1923)’ nun gelifltirdi¤i Pareto optimal kaynak da¤›l›m›n› gerçeklefltiren
yeni refah teorisinin geliflmesine katk›da bulunmufltur. Pareto’nun optimal etkinlik
kriteri ise, toplumda hiç kimsenin refah›nda bir art›fl olmadan en az bir kiflinin re-
fah›nda bir art›fl olursa, toplumsal refah art›fl› gerçekleflir. Bu kriterin yani optimal
kaynak da¤›l›m›nda pareto etkinli¤inin, do¤al kaynak ve çevre mallar›n›n tüketi-
minde kullan›lmas› çok önemlidir. Bu ba¤lamda piyasa baflar›s›zl›klar› ve d›flsall›k-
lar ile ilgili sorunlar azalt›larak, do¤al kaynak ve çevre mallar›n›n optimal kullan›-
m›n› da sa¤lanm›fl olacakt›r (Gürak, 2006; 83; Pearce ve Turner, 1990;10-11; Kula,
1992; Da¤demir, 2003; Aldemir ve Kaypak, 2008; Altu¤, 1988).
Birinci Dünya Savafl›’n› izleyen y›llarda ve özellikle 1929 y›l›nda yaflanan Bü-
yük Dünya Bunal›m› ile klasik iktisadi düflünce de¤iflmifltir. Bunal›m› çözmek ve
nedenlerini anlamak için John Meynard Keynes (1883-1946) ile bafllayan Harrod-
Domar ile devam eden yeni bir iktisadi düflünce dünya ekonomileri ve ekonomik
büyüme üzerinde etkili olmaya bafllam›flt›r. Bu ba¤lamda ekonomik büyüme ve
teknolojinin sa¤lad›¤› s›n›rs›z ilerleme ile birlikte Keynesyen düflünce 1950 ve
1960’l› y›llarda da devam etmifl ve ekonomik büyüme s›n›rs›z bir flekilde artarken
bu amaçla do¤al kaynaklar›n kullan›m› da s›n›rs›z bir flekilde artm›flt›r. Özellikle
‹kinci Dünya Savafl› sonras› görülen h›zl› büyüme ve ilerlemenin yaratt›¤› çevre
sorunlar›n›n art›k ötelenmesi imkans›z hale gelmifltir. Bu ba¤lamda, 1960’l› y›llar-
da, insanl›¤›n gelece¤i ve ekonomik büyümenin sürdürülebilirli¤i kayg›s›
nedeniyle çevre sorunlar› ekonomiler taraf›ndan düflünülmesi gereken önemli bir
sorun olarak alg›lanmaya bafllanm›flt›r.
Artan ekonomik büyüme, h›zl› nüfus art›fl› ve de¤iflen ve geniflleyen tüketim
e¤ilimleri sonucu artan do¤al kaynak kullan›m› ve çevre sorunlar› nedeniyle bir-
çok düflünür ve iktisatç› bu konular› ve sorunlar› sorgulamaya ve çözmeye çal›fl-
m›fllard›r. Bu ba¤lamda 1969 y›l›nda Birleflmifl Milletler Genel Sekreteri U-Thant,
Roma Klübü, 1968 y›l›nda Birleflmifl Milletler Örgütü üyesi ülkelerin birbirleri ile aralar›ndaki çat›flma ve so-
kurulan, farkl› on ülkenin
bilim adamlar›, e¤itimciler, runlar› bir kenara b›rakarak nüfus art›fl›n› yavafllatmak, çevre sorunlar›n› azaltacak
matematikçiler, ifl adamlar›, önlemler almak ve yoksullu¤u azaltmak üzere birlik yapmalar› gere¤i üzerinde
iktisatç›lar vb. ifl ve meslek
gruplar›na ait otuz kiflilik
durmufltur. Birleflmifl Milletler Genel Sekreterinin üzerinde durdu¤u bu konular as-
gruptan oluflan topluluktur. l›nda, 1968 y›l›nda kurulan ve insanl›¤›n yaflad›¤› ve gelecekte de karfl›s›na ç›kacak
Roma Klübünün ortak amac› sorunlar› sorgulayan Roma Klübü’nün üzerinde durdu¤u konular ve sorunlard›.
ise, insanl›¤›n bugün
yaflad›¤› ve gelecekte Roma Klübü farkl› on ülkenin bilim adamlar›, e¤itimciler, matematikçiler, ifl adam-
karfl›laflaca¤› sorunlar› lar›, iktisatç›lar vb. ifl ve meslek gruplar›na ait otuz kiflilik gruptan oluflan ve Fiat ve
de¤erlendirmek ve
çözmektir. Olivetti firmalar›n›n en üst yöneticilerinden biri olan ‹talyan iktisatç› Dr. Aurelio
Peecei önderli¤inde oluflan bir topluluktur. Roma Klübünü oluflturan ortak amaç
ise, insanl›¤›n bugün yaflad›¤› ve gelecekte karfl›laflaca¤› sorunlar› de¤erlendirmek
ve çözmektir. Bu sorunlara dikkat çekmek ve çözmek için Roma Klübü, Massac-
husetts Teknoloji Enstitüsünden (MIT) “‹nsanl›¤›n ‹kilemi” isimli projesi için bir
araflt›rma yap›lmas›n› istedi. Bu araflt›rma sonucunda Roma Klübü, 1972 y›l›nda
“Büyümenin S›n›rlar›” isimli bir raporu yay›nlayarak “de¤iflmek ve yok olmak”
ikilemi üzerinde düflünüldü¤ünden insanl›¤›n gelece¤i konusunda karamsar bir
çerçeve çiziyordu. Raporda tart›fl›lan ve dikkat çeken temel konular ise h›zl› eko-
nomik büyüme ve sanayileflme, artan nüfus art›fl› ve artan çevre kirlili¤idir. Çünkü
dünyan›n ekilebilir tar›m arazileri, enerji kaynaklar›, maden rezervlerinin ve kirlili-
¤i tafl›ma kapasitesi s›n›rl› oldu¤u için insanl›¤›n dünya üzerindeki sürdürülebilirli-
¤i de s›n›rl› olacakt›r. Bu ba¤lamda klasik iktisatç›lar›n bu denli üzerinde durmad›-
¤› do¤al kaynaklar›n tükenmesi ve çevre sorunlar›na verilen önem, ilk defa Roma
Klübünün “Büyümenin S›n›rlar›” Raporu ile “küresel anlamda çevre sorunlar›”
olarak alg›lanmaya bafllanm›flt›r. Günümüzde hâlâ bu konular üzerinde tart›flmalar
ve çözüm önerileri devam etmektedir. Bu ba¤lamda Roma Klübünün do¤al kay-
naklar›n tükenmesi ve çevre sorunlar›n›, toplumlar›n gündemine yerlefltirmeleri
çabalar› sonucunda, uluslararas› düzeyde ilk defa, Birleflmifl Milletler Çevre Konfe-
rans› 1972 y›l›nda Stockholm’de toplanm›flt›r. Konferans’ta geliflmifl ve geliflmekte
olan tüm ülkeler için çevre konusu ve sorunlar› küresel düzeyde tart›fl›lm›flt›r. Ay-
r›ca, zengin yoksul bütün ülkeleri ilgilendiren do¤al hayat› ve çevreyi korumak,
ekonomik büyümeyi art›racak ve çevre sorunlar›n› azaltacak bir ekonomik ve sos-
yal kalk›nma stratejileri kararlar› al›nm›flt›r. Bu ba¤lamda, Çevre Konferans›’n›n di-
¤er önemli sonuçlar›ndan birisi ise Birleflmifl Milletler çat›s› alt›nda 1974 y›l›nda
Birleflmifl Milletler Çevre Program›’n›n (UNEP) kurulmas›d›r. Bu programla birlikte,
küresel düzeyde uluslararas› ekonomik iflbirli¤i içinde etkin çevre politikalar›n›n
oluflturulmas› hedeflenmifltir (Kula, 1992; Erdo¤an ve Ejder, 1997; Da¤demir, 2003;
Aldemir ve Kaypak, 2008; Kelefl ve Hamamc›, 1993).
Çevre Konferans›’n›n çevre sorunlar›n›n küresel düzeyde alg›lanmas› çabalar›
sonucunda 1987 y›l›nda Dünya Çevre ve Kalk›nma Komisyonu, Gro Harlem Brund-
land baflkanl›¤›nda oluflturulan ve Brundland Raporu olarak isimlendirilen bir ra-
por haz›rlam›flt›r. “Ortak Gelece¤imiz” olarak da bilinen bu rapor, çevre ve ekono-
mi iliflkisi aç›s›ndan önemli bir rapor olurken ayn› zamanda küresel platformda ilk
defa yeni kalk›nma anlay›fl›n› sürdürülebilir kalk›nma kavram› çerçevesinde aç›k-
layan bir çal›flmad›r. Raporda sürdürülebilir kalk›nma, bugünkü neslin ihtiyaçlar›-
n› karfl›larken gelecek nesillerin de ihtiyaçlar›n› da karfl›layabilecek kalk›nma ola-
rak tan›mlanmaktad›r. Raporda, sürdürülebilir kalk›nma iki temel amaç üzerine ku-
rulmufltur. Bu temel amaçlar ise flunlard›r; Çevreyle uyumlu, karfl› olmayan bir bü-
yüme anlay›fl› çerçevesinde do¤al kaynak ve çevrenin dikkatli kullan›lmas›, korun-
mas› ve geliflmekte olan ülkelerin temel ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›d›r. Brundland
Raporu’ndan sonra özellikle çevrebilimcilerin sürdürülebilir kalk›nma kavram›n›n

sadece ekonomik kalk›nma büyüme, kâr odakl› oldu¤unu ve çevre insan iliflkisi-
nin çok daha önemli oldu¤unu vurgulamalar› üzerine, 1992 y›l›nda Rio de Janei-
ro’da Birleflmifl Milletler Çevre Konferans› düzenlenmifltir. Konferansta özellikle
çevrenin insan ve büyüme aç›s›ndan iki yönlü iliflki içinde düflünülmesi gerekti¤i
vurgulanarak sürdürülebilir kalk›nman›n bu bak›fl aç›s›yla nas›l uygulanaca¤› plan-
lanm›flt›r. Yeryüzü Zirvesi olarak da an›lan Rio Konferans›’nda, tüm ülkeleri içine
alan bir sürdürülebilir kalk›nma anlay›fl› için “Çevre ve Kalk›nma Üzerine Rio Bil-
dirgesi”, “Gündem 21”,”Orman ‹lkeleri Sözleflmesi”, “‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve An-
laflmas›”, Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi”, gibi befl ayr› belgeden oluflan eylem pla-
n› görüflülerek haz›rlanm›flt›r. Rio Konferans› sonras› sürdürülebilir kalk›nma ko-
nusunda küresel düzeyde yap›lan di¤er bir toplant› ise 2002 Johannesburg Dünya
Kalk›nma Zirvesi’dir. Zirvede özellikle Rio Zirvesi sonras› y›llarda sürdürülebilir
kalk›nma konusunda elde edilen ilerlemeler ve baflar›s›zl›klar de¤erlendirilmifltir.
Ayr›ca, zirvede sürdürülebilir kalk›nman›n sadece çevre ve ekonomi düzleminde
düflünülmemesi gere¤i, küreselleflme ile birlikte ülkelerin yaflad›¤› olumlu ve olum-
suz geliflmeler çerçevesinde göç, terör, yoksulluk, demokratikleflme, gibi toplum-
sal ögeleri de içeren konularla birlikte düflünülmesi gere¤ine vurgu yap›lm›flt›r
(Da¤demir, 2003; Aldemir ve Kaypak, 2008; Kaya, 2011).
Özet
N
A M A Ç Çevrenin tan›m› boyutlar› ve kapsam›n› aç›klamak rak ayr›lmaktad›r. Do¤al kaynaklar, ülkelerin sa-
1 ‹nsan refah›n› ve mutlulu¤unu ve tüm canl›lar› nayileflmesinde, kalk›nmas›nda ve zenginleflme-
etkileyen çevre, insan›n kendisinin ve bütün can- sinde kullan›lan çok önemli kaynaklard›r. Bu
l›lar›n içinde bulundu¤u, canl› ve cans›z bütün önemden dolay›, ülkeler do¤al kaynaklara sahip
varl›klar›n karfl›l›kl› etkileflim ve iletiflim içinde olma kullanma ve iflletme konusunda birbirleri
olduklar› ortam olarak tan›mlanmaktad›r. Bu ba¤- ile çok önemli anlaflmazl›klar, çat›flmalar ve sa-
lamda çevre kavram›n›n kapsamad›¤› bilim alan› vafllar gerçeklefltirmifllerdir.
N
ve kapsamad›¤› alan ve süreç kalmamaktad›r. ‹n-
san›n d›fl›nda yer alan, onun hem dolayl› hem de AM A Ç
Do¤al kaynaklar ve çevrenin ekonomi ile iliflkisi-
do¤rudan iliflkide oldu¤u bütün di¤er insanlar, 3 ni aç›klamak
canl›lar, cans›zlar, kültürel ve tarihsel varl›klar, Do¤al kaynaklar ve çevre kaynaklar› herfleyden
kurumlar ve yaflam alan› içinde bulunan fiziksel önce en önemli k›t kaynaklar olan üretim faktör-
çevresi, birçok bilimin konusunu da oluflturmak- leridir. Do¤al kaynaklar çevre ve ekonomi aras›n-
tad›r. Çevre kavram›n›n kapsad›¤› alanlar›n›n ge- daki birbirine ba¤l› iliflkiler yeni bir olgu olmay›p
nifl olmas› ve s›n›rlar›n›n belirsizli¤inden dolay› insan›n ve toplumun do¤al çevresi ile olan iliflki-
çevre, nitelik aç›s›ndan fiziksel çevre ve toplum- sinin bafllad›¤› ve üretim ile tüketimin var oldu¤u
sal çevre, mekân aç›s›ndan ise yerleflme yerleri- günden bu yana var olmaktad›r. Bu ba¤lamda
ne ve ölçeklere göre farkl› boyutlarda incelen- do¤al kaynak çevre ve ekonomi iliflkisinde önce-
mektedir. Ekonomik sosyal ve siyasal geliflmeler- likle insan ve do¤al çevresi aras›ndaki iliflki ile
le birlikte çevre kavram›, h›zla geliflmifl ve kapsa- ekolojik sistem ve ekonomik sistem aras›ndaki
m› da genifllemifltir. Bu nedenle çevre kavram› iliflki ve etkileflimler çok önemli olmaktad›r.
N
ile an›lan eflanlaml› kullan›lan kavram ve tan›m-
lar ortaya ç›km›fl ve bu kavramlar da çevre kav- Do¤al kaynaklar ve çevrenin ekonomi ile iliflkisi-
AM A Ç
ram› kapsam› içinde yer alm›flt›r. Bu ba¤lamda 4 ni tarihsel olarak aç›klamak

çevre kavram› ile an›lan ve çevre gerçe¤inin ayr› Çevre ve ekonomi iliflkisinin tarihsel olarak geli-
bir yönünü ortaya koyan kavramlar ise ekolojik flimi iki farkl› dönemde incelenmektedir. Do¤a
sistem, do¤a, yaflam kalitesi, yaflam çerçevesi ve ve çevreyi bir üretim faktörü olarak ele alan ve
ortak mal kavramlar›d›r. do¤an›n sürdürülebilirli¤i aç›s›ndan yenileme du-
N
rumlar›n› dikkate almayan birinci dönem. Bu dö-
A M A Ç
Do¤al kaynaklar kavram›n› ve kapsam›n› nem sanayileflme sürecini de kapsayan ve insan-
2 aç›klamak merkezli çevre yaklafl›m›n› içeren do¤al kaynak-
Do¤al kaynaklar, do¤al çevrede ortaya ç›km›fl ve lardan s›n›rs›zca yararlanma anlay›fl› olan 18-
bulunan, insan ihtiyaçlar›n› karfl›layan kaynak- 20.yüzy›llard›r. ‹kinci dönem ise do¤a ve çevreyi
lard›r. Topraklar (tar›msal topraklar, otlak ve me- ekonomik büyüme için önemli bir üretim faktö-
ralar, orman arazileri), sular (denizler, göller, ne- rü olarak ele alan günümüze kadar uzanan dö-
hirler), do¤al bitki örtüsü ve yaban›l hayvan top- nem 20-21.yüzy›llar. Fakat bu dönemde, do¤al
luluklar›, madenler ve de¤erli varl›klar (metalik kaynaklar›n ve çevre mallar›n›n s›n›rl› ve tükene-
olan ve metalik olmayan madenler ve kömür, bilir oldu¤u dolay›s›yla büyümenin de s›n›rl› ol-
petrol, uranyum, tafllar gibi varl›klar) do¤al kay- du¤u görüflü yayg›n olup do¤al kaynak ve çev-
nak olarak say›lmaktad›r. Günefl do¤al kaynakla- reye önem veren ve koruyan çevremerkezli yak-
r›n birço¤unun kayna¤› olarak say›lmaktad›r. lafl›m benimsenmifltir.
Ya¤murlar, rüzgâr da yine do¤al kaynak kapsa-
m› içinde yer almaktad›r. Do¤al kaynaklar kay-
na¤›n en önemli özelli¤i olan süre göz önüne al›-
narak yap›lan s›n›fland›rmaya göre ise yenilene-
meyen kaynaklar ve yenilenebilen kaynaklar ola-
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi çevre kavram› içinde yer 6. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi do¤al kaynaklar›n
almaz? özelliklerinden biri de¤ildir?
a. ‹nsanlar a. Yaflam çerçevesi olmas›
b. Canl›lar b. S›n›rl› olmas›
c. Cans›zlar c. Tükenebilir ve kaliteleri bozulabilir olmas›
d. Fiziksel, toplumsal, biyolojik etkenler d. Üretim Faktörü olarak di¤er üretim faktörlerine
e. Mal ve hizmetler göre k›t olmas›
e. Miktar›n›n ve kalitesinin sürekli artmas›
2. Afla¤›daki seçenekleden hangisi çevre tan›m›n›n bo-
yutlar›ndan biri de¤ildir? 7. Çevre sorunlar›n› toplumlara tan›flt›ran ilk olay afla-
a. Nitelik aç›s›ndan çevre ¤›dakilerden hangisidir?
b. Mekân aç›s›ndan çevre a. Kuzey Afrika’n›n çölleflmesi
c. Teknolojik aç›dan çevre b. 1952 y›l›nda Londra’da bir hafta içinde 4000 ki-
d. Fiziksel çevre flinin ölmesi
e. Toplumsal çevre c. Çin’de büyük sellerin olmas›
d. Kuzey Amerika’da yeflil alanlar›n çölleflmesi
3. Afla¤›dakilerden hangisi, insan ve di¤er canl› top- e. Kuzet Bat› Hindistan’da Tar çölünün genifllemesi
lumlar›n birarada, uyum ve denge içinde varl›k ve ge-
liflmelerini sürdürebilmeleri için gerekli ve var olan ko- 8. Ekonomik sistem ile ekolojik sistem aras›ndaki iliflki
flullar›n bütününü ifade eder? afla¤›daki seçeneklerden hangi iliflkiyi aç›klamak için
a. Antropoloji önemlidir?
b. Sosyoloji a. Tüketim iliflkisi
c. Jeoloji b. Üretim iliflkisi
d. Ekosistem c. Do¤al kaynak çevre ve ekonomi iliflkisi
e. Etnoloji d. Optimal kaynak da¤›l›m› iliflkisi
e. Verimlilik ilflkisi
4. Ekolojinin kapsam›, hangi tarihten sonra, insan ve
do¤a iliflkilerini de detayl› bir biçimde içerek flekilde 9. Ekonomik büyümeyi ülkelerin sahip olduklar› top-
geniflletildi? rak do¤al kaynaklar ve iklimin s›n›rlar› belirlemektedir,
a. 1970 düflüncesi afla¤›daki iktisatç›lardan hangisine aittir?
b. 1990 a. Mathus
c. 2000 b. Mill
d. 1980 c. Smith
e. 1960 d. Jevons
e. Ricardo
5. Afla¤›dakilerden hangisi do¤al kaynaklar kavram›
içinde yer almaz? 10. Birleflmifl Milletler Çevre Konferans› hangi tarihte
a. ‹nsan ihtiyaçlar›n› karfl›lama ve nerede yap›lm›flt›r?
b. Teknolojik ilerlemede kullanma a. 1968 Roma
c. Do¤al çevrede ortaya ç›kma b. 1974 Norveç
d. Mal ve hizmet tüketiminde kullanma c. 1992 Rio
e. Mal ve hizmet üretiminde kullanma d. 1972 Stockholm
e. 2002 Johannesburg
Yaflam›n ‹çinden
“ “EKOLOJ‹K AYAK‹Z‹” VE “YEfi‹L” BÜYÜME

Ekoloji ile uyumlu bir ‘yeflil’ ekonomik büyümenin na-
s›l olaca¤› sorusu cevapland›r›lmaya çal›fl›l›yor. 1977 y›-
s›na yönelik giriflimler bulunuyor. OECD, do¤an›n sun-
mufl oldu¤u varl›klar›n verimli bir flekilde yönetilmesi
ve düflük karbon emisyonlu bir ekonomik büyümenin
l›nda Günefl Sistemi’nin d›fl bölgelerini araflt›rmak üze- sa¤lanmas› için ‘Yeflil Büyüme ve Geliflme’ ad› alt›nda
re uzaya f›rlat›lan Voyager 1 arac›, 1990 y›l›nda temel uygulama önerileri gelifltiriyor. ‹nsan sermayesi, tekno-
misyonunu tamamlad›¤›nda, halen devam eden genifl- loji ve bilgi birikiminin toplam servet içerisinde daha
letilmifl yolculu¤unun bafl›nda ünlü astronom Carl Sa- fazla pay tuttu¤u geliflmifl ekonomilerin aksine, gelifl-
gan, arac›n kameralar›n› son kez bir geriye döndürtür mekte olan ekonomilerde do¤al kaynaklar›n toplam
ve Günefl Sistemi’nin meflhur ‘aile foto¤raf›n›’ çektirir. servet içerisindeki pay› daha büyük a¤›rl›¤a sahip. Do-
Bu foto¤rafta Dünya, Günefl radyasyonu halkalar›n›n ¤al kaynaklar›n önemli bir sermaye oldu¤u bu ekono-
aras›nda kalm›fl çok küçük, ‘soluk mavi renkli’ bir nok- milerde, ekonomik faaliyetler ve katma de¤er, bu kay-
tac›k olarak gözükür. Carl Sagan, ‘Soluk Mavi Nokta: naklar›n harcanmas› ile gerçeklefltiriliyor. Bu durum da
‹nsan›n Uzaydaki Gelece¤i’ne Dair Bir Vizyon’ isimli ki- ekonomik büyümenin do¤a aleyhine bir süreç olmas›
tab›nda, belki de çevre bilinciyle ilgili en vurucu ifade- durumunu getiriyor. OECD’ye göre bu ülkelerdeki in-
yi kullan›r: “Bu nokta, sahip oldu¤umuz tek yuva...” sanlar›n gelecekteki yaflam standartlar› için do¤al kay-
Ancak 1992 y›l›na kadar, bu sahip oldu¤umuz tek yu- naklar›n flimdiden verimli ve sürdürülebilir kullan›m›
vay› ne h›zda tüketti¤imize dair net bir kriter bulunmu- kritik bir husus. 2025 y›l›nda Dünya nüfusunun üçte bi-
yordu. 1992 y›l›nda nüfus ekolojisi konusunda uzman rinin küresel ›s›nmaya ba¤l› olarak suya erifliminin s›-
bir akademisyen olan Prof. William Rees, ‘Ekolojik aya- n›rlanaca¤› öngörüsü de özellikle tar›m politikalar›nda
kizleri ve yerkürenin tafl›ma kapasitesi: fiehir ekonomi- su kullan›m› bak›m›ndan verimlili¤i ön plana ç›karacak.
si biliminin dikkate almad›¤› unsur’ isimli önemli maka- Fosil yak›t kullan›m› yerine düflük karbonlu enerji tür-
lesiyle ‘ekolojik ayakizi’ kavram›n› ortaya att›. Kavram› lerine geçilmesi ve orman kayb› ile mücadele edilmesi
flöyle aç›klayabiliriz: Yerkürenin, insanlar›n kullanabile- de karbon sal›n›m›n›n kontrolü için gerekli olan ad›m-
ce¤i kaynaklar› yerine koymak için bir kapasitesi bulu- lar olarak belirtiliyor. Art›k nüfusun önemli bir k›sm›n›n
nuyor ve bu kapasite verimli toprak ve deniz alan› ile yaflad›¤› flehirlerin ‘ekolojik ayakizlerinin’ yönetilmesi
ifade ediliyor. Di¤er taraftan, insanl›¤›n kulland›¤› kay- ve ‘yeflil’ flehirlerin planlanmas› da olay›n baflka bir ta-
naklar, verimli alan büyüklü¤ü cinsinden bir karfl›l›¤a raf›n› oluflturuyor. ‘Yeflil’ ekonomi ve ‘yeflil’ büyüme,
dönüfltürülebiliyor. 2007 y›l› itibariyle Dünya’n›n biyo- bir yaz›n›n uzunlu¤una s›¤amayacak kadar kapsaml›
lojik olarak verimli olan alanlar›n›n kifli bafl›na düflen bir konu. Önümüzdeki haftalarda f›rsat buldukça eko-
miktar›, yani kifli bafl›na biyokapasitesi 1,8 hektar ola- nominin ekoloji ile olan iliflkisine tekrar de¤inece¤im.
”
rak hesaplan›rken insanl›¤›n tüketti¤i kaynaklar yani
‘ekolojik ayakizi’ kifli bafl›na 2.7 hektara denk geliyor, Kaynak: Metin ERCAN, Radikal Gazetesi, 21.05.2011
yani flu anda insanl›k yerkürenin yenileyebilece¤inden
daha fazla tüketmeye bafllam›fl durumda.
Konu üzerine yo¤unlaflan bir fikir kuruluflu olan ‘Küre-
sel Ayakizi A¤›’ (Global Footprint Network) ülke baz›n-
da ekolojik ayakizlerini hesapl›yor. Bu kurulufla göre,
2007 y›l› verileriyle Türkiye, kifli bafl›na 1.32 hektar bi-
yokapasitesine karfl›l›k kifli bafl›na 2.7 hektar ‘ekolojik
ayakizi’ ile do¤al kaynaklar›n› tüketen ülkeler aras›nda
yer al›yor. Yap›lan çal›flmalar, refah seviyesi ile ‘ekolo-
jik ayakizi’ aras›nda pozitif bir iliflkiyi teyit ediyor. Nü-
fus yo¤unlu¤u, büyük konutlar, tafl›t araçlar›nda fosil
yak›t kullan›m› gibi unsurlar ekolojik ayakizini do¤ru-
dan etkiliyor. OECD ve ‘yeflil’ büyüme 21. yy’›n ekono-
mi politikalar›nda çevre bilincinin daha fazla yer alma-
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Kaynaklar ve Çevre: S›ra Sizde 1
Kavramsal Çerçeve” konusunu yeniden gözden Çevre kavram› günlük yaflant›da yaklafl›k çeyrek yüzy›l-
geçiriniz. d›r kullan›lmaktad›r. Kavram›n kapsad›¤› alanlar›n ve
2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Tan›m›n›n Boyutla- boyutlar›n›n derinli¤i nedeniyle aç›k bir tan›mlama yap-
r› ve Kapsam›n›” konusunu yeniden gözden mak zordur. Fakat çevrenin bilinen ve literatürde farkl›
geçiriniz.
tan›mlar› vard›r. En genel ifadeyle çevre, canl› ve can-
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Tan›m›n›n Kapsam›
s›z varl›klar ile insan faaliyetleri üzerinde hemen ya da
‹çerisinde Çevre ve Ekolojik Sistem” konusunu
süre içinde dolayl› ya da dolays›z bir etkide bulunan fi-
yeniden gözden geçiriniz.
ziksel, kimyasal, biyolojik ve toplumsal etkenlerin bü-
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Tan›m›n›n Kapsam›
‹çerisinde Çevre ve Ekolojik Sistem” konusunu tünü olarak tan›mlanmaktad›r.
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Kaynaklar›n Tan›m› S›ra Sizde 2
Kapsam› ve Önemi” konusunu yeniden gözden Çevre kavram› ile an›lan ve çevre gerçe¤inin ayr› bir
geçiriniz. yönünü ortaya koyan kavram ve iliflkiler, ekolojik sis-
6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al kaynaklar›n Tan›m› tem, do¤a, yaflam kalitesi, yaflam çerçevesi ve ortak mal
Kapsam› ve Önemi ‹çerisinde Do¤al Kaynak- kavramlar›d›r.
lar›n Özellikleri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz. S›ra Sizde 3
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Kaynaklar Çevre ve
Ekosistemin düzenli iflleyifli birtak›m ilkelere ba¤l›d›r.
Ekonomi ‹liflkisi ‹çerisinde ‹nsan ve Do¤al Çev-
Bu ilkeler ba¤l›l›k ilkesi, s›n›rlama ilkesi ve dayan›flma
resi Aras›ndaki ‹liflkiler” konusunu yeniden göz-
ilkesi olarak üç grupta aç›klanabilir. Ba¤l›l›k ilkesi, eko-
den geçiriniz.
lojik sistem içerisinde var olan bütün canl› ve cans›z
8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Kaynaklar Çevre ve
Ekonomi ‹liflkisi ‹çerisinde Ekolojik Sistem Eko- varl›klar aras›nda karmafl›k etkileflimli bir iliflkinin ol-
nomik Sistem ‹liflkileri” konusunu yeniden göz- mas›d›r. S›n›rl›l›k ilkesi, her canl›n›n büyüme ve ço¤al-
den geçiriniz. ma konusunda sonsuza kadar var olamayaca¤› ve bir
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Kaynaklar Çevre ve s›n›r› olmas›n› aç›klamaktad›r. Dayan›flma ilkesi ise il-
Ekonomi ‹liflkisinin Tarihsel Süreç ‹çerisinde keler içinde ekolojik sistemin özünü aç›klayan ilke olup
Geliflimi ‹çerisinde 20.yy Öncesi ‹ktisadi Dü- ekolojik sistem içinde canl› ve cans›z varl›klar›n birbiri
flüncesinde Çevre ve Ekonomi ‹liflkisi” konusu- ile çok yönlü ve karfl›l›kl› bir dayan›flma iliflkisinin var-
nu yeniden gözden geçiriniz. l›¤›n› ifade etmektedir.
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Kaynaklar Çevre ve
Ekonomi ‹liflkisinin Tarihsel Süreç ‹çerisinde
S›ra Sizde 4
Geliflimi ‹çerisinde 20.yy Sonras› ‹ktisadi Dü-
Do¤al kaynak çevre ve ekonomi iliflkisinde insan ve
flüncesinde Çevre ve Ekonomi ‹liflkisi” konusu-
do¤al çevresi aras›ndaki iliflki ile ekolojik sistem ve eko-
nu yeniden gözden geçiriniz.
nomik sistem aras›ndaki iliflki ve etkileflimler çok önem-
li olmaktad›r.
S›ra Sizde 5
Tarihsel olarak çevre ve ekonomi iliflkisinde do¤a ve
çevreyi bir üretim faktörü olarak ele alan ve do¤an›n
sürdürülebilirli¤i aç›s›ndan yenileme durumlar›n› dik-
kate almayan liberal ekonomi olarak da an›lan klasik
iktisadi düflünce dönemi birinci dönemdir. Bu dönem
sanayileflme sürecini de kapsayan ve insanmerkezli çev-
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
re yaklafl›m›n› içeren do¤al kaynaklardan s›n›rs›zca ya- Altu¤ Fevzi. (1988). Çevre Sorunlar›, Bursa.
rarlanma anlay›fl› olan 18-20.yüzy›llard›r. ‹kinci dönem Altu¤ Fevzi. (1990). Çevre Sorunlar›, Uluda¤ Üniversi-
ise do¤a ve çevreyi ekonomik büyüme için önemli bir tesi Güçlendirme Vakf›, Bursa.
üretim faktörü olarak ele alan günümüze kadar uzanan Aldemir fienkan ve Kaypak fiafak. (2008). “Eko-Eko-
dönem 20-21.yüzy›llar. Fakat bu dönemde, do¤al kay- nomi” Kavram› ve Türkiye için Bölgesel Ölçek-
li Bir de¤erlendirme, 2. Ulusal ‹ktisat Kongresi,
naklar›n ve çevre mallar›n›n s›n›rl› ve tükenebilir oldu-
20-22 fiubat, Dokuz Eylül Üniversitesi, ‹.‹.B.F ‹ktisat
¤u dolay›s›yla büyümenin de s›n›rl› oldu¤u görüflü yay-
Bölümü, ‹zmir.
g›n olup do¤al kaynak ve çevreye önem veren ve ko-
Akal›n Güneri. (2000). Kamu Ekonomisi, Akça¤ Ya-
ruyan çevremerkezli yaklafl›m benimsenmifltir.
y›nlar›, Ekonomik Araflt›rmalar, Ankara.
Baflol Koray, Durman Mustafa ve Önder Hüseyin.(2007).
Do¤al Kaynaklar›n ve Çevrenin Ekonomik Ana-
lizi, Alfa Aktüel Yay›nevi, Bursa.
Baflol Koray, Durman Mustafa ve Çelik Yunus Meh-
met.(2005). Kalk›nma Sürecinin Lokomotifi; Do¤al
Kaynaklar, Mu¤la Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitiüsü Dergisi, Bahar, Say›.14, Mu¤la.
Berber Metin.(2006). ‹ktisadi Büyüme ve Kalk›nma,
Derya Kitabevi, Trabzon.
Budak Sevim.(2000) Avrupa Birli¤i ve Türk Çevre
Politikas›: Avrupa Toplulu¤unun Çevre Politi-
kas› ve Türkiye’nin Uyum Sorunu, Büke Yay›n-
lar› Araflt›rma Dizisi No:2000-6, ‹stanbul.
Da¤demir Özcan. (2003). Çevre Sorunlar›na Ekono-
mik Yaklafl›mlar ve Optimal Politika Aray›fllar›,
Gazi Kitabevi, Ankara.
Erdo¤an ‹rfan ve Ejder Nazmiye.(1997). Çevre Sorun-
lar›; Nedenler, Çözümler- Egemen ve Marksist
Anlay›fl›n ‹lettikleri Üzerine, Doruk Yay›mc›l›k,
Ankara.
Hamamc› Can.(1997). “Çevrenin Uluslarars› Boyutla-
r›”,(derleyen) Ruflen Kelefl, ‹nsan Çevre ve Top-
lum, ‹mge Yay›nevi, Ankara.
Kelefl Ruflen ve Hamamc› Can.(1993). Çevrebilim, ‹m-
ge Kitabevleri Yay›nlar›: 67, Ankara.
Kuyucuklu Nazif. (1998). Do¤al Kaynaklar ve Çevre
Ekonomisi, Filiz Kitabevi, ‹stanbul.
Kaplan Ayflegül.(1999). Küresel Çevre Sorunlar› ve
Politikalar›, Mülkiyeliler Birli¤i Vakf› Yay›nlar›,
Tezler Dizisi.3, Ankara.
K›fllal›o¤lu Mine ve Berkes Fikret.(1994). Ekoloji ve
Çevre Bilimleri, Remzi Kitabevi, ‹stanbul.
Kabasakal Öner.(1995).”Ekonomi Çevre ‹liflkisi Üzerine
Bir Deneme”,Yeni Türkiye Çevre Özel Say›s›,
Y›l:1, Say›:5,Temmuz-A¤ustos, Ankara.
Karpuzcu Mehmet.(1987). Çevre Ekonomisi, ‹stanbul

Teknik Üniversitesi Rekrörlü¤ü, ‹stanbul.
Karpuzcu Mehmet.( 1995). “Çevre Kirlenmesi Ekonomi
ve Toplum”, Yeni Türkiye Çevre Özel Say›s›, Y›l:1,
Say›:5,Temmuz-A¤ustos, Ankara.
Kaya Ayten Ayfle.(2011).”Sürdürülebilir Kalk›nma ve
Yoksulluk”, ‹ktisadi Kalk›nma ve Büyüme, Ed:
Erol Kutlu, Anadolu Üniversitesi Yay›n› No:1575,
Aç›kö¤retm Fakültesi Yay›n› No:831, Eskiflehir.
Kula Erhun.(1992). Economics of Natural Resources
and the Environment, Chapman Hall, London.
Özsabuncuo¤lu ‹smail H. ve U¤ur Atilla.(2005). Do¤al
Kaynaklar- Ekonomi Yönetim ve Politika, ‹maj
Yay›nevi, Ankara.
Pearce David W. ve Turner R. Kerry. (1990). Econo-
mics of Natural Resurces and The Environment,
Pearson Education Limited, England.
Sencar Pelin. (2007). Türkiye’de Çevre Koruma ve
Büyüme ‹liflkisi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi,
fiubat, Edirne.
Taban Sami.(2011). ‹ktisadi Büyüme-Kavram ve Mo-
deller, Nobel Yay›nevi, Ankara.
Tezel Yahya Sezai.(2000). ‹ktisadi Büyüme, ‹maj Yay›-
nevi, Ankara.
Turgut Nükhet.(1998). Çevre Hukuku- Karfl›laflt›rma-
l› ‹nceleme, Savafl Yay›nevi, Ankara.
Ünder Hasan.(1996). Çevre Felsefesi-Etik ve Metafi-
zik Görüfller, Doruk Yay›mc›l›k, Ankara.
Ünsal Erdal M.( 2007). ‹ktisadi Büyüme, ‹maj Yay›ne-
vi, Ankara.
Van Ierland Ecco C. (1993). Macroeconomics Analy-
sis of Environment Policy, Developments in En-
viromental Economics: 2, Elsevier, Amsterdam.
Y›ld›r›m Soner. (1997). ‹çinde Bulundu¤umuz Çevre,
Hava Lojistik Komutanl›¤›, Ankara.
2
Amaçlar›m›z
N
N
Çevre sorunlar›n›n nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek,
N
Çevre sorunlar›n›n nedenlerini aç›klayabilecek,
N
Küreselleflme ve çevre sorunlar›n› ifade edebilecek,
N
Küresel çevre sorunlar›n›n boyutlar›n› aç›klaybilecek,
Küresel çevre sorunlar›n›n türlerini aç›klayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Çevre Sorunlar› • Küreselleflme
• Küresel Is›nma • Kentleflme
• Ekonomik Büyüme • ‹klim De¤iflikli¤i
‹çindekiler
• ÇEVRE SORUNLARININ ORTAYA

ÇIKIfiI VE NEDENLER‹
• KÜRESELLEfiME VE ÇEVRE
Do¤al Kaynaklar ve Çevre Sorunlar›n›n SORUNLARI
Ortaya Ç›k›fl› ve
Çevre Ekonomisi Nedenleri • KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARININ
BOYUTLARI
• KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARI
TÜRLER‹
Çevre Sorunlar›n›n Ortaya
Ç›k›fl› ve Nedenleri
ÇEVRE SORUNLARININ ORTAYA ÇIKIfiI VE

NEDENLER‹
Çevre Sorunlar›n›n Ortaya Ç›k›fl›

Çevre ve ekonomi aras›ndaki karfl›l›kl› ve birbirine ba¤l› iliflkiler yeni olmay›p in-
san›n do¤al çevresi ile olan iliflkisinin bafllad›¤› günden bu yana vard›r. Bu ba¤lam-
da çevre ve ekonomi iliflkisinde, öncelikle insan ve çevresi aras›ndaki iliflki ile eko-
lojik sistem ve ekonomik sistem aras›ndaki iliflkiler çok önemlidir. Bu durumda,
çevre sorunlar›, insan›n çevresi ile olan iliflkisindeki olumsuz de¤iflmelerden orta-
ya ç›kmaktad›r. ‹nsan do¤adan ve do¤al kaynaklardan sürekli yararlanm›fl, kullan-
m›fl ve ifllemifl, sahip oldu¤u bilgi tecrübe ve teknolojik ilerlemeye ba¤l› olarak do-
¤aya hakim olmufltur. Fakat insano¤lunun bu faaliyetleri ile birlikte do¤aya ve çev-
reye verdi¤i zararlar da sürekli artm›flt›r. Hatta tar›m› keflfetmesi ile bafllayan çev-
reyle olan kontrollü iliflkisinde bile a¤açlar›n kesilmesi bitki örtüsününün ve or-
manlar›n yok edilmesi kaç›n›lmaz olmufltur. Kuzey Afrika’n›n çölleflmesi, Kuzey
Bat› Hindistan’daki Tar çölünün genifllemesi, Çin’deki a¤açlar›n kesilmesi nedeniy-
le büyük sellerin oluflmas›, Kuzey Amerika’da yeflil olan alanlar›n çölleflmesi tar›m
üretiminin çevreye verdi¤i çok önemli zararlard›r. Özellikle küresel düzeyde h›zl›
nüfus art›fl›, ve beslenme ihtiyac› nedeniyle yeni tar›m alanlar›na duyulan ihtiyaç
nedeniyle ekolojik sistem sürekli zarar görmüfltür. Ayr›ca teknolojik geliflmeler ve
h›zl› sanayileflme kayg›lar› ve modernleflme ihtiyac› nedeniyle toplumlar›n de¤ifli-
mi sonucunda çevre sorunlar›n›n boyutlar› de¤iflmifl, artm›flt›r. Özellikle II. Dünya
Savafl›’yla birlikte ortaya ç›kan olaylar çok önemlidir. 1943 y›l›nda Los Angels’ta
görülen duman, savafl s›ras›nda insan taraf›ndan üretilen atom bombas›ndaki rad-
yoaktif elementler, 1944 y›l›nda yo¤un olarak kullan›lan DDT, sabun yerine kulla-
n›lmaya bafllanan deterjanlar ve savafl sonras› çöp sorununu art›ran sentetik plas-
tikler at›klar, silah, mermi, metal at›klar toplumlar›n dikkatini çeken olaylard›r. Sa-
nayileflmenin etkisiyle ayr›ca 1952 y›l›nda Londra’da kirli hava nedeniyle bir hafta
içinde 4000 kiflinin ölmesi, su kirlili¤inden dolay› ölümler ise çok önemli çevresel
felaketlerdir (Kabasakal, 1995; Kuyucuklu ,1998; Da¤demir, 2003; Baflol vd., 2007;
Ünder, 1996; 2;).
Ayr›ca, çevre literatüründe trajik çevresel felaketler olarak an›lan olaylar ise
flunlard›r: Sovyetler Birli¤i’ndeki Çernobil nükleer kazas›, Hindistan’›n Bhopal yö-
resinde, bir Amerikan flirketinin çal›flt›rd›¤› zirai mücadele ilaç fabrikas›nda iki bin-
den çok kiflinin ölümüyle sonuçlanan s›z›nt›, Meksika’da bin kiflinin ölümüne ne-
den olan s›v› gaz tank› patlamas›, Japonya’da Minamata’da civa zehirlenmesi ola-
y›, ‹sviçre’de Sandoz kimyasal tesisindeki yang›n nedeniyle civa benzeri zehirli s›-
v›lar›n Ren Nehri’ne boflalmas› sonucu milyonlarca bal›¤›n ölmesi ve bölgede ya-
flayanlar›n içme sular›n›n tehlike alt›nda olmas›. Bu felaketler kitlesel olarak yafla-
n›rken, do¤al kaynaklar›n k›tl›¤› ve enerji için savafl korkusunu toplumlara tan›flt›-
ran ilk kriz ise 1970 enerji krizidir. Kriz ve ölümler özellikle toplumlar›n enerji ve-
rimlili¤i ve di¤er do¤al kaynaklar›n da dikkatli kullan›lmas› gereklili¤i üzerinde yo-
¤unlaflmalar›na neden olmufltur. ‹nsan ve çevresi aras›ndaki iliflki Sanayi Devrimi
sonras›nda bilgi toplumuna geçifl ile birlikte yeni bir döneme girmifltir. Ortaya ç›-
kan küreselleflme dalgalar› özellikle, dünyada gözlemlenen de¤iflim, üretim ve tü-
ketim kal›plar›n›n de¤iflmesine neden olmufltur. Dolay›s›yla üretici ve tüketicilerin
bu de¤iflim sürecinde yer alabilmek amac›yla rolleri ve sorumluluklar› da de¤ifl-
mek zorunda kalm›flt›r. Küreselleflme sürecinde önemli de¤iflimler, kazan›mlar ger-
çekleflirken, ekonomi içerisinde, do¤al kaynak ve çevre ile ilgili sorunlar›n da bo-
yutlar› önemli oranlarda artm›flt›r. Sorunlar›n yayg›nlaflmas› ve önemli hâle gelme-
si yerkürede yaflam›n ve insanl›¤›n gelece¤i konusunda kötümser düflüncelere ve
Çevre sorunlar›, kayg›lara neden olmufltur. Bu ba¤lamda sorunlar›n artmas›, do¤al kaynaklar ve
insano¤lunun ekonomik çevrenin önemi, kullan›m›, yeterlili¤i, korunmas›, nesiller aras› süreklili¤i ve pay-
faaliyetleri nedeniyle do¤al
çevresi üzerinde kurmufl lafl›m›, yönetimi gibi konular›n da önemi yayg›nl›k kazanmaya bafllam›flt›r. Çünkü
oldu¤u hakimiyet ve ekonomi ve çevre aras›ndaki birbirine ba¤l› karfl›l›kl› etkileflim ve çevre sorunlar›,
bask›n›n, çevrenin tafl›ma
kapasitesini aflmas› sonucu ekonomik büyüme ve kalk›nmay› ve dolay›s›yla refah› h›zland›ran veya s›n›rlayan
ortaya ç›kan tehlikelerdir. bir unsur olmaktad›r. (Kabasakal, 1995; Kuyucuklu, 1998; Da¤demir, 2003; Baflol
vd., 2007; Ünder, 1996; 2; Turgut, 1998; 8).
SIRA S‹ZDE Sizce çevre sorunlar›

SIRA S‹ZDEnas›l ortaya ç›km›flt›r?
1
Çevre Sorunlar›n›n Nedenleri
Çevre sorunlar› genel anlamda, insano¤lunun ekonomik faaliyetleri yoluyla do¤al
çevresi üzerinde kurmufl oldu¤u hâkimiyet ve bask›n›n çevrenin tafl›ma kapasite-
S O R U sini aflmas› sonucu
S O R U ortaya ç›kmaktad›r. Bu tan›mlama asl›nda çevre sorunlar›n›n
esas temel nedenini oluflturmaktad›r. Çevre sorunlar› birden bire ortaya ç›kan bir
D‹KKAT
sorun de¤ildir,
D‹KKAT
zaman içinde birikerek ve de¤iflimlerin de etkileri ile birlikte varl›-
¤›n› duyurmaktad›r. Çevre sorunlar› tarihsel süreç içerisinde geliflmifl, farkl›
yüzy›llarda toplumlar›n da ekonomik sosyal ve siyasal yap›lar› ile belirlenmifl nite-
N N
lik ve boyutlar› olan bir birbirine ba¤l› sorunlar bütünüdür (Kaya, 2011; 222; Kelefl
ve Hamamc›, 1993; 14).
AMAÇLARIMIZ Bu genel çerçeve içinde düflünüldü¤ünde, çevre sorunlar›n›n nedenleri ve ne-
AMAÇLARIMIZ
reden kaynakland›¤›na yönelik çok genifl ve farkl› bir s›n›fland›rma yapmak müm-
kündür. Fakat çevre sorunlar›n›n daha çok ekonomik temelli bafll›ca nedenleri ko-
K ‹ T A P nusunda birK de¤erlendirme
‹ T A P yapmak daha rasyonel olacakt›r.
Nüfus Art›fl› ve Kentleflme

TELEV‹ZYON Tarihsel süreç
T E L E Viçerisinde
‹ZYON insano¤lu, çevre sorunlar›n›n yarat›lmas›nda çok etkili
olan bir varl›kt›r. Bu ba¤lamda dünyadaki insan say›s› ise her geçen gün ve özel-
likle son iki yüzy›l boyunca h›zla artmaktad›r. Milattan dört bin y›l önce yeryüzün-
de yaflayan insan say›s› yaklafl›k 30 milyondur. Bu rakam, 1800 ve 1930’lu y›llar
‹NTERNET aras›nda 1 ‹milyardan
N T E R N E T 2 milyara ç›km›fl 1975 y›l›nda 4 milyara, 20.yüzy›l›n bafl›nda
ise 1.6 milyara ulaflm›flt›r. Nüfus art›fl› ile ilgili projeksiyonlara göre ise 2025 y›l›n-
2. Ünite - Çevre Sorunlar›n›n Ortaya Ç›k›fl› ve Nedenleri 31
da insan say›s›,8 milyara 2050 y›l›nda ise 10 milyara ulaflaca¤› tahmin edilmekte-
dir. ‹nsan say›s›ndaki bu art›fl insanlar›n temel ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› sorunu,
do¤al kaynak ve çevre üzerindeki insan bask›s›n› art›rmaktad›r. Ayr›ca, nüfusu
çok olan ülkelerin sanayileflme ve kalk›nma çabalar› olan geliflmekte olan ülkeler
olmas› nedeniyle enerji ve hammadde kaynaklar› aç›s›ndan do¤al kaynak ve çev-
re üzerinde insan›n bask›s› da yo¤unlaflmaktad›r. Bu ba¤lamda, h›zl› nüfus art›fl›
ve nüfusun do¤al kaynaklara göre da¤›l›m›ndaki dengesizlikler, çevre sorunlar›-
n›n ortaya ç›kmas›na ortam haz›rlamakta ve sürdürülebilir kalk›nma hedeflerine
ulafl›lmas›n› da engellemektedir. Nüfus ve çevre sorununda en önemli boyut,
dünya nüfusunun kaynaklara ulaflabilmesindeki eflitsizliktir. Eflitsizlik, büyüme ve
kalk›nma aç›s›ndan çok önemli sorunlara neden olurken ayn› zamnada yoksullu-
¤u da art›ran ve bunlar aras›nda k›s›r döngü yaratan da bir sorundur. Nüfus art›fl›
ve genç nüfustaki büyüklük özellikle k›rsal alanlardan kentsel alanlara ve ülkeler
aras›nda göçün de artmas›na neden olmaktad›r. Göçün sürekli ve yüksek oranlar-
da artmas› ise kentlerde kentleflme ve çevre sorunlar›n› da art›rmaktad›r. Özellik-
le nüfus art›fl› nedeniyle oluflan nüfus göçünün yaratt›¤› nüfus bask›lar› nedeniy-
le gecekondular› banliyöleri art›ran bir dengesiz kentleflme süreci kaç›n›lmaz ol-
maktad›r. Kentleflme asl›nda demografik bir süreçtir. Kentleflme kent say›s›ndaki
art›fl ve kentsel nüfustaki art›fl olarak çok genel bir tan›mlamay› içermektedir.
Kentleflme, demografik oldu¤u kadar ekonomik, siyasal, toplumsal ve teknolojik
boyutlar› da kapsayan bir süreçtir. Bu çerçevede kentleflme, ekonomik, toplum-
sal, siyasal ve teknolojik de¤iflimler sonucu oluflmaktad›r. Ayr›ca kentleflme top-
lumun ekonomik, siyasal, sosyal, siyasal yap›s›n›, teknolojik de¤iflimleri, insan tu-
tum ve davran›fllar›n› da de¤ifltiren ve etkileyen bir olgudur. Kentleflme, kentlerin
büyümesi, yeni kentsel yerleflim yerlerinin kurulmas›, üretim için sektörler için
toprak ve arazi paylafl›m› nüfusun ve kentleflmenin çevreye etkisinin derecesini
ve yönünü belirlemektedir. Bu ba¤lamda göç ve dengesiz kentleflme ise, toprak
kaymas›na ve çölleflmeye, arazilerin yok edilmesine, yakacak ihtiyac› için orman
ve bitki örtülerinin yok edilmesine, sanayi üretim art›fl› ve yerleflim yerlerinin art-
mas›ndan dolay› sera gazlar›n› artmas›na, hava ve su kirlili¤ine, gürültü ve trafik
s›k›fl›kl›¤›na neden olmaktad›r. Bütün bu sorunlar, nüfus ve kentleflmenin, do¤al
kaynak ve çevre üzerinde yaratm›fl olduklar› do¤al kaynak ve çevre sorunlar›n›n Kentleflme, demografik
oldu¤u kadar ekonomik,
en önemli olanlar›d›r. (Kelefl ve Hamamc›, 1993; 50; Da¤demir, 2003; 25-26; Al- siyasal, toplumsal ve
tu¤, 1990; 17 ). teknolojik boyutlar› da
2000 y›l›ndan sonra 1 milyondan fazla nüfusu olan büyük kentlerin say›s› dün- kapsayan bir süreç olup çok
genel olarak kent
yada 300’ü geçmifltir. Bunun anlam› ise kentsel alanlarda, çöp, kanalizasyon, içme say›s›ndaki art›fl ve kentsel
ve kullanma suyu sa¤lamak için sorunlar›n katlanarak artmas› demektir (Kaplan, nüfustaki art›flt›r.
1999; 42).
Çevre sorunlar›n›n nedenleri nelerdir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

2
Sanayileflme
Sanayileflme sadece günümüzde de¤il çevre sorunlar›n›n tehlikeli boyutlar kazan-
maya bafllad›¤› zamanlardan beri üzerinde durulan önemli bir konudur. Sanayi
flüphesiz, ekonomik geliflmenin ve de¤iflmenin en temel araçlar›ndan
S O R U biridir. Do- S O R U
¤al olarak da sanayinin ekonomi, toplum ve çevre üzerindeki etkileri de olmakta-
d›r. Sanayileflmenin asl›nda nüfusun kentsel alanlarda yo¤unlaflmas›na neden olan
D‹KKAT D‹KKAT
çekici bir rolü vard›r. Nüfus yo¤unlaflmas› ise birçok yararl› d›flsal ekonomiler ya-
rat›rken ayn› zamanda d›flsal maliyetler de yaratmaktad›r. Bu d›flsal maliyetler ise
N N
K ‹ T A P K ‹ T A P
sanayinin yayd›¤› kat›, s›v›, gaz fleklinde kirletici at›klard›r. Bu at›klar, sadece in-
sanlara hayvanlara ve bitki örtüsüne zarar vermekle kalmaz, ayn› zamanda ekolo-
jik sisteme verdi¤i zararla birlikte ekolojik sisitemdeki dengelerin bozulmas›na da
neden olmaktad›r. Bu ba¤lamda sanayileflme yeryüzündeki üretim amac›yla bitki
hayvan, enerji gibi bütün do¤al ve çevre kaynaklar›n›n h›zla tüketilmesine ve ha-
va, su, topra¤›n niteli¤inin bozulmas›na neden olmaktad›r. Sanayileflmenin neden
oldu¤u çevre sorunlar› da bu iki aflamada ortaya ç›kmaktad›r. Üstelik bu sorunlar
sadece sanayileflmenin oldu¤u ülke ve bölgede olmay›p s›n›rlar› aflarak küresel
çevre sorunlar› hâline dönüflmektedir. Sanayileflmifl ülkelerin küresel çevre sorun-
lar›n›n yarat›lmas›nda ve oluflmas›ndaki paylar› ise çok büyüktür. Örne¤in ABD’nin
dünya nüfusunun %5’ine sahiptir. Fakat dünya hammadde miktar›n›n yaklafl›k
%40’›n›, dünya enerjisinin de %25’ini tek bafl›na tüketmektedir. Ayr›ca, kifli bafl›na
düflen y›ll›k hammadde tüketimi ise 20 tondan fazlad›r. Do¤al olarak bu tür ülke-
ler sürekli karbondioksit, karbonmonoksit ve kükürt emisyonlar›, zehirli her tür
at›klar›, fotokimyasal duman ve gazlar›n sal›n›m›ndan sorumludurlar. Sanayileflme-
nin hava kirlili¤ine etkileri çok yo¤un olup özellikle iki neden hava kirlili¤e neden
olmaktad›r. Sanayileflmenin yaratt›¤› hava kirlili¤inin birinci nedeni, sanayinin ku-
rulma ve geliflme aflamas›ndaki plans›zl›k ve uygulama hatalar›d›r. Di¤er neden ise
sanayi üretim yerlerinin ve fabrikalar›n üretim faaliyetleri sonucu havaya b›rakt›k-
lar› at›klar, emisyonlar ve bunlar için hiçbir önlem almamalar›d›r. Bu nedenlerle
hava kirlili¤ine neden olan sanayi üretim alanlar› ise demir-çelik, gübre, boya ap-
re, ka¤›t selüloz çimento, fleker teksti, petrokimya, tar›msal mücadele, deri sanayi
ve enerji üretimine iliflkin bütün üretim faaliyetleridir (Altu¤, 1990; Kaplan, 1999;
Kelefl ve Hamamc›, 1993; Kelefl ve Hamamc›, 1998).
Ekonomik Büyüme
Ekonomik Büyüme, Bir Ekonomik ve teknolojik ilerleme insano¤lunun varl›¤›n› sürdürebilmesi ve refah
ülkenin genellikle bir y›l düzeylerini yükseltebilmesi için çok önemli araçlard›r. Fakat bu araçlar ayn› za-
içinde üretim kapasitesinde
veya reel gayri-safi yuriçi
manda önceden bilinen ve bilinmeyen birçok sorunu da beraberinde getirmekte-
has›lat›nda (GSYH) görülen dir. Ekonomik büyüme, GSMH’daki art›fllar dolay›s›yla toplam üretim düzeylerin-
ve say›sal olarak ölçülebilen deki sürekli art›fllar olarak tan›mlanmaktad›r. Bu nedenle büyüme, kaynaklar› sü-
reel art›fllard›r.
rekli kullanan ve tüketen bir üretim art›fl› olarak ifade edilmektedir. Özellikle eko-
nomik büyüme sonucu üretim ve tüketimdeki art›fllar do¤al kaynaklar›n enerjinin
afl›r› kullan›lmas›na neden olurken suyun havan›n, topra¤›n kalitelerinin bozulma-
s›na, bitki ve hayvan türlerinin yok olmas›na, verimli tar›m arazilerinin azalmas›na,
sanayi at›klar›n›n artmas›na neden olmaktad›r. Bu ba¤lamda özellikle sürekli üre-
tilen mal ve hizmet miktar›n› art›rmaya yönelik niceliksel amaçl› ekonomik büyü-
me, do¤al kaynaklar›n tükenmesine ve çevre sorunlar›n›n artmas›na neden olmak-
tad›r. Dünya üretimi sürekli artmaktad›r. 1900’lü y›llarda dünya üretimi yaklafl›k 2
triyon dolar de¤erinde iken 2000’li y›llarda teknolojik geliflme küreselleflme dalga-
lar› ve de¤iflimler sonucunda 32 trilyon dolara ulaflarak toplam 16 kat artm›flt›r. Ay-
n› flekilde kifli bafl›na gelir ise ayn› tarihlerde 125 dolardan, 5500 dolara yükselmifl-
tir. Bu ba¤lamda, küresel üretim, ticaret ve tüketim artarken, do¤al kaynaklar›n
enerjinin kullan›lmas› ve çevre sorunlar›n›n da h›zla artmas› kaç›n›lmaz olmufltur.
Bu sorunlar, sürekli niceliksel amaçl› büyümenin etkileridir. Asl›nda sürekli mal ve
hizmet miktar›ndaki say›sal art›fllar say›sal sorumsuzca do¤al kaynaklar›n enerjinin
tüketilmesi asl›nda asl›nda GSMH’y› art›ran bir iyileflme olmay›p azaltan bir iyilefl-
me olmaktad›r. Bu konudaki çarp›c› örnek, Endonezya’d›r. 1971-1984 y›llar› ara-
s›nda Endonezya y›ll›k %7 büyüme gerçeklefltirmifltir. Ormanlar›n yok olmas›, pet-
rol ve enerji kaynaklar›n›n tükenmesi sonucu ortaya ç›kan GSMH kayb› ise yakla-
fl›k %3 olarak hesaplanm›flt›r. Bu durumda büyüme art›fl› asl›nda %4’tür. ABD’de
ise niceliksel büyüme art›fl›na yönelik farkl› bir uygulama vard›r. 1973-1985 y›llar›
aras›nda ABD’de çevre koruma politikalar› nedeniyle % 2.59 oran›nda GSMH ka-
y›plar› olmufltur. Yani ABD ekonomik büyüme gerçeklefltirdikten sonra ortaya ç›-
kan etkileri azaltmak veya üretimi çevre koruma yönünde iyilefltirmek ve de¤ifltir-
mek ad›na yap›lan harcamalar büyümeyi olumsuz yönde etkilemektedir (Kaplan,
1999, 49-53; Da¤demir, 2003; 29-31).
Çevre korumaya yönelik ülkelerin yapm›fl olduklar› çaba ve harcamalarla ilgili
olarak Almanya ve Japonya örnek gösterilebilir. Almanya’da reklamlar›n yaklafl›k
%50’si çevreyle iliflkilidir. Almanya ve Japonya’da ise enerji ve hammadde tüketi-
mi azalt›lm›fl, teknoloji kullan›m›nda ortaya ç›kan risk ve tehlikeler azalt›lm›fl,
hammadde ve enerji kaynaklar›n›n yeniden kulan›lmas›na yönelik u¤rafllar ve im-
kânlar art›r›lm›flt›r. Bugünün geliflmifl ve sanayileflmifl ülkeleri do¤al kaynak, ener-
ji ve çevre ile ilgili bütün bu sorunlar› ve olumsuzluklar› yaflam›fl ülkelerdir. Bu ne-
denlerle 1970’li y›llar ve sonras› ekonomik büyümenin sihri ve cazibesi bir derece
azalm›flt›r. Büyüme konusunda sorunlar› olan ülkeler d›fl›nda büyümeyi gerçeklefl-
tirmifl ülkele de de sadece niceliksel üretim art›fl› birçok sorunu çözememifl aksine
sorunlar› art›rm›flt›r. Örne¤in Brezilya, Meksika geliflen bir ekonomik süreç olma-
s›na ra¤men di¤er geliflmekte olan ülkelere göre, geliflen teknolojik ilerleme, üre-
tim art›fl› ile birlikte kitlesel yoksulluk, gelir eflitsizli¤i kentleflme sorunlar›, nüfus ve
demografik sorunlar, suç oarnlar›ndaki art›fl, çevre sorunlar› ve yaflam kalitesinin dü-
flüklü¤ü gibi sorunlar çok dikkat çekicidir. Bu ba¤lamda niceliksel bir ekonomik bü-
yüme, toplumlar›n refah düzeyini art›ran bir unsur olmas›na ra¤men yaflam kalitesi-
ni art›ran ve birçok farkl› sorunu çözmekte yeterli olmamaktad›r. Önemli olan ve
toplumlar›n yapmas› gereken, ekonomik büyümenin sadece say›sal olarak art›r›lma-
s› amac› yan›nda büyümenin niteliksel yönüne de a¤›rl›k verilmesidir. Ekonomik bü-
yüme gerçekleflirken çevresel ve toplumsal sorunlar da çözüm bulmal›d›r. Bu tür bir
sanayileflme modeli ise “Ekolojik Sanayi Devrimi” olarak günümüzde art›k birçok ül-
ke taraf›ndan ekonomi politikalar›nda, çevre sorunlar›n›n azalt›lmas› ad›na s›kl›kla
kullan›lmaktad›r (Kaplan, 1999, 49-53; Da¤demir, 2003; 29-31).
Toplumsal ve Ekonomik Azgeliflmifllik, Yoksulluk

Toplumsal ve ekonomik olarak azgeliflmifllik kalk›nman›n önemli problemlerinden bi-
risi olup birçok ekonomik ve sosyal sorunlar›n da kayna¤› olmaktad›r. Azgeliflmifllik Az geliflmifllik sonunu
genel olarak kaynaklar›n yetersiz olmas› ile bireysel ve toplumsal ihtiyaçlar›n karfl›la- 1950’lerden sonra gerek
bilim adamlar› gerekse
namamas› k›staslar›na göre tan›mlanmaktad›r. Azgeliflmifl ülkelerin en temel ekonomik politikac›lar›n tart›flt›¤›
ve yap›sal özellikleri flunlard›r; düflük kifli bafl›na gelir, dengesiz gelir da¤›l›m›, tasarruf konulardan biri olmufltur. Az
geliflmifllik sorunu ile önce
ve yat›r›mlar›n düflüklü¤ü, sermaye birikiminin yetersizli¤i, zorunlu ihtiyaçlar› gideren sadece ekonomistler
mallar›n, tüketim bilefleninde yüksek pay almas›, yetersiz beslenme, yetersiz e¤itim, ilgilenmiflken, bu ilgi daha
sonralar› di¤er sosyal bilim
h›zl› nüfus art›fl›, dengesiz kentleflme, yetersiz, kötü çevre flartlar›nda bar›nmad›r. dallar›na da s›çram›fl ve az
(Han, 2011; 27- 28) Bu ba¤lamda gelir, kaynaklar, sermaye aç›s›ndan yetersiz olan bi- geliflmifllik sorunu
reysel ve toplumsal ihtiyaçlar›n› karfl›lamada yetersiz olan yoksullar, gelir, g›da, enerji, interolisipliner bir kimlik
kazanm›flt›r.
su, yakacak, elde edebilmek için do¤al kaynaklar› sürekli kullanmaktad›rlar. Bu durum
ise do¤al kaynaklar›n h›zla tüketilmesi ve çevre sorunlar›n›n artmas›na neden olur. Ay-
r›ca yoksullar›n, ihtiyaçlar›n› gidermek için bilinçsiz do¤al kaynak ve çevre mallar›n›n
h›zl› tüketimi çevreyi ve do¤al kaynaklar›n tükenmesine ve bozulmas›na neden olur-
ken bozulmufl ve yenilenemeyen do¤al kaynaklar ise yoksullu¤u art›ran bir k›s›r dön-
günün yaflanmas›na da neden olmaktad›r (Da¤demir, 2003; 29).
SIRA S‹ZDE Küresel düzeyde geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler genelinde çevre sorunlar›na yönelik
SIRA S‹ZDE
3 bir de¤erlendirme yap›ld›¤›nda ortaya ç›kan sonuçlar nelerdir?
Azgeliflmifllik ve yoksulluk, sanayileflmifl ülkelere göre çevre sorunlar›n› do¤ru-
dan art›ran bir neden olmamakla birlikte do¤al kaynaklar›n tükenmesi ve çevrenin
S O R U bozulmas›nda S Oetkili
R U olan bir durumdur. Çevresel bozulma ve do¤al kaynaklar›n tü-
kenmesi ise yoksullu¤u etkileyen bir k›s›r döngünün oluflmas›nda etkili olmakta-
D‹KKAT
d›r. Dünya Bankas›
D ‹ K K A T ve Birleflmifl Milletler gibi kurulufllar›n raporlar›na göre ABD,
Japonya, Almanya, ‹ngiltere, ‹talya, Fransa, Kanada’dan oluflan G-7 ülkeleri dünya
GSMH’n›n % 62’sini üretmektedir. Bu ülkelerin toplam nüfuslar› ise yaklafl›k 710
N N
milyon ile dünya nüfusunun %10’unu oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda, G-7 ülkeleri
toplam dünya GSMH’n›n üçte ikisini olufltururken, dünyan›n geride kalan 5 milyar
AMAÇLARIMIZ 500 milyonluk nüfusu dünya GSMH’nin üçte birini paylaflmaktad›r. Dünya geliri-
AMAÇLARIMIZ
nin üçte birini bölüflen ülkeler ço¤unlukla az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler-
dir. Özellikle bu ülkeler içinde Güney Asya, Afrika (Sahra Alt›), Latin Amerika ve
K ‹ T A P Karayip’lerde K ‹ yoksulluk
T A P oranlar› oldukça yüksektir. Bu ülkelerde, açl›k s›n›r›nda
ve mutlak yoksulluk s›n›r›nda yaflayanlar, yeterli gelir, g›da, bar›nma, sa¤l›k, e¤itim
ve güvenli¤e ulaflamamaktad›rlar. Bu nedenle neredeyse dünyan›n tümü için yok-
TELEV‹ZYON sulluk, ekonomik
T E L E V ‹ Z Ybüyüme
ON ve kalk›nma, azgeliflmifllik ve çevre sorunlar› çok önemli
sorunlar olmaktad›r. Azgeliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin yaratt›klar› çevre so-
Mutlak Yoksulluk: Hane runlar› genellikle bu ülkelerin ekonomik ve toplumsal olarak yap›lar›ndan yani,
halk› yada bireylerin biyolojik azgeliflmifllik özelliklerinden kaynakl›d›r. Bu ülkelerde çevre sorunlar›n› ortaya ç›-
olarak
‹ N T Evarl›klar›n›
RNET ‹ N T E R Nnedenler,
ET
sürdürebilmeleri ve karan ve art›ran h›zl› sanayileflme ile birlikte azgeliflmifllik ve yoksulluk-
üretebilmeleri için ihtiyaç la ilgili nedenlerdir. Sanayileflme, kentleflme beraberinde hava, su kirlili¤i, sa¤l›k
duyduklar› asgari gelir ve
harcama düzeyidir. Tan›m›n
sorunlar›, yerleflme, altyap› sorunlar›, do¤al afetler, salg›n hastal›klar, kötü beslen-
yaflam› sürdürebilmek için me, sa¤l›ks›z kentleri ve banliyöleri tehdit eden unsurlar olmaktad›r. Bu yerleflim
gerekli olan asgari besin yerlerinde yaflayan yoksullar ise do¤al kaynak ve çevre sorunlar›n› art›ran ve ye-
bileflenlerini veya kaloriyi
esas almas› ona mutlakl›k tersiz ve kötü çevre sartlar›nda yaflamak zorunda b›rak›lan korunmas›z gruplar ol-
niteli¤i kazand›rmaktad›r. maktad›rlar. Özellikle geliflmekte olan ülkelerle çevre sorunlar›n›n nedeni, kalk›n-
madaki yetersizlik ve çevre -kalk›nma iliflkisini dikkate almayan kalk›nma çabala-
r›d›r. Ayr›ca bu ülkelerde nüfus art›fl›, sanayileflme ve kalk›nmayla uyumlu olmad›-
¤› sürece, kentlere göçün ve dengesiz kentleflmenin neden oldu¤u çok önemli sos-
yal ve çevresel sorunlar sürekli artmaktad›r. Toplumlar›n “geliflme ideolojisi” ola-
rak da bilinen sanayileflme ve modernleflme amaçlar›, çevre sorunlar›n›n artmas›-
na ve ulusal s›n›rlar› aflarak küreselleflmesine neden olmaktad›r. Zenginlik, refah
ve çevre ile ilgili riskler dünyada ülkeler aras›nda eflit bir flekilde da¤›lmamakta-
d›r. Geliflmifl ve zengin ülkeler, mal ve teknolojik ürünlerini, çevre sorunlar›n›,
kirliliklerini ve at›klar›n› azgeliflmifl ve geliflmekte olan ülkelere ihraç etmektedir-
ler. Bu ülkelerden ise ucuz do¤al kaynak ve iflgücü sat›n almaktad›rlar. Bu de¤i-
flimin sonucunda zenginlik, refah, geliflmifl ülkeler de yoksulluk, çevre sorunlar›
ise azgeliflmifl ve yoksul ülkelerde toplanmaktad›r. (Açma, 2011; 177-178; Tuna,
2000; 2; Okumufl, 2010; 37).
Azgeliflmifl ve yoksul ülkeler, kalk›nma ve modernleflme ad›na toplumsal ve
do¤al kaynaklar›, sanayileflmifl ve geliflmifl modern ülkeler taraf›ndan sürekli sö-
mürülmektedir. Özellikle dünyan›n en yoksul ülkeleri d›fl ticaret gelirlerini art›r-
mak için do¤al kaynaklar›n›, enerji kaynaklar›n› ve kendilerine özgü tar›m ürünle-
rinin ihracat›n› art›rmak zorundad›rlar. Uluslararas› fiyatlar›n dalgalanmas› ve tica-
ret hadlerinin olumsuz geliflmesi sonucunda, yoksul ülkeler, geliflmifl ülkelerden
alacaklar› mallar karfl›l›¤›nda daha çok ihracat yapmak zorunda kalmaktad›rlar. D›fl
ticaret hadlerindeki geliflmenin yoksul ülkeler ad›na olumsuz geliflmesi sonucun-
da, ihracatlar›n›n art›fl› ile birlikte yoksullu¤un artmas› ve do¤al kaynaklar›n, ener-
ji kaynaklar›n›n ve çevresel varl›klar›n tükenmesi ve bozulmas› kaç›n›lmaz olmak-
tad›r (Da¤demir, 2003; 28).
Sanayileflmenin ve teknolojinin geliflmesine paralel olarak 1900’lü y›llardan gü-
nümüze, ekolojik sistemin bozuldu¤u ve çevre sorunlar›n›n nicelik ve niteli¤inde
bir de¤iflme gözlenmektedir Küresel düzeyde geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler
genelinde çevre sorunlar›na yönelik bir de¤erlendirme yap›ld›¤›nda;
Geliflmifl ülkelerin ileri sanayi ve teknolojik geliflme sonucunda çevre sorunlar›
artm›flt›r.
Geliflmekte olan ülkelerin sanayileflme, kalk›nma ve çevre aras›ndaki uyum ve
dengenin sa¤lanamamas› sonucu çevre sorunlar›nda art›fl görülmektedir.
Geliflmifl ülkelerin geliflmekte ve yoksul ülkelere kirlilik yaratan sanayi ve tek-
nolojilerini ihraç etmeleri artm›flt›r.
Yoksul ve geliflmekte olan ülkeler d›fl ticaret gelirlerini art›rmak için do¤al kay-
nak, enerji kaynaklar› ve kendilerine özgü tar›msal ürünlerin ihracatn› art›rm›fl ve
bu kaynaklara ve tar›msal ürünlere verilen zararlar artm›flt›r (Kelefl ve Hamamc›,
1998; 174).
KÜRESELLEfiME VE ÇEVRE SORUNLARI

Uluslararas› iliflkilerde meydan gelen en büyük de¤iflim flüphesiz küreselleflme Küreselleflme, ticari, mali
e¤ilimleridir. Küreselleflme e¤ilimleri, 18. ve 19. yüzy›llarda Sanayi Devrimi ile ve s›nai sermayenin faaliyet
bafllam›fl ve 20.yüzy›lda daha da belirginleflmifltir. 21. yüzy›lda da en önemli alan›n›n giderek daha büyük
ölçüde ulusal s›n›rlar›
de¤iflim ve geliflmelerden birisi olarak görülmeye devam etmektedir. Sanayilefl- aflarak dünya çap›na
me ve kapitalizmin yeni kaynak ve pazar aray›fl› amac›yla dünya ülkelerine yay›lmas› ve bunun uzant›s›
olarak da global kapitalist
aç›lmas› ile birlikte ülkeler aras› karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k ve dayan›flma dinamikleri iktisadi sistemin iktisadi ve
de oluflmufltur. Küreselleflme genel olarak ekonomik anlamda ele al›nmakla siyasi yönetiminin ulusal
çap› aflan düzenlemelerle
birlikte siyasal, sosyo kültürel boyutlar› da olan bir kavramd›r. Bu ba¤lamda yönetilmesidir.
küreselleflme, dünyan›n ekonomik, sosyal siyasal ve kültürel anlamda bütün-
leflmesi sürecidir. “Boratav (1994)’a göre ise küreselleflme ticari, mali ve s›nai
sermayenin faaliyet alan›n›n giderek daha büyük ölçüde ulusal s›n›rlar› aflarak
dünya çap›na yay›lmas› ve bunun uzant›s› olarak da global kapitalist iktisadi
sistemin iktisadi ve siyasi yönetiminin ulusal çap› aflan düzenlemelerle yönetil-
mesidir (Kaplan, 1999; 23)”. fiaylan (1996)’a göre ise küreselleflme kapitalizmin
bir aflamas› olup dünyan›n tek bir pazar hâline dönüflmesidir. Bu ba¤lamda kü-
reselleflme yeni bir olgu olmay›p kapitalizmin do¤as›nda olan bir kavramd›r.
Ulusal devletlerin ortaya ç›kmas›nda kapitalizmin etkisi olmufl ve kapitalizmin
uluslararas› düzeyde etkide bulunarak ulusal s›n›rlar› aflmas› ise belli bir zaman
sonra olmufltur (Kaymakç›, 2007; 5). “Yeldan (2003)’a göre ise küreselleflme
kavram› siyasi iktisadi ve sosyal tüm alanlar› kapsayan bir öneriler reçetesi ola-
rak de¤erlendirilmelidir (Günsoy, 2006; 10)”. Bu ba¤lamda üretimin sermaye-
nin, insan gücünün ulusal s›n›rlar› aflarak küreselleflmesi bir baflka deyiflle eko-
nomik sistemin küreselleflmesi çevresel sorunlar› da yayg›nlaflt›rm›flt›r. Ekono-
mik sistemin küreselleflmesi ise ekolojik sistemdeki dengelerin bozulmas›na ve
çevre sorunlar›n›n s›n›r ötesi çevre sorunlar›na dönüflmesine neden olmufltur.
Bu durumda, dünya ekonomik sisteminin küreselleflmesi ile ekolojik sistemin
küreselleflmesi ve çevre sorunlar›n›n küreselleflmesi yak›ndan ilgilidir (Kaplan,
1999; Tuna, 2000).
Küresel çevre sorunu ilk olarak Roma Klübü’nün “Büyümenin S›n›rlar›” rapo-
runda vurgulanmaktad›r. Raporda do¤al kaynaklar›n tükenmesi ve çevre sorunla-
r›n›n küresel düzeyde alg›lanmas› gerekti¤i üzerinde durulmaktad›r. Bu ba¤lamda
s›n›r ötesi çevre sorunlar›, iki veya daha fazla ülkenin çevre sorunlar›n›n birbiri içi-
ne geçerek zararl› tüm emisyon ve at›klar›n hava, su, toprak arac›l›¤›yla s›n›rlar› ge-
çerek ülkeler aras›nda tafl›nmas›d›r. S›n›r ötesi çevre sorunlar› 1973 y›l›nda
OECD’nin yapm›fl oldu¤u bir tan›mlamad›r ve uzun süredir de kabul edilen bir
çevre sorunu özelli¤idir. Bu sorunlara örnek olarak, Bat› Avrupa’da Ren Nehrinde-
ki kirliliktir. ‹sviçre, Fransa, Almanya, Hollanda’n›n kendi ç›karlar› do¤rultusunda
yapm›fl olduklar› ekonomik faaliyetler nehrin kirlenmesine neden olmufltur. Bu
konudaki di¤er örnekler ise Akdeniz ve Balt›k Denizi, Nil Nehri, ABD ve Kanada
taraf›ndan kullan›lan ve kirlenen büyük göllerdir. Artan kirlilik nedeniyle, deniz,
göl ve nehirlerin at›klar› yok etme potansiyelleri iyice azalm›flt›r ve ülkeler aras›n-
da hep sorun olmufltur. S›n›r ötesi çevre sorunlar› içinde s›n›r ötesi hava kirlili¤i de
çok önemli bir sorundur. Çünkü bu kirlili¤i belirlemek ve kan›tlamak çok zordur
ve küresel düzeyde etkileme alan› da çok genifltir. Bu konuda ‹ngiltere ile ‹skandi-
nav Ülkeleri’ni etkileyen asit ya¤murlar›, s›n›r ötesi hava kirlili¤ine gösterilen örnek-
lerden birisidir. S›n›rötesi çevre kirlili¤i Orta Avrupa’da birçok ülke aras›nda sorun-
lar yaratmaktad›r. Almanya, Kuzey ve Orta Avrupa ülkeleriyle sürekli ekonomik ve
ekolojik iliflkiler içerisinde oldu¤u için ayn› zamanda büyük sorunlar da ortaya ç›k-
S›n›r ötesi çevre sorunu,
s›n›r ötesi çevre sorunlar›
maktad›r (Aldemir ve Kaypak, 2008;4; Kaplan, 1999; 36-37).
1973 y›l›nda OECD’nin Küreselleflme, ekonomik büyüme ve teknolojik geliflme üzerinde yaratm›fl oldu¤u
yapm›fl oldu¤u bir f›rsatlar sayesinde toplumlar›n refah›n› da olumlu yönde etkilerken, di¤er yandan, yok-
tan›mlamad›r. ‹ki veya daha
fazla ülkenin çevre sullaflmay›, gelir eflitsizli¤ini, çevre sorunlar›n› da olumsuz yönde etkileyen bir süreçtir.
sorunlar›n›n birbiri içine Fakat küreselleflmenin olumsuz etkileri ile birlikte baz› olumlu de¤iflimler de yaflanma-
geçerek zararl› tüm emisyon
ve at›klar›n hava, su, toprak ya bafllanm›flt›r. Constantini ve Monni (2007)’e göre, ekonomik refah ve yaflam kalite-
arac›l›¤›yla s›n›rlar› geçerek si ile do¤al kaynaklar ve çevre aras›ndaki birbirine ba¤l› etkileflimde do¤al kaynaklar
ülkeler aras›nda
tafl›nmas›d›r. ve çevrenin sadece büyümeyi s›n›rlay›c› etkisi düflüncesi küreselleflme süreci ile birlik-
te de¤iflmifltir. Özellikle çevrenin, ülkelerin sosyal ve ekonomik refahlar›n›n yükseltil-
mesinde, yoksullu¤un azalt›lmas›nda, yaflam kalitesinin iyilefltirilmesinde önemli bir et-
kiye sahip oldu¤u düflüncesi yayg›nl›k kazanmaya bafllam›flt›r. “Bu düflüncede,
• Küresel iklim de¤ifliminin ekonomik geliflme üzerinde ciddi bir tehdit olarak
ortaya ç›kmas›,
• Yoksullar›n, iklim de¤ifliminden en olumsuz flekilde etkilenecek kesim ol-
malar› ve
• Geliflmekte olan ülkelerin, iklim de¤iflimine uyum sa¤layacak yap›sal önlem
ve uygulamalar› hayata geçirebilmek üzere deste¤e ihtiyaç duymalar›; çevre
ve ekonomi ekseninde oluflturduklar› küresel politikalar›n, sadece çevresel
ve ekonomik de¤il, ayn› zamanda sosyal bir içeri¤e da sahip olmalar›n› zo-
runlu k›lmalar› etkili olmufltur” (Aldemir ve Kaypak, 2008; 5-6) .
SIRA S‹ZDE SIRA

Sizce küresel S‹ZDE
çevre sorunu ilk defa küresel düzeyde ne zaman vurgulanm›flt›r?
4
KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARININ BOYUTLARI
Do¤al kaynaklar ve çevre, ulusal ve uluslararas› geliflme ve politikalar› etkileme-
sinden dolay› ekonomik, sosyal, siyasi ve hukuki sonuçlar do¤uracak kararlarda
S O R U S O bafllam›flt›r.
da yer almaya R U Bunun nedeni ise çevrenin yap› ve özellikleri ile çevre
sorunlar›n›n art›k küresel düzeyde alg›lan›p nitelik ve boyutlar›n›nda çok genifl ol-
D‹KKAT mas›d›r. Çevre
D ‹ K sorunlar›n›n,
KAT ekosistemler gibi ulus ve s›n›r tan›mayan ve birbirine
N N
ba¤l› sorunlardan oluflan özellikler tafl›mas› nedeniyle yaratt›klar› olumsuz sonuç-

lar ayn› anda hem yerel, hem ulusal hem de uluslararas› düzeyde etkili olmaktad›r
(Algan, 1995; 210).
Küresel çevre sorunlar›n›n temelinde daha önce bahsetti¤imiz gibi çevre sorun-
lar›n›n nedenleri olan, nüfus art›fl› ve kentleflme, sanayileflme, ekonomik büyüme,
azgeliflmifllik ve yoksulluk küresel olarakda ekolojik sistemde olumsuz de¤iflimlere
neden olmaktad›r. Küresel platformda ülkeler ise ekonomik, siyasal teknolojik ve
demografik faktörlerin de etkisiyle olumsuz de¤iflimlerden farkl› flekillerde sorumlu-
durlar. Bu ba¤lamda küresel çevre sorunlar›na neden olan ülkeler dört farkl› grupta
toplanmaktad›r. Birinci grup ülkeler, sanayileflmifl ve geliflmifl ülkelerdir. Bu ülkele-
rin küresel çevre sorunlar›n›n meydana gelmesindeki paylar› çok büyüktür. Özellik-
le sanayileflmenin etkisiyle karbondioksit, karbonmonksit, kükürt emisyonlar› her
türlü zehirli ve kimyasal at›klar ve emisyonlar› yayarak ozon tabakas› ve küresel ik-
lim de¤iflimi üzerinde çok önemli olumsuz etkileri olmaktad›r. ABD, dünya nüfusu-
nun % 5’ine sahip olmas›na ra¤men, dünya hammadde miktar›n›n %40’›n› ve dünya
enerjisinin % 25’ini tek bafl›na tüketmektedir. ‹kinci grup ülkeler ise h›zl› nüfus art›fl-
lar› ve kalk›nma ile ilgili birçok problemleri olan azgeliflmifl ülkelerdir. Bu ülkelerde
sanayileflmenin neden oldu¤u d›flsall›klar çevre sorunlar›n› yaratmaktad›r. Ayr›ca, az-
geliflmifllik ve yoksulluk nedeniyle her türlü do¤al kaynak ve çevresel varl›klar›n afl›-
r› tüketilmesi sonucu da ortaya ç›kan bölgesel ve küresel sorunlar, çevre sorunlar›-
n›n artmas›na neden olmaktad›r. Üçüncü grup ülkeler, Sanayileflme çabalar› olan ge-
liflmekte olan ülkelerdir. H›zl› sanayileflme ve kentleflme süreçleri nedeniyle a¤›r ve
zehirli sanayi at›klar› ve emisyonlar›, havan›n suyun, bitki örtüsünün niteliklerini bo-
zarken, nüfus art›fl› ve dengesiz kentleflme konut, bar›nma ve her türlü alt yap› so-
runlar› yaratarak çevre sorunlar›n›n artmas›na neden olmaktad›r. Dördüncü grup ül-
keler ise eski Do¤u Bloku olarak adland›r›lan ve küreselleflme ile birlikte günümü-
zün Do¤u Avrupa Ülkeleridir. Bu ülkelerde geliflmifl ülkelerin ihtiyac› olan hammad-
de, enerji ve iflgücü kaynaklar› olmas› nedeniyle do¤al kaynaklar›, enerji kaynaklar›
ve çevresel varl›klar› h›zl›ca tükenmektdir. Ayr›ca, bu ülkelerin gelir art›fl› için yap-
t›klar› çevreyi dikkate almayan büyüme ve küresel piyasalara uyum çabalar› ise kar-
bondioksit kükürtdioksit emisyonlar›n›n atmosfere yay›lmas›n› h›zland›rmakta ve su
kirlili¤i, zehirli kat› ve s›v› at›klar ile çöpler gibi çevre sorunlar›n› da kaç›n›lmaz ola-
rak bütün ülkeleri etkilemektedir (Kaplan, 1999; 40-41).
KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARI TÜRLER‹

Küresel çevre sorunlar› çeflitli olup nedenlerine göre birbirinden farkl›laflmaktad›r.
Küresel çevre sorunlar› genel olarak tek bafl›na ortaya ç›kan her türlü kirlilik ve
çevre sorunlar›n›n toplam›d›r. Küresel çevre sorunlar›, sadece tek bir ülkeyi etkile-
meyip etki alanlar› bütün ülkelerde olup ekolojik sistemi ve dolay›s›yla ekonomik
sistemi de etikileyen s›n›rötesi çevre sorunlar›d›r. Yerel veya bölgesel olarak orta-
ya ç›kan ve tan›mlanan bu sorunlar, küresel iklim de¤iflimine, ozon tabakas›n›n in-
celmesine tropik ormanlar›n yok edilmesine, biyoljik çeflitlili¤in azalt›lmas›na, ha-
va kirlili¤i ve asit ya¤murlar›n›n artmas›na neden oldu¤u gibi yaratt›¤› sonuçlar kü-
resel düzeyde olmaktad›r.
Ozon Tabakas›n›n ‹ncelmesi

Tar›m üretiminde ve imalat sanayiinde yo¤un olarak kullan›lan kimyasal maddele-
rin ozon tabakas›na verdi¤i zarar›n ortaya ç›k›¤› 1970’lerden beri ozon tabakas› ko-
nusundaki kayg›lar gündemdedir. Bu ba¤lamda en önemli ve yayg›n olarak bili-
Ozon gaz› aç›s›ndan zengin nen küresel çevre sorunu ozon tabakas›ndaki incelmedir. Ozon tabakas›, yaklafl›k
olan ve yeryüzünden 25 km
kadar yükseklikten bafllayan yeryüzünden 25 km kadar yükseklikten bafllayan ve 40 km yukar›s›na kadar ç›kan
ve 40 km yukar›s›na kadar atmosfer katman› olup ozon gaz› aç›s›ndan zengin olan bir tabakad›r. Bu tabaka,
ç›kan atmosfer katman›
ozon tabakas›d›r.
güneflten ç›kan zararl› ›fl›nlar›n yeryüzüne gelmesini engelleyerek absorbe etmek-
tedir. E¤er bu koruyucu atmosfer tabakas› olmasayd›, Dünya üzerinde yaflam ola-
mayacak kadar so¤uk bir yer olacakt›. Ayr›ca atmosferin % 99’undan fazlas› oksi-
jen ve azot gazlar›ndan olufltu¤u için bu gazlar, günefl ›s›s›n›n zararl› ›fl›nlar›n› da
tutamayacak hale geleceklerdi. Ozon tabakas›na zarar veren kimyasal maddelerin
en önemlileri ve bilinenleri metan gaz›, diazot monoksit gaz›, karbondioksit ve
kloroflorakarbon gazlar›d›r. Özellikle kloroflorokarbonlar buzdolab›, klima gibi
so¤utma ve ›s›tma ürünlerinde, aerosol ve sprey gibi temizlik ve böcek öldürücü-
ler gibi farkl› endüstriyel üretim aflamalar›nda en çok kullan›lan kimyasallard›r.
Kloroflorokarbon gazlar› 1930’lu y›llarda ilk defa buzdolaplar› ve havaland›rma
aletlerinde kullan›lmak için üretilmifltir. Kullan›ld›klar› alanlar çok çeflitli ve genifl-
tir. Dünya s›cakl›¤›n› art›rma yönündeki etkileri ise karbondioksit gaz›ndan binler-
ce kat daha büyüktür. Bu küresel düzeydeki zararlar› nedeniyle kullan›mlar›ndan
yavafl yavafl vazgeçilmifl olsa bile flimdiye kadar kullan›lan miktarlar› nedeniyle et-
kileri bir süre daha devam edecektir. Ayr›ca, bu gazlar›n yerine kullan›lan daha az
zararl› kloroflorakarbon gazlar›n›n da gelecekte ozon tabakas›na etkisi ve iklim de-
¤iflimine neden olan sera etkisinin olaca¤› yönündeki flüphe ve kayg›lar devam et-
mektedir (Godrej, 2003; Kaplan, 1999; 43-44; Tuna, 2000; 5; Çepel ve Ergün-a, eri-
flim tarihi 2012,Tema Kütüphanesi; 10).
Ozon tabakas›n›n incelmesine neden olan kimyasallar›n ve maddelerin üretimi
ve kullan›m›n› gerçeklefltiren ülkeler en çok sanayileflmifl Bat› ve Do¤u Ülkele-
ri’dir. Özellikle ABD’nin, ‹ngiltere’nin Almanya’n›n, Fransa’n›n, Rusya Federasyo-
nu’nun, Japonya’n›n Çin’in Hindistan’›n, Brezilya’n›n bu gazlar›n emisyonunda ve
üretiminde paylar› çok yüksektir. Azgeliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde de sa-
nayileflme çabalar› ve fosil yak›tlar›n kullan›m› nedeniyle bu kimyasallar› üretme
ve kullanma konusundaki paylar› da yüksektir. Ozon tabakas›ndaki incelme eko-
lojik sisteme ve ekonomik sisteme zarar vererek bu sistemdeki dengeleri bozmak-
tad›r. Özellikle ozon tabakas›n›n incelmesi çevre, sa¤l›k ve ekonomi ve birçok
alanlarda çok önemli olumsuz sonuçlar yaratmaktad›r. Özellikle insan sa¤l›¤›na
verdi¤i zararlar nedeniyle, çeflitli hastal›klar›n ve ölüm oranlar›n›n artmas› küresel
düzeyde dikkat çekicidir. Tar›msal ürünlerde görülen zararlar, denizdeki algler ve
planktonlar›n görmüfl olduklar› zararlar sonucunda, bitkisel planktonlar›n oksijen
sal›n›m› ve karbondioksit tüketim mekanizmalar› bozulmaktad›r (Kaplan,1999; 43;
Çepel ve Ergün-a, eriflim tarihi 2012, Tema Kütüphanesi;10-11 ).
Ozon tabakas›n›n incelmesi yönündeki ilk uyar› bilim adamlar› taraf›ndan
1970’li y›llarda olmas›na ra¤men 1984 y›l›nda, Antarktika araflt›rma grubu üyeleri-
nin haz›rlad›¤› bir raporla Antartika üzerindeki stratosferik ozon tabakas›nda %
40’l›k bir incelme oldu¤u aç›klanm›flt›r. Bu bilginin do¤rulu¤unu ise NASA sürekli
Amerikan uydular› arac›l›¤›yla haz›rlad›klar› raporlarla do¤rulam›fllard›r. Bu uyar›
ve raporlar sonucunda, ozon tabakas›nda Antarktika’da bafllayan bu incelmenin
sadece Meksika’n›n, fiili’nin, M›s›r’›n veya dünyan›n herhangi bir ülkesinin sorunu
olmay›p küresel olarak tüm dünyan›n sorunu oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Böylece, bu
kayg› ve endifleler kamuoyununun ve politikac›lar›n›n da dikkatini çekti¤i için
ozon tabakas›ndaki incelmeyi tart›flmak ve çözüm bulmak için önce, 1985 y›l›nda
“Ozon Tabakas›n›n Korunmas›na ‹liflkin Viyana Sözleflmesi” imzalanm›flt›r. Sonra-
s›nda ise 1987’de 150’den daha fazla ülkenin kat›l›m› ile Kanada Montreal’de bir
toplant› yap›lm›flt›r. Toplant›da, ozon tabakas›ndaki incelmeyi yaratan kimyasal-

larn ve maddelerin kullan›lmas› ve üretimi yönünde bir “Ozon Tabakas›n› ‹ncelten
Maddelere ‹liflkin Montreal Protokolü” imzalanarak bu maddelerin kullan›m› ve
üretimi konusunda uluslarars› kurallar belirlenmifltir. Montreal Protokolü ile ozon
tabakas›n›n incelmesinde çok etkili olan kloroflorokarbon gazlar›n›n üretimine
aflamal› olarak s›n›r getirilmifltir. Uluslararas› düzeyde bu etkili çal›flmalar ve görüfl-
meler sonucunda 1995 y›l›nda kloroflorokarbonlar›n üretimi en üst seviyede olan
1988 y›l›na göre % 76 azalm›flt›r. Bu sonuç ülkelerin, küresel düzeyde bir sorunun
çözümü ile ilgili olarak yap›lan iflbirli¤i ve anlaflman›n bir baflar›s› olarak de¤erlen-
dirilmektedir (Kaplan,1999; 43; Tuna, 2000; 5; Kelefl ve Hamamc›, 1998; 99).
Küresel Is›nma ve Küresel ‹klim De¤iflikli¤i

Küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i son y›llarda tüm dünyada konuflulan ve tart›fl›- Küresel ›s›nma, öncelikle
lan önemli küresel sorunlardan birisidir. Küresel düzeyde iklim de¤ifliminin yeryü- insan faaliyetleri sonucunda
meydana gelen sera gazlar›
zünün ve yaflam›n süreklili¤ini tehdit eden zararlar› nedeniyle ülkeler üzerinde s›- denilen baz› gazlar›n
n›r tan›mayan bir etkisi vard›r. Küresel ›s›nman›n ve iklim de¤ifliminin, canl›lar›, atmosferde son y›llarda
artmas› sonucunda
ekolojik sistemi ve ekonomik sistemi olumsuz yönde etkilemesi ile bu çevre soru- meydana gelmektedir.
nunu küresel bir çevre sorununa dönüflmüfl ve küresel platformda ve iflbirli¤i içe- Bafll›ca sera gazlar› ise,
risinde düflünülmesi ve çözülmesi gereklili¤ini de zorunlu k›lm›flt›r. Küresel ›s›n- karbondioksit, karbon, ozon,
metan, azot ve
ma, tüm dünyan›n sistemli bir flekilde ›s›nmas› sürecidir. Dünyan›n s›cakl›¤›n›n art- kloroflorokarbon gazlar›d›r.
mas› sonucunda ise iklimlerin de¤iflmesi söz konusu olmaktad›r. S›cakl›k sistema- Bu gazlar yeryüzü üzerinde
sera etkisi yaratarak
tik bir flekilde artmaya bafllad›¤›nda, buharlaflma artt›¤› için hava hareketleri ve ya- yeryüzününün ›s›nmas›na ve
¤›fllar, ya¤›fl miktarlar› da de¤iflmeye bafllamaktad›r. Küresel ›s›nma öncelikle insan iklim de¤iflikliklerine neden
olmaktad›r..
faaliyetleri sonucunda meydana gelen sera gazlar› denilen baz› gazlar›n atmosfer-
de son y›llarda artmas› sonucunda meydana gelmektedir. Bafll›ca sera gazlar› ise
karbondioksit, karbon, ozon, metan, azot ve kloroflorokarbon gazlar›d›r. Sera et-
kisi yaratan bu gazlar, özellikle, sanayileflme, sürekli de¤iflen arazi kullan›m›, ener-
ji tüketimi, fosil yak›tlar›n yak›lmas› gibi faaliyetler ve ormans›zlaflma sonucunda
en çok ortaya ç›kmaktad›r. Sera gazlar› içinde karbondioksit, en etkili ve küresel
›s›nmada pay› çok yüksek olan sera gaz›d›r. Sera gaz› emisyonunda, sanayileflme-
nin pay› oldukça yüksektir. Yap›lan birçok araflt›rmada, sera gazlar›n›n sanayilefl-
me ile birlikte sanayileflme öncesi döneme göre % 30 artt›¤› yönünde sonuçlara
ulafl›lmaktad›r (Ansuategl ve Escapa, 2002; 24’den aktaran, Özca¤, 2008; 78).
Sanayileflmenin bafllad›¤› 1850’li y›llardan bu yana dünyada toplam sera gaz›
emisyonlar›nda önemli art›fllar vard›r. Tablo 2.1’de, 1850-2002 y›llar› aras›nda dün-
ya sera gaz› emisyonundan sorumlu olan ülkeler ve paylar› yer almaktad›r. Bu ül-
keler ve paylar› flunlard›r: ABD %29,3; AB-25 %26,5; Rusya %8,1; Çin % 7,6 ve Ja-
ponya % 4,1. Bu befl ülke Sanayi Devrimi’nden bu yana önemli oranda artan emis-
yonlar›n %75,6’s›ndan sorumludur (WDI, 2008’den aktaran, Ar›, 2010; 27). Tablo
2.1’de görüldü¤ü gibi geliflmifl ülkelerin dünya sera gaz› emisyonunda paylar› ol-
dukça yüksektir. Özellikle sera etkisi yaratan gazlar›n emisyonunda etkili olan bafl-
l›ca sektörler ise enerji, sanayi, tafl›mac›l›k, ormanc›l›k, tar›m, konut gibi sektörler-
dir. 1990 y›l›nda toplam sera gazlar›n›n % 29’u enerji, %20’si tafl›mac›l›k, %8’i tar›m
sektöründen kaynaklan›rken, 2000 y›l›nda bu rakamlar s›ras›yla %32, %22, ve %7
olarak gerçekleflmifltir (Simeonova ve Diaz-Bone, 2005;2541’den aktaran, Özça¤,
2008; 78). 2004 y›l›nda ise sera gazlar›n›n % 25,9’u enerji, %19,4’ü sanayi, %17,4’ü
ormanc›l›k, %13,5’i tar›m, %13,1’i ulaflt›rma, %7,9’u konut ve %2,8’i at›klardan kay-
naklanmaktad›r (Maliye Bakanl›¤›, 2010; 1). 1850-2002 y›llar› aras›nda en fazla se-
ra gaz› emisyonu art›fl› % 145 ile enerji sektöründe meydana gelirken ulaflt›rmada
% 120, sanayide % 65 ve arazi kullan›m›nda % 40’l›k art›fllar görülmüfltür (IPPC,

2008;5’ten aktaran, Ar›, 2010; 28). En düflük art›fl ise % 27 ile tar›m ve % 26 ile ko-
nut sektörlerinden olmufltur. Bu ba¤lamda Sanayi Devrimi’nden bu yana özellikle
sektörler içinde enerji, sanayi ve tafl›mac›l›¤›n toplam sera gaz› emisyonunda pay-
lar› oldukça yüksektir.
Tablo 2.1 Ülkeler Toplam Pay› (%)

1850-2002 Y›llar
Aras›nda Kümülatif ABD 29,3
Karbondioksit Emis- AB-25 26,5
yonlar›
Rusya 8,1
Kaynak: ÇOB, 2008- Çin 7,6
b;50: 50’den aktaran
Ar›, 2010 s. 27. Japonya 41
Hindistan 2,2
Ukrayna 2,2
Kanada 2,1
Güney Afrika 1,2
Meksika 1
Brezilya 0,8
Güney Kore 0,8
‹ran 0,6
Endonezya 0,5
Suudi Arabistan 0,5
Arjantin 0,5
Türkiye 0,4
Di¤er Ülkeler 10,3
Geliflmifl Ülkeler 76
Geliflmekte Olan Ülkeler 24
1980-1990 y›llar›nda atmosferde bulunan karbondioksit gaz› 21. yüzy›l›n baflla-

r›nda ikiye katlanm›flt›r. Bunun sonucunda ise, dünyan›n s›cakl›¤› 20.yüzy›l boyun-
ca ortalama 0.74 °C artm›fl ve 1800’lü y›llardan bu yana son 15 y›l flu ana kadar, ya-
flanan en s›cak y›llar olmufltur. 1990’l› y›llar boyunca ise dünyada yedi defa en s›-
cak y›l rekoru k›r›lm›flt›r. Hatta 1998 y›l› bin y›l›n en s›cak y›l› olarak an›lmaktad›r.
Bilim adamlar›n›n yapt›klar› tahminlere göre ise 1990’l› y›llardan itibaren 21. yüz-
y›lda küresel olarak dünyan›n ›s›s› 1,8 ile 4 °C artaca¤› yönündedir (Maliye Bakan-
l›¤›, 2010;1; Kaplan,1999; 22-44-46; Özça¤, 2008; 78).
Küresel ›s›nma ve de¤iflen iklim koflullar› nedeniyle 20. yüzy›l boyunca, kutup-
sal kara ve deniz buzlar› ve da¤lardaki karlar erimifl ve bu nedenle deniz suyu dü-
zeyi 17 cm kadar art›fl göstermifltir. Bu düzeyin artarak 21. yüzy›lda ise 18-49 cm
kadar daha artaca¤› beklenilmektedir. Deniz suyundaki yükselifl ise Bahama Ada-
lar›, Hollanda, Bangladefl ve Karayiplerde ve birçok ada ve k›y› ülkelerini sular al-
t›nda b›rakaca¤› tahmin edilmektedir. Küresel ›s›nma sonucunda s›cakl›klar›n art-
mas› ile birlikte, deniz, göl, akarsu gibi büyük sularda buharlaflmalar olacakt›r. Bu-
nun sonucunda ise kurakl›k ile birlikte tar›msal üretim azalacak ormanlar ve bitki
örtüleri ve biyolojik çeflitlilik azalacak, salg›n hastal›klar ve ölümler kaç›n›lmaz ola-
cakt›r. S›cakl›klar›n artmas› ile ortaya ç›kan di¤er bir küresel olumsuz sonuç ise de-
niz, göl nehir gibi büyük su alanlar›n›n buharlaflmas› ile ortaya ç›kan afl›r› ya¤›fllar
ve sel felaketleri ve fliddetli kas›rgalard›r. 1990 ve 2000’li y›llarda ‹ngiltere, Alman-
ya, ‹talya ve baz› Avrupa ülkeleri ile Çin, Kuzey Amerika, Bangladefl, Japonya ve
birçok Asya ülkesinde görülen sel felaketleri ve kas›rgalar küresel ›s›nman›n yarat-
m›fl oldu¤u etkilere somut örneklerdir. Özellikle 1997-1998 y›llar›nda “El Nino”
olarak bilinen hava sorunu küresel düzeyde sellere kurakl›klara, orman yang›nla-
r›na ve salg›nlara neden olmufltur. ‹klim dengesizliklerinin neden oldu¤u bu so-
runlar özellikle geliflmekte olan ülkelerde yaklafl›k 21.000 insan›n ölümüne neden
olmufltur. “El Nino Amerikan k›tas›n›n Pasifik k›y›lar›nda f›rt›nalar ve seller, Güney
Do¤u Asya ve Bat› Pasifik bölgesinde ise kurakl›klara sebep olan bir dizi hava so-
rununa verilen add›r. Bu olay›n meydana gelmesinin nedeni Pasifik Okyanusu’nun
tropik bölgesinde görülen deniz suyu yüzey sacakl›klar›ndaki ve atmosfer bas›n-
c›ndaki de¤iflimdir. 1997-1998 ‘deki El Nino s›ras›nda deniz suyu s›cakl›¤› norma-
lin 5 derece üzerindeydi. El Nino bafllad›¤›nda ise ilk iflareti Peru k›y›lar›nda ›s›nan
su nedeniyle yakalanan ringa bal›k miktar›nda ani düflüfllerin görülmesidir”. El Ni-
no, 3 ile 7 y›lda bir ortaya ç›kaca¤› ve sürekli felaket getirece¤i tahmin edilmekte-
dir. Araflt›rmac›lara ve bunlar› yorumlayanlara göre ise iklim de¤iflimi kendisini da-
ha fliddetli hava olaylar› ile gösterdikçe, ›s›nan bir dünyan›n yaratt›¤› iklim sistemi
ile El Nino’nun daha k›sa aral›klarla ortaya ç›kaca¤› yönündedir. Bu ba¤lamda
2020’li y›llar ve sonras›nda küresel ›s›nma nedeniyle özellikle kurakl›¤›n artaca-
¤› ve Türkiye’nin de yer ald›¤› Akdeniz havzas›nda iklim de¤iflikli¤i tehlikesi al-
t›nda olaca¤› tahmin edilmektedir. Ayr›ca iklim de¤ifliminin yaratt›¤› ekolojik ve
ekonomik felaketler, yoksulluk nedeniyle azgeliflmifl ve yoksul ülkelerde daha
büyük sorunlar yaratmaktad›r. 1998’de Honduras ve Nikaragu’da Mitch Kas›rga-
s› nedeniyle 11.000 kifli ölmüfltür. Mitch Kas›rgas› Honduras’a ulaflt›¤›nda tropik
f›rt›naya dönüflerek etkisi hafiflemifl ve da¤larla karfl›laflt›¤›nda ise yüksek rüzgâr
nedeniyle bir y›lda ya¤acak ya¤mur miktar› iki günde ya¤m›flt›r. Bitki örtüsü ol-
mayan çorak topraklarda kurulan yerleflim yerleri ve bu yerleflim yerlerinde ya-
flayan yaklafl›k 1 milyon insan heyelan nedeniyle tamamen topra¤a gömülmüfl-
lerdir. Ekonomik olarak ortaya ç›kan maddi kay›p Honduras için gayrisafi yurti-
çi has›las›n›n % 60’›d›r. Honduras Cumhurbaflakan› bu felaketi ve etkilerini flu
ifadelerle aç›klam›flt›r: “Elli y›lda yapt›¤›m›z› 72 saatte kaybettik”. 1998 y›l›nda ise
Çin’in Yangtze Nehri taflm›fl ve Çin, tarihinin en etkili sel felaketlerinden birini
yaflam›flt›r. 30 milyar dolar ekonomik hasar Çin ekonomisinin büyüme h›z›n›
olumsuz etkilemifltir (Çepel ve Ergün-b, eriflim tarihi, 2012;7-9; Maliye Bakanl›¤›,
2010;1-2; Godrej, 2003; 40-42).
Sanayileflmifl ülkelerin küresel ›s›nma ve iklim de¤iflimine neden olan sera gaz-
lar›n›n emisyonunda paylar› çok yüksektir. Fakat azgeliflmifl ülkelerde de kifli bafl›-
na düflen emisyon miktar› da oldukça yüksektir. Azgeliflmifl ülkelerde pirinç, çeltik
üretimi ve hayvanc›l›k gibi tar›msal üretimler nedeniyle özellikle metan gaz› emis-
yonu atmosferde yo¤unlaflmaktad›r. Ormanlar› tahrip ve yok ederek tar›m alan› aç-
mak, tar›m ve çiftlik art›klar›n› yakmak, fosil yak›t kullanarak tar›m makinalar›n›
kullanmak, gübre, böcek ilaçlar›n› kullanmak sürekli atmosfede sera gazlar›n›n
emisyonunu art›rmaktad›r. Ayr›ca bu ülkelerde ›s›nmak ve enerji için kullan›lan fo-
sil yak›tlar, temizlik için kullan›lan kimyasallar, çeflitli spreyler, bu gazlar›n emisyo-
nunu daha da art›rmaktad›r. Azgeliflmifl ülkelerde zararl› gazlar›n emisyonuna yöne-
lik bir denetim ve kontrol sistemlerinin olmay›fl› ve iflleyiflindeki aksakl›klar da sera
gazlar›n›n azgeliflmifl ülkelerde de yo¤un olmas›na neden olan faktörlerden birisidir
(Kaplan, 1999; 45; Godrej, 2003; 62).
Kyoto Protokolü, ‹klim de¤ifliminin küresel platformda tüm dünyan›n sorunu olmas› nedeniyle
atmosferdeki sera gaz›
yo¤unlu¤unun, iklime sorunla ilgili olarak yap›lacaklar konusunda ilk kez 1979 y›l›nda Dünya Meteoro-
tehlikeli etki yapmayacak loji Teflkilat›n›n arac›l›¤›yla “Birinci Dünya ‹klim Konferans›” yap›lm›flt›r. Konfe-
seviyede dengede kalmas›n›
sa¤layan bir protokoldür.
rans’la birlikte küresel düzeyde iklim de¤iflikli¤i ile mücadeleye yönelik ilk ad›m
at›lm›flt›r. Daha sonra ise iklim de¤iflimine neden olan sera gazlar›n›n emisyonlar›-
n›n azalt›lmas› amac›yla Birleflmifl Milletler alt›nda Dünya Meteoroloji Teflkilat› ile
birlikte 1988 y›l›nda Hükümetleraras› ‹klim De¤iflikli¤i Paneli oluflturulmufltur.
IPCC (Intergovermental Climate Change Panel) ad›nda iklim de¤iflimi konusunda
uluslararas› bilimsel bir komite oluflturulmufltur. Bu komitenin amac›, iklim de¤i-
flikli¤i ile ilgilenenlere tarafs›z, dengeli bilimsel olarak kapsaml› de¤erlendirmeler
yaparak bilimsel çal›flmalar ortaya koymaktad›r. Birleflmifl Milletler ve Dünya Me-
teoroloji Teflkilat› üyelerinin tamam›na aç›kt›r. Ayr›ca, iklim de¤iflikli¤i konusunda
yap›lan tüm bilimsel çal›flmalar tüm küresel düzeyde siyasi olarak karar vericiler
için de çok önemli bilgiler olmaktad›r (Ar›,2010; 11).
1990 y›l›nda ise iklim de¤iflikli¤inin önlenmesi konusunda “‹kinci Dünya ‹klim
Konferans›” Cenevre’de toplanm›flt›r. Küresel düzeyde iklim de¤iflikli¤i ve sera
gazlar› ile ilgili olan konferansta Türkiye’nin de bulundu¤u 137 ülke taraf›ndan Ba-
kanlar Deklarasyonu onaylanm›flt›r. Konferans sonuç bildirisi ve Bakanlar Dekla-
rasyonu, 1992 y›l›nda Rio de Janerio’da düzenlenen “Birleflmifl Milletler Çevre ve
Kalk›nma Konferans›’nda (UNCED)” imzaya aç›lmak üzere, ‹klim De¤iflikli¤i Çer-
çeve Sözleflmesi’nin görüflmelerine bafllanmas›na önderlik etmesi aç›s›ndan tarihi
öneme sahiptir (DPT, 2001; 12’den aktaran, Ar›, 2010; 12).
1992 y›l›nda Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Sözleflmesi (BM‹DÇS)
Birleflmifl Milletler Çevre ve Kalk›nma Konferans›nda imzaya aç›lm›fl, 1994 tarihin-
de ise yürürlü¤e girmifltir. Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Sözleflme-
si’nin (BM‹DÇS) temel amac›, iklim de¤iflikli¤ne neden olan küresel düzeyde sera
gaz› emisyonlar›n› belli bir düzeyde kalmas›n› sa¤lamakt›r. Sözleflmenin önemli
maddelerinden birisi, ülkelerin iklim de¤iflikli¤inin etkilerini azaltmak ve ulusal se-
ra gaz› emisyon hesaplar›n›n düzenli olarak tutulmas›, biyolojik çeflitlili¤i korumak
SIRA S‹ZDE ve sürdürülebilirli¤ini
SIRA S‹ZDE sa¤lamak, teknoloji transferini sa¤lamak konusunda ortak
sorumluluklar yüklenmesi üzerinedir. Ayr›ca bu konularla ilgili di¤er bir ortak so-
rumluluk ise e¤itim, araflt›rma konular›nda taraflar›n iflbirli¤i yaparak iletiflim hâlin-
de olmalar›d›r (Ar›, 2010; 12; 13).
1997 y›l›nda ise Japonya’n›n Kyoto flehrinde Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli-
S O R U S O R U
¤i Çerçeve Sözleflmesi (BM‹DÇS) toplant›s›nda “Kyoto Protokolü” olarak adland›-
r›lan karar kabul edilmifl ve 2005 y›l›nda ise yürürlü¤e girmifltir. Kyoto Protokolü
D‹KKAT karar›, 2008-2012
D ‹ K K A Ty›llar› aras›nda sanayileflmifl ülkelerin emisyonlar›n› 1990 y›l›na
göre en az yüzde 5 oran›nda azaltmalar›na yöneliktir. Kyoto Prokolü’ne 190 ülke
ve Avrupa Birli¤i Ülkeleri kat›lm›flt›r. Kyoto Prtokolü’nün en temel özelli¤i ise dün-
N N
yan›n liderleri olan ülkelerin sera gaz› emisyonlar›nda uymalar› gereken zorunlu
hedeflere uymalar›d›r (UNFCCC, 2008; UNFCCC, 2010’dan aktaran, Ar›, 2010; 15).
AMAÇLARIMIZ KüreselAMAÇLARIMIZ
platformda sera gazlar›n›n azalt›lmas› ve iklim de¤iflikli¤i konusundaki
müzakereler ve politikalar günümüzde de hâlâ devam etmektedir.
K ‹ T A P ‹klim De¤iflikli¤i
K ‹ T ve A Küresel
P Is›nma ‹le ‹lgili önemli müzakere ve konferanslara ve Kyoto
Prokolü ile ilgili daha detayl› bilgileri Çetin Polat’n›n Kyoto Protokolü’ne Mikro Ekonomik
Yaklafl›m, Türkiye Karbon Piyasas› ‹çin Teorik De¤erlendirme (Gazi Kitabevi Yay›nlar›...,
TELEV‹ZYON 2010) adl›Tkitab›ndan
E L E V ‹ Z Y O Nyararlanabilirsiniz.
Küresel çevre sorunlar› türleri nelerdir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

5
Do¤al Bitki Örtüsü ve Tropik Ormanlar›n Yok Edilmesi
Ozon tabakas›n›n incelmesi ve küresel iklim de¤iflikli¤i kadar çok önemli küresel
sorunlardan di¤eri ise bitki örtüsünün ve tropik ormanlar›n yok edilmesidir.
S O R U S O R U
Do¤al bitki örtüsü ve ormanlar, ekolojik sistem içerisinde çok önemli olan ve
biyoçeflitlili¤in, karadaki en önemli yaflam ortamlar›ndan da birisidir. Bitki örtüsü-
nün zarar görmesi ve ormanlar›n tahribi, biyoçeflitlili¤in, habitatlar›n,
D ‹ K K Afarkl›
T türlerin D‹KKAT
ve gen çeflitlerinin, su havzalar›n›n, bal›klar›n ve iklim dengelerinin de yok olma-
s› demektir. Mera, otlak olarak bilinen do¤al bitki örtüsünün hayvanc›l›k, beslen-
N N
me, erozyonu ve rüzgâr› önlemesi aç›s›ndan önemi büyüktür. Ormanlar›n ise odun
hammaddesinin kayna¤› olup ayn› zamanda oksijen üretimi karbondioksit tüketi-
mi, erozyonu engelleme, iklimi düzenleme, selleri engellemeAMAÇLARIMIZ
rekrasyon ve insan AMAÇLARIMIZ
sa¤l›¤› üzerine pek çok yararlar› vard›r. Fakat orman alanlar›, beslenme ve tar›m
üretimi için, a¤aç iflleri ve yakacak, hammadde, madencilik, alt›n arama, ilaç en-
düstrisi için tahrip edilerek, nitelikli ve verimli orman alanlar› sürekli
K ‹ T A azalmaktad›r.
P K ‹ T A P
Özellikle tropik ormanlar›n küresel düzeyde karbondioksit emisyonlar›n› toplaya-
rak iklim dengesi üzerinde çok önemli faydalar› olmaktad›r. Ormanlar›n tahrip
edilmesi sonucunda atmosferdeki sera gazlar›n› oluflturan karbondioksitin
TELEV‹ZYON miktar› TELEV‹ZYON
ve yo¤unlu¤u artmaktad›r. Bu ba¤lamda sera etkisi yaratan gazlar›n artmas› ise s›-
cakl›klar› etkileyerek küresel ›s›nma ve iklimlerin de¤iflmesine neden oldu¤u bilin-
mektedir. Orman ekosistemi binlerce y›ld›r kullan›l›yor olmas›na ra¤men 20. yüz-
y›l›n bafl›na kadar sadece %2’si tahrip edilmifltir. %2’nin ço¤unlu¤u ise, Avrupa’n›n,
Orta Amerika’n›n, Çin’in, Hindistan’›n, Kuzey Amerika’n›n do¤u k›s›mlar›ndaki
ormanl›k alanlar›ndan oluflmaktad›r. Özellikle ormanlar›n, do¤l bitki örtüsünün ve
faunalar›n zarar görmesi 1950’den sonra h›zl› bir flekilde artmaya bafllam›flt›r. Ja-
ponya’da Filipinler’de, Güneydo¤u Asya’da Orta Amerika ve Afrika’n›n en güne-
yinde, Kuzeybat› Amerika’da Güney Amerika’n›n do¤usunda, Amazonlarda, Alt
Sahra Afrika’da genifl ormanl›k alanlar› yok olmufltur. Orta Avrupa’n›n ormanlar›
asit ya¤muru ve hava kirlili¤i nedeniyle zarar görmeye bafllam›fl ve Malezya, Kana-
da, Sibirya ormanlar› da tahrip olmufllard›r. 1990’larda ise topraklar›n sadece %
26’s› a¤açl› olarak kalm›flt›r ve do¤al ormanlar›n dörtte üçünde baz› a¤aç türleri ka-
labilmifltir. Geride kalan ormanlar ise ticari tomruk ve a¤aç ticareti ve a¤açlar›n ye-
nilenmesi için dikimler yap›larak zay›flat›lm›flt›r (Brown ve di¤erleri, 1994’den ak-
taran, Erdo¤an ve Ejder,1997; 11-13; Çepel ve Ergün-b, eriflim tarihi 2012, Tema
Kütüphanesi; 7-8; Kaplan, 1999; 46 ).
Ormanlar ve bitki örtüleri özellikle ekonomik sistem içerisinde insan kaynakl›
olarak üretim ve ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› amaçlar›yla yok edilmektedir. Özellikle
tropik ormanlar›n bulundu¤u azgeliflmifl ve yoksul ülkelerde, yoksulluk ve afl›r›
nüfus bask›s›yla birlikte ya¤mur ormanlar› bilinçsiz bir flekilde yok edilmektedir.
Tahrip olan do¤al ortamla birlikte tüm canl›lar da yok olmaktad›r. Ormanlar›n tah-
ribi her gün en az bir memeli, kufl veya bitki örtüsünü de yok etmektedir. Tropik
ya¤mur ormanlar›n›n her y›l tahribi ile birlikte ortalama 6000 canl› türü de yok ol-
maktad›r (Kiziro¤lu,1994’den aktaran, Erdo¤an ve Ejder ,1997; 19). Avustralya’da
320 memeli hayvan türünden 3’ü, Meksika’da 961 kufl türünün 123’ü yok olma teh-
didii alt›ndad›r. Porto Riko’da 46 tür sürüngenden 15’i Fransa’da 29 amfibilerin 18’i
yok olmufltur. Ayr›ca bu tür canl›lar›n yok olmas› ile birlikte, tropik ya¤mur orman-
lar›nda yaflayan Amazon yerlileri ve kabileleri de 20. yüzy›l›n bafllang›c›ndan bu
yana her y›l düzenli olarak ortadan kalkmaktad›r (Erdo¤an ve Ejder, 1997; 19-21).
Fildifli Sahilleri ve Madagaskar’daki ormanlar›n % 80’inden fazlas› yok olmufltur.
Kolombiya, Endonezya, Kamerun ve Zaire’deki orman ve bitki örtüsüne yönelik
tehlikeler gittikçe artmaktad›r. Tomruk ve a¤aç üretimi için tar›m ve kentsel ihti-
yaçlar için Brezilya’da tropik ormanlar›n % 95’i yok edilmifltir. Yunanistan’da or-
manlar›n %70’i Sudan’da % 90’› ve Amerika’daki genifl mera ve çay›rlar›n %100’ü
yok olmufltur (Stempleski, 1993’den aktaran, Erdo¤an ve Ejder, 1997; 13). Küresel
olarak artan kurakl›k, çölleflme sel felaketleri, bitki ve hayvan çeflitlili¤inin azalma-
s› ve azgeliflmifl ülkelerde artan açl›k ve yoksullu¤un nedenleri aras›nda orman
alanlar›n›n ve bitki örtülerinin nicelik ve nitelik olarak azalmas› ve yok olmas›d›r.
SIRA S‹ZDE Bu ba¤lamda SIRAküresel
S‹ZDE olarak 1988 y›l›nda ya¤mur ormanlar›n›n korunmas›na yöne-
lik Toronto’da yap›lan “7’ler Zirvesi’nde” uluslararas›, ekonomik ve siyasal düzlem-
de konunun önemi ve yap›lmas› gerekenler tart›fl›lm›flt›r. 1992’de ise Rio de Jane-
rio’da düzenlenen Birleflmifl Milletler Çevre ve Kalk›nma Konferans›’nda (UNCED)
tüm ülkeleri içine olan çevre sorunlar› için “Çevre ve Kalk›nma Üzerine Rio Bildir-
S O R U gesi”, “GündemS O R 21”,”Orman
U ‹lkeleri Sözleflmesi”, “‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Anlafl-
mas›”, Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi” gibi befl ayr› belgeden oluflan eylem plan›
D‹KKAT görüflülerekDhaz›rlanm›flt›r
‹KKAT (Da¤demir, 2003; Aldemir ve Kaypak, 2008; Kaya, 2011;
Kaplan,1999; 47). Böylece küresel platformda çevre sorunlar›n›n önemi ve yap›l-
mas› gerekenler konusunda fikir birli¤ine ve anlaflmaya çal›fl›lm›fl ve bu türden
N N
müzakereler ve politikalar küresel düzeyde devam etmektedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE
Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Sözleflmesi’nin (BM‹DÇS) temel amac› nedir?
AMAÇLARIMIZ
6
K ‹ T A P ‹klim De¤iflikli¤i
K ‹ T ve
A Mücadeleye
P yönelik daha detayl› bilgileri ‹zzet ARI’n›n ‹klim De¤iflik-
li¤i ile Mücadelede Emisyon Ticareti ve Türkiye Uygulamas› (DPT Yay›nlar›., 2010) adl› Uz-
S O R U S O Ryararlanabilirisniz.
manl›k Tezinden U
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
D‹KKAT Di¤er Sorunlar
D‹KKAT
Sanayileflme, fosil yak›tlar›n kullan›lmas›, motorlu tafl›tlardan ç›kan egzoz gazlar›
ve termik santralleri faaliyetleri sürekli havay› kirleterek kükürt dioksit, azot oksit,
N N
SIRA
‹ N T E RS‹ZDE
NET ‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
partikül madde ve hidrokarbon yaymaktad›rlar. Bu ba¤lamda çevre sorunu olarak
hava kirlili¤i, özellikle sanayileflmifl ülkelerin, bölgelerin ve flehirlerin önemli soru-
AMAÇLARIMIZ nu olarak AMAÇLARIMIZ
bilinirken, art›k bu durum biraz de¤iflmifltir. Çünkü küreselleflme ile bir-
likte hava kirlili¤i ve asit ya¤murlar› sadece bir ülkenin, bölgenin ya da flehirlerin
sorunu de¤il, ormanlar, millî parklar, göller, denizler de hava kirlili¤i ile karfl› kar-
K ‹ T A P fl›ya olup, küresel
K ‹ T A Polarak tüm dünyan›n sorunudur. Art›k hava kirlili¤i, sanayilefl-
mifl ve geliflmifl ülkelerin sorunu olmay›p azgeliflmifl ve yoksul ülkelerin de önem-
li çevre sorunlar›ndand›r. Meksiko, ‹stanbul, Bombay, Bangkok gibi büyük flehir-
TELEV‹ZYON lerde havaT Ekirlili¤inden
LEV‹ZYON dolay›, solunum yolu kanserleri vb. hastal›klar artm›flt›r.
1990 y›l›nda Meksiko’da bir milyon kifli solunum yolu hastal›klar›ndan dolay› teda-
vi görmüfltür. Hava kirlili¤i ve özellikle sanayileflmenin yaratt›¤› çeflitli gazlar ve
asit ya¤murlar›, dünyan›n pek çok yerinde ormanlar›, bitki örtüsünü ve biyolojik
çeflitlili¤i de tehdit etmektedir. Bu nedenle Avrupa’da Asya’da Amerika’da orman-
lar ve bitki örtüleri bozulmufl ve yok olmufllard›r. Amerika’da ve Çin’de son za-
manlarda hava kirlilli¤i ve asit ya¤murlar› nedeniyle ormanlar, milli parklar h›zl› bir
flekilde yok olmaktad›r (Brown ve di¤erleri, 1992’den aktaran, Erdo¤an ve Ej-
der1997; 10; ‹lhan ve di¤erleri, 2006; 1).
Sanayileflme, kentleflme, konutlar, tar›msal üretim at›klar› ve gübreler, kimyasal

maddelerin kullan›lmas›, termik santraller, toprak erozyonlar›, seller, ormanlar›n
yok olmas›, gemicilik endüstrisi, turizm gibi faaliyetler ve süreçler su ve toprak kir-
lili¤ine neden olan kaynaklard›r. Okyanuslar›n, denizlerin, göllerin nehirlerin, tatl›
su kaynaklar›n›n, sulak ve ›slak alanlar›n, kirlenmesi tüm ekolojik sistemdeki can-
l› ve cans›z varl›klar› etkilemektedir. Küreselleflme ile birlikte ve ekonomik siste-
min yaratt›¤› hava, su, toprak radyoaktif kirlilikler de sürekli artmaktad›r. Sanayi-
leflmenin ve kentleflmenin gere¤i olarak yeni enerji kaynaklar›na duyulan ihtiyaç
tüm dünyan›n nükleer enerji kaynaklar›na yönelmelerine neden olmufltur. Nükle-
er enerji santralleri, radyoaktif art›klar, radyoaktif kirlili¤in en önemli kaynaklar›- Küresel olarak orman
d›r. Radyoaktif maddeler yayd›klar elektonlar arac›l›¤›yla hava, su, toprak ve tüm alanlar›n›n ve bitki
örtülerinin nicelik ve nitelik
canl›lara zarar verir. Ayr›ca radyoaktif (radyasyon) bulaflm›fl hayvansal ve bitkisel olarak azalmas› ve yok
ürünlerden beslenen hayvan ve insanlar da çok önemli hastal›klara yakalan›p olmas› nedeniyle küresel
anlamda bu sorunlara
ölümlere de neden olmaktad›r. Radyoaktif maddeler sadece nükleer enerji mer- çözüm bulmak amac›yla,
kezlerinde ve nükleer reaktörlerde bulunmaz ayn› zamanda, nükleer silahlar, rönt- 1992’de Brezilya’n›n Rio de
Janerio’da Birleflmifl
gen ve görüntüleme cihazlar› hatta telefon, televizyon bilgisayar ve birçok kullan›- Milletler Çevre ve Kalk›nma
lan araçlarda da bulunabilir. Fakat nükleer reaktörlerün tehlikeli olmas›n›n en Konferans› (UNCED)
düzenlenmifltir. Küresel
önemli nedeni ise bu radyoaktif madde art›klar›n›n, yok olmayarak uzunca bir sü- çevre sorunlar› için “Çevre
re kalmas› ve muhafaza edilmesidir. Özellikle ormanlar›n radyoaktif kirlili¤i önle- ve Kalk›nma Üzerine Rio
mede önemli etkileri bulunmaktad›r. ‹¤ne yaprakl› a¤açlardan çok genifl yaprakl› Bildirgesi”, “Gündem
21”,”Orman ‹lkeleri
a¤açlar›n bu partikülleri emerek yapra¤›n ve bitkinin içine alma özelli¤i vard›r. Bu Sözleflmesi”, “‹klim
ba¤lamda insan›n radyoaktif kirlilikten korunma oran› %30-60 aras›nda de¤iflmek- De¤iflikli¤i Çerçeve
Anlaflmas›”, Biyolojik
tedir. (Çepel ve Ergün-a eriflim tarihi 2012, Tema Kütüphanesi; 3-4; Açma, 2011; Çeflitlilik Sözleflmesi”, gibi
194). Küreselleflme ile birlikte bitki örtülerinin ve ormanlar›n yok edildi¤i bir eko- befl ayr› belgeden oluflan
eylem plan› haz›rlanm›flt›r.
nomik sistemde bu oranlar önemsiz kal›p, kirliliklerin artmas› ve tehlikeli olmas›
yönündeki beklentiler de giderek artmaktad›r.
Özet
NA M A Ç Çevre sorunlar›n›n nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klamak rumda, dünya ekonomik sisteminin küresellefl-
1
‹nsan›n do¤al çevresi ile olan iliflkisinin bafllad›¤› mesi ile ekolojik sistemin küreselleflmesi ve çev-
günden bu yana çevre sorunlar› vard›r. Çevre ve re sorunlar›n›n küreselleflmesi yak›ndan ilgilidir.
N
ekonomi iliflkisinde, öncelikle insan ve çevresi ara-
s›ndaki iliflki ile ekolojik sistem ve ekonomik sis- AM A Ç
Küresel çevre sorunlar›n›n boyutlar›n› aç›klamak
tem aras›ndaki iliflkiler çok önemlidir. Bu ba¤lam- 4 Küresel çevre sorunlar›n›n nitelik ve boyutlar›
da çevre sorunlar› da insan›n çevresi ile olan ilifl- ulusal çevre sorunlar›ndan farkl›l›k göstermekte-
kisindeki olumsuz de¤iflmelerden ortaya ç›kmak- dir. Küresel çevre sorunlar› ekosistemler gibi ulus
tad›r. ‹nsan tüketim ve üretim için do¤adan ve do- ve s›n›r tan›mayan ve birbirine ba¤l› sorunlardan
¤al kaynaklardan sürekli yararlanm›fl, kullanm›fl oluflan özellikler tafl›mas› nedeniyle yaratt›klar›
ve ifllemifl, sahip oldu¤u bilgi tecrübe ve teknolo- olumsuz sonuçlar ulusal ve uluslararas› düzeyde
jik ilerlemeye ba¤l› olarak do¤aya hakim olmufl- farkl›laflmaktad›r. Ülkeler ekonomik, siyasal tek-
tur. Fakat insan bu faaliyetleri ile birlikte do¤aya nolojik ve demografik faktörlerin de etkisiyle kü-
ve çevreyede sürekli zarar vermifltir. Küreselleflme resel çevre sorunlar›ndan farkl› flekillerde sorum-
e¤ilimleri ve yeni üretim ve tüketim kal›plar› ise ludurlar. Küresel çevre sorunlar›na neden olan
do¤al kaynak ve çevre sorunlar›n›n da boyutlar›n› ülkeler dört grupta toplanmaktad›r. Birinci grup
de¤ifltirerek küresel çevre sorunlar›na dönüflmüfl- ülkeler, geliflmifl ülkelerdir. Özellikle sanayilefl-
türmüfltür. Bu ba¤lamda, ekonomi ve çevre ara- menin etkisiyle karbondioksit, karbonmonksit,
s›ndaki birbirine ba¤l› karfl›l›kl› etkileflim çevre so- kükürt emisyonlar› her türlü zehirli ve kimyasal
runlar›n› belirleyen ve art›ran bir unsurdur. at›klar ve emisyonlardan sorumlu olan ülkeler-
N
dir. ‹kinci grup ülkeler azgeliflmifl ülkelerdir. Az-
AM A Ç
Çevre sorunlar›n›n nedenlerini aç›klamak geliflmifllik ve yoksulluk nedeniyle çevresel var-
2 Çevre sorunlar›n›n nedenleri ve nereden kaynak- l›klar›n afl›r› tüketilmesi çevre sorunlar›n›n artma-
land›¤›na yönelik çok genifl ve farkl› bir s›n›flan- s›na neden olmaktad›r. Üçüncü grup ülkeler, kal-
d›rma yap›labilir. Fakat çevre sorunlar›n›n daha k›nma çabalar› olan geliflmekte olan ülkelerdir.
çok ekonomik temelli nedenlerine bakt›¤›m›zda Kalk›nma ve sanayileflme nedeniyle sanayi at›k-
nüfus art›fl› ve kentleflme, sanayileflme, ekono- lar› ve emisyonlar› çevre sorunlar›n›n artmas›na
mik büyüme, toplumsal, ekonomik azgeliflmifllik neden olmaktad›r. Dördüncü grup ülkeler ise es-
ve yoksulluk fleklinde s›ralayabiliriz. kinin Do¤u Bloku olarak adland›r›lan ve günü-
müzün Do¤u Avrupa ülkeleridir. Bu ülkelerde
N
A M A Ç
Küreselleflme ve çevre sorunlar› iliflkisini ifade hammadde, enerji kaynaklar›n›n olmas› do¤al
3 etmek. kaynaklar›n tüketilmesine neden olmaktad›r. Di-
Küreselleflme yeni bir olgu olmay›p kapitalizmin ¤er yandan, ülkelerin çevreyi dikkate almayan
özünde olan bir kavramd›r. Küreselleflme, eko- büyüme ve kalk›nma çabalar› ve ekonomik siste-
nomik büyüme ve teknolojik geliflme üzerinde me uyum çabalar›, çevre sorunlarn› kaç›n›lmaz
yaratm›fl oldu¤u f›rsatlar sayesinde toplumlar›n olarak art›rmaktad›r.
N
refah›n› olumlu yönde etkilerken, di¤er yandan,
yoksullaflmay›, gelir eflitsizli¤ini, çevre sorunlar›- Küresel çevre sorunlar›n›n türlerini aç›klamak
A M A Ç
n› da olumsuz yönde etkileyen bir süreçtir. Eko- 5 Küresel çevre sorunlar›, yerel bölgesel ve ulusal
nomik sistemin küreselleflmesi bir baflka deyiflle kaynakl› olarak ortaya ç›kmas›na ra¤men, etkileri
üretimin sermayenin, insan gücünün ulusal s›n›r- s›n›r ötesi olup, yeryüzünün bütünü üzerinde ol-
lar› aflarak küreselleflmesi çevresel sorunlar› da maktad›r. Küresel çevre sorunlar› küresel ›s›nma ve
yayg›nlaflt›rm›flt›r. Ekonomik sistemin küresellefl- iklim de¤iflikli¤i, ozon tabakas›n›n incelmesi tropik
mesi ise ekolojik sistemdeki dengelerin bozul- ormanlar›n yok edilmesi, biyoljik çeflitlili¤in azal-
mas›na ve çevre sorunlar›n›n s›n›r ötesi çevre so- mas›, hava kirlili¤i ve asit ya¤murlar›, su kirlili¤i ve
runlar›na dönüflmesine neden olmufltur. Bu du- radyoaktif kirlilik fleklinde türlere ayr›lmaktad›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi çevre sorunlar›n›n ortaya 5. Afla¤›dakilerden hangisi çevre sorunlar›n›n nedenle-
ç›kmas›nda etkili olmufltur? rinden de¤ildir?
a. ‹nsano¤lunun ekonomik faaliyetleri yoluyla pi- a. Ekonomik büyüme
yasa üzerinde kurmufl oldu¤u hakimiyet ve bas- b. Nüfus art›fl› ve kentleflme
k›n›n piyasan›n tafl›ma kapasitesini aflmas› c. Küreselleflme
b. Ekonomilerin üretim kapasitelerinin genifllemesi d. Sanayileflme
c. ‹nsano¤lunun ekonomik faaliyetleri yoluyla do- e. Toplumsal ekonomik azgeliflmifllik ve yoksulluk
¤al çevresi üzerinde kurmufl oldu¤u hakimiyet
ve bask›n›n çevrenin tafl›ma kapasitesini aflmas›. 6. Nüfus ve çevre sorununda en önemli boyut afla¤›da-
d. Piyasalar›n dengeden uzaklaflmalar› kilerden hangisidir?
e. ‹nsano¤lunun ekonomik faaliyetleri yoluyla tek- a. Dünya gelirinin bireyler aras› da¤›l›m›ndaki efli-
noloji üzerinde kurmufl oldu¤u hakimiyet ve bas- tiszlik
k›n›n üretim kapasitelerini artt›rmas› b. Do¤al kaynaklar›n sürekli yenilenemez olmas›
c. G›da maddeleri üretimindeki yetersizlikler
2. Afla¤›dakilerden hangisi ekolojik sisteme zarar ver- d. Dünya nüfusunun kaynaklara ulaflabilmesindeki
mektedir? eflitsizlik
a. Küresel düzeyde h›zl› nüfus art›fl› ve beslenme e. Küresel gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizlik
ihtiyac› nedeniyle yeni tar›m alanlar›na duyulan
ihtiyaç 7. Afla¤›dakilerden hangisi küresel çevre sorununu ilk
b. Küresel düzeyde üretim ihtiyac› nedeniyle yeni defa vurgulam›flt›r?
pazarlara duyulan ihtiyaç a. Brundland Raporu
c. Kapitalizm nedeniyle ekonomik sistemlerin de- b. Stockholm Çevre Konferans›
¤iflmesine duyulan ihtiyaç c. Rio de Jenerio Birleflmifl Milletler Konferrans›
d. Küresel düzeyde teknolojik ilerlemeye duyulan d. Roma Klübü
ihtiyaç e. Johannesburg Dünya Kalk›nma Zirvesi
e. Küresel düzeyde ekonomik faaliyetler nedeniy-
le rekabete duyulan ihtiyaç 8. ‹ki veya daha fazla ülkenin çevre sorunlar›n›n birbi-
ri içine geçerak zararl› tüm emisyon ve at›klar›n hava,
3. Do¤al kaynaklar›n k›tl›¤› ve enerji için savafl korkusu, toprak arac›l›¤›yla s›n›rlar› geçerek ülkeler aras›nda
sunu toplumlara tan›flt›ran ilk kriz afla¤›dakilerden han- tafl›nmas› nedir?
gisidir? a. Çevre sorunu
a. 1929 Dünya krizi b. K›talararas› çevre sorunu
b. 1942 ‹kinci dünya savafl› c. Küresel ›s›nma
c. 1994 Rusya krizi d. Sera etkisi
d. 1970 Enerji krizi e. S›n›r ötesi çevre sorunu
e. 2008 Küresel krizi
9. Afla¤›dakilerden hangisi küresel çevre sorunlar› tür-
4. Afla¤›dakilerden hangisi çevre literatüründe trajik lerinden de¤ildir?
çevresel felaketler olarak an›lan olaylardan de¤ildir? a. Küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i
a. Japonya’da Minamata’da civa zehirlenmesi olay› b. Hava kirlili¤i ve asit ya¤murlar›
b. Hindistan’›n Bhopal yöresinde, bir Amerikan flir- c. Deprem
ketinin çal›flt›rd›¤› zirai mücadele ilaç fabrikas›n- d. Ozon tabakas›n›n incelmesi
daki s›z›nt› e. Tropik ormanlar›n yok edilmesi
c. Meksika’da bin kiflinin ölümüne neden olan s›v›
gaz tank› patlamas› 10. ‹klim de¤iflimi küresel platformda ilk kez ne zaman
d. Sovyetler Birli¤i’ndeki Çernobil nükleer kazas› tart›fl›lm›flt›r?
e. Kuzey Bat› Hindistan’daki Tar çölünün genifllemesi a. 1990 Cenevre ‹kinci Dünya ‹klim Konferans›
b. 1979 Birinci Dünya ‹klim Konferans›
c. 1997 Kyoto Protokolü
d. 1988 Toronto 7’ler Zirvesi
e. 1988 Hükümetleraras› ‹klim De¤iflikli¤i Paneli
“ t›. Ama yap›lan ölçümler ortalama yüzey s›cakl›¤›n›n 15

°C civar›nda oldu¤unu göstermektedir. ‹flte dünyay› ya-
flanabilir hale getiren bu 34 °C’lik s›cakl›k art›fl› atmos-
ferde baflta su buhar› olmak üzere karbondioksit ve me-
tan gibi gazlar›n sera etkisi sayesinde gerçekleflmekte-
dir (T›pk› seralarda kullan›lan cam›n yada naylonun gü-
neflten gelen enerjinin geçifline izin verirken ç›k›fl›n› en-
gellemesi ve içeriyi d›flar›ya göre daha s›cak hale getir-
mesi olay›ndaki gibi). Buradan flunu anlamak gerekir.
KÜRESEL ISINMA: GERÇEKLER VE Sera gazlar› olarak adland›r›lan bu gazlar›n atmosferde-
BEL‹RS‹ZL‹KLER ki miktar› yer-atmosfer sistemindeki enerji dengesi, do-
Küresel ›s›nma ya da daha genel bir ifadeyle küresel ik- lay›s›yla yeryüzeyi s›cakl›¤›, aç›s›ndan hayati önem ar-
lim de¤iflimi flüphesiz son zamanlar›n en popüler gün- zetmektedir. Bu gazlardaki art›fl t›pk› bir insan›n daha
dem maddelerinden birisidir. Yer bilimleri ile u¤raflan fazla elbise giymesi durumunda ‘ateflinin yükselmesi’
bilim adamlar›n›n en fazla önem verdikleri araflt›rma gibi sera etkisini yükselterek dünyam›z›n ortalama s›-
alanlar›ndan olmas›n›n yan›s›ra kamuoyunu da s›kça cakl›¤›n›n artmas›na sebep olacakt›r. Yap›lan ölçümler
meflgul eden konulardan birisi oldu¤u söylenebilir. Kü- atmosferdeki karbondioksit miktar›n›n sanayileflme ön-
resel ›s›nma, hemen her ekstrem hava olay›ndan sonra cesindeki 285 ppm seviyesinden günümüzdeki 384 ppm
çokça tekrarlanan ifadelerin bafl›nda gelmektedir. Son seviyesine ç›kt›¤›n› göstermektedir. Elimizde baflka bir
aylarda ülkemizin Güneydo¤u Anadolu Bölgesi’nde delil olmasa dahi s›rf bu art›fl›n yeryüzeyindeki ortala-
meydana gelen fliddetli ya¤›fl ve sel olaylar› ile Kocaeli ma s›cakl›¤› art›rd›¤›n› söylemek hiç de yanl›fl olmazd›.
ilimizde yeralan Yuvac›k Baraj› üzerine yap›lan tart›fl- Kald› ki, son yüzy›ldaki ölçümler s›cakl›¤›n 0.7-0.8 °C
malarda da bu ifadeyi s›kl›kla duyduk. Maalesef her civar›nda artt›¤›n› göstermektedir. Bununla birlikte, kar-
ekstrem hava olay›n›n müsebbibi olarak küresel ›s›n- bondioksitteki art›fl ile ortalama s›cakl›ktaki art›fl aras›n-
man›n iflaret edildi¤i bir ortama do¤ru gidilmektedir. daki iliflki küresel iklim sisteminin oldukça karmafl›k
Küresel ›s›nma bu tip olaylar›n adeta ‘günah keçisi’ du- yap›s› ve insano¤lunun bu sisteme di¤er müdaheleleri
rumuna sokulmaktad›r. Belirsizliklerin çoklu¤u nede- yüzünden hala net bir flekilde ortaya konulamam›flt›r.
niyle spekülasyonlara aç›k olan bu konuda maalesef ‹nsano¤lu bir taraftan atmosfere sera gazlar› ve di¤er
konu ile ilgili bilgi üretenlerin sesi üretmeyenlerinkinin kirleticileri salarken di¤er taraftan yeryüzeyinde de
yan›nda yeterince duyulmamaktad›r. Bu durum kamuo- önemli de¤ifliklikler meydana getirmektedir. Zira-
yu taraf›ndan cevab› al›namayan pek çok sorunun orta- i alanlar›n h›zla genifllemesi, ormanl›k alanlar›n h›zla
da dolaflmas›na sebep olmaktad›r: Küresel ›s›nma ne- yok edilmesi, yar› kurak alanlar›n çöllefltirilmesi ve fle-
dir, nas›l oluflmaktad›r’ Hava olaylar›n›n küresel ›s›nma hirleflme insan eliyle yeryüzeyinde yap›lan en önemli
ile bir iliflkisi var m›d›r? ‹klim hiç de¤iflir mi’ Ülkemiz de¤iflikliklerdir. Bütün bu de¤ifliklikler küresel iklim
küresel ›s›nmadan nas›l etkilenmektedir/etkilenecek- sistemi üzerinde önemli etkilere sahiptir, ancak bu etki-
tir’... Bu yaz›da bu ve benzeri sorulara küresel ›s›nma ler farkl› farkl› olabilmektedir. Örne¤in, ormans›zlaflt›r-
konusunda günümüzde gelinen bilgi birikimi ›fl›¤›nda ma faaliyetleri atmosferde ki karbondioksit miktar›n›,
k›saca cevaplar verilmeye çal›fl›lacakt›r. dolay›s›yla sera etkisini, art›r›c› bir etkiye sahip olurken,
Yer-atmosfer sistemine güneflten gelen enerji miktar› çöllefltirme atmosfere geçen toz miktar›nda art›fla ne-
bu sistemden uzaya kaçan enerji miktar› ile ayn›d›r. Ge- den olmas› dolay›s›yla güneflten yeryüzeyine gelen
len ile giden enerji farkl› olsayd› dünyam›z ya sürekli enerjiyi azaltarak küresel ›s›nmay› yavafllatan bir etkiye
›s›nacak ya da sürekli so¤uyacakt›. Dolay›s›yla yeryüze- sahip olabilmektedir. fiehirleflme, flehir ›s› adalar›n›n
yinde bir enerji dengesi sözkonusudur. Bu enerji den- yani flehirlerde çevrelerine göre daha s›cak alanlar›n
gesi kullan›larak yap›lan hesaplamalara göre e¤er dün- oluflmas›na yol açmaktad›r. fiehirleflme, küresel iklim
yam›z›n atmosferi olmasayd› ortalama yüzey s›cakl›¤› - üzerindeki s›n›rl› etkisinden çok küresel ›s›nma çal›flma-
19 °C olacakt› ve bütün yeryüzeyi buz ile kapl› olacaklar›nda kullan›lan meteorolojik ölçümlerin yap›ld›¤› istas-
yonlar› kapsamas› nedeniyle önem arzetmektedir. Mikta- bulunmaktad›r. Ancak, iklim sisteminin kaotik (karma-
r› üzerinde tam bir mutabakat olmasa da, iklim bilimciler fl›k) yap›s› ve bu sisteme müdahalelerin çeflitlili¤i belir-
aras›nda son yüzy›ldaki 0.7-0.8 °C’lik s›cakl›k art›fl›n›n bir sizlikleri art›rmakta ve sinyallerin hem alg›lanmas›n›
k›sm›n›n (baz› bilim adamlar›na göre yar›s›na yak›n›n›n) hem de kayna¤›n›n anlafl›lmas›n› zorlaflt›rmaktad›r. Ör-
flehirleflmeden dolay› oldu¤u görüflü hakimdir. ne¤in, 1998 aletsel ölçüm döneminin en s›cak y›l› ola-
Yukar›da bahsedilenler, küresel iklim sisteminin insan rak kaydedildi. Ama 1998 ayn› zamanda en güçlü El-Ni-
faaliyetleri dolay›s›yla dört bir taraftan tahrip edildi¤i iz- no y›l› olarak da kay›tlara geçti. 1998 y›l›nda meydana
lenimine neden olabilir ve kiflinin akl›na bu sistemin gelen ekstrem hava olaylar›n›n ne kadar›n›n El-Nino ne
bütün bu tahribata ne kadar dayanabilece¤ine dair bir kadar›n›n ise küresel ›s›nma ile alakal› oldu¤u bilinme-
soru gelebilir. Asl›nda bu sorunun cevab› bilinmemek- mektedir. Dünyam›z son 15 y›ld›r en s›cak dönemlerin-
tedir. Küresel iklim sisteminin, sistemin bütünü yada bi- den birini yaflamaktad›r ve s›cakl›kta rekorlar k›r›lmak-
leflenleri üzerindeki zorlamalar› ne kadar tolere edece- tad›r. Belki de bu s›cakl›k art›fl›n› en hassas flekilde al-
¤i ve geri dönülemez efliklerin olup olmad›¤› birer mu- g›layan buzullarda son zamanlarda meydana gelen çat-
ammad›r. Bu konularda yap›lan aç›klamalar spekülas- lama ve k›r›lmalar yaklaflmakta olan tehlikenin öncü sin-
yondan öteye geçememektedir. Ancak bildi¤imiz, ikli- yalleridir. 2006-2007 döneminde geliflen orta fliddetteki
min de de¤iflken oldu¤u yani do¤al bir de¤iflebilirli¤i- El-Nino olay›n›n küresel ›s›nma ile birlikte 2007’yi son
nin oldu¤u ve bu de¤iflkenlik d›fl›ndaki zorlamalarda 150 y›l›n en s›cak y›l› yapaca¤› tahmin edilmektedir.
da bir flekilde geriye dönebildi¤idir. Tarihteki büyük Ülkemizde iklim de¤iflimi ile ilgili çal›flmalar›n son dö-
volkanik patlamalar›n, takip eden zamanlarda dünya nemlerde yo¤unlaflt›¤›n› söyleyebiliriz. Bu çal›flmalarda
ikliminde geçici bir süreli¤ine önemli de¤iflikliklere se- iklimin hem geçmiflte nas›l de¤iflti¤i hem de gelece¤e
bep olduklar› bilinmektedir. Örne¤in, Endonezya’n›n yönelik de¤iflimi araflt›r›lmaktad›r. Devlet Meteoroloji
Sumbawa adas›nda yer alan Tambora volkan›n›n 5-15 ‹flleri’ne ba¤l› meteoroloji istasyonlar›nda 1951-2004 y›l-
Nisan 1815 tarihlerindeki patlamas› küresel iklimde lar› aras›nda yap›lan ölçümler incelendi¤inde istatistik-
önemli sapmalara (anomaly) yol açm›flt›. Bu patlama- sel aç›dan önemli say›labilecek s›cakl›k art›fllar›n›n da-
n›n Kuzey Amerika ve Avrupa’da ki etkisinden dolay› ha çok yaz mevsiminde, yurdumuzun bat› bölümünde
1816 ‘yaz mevsimi olmayan y›l’ olarak adland›r›ld›. O gerçekleflti¤i ortaya ç›kmaktad›r. Yap›lan pek çok bi-
y›l meydana gelen büyük f›rt›nalar, afl›r› ya¤›fllar ve sel- limsel çal›flma Akdeniz ülkelerinde flehir ›s› adas› olay›-
ler, yaz›n bile meydana gelen (kahverengi ve k›rm›z› n›n en etkin oldu¤u mevsimin de yaz oldu¤unu göster-
renklerdeki) kar ya¤›fllar›, A¤ustos ay›nda meydana ge- mifltir. Bu nedenle son 55 y›lda ülkemizin bat› bölü-
len don ve benzeri anormal hava olaylar› bu patlama- münde yaz mevsiminde meydana gelen s›cakl›k art›flla-
n›n atmosfere sald›¤› küllerin etkileri olarak kabul edil- r›n› vurgularken flehirleflmenin etkisini gözard› etme-
mektedir. Zirai alanlara ekilen tah›llar›n so¤uktan geli- mek gerekir. K›fl mevsimi için yap›lan analizlerde yur-
flememesi sonucu baflgösteren k›tl›¤›n binlerce insan›n dumuzun kuzey ve güney k›y›lar›ndaki pek çok istas-
ölümüne neden oldu¤u da bilinmektedir. yonda so¤uma e¤ilimi tespit edilmifltir. Bu so¤uman›n
Yukar›da anlat›lan örnek gösteriyor ki küresel iklim sis- nedeni olarak atmosferin toz miktar›nda meydana ge-
teminin, yap›lan do¤al yada insan kaynakl› müdahale- len art›fl üzerinde durulmaktad›r. Ayn› döneme (1951-
lere tepkisi s›n›r tan›mamaktad›r. Bu nedenle, bugün 2004) ait ya¤›fl gözlemleri incelendi¤inde k›fl mevsimin-
yap›lan araflt›rmalarda küresel ›s›nman›n etkilerine dair de Ege bölgesinde önemli say›labilecek bir azalma ile
izler sadece atmosferi en çok kirleten ülkelerde de¤il sonbahar mevsiminde ‹ç Anadolu bölgesinin kuzey ke-
dünyan›n her köflesinde aranmaktad›r. Örne¤in, dünya simlerinde kaydade¤er bir art›fl oldu¤u gözlenmifltir. Bu
iklim sisteminde önemli bir yere sahip kutup buzullar› analizler sonucu ülkemiz iklimi için genel olarak ko-
yak›ndan izlenmektedir. Bu buzullar ayn› zamanda geç- nuflmak gerekirse henüz küresel ›s›nmay› yans›tacak
mifl zamanlara ait kay›tlar›n sakl› oldu¤u bir arfliv nite- bir seviyeye gelinmedi¤ini söylemek mümkündür. Bu-
li¤i tafl›d›¤›ndan buralarda yap›lan incelemeler iklimin rada, toz gibi di¤er baz› faktörlerin bölgemizde küresel
binlerce-onbinlerce y›ll›k geçmifline ›fl›k tutabilmekte- ›s›nman›n etkisini flimdilik bast›rmakta oldu¤u gibi bir
dir. Bu sayede küresel iklim sisteminin hangi badireler- yorum da yap›labilir. Ülkemizde son zamanlarda görü-
den geçti¤i ve zorlamalara nas›l tepkiler verdi¤i konu- len baz› ekstrem hava olaylar›n›n nedeni olarak küresel
sunda bilgi birikimimiz artmaktad›r. Bu geliflmeler gele- ›s›nmay› göstermek yanl›flt›r. Küresel ›s›nman›n hidro-
ce¤e yönelik tahmin edebilme yetene¤imizede katk›da lojik çevrimi h›zland›raca¤› yönünde görüfller mevcut
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

olmakla birlikte henüz günümüzdeki ekstrem hava olay- 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Sorunlar›n›n Ortaya
lar› ile küresel ›s›nma aras›nda bir ba¤ kurulamam›flt›r. Ç›kfl› ve Nedenleri” konusunu yeniden gözden
Devlet Meteoroloji ‹flleri’nin kay›tlar›na göre ülkemizde geçiriniz.
ekstrem olaylar baz› periyotlarda çok, di¤erlerinde ise 2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Sorunlar›n›n Ortaya
daha az gözlenmifltir. Örne¤in, 1940-2005 dönemini Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
kapsayan kay›tlara bak›ld›¤›nda 1960’l› y›llar, 1980’li 3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Sorunlar›n›n Ortaya
y›llar›n bafl› ve 2000’li y›llar ekstrem olaylar aç›s›ndan Ç›k›fl›” v yeniden gözden geçiriniz.
öne ç›kmaktad›r. En fazla ekstrem olay›n meydana gel- 4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Sorunlar›n›n Ortaya
di¤i 1963 y›l› ile 2005 y›l›nda yaklafl›k ayn› say›da Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
olay meydana gelmifltir. Bu rakamlar, ekstrem do¤a 5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çever Sorunlar›n›n Neden-
olaylar›n›n en az›ndan flimdilik küresel ›s›nmadan zi- leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yade iklimin de¤iflebilirli¤i ile alakal› oldu¤unu gös- 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Sorunlar›n›n Neden-
termektedir............. leri ‹çerisinde Nüfus Art›fl› ve Kentleflme”
Prof. Dr. Mehmet Karaca ve Doç. Dr. Ömer Lütfi fien ‹s- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
tanbul Teknik Üniversitesi, Avrasya Yer Bilimleri Ensti- 7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Çevre So-
tüsü ‹klim ve Deniz Bilimleri Anabilim Dal› runlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
”
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Çevre So-
Kaynak: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araflt›rma runu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Kurumu (TÜB‹TAK), 01.01.2007 http://tubi- 9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Çevre Sorunu Tür-
tak.gov.tr leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Çevre Sorunlar›
Türleri ‹çerisinde Küresel Is›nma ve Küresel ‹k-
lim De¤iflikli¤i” konusunu yeniden gözden ge-
çiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1 S›ra Sizde 4
Çevre sorunlar› insano¤lunun tüketim ve üretim faali- Küreselleflme e¤ilimleri ile birlikte ekonomik sistemin
yetleri amac›yla do¤al kaynaklar ve çevresel varl›klar küreselleflmesi ise ekolojik sistemdeki dengelerin bo-
üzerinde kurmufl oldu¤u hakimiyet ve bask›n›n çevre- zulmas›na ve çevre sorunlar›n›n s›n›r ötesi çevre sorun-
nin tafl›ma kapasitesini aflmas› sonucu ortaya ç›km›flt›r. lar›na dönüflmesine neden olmufltur. S›n›r ötesi çevre
Asl›nda çevre sorunlar› birden bire ortaya ç›kan bir so- sorunlar› 1973 y›l›nda OECD’nin yapm›fl oldu¤u bir ta-
run olmay›p, zaman içinde birikerek ve de¤iflimlerin de n›mlamad›r ve uzun süredir de kabul edilen bir çevre
etkileri ile birlikte flekillenen sorunlar bütünüdür. Ta- sorunu özelli¤idir S›n›r ötesi çevre sorunlar›, iki veya
rihsel süreç içerisinde ise özellikle sanayileflme ile bir- daha fazla ülkenin çevre sorunlar›n›n birbiri içine geçe-
likte ortaya ç›km›fl, geliflmifl ve XI. yüzy›l ve daha son- rek zararl› tüm emisyon ve at›klar›n hava, su, toprak
raki yüzy›llarda da toplumlar›n ekonomik sosyal ve si- arac›l›¤›yla s›n›rlar› aflarak ülkeler aras›nda tafl›nmas›d›r.
yasal yap›lar› ile nitelik ve boyutlar› de¤iflmifl sorunlar Bu ba¤lamd, küresel çevre sorunu ilk olarak Roma Klü-
bütünü haline gelmifltir. bü’nün “Büyümenin S›n›rlar›” raporunda vurgulanmak-
tad›r. Rapor ile do¤al kaynaklar›n tükenmesi ve çevre
S›ra Sizde 2 sorunlar›n›n küresel düzeyde alg›lanmas› gerekti¤i üze-
Tarihsel süreç içerisinde insan, çevre sorunlar›n›n yara- rinde durulmaktad›r.
t›lmas›nda çok etkili olan bir varl›kt›r. Fakat çevre so-
runlar›n›n nedenleri ve nereden kaynakland›¤›na yöne- S›ra Sizde 5
lik olarak farkl› bilim dallar›nda farkl› bir s›n›fland›rma Küresel çevre sorunlar› nedenlerine göre birbirinden
yap›labilir. Fakat çevre sorunlar›n›n özellikle ekonomik farkl›laflmaktad›r. Küresel çevre sorunlar› genel olarak,
aç›dan nedenlerine bakt›¤›m›zda ise nüfus art›fl› ve kent- sadece tek bir ülkeyi etkilemeyip etki alanlar› bütün ül-
leflme, sanayileflme, ekonomik büyüme, toplumsal, eko- kelerde olup, ekolojik sistemi ve dolay›s›yla ekonomik
nomik azgeliflmifllik ve yoksulluk fleklinde bir s›n›flan- sistemi de etkileyen s›n›rötesi çevre sorunlar›d›r. Küre-
d›rma yapabiliriz. sel çevre sorunlar› flunlard›r: Küresel ›s›nma ve iklim
de¤iflikli¤i, ozon tabakas›n›n incelmesi, tropik ormanla-
S›ra Sizde 3 r›n, bitki örtüsünün ve biyolojik çeflitlili¤in azalmas›,
1900’lü y›llardan günümüze sanayileflmenin ve tekno- hava kirlili¤i ve asit ya¤murlar›, su kirlili¤i, toprak kirli-
lojinin geliflmesine paralel olarak, ekolojik sistemin bo- li¤i, radyoakyif kirlenmedir.
zuldu¤u ve çevre sorunlar›n›n nicelik ve niteli¤inde bir
de¤iflme gözlenmektedir Geliflmifl ülkelerin ekonomik S›ra Sizde 6
büyüme, sanayi ve teknolojik geliflme sonucunda çevre Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Sözleflme-
sorunlar› artm›flt›r. Geliflmekte olan ülkelerde ise sana- si’nin (BM‹DÇS) temel amac›, küresel düzeyde iklim
yileflme ve kalk›nma çabalar› ile çevre aras›ndaki uyum- de¤iflikli¤ine neden olan sera gaz› emisyonlar›n› belli
suzluk sonucu çevre sorunlar›nd bir art›fl görülmekte- bir düzeyde sabit kalmas›n› sa¤lamakt›r. Sözleflmenin
dir. Geliflmifl ve sanayileflmifl ülkelerin özellikle, gelifl- önemli maddelerinden birisi ise, ulusal sera gaz› emis-
mekte ve yoksul ülkelere kirlilik yaratan sanayi ve tek- yon envanterlerinin düzenli olarak tutulmas› iklim de¤i-
nolojilerini ihraç etmeleri artarak, küresel çevre sorun- flikli¤inin etkilerini azaltmak, biyolojik çeflitlili¤i koru-
lar› artm›flt›r. Yoksul ve geliflmekte olan ülkelerde ise, mak konusunda ortak sorumluluklar yüklenmeleridir.
d›fl ticaret gelirlerini art›rmak amac›yla, hammadde, Ayr›ca, taraflar›n di¤er bir ortak sorumlulu¤u ise, e¤i-
enerji kaynaklar› ve kendilerine özgü tar›msal ürünlerin tim, araflt›rma konular›nda taraflar›n iflbirli¤i yaparak
ihracat›n› art›rarak bu kaynaklara ve kendilerine özgü iletiflim halinde olmalar›d›r.
tropik tar›msal ürünlere verilen zararlar artm›flt›r.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Altu¤ Fevzi. (1990). Çevre Sorunlar›, Uluda¤ Üniversi- ‹lhan Ali ‹hsan, Öz Nezahat, Dündar Cihan, Kenet Fatma
tesi Güçlendirme Vakf›, Bursa. ve Balta Tülay. (2006). Asit Ya¤murlar› ve Hava
Aldemir fienkan ve Kaypak fiafak. (2008). “Eko-Ekono- Kirlili¤i De¤erlendirme Raporu, Çevre Orman Ba-
mi” Kavram› ve Türkiye ‹çin Bölgesel Ölçekli Bir kanl›¤› Devlet Meteoroloji ‹flleri Genel Müdürlü¤ü,
De¤erlendirme; 2. Ulusal ‹ktisat Kongresi, 20-22 Ankara.
fiubat, Dokuz Eylül Üniversitesi, ‹.‹.B.F ‹ktisat Kabasakal Öner. (1995). ”Ekonomi Çevre ‹liflkisi Üzeri-
Bölümü, ‹zmir. ne Bir Deneme”,Yeni Türkiye Çevre Özel Say›s›,
Algan Nesrin (1995). “Çevre Gerçe¤inin Küresel Düzey- Y›l:1, Say›: 5, Temmuz-A¤ustos, Ankara.
de Ele Al›n›fl›”, Yeni Türkiye Çevre Özel Say›s›, Kuyucuklu Nazif. (1998). Do¤al Kaynaklar ve Çevre
Y›l:1, Say›:5, Temmuz-A¤ustos, Ankara. Ekonomisi, Filiz Kitabevi, ‹stanbul.
Açma Bülent. (2011). “Çevre ve Çevre Sorunlar›”, Kent- Kelefl Ruflen ve Hamamc› Can. (1993). Çevrebilim, ‹m-
leflme ve Çevre Sorunlar›, Ed: Eyüp G. ‹sbir ve ge Kitabevleri yay›nlar›: 67, Ankara.
Bülent Açma, Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1645, Kaya Ayten Ayfle.(2011). ”Sürdürülebilir Kalk›nma ve
Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n› No: 861, Eskiflehir. Yoksulluk”, ‹ktisadi Kalk›nma ve Büyüme, Ed:
Ar› ‹zzet. (2010). ‹klim De¤iflikli¤i ile Mücadelede Erol Kutlu, Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1575,
Emisyon Ticareti ve Türkiye Uygulamas›,T.C. Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n› No: 831, Eskiflehir.
Baflbakanl›k, DPT Uzmanlik Tezleri, Sosyal Sektör- Kaplan Ayflegül. (1999). Küresel Çevre Sorunlar› ve
ler ve Koordinasyon Müdürlü¤ü, Yay›n No. 2817, Politikalar›, Mülkiyeliler Birli¤i Vakf› Yay›nlar›,
Ankara. Tezler Dizisi.3, Ankara.
Baflol Koray, Durman Mustafa ve Önder Hüseyin. Kelefl Ruflen ve Hamamc› Can. (1998). Çevrebilim, ‹m-
(2007). Do¤al Kaynaklar›n ve Çevrenin Ekono- ge Kitabevleri Yay›nlar›, 3. Bask›, Ankara.
mik Analizi, Alfa Aktüel Yay›nevi, Bursa. Kaymakç› O¤uz. (2007). “Kavramsal Tarihsel Aç›dan
Çepel Necmettin ve Ergün Celal-a., eriflim tarihi 2012, Küreselleflmeye Girifl”, Küreselleflme Üzerine Not-
Temel Çevre Sorunlar›, Tema Kütüphanesi, lar, Ed: O¤uz Kaymakç›, Nobel Yay›nevi, Ankara.
http://www.tema.org.tr Maliye Bakanl›¤›. (2010). Birleflmifl Milletler ‹klim
Çepel Necmettin ve Ergün Celal-b., eriflim tarihi 2012, De¤iflikli¤i Çerçeve Sözleflmesi (BM‹DÇS), ve
Küresel Is›nma ve Küresel ‹klim De¤iflimi, Te- Kyoto Prokolü, Bilgi Notu, Avrupa Birli¤i ve D›fl
ma Kütüphanesi, http://www.tema.org.tr ‹lflkiler Dairesi Baflkanl›¤›.http://www.abmaliye.gov.tr
Da¤demir Özcan. (2003). Çevre Sorunlar›an Ekono- Özça¤ Mustafa. (2008). “‹klim De¤iflikli¤ine Neden Olan
mik Yaklafl›mlar ve Optimal Politika Aray›fllar›, Faktörler: Trend ve Projeksiyonlar”, Küresel Is›n-
Gazi Kitabevi, Ankara. ma ve Kyoto Prokolü- ‹klim De¤ifliminin Bilim-
Erdo¤an ‹rfan ve Ejder Nazmiye. (1997). Çevre Sorunla- sel, Ekonomik ve Politik Analizi, Ba¤lam Yay›n-
r›; Nedenler, Çözümler- Egemen ve Marksist An- lar›, ‹nceleme Araflt›rma 213, Ankara.
lay›fl›n ‹lettikleri Üzerine, Doruk Yay›mc›l›k, Anka- Polat Çetin. (2010). Kyoto Protokolü’ne Mikro Eko-
ra. nomik Yaklafl›m, Türkiye Karbon Piyasas› ‹çin
Godrej Dinyar (2003). Küresel ‹klim De¤iflimi, Metis Teorik De¤erlendirme, Gazi Kitabevi, Ankara.
Yay›nlar›, ‹stanbul. Turgut Nükhet.(1998). Çevre Hukuku- Karfl›laflt›rma-
Günsoy Bülent. (2006). Küreselleflme Bir Varolufl Çö- l› ‹nceleme, Savafl Yay›nevi, Ankara.
zümlemesi, Ekin Kitabevi, Bursa. Tuna Muammer. (2000). “Çevre Sorunlar›n›n Küresel-
Han Ergül. (2011). “Azgeliflmiflli¤i Aç›klayan Kavram- leflmesi,” Mu¤la Üniversitesi, Sosyal Bilimler
lar”, Sürdürülebilir Kalk›nma ve Yoksulluk, Ed: Enstitüsü Dergisi, Güz 2000,Cilt: 1, Say›: 2.
Erol Kutlu, Anadolu Üniversitesi Yay›n› No:1575, Ünder Hasan. (1996). Çevre Felsefesi-Etik ve Metafi-
Aç›kö¤retm Fakültesi Yay›n› No: 831, Eskiflehir. zik Görüfller, Doruk Yay›mc›l›k, Ankara.
3
Amaçlar›m›z
N
N
Çevresel kaynaklar›n kullan›m›nda iktisadi etkinli¤in anlam›n› belirtebilecek,
Çevre sorunlar›n›n neden iktisadi etkinli¤in gerçekleflmedi¤i durumlar› tem-
sil etti¤ini ve iktisadi etkinlik ölçütüne göre çevre aç›s›ndan daha iyi çözüm-
N
lerin bulunabilece¤ini ifade edebilecek,
N
‹ktisadi etkinli¤i genel denge analizi çerçevesinde aç›klayabilecek,
N
‹ktisadi etkinli¤in sa¤lanmas›nda tam rekabet piyasas›n›n rolünü aç›klayabilecek,
Tam rekabet piyasas› dengesinin neden Pareto optimal oldu¤unu aç›kla-
yabilecek
Anahtar Kavramlar
• Ekolojik Sistem • Marjinal Dönüflüm Oran›
• Ekonomik Sistem • Edgeworth Kutusu
• Tam Rekabet Piyasas› • Marjinal ‹kame Oran›
• Pareto Etkinlik Ölçütü • Mübadele Sözleflme E¤risi
• Pareto Optimumu • Marjinal Teknik ‹kame Oran›
• Üretim Olanaklar› E¤risi • Üretim Sözleflme E¤risi
‹çindekiler
Do¤al Kaynaklar ve Do¤al Kaynaklar • ÇEVRESEL KAYNAKLARIN

ve Çevrenin YÖNET‹M‹NDE ETK‹NL‹K VE
Çevre Ekonomisi Ekonomik Analizi P‹YASA
Do¤al Kaynaklar ve
Çevrenin Ekonomik Analizi
ÇEVRESEL KAYNAKLARIN YÖNET‹M‹NDE ETK‹NL‹K

VE P‹YASA
Çevresel kaynaklar›n sunucusu olan ekolojik sistem ve ekonomik sistem karfl›l›k-
l› etkileflim hâlindedir. Ekonomik sisteme yenilenebilir ve yenilenemez nitelikteki
do¤al kaynak ve enerji sunarak üretim süreçlerinin temel girdisini oluflturan ekolo-
jik sistem ayn› zamanda ekonomik faaliyetler sonucu oluflan her türlü at›k ve emis-
yonlar›n da al›c›s› durumundad›r (Da¤demir, 2003, 13). ‹ktisatç›lar›n k›tl›k kavram›
ve k›tl›k üzerinden tan›mlad›klar› temel iktisadi sorun ekolojik sistem aç›s›ndan de-
¤erlendirildi¤inde, k›tl›k sorununun çevresel kaynaklar için de geçerli oldu¤u görü-
lür. Maden rezervleri ve fosil yak›tlar üretim için önemli girdiler sa¤layan yenilene-
mez nitelikteki do¤al kaynaklard›r ve k›tt›r. Ayn› flekilde sürdürülebilirlik limitlerini
aflan oranlarda kullan›lmas› durumunda tükenebilecek miktarlarla s›n›rl› olan kali-
teli hava, su, toprak ile bal›k yataklar› ve ormanlar gibi yenilenebilir nitelikteki do-
¤al kaynaklar da kendini yenileyebilme kapasiteleri oran›nda k›tt›r.
S›n›rlar› aç›kça görülen çevresel kaynaklar ekonomik yaflamda de¤erlendirilen K›tl›k: ‹htiyaçlar›
bir dizi hizmet sunmakla birlikte bu kaynaklardan yararlanman›n s›n›rlar› oldu¤u karfl›layacak mallar›n ve bu
mallar›n üretimi için gerekli
aç›kt›r. K›t olduklar› kabul edilen çevresel kaynaklar›n farkl› üretim alanlar› aras›n- kaynaklar›n sahip
da, tüketiciler aras›nda, bugün yaflayan ve gelecek kuflaklar aras›nda, ülkeler ara- olunanlardan daima daha
fazla olmas› durumudur.
s›nda nas›l kullan›laca¤› sorusu karar al›c›lar› bir tercihde bulunmaya zorlamakta-
d›r. Çevresel kaynaklar›n k›tl›¤› karfl›s›nda yap›lacak her seçimin, verilen karar ne- Ekolojik sistem: Do¤adaki
canl› ve cans›z varl›klar›n,
deniyle oluflan bir f›rsat maliyeti olaca¤› aç›kt›r. Örne¤in daha fazla alan›n tar›ma karfl›l›kl› etkileflim içinde
aç›lmas›, tar›ma uygun topraklar›n s›n›rlar›na gelmifl bir ekonomide ormanl›k alan- meydana getirdikleri süreç
ve ak›mlardan oluflan
lar›n daralmas› pahas›na gerçeklefliyor olabilir. Daha fazla tar›m›n f›rsat maliyeti dinamik yap›y›
vazgeçilen ormanl›k alanla ifade edilebilir. Bir ülkenin topraklar›n›n ne kadar›n› ta- tan›mlamaktad›r.
r›ma ne kadar›n› ormanc›l›¤a ay›raca¤› konusunda yapaca¤› tercih önemlidir. Do-
‹ktisadi etkinlik: K›t
lay›s›yla çevresel kaynaklar›n yönetimi söz konusu oldu¤unda bu kaynaklar›n k›t kaynaklar›n toplum refah›n›
olmas› nedeniyle iktisadi etkinlik kavram› önem kazanmaktad›r. Ekolojik siste- maksimumlaflt›ran biçimde
yönetimini gerçeklefltiren
min ekonomik sisteme do¤al kaynak ve enerji sa¤lama fonksiyonu do¤al kaynak- karar mekanizmalar›n›
lar ekonomisi bafll›¤› alt›nda ele al›n›rken ekonomik sistemin ekolojik sistemin ka- tan›mlamaktad›r.
litesi ve sürdürülebilirli¤i üzerindeki etkileri çevre ekonomisinin konusunu olufl-
turmaktad›r (Özsabuncuo¤lu, 1999, 69).
‹ktisatç›lar k›t kaynaklar›n yönetiminin tam rekabetçi piyasa mekanizmas›na b›-
rak›lmas› sayesinde iktisadi etkinli¤in gerçekleflebilece¤ini düflünmektedirler. Piya-
sa mekanizmas›n›n ekonomik aktörleri, sadece kiflisel ç›karlar›na odaklanm›fl ben-
cil karar al›c›lard›r. Üreticiler toplam kar maksimizasyonuna, tüketiciler toplam fay-
da maksimizasyonuna odaklanm›fllard›r. Adam Smith’in görünmez el olarak tan›m-
lad›¤› uyumlaflt›r›c› mekanizma, kendi yararlar›n› gözeten ekonomik aktörlerin ter-
cihlerini toplumsal refah› maksimumlaflt›ran çözümlere dönüfltürmektedir. Piyasa
mekanizmas›n›n toplum refah›n› maksimumlaflt›ran çözümü k›t kaynaklar›n yöne-
timinde iktisadi etkinlik olarak tan›mlanan ölçütün sa¤lanmas›yla gerçekleflmekte-
dir. Üretimde etkinlik, mevcut kaynaklar›n üretimden maksimum ç›kt›y› alacak fle-
kilde do¤ru üretim alanlar›na tahsis edilmesini ifade etmektedir. Tüketimde etkin-
lik ise veri gelir da¤›l›m›nda tüketicilerin gelirlerini en yüksek toplam fayday› sa¤-
layacak flekilde do¤ru mal ve hizmetlere tahsis etmelerini ifade etmektedir.
Piyasa mekanizmas›n›n k›t kaynaklar›n yönetiminde toplum refah›n› maksi-
mumlaflt›racak çözümler ortaya koyabilmesi belli koflullar›n var olmas›na ba¤l›d›r
(Hussen, 2000, 21):
• Piyasan›n aktörleri kararlar›n› al›rken kiflisel ç›karlar› ile uyumlu tercihlerde
bulunmakta, yani rasyonel davranmaktad›rlar.
• Piyasan›n aktörleri cari döneme ve gelecek dönemlere yönelik ifllemlerini
tam bilgi ile gerçeklefltirmektedirler.
• Giriflimciler kar gördükleri piyasalara özgürce yat›r›m yapabilmekte, tüketi-
ciler de ihtiyaçlar›n› karfl›layacak mallar› özgürce seçebilmektedirler.
Tam rekabet piyasas›: Çok
say›da al›c› ve sat›c›n›n
• Piyasada ifllem yapan aktörler, tek bafl›na piyasa fiyat›n› etkileyemeyecek
bulundu¤u, al›c› ve kadar çok say›dad›r.
sat›c›lar›n piyasa ile ilgili • Tüm mal ve hizmetler ile üretim faktörlerine ait mülkiyet haklar› iyi tan›m-
her türlü bilgiye eksiksiz
sahip olabildi¤i, piyasaya lanm›flt›r. Mülkiyet hakk› varl›klar üzerindeki her türlü tasarruf hakk›n›n ya-
girifl ve ç›k›fl önünde bir sal düzenlemelerle güvence alt›na al›nm›fl olmas›n› gerektirmektedir.
engelin bulunmad›¤›, mal ve
hizmetler ile üretim • Mallar›n ve üretim faktörlerinin fiyatlar›n›n belirlendi¤i piyasalar tam reka-
faktörlerinin homojen oldu¤u bet piyasas› özelliklerini tafl›maktad›r. Piyasa mekanizmas›n›n varl›¤›na ilifl-
varsay›lan ve bu
varsay›mlar›n tümünün kin yukar›da sayd›¤›m›z alt› varsay›m birlikte sa¤land›¤›nda piyasa sistemi-
eksiksiz gerçekleflti¤i nin ideal formuyla ifllemekte oldu¤unu varsayan iktisatç›lar, o ekonomide
durumda var oldu¤u kabul
edilen bir piyasa türüdür.
ayn› zamanda tam rekabet piyasas› koflullar›n›n da olufltu¤unu kabul etmek-
tedirler.
Piyasa mekanizmas›n›n ideal biçimde çal›flmas› belirli koflullar›n var olmas›n› gerektir-
1 mektedir. Piyasa yap›s›n›n mükemmel formuyla birlikte var olabilmesi için gerekli görü-
len temel koflullar nelerdir?
Çevresel Kaynaklar ve Etkinlik Sorunu

‹ktisat biliminin hangi mal ve hizmetlerin ne miktarlarda, hangi üretim yöntemi
kullan›larak, kimler taraf›ndan üretilmesinin ve kimler taraf›ndan tüketilmesinin
daha iyi olaca¤› sorusunu tart›flan normatif bir yönü vard›r. Baz› mal ve hizmetle-
rin üretim ve tüketim süreçleri di¤er mal ve hizmetlerden farkl› olarak do¤al kay-
naklara ve çevreye zararl› olabilir. Çevre kirlili¤ine neden olan fakat toplumun ih-
N N
tiyaç duydu¤u bir mal ne kadar üretilmelidir? Fosil yak›tlara dayal› enerji üretimi,
çevreyi kirleten yönü ve ekonominin enerji ihtiyac› düflünüldü¤ünde örne¤in kö-
mür kullanarak üretilen enerjinin ne kadar olmas› gerekti¤i sorusu önemli bir ikti-
sadi etkinlik sorusudur.
Çevresel zararlar› ileri sürülerek kömür kullanan enerji üretiminin durdurulma-
s› söz konusu de¤ildir. Toplumun ihtiyaç duydu¤u enerji üretimini tamamen dur-
durman›n toplum refah›nda neden olaca¤› kay›p, kirlili¤in ortadan kald›r›lmas›yla
sa¤lanan refah art›fl›ndan daha büyük olabilir. Böyle durumlarda kömüre dayal›
3. Ünite - Do¤al Kaynaklar ve Çevrenin Ekonomik Analizi 57
enerjinin etkin üretim miktar›n›n yarat›lan kirlilik ile birlikte de¤erlendirilerek be-
lirlenmesi gerekmektedir. Etkin üretim öyle bir miktara karfl›l›k gelmelidir ki ener-
jinin bu miktadan az üretilmesi durumunda ihtiyac›n yeterince karfl›lanamamas›
nedeniyle bu miktardan daha fazla üretilmesi durumunda ise arzu edilmeyen afl›r›
kirlilik nedeniyle toplum refah› azalmamal›d›r.
‹ktisat biliminin temel amac› k›t kaynaklar›n etkin yönetimiyle birlikte toplum
refah›n› maksimumlaflt›ran çözümleri elde etmektir. Temel iktisadi soruna bu yö-
nüyle bakan piyasa yanl›s› iktisatç›lar, ‹talyan iktisatç› Vilfredo Pareto taraf›ndan
gelifltirilen etkinlik ölçütünü esas almaktad›rlar. Pareto’nun etkinlik ölçütüne göre
kaynaklar›n yönetiminde etkinli¤in sa¤lanm›fl oldu¤u bir çözüme ulafl›ld›¤› zaman,
art›k toplumda bir kiflinin durumunu kötülefltirmeksizin bir baflkas›n›n durumunu
iyilefltirmek mümkün de¤ildir. Pareto etkin çözümleri görmek üzere iki kifliden
oluflan bir ekonomi varsay›m› ile afla¤›daki flekil oluflturulmufltur.
fiekil 3.1
Burcu’nun Faydas› Pareto Etkinlik
S›n›r›
X T
0 A An›l’›n Faydas›
fiekil 3.1’de An›l ve Burcu olarak adland›rd›¤›m›z iki tüketiciden oluflan toplu-
mun ulaflt›¤› maksimum refah düzeyinin, iki tüketicinin faydalar›n›n toplam› oldu-
¤u varsay›lmaktad›r. fiekil 3.1’in yatay ve düfley eksenlerde An›l ve Burcu’nun ula-
flabilecekleri fayda düzeyleri OBA alan›yla s›n›rland›r›lm›flt›r. AB e¤risi An›l ve Bur-
cu’nun eriflebilecekleri maksimum fayda düzeylerini temsil eden Pareto etkinlik s›-
n›r›n› göstermektedir. Bu e¤ri üzerindeki her noktada toplam faydan›n An›l ve Bur-
cu aras›ndaki farkl› da¤›l›mlar› görünse de, bu noktalar Pareto etkinli¤in sa¤land›-
¤› noktalard›r.
Pareto etkinlik s›n›r› olarak tan›mlanan e¤ri üzerinde An›l’›n faydas›n› azaltma-
dan Burcu’nun faydas›n› artt›rmak mümkün olmad›¤› gibi Burcu’nun faydas›n›
azaltmadan An›l’›n faydas›n› artt›rmak da mümkün de¤ildir. Bu e¤rinin alt›nda ka-
lan bölgede Pareto etkinlik sa¤lanmam›fl olmakla birlikte Pareto etkinli¤e varan
daha iyi çözümler elde edilebilece¤i görülmektedir. Örne¤in An›l’›n faydas›n› azalt-
madan Burcu’nun faydas›n› (X’den Y’ye) veya Burcu’nun faydas›n› azaltmadan
An›l’›n faydas›n› (X’den T’ye) veya her ikisinin birden faydas›n› artt›racak (X’den
M’ye) Pareto anlamda daha iyi çözümlere ulafl›labilir.
Pareto etkinlik s›n›r› üzerindeki her nokta Pareto ölçütüne uygun çözümleri temsil etmek-
tedir. Bu nedenle kaynaklar› yeniden da¤›tarak Pareto etkin çözümden daha iyi çözümler
elde etmek mümkün de¤ildir.
N N
Çevre sorunlar› karfl›s›nda Pareto etkinlik ölçütünün kullan›m›na ait gerçek ya-
flamdan örneklerle analizlerimizi geniflletelim. Bu örneklerde etkinsizlik olarak ta-
n›mlanan bir durumdan Pareto etkin bir çözüme geçiflin mümkün olabilece¤ini gö-
rebiliriz (Kolstad, 2011, 71-72).
‹lk örne¤imizde, marjinal kirlilik kontrol (azalt›m) maliyetleri birbirinden çok
farkl› olan firmalardan, ortak bir düzenlemeyle emisyonlar›n› %50 azaltmalar› iste-
niyor olsun. Bu uygulaman›n neden olaca¤› maliyetler dikkate al›nd›¤›nda Pareto
etkinlik anlam›nda daha iyi bir çözüme ulaflmak mümkündür. Ayn› oranda emis-
yon kontrolünde bulunacak firmalar aras›nda, kirlilik kontrolünde daha fazla so-
rumluluk üstlendikleri için marjinal kirlilik kontrol maliyeti daha yüksek olan fir-
Marjinal kirlilik kontrol malar, kirlilik kontrolüne ay›racaklar› kayna¤› marjinal kirlilik kontrol maliye-
maliyeti: Bir firman›n
yayd›¤› kirlili¤i bir birim
ti düflük olan firmalara öderlerse, toplamda ayn› harcama ile daha çok kirlilik kon-
azaltmak için katlanmas› trol alt›na al›nm›fl olacakt›r. Bu çözüm Pareto etkinlik s›n›r› üzerinde bir çözüm
gereken maliyeti olabilir.
göstermektedir. Kontrol
edilen kirlilik miktar› Bir di¤er örnek, demir çelik üretimi yapan bir fabrikan›n otomobil boyama atöl-
artt›kça marjinal kirlilik yesinin hemen yak›n›nda faaliyet göstermesiyle ilgili bir problem üzerine kurul-
kontrol maliyetinin artt›¤›
kabul edilmektedir. mufl olsun. Boya atölyesinin iflini iyi yapabilmesi için boya sonras› otomobilleri b›-
rakt›¤› alanda temiz bir hava kalitesinin bulunmas› gerekmektedir. Demir çelik
üretiminden kaynaklanan emisyonlar boya atölyesine zarar vermektedir. Ancak
kirlili¤i yayan fabrikan›n çevresine verdi¤i zarar onu ilgilendirmemekte ve dolay›-
s›yla kirlili¤in kontrolü için bir maliyete katlanmay› düflünmemektedir. Hatta oto-
mobil boyayan atölyeyi yan› bafl›na kurulmufl olmakla suçlamaktad›r. Bu örnekte
iki üretim iflletmesi aras›ndaki mevcut durum Pareto etkin midir? Demir çelik fab-
rikas› ve boya atölyesi için Pareto etkinlik anlam›nda daha iyi bir çözüme ulaflmak
mümkün olabilir. Otomobil boyayan atölye kirlili¤in azalt›lmas› halinde kar›n›n ar-
taca¤›n› düflünüyorsa, demir çelik üreten firmaya kirlili¤ini azaltmas› için bu uygu-
lama sonras› bekledi¤i kar art›fl›n›n gerisinde kalan bir ödemede bulunabilir. Bu
durumda, kirletici firman›n karl›l›¤›nda bir azalma olmaks›z›n kirletici emisyonlar›-
n› kontrol alt›na almas› da sa¤lanabilir. Görüldü¤ü gibi hiçbir firman›n karl›l›¤›nda
de¤ifliklik olmaks›z›n kirletici emisyonlar› azaltman›n bir yolu bulunabilmifltir. Bu
uygulama bizi Pareto etkinlik s›n›r›na tafl›m›fl veya yaklaflt›rm›fl olabilir.
Üçüncü örne¤imiz iklim de¤iflikli¤ine neden olan karbon dioksit emisyonlar›
ile ilgili olsun. Sera gaz› emisyonlar›n›n azalt›lmas›yla dünya daha iyi bir durumda
olacaksa, emisyonlar›n kontrolü için bulunacak her çözüm ve katlan›lacak her ma-
liyet sonucunda herkes daha iyi durumda olacak ve Pareto etkinlik anlam›nda da-
ha iyi bir çözüme geçilmifl olacakt›r.
Say›lan bu üç örnekte de hiç kimseyi kötü duruma düflürmeden en az bir kifli-
nin durumunu iyilefltirmenin mümkün oldu¤u, bir baflka ifadeyle Pareto etkinli¤in
sa¤lanmad›¤› özel durumlardan Pareto etkinli¤e daha yak›n veya Pareto etkin çö-
zümlere geçildi¤i görülmektedir. Her üç örnekte de bafllang›ç durumu bu neden-
Etkinsizlik: ‹ktisatç›lar le etkinsizlik durumudur. Bu örneklerde gelifltirilen çözümlerin mutlaka Pareto
kirlili¤in azl›¤› veya afl›r›l›¤›
ile sonuçlanan üretim
etkin çözümle sonuçlanmas› da gerekmemektedir.
miktarlar›n› etkinsizlik
olarak tan›mlamaktad›rlar.
Bir ekonomide çevreyi kirletici özellikteki bir mal›n etkin üretim miktar› Pareto etkinlik
ölçütüne göre nas›l belirlenir? 2
Genel Denge Yaklafl›m› ve Etkinlik

Ekonomik yaflamda pek çok örne¤ini görebilece¤imiz etkinsizlik durumlar› iktisa-
di analizlerde tüketimde etkinsizlik ve üretimde etkinsizlik olmak üzere iki yönüy-
le yer almaktad›r.
Tüketimde ve üretimde etkinsizli¤in hangi koflullarda ortaya ç›kt›¤› sorusunu
yan›tlamak için varsay›mlar›yla basitlefltilirmifl bir ekonomi düflünelim. Bu ekono-
mide sabit miktarlarda bulunan K ve L gibi iki üretim faktörüyle X ve Y gibi iki mal
N N
üretilmekte ve bu mallar A ve B gibi iki kifli taraf›ndan tüketilmektedir (Perman,
Ma, McGilvray, Common, 1999, 105).
Tüketiciler A ve B’nin sa¤lad›klar› toplam fayda X ve Y mallar›n›n miktarlar› tara-
f›ndan belirlendi¤ine göre iki tüketici için afla¤›daki fayda fonksiyonlar› yaz›labilir:
A A
U (X A , Y A )
=U 3.1
B B B B
U = U (X , Y )
X mal›n›n üretim miktar› bu mal›n üretiminde kullan›lan K ve L olmak üzere iki
üretim faktörünün istidam miktarlar›na ba¤l›d›r. Ayn› flekilde Y mal›n›n üretim
miktar› da Y mal›n›n üretimi için istihdam edilen bu iki üretim faktörünün miktar-
lar›na ba¤l›d›r. X veY mallar›na ait üretim fonksiyonlar› afla¤›daki gibi yaz›labilir:
( X X)
X = X K ,L 3.2
Y Y
Y = Y (K , L )
Tüketici A’n›n toplam faydas› XA ve YA olarak tan›ml› iki maldan tüketti¤i mik-
tarlara ba¤l›d›r. Ayn› durum tüketici B için de geçerlidir. Tüketici A ile B, miktarla-
r› belirli X ve Y mallar›n› aralar›nda öyle paylaflm›fl olabilirler ki söz konusu malla-
r› birinin faydas› azalmadan di¤erinin faydas› artacak flekilde veya her ikisinin fay-
das› da artacak flekilde aralar›nda yeniden da¤›tan bir çözüm gelifltirilebilecek du-
rumda olabilirler. Bu koflullarda mevcut durumun tüketimde etkinsizlik durumu
oldu¤unu ifade edebiliriz.
X mal›n›n üretim miktar› KX ve LX olarak tan›ml› iki üretim faktörünün X mal› üre-
timine ne kadar tahsis edildi¤ine ba¤l›d›r. Y mal› üretim miktar›n› da KY ve LY olarak
tan›ml› faktör miktarlar› taraf›ndan belirlenmektedir. K ve L üretim faktörleri X ve Y
mallar›na öyle oranlarda tahsis edilmifl olabilirler ki mevcut faktörlerin iki mal aras›n-
daki da¤›l›m›n› bir mal›n üretim miktar›n› azaltmadan di¤er mal›n üretim miktar›n› art-
t›racak veya her iki mal›n üretim miktarlar›n› artt›racak flekilde de¤ifltirmek mümkün
olabilir. ‹flte bu durumun üretimde etkinsizlik durumu oldu¤unu ifade edebiliriz.
‹ki etkinsizlik durumu için de Pareto etkin çözüme götürecek alternatif çözüm
yollar› var demektir. ‹ktisatç›lar ekonomik yaflamda var olan etkinsizliklerin, mev-
cut kaynaklar›n ekonomik aktörler aras›nda yeniden da¤›l›m› ile ortadan kald›r›la-
bilece¤ini düflünmektedirler. Bu çözüm taraflar aras›nda karfl›l›kl› do¤rudan müba-
dele ifllemleri ile ya da piyasa fiyatlar›n›n taraflar› yönlendirmesi ile piyasa taraf›n-
dan gerçeklefltirilmektedir.
Tüketimde etkinsizlik ve üretimde etkinsizlik olarak tan›mlanan ve Pareto et-
kinli¤in mümkün olabilece¤i özel etkinsizlik durumlar›n› çevre ekonomisi alan›na
giren örnekler üzerinden de¤erlendirmeye çal›flal›m:
Tüketimde etkinsizlik hâlinde, mallar›n bireyler aras›nda mübadelesi ile kimse-

nin durumunu kötülefltirmeksizin bir kiflinin durumunu iyilefltirebilecek bir Pareto
etkin çözüme daha yak›n olunabilir. Örne¤in, nüfus yo¤unlu¤u yüksek ve tuvalet
at›klar›n›n yaratt›¤› sa¤l›ks›z koflullar nedeniyle çocuklar›n hayat›n› kaybetti¤i bir
kent düflünün. Bu kent ayn› zamanda ailelerin besin aç›s›ndan zengin verimli top-
raklara ve yeterli tar›m alanlar›na sahip olamamalar› nedeniyle g›da güvenli¤inin
zay›f oldu¤u bir kent olsun. Kenya ve Hindistan’da baflar›l› denemelerin ard›ndan
üretime geçilen ve tuvalet olarak bir kez kullan›ld›ktan sonra topra¤a gömülebilen
ve içindeki hastal›¤a yol açan patojenleri öldürüp at›klar› gübreye dönüfltüren bir
poflet, yukar›da tan›mlad›¤›m›z her iki sorunun çözümü için önerilebilecek ortak
bir çözüm yolu olabilir (Dünyan›n Durumu, 2011, 186). Kentteki bahçe sahipleri
poflet maliyetine denk bir fiyatla (pofletin tanesi 2-3 Cent gibi herkesin sat›n alabi-
lece¤i bir fiyattan sat›l›yor) bu at›klar› sat›n almaya istekli olurlarsa mübadele yo-
luyla her iki taraf› daha iyi duruma getiren Pareto etkin bir çözüm bulunabilir.
Üretimde etkinsizlik hâlinde her iki taraf› da daha iyi duruma getiren Pareto
etkin çözüme daha yak›n sonuçlar üretebilmek mümkündür. Örne¤in geleneksel
tar›m yapan çiftçilerin iyi tar›ma özendirilmesi ile Pareto etkin çözüme yaklafl›la-
bilir. Modern kimyasal gübreler ve haflere ilaçlar› sayesinde tar›msal üretimin ar-
tabildi¤ini tecrübe etmifl çiftçiler ayn› topraktan daha fazla mahsul almak için her
y›l daha fazla gübre kullanmak zorunda kalmaktad›rlar. Ekinlerin ihtiyac›ndan
fazla miktarda gübrelenmifl tarlada artan ürünün sa¤lad›¤› kazanç bilinçsizce is-
raf edilen gübrenin maliyetini aflt›¤› müddetçe çiftçiler geleneksel tar›m yöntemi-
ni sürdürmekte bir sak›nca görmemektedirler. Ekinlerin ihtiyac›n› aflan miktarda
azot ya¤mur ve sulama ile birlikte derelere, göllere ve yer alt› sular›na kar›fl›rken
bölgede mevcut su kaynaklar› kullan›larak yap›lan organik tar›m bundan zarar
görmektedir (Tietenberg, Lewis, 2010, 238). Hükûmetler, gübre fiyatlar›n› düflü-
rerek çiftçilere destek vermek yerine, geleneksel tar›m yapan çiftçilere y›ll›k azot
dengesini tan›ml› limitlerde tutma zorunlulu¤u getiren ve topra¤›n verimini art-
t›rmaya yönelik iyi tar›m› öneren bir uygulama bafllatabilirler. ‹yi tar›ma geçen
çiftçiler afl›r› gübre kullan›m›ndan vazgeçerken ayn› zamanda organik tar›ma ve-
rilen zarar› ortadan kald›racak bir azot dengesi kurabilirler. Dolay›s›yla çiftçilerin
afl›r› gübre kulland›klar› ve organik tar›m›n üretim kayb›na u¤rad›¤› bir etkinsiz-
lik halinden iyi tar›ma geçmesi sa¤lanarak her iki taraf için de daha iyi olan Pa-
reto etkin çözüme yaklafl›labilir.
Tüketimde ve üretimde etkinli¤in birlikte sa¤land›¤› çözüm Pareto optimaldir.
N N
Tüketimde etkinsizlik ve üretimde etkinsizlik durumunda Pareto etkinli¤e geçi-
fli sa¤layan çözüm yollar› olabilece¤ini gördük. ‹ktisatç›lar iktisadi etkinlik için tü-
ketimde etkinlik ve üretimde etkinlik gibi iki ayr› koflulu ileri sürmekte ve bu iki
koflulun birlikte gerçekleflmesini beklemektedirler. Bir sonraki bafll›ktan itibaren
tüketimde etkinlik, üretimde etkinlik ile tüketimde ve üretimde ortak etkinlik ko-
flullar›n› tan›mlayaca¤›z.
Tüketimde Etkinlik
Tüketimde etkinlik koflulunu An›l ve Burcu’nun belirli miktarlarda üretilmifl olan iki
mal› (X ve Y mallar›) aralar›nda mübadele ettiklerini varsayan bir örnek üzerine ku-
ral›m. Örne¤imizde Y mal› yenilenemez nitelikteki do¤al kaynaklar› kullanan ve
üretim süreci çevre kirlili¤ine neden olan çevre için zararl› bir mal› temsil etsin. X
mal› ise yenilenebilir veya yenilenemez do¤al kaynaklara yük getirmeyen ve üretim
sürecinde çevre kirlili¤i yaratmayan çevre dostu bir mal olsun. Ayn› zamanda X ve
Marjinal ikame oran›: Bir
Y mallar›n›n An›l ve Burcu’nun talep ettikleri mallar oldu¤unu kabul edelim. tüketicinin ayn› fayda
An›l ve Burcu çevre dostu X ve çevreye zararl› Y mallar›n›, aralar›nda mal de- düzeyinde kalmak kofluluyla
paylafl›mdan ald›¤›
¤iflimi yaparak birinin faydas›n› azaltmaks›z›n di¤erinin faydas›n› artt›rman›n müm- mallardan birinde artma
kün olmad›¤› bir flekilde paylaflm›fllarsa tüketimde etkilik koflulunu gerçeklefltirmifl veya azalma olmas›
durumunda vazgeçmeye raz›
olurlar. Bu çözüme eriflildi¤inde X ve Y mallar›n›n marjinal ikame oranlar› olaca¤› veya talep edece¤i
(MRSXY) eflitlenmifl olmal›d›r. miktarlar›n oran›n› ifade
A B
MRS XY = MRS XY
etmektedir.
(3.3)
An›l veya Burcu’nun bir birim X mal› için vazgeçmeye raz› olaca¤› Y mal› mik-
tar› veya bir birim X mal›ndan vazgeçmek için talepte bulunaca¤› ilave Y mal› mik-
tar›n›n ne olaca¤›, söz konusu mallar›n marjinal faydalar› taraf›ndan belirlenmek-
tedir. Bu nedenle tüketimde etkinlik koflulu afla¤›da ifade edildi¤i gibi An›l ve Bur-
cu’nun söz konusu iki mal› marjinal fayda oranlar› eflit olacak miktarlarda aralar›n-
da paylaflm›fl olmalar›n› gerektirmektedir.
MU A
X MU B
X
MU A MU B
= (3.4)
Y Y
Bu koflulun gerçekleflmedi¤i durumda An›l ve Burcu’nun X ve Y mallar›n› ara-

Edgeworh kutusu: iki mal›n
lar›nda mübadele ederek her ikisinin de kazançl› ç›kacaklar› daha iyi bir çözüm al- iki tüketici aras›nda veya iki
ternatifi bulmalar› mümkündür. Mübalede yoluyla fayda art›fl› sa¤laman›n art›k üretim faktörünün iki mal
veya hizmet üretimi
mümkün olmad›¤› tek çözüm, mallar›n marjinal fayda oranlar›n›n her iki tüketici aras›ndaki olas› tüm
için de eflitlenmifl olmas›yla elde edilmifl olacakt›r. Bu çözüm ile birlikte tüketimde da¤›l›mlar›n› gösteren bir
diyagramd›r.
Pareto etkinlik sa¤lanm›fl demektir.
‹ki tüketicinin iki mal› aralar›nda mübadele ederek Pareto etkin çözümlere ula- Farks›zl›k e¤rileri:
Tüketiciye ayn› fayda
flabileceklerini Edgeworth kutusundan yararlanarak aç›klayabiliriz. düzeyini sa¤layan farkl› mal
fiekil 3.2’de An›l ve Burcu’nun sabit miktardaki çevre dostu X ve çevreye zarar- bileflimlerinin geometrik
gösterimidir.
l› Y mallar›n› aralar›nda paylaflarak elde edebilecekleri fayda düzeyleri görülmek-
tedir. Her iki tüketici için ayn› fayda düzeyini sa¤layan farkl› mal bileflimlerini tem-
sil eden farks›zl›k e¤rileri Edgeworth kutusu içinde tan›mlanm›flt›r. Orijinden
uzaklaflt›kça daha yüksek bir fayda düzeyini gösteren farks›zl›k e¤rileri, negatif
e¤imli ve orijine d›flbükey tan›mlanm›flt›r. Farks›zl›k e¤rilerinin e¤imi iki mal ara-
s›ndaki marjinal ikame oran›n› göstermektedir.
Edgeworth kutusu A ve B, An›l ve Burcu’nun X ve Y mal› tüketim miktarlar›
için tan›mlanm›fl farks›zl›k e¤rilerinin bafllang›ç noktas› olarak al›nan orijinleri gös-
termektedir. Edgeworth kutusu oluflturulurken An›l’a ait farks›zl›k paftas› oldu¤u
gibi tutulmufl, Burcu’nun farks›zl›k paftas› 180 derece döndürüp orijini B olacak
flekilde yerlefltirilerek Edgeworth kutusu elde edilmifltir.
fiekil 3.2
K OB
Edgeworth Kutusu
ve Mübadele
Sözleflme E¤risi
Y mal› miktar› E
L M
OA X mal› miktar›
Edgeworth kutusunda K noktas› tüm X mal›n›n Burcu’da, tüm Y mal›n›n da

An›l’da topland›¤› mübadeleye bafllang›ç noktas›d›r. ‹ki mal›n iki tüketici aras›nda-
ki mübadelesi KL ve KM e¤rileri aras›nda kalan bölgede, farks›zl›k e¤rilerinin ori-
jinden uzaklafl›yor olmas› nedeniyle her ikisinin de faydas›n›n artmas›yla sonuçlan-
maktad›r. Tüketiciler mübadeleden sa¤layacaklar› karfl›l›kl› kazanç tükeninceye
kadar mübadeleye devam ederler. KLM alan› içinde kalan bölge küçülüp farks›z-
l›k e¤rileri karfl›l›kl› olarak yaklaflt›kça bir kiflinin faydas›n› azaltmadan di¤erinin
faydas›n› artt›rman›n mümkün olmad›¤› bir noktaya ulafl›l›r ki bu nokta Pareto et-
kindir. fiekil 3.2’de An›l ve Burcu aras›nda K noktas›nda bafllayan mübadele süre-
ci KLM alan› içinde farks›zl›k e¤rilerinin te¤et oldu¤u E noktas›nda Pareto etkin çö-
zümle sonuçlanm›flt›r. K noktas›yla bafllatt›¤›m›z mübadele sürecini X ve Y malla-
r›n›n iki tüketici aras›ndaki farkl› bafllang›ç da¤›l›mlar›na uygulayabiliriz. Her fark-
l› bafllang›ç da¤›l›m› bizi mübadele yoluyla Pareto etkinlik ölçütünün sa¤land›¤›
farkl› bir çözüme ulaflt›racakt›r.
An›l ve Burcu’ya ait farks›zl›k e¤rilerinin te¤et olduklar› noktalar Pareto etkin
paylafl›m›n gerçekleflti¤i noktalard›r. Pareto etkin noktalar›n birlefltirilmesiyle elde
edilen OAOB e¤risi tüketiciler aras›nda tan›ml› mübadele sözleflme e¤risidir. Müba-
dele sözleflme e¤risi üzerinde, tüketicilerden birinin faydas› di¤erinin faydas›n›n
azalmas›yla artabilir.
Mübadele sözleflme e¤risi üzerindeki her noktada An›l ve Burcu’ya ait farks›z-
l›k e¤rilerinin e¤imlerinin, dolay›s›yla marjinal ikame oranlar›n›n eflitlenmifl oldu-
¤una dikkat edelim. Genel olarak ifade etmek gerekirse iki tüketici iki mal› arala-
r›nda marjinal ikame oranlar›n› eflitleyen miktarlarda paylafl›rlarsa Pareto etkin çö-
zümü gerçeklefltirmifl olurlar. Bu analiz bize tüketicilerin mallar› aralar›nda müba-
dele ederek Pareto etkin çözümlere ulaflabilece¤ini göstermifltir.
Pareto etkin çözümün ayn› zamanda Pareto optimal olabilece¤ini bir kez daha hat›rlayal›m.
N N
Buraya kadar yapt›¤›m›z aç›klamalarda An›l ve Burcu’nun takas ekonomisi var-

say›m› alt›nda, belirli miktardaki X ve Y mallar›n› mübadele ederek Pareto etkin
çözümler elde edebileceklerini gördük. Takas ekonomisi varsay›m›m›z› bir kenara
b›rak›p mallar›n fiyatlar› üzerinden mübadele edildi¤i bir ekonomiyi düflünelim. X
ve Y mallar›n›n piyasada oluflan fiyatlar› PX ve PY, An›l ve Burcu için veri fiyatlar
olsun. An›l ve Burcu bu mallar›n tümünü sat›n alabilecek bir geliri aralar›nda pay-
lafl›yor olsunlar. An›l’›n X mal›n›n tümünü, Burcu’nun da Y mal›n›n tümünü alacak
kadar gelire sahip olduklar›n› varsayarak aç›klamalar›m›z› sürdürelim. Bu varsa-
y›mla iki tüketici aras›ndaki mübadele takas ekonomisi varsay›m› alt›nda tan›mla-
d›¤›m›z K noktas›ndan bafllam›fl olacakt›r.
An›l’›n veri bütçesiyle sat›n alabilece¤i X ve Y mal› miktarlar›n› gösteren bütçe
denklemini afla¤›daki gibi yazabiliriz (Kolstad, 2011, 75):
R A = PX X + PY Y (3.5)
An›l’›n bafllang›ç noktas›nda piyasa fiyat›ndan Y mal›n›n tümünü sat›n ald›¤›

bütçe denklemi de flu flekilde ifade edilebilir:
R A = PX Q X + PY Q Y (3.6)
An›l’›n bütçe denklemini afla¤›daki gibi yazarak Y mal›ndan sat›n alabilece¤i

miktar› tan›mlayan denkleme dönüfltürmek mümkündür. Bunun için An›l’›n mev-
cut geliri ile sat›n ald›¤› ve sat›n alabilece¤i mal miktarlar› karfl›l›¤› yapaca¤› harca-
malar› eflitleyelim ve buradan sat›n alabilece¤i miktar› veren denklemi elde edelim.
Afla¤›daki deklemin sol yan› An›l’›n veri bütçesiyle sat›n ald›¤›, sa¤ yan› ise ayn›
bütçeyle sat›n alabilece¤i mal miktarlar›n› göstermektedir.
PX Q X + PY Q Y = PX X + PY Y (3.7)
Y = ( PX PY Q X + Q Y ) − PX PY X (3.8)
An›l’›n veri bütçesiyle sat›n alabilece¤i X ve Y mal› bileflimlerini gösteren denk-

lem bütçe do¤rusunu tan›mlamaktad›r. Denklemden de görüldü¤ü gibi bütçe Bütçe do¤rusu: Tüketicinin
veri piyasa fiyatlar›
do¤rusu negatif e¤imlidir. Bütçe do¤rusunun e¤imi ise tüketicinin sat›n ald›¤› mal- karfl›s›nda belirli bir bütçe
lar›n fiyatlar› oran›na -(PX/PY) eflittir. Elde etti¤imiz bütçe do¤rusunu K olarak ta- ile sat›n alabilece¤i
maksimum mal miktarlar›n›
n›mlad›¤›m›z bafllang›ç noktas›ndan geçecek flekilde Edgeworth kutusuna çizelim. göstermektedir.
fiekil 3.3’te piyasa fiyatlar› veri iken, iki tüketiciyi de tatmin edecek bir mübale
çözümünün piyasa mekanizmas›n›n yönlendirmesiyle E noktas›nda gerçekleflti¤i
görülmektedir. E noktas›nda An›l ve Burcu’ya ait farks›zl›k e¤rileri bütçe do¤rusu-
na te¤et oldu¤u için e¤imleri eflittir. Bu nedenle piyasa dengesi bütçe do¤rusunun
sözleflme e¤risini kesti¤i noktada gerçekleflmektedir. Bunun anlam›, piyasa denge-
sinin belirledi¤i paylafl›m›n Pareto etkin oldu¤udur.
fiekil 3.3
K OB
Edgeworth Kutusu
ve Tüketimde
Etkinlik
Y mal› miktar› E
L M
OA X mal› miktar›
E denge noktas›ndaki Pareto etkin çözüm farks›zl›k e¤rilerinin e¤imlerinin eflitlendi¤i

OAAB sözleflme e¤risi üzerinde gerçekleflmektedir.
N N
fiekil 3.3’te tan›ml› E noktas›nda An›l ve Burcu’nun farks›zl›k e¤rilerinin te¤et
olmas›, iki tüketicinin de X ve Y mallar› için marjinal ikame oranlar›n›n bu nokta-
da birbirine eflit oldu¤unu göstermektedir. E noktas›nda iki tüketicinin X ve Y mal-
lar› için eflitlenen marjinal ikame oranlar› (MRS) ayn› zamanda X ve Y mallar›n›n
piyasa fiyatlar› oran›na da eflitlenmifltir.
MRSA B
XY = MRSXY = PX PY (3.9)
An›l ve Burcu aras›nda X ve Y mallar›n›n farkl› paylafl›mlar›n› temsil eden her

yeni bafllang›ç noktas› farkl› bir paylafl›mla sonuçlanacak Pareto etkin çözümler
üretebilir. Bu süreçte An›l ve Burcu piyasa mekanizmas›n›n çal›flmas› sayesinde
sözleflme e¤risi üzerinde Pareto etkin bir paylafl›m noktas›ndan bir baflka Pareto
etkin paylafl›m noktas›na kolayl›kla geçebilirler. Piyasa mekanizmas›n›n iflleyifline
bir müdahale olmad›kça mübadelenin genel dengesi fiyatlar›n esnekli¤i sayesinde
kendili¤inden sa¤lanmaktad›r.
Tüketimde etkinlik koflulunun gerçekleflmedi¤i bir paylafl›mdan mübadele yoluyla Pareto

3 etkin çözüme nas›l geçilebilir? Örnek vererek aç›klay›n›z.
Üretimde Etkinlik
Önceki bafll›kta tüketimde etkinli¤in, sabit miktarda üretilmifl olan çevre dostu X
ve çevreye zararl› Y mallar›n›n iki tüketici aras›nda, her birinin faydas›n› artt›racak
flekilde mübadele edilmesi sonucunda gerçekleflti¤ini gördük. K›saca, sabit miktar-
lardaki X ve Y mal›n›n An›l ve Burcu aras›nda nas›l bölüflülmesi gerekti¤i sorusu-
na yan›t arad›k. Yapt›¤›m›z analizde iki soru aç›kta kald›. Bunlardan birincisi sabit
miktarda üretildi¤ini varsayd›¤›m›z X ve Y mallar›n›n ne miktarda üretilece¤ine na-
N N
s›l karar verildi¤idir. ‹kinci soru söz konusu mallar›n üretiminde girdi olarak kulla-
n›lacak üretim faktörlerinin miktar› sabitken, üreticilerin alternatif faktör bileflimle-
rinin hangi mal›n üretimine ne oranda tahsis edilece¤ine nas›l karar verdikleridir.
Bu iki sorunun yan›t›n› üretimde etkinlik bafll›¤› alt›nda arayaca¤›z.

‹ktisatç›lara göre üretimde etkinlik, mevcut üretim faktörleri bileflimini de¤iflti-
rerek, üretilen mallardan birinin miktar›n› azaltmadan di¤er mal›n veya mallar›n
üretim miktar›n› artt›rman›n mümkün olmad›¤› durumudur (Dinler, 2009, 539).
Üretimde etkinlik için ileri sürülen bu koflul ayn› zamanda Pareto etkinlik ölçütü-
nü iflaret etmektedir. Pareto etkinli¤in üretim sürecine uyguland›¤› bu analizde X
ve Y gibi iki mal›n üretim girdisi olan sermaye (K) ve emek (L) gibi iki üretim fak-
törünün söz konusu mallar aras›nda etkin da¤›l›m koflullar›n›n ne oldu¤u aç›klan-
maktad›r.
‹ki üretim faktörünün (K ve L) X ve Y gibi iki mal aras›nda etkin da¤›l›m›, üre-
tim faktörleri aras›ndaki marjinal teknik ikame oran›n›n (MLTSLK) üretilen iki Marjinal teknik ikame
oran›: Bir firman›n istihdam
mal için birbirine eflitlenmifl olmas›n› gerektirmektedir. etti¤i bir üretim faktörünün
MRTSxLK = MRTS Y
miktar›n› azaltt›¤›nda ayn›
LK (3.10) miktar üretim için di¤er
üretim faktörünün
Üretim faktörlerinin birbirini ne oranda ikame edebilecekleri, her iki üretim istihdam›n› ne kadar
artt›rmas› gerekti¤ini
faktörü için verimlili¤in göstergesi olarak kabul edilen marjinal ürün de¤erleri göstermektedir.
(MPL, MPK) taraf›ndan belirlenmektedir. ‹ki mal için marjinal teknik ikame oranla-
Marjinal Ürün: Di¤er flartlar
r› bu nedenle üretim faktörlerinin marjinal ürünleri oran›na eflit olarak tan›mlan- sabitken üretime al›nan son
maktad›r. ‹ktisatç›lar, üretimde etkinlik koflulunun söz konusu üretim faktörlerinin üretim faktörü biriminin
toplam üretime katk›s›
X ve Y mallar›n›n üretiminde, faktörlerin MP oranlar› eflit olacak flekilde istihdam olarak tan›mlanan bir
edilmesi durumunda gerçekleflece¤ini ifade etmektedirler. verimlilik göstergesidir.
MPLX MPLY
MRTSxLK = MRTS Y
LK =
MPKX MPKY
= (3.11)
Bu koflul gerçekleflmemiflse üreticilerin sermaye ve eme¤i karfl›l›kl› mübadele Efl-ürün e¤risi: Ayn› mikar
ederek mevcut üretim faktörü miktarlar›nda bir art›fl olmaks›z›n her iki mal›n top- üretimi sa¤layan farkl›
üretim faktörü
lam üretim miktarlar›n› artt›rmalar› mümkün olabilir. X ve Y mal› üreticilerinin üre- bileflimlerininin geometrik
tim faktörlerini iki mal aras›nda mübadele ederek üretim art›fl› sa¤lamalar›n›n gösterimidir.
mümkün olmad›¤› tek çözüm, üretim faktörleri marjinal ürün oranlar›n› (MPL/MPK)
iki mal için de eflitleyen faktör bilefliminde gerçekleflmektedir. Bu koflul gerçeklefl-
miflse üretimde etkinlik sa¤lanm›fl demektir.
X ve Y gibi iki mal›n üretimine tahsis edilen K ve L gibi iki üretim faktörü için
üretimde etkinli¤in nas›l sa¤land›¤› fiekil 3.4’te görülen Edgeworth kutusundan ya-
rarlan›larak aç›klanmaktad›r.
fiekil 3.4’ teki Edgeworth kutusunda üretim faktörleri yatay eksende emek (L),
düfley eksende sermaye (K) olacak flekilde yerlefltirilmifltir. Sabit miktardaki emek
ve sermaye’nin X ve Y mal› üretimine ayr›lmas› ile üretilebilecek maksimum X ve
Y mal› miktarlar› flekilde efl ürün e¤rileri ile temsil edilmektedir. Orijinden uzak-
Üretimde etkinlik: Üretim
laflt›kça daha yüksek üretimi gösteren efl-ürün e¤rileri, negatif e¤imli ve orijine d›fl- faktörleri miktar›n›n sabit
bükey olarak tan›mlanm›flt›r. Efl-ürün e¤rilerinin e¤imi iki üretim faktörü aras›nda- oldu¤u varsay›m› alt›nda bir
ki marjinal teknik ikame oran›n› (MRTSLK) göstermektedir. mal›n üretim miktar›n› di¤er
bir mal›n üretim miktar›n›
fiekil 3.4’teki Edgeworth kutusunda OX ve OY, X ve Y mal› üretim miktarlar› azaltmadan art›rmak
için tan›mlanm›fl orijinleri göstermektedir. Edgeworth kutusu oluflturulurken X ma- mümkün de¤ilse faktör
da¤›l›m›n›n teknik anlamda
l›na iliflkin efl-ürün paftas› oldu¤u gibi tutulmufl, Y mal› efl-ürün paftas› diyagram› etkin olarak
180 derece döndürülerek orijini olacak flekilde yerlefltirilmifltir. gerçeklefltirildi¤i kabul
edilir. ‹ktisatç›lar bu çözümü
Pareto etkinlik ölçütünü üretim alan›na uygulayarak iktisatç›lar›n üretimde et- üretimde etkinlik olarak
kinlik koflulunu tan›mlayabiliriz. Buna göre, üretim faktörlerinin iki mal aras›nda- tan›mlamaktad›rlar.
ki da¤›l›m›n› de¤ifltirerek mallardan birinin miktar›n› azaltmadan di¤erinin miktar›-

n› artt›rmak veya her iki mal›n miktar›n› birden artt›rmak mümkün ise mevcut du-
rum etkin olmayan bir çözümü iflaret etmektedir.
fiekil 3.4
OY
Edgeworth Kutusu
ve Üretim Sözleflme
X mal› üretimindeki sermaye (K)

E¤risi Y3 H
Y5 T Y4
G X7
Y6 E
X6
C
Y7 D X5
B
X3 X4
M
OX X mal› üretimindeki emek (L)
‹ki üretim faktörlü ve iki mall› Edgeworth kutusunda faktörlerin etkin kullan›-
m› iki mal›n efl-ürün e¤rilerinin te¤et olduklar› faktör bilefliminde sa¤lanmaktad›r.
fiekil 3.4’te tan›ml› B, C, D, E, G ve H iki mala ait efl-ürün e¤rilerinin te¤et olduk-
lar›, yani üretimde etkinli¤in sa¤land›¤› noktalard›r. Bu noktalar›n üzerinde yer al-
d›¤›n› gördü¤ümüz OX OY e¤risi üretim sözleflme e¤risi olarak tan›mlanmaktad›r.
fiekil 3.4’te, üretim sözleflme e¤risi üzerinde olmayan tüm faktör bileflimleri üretim-
de etkin olmayan faktör bileflimleridir. Üretim sözleflme e¤risi üzerindeki her nok-
tada iki mal›n farkl› miktarlar›n› temsil eden efl-ürün e¤rilerinin birbirlerine te¤et
olduklar› görülmektedir. Efl ürün e¤rilerinin te¤et oldu¤u noktalarda X ve Y mal›
üretim miktarlar›n› gerçeklefltiren faktörler aras›ndaki marjinal teknik ikame oran-
lar› (MRTSLK) birbirine eflittir.
MRTSxLK = MRTS Y
LK (3.12)
Üretim sözleflme e¤risi üzerindeki her noktada üretimde etkinlik koflulu sa¤lan-
m›flt›r. X mal› için tan›ml› orijine (OX) yaklaflt›kça X mal› üretimi azal›rken Y mal›
üretimi artmakta; Y mal› için tan›ml› orijine (OY) yaklaflt›kça Y mal› üretimi azal›r-
ken X mal› üretimi artmaktad›r.
Edgeworth kutusu yard›m›yla iki mal›n üretiminde istihdam edilen üretim faktör-
lerini bir mal›n üretiminden di¤er mal›n üretimine karfl›l›kl› transfer ederek, üretim-
de etkin faktör bilefliminin elde edilebilece¤ini gördük. Üretimde etkinlik koflulunu
sa¤layan çözüme, üretim faktörü piyasalar›n›n yönlendirmesiyle de ulafl›labilir. Üre-
tim faktörleri piyasas›n›n tam rekabet piyasas› olmas› durumunda, eme¤in fiyat› olan
ücret ve sermayenin fiyat› olan faiz istihdam edildikleri tüm üretim alanlar›nda eflit-
lenmifl olacakt›r. Firmalar rekabet gere¤i fiyat› düflük olan üretim faktörünün yo¤un
oldu¤u üretim teknolojilerine yönelirken uzun dönemde hem ücret hem de faizin
tüm üretim alanlar› için eflitlenmesini sa¤lamaktad›rlar. Bu sonuç elde edildi¤inde bir
üretim faktörünün marjinal ürünü hangi mal için istihdam edildi¤inden ba¤›ms›z ola-
rak eflitlenirken fiyatlar› da eflitlenmektedir. Örne¤in eme¤e X mal› üretiminde veya
Y mal› üretiminde istihdam edildi¤ine bak›lmaks›z›n ayn› ücret teklif edilecektir.
Tam rekabet piyasas› mobilite koflulu ile üretim faktörlerinin üretim alanlar› aras›ndaki
hareketlili¤i önünde bir engel olmad›¤›n› kabul etmektedir.
N N
Tam rekabet piyasas›nda faaliyet gösteren X ve Y mallar›n›n üreticileri maliyet-
lerini en aza indirmek istiyorlarsa iki üretim faktörünün marjinal ürün oranlar›n›
söz konusu faktörlerin piyasa fiyatlar› oran›na eflitleyen emek ve sermaye bileflim-
lerini seçeceklerdir. Ücreti ve faizi X mal› üretiminde ve Y mal› üretiminde eflitle-
yen tam rekabet piyasas›, üretimde etkinli¤i sa¤layan faktör bileflimi için afla¤›da-
ki koflulu önermektedir.
MPLX MPLY w
MPKX MPKY r
= = (3.13)
Üretim faktörlerinin göreli verimliliklerini temsil eden marjinal ürün oran› (MPL/MPK),
emek ve sermaye aras›ndaki marjinal teknik ikame oran›na (MRTSLK) eflittir.
N N
Üretim faktörlerinin verimini temsil eden marjinal ürün oranlar›n›n, marjinal
teknik ikame oran›na eflit oldu¤unu daha önce aç›klam›flt›k. Dolay›s›yla X ve Y
mallar› için en düflük maliyetli üretim, emek ve sermaye aras›ndaki marjinal teknik
ikame oranlar›n› ücret ve faiz oran›na eflitleyen faktör bileflimlerinde gerçeklefl-
mektedir.
w
MRTSX Y
LK = MRTS LK =
r
(3.14)
Marjinal teknik ikame oran›n›n efl ürün e¤risinin e¤imine eflit oldu¤unu tekrar
hat›rlayal›m. Bu nedenle her iki mal›n üreticisi de X ve Y mallar›na ait efl-ürün e¤-
rilerinin e¤imini birbirine ve faktör fiyatlar› oran›na eflitleyen miktarlarda emek ve
sermaye istihdam ederlerse üretimde etkinlik sa¤lanm›fl olacakt›r. Faktör piyasala-
r›ndan beklenen bu çözüm ücret ve faizin tam rekabet piyasas› koflullar›nda belir-
lenmesini gerektirmektedir. Dolay›s›yla üretimde etkinli¤i sa¤layan piyasa çözümü
üretim sözleflme e¤risi üzerindeki noktalarda gerçekleflmektedir.
‹ki mal›n iki üretim faktörü ile üretilmekte oldu¤u bir modelde, faktör bileflimindeki et-
kinsizlik durumu nas›l anlafl›labilir? Faktör bileflimini de¤ifltirerek Pareto etkin çözüme 4
nas›l geçilebilir? Edgeworh kutusundan yararlanarak aç›klay›n›z.
Üretimin ve Tüketimin Ortak Dengesi

Üretimin ve tüketimin ortak dengesini aç›klayan genel denge çözümü bizi Pareto
optimumuna götürmektedir. Buraya kadar yapt›¤›m›z analizlerde An›l ve Burcu
olarak adland›rd›¤›m›z iki tüketicinin, iki üretim faktörüyle (K ve L) üretilen çevre
dostu X ve çevreye zararl› Y olmak üzere iki mal› tükettikleri bir modelde tüketim-
de etkinlik ve üretimde etkinlik koflullar›n› birbirinden ba¤›ms›z olarak aç›klad›k.
N N
Bu aflamada bizden yan›t bekleyen sorular; firmalar›n üretim sözleflme e¤risi
üzerindeki sonsuz say›daki X ve Y mal› üretim sepetlerinden hangisini seçecekle-
ri, seçilen sepette yer alan mallar›n An›l ve Burcu aras›nda, tüketim sözleflme e¤ri-
si üzerindeki yine sonsuz say›da alternatiften hangisine göre paylaflt›r›laca¤›d›r. Bu
iki soru kadar önemli bir üçüncü soru da yukar›daki iki sorunun efl anl› yan›t›n›n
kim taraf›ndan verilece¤idir.
An›l ve Burcu aras›nda tan›ml› mübadele sözleflme e¤risi üzerinde tüketimde etkinlik ko-
flulunu sa¤layan sonsuz say›da paylafl›m seçene¤i oldu¤unu; üretim sözleflme e¤risi üze-
rinde de emek ve sermaye aras›nda üretimde etkinlik koflulunu sa¤layan sonsuz say›da X
N N
ve Y mal› üretim alternatifinin oldu¤unu hat›rlayal›m.
‹ktisatç›lar bu sorular›n cevab›n› tüketimde ve üretimde efl anl› denge çözü-

münde aramaktad›rlar. Bu amaçla ilk ad›mda, üzerindeki her noktada üretim fak-
törlerinin etkin kullan›m› ile gerçeklefltirilebilecek çevre dostu X ve çevreye zarar-
l› Y mal› sepetleri tan›ml› olan üretim sözleflme e¤risi referans al›narak üretim ola-
Üretim olanaklar› e¤risi: naklar› e¤risi elde edilmektedir. Üretim olanaklar› e¤risi, veri teknoloji alt›nda
Veri teknoloji varsay›m›
alt›nda sabit miktardaki sabit miktardaki üretim faktörlerinin etkin kullan›m› ile gerçeklefltirilebilecek mak-
üretim faktörlerinin etkin simum miktarlardaki X ve Y mal› üretim alternatiflerini göstermektedir. Üretim ola-
kullan›m› ile
gerçeklefltirilebilecek
naklar› e¤risi üzerinde hangi nokta seçilirse seçilsin temsil etti¤i mal sepeti üretim-
maksimum X ve Y mal› de Pareto etkindir. Üretim olanaklar› e¤risi teknolojiyi sabit varsayarak bir ekono-
üretim alternatiflerini minin mevcut kaynaklar›yla üretebilece¤i maksimum X ve Y mallar› miktarlar› için
göstermektedir.
bir s›n›r çizmektedir. Bu nedenle üretim olanaklar› e¤risi Pareto etkinlik s›n›r› ola-
rak da adland›r›lmaktad›r.
fiekil 3.5
Y Mal›
Üretim Olanaklar›
E¤risi
A
D S
0
B X Mal›
fiekil 3.5’te OAB alan› içinde kalan ve etkinsizlik durumunu temsil eden üretim
alternatifleri için iki de¤erlendirme yap›labilir. Bunlardan ilki, bu bölgede X veya
Y mal›ndan birinin üretiminde kullan›lan emek veya sermaye israf edilmifl durum-
dad›r. ‹kincisi de bu bölgede, X ve Y mallar›ndan birini azaltmadan di¤erini artt›r-
mak (D noktas›ndan E ve S noktalar›na geçmek) veya her iki mal›n üretimini de
artt›rmak (D noktas›ndan M noktas›na geçmek) mümkündür.
Üretim olanaklar› e¤risi üzerinde sonsuz say›da Pareto etkin üretim seçene¤i
Marjinal dönüflüm oran›: bulunmakla birlikte, e¤ri üzerinde hareket marjinal dönüflüm oran› ile ifade
Mevcut koflullarda bir mal›n edilen f›rsat maliyetine katlanmay› gerektirmektedir. Örne¤in fiekil 3.5’te E nokta-
toplam üretimini bir birim
artt›rmak için di¤er mal›n s›ndan S noktas›na hareketle X mal› üretimi DS miktara artt›r›l›rken Y mal› üretimi
üretiminden vaz geçilmesi ED miktarda azalt›lmak zorundad›r. Bu nedenle bir ekonomi k›t kaynaklar› E ve S
gereken miktar› tan›mlayan
bir orand›r. noktalar›n›n gösterdi¤i üretim alternatiflerinde etkin olarak kullan›yor olsa bile,
ekonomik tercihlerin daima bir f›rsat maliyeti olmaktad›r. Üretim olanaklar› e¤risi
üzerinde yukar›dan afla¤›ya hareket edildi¤inde f›rsat maliyetinin artt›¤› görülmek-
tedir. F›rsat maliyeti bir mal›n her ilave üretimiyle birlikte daha fazla k›t kayna¤›n
o mal›n üretimine tahsis edilmek zorunda olmas› nedeniyle artmaktad›r. Bu iliflki-

yi marjinal dönüflüm oran›n›n azal›yor olmas›yla da görmekteyiz.
Üretim olanaklar› e¤risi üzerindeki her noktada üretimde etkinli¤in sa¤lanm›fl
oldu¤unu bir kez daha hat›rlad›ktan sonra X ve Y mal› üretim miktarlar›n›n nas›l
belirlendi¤ine bakal›m. ‹ktisatç›lar bu sorunun yan›t›n› tüketimde ve üretimde et-
kinlik koflulunu birlikte sa¤layan bir çözümde aramaktad›rlar. Piyasa mekanizma-
s›n›n iflleyiflini tan›mlayan ve Adam Smith’in kulland›¤› görülmez elin, karar al›c›-
lar› Pareto optimal olarak tan›mlanan çözüme nas›l yönlendirdi¤ine bakal›m.
Tam rekabet piyasas›n›n üretim faktörlerinin fiyatlar›n› tüm üretim alanlar›nda
eflitledi¤ini biliyoruz. Üretimde istihdam edilebilecek emek ve sermaye miktarlar›
sabit varsay›ld›¤›na göre, e¤ri üzerindeki tüm üretim alternatiflerinin C gibi sabit
bir maliyeti olacakt›r. Üreticiler ne miktar X mal›, ne miktarda Y mal› üretecekleri-
ne hangi mal›n üretiminin daha çok kâr getirece¤ine bakarak karar verirler. Üreti-
cilerin kar› (π), X ve Y mallar›n›n sat›fl›ndan elde edilecek toplam has›lat ile
(PXX+PYY), üretimin maliyeti (C) aras›ndaki fark olarak afla¤›daki gibi tan›mlana-
bilir (Kolstad, 2011,77-78):
π = ( PX X + PY Y) − C (3.15)
Bu eflitlikten hareketle üretimde etkinli¤in sa¤land›¤› limitler içinde üretilebile-

cek maksimum Y mal› miktar› elde edilebilir.
Y = ( π + C) PY − ( Px PY ) X (3.16)
Burada X mal› üretiminin s›f›r olmas› durumunda üretilebilecek maksimum Y

mal› miktar›n›n (π+C)/PY oldu¤u görülmektedir. Eflitlikte yer alan - (PX/PY) ifade-
si de elde edilecek üretim olanaklar› e¤risinin A noktas›ndaki e¤imini temsil et-
mektedir.
Üretim olanaklar› e¤risinin e¤imi her noktas›nda farkl›d›r. Negatif olmakla birlikte, e¤ri
üzerinde yukar›dan afla¤›ya azalan e¤im, marjinal dönüflüm oran›n›n sabit olmad›¤›n› ve
azalan bir e¤ilim sergiledi¤ini göstermektedir.
N N
Üretim olanaklar› e¤risinin e¤imi X mal›n›n Y mal› için marjinal dönüflüm ora-
n› (MRTXY) olarak tan›mlanmaktad›r. Üretim olanaklar› e¤risi üzerindeki her nok-
tan›n üretimde etkinlik koflulunu sa¤lamakla birlikte, bu noktalardaki e¤iminin de
söz konusu mallar›n piyasa fiyatlar› oran›n› temsil etti¤ini belirtmifltik. Üretim ola-
naklar› e¤risi bu yönüyle, üreticilerin söz konusu mallar›n farkl› fiyat oranlar›nda
karlar›n› maksimumlaflt›ran üretim bileflimlerini temsil etmektedir. Bu nedenle üre-
tim olanaklar› e¤risi üzerindeki her nokta için afla¤›daki eflitli¤i yazabiliriz:
MRTXY = PX PY (3.17)
Üretim olanaklar› e¤risi üzerindeki her noktada minimum maliyetle üretilmifl
mal bileflimleri yer almakla birlikte, bu mal bileflimlerinin ayn› zamanda tüketicile-
rin bu mallar için ödemeye istekli olduklar› fiyatlarla da örtüflüyor olmas› gerek-
mektedir (Pindyck, Rubinfeld, 2001,583). Üretimin ve tüketimin ortak dengesini
birlikte sa¤layan çözümün anahtar› da piyasa fiyatlar› olmaktad›r. Bu çözümü elde
etmek üzere fiekil 3.6 da üretim olanaklar› e¤risi ile tüketim sözleflme e¤risi birlik-
te tan›mlanm›flt›r.
fiekil 3.6
Y mal›
Tüketimin ve
Üretimin Ortak
Dengesi
E OB
Y1
S
T
N
M
OA X1 X mal›
Genel denge çözümü içinde üretimde etkinli¤i sa¤layan üretim bileflimi, iki mal
aras›ndaki marjinal dönüflüm oran›n›n (bir mal›n di¤er mal cinsinden maliyetini
ölçmektedir) tüketicilerin marjinal ikame oran›na (bir mal›n di¤er mala k›yasla
marjinal faydas›n› ölçmektedir) eflit olmas›yla sa¤lanm›fl olur. Üretim olanaklar› e¤-
risi üzerindeki sonsuz say›daki üretim alternatifinden sadece biri tüketicilerin ter-
cihlerine en uygun mal sepeti ile örtüflmektedir.
fiekil 3.6’da iki tüketici için iki mal aras›nda K noktas›nda geçerli olan marjinal
A B
ikame oranlar› ( MRSXY , MRS XY ) ile E noktas›n›n gösterdi¤i marjinal dönüflüm
oran› (MRTXY), X1 ve Y1 mal bilefliminde birbirine eflitlenmifltir. Üretim olanaklar›
e¤risinin E noktas›ndaki e¤imi ile iki tüketiciye ait farks›zl›k e¤rilerinin T noktas›n-
daki e¤imlerini eflitleyen piyasa çözümüPX/PY fiyat oran›nda gerçekleflmifltir.
MRSA B
XY = MRSXY = MRTXY = PX PY (3.18)
Yapt›¤›m›z analizden elde etti¤imiz bu çözümün mülkiyetin iki tüketici aras›n-

daki olas› da¤›l›m alternatiflerinden sadece biri için geçerli oldu¤unu belirtelim.
Bununla birlikte mülkiyetin A ve B aras›ndaki da¤›l›m›na iliflkin sonsuz say›da al-
ternatif tan›mlanabilir. Mülkiyetin olas› her da¤›l›m› için de üretim olanaklar› e¤ri-
si üzerindeki farkl› bir mal bilefliminde Pareto etkin çözüm elde edilecektir.
Mülkiyetin iki tüketici aras›ndaki her farkl› da¤›l›m›nda piyasa mekanizmas›n›n
mal fiyatlar›n› ayarlamas›yla birlikte yeni bir Pareto etkin çözüm bulunmaktad›r.
Tüketimde etkinli¤i sa¤layan yeni fiyatlar, ayn› zamanda üretimde etkinlik sa¤la-
n›rken, üreticilerin iki mal›n üretim miktarlar›n› de¤ifltirmesine de neden olmakta-
d›r. Kar maksimizasyonunu amaçlayan firmalar›n üretim miktarlar›n› de¤iflmeleri
ile birlikte üretim faktörlerinin fiyatlar›n›n da piyasan›n yeni koflullar›na uygun ala-
rak dengelenece¤ini belirtebiliriz. Dolay›s›yla her yeni çözüm ile birlikte, mülkiyet
da¤›l›m›n›n kimden yana de¤iflti¤ine ba¤l› olarak toplam faydan›n iki tüketici ara-
s›ndaki paylafl›m› de¤iflti¤i gibi, firmalar›n üretti¤i mallar›n miktarlar› ve dolay›s›y-
la üretim faktörleri istihdam oranlar› ve faktör fiyatlar› da de¤iflmektedir. Kar mak-
simizasyonunu amaçlayan firmalar›n, fayda maksimizasyonunu amaçlayan tüketi-
cilerin talep ettikleri miktarlarda X ve Y mal› üretmek zorunda olmalar› tüketici ha-
kimiyetini yans›tmaktad›r (Ünsal, 2010, 561).
Yap›lan analiz sonsuz say›da Pareto etkin çözüm oldu¤unu ve her çözümün
farkl› sonuçlar ortaya koydu¤unu göstermifltir. Söz konusu Pareto etkin çözümlerin
hangisinin daha iyi oldu¤u sorusu en az etkinlik ölçütü kadar önemli bir kavram›n
kullan›lmas›n› gerektirmektedir. ‹ktisatç›lar bu amaçla Pareto optimal kavram›n›
kullanmaktad›rlar. Etkinlik, optimalite için gerekli fakat yeterli bir koflul de¤ildir.
Optimalite, etkinlik çözümleri aras›nda toplum refah›n› maksimumlaflt›ran amaç ve
tercihlere uygun olarak yap›lacak bir seçimin sonucunu ifade etmektedir. Pareto et-
kinli¤in sa¤land›¤› her nokta ayn› zamanda Pareto optimal olabilir. Dolay›s›yla ikti-
satç›lar üretimde ve tüketimde Pareto etkinli¤in sa¤land›¤› her durumda Pareto et-
kin kavram› ile birlikte Pareto optimal kavram›n› da kullanabilmektedirler.
An›l ve Burcu aras›nda tan›mlanabilecek gelir da¤›l›m alternatifleri kadar çok say›da Pare-
to etkin çözüm bulunmaktad›r.
N N
fiekil 3.7’de Pareto etkin çözümün X1 ve Y1 miktarlarda üretilen iki mal›n iki tü-
ketici aras›nda K noktas›n›n gösterdi¤i mal miktarlar›nda paylafl›ld›¤› görülmekte-
dir. Y mal›n›n fiyat›n›n artmas› ile birlikte, iki tüketicinin talep miktarlar›n› etkile-
yecek di¤er koflullar sabitken, K noktas›nda tan›ml› ve iki tüketicinin farks›zl›k e¤-
rilerine te¤et olan bütçe do¤rusunun e¤imi artar. Piyasa dinamikleri art›k yeni bir
Pareto etkin çözüme yönelmifltir. Y mal›na talep azal›rken X mal›na talep artar. Pi-
yasadaki talep de¤iflimine uyum gösteren üreticiler üretim olanaklar› e¤risi üzerin-
de, Y mal›n›n daha az X mal›n›n daha fazla üretildi¤i yeni bir denge noktas›na yö-
nelirler. Pareto etkin çözüm sa¤land›¤›nda X2 ve Y2 mal bilefliminin üretilmekte ol-
du¤u RA = PXQX+PYQY, iki tüketicinin bu iki mal› aralar›nda R noktas›n›n göster-
di¤i miktarlarda paylaflt›klar› görülmektedir.
fiekil 3.7
Edgeworth Kutusu
Y mal›
ve Sözleflme E¤risi
OB
K
OB
Y2
R
y2I
QA X1 x2I X2 X mal›
Üretimde ve tüketimde ortak etkinli¤in sa¤land›¤› bir durumdan hareketle çevreye zararl›
Y mal›n›n X mal› karfl›s›ndaki fiyat›n›n artmas›, söz konusu mallar›n üretim miktarlar›n› 5
nas›l etkiler? Edgeworth kutusu üzerinde tart›fl›n›z.
Tam Rekabet Piyasas›nda Denge ve Pareto Optimumu

Buraya kadar üretimde ve tüketimde ortak etkinli¤in sa¤lanmas› için gerekli koflul-
lar› de¤erlendirdik. Bu koflullar›n fiyatlar›n olmad›¤› bir takas ekonomisinde iki
üretim faktörünün iki mal aras›nda ve iki mal›n iki tüketici aras›nda mübadelesi
yoluyla gerçekleflebilece¤ini gördük. ‹ki üretim faktörü iki mal ve iki tüketiciden
olufltu¤u varsay›lan bir ekonomide üretimde ve tüketimde Pareto etkin çözümün,
iki tüketicinin marjinal ikame oranlar›n›n iki mal›n marjinal dönüflüm oran›na eflit
oldu¤u zaman sa¤land›¤› sonucuna ulaflt›k.
Pareto optimal çözüm ayn› zamanda iki ayr› sonuç ima etmektedir: Bunlardan
birincisine göre, üretimde etkinlik sa¤land›¤›nda iki mal aras›ndaki marjinal dönü-
flüm oran› bu mallar› üreten tüm firmalar için eflitlenmektedir. Tüm firmalar X ve
Y mallar›n› ayn› maliyetlerle ürettikleri için bu mallar›n hangi firma taraf›ndan üre-
tildi¤inin kaynaklar›n kullan›m› aç›s›ndan bir önemi bulunmamaktad›r. ‹kincisine
göre, tüketimde etkinlik koflulu sa¤land›¤›nda iki mal aras›ndaki marjinal ikame
oran› bu mallar›n tüm tüketicileri için eflitlenmektedir. Tüm tüketiciler X ve Y mal-
lar›n›n tüketiminden ayn› fayday› sa¤layacak olmalar› nedeniyle bu mallar›n kim
taraf›ndan tüketildi¤inin de bir anlam› bulunmamaktad›r.
Modelimize piyasa fiyatlar›n› dahil etti¤imizde ise üretimde ve tüketimde etkin-
lik çözümünün piyasa fiyatlar›n›n yönlendiricili¤inde gerçekleflti¤ini gördük. Tam
rekabet piyasas›nda tüketiciler ayn› nispi fiyat oran› ile karfl›laflt›klar›ndan, tüketici
dengesi veri piyasa fiyatlar› oran›nda tüketicilerin marjinal ikame oranlar›n› karfl›-
l›kl› olarak eflitledi¤i paylafl›mda gerçekleflmektedir. Tam rekabet piyasas›nda olu-
flan veri faktör fiyatlar›nda firmalar ayn› nispi fiyat oranlar›yla karfl›laflt›klar›ndan,
üretici dengesi firmalar›n marjinal maliyetlerini minimize edecek flekilde marjinal
teknik ikame oranlar›n› karfl›l›kl› olarak eflitledikleri faktör paylafl›m›nda gerçeklefl-
mektedir. Tam rekabet piyasas›nda her firma kar maksimizasyonunu, üretim mik-
tar›n› marjinal maliyetin piyasa fiyat›na eflit oldu¤u üretim miktar›nda belirlemek-
tedir. Mallar›n f›rsat maliyetini yans›tan fiyatlar oran› bu nedenle tam rekabet piya-
sas›nda tüketicilerin marjinal ikame oranlar›n› veri marjinal dönüflüm oran›nda
eflitleyerek tüketimin ve üretimin ortak dengesini sa¤lamaktad›r.
Tam rekabet piyasas›n›n Pareto optimumunu sa¤layan süreçteki fonksiyonu nedir?

6
Bu bafll›k alt›nda tam rekabet piyasas›nda denge piyasa fiyat›n›n neden Pareto
optimal oldu¤unu arz ve talep dengesinden hareketle aç›klamaya çal›flal›m.
Tam Rekabet Piyasas› Dengesi

Piyasa bir mal› talep edenlerle arz edenlerin oluflturdu¤u bir mübadele a¤› olarak
tan›mlanmaktad›r. Tam rekabet piyasas› dengesine iliflkin aç›klamalar›m›z› Y mal›
üzerinden yapal›m. Y mal› daha önceki aç›klamalar›m›zdan hat›rlanaca¤› gibi, ye-
nilenemez nitelikteki do¤al kaynaklar› kullanan ve üretim süreci çevre kirlili¤ine
N N
neden olan çevre için zararl› bir mal› temsil etmektedir. Bununla birlikte Y mal›n›n
olumsuz çevresel etkileri olmas›na karfl›n toplumun tüketiminden vazgeçemeyece-
¤i faydal› bir mal oldu¤unu belirtelim. Üretiminini durdurman›n mümkün olmad›-
¤›n› bildi¤imiz Y mal›n›n optimum üretim miktar› ne olmal›d›r? ‹ktisatç›lar, Y mal›-
n›n tam rekabet piyasas› koflullar›n› tafl›yan bir piyasada optimum miktarda üreti-
lece¤ini kabul etmektedirler.
Tam rekabet piyasas› dengesi arz ve talebin uzlaflt›¤› bir çözümde kurulmakta-
d›r. Bu nedenle öncelikle talep ve arz kavramlar›n› k›saca aç›klad›ktan sonra Y ma-
l› için piyasa dengesinin nas›l olufltu¤unu aç›klamaya çal›flal›m.
Piyasa talebi, söz konusu mal›n fiyat› d›fl›nda talebi etkileyen di¤er faktörler sabit
iken (ceteris paribus), o mal›n çeflitli miktarlar› için al›c›lar›n ödemeye istekli oldukla-
r› fiyatlar setini tan›mlamaktad›r. Bu koflullarda talep edilen miktar ve fiyat aras›ndaki
iliflkinin negatif yönlü oldu¤u kabul edilir. Fiyat ve talep edilen miktar aras›ndaki bu
iliflki azalan marjinal fayda ile aç›klanmakta ve talep yasas› olarak bilinmektedir.
Piyasa arz› ise arz› etkileyen fiyat d›fl›ndaki di¤er faktörlerin sabit oldu¤u varsa-
y›m› alt›nda (ceteris paribus) belirli bir dönemde üreticilerin belirli bir miktarda
mal› piyasaya getirmek üzere piyasadan bekledikleri minimum fiyatlar setini gös-
termektedir. Endüstride üretim art›fl› ile birlikte üretim maliyetlerinin de artt›¤› ka-
bul edildi¤i için bir mal›n fiyat› ile arz miktar› aras›nda do¤rusal bir iliflki kurulmak-
tad›r. Bu nedenle de piyasa arz e¤risi pozitif e¤imli olarak tan›mlanmaktad›r.
Tam rekabet piyasas› dengesi talep ve arz için fiyat d›fl›ndaki faktörlerin sabit
oldu¤u varsay›m› alt›nda, talep ve arz e¤rilerinin kesifltikleri noktada oluflmaktad›r.
fiekil 3.8’de denge piyasa fiyat›nda Y mal›ndan talep edilen miktar›n arz edilen
miktara eflitlenmifl oldu¤u görülmektedir. Bu nedenle denge piyasa fiyat› belirli bir
piyasada belirli bir zamanda di¤er koflullar sabitken Y mal›n›n arz edilen miktar›
ile talep edilen miktar›n› eflitleyen fiyat olarak tan›mlanmaktad›r. Bu fiyat tektir ve
al›c›lar ve sat›c›lar tercihlerini veri kabul ettikleri bu fiyat üzerinden olufltururlar.
Y mal›n›n tüm tüketicileri bu maldan marjinal faydan›n piyasa fiyat›na eflitlen-
di¤i miktarlarda sat›n alacaklar› için, piyasa fiyat›nda Y mal›n› tüm tüketenlerin
marjinal faydalar› eflitlenmifl olacakt›r. Aç›kça ifade etmek gerekir ki, piyasa meka-
nizmas› Y mal›n›, Y mal›n›n son birimini tüketen kifliyi de¤ifltirerek toplum refah›-
n› artt›rman›n mümkün olmayaca¤› bir flekilde da¤›tmaktad›r.
Y mal›n›n tüm üreticileri de üretimlerini marjinal maliyetin piyasa fiyat›na eflit-
lendi¤i miktarda belirleyecekleri için, piyasa fiyat›nda Y mal›n›n tüm üreticilerinin
marjinal maliyetleri eflitlenmifl olacakt›r. Piyasa mekanizmas› Y mal›n›n üretimini
firmalar aras›nda o flekilde da¤›tmaktad›r ki, son birim Y mal›n› üreten firmay› de-
¤ifltirerek k›t kaynaklarla üretilebilecek Y mal› miktar›n› artt›rmak veya ayn› miktar
Y mal›n› daha düflük bir maliyetle üretmek mümkün de¤ildir.
fiekil 3.8
Fiyat (P) Tam Rekabet
S Piyasas›nda Denge
P1
P0 E
P2
0
Q2 Q0 Q1 Y mal› miktar› (Q)
Piyasa fiyat› (P0) üreticileri Q0 miktar mal› üretmeye raz› edecek en düflük fiyatt›r.
N N
Piyasa fiyat› (P0) tüketicilerin Q0 miktar mal› sat›n almak için ödemeye istekli olduklar› en
yüksek fiyatt›r.
N N
‹ktisatç›lar tam rekabet piyasas› dengesinin tek ve istikrarl› bir denge durumu
olarak tan›mlamaktad›rlar. Denge üretim miktar›, tüketicilerin Y mal›n›n bu miktar
üretimi için ödemeye istekli olduklar› fiyat ile üreticilerin bu miktar Y mal›n› üret-
mek için bekledikleri fiyat› eflitleyen istikrarl› bir çözüm ortaya koymaktad›r.
Tam Rekabet Piyasas› Dengesi ve Pareto Optimumu

Tam rekabet piyasas›nda Y mal› için oluflan piyasa dengesinin neden Pareto opti-
mal oldu¤unu afla¤›daki fiekil 3.9’dan yararlanarak aç›klayal›m. fiekil 3.9 tam reka-
bet piyasas› dengeye geldi¤inde, tüketicilerin Q0 miktar Y mal›n›n tüketiminden
sa¤lad›klar› toplam fayda karfl›l›¤›nda OP1EQ0 yamu¤unun alan› ile temsil edilen
bir ödemede bulunmaya istekli olduklar›n› göstermektedir. Üreticiler ise Q0 miktar
Y mal›n› OP2EQ0 yamu¤unun alan› ile tan›ml› bir toplam maliyetle üretmifllerdir.
fiekil 3.9’da, tüketicilerin toplam faydas› ile üreticilerin taplam maliyeti aras›ndaki
fark› tan›mlayan P2P1E üçgeninin alan› Y mal›n›n tam rekabet piyasas›nda Q0 mik-
tar üretim sonucu oluflan toplumsal kazanc› temsil etmektedir. Tam rekabet piya-
sas› Q0 miktar Y mal› ile toplumsal kazanc› maksimumlaflt›ran bir denge çözümü
ortaya koymaktad›r.
Talep e¤risi alt›nda kalan alan tüketicilerin toplam faydas›n›; arz e¤risi alt›nda kalan alan
firmalar›n toplam üretim maliyetini göstermektedir.
N N
fiekil 3.9
Fiyat (P)
Piyasa dengesi ve
Pareto optimumu
P1 S
A M
P0 E
N
B
P2 D
0
Q2 Q0 Q1 Miktar (Q)
Toplumsal kazanç alan›n›n üreticiler ve tüketiciler aras›nda nas›l paylafl›ld›¤›,

tüketici rant› ve üretici rant›n›n aç›klanmas›yla ortaya konabilir. ‹ktisatç›lar›n Pare-
to optimumu olarak tan›mlad›klar› çözüme ulafl›lm›flsa, bu denge durumunda pi-
yasadaki taraflardan birinin bile durumunu kötülefltirmeksizin bir baflkas›n› daha
iyi bir duruma getirmek mümkün olmamal›d›r. Tam rekabet piyasas›n›n Pareto op-
timumu aç›s›ndan ne ifade etti¤ini görmek için fiekil 3.9’a geri dönelim.
Tam rekabet piyasas› dengesi sa¤land›¤›nda P0 piyasa fiyat›ndan Q0 miktarda

Y mal› sat›n alan tüketiciler OP0EQ0 dikdörtgeninin alan› ile tan›mlanan bir ödeme
yapmaktad›rlar. Oysaki tüketiciler aras›nda Q0 miktar mal› Y mal› sat›n almak için
P0 fiyat›n›n üzerindeki fiyatlar› ödemeye istekli olan tüketiciler de bulunmaktad›r.
Söz konusu tüketiciler Y mal› için ödemeye istekli olduklar› fiyatlar› ödemifl olsa-
lard›, tüketcilerin Y mal› için yapacaklar› toplam ödeme OP1EQ0 yamu¤unun ala-
n› kadar olacakt›. OP1EQ0 yamu¤unun alan› kadar bir ödeme yapmaya istekli ol-
duklar› halde OP0EQ0 dikdörtgeninin alan› kadar ödeme yapan tüketiciler denge
piyasa fiyat›n›n üzerindeki tüm fiyatlar›n belirledi¤i P0P1E üçgeninin toplam alan›
Tüketici rant›: Daha yüksek
kadar tüketici rant› elde etmektedirler. fiyat ödemeye istekli
Tam rekabet piyasas› dengesi sa¤land›¤›nda P0 piyasa fiyat›ndan Q0 miktarda olduklar› hâlde piyasada
Y mal› satan firmalar QP0EQ0 dikdörtgeninin alan›yla temsil edilen bir toplam ha- oluflan tek fiyattan bu mal›
sat›n alan tüketicilerin elde
s›lat elde etmektedirler. Piyasa dengesine göre Q0 miktar Y mal›n› OP2EQ0 alan›- ettikleri kazanç toplam›d›r.
n›n tan›mlad›¤› bir maliyetle üreten firmalar, bu üretim ve fiyat düzeyinde toplam
sat›fl has›latlar› ve toplam üretim maliyetleri aras›ndaki P2P0E üçgeninin tan›mlad›-
¤› alan kadar üretici rant› elde etmektedirler.
Tüketici rant› ve üretici rant› toplam alanlar› ile ifade edilen toplumsal kazanc› Üretici rant›: Daha düflük
maksimum yapan denge çözümü nedeniyle tam rekabet piyasas› Pareto optimal- bir fiyatla satmaya raz›
olduklar› hâlde piyasada
dir (Hussen, 2000,33). Bunu s›namak üzere Y mal›n›n üretim miktar›n›n Q0’dan oluflan tek fiyattan bu mal›
fazla veya az olmas› durumunda mevcut çözümden daha iyi sonuçlar elde edilip satan üreticilerin elde
ettikleri kazanç toplam›d›r.
elde edilemeyece¤ini toplumsal kazanc›n geliflimi üzerinden görmeye çal›flal›m.
Y mal› üretim miktar›n›n artarak Q0 yerine Q1 olmas›, üreticilere Q0EMQ1 ya-
mu¤unun alan› kadar ek maliyet getirmektedir. Ayn› miktarda piyasaya ç›kan ek Y
mal›n›n tüketicilere sa¤layaca¤› ek fayda ise sadece Q0ENQ1 alan› kadard›r. Den-
ge üretim miktar›n› aflan bir üretimin üreticilere taplam maliyeti, fazla üretimin tü-
kecilere sa¤layaca¤› toplam faydadan EMN üçgeninin alan› kadar büyüktür. Bu
alan denge üretim miktar›n› aflan Y mal› üretiminin neden oldu¤u toplumsal ka-
zanç kayb›n› göstermektedir.
Denge üretim miktar›ndan daha az miktarda Y mal› üretilmifl olmas› durumun-
da, tüketiciler için Q0EAQ2 alan›n›n gösterdi¤i bir toplam fayda kayb› oluflmaktad›r.
Bunun yan›nda, Y mal›n›n daha az üretilmesi nedeniyle üreticilerin toplam üretim
maliyetinde Q0EBQ2 alan›yla ölçülen bir tasarruf olaca¤›n› da belirtelim. Y mal›n›n
denge üretim miktar›ndan daha az üretilmesi nedeniyle tüketicilerin u¤rad›¤› fayda
kayb›n›n, Y mal›ndan daha az üreten üreticilerin üretim maliyetlerinde sa¤lam›fl ol-
duklar› tasarruftan EAB üçgeninin alan› kadar büyük oldu¤u görülmektedir.
Denge piyasa fiyat›ndan herhangi bir nedenle uzaklaflmak hangi yönde olursa
olsun toplumsal kazanç kayb›na neden olmaktad›r. Görüldü¤ü gibi tam rekebet
piyasas› dengesinin öngördü¤ü miktarda üretilen Y mal›, toplum refah›n› maksi-
mumlaflt›ran miktarda üretilmifl olacakt›r. Bu nedenle tam rekabet piyasas› denge-
si Pareto optimaldir.
Özet
N
AM A Ç
Çevresel kaynaklar›n kullan›m›nda iktisadi et- yüksek maliyetli gerçeklefltirebilen firman›n, ken-
1 kinli¤in anlam›n› belirtmek di kirlilik kontrolüne ay›raca¤› kayna¤›, kirlilik
Ekonomik sisteme yenilenebilir ve yenilenemez kontrol miktar›n› artt›rmas› için maliyeti düflük
nitelikteki do¤al kaynak ve enerji sunarak üretim olan firmaya ödemesi durumunda ayn› toplam
süreçlerinin temel girdisini oluflturan ekolojik sis- harcamayla daha fazla kirlilik kontrolü mümkün
tem ayn› zamanda ekonomik faaliyetlerin sonu- olabilmektedir. Bir baflka örnekte, ekonomik fa-
cu oluflan her türlü at›k ve emisyonlar›n da al›c›- aliyetleri birbiriyle uyumlu olmayan ve birinin
s› durumundad›r. üretim süreci di¤erinin üretimini olumsuz etkile-
Maden rezervleri ve fosil yak›tlar gibi yenilenemez yen iki firma aras›nda, gördü¤ü zarar›n azalt›l-
nitelikteki do¤al kaynaklar ile kaliteli hava, su, top- mas› sayesinde kar›n›n artaca¤›n› düflünen firma,
rak ve bal›k yataklar› ile ormanlar gibi yenilenebi- di¤er firmaya kendisine verdi¤i zarar› azaltmas›
lir do¤al kaynaklar›n ekonomik sistemin ihtiyaçla- için bir ödeme yapman›n kendi yarar›na oldu¤u-
r› dikkate al›nd›¤›nda k›t olduklar› görülmektedir. nu düflünebilir. Bu iki örnekte de etkinsizlik du-
K›t olduklar› kabul edilen çevresel kaynaklar›n rumundan, bir di¤erini kötü duruma düflürme-
ekonomik sistem taraf›ndan kullan›lmas› süreci den birinin durumunu iyilefltirmenin mümkün
bir dizi tercih zorunlulu¤u ile gerçekleflmektedir. olmad›¤› Pareto etkin çözüme ulafl›labilmektedir.
Çevresel kaynaklar›n k›tl›¤› karfl›s›nda yap›lacak Bu örneklerin Pareto etkinli¤e yaklaflman›n, mev-
her seçimin, verilen karar nedeniyle oluflan bir cut durum henüz etkinsiz olsa bile daha iyi çö-
f›rsat maliyeti vard›r. Dolay›s›yla iktisadi etkinlik züm oldu¤u kabul edilmektedir.
N
çevresel kaynaklar›n yönetimi söz konusu oldu-
¤u zaman da önemlidir. ‹ktisadi etkinli¤i genel denge analizi çerçevesin-
AM A Ç
Çevre sorunlar›na neden olan bir üretimin çevre 3 de aç›klamak
kirlili¤i ile ifade edilebilecek bir maliyeti oldu¤u ‹ktisat bilimi kaynaklar›n yönetiminde Pareto et-
gibi toplum refah›na anlaml› bir katk› sa¤l›yor da kin çözümün elde edilmesi için üç koflul öne sür-
olabilir. Acaba bu üretimin etkin miktar› nas›l be- mektedir: Bunlardan ilki mal ve hizmetlerin tü-
lirlenebilir? Pareto etkinlik ölçütüne göre etkin keticiler aras›nda etkin da¤›l›m›n›n, ikincisi üre-
üretim, söz konusu mal› daha az veya daha çok tim faktörlerinin üretilen mallar aras›nda etkin
üreterek toplum refah›n› artt›rman›n mümkün ol- da¤›l›m›n›n ve son olarak hem tüketimde hem
mad›¤› bir miktarda gerçekleflmektedir. de üretimde ortak etkinli¤in sa¤lanm›fl olmas›d›r.
‹ki mall› bir ekonomide iki mal aras›ndaki marji-
N
A M A Ç
Çevre sorunlar›n›n neden iktisadi etkinli¤in ger- nal ikame oranlar›n›n iki tüketici için birbirine
2 çekleflmedi¤i durumlar› temsil etti¤ini ve iktisadi eflitlendi¤i durumda gözlenen paylafl›m tüketim-
etkinlik ölçütüne göre çevre aç›s›ndan daha iyi de etkinli¤i temsil etmektedir. Bir tüketicinin fay-
çözümlerin bulunabilece¤ini ifade etmek das›n› azaltmadan di¤erinin faydas›n› artt›rman›n
Çevresel kaynaklar›n kullan›m›nda Pareto etkin- mümkün olmad›¤› özel çözümler Pareto etkin
li¤i sa¤lamayan çözümlerin toplum refah›n› olarak tan›mlanmaktad›r. ‹ki tüketici iki mal› ara-
olumsuz etkileyen çevresel sonuçlar› olabilmek- lar›nda marjinal ikame oranlar›n› eflitleyen mik-
tedir. Bu nedenle iktisatç›lar çevre sorunlar›n› tarlarda paylafl›ncaya kadar mübadele ederek Pa-
çevresel kaynaklar›n etkinsiz kullan›m›na ba¤la- reto etkin çözüme ulaflabilirler.
maktad›rlar. Çevre sorununa neden olan bir eko- ‹ki mall› bir ekonomide iki tüketici aras›ndaki
nomik faaliyetin etkinlik koflullar› gözetilerek dü- Pareto etkin çözümü piyasa mekanizmas› da ger-
zenlenmesi sayesinde toplum ad›na Pareto et- çeklefltirebilir. Pareto etkinli¤in sa¤land›¤› bu
kinli¤e kadar uzanan daha iyi çözümler elde edi- paylafl›m noktalar›nda iki tüketicinin iki mal için
lebilmektedir. Örne¤in kirlilik kontrolünü farkl› marjinal ikame oranlar› birbirine ve ayn› zaman-
maliyetlerle gerçeklefltirebilecek durumdaki fir- da söz konusu mallar›n›n piyasa fiyatlar› oran›na
malardan, ayn› miktar kirlilik kontrolünü daha eflitlenmektedir.
A B
MRS XY = MRS XY = PX PY MRSA
XY = MRS XY = MRTXY = PX PY
B
‹ki mal›n sabit miktarlardaki iki üretim faktörü ile Mülkiyetin iki tüketici aras›ndaki her olas› da¤›l›-
üretildi¤i bir ekonomide iki üretim faktörü aras›n- m›n›n gösterdi¤i piyasa fiyatlar› oran›nda, üretim
daki marjinal ikame oranlar›n›n iki mal için birbi- olanaklar› e¤risi üzerindeki farkl› bir mal bilefli-
rine eflitlendi¤i durumda üretim faktörlerinin da- mini tüketicilerin tercihleriyle uyumlaflt›rmay› ba-
¤›l›m› üretimde etkinli¤i temsil etmektedir. Bir ma- flaran sonsuz say›da Pareto etkin çözüm elde edi-
l›n miktar›n› azaltmadan di¤erinin miktar›n› artt›r- lebilir. Piyasa mekanizmas›n›n baflar›s› olarak de-
man›n mümkün olmad›¤› özel çözümler Pareto ¤erlendirilen bu çözüm ayn› zamanda Pareto op-
etkin olarak tan›mlanmaktad›r. ‹ki üretim faktörü- timal olarak tan›mlanmaktad›r.
N
nün iki mal aras›ndaki sonsuz say›da da¤›l›m al-
ternatifi aras›nda, marjinal teknik ikame oranlar›n› ‹ktisadi etkinli¤in sa¤lanmas›nda tam rekabet
AM A Ç
eflitleyen da¤›l›m bir mal›n üretim miktar›n› azalt- 4 piyasas›n›n rolünü aç›klamak
madan di¤erinin miktar›n› artt›rman›n mümkün Tam rekabet piyasas› dengesi kaynaklar›n bafl-
olmad›¤› Pareto etkin çözümü göstermektedir. lang›ç da¤›l›m›n› de¤ifltirerek Pareto etkin çözü-
‹ki mall› bir ekonomide iki üretim faktörünün bu mü gerçeklefltirmektedir. ‹ki mal ve iki tüketici-
iki mal aras›nda Pareto etkin da¤›l›m› piyasa meden oluflan bir ekonomide tüketimde ve üretim-
kanizmas› taraf›ndan da gerçeklefltirebilir. Pareto de etkinli¤i birlikte sa¤layan Pareto optimal çö-
etkinli¤i sa¤layan bu faktör da¤›l›mlar›nda, iki züm, iki tüketicinin marjinal ikame oranlar›n›n
mal›n iki üretim faktörü için marjinal teknik ika- iki mal›n marjinal dönüflüm oran›na eflitlenme-
me oranlar› birbirine ve ayn› zamanda söz konu- siyle gerçekleflmektedir. Bir ekonomide fiyatla-
su üretim faktörlerinin piyasa fiyatlar› oran›na r›n tam rekabet piyasas› koflullar›nda oluflmas›
eflitlenmektedir. kayd›yla piyasa fiyatlar› söz konusu mallar ara-
w
MRTSX LK = MRTS LK =
Y s›ndaki marjinal dönüflüm oran›n› bir baflka ifa-
r deyle f›rsat maliyetini temsil edebilir. Bu neden-
le tüketicilerin iki mal aras›nda marjinal fayda
Üretimde etkinlik koflulunu sa¤layan mal bileflim-
oranlar› birbirine eflit olacak flekilde dengeye gel-
lerini temsil eden üretim sözleflme e¤risi ayn› za-
meleri, marjinal dönüflüm oran›n› marjinal ikame
manda veri teknoloji alt›nda üretilebilecek maksi-
oran›na eflitleyen piyasa fiyatlar› oran›nda ger-
mum mal miktarlar›n› gösteren bir üretim olanak-
çekleflebilir. Pareto optimal olarak tan›mlanan
lar› e¤risidir. Üretim olanaklar› e¤risi üzerindeki
bu denge çözümü ancak fiyatlar›n tam rekabet
her nokta, üreticilerin söz konusu mallar›n farkl›
piyasas›nda oluflmas› durumunda mümkündür.
fiyat oranlar›nda kar maksimizasyonunu sa¤la-
Pareto optimal çözümün ayn› zamanda iki sonu-
d›klar› üretim bileflimlerini temsil etmektedir. Üre-
cu bulunmaktad›r. Bunlardan birincisine göre,
tim olanaklar› e¤risi üzerindeki her noktada mini-
tam rekabet piyasas›n›n iflaret etti¤i fiyatlarda iki
mum maliyetle üretilmifl mal bileflimleri yer al-
mal aras›ndaki marjinal dönüflüm oran› bu mal-
makla birlikte, bu mal bileflimlerinin ayn› zaman-
lar› üreten tüm firmalar için eflitlenmektedir. ‹kin-
da tüketicilerin bu mallar için ödemeye istekli ol-
cisine göre de tam rekabet piyasas›nda oluflan fi-
duklar› fiyatlarla da örtüflüyor olmas› gerekmek-
yatlarda iki mal aras›ndaki marjinal ikame oran›
tedir. Üretimde ve tüketimde ortak etkinli¤i veren
tüm tüketiciler için eflitlenmektedir. Buna göre
çözümün anahtar› da piyasa fiyatlar›d›r.
son birim mal›n hangi firma taraf›ndan üretildi¤i-
Bir ekonomide etkinli¤in sa¤land›¤› genel denge
nin ve kim taraf›ndan tüketildi¤inin toplum refa-
çözümü, üretimde etkinli¤in sa¤land›¤› sonsuz
h› aç›s›ndan bir önemi kalmamaktad›r.
say›da alternatifi temsil eden marjinal dönüflüm
oran›n›n, tüketimde etkinli¤in sa¤land›¤› sonsuz
say›da alternatifi temsil eden marjinal ikame oran-
lar›ndan birine eflitleyen piyasa fiyatlar› oran›nda
sa¤lanmaktad›r.
N
A M A Ç
Tam rekabet piyasas› dengesinin neden Pareto
5 optimal oldu¤unu aç›klamak
‹ktisatç›lara göre, tam rekabet piyasas› dengesi
istikrarl› bir denge durumunu göstermektedir.
Denge üretim miktar›n› aflan miktarlarda üretici-
lerin raz› olacaklar› en düflük fiyat tüketicilerin
ödemeye istekli olduklar› maksimum fiyat›n üze-
rinde oldu¤u için piyasa daha düflük bir üretim
miktar›nda dengelenir. Denge üretim miktar›n›n
alt›ndaki miktarlarda ise tüketicilerin ödemeye
istekli olduklar› en düflük fiyat üreticileri bu mik-
tar mal› üretmeye raz› edecek en yüksek fiyat›n
üzerinde oldu¤u için piyasa dengesi daha yük-
sek bir üretim miktar›nda kurulur.
Tam rekabet piyasas› dengesi kuruldu¤unda tü-
keticiler bu miktar mal için yapt›klar› ödemenin
üzerinde tüketici rant› olarak tan›mlanan bir fay-
da sa¤lamaktad›rlar. Üreticiler de tam rekabet pi-
yasas› dengesinde, bu miktar mal›n üretim mali-
yetinin üzerinde üretici rant› olarak ifade edilen
bir sat›fl has›lat› elde etmektedirler. Türetici rant›
ve üretici rant›ndan oluflan toplumsal kazanç ala-
n› tam rekabet piyasas› dengesinde maksimum-
dur. Tam rekabet piyasas›n›n ortaya koydu¤u çö-
zümler d›fl›ndaki üretim alternatifleri yoluyla top-
lumsal refah› maksimumlaflt›rmak mümkün de-
¤ildir. Toplumsal kazanc›n bileflenleri olan tüke-
tici rant› ve üretici rant› da maksimumdur. Tam
rekabet piyasas› dengesi kuruldu¤unda toplum-
da birinin durumunu kötülefltirmeksizin bir bafl-
kas›n›n durumunu iyilefltirmek art›k mümkün de-
¤ildir. Denge piyasa fiyat›ndan herhangi bir ne-
denle oluflacak sapma hangi yönde olursa olsun
toplumsal kazanç kayb›na neden olmaktad›r. Bu
nedenle tam rekabet piyasas› dengesi Pareto op-
timaldir.
1. Ekonomik sistemin ekolojik sistemin kalitesi ve sür- 6. Toplumda belirli bir refah düzeyinde, bir kiflinin fay-
dürülebilirli¤i üzerindeki etkilerini iktisat biliminin han- das›n› azaltmadan bir baflkas›n›n faydas›n› artt›rman›n
gi çal›flma alan› incelemektedir? mümkün olmad›¤› çözümlerin geometrik yeri afla¤›da-
a. Do¤al kaynaklar ekonomisi kilerden hangisidir?
b. Enerji ekonomisi a. Efl maliyet do¤rusu
c. Çevre ekonomisi b. Farks›zl›k e¤risi
d. Kalk›nma ekonomisi c. Üretim olanaklar› e¤risi
e. Refah ekonomisi d. Pareto etkinlik s›n›r›
e. Mübadele sözleflme e¤risi
2. Ekonominin genel dengesi sa¤land›¤›nda enerji üre-
timinin girdisi olan kömürün marjinal maliyetini, kömü- 7. Tüketimde etkinlik sa¤land›¤›nda afla¤›daki koflul-
rün girdi olarak kullan›ld›¤› tüm üretim alanlar›nda eflit- lardan hangisi gerçekleflmektedir?
MU A
XY MU XY = PX = PY
B
leyen piyasa türü hangisidir?
a.
a. Monopolcü rekabet
b. Düopol b. MU A
XY = MU XY = PX PY
B
MRSA
XY = MRSXY = PX PY
B
c. Monopol
c.
d. Oligopol
e. Tam rekabet d. MRSA
XY = MRSXY = MU XY = MU XY
B A B
e. Hiçbiri
3. Ka¤›t üretiminde kullan›lan a¤aç miktar›n›, ayn› mik-
tar ka¤›t üretmeyi sürdürerek azaltman›n ve bu sayede
8. Afla¤›daki ifadelerden hangisi üretim sözleflme e¤ri-
ekolojik sistemin temel kayna¤› olan ormanlar› ço¤alt-
si için do¤ru de¤ildir?
man›n mümkün oldu¤u bir ekonomik durum afla¤›da-
a. Üzerinde her noktada Pareto etkinlik sa¤lanm›flt›r
kilerden hangisi ile tan›mlanabilir?
b. E¤ri üzerinde farks›zl›k e¤rileri te¤ettir
a. ‹ktisadi etkinlik
c. Efl maliyet do¤rular› e¤riyi kesmektedir
b. Üretimde etkinlik
d. Faktör fiyatlar› de¤iflince e¤ri üzerinde yeni bir
c. Üretimde etkinsizlik
noktaya geçilir
d. Tüketimde etkinlik
e. E¤ri d›fl›ndaki bölgeler Pareto etkinsizdir
e. Tüketimde etkinsizlik
9. Piyasa sistemi tüketimde ve üretimde ortak etkinli¤i
4. Do¤al kaynaklar ve çevre ekonomik analizlerde na-
afla¤›daki hangi koflulda gerçeklefltirmektedir?
s›l tan›mlamaktad›r?
a. K›t mal a. MRSA
XY = MRSXY = MRTXY = PX PY
B
MU A
XY = MU XY = PX PY
B
b. Toplumsal mal
b.
c. Serbest mal
d. Özel mal c. MRSA
XY = MRSXY = PX PY
B
MRSA
XY = MRSXY = MU XY = MU XY
B A B
e. Ortak mal
d.
5. Bal›k yataklar› ve ormanlar ne tür bir do¤al kaynak e. MRSA

XY = MRSXY = MRTXY = PX = PY
B
türü olarak tan›mlanmaktad›r?

a. Tükenebilir kaynaklar
b. Yenilenemez kaynaklar
c. Üretilebilir kaynaklar
d. Yenilenebilir kaynaklar
e. Dönüfltürülebilir kaynaklar
10. Afla¤›daki flekilde tam rekabet piyasas›n›n toplum-

sal refah› maksimumlaflt›rd›¤› alan hangisidir?
Fiyat (P)
“ Japon lastik üreticisi Bridgestone, yolda kalma sorunu-
nu sona erdirmek için gelifltirdi¤i havas›z lastikleri tan›t-
t›. Lastiklarde termoplastik reçine maddesi kullan›ld›.
Bu madde her türlü hava kofluluna dayan›kl›l›¤› ve s›k›
yap›s› nedeniyle arac›n a¤›rl›¤› alt›nda tekerlek sistemi-
P1 S nin çökmesini engelliyor. Kafesi and›ran tekerlek par-
A M makl›klar›, t›pk› klasik lastiklerde oldu¤u gibi hava ba-
s›nc›n› düzenliyor. Lasti¤in kendine özgü yap›s› lastik-
P0 E
larde bas›nçtan kaynaklanan patlama veya sönük hava
N
B gibi sorunlar› tamamen ortadan kald›r›yor. Lasti¤in ham-
P2 D
maddesi olan reçine do¤al bir madde oldu¤u için öm-
rünü tüketen lastiklerin geri dönüflümle yeniden kazan-
0 d›r›lmas› da mümkün olacak. Tokyo’da fuar alan›nda
Q2 Q0 Q1 Miktar (Q) sergilenen lastiklerin çeflitlendirilerek ticari sat›fl›na çok
yak›nda bafllanaca¤› flirket yöneticileri taraf›ndan belir-
a. EAB tildi (Milliyet Gazetesi Haber, 24.01.2012).
”
b. EMN
c. P0P1E
d P0P2E
e. EP1P2 Okuma Parças›
Hiç kuflkusuz Smith’in, arz talep dengesine göre düzen-
lenmifl fiyatlarla iflleyen ve kendi kendisini düzenleyen
piyasa ve rekabet kuram›, uygulamada üretim ve talebi
dengelemenin oldukça etkili bir yoludur. Klasik ekono-
minin görüflleri son iki yüz y›l içinde bat›l› ve sanayilefl-
mifl toplamlarda genifl bir kabul görmüfltür. Ama klasik
ekonomik sistemin ve bundan türemifl modern sistem-
lerin temel bir kusuru vard›r. Hepsi de kaynak tüken-
mesi sorununu görmezden gelip yaln›zca kaynaklar›n
bir biriyle rekabet halindeki uçlara da¤›t›m› gibi ikincil
bir sorunla ilgilenir. En büyük eksiklikleri, dünyadaki
kaynaklara sermaye, yani kara dönüfltürülebilecek mal
varl›klar› olarak bakmalar›d›r. A¤açlar, vahfli do¤a, mi-
neraller, su ve toprak sat›lacak ya da gelifltirilecek tica-
ri mallar olarak de¤erlendirilir. Bundan daha da önem-
lisi bu maddelerin fiyatlar›, onlar› bulunduklar› yerden
ç›karma ve pazarlanabilir mallar haline getirme masra-
f›ndan ibarettir (Hava gibi baz› do¤al kaynaklar ise hiç-
bir zaman bir piyasa mekanizmas›na girememektedir).
Ama bu bak›fl aç›s› dünyadaki kaynaklar›n yaln›zca az
de¤il ayn› zamanda da s›n›rl› oldu¤u gibi temel bir ger-
çe¤i gözden kaç›r›r. Klasik ekonomiler bu gerçe¤i ken-
di incelemelerine dahil edemedi¤i için, buna dayanan
ekonomik sistemler hem üreticiyi hem de tüketiciyi el-
deki kaynaklar› o anki koflullar hangi orana izin verirse
o kadar kullanmaya teflvik eder. Mant›¤a maydan oku-

yarak, madde ve enerji anlam›ndaki kaynaklar›n tüken- S›ra Sizde 1
meyece¤i, ekonominin genel düzeyindeki büyümenin ‹deal olarak tan›mlanm›fl bir piyasa sistemi; rasyonel
sonsuza dek sürebilece¤i ve gerçekte toplam kaynaklar davran›fl, tam bilgi, özgürlük, rekabet, kaynaklar›n mo-
s›n›rl› olmas›na karfl›n bir madde ya da enerji biçimi ye- bilitesi, her türlü bilgiye kolay eriflim olana¤›, iyi tan›m-
rine bir baflkas›n›n kullan›lmas› sürecinin sonsuza dek lanm›fl mülkiyet haklar› gibi temel koflullar›n gerçeklefl-
devam edece¤i varsay›l›r. Bu sistemde, flimdiki fiyatla- mesi halinde var olabilir. Say›lan bu koflullar›n olufltu¤u
r›n ve dolay›s›yla da ekonomik etkinliklerin, gelecekte bir ekonomide piyasa türünün tam rekabet piyasas› ol-
karfl›laflmak zorunda kalaca¤›m›z sorunlar› göz önünde du¤u kabul edilmektedir.
bulundurmas› olanaks›zd›r. Gerçekten de klasik ekono-
minin söyledi¤i gibi insanlar›n yapaca¤› en mant›kl› ey- S›ra Sizde 2
lem ilk andaki kiflisel ç›karlar›n› izlemekse, o halde ge- Pareto etkinlik ölçütüne göre toplumda bir kiflinin du-
lecek nesilleri düflünmeye hiç gerek yoktur. Ama ger- rumunu kötülefltirmeksizin bir baflkas›n›n durumunu
çek dünyada kaynaklar s›n›rl› oldu¤u için bu kaynakla- iyilefltirmenin mümkün olmad›¤› durum Pareto etkin
r› flu anda tüketmenin korkunç bir bedeli vard›r. Gele- olarak tan›mlanmaktad›r. Çevreyi kirletici özellikteki
cek nesillere hiçbir kaynak kalmayacakt›r. Clive Pon- mal›n üretim miktar›, söz konusu mal›n tüketiminden
ting, Dünyan›n Yeflil Tarihi Çevre ve Büyük Uygarl›kla- fayda sa¤layanlar›n faydas›n› azaltmadan üretim mikta-
r›n Çöküflü, Sabanc› Üniversitesi, 2000, s.7. r›n› azaltman›n mümkün olmad›¤› bir miktarda belirle-
nirse Pareto etkinlik sa¤lanm›fl demektir. Ancak toplu-
mun kabullenebilece¤i her farkl› kirlilik düzeyi için fark-
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› l› bir Pareto etkin çözüm oldu¤unu belirtelim.
1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevresel Kaynaklar›n Yö-
netiminde Etkinlik ve Piyasa” konusunu yeni- S›ra Sizde 3
den gözden geçiriniz. Pareto An›l ve Burcu’nun çevre dostu X ve çevreye za-
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretimde Etkinlik” konusu- rarl› Y mallar›n› aralar›nda afla¤›da tan›ml› marjinal fay-
nu yeniden gözden geçiriniz. da oranlar›nda paylaflt›klar›n› düflünelim.
3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretimde Etkinlik” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz. MU A
X =9 MU B
X =2
MU A
Y =3 MU B
Y =6
=
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevresel Kaynaklar›n Yö-
netiminde Etkinlik ve Piyasa” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. An›l için X mal› Y mal›ndan üç kat daha k›ymetli iken
5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevresel Kaynaklar›n Yö- Burcu X mal›na Y mal›n›n üçte biri oran›nda de¤er ver-
netiminde Etkinlik ve Piyasa” konusunu yeni- mektedir. Bu durumda An›l bir birim Y mal›n›, Bur-
den gözden geçiriniz. cu’dan alaca¤› bir birim X mal›yla de¤iflirse mübadele-
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevresel Kaynaklar ve Etkin- den her ikisinin de kazançl› ç›kaca¤› aç›kt›r. Mübadele
lik Sorunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. gerçekleflti¤inde her ikisi de kazand›klar›n›n üçte biri
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketimde Etkinlik” konu- oran›nda bir faydadan vazgeçecekleri için daha iyi du-
sunu yeniden gözden geçiriniz. rumda olacaklard›r. Mübadele sürecinde An›l için X ma-
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretimde Etkinlik” konusu- l›n›n marjinal faydas› azal›rken Burcu’ya verdi¤i Y mal›-
nu yeniden gözden geçiriniz. n›n marjinal faydas› artacak; Burcu için de Y mal›n›n
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketimde ve Üretimde Or- marjinal faydas› azal›rken An›l’a verdi¤i X mal›n›n marji-
tak Etkinlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nal faydas› artacakt›r. Mübalede yoluyla fayda art›fl› sa¤-
10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tam Rekabet ve Pareto Op- laman›n art›k mümkün olmad›¤› tek çözüm, mallar›n
timumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. marjinal fayda oranlar›n›n her iki tüketici için de eflitlen-
mifl olmas›yla elde edilmifl olacakt›r. Bu çözüm ile bir-
likte tüketimde Pareto etkinlik sa¤lanm›fl demektir.

Pareto etkinlik ölçütüne göre üretim faktörleri bileflimi- Tam rekabet piyasas›nda oluflan fiyatlar ekonominin
ni de¤ifltirerek, bir mal›n üretim miktar›n› azaltmadan genel dengesini ve Pareto optimal çözümü sa¤larken
di¤er mal›n üretim miktar›n› artt›rmak mümkünse mev- iki ayr› sonuç ortaya koymaktad›r. Bunlardan birincisi,
cut durum faktör bileflimindeki etkinsizli¤i göstermek- tam rekabet piyasas› iki tüketicinin iki mal aras›ndaki
tedir. Örne¤in fiekil’deki T noktas› üretim faktörlerinin marjinal ikame oranlar›n› iki mal›n piyasa fiyatlar› ora-
iki mal aras›ndaki bileflimini de¤ifltirerek üretim aç›s›n- n›nda tüm tüketiciler için birbirine eflitlemektedir. Ayn›
dan daha iyi bir çözüme ulaflman›n mümkün oldu¤u et- zamanda tam rekabet piyasas›, marjinal dönüflüm ora-
kin olmayan bir faktör bileflimini göstermektedir. T nok- n›n› söz konusu mallar›n piyasa fiyatlar› oran›na eflitle-
tas›nda X ve Y mallar› s›ras›yla X4 ve Y5 miktarlarda mektedir. Bu çözüm tüm firmalar için geçerli oldu¤una
üretilmektedir. T noktas›ndan hareketle X mal› üretimi-
göre, tam rekabet piyasas› koflullar›nda, söz konusu
ni azaltmaks›z›n Y mal› üretimini Y5‘ten Y6’ya artt›rmak
mallar›n üretim maliyetleri oran› da mallar›n piyasa fi-
mümkündür. Yine T noktas›ndan hareketle Y mal› üre-
yatlar› oran›nda tüm firmalar için eflitlenmifl olmaktad›r.
timini azaltmadan X mal› üretimini X4‘ten X5’e artt›rmak
da mümkündür. T ve M noktalar› aras›nda kalan bölge-
de faktör bileflimlerini de¤ifltirerek her iki mal›n da da-
ha fazla üretildi¤i faktör bileflimlerini elde etmek müm-
Yararlan›lan Kaynaklar
Bach-Mizrachi, M.D., Underwood, S.A., Kassir, M.J.,
kündür. Bunun anlam› T noktas›nda üretim faktörleri
etkinli¤inin sa¤lanamam›fl oldu¤udur. Bakalian, E., Sibille, H., Tamir, J.J., Mann & Arango,
V. (2006). Neuronal tryptophan hydroxylase mRNA
expression in the human dorsal and median raphe
OY nuclei: major depression and suicide.
X mal› üretimindeki sermaye (K)
Y3 G Neuropsychopharmacology, 31, 814–824

T Y4 Broca, P.P. (1861). Perte de la parole, ramollissement
Y5 E X7 chronique, et destruction partielle du lobe antérieur
Y6 D
C X6 gauche du cerveau. Bulletin de la Société
Y3 B Anthropologique, 2, 235–238.
X5
Corkin, S. (1984). Lasting consequences of bilateral
X3 X4 medial temporal lobectomy: clinical course and
experimental findings in H.M. Seminars in
OX X mal› üretimindeki emek (L) Neurology, 4, 249 –259.
Çolak A., Soy, O., Uzun, H., Aslan, Ö., Belce, A.,
Edgeworth Kutusu ve Üretim Sözleflme E¤risi
Aky›ld›z, A.‹. & Taflyürekli, M. (2003). The
Neuroprotective effect of GYKI 52466 on
S›ra Sizde 5 experimental spinal cord injury in rat. Journal of
Genel denge analizinde mallar›n fiyatlar› oran›n›n de- Neurosurgery: Spine 3, 98, 275-281.
¤iflmesi iki de¤iflime neden olur. Bunlardan birincisi,
Da¤demir, Ö. (2003). Çevre Sorunlar›na Ekonomik
tüketicilerin iki mal aras›ndaki tercihini belirleyen mar-
Yaklafl›mlar ve Optimal Politika Aray›fllar›, An-
jinal ikame oranlar›, di¤eri de üreticilerin iki mal aras›n-
kara: Gazi Kitabevi.
daki üretim miktarlar› tercihini belirleyen marjinal dö-
Dinler, Z. (2009). Mikro Ekonomi, Bursa: Ekin Yay›-
nüflüm oran›d›r. Mal fiyatlar›n›n de¤iflmesi ile birlikte
nevi.
tüketiciler farks›zl›k e¤rilerinin yeni mal fiyatlar› oran›n-
Hussen, A. M. (2000). Principles of Environmental
da te¤et oldu¤u yeni bir mübadele sözleflme e¤risi üze-
Economics, New York: Routledge.
rinde dengeye gelirler. Tüketicilerin yeni fiyatlardan sa-
t›n almak istedikleri miktarlar piyasa mekanizmas›n›n Gazzaniga, M. S. (1967). The split brain in man. Scientific
iflleyifli ile üreticilere bilgi olarak ulafl›r. Kâr maksimi- American, 217, 24-29.
zasyonu amac›yla karar alan üreticiler de bu bilgiyi de- Golomb, J., Kluger, A., de Leon, M. J., Ferris, S. H.,
¤erlendirirler. Sonuçta, çevreye zararl› Y mal›n›n talebi Mittelman, M., Cohen, J., et al. (1996). Hippocampal
ve üretim miktar› azal›rken, fiyatlar›n de¤iflmesi nede- formation size predicts declining memory
niyle talebi artan çevre dostu X mal›n›n üretim miktar› performance in normal aging. Neurology, 47, 810-
artacakt›r. 813.
Kolstad, C. D. (2011). Environmental Economics, Whitehouse, P.J., Price, D.L., Struble, R.G., Clark, A.W.,
New York: Oxford University Press. Coyle, J.T. & Delon, M.R. (1982). Alzheimer's disease
Ivry, R.B., Spencer, R.M., Zelaznik, H.N., Diedrichsen, J. and senile dementia: loss of neurons in the basal
(2002). The cerebellum and event timing. Annals of forebrain. Science, 215, 1237–1239.
the N. Y. Academy of Sciences, 978, 302–317 Ünsal, E. M. (2010). Mikro ‹ktisat, Ankara: ‹majYay›n-
Kandel, E.R., Schwartz, J.H., Jessell, T.M. (2000). lar›.
Principles of neural science (4th ed.)., New York: Young, A.W., Aggleton, J.P., Hellawell, D.J., Johnson,
McGraw-Hill. M., Broks, P. & Hanley, J.R. (1995). Face processing
LeDoux, J.E. (1992). Brain mechanisms of emotion and impairments after amygdalotomy. Brain, 118, 15–24.
emotional learning. Current Opinion in Neurobiology, Zimmerman, M. E., Pan, J. W., Hetherington, H. P., Katz,
2, 191-197. M. J., Verghese, J., Buschke, H., Derby, C. A. &
Milner, B. (1959). The memory defect in bilateral Lipton, R. B. (2008). Hippocampal neurochemistry,
hippocampal lesions. Psychiatric Research Reports, neuromorphometry, and verbal memory in
11, 43–52. nondemented older adults. Neurology, 70, 1594-
Molly Theobald (2011), “Do¤an›n Ça¤r›s›na Tar›msal 1600.
Bir Yan›t”, Dünyan›n Durumu 2011: Gezegeni
Besleyen ‹novasyonlar, WorldWatch Enstitüsü,
‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay›nlar›.
Myers, D. G. (2011). Exploring Psychology Eight Edition
in Modules., New York, NY: Worth Publishers
Newpher, T.M., Ehlers, M.D. (2008). Glutamate receptor
dynamics in dendritic microdomains. Neuron, 58,
472–497
Oquendo, M.A., Mann, J.J. (2000). The biology of
impulsivity and suicidality. Psychiatric Clinics of
North America, 23, 11–25.
Özsabuncuo¤lu, ‹. H. (1999), The Economics of Natu-
ral Resources, Gaziantep, University of Gaziantep
Press.
Perman, R., Ma, Y., McGilvray, J. Common, M. (1999).
Natural Resource and Environmental Econo-
mics, Essex: Pearson Education.
Pindyck, R. S., Rubinfeld, D. L. (2001). Microecono-
mics, New Jersey: Prentice-Hall Inc.
Tietenberg, T. Lewis, L. (2010), Environmental Eco-
nomics and Policy, International Edition: Pearson.
Scott, S. K., Young, A. W., Calder, A. J., Hellawell, D. J.,
Aggleton, M. P. & Johnson, M. (1997). Impaired
auditory recognition of fear and anger following
bilateral amygdala lesions. Nature, 385, 254-257.
Wernicke, C. (1874). Der aphasische symptomencomplex.
Breslau: Cohn and Weigert.
Whalen, P.J., Kagan, J., Cook, R.G., Davis, F.C., Kim,
H., Polis, S., McLaren, D.G., Somerville, L.H.,
McLean, A.A., Maxwell, J.S. & Johnstone, T. (2004).
Human amygdala responsivity to masked fearful
eye whites. Science, 306, 2061.
4
Amaçlar›m›z
N
Çevre sorunlar›n›n nedenlerini piyasa baflar›s›zl›klar›yla iliflkilendirerek aç›k-
N
layabilecek,
Çevre ve do¤al kaynaklar›n yönetiminde iyi tan›mlanm›fl mülkiyet haklar›n›n
N
önemini de¤erlendirecek,
Kamu mal› olarak çevre ve do¤al kaynaklar›n yönetiminde piyasa baflar›s›z-
N
l›¤›n›n nedenlerini kavrayacak,
Ortak kaynaklar›n yönetiminde piyasa sisteminin neden baflar›s›z oldu¤unu
N
de¤erlendirecek,
Çevre sorunlar› karfl›s›nda piyasa aktörlerinin kat›l›m›yla ortak bir mücadele-
N
nin neden gerçeklefltirilemeyece¤ini aç›klayacak,
D›flsall›klar›n varl›¤› durumunda piyasa sisteminin do¤al kaynak ve çevre gi-
N
bi kaynaklar›n yönetiminde neden baflar›s›z oldu¤unu de¤erlendirecek,
Aksak rekabet piyasalar›n›n do¤al kaynaklar ve çevrenin yönetimi aç›s›ndan
sonuçlar›n› de¤erlendirecek
Anahtar Kavramlar
• Piyasa Baflar›s›zl›¤› • D›flsall›klar
• Mülkiyet Haklar› • Tam Rekabet Piyasas›
• Kamu Mallar› • Monopol
• Ortak Mallar
‹çindekiler
Do¤al Kaynaklar ve • ÇEVRESEL KAYNAKLARIN

Do¤al Kaynaklar ve Çevrenin Ekonomik YÖNET‹M‹NDE ETK‹NS‹ZL‹K VE
Çevre Ekonomisi Analizi: Piyasa
Baflar›s›zl›klar› P‹YASA BAfiARISIZIKLARI
Do¤al Kaynaklar ve
Çevrenin Ekonomik Analizi:
Piyasa Baflar›s›zl›klar›
ÇEVRESEL KAYNAKLARIN YÖNET‹M‹NDE

ETK‹NS‹ZL‹K VE P‹YASA BAfiARISIZLIKLARI
Üçüncü ünitede piyasan›n kaynaklar› etkin da¤›tma fonksiyonunu nas›l yerine
getirdi¤ini çok say›da varsay›m›n gerçekleflmesi kofluluna ba¤layarak aç›klad›k.
Piyasa sistemi tam rekabet koflullar›nda iflledi¤i müddetçe kendi ç›karlar› pe-
flinde koflan tüketiciler ve firmalar›n ald›klar› kararlar kaynaklar›n etkin da¤›l›-
m›n› sa¤layacakt›r. Bir di¤er ifadeyle piyasa mekanizmas›n›n dinamikleri üre-
timde ve tüketimde etkin olmayan çözümleri Pareto optimumunu sa¤layacak
çözümlere dönüfltürmeyi baflarabilecek yeterliliktedir. Buna göre, piyasa den-
gesi sa¤land›¤›nda hiç de¤ilse bir kiflinin durumunu kötülefltirmeksizin ayn› za-
manda bir baflkas›n›n durumunu iyilefltirmek mümkün de¤ildir. Bir baflka ifa-
deyle piyasa dengesi sa¤land›¤›nda kaynaklar› daha etkin bir biçimde yeniden
da¤›tmak olanaks›zd›r.
‹ktisatç›lar›n bu yüzden piyasa sisteminin rekabetçi koflullar›n›n üretti¤i çözüm-
lere duyduklar› güven tamd›r. Ancak bu güvenin özellikle do¤al kaynaklar›n ve
çevrenin yönetiminin piyasan›n görünmez eline b›rakmas› söz konusu oldu¤unda
de¤iflmektedir. Çevre sorunlar›n›n var oldu¤u bir dünyada iktisatç›lar, piyasa siste-
mine duyduklar› güvene ra¤men k›t kaynaklar›n yönetimiyle ilgili her türlü prob-
lemin çözümünün piyasalar›n iflleyifline b›rak›lamayaca¤›n› ifade etmektedirler. Pi-
yasa sisteminin çevre ve do¤al kaynaklar›n de¤erini tam olarak ölçemedi¤i kabul
edilmektedir. Pek çok çevre sorununun ideal piyasa sistemini tan›mlayan baz› var-
say›mlar›n gerçekleflmedi¤i durumlardan kaynakland›¤› bilinmektedir. Bunlar›n
neler oldu¤unu, üçüncü ünitede s›ralad›¤›m›z varsay›mlar üzerinden aç›klamaya
çal›flal›m:
1- Piyasa aktörlerinin kararlar›n› al›rken kiflisel ç›karlar› ile uyumlu tercihlerde
bulunduklar›n› yani rasyonel davranmakta olduklar›n› varsaym›flt›k. Bu varsay›m
tüketim veya üretim karar› veren kiflinin bu ekonomik faaliyet sonucu oluflacak
fayda ve maliyetlerin tümünün kendisi taraf›ndan sa¤lanaca¤› veya üstlenece¤ini
kabul etmektedir. Dolay›s›yla kendi ç›karlar› ile uyumlu tercihlerde bulunan kifli-
lerin bu karar›n›n fayda ve maliyeti tamamen kendine ait olacakt›r. Tüketimi ve-
ya üretimi çevre için zararl› bir mal söz konusu oldu¤unda kiflisel ç›karlar›na uy-
gun hareket eden kiflinin ald›¤› üretim veya tüketim karar› kendisi d›fl›ndakileri
olumlu veya olumsuz yönde etkiliyorsa sadece kendi ç›kar› do¤rultusunda tercih-
lerde bulunan kiflinin rasyonel davrand›¤›n› söyleyemeyiz. Dolay›s›yla üretimde
veya tüketimde olsun bu do¤rultuda al›nan karar Pareto optimumuna götüren bir
karar olmayacakt›r.
2- Piyasa aktörlerinin cari döneme ve gelecek dönemlere yönelik ifllemlerini
tam bilgi ile gerçeklefltirmekte olduklar›n› varsaym›flt›k. Bu varsay›m gere¤i al›c› ve
sat›c›lar›n piyasa ile ilgili her türlü bilgiye an›nda ve eflit olarak sahip olabildikleri-
ni kabul etmifltik. Bununla birlikte piyasa aktörleri üretim veya tüketim karar›n›n
çevresel etkileri konusunda tam bilgi sahibi olmayabilirler. Özellikle bugün yafla-
yanlar›n refah›n› gözeten bir piyasa sisteminin aktörlerinin ald›klar› üretim kararla-
r›n›n gelecek kuflaklar üzerindeki sonuçlar› konusunda tam bilgi sahibi olamama-
lar› mümkündür. Piyasa aktörlerinin bu koflullarda alacaklar› kararlar Pareto opti-
mumuna götüren kararlar olmayabilir.
3- Giriflimcilerin kâr gördükleri piyasalara özgürce yat›r›m yapabildiklerini, tü-
keticilerin de ihtiyaçlar›n› karfl›layacak mallar› özgürce seçebildiklerini varsaym›fl-
t›k. Buna karfl›n giriflimcilerin ve tüketicilerin piyasalara engelleme olmadan gire-
bildikleri varsay›m› ifllemlerin gerçekleflti¤i piyasalarda fiyat d›fl›nda komisyon, ha-
va paras› gibi ücretlerin varl›¤› nedeniyle geçerli olmayabilmektedir. Piyasa aktör-
lerinin özgürce gerçeklefltirecekleri üretim ve tüketim tercihlerini s›n›rlayan bu tür
piyasa d›fl› faktörler Pareto optimumun elde edilmesine engel olabilir.
4- Piyasada ifllem yapan aktörlerin, tek bafl›na piyasa fiyat›n› etkileyemeyecek
kadar çok say›da olduklar›n› varsaym›flt›k. Bu koflulun gerçekleflti¤i piyasalarda
mallar ve üretim faktörlerinin hareketlili¤i (mobilizasyon) önünde bir engel yok-
tur. Piyasalarda ço¤u zaman piyasa fiyat›n› etkileyemeyecek kadar çok say›da al›-
c› veya sat›c› bulunmayabilir. E¤er piyasa aktörleri piyasa fiyat›n› etkileyebilecek
kadar az say›da olurlarsa fiyat› tam rekabet piyasas› koflullar›nda oluflacak fiyattan
sapt›ran bu durum, Pareto optimumundan uzak bir denge çözümüne götürebilir.
5- Tüm mal ve hizmetler ile üretim faktörlerine ait mülkiyet haklar›n›n iyi ta-
n›mlanm›fl oldu¤unu ve mülkiyet hakk›n›n devri ve piyasada al›n›p sat›lmas›n›n
yasal düzenlemelerle güvence alt›na al›nm›fl oldu¤unu varsaym›flt›k. Bununla
birlikte bir ekonomide üretilen ve tüketime konu olan tüm mallar özel mallar de-
¤ildir. Kamu mallar›n› dikkate ald›¤›m›zda üretim ve tüketim kararlar›n›n piyasa
d›fl›nda verilmekte oldu¤unu görüyoruz. Fiyat› olmayan kamu mallar›n›n üretimi-
nin ortaya ç›kard›¤› maliyet de tüketiminin sa¤lad›¤› fayda da kifliye özel de¤il-
dir. Bu nedenle üretim ve tüketim süreçleri Pareto optimumundan uzak çözüm-
ler üretebilmektedir.
6- Mal ve üretim faktörleri fiyatlar›n›n tam rekabet piyasas› koflullar›nda olufltu-
¤unu varsaym›flt›k. Bu varsay›ma ba¤l› olarak tam rekabet piyasas›nda oluflan fiya-
F›rsat maliyeti: Bir kayna¤›n t›n o mal veya faktörün f›rsat maliyetini temsil etti¤i kabul edilmektedir. Bir or-
en iyi bir baflka alternatif
kullan›m de¤erini
man arazisinin do¤al hâline b›rak›lmas› ve kauçuk üretimi için dönüfltürülmesi gi-
göstermektedir. bi iki ayr› kullan›m olas›l›¤› oldu¤unu varsayal›m. E¤er birinci alternatif seçilirse
üretilen kauçu¤un f›rsat maliyeti orman arazisi do¤al hâline b›rak›lm›fl olsayd› el-
Aksak rekabet piyasalar›:
Tam rekabet piyasas›n› var de edilecek fayda kadar olacakt›r. Tam rekabet piyasas›nda elde edilen çözümle-
eden temel koflullardan en rin Pareto optimal oldu¤unu kan›tlam›fl olsak da mevcut piyasalar›n aksak reka-
az birinin gerçekleflmemesi
durumunda oluflan piyasa bet piyasalar› oldu¤u gerçe¤ini de¤ifltirmemektedir.
türlerini tan›mlamaktad›r. Yukar›da belirtti¤imiz gibi, piyasa sisteminin kaynaklar› etkin da¤›tabilmesi
için belirli varsay›mlar›n gerçekleflmesi gerekmektedir. Bu varsay›mlar gerçeklefl-
ti¤i zaman fiyatlar›n söz konusu kaynaklar›n tam de¤erini yani f›rsat maliyetini
yans›tt›¤› kabul edilmektedir. Piyasa fiyatlar›n›n baz› maliyetler ve faydalar› tam
olarak temsil edemedi¤i durumlar piyasa baflar›s›zl›klar› olarak tan›mlanmaktad›r.
Piyasa sistemi çevresel kaynaklar söz konusu oldu¤unda, sa¤lad›klar› hizmetler
4. Ünite - Do¤al Kaynaklar ve Çevrenin Ekonomik Analizi: Piyasa Baflar›s›zl›klar› 87
de dâhil bu kaynaklar piyasada al›n›p sat›lan kaynaklar olmad›¤› için, baflar›s›z

duruma düflmektedir. Bu yüzden genel olarak piyasa fiyatlar› çevresel kaynakla-
r›n de¤erini tam olarak yans›tmamaktad›r. Çevresel kaynaklar söz konusu oldu-
¤unda piyasa baflar›s›zl›¤› afla¤›da s›ralad›¤›m›z nedenlerden biri veya tümünden
kaynaklanmaktad›r:
• Tan›mlanmam›fl mülkiyet haklar›
• Kamu mallar› ve ortak mülkiyetteki kaynaklar
• D›flsall›klar
• Aksak rekabet piyasalar›
Tan›mlanmam›fl Mülkiyet Haklar›

Piyasa mekanizmas›n›n tam rekabet piyasas› koflullar›nda gerçeklefltirdi¤i kaynak
da¤›l›m›n›n Pareto optimal oldu¤unu belirtmifltik. Bir k›t kayna¤›n piyasa eliyle da-
¤›l›m›n›n toplumsal refah aç›s›ndan optimal olabilmesi için kullan›lan kayna¤›n
marjinal sosyal faydas›n›n marjinal sosyal maliyetine eflit olmas› gerekmektedir. Pi-
yasa sistemi tüketim ve üretim süreçlerinde yer alan ve rasyonel davrand›klar›n›
varsayd›¤›m›z karar al›c›lar›n kendi yararlar›n› gözeterek ald›klar› kararlar› toplum
yarar›na sonuçlar› olan optimal çözümlere dönüfltürmektedir. Adam Smith’in gö-
rünmez eli piyasadaki aktörlerin mülkiyeti yasal olarak tan›mlanm›fl olan tüm kay-
naklar›n kullan›m ve baflkas›na devir haklar›na sahip olmalar› hâlinde gerçek ola-
bilir. Aç›kça ifade etmek gerekirse piyasa mekanizmas›n›n kendisinden beklenen
sonuçlar› verebilmesi piyasadaki tüm kaynaklar›n mülkiyetinin net ve aç›k olarak
tan›mlanm›fl olmas›n› gerektirmektedir. Mülkiyet haklar›n›n net ve aç›k olarak ta-
n›mlanm›fl olmas› afla¤›daki koflullar›n gerçekleflmifl olmas›na ba¤lanmaktad›r
(Hussen, 2005, 52):
‹lk olarak, kaynaklara ait mülkiyet haklar› kapsaml› olarak tan›mlanm›fl olmal›-
d›r. Kayna¤›n varl›¤›n› ve s›n›rlar›n› ortaya koyan miktar ve kalitesine ait özellikle-
ri aç›k bir flekilde belirtilmifl olmal›d›r. ‹kinci olarak, mülkiyet hakk› bir kayna¤›n
kullan›m›ndan do¤an tüm fayda ve maliyetlerin do¤rudan kayna¤› kullanana ait
olmas›n› sa¤layacak flekilde düzenlenmifl olmal›d›r. Bu nedenle mülkiyet haklar›-
n›n özelli¤i tamamen d›fllay›c› olmas›d›r. Üçüncü olarak, kayna¤›n mülkiyetinin ge-
tirdi¤i haklar devredilebilir olmal›d›r. Bir baflka ifadeyle kaynaklar›n sahiplerinin
onay› ile el de¤ifltirmesi mümkündür. Son olarak, mülkiyet hakk› uygulanabilir ol-
mal›d›r. Kaynak sahipleri bu haklar›n› yasalarla güvence alt›na al›nm›fl bir ortamda
özgürce kullanabilmelidir.
Birlikte gerçekleflmek kayd›yla say›lan bu dört koflul, ekonomik aktörlerin kifli-
sel ç›karlar› do¤rultusunda ald›klar› kararlarla sahip olduklar› kaynaklar› en de¤er-
li olduklar› alanlara tahsis edecek olmalar›n› garanti etmektedir (Hussen, 2005, 52).
Yukar›da sayd›¤›m›z dört özelli¤i de tafl›yan özel otomobil, mülkiyeti aç›kça ta-
n›mlanm›fl bir mala en uygun örneklerden biri olarak gösterilmektedir. Bir özel
otomobile üzerinde ad›n›z›n yazd›¤› ve otomobilin modeli, rengi ve di¤er kullan›m
özellikleri ile ilgili bilgilerin yaz›l› oldu¤u bir ruhsat ve sat›n alma belgesi ile birlik-
te sahip olursunuz. Bu belge ile birlikte otomobilin yasal sahibi oldu¤unuz devle-
tin otoritesi alt›nda tescil edilmifl olur. Sat›n ald›¤›n›z otomobilin mülkiyetine sahip
olmakla birlikte bu otomobili sizin d›fl›n›zda kimin kullanabilece¤ini ve hangi ko-
flullar alt›nda kullanabilece¤ini belirleme hakk›na da sahip olursunuz. Otomobil
üzerinde sahip oldu¤unuz haklar› gönüllü olarak sat›fl yoluyla bir baflkas›na dev-
redebilir veya kiralayarak haklar›n›z› geçici olarak devredebilirsiniz. Bu arada oto-
mobilinizin sat›fl› söz konusu oldu¤unda amac›n›z onu olabilecek en yüksek fiyat-
la satmak olacakt›r. Bu nedenle sat›fl süreci sizi otomobilinize talip olanlar aras›n-
da en yüksek fiyat› teklif edenle buluflturacak flekilde geliflecektir.
Uygulamada mülkiyet haklar›n› tan›mlayan koflullar›n gerçekleflme derecesi-
ne göre mülkiyet haklar›na ait farkl› s›n›fland›rmalarla karfl›laflmaktay›z. fiekil
4.1’de mal ve hizmetlerin mülkiyet haklar›na göre nas›l s›n›fland›r›labilece¤i gö-
rülmektedir. Özellikle çevresel kaynaklar için de kullanabilece¤imiz bu mülkiyet
s›n›fland›rmas›n›n bir ucunda özel mallar di¤er ucunda kamu mallar› yer almak-
tad›r. Yelpazenin iki uç noktas› aras›nda ise s›k›fl›kl›k mallar› yer almaktad›r. fie-
kil 4.1’de kamu mallar› tam kamu mallar›, yar› kamu mallar› ve ortak mallar ola-
rak s›n›fland›r›lm›flt›r.
fiekil 4.1
Çevresel Mallar›n Mal ve Hizmetler

S›n›fland›rmas›
Kaynak: Adjaye, A.
J. (2005), 66. Özel Mallar S›k›fl›kl›k Mallar› Kamu Mallar›
Ortak Yar› Kamu Tam Kamu

Mallar Mallar› Mallar›
Gerçek yaflamda iktisat biliminin iyi tan›mlanm›fl mülkiyet haklar› konusunda-

ki beklentisi özel mallar d›fl›nda gerçekleflmemektedir. Örne¤in, etraf›n› çevrele-
yen arazilerdeki yerleflikler taraf›ndan paylafl›lmakta olan bir göl düflünelim. Bu
göle ait mülkiyet yap›s›, yukar›da mülkiyet haklar›n›n aç›kl›kla tan›mlanm›fl olma-
s› için s›ralad›¤›m›z koflullar›n tümünü sa¤lamamaktad›r. Bu örnekte göl, co¤rafi s›-
n›rlar›n› paylaflan tüm kullan›c›lar›n ortak mülkiyetinde olan bir kaynakt›r. Bu gö-
lün çevresinde yaflayan çiftçiler, tarla veya bahçelerini bir baflkas›n›n kirletmesine
karfl› koruma hakk›na sahiptir fakat hiçbiri gölü kirletenlere karfl› koruyamazlar.
Ayr›ca her bir çiftçinin göl ile ilgili tasarrufu sonucu sa¤lad›¤› fayda ve maliyetin
gölü çevreleyen alanlarda yerleflik di¤er çiftçilerin fayda ve maliyetlerinden ba¤›m-
s›z olmas› söz konusu de¤ildir.
Ayn› flekilde bir nehir, ak›fl yönü boyunca yerleflik tüm kullan›c›lar› taraf›ndan
ortak mülkiyette yararlan›lan bir kaynakt›r. Bu nedenle hiç kimse nehrin yukar› k›-
s›mlar›nda yerlefliklerin nehri kirletiyor olmas› karfl›s›nda gördü¤ü zarar nedeniyle
yasal bir tazminat hakk› elde edemez. Nehrin yukar›s›nda yerleflik ve ortak mülki-
yet nedeniyle di¤er mülk sahiplerine karfl› bir sorumluluklar› olmad›¤›n› düflünen
kullan›c›lar› kirlilik konusunda önlem almaya teflvik edecek hiçbir ekonomik yap-
t›r›m bulunmamaktad›r.
Belirli bir bölge veya co¤rafyay› çevreleyen hava konuyla ilgili bir baflka örnek
olarak gösterilebilir. Bu örnekte de iyi tan›mlanm›fl mülkiyetin oluflumu için s›rala-
d›¤›m›z koflullar›n hiçbiri gerçekleflmemektedir. Yaflanan ortam› çevreleyen hava-
n›n herkes taraf›ndan sahiplenilmifl bir mülkiyeti vard›r. Bir baflka ifade ile herke-
se ait olan havan›n hiç kimse taraf›ndan sahiplenilmemifl olmak gibi bir özelli¤i
bulunmaktad›r.
Mülkiyeti aç›kl›kla tan›mlanm›fl mallar›n özel mallar oldu¤unu, mülkiyeti aç›k
olarak tan›mlanamayan çevresel mallar›n ise genel olarak tam kamu mallar› veya
ortak mallar olarak tan›mlad›¤›m›z gruplar alt›nda topland›¤›n› görüyoruz. Mülki-
yet haklar›n›n iyi tan›mlanmam›fl oldu¤u çevresel kaynaklar›n kullan›m›nda piyasa

baflar›s›zl›¤› olarak tan›mlanan koflullar oluflmaktad›r. Çevresel kaynaklar›n kulla-
n›m›nda etkinsizlik ise baflta afl›r› kirlilik olmak üzere çeflitli çevre sorunlar› olarak
karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Çevresel kaynaklarda mülkiyet haklar›n›n iyi tan›mlanmam›fl olmas› SIRA

durumunda
S‹ZDE kiflisel ç›- SIRA S‹ZDE
karlar do¤rultusunda al›nan özgür kararlar› toplum yarar›na en iyi olacak sonuçlara dö- 1
nüfltüren piyasa sistemi neden baflar›s›z olmaktad›r? Bir örnek üzerinden aç›klay›n›z.
Kamu Mallar›
‹ktisatç›lar, mallar› d›flar›da tutulabilme ve rakiplik gibi iki temel
S O R özelli¤e
U sahip S O R U
olup olmad›klar›na bakarak tan›mlamaktad›r. Mülkiyet haklar› tam tan›mlanm›fl
olan özel mallar d›flar›da tutulabilme ve rakiplik özelliklerini birlikte tafl›yan mal-
D‹KKAT D‹KKAT
lard›r. Tüketicilerin talepleri do¤rultusunda piyasa koflullar›nda üretilen özel mal- Bölünebilirlik: Özel mallar
tüketicilerin taleplerine
lar bölünebilirlik özelli¤ine sahiptir. Özel mallar›n sahipleri bellidir ve bu mallar- uygun birimler hâlinde
N N
dan sahiplerinin d›fl›nda kimsenin yararlanma hakk› yoktur. Bir SIRA S‹ZDE
özel maldan sahi- SIRApiyasa
üretilebilir ve birim S‹ZDE
binin d›fl›nda baflkalar›n›n da yararlanmas›n› engelleyen bu özellik d›flar›da tutula- fiyat›ndan arz edilebilirler.
bilme özelli¤i olarak tan›mlanmaktad›r.

Özel mallar›n sahipleri k›t kaynaklarla üretilmifl ve fiyat› olan bölünebilir nite-
likteki bu mallara yar›flarak sahip olabilmifltir. Bu nedenle özel mal› talep edenler
sat›n alma sürecinde birbirinin rakibi durumundad›r. FirmalarK taraf›ndan
‹ T A P üretilen K ‹ T A P
mallar›n çok say›da talep eden aras›ndaki da¤›l›m› piyasa fiyat› taraf›ndan gerçek-
lefltirilmektedir. Piyasa fiyat›n› ödeyen bir kifli taraf›ndan sat›n al›nan özel mal›n,
di¤er tüketiciler için sat›n al›nabilecek miktar› azalm›fl demektir. Özel mallar›n bu
özelli¤i tüketimde rakiplik olarak tan›mlanmaktad›r.
Kamu mallar› ise bölünemez nitelikte olmas› nedeniyle birlikte ve eflit tüketil-
diklerinden d›flar›da tutulamama ve rakipsizlik özellikleriyle özel mallardan farkl›-
laflmaktad›rlar. Bir kiflinin kamu mal›ndan yararlan›yor olmas› bir‹ N Tbaflkas›n›n
ERNET da ay- ‹NTERNET
n› kamu mal›ndan yararlanmas›na engel de¤ildir. Bu nedenle kamu mal› mevcut-
sa ondan yararlanma noktas›nda hiç kimse d›flar›da tutulamaz. Örne¤in normal bir
televizyon radyo yay›n›n›, televizyon ve radyosu olan herkes dinleyebilir. Televiz-
yon veya radyo yay›n›nda seçici olarak kimlerin bu yay›nlar› alabilece¤ini belirle- Kamu Zararl›lar› (public
mek ve di¤erlerini d›flar›da tutmak farkl› bir teknoloji ve onun getirdi¤i maliyetle- bads): Ekonomik faaliyetler
sonucu oluflan ve
re katlanmay› gerektirecektir. Benzer örne¤i aç›k denizlerdeki bal›kç›lar için de ve- tüketicilerin refah›n›
rebiliriz. Bal›kç›lar›n denizlerde avlanmalar› söz konusu iken kurallara uyan hiçbir olumsuz yönde etkileyen
kamu zararl›lar›, zarar
bal›kç› (bal›k kaynaklar›n›n tüketicileri) d›flar›da tutulamaz. D›flar›da tutulamama görenlerin bu zarar›n
özelli¤ine bir baflka örnek, s›n›rlar› çevrilmemifl ve dolay›s›yla girifllerin kontrol al- azalt›lmas› veya ortadan
t›nda tutulmad›¤› bir park alan› için de verilebilir. Herkesin yararlanabilece¤i bu kald›r›lmas› için bir fiyat
ödemeye istekli olduklar›
park alan›na girifl için bir ücret al›namaz. Park›n sundu¤u faydadan herkes eflit ola- mallar› tan›mlamaktad›r.
rak yararlanabildi¤i için hiç kimse bir girifl ücreti ödemek istemeyecektir. D›flar›da Kamu zararl›lar›na örnek
olarak, d›flar›da tutulamama
tutulamama özelli¤i sadece yarar sa¤lanan kamu mallar›yla ilgili olmayabilir. Ka- özelli¤ine sahip olmalar›
mu zararl›lar› (public bads) olarak tan›mlanan mallara örnek olabilecek kirli ha- nedeniyle asit ya¤murlar›,
iklim de¤iflikli¤i ve çölleflme
va da d›flar›da tutulamama özelli¤ine sahiptir (Kolstad, 2011, 95). Belirli bir bölge- gibi çevre sorunlar›
de yaflayan tüm insanlar o bölgede var olan kirli havay› solurlar ve baz›lar›n›n d›- gösterilebilir.
flar›da tutulmas› mümkün de¤ildir.
Mallar› ve zararl›lar› tan›mlayan özelliklerini dikkate alarak örnekler yard›m›yla

SIRA S‹ZDE s›n›flan- SIRA S‹ZDE
d›ran bir çizelge oluflturunuz. 2
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
Fiyat sisteminin çal›flabilmesi için fiyat› ödenmifl bir mal›n sahiplenilmifl olmas›
gerekir. Ancak kamu mallar› herkesin yararlanmas›na aç›kt›r ve kamu mallar›ndan
yararlanmay› s›n›rlayacak bir mekanizma yoktur. Kamu mal›n›n varl›¤› herkes tara-
f›ndan tüketiliyor olmas› anlam›ndad›r. Kamu mallar›na özgü engellenemeyen, bir-
likte tüketim olgusu kiflilerin bu mal ve hizmetler için bir fiyat ödemekten kaç›n-
ma ve kamu mal› üretim sorumlulu¤unu baflkalar›na b›rakma güdüsüyle hareket
etmelerine neden olmaktad›r. Kamu mal›n› bedava tüketebilece¤ini bilen hiç kim-
se bir fiyat ödemeye istekli olmayacakt›r. Kamu mal›n› herhangi bir ödeme yap-
maks›z›n faydas›ndan yararlanabilecekleri bir mal olarak görenlerin ald›klar› bu
pozisyon bedavac›l›k sorunu olarak tan›mlanmaktad›r (Da¤demir, 2003, 93). Hiç
kimse sahibi olmad›¤› bir mal için fiyat ödemeye istekli olmayacakt›r. Bu nedenle
d›flar›da tutulma özelli¤i olmaks›z›n bir fiyat sisteminin çal›flmas› mümkün de¤ildir
(Kolstad, 2011, 98).
Kamu mal› tüketicileri birbirinin rakibi de¤ildir. Çünkü her bir tüketiciye birbi-
rinden ba¤›ms›z fayda sa¤layan kamu mal›n›n bir kifli taraf›ndan tüketiliyor olma-
s› di¤er kiflilerin tüketimini ve sa¤lad›klar› fayday› azaltmamaktad›r. Tüketimde ra-
kiplik veya rakipsizlik hâli tüketim flekli ile de yak›ndan ilgilidir. Arkeoloji müze-
sini gezen bir kiflinin tüketimi ile ekmek aras› bal›k yiyen bir kiflinin tüketimi so-
nuçlar› itibar›yla ayn› de¤ildir. Arkeoloji müzesini gezen kiflinin yapt›¤› tüketim
müzedeki eserlerin baflkalar› taraf›ndan da ayn› flekilde görülmesine engel olacak
bir tüketim de¤ildir. Ancak ekmek aras› bal›k yiyen kifli yapt›¤› tüketim ile ayn› yi-
yece¤in bir baflkas› taraf›ndan da tüketilmesi olas›l›¤›n› ortadan kald›rm›fl durum-
dad›r. Bir mal›n tüketim eylemi mal›n baflkalar› taraf›ndan tüketilebilecek olan
miktar›nda bir azalmayla sonuçlan›yorsa o mal tüketimde rakiplik özelli¤i tafl›mak-
tad›r. E¤er tüketim eylemi sonucunda di¤erlerinin tüketim olana¤› azalm›yorsa o
mal tüketimde rakipsizlik özelli¤ine sahiptir.
Bir mal›n tüketimde rakiplik özelli¤i mi yoksa rakipsizlik özelli¤i mi gösterdi¤i-
ni saptaman›n bir yolu da konuya f›rsat maliyeti aç›s›ndan bakmakt›r. Tüketimde ra-
kiplik özelli¤i olan bal›k ekmek gibi bir mal› tüketen kifli, di¤erleri için de üretilmifl
olan mal›n say›s›n› azaltmaktad›r. Bu nedenle di¤erlerinin ihtiyac›n› karfl›lamak üze-
re ilave bal›k ekmek haz›rlanm›fl olmal›d›r. Tüketilen bal›k ekme¤in f›rsat maliyeti
di¤erleri için kaybedilen tüketim olana¤› veya üretilmesi gereken ilave bal›k ekmek
miktar› ile ifade edilir. Arkeoloji müzesi örne¤indeki tüketim ile ilgili olarak, bir bafl-
kas›n›n tüketim olana¤›n› ortadan kald›rmad›¤› için bu tüketimin sosyal f›rsat mali-
yeti olmam›flt›r. F›rsat maliyeti ile aç›klanabilir bir baflka örnek bir bölgede mevcut
hava ile ilgilidir. Bir kiflinin derin bir nefes alarak havay› ci¤erine doldurmas› o böl-
gede yaflayanlar üzerinde pozitif veya negatif bir f›rsat maliyeti yaratmayacakt›r.
Benzer flekilde, kirli havay› ci¤erine dolduran bir nefes almas›n›n da kirli havay›
azaltan bir sonucu olmad›¤› gibi negatif sosyal f›rsat maliyeti de olmayacakt›r.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE tüketiminde rakipsizlik durumu kaynaklar›n etkin kullan›m› ile
Kamu mallar›n›n
ilgili önemli bir sonuç ifade etmektedir. Kamu mal›n›n tüketimiyle birlikte bir f›rsat
maliyeti oluflmuyorsa ve piyasa sisteminde fiyat marjinal maliyete eflitlenerek olufltu-
¤una göre, f›rsat maliyeti s›f›r olan kamu mal›n›n fiyat›n›n da s›f›r olmas› gerekir. An-
cak bir mal›n fiyat› s›f›rsa has›lat› maliyete eflitleyerek etkin üretim miktar›n› belirleyen
S O R U S O R U elde etmek mümkün olmayacak demektir (Kolstad, 2011, 99).
bir piyasa çözümü
D‹KKAT Tam rekabet piyasas›nda

D‹KKAT piyasa fiyat› üretilen mal›n f›rsat maliyetini yans›tmakta ve firma den-
gesi de marjinal maliyetin piyasa fiyat›na eflit oldu¤u üretim miktar›nda gerçekleflmektedir.
N N
Kamu mallar›n› kendi içinde ortak mallar, yar› kamu mallar› ve tam kamu mal-
lar› olarak grupland›rmak mümkündür.
Ortak Mallar
Ortak mallar bölünemez nitelikte olmalar› nedeniyle birlikte ve eflit olarak tüketil-
diklerinden d›flar›da tutulamama ve rakipsizlik özellikleriyle öne ç›kan mallard›r.
Mülkiyet haklar› tan›mlanm›fl olsa bile ortak mallar›n yapt›r›mlarla korunmas› “Ortaklar›n Trajedisi”:
Garrett Hardin (1968, 1244)
mümkün olmamaktad›r. Ayr›ca ortak mallar sat›fl veya kiralama yoluyla baflkalar›- ortaklar›n trajedisi bafll›kl›
na devredilemezler. Ortak mallara örnek olarak okyanus bal›klar› ve do¤al yafla- makalesinde ortak mallar›n
m›n göçmenleri gösterilebilir. Ortak mallar (meralar gibi) tüketiminde rakip olun- paylafl›m›nda özgürlü¤e
inanan bir toplumda her biri
mayan ve belirli bir toplumun yararlanmas› için planlanm›fl mallar da olabilmekte- kendi ç›kar›n›n gösterdi¤i en
dir. Bu koflullar alt›nda kullan›m haklar› bireyler veya gruplar aras›nda transfer edi- iyinin peflinde koflacak olan
insanlar›n yöneldi¤i var›fl
lebilir. Yasal olarak mülkiyet sahibinin tan›mlanmas›na olanak yoktur. Fakat grup- noktas›n›n y›k›m olaca¤›n›
lar sosyal yapt›r›mlar yoluyla mülkiyet haklar›n› zorla kabul ettirebilirler. Hardin’in ve ortak kaynaklar›n
paylafl›m›ndaki özgürlü¤ün
“ortaklar›n trajedisi”ne göre ortak mülkiyete konu olan kaynaklar insanlar›n da- herkese felaket getirece¤ini
ha fazlas›yla yararlanma yar›fl› sonucunda afl›r› tüketime konu olabilecektir. belirtmektedir.
Yar› Kamu Mallar›

Yar› kamu mallar› tüketimde rakipsizlik özelli¤ine sahiptirler. F›rsat maliyeti s›f›r
olan yar› kamu mallar›, mülkiyet haklar› aç›kça tan›ml› olsa bile d›flar›da tutulama-
ma özelli¤i göstermektedir. Yar› kamu mallar›n›n önemli bir fark› sahiplerin veya
hizmet sa¤layanlar›n di¤erlerini o mal›n tüketimi d›fl›nda tutamasalar bile tüketici-
lerin bu mal veya hizmeti tüketmek zorunda olmamalar›d›r (Adjaye, 2005, 68). Bu
gruptaki mallara örnek olarak, genel radyo ve televizyon yay›nlar›n› ve deniz fe-
nerini gösterebiliriz. Genel radyo ve televizyon yay›nlar› örne¤inde sinyal gücü tü-
keticilerin say›s›na ba¤l› olmad›¤› için f›rsat maliyeti s›f›rd›r. Tüketiciler d›flar›da tu-
tulamazlar fakat radyo veya televizyonlar›n› kapatarak sinyalleri almamay› tercih
edebilirler. Deniz feneri örne¤inde gemiler fenerin hizmetinden yararlanmak iste-
diklerinde d›flar›da tutulamazlar fakat bununla birlikte baz› gemiler yararlanmay›
kabul etmeyebilirler.
Tam Kamu Mallar›

Tam kamu mal›n›n temel özelliklerine bakt›¤›m›zda d›flar›da tutulamama özelli¤i
ve tüketimde rakipsizlik özelli¤inin istisnas›z iflledi¤i görülmektedir. D›flar›da tutu-
lamama ve rakipsizlik özellikleri bu mallar›n herkesin kullan›m›na aç›k oldu¤unu
ve bir kifli taraf›ndan tüketiliyor olmas›n›n bir baflkas›n›n tüketim miktar›n› azalt-
mad›¤›n› göstermektedir. Bu nedenle tam kamu mallar›n›n marjinal maliyeti s›f›r-
d›r (Adjaye, 2005, 67). Tam kamu mal›n›n belirleyici bir özelli¤i, kiflilerin bu mal
veya hizmetten yararlanmamak gibi bir seçeneklerinin olmamas›d›r. Tam kamu
mallar›na örnek olarak; ulusal savunma hizmeti, biyolojik çeflitlilik, temiz hava, se-
le karfl› koruma hizmetleri ve görsel güzellikler gösterilebilir. Gürültü ve kirli hava
gibi örnekler ise tam kamu mal›n›n tüm özelliklerine sahip olan kamu zararl›lar›na
örnektir.
Çevresel kaynaklar›n hangi özellikleri nedeniyle tam kamu mal› olarak

SIRAtan›mlanabilecek-
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
lerini örnekler göstererek aç›klay›n›z? 3
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT

S›k›fl›kl›k Mallar›
S›k›fl›kl›k mallar› d›flar›da tutma özelli¤ine sahip olduklar› gibi tüketimlerinde ra-
kiplik veya rakipsizlik özelliklerine sahip olabilmektedirler (Adjaye, 2005, 68). Bu
tür mallar› bu özellikleriyle fiekil 4.1’de belirtilen flemada tam olarak bir yere oturt-
mak zordur. Bununla birlikte tüketimin hangi düzeyde gerçekleflti¤ine ba¤l› olarak
kamu mal› veya özel mallar›n karakteristiklerini sergilerler. Bu tür bir mala örnek
olarak piknik alanlar› gösterilebilir. Bir tatil gününün erken saatlerinde belirli bir
say›da insan di¤er insanlar›n e¤lenmesine engel olmaks›z›n piknik alan›n›n sundu-
¤u mevcut olanaklardan rahatl›kla yararlanabilir. Bu noktada ilave kiflinin mevcut
olanaklardan yararlanmas›n›n marjinal maliyeti s›f›r oldu¤u için kamu mal› özelli¤i
göstermektedir. Günün belirli bir saatinden sonra piknik alan›na girifl yapan insan
say›s›n›n artmas›yla birlikte s›k›fl›kl›k oluflmaya bafllar. Piknik alan›na girifl yapan
her birey alanda bulunanlar›n hareket alan›n› daraltarak verdi¤i küçük rahats›zl›¤›
dikkate almaks›z›n alana yerlefltikçe bir marjinal maliyet oluflmaya bafllar. Otoyol-
lar, köprüler, bal›kç›l›k ve su sporlar› için ayr›lm›fl siteler, gezi ve yürüyüfl alanlar›,
sanat galerileri ve tarihi mekânlar s›k›fl›kl›k mallar›na verilebilecek örneklerdir.
Kamu Mallar› ve Piyasan›n Etkinlik Sorunu

Buraya kadar yapt›¤›m›z aç›klamalarda kamu mal› için etkin tüketim miktar›n› pi-
yasa mekanizmas›n›n iflleyifli sürecinde belirlemenin kamu mal›n›n sahip oldu¤u
özellikler nedeniyle mümkün olmad›¤›n› ö¤rendik. Fiyat sisteminin çal›flabilmesi
için öncelikle bu mala bir fiyat ödeyen kiflinin onu sahiplenmifl olmas› gerekmek-
tedir. Ancak kamu mallar›n›n d›flar›da tutulamama özelli¤i nedeniyle hiç kimse fi-
yat›n› ödedim diyerek kamu mal›n› sahiplenemez. Zaten hiç kimse de sahibi olma-
d›¤› bir mal için fiyat ödemeye istekli olmayacakt›r. Bu nedenle d›flar›da tutulma
özelli¤i olmaks›z›n piyasa sisteminin baflar›l› olmas› beklenemez.
Kamu mal› etkin üretim miktar›n›n piyasa mekanizmas›n›n iflleyiflinde belirlen-
mesinin kamu mal›n›n rakipsizlik özelli¤i nedeniyle mümkün olmad›¤›n› biliyoruz.
Kamu mal›n›n rakipsizlik özelli¤i nedeniyle tüketimiyle birlikte bir f›rsat maliyeti
oluflmamaktad›r. Piyasa sisteminde bir mal›n fiyat›n›n o mal›n f›rsat maliyetini yan-
s›tmakta oldu¤unu biliyoruz. F›rsat maliyeti ve dolay›s›yla fiyat› s›f›r olan bir mal›n
etkin üretim miktar›n› piyasa belirleyemez. Bu nedenle rakiplik özelli¤i bulunma-
yan bir mal için piyasa sisteminin etkin çözümler üretmesi beklenemez.
Bu bafll›k alt›nda ortak mallar ve tam kamu mallar› söz konusu oldu¤unda pi-
yasa sisteminin neden baflar›s›z oldu¤unu çevresel kaynaklar› ve çevre kirlili¤ini
önlemeye yönelik uygulamalardan örnekler vererek aç›klamaya çal›flal›m.
Ortak Kaynaklar›n Tüketiminde Etkinlik Sorunu

Ortak mallar tüketiminde rakipsizlik ve d›flar›da tutulamama özellikleriyle okya-
nuslar, otoyollar, maden yataklar› gibi korunmas› mümkün olmayan kaynaklar› ta-
n›mlamaktad›r. Bu bafll›k alt›nda ortak mallar›n Pareto optimal kullan›m miktar›n›n
nas›l belirlenebilece¤ini ve bunun çevre sorunlar› aç›s›ndan önemini aç›klamaya
çal›flaca¤›z.
Denizlerdeki veya göllerdeki bal›k rezervleri ortak kaynaklara serbest eriflimin
neden oldu¤u çevre sorunlar›n›n detayl› bir biçimde anlat›lmas›n› kolaylaflt›ran so-
mut bir örnek olmas› nedeniyle tercih edilmektedir. Biz de Van Gölü’nde ‹nci Ke-
fali avlanmas› ile ilgili örne¤imizle aç›klamalar›m›za bafllayal›m. Bal›kç›lar›n gölden
avlayabilecekleri bal›k miktar› konusunda yasal bir s›n›rlaman›n getirilmedi¤ini ve
mevsimin de avlanma mevsimi oldu¤unu düflünelim. Bal›kç›lar belirli maliyetlere

katlan›p avlad›klar› ‹nci Kefali’ni piyasa fiyat›ndan satarak bir gelir elde etmekte-
dirler. Her bir bal›kç› avlad›¤› bal›¤›n kendisine sa¤lad›¤› marjinal has›lat marjinal
maliyetine eflit oluncaya kadar gölde bal›k avlamay› sürdürecektir. Van Gölü ser-
best eriflime aç›k ortak bir kaynakt›r. Hiçbir bal›kç› avlad›¤› bal›¤›n di¤er bal›kç›la-
r›n avlayabilecekleri bal›k miktar›n› azaltt›¤›n› düflünmemektedir. Bal›kç›lar daha
fazla bal›k avlaman›n di¤er bal›kç›lar› etkileyerek neden oldu¤u f›rsat maliyetini
görmezler. Sadece özel maliyetleriyle ilgilidirler. Bu nedenle bal›kç›lar›n ne miktar
bal›k avlamakla yetineceklerini belirleyen özel maliyetleri daima sosyal maliyetin
alt›nda kalmaktad›r. Sonuçta bal›klar›n afl›r› avlanmas›yla sonuçlanan Pareto etkin
olmayan bir kaynak kullan›m› ortaya ç›kmaktad›r.
Van Gölü’nde avlanan bal›kç›lar›n gölden yakalad›klar› ‹nci Kefali miktarlar› ile
fiyatland›r›lm›fl fayda ve maliyetleri fiekil 4.2’de gösterilmifltir. Çok say›da bal›kç›-
n›n her birinin gölden çekti¤i bal›¤›n, gölde avlanan bal›k toplam› içinde s›n›rl›
miktarda kald›¤›n› ve dolay›s›yla hiçbir bal›kç›n›n fiyat belirleyici olamad›¤›n› ka-
bul edelim. fiekilde yatay eksene paralel çizilen piyasa talep e¤risi bal›kç›lar›n mar-
jinal has›lat›n› (MR) göstermektedir. Gölde avlanan bal›kç›lar›n say›s› ve avlanan
bal›k miktar›n›n takip edilebildi¤ini varsayal›m. Bu bilgi ile bal›kç›lar›n marjinal
özel maliyet (MPC) e¤risini tan›mlamak mümkün olabilmektedir. Göldeki bal›k
miktar› azald›kça bal›kç›lar›n ayn› miktar bal›¤› avlamak için gölde kalma süreleri
ve dolay›s›yla maliyetleri artmaktad›r. Bu nedenle MPC e¤risi avlanan bal›k mikta-
r›yla birlikte artan bir e¤ri olarak tan›mlanm›flt›r. Marjinal sosyal maliyet (MSC) e¤-
risi ise bal›kç›lar›n özel maliyetleri ile birlikte bal›k rezervlerindeki tükenmenin ne-
den oldu¤u f›rsat maliyetini de içeren bir e¤ri olarak tan›mlanm›flt›r. Avlanan bal›k
miktar› artt›kça bal›k rezervlerindeki tükenmenin maliyeti artt›¤› için MSC e¤risi
MPC e¤risinin üzerinde artan bir aç›yla yükselmektedir.
fiekil 4.2
Fayda, Ortak Kaynaklar›n
Maliyet Kullan›m›nda
(Fiyat) Etkinlik
MSC
MPC
E1 E2
D=MR
P
0 Miktar (Q)
Q1 Q2
Bu koflullar alt›nda bal›kç›lar, MPC e¤risinin MR e¤risi ile eflitlendi¤i Q2 mikta-

ra kadar bal›k avlamay› sürdüreceklerdir (MPC = MR). Oysaki etkinlik koflulunu
sa¤layan bal›k av› bal›kç›lar›n marjinal has›lat›n›n marjinal sosyal maliyete eflitlen-
di¤i Q1 miktarda gerçekleflmeliydi (MSC = MR). Gölün ortak kaynak olmas› nede-
niyle avlanan bal›k miktar›n›n etkinlik koflulunu sa¤layan miktardan Q1 - Q2 mik-
tar fazla oldu¤u görülmektedir. Her bal›kç›n›n kiflisel ç›kar›n›n daha fazla bal›k av-
lamakta oldu¤u üzere kurulu bu örne¤imizde bal›kç›lar›n kâr›n› artt›rabildi¤i müd-
detçe bal›k avlamaya devam edece¤ini gördük. Piyasa sisteminde kâr peflinde ko-
flan bal›kç›lar›n, MR > MPC oldu¤u müddetçe avlad›klar› bal›¤› Q1 miktarla s›n›rla-
malar›n› bekleyemeyiz. Bal›kç›lar marjinal has›lat›, yükselen marjinal özel maliyet
ile Q2 miktarda eflitleninceye kadar yani toplam kârlar› maksimum oluncaya kadar
bal›k avlamay› sürdüreceklerdir (MPC = MR). Sonuçta Van Gölü’ndeki ‹nci Kefali
soyunun afl›r› avlanma nedeniyle sürdürülemedi¤i bir noktaya var›lacakt›r.
Kamu Mallar›n›n Sa¤lanmas›nda Etkinlik Sorunu

Özel mallar›n etkin üretim miktar› piyasa talep ve piyasa arz e¤rilerinin kesiflme
noktas›nda belirlenmektedir. Piyasa dengesi son birim mal›n tüketiminden sa¤-
lanan fayda ile son birim mal›n üretim maliyetini eflitleyen fiyat ve üretim mikta-
r›nda oluflmufltur. Talep e¤risi di¤er flartlar›n sabit oldu¤u varsay›m›yla, tüketici-
lerin her ilave birim için kendilerine sa¤lad›¤› fayda karfl›l›¤›nda ödemeye istek-
li olduklar› maksimum fiyatlar› göstermektedir. Her tüketici piyasada oluflan ve-
ri fiyat ile tüketimin marjinal faydas›n› k›yaslayarak talep miktar›n› belirler. Bu
nedenle özel mallar için piyasa talebi çeflitli fiyatlardan tüketicilerin sat›n almak
istedikleri miktarlar›n yatay toplam› al›narak elde edilmektedir. Piyasa mekaniz-
mas›, denge üretim miktar›n› tüketiciler aras›nda, tüm tüketicilerin marjinal fay-
dalar› veri piyasa fiyat›nda birbirine eflit olacak flekilde da¤›t›r. Piyasa özel mal-
lar›n için etkinli¤i marjinal maliyetin tüm tüketicilerin marjinal faydalar›na eflit-
lendi¤i miktarda kurmaktad›r.
Etkinli¤in marjinal maliyetin marjinal faydaya eflitlendi¤i üretim miktar›nda ger-
çekleflti¤i ilkesi kamu mallar› için de geçerlidir. Fakat yap›lacak analiz kamu mal›-
n›n özellikleri nedeniyle farkl›laflmaktad›r. Kamu mal› söz konusu oldu¤unda tü-
keticilerin ba¤›ms›z talepleri toplam›ndan oluflan piyasa talebi de¤iflmektedir. Ka-
mu mal› d›flar›da tutulamama özelli¤i nedeniyle herkes taraf›ndan birlikte ve eflit
miktarlarda tüketilmektedir. Bununla birlikte, eflit miktarda tüketim olana¤›na sa-
hip olsalar da her tüketicinin bu miktar kamu mal›ndan sa¤lad›¤› marjinal fayda
farkl›d›r. Dolay›s›yla eflit olarak tüketilse de her tüketicinin marjinal faydas› ve do-
lay›s›yla ödemeye istekli oldu¤u fiyat farkl› olmaktad›r. Kamu mal› etkin üretim
miktar›n› belirlemek için tüketicilerin marjinal faydalar› toplam›n› üretimin marjinal
maliyetine eflitlemek durumunday›z.
Kamu mal›n›n çeflitli miktarlar› için bir tüketicinin ödemeye istekli oldu¤u fiyat-
lar seti bireysel ödeme isteklili¤ini, tüm tüketicilerin bireysel ödeme isteklilikleri-
nin dikey toplam› da kolektif ödeme isteklili¤ini göstermektedir. Kamu mal› talebi
söz konusu oldu¤unda özel mallar için tan›mlanan piyasa talebinin yerini, tüketi-
cilerin bireysel ödeme istekliliklerinin dikey toplam›ndan oluflan kolektif ödeme
isteklili¤i almaktad›r.
Kamu mal› arz›na bakt›¤›m›zda, pek çok kamu mal›n›n özel maldan pek fark-
l› olmad›¤›n› görüyoruz. Örne¤in kirlilik kontrolü, köprüler, okullar gibi kamu
mallar›n›n arz›, bu mallar› üreten firmalar›n marjinal maliyetlerini temsil eden arz
e¤rilerinin yatay toplam›ndan oluflmaktad›r. Kamu mal› üretiminin marjinal sos-
yal maliyeti temsil eden arz e¤risi k›sa dönemde azalan verimler, uzun dönemde
ise artan maliyetli endüstriler varsay›mlar› nedeniyle fiyatla artan bir iliflki içinde
tan›mlanmaktad›r.
fiekil 4.3 bir kamu mal›n›n etkin üretim miktar›n›n nas›l belirlendi¤ini göster-
mektedir. fiekilde D1 ve D2 iki tüketicinin her birim kamu mal› tüketiminden
sa¤lad›klar› marjinal fayda düzeylerini gösteren marjinal ödeme isteklili¤i e¤ri-
leridir. ‹ki tüketicinin çeflitli miktarlardaki kamu mal› tüketiminden sa¤lad›klar›
marjinal faydalar› ve bunun karfl›l›¤›nda ödemeye istekli olduklar› fiyatlar topla-

m›n› ifade eden kolektif ödeme isteklili¤i de fiekil’de D1 + D2 dirsekli talep e¤-
risi ile gösterilmifltir.
Kamu mal›n›n toplumun ihtiyaç duydu¤u miktarda üretilmifl olmas› için kolek-
tif ödeme isteklili¤i taraf›ndan teklif edilen fiyat›n kamu mal› marjinal sosyal mali-
yetine eflitlenmifl olmas› gerekmektedir. Bu üretim miktar› kamu mal› kolektif öde-
me isteklili¤i e¤risi (kamu mal› talep e¤risi) ile marjinal sosyal maliyet e¤rilerinin
kesiflme noktas›nda belirlenmektedir. fiekil 4.3’de kamu mal› etkin üretim miktar›-
n›n Qe oldu¤u görülmektedir. fiekilde Qe miktardaki kamu mal›n› d›flar›da tutula-
mama özelli¤i nedeniyle eflit olarak ve birlikte tüketen iki tüketici marjinal ödeme
isteklili¤i e¤rilerinin farkl› olmas› nedeniyle ayn› miktar kamu mal› tüketimi karfl›-
l›¤›nda farkl› fiyatlar teklif etmektedirler. Bir tüketici Qe miktar kamu mal› için P1
fiyat›n› ödemeye istekli iken di¤eri de ayn› miktar kamu mal› için P2 fiyat›n› öde-
meye isteklidir. fiekil 4.3’de Qe miktar kamu mal› üretimi için teklif edilen Pe fiya-
t›n›n, iki tüketicinin ödemeye istekli olduklar› fiyatlar toplam› oldu¤u görülmekte-
dir (Pe = P1 + P2).
fiekil 4.3
Fayda D=D1+D2 Kamu Mal› Etkin
(Fiyat) MSC Üretim Miktar›
D2
Pe
E
D1
P2
P1
0
Qe Miktar (Q)
Bir toplumda kamu mal›, kolektif ödeme isteklili¤i ile temsil edilen marjinal
sosyal faydan›n marjinal sosyal maliyet ile eflitlendi¤i miktarda üretiliyorsa kamu
mal› üretiminde Pareto etkinlik gerçekleflmifl demektir. Kamu mal›n›n Pareto etkin
üretim miktar›n› piyasa aktörlerini yönlendirerek sa¤layacak bir fiyatland›rma me-
kanizmas› bulunmamaktad›r. Kamu mal› üretim miktar› etkin üretim miktar›n› afl›-
yorsa bu miktar üretimin marjinal sosyal maliyeti marjinal sosyal faydas›ndan bü-
yük oldu¤u için kaynaklar›n israf edilmesi nedeniyle toplum refah› olumsuz etki-
leniyor demektir. E¤er bir toplumda kamu mal›, etkin üretim miktar›ndan daha az
üretiliyorsa marjinal sosyal faydan›n marjinal sosyal maliyetten büyük olmas›na
ra¤men kamu mal›n›n yetersiz üretimi nedeniyle toplum refah›nda bir kay›p olufl-
mufl demektir.
Kamu mal› etkin üretim miktar›n› belirlemek için tüketicilerin marjinal ödeme
isteklili¤i e¤rileri hakk›nda bilgi sahibi olmak gerekmektedir. Ancak tüketiciler
aras›nda marjinal ödeme isteklili¤i yüksek olan›n daha yüksek bir fiyat ödeyecek
olmas› nedeniyle, tüketicilerin taleplerini oldu¤undan az göstererek gizlemeyi ter-
cih etmeleri gibi bir sorunla karfl›lafl›l›r. Bedavac›l›k olarak tan›mlad›¤›m›z bu du-
rufl, bir tüketicinin daha yüksek bir ödeme isteklili¤ine sahip olsa bile ödeme is-
teklili¤ini daha düflük aç›klad›¤› zaman kamu mal› tüketiminden sa¤lad›¤› fayda-
da bir azalma olmayaca¤›n› bilmesinden kaynaklanmaktad›r. Kamu mal› talebini
aç›klamaya geldi¤inde herkes kesinlikle bedavac›l›k duruflunu alacakt›r. Dolay›-
s›yla dirsekli kamu mal› talep e¤risinin daima oldu¤undan daha eksik olaca¤›n›
tahmin edebiliriz. Bu nedenlerle kamu mal› etkin üretim miktar›n›n piyasan›n ç›-
kâr peflinde koflan aktörleri taraf›ndan gerçeklefltirilmesinin mümkün olmad›¤›
kabul edilmektedir.
SIRA S‹ZDE Yaflad›¤›n›z SIRA

kasabadaS‹ZDE sivrisinekle mücadele etmek üzere gerçekten kasabadaki herkesin
4 yararlanaca¤› bir ilaçlama projesi gelifltirdi¤inizi düflünelim. Projenin finansman›n› bun-
dan yarar sa¤layacak olan hanelerden sa¤lamak kofluluyla etkin bir ilaçlama program›n›
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N Emümkün
hayata geçirmeniz L‹M olabilir mi? Tart›fl›n›z.
S O R U D›flsall›klar
S O R U
D›flsall›k veya d›flsal etki bir firma veya bir kiflinin ekonomik faaliyetlerinin bir bafl-
ka firma veya kifliyi kas›tl› olmaks›z›n etkilemesiyle ortaya ç›kmaktad›r (Common,
D‹KKAT D‹KKAT
Stagl, 2005, 327). Üçüncü taraflar üzerinde kas›tl› olmaks›z›n oluflan bu etki zarar-
l› veya yararl› olabilmektedir. Firmalar›n ve bireylerin özel üretim ve tüketim faali-
N N
SIRA S‹ZDE yetlerindenSIRA S‹ZDE
kaynaklanan etkilerin di¤er firmalar›n üretim fonksiyonlar›n› ve/veya
di¤er tüketicilerin fayda fonksiyonlar›n› etkilemesi durumunda piyasalar›n etkinli-
¤i oluflan d›flsall›klar nedeniyle bozulmaktad›r.
Piyasa sisteminin nas›l çal›flt›¤›n› aç›klad›¤›m›z 3. bölümde kiflisel ç›karlar› pe-
Marjinal özel maliyet: flinde koflan aktörlerin böyle bir amaç tafl›masalar bile ald›klar› ekonomik kararla-
Firman›n üretilen son birim
K ‹ Tfiyatland›r›lm›fl
A P
r›n nas›l toplum yarar›na çözümlere dönüfltü¤ünü ayr›nt›l› olarak ele alm›flt›k. Pi-
K ‹ T A P
mal›n
girdileri için yapt›¤›
yasa sisteminde ekonomik aktörler piyasan›n veri koflullar›nda özel maliyetlerini
harcamalar› ve özel faydalar›n› kendi ç›karlar›na en uygun flekilde yönetmektedirler. Pareto et-
tan›mlamaktad›r. kin üretim miktar›, Adam Smith’in ifadesiyle, görünmez elin tüm firmalar›n marji-
Marjinal özel fayda: Son nal özel maliyetlerini birbirine eflitleyen piyasa fiyat›n› iflaret etmesiyle gerçek-
birim mal›n tüketiminden o leflmektedir. Pareto optimal çözüm ise piyasa fiyat›n›n bu üretimi tüm tüketicilerin
mal› tüketen kiflinin
sa¤lad›¤› fayday› marjinal özel faydalar›n› birbirine eflitleyecek flekilde tüketiciler aras›nda da¤›t-
tan›mlamaktad›r.
‹NTERNET mas›yla elde ‹ N Tedilmektedir.
ERNET
D›flsall›klardan söz etti¤imiz bu bölümde ise ekonomik aktörlerin kiflisel ç›kar-
lar› do¤rultusunda ald›klar› kararlar›n özel maliyet ve özel faydan›n ötesinde sos-
yal maliyet ve sosyal fayda ile ifade edilen sonuçlar› oldu¤unu görüyoruz. D›flsal-
l›klar›n varl›¤› durumunda maliyetler ve faydalar›n özel ve sosyal ölçümleri aras›n-
da bir sapma ortaya ç›kmaktad›r. Bu iliflkiyi afla¤›daki iki madde ile özetleyelim
(Hussen, 2005,55):
1- Pozitif d›flsall›¤›n oldu¤u bir durumda sosyal fayda, özel fayda ile d›flsal fay-
dan›n toplam›ndan oluflmaktad›r.
Sosyal Fayda = Özel Fayda + D›flsal Fayda
D›flsal faydan›n pozitif olmas› durumunda sosyal faydan›n özel faydadan büyük
oldu¤unu görmekteyiz.
D›flsal fayda > 0

Sosyal Fayda > Özel Fayda
2- Negatif d›flsall›¤›n olmas› durumunda sosyal maliyetler, özel maliyetler ile

d›flsal maliyetlerin toplam›ndan oluflmaktad›r.
Sosyal Maliyetler = Özel Maliyetler + D›flsal Maliyetler
D›flsal maliyetlerin pozitif olmas› durumunda sosyal maliyetlerin özel maliyet-

lerden büyük oldu¤unu görmekteyiz.
D›flsal Maliyetler > 0

Sosyal Maliyetler > Özel Maliyetler
D›flsall›klar›n varl›¤› durumunda sosyal ve özel faydalar ile sosyal ve özel mali-
yetler aras›nda bir sapma oldu¤unu gördük. Bu koflullar alt›nda özel maliyet ve
özel fayda odakl› çal›flan piyasa mekanizmas›n›n ortaya koydu¤u çözümler bu ne-
denle kaynaklar›n da¤›l›m›nda bir sapmaya neden olurken toplumsal aç›dan etkin-
sizlik olarak tan›mlanan sonuçlar do¤urmaktad›r. Piyasa fiyatlar›n›n d›flsall›klar› iç-
sellefltirememifl olmas› durumunda ekonomik faaliyetlerin marjinal sosyal maliye-
tini ve marjinal sosyal faydas›n› de¤erlendiremeyen piyasa mekanizmas› Pareto
optimal kaynak da¤›l›m›n› gerçeklefltiremeyerek baflar›s›z olmaktad›r. Piyasa bafla-
r›s›zl›¤› kaynaklar›n etkin kullan›m› yerine afl›r› veya düflük düzeyde kullan›lmas›
fleklinde görülmektedir.
D›flsall›klar ço¤u zaman belirli koflullarda ortaya ç›kmaktad›r (Adjaye, 2005,
71). D›flsall›klar›n oluflabilmesi için ilk olarak ekonomik aktörler aras›nda karfl›l›k-
l› bir ba¤›ml›l›k iliflkisinin var olmas› gerekir. Ancak karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k olmas› du-
rumunda birinin ekonomik faaliyeti di¤erinin fayda veya üretim fonksiyonunu et-
kileyebilir. Bununla birlikte piyasa sisteminin karfl›l›kl› etkileflim sürecinde etkile-
nen taraf›n fayda veya maliyetlerindeki de¤iflimi fiyatland›rmakta baflar›s›z olmas›
gerekir.
D›flsall›klar›n var olabilmesinin ikinci koflulu mülkiyet haklar›n›n tam tan›mlan-
mam›fl olmas›d›r. Mülkiyet haklar›n›n tam tan›mlanmam›fl olmas› nedeniyle ekono-
mik faaliyetin sonuçlar›ndan etkilenen taraf veya taraflar d›flsall›¤›n ortadan kald›-
r›lmas›n› veya tazmin edilmesini talep edememektedir. Çevre kalitesi mülkiyet
haklar› tan›mlanmam›fl ve dolay›s›yla piyasas› olmayan tipik bir mald›r (Verhoef, E.
T, 1999, 200). Çevre kirlili¤i ile sonuçlanan faaliyetlerden etkilenenler, sahibi olma-
d›klar› bir mala verilen zarar›n ortadan kald›r›lmas›n› veya u¤rad›klar› zarar›n taz-
min edilmesini talep edemezler.
D›flsall›klar›n var olabilmesi için üçüncü koflul, yüksek ifllem maliyeti nede- ‹fllem maliyeti: Taraflar›n,
d›flsall›klar›n etkisini
niyle d›flsall›klar› ortadan kald›racak bir çözüm yolunun bulunamamas›d›r. D›fl- ortadan kald›rmak üzere bir
sall›k yaratan ve bundan etkilenen taraflar›n karfl›l›kl› görüflmeler sonucu anlafla- araya gelme, müzakere
rak, d›flsall›klar›n neden oldu¤u etkiyi ortadan kald›racak çözümler bulmas› bu etme, pazarl›k ve
sonuçland›rma sürecinde
sürecin yüksek maliyetler getirmesi nedeniyle ço¤u zaman mümkün olamamak- katland›klar› maliyetleri
tad›r. Taraflar karfl›l›kl› olarak anlafl›r ve d›flsall›klar nedeniyle ortaya ç›kan fayda tan›mlamaktad›r.
veya zararlar telafi edilebilirse d›flsall›¤›n içsellefltirilmifl oldu¤u kabul edilir. ‹yi
iflleyen telafi mekanizmas› sayesinde d›flsall›klar›n piyasa fiyatlar›nda içsellefltiril-
mesi sonucunda toplumun Pareto etkinlik ölçütüne göre daha iyi duruma gelme-
si beklenmektedir.
D›flsall›klar›n piyasa fiyatlar›nda içsellefltirilemedi¤i durumlarda, bir firma veya
bireyin üretim ve tüketim gibi ekonomik faaliyetlerinin bir sonucu olarak, tazmin
edilmeksizin zarar görenler oldu¤u gibi maliyetine kat›lmaks›z›n fayda sa¤layanlar
da olabilir. D›flsall›klar bu ayr›mda ele al›nd›¤›nda, ortaya ç›kan etkinin yönüne gö-
re negatif d›flsall›klar ve pozitif d›flsall›klar olarak tan›mlanmaktad›r. Negatif d›flsal-

l›klar tazmin edilmemifl maliyet art›fllar›n›, pozitif d›flsall›klar ise maliyetine kat›l-
maks›z›n sa¤lanan fayda art›fllar›n› tan›mlamaktad›r. D›flsall›klar için yapt›¤›m›z bu
s›n›fland›rma, ekonomik faaliyetin türüne göre üretimde negatif ve pozitif d›flsal-
l›klar, tüketimde negatif ve pozitif d›flsall›klar ayr›m›nda geniflletilmektedir.
Yaflam›n içinde her zaman var olan d›flsall›klar pek çok örnek olayla kendini
göstermektedir. Komflumuzun yüksek sesle dinledi¤i müzik sizin taraf›n›zdan da
dinlenmek zorundad›r. Evinizin yan›nda bir inflaat bafllam›flsa üretim sürecinde
oluflan gürültü, toz gibi kirlilikler evinizdeki konforu etkilemeye bafllam›fl demek-
tir. Ortak kaynaklar› kullanan bir bal›kç› avlad›¤› her bal›k ile di¤er bal›kç›lar›n ifli-
ni zorlaflt›ran bir faaliyet içindedir. Otoyola ç›kan bir motorlu araç sürücüsü, trafik
s›k›fl›kl›¤› yaratmas› nedeniyle di¤er araçlar›n trafikte kalma süresini artt›rarak on-
lara bir maliyet yükledi¤inin fark›nda m›d›r? Bir telefon flirketinin orman içinde
kurdu¤u baz istasyonun çirkin görüntüsü orman›n manzara de¤erini azaltmaktad›r.
fiehrin bir bölgesine kurulan al›flverifl merkezi, konut kiralar›n› artt›rarak bu bölge-
de kira ödeyen herkesi olumsuz yönde etkilemektedir. Gördü¤ünüz gibi yaflam›n
içinde pek çok negatif d›flsall›k örne¤i ile karfl›lafl›yoruz.
Tabii ki pozitif d›flsall›k örnekleri de verebiliriz. Bir meyve bahçesi sahibi a¤aç-
lar›n› sa¤l›kl› bir flekilde yetifltirmek için çal›fl›rken amac› o olmasa da yak›n bah-
çedeki ar›c›l›k yapan komflusuna pozitif bir d›flsall›k aktarmaktad›r. Bulafl›c› bir
hastal›¤a karfl› afl›lanm›fl insanlar bu hastal›¤›n kendilerine bulaflma riskini azalt›r-
ken ayn› zamanda afl›lanmam›fl olanlara da hastal›¤›n kendilerinden bulaflma riski-
ni azaltmalar› nedeniyle pozitif d›flsall›k sa¤lamaktad›rlar. Bahçesine özen gösteren
ve güzellefltirmek için çal›flan bir komflu bu faaliyeti sonucunda hiç hofllanmad›¤›
komflusuna bile fiyatland›rarak geri alamayaca¤› pozitif d›flsall›k sunmaktad›r.
Bundan sonraki bafll›kta d›flsall›klar›n varl›¤› durumunda, d›flsall›klar› içselleflti-
remeyen piyasa sisteminin neden Pareto optimal olamad›¤›n› aç›klamaya çal›flal›m.
Negatif D›flsall›klar ve Piyasan›n Etkinsizli¤i

Piyasa mekanizmas›n›n d›flsall›klar›n varl›¤› hâlinde kaynaklar›n da¤›l›m›nda etkin-
siz duruma düfltü¤ünü ve bunun bir piyasa baflar›s›zl›¤› oldu¤unu biliyoruz. fiimdi
de teorik olarak ortaya koydu¤umuz bu sonucu çevresel kaynaklar›n kullan›m› ile
iliflkili bir örnek üzerinden kan›tlamaya çal›flal›m. Bir nehir boyunca yerleflik çok
say›da kâ¤›t imalathanesinin nehri endüstriyel at›klar›n› boflaltmak için kulland›¤›-
n› varsayal›m. fiekil 4.4 (a)’da tam rekabet piyasas›nda faaliyet gösteren bir kâ¤›t
imalathanesinin kâr maksimizasyonunu amaçlayan üretim karar›n› görüyoruz. fie-
kil 4.4 (b)’de nehri kirleten tüm kâ¤›t imalathanelerinin benzer d›flsall›klar ürettik-
leri varsay›m› alt›nda tan›mlanm›fl piyasa talebi ve piyasa arz e¤rileri görülmekte-
dir. Endüstrideki tüm firmalar›n nehre b›rakt›klar› at›klar›n üretim art›fl›yla birlikte
sabit oranl› bir art›fl gösterdi¤ini varsay›yoruz. Bu nedenle kirlilik azalt›m›n›n sade-
ce üretimin azalt›lmas›yla mümkün olabilece¤ini kabul etmifl bulunuyoruz. Nega-
tif d›flsall›¤›n piyasa dengesi üzerindeki etkisini önce bir kâ¤›t imalathanesinin üre-
tim karar› üzerinden, sonra da tüm imalathanelerin birlikte nehri kirlettikleri en-
düstri dengesi üzerinden aç›klayaca¤›z (Pindyck, Rubinfeld 2001, 622).
fiekil 4.4 (b)’de endüstri dengesi piyasa talep e¤risi ile endüstri arz e¤risinin ke-
siflme noktas›nda P1 fiyat›nda kurulmufltur. Talep e¤risi (D) tüketicilerin marjinal
özel faydas›n› (MPB) temsil etmektedir. Tüketiciler için d›flsall›¤›n s›f›r oldu¤unu
varsayd›¤›m›z bu örnekte marjinal özel ve marjinal sosyal fayda (MSB) birbirine
eflittir. fiekil 4.4 (b)’de tan›ml› endüstri arz e¤risi (S), kâ¤›t üretiminin çeflitli düzey-
lerinde oluflan firmalar›n marjinal özel maliyet e¤rileri toplam›n› MPC1 temsil et-
mektedir. Bu maliyet firmalar›n fiyatland›r›lm›fl tüm girdilere yapm›fl oldu¤u harca-
malar sonucu oluflmaktad›r. Bununla birlikte kâ¤›t imalathanelerinin üretim süre-
cinde oluflan at›klar›n› bir maliyete katlanmaks›z›n nehre boflaltabildiklerini varsay-
d›¤›m›z için kirlilik kaynakl› bir harcaman›n olmad›¤›n› belirtelim. Kâ¤›t üretiminin
belirli bir efli¤i aflt›ktan sonra zararl› etkilerinin oluflmaya bafllad›¤›n› kabul etti¤i-
miz için marjinal d›flsal maliyet Qm üretim miktar›ndan itibaren yükselmeye baflla-
maktad›r. Pozitif e¤imli bu e¤ri endüstrinin marjinal d›flsal maliyet e¤risini (MECI)
temsil etmektedir. MECI e¤risinin pozitif e¤imli olmas›n› nehrin kendini yenileme
kapasitesinin ilave at›klarla birlikte azalmaya bafllamas›yla aç›kl›yoruz.
Endüstri dengesi olufltu¤unda, endüstrideki imalathanelerden birinin firma
dengesinin nas›l kuruldu¤una fiekil 4.4 (a) yard›m›yla firma dengesine bakal›m.
Piyasa fiyat›n›n firma için veri olmas› nedeniyle marjinal has›lat e¤risi (MR) yatay
eksene paralel tan›mlanm›flt›r. Firma kâr maksimizasyonunu marjinal maliyetin
(MC) piyasa fiyat›na eflitlendi¤i üretim miktar›nda gerçeklefltirerek dengeye gel-
mektedir. Firman›n üretim miktar›yla birlikte artan d›flsal maliyetini pozitif e¤im-
li MEC e¤risi ile izliyoruz. Üretim miktar›n›n belirli bir efli¤i aflmas›yla birlikte fir-
man›n nehri kirletmeye bafllad›¤› görülmektedir. Firma dengesine sosyal aç›dan
bakt›¤›m›zda firman›n etkin üretim miktar›n› aflan bir üretim yapt›¤›n› görmekte-
yiz. Firma için etkin üretim, marjinal sosyal maliyetin (MSC) SIRA piyasaS‹ZDE fiyat›na eflit- SIRA S‹ZDE
lendi¤i miktarda sa¤lanmaktad›r. fiekil 4.4 (a)’da firman›n MSC e¤risi, marjinal
özel maliyet e¤risi (MPC) ve marjinal d›flsal maliyet e¤rilerininD Ü(MEC) toplam› al›-
fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
narak elde edilmiflti (MSC = MPC + MEC). Firman›n kâr maksimizasyonu amac›y-
la yapt›¤› miktardaki üretim etkin de¤ildir ve nehre afl›r› at›k boflalt›m› yap›lma-
s›na neden olmaktad›r. S O R U S O R U
Negatif d›flsall›klar›n varl›¤› durumunda marjinal sosyal maliyet marjinal

D ‹ K K Aözel
T maliyetten D‹KKAT
büyüktür.
N N
SIRA S‹ZDE fiekil SIRA
4.4 S‹ZDE
(a) (b) Negatif D›flsal
Maliyet ve
Etkinsizlik
Fiyat Fiyat
(P) MSC MC (P) MSC
K ‹ T1 A P K ‹ T A P
T S=MPC1
E
MR P1 T E LUE V ‹ Z Y O N TELEV‹ZYON
P1
R D=MPB=MSB
MFC
MEC1
0 0 ‹NTERNET ‹NTERNET
qm q0 q1 Miktar (q) Qm Q0 Q1 Miktar (Q)
Kirletici bir sektördeki optimal üretim miktar›n›n ne olmas› gerekti¤i konusunda

SIRA S‹ZDE çevreci- SIRA S‹ZDE
ler ve iktisatç›lar ayn› görüflte olabilirler mi? Aç›klay›n›z. 5
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
fiekil 4.4 (b)’de endüstri dengesi sa¤land›¤›nda endüstrideki tüm kâ¤›t imalat-
hanelerinin nehre boflaltt›klar› at›klar›n sonuçlar›n› de¤erlendirelim. Kaynak da¤›-
l›m›nda etkinlik MSC = MSB oflulunun gerçekleflmesini gerektirmektedir. fiekilde
bu sonuç kâ¤›t endüstrisinin Q0 miktar›nda üretim yapmas› durumunda gerçeklefl-
mektedir. Bununla birlikte üretim kararlar› do¤rudan piyasa mekanizmas›n›n çözü-
müne b›rak›ld›¤› zaman, kâ¤›t endüstrisi dengesi P1 piyasa fiyat›nda ve MPB =
MPC koflulunun gerçekleflti¤i Q1 üretim miktar›nda kurulmaktad›r. Piyasa meka-
nizmas›n›n P1 fiyat›nda sosyal olarak optimal kabul edilecek kâ¤›t üretim miktar›-
n› yakalayamayarak baflar›s›z oldu¤u görülmektedir. Piyasa fiyat› marjinal sosyal
maliyetten küçüktür (P1 < MSC). Piyasan›n sosyal aç›dan arzu edilenden daha faz-
la kâ¤›t üretmek e¤iliminde oldu¤u ve bu nedenle de endüstrinin olmas› gereken-
den daha fazla kirlilik yaratt›¤› görülmektedir. Afl›r› üretimin neden oldu¤u top-
lumsal etkiyi görmek için kâ¤›t üretim miktar›n› Q1’den Q0’a azaltarak sonuçlar›n›
fiekil 4.4 (b) üzerinde görmeye çal›flal›m.
Kâ¤›t endüstrisindeki üretim miktar›n›n Q1’den Q0’a azalt›lmas› durumunda
toplam maliyette MSC e¤risi alt›nda kalan Q1TEQ0 alan› kadar bir tasarruf elde
edilmektedir. Toplam sosyal maliyet tasarrufunu tan›mlayan bu alan, marjinal özel
maliyetteki tasarrufu tan›mlayan Q1URQ0 alan› ile toplam d›flsal maliyetteki tasar-
rufu gösteren UTER alanlar›n›n toplam›ndan oluflmaktad›r. Bununla birlikte kâ¤›t
üretiminin Q1’den Q0’a azalt›lmas› ile toplumsal fayda da azalmaktad›r. Toplumsal
faydada meydana gelen kay›p tüketicilerin marjinal sosyal fayda e¤risi alt›nda ka-
lan Q1UEQ0 alan› kadard›r. Kâ¤›t üretiminin Q1’den Q0’a azalt›lmas› ile toplam sos-
yal maliyette elde edilen tasarrufu gösteren Q1TEQ0 alan›n›n, kaybedilen sosyal
fayda alan›ndan (Q1UEQ0) büyük oldu¤u görülmüfltür. Kâ¤›t endüstrisinde üretim
miktar›n›n kaynak da¤›l›m›nda etkinli¤in sa¤land›¤›n› iflaret etti¤imiz miktara azal-
t›lmas›yla birlikte alan›n›n gösterdi¤i kadar net maliyet tasarrufu elde edilmifltir.
Yapt›¤›m›z analizde piyasa çözümünden uzaklaflt›¤›m›zda toplumun kazançl› ç›k-
t›¤›n› gördük. Buna göre piyasa çözümünün iflaret etti¤i Q1 üretim miktar›n›n Pa-
reto optimal olmad›¤›n› aç›kça ifade edebiliriz.
Pozitif D›flsall›klar ve Piyasan›n Etkinsizli¤i

Piyasa mekanizmas› negatif d›flsall›klar nedeniyle oldu¤u gibi pozitif d›flsall›klar›n
varl›¤› durumunda da kaynaklar›n yönetiminde etkinsizdir. Piyasan›n pozitif d›flsal-
l›klar nedeniyle Pareto optimal olmad›¤›n› çevresel kaynaklar›n kullan›m› ile iliflki-
li bir örnek üzerinden kan›tlamaya ve nedenini ortaya koymaya çal›flal›m.
Pozitif d›flsall›¤›n varl›¤›n› ve piyasa dengesi üzerindeki etkisini hanehalklar›n›n
evlerinin bahçesini a¤açland›rmalar›yla ilgili bir örnek yard›m›yla aç›klayal›m. fie-
kil 4.5’de yatay eksende hanelerin bahçelerine dikmek üzere sat›n ald›klar› fidan
miktar›n› göstermektedir. fiekilde marjinal özel maliyet e¤risi (MPC) hanehalk›na
fidan arz e¤risi olarak tan›mlanm›flt›r. Fidan üretimi k›sa dönemde azalan verimler
nedeniyle artan maliyetlerle gerçeklefltirilmektedir. Bu nedenle fidanlar için marji-
nal özel maliyeti temsil eden piyasa arz e¤risi (S) pozitif e¤imli tan›mlanm›flt›r. Ör-
ne¤imizde marjinal özel maliyet ile marjinal sosyal maliyetin eflit oldu¤u kabul
edilmektedir (MPC = MSC).
fiekil 4.5
Fayda Pozitif D›flsal Fayda
(Fiyat) ve Etkinsizlik
MSB
S=MPC=MSC
D
T
K E
P1
Z
MEB D=MPB
0
Q1 Q0 Miktar (Q)
Hanelerin fidan talebi e¤risi her bir fidan›n marjinal özel faydas›n› ve dolay›s›y-
la ödemeye istekli oldu¤u fiyat› temsil etmektedir. fiekil 4.5’te tan›ml› piyasa talep
e¤risi (D) ise hanelerin marjinal özel fayda e¤rilerinin yatay toplam› olarak elde
edilen negatif e¤imli marjinal özel fayda (MPBm) e¤risidir. Piyasa dengesi sa¤lan-
d›¤›nda haneler, arz (S) ve talep (D) e¤rilerinin kesiflme noktas›nda oluflanP1 piya-
sa fiyat›ndan Q1 miktar fidan dikeceklerdir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Dikilen her fidan bölgede yaflayanlara pozitif d›flsal fayda sa¤lamaktad›r. fiekil-
de marjinal sosyal fayda e¤risi (MSB), marjinal özel fayda (MPB) ve marjinal d›flsal
faydan›n (MEB) toplanmas›yla elde edilmifltir. Belirli bir alanda dikilen fidan say›-
s› artt›kça marjinal d›flsal faydas› azalmaktad›r. Bu nedenle MEB e¤risi fiekil 4.5’te
azalan bir e¤ri olarak çizilmifltir. S O R U S O R U
Optimum fidan dikim miktar›nda (Q0) fidan dikmenin marjinal faydas›

D ‹ Khenüz
K A T s›f›r olma- D‹KKAT
m›flt›r. Bu çözüm fidan dikiminden maksimum faydan›n sa¤lanamad›¤›n› göstermektedir.
N N
Kaynak da¤›l›m›nda etkinli¤in gerçekleflti¤i optimum fidan miktar› MSB = MSC
koflulunun gerçekleflmesini gerektirmektedir. Bu sonuç Q0 miktarda fidan dikimi
SIRA S‹ZDE
ile gerçekleflmektedir. Bununla birlikte fidan dikim karar› piyasa
AMAÇLARIMIZmekanizmas›na SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
b›rak›ld›¤› zaman piyasa P1 fiyat›nda MPB = MPC koflulunun gerçekleflti¤i Q1 mik-
tarda dengelenmektedir. Piyasa dengesi piyasa fiyat›n›n marjinal sosyal faydan›n
alt›nda kald›¤› bir üretim miktar›nda kurulmufltur (P < MSB). Bu
K ‹ nedenle
T A P piyasa fi- K ‹ T A P
yat› taraf›ndan belirlenen fidan miktar› toplum için maksimum toplam fayday› sa¤-
layacak olan›n Q0 - Q1 miktar gerisinde kalm›flt›r. S O R U S O R U
Pozitif d›flsall›klar›n varl›¤› durumunda marjinal sosyal fayda marjinal
D ‹ K K Aözel
T faydadan D‹KKAT
büyüktür.
N N
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET ‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
Piyasa mekanizmas› bu çözüm ile sosyal olarak optimal kabul edilecek fidan
dikim miktar›na ulaflamam›fl ve baflar›s›z olmufltur. Piyasan›n sosyal aç›dan arzu
edilenden daha az fidan dikiminden yana oldu¤u ve bu nedenle de toplumsal
fayday› olumsuz etkiledi¤i görülmektedir. Piyasa çözümünün kaynaklar›n da¤›l›-
m› aç›s›ndan etkinsiz oldu¤unu görmek için fidan dikim miktar›n› Q1’den Q0’a
artt›ral›m. K ‹ T A P K ‹ T A P
Fidan dikim miktar›n›n Q1’den Q0’a artt›r›lmas› durumunda toplumsal fayda-

da MSB e¤risi alt›nda kalan Q1TEQ0 alan› kadar art›fl olmaktad›r. Toplam sosyal
maliyet art›fl›n› tan›mlayan bu alan, toplam özel fayda art›fl›n› tan›mlayan Q1KZQ0
alan› ile toplam d›flsal fayda art›fl›n› gösteren KTEZ alanlar›n›n toplam›ndan
oluflmaktad›r.
Bununla birlikte daha fazla fidan dikilmesi ile toplam sosyal maliyet, MSC e¤ri-
sinin alt›nda kalan Q1KEQ0 alan› kadar artmaktad›r. Dikilen fidan say›s›n›n Q1’den
Q0’a art›r›lmas› ile toplam sosyal fayda art›fl›n› gösteren Q1TEQ0 alan›, toplam sos-
yal maliyetteki art›fl› gösteren Q1KEQ0 alan›ndan büyük oldu¤u için dikilen fidan
say›s›ndaki art›flla birlikte TKE alan›yla ifade edilen net bir fayda art›fl› elde edilmifl-
tir. Fidan dikimi üzerine kurdu¤umuz bu örne¤in ortaya koydu¤u çözüme göre pi-
yasa çözümünün d›fl›na ç›karak toplumsal fayday› artt›ran daha iyi bir duruma ge-
çebildi¤imizi gördük. Buna göre piyasa çözümünün önerdi¤i Q1 miktar fidan diki-
minin Pareto optimal olmad›¤›n› belirtebiliriz.
Aksak Rekabet Piyasalar›

Çevre sorunlar› bazen bir kayna¤a ait tüm mülkiyet hakk›n›n bir firmaya veril-
mifl olmas› durumunda ortaya ç›kabilir. Aksak rekabet piyasa yap›lar›n›n piyasa
baflar›s›zl›¤›n›n ve çevre sorunlar›n›n nedeni olabildi¤ini aç›klamak gerekti¤in-
de, genellikle maden rezervlerini örnek gösteren aç›klamalar konunun daha iyi
anlafl›lmas›na yard›mc› oldu¤u için tercih edilmektedir. Bu bafll›k alt›nda alt›n
maden iflletmeleri örne¤inden hareketle önce tam rekabet piyasas› sonra da mo-
nopol piyasas› denge çözümlemelerini çevresel kaynaklar›n etkinli¤i aç›s›ndan
de¤erlendirece¤iz.
Tam Rekabet Piyasas›nda Etkinlik Sorunu

fiekil 4.6’da tam rekabet piyasas› koflullar›nda alt›n talebi negatif e¤imli D e¤risi ile
tan›mlanm›flt›r. Üretim sürecinde parasal girdilere yap›lan harcamalar›n geliflimini
gösteren endüstrinin marjinal özel maliyet e¤risi (MPCI) piyasadaki firmalar›n mar-
jinal özel maliyet e¤rilerinin yatay toplam› al›narak elde edilmifltir. MPCI e¤risi ay-
n› zamanda piyasa arz e¤risini (S) temsil etmektedir. fiekilde tan›ml› MSC I e¤risi,
MPCI’nin kirlili¤in neden oldu¤u marjinal d›flsal maliyet (MEC) ile toplanmas› so-
nucu elde edilen marjinal sosyal maliyeti göstermektedir.
MSCI = MPCI + MEC
fiekil 4.6’da artan bir e¤ri olarak görülen MSCI e¤risinin, her bir üretim miktar›
için MPCI e¤risinin üzerinde oldu¤unu görüyoruz. Bununla birlikte piyasa denge-
si kurulurken firmalar üretim kararlar›n› sadece marjinal özel maliyeti dikkate ala-
rak vermektedirler.
fiekil 4.6
Fiyat/Maliyet Tam Rekabette
(P) D›flsall›klar ve
Kaynak Da¤›l›m›
a
MSC1=MPC1+MEC
c
a
P1 MPC1
P0 b
D=MSB
0
Q1 Q0 Miktar (q)
Tam rekabet piyasas›nda endüstri dengesi MPCI e¤risi ile talep e¤risinin (D = MSB)
kesiflme noktas›nda (b) sa¤lanmaktad›r. Alt›n madeni iflletmeleri Q0 miktar üretim-
le üretici ve tüketici rant›n› maksimumlaflt›ran piyasa dengesine ulaflm›fl görün-
mektedirler. Bununla birlikte, piyasa dengesi sonuçlar›na sosyal etkinlik yönüyle
bakt›¤›m›zda bunun Pareto optimal olmad›¤›n› görüyoruz. Optimal üretim miktar›
marjinal sosyal maliyeti marjinal sosyal faydaya eflitleyen piyasa fiyat› taraf›ndan
Q1 üretim miktar›nda belirlenecektir (MSC = MSB). Buna göre toplumun net sos-
yal faydas› Q0’dan daha düflük bir üretim miktar›nda maksimum olmaktad›r. Bu
sonuç kirlili¤in fiyatland›r›lmad›¤› bir tam rekabet piyasas›nda üretimin ve dolay›-
s›yla çevre kirlili¤inin sosyal olarak kabul edilebilir miktarlar›n üzerinde olaca¤›n›
göstermektedir. fiekil 4.6’da afl›r› üretim nedeniyle oluflan sosyal
SIRAmaliyetin
S‹ZDE abc üç- SIRA S‹ZDE
geni ile tan›mlanm›fl oldu¤u görülmektedir. Tam rekabet piyasas›ndaki alt›n made-
ni iflletmeleri tam kirlilik azalt›m›na zorlan›rlarsa bunun için yapacaklar› harcama-
lar nedeniyle marjinal özel maliyet e¤risi marjinal sosyal maliyet e¤risi ile çak›fla-
cak flekilde yükselecektir. Yeni koflullarda piyasa dengesi alt›n için daha yüksek fi-
yat› ve daha düflük miktarda üretimi iflaret etmektedir. S O R U S O R U
Marjinal sosyal fayday› marjinal sosyal maliyete eflitleyen üretim miktar›

D ‹ K K Asosyal
T optimu- D‹KKAT
mu göstermekle birlikte, bu koflulun gerçekleflmifl olmas› kirlili¤in s›f›r oldu¤u anlam›-
na gelmemektedir.
N N
Monopolde Etkinlik Sorunu

AMAÇLARIMIZ
Tam rekabet piyasas› ve özel mülkiyet haklar›n›n tan›ml› oldu¤u bir sistemde fi- AMAÇLARIMIZ
Monopol: Piyasaya girifl
engelleri nedeniyle yak›n
yat mekanizmas›n›n kaynaklar›n etkin da¤›l›m›yla sonuçlanan bir çözümü gerçek- ikamesi olmayan bir mal›n
lefltirece¤i varsay›lmaktad›r. Bununla birlikte, monopolün varl›¤› piyasa baflar›s›z- arz›n›n bir tek firma
taraf›ndan gerçeklefltirildi¤i
l›¤›na veya sosyal maliyeti nedeniyle kaynaklar›n da¤›l›m›nda etkinsizli¤e neden bir aksak rekabet piyasas›
olmaktad›r. türüdür.
Monopolde kaynak da¤›l›m›n› aç›klamaya geçmeden önce, tam rekabet piyasa-
s›ndaki tüm alt›n madeni iflletmelerinin monopol çat›s› alt›nda topland›klar›n› var-
sayal›m. fiekil 4.7’de monopolün marjinal maliyet e¤risi (MC) monopolün arz e¤ri-
Monopolün talep e¤risi: sini, monopolün ortalama has›lat e¤risi (AR) de monopolün talep e¤risini (D)
Piyasa talep e¤risi ayn›
zamanda monopolün talep
temsil etmektedir. Talep e¤risinin negatif e¤imli olmas› monopolün daha fazla sa-
e¤risidir. Daha fazla mal t›fl yapmak için fiyat›n› düflürmesi gerekti¤ini göstermektedir. Bunun bir sonucu
satmak için fiyat›n
düflürülmesi gerekti¤ini
olarak talep e¤risi üzerindeki her sat›fl miktar› için son birim mal›n sat›fl fiyat›n› uy-
gösteren talep e¤risi ayn› gulamak durumunda olan monopolün marjinal has›lat› (MR) ortalama has›lat›ndan
zamanda monopolün
ortalama has›lat (AR)
daha düflüktür (Dinler, 2009, 332). fiekilde MR e¤risinin AR e¤risinin alt›nda tan›m-
e¤risidir. lanm›fl oldu¤u görülmektedir.
Monopol üretimini MR = MC koflulunu sa¤layan miktarda s›n›rlarken üretimini
hangi fiyatla sataca¤›n› piyasadaki talep koflullar› belirlemektedir. Monopol denge-
si sa¤land›¤›nda Qm miktar üretim yapan monopol, üretimini bu miktar mal için
tüketicilerin ödemeye istekli olduklar› en yüksek fiyat olan Pm fiyat›ndan satmak-
tad›r. Bu koflullarda denge, tam rekabet piyasas›ndakine göre daha düflük bir üre-
tim miktar›nda (Qm) ve daha yüksek bir fiyatta (Pm) gerçekleflmifltir.
fiekil 4.7
Fiyat/Maliyet
Monopolde Kaynak (P)
Da¤›l›m›
a
S (MC)
b
Pm
s c
Pe
r d
D (AR)
k
MR
0
Qm Qe Miktar (Q)
Alt›n madeni iflletmeleri tam rekabet piyasas› koflullar›nda dengeye geldikle-

rinde, çok say›da firma iktisadi etkinli¤i gerçeklefltiren Qe miktar alt›n üretmek-
te ve tüketiciler Peac alan› kadar tüketici rant›, üreticiler de Pekc alan› kadar
üretici rant› elde etmekteydiler. Piyasan›n monopolleflmesiyle birlikte üretim
miktar› Qm’e azalm›flt›r. Monopolün denge üretim miktar›nda marjinal faydan›n
marjinal maliyetten büyük oldu¤unu görüyoruz. Bu nedenle monopolün denge-
ye geldi¤i üretim miktar›nda etkinlik koflulu sa¤lanmamaktad›r. Monopolün Qm
miktar üretim yapmas› ile tüketici rant›nda PmbcPe alan› kadar bir kay›p olufltu-
¤u görülmektedir. Tüketicilerin kaybettikleri bu alan›n PmbsPe kadar›, piyasa ta-
raf›ndan monopole kâr olarak aktar›lm›flt›r. Toplum ise bu transfer sonras› bsc
alan› ile temsil edilen tüketici rant›n› kaybetmifltir. Üreticiler ise monopollefl-
meyle birlikte Pecdr alan›yla gösterilen üretici rant›n› kaybederken bunun Pesdr
alan›n› kâra dönüfltürmüfllerdir. Üreticilerin kay›p rant› dsc alan› kadard›r. Tam
rekabet piyasas›ndan monopole geçilirken üretimin azalmas› sonucunda tüketi-
ci ve üretici rantlar›nda toplam bdc üçgeninin alan› kadar dara kayb› oluflmufl-
tur. Bu alan ayn› zamanda tam rekabet piyasas›ndan monopole dönüflümün
sosyal maliyetini göstermektedir.
Alt›n madeni iflletmelerinin monopolleflme sonras›ndaki üretim karar›, bu

amaç do¤rultusunda al›nm›fl bir karar›n sonucu olmasa bile tam rekabet piya-
sas› koflullar›ndakinden daha az kirletici olacak gibi görülmektedir. Monopol-
de denge piyasa fiyat› tam rekabet piyasas›nda oluflacak fiyattan daha yüksek,
denge üretim miktar› ise daha azd›r. Bu nedenle monopolün özellikle yenile-
nemez nitelikteki do¤al kaynaklar örne¤inde tam rekabet piyasas›na göre ger-
çekten daha fazla koruyucu oldu¤u görülmektedir. Monopolleflme ile çevre
kirlili¤i aç›s›ndan elde edilen bu kazan›m›n aksak rekabet piyasa dengesinde-
ki etkinsizlikten kaynaklanan sosyal maliyeti dengeleyebilece¤i düflünülmekte-
dir (Tietenberg, Lewis, 2010, 80).
Özet
NAM A Ç
Çevre sorunlar›n›n nedenini piyasa baflar›s›zl›k- okyanuslar gibi ortak mülkiyetteki kaynaklar›n
1 lar›yla iliflkilendirerek aç›klamak mülkiyetinin tan›mlanmas›, herkesin kullan›m›na
Piyasa sistemi tam rekabet koflullar›nda kaynak- aç›k bu kaynaklar›n kullan›c›lar›na s›n›rlamalar
lar›n f›rsat maliyetini yans›tan Pareto optimal çö- getirilmesi, sahiplenilmifl mülkiyetinin devredile-
zümler ortaya koymaktad›r. ‹ktisatç›lar piyasa sis- bilmesi ve mülkiyet hakk› tan›nm›fl olsa bile bu-
temini k›t kaynaklar›n yönetiminde etkin bir çö- nun uygulanmas› mümkün de¤ildir. Bu nedenle
züm yolu olarak kabul etseler de do¤al kaynak- mülkiyet haklar›n›n tam olarak tan›mlanam›yor
lar ve çevrenin yönetimi söz konusu oldu¤unda veya hiç tan›mlanmam›fl olmas› nedeniyle çevre-
piyasa sisteminin çevre sorunlar›na dönüflen ba- sel kaynaklar›n yönetimi piyasa sistemine b›rak›-
flar›s›zl›klar›n kayna¤› oldu¤u düflüncesi kuvvet- lamaz. Piyasa sistemine b›rak›l›rsa da Pareto op-
lenmektedir. Piyasa sistemi rasyonellik, tam bilgi timal çözümler elde edilemez.
sahibi olmak, özgürlük, tam hareketlilik, iyi ta-
n›ml› mülkiyet haklar› ve tam rekabetçi piyasa N
A M A Ç
Kamu mal› olarak çevre ve do¤al kaynaklar›n
yap›s› gibi özel koflullar›n birlikte gerçekleflmesi 3 yönetiminde piyasa baflar›s›zl›¤›n›n nedenlerini
kofluluyla Pareto optimald›r. Bu koflullar›n ger- aç›klamak
çekleflmedi¤i durumlar piyasa baflar›s›zl›klar› ola- Piyasa sistemi kaynaklar›n etkin da¤›l›m›n› iyi ta-
rak tan›mlanmaktad›r. Kaynaklar›n da¤›l›m›nda sarlanm›fl bir fiyatland›rma mekanizmas› sayesin-
etkinsizli¤e neden olan piyasa baflar›s›zl›klar›, de gerçeklefltirmektedir. Kamu mal› özelli¤i gös-
kamu mallar› ve ortak kullan›ma aç›k kaynakla- teren çevre ve do¤al kaynaklar›n piyasa fiyat›
r›n mülkiyet haklar›n›n iyi tan›mlanmam›fl olma- oluflmamaktad›r. Çevresel kaynaklar›n d›flar›da
s›, piyasa fiyatlar›nda içsellefltirilememifl d›flsal- tutulamama özelli¤i nedeniyle sahibi yoktur. Ay-
l›klar›n varl›¤› ve piyasa yap›s›n›n aksak rekabet n› zamanda çevresel kaynaklar›n rakipsizlik özel-
özellikleri göstermesi gibi nedenlerle aç›klan- li¤i nedeniyle f›rsat maliyeti de yoktur. F›rsat ma-
maktad›r. Piyasa baflar›s›zl›klar› durumunda pi- liyeti s›f›r olan ve d›flar›da tutulamama özelli¤i
yasan›n çevre ve do¤al kaynaklar›n de¤erini tam nedeniyle kimsenin fiyat ödemeye istekli olma-
olarak ölçmesi ve fiyatland›rmas› mümkün olma- d›¤› bu kaynaklar›n piyasa taraf›ndan fiyatland›-
maktad›r. Piyasa baflar›s›zl›klar› bu nedenle çev- r›lmas› mümkün olmamaktad›r. Fiyat› olmayan
re sorunlar›n›n nedeni olarak görülmektedir. bir kayna¤›n piyasa taraf›ndan yönetilmesi de
N
mümkün olmad›¤› için piyasa sistemi çevresel
Çevre ve do¤al kaynaklar›n yönetiminde iyi ta- kaynaklar›n yönetimi söz konusu oldu¤unda ba-
AM A Ç
2 n›mlanm›fl mülkiyet haklar›n›n önemini aç›k- flar›s›z olmaktad›r.

lamak
Piyasa sisteminin Pareto optimal olabilmesi için N
A M A Ç
Ortak kaynaklar›n yönetiminde piyasa sistemi-
piyasadaki tüm kaynaklar›n mülkiyet haklar›n›n 4 nin neden baflar›s›z oldu¤unu de¤erlendirmek
iyi tan›mlanm›fl olmas› gerekmektedir. ‹yi tan›m- Ortak mallar tüketiminde rakipsizlik ve d›flar›da
lanm›fl mülkiyet hakk› tam tan›mlanm›fl, tama- tutulamama özellikleriyle okyanuslar, otoyollar,
men d›fllay›c›, devredilebilir ve uygulanabilir ol- maden yataklar› gibi korunmas› mümkün olma-
mal›d›r. Mülkiyet haklar› özel mallar ve kamu yan kaynaklar› tan›mlamaktad›r. Piyasa fiyat› ol-
mallar› olarak, kamu mallar› da ortak mallar, ya- mayan ve herkes taraf›ndan kolayl›kla eriflilebilir
r› kamu mallar› ve tam kamu mallar› olarak s›n›f- durumdaki bu kaynaklar›n kullan›c›lar› tüketim
land›r›lmaktad›rlar. ‹ktisat biliminin iyi tan›mlan- kararlar›nda özel maliyet ve özel fayda ile ilgili-
m›fl mülkiyet haklar› konusundaki beklentileri dirler. Bir kayna¤›n tüketiminden sa¤lanan mar-
özel mallar d›fl›ndaki mülkiyet gruplar› için ger- jinal özel fayda marjinal özel maliyetinden bü-
çekleflmemektedir. Çevre ve do¤al kaynaklar ka- yükse tüketilen son birimle birlikte toplam fayda
mu mallar› s›n›fland›rmas› alt›nda yer almaktad›r. artmaya devam etmektedir. Kullan›c›lar tüketim-
Bu nedenle atmosfer, ormanlar, su kaynaklar›, lerinin f›rsat maliyetini dikkate almad›klar› için,
sosyal maliyetin özel maliyetin üzerinde olmas› NA M A Ç

D›flsall›klar›n varl›¤› durumunda piyasa siste-
onlar için bir anlam ifade etmemektedir. Kendi 6 minin do¤al kaynak ve çevre gibi kaynaklar›n
ç›kar› peflinde koflan kullan›c›lar›n ald›klar› ka- yönetiminde neden baflar›s›z oldu¤unu de¤er-
rarlar›n toplum için en iyi çözümlere dönüflece¤i lendirmek
beklentisine karfl›n çevresel kaynaklar söz konu- Firmalar›n ve bireylerin özel üretim ve tüketim
su oldu¤unda piyasan›n etkinlik çözümü ortak faaliyetlerinin böyle bir kas›t olmasa da di¤er fir-
kaynaklar›n afl›r› tüketimi ile sonuçlanan bir et- malar›n üretim fonksiyonlar›n› ve/veya di¤er tü-
kinlik sorununa dönüflmektedir. keticilerin fayda fonksiyonlar›n› etkilemesi duru-
munda oluflan d›flsall›klar piyasa baflar›s›zl›¤› ne-
N
A M A Ç
Çevre sorunlar› karfl›s›nda piyasa aktörlerinin denidir. D›flsall›klar›n varl›¤› durumunda ekono-
5 kat›l›m›yla ortak bir mücadelenin neden gerçek- mik aktörlerin kiflisel ç›karlar› do¤rultusunda al-
lefltirilemeyece¤ini aç›klamak d›klar› kararlar›n özel maliyet ve özel faydan›n
Çevre kirlili¤ini azaltmaya yönelik bir program ötesinde sosyal maliyet ve sosyal fayda ile ifade
d›flar›da tutulamama özelli¤i nedeniyle herkes edilen sonuçlar› oldu¤unu görüyoruz. D›flsall›k-
taraf›ndan birlikte ve eflit miktarlarda tüketilecek lar›n varl›¤› durumunda maliyetler ve faydalar›n
bir kamu mal› niteli¤indedir. Kamu mal›n›n top- özel ve sosyal ölçümleri aras›nda bir sapma orta-
lumun ihtiyaç duydu¤u miktarda üretilmifl olmaya ç›kmaktad›r. Pozitif d›flsall›¤›n oldu¤u bir du-
s› için kolektif ödeme isteklili¤i taraf›ndan teklif rumda sosyal fayda özel faydadan büyüktür (D›fl-
edilen fiyat›n kamu mal› marjinal sosyal maliye- sal fayda > 0; Sosyal Fayda > Özel Fayda). Nega-
tine eflitlenmifl olmas› gerekmektedir. Kamu ma- tif d›flsall›¤›n oldu¤u bir durumda sosyal maliyet
l› bir kez üretildi mi, herkes taraf›ndan tüketile- özel maliyetten büyüktür (D›flsal maliyetler > 0;
ce¤i için kimin için üretildi¤inin bir önemi yok- Sosyal Maliyetler > Özel maliyetler). D›flsall›kla-
tur. Bu nedenle tüketiciler kamu mal›ndan sa¤la- r›n piyasa fiyat›nda içsellefltirememifl olmas› du-
yacaklar› fayday› aç›klamak istemezler ve bu ne- rumunda ekonomik faaliyetlerin marjinal sosyal
denle marjinal ödeme istekliliklerini olandan az maliyetini ve marjinal sosyal faydas›n› göreme-
göstermeyi veya gizlemeyi tercih ederler. Beda- yen piyasa mekanizmas› Pareto optimal kaynak
vac›l›k olarak tan›mlad›¤›m›z bu durufl, bir tüke- da¤›l›m›n› gerçeklefltiremeyerek baflar›s›z olmak-
ticinin daha yüksek bir ödeme isteklili¤ine sahip tad›r. Piyasa baflar›s›zl›¤› kaynaklar›n etkin kulla-
olsa bile ödeme isteklili¤ini daha düflük aç›klad›- n›m› yerine afl›r› veya düflük düzeyde kullan›l-
¤› zaman kamu mal› tüketiminden sa¤lad›¤› fay- mas› fleklinde görülmektedir. D›flsall›klar ortaya
dada bir azalma olmayaca¤›n› bilmesinden kay- ç›kan etkinin yönüne göre negatif d›flsall›klar ve
naklanmaktad›r. S›ra kamu mal› talebini aç›kla- pozitif d›flsall›klar olarak tan›mlanmaktad›r.
maya geldi¤inde herkes kesinlikle bedavac›l›k Endüstri dengesi marjinal özel faydan›n marjinal
durufluna geçece¤ine göre kamu mal› talep e¤ri- özel maliyete eflitlendi¤i üretim miktar›nda ku-
si daima gerçekte oldu¤undan eksik aç›klanm›fl rulmaktad›r (MPB = MPC). Oysaki kaynak da¤›-
olacakt›r. Bu nedenle de kamu mal› etkin üretim l›m›nda etkinlik marjinal sosyal maliyetin marji-
miktar›n›n piyasan›n ç›kar peflinde koflan aktör- nal özel maliyete eflitlenmesi kofluluyla sa¤lan-
leri taraf›ndan gerçeklefltirilmesinin mümkün olmaktad›r (MSC= MSB). Negatif d›flsall›klar›n var-
mayaca¤› kabul edilmektedir. l›¤› durumunda marjinal sosyal maliyet marjinal
özel maliyetten büyüktür (MSC > MPC). Negatif
d›flsall›klar piyasa fiyat› taraf›ndan içsellefltirile-
memiflse piyasa dengesi marjinal sosyal maliye-
tin alt›nda bir piyasa fiyat›nda oluflmaktad›r (P1 <
MSC). Bu sonuç piyasan›n sosyal aç›dan arzu edi-
lenden daha fazla üretim yap›lmas›na neden ol-
du¤unu göstermektedir. Afl›r› üretimin do¤al kay-
naklar›n afl›r› kullan›m›na ve çevreye b›rak›lan
at›klar›n neden oldu¤u afl›r› kirlili¤e neden oldu-
¤u bilinmektedir. Yap›lan analizler negatif d›flsal-
l›klar›n var oldu¤u durumda piyasa çözümünün bet piyasas› denge çözümlerinin kaynak kullan›-
gösterdi¤i üretim miktar›ndan daha az üretim ya- m›ndaki etkinlik aç›s›ndan karfl›laflt›r›lmas›yla de-
p›lmas› durumunda toplumun kazançl› ç›kt›¤›n› ¤erlendirilmektedir.
göstermektedir. Pozitif d›flsall›klar›n içsellefltiril- Tam rekabet piyasas› dengesi arz ve talep mik-
medi¤i durumda piyasa dengesinin Pareto opti- tarlar›n› birbirine eflitleyen piyasa fiyat›nda ku-
mal olmad›¤› kabul edilmektedir. rulmaktad›r. Burada piyasadaki tüm firmalar›n
Pozitif d›flsall›klar›n varl›¤› durumunda ise marji- marjinal özel maliyet e¤rileri toplam› (MPC›) pi-
nal sosyal fayda marjinal özel faydadan büyüktür yasa arz›n›; tüm tüketicilerin özel marjinal fayda
(MSB > MPB). Pozitif d›flsall›klar piyasa fiyat› ta- e¤rilerinin toplam› da talebi tan›mlamaktad›r. Do-
raf›ndan içsellefltirilememiflse piyasa dengesi lay›s›yla tam rekabet piyasas› dengesine göre pi-
marjinal sosyal faydan›n alt›ndaki bir piyasa fiya- yasa fiyat›nda marjinal özel maliyetler ve marji-
t›nda oluflmaktad›r (P1 < MSB). Bu sonuç piyasa- nal özel faydalar birbirine eflitlenmektedir. Tam
n›n toplum için yararl› bir mal›n sosyal aç›dan ar- rekabet piyasas› dengesi olas› d›flsall›klar› piyasa
zu edilenden daha az tüketilmesine neden oldu- fiyat›nda içsellefltiremedi¤i için marjinal sosyal
¤unu göstermektedir. Bu sonuç do¤al kaynaklar fayda ve marjinal sosyal maliyeti temsil edeme-
aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde toplum için pozi- mektedir. Bu nedenle sosyal aç›dan de¤erlendi-
tif d›flsall›k içeren bir çevre korumas› veya geri rildi¤inde tam rekabet piyasas› Pareto optimal
kazan›lmas›na yönelik faaliyetlerin piyasaya b›- de¤ildir.
rak›ld›¤›nda yetersiz kalaca¤› görülmektedir. Ya- Tam rekabetin çok say›da sat›c›s›n› tek bir sat›c›-
p›lan analizler pozitif d›flsall›klar›n var oldu¤u ya indirgenmesiyle oluflan monopolde denge pi-
durumda piyasa çözümünün gösterdi¤i üretim yasa fiyat› tam rekabet piyasas›ndakine göre da-
miktar›ndan daha fazla üretim yap›lmas› duru- ha yüksek, denge üretim miktar› ise daha azd›r.
munda toplumun kazançl› ç›kt›¤›n› göstermekte- Tam rekabet piyasas›ndan monopole geçilirken
dir. Bu nedenle pozitif d›flsall›klar›n içsellefltiril- üretimin azalmas› sonucunda tüketici ve üretici
medi¤i bir piyasa dengesinin de Pareto optimal rantlar› toplam›ndaki kay›pla ifade edilen bir sos-
olmad›¤› kabul edilmektedir. yal maliyet oluflmaktad›r. Do¤al kaynaklar ve
Negatif veya pozitif d›flsall›lar›n varl›¤› durumun- çevre aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde monopolün
da piyasa fiyatlar› do¤al kaynaklar ve çevrenin etkinsizli¤i olarak ifade edilen düflük üretimin
gerçek f›rsat maliyetini yans›tmakta baflar›s›z ol- neden oldu¤u sosyal maliyet yan›nda, düflük üre-
maktad›r. Buradaki piyasa baflar›s›zl›¤› piyasa fi- timin bu kaynaklar için koruyucu ve kirlili¤i ön-
yat›n›n marjinal sosyal maliyete veya marjinal leyici yönü dikkate al›nd›¤›nda bir sosyal fayda
sosyal faydaya de¤il de marjinal özel maliyete ve olufltu¤u görülmektedir. Do¤al kaynaklar ve çev-
marjina özel faydaya eflit olmas›ndan kaynaklan- renin yönetimi aç›s›ndan monopolün tam reka-
maktad›r. Her iki durumda da piyasa dengesi bet piyasas›na üstünlü¤ü, mevcut kaynaklar› da-
sosyal optimumu de¤il de afl›r› veya yetersiz kay- ha fazla koruyan bir sonuç ortaya koyabilmesi
nak kullan›m›n› iflaret etmektedir. ile ortaya ç›kmaktad›r.
N
A M A Ç
Aksak rekabet piyasalar›n›n do¤al kaynaklar ve
7 çevrenin yönetimi aç›s›ndan sonuçlar›n› de¤er-
lendirmek
Piyasa baflar›s›zl›¤›, aksak rekabet piyasalar› ola-
rak tan›mlad›¤›m›z ve tam rekabet piyasas› ko-
flullar›n›n tam olarak sa¤lanmad›¤› piyasa özel-
liklerinde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Aksak rekabet
piyasalar›n›n bir örne¤i yenilenemez nitelikteki
bir kayna¤a ait tüm mülkiyet hakk›n›n bir tek fir-
maya verilmifl olmas› durumunda monopol ola-
rak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu durumda piyasa
baflar›s›zl›¤›n›n sonuçlar› monopol ve tam reka-
1. Mülkiyet hakk› bir kayna¤›n kullan›m›ndan do¤an 5. Çevre kirlili¤ini önlemeyi amaçlayan bir projenin
tüm fayda ve maliyetlerin do¤rudan kayna¤› kullanana sa¤layaca¤› hizmetten, eflit olarak yararlanaca¤›n› bil-
ait olmas›n› sa¤layacak flekilde düzenlenmifl olmal›d›r. mesi nedeniyle hiç kimsenin sorumluluk almak isteme-
Afla¤›daki hangi ifade mülkiyet haklar›n› tan›mlayan bu mesi fleklinde geliflen davran›fl afla¤›dakilerden hangi
koflulu temsil etmektedir. kavramla tan›mlanmaktad›r?
a. Kapsaml› a. Rakipsizlik
b. D›fllay›c› b. Farks›zl›k
c. Devredilebilir c. Sorumsuzluk
d. Uygulanabilir d. Bedavac›l›k
e. Tart›fl›lmaz e. Görgüsüzlük
2. Afla¤›daki isimlerden hangisi ortak kaynaklar›n kul- 6. Bir bal›kç›n›n hiçbir müdahale olmad›¤› durumda
lan›m›ndaki özgürlü¤ün insanl›¤›n felaketi olaca¤›n› ortak bir kaynak olan gölde avlanmak için geçirece¤i
aç›klayan “Ortaklar›n Trajedisi” bafll›kl› makalesiyle zaman› ve avlayaca¤› bal›k miktar›n› afla¤›daki hangi
tan›nmaktad›r? koflul belirlemektedir?
a. Garrett Hardin a. MPC = MR
b. Thomas Malthus b. MSC = MR
c. Adam Smith c. MSC = MPC
d. Gro Harlem Brundtland d. P = MSC
e. Paul Ehrlich e. P = MR
3. Afla¤›dakilerden hangisi kamu mal›d›r? 7. Negatif d›flsall›¤›n olmas› durumunda hangisi do¤-
a. Kirli hava rudur?
b. Çölleflme a. Sosyal maliyetler < Özel maliyetler
c. ‹klim de¤iflikli¤i b. Sosyal maliyetler > Özel maliyetler
d. Okyanuslardaki bal›klar c. Sosyal maliyetler > Sosyal fayda
e. Asit ya¤murlar› d. Sosyal maliyetler < Sosyal fayda
e. Sosyal maliyetler = Sosyal fayda
4. Karadeniz’de hamsi avlayan bir kiflinin bir baflka ki-
flinin de ayn› denizde hamsi avlamas›na engel olamaz. 8. Afla¤›dakilerden hangisi d›flar›da tutulamama ve tü-
Çevresel kaynaklar›n bu özelli¤ini tan›mlayan kavra ketimde rakipsizlik koflullar›n› birlikte sa¤layan bir tam
afla¤›dakilerden hangisidir? kamu zararl›s›d›r?
a. Rakiplik a. T›bbi at›klar
b. Rakipsizlik b. Bal›kç›l›k
c. D›flar›da tutulamama c. Bofl arsaya dökülmüfl çöpler
d. D›flar›da tutulma d. Küçük bir göldeki kirlilik
e. Bölünebilirlik e. Sera gaz› emisyonlar›
9. Çevrecilere göre optimum kirlilik miktar› nerede

oluflmal›d›r?
a. MSC > MSB
“ Garrett Hardin’in ortaklar›n trajedisine karfl› alternatif
bir uygulama örne¤i: Zimbabwe savanalar›ndaki ortak
çay›rlar›n stratejik planlama yoluyla ›slah›.
b. MR = MC Dimbangombe’de ortak mülkiyet alt›nda olan sekiz bir
c. MPC = MPB hektarl›k otlak, Hwange ve Zambezi Milli Parklar› için-
d. MSC = MSB de önemli bir do¤al yaflam alan› oluflturuyor. Kötü yö-
e. MEC = O netilen otlatma faaliyetleri nedeniyle bölgede tar›m›n,
ormanc›l›¤›n, hayvanc›l›¤›n, do¤al yaflam›n ve turizmin
10. Kirlilik yo¤unlu¤u yüksek bir sektördeki tam reka- sürdürülebilmesini sa¤layan ot kalitesi, su kaynaklar›
bet piyasas› koflullar›nda faaliyet gösteren firmalar›n ve biyolojik çeflitlilik bozulmufltu. ‹nsanlar›n geçim kay-
monopolleflmesi durumunda çevre kirlili¤indeki azal- naklar› tehlikeye girmiflti. Yenilikçi arazi yöneticileri,
may› iflaret eden alan hangisidir ? hayvanlar› için dikkatle koordine edilmifl, dönüflümlü
bir otlatma sistemi uygulamaya bafllad›lar. Stok yo¤un-
a
lu¤unu art›rarak, otlayan canl›lar›n do¤al düzensizli¤ini
S (MC)
Pm b taklit ettiler. Böylece arazi üzerinde daha fazla toynak
Pe s c
darbesi ve daha fazla d›flk› ve idrar olufltu; bunlar da
r d
havaland›rmay›, su giriflini, dinlenme hâlindeki tohum-
D (AR)
k lar›n çimlenmesini ve gübrelenmeyi art›rarak topra¤›
0
MR gençlefltirdi. Sadece iki y›l içinde, bölgede çok daha
Qm Qe Miktar (q)
fazla ot ve toprak örtüsü yarat›ld›. Topra¤›n su tutma
a. PmbcPe kapasitesi artt› ve bölgenin en büyük nehri yeniden ak-
b. PmbsPe maya bafllad›. Otlatmadaki de¤ifliklikler hayvan üreti-
c. bdc mini art›rd›, çünkü daha önce açl›ktan ölen hayvanlar›n
d. QmdcQe yerini iyi beslenen hayvanlar ald›. Geleneksel çit sis-
e. QmbcQe temleriyle aslanlara yem olan çiftlik hayvan› say›s› azal-
t›l›rken, bir yandan da bölgenin do¤al yaflam alan› ola-
rak de¤eri art›r›ld›.
Kaynak: Louise E. Buck ve Sara J. Scherr, “Eko-tar›m›

Ana Ak›m Haline Getirmek”, Dünyan›n Durumu 2011
Gezegeni Besleyen ‹novasyonlar, Editör: Linda Starke,
”
Çeviren: Ayfle Baflç›, Worldwatch Enstitüsü, ‹fl Banas›
Kültür Yay›nlar›, s. 29.
Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Çevreci eylemlerin, büyük deniz memeli türlerinin so- 1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tan›mlanmam›fl Mülkiyet
yunu tehdit eden uluslararas› avc›l›¤› k›nayan sokak Haklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gösterileri düzenlediklerine s›k s›k flahit oluyoruz. Öte 2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ortak Mallar” konusunu ye-
yandan bizleri tavuklar› korumaya yönelik bir gösteri niden gözden geçiriniz.
yap›ld›¤›n› hiç hat›rlam›yorum. Bunun sebebi nedir? 3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Mallar›” konusunu
Bu sorunun k›sa cevab›, tavuklar›n asla soyu tükenen yeniden gözden geçiriniz.
bir tür olmamas›d›r. Ancak bu cevap, bir tür soyunun 4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Mallar›” konusunu
tükenmesi tehlikesiyle karfl› karfl›ya kal›rken baflka bir yeniden gözden geçiriniz.
türün neden böyle bir tehlikeye maruz kalmad›¤› soru- 5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Mallar›” konusunu
sunu akla getirir. yeniden gözden geçiriniz.
Balina popülasyonu giderek azal›yor, çünkü balinalar›n 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ortak Kaynaklar›n Tüketi-
sahibi yok. Balinalar uluslararas› sularda yüzüyorlar ve minde Etkinlik Sorunu” konusunu yeniden göz-
pek çok ülke balinalar›n soylar›n› korumay› amaçlayan den geçiriniz.
uluslararas› anlaflmalara uymay› reddetmektedir. 7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›flsall›klar” konusunu ye-
Japon ve Norveçli balina avc›lar›, izledikleri politikala- niden gözden geçiriniz.
r›n balinalar›n soyunu, dolay›s›yla da kendi geçim kay- 8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Mallar›” konusunu
naklar›n› tehdit etti¤ini gayet iyi biliyorlar. Ancak her yeniden gözden geçiriniz.
balina avc›s›, avlanmayan her balinan›n baflka birisi ta- 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Negatif D›flsall›klar ve Piya-
raf›ndan avlanaca¤›n› da biliyor. Bu nedenle balina av- san›n Etkinsizli¤i” konusunu yeniden gözden
c›lar›n›n kendi kendilerini s›n›rlamalar› hiçbirisinin ya- geçiriniz.
rar›na olmaz. 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aksak Rekabet Piyasas›n-
Bunun aksine, dünyadaki tavuklar›n ço¤unun sahibi da Etkinlik Sorunu” konusunu yeniden göz-
vard›r. E¤er bugün tavuklar›n›zdan birisini keserseniz den geçiriniz.
yar›n bir tane daha az tavu¤unuz olur. E¤er geçiminizi
tavuk yetifltiricili¤inden kazan›yorsan›z, pazara gönder-
di¤iniz tavuk say›s› ile edindi¤iniz yeni civciv say›s›n› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
dengelemek için güçlü nedenleriniz vard›r. S›ra Sizde 1
Hem tavuklar›n hem de balinalar›n iktisadi de¤eri var- Çevresel kaynaklarda mülkiyet haklar›n›n iyi tan›mlan-
d›r. ‹nsanlar›n tavuklarla ilgili mülkiyet haklar› güvence mam›fl olmas›n›n neden piyasa baflar›s›zl›¤›na dönüfltü-
alt›ndayken balinalarda böyle bir fleyin olmamas›, ilki- ¤ünü iyi tan›ml› mülkiyet haklar› konusunda verdi¤imiz
nin soyunun neden güvence alt›nda oldu¤unu, ikincisi- özel otomobil örne¤ini üzerinden aç›klayabiliriz. Oto-
ninse neden tükenme tehlikesiyle karfl› karfl›ya oldu¤u- mobil gibi de¤erli bir mal›n bile kamu mallar› grubun-
nu aç›klar. da tan›ml› bir mal olarak alg›lanmaya bafllad›¤› zaman
ne kadar de¤ersizleflebilece¤ini tahmin edebiliriz. Ka-
Kaynak: Robert H. Frank, (2010). “Balinalar soylar› tü- mu mal› olmas› durumunda, herkes ihtiyaç duydu¤un-
kenme tehlikesiyle karfl› karfl›yken neden tavuklar için da yolda bulup kulland›¤› otomobili bak›m zaman› gel-
ayn› tehlike söz konusu de¤ildir?”, Do¤al ‹ktisat Neden di¤inde veya bozuldu¤unda gere¤ini yapmak yerine yi-
‹ktisat Neredeyse Her fieyi Aç›klar?, Çeviren: Tuncel ne yol kenar›na b›rakacakt›r. Tüm ihtiyaç sahipleri bi-
Öncel, Efil Yay›nevi, Ankara. ss. 138-140. raz daha bak›ml›s›n› bulduklar›nda onu kullanmay› ve
ar›zas› olan› terk etmeyi tercih edecekleri için yol ke-
narlar› ifle yaramaz otomobillerle dolacakt›r. Bu örnek
bize mülkiyet haklar› iyi tan›mlanmam›fl kaynaklar›n
yönetiminde karfl›lafl›labilecek sorunlar konusunda iki
noktaya götürmektedir. ‹lk olarak, kiflisel ç›karlar do¤-
rultusunda al›nan özgür kararlar› esas alan piyasa siste-
mi toplum yarar›na en iyi olacak sonuçlara öncülük et-
memektedir. Bir baflka ifadeyle, Adam Smith’in görün-
mez el ilkesi mülkiyet haklar›n›n tam olarak tan›ml› ol- S›ra Sizde 3
mad›¤› koflullarda etkisiz kalmaktad›r. ‹kincisi de ortak Tam kamu mallar›n›n tafl›d›¤› özellikler çevresel kay-
mallar söz konusu oldu¤unda bir trajediden kaç›nmak naklar için de geçerlidir. Çevresel kaynaklar›n tüketi-
üzere bir görünür elin varl›¤›na ihtiyaç duyulmaktad›r. minde d›flar›da tutulma ve rakiplik söz konusu de¤ildir.
Bir kiflinin çevresel bir kayna¤› çeflitli biçimlerde tüke-
S›ra Sizde 2 tiyor olmas› di¤er kiflinin tüketimini eksiltmez. Bu ne-
Mallar ve zararl›lar d›flar›da tutulabilme ve tüketimde denle f›rsat maliyeti s›f›rd›r. Biyolojik çeflitlilik ve ekolo-
rakiplik özelliklerine göre afla¤›daki tabloda oldu¤u gi- jik zenginli¤in sa¤lad›¤› yararlar ile atmosferin iklim de-
bi s›n›fland›r›labilirler: Mallar ve zararl›lar bu özellikle- ¤iflimlerini düzenleyen mekanizmas›, do¤an›n her türlü
rin gerçekleflme durumuna göre örnekleriyle birlikte emisyonu çevirebilen yenileme mekanizmas› ve do¤al
tabloya yerlefltirilmifllerdir. Tüketimde rakiplik ve d›fla- yaflam alanlar›n›n sundu¤u hizmetler kamu mal›na ör-
r›da tutulabilirlik özelliklerini temsil eden otomobil özel nek gösterilebilecek çevresel kaynaklar› oluflturmakta-
mal grubunu temsil etmektedir. Hastane yönetimlerinin d›rlar. Örne¤in ormanlar ya¤›fl dengesini kurarak, eroz-
toplanmas› karfl›l›¤› fiyat ödedikleri t›bbi at›klar ise özel yona karfl› topra¤›n koruyucusu olarak ve canl›lar›n ge-
zararl›lar grubunda yer almaktad›r. liflmesi için gerekli maddeleri sa¤layan ortamlar› yarata-
Tüketimde rakiplik özelli¤i d›flar›da tutulamama özelli- rak ekonomik sistem için bölünemez nitelikte hizmetler
¤i ile birlikte gözlenen bal›kç›l›k, ortak mallara örnek sunmaktad›rlar. Ormanlar›n ayn› zamanda biyolojik çe-
gösterilebilir. Bununla birlikte yerleflim bölgelerinde flitlilik, ekolojik sistem ba¤lant›lar› ve karbonun korun-
s›kça gördü¤ümüz, sahipsiz bofl arsalara dökülmüfl çöp mas› yoluyla da küresel düzeyde bölünemez nitelikte
örne¤i tüketimde rakiplik ve d›flar›da tutulamama özel- hizmet sundu¤u da bilinmektedir.
likleriyle ortak zararl›lara örnek olarak olabilir.
Girifl ücreti ödenerek girilebilen ve flemsiye-flezlong S›ra Sizde 4
gösterilen belediye kontrolündeki halka aç›k plajlar, s›- Sivrisinekle mücadele projesi sonuçlar› itibar›yla tam
k›fl›kl›k oluflmad›¤› sürece, tüketimde rakipsizlik ve d›- kamu mal› özelli¤indedir. Kasabadaki hiçbir haneyi pro-
flar›da tutulabilir olmas›yla yar› kamu mal› özelli¤inde- jenin d›fl›nda tutmak mümkün de¤ildir. Kasabadaki ha-
dir. Küçük bir gölün, çevresinde yerlefliklerin kontrolü neler sivrisinek sorununu farkl› düzeylerde yafl›yor ve
alt›nda tutulabilece¤ini dikkate ald›¤›m›zda, göldeki kir- bu projeden farkl› düzeylerde fayda sa¤layacak olabilir-
lilik sadece gölün çevresindekilere zarar veriyor olabi- ler. Ancak hanelerin sivrisineklerle mücadeleyi herhan-
lir. Bu nedenle küçük bir göldeki kirlilik tüketimde ra- gi bir ödeme yapmaks›z›n faydas›ndan yararlanabile-
kipsizlik ve d›flar›da tutulabilirlik özelli¤i ile yar› kamu cekleri bir proje olarak de¤erlendirerek bedavac›l›k du-
zararl›lar› olarak tabloda yer alm›flt›r. ruflu sergilemeleri yüksek bir ihtimaldir. Her hanenin
Küresel iklimin korunmas› tüketimde rakipsizlik ve d›- ne düzeyde bir ilaçlamaya ihtiyaç duyduklar›n› ve sa¤-
flar›da tutulamama özellikleriyle tam kamu mal› özelli¤i lad›klar› fayda karfl›l›¤›nda hangi fiyat› ödemeye istekli
göstermektedir. Ayn› flekilde sera gaz› emisyonlar› tü- olduklar›n› gösteren bir bilgiye ulaflmak da mümkün
ketiminde rakipsizlik özelli¤i ile birlikte zararlar›ndan de¤ildir. Bu nedenle kasabadaki sivrisineklerle etkin
herkesin etkileniyor olmas›yla ortaya ç›kan d›flar›da tu- mücadele miktar›n› belirleyemeyiz. Hanelerin projeye
tulamama özelli¤i nedeniyle tam kamu zararl›lar›na ör- gösterdikleri ilgiyi aç›klama dereceleri ise bedavac›l›k
nek oluflturmufltur. duruflu gere¤i gerçek faydalar›n›n çok alt›nda olacakt›r.
Bu bilgiye dayanarak, her bir hanenin sa¤lad›¤› fayda-
Tüketimde Rakiplik Tüketimde Rakipsizlik
ya uygun bir fiyat aç›klayamay›z. Projenin tahmini top-
Mallar: Belediye lam maliyetini kasabadaki hane say›s›na bölerek ortala-
Mallar: Otomobil
D›flar›da kontrolünde halk plaj›
ma bir fiyat aç›klad›¤›m›z› düflünelim. Projeden en faz-
tutulabilme Zararl›lar: Zararl›lar: Küçük bir
T›bbi at›klar göldeki kirlilik
la faydalanacak olan hanelerden bile aç›klad›¤›m›z or-
talama fiyat› tahsil etmek mümkün olmayacakt›r. Proje-
Mallar: Küresel
Mallar: Bal›kç›l›k nin bir kamu mal› niteli¤inde olmas› karfl›s›nda hanele-
D›flar›da iklimin korunmas›
tutulamama Zararl›lar: Bofl arsaya Zararl›lar: Sera rin ald›¤› pozisyon projenin etkin bir biçimde gerçek-
dökülen çöpler gaz› emisyonlar› lefltirilmesini olanaks›zlaflt›rmaktad›r. E¤er bu proje ha-
ne say›s› az olan bir köyde uygulan›yor olsayd›, tüm
hanelerin maliyeti gönüllü olarak paylaflacaklar› bir çö-
züm bulunabilirdi. Sivrisinekle mücadele projesinden Adjaye, J. A. (2005). Environmental Economics For
etkin sonuç al›nmas›, yerel yönetimi temsil eden bir Non-Economists Techniques and Policies for
otorite taraf›ndan uygulanmas›n› gerektirmektedir. Sustainable Development, Singapore, World
Scientific Publishing.
S›ra Sizde 5 Common, M., Stagl S. (2005). Ecological Economics an
Çevreyi kirleten bir sektörde optimal üretim miktar›n›n Introduction, U.K., Cambridge University Press.
ne olmas› gerekti¤i konusunda çevreciler ve iktisatç›lar Da¤demir, Ö. (2003). Çevre Sorunlar›na Ekonomik
ayn› görüflü paylaflmazlar. Çevrecilere göre çevre kirli- Yaklafl›mlar ve Optimal Politika Aray›fllar›,
li¤i, çevreye b›rak›lan at›klar do¤al çevrenin kendini Ankara: Gazi Kitabevi.
yenileyebilme kapasitesini aflt›¤› zaman bafllamaktad›r. Dinler, Z. (2009). Mikro Ekonomi, Bursa: Ekin
Bu nedenle çevreciler çevre kirlili¤inin sosyal olarak Yay›nevi.
kabul edilebilir düzeyini, çevrenin kendini yenileme Frank, R. H. (2010). Do¤al ‹ktisat Neden ‹ktisat
kapasitesinin s›n›r›nda belirlemektedirler. Konuyla ilgi- Neredeyse Her fieyi Aç›klar?, Çeviren: Tuncel
li örne¤imizde, kâ¤›t endüstrisi taraf›ndan nehre b›ra- Öncel, Ankara, Efil Yay›nevi.
k›lan at›klar›n marjinal sosyal maliyet e¤risinin bafllan- Hardin, G. (1968). “Tragedy of the Commons, Science,
g›c›n› oluflturan Qm üretim miktar›ndan itibaren kirlili- 162, pp.1243-1248.
¤e dönüfltü¤ünü gördük (Bkz. fiekil 4.4). Bu nedenle Hussen, A. M. (2005). Principles of Environmental
çevrecilere göre bu sektör için kabul edilebilir veya Economics, New York: Routledge.
optimal üretim miktar› Qm’dir. Çevreciler taraf›ndan Kolstad, C. D. (2011). Environmental Economics,
ileri sürülen bu görüflü reddeden iktisatç›lar kirlilik efli- New York: Oxford University Press.
¤ini aflan miktarda da üretim yap›labilece¤ini kabul et- Louise E. B., Sara J. S., (2011). “Eko-tar›m› Ana Ak›m
mektedir. ‹ktisatç›lara göre yap›lan üretimin marjinal Haline Getirmek”, Dünyan›n Durumu 2011
sosyal faydas›, marjinal sosyal maliyetinden büyükse Gezegeni Besleyen ‹novasyonlar, Editör: Linda
çevrenin kendini yenileme kapasitesini aflan miktarda Starke, Çeviren: Ayfle Baflç›, Worldwatch Enstitüsü,
bile olsa üretim art›fl› devam edebilir. Optimum üretim ‹fl Banas› Kültür Yay›nlar›.
miktar› marjinal sosyal faydan›n marjinal sosyal mali- Pindyck, R. S., Rubinfeld, D. L. (2001). Microeconomics,
yete eflitlendi¤i miktarda belirlenmektedir (fiekil 4.4 New Jersey: Prentice-Hall Inc.
(b)’de Q0 üretim miktar›). ‹ktisatç›lara göre bu miktar Tietenberg, T. Lewis, L. (2010). Environmental
üretimin neden oldu¤u kirlilik sosyal olarak kabul edi- Economics and Policy, International Edition:
lebilir düzeylerdedir. Pearson.
Vergoef, E. T. (1999). “Externalities”, Handbook of
Environmental and Resource Economics, Edited by
Jeroen, C.J.M. Van den Bergh, U.K., Edward Elgar
Publishing.
5
Amaçlar›m›z
N
Piyasa baflar›s›zl›klar›n›n neden oldu¤u çevre sorunlar› karfl›s›nda alternatif
N
politika yaklafl›mlar›n› aç›klayacabilecek,
Çevre sorunlar› karfl›s›nda sorumluluk hukukuna dayal› yaklafl›m›n çözüm
N
önerisini aç›klayacabilecek,
Çevresel sorumluluk hukukunu optimum kirlilik düzeyinin belirlenmesi aç›-
N
s›ndan de¤erlendirebilecek,
Çevre sorunlar› karfl›s›nda mülkiyet haklar›na dayal› Coasian yaklafl›m›n çö-
N
züm önerisini aç›klayacabilecek,
Coasian yaklafl›m›n çözüm alternatifini, optimum kirlilik düzeyinin belirlen-
N
mesi aç›s›ndan de¤erlendirebilecek,
Çevre sorunlar›na standartlar belirlenmesi yoluyla çözüm alternatifini de¤er-
N
lendirebilecek,
Çevre standartlar›n›, optimum kirlilik düzeyinin belirlenmesi aç›s›ndan de-
N
¤erlendirebilecek,
N
Çevre sorunlar›na çevre vergileri yoluyla çözüm alternatifini aç›klayabilecek,
Çevre vergilerini optimum kirlilik düzeyinin belirlenmesi aç›s›ndan de¤erlen-
N
direbilecek,
Çevre sorunlar›na devredilebilir emisyon izinleri sistemi yoluyla çözüm öne-
N
risini aç›klayabilecek,
Devredilebilir emisyon izinlerini optumum kirlilik düzeyinin belirlenmesi
aç›s›ndan de¤erlendirebilecek,
Anahtar Kavramlar
• Çevresel Sorumluluk Hukuku • Marjinal Kirlilik Hasar Maliyeti
• Mülkiyet Haklar› • Marjinal Kirlilik Kontrol (Azalt›m)
• Çevre Standartlar› Maliyeti
• Çevre Vergileri • Kirleten Öder ‹lkesi
• Devredilebilir Emisyon ‹zinleri • Maliyet Etkinlik
‹çindekiler
• ÇEVRE SORUNLARINA YASAL
DÜZENLEMELER YOLUYLA
Çevre Sorunlar›na ÇÖZÜM ALTERNAT‹FLER‹
Do¤al Kaynaklar ve Çözüm Alternatifleri: • ÇEVRE SORUNLARINA P‹YASA
Çevre Ekonomisi Yasal ve Piyasa TEMELL‹ DÜZENLEMELER
Temelli Çözümler
YOLUYLA ÇÖZÜM
ALTERNAT‹FLER‹
Çevre Sorunlar›na Çözüm
Alternatifleri: Yasal ve
Piyasa Temelli Çözümler
ÇEVRE SORUNLARINA YASAL DÜZENLEMELER

YOLUYLA ÇÖZÜM ALTERNAT‹FLER‹
Piyasa sistemi piyasa baflar›s›zl›klar› nedeniyle optimal çevre kalitesini sa¤lamakta
baflar›l› olamamaktad›r. Bu nedenle de ekonomik faaliyetleri çevre kalitesini sos-
yal optimim düzeyi ile uyumlaflt›rarak kontrol edebilecek bir sisteme ihtiyaç duyul-
maktad›r. Yasal düzenlemeler çevrenin korunmas› ve kirlenmesinin önlenmesi
amac›yla getirilen k›s›tlay›c› uygulamalar› kapsamaktad›r. Merkezî yönetim, ekono-
mik aktörlerin ekolojik sistemle olan iliflkilerini biçimlendiren tercihlerini çevre ka-
litesi hedefleri do¤rultusunda de¤ifltirmeyi amaçlamaktad›r. Çevrenin korunmas›
amac›yla ekonomik faaliyetlerin s›n›rlar›n› yasal düzenlemelerle çizen devlet, para
cezas›, hapsetme ve di¤er cezaland›rma araçlar›n› kullanarak potansiyel kirleticile-
ri yasal düzenlemelere uymaya zorlamaktad›r.
Çevresel kaynaklar›n optimal da¤›l›m›n› sa¤lamak üzere üç yasal temelli yakla-
fl›m›n gelifltirilmifl oldu¤unu görüyoruz. Bu bölümde sorumluluk hukuku yaklafl›-
m›, mülkiyet haklar› yaklafl›m› veya Coasian yaklafl›m ve emisyon standartlar› yak-
lafl›m› olmak üzere üç farkl› yasa temelli düzenleme yolunu tan›tmaya çal›flaca¤›z.
Çevresel Sorumluluk Hukuku Yoluyla Çözüm

Çevresel sorumluluk hukuku çevreyi kirleterek negatif d›flsall›¤a neden oldu¤u
tespit edilen taraf›n, kirlilikten zarar gören tarafa verdi¤i zararlar› karfl›lamak üzere
ödemek zorunda oldu¤u tazminat› belirleyen düzenlemelerden oluflmaktad›r (En-
dres, 2011, 51). Ekonomik bak›fl aç›s›yla çevresel sorumluluk hukuku negatif d›fl-
sall›klar› içsellefltirme stratejisidir. Kirleten taraf kirlilikten zarar gören taraf›n zara-
r›n› tazmin etmek zorundaysa üretim miktar›n› belirlerken sadece üretim faktörle-
rine yapaca¤› ödemeyi de¤il ayn› zamanda d›flsal maliyetlerini de de¤erlendirme-
ye almak zorundad›r. Bu yönüyle sorumluluk hukuku kirletici ekonomik faaliyet-
lerde bulunanlar›, yasal düzenlemelerle d›flsal maliyetlerini de iyi yönetmeye zor-
lamaktad›r.
Optimum Kirlilik Düzeyinin Belirlenmesi

Yasal düzenlemeler ekonomik faaliyetlerin çevreye verdi¤i zararlar›n neden oldu-
¤u karfl›l›kl› çat›flmalar› çözmenin bir yolu olarak kullan›lmaktad›r. Çevreyi kirle-
tenleri sebep olduklar› zarardan sorumlu tutmay› amaçlayan yasal düzenlemeler
sisteminin nas›l iflledi¤ini bir örnek üzerinden aç›klayal›m. Daha önceki bölümde
negatif d›flsall›klar› aç›klarken verdi¤imiz, üzerinde kurulu oldu¤u nehri at›klar›n›

boflaltarak kirleten kâ¤›t imalathanesi örne¤ine tekrar dönelim. Bu örne¤imizi, kâ-
¤›t imalathanesinin yaratt›¤› kirlilikten ayn› nehir üzerinde kurulu olmas› nedeniy-
le zarar gören bal›k üretme çiftli¤ini ekleyerek gelifltirelim.
Nehrin üst bölümünde yerleflik kâ¤›t imalathanesi üretim sürecindeki at›klar›y-
la nehri kirletirken bal›k üretim çiftli¤i için negatif d›flsall›k yaratmaktad›r. Bunun-
la birlikte her iki firman›n da nehir üzerinde mülkiyete dayal› bir hakk› bulunma-
maktad›r. Dolay›s›yla kâ¤›t imalathanesinin bal›k üretim iflletmesine verdi¤i zarar
karfl›l›¤› bir ödeme yapma zorunlulu¤u yoktur. Dördüncü bölümde negatif d›flsal-
l›klar› içsellefltirmeye zorlayacak bir sistem yoksa kaynak da¤›l›m›nda afl›r› kirlilik
olarak gözlenebilecek sonuçlar ortaya ç›kaca¤›n› ve bunun sosyal aç›dan bir etkin-
sizlik problemi olaca¤›n› belirtmifltik. Bu örne¤imizde de nehre olmas› gerekenden
fazla kirletici at›k b›rak›lmas›yla sonuçlanan afl›r› kâ¤›t üretimi ve yetersiz bal›k üre-
timi ile sonuçlanan bir etkinsizlik problemi ile karfl› karfl›yay›z. Bu problemin op-
timum kirlilik düzeyinde çözülmesi beklenmektedir. fiimdi böyle bir problem kar-
fl›s›nda sorumluluk hukukunu kullanarak optimum kirlilik düzeyi için nas›l bir çö-
züm bulunabilece¤ini aç›klamaya çal›flal›m.
Sorumluluk hukuku kâ¤›t imalathanesi sahibine ilgili yasa gere¤i bal›k üretim
çiftli¤i sahibinin zarar›n› tazmin etmesini emredecektir. Mahkeme kirlilikten zarar
gören tarafa ödenecek tutar› hasar maliyet fonksiyonunu göz önünde bulundura-
rak belirleyecektir.
Kâ¤›t imalathanesinin üretim sürecinde at›klar›n› nehre b›rakmas›yla oluflan kir-
Kirlilik hasar maliyeti: Bir lili¤in neden oldu¤u hasar›n parasal de¤eri kirlilik hasar maliyetini oluflturmak-
ekonomik faaliyet soncu
çevreye b›rak›lan kirletici tad›r. fiekil 5.1’de marjinal kirlilik hasar maliyeti e¤risi (MDC) kirletici emisyon mik-
emisyonlar›n ekolojik tar›n›n artan bir fonksiyonu olarak tan›mlanm›flt›r. Bu iliflki ekolojik sistemin ken-
sistemde
SIRA S‹ZDEneden oldu¤u tüm SIRA S‹ZDE
hasar›n parasal de¤eridir. dini yenileme kapasitesinin, kirletici emisyonlar›n miktar›ndaki art›flla birlikte azal-
mas› ile aç›klanabilir. MDC e¤risi ayn› zamanda kirlilikten zarar görenlerin bu za-
D Ü fi Ü N E L ‹ M rardan kaç›nmak
D Ü fi Ü N E Liçin
‹ M ödemeye istekli olduklar› fiyatlar› gösteren bir çevre kalitesi
talep e¤risidir. Bu nedenle daha yüksek bir çevre kalitesi tercihi, toplumun zarar›n
azalt›lmas› karfl›l›¤›nda ödemeye istekli oldu¤u fiyat›n artmas›yla birlikte gerçeklefl-
S O R U S O R U
mektedir.
D‹KKAT Marjinal kirlilik

D ‹ K Khasar
A T maliyeti e¤risi ayn› zamanda marjinal d›flsal maliyeti temsil etmek-
tedir.
N N
Kâ¤›t imalathanesi ve bal›k üretim çiftli¤i örne¤imizde, kâ¤›t imalathanesinin
nehrin kalitesini korumak ve nehre b›rakt›¤› kirletici emisyonlar› azaltmak amac›y-
Kirlilik kontrol (azalt›m)
AMAÇLARIMIZ la yapt›¤› AMAÇLARIMIZ
harcamalar da firman›n kirlilik kontrol (azalt›m) maliyetini olufltur-
maliyeti:
SIRA S‹ZDEÇevre kalitesini SIRA S‹ZDE
iyilefltirmek veya kirlili¤i maktad›r. fiekil 5.1’de tan›ml› marjinal kirililik kontrol maliyeti e¤risi (MCC) son bi-
kontrol alt›na almak rim kirlilik kontrol iflleminin maliyetini tan›mlamaktad›r. Kirletici emisyonlar›n
amac›yla
K ‹ T AtoplumunP K ‹ T marjinal
A P
do¤rudan miktar› artt›kça kirlilik kontrol maliyeti artmaktad›r. Daha yüksek bir çev-
D Ü fi Ü N Eyapt›¤›
L ‹ M parasal D Ü fi Ü N E L ‹ M
harcamalard›r. re kalitesini sürdürebilmek için maliyeti yüksek teknolojilere yat›r›m yap›lmas› ge-
rekmektedir. Bu nedenle MCC e¤risi kirlilik miktar›ndaki azalma veya çevre kali-
T E SL EOV R‹ Z UY O N E SL EOV R‹ Zbirlikte
tesindeki Tart›flla UY O N artan bir e¤ri olarak tan›mlanmaktad›r.
D‹KKAT Pis su ar›tma,D ‹filitrelendirilmifl

KKAT baca sistemleri, ses yal›t›m duvarlar› ve otomobillerin ka-
‹NTERNET
talitik dönüfltürücüleri
‹NTERNET
için yap›lan harcamalar toplumun kirlilik kontrol maliyetlerini
temsil eden örneklerdir.
N N
5. Ünite - Çevre Sorunlar›na Çözüm Alternatifleri: Yasal ve Piyasa Temelli Çözümler 117
fiekil 5.1’de MDC ve MCC e¤rileri at›k emisyon miktar› ve emisyon kontrol bi-
rim fiyat› olarak adland›r›lm›fl olan eksenler aras›nda birlikte çizilmifllerdir. MDC
e¤risi orijinden bafllayarak at›k emisyon miktar›yla birlikte artmaktad›r. MCC e¤risi
azalan ve belirli bir at›k emisyon miktar›nda s›f›r olan bir e¤ridir.
fiekil 5.1
MCC, Çevresel
MDC sorumluluk hukuku
yoluyla optimal
MCC MDC kirlilik düzeyinin
belirlenmesi
R (Hussen, 2005,90).
K
E
0 We W1 Wm Emisyon
Miktar› (W)
Örne¤imizdeki nehir, ortak kullan›ma aç›k bir kaynak olup afl›r› kullan›m teh-
didi alt›ndad›r. Kâ¤›t imalathanesi de üretim sürecinde oluflan tüm at›klar›n› nehre
boflaltmaktad›r. fiekil 5.1’de kâ¤›t imalathanesinin hiçbir önlem almad›¤› durumda-
Wm miktarda oldu¤u görülen at›k emisyonlar›, bal›k üretim çiftli¤ine MDC e¤risi-
nin alt›nda kalan ORWm alan›yla tan›mlanm›fl bir parasal maliyet getirmektedir.
Hâkimin nihai karar›, kâ¤›t imalathanesini bal›k üretim çiftli¤ine verdi¤i zarar› kar-
fl›layan bir para cezas› ödemeye mahkum etmek olacakt›r. Mahkemeden ç›kan bu
karar, kâ¤›t imalathanesi sahibini üretim sürecinde oluflan at›klar›n› nehre boflalt-
mak konusundaki tercihini gözden geçirmeye zorlayacakt›r.
Kâ¤›t imalathanesi sahibi ödemek zorunda kald›¤› cezay› nehre boflaltt›¤› kirle-
tici at›klar› kontrol ederek azaltabilece¤ini bilmektedir. fiekil 5.1’de kâ¤›t imalatha-
nesi sahibi at›k emisyon miktar›n› Wm’den W1’e azalt›rsa, bal›k üretim çiftli¤i sahi-
bine ödemek zorunda kalaca¤› para cezas›n› da ORWm’den OKW1’e azaltm›fl ola-
cakt›r.
Kâ¤›t imalathanesi sahibi nehre boflaltt›¤› at›klar›n miktar›n› azalt›rken ayn› za-
manda baz› ek harcamalar yapmaktad›r. Kâ¤›t imalathanesi at›k emisyon miktar›n›
Wm’den W1’e azalt›rken, fiekil 5.1’deki MCC e¤risinin alt›nda kalan W1MWm alan›
kadar ek harcama yapmak zorunda kalm›flt›r. ‹malathane sahibi emisyon miktar›n›
Wm’den W1’e azaltma karar› al›rken, fayda ve maliyetini karfl›laflt›rm›fl ve WmMKR
alan› kadar net tasarruf sa¤layaca¤›n› görmüfltür. Kâ¤›t imalathanesinin at›k emis-
yonlar›n› W1’in de alt›na çekmesi durumunda daha kazançl› çözümlere ulaflabile-
ce¤i görülmektedir. Örne¤in at›k emisyon miktarlar›n› W1’den We’ye azaltacak ted-
birleri al›p hayata geçirmesi durumunda WeEMW1 alan›yla tan›ml› net tasarruf sa¤-
layabilmektedir.
fiekil 5.1’de MDC e¤risi ile MCC e¤risinin kesiflme noktas›nda We optimal kirle-
tici emisyon miktar› veya optimum nehir suyu kalitesi oluflmaktad›r (MDC=MCC ).
Kâ¤›t imalathanesi MDC e¤risinin MCC e¤risinin üzerinde oldu¤u tüm at›k emis-
yon miktarlar›nda, emisyonlar›n› azaltarak daha iyi duruma geçebilmektedir. Bu

koflullar alt›nda maksimum at›k miktar› We olacakt›r. Çevresel sorumluluk hukuku
kâ¤›t imalathanesi sahibini, nehir suyunu temiz tutma hizmeti karfl›l›¤›nda, kaliteli
nehir suyunun k›tl›k maliyetine uygun bir parasal harcama yapmaya zorlam›flt›r.
Burada elde etti¤imiz sonuçlar, çevresel düzenlemeler baflar›l› bir flekilde yap›l›r ve
sorumluluk hukuku ile uygulan›rsa optimal kirlilik düzeyinin güvence alt›na al›na-
S O R U S O R U
bilece¤ini göstermifltir.
D‹KKAT Çevresel sorumluluk

D ‹ K K A T hukuku yoluyla optimum kirlilik düzeyini gerçeklefltiren çözüm bu
düzenlemeyi yapan mahkeme hâkiminin kirli¤in marjinal hasar maliyetlerini tam ve hata-
s›z olarak fiyatland›rabilecek bir bilgiye sahip olmas›n› gerektirmektedir.
N N
Çevresel Sorumluluk Hukukunun Etkinli¤i

AMAÇLARIMIZ Çevresel kaynaklar›n
AMAÇLARIMIZ kullan›m›n› düzenlemenin bir arac› olarak sorumluluk huku-
kunun ne kadar etkin oldu¤unu de¤erlendirmeye çal›flal›m. Olumlu yönden bak-
t›¤›m›zda hiç de¤ilse teorik olarak sorumluluk hukukunun kirleten taraf› optimum
K ‹ T A P kirlilik düzeyine
K ‹ T Ado¤ru
P çekebildi¤ini görüyoruz (Hussen, 2005, 91). Ayr›ca optimal
kirlilik düzeyi, önceden belirlenmifl olmas›na ihtiyaç duyulmaks›z›n hasar maliyet-
leri konusunda detayl› ve do¤ru bilgi sahibi oldu¤unu varsayd›¤›m›z mahkeme ta-
TELEV‹ZYON raf›ndan belirlenmektedir.
TELEV‹ZYON Sorumluluk hukuku optimum kirlilik düzeyinin belir-
lenmesinde bir ekonomik teflvik arac› gibi çal›flmaktad›r. Bu ba¤lamda sorumluluk
Kirleten Öder ‹lkesi: Çevreyi
kirleten tarafa, sebep
hukuku zarar›n failini cezaland›rmas› nedeniyle kirleten öder ilkesine uygun bir
oldu¤u kirlili¤in temizlenme yöntem olarak kabul edilmektedir.
‹ N T E R N Eveya
maliyetinin T kirleterek ‹NTERNET
Bununla birlikte çevre kirlili¤inden ma¤dur olanlar›n haklar›n›n mahkemeler
verdi¤i zarar›n parasal
karfl›l›¤›n›n ödettirilmesini yoluyla korunmas›n›n da baz› dezavantajl› yönleri bulunmaktad›r (Hussen, 2005,
benimseyen bir çevre 91). Birincisi, hukuki karar süreçleri yavafl ve maliyetlidir. ‹kincisi kirlilikten zarar
politikas› ilkesidir.
gören taraf dava açma maliyetini karfl›layamayacak durumdaysa, sorunun dava yo-
luyla çözümünü öneren bu sistemden beklenen sonucu almak mümkün olmaya-
cakt›r. Üçüncüsü, kirletenler ve kirlilikten etkilenenler çok say›da oldu¤u zaman
kimin kimden ne kadar etkilendi¤ini belirlemek zor olabilir. Dördüncüsü, karar
verecek mahkemenin taraflar›n yan›lt›c› bilgilendirmesi sonucu verece¤i ceza sos-
yal optimumu sa¤lamak için gerekli olandan daha az veya daha fazla takdir edil-
mifl olabilir (Endres, 2011, 60). Kirleten taraf›n verdi¤i zarar› gizlemeye çal›flmas›,
zarar gören taraf›n da gördü¤ü zarar› abart›l› göstermesi sonucu oluflan bu bilgilen-
me sorunu çevresel sorumluluk hukuku uygulamas›n›n etkinli¤ini azaltmaktad›r.
Mülkiyet Haklar› Yoluyla Çözüm: Coasian Yaklafl›m

Mülkiyet haklar› tan›ml› olmayan çevresel kaynaklar söz konusu oldu¤unda etkin-
lik çözümü için piyasa sisteminin neden baflar›s›z oldu¤unu 4. ünitede aç›klam›fl-
t›k. Bu nedenle çevresel kaynaklar›n etkin bir biçimde yönetimini sa¤layacak bir
sistem kurmak gerekiyorsa bunun bir yolu mülkiyet haklar›n› tan›mlayan bir yak-
lafl›m› benimsemektir. Ortak mal olarak tan›mlad›¤›m›z temiz hava herkes taraf›n-
dan birlikte ve eflit olarak tüketilmektedir. Eflit ve birlikte tüketilen havan›n kirle-
tilmesi durumunda oluflan hava kirlili¤inin ortadan kald›r›lmas› veya kirlenmenin
verdi¤i zarar›n tazmin edilmesi söz konusu oldu¤unda, tüm tüketicilerin eflit ola-
rak kirletme hakk›na sahip olduklar› gibi bir durum karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Mülkiyetin tan›mlanmas›n›n mümkün olmad›¤› bal›k yataklar› ve temiz hava gi-
bi kaynaklar› korumak amac›yla kirleteni cezaland›rmaya yönelik olmak üzere,
kirleten öder ilkesini esas alan bir yaklafl›m benimsenmektedir. Bu ilkeyi benimse-
yen sorumluluk hukuku uygulamalar› kirleten taraf› cezaland›r›rken kirletenin bu
kayna¤› kullan›m hakk›n› tamamen göz ard› etmektedir. Kirleten öder ilkesi do¤-
rultusunda kirleten tarafa verilen cezan›n yükünü azaltmak amac›yla mali yard›m
gibi uygulamalara baflvuruldu¤u görülmektedir. Bu yaklafl›m, kirletenin hakk›n› da
hiç de¤ilse tan›yan farkl› bir bak›fl aç›s›n›n olabilece¤ine iflaret etmektedir (Kolstad,
2011. 263).
Ayn› nehir üzerinde yerleflik kâ¤›t imalathanesi ve bal›k üretme çiftli¤i örne¤i-
ne tekrar dönerek ne anlatmak istedi¤imizi biraz daha aç›klayal›m. Nehir boyunca
yaflan›n kirlilik sorununun kirleten ve kirlilikten zarar gören olmak üzere iki taraf›
bulunmaktad›r. Çevresel sorumluluk hukukunun bu probleme bak›fl aç›s›na göre
kâ¤›t imalathanesi bal›k üretme çiftli¤ine zarar verdi¤i için sorunun kayna¤›d›r. Ko-
nunun yarg›ya tafl›nmas› hâlinde ka¤›t imalathanesi bal›k üretim çiftli¤ine verdi¤i
zarar nedeniyle cezaland›r›lacakt›r. Hukuki karar sürecini bir de bal›k üretme çift-
li¤inin kâ¤›t imalathanesinin hemen yak›n›nda kurulmufl olmas› nedeniyle bu za-
rar›n oluflmas›ndaki rolüne bakarak yeniden gözden geçirelim. Kirlilikten zarar gö-
ren taraf olan bal›k üretme çiftli¤i oraya kurulmam›fl olsayd› kâ¤›t imalathanesinin
nehre b›rakt›¤› at›klar bir sorun oluflturmayacakt›. Bu durum nehirde yarat›lan kir-
lili¤in temizlenmesi konusundaki sorumlulu¤un kirleten taraf›n hak etmedi¤i ka-
dar üzerine y›k›lm›fl oldu¤unu düflündürtmektedir (Kolstad, 2011, 263). Böyle bir
probleme kirleten ile birlikte kirlilikten zarar gören taraf›n da dahil edilmesi Pare-
to optimal çözüme yaklaflt›ran önemli bir ad›m olacakt›r.
Mülkiyet hakk›n›n kirletene veya kirlilikten zarar görene verilmifl olmas›n›n ola-
s› sonuçlar›n› tart›flt›¤› makalesi Ronald Coase’u iktisat alan›nda verilen Nobel
Ödülü’ne tafl›m›flt›r. Mülkiyet de¤er ifade eden bir hak oldu¤una göre, bu hakk›n
ticaretinin yap›lmas›na izin veren bir sistem oluflturularak taraflar aras›nda etkinlik
Coasian Yaklafl›m: Coasian
çözümü elde edilebilecektir. Coasian yaklafl›ma göre bu süreçte mülkiyet hakk›- yaklafl›m, mülkiyet hakk›n›n
n›n bafllang›çta nas›l da¤›lm›fl oldu¤unun önemi yoktur. Coase kirleten ve kirlilik- kirleten veya kirlilikten zarar
ten zarar gören taraflar aras›nda gönüllü pazarl›k esas›na dayal› ticaretin sa¤laya- gören taraflardan hangisine
verilmifl olursa olsun
ca¤› bir piyasa çözümü ile d›flsall›klar›n içsellefltirilebilece¤ini ileri sürmektedir karfl›l›kl› pazarl›k süreci
(Hussen, 2005, 94). Böylelikle, piyasa baflar›s›zl›¤› nedeniyle oluflan etkinsizlik so- sonunda optimum kirlilik
düzeyini baflar›labilece¤ini
rununa hükûmet müdahalesi yerine yine piyasa sistemi içinde bir çözüm bulun- ileri sürmektedir.
mufl olmaktad›r.

Coase’a göre optimum kirlilik düzeyini veren çözümün nas›l elde edilebilece¤ini
örne¤imizden hareketle aç›klamaya çal›flal›m. Bal›k üretme çiftli¤i sa¤l›kl› bir üre-
tim ortam› için temiz suya ihtiyaç duyan ma¤dur taraf›, kâ¤›t imalathanesi de kir-
leten taraf› temsil etmektedir. Bu iki firman›n da bal›k üretme çiftli¤i orada kurul-
mufl olmasayd› veya kâ¤›t imalathanesi orada kurulu olmasayd› kirlilik sorunuyla
bir iliflkilerinin olmayaca¤›n› belirtelim.
fiekil 5.2’de farkl› at›k emisyon miktarlar›nda kâ¤›t imalathanesine ait marjinal
kirililik kontrol maliyeti e¤risi (MCC) ile bal›k üretim çiftli¤ine ait marjinal kirlilik
hasar maliyeti e¤risi (MDC) görülmektedir. At›k emisyon miktarlar›n›n tan›ml› ol-
du¤u yatay eksende kâ¤›t imalathanesinin hiç kirlilik kontrolü yapmad›¤› durum
1’i, tam kirlilik kontrolü yapt›¤› durum ise 0’› göstermektedir. Kirlilik kontrol mali-
yetlerinin kâ¤›t imalathanesi taraf›ndan üstlenildi¤i ve taraflar aras›nda parasal her-
hangi bir transferin olmad›¤› durumda ka¤›t imalahthanesinin kâr›n› Πk (W) , ba-
l›k üretim çiftli¤inin kâr›n› Πb (W) olarak tan›mlayabiliriz.
fiekil 5.2
MCC,
Mülkiyet haklar› MDC
yoluyla optimum MDC
MCC
kirlilik dazeyinin
belirlenmesi
0 We Emisyon
Miktar› (W)
Optimum kirlilik düzeyinin nas›l belirlendi¤ini aç›klamaya geçmeden önce, kâ-

¤›t imalathanesinin kirletme hakk›na, bal›k üretim çiftli¤inin de temiz hava hakk›-
na sahip oldu¤unu belirtelim. ‹ki firman›n üretimini sürdürdükleri bu durumda op-
timum kirlilik düzeyi MCC ve MDC e¤rilerinin kesiflme noktas›nda belirlenmekte-
dir. fiekil 5.2’de optimum kirlilik düzeyinin We oldu¤u ve bu kirlilik düzeyinde
toplam kâr›n iki firman›n kârlar› toplam›ndan olufltu¤u görülmektedir
Πb(W)+Πk(W).
Optimum kirlilik düzeyini belirleme sürecini kirlilikten zarar gören taraf olan
bal›k üretim çiftli¤inin nehirden yasal olarak yararlanma hakk›na sahip oldu¤unu,
sonras›nda da kirletici taraf olan kâ¤›t imalathanesinin nehirden yasal olarak yarar-
lanma hakk›na sahip oldu¤unu varsayarak aç›klamaya çal›flal›m:
Bal›k üretim çiftli¤inin nehrin kullan›m hakk›na sahip olmas› durumunda Co-
asian çözüm: Nehrin kullan›m hakk›n›n yasal olarak bal›k üretim çiftli¤inde bu-
lunmas› durumunda, bal›k üretim çiftli¤i yöneticisi dilerse kâ¤›t imalathanisinin
nehre at›k emisyonunda bulunmas›na engel olabilir. Bu durumda emisyon mikta-
r› s›f›r olacakt›r. Bu koflullar alt›nda kâ¤›t imalathanesi üretimini sürdürmek istiyor-
sa bal›k üretim çiftli¤ine kirlilik nedeniyle verdi¤i zarar› tazmin etmek zorundad›r
(Kolstad, 2011, 265).
fiekil 5.2’de kâ¤›t imalathanesi ve bal›k üretim çiftli¤inin birlikte faaliyet göster-
diklerini varsayd›¤›m›z durumda optimum kirlilik miktar›n› veren çözümün We ve
0 aras›ndaki bölgede oluflaca¤› görülmektedir. At›k emisyon miktar›n›n We’den az
oldu¤u bu bölgede, kâ¤›t imalathanesinin marjinal kirlilik kontrol maliyeti bal›k
üretim çiftli¤inin marjinal kirlilik hasar maliyetinden büyüktür (MCC>MDC). Etkin-
sizlik olarak tan›mlayabilece¤imiz bu koflullarda, taraflar›n karfl›l›kl› pazarl›k yoluy-
la optimum kirlilik düzeyinde buluflmalar› mümkündür (Hussen, 2005, 93). Bu
bölgede kâ¤›t imalathanesi, bal›k üretim çiftli¤inin zarar›n› karfl›layarak, nehri kir-
letmesine göz yummaya ikna edecek durumdad›r. Bu durumda bal›k üretim çiftli-
¤i kâr›n› korurken, kâ¤›t imalathanesi kirlilik kontrolünün getirdi¤i maliyetten da-
ha az›na katlanarak kazançl› ç›kmaktad›r. Bu koflullar alt›nda kâ¤›t imalathanesi
MCC=MDC koflulunun sa¤land›¤› We emisyon miktar›na kadar karfl›l›kl› pazarl›k
yoluyla bal›k üretim çiftli¤ini nehri kirletmesi konusunda ikna ederek kazançl› ç›k-
may› sürdürübilir (Kolstad, 2011, 265). Optimum kirlilik düzeyinde denge olufltu-
¤unda, kâ¤›t imalathanesi bal›k üretim çiftli¤inin Πb(0)-Πb(We) tutar›ndaki kâr
kayb›n› telafi eden miktarda ödeme yapm›fl olmal›d›r. Sonuçta kâ¤›t imalathanesi-
nin kâr› Πk(We)+Πb(0)+Πb(We) olarak gerçekleflmifltir.
Kâ¤›t imalathanesinin nehrin kullan›m hakk›na sahip olmas› durumunda

Coasian çözüm:Nehrin kullan›m hakk›n›n yasal olarak kâ¤›t imalathanesinde bu-
lunmas› durumunda Coasian çözümün nas›l kurulaca¤›na bakal›m. Kâ¤›t imalat-
hanesi sahibi dilerse bal›k üretim çiftli¤inin kapanmas›na neden olacak miktarda
at›k emisyonunda bulunabilir. Bal›k üretim çiftli¤i bu koflullar alt›nda kâr etmek
istiyorsa kâ¤›t imalathanesini at›k emisyonlar›n› azaltmas› konusunda ikna etmek
zorundad›r. Kâ¤›t imalathanesinin bunu kabul etmesi için kirlilik kontrolü nede-
niyle u¤rayaca¤› kâr kayb›n›n, hiç de¤ilse Πk(1) düzeyindeki garanti edilmifl
kâr›n› koruyacak kadar telafi edilmifl olmas›n› gerektirir (Kolstad, 2011, 265).
fiekil 5.2’de kâ¤›t imalathanesi ve bal›k üretim çiftli¤inin birlikte faaliyet gös-
terdiklerini varsayd›¤›m›z durumda iktisadi etkinlik çözümünü veren kirlilik mik-
tar› We ve 1 aras›nda kalan bölgede oluflacakt›r. At›k emisyon miktar›n›n We’den
çok oldu¤u bu bölgede, bal›k üretim çiftli¤inin marjinal kirlilik hasar maliyeti kâ-
¤›t imalathanesinin marjinal kirlilik kontrol maliyetinden büyüktür (MDC>MCC).
Etkinsizlik olarak tan›mlayabilece¤imiz bu at›k emisyon miktarlar›nda da tarafla-
r›n karfl›l›kl› pazarl›k yoluyla Pareto etkin çözüme ulaflmalar› mümkündür (Hus-
sen, 2005, 93). Bu emisyon miktarlar›nda bal›k üretim çiftli¤i, kâ¤›t imalathanesi-
nin kirlilik kontrolü nedeniyle u¤rayaca¤› zarar› karfl›layarak, nehri daha az kir-
letmeye ikna edebilecek durumdad›r. Bu durumda kâ¤›t imalathanesi kâr›n› ko-
rurken, bal›k üretim çiftli¤i yapt›¤› ödeme ile kirlilik hasar maliyetinden daha az›-
na katlanarak kazançl› duruma geçebilmektedir. Bal›k üretim çiftli¤i MCC=MDC
koflulunun sa¤land›¤› We emisyon miktar›na kadar karfl›l›kl› pazarl›k yoluyla kâ-
¤›t imalathanesini kirlilik kontrolünde bulunmas› konusunda ikna ederek ka-
zançl› ç›kmay› sürdürübilir (Kolstad, 2011, 265). Bu süreçte bal›k üretim çiftli¤i
kâ¤›t imalathanesinin Πk(1)-Πk(We) tutar›ndaki kâr kayb›n› telafi edecek miktar-
da ödeme yapm›flt›r. Sonuçta bal›k üretim çiftli¤inin kâr› Πb(We)-Πk(1)+Πk(We)
olarak gerçekleflmifltir.
Coasian Yaklafl›ma göre, pozitif d›flsall›¤›n olufltu¤u bir örnekte taraflar›n karfl›l›kl› pa-
zarl›k yoluyla Pareto optimal çözümü bulmalar› mümkün olabilir mi? Aç›klay›n›z 1
Mülkiyet Haklar›n›n Etkinli¤i D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Çevre kirlili¤i sorununun mülkiyet haklar›n›n da¤›l›m› yoluyla çizülebilece¤ini ile-
ri süren Coase’un teoremi büyük bir ilgi uyand›rm›flt›r. Bu ilgi veS Oheyecan›n
R U nede- S O R U
ni çevre sorunlar› karfl›s›nda yaln›zca mülkiyet haklar›n› iflleterek devletin yapaca-
¤› düzenlemelerin önemini azaltan bir yaklafl›m getiriyor olmas›d›r. Taraflar›n gö-
D‹KKAT D‹KKAT
nüllü olarak yapt›klar› pazarl›¤a dayal› görüflmeler yoluyla optimal kirlilik düzeyi-
nin belirlenebilece¤ini ifade eden bu teorem farkl› yönlerden elefltirilmektedir.
N N
‹lk elefltiri, ifllem maliyetlerinin yüksekli¤i nedeniyledir.SIRA S‹ZDE ve kirlilik-
Kirleten SIRA S‹ZDE
‹fllem maliyetleri:
Taraflar›n, negatif
ten zarar gören taraflar›n tam olarak belirlenmesi kolay de¤ildir. Taraflar›n çok sa- d›flsall›klar›n etkisini
y›da olmas› nedeniyle de kimin kirlili¤in ne kadar›ndan sorumlu oldu¤unu ve ki- ortadan kald›rmak üzere bir
AMAÇLARIMIZ araya gelme,AMAÇLARIMIZ
müzakere
min ne kadar zarar gördü¤ünü belirlemek ço¤u durumda mümkün olamamakta-
etme, pazarl›k ve
d›r. Özellikle, asit ya¤murlar›, küresel ›s›nma, ozon tabakas›n›n incelmesi gibi çok sonuçland›rma sürecinde
say›da ülkenin karfl›l›kl› etkileflim içinde oldu¤u çevre sorunlar› karfl›s›nda Coa- katland›klar› maliyetlerdir.
se’un yaklafl›m›n› hayata geçirmenin çok daha zor oldu¤u görülmektedir.
Coase’un yaklafl›m›na getirilen ikinci elefltiri ise bu sorunun taraflar›n› sorunu
çözebilecek bilgelikte kabul ediyor olmas›d›r. Optimum kirlilik düzeyine odakla-
nan teorem, mülkiyet hakk›n›n karfl›l›kl› pazarl›k yoluyla devredilebilir olmas› sa-
yesinde ideal çözüme ulafl›labilece¤ini ifade ederken bu süreci ortak akl›n yürütü-
cülü¤üne b›rakmaktad›r. Coase’un yaklafl›m›, mülkiyetin hangi tarafta oldu¤una

ba¤l› olarak ödeme yükümlülü¤ünü belirlerken, kirleten öder ilkesine kay›ts›z kal-
maktad›r. Nehri kirleten çok say›da ka¤›t imalathanesi bulunmas› durumunda,
nehrin kullan›m hakk›na sahip olan bal›k üretim çiftli¤ini zarar›n› tazmin ederek
ikna etmek durumundaki imalathanelerin bundan sa¤layacaklar› fayday› bir baflka
ifadeyle gerçek ödeme istekliliklerini gizlemeleri mümkündür. Ka¤›t imalathanele-
Bedavac›l›k: Ortak
mallardan kimin ne kadar rinin bedavac›l›k olarak tan›mlanan bu duruflu nedeniyle optimum kirlilik düze-
fayda sa¤lad›¤›n›n yinin belirlenmesi mümkün olamamaktad›r.
belirlenemeyece¤ini gören
kullan›c›lar›n, maliyetin
Benzer aç›klama nehrin kullan›m hakk›n›n ka¤›t imalathanesine verilmesi du-
baflkalar› taraf›ndan rumunda çok say›da bal›k üretim çiftli¤inin bulundu¤u bir örnek üzerinden de ya-
karfl›lanmas› beklentisiyle p›labilir. Bu kez bal›k üretim çiftlikleri ka¤›t imalathanesini kirletici emisyonlar›n›
sa¤lad›klar› fayday›
gizleyerek finansman›na azaltmak üzere ikna etmek durumundad›rlar. Bal›k üretim çiftliklerinin teklif ede-
kat›lmaktan kaç›nmalar› cekleri fiyat, çiftliklerin gerçek ödeme istekliliklerini gizlemeyi tercih etmeleri ne-
durumudur.
deniyle olmas› gereken fiyat›n alt›nda kalacakt›r. Yine bedavac›l›k sorunu olarak
görülen bu durufl karfl›l›kl› pazarl›k yoluyla optimum kirlilik düzeyini belirleyen
mekanizman›n çal›flmas›na engel olacakt›r.
Çevre Standartlar› Yoluyla Çözüm

Çevre sorunlar›n›n yasal düzenlemelerle çözümü konusunda gelifltirilmifl önemli
alternatiflerden biri de hedeflenen çevre kalitesini tan›mlayan standartlar gelifltiril-
mesidir. S›n›r de¤erleri tan›mlayan standartlar›n belirlenmesinin ard›ndan, standart-
lara uyulup uyulmad›¤›n›n denetlendi¤i bir izleme süreci bafllamaktad›r. Örne¤in,
bir gölün maksimum kirlilik düzeyini en düflük çözünmüfl oksijen seviyesi ile ifa-
de edilen bir standart gelifltirilmifl olsun. Standard›n tan›mlanm›fl olmas›n›n, dene-
tim mekanizmas› olmaks›z›n tek bafl›na bir anlam› olmayacakt›r. Bu nedenle gölün
standart de¤erlerini etkileyen kirleticilerin ölçümler yoluyla takip edilerek s›n›r de-
¤erlerin afl›l›p afl›lmad›¤›n›n denetlenmesi gerekir. Standartlar›n tan›mlanmas› ve
denetlenmesi, zorlay›c› yapt›r›mlarla desteklenmedikçe yeterli olmayacakt›r. Stan-
dartlara uyumun sa¤lanabilmesi için, aç›klanan standartlara ra¤men zararl› at›k ve
emisyonlar›n› göle b›rakarak standartlar› ihlal eden taraflar›n ifl yeri kapatma, para
cezas› ve hapis ile cezaland›r›lmalar›n› sa¤layan bir yasal düzenlemenin de haz›r
olmas› gerekir. Çevre sorunlar› karfl›s›nda standartlar gelifltirerek yapt›r›mlarla bu
standartlara uyulmas›n› zorlayan bu yaklafl›m sahip oldu¤u özellikleri nedeniyle
Emir ve kontrol yaklafl›m›:
Yasal olarak yasak ve
emir ve kontrol yaklafl›m› kapsam›nda görülmektedir.
zorlamalar getirerek çevresel Çevre sorunlar›na bu yaklafl›mla çözüm getirmeyi amaçlayan uygulamalara ba-
d›flsall›klar› içsellefltirmeyi k›ld›¤›nda çok say›da standart türünün gelifltirilmifl oldu¤u görülmektedir (Van Ier-
amaçlamaktad›r.
land, 208-209). Emisyon standartlar›, ürün ve üretim süreci standartlar›, teknoloji
standartlar› ve saklama ve stoklama standartlar› gibi farkl› standatlar yayg›n olarak
uygulanmaktad›r.
Emisyon standartlar› al›c› ortamlara b›rak›lmas›na yasal olarak izin verilen mak-
simum at›k boflalt›m miktarlar›n› tan›mlamaktad›r. Emisyon standartlar› al›c› ortam-
lara belirli bir dönemde b›rak›labilecek at›klar›n miktar› üzerinden tan›mlanabildi-
¤i gibi al›c› ortam›n kalitesi üzerinden de tan›mlanabilmektedir. Örne¤in bir nehi-
re bir haftal›k dönemde b›rak›labilecek maksimum ifllenmemifl kanalizasyon at›k
miktar›n› tespit eden bir emisyon standard› tan›mlanabilece¤i gibi, nehirdeki çö-
zünmüfl oksijen miktar›n›n olabilecek en düflük seviyesini belirleyen bir ortam
standard› da tan›mlanm›fl olabilir.
Ürün ve üretim süreci standartlar› ile üretim sürecinde kullan›lan girdiler ve
tüm üretim aflamalar›ndan bafllayarak ürün, ambalaj ve at›k ç›kt›lar› ile geri dönü-
flüm süreçlerini kapsayan yaflam döngüsünde bir ürünün tafl›mas› gereken özellik-
lerin neler oldu¤u tan›mlanmaktad›r. Üretimi s›ras›nda kullan›lan girdiler ve tüke-
tim sonras› ortaya ç›kan at›klar› çevreye zarar verecek maddeler içermiyorsa, kul-
lan›lan ambalaj malzemesi do¤ada zararl› etkiler yaratm›yorsa veya tüketildikten
sonra bir baflka ürünün girdisi olarak kullan›labiliyorsa bu tür ürünlerin çevre dos- Çevre Dostu Ürün Etiketi:
Bir ürünün yaflam döngüsü
tu ürün etiketi ile çevresel özellikleri aç›s›ndan di¤erlerinden farkl› oldu¤u vur- boyunca çevreye karfl›
gulanmaktad›r. duyarl› ve çevre dostu
oldu¤unu gösteren bir
Saklama, stoklama ve tafl›ma standartlar› ile çevre aç›s›ndan riskli maddelerin sertifikad›r.
tehlike yaratma olas›l›klar›n› azaltmak üzere bu maddelerin saklanmas›, stoklan-
mas› ve tafl›nmas› konusunda s›n›rlamalar ve uygulamaya iliflkin yapt›r›mlar gelifl-
tirilmektedir. Bilimsel çal›flmalar›n bulgular›ndan hareketle yönetmelikler yard›-
m›yla tan›mlanm›fl olan bu standartlar, uygulamada pek çok alana yay›lm›fl durum-
dad›r.
Teknoloji standartlar› ile çevre aç›s›ndan zararl› sonuçlar› olan ekonomik faali-
yetler belirli bir ekipman veya tekni¤i kullanmaya zorlanmaktad›r. Motorlu tafl›tla-
r›n havay› kirletmelerini önlemek için katalitik konvertör tak›larak üretilmifl olma
flart› veya kükürtdioksit emisyonlar›n› azaltmak amac›yla elektrik üretim santralle-
rinde baca gaz› ayr›flt›rma sistemleri kullan›lmas› zorunlulu¤u getirilmesi tasar›ma
iliflkin çevre standartlar› getirilmesi uygulamalar›na örnek verilebilir.

Çevre standartlar›n› etkinlik ölçütüne göre de¤erlendirmek amac›yla emisyon stan-
dartlar› yoluyla optimum kirlilik düzeyinin nas›l belirlendi¤ini aç›klayan fiekil 5.3’e
göz atal›m. Aç›klamalar›m›z› nehri kirleten ka¤›t imalathanesi ve zarar gören bal›k
üretim çiftli¤i örne¤i üzerinden gelifltirmeye devam edelim. fiekilde ka¤›t imalatha-
nesine ait marjinal kirililik kontrol maliyeti e¤risi (MCC) ile bal›k üretim çiftli¤ine
ait marjinal kirlilik hasar maliyeti e¤risi (MDC) görülmektedir. fiekilde, herhangi bir
düzenlemenin olmad›¤› durumda nehre b›rak›lacak at›k miktar›n›n Wm olaca¤› gö-
rülmektedir.
Kamu otoritesi emisyonlar› We miktarda s›n›rlayan (MCC=MDC) bir emisyon
standard› belirleyip ka¤›t imalathanesini bu standarda uymaya zorlayabilir. Opti-
mal kirlilik düzeyini belirleyen bu çözüm ancak standard› belirleyen otoritenin kir-
letenin kirlilik kontrol maliyetleri, kirlenen taraf›n u¤rad›¤› zarar›n maliyeti gibi
standart belirleme sürecini etkileyen göstergeler hakk›nda tam bilgi sahibi olmas›
durumunda gerçekleflebilir. Aksi durumda kamu otoritesi emisyon standard›n› ma-
liyetler konusunda bafllang›çta sahip oldu¤u bilginin yaratt›¤› fark›ndal›k düzeyin-
de belirler. Örne¤in, nehirdeki kirlenme konusunda abart›l› bir tehdit alg›s› olufl-
muflsa belirlenecek olan standart, optimum kirlilik miktar› için gerekenden daha
fazla kirlilik kontrolünde bulunulmas›na neden olacakt›r. fiekilde W1 olarak tan›m-
lanm›fl olan emisyon standard›n›n, kirlilik miktar›n› optimum kirlilik miktar›n›n›n
(We) da alt›na çeken bir s›k›l›kta belirlenmifl oldu¤u görülmektedir. Emisyon stan-
dard›n›n afl›r› s›k›laflt›r›lm›fl olmas› nedeniyle bu uygulamadan zarar gören kirleti-
ciler standard›n yenilenmesi için tepki gösterebilirler. Bu tepki üzerine, yeni bir
emisyon standard› aç›klayan kamu otoritesinin emisyonlar›n bu kez de optimum
kirlilik miktar›n› aflan ve nehri kirleten miktarlarda (W2) oluflmas›na neden olan bir
standart belirlemeyece¤inin bir garantisi yoktur. Emisyon standartlar›n›n ç›kar
gruplar›n›n yönlendirmesiyle de¤iflebilir olmas› nedeniyle uzun dönemde belirle-
necek emisyon standard›n›n optimum kirlilik düzeyini temsil eden bir standart ol-
ma olas›l›¤› da bulunmaktad›r.
fiekil 5.3
MMC, Optimum
Emisyon standard› MDC
yoluyla optimal Standart MDC
MCC
kirlilik dazeyinin
belirlenmesi
0 W1 We W2 Wm Emisyon
Miktar› (W)
Çevre Standartlar›n›n Etkinli¤i

Kamu otoritesinin bafllang›çta optimumdan sapm›fl olsa da uzun dönemde esnek-
li¤i sayesinde optimum kirlilik düzeyini bulacak standartlar gelifltirece¤ini varsay-
d›¤›m›zda çevre standartlar›n›n sonuç al›nabilir bir düzenleme yolu oldu¤u kabul
edilmektedir (Hussen, 2005, 98). Standartlar›n öne ç›kan üstünlüklerine bakt›¤›-
m›zda ilk olarak say›sal ve teknolojik olarak tan›mlanabilen bir hedefi do¤rudan ve
kolayl›kla gerçeklefltirebildiklerini görüyoruz. ‹kinci olarak, emir kontrol mekaniz-
mas›yla çal›flan standartlar afl›r› tehlikeli olarak kabul edilen DDT ve endüstriyel
at›k gibi maddelerin tehlikeli düzeylerin alt›nda tutulmas› konusunda ciddi yapt›-
r›mlar› sayesinde çok etkili olabilmektedir. Çevre standartlar›n›n üçüncü üstünlü¤ü
herkese eflit koflullar getiren adil bir uygulama olmas›d›r. Standartlar yoluyla çevre
kirlili¤ini düzenlemenin dördüncü üstünlü¤ü, eflit sorumluluk yüklemesinin top-
lumda meydana getirdi¤i manevi tatmin nedeniyle politik olarak uygulanabilirli¤i-
nin yüksek olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.
Basit ve esnek olmalar› ve politik olarak kabul görmeleri gibi avantajlar›na ra¤-
men ekonomik ve sosyal sonuçlar›yla birlikte de¤erlendirildi¤inde, standartlar›n
çok say›da olumsuzlu¤a sahip oldu¤u görülmektedir. ‹lk olarak kamu otoritesi ta-
raf›ndan tek tarafl› olarak belirlenen standartlar son derece müdahalecidir ve piya-
sa sisteminin ruhuyla uyumlu de¤ildir. ‹kincisi, kirlilik kontrol uygulamalar›n›n ida-
re hukukunun alan›na girmesi ve zorlama, izleme ve cezaland›rma faaliyetlerinin
genifl bir bürokrasi alan› yarat›yor olmas› nedeniyle yüksek ifllem maliyetlerine sa-
hiptir. Üçüncüsü, standartlar›n h›zla de¤iflmekte olan çevre koflullar›na uyum sa¤-
layacak s›kl›kla revizyon gerektirmesine ra¤men, mevcut yasalar›n bu de¤iflim h›-
z›na uyum sa¤layamad›¤› durumlarda standartlar›n etkinli¤inin kaybolmas›d›r.
Dördüncüsü, standartlar›n s›k›laflt›r›lm›fl olmas› iflletmelerin kârl›l›¤›n› olumsuz
yönde etkiliyorsa, politik maliyeti a¤›r olabilmektedir.
Standartlar›n bu say›lan olumsuzluklar›na ek olarak tan›mlanabilecek en ciddi
kusuru kirlilik kontrol maliyetlerindeki farkl›l›klar› dikkate almaks›z›n tüm firmala-
ra tek tipte uygulanmas›d›r (Adjaye, 2005, 86). Gerçekte firmalar farkl› kirlilik kon-
trol maliyetlerine sahiptirler. Bunu göz ard› eden bir emisyon standard› ile optimal
kirlilik kontrolünü, maliyetleri eflitleyerek gerçeklefltirmek mümkün de¤ildir. Emis-
yon standard›n› yüksek maliyetli kontrol olanaklar›yla gerçeklefltiren firmalar ola-
bilece¤i gibi ayn› standard› düflük bir maliyetle gerçeklefltirebilecek firmalar da bu-
lunabilir. Böyle bir durumda tüm firmalar›n ayn› emisyon standard›n› gerçeklefltir-
meye zorlanmalar› afl›r› kaynak kullan›m›na neden olabilir. Göreli olarak daha dü-
flük maliyetle kirlilik kontrolü yapabilecek durumdaki firmalar›n, daha fazla so-
rumluluk üstlenmesi durumunda ayn› miktar kaynak kullan›m› ile daha fazla kirli-
lik kontrolü gerçeklefltirilebilecektir.
Bu nedenle emisyon standard›n› esas alan bir kontrol arac› ile maliyet etkin Maliyet etkin çözüm: Ayn›
çözüm elde etmek mümkün de¤ildir. Çevre standartlar› uygulamas›na yönelik bu tür kirleticinin birden fazla
firma taraf›ndan al›c›
elefltiriyi afla¤›daki flekil yard›m›yla daha da belirginlefltirelim. Farkl› emisyon kon- ortamlara b›rak›ld›¤›
trol teknolojilerine sahip iki firman›n MCC1 ve MCC2 e¤rileri fiekil 5.4’de görülmek- durumlarda, tüm firmalar›n
marjinal kirlilik kontrol
tedir. Kamu otoritesinin hedefledi¤i kirletici at›k kontrol miktar›n›n tek tip emisyon maliyetlerini eflitleyen
standard›yla birlikte iki firma aras›nda eflit olarak paylaflt›r›ld›¤›n› düflünelim. ‹ki toplam emisyon miktar›nda
gerçekleflmektedir.
firma da 100 birim olan emisyon miktarlar›n› yar› yar›ya azalmak zorunda oldukla-
r› bu koflulda, toplam 100 birimlik bir emisyon kontrol edilmifl olacakt›r. MCC e¤-
rileri birbirinden farkl› iki firman›n, 100 birim emisyon kontrolünde bulunmalar›
durumunda MCC e¤rileri alt›nda kalan alanla tan›mlanan bir maliyet ile karfl›lafla-
caklar›n› göstermektedir. Buna göre iki firma taraf›ndan gerçeklefltirilecek emisyon
kontrolünün toplam maliyeti A+K+M+R alan› kadard›r.
fiekil 5.4
MCC Emisyon
standard›n›n
MCC2 maliyet
etkinli¤i(Hussen,
2005,101).
K M R
0 35 50 100
Emisyon: Firma 2
100 65 50 0
fiekil 5.4’de ayn› miktar emisyon kontrolünü daha düflük maliyetle gerçekleflti-
rebilecek bir çözüm bulunabilirse, mevcut durum etkinsiz demektir. ‹ki firman›n
da emisyonlar›n› yar› yar›ya azaltt›klar› ve toplam 100 birim emisyon kontrolünün
gerçekleflti¤i durumda, MCC2 e¤risiyle temsil edilen firman›n marjinal kirlilik kon-
trol maliyetinin MCC1 e¤risiyle temsil edilen firman›nkinden fazla oldu¤u görül-
mektedir. Bu nedenle bu miktarlara karfl›l›k gelen emisyon kontrolünün yüksek
maliyetli firma yerine maliyeti düflük olan firma taraf›ndan gerçeklefltirilmesi duru-
munda ayn› toplam emisyon kontrol miktar›n›n daha düflük bir toplam maliyetle
gerçeklefltirilebildi¤i görülmektedir. MCC1 ve MCC2 e¤rilerinin kesiflme noktas›nda
belirlenen emisyon kontrol miktarlar›na göre MCC1 firmas› 35 birim, MCC2 firmas›
65 birim emisyon kontrolünde bulunurken, toplamda 100 birim emisyon kontrolü
için K+M+R alan› kadar toplam maliyet oluflmaktad›r. Bu alan›n tan›mlad›¤› mali-
yet A+K+M+R alan›n›n tan›mlad›¤› maliyetten daha azd›r. Emisyon standard›n›n iki
firma aras›nda MCC1=MCC2 koflulunu sa¤layacak flekilde uygulanmas› ile elde edi-
len çözüm, maliyet etkindir. Çevre standartlar› firmalar›n maliyet yap›lar›n› dikka-
te almad›¤› için kirletici emisyonlar› standartlar belirleyerek s›n›rland›rmay› amaç-
layan çözüm maliyet etkin olmayacakt›r.
Yüksek çevre standartlar› yüksek kirlilik kontrol maliyetlerine katlanmak zorunda kalan
firmalar› yeni kirlilik kontrol teknolojilerine yat›r›m yapmak konusunda teflvik eden bir 2
araç olarak da kullan›labilir mi? Aç›klay›n›z.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
ÇEVRE SORUNLARINA P‹YASA TEMELL‹

DÜZENLEMELER YOLUYLA ÇÖZÜM
ALTERNAT‹FLER‹
Piyasa temelli düzenlemeler negatif d›flsall›klar› piyasa fiyat›nda içsellefltirmeyi
amaçlayan uygulamalardan oluflmaktad›r. Maliyetleri ve fiyatlar› etkileyen düzen-
lemeler ekonomik aktörleri üretim ve tüketim kararlar›n› gözden geçirmeye ve
çevre kirlili¤ini azaltmaya yönelik önlemler almaya teflvik etmektedir.
Piyasa temelli düzenlemeler bu amac› at›k bedelini ödeterek veya kirleticilerin
ticaretine izin veren yapay piyasa koflullar› oluflturarak gerçeklefltirmektedirler.
Çevre vergileri ve devredilebilir emisyon izinleri bu iki yaklafl›m›n uygulamadaki
örneklerini oluflturmaktad›r. Çevre vergileri ve devredilebilir emisyon izinleri siste-
minin ortak özelli¤i kirlilik kontrolünde kirleten öder ilkesini benimsemifl olmala-
r› ve maliyet etkin çözüm olarak önerilmeleridir.
Çevre Vergileri Yoluyla Çözüm

Çevreye zararl› emisyonlar›n bedelini ödeterek s›n›rland›rmaya teflvik etmek dü-
flüncesi oldukça eskiye dayanmaktad›r. Arthur Cecil Pigou Refah ‹ktisad› adl› kita-
b›nda çevreye zararl› emisyonlar›n marjinal d›flsal maliyetine denk bir vergi ile pi-
yasa fiyat›nda içsellefltirilmesinin kaynak da¤›l›m›nda etkinli¤e götürece¤ini aç›kla-
m›flt›r. Bu düflünce do¤rultusunda çevre vergileri d›flsal maliyetleri içsellefltireme-
yen piyasa sistemini düzenleyerek çevreye zararl› her türlü at›¤›n kontrol edilme-
sini sa¤layan maliyet etkin bir araç olarak görülmektedir (Commmon, Stagl,
2005,415).
Literatüre Pigou vergisi olarak girmifl olan bu düzenleyici araç, çevreye b›rak›-
lan her bir zararl› emisyon biriminin fiyatland›r›larak kirleten tarafa ödettirilmesini
öneren kirleten öder ilkesini esas almaktad›r. Pigou vergisi ile kirleticilerin negatif
d›flsall›klar olarak ortaya ç›kan maliyetlerden de sorumlu tutulmas› amaçlanmakta-
d›r. Çevre vergileri firmalar› üretim faaliyetlerini uzun dönemde çevreye zararl› ol-
mayacak biçimde yeniden düzenlemeye zorlamaktad›r. Çevre vergileri ile maliyet-
leri artan firmalar ya üretimlerini optimum üretim miktar›na kadar azaltacak ya da
kirletici emisyonlar›n› azaltacak yeni bir teknolojiye yat›r›m yapacaklard›r.

Piyasa mekanizmas›n›n d›flsall›klar›n varl›¤› hâlinde kaynaklar›n da¤›l›m›nda etkin-
siz duruma düfltü¤ünü çevresel kaynaklar›n kullan›m› ile iliflkili bir örnek üzerin-
den 4. bölümde aç›klam›flt›k. Bu kez örne¤imizi fosil yak›tla elektrik üretimi sonu-
cu atmosfere b›rak›lan karbon emisyonlar›n›n neden oldu¤u negatif d›flsall›k üze-
rine kural›m. Önce piyasa çözümünün, sonras›nda çevre vergileri yoluyla opti-
mum kirlilik düzeyinin nas›l belirlendi¤ini fiekil 5.5 yard›m›yla de¤erlendirmeye
çal›flal›m.
Fosil yak›tla elektrik üretimi iklim de¤iflikli¤i ile kendini gösteren bir kirlilik
kayna¤›d›r. Bununla birlikte fosil yak›tla elektrik üretimini ikame edecek bir ener-
ji kayna¤› bulunmad›kça kirletici de olsa elektrik üretimi devam etmek zorundad›r.
Toplumsal yarar› toplumsal maliyetinden büyük olmas› nedeniyle fosil yak›t kay-
nakl› elektrik üretimini durdurman›n mümkün olmad›¤› ortadad›r. Burada amaç
fosil yak›tla elektrik üretiminin optimum miktarda gerçeklefltirilmesi olmal›d›r.
Üretim kararlar› do¤rudan piyasa mekanizmas›n›n çözümüne b›rak›ld›¤› za-
man, fosil yak›tla elektrik üretimininin P1 piyasa fiyat›nda ve marjinal özel maliye-
tin (MPC) marjinal özel faydaya (MPB) eflit oldu¤u Q1 üretim miktar›nda gerçek-
lefltirildi¤i görülmektedir (bkz. fiekil 5.5.). Bu üretim miktar›nda marjinal sosyal
maliyet (MSC), marjinal d›flsal maliyet (MEC) nedeniyle piyasa fiyat›ndan büyüktür
ve piyasa fiyat› elektrik üretiminin gerçek maliyetini temsil etmemektedir (P1<MSC).
Piyasa sistemi hava kirlili¤ine neden olan karbon emisyonlar›ndan kaynaklanan
negatif d›flsall›¤› dikkate almam›flt›r. Bu koflullar alt›nda piyasan›n sosyal aç›dan ar-
zu edilenden daha fazla elektrik üretmek e¤iliminde oldu¤u ve bu nedenle de afl›-
r› kirlilik yarat›ld›¤› görülmektedir.
fiekil 5.5
Fiyat(P) Çevre vergisi
yoluyla optimum
kirlilik düzeyinin
MSC= MPC+MEC belirlenmesi
R St=MPC+T
MPC
T
P2 E
P1
D=MPB=MSB
K
MEC
0 Qm Q0 Q1 Miktar(Q)
Elektrik üretiminin marjinal sosyal maliyeti (MSC) ile marjinal sosyal faydas›n›
(MSB) birbirine eflitleyen üretim miktar› optimum üretim miktar›n› göstermektedir.
Fosil yak›tla elektrik üretimindeki etkinsizli¤i ortadan kald›rmak için piyasa fiyat›-
n› marjinal sosyal maliyete eflitleyecek bir müdahalenin olmas› gerekir. Bunun yo-
lu firmalar› neden olduklar› negatif d›flsall›k kadar bir karbon vergisi ile piyasa fi-
yat›n› marjinal sosyal maliyete eflitleyen bir üretim miktar›na çekilmeye zorlamak-
t›r (Helm, Pearce, 1991, 7). Bu koflulu sa¤layan karbon vergisi oran› da optimal
olacakt›r.
fiekil 5.5’te Q1 üretim miktar›nda RE aral›¤› piyasan›n göremedi¤i marjinal d›fl-
sal maliyeti (kirlenmenin maliyeti) temsil etmektedir. Marjinal d›flsal maliyeti (MEC)
piyasa fiyat›nda içsellefltirecek bir karbon vergisi ile optimum üretim miktar› sa¤- Karbon vergisi: ‹klim
de¤iflikli¤i tehdidi yaratan
lanabilir. Karbon emisyonlar› üzerinden al›nacak bir vergi elektrik üretim maliyet- fosil yak›tlardan
lerinin artmas›na neden olacakt›r. Üretim maliyetlerindeki art›fl›n etkisi ile elektrik kaynaklanan karbondioksit
arz e¤risi sol yukar› kayarken elektrik üretim miktar› azalmaktad›r. Elektrik üretim emisyonlar›n› azaltmay›
amaçlayan bir vergidir.
miktar› Q0’a gerilerken, negatif e¤imli olarak tan›mlanm›fl elektrik talep e¤risi üze-
rinde sola kayan arz e¤risi elektrik birim fiyat›n› da artt›rm›flt›r. Tüketiciler karbon
vergisi sonras›nda elektrik kullan›m bedeli olarak P2 fiyat›n› ödemek zorundad›r-
lar. Fosil yak›tla elektrik üreten iflletmeler ise piyasan›n düzenlenmesi sonras›nda
P2 fiyat› üzerinden elektrik birimi bafl›na TK miktar karbon vergisini devlete öde-
mektedirler. Karbon vergisi sonras›nda piyasa fiyat›ndaki de¤iflimin ne kadar ola-
ca¤› ve verginin elektrik üreticileri ve kullan›c›lar› aras›nda nas›l paylafl›laca¤› talep
ve arz esnekliklerine ba¤l› olarak belirlenecektir. Elektrik üreticileri karbon vergi-
sini tüketicilere yans›t›rlarsa, fosil yak›tla elektrik üretimi optimum miktarda ger-
çekleflmeyecektir (Turner, Pearce, Bateman, 1994, 171)
Çevre Vergilerinin Etkinli¤i

Çevre vergilerinin uygulanma kolayl›¤› yan›nda aç›klanan en önemli avantaj› ma-
liyet etkin olmas›d›r. Çevre vergileri firmalar›n kirlilik kontrolüne iliflkin kararlar›na
kirlilik kontrol maliyetlerini minimize eden bir yaklafl›mla öncülük etmektedir. Mali-
yet etkinlik kriterine göre, belirli bir miktardaki kirlilik kontrolünün toplam maliyeti,
tüm firmalar›n marjinal kirlilik kontrol maliyetleri birbirine eflitlenmifl oldu¤u zaman
minimum olmaktad›r. Yukar›daki örne¤imizde karbon vergisi uygulanmas› sonras›n-
da elektrik üretiminin optimal üretim miktar› olan Q0’a azalt›ld›¤›n› gördük (fiekil
D Ü fi Ü N E L ‹ M 5.5). Fosil yak›tla
D Ü fi Ü N Eelektrik
L‹M üreten tüm kirletici firmalar›n karbon emisyonlar› T oran›n-
da vergilendirilmifltir. Kirletici karbon emisyonunda bulunan tüm firmalar marjinal
kirlilik kontrol maliyetlerini önceden belirlenmifl olan vergi oran›na eflitleyinceye ka-
S O R U S O R U
dar üretim miktarlar›n› ve dolay›s›yla karbon emisyonlar›n› azaltm›fllard›r.
D‹KKAT Firmalar›n kirlilik

D ‹ K K A kontrol
T maliyetleri aras›ndaki farkl›l›¤› dikkate almayarak tüm firma-
lara tek tipte uygulanan çevre standard›n›n maliyet etkinlik kriterini sa¤lamad›¤›n› hat›r-
layal›m.
N N
Karbon vergisi karfl›s›nda piyasadaki firmalardan biri olan A firmas›n›n kirlilik

kontrol miktar›n› nas›l belirledi¤ine fiekil 5.6 yard›m›yla yak›ndan bakal›m. fiekil
5.6’n›n düfley ekseninde marjinal kirlilik kontrol maliyeti (MCC) ve karbon vergisi
oran› (T), yatay ekseninde ise karbon emisyon miktarlar› tan›mlanm›flt›r. Karbon
K ‹ T A P K ‹ T vergilendirilmedi¤i
emisyonlar›n›n A P durumda fiekil 5.6’daki firma Wm ile tan›ml›
miktarda karbon emisyonunda bulunmaktad›r. Kirletici karbon emisyonlar›n›n ver-
gilendirilmeye bafllanmas›yla birlikte firman›n kirlilik kontrol maliyetine katlanarak
TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Z Y O N azaltmay› tercih etti¤i görülmektedir. Karbon vergisi oran›
karbon emisyonlar›n›
yükseldikçe emisyon miktar›n› azaltmay› tercih eden firma maliyet etkin çözümü
(veri MCCa e¤risi karfl›s›nda) karbon emisyonlar›n› vergi oran›n›n marjinal kirlilik
‹NTERNET kontrol maliyetine
‹ N T E R N E T eflitlendi¤i miktara (W1) kadar azaltarak sa¤lamaktad›r. Firma,
W1’in sa¤›nda kalan bölgede vergi ödemek yerine kirlilik kontrolünün marjinal
maliyetine katlanmay› tercih ederken, W1’in solunda ilave kirlilik kontrol maliyeti-
ne katlanmaktansa emisyonda bulunup vergisini ödemeyi tercih etmektedir.
fiekil 5.6
MCC,T
Çevre vergisi MCCa
yoluyla firman›n
optimum emisyon
miktar›n›n
belirlenmesi Emisyon vergisi
E
Tk
0
W1 Wm Emisyon Miktar› (W)
Piyasada fosil yak›t kullanarak elektrik üreten tüm firmalar›n kirlilik kontrolünü
farkl› maliyetlerle gerçeklefltirdiklerini, bir baflka ifadeyle her birinin farkl› bir MCC
e¤risi ile temsil edildiklerini düflünelim. fiekil 5.7’de bu kez A ve B olmak üzere iki
firman›n marjinal kirlilik kontrol maliyet e¤rileri görülmektedir (MCCa, MCCb). Her
iki firma da emisyonlar›n› marjinal kirlilik kontrol maliyetlerini karbon vergisi ora-
n›na eflitleyen miktarlarda belirlemektedirler (MCCa=MCCb=Tk). Firmalar›n mali-

yetlerini minimumlaflt›ran çözümleri gerçekleflti¤inde A firmas› W1, B firmas› ise
W2 miktar karbon emisyonunda bulunmaktad›r. Firmalar›n denge çözümlerini
farkl› karbon emisyon miktarlar›nda gerçekleflmelerine karfl›n, belirlenmifl vergi
oran› karfl›s›nda her iki firman›n marjinal kirlilik kontrol maliyetlerinin eflitlenmifl
oldu¤u görülmektedir.
fiekil 5.7
MCC,T Çevre vergisi
MCCb MCCa
yoluyla maliyet
etkin çözümün elde
edilmesi
Eb Ea Emisyon vergisi
Tk
0 W2 Wm
W1 Emisyon
Miktar› (W)
Karbon vergisi sonras›nda tüm firmalar›n üretimlerini azaltmalar› nedeniyle

toplam elektrik üretimi Q1’den Q0’a gerilemifltir (fiekil 5.5). Karbon vergisi karfl›s›n-
da her firma marjinal kirlilik kontrol maliyetini vergi oran›na eflitleyen miktarlarda
emisyon kontrolünde bulunmaktad›r. Denge çözümü gerçekleflti¤inde tüm firma-
lar›n manjinal karbon emisyon kontrol maliyeti birbirine eflitlenmifltir. Bu durum-
da bir firman›n daha az veya bir firman›n daha fazla emisyon kontrolü yapmas› ile
toplam maliyeti azaltman›n mümkün olmad›¤› maliyet etkin çözüm elde edilmiflt›r.
Kirletici emisyonlar›n standart belirleyerek veya emisyon vergisi uygulayarak

SIRA S‹ZDE hedef emis- SIRA S‹ZDE
yon miktar›na azalt›lmas› mümkündür. Bu iki düzenlemeyi maliyet etkinlik kriteri aç›s›n- 3
dan de¤erlendirerek bu kritere göre hangi düzenlemenin tercih edilmesi gerekti¤ini ör-
nek yard›m›yla aç›klay›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Firmalar› kirlilik azaltmaya ekonomik yönden teflvik eden bir S O Raraç

U olan çevre S O R U
vergilerinin öne ç›kan avantajlar› flu flekilde s›ralanabilir: ‹lk olarak, tüm kirletici fir-
malara eflit olarak uygulanan standartlardan farkl› olarak çevre vergileri firmalar›n
D‹KKAT D‹KKAT
kirlilik kontrolüne maliyet etkin bir çözüm önermektedir. Farkl› kirlilik kontrol ma-
liyetleriyle karfl› karfl›ya olan firmalara kirletici emisyon birimi bafl›na uygulanan
N N
çevre vergileri, firmalar› emisyonlar›n› marjinal kirlilik kontrol SIRAmaliyeti
S‹ZDE emisyon SIRA S‹ZDE
vergisine eflit oluncaya kadar azaltmaya teflvik etmektedir. ‹kinci olarak, çevre ver-
gileri standartlara k›yasla firmalar› ödemek zorunda kald›klar› vergileri azaltmak
üzere yeni teknolojilere yat›r›m yapmaya teflvik etmektedir. Üçüncü olarak, çevre
vergileri merkezî yönetim bütçesi için önemli bir gelir kalemidir. Bu yönüyle çev-
re vergileri, negatif d›flflall›klardan kaynaklanan fiyat sapmalar›n› düzeltirken, ayn›
zamanda toplum refah›n› artt›rmaya yönelik kamu harcamalar›n›n finansman›na
kaynak sa¤lamaktad›r. Çevre vergilerinin özellikle istihdam vergilerinin iflveren
üzerindeki yükünü hafifletmek amac›yla kullan›lmas› durumunda çevre kalitesini
ve istihdam› artt›ran çifte yararla sonuçlanabilece¤i düflünülmektedir.
Çevre vergilerinin bu avantajlar›na ra¤men baz› dezavantajlar› oldu¤u da bilin-

mektedir (Asafu-Adjaye, 2005, 87). ‹lk olarak, firmalar›n marjinal kirlilik kontrol
maliyetlerini ve kirlilik kontrolünün marjinal faydas›n› ölçme konusundaki belirsiz-
likler nedeniyle merkezî yönetim optimum vergi oran›n›n belirlenmesinde prob-
lemlerle karfl›lafl›lmaktad›r. Vergi oran› ve kabul edilebilir bir kirlilik düzeyi aras›n-
daki dengenin nerede kurulaca¤›, ço¤u zaman sanayileflme, bölgesel kalk›nma ve
istihdam önceliklerinin gölgesinde kalabilmektedir. ‹kinci olarak, çevre vergileri-
nin uygulanmas›nda kirletici emisyonlar›n ölçülmesi ve denetlenmesi için kurula-
cak sistemin iflletim maliyetleri bir hayli yüksek olabilmektedir. Üçüncü olarak,
verginin firmalara yükledi¤i maliyetin, piyasa fiyatlar› üzerinden tüketicilere yans›-
t›lmas› durumunda etkinsiz hâle gelmesi mümkündür. Çevre vergilerinin dördün-
cü dezavantaj›, vergi nedeniyle maliyeti yükselen firmalar›n maliyet minimizasyo-
nu amac›yla istihdam ettikleri iflgücünün bir bölümünü iflten ç›karmay› tercih ede-
bilmesidir. Son olarak, çevre vergileri, ödenen vergi ile kirletme hakk›n›n sat›n
al›nd›¤› izlenimi yaratmas› nedeniyle de elefltirilmektedir. Çevre vergilerinin kirlet-
me izin hakk› gibi görülmesi, önleyici fonksiyonunun etkinli¤ini azaltabilmektedir.
Devredilebilir Emisyon ‹zinleri Yoluyla Çözüm

Kirletici emisyonlar›n›, emisyon kontrolünün marjinal faydas›n› marjinal kirlilik
kontrol maliyetine eflitleyen optimum emisyon miktar›na kadar azaltmak istedi¤i-
mizi düflünelim. Bu amac›m›z› standart belirleme ve çevre vergisi gibi iki düzenle-
me ile gerçeklefltirebilece¤imizi biliyoruz. Bu iki düzenleme aras›nda çevre vergi-
sinin maliyet etkinlik kriterine uyan bir araç olmas› nedeniyle daha avantajl› oldu-
¤unu da belirtmifltik. Bununla birlikte firmalar›n marjinal kirlilik kontrol maliyetle-
rini ve kirlilik kontrolünün marjinal faydas›n› do¤ru olarak tahmin etmenin güçlük-
leri nedeniyle optimum emisyon miktar› için merkezî hükûmet taraf›ndan aç›kla-
nan çevre vergisi oran›na flüpheyle bak›ld›¤›n› da biliyoruz. Bu nedenle emisyon-
lar›n optimum kontrol düzeyinde belirlenmesini teflvik etmek üzere bu iki amac›n
üstün yönlerini birlefltirerek maliyet etkin çözümü piyasa mekanizmas›n›n iflleyifli-
ne b›rakan devredilebilir emisyon izinleri sistemi gelifltirilmifltir.

Bu sistemde öncelikle merkezî veya yerel yönetimler taraf›ndan belirli bir co¤rafi
alan dahilinde, ortam›n kendini yenileyebilme kapasitesi de dikkate al›narak top-
lam emisyon s›n›r› belirlenmektedir. Devredilebilir emisyon izinleri sisteminde op-
timum kirlilik düzeyi, izin verilen emisyon miktar›n› belirleyen merkezî yönetime
b›rak›lmaktad›r. Belirlenen emisyon miktar› bölge içinde faaliyet gösteren firmalar
aras›nda emisyon izinleri olarak da¤›t›l›rken bölgeye emisyonda bulunan her firma
kendisine izin verilen miktar›n tan›ml› oldu¤u bir emisyon izin sertifikas›na sahip
olmaktad›r.
Emisyon sertifikalar› belirli bölgede izin verilen maksimum emisyon miktar› ile
s›n›rl› oldu¤u için, iznini aflan miktarda emisyonda bulunan firmalar ile iznini tam
kullanmayan firmalar aras›nda zaman içinde emisyon izinlerinin al›n›p sat›ld›¤› bir
piyasan›n oluflmas› beklenmektedir. Emisyon izinlerinin ticaretine izin veren bu
sistem, firmalar›n kirlilik kontrol kararlar›n› piyasa sisteminin iflleyifline b›rakarak
maliyet etkin çözüme ulaflmay› amaçlamaktad›r. Devredilebilir emisyon izinleri sis-
temi, izin verilen emisyon miktar›ndan daha fazlas›n› ortama b›rakan firmay› ne-
den oldu¤u afl›r› kirlili¤in bedelini ödemeye zorlamas› nedeniyle kirleten öder il-
kesi ile uyumlu bir düzenleme olarak görülmektedir (OECD, 1998, 119).
Devredilebilir emisyon izinleri sisteminde firmalar›n kirletici emisyonlar›n› en

az›ndan sat›n ald›klar› kirletme izinleri kadar azaltmalar› beklenmektedir. Emisyon
izinleri piyasas›nda fiyat›n nas›l olufltu¤unu aç›klamak için afla¤›daki fiekil 5.8’den
yararlanal›m. Örne¤imizde farkl› MCC e¤rileriyle tan›ml› iki firmaya 50 birime ka-
dar kirletici emisyonda bulunma izninin verilmifl oldu¤unu düflünelim. Firma A gö-
reli olarak daha yüksek kirlilik kontrol maliyetine sahip olsun. Bu firma emisyon
iznini aflmas› durumunda ilave bir birim emisyon izni sat›n almak için P2 fiyat›n›
ödemeye raz› durumdad›r. Bununla birlikte marjinal kirlilik kontrol maliyeti düflük
olan Firma B için ayn› emisyon izninin de¤eri sadece P1 kadard›r. Bu nedenle Fir-
ma B sahip oldu¤u emisyon iznini P2 ve P1 aras›ndaki bir fiyattan Firma A’ya sata-
rak kazançl› duruma geçebilecektir. Ayn› flekilde Firma A’da bu aral›kta bir fiyat
ödeyerek kazançl› durumda olacakt›r. ‹ki firma aras›ndaki emisyon izinleri ticareti
emisyon izin fiyat›n›n P0’da dengelendi¤i E noktas›na kadar sürecektir. Denge çö-
zümü sa¤land›¤›nda marjinal kirlilik azalt›m maliyeti daha yüksek olan B firmas›
emisyonlar›n› 65 birime, marjinal kirlilik azalt›m maliyeti daha yüksek olan A fir-
mas› ise 35 birime azaltm›fl durumdad›r. Denge çözümü gerçekleflti¤inde, toplam
100 birimlik emisyon izni iki firma aras›nda farkl› miktarlarda fakat marjinal kirlilik
azalt›m maliyetleri eflit olacak flekilde da¤›lm›flt›r (MCCa=MCCb).
fiekil 5.8
MCC Devredilebilir
emisyon izinleri
MCCa MCCb yoluyla maliyet
etkin çözümün elde
P2 edilmesi
P0 E
P1
Emisyon: Firma A
0 35 50 100
Emisyon: Firma B
100 65 50 0
Devredilebilir emisyon izinleri sisteminde, emisyon izinleri çok say›da firma

aras›nda paylaflt›r›lm›flsa izin fiyatlar› rekabetçi bir piyasa ortam›nda oluflacakt›r. Pi-
yasa dengesi sa¤land›¤›nda bir birim emisyon izninin fiyat› tüm firmalar için mar-
jinal kirlilik kontrol maliyetine eflitlenmifl olacakt›r . fiekil 5.8’de bu çözümün E
noktas›nda gerçekleflti¤i görülmektedir (MCCa=MCCb). Marjinal emisyon kontrol
maliyetlerinin tüm firmalar için eflitlendi¤i bu çözümde, merkezî yönetim taraf›n-
dan belirlenen toplam emisyon miktar› en düflük maliyetle gerçeklefltirilmektedir.
Göreli olarak düflük marjinal kirlilik kontrol maliyetine sahip firmalar emisyonlar›-
n› en çok azaltan firmalar olacaklard›r. Bununla birlikte göreli olarak daha yüksek
marjinal kirlilik kontrol maliyetine sahip firmalar en çok emisyon izni sat›n alan ve
en az emisyon kontrolünde bulunan firmalar olacaklard›r.
Devredilebilir Emisyon ‹zinlerinin Etkinli¤i

Ticareti yap›lan emisyon izinleri yoluyla negatif d›flsall›klar için bir piyasa yarat›l-
maktad›r. Devredilebilir emisyon izinleri sisteminin gösterdi¤i piyasa çözümü,
standartlar sisteminin avantajl› yönlerini, emisyon vergisi sisteminin maliyet etkin-
lik avantajlar› ile birlikte sa¤lamaktad›r (Pindyck, Rubinfeld, 2001, 631). Merkezî
yönetim taraf›ndan belirlenen toplam emisyon izinleri say›s›, emisyon standard›
uygulamas›nda oldu¤u gibi, mevcut sistemin standard›n› oluflturmaktad›r. Ticarete

konu olan emisyon izinleri için oluflan piyasa fiyat› ise emisyon vergisi uygulama-
s›nda oldu¤u gibi maliyet etkin çözümün gerçekleflmesini sa¤lamaktad›r.
Devredilebilir emisyon izinleri sisteminin firmalar› yeni teknolojilere yat›r›m
yapmaya cesaretlendirebilece¤i düflünülmektedir. Yenilikçi firmalar emisyon mik-
tarlar›n› azalt›rken, kullanmad›klar› emisyon izinlerini satarak kâr edebilirler. Piya-
saya yeni girifl yapan kirletici firmalar da piyasada mevcut firmalar›n kullanmad›k-
lar› emisyon izinlerini kirlilik kontrol maliyetinden daha düflük bir harcamayla sa-
t›n alma olana¤› bulmaktad›rlar. Emisyon izinleri sistemi bu yönüyle yeni ve eski
firmalar› etkin kirlilik kontrol yeterlilikleri elde etmek üzere cesaretlendirmektedir.
Devredilebilir emisyon izinleri sisteminin piyasalardaki rekabet iklimini olum-
suz yönde etkiyebilece¤i de düflünülmektedir (Van Ierland, 1993, 97). Emisyon
izin sertifikalar›n›n da¤›t›lm›fl oldu¤u bölgede piyasaya yeni girecek olan firmalar,
kirletici emisyon izinleri sat›n almak için mevcut firmalara yüksek fiyatlar ödemek
zorunda kalacaklard›r. Bu da piyasada var olan firmalara, piyasaya yeni girecek fir-
malar karfl›s›nda rekabet üstünlü¤ü sa¤lam›fl olacakt›r. Belirli bir bölge için bile ta-
n›mlanmas› zor olan emisyon izinlerinin, küresel çevre sorunlar› karfl›s›nda nas›l
tan›mlanabilece¤i ve nas›l paylaflt›r›laca¤› konusunda belirsizlikler bulunmaktad›r.
Emisyon ölçümlerinin düzenli olarak yap›lmas›n› ve takip edilmesini gerektiren bu
sistem, idari yönden yüksek maliyetlerin oluflmas›na neden olabilmektedir.
SIRA S‹ZDE Sat›n ald›¤›n›z

SIRAbir içece¤in cam ambalaj› için ödedi¤iniz depozito ne tür bir çevresel dü-
S‹ZDE
4 zenleme arac›d›r? Ayn› gruptaki di¤er araçlar karfl›s›ndaki avantajlar› ve dezavantajlar›
neler olabilir? Aç›klay›n›z.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Özet
N
A M A Ç
Piyasa baflar›s›zl›klar›n›n neden oldu¤u çevre so- niyle sorumlulu¤unun ne olmas› gerekti¤ini özel
1 runlar› karfl›s›nda alternatif politika yaklafl›mla- olarak tan›mlayan yasalar oluflturulmakta ve ka-
r›n› aç›klamak rarlar bu yasalara uygun olarak al›nmaktad›r. Çev-
Çevre sorunlar›n›n nedenleri tan›mlanmam›fl re kirlili¤inden sorumlu bulunan taraf, kirlilikten
mülkiyet haklar›, d›flsall›klar, kamu mallar› ve ak- zarar gören tarafa gördü¤ü zarar› tam olarak taz-
sak rekabet piyasalar›n›n varl›¤› olarak gözlemle- min edecek parasal bir ödemeyle cezaland›r›l›r.
nen piyasa baflar›s›zl›klar› ile iliflkilendirilerek Bu uygulamada, kirlili¤i tan›mlayan ölçüm de¤er-
aç›klanmaktad›r. Çevresel kaynaklar›n yönetimi lerinin belirlenmesi, denetlenmesi ve kirleticilerin
söz konusu oldu¤unda piyasa sisteminin üretti¤i cezaland›r›lmas›na yönelik uygulamalar merkezî
etkinsizlik çözümleri karfl›s›nda Pareto etkin çö- yönetimin sorumlulu¤unda yürütülmektedir.
züme yönelik müdahalelere dayal› politikalara Sorumluluk hukuku yoluyla optimum kirlilik dü-
ihtiyaç duyulmaktad›r. Piyasa baflar›s›zl›klar› kar- zeyinin belirlenmesi, ekonomik faaliyetleri sonu-
fl›s›nda yasal temelli ve piyasa temelli olmak üze- cu ortak mülkiyete konu olan çevresel kaynakla-
re iki farkl› temel politika yaklafl›m› gelifltirilmifl- r› kirletenler ile bu kirlilikten zarar gören taraflar
tir. Çevre sorunlar› karfl›s›nda yasal düzenleme- aras›nda oluflan problemin ilgili yasalara dayal›
lere dayal› olarak çözüm arayan üç alternatif po- olarak hukuk sistemi içinde çözülmesiyle elde
litika yaklafl›m›n›n gelifltirilmifl oldu¤u görülmek- edilmektedir. Mülkiyeti tan›ml› olmayan bir kay-
tedir. Bunlar, sorumluluk hukukunun uygulan- na¤›n kirletilmesi sürecinde zarar gören taraf›n
mas›, mülkiyet haklar›n›n tan›mlanmas› (Coasian kirleten taraf› engellemesi mümkün de¤ildir. Afl›-
yaklafl›m) ve çevre standartlar›n›n gelifltirilmesi- r› kirlilik ile sonuçlanacak bu pozisyon ancak so-
dir. Hukuk temelli bu üç alternatifin uygulamaya rumluluk hukuku kapsam›nda tan›mlanm›fl yasa-
ait ortak özelli¤i, çevre konusundaki bir ihtilaf› lar›n uygulanmas›yla merkezî otorite taraf›ndan
yasalara dayal› olarak çözüme ba¤l›yor olmas›- engellenebilir. Çevresel kayna¤› kirleten taraf›n
d›r. Bunun yan›nda, iki alternatif politika yakla- kirletici emisyonlar› nedeniyle ekolojik sistemde
fl›m› da çevre sorunlar› karfl›s›nda piyasalar›n dü- neden oldu¤u tüm hasar›n parasal de¤eri kirlilik
zenlenmesi yoluyla çözüm aramaktad›r. Bunlar hasar maliyeti olarak tan›mlamaktad›r. Kirlilik
çevre vergileri ve devredilebilir emisyon izinleri miktar› artt›kça marjinal kirlilik hasar maliyeti art-
uygulamalar›d›r. Piyasa temelli düzenlemeler yo- maktad›r. Marjinal kirlilik hasar maliyeti ayn› za-
luyla çözüm aray›fllar› da yine hukuki düzenle- manda kirlilikten zarar görenlerin kirlili¤in çeflit-
melere dayand›r›lm›fl olsa da çözümün piyasa li miktarlar›nda bu zarardan kaç›nmak için öde-
sistemi üzerinden gerçekleflmekte oldu¤u görül- meye istekli olduklar› fiyatlar› göstermektedir.
mektedir. Çevre vergileri ve devredilebilir emis- Marjinal kirlilik hasar maliyeti kirlilik miktar› artt›k-
yon izinlerinin ortak özelli¤i, her ikisinin de kir- ça artmaktad›r. Bunun yan›nda çevre kalitesini iyi-
leticilerin davran›fllar›n› etkilemek üzere piyasa lefltirmek veya kirlili¤i kontrol alt›na almak ama-
güçlerini harekete geçiriyor olmas›d›r. c›yla toplumun do¤rudan yapt›¤› parasal harcama-
lar da kirlilik kontrol maliyeti olarak tan›mlanmak-
N
A M A Ç
Çevre sorunlar› karfl›s›nda sorumluluk huku- tad›r. Artan kirlilik ile birlikte daha yüksek bir çev-
2 kuna dayal› yaklafl›m›n çözüm önerisini aç›k- re kalitesini sürdürebilmek için yüksek maliyetli
lamak teknolojilere ve ilave yat›r›mlara ihtiyaç duyulmak-
Çevre sorunlar›n›n sorumluluk hukuku yoluyla tad›r. Bu nedenle kirlilik miktar› azalt›l›rken marji-
çözümü, ekonomik faaliyette bulunanlar›n çev- nal kirlilik kontrol maliyetleri artmaktad›r.
resel kaynaklar› kötü kullan›m›ndan kaynaklan- Çevresel sorumluluk hukukunu uygulayan ha-
d›¤› ve önlenmesi için de bu tür davran›fllar›n ce- kim, çevre kirlili¤inin hasar maliyetini tam olarak
zaland›r›lmas› gerekti¤i düflüncesi üzerine kur- ölçebiliyorsa, kirletici taraf› marjinal kirlilik hasar
gulanm›flt›r. Sorumluluk hukuku yaklafl›m›nda maliyetini ödemeye mahkum etmifl olacakt›r. Ha-
çevreyi kirletenlerin sebep oldu¤u kirlilik nede- kimin ceza karar›na esas olan marjinal kirlilik ha-
sar maliyeti marjinal kirlilik kontrol maliyetinden N

AM A Ç
Çevre sorunlar› karfl›s›nda mülkiyet haklar›na
büyük oldu¤u müddetçe, kirletici taraf kirletici 4 dayal› Coasian yaklafl›m›n›n çözüm önerisini
emisyon miktarlar›n› azaltarak daha iyi duruma aç›klamak
geçebilmektedir. Kirletici taraf›n kirletici emis- Çevre sorunlar› karfl›s›nda mülkiyet haklar› veya
yonlar›n› optimum kirlilik miktar›na kadar azalt- Coasian Yaklafl›m tam tan›mlanmam›fl mülkiyet
maya zorlanmas› için ilgili mahkemenin marjinal haklar›na ba¤l› olarak oluflan piyasa baflar›s›zl›¤›-
kirlilik hasar maliyeti hakk›nda tam bilgi sahibi n›, çevresel sorunlar›n nedeni olarak gören bir
olmas› gerekir. Çevresel sorumluluk hukuku yo- yaklafl›m üzerine kurgulanmaktad›r. Bu koflullar
luyla optimum kirlilik düzeyinin belirlenmesi, alt›nda hukuk sisteminden, yasal düzenlemeler
kirletici taraf›n emisyonlar›n› marjinal kirlilik kon- için mülkiyet haklar›n› esas alan bir hukuk altya-
trol maliyeti ile marjinal kirlilik hasar maliyetinin p›s› oluflturmas› beklenmektedir. Mülkiyet hakla-
eflitlendi¤i kirletici emisyon miktar›na kadar azalt- r› yoluyla optimum kirlilik düzeyinin belirlenme-
maya zorlayacak bir cezan›n takdir edilmesini si, ortak mülkiyete konu olan çevresel kaynakla-
gerektirmektedir (MDC=MCC). r› kirletenler ile bu kirlilikten zarar gören taraflar
aras›nda oluflan problemin taraflar›n karfl›l›kl› pa-
N Çevresel sorumluluk hukukunu optimum kirli- zarl›k süreci içinde çözüme ba¤lamalar› sonucu
elde edilmektedir. Coase’un önerdi¤i bu çözüm
A M A Ç
3 lik düzeyinin belirlenmesi aç›s›ndan de¤erlen-

taraflar aras›ndaki problemi, kirleten taraf›n da
dirmek
ortak mülkiyete konu olan kaynak üzerindeki
Çevresel sorumluluk hukuku yoluyla optimum
kullan›m hakk›n› dikkate alan bir yaklafl›mla ele
kirlilik düzeyini belirlemeyi hedefleyen yakla-
almaktad›r. Bu ba¤lamda Coasian yaklafl›m tara-
fl›m, uygulamada belirli avantaj ve dezavantajlar›
f›ndan önerilen çözüm, taraflar›n karfl›l›kl› pazar-
ile öne ç›kmaktad›r. Çevresel sorumluluk huku-
l›¤› sonucunda, mülkiyet hakk›n›n kirletici veya
kunun ortak kaynaklar›n afl›r› kullan›m›n› ve kir-
kirleten tarafta olmas›ndan ba¤›ms›z olarak ger-
letilmesini engellemek konusunda etkin bir araç
çekleflmektedir.
oldu¤u kabul edilmektedir. Kirleten öder ilkesi-
Mülkiyet hakk›n›n hangi tarafta oldu¤undan ba-
ne dayand›r›lm›fl olan bu uygulama, toplum tara-
¤›ms›z olarak mevcut kayna¤›n birlikte kullan›l-
f›ndan hak edenin cezaland›r›lmas›n› esas olma-
mas›, kirleten veya kirlilikten zarar gören taraf›n
s› nedeniyle benimsendi¤i görülmektedir. Bu-
çevresel kayna¤›n kullan›m›ndan vazgeçme-
nunla birlikte çevresel sorumluluk hukuku uygu- si/vazgeçirilmesi ile elde edilebilecek üç ayr› çö-
lamas›n›n baz› dezavantajlar› oldu¤u görülmek- züm elde edilebilir. Çevresel kayna¤›n mülkiyet
tedir. Kirlilik hasar maliyetlerinin tam olarak öl- hakk›n›n kirlilikten zarar gören tarafta bulunma-
çülmesi ve kirlilikten zarar görenler aras›nda has- s› durumunda, kirletici emisyonlarda bulunan ta-
sas olarak da¤›t›lmas› oldukça güçtür. Kirlilikten raf, marjinal kirlilik kontrol maliyeti karfl› taraf›n
zarar gören ve kirleten taraflar›n çok say›da ol- marjinal kirlilik hasar maliyetinden büyük oldu-
mas› durumunda sorumluluk hukukunun iflletil- ¤u müddetçe karfl› taraf› zarar›n› karfl›layarak kir-
mesinde zorluklar ortaya ç›kmaktad›r. Taraflar›n letici faaliyetine katlanmaya raz› edebilir. Çevre-
çok say›da olmas› ve kirlilik hasar maliyetlerinin sel kayna¤›n mülkiyet hakk›n›n kirleten tarafta
tam olarak ölçülmesinden kaynaklanan zorluklar olmas› durumunda ise kirlilikten zarar gören ta-
yüksek ifllem maliyetlerine neden olmakta ve so- raf, marjinal kirlilik hasar maliyeti marjinal kirli-
rumluluk hukuku uygulamas›n›n etkinli¤ini azalt- lik kontrol maliyetinden büyük oldu¤u müddet-
maktad›r. Taraflar›n kirlilikten gördükleri birey- çe kirletici taraf›n kirlilik kontrol maliyetini karfl›-
sel zarar› ve kirletici emisyon miktarlar›n› gizle- layarak kirletici emisyonlar›n› azaltmaya ikna
meleri mümkündür. Mahkeme karar›n›n bu ne- edebilir. Her iki durumda da taraflar, ödemeyi
denle afl›r› veya eksik ceza takdir etmesi duru- kabul ettikleri tutar marjinal d›flsal maliyete eflit-
munda kirletici emisyonlar›n optimum miktarda leninceye kadar kazançl› olmay› sürdürecekler-
s›n›rlanmas› mümkün olmayacakt›r. dir. Marjinal kirlilik hasar maliyetini marjinal kir-
lilik kontrol maliyetine eflitlen fiyat optimum kir-
lilik düzeyini belirleyen fiyat olacakt›r.
N
AM A Ç
Coasian yaklafl›m›n çözüm alternatifini, opti- belirlenmifl s›n›rlar içinde tutmak üzere ekono-
5 mum kirlilik düzeyinin belirlenmesi aç›s›ndan mik faaliyetlerin s›n›rland›r›lmas›d›r. Standartlara
de¤erlendirmek uymayarak kirletici emisyonlar›yla belirlenmifl li-
Mülkiyet haklar› yoluyla optimum kirlilik düzeyi- mitleri aflan taraflar›n para cezas› veya hapis ile
ni belirlemeyi hedefleyen yaklafl›m›n, uygulama- cezaland›r›lmalar› söz konusudur. Standartlara
da sahip oldu¤u belirli avantaj ve dezavantajlar› uygun üretim faaliyetleri ise çevre dostu ürün
bulunmaktad›r. Mülkiyet haklar›na dayal› Coasi- etiketi gibi uygulamalarla teflvik edilmektedir.
an yaklafl›m çevre sorunlar› karfl›s›nda devletin Çevre standartlar› yoluyla optimum kirlilik düze-
yapaca¤› düzenlemelerin önemini azaltan bir yinin belirlenmesi kamu otoritesinin kirlilik kon-
yaklafl›m getirmektedir. Kirleten ve kirlilikten za- trol ve kirlilik hasar maliyetlerini tam olarak öl-
rar gören taraflar›n karfl›l›kl› görüflmeleri yoluyla çen bir standart gelifltirmesiyle bafllamaktad›r.
bir çevresel soruna çözüm bulabileceklerini ileri Marjinal kirlilik kontrol maliyeti ile marjinal kirli-
süren mülkiyet haklar› yaklafl›m›, kirlilik kontro- lik hasar maliyetini eflitleyen kirlilik düzeyini he-
lü için bir otoritenin sorumluluk almas› yerine ta- deflemifl olan standart ayn› zamanda kirlili¤i op-
raflar›n önceli¤ini önemsemektedir. Bununla bir- timum kirlilik düzeyinde belirlemifl olacakt›r.
likte mülkiyet haklar› yaklafl›m›n›n önemli deza-
vantajlar› oldu¤u görülmektedir. Kirleten ve kir-
N
A M A Ç
Çevre standartlar›n› optimum kirlilik düzeyinin
lilikten zarar gören taraflar›n çok say›da olmas› 7 belirlenmesi aç›s›ndan de¤erlendirmek
durumunda karfl›l›kl› görüflmeler yoluyla çözü- Optimum kirlilik düzeyini çevre standartlar›n›n
me var›lmas› yüksek ifllem maliyetleri nedeniyle belirlenmesi yoluyla gerçeklefltirmeyi hedefle-
zorlaflmaktad›r. Mülkiyet haklar›n›n da¤›l›m›na yen yaklafl›m, uygulamada belirli avantaj ve de-
göre ödeme yapacak olan taraf›n belirledi¤i çö- zavantajlar› ile öne ç›kmaktad›r. Emisyon stan-
züm, mülkiyet hakk›n›n kimde oldu¤undan ba- dartlar› ile say›sal ve teknolojik olarak tan›mlana-
¤›ms›z olarak tek bir çözüme yöneltiyor olsa da, bilen bir hedefi do¤rudan ve kolayl›kla gerçek-
bu yaklafl›m kirleten öder ilkesini dikkate alma- lefltirmek mümkün olabilmektedir. Emir kontrol
maktad›r. Taraflar›n kirlilikten gördükleri birey- mekanizmas›yla çal›flan emisyon standartlar› afl›-
sel zarar› ve kirletici emisyon miktarlar›n› gizle- r› tehlikeli olarak kabul edilen maddelerin emis-
yerek bedavac›l›k duruflu sergilemeleri durumun- yon de¤erlerinin tehlikeli düzeylerin alt›nda tu-
da kirletici emisyonlar›n optimum miktarda s›n›r- tulmas› konusunda ciddi yapt›r›mlar› sayesinde
lanmas› ve adil bir çözümün elde edilmesi müm- çok etkili olabilmektedir. Çevre standartlar› belir-
kün görülmemektedir. lendikten sonra herkese eflit koflullar› dayat›yor
N
olmas› nedeniyle adil olmas› temelinde savunul-
Çevre sorunlar›na standartlar belirlenmesi yo- maktad›r. Herkesi somut ve eflit olarak etkileyen
A M A Ç
6 luyla çözüm alternatifini de¤erlendirmek bu uygulama, toplumda meydana getirdi¤i ma-

Çevre sorunlar› karfl›s›nda standartlar gelifltirerek nevi tatmin nedeniyle politik olarak yüksek bir
yapt›r›mlarla bu standartlara uyulmas›n› zorlayan uygulanabilirlik özelli¤ine sahiptir.
bu yaklafl›m sahip oldu¤u özellikleri nedeniyle Çevre standartlar› tüm bu avantajlar›na ra¤men
emir ve kontrol araçlar› aras›nda yer almaktad›r. çok say›da dezavantaja sahip bir uygulamad›r.
Standartlar belirlenmesi yoluyla çözüm, çevre ka- Kamu otoritesi taraf›ndan tek tarafl› olarak belir-
litesini tan›mlayan kirlilik için s›n›r de¤erler geti- lenen standartlar son derece müdahalecidir ve
ren standartlar›n gelifltirilmesi, standartlara uyu- piyasa sisteminin ruhuyla uyumlu de¤ildir. Stan-
mun bir izleme sürecinde denetlenmesi ve zorla- dart belirleme, izleme, denetim ve yapt›r›m uy-
y›c› yapt›r›mlarla desteklenmesini gerektirmekte- gulamalar› genifl bir bürokrasi alan› yarat›yor ol-
dir. Emisyon standartlar›, ürün ve üretim süreci mas› nedeniyle yüksek ifllem maliyetlerine sa-
standartlar›, teknoloji standartlar› ve saklama ve hiptir. Standartlar h›zla de¤iflmekte olan çevre
stoklama standartlar› gibi farkl› standartlar pek koflullar›na uyum sa¤layacak flekilde yenilenme-
çok ülkede yayg›n olarak uygulanmaktad›r. Çev- di¤i durumlarda etkinli¤ini kaybedebilmektedir.
re standartlar›n›n belirlenmesi yoluyla çözüm ara- Afl›r› s›k›laflt›r›lm›fl çevre standartlar›n›n iflletme-
yan bu yaklafl›m›n temel amac› kirlili¤i önceden lerin karl›l›¤›n› olumsuz yönde etkilemesi duru-
munda politik maliyetleri olabilmektedir. Çevre N

AM A Ç
Çevre vergilerini optimum kirlilik düzeyinin be-
standartlar›n›n en çok öne ç›kan dezavantaj›, kir- 9 lirlenmesi aç›s›ndan de¤erlendirmek
lilik kontrol maliyetlerindeki farkl›l›¤› dikkate al- Optimum kirlilik düzeyini çevre vergileriyle ger-
maks›z›n tüm firmalara tek tipte uygulan›yor ol- çeklefltirmeyi hedefleyen yaklafl›m, uygulamada
mas› nedeniyle maliyet etkin bir çözüm ortaya belirli avantaj ve dezavantajlar› ile öne ç›kmakta-
koyamamas›d›r. Kamu otoritesinin emisyon stan- d›r. Çevre vergilerinin aç›klanan en önemli avan-
dard›n› belirlerken afl›r› tehdit alg›s›na sahip ol- taj› maliyet etkin olmas›d›r. Kamu maliyesinin bir
mas› veya kirlili¤in zararlar› konusunda eksik bil- arac› olarak çevre vergileri, firmalar›n kirlilik kon-
gi sahibi olmas› durumunda kirletici emisyonlar› trolüne yönelecek kaynaklar›n da¤›l›m›na iliflkin
optimum miktarda s›n›rlayan bir standart›n gelifl- kararlar›na kirlilik kontrol maliyetlerini minimize
tirilmesi mümkün olmamaktad›r. eden bir yaklafl›mla öncülük etmektedir. Farkl›
kirlilik kontrol maliyetleriyle karfl› karfl›ya olan
N
A M A Ç
Çevre sorunlar›na çevre vergileri yoluyla çözüm firmalara kirletici emisyon birimi bafl›na uygula-
8 alternatifini aç›klamak nan çevre vergileri, firmalar› emisyonlar›n› marji-
Çevre vergileri kirletici emisyon birimi üzerinden nal kirlilik kontrol maliyeti emisyon vergisine eflit
tahsil edilen bir vergi türüdür. D›flsal maliyetleri oluncaya kadar azaltmaya teflvik etmektedir. Tüm
içsellefltiremeyen piyasa sistemini düzenleyerek kirletici firmalara eflit olarak uygulanan standart-
çevreye zararl› her türlü at›¤›n kontrol edilmesi lardan farkl› olarak vergiler firmalar›n kirlilik kon-
amac›yla uygulanmaktad›r. Bu nedenle optimum trolüne maliyet etkin bir çözüm önermektedir.
vergi oran›n›n kirletici emisyon biriminin neden Standartlara k›yasla vergiler firmalar› ödemek zo-
oldu¤u negatif d›flsall›¤› temsil eden miktarda ta- runda kald›klar› vergileri azaltmak üzere yeni
n›mlanm›fl olmas› gerekir. D›flsal maliyetleri kar- teknolojilere yat›r›m yapmaya teflvik eden bir dü-
fl›layan bir vergi ile piyasa fiyat›ndaki sapma dü- zenlemedir. Çevre vergileri merkezî yönetim büt-
zeltilmifl olmaktad›r. çesi için önemli bir gelir kayna¤›d›r. Çevre vergi-
Çevre vergileri kabul edilebilir bir çevre kalitesi leri karfl›l›¤›nda istihdam vergilerinin iflveren üze-
düzeyinde kirlilik kontrol maliyetini kirleten ta- rindeki yükü hafifletilerek çevre ve istihdam he-
raf›n üstlenmesi gerekti¤ini savunan kirleten öder defleri birlikte gerçeklefltirilebilmektedir.
ilkesini esas almaktad›r. Literatüre Pigou vergisi Çevre vergilerinin bu avantajlar›na ra¤men baz›
olarak girmifl olan bu düzenleyici araç, çevreye dezavantajlar› oldu¤u da bilinmektedir. Firmala-
b›rak›lan her bir zararl› emisyon biriminin fiyat- r›n marjinal kirlilik kontrol maliyetlerini ve kirli-
land›r›larak kirleten tarafa ödettirilmesini esas al- lik kontrolünün marjinal faydas›n› ölçme konu-
maktad›r. Çevre vergisi ile maliyetleri artan fir- sundaki belirsizlikler nedeniyle optimum vergi
malar kirletici ekonomik faaliyetlerini optimum oran›n›n belirlenmesi mümkün olamamaktad›r.
üretim miktar›na kadar azaltmaya zorlan›rlar. Op- Çevre vergilerinin uygulanmas›nda kirletici emis-
timum çevre vergisi oran›nda üretimin marjinal yonlar›n ölçülmesi ve denetlenmesi için kurula-
özel maliyeti ile marjinal sosyal maliyetinin eflit- cak sistemin iflletim maliyetleri bir hayli yüksek
lenmifl olmas› beklenmektedir. Piyasa fiyat›n› de- olabilmektedir. Ayr›ca uygulanan verginin firma-
¤ifltiren bu uygulama ile optimum kirlilik düzeyi- lara yükledi¤i maliyetin, piyasa fiyatlar› üzerin-
ni temsil eden üretim, marjinal sosyal fayda ile den tüketicilere yans›t›lmas› da mümkündür.
marjinal sosyal maliyeti eflitleyen miktara kadar Çevre vergilerinin bir di¤er dezavantaj›, vergi ne-
azalt›lm›fl olmal›d›r (MSC=MSB). deniyle maliyeti yükselen firmalar›n maliyet mi-
nimizasyonu amac›yla istihdam ettikleri iflgücü-
nün bir bölümünü iflten ç›karmay› tercih edebil-
meleridir. Çevre vergilerinin, vergisini ödeyen
tarafa verilmifl bir kirletme izin hakk› gibi görül-
mesi nedeniyle kirletmeyi önleme fonksiyonu et-
kisiz kalabilmektedir.
N
AM A Ç
Çevre sorunlar›na devredilebilir emisyon izinleri N
AM A Ç
Devredilebilir emisyon izinlerini optimum kirli-
10 sistemi yoluyla çözüm önerisini aç›klamak 11 lik düzeyinin belirlenmesi aç›s›ndan de¤erlen-
Devredilebilir emisyon izinleri sisteminde kirleti- dirmek.
ci emisyonlar›n optimum emisyon miktar›na azal- Optimum kirlilik düzeyini devredilebilir emisyon
t›lmas›n› teflvik etmek üzere kirletme izinlerinin izinleri yoluyla gerçeklefltirmeyi hedefleyen yak-
ticaretinin yap›ld›¤› bir piyasa oluflturulmaktad›r. lafl›m, uygulamada belirli avantaj ve dezavantaj-
Merkezî veya yerel yönetimler taraf›ndan belirli lar› ile öne ç›kmaktad›r. Devredilebilir emisyon
bir co¤rafi alan dâhilinde, ortam›n kendini yeni- izinleri sistemi çevre standartlar›n›n uygulamada-
leyebilme kapasitesi de dikkate al›narak belirle- ki avantajl› yönlerini çevre vergilerinin maliyet
nen emisyon kotas› bölge içinde faaliyet göste- etkinlik avantaj› ile buluflturan bir piyasa çözü-
ren firmalar aras›nda emisyon izinleri olarak da- mü önermektedir. Devredilebilir emisyon izinle-
¤›t›lmaktad›r. Her firma bu yolla belirli bir kirle- ri çok say›da firman›n kat›ld›¤› rekabetçi piyasa
tici için tan›mlanm›fl miktarda kirletme iznine sa- koflullar›nda optimum emisyon miktar›n› maliyet
hip olmaktad›r. Devredilebilir emisyon izinleri etkin bir çözümle birlikte gerçeklefltirebilmekte-
sistemi, s›n›rl› miktardaki emisyon izninin, iznini dir. Çok say›da çevre sorunu karfl›s›nda uygula-
aflan ve iznini tam kullanmayan çok say›da fir- nabilirli¤i olan devredilebilir emisyon izinleri sis-
man›n al›c› ve sat›c› olarak kat›ld›klar› piyasada teminin firmalar› yeni teknolojilere yat›r›m yap-
oluflan fiyatlar taraf›ndan yönetilmektedir. Emis- maya cesaretlendirebilece¤i düflünülmektedir.
yon izinlerinin ticaretine izin veren bu sistem, Devredilebilir emisyon izinleri sisteminin bu
firmalar›n kirlilik kontrol kararlar›n› piyasa siste- avantajlar›na ra¤men baz› dezavantajlar› oldu¤u
minin iflleyifline b›rakarak maliyet etkin çözüme da bilinmektedir. Devredilebilir emisyon izinleri
ulaflmay› amaçlamaktad›r. Emisyon izinlerinin sisteminin piyasada var olan firmalara yeni gire-
oluflturdu¤u piyasa dengesi kuruldu¤unda, mar- cek firmalar karfl›s›nda rekabet üstünlü¤ü sa¤la-
jinal kirlilik kontrol maliyetleri tüm firmalar için yarak, piyasalardaki rekabet iklimini olumsuz
piyasa fiyat›nda birbirine eflitlenmektedir. Devre- yönde etkiyebilece¤i düflünülmektedir. Belirli bir
dilebilir emisyon izinleri sistemi, emisyon izin s›- bölge için tan›mlanmas› kolay olan emisyon izin-
n›r›n› aflan kirleticileri afl›r› kirlili¤in bedelini öde- lerinin, küresel çevre sorunlar› karfl›s›nda nas›l
meye zorlayan ve bu nedenle kirleten öder ilke- tan›mlanabilece¤i ve nas›l paylaflt›r›laca¤› konu-
si ile uyumlu bir düzenleme olarak kabul edil- sunda uygulamaya iliflkin belirsizlikler bulun-
mektedir. maktad›r. Emisyon ölçümlerinin düzenli olarak
yap›lmas›n› ve takip edilmesini gerektiren bu sis-
tem, idari yönden yüksek maliyetlerin oluflmas›-
na neden olabilmektedir.
1. Çevresel sorumluluk hukukuna göre optimum kirli- 5. Çevre sorunlar› karfl›s›nda afla¤›daki çözüm alterna-
lik düzeyini afla¤›dakilerden hangisi belirler? tiflerinden hangisi kirleten öder ilkesine kay›ts›z kal-
a. Taraflar›n karfl›l›kl› pazarl›¤› makla elefltirilmektedir?
b. Piyasa fiyatlar› a. Sorumluluk hukuku
c. Mahkeme karar› b. Mülkiyet haklar›
d. Çevreci kurulufllar c. Çevre vergileri
e. Eylem planlar› d. Çevre standartlar›
e. Devredilebilir emisyon izinleri
2. Afla¤›dakilerden hangisi ortak kaynaklar›n kullan›-
m›ndan kaynaklanan çevre sorunlar› karfl›s›nda, kirlilik 6. Çevre sorunlar› karfl›s›nda afla¤›daki çözüm alterna-
yaratan taraf›n da kullan›m hakk›n› göz önünde bulun- tiflerinden hangisi maliyet etkindir?
duran bir çözüm önerisi gelifltirmektedir? a. Sorumluluk hukuku
a. Sorumluluk hukuku yaklafl›m› b. Mülkiyet haklar›
b. Mülkiyet haklar› yaklafl›m› c. Çevre vergileri
c. Coasian yaklafl›m d. Çevre standartlar›
d. Çevre standartlar› yaklafl›m› e. Çevre ahlak›
e. Devredilebilir emisyon izinleri yaklafl›m›
7. Çevreye zararl› emisyonlar›n marjinal d›flsal maliye-
3. Kirleten ve kirlilikten zarar gören taraflar aras›nda tine denk bir vergi ile piyasa fiyat›nda içsellefltirilmesi-
gönüllü pazarl›k esas›na dayal› ticaretin sa¤layaca¤› bir ni öneren isim afla¤›dakilerden hangisidir?
piyasa çözümü ile d›flsall›klar›n içsellefltirilebilece¤ini a. R. Coase
ileri süren isim hangisidir? b. A. C. Pigou
a. R. Coase c. G. Hardin
b. A. C. Pigou d. T. Malthus
c. G. Hardin e. V. Pareto
d. T. Malthus
e. V. Pareto 8. Afla¤›daki flekilde çevreyi kirletmekte olan bir firma-
n›n özel ve sosyal maliyet e¤rileri görülmektedir. Bu fir-
4. Afla¤›daki flekilde ekonomik faaliyeti sonucu yak›n›n- man›n optimum çevre vergisi uyguland›ktan sonra den-
da kurulu oldu¤u gölü kirleten ve bu gölün kirlenmesi ge çözümünün nerede gerçekleflmesi beklenir?
nedeniyle zarar gören iki firmaya ait, emisyon miktarlar› Fiyat(P)
ile MCC ve MDC e¤rileri tan›ml›d›r. Gölün mülkiyetinin
kirlilikten zarar gören tarafa verilmesi hâlinde, iki firma- MSC= MPC+MEC
n›n da faaliyet gösterdi¤i durumda optimum kirlilik dü- R

MPC
zeyini belirleyen çözümün nerede oluflmas› beklenir? T
Pt E
MCC,
MDC P1
MDC D=MPB=MSB
MCC K
MEC
0 Qm Q0 Q1 Miktar(Q)
E
a. E noktas›nda
b. R noktas›nda
0 We Emisyon c. T noktas›nda
Miktar› (W)
d. K noktas›nda
a. 0-We aral›¤› e. Qm noktas›nda
b. We-1 aral›¤›
c. 0-1 aral›¤›
d. 1
e. 0
9. ‹ki kirletici firman›n (firma A ve firma B) faaliyet

gösterdi¤i kirletici bir sektörde çevre vergisi uygulama-
s›n›n maliyet etkin çözümü sa¤lamas› için hangi koflu-
“ Borsalarda olumlu de¤ifliklik belirtileri görülüyor. 1999’da
bafllat›lan Dow Jones Sürdürülebilirlik Endeksleri, dün-
yan›n önde gelen sürdürülebilirlik yanl›s› flirketlerinin
mali performanslar›n› izliyor, sürdürülebilirlik portföyle-
lun gerçekleflmesi gerekir?
a. MCCa=MCCb=T rinin idaresi için objektif kriterler sunuyor. Ayr›ca Hazi-
b. MDCa=MDCb=T ran 2009’da NASDAQ OMX Group Inc. ve CRD Analy-
tics, yat›r›mc›lar›n sürdürülebilirlik raporlar›nda en önde
c. MSCa=MSCb=T
gelen 50 flirketi izleyebilmelerini sa¤layan -bu flirketlerin
d. MPC=MPCb=T
karbon ayak izleri ve iflgücü çeflitlili¤i gibi bilgiler veren-
e. MDCa=MDCb<T
bir Küresel Sürdürülebilirlik 50 Endeksi kurdular.
Mart 2009’da Standard&Poors, S&P 500’de listelenen flir-
10. Afla¤›daki flekilde devredilebilir emisyon izinleri sis- ketler aras›nda göreceli olarak düflük bir karbon ayak izi-
teminin uyguland›¤› bir ekonomide iki firman›n kirleti- ne (y›ll›k sal›n›mlar›n gelir ile bölünmesiyle hesaplanan)
ci emisyon miktarlar› ile MCC e¤rileri görülmektedir. sahip olanlar›n bir altkümesi olan S&P ABD Karbon Verim-
Toplam 100 birim olarak tan›mlanm›fl emisyon izninin lili¤i Endeksi oluflturdu. Standard & Poors’a göre, endeks-
iki firma aras›nda eflit da¤›t›lm›fl olmas› durumunda, te listelenen flirketlerin 2008’deki ortalama y›ll›k karbon
emisyon izinlerinin denge fiyat›nda iki firman›n emis- ayak izi, S&P 500’dekilerinkine k›yasla yüzde 48 düflüktü.
yon miktarlar› için hangisi do¤rudur? Düflük karbon politikas› kararlar› için rehberlik sa¤la-
mak ad›na, ABD Çevre Koruma Ajans› (EPA-U.S Envi-
MCC ronmental Protection Agency), Amerika Birleflik Dev-
MCCb letleri’ndeki büyük çapl› sera gaz› sal›n›mlar›n›n bildiril-
MCCa
mesinin zorunlu k›l›nmas›n› önerdi. Bu öneri kabul edi-
P2 lirse, fosil yak›t tedarikçilerinin endüstriyel sera gaz›
P0 E üretenlerin ve tafl›t ve motor üreticilerinin ve y›lda
P1 25.000 ton veya daha fazla sal›n›m yapan tesislerin
Emisyon: Firma A EPA’ya y›ll›k rapor vermeleri gerekecek. Bu bilgilerin
0 35 50 100
Emisyon: Firma B toplanmas›, yat›r›ml›lar›n flirketlerin veya sektörlerin
100 65 50 0 “yüksek” ve “düflük” karbon e¤ilimleri hakk›nda bilgi-
lenmelerini sa¤layarak, büyük miktarlarda kapitali sür-
a. ‹ki firman›n emisyon miktarlar› eflittir dürülebilirli¤e yönlendirecek.
b. ‹ki firman›n emisyon izinleri için ödemeye istek- Karbon Endeksleri daha genifl çapl› kullan›ld›klar›nda,
li olduklar› fiyatlar farkl›d›r ekonominin do¤al destek sistemlerinin daha iyi korun-
c. ‹ki firma da emisyonlar›n› yar› yar›ya azaltm›flt›r mas›n› sa¤layabilirler. Örne¤in Dow Jones STOXX En-
d. Kirlilik kontrol maliyeti yüksek olan firma emis- deksi’nden yola ç›k›larak bir Amazon STOXX Endeksi’nin
yon izinlerini piyasa fiyat›ndan satm›flt›r haz›rlanmas›, yat›r›mc›lar›n dünyan›n en büyük tropik or-
e. Kirlilik kontrol maliyeti düflük olan firma daha man›n› kurmak için karl› eko-yönelimli iflletmeler hakk›n-
az emisyonda bulunmaktad›r da bilgi toplamalar›na yard›mc› olabilir. Amerika k›tas›n›n
ikinci büyük borsa operatörü olan, Brezilya’daki
BM&FBOVESPA, bu düflük karbon iflletmelerini destekle-
me-yat›r›mc›lar› çekme ve ekonomik, sosyal ve çevresel
aç›dan entegre karlara teflvik etme-f›rsat›na sahip.
Yeni eko-ekonominin bir sembolü olan “düflük kar-
bonlu” pazar, böyle giriflimler sayesinde yüksek kar-
bonlu giriflimlerle bofl ölçüflebilir, daha çevreci yat›r›mla-
r› destekleyebilir. Küresel mali piyasan›n gücü, onu dü-
flük karbonlu, sürdürülebilir bir ekonominin kurulmas›
yolunda en güçlü ve en esnek araçlardan biri k›lmaktad›r.
Kaynak: Eduardo Athayde, “Mali piyasa için bir kar-

bon endeksi”, Dünyan›n Durumu 2010, s. 180.
”
Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

‹malat, tar›m, hizmet ve Ar-Ge sektörlerinde insanl›¤›n 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevresel Sorumluluk Hu-
karfl› karfl›ya oldu¤u çevresel tehditleri gidermeyi amaç- kuku Yoluyla Çözüm”, konusunu yeniden göz-
layan iflleri tan›mlamak için “yeflil ifller “ terimi kullan›- den geçiriniz.
l›yor. Bu sektörlerde çal›flanlara da “yeflil yakal›lar” de- 2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mülkiyet Haklar› Yoluyla
niyor. Türkiye`de 8500`ü kamu kurum ve kurulufllar›n- Çözüm”, konusunu yeniden gözden geçiriniz.
da olmak üzere 50 bin yeflil yakal›n›n çal›flt›¤›, ama po- 3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mülkiyet Haklar› Yoluyla
tansiyelin bunun çok üzerinde oldu¤u söyleniyor. Yeflil Çözüm: Coasian Yaklafl›m” konusunu yeniden
yakal›lar›n yo¤un oldu¤u sektörler aras›nda öncelikle gözden geçiriniz.
yenilenebilir enerji (rüzgâr, günefl, jeotermal, biyogaz), 4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mülkiyet Haklar› Yoluyla
enerji verimlili¤i, organik tar›m, yal›t›m sektörlerini sa- Çözüm: Optimum Kirlilik Düzeyinin Belirlen-
yabiliriz. Çevre mühendisleri, çevre dan›flmanlar›, eko- mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
lojik mimarlar, çevre avukatlar›, çevre e¤itmenleri, çev- 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mülkiyet Haklar›n›n Etkin-
re koruma ve ekoteknoloji alan›nda çal›flanlar da bu li¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
kategoriye giriyor. Rüzgar türbinlerini ve günefl panel- 6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Vergileri Yoluyla Çö-
lerini projelendirenler, üretenler ve yerlefltirenler; bina- züm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
lar›n yal›t›m›n› yapanlar; ekolojik ürün üreticileri de ye- 7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Vergileri Yoluyla Çö-
flil yakal› kabul ediliyor. züm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Son dönemde küresel iklim de¤iflikli¤inin önüne geçil- 8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Vergileri Yoluyla Çö-
mesi için çevre teknolojilerinin geliflmesi, fosil yak›tlara züm: Optimum Kirlilik Düzeyinin Belirlenmesi”
ba¤›ml› olmayan sektörlerde çal›flanlar›n ön plana ç›k- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
mas›yla birlikte baz› mavi ve beyaz yakal›lar, yeflil ya- 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cevre Vergilerinin Etkinli-
kal› olarak adland›r›lmaya baflland›. Amerikan Günefl ¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Enerjisi Derne¤i`nin verilerine göre ABD`de 2006 y›l›n- 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devredilebilir Emisyon ‹zin-
da yenilenebilir enerji ve enerji verimlili¤i sektörlerinde leri Yoluyla Çözüm” konusunu yeniden gözden
8,5 milyon kiflinin çal›flt›¤› tahmin ediliyor ve 2030 y›- geçiriniz.
l›nda bu rakam›n 40 milyona ulaflabilece¤i varsay›l›yor.
Alman hükümetinin yapt›¤› bir araflt›rmada 2006 y›l›nda S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
yenilenebilir enerji endüstrisinde 245 bin kiflinin istih- S›ra Sizde 1
dam edildi¤i belirtiliyor. Birleflmifl Milletler Çevre Prog- Coase makalesinde, negatif d›flsall›¤›n olufltu¤u bir du-
ram›`nca yap›lan projeksiyonda bugünkü politikalar rumda kirlilikten etkilenen taraf›n kirleten tarafa emis-
sürdürülürse Avrupa Birli¤i 15 üye ülkesinde sadece yonlar›n› azaltmas› veya ortadan kald›rmas› için parasal
yenilenebilir enerji sektöründe 2010 y›l›nda dolayl› ya bir ödemede bulunmay› teklif edebilece¤ini kabul et-
da dolays›z 950 bin tam zamanl› ifl ortaya ç›kacak. Ye- mektedir. Bu durumda kirlili¤i önlemek veya ortadan
flil ifllerin büyümesindeki en az verimlilik kadar önemli kald›rmak, kirlilik yaratan firma için maliyeti parasal
bir etken de iklim de¤iflikli¤inin etkilerini azaltma ve olarak telafi edilebilecek bir faaliyete dönüflmektedir.
de¤iflen iklim koflullar›na uyum sa¤laman›n yolunun Pozitif d›flsall›klar›n var oldu¤u durumda ise pozitif d›fl-
ekonomiyi dönüfltürmekten geçti¤inin siyasi ve ekono- sall›¤› yaratan taraf, d›flsall›ktan fayda sa¤layan taraf› bu
mik aktörler taraf›ndan kavranmaya bafllam›fl olmas›. hizmetten yararland›rmayaca¤›n› söyleyerek tehdit ede-
bilir ve bu hizmetten yararland›rmas› karfl›l›¤› parasal
Kaynak: Bar›fl Gencer Baykan, “Yeflil Yakal›lar”, Eko- bir ödemede bulunmesin› bekler. Bunu yaparken de
loji Magazin Dergisi, Ekim-Aral›k 2009, Say›: 24. pozitif d›flsall›ktan yararlanan taraf› engelleyecek ted-
birlere baflvurman›n ortaya ç›karaca¤› maliyetleri de gö-
ze al›r. Pozitif d›flsall›¤› olan bir ekonomik faaliyet, bun-
dan mahrum kalmamak için fiyat ödemeye haz›r taraf-
lar var oldukça, d›flsall›¤› yaratan taraf için maliyeti üst-
lenilmifl bir ekonomik faaliyete dönüflmektedir.
S›ra Sizde 2 standard›na uyarak W1 miktar emisyonda bulundu¤u

Emisyon standard› uygulamas›, yüksek bir kirlilik kon- durumda MCCI e¤risi alt›nda kalan M alan› kadar bir
trol maliyeti ile karfl›laflan firmay›, bu maliyete katlan- maliyetle karfl› karfl›yad›r. Yeni teknoloji eski teknoloji-
mak ile daha düflük maliyetli yeni bir kirlilik kontrol ye k›yasla firmaya K ile tan›ml› alan kadar maliyet tasar-
teknolojisine yat›r›m yapmak aras›nda bir tercih yap- rufu sa¤lam›flt›r.
mak zorunda b›rakabilir. Farkl› kirlilik kontrol maliyet- Merkezî yönetim yeni teknolojinin sa¤lad›¤› maliyet ta-
lerine sahip olan tüm firmalara tek tip standart uygulan- sarrufunu dikkate alarak emisyon standard›n› daha yük-
mas› yüksek maliyetlerle karfl›laflan firma veya firmala- sek bir kirlilik kontrol miktar›nda belirleyinceye kadar
r› yeni teknolojilere yat›r›m yapmaya teflvik edebilir. Bu mevcut firma maliyet tasarrufunu sürdürebilir. Yeni tek-
nedenle kamu otoritesi, geliflen teknolojiyle uyumlu nolojinin sundu¤u olanaklar çerçevesinde emisyon stan-
olarak emisyon standartlar›n› sürekli yükselten ve fir- dard›n›n W1 düzeyinde belirlenmesi durumunda, yeni
malar› yeni standarda uymaya zorlayan bir politika izle- standarda uymak zorunda olan ka¤›t imalathanesinin
yebilir. Bu politikadan nas›l sonuç al›nabilece¤ini ka¤›t kirlilik kontrol maliyeti MCCI e¤risi alt›nda kalan M+R
imalathanesi ve bal›k üretim çiftli¤i örne¤inden hare- alan›na artm›fl olur. Buradan da görüldü¤ü gibi emis-
ketle aç›klayal›m. yon standartlar›, kirlilik kontrol teknolojisindeki gelifl-
MCC, melerle birlikte mevcut standartlar› daha da s›k›laflt›ra-
MDC MCC rak firmalar› sürekli yeni teknolojilere yat›r›m yapmaya
MDC teflvik etme potansiyeline sahiptir.
S›ra Sizde 3
Maliyet etkinlik kriterine göre hedeflenen emisyon mik-
tar›, firmalar aras›nda her firman›n marjinal kirlilik kon-
E trol maliyeti birbirine eflit olacak miktarlarda paylafl›ld›-
E1 ¤› zaman en düflük maliyetle gerçeklefltirilmifl olmakta-
K
d›r. Çevre standard› ile tüm firmalara tek tip standard›
R M
uygulama ve kirletici emisyonlar› ayn› miktarda azaltma
0 W1 We Wm Emisyon
Miktar› (W) zorunlulu¤u getirilmektedir. Oysaki firmalar farkl› kirli-
lik kontrol maliyetlerine sahiptirler. Bunu göz ard› eden
fiekil’de MCC ve MDC e¤rileri s›ras›yla ka¤›t imalatha- bir emisyon standard› ile optimal kirlilik kontrolünü,
nesinin marjinal kirlilik kontrol maliyetini ve bal›k üre- maliyet etkinlik kriterine uygun olarak gerçeklefltirmek
tim çiftli¤inin marjinal kirlilik hasar maliyetini temsil et- mümkün de¤ildir. Çevre vergilerinde ise belirlenmifl bir
mektedir. Ka¤›t imalathanesinin hiçbir kirlilik kontrol ön- çevre vergisi oran› karfl›s›nda firmalar›n kendilerine en
lemi almamas› durumunda Wm miktar emisyonda bulu- uygun emisyon miktar›n› belirlemeleri beklenmektedir.
naca¤› görülmektedir. Kamu otoritesi emisyon standard›- Firmalar emisyonlar›n› marjinal kirlilik kontrol maliyet-
n› maliyetler konusunda tam bilgi sahibi oldu¤u varsay›- lerini vergi oran›na eflitledikleri miktarda s›n›rlamay›
m›yla etkin kirletici emisyon miktar›nda (We) belirlemifl tercih ederler. Bu nedenle emisyon vergisi sonras›nda
olsun. Yasan›n getirdi¤i standarda uymak zorunda olan firmalar optimum kirlilik kontrolünü maliyet etkinlik
ka¤›t imalathanesi sahip oldu¤u kirlilik kontrol teknolo- kriterine uygun olarak gerçeklefltirmifl olurlar.
jisi ile emisyonlar›n› We etkin emisyon miktar›na azalt›r- Afla¤›daki flekilde farkl› emisyon kontrol teknolojisine
ken, MCC e¤risi alt›nda kalan K+M alanlar› toplam› ka- sahip farkl› iki firman›n marjinal kirlilik kontrol maliyet
dar bir maliyete katlanmak zorunda kalacakt›r. e¤rileri görülmektedir. Her iki firma toplam 200 birim
Ka¤›t imalathanesinin yasayla getirilmifl olan bu stan- kirletici at›k emisyonunda bulunmaktad›r. Kamu otori-
darda uymaktan baflka yolu yoktur. Bununla birlikte tesi kirletici emisyonlar›n bir y›l içinde %50 azalt›lmas›-
rasyonel hareket etti¤ini düflündü¤ümüz firma yeni bir n› zorlayan bir standard› yasa yoluyla uygulamaya koy-
kirlilik kontrol teknolojisine yat›r›m yaparak maliyetini mufl olsun. Buna göre her iki firman›n 50’fler birim emis-
azaltabilece¤ini görüyorsa bu f›rsat› de¤erlendirecektir. yon kontrolünün toplam maliyeti, marjinal kirlilik kon-
Yeni teknolojinin sa¤lad›¤› maliyet avantaj›n› kirlilik trol maliyet e¤rilerinin alt›nda kalan A+K+M+R alan› ka-
kontrol maliyeti e¤risini MCC1 e¤risine do¤ru kayd›ra- dar olacakt›r.
rak gösterelim. Ka¤›t imalathanesi art›k yasal emisyon
Merkezî yönetim toplam 100 birimlik emisyon kontrol niyle daha etkili bir kirlilik kontrol uygulamas› olarak
hedefini her iki firmaya eflit oranda paylaflt›rarak çöz- görülmektedir. Depozit geri ödeme sistemi di¤er dü-
mek zorunda de¤ildir. Bu hedefi emisyon vergisi uygu- zenlemelere k›yasla daha düflük idari maliyetlerle yürü-
layarak da gerçeklefltirebilir. fiekilde Tk oran›nda belir- tülebilmektedir. Çevreyi kirletme potansiyeli olan bir
lenmifl bir emisyon vergisi karfl›s›nda her iki firman›n ambalaj için bir kez depozito ödendiyse kamu otorite-
da marjinal kirlilik kontrol maliyetlerini dikkate alarak, sinin bu ambalaj›n geri dönüflünü takip edecek bir sis-
kendileri için en düflük maliyetli emisyon miktar›nda tem kurmas›na gerek yoktur. Bununla birlikte depozito
dengeye geldikleri görülmektedir. Buna göre firmalar geri ödeme sistemine giren cam fliflenin üretim maliyet-
vergi oran›n›n marjinal kirlilik kontrol maliyetinden bü- leri o kadar düflmüfltür ki, bir flifleyi yeniden kullanma-
yük oldu¤u bölgede vergi ödemek yerine emisyonlar›- n›n maliyeti yeni bir fliflenin üretim maliyetinden daha
n› azaltmay› tercih etmektedirler. Sonuçta A firmas› yüksek olabilir. Bu durumda kirletici ambalaj›n bir orta-
MCCa e¤risini B firmas› da MCCb e¤risini Tk’ya eflitleyen ma b›rak›lmas› yerine iade edilmesiyle oluflan pozitif
s›ras›yla 35 ve 65 birim emisyonda bulunarak dengeye d›flsall›¤› piyasa sistemi fiyatland›ramamaktad›r. Bu yüz-
gelmektedir. Toplamda 100 birimlik emisyonun bu iki den teflvik edilen uygulaman›n pozitif d›flsall›¤›n›n pi-
firmaya maliyeti, marjinal kirlilik kontrol maliyeti e¤rile- yasa fiyat›nda içsellefltirilmesi için geri dönüflüm süreci-
rinin alt›nda kalan K+M+R alan› kadard›r. Merkezî hü- nin desteklenmesine ihtiyaç duyulabilecektir.
kûmetin kirletici emisyonlar› azaltma hedefi emisyon
vergisi uyguland›¤›nda A ile tan›ml› alan kadar daha
düflük maliyetle gerçeklefltirilebilmektedir. Bu nedenle Yararlan›lan Kaynaklar
emisyon vergisi, maliyet etkinlik aç›s›ndan de¤erlendi- Adjaye, J. A. (2005). Environmental Economics For
rildi¤inde, emisyon standard›na tercih edilecek bir dü- Non-Economists Techniques and Policies for
zenleme olarak görülmektedir. Sustainable Development, Singapore, World Sci-
entific Publishing.
MCCa MCCb
Common, M., Stagl, S. (2005), Ecological Economics
MCCb
MCCa An Introduction, Cambridge University Press,
U.S.A..
E A Emisyon vergisi Enders A. (2011). Environmental Economics The-
Tk Tk
44 ory and Policy, Cambridge University Press, New
K M R
Emisyon: Firma A York.
0 35 50 100
Emisyon: Firma B Helm, D. Pearce, D. (1991), “Economic Policy Towards
100 65 50 0 the Environment: An Overview”, Edited by. Dieter
Helm, Economic Policy Towards the Environ-
S›ra Sizde 4 ment, Blackwell, Great Britain.
Depozito geri ödeme sisteminde çevreyi kirletme po- Hussen, A. M. (2005). Principles of Environmental
tansiyeli bulunan ürünleri sat›n alanlara kulland›klar› Economics, New York: Routledge.
ürünü veya onun ambalaj›n› iade etmesi kofluluyla geri Kolstad, C. D. (2011). Environmental Economics,
ödenmek üzere ek bir fiyat ödettirilmektedir. Bu ne- New York: Oxford University Press.
denle depozito geri ödeme sistemi kirleten öder ilke- OECD. (1998), Economic Instruments for Environ-
siyle uyumlu olarak düzenlenmifl piyasa temelli bir araç- mental Protection, Paris.
t›r. Depozito geri ödeme sistemi sat›n ald›¤›m›z ürünün Pindyck, R. S., Rubinfeld, D. L. (2001). Microecono-
ambalaj›n› geri getirmeyi çevre kirlili¤i aç›s›ndan olum- mics, New Jersey: Prentice-Hall Inc.
lu bir davran›fl olarak kabul edip ödüllendirmektedir. Turner, R. K., Pearce, D., Bateman, I. (1994), Environ-
Bununla birlikte iade etmeyerek do¤aya b›rakmay› da mental Economics an Elementary Introducti-
depozitoyu yakarak cezaland›rmaktad›r. Görüldü¤ü gi- on, Harvester Wheatsheaf, Great Britain.
bi depozito geri ödeme sistemi çevre kirlili¤ini azaltma- Van Ierland, E. C. (1993). Macroeconomic Analysis
y› teflvik eden piyasa temelli bir araç olarak kullan›l- of Environmental Policy, Developments in Envi-
maktad›r. Depozito geri ödeme sistemi tüketicilerin gö- ronmental Economics: 2, Elsevier, Amsterdam.
nüllü olarak at›k biriktirme, ayr›flt›rma ve iade etmesine
dayal› uygulamalara k›yasla piyasa temelli olmas› nede-
6
Amaçlar›m›z
N
N
Sürdürülebilir kalk›nma kavram›n› aç›klayabilecek,
N
Sürdürülebilir kalk›nman›n tarihsel geliflimini aç›klayabilecek,
N
Sürdürülebilir kalk›nma gösterge ve endekslerini tan›mlayabilecek,
N
Teknik de¤iflme ve sürdürülebilirlik düzeyi iliflkisini aç›klayabilecek,
Sürdürülebilir kalk›nma strateji ve politikalar›n› tan›mlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Sürdürülebilir Kalk›nma • Çevresel Sürdürülebilirlik Endeksi
• Sürdürülebilir Kalk›nma • Gerçek ‹lerleme Göstergesi
Göstergeleri • Ekolojik Ayak ‹zi
• Sürdürülebilir Kalk›nma Endeksleri • Sürdürülebilir Kalk›nma Stratejisi
• Çevresel Performans Endeksi • Sürdürülebilir Kalk›nma Politikas›
‹çindekiler
• SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA
KAVRAMI
• SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMANIN
TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
Do¤al Kaynaklar ve GÖSTERGELER‹ VE ENDEKSLER‹
Sürdürülebilir Kalk›nma
Çevre Ekonomisi • TEKN‹K DE⁄‹fiME VE
SÜRDÜRÜLEB‹L‹RL‹K
STRATEJ‹S‹
POL‹T‹KALARI
Sürdürülebilir Kalk›nma
SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA KAVRAMI

Ekonomik büyüme ve kalk›nma kavramlar›n›n dünya ülkelerinin gündemine otur-
mas› çok eski bir geçmifle sahip de¤ildir. Sanayi Devrimi’nin ard›ndan bu devrimi
gerçeklefltirmifl ülkeler ile di¤er ülkeler aras›nda ekonomik aç›dan büyük bir fark
oluflmufl ve bu fark bir türlü kapat›lamam›flt›r. Yüksek ve istikrarl› büyüme oranla-
r› nedeniyle sanayileflmifl ülkelerin toplam ve kifli bafl›na düflen gelirleri sürekli ola-
rak artm›fl ve baz› ülkeler ile “uçurum” diye adland›rabilece¤imiz bir gelir farkl›l›-
¤› ortaya ç›km›flt›r. Geri kalm›fl ülkeler aradaki fark› kapatmak için geliflmifl ülkele-
rin geçti¤i yollar› ve onlar›n yöntemlerini izlemeye çal›flm›fllard›r. Özellikle ‹kinci
Dünya Savafl›’ndan sonra, ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan eski sömürge ülkeleri baflta ol-
mak üzere geri kalm›fl ülkelerin hemen hepsi çeflitli kalk›nma stratejileri uygulaya-
rak “modernizasyon” sürecini gerçeklefltirmeye çal›flm›fl ve bafll›ca kalk›nma amaç-
lar› GSYH büyümesi olmufltur. 1950’lerdeki GSYH büyümesi temel amaç iken
1960’larda ve 1970’lerde temel amaç bu kez kifli bafl›na düflen GSYH büyümesine
dönüflmüfltür. 1980’lerde ise ekonomik büyüme sürecini temsil eden parasal olma-
yan göstergelerin yükselifli ortaya ç›km›flt›r. Baflta “‹nsani Geliflme Endeksi” (HDI)
olmak üzere özellikle e¤itim, sa¤l›k ve uzun yaflam unsurlar›n› içeren endeksler
toplumsal refah›n art›fl›n› temsil etmeye bafllam›flt›r. Dolay›s›yla art›k sadece eko-
nomik büyümenin ve millî gelir art›fl›n›n refah art›fl› anlam›na gelmedi¤i anlafl›lm›fl
ve sosyal unsurlardaki iyileflmeleri de kapsayan bir kavram olan “kalk›nma” dün-
ya ekonomi literatürüne girmifltir. 1970’li y›llar›n bafl›ndan itibaren dünya günde-
mini meflgul etmeye bafllayan bir di¤er önemli konu son yüzy›lda gerçekleflen ina-
n›lmaz ekonomik büyüme hamlelerinin tabiata verdi¤i zararlard›r. ‹nsano¤lunun
tabiat›n kendi içindeki dengesine verdi¤i tahribat hissedilir dereceye ulaflm›fl ve
çevre kirlenmesi ekosistemin dengesini bozarak canl› ve cans›z tüm varl›klar› teh-
dit eden çok ciddi bir sorun hâline gelmifltir. ‹nsanlar›n çevreye zarar verme oran›
tabiat›n kendini yenileme h›z›n› aflm›fl, de¤erler yitirilmeye dengeler bozulmaya
bafllam›flt›r. Toplumsal refah› art›rmak için sadece üretimin art›r›lmas›na odaklanan
toplumlar, kâr ve fayda maksimizasyonu ilkeleri üzerine kurulan ekonomik düzen
çevre faktörünü hesaplar›na dahil etmemifllerdir. Üretim yaparken hammadde ara-
ma, ç›karma, kullanma ve at›klar› ortadan kald›rma süreçleri bilinçsiz bir flekilde
yap›ld›¤› için do¤al kaynaklar da geri döndürülemez bir flekilde yok olmaya bafl-
lam›fllard›r. Küresel iklimdeki de¤ifliklikler çevreye ulusal s›n›rlar içinde verilen za-
rarlar›n dünyan›n ortak gelece¤ini nas›l etkileyebildi¤ini ispatlamaktad›r.
‹flte bu nedenlerle dünyan›n gelece¤i hakk›nda 1970’li y›llarda bafllayan endi-

fleler, ekonomik kalk›nma stratejilerinde ve süreçlerinde “sürdürülebilirlik” olgusu-
nu en temel unsur hâline getirmifltir. 1980’li, 1990’l› ve 2000’li y›llar›n kalk›nma tar-
t›flmalar›nda ve uygulanacak politikalarda “sürdürülebilir kalk›nma” konusu vazge-
çilmez temel bir unsur hâline gelmifltir. Art›k ülkelerin nihai amac› sadece büyü-
mek ve kalk›nmak de¤il bu sürecin “sürdürülebilir” olmas›d›r. Lester R. Brown bu
önemli ilkenin alt›n› çizerken flu cümleyi kullanmaktad›r: “Ekonomik aç›klar birbi-
rimizden ald›¤›m›z borçlard›r, oysa ekolojik aç›klar gelecek nesillerden çald›klar›-
m›zd›r” (Brown, 2003). Dolay›s›yla kavram›n tüm eksenleri birlefltirildi¤inde e¤er
cari ekonomik büyüme (kalk›nma) temposu hem pazarlanan mallarda hem de
çevre mallar›nda kifli bafl›na tüketim potansiyeli olarak ölçülen refah düzeyinde bir
azalmaya neden olacaksa “sürdürülebilir” olarak kabul edilmemektedir (Aruoba,
1997:182).
Dinamik bir süreci temsil eden sürdürülebilir kalk›nma yaklafl›m›, “insan sa¤l›-
¤› ve do¤al dengeyi koruyarak ekonomik kalk›nma sürecinin önünü açacak, do¤al
kaynaklar›n ak›lc› yönlendirilmesi ve dengeli kullan›m›n› sa¤layacak, gelecek ne-
sillere y›pranmam›fl ve sa¤l›kl› bir çevre b›rakacak” bir geliflme e¤ilimini temsil
eder. Nobel ödüllü ekonomist Jan Tinbergen, iki fleyin s›n›r› olmad›¤›n› ifade et-
mektedir: “Sorumluluk hissetmek zorunda oldu¤umuz gelecek kuflaklar›n say›s› ve
yarat›c›l›k” (Nafziger, 1997: 373). ‹nsan üretkenli¤inin s›n›r›n› belirleyen sermaye
kavram›n›n sadece zihinsel ve üretilmifl üretken araçlar›n toplam›ndan de¤il çevre-
sel sermayeden de olufltu¤unun bilincine var›lmas›n›n tarihi ise çok eski de¤ildir
(Günsoy, 2006).
Sürdürülebilir kalk›nman›n kavramsal çerçevesi çizilirken bu çerçeve içinde üç
temel unsur mutlaka yer almaktad›r (Çelik, 2011:159): (i) Çevre (çevrebilim, tabiat
ve tabii kaynaklar), (ii) ekonomi ve (iii) toplum ve kültür. Dünya Bankas› bu mo-
dele dördüncü alt unsur olarak “kurumlar”› ilave etmektedir. Çevresel olarak sür-
dürülebilir bir sistemin kaynak temelini sabit tutmas› gerekmektedir. Ayr›ca yeni-
lenebilir kaynaklar›n istismar›ndan kaç›nmal›, yenilenemeyen kaynaklardan yal-
n›zca yat›r›mlarla yerine yeterince konulmufl olanlar› tüketmeli ve ekosistem ifllev-
lerinin zarar görmesine engel olmal›d›r. Ekonomik olarak sürdürülebilir bir sistem
ise tar›msal ve sanayi üretimine zarar veren sektörel dengesizliklerden kaç›nmal›,
altyap› gelifltirilmesine önem verilmeli, kamu ekonomisinin de dengelerini koru-
mal›d›r. Toplum aç›s›ndan sürdürülebilir bir sistem, nüfus, kültürel de¤erler, ku-
rumsal süreçler, gelir da¤›l›m›nda eflitli¤i, sa¤l›k, e¤itim, cinsiyet eflitli¤i, politik so-
rumluluk ile kat›l›m› içeren sosyal hizmetleri yeterince yerine getirmelidir (Harris,
2011). Bu unsurlar ba¤›ms›z de¤ildir, biri di¤erinden etkilenmekte ve ortaklafla et-
kileflim içinde bulunmaktad›r. Söz konusu unsurlar›n tümünü ve birbirleriyle etki-
leflimlerini fiekil 6.1’de görmek mümkündür.
6. Ünite - Sürdürülebilir Kalk›nma 147
fiekil 6.1
Sürdürülebilir
Toplumsal Kültürel Unsurlar
Kalk›nman›n
Nüfus, Kültürel de¤erler, Kurumsal Süreçler, Temel Unsurlar›
Sa¤l›k, ‹nsan Sermayesi, Güçlenme
Kaynak: De Kruijf
H.A. ve Van
Toplum/Kültür Vuuren D. P.
(1998)’den
haz›rlayan Çelik,
2011, s.160.
‹yilik Hâli
Güvenlik
Ekonomik Unsur Özgürlük Çevre Unsuru
Hayat Kalitesi
Sanayi Üretimi Ekosistem Sa¤l›¤›
Hizmet Üretimi Ekonomi Çevre Abiyotik Kalitesi
Altyap›
Do¤al Kaynaklar ve Kirlenme
Sürdürülebilir kalk›nman›n temel unsurlar›n›n ortak bölgesinde görülen iyilik hâli, gü-
venlik, özgürlük ve hayat kalitesi kavramlar›n›n anlam›n› yorumlay›n›z. 1
SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMANIN TAR‹HSEL
D Ü fi Ü N EGEL‹fi‹M‹
L‹M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bir sorunun fark›na varmak sorunun çözümü için ilk ve en önemli ad›m olsa da ne
yaz›k ki sorunlar›n çözümü için hemen devreye giren mekanizmalar S O R U tesis etmek S O R U
kolay de¤ildir. Çevre politikalar›n›n, çevresel hasarlar›n ortaya ç›kmaya bafllama-
s›ndan sonraki ilk dönemde ele al›nmas› daha çok ekolojik ve sosyal temellerde
D‹KKAT D‹KKAT
gerçekleflmifl, ancak uygulama maliyetlerinin toplam kazanç anlam›nda topluma
pozitif katk›lar sa¤lad›¤›n›n anlafl›lmas› ve ekonomik do¤rulanman›n gerçekleflme-
N N
si fazla bir zaman almam›flt›r (OECD, 1980: 12).Konfüçyüs “birSIRAadam S‹ZDE
uza¤›n ne ol- SIRA S‹ZDE
du¤unu bilmiyorsa ac›y› yan›nda bulur” derken asl›nda sürdürülebilirlik tart›flmala-
r›n›n ç›k›fl noktas›na iflaret eder: insano¤lunun çabalar› uzun dönemde de sürecek
midir, yoksa kabul edilemez sonuçlara m› ulafl›lacakt›r (Heal, 1998: 1). fiekil 6.2’de
özetlenen sürüdürülebilir kalk›nman›n tarihsel geliflim çizgisine bak›ld›¤›nda sür-
dürülebilir kalk›nma tart›flmalar›n›n daha uzun bir süre gündemdeK ‹ Tkalaca¤›
A P anlafl›l- K ‹ T A P
maktad›r. fiimdi aflamalar hâlinde sürdürülebilir kalk›nma sürecini incelemeye bafl-
layal›m.
Konfüçyüs’ün “bir adam uza¤›n ne oldu¤unu bilmiyorsa ac›y› yan›nda bulur”
SIRA S‹ZDEsözünü sür- SIRA S‹ZDE
dürülebilir kalk›nma aç›s›ndan yorumlay›n›z. 2
D‹ NÜ Tfi EÜ RN ENLE‹ TM D‹ N
Ü fiT ÜE NR ENLE‹ M
T
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
fiekil 6.2
BM Çevre ve Sürdürülebilir BM
Sürdürülebilir Ortak Kalk›nma Sürdürülebilir
Kalk›nma
Kalk›nman›n Gelece¤imiz Konferans›, BM ‹nsan Biny›l Dünya Kalk›nma
Tarihsel Geliflimi Raporu, 1992 Yerleflimleri Zirvesi, Konferans›
(Rio) Zirvesi,
1987 Konferans›, 2000 2000 (Rio+20),
(Brundtland) 1996 (Johannesburg) 2012
Kaynak: Alper Acar
(Habitat II)
(2012) ve kendi
eklemelerimiz.
1992 2000 2002 2012
BM ‹nsani Geliflme
Konferans›,1972
Büyümenin S›n›rlar› Raporu ve 1972 BM ‹nsani

Çevre Konferans›
Sanayi Devrimi ile birlikte dünyadaki mal ve hizmet üretimi ola¤anüstü boyutlar-
da artmaya bafllam›flt›r. Dünya nüfusu da beflerî flartlardaki olumlu geliflmeler ile
birlikte katlanarak artmaya bafllad›¤› için do¤al kaynaklar ve çevre üzerinde büyük
bir bask› oluflmaya bafllam›fl ve çevre problemleri ilk kez 1970’li y›llarda gündeme
gelmifltir. Sosyal dünyadaki karar vericilerin “önce üretim” seçene¤ini vazgeçilmez
k›ld›¤› dönem özellikle II. Dünya Savafl› sonras›n›n neredeyse “evrensel” denilebi-
lecek büyüme/kalk›nma özlemleriyle ayn› dönemde bir araya gelmifltir. Bilimsel
altyap›s›n› klasik iktisad›n do¤an›n s›n›rs›z do¤urganl›¤› nedeniyle üretim faktörle-
rinin gelece¤i konusundaki endiflesiz öngörülerinin oluflturdu¤u e¤ilim Keynesgil
politikalar›n Savafl öncesi ve sonras› uygulamalar›yla uyumlu bir flekilde kaynafl-
m›flt›. Modernizm, toplumsal mutlulu¤u sa¤lamaya çal›fl›rken Keynesgil politikala-
r›n k›sa vadeli yönelimleriyle birlikte hem felsefi hem de ekonomik birliktelik içe-
risinde çevresel bozulman›n temelleri at›lm›flt›r. Ormanlar›n h›zla yok olmaya bafl-
lamas›, küresel iklimde ilk de¤iflme sinyallerinin ortaya ç›kmas› ve biyolojik çeflit-
lili¤in fark edilir derecede azalmas› gibi olumsuz sinyaller çevrenin önemini art›r-
m›fl ve uluslararas› boyut kazanmas›na yol açm›flt›r. Daha do¤rusu iktisadi büyüme
ve kalk›nman›n küresel çapta sürdürülebilirli¤ine iliflkin “korkular” belirmifltir. Sür-
dürülebilir kalk›nma deyimi ise ilk kez Uluslararas› Do¤a ve Do¤al Kaynaklar› Ko-
ruma Birli¤i (IUNC) taraf›ndan haz›rlanan “Dünya Koruma Stratejisi” adl› belgede
kullan›lm›flt›r (Kelefl ve Hamamc›, 1998: 157).
fiekil 6.3’te insano¤lunun önünde yer alan kalk›nma seçenekleri görülmekte-
dir. Dikey eksende kifli bafl›na refah, yatay eksende de zaman yer almaktad›r. Za-
man üç nesil aras›nda paylaflt›r›lm›flt›r. C yolu sürdürülebilir bir yol de¤ildir, zira ki-
fli bafl›na refah ilk nesillerde artsa da sonraki nesillerde h›zla azalmaktad›r. Bu yo-
la “geleneksel kalk›nma stratejisi” denilebilir. B yolu sürdürülebilir bir ekonomiyi
göstermektedir, en az›ndan gelecek nesiller önceki nesillerden kötü durumda ol-
mayacaklard›r. E¤er A yolu izlenirse gelecek nesillerde de sürecek bir refah art›fl›
sa¤lanacakt›r. Dolay›s›yla takip edilmesi en yararl› yol A yoludur.
fiekil 6.3
Kifli Bafl›na Kalk›nma
Refah Seçenekleri ve
A Sürdürülebilirlik
C1 C2 Kaynak: Pearce
(1998)’den
A3C3 haz›rlayan Ison ve
Wall (2007: 414)
A1 A2
C
B
0 1 2 3 Zaman
Roma Kulübü taraf›ndan 1972 y›l›nda “Büyümenin S›n›rlar›” bafll›¤› ile yay›mla- Malthusyen: Klasik
nan raporda Meadows ve arkadafl› olan di¤er yazarlar geleneksel kalk›nma srateji- iktisatç›lar aras›nda yer
alan Thomas Malthus
lerine yo¤un elefltiriler getirdi ve “çevre”nin bu stratejilerde yer almas›n›n gerekli- (1766-1834) taraftar›
li¤i üzerinde durdu. 1970’li y›llar›n bafl›, 1929 Bunal›m›’ndan beri ülke ekonomile- anlam›nda kullan›l›r.
Malthus g›da art›fl›n›n nüfus
rine hakim olan Keynesyen ekonomik sistemin son dönemini yaflad›¤› ve yeni bir art›fl›na paralel
sisteme geçifl ihtiyac›n›n doru¤a ulaflt›¤› bir dönemdi. S›k›nt›l› bir dönem olmas› artmayaca¤›n› ve bu
nedenle dünyay› açl›k
nedeniyle dünyada esen karamsar rüzgârlar› güçlendiren rapor, Malthusyen bir ba- tehlikesinin bekledi¤ini
k›fl aç›s›yla hareket ederek dünyada çevre ile ilgili mevcut e¤ilimlerin devam etme- savundu¤u için “karamsar”
iktisatç›lar aras›nda
si hâlinde ekonomik büyümenin sürdürülemez hâle gelece¤ini ileri sürmektedir. gösterilir.
MIT gibi sayg›n üniversitelerin mensubu olan yazarlar›n bu senaryoyu matematik-
sel modeller ve bilgisayar simulasyonlar›yla gerçeklefltirmesi etkileyicili¤i art›rm›fl- Roma Kulübü: 1968’de
‹talya’n›n baflkenti Roma’da
t›r. Senaryoya göre birçok de¤erli maden ve petrol yirmi y›l içinde tükenecek ve kurulmufl olan düflünce
yüz y›l içinde büyümenin s›n›rlar›na ulafl›lacakt›. Uyar›lar› dikkate alan uluslarara- merkezi. Diplomat, bilim
adam›, felsefeci ve
s› toplum, Birleflmifl Milletler taraf›ndan 1972 y›l›nda Stockholm’de düzenlenen ‹n- akademisyenlerden oluflan
sani Çevre Konferans›’nda bir araya gelmifl ve Birleflmifl Milletler Çevre Program› yüz kiflilik bir kurucu
kadrosu vard›r. Kâr amac›
(UNEP) kurulmufl, bir çevre bildirgesi yay›mlanarak sürdürülebilir kalk›nman›n “ilk gütmeyen, uluslararas›
ilkeleri” kaleme al›nm›flt›r.1972 y›l›nda yap›lan ‹nsani Çevre Konferans› ayn› za- ba¤›ms›z sivil toplum
kurulufludur.Kulübün temel
manda çevre konusunda küresel ölçekte gerçeklefltirilen en genifl kapsaml› ilk top- amac›, küresel sorun olarak
lant›d›r ve 113 ülke toplant›ya kat›lm›flt›r. Konferansta çevreyle uyumlu bir kalk›n- kabul edilen konularda uzun
ma anlay›fl›n›n benimsenmesi üzerinde tüm ülkeler uzlaflm›fllard›r. OPEC’in petrol dönemli bak›fl aç›s›yla
çözümler ve öneriler
fiyatlar›n› yaklafl›k dört kat›na ç›karmas›yla patlak veren “1973 Petrol Krizi” do¤al getirmek ve bunlar›n
kaynaklar›n s›n›rl›l›¤› üzerinde yo¤unlaflan tezleri güçlendiren ve adeta “ispatla- gerçekleflmemesi
durumunda yaflanabilecek
yan” bir olay olmufltur. sorunlar hakk›nda
senaryolar üretmektir.
Ortak Gelece¤imiz (Brundtland) Raporu
‹nsanlar›n doymak bilmeyen tüketim ifltah› dünyay› da flekillendirebilmektedir. ‹k-
tisatç›lar›n ilgisini çeken petrol, kömür, kalay, bak›r ve ormanlar gibi tabi-
i kaynaklar daha önceleri k›t kaynaklar›n birer örne¤i olarak ifllenmekteyken bun-
lar›n yerini giderek daha fazla oranlarda temiz su, toprak ve hava almaktad›r. Bu
geliflim, yani kaynaklar›n dengesiz bir flekilde kullan›m›n›n oluflturdu¤u sonuçlar,
gelecek kuflaklara bir haks›zl›k olarak da görülebilir. Birleflmifl Milletler taraf›ndan
Dünya Çevre ve Kalk›nma Komisyonu’nun (WCED) 1983 y›l›nda kurulmas›n›n ar-
d›ndan”bugünkü kuflaklar ile gelecek kuflaklar aras›nda eflitlik” aray›fl›n›n 1987 y›-
l›nda yay›mlanan “Ortak Gelece¤imiz” bafll›kl› Dünya Çevre ve Kalk›nma Komis-

yonu Raporu’nda (di¤er ad›yla Brundtland Raporu) hayata geçti¤i bilinmektedir.
Norveç baflbakan› Gro Harlem Brundtland’›n M. Khalid ile birlikte koordinatörlü-
¤ünü yapt›¤› bir komisyonca haz›rlanan ve sunulan bu rapor, sürdürülebilir kalk›n-
ma kavram›n› “günümüz ihtiyaçlar›n›n gerektirdi¤i kalk›nman›n, gelecek kuflakla-
r›n gereksinimlerini karfl›lama yeteneklerini ortadan kald›rmayacak flekilde gerçek-
leflmesidir” fleklinde tan›mlamaktad›r. Önemli bir baflka tan›m da Dünya Do¤ay›
Koruma Vakf› (WWF), Uluslararas› Do¤a Koruma Birli¤i (IUCN) ve BM Çevre
Program› taraf›ndan yap›lmaktad›r: “Sürdürülebilir kalk›nma, yaflam kalitesinin,
çevredeki yaflam› destekleyici do¤al sistemlerin tafl›ma kapasitesi içinde kalacak
flekilde iyilefltirilmesidir”. Sürdürülebilir kalk›nman›n en yayg›n olarak bilinen tan›-
m› Brundtland raporunda yap›lan tan›md›r. Kalk›nman›n sürdürülebilirli¤ini ana
kavram olarak benimseyen Brundtland raporu kalk›nma-çevre aras›ndaki güçlü
ba¤lant›ya dikkat çekmektedir. Dolay›s›yla çevre ve sosyal unsurlar kalk›nma sü-
recinin ayr›lmaz parçalar› olarak kabul edilmekte ve kalk›nma sadece ekonomik
içerikli bir kavram olmaktan ç›kar›lmaktad›r. Bugün art›k dünya ülkelerinin lider-
leri, kalk›nma uzmanlar›, sivil toplum kurulufllar› ve kalk›nmayla ilgili di¤er ulusla-
raras› kurulufllar, “insan mutlulu¤u ve iyili¤i” gibi genifl kapsaml› bir nihai amaca
ulaflmak için flu dört temel amaca ulafl›lmas› gerekti¤ini düflünmektedirler (Çelik,
2011: 152):
a) Yap›sal de¤iflimi yaflayan sa¤l›kl› ve geliflen bir ekonomi,
b) Kazan›mlar›n genifl ölçüde ve adaletli bir flekilde da¤›t›lmas›n› sa¤layan bir
ekonomi,
c) ‹nsan haklar› ve özgürlüklerini garanti alt›na alan siyasi bir sistem ve etkili
liderlik
d) Çevrenin korunmas›n› gözeten bir iktisat politikas›.
Brundtland Raporu’nda yer alan sürdürülebilir kalk›nma tan›m›ndan yola ç›k›-
larak yap›lan bir analize göre e¤er sosyal ve ekonomik kalk›nman›n “sürdürülebi-
lir” olmas› isteniyorsa en az iki unsurun varl›¤› gerekmektedir: Nesiller aras› eflitlik
ve nesiller içi eflitlik. “Sürdürülebilir kalk›nman›n kilit koflullar›” da denen bu un-
surlar ve aç›klamalar› flöyledir (Ison ve Wall, 2007: 413):
a) Nesiller aras› eflitlik: Kalk›nma süreci gelecek nesiller üzerindeki ters etkile-
ri en aza indirmeye çal›flmal›, di¤er bir de¤iflle kalk›nma süreci nesiller ara-
s› adaleti aramal›d›r. Zira, bugün afl›r› kaynak kullan›rsak gelecekte yararla-
nabilece¤imiz stoklar› azalt›r›z veya bugünkü emisyonlar çevrenin emebile-
ce¤i düzeyin ötesine geçerse uzun dönemde tahribata yol açarlar.
b) Nesiller içi eflitlik: Kalk›nma süreci herhangi bir zamanda ülkeler ve ülke
gruplar› içinde ve aras›nda afl›r› servet ve gelir eflitsizlikleri meydana getir-
memeli, bu yöndeki e¤ilimleri minimum düzeye indirmelidir.Yani kalk›nma
süreci mevcut nesil içinde adaleti aramal›d›r.
Rio Zirvesi ve Gündem 21

‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler uzun süren
yüksek büyüme oranlar› yakalad›lar ve sosyal aç›dan önemli imkânlar kazand›lar.
Bu dönemin baflat olgusu olan “Refah Devleti” ve modernleflme ideallerinin ilk uy-
gulama sonuçlar›n›n üzerindeki sis da¤›lmaya bafllad›¤›nda çevresel sorunlar art›k
küresel bir boyut kazanm›fl ve büyüme süreçlerinin sürdürülebilirli¤ini tehdit et-
meye bafllam›flt›. Uluslararas› toplumun bilinçli unsurlar› sorunun ulusal s›n›rlar›
aflan bilinçli ve paylafl›mc› politikalar üretmekle afl›labilece¤ini görmüfl ve olgun-
laflma süreci ertesinde 1992 Rio Zirvesi’ne ulafl›labilmifltir.Resmî ad› “Birleflmifl Mil-
letler Çevre ve Kalk›nma Konferans›” (UNCED) olan uluslararas› toplant›, Haziran
1992’de Brezilya’n›n baflkenti Rio De Janeiro’da yap›lm›fl ve 118 ülkenin lideriyle
çok say›da bireysel ve kurumsal temsilci kat›lm›flt›r. Rio Zirvesi’nin ard›ndan dev-
letlerin sürüdürülebilir kalk›nma için izlemeleri gereken temel ilkeler belirlenmifl
ve “Çevre ve Kalk›nma Rio Deklarasyonu” ilan edilmifltir. Rio Konferans› sonunda
befl temel belge oluflmufltur: Rio Deklarasyonu, Gündem 21, Orman Varl›¤›n›n Ko-
runmas›na Dair Deklarasyon, Biyolojik Çeflitlili¤in Korunmas› Sözleflmesi ve ‹klim
De¤iflikli¤i Çerçeve Sözleflmesi. Bunlar aras›nda en çok bilineni “Gündem 21 Ey-
lem Plan›”d›r (Agenda 21). Rio Zirvesi’nde “sürdürülebilir kalk›nman›n” tüm insan-
l›¤›n 21. yüzy›ldaki ortak hedefi olarak benimsenmesi nedeniyle “21” say›s› ile ad-
land›r›lan, çevresel sorunlarla mücadelenin geleneksel ve yenilikçi yöntemlerini
bir araya getirip ifllevsel hâle getiren uygulamalar›n derlendi¤i Gündem 21 Eylem
Plân› somut ad›mlar›yla duygusal tedirginliklerin ötesine geçmeyi baflarm›fl ve
ayaklar› yere basan politikalar için bir çerçeve oluflturmufltur. Her uluslararas› an-
laflmada oldu¤u gibi yasal zorlaman›n zay›fl›¤› Rio Deklarasyonu’nda da söz konu-
sudur. Ancak yine de konuyla ilgili ülke içi yasal çerçevelerin oluflabilmesi için
deklarasyonun bar›nd›rd›¤› ilkeler önemli bir yol gösterici rol oynam›flt›r. Sürdürü-
lebilir kalk›nma konusunda ülkelerin hak ve yükümlülüklerini belirleyen ilkeleri
kapsayan bir belge olan Rio Deklarasyonu’nun ana temalar› afla¤›daki maddeler-
den oluflmaktad›r (Ison ve Wall, 2007: 412):
‹lke 1: Sürdürülebilir kalk›nma için insanlar odak noktas›d›r.
‹lke 2: Ülkeler di¤er devletlerin çevrelerine zarar vermemelidir.
‹lke 3: Kalk›nma flimdiki ve gelecekteki kuflaklar›n kalk›nma ve çevre ihtiyaç-
lar›n› eflit ölçüde karfl›lamal›d›r.
‹lke 4: Çevrenin korunmas› kalk›nma sürecinin bir parças›d›r.
‹lke 5: Yoksullu¤un kald›r›lmas› sürdürülebilir kalk›nman›n ayr›lmaz bir par-
ças›d›r.
‹lke 6: En az geliflmifl ülkelerin özel durumu ve ihtiyaçlar›na özel öncelik ve-
rilmelidir.
‹lke 7: Dünya ekosisteminin sa¤l›k ve bütünlü¤ünün korunmas› ve restore
edilmesi için devletlerin ortak ama farkl› sorumluluklar› mevcuttur.
‹lke 8: Devletler, sürdürülemez üretim ve tüketim kal›plar›n› azaltmal› ve or-
tadan kald›rmal›d›r, uygun demografik politikalar takip etmelidir.
‹lke 9: Devletler, sürdürülebilir kalk›nma için ülke içi kapasitelerini gelifltir-
mek amac›yla iflbirli¤ine gitmelidir.
‹lke 10: Çevre sorunlar› hakk›ndaki bilgiyi art›rmak, halk›n fark›ndal›¤›n› ve
kat›l›m›n› sa¤lamak için faaliyette bulunulmal›d›r.
BM ‹nsan Yerleflimleri Konferanslar› (Habitat I ve Habitat II)

1972 y›l›nda Stockholm’de gerçeklefltirilen Birleflmifl Milletler ‹nsanî Çevre Konfe-
rans›’nda, insan yerleflimleri konusunda Birleflmifl Milletler taraf›ndan bir konferans
düzenlenmesi konusunda bir tavsiye karar› al›nm›flt›. 1976 y›l›nda Vancouver’da
Habitat-I Konferans› gerçeklefltirildi ve ard›ndan 1978 y›l›nda Birleflmifl Milletler ‹n-
san Yerleflimleri Merkezi (UNCHS) kuruldu. Burada temel amaç insan yerleflimleri
faaliyetlerinin koordinasyonunu sa¤lamak, kentleflme sorunlar› hakk›nda ülkelere
bilgi, teknik yard›m ve finansman deste¤i sa¤lamakt›. 1970’lerin sonunda dünya
nüfusunun üçte ikisinin k›rsal kesimde yafl›yor olmas› nedeniyle kentleflme sorun-
lar› günümüzdeki kadar gündemde de¤ildi. Bu nedenle UN-HABITAT’a destek ye-
terli düzeyde gerçekleflmemifltir. 1996’da ‹stanbul’da Habitat-II Konferans› düzen-

lenmifltir. Bu konferansta UN-HABITAT’›n temel belgelerinden olan “Habitat Agen-
da” ile “‹stanbul Deklarasyonu” kabul edilmifltir. Bu belgelerle hükûmetler, tüm
vatandafllara uygun iskân olanaklar› sa¤lamay› ve sürdürülebilir insan yerleflimle-
rini gelifltirmeyi taahhüt etmifllerdir. 2000’li y›llar›n bafl›nda dünya nüfusunun yar›-
s›n›n kentlerde yaflamaya bafllamas›, UN-HABITAT’›n yeniden canland›r›lmas›na
ve güçlendirilmesine neden olmufl ve 2001’de “‹stanbul+5” olarak an›lan “Yeni
Biny›lda fiehirler ve Di¤er ‹nsan Yerleflimleri Deklarasyonu” kabul edilerek, BM
Genel Kurulu taraf›ndan UN-HABITAT’a “Habitat Agenda”n›n uygulanmas› yönün-
de sürekli bir sorumluluk ve destek verilmifltir. Bu kapsamda, daha önce Birleflmifl
Milletler ‹nsan Yerleflimleri Merkezi (UNCHS) olarak bilinen UN-HABITAT’›n sta-
tüsü, 1 Ocak 2002 tarihinde BM Genel Kurulunun 56/206 say›l› karar›yla de¤ifltiril-
mifl ve kurulufl, BM’ye ba¤l› olan “Birleflmifl Milletler ‹nsan Yerleflimleri Program›”
ad›n› alm›flt›r. UN-HABITAT’›n faaliyetlerini daha etkin hâle getirmek amac›yla,
2007’deki UN-HABITAT 21. Yönetim Konseyi’nde 2008-2013 “Orta Vadeli Stratejik
ve Kurumsal Plan” (MTSIP) kabul edilmifltir. UN-HABITAT, sonuç odakl› yönetim
esas›na dayal› olarak gelifltirilen, “sürdürülebilir kentleflme” vizyonuna sahip Plan
çerçevesinde belirlenen alt› tematik alanda 2008 y›l› itibar›yla faaliyet göstermeye
bafllam›flt›r (D›fliflleri Bakanl›¤›, 2012). Dolay›s›yla UN-HABITAT’›n faaliyet alan›
sürdürülebilir kalk›nma sürecinin birçok unsuru ile çak›flmaktad›r.
Kyoto Protokolü
Rio Zirvesi’nde imzalanan Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Sözleflme-
si’nin ba¤lay›c› yönü zay›f oldu¤u için sözleflme sonras›nda sera gaz› sal›n›mlar›n-
da belirgin bir azalma ortaya ç›kmam›flt›r. 1997 y›l›nda Birleflmifl Milletler Japon-
ya’n›n Kyoto kentinde bir toplant› düzenlemifl ve kat›lan devletler aras›nda “Kyo-
to Protokolü” imzalanm›flt›r. Buna göre 37 geliflmifl ülke 2008-2012 y›llar› aras›nda
sera gaz› sal›n›mlar›n› 1990 seviyesinden %5,2 afla¤›ya çekmekle sorumlu tutul-
mufllard›r. Protokolün yürürlü¤e girebilmesi için onaylayan ülkelerin 1990 y›l›nda-
ki sal›n›mlar›n›n yeryüzündeki toplam sera gaz› sal›n›mlar›n›n %55’ini oluflturmas›
gerekti¤i için protokol Rusya’n›n 2004’teki imzas› ile 2005 y›l›nda yürürlü¤e girmifl-
tir. Kyoto Protokolü, karbon ç›kartan enerji sistemlerinin azalt›lmas›, sera gaz› mik-
tar›n› azalt›c› hukuki önlemlerin ve vergilerin yeniden düzenlenmesini, endüstrinin
her aflamas›nda çevrecili¤in temel ilke olmas›n› ön plana ç›karmaktad›r. Kyoto
Protokolü’nü ABD ve Avustralya imzalamam›fl, Türkiye ise fiubat 2009’da flartl› im-
zalam›flt›r. Hâlen 191 ülkenin Kyoto Protokolü’nde imzas› bulunmaktad›r. ABD tek
bafl›na dünya sera gaz› sal›n›m›n›n %24’ünü yapmaktad›r. O nedenle Kyoto’ya uya-
bilmek için büyük yat›r›mlara ihtiyac› bulunmaktad›r. Çin ise geliflmekte olan ülke-
ler kategorisinde bulundu¤u için herhangi bir yükümlülü¤e tabi de¤ildir. Kyoto’da
esneklik mekanizmalar da vard›r. Örne¤in belirlenmifl olan bir seviyeden daha faz-
la karbon sal›n›m› yapaca¤›n› hesaplayan bir flirket baflka bir flirketten “Karbon
Kredisi” bulmak zorundad›r ki bu durum karbon ticareti ve borsas›n› ortaya ç›kar-
m›flt›r. Bu konudaki son geliflme ise Güney Afrika’n›n Durban kentinde 2011’de
Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli¤i Konferans›’n›n düzenlenmesidir.194 ülkenin
temsilcisinin kat›ld›¤› konferans sonunda 2020’de Kyoto Protokolü’nün yerini ala-
cak bir anlaflman›n 2015 y›l›na kadar haz›rlanmas› karara ba¤lanm›flt›r.
Birleflmifl Milletler Biny›l Zirvesi

Birleflmifl Milletler, 2000 y›l› Eylül ay›nda “Biny›l Zirvesi” düzenlemifltir. Zirvenin
sonunda 189 ülkenin imza koydu¤u “Biny›l Deklarasyonu” yay›nlanm›flt›r. Dekla-
rasyonda bir dizi sürdürülebilir kalk›nma hedefi belirlenmifl ve “Biny›l Kalk›nma
Hedefleri” ad› verilen bu hedeflere ulaflmak için 2015 y›l› belirlenmifltir. Biny›l Kal-
k›nma Hedefleri aras›nda yoksulluk ve açl›¤›n ortadan kald›r›lmas›, tüm bireyler
için temel e¤itim sa¤lanmas›, çocuk ölümlerinin azalt›lmas›, AIDS ile mücadele, s›t-
ma ve di¤er bulafl›c› hastal›klarla mücadele, toplumsal cinsiyet eflitli¤inin sa¤lan-
mas› gibi hedefler bulunmaktad›r.
Johannesburg Sürdürülebilir Kalk›nma Zirvesi (Rio+10)

Birleflmifl Milletler, 1992 Rio Zirvesi’nin ard›ndan 2002 y›l›nda Johannesburg’da yi-
ne bir sürdürülebilir kalk›nma zirvesi düzenlenmifltir. 26 A¤ustos - 4 Eylül 2002 ta-
rihleri aras›ndaki zirve sonunda bir bildirge ile uygulama plan› ortaya ç›km›flt›r. Jo-
hannesburg’da al›nan kararlar flöyle özetlenebilir (Y›kmaz, 2011: 20):
a) Her ülke ulusal sürdürülebilir kalk›nma stratejisini oluflturacak ve 2005 y›l›n-
da uygulamaya bafllayacakt›r.
b) Sürdürülebilir kalk›nma konusunda uluslararas› anlaflma hükümlerine uyul-
mal›d›r.
c) Yoksulluk için Dünya Dayan›flma Fonu kurulmal› ve açl›k s›n›r›nda yafla-
yanlar›n say›s› yar› yar›ya azalt›lmal›d›r.
d) Fosil yak›tlara ba¤›ml›l›k azalt›lmal› ve enerjide kaynak çeflitlili¤ine ve ülke-
ler aras›nda adaletli, dengeli da¤›l›ma gidilmelidir.
e) Sürdürülebilir kalk›nma konusunda genel anlamda sorumluluk ve duyarl›l›k
art›r›lmal›d›r.
Rio+20 Konferans›
1992 y›l›nda yap›lm›fl olan Rio Konferans›’n›n 20. Y›ldönümü ve 2002 y›l›nda Jo-
hannesburg’da yap›lan Dünya Sürdürülebilir Kalk›nma Zirvesi’nin (WSSD) 10. Y›l-
dönümünde 20-22 Haziran 2012’de Rio de Janeiro’da “Rio+20” ad›nda bir konfe-
rans düzenlenmifltir. Zirvenin temel amac› 1992 Rio Zirvesi’nde geliflmifl ülkelerin
sürdürülebilir kalk›nma konusunda verdikleri finansman taahhütleri ve 2002 Jo-
hannesburg’ta bu taahhütlerin gönüllülük esas›na b›rak›lmas› sonucunda ortaya ç›-
kan belirsizlik ortam›n›n ortadan kald›r›lmas›d›r (Kalk›nma Bakanl›¤›, 2012c: 5). Bu
konferans›n hedefleri flunlard›r (Kalk›nma Bakanl›¤›, UNDP, ‹fl Dünyas› ve Sürdü-
rülebilir Kalk›nma Derne¤i, 2012a: 5):
a) Sürdürülebilir kalk›nma konusundaki siyasi kararl›l›¤›n yeniden vurgulan-
mas›,
b) Sürdürülebilir kalk›nma konusunda geçmiflten beri düzenlenen zirvelerin ç›k-
t›lar› konusunda geliflmelerin ortaya konmas› ve eksikliklerin belirlenmesi,
c) Yeni ve yükselen f›rsatlar›n ve tehditlerin tarif edilmesi.
Rio+20’ye 100 devlet ve hükûmet baflkan› olmak üzere 40.000 kifli kat›lm›flt›r.
Zirve sonunda temel vurgusu “dünyan›n ve gelecek kuflaklar›n yaflam›n›n garanti
alt›na al›nmas›” olan “Arzulad›¤›m›z Gelecek” bafll›kl› bir bildiri yay›nlanm›flt›r. Bil-
diride öncelikle yoksulluk sorununun ortadan kald›r›laca¤› belirtilmekte ve sürdü-
rülebilir kalk›nman›n “ekonomik, sosyal ve çevresel faktörlerin bütüncül bir tarz-
da gelifltirilmesi” ile gerçeklefltirilece¤i mesaj› verilmektedir. Tablo 6.1’de Rio+20’nin
sonuçlar› özetlenmektedir. Zirvenin en önemli sonuçlar›ndan biri de hükûmetle-
rin, ifl çevrelerinin, sanayi ve finans kurumlar›n›n ve sivil toplum kurulufllar›n›n top-
lamda 513 milyar dolara ulaflan 700’den fazla somut taahhüt vermesidir. Örne¤in ifl
dünyas› sürdürülebilir enerji için 2030 y›l›na kadar 30 milyar dolar, geliflmekte olan
ülkelerdeki sekiz büyük çok tarafl› kalk›nma bankas› sürdürülebilir ulafl›m için 2020
y›l›na kadar 175 milyar dolar ve karbon emisyonu için 30 milyar dolar harcayacak-
lar›n› taahhüt etmifllerdir. 100 milyon a¤aç dikilmesi, Afrika’da 5000 kad›n giriflim-
cinin yeflil ekonomi için desteklenmesi ve y›lda 800 bin ton PVC’nin geri dönüfltü-
rülmesi de di¤er taahhütlerdir. Zirve de en çok elefltirilen unsur çevre kirlili¤inin
bafll›ca sorumlusu olan geliflmifl ülkelerin bu sorumlulu¤u üstlenmemek için diren-
meleri ve çaba göstermemeleridir.
Tablo 6.1 • 1972 y›l›ndan bu yana uluslararas› platformlarda

Rio+20 Sonuçlar›
sürdürülebilir kalk›nma konusunda al›nan kararlar yeniden
Kaynak: gözden geçirilecektir.
Kalk›nma Bakanl›¤› • Politikalar ve kararlar aras›ndaki eflgüdüm, uygulamalar ve
(2012c: 40) 1. Siyasi ve kurumsal yap› tutarl›l›klar gelifltirilecektir.
• Sürdürülebilir kalk›nma konusunda hükûmetler ve hukuki
düzenlemeler anahtar role sahiptir, bunun yan›nda di¤er
taraflar (özel kesim ve sivil toplum örgütleri) bu sürece her
aflamada dahil edilmelidir.
2. Kurumsal ve hukuki • Sürdürülebilir kalk›nma için ulusal ve uluslararas› alanda
çerçeve kurumsal çerçevelerin gelifltirilmesi flartt›r.
3. Yeflil ekonomi • Yoksullu¤un giderilmesinde yeflil ekonomi hayati önemdedir.
4. Çevre • Uluslararas› çevre yönetimi gelifltirilecektir.
5. Uluslararas› finans kurulufllar› ve BM’nin ortak operasyonel faaliyetleri oluflturulacakt›r.
6. Sürdürülebilir kalk›nma, bölgesel, ulusal, alt-ulusal ve yerel düzeyde uygulanmal›d›r.
7. Zirvede verilen taahhütlerin eylem ve izleme-de¤erlendirme çerçevesi oluflturulmal›d›r.
SIRA S‹ZDE Sizce ülkelerSIRA

gelecekleri
S‹ZDE için son derece önemli olan çevreyi koruyucu önlemler konusun-
3 da özellikle uluslararas› yükümlülükleri üstlenmek söz konusu ise neden geri planda kal-
makta ve ayak sürümektedirler?
SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA GÖSTERGELER‹ VE
S O R U ENDEKSLER‹
S O R U
1974 y›l›nda kurdu¤u World Watch Enstitüsü’nün kuruluflu üzerinden 27 y›l sonra yaz-
d›¤› flu sat›rlarda Lester L. Brown asl›nda sürdürülebilir kalk›nma sürecinin seyrini son
D‹KKAT D‹KKAT
derece aç›k bir flekilde özetlemektedir: “27 y›l önce WorldWatch’› kurdu¤umuzda, aza-
lan ormanlar, yay›lan çöller, tahrip olan topraklar, bozulan mera alanlar› ve nesli tüke-
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE endifleliydik. Kaybolan bal›k yataklar› konusunda yeni yeni en-
nen türler konusunda
diflelenmeye bafllam›flt›k. fiu anda sorunlar listesi çok daha uzun... Yükselen karbondi-
oksit seviyeleri, azalan taban suyu seviyeleri, artan s›cakl›klar, kuruyan nehirler, stra-
tosferik ozon tükenifli, daha y›k›c› f›rt›nalar, eriyen buzullar, yükselen deniz seviyeleri
ve yok olan mercan kayal›klar›. Son çeyrek yüzy›lda, birçok savafl kazan›ld›, ancak
K ‹ T A P
dünyadaki çevresel
K ‹ T A P
tahribi durdurmak için yap›lmas› gerekenler ile yap›labilenler ara-
s›ndaki uçurum giderek büyüdü. Bir flekilde olaylar›n gidiflini bütünüyle de¤ifltirmeli-
yiz” (Brown, 2003: xv). Görüldü¤ü gibi sürdürülebilir kalk›nman›n sihirli de¤ne¤inin
dokunmas› gereken çok say›da bozulma ve tahribat vard›r. Çevresel ana unsurun da
ötesinde, sürdürülebilir kalk›nma herkesin temel ihtiyaçlar›n› karfl›lama ve herkesin
daha iyi bir yaflam beklentisini karfl›lama f›rsat› sa¤lamal›d›r. Bu nedenle sürdürülebi-
lir kalk›nma asl›nda bir de¤iflim sürecidir (Kelefl ve Hamamc›, 1998: 158). Peki bu mev-
cut durum nas›l saptanacak, de¤iflim nas›l gözlenecektir? Brown’›n az önce aktard›¤›-
m›z gözlemleri nas›l somut bir flekilde ölçülecektir? ‹flte bu aflamada sürdürülebilir kal-
k›nman›n “göstergeleri” ön plana ç›kmaktad›r.
Sürdürülebilir Kalk›nma Göstergeleri

1992 y›l›nda gerçekleflen Rio Zirvesi’nin ard›ndan kabul edilen Gündem 21’de hem
ulusal ve ulusal düzeyde “sürdürülebilir kalk›nma göstergelerinin gelifltirilmesi ça¤r›-
s›nda bulunulmufl” ve ülkelerin bu göstergeleri gelifltirmeleri ve kullanabilmelerine
yard›mc› olabilmek amac›yla 1993 y›l›nda “Birleflmifl Milletler Sürdürülebilir Kalk›nma
Komisyonu” (UNCSD) kurulmufltur. UNCSD, sürdürülebilir kalk›nma göstergeleri ve
bunlar› elde etme metodolojilerini içeren Mavi Kitap adl› bir yay›n ç›karm›fl ve zaman
içerisinde gerçekleflen deneyimler sonunda 2005 y›l›na gelindi¤inde 50 adeti temel ni-
telikte olan 98 adet gösterge kullan›lmaya bafllanm›flt›r (Y›kmaz, 2011: 44-46). Tablo
6.2’de BM Sürdürülebilir Kalk›nma Göstergeleri’nden örnekler bulunmaktad›r.
UNCSD’nin çal›flmalar› sonucunda belirlenen bu göstergelerin d›fl›nda çeflitli
kurulufllar taraf›ndan benzer nitelikte çok say›da baflka göstergeler de belirlenmifl-
tir. Birleflmifl Milletler taraf›ndan yay›mlanan “Biny›l Kalk›nma Hedefleri Raporu”,
Tema Seçilmifl Temel Göstergeler Tablo 6.2

BM Sürdürülebilir
Ulusal yoksulluk s›n›r›n›n alt›nda yaflayan nüfusun oran›, En Kalk›nma
Yoksulluk yüksek %20 ile en düflük %20’lik dilimin millî geliri paylafl›m Göstergeleri
oran›, Dezavantajl› konutlarda yaflayan kentli nüfusun oran›
Rüflvete baflvuran nüfusun oran›, 100.000 kifli bafl›na düflen Kaynak: UNCSD’den
Yönetiflim haz›rlayan Y›kmaz
kay›tl› fliddet suçu ve cinayet say›s›
(2011: 143-44)
Befl yafl alt› çocuk ölüm oran›, Çocuklarda beslenme durumu,
Sa¤l›k
Birincil sa¤l›k hizmetlerine eriflen nüfusun oran›
‹lkö¤retime net kay›t oran›, Eriflkin okur yazarl›k, ‹lkö¤retimin
E¤itim
son s›n›f›na genel kay›t oran›
Demografi Nüfusun büyüme h›z›, Ba¤›ml›l›k oran›
Kifli bafl›na düflen GSYH, Borç-Brüt Millî Gelir Oran›, 100 kifli
Ekonomik Kalk›nma bafl›na düflen ‹nternet kullan›c› say›s›, Yat›r›mlar›n GSYH
içindeki pay›
Küresel Ekonomik Ortakl›k Cari aç›¤›n GSYH içindeki pay›
Tehlikeli at›k üretme, ‹ç yolcu tafl›mac›l›¤›nda otomobillerin
Tüketim ve Üretim Kal›plar›
pay›, Toplam ve sektörlere göre enerji kullan›m› yo¤unlu¤u
Do¤al Afetler Do¤al afet aç›s›ndan tehlikeli bölgelerde yaflayan nüfusun oran›
Ozon tabakas›n› delici maddelerin tüketimi, Toplam ve
Hava
sektörlere göre karbondioksit emisyonlar›
Ekilebilir ve sürekli ekilebilir tar›m alanlar›, Ormanla kapl› alan
Toprak
oran›
Güvenli biyolojik s›n›rlar dâhilindeki bal›k stoklar›n›n oran›,
Okyanuslar, Denizler, K›y›lar
K›y›larda yaflayan toplam nüfusun oran›
Su kaynaklar›n›n toplamda kullan›m oran›, ‹ç sulardaki
‹çme Suyu
fekalkoliform yo¤unlu¤u
Tehlike alt›ndaki türlerin de¤erlendirilmesi, Toplam ve ekolojik
Biyoçeflitlilik bölgeler göre koruma alt›ndaki alanlar›n karasal alanlar içindeki
oran›
OECD’nin kulland›¤› “OECD Çevre Göstergeleri” Avrupa Birli¤i’nin yay›nlad›¤›

“AB Sürdürülebilir Kalk›nma Göstergeleri” ve “Avrupa Çevre Ajans› Temel Göster-
geler Seti” bunlar aras›nda en önemlileridir. Bunlar›n d›fl›nda bireysel olarak çeflit-
li ülkeler kendi sürdürülebilir kalk›nma göstergesi setlerini de haz›rlayabilmekte-
dir. Türkiye’de henüz kapsaml› ve periyodik olarak yay›mlanan bir sürdürülebilir
kalk›nma gösterge seti oluflturulmam›flt›r. Türkiye ‹statistik Kurumu’nun (TÜ‹K)
oluflturdu¤u, 2000-2005 y›llar›n› kapsayan “Seçilmifl Sürdürülebilir Kalk›nma Gös-
tergeleri”nde 12 gösterge ele al›nmaktad›r. Bunlar aras›nda toplam sera gaz› emis-
yonlar›, termik santrallerde üretilen elektrik miktar›, yenilenebilir enerji kaynakla-
r›ndan üretilen elektri¤in pay› ve kara yolu araçlar›ndan kaynaklanan NOx gibi de-
¤iflkenler yer almaktad›r.
Sürdürülebilir kalk›nma oldukça genifl kapsaml› bir kavram oldu¤u için bu ko-
nuda gösterge gelifltirmek oldukça zordur. Sürdürülebilir kalk›nma konusunda ge-
lifltirilecek bir göstergede flu özellikler bulunmal›d›r (Çelik, 2011: 159):
• Kolay anlafl›labilir, aç›k ve net olmal›d›r,
• Politika gelifltirmeye uygun olmal›d›r,
• Bilimsel ve teorik olarak olarak sa¤lam temellere oturmal›d›r,
• Teknik olarak ölçülebilir olmal›d›r,
• Hem zamana hem de co¤rafi farkl›l›klara uygun olmal›d›r,
• ‹lk bak›flta verdi¤i anlamdan çok daha farkl› bak›fl aç›lar›n› ve vizyonu yara-
tacak kadar anlaml› olmal›d›r.
Sürdürülebilir Kalk›nma Endeksleri

Sürdürülebilir kalk›nma sürecini gerçekçi bir flekilde yans›tabilmek için göstergelerin
yan› s›ra baz› ulusal veya uluslararas› endekslerin de gelifltirilmeye çal›fl›ld›¤›n› gör-
mekteyiz. Endeksler do¤ru bir flekilde tasarland›klar› taktirde iyi birer ölçme ve de-
¤erlendirme arac› olabilirler. Ancak, her ülkenin kendine özgü koflullar› ve endeks
bileflenlerini oluflturan verilerin ülkelerin tümünde üretilememesi endeks oluflturma
sürecini zorlaflt›rmakta ve sadece göstergelerle yetinilmesine neden olmaktad›r.
Sürdürülebilir kalk›nma ve çevre aç›s›ndan ülkelerin mevcut durumunu ve per-
formans›n› belirleyebilmek için çok say›da endeks bulunmaktad›r. OECD yay›nla-
r›nda bu endekslerin dört ana bafll›k alt›nda topland›¤› görülmektedir. Tablo 6.3’te
farkl› bafll›klar alt›nda yer alan bu endeksler yer almaktad›r.
Tablo 6.3 Endeks bafll›¤› Örnekler

Sürdürülebilir
Sadece do¤a bilimlerine Do¤al Sermaye Endeksi, Küresel Is›nma Potansiyeli Endeksi,
Kalk›nma Endeksleri
dayal› endeksler Ozon Tabakas›n›n ‹ncelme Potansiyeli Endeksi
Kaynak: Y›kmaz Hava Kirlili¤i Endeksi, Kentsel
Düzenleyici standartlarla
(2011: 62-63). Hava Kalitesi Endeksi, Su
ba¤lant›l› endeksler
Kalitesi Endeksi
Politika performans
endeksleri Almanya Çevre
Politika hedefleriyle ba¤lant›l› Barometresi/Endeksi, Hollanda
endeksler Ulusal Çevre Politika Hareketi
Politika Performans Endeksleri
Ekonomik Refah Endeksi, Gerçek ‹lerleme Göstergesi, Dünya
Muhasebe çerçevesine
Bankas› Gerçek Tasarruflar›, Ekolojik Ayak ‹zi, Toplam Madde
dayal› endeksler
‹htiyac›
Çevresel Bask› Endeksi, Befleri Kalk›nma Endeksi, Refah
Özetleyici endeksler Endeksi, Çevresel Sürdürülebilirlik Endeksi, Çevresel
Performans Endeksi
Çevresel Performans Endeksi (ÇPE)

Columbia ve Yale üniversiteleri ile Avrupa Komisyonu ve Dünya Ekonomik Foru-
mu’nun ortak çal›flmas› ile gelifltirilen bu endeks Biny›l Kalk›nma Hedefleri rapo-
rundaki çevresel hedefleri desteklemek ve ülkelerin çevre ile ilgili performanslar›-
n› karfl›laflt›rmak için gelifltirilmifltir. Endeks 2002, 2006, 2008 ve 2010 y›llar›nda kü-
çük yöntem farkl›l›klar›yla da olsa yeniden çal›fl›lm›flt›r. ÇPE, her biri farkl› a¤›rl›k-
lara sahip olan 25 adet göstergenin 3 seviyede toplulaflt›r›lmas›yla elde edilmekte,
baz› verilere sahip olmayan ülkeler için hesaplama yap›lmamaktad›r. 2010 y›l› için
yap›lm›fl olan hesaplamalara göre elde edilen endeksteki amaçlar ve a¤›rl›klar
Tablo 6.4’te yer almaktad›r.
Amaçlar ve Politika Kategorileri Göstergeler ve Tablo 6.4
A¤›rl›klar› ve A¤›rl›klar› A¤›rl›klar› Çevresel Performans
(ÇPE’nin %’si) (ÇPE’nin %’si) Endeksi Çerçevesi
(2010)
Hastal›klar›n Çevresel Hastal›klar›n çevresel yükü 25
Yükü 25 Kaynak: World
Çevre Su (‹nsan üzerine ‹çme suyuna eriflim 6,25 Economic Forum,
50 2010’dan
Sa¤l›¤› etkileri) 12,5 Kanalizasyon hizmetlerine eriflim 6,25 haz›rlayan Y›kmaz
Hava Kirlili¤i (‹nsan Bina içi hava kirlili¤i 6,25 (2011: 65)
üzerine etkileri) 12,5 D›fl ortam hava kirlili¤i 6,25
Sülfür dioksit emisyonlar› 2,1
Hava Kirlili¤i (Do¤a Azot oksit emisyonlar› 0,7
üzerine etkileri) 4,2 Metan d›fl› uçucu organik bileflik emisyonlar› 0,7
Ekosistem ozon seviyesi 0,7
Su kalitesi endeksi 2,1
Su (Do¤a üzerine
Su stresi endeksi 1,05
etkileri) 4,2
Su k›tl›¤› endeksi 1,05
Biyom korumas› 2,1
Biyolojik Çeflitlilik ve
Kritik habitat korumas› 1,05
Habitat 4,2
Ekosistem Deniz koruma alanlar› 1,05
Canl›l›¤› 50 Yetiflen stok de¤iflimi 2,1
Ormanc›l›k 4,2
Orman örtüsü de¤iflimi 2,1
Deniz tropik endeksi 2,1
Bal›kç›l›k 4,2
Tarama yo¤unlu¤u 2,1
Tar›msal su yo¤unlu¤u 0,8
Tar›m 4,2 Tar›msal sübvansiyonlar 1,3
Pestisit düzenlemesi 2,1
Kifli bafl›na sera gaz› emisyonlar› 12,5
‹klim de¤iflikli¤i 25 Elektrik üretimi bafl›na CO2 emisyonlar› 6,25
Endüstriyel karbon yo¤unlu¤u 6,25
Hesaplanan endekslere göre 2010 y›l› ÇPE Endeksi puan› en yüksek ülke 93,5
de¤eri ile ‹zlanda’d›r. Tablo 6.5’te görüldü¤ü üzere, ‹zlanda’y› ‹sviçre, Kosta Rika,
‹sveç ve Norveç izlemektedir. Türkiye 60 puanla 77. s›rada yer almaktad›r. Listenin
sonunda Angola, Moritanya, Orta Afrika Cumhuriyeti, Sierra Leone ve Tayvan bu-
lunmaktad›r.
Tablo 6.5 ÇPE 2010

Seçilmifl Ülkelerin Ülke ÇPE 2010
s›ralamas›
ÇPE s›ralamas›
(2010) ‹zlanda 93,5 1
‹sviçre 89,1 2
Kaynak: World
Kosta Rika 86,4 3
Economic Forum
(2010)’dan ‹sveç 86,0 4
haz›rlayan Y›kmaz Norveç 81,1 5
(2011: 173-176)
Mauritus 80,6 6
Fransa 78,2 7
Avusturalya 78,1 8
Küba 78,1 9
Kolombiya 76,8 10
Malta 76,3 11
Finlandiya 74,7 12
Slovakya 74,5 13
Birleflik Krall›k 74,2 14
Yeni Zelanda 73,4 15
fiili 73,3 16
Almanya 73,2 17
‹talya 73,1 18
Portekiz 73,0 19
Japonya 72,5 20
Haiti 39,5 155
Mali 39,4 156
Türkmenistan 38,4 157
Nijer 37,6 158
Togo 36,4 159
Angola 36,3 160
Moritanya 33,7 161
Orta Afrika 33,3 162
Cumhuriyeti
Sierra Leone 32,1 163
Tayvan - -
Ortalamalar 58,4 Toplam

Ülke Say›s›: 163
Çevresel Sürdürülebilirlik Endeksi (ÇSE)

Çevresel Sürdürülebilirlik Endeksi (ÇSE) de Çevresel Performans Endeksi (ÇPE) gi-
bi Columbia ve Yale üniversiteleri ile Avrupa Komisyonu ve Dünya Ekonomik Fo-
rumu’nun ortak çal›flmas› ile gelifltirilmifltir. 2000 y›l›nda pilot uygulama yap›lm›fl
ve daha sonra 2001, 2002 ve 2005 y›llar› için hesaplanm›flt›r. ÇSE, çevresel sürdü-
rülebilirli¤in izlenmesine yönelik gelifltirilen, geçmiflteki ve mevcut durumdaki
çevre kirlili¤i düzeyleri, çevre yönetim faaliyetleri, küresel de¤erlerin korunmas›na
yönelik katk›lar ve toplumun çevre performans›n›n art›r›lma kapasitesi gibi konu-
lar› kapsamaktad›r. Tablo 6.6’da ÇSE endeksi gösterge ve de¤iflkenleri bulunmak-
tad›r. ÇSE, toplamda 76 veri setinin kullan›ld›¤› 21 göstergeye göre ülkelerin flu ko-
nularda karfl›laflt›r›lmas›n› sa¤lamaktad›r (Y›kmaz, 2011: 72-73):
a) Küresel çapta sorumluluk

b) Çevresel sistemler
c) Çevreye yönelik bask›lar›n azalt›lmas›
d) ‹nsanlar›n çevreye yönelik bask›lardan zarar görebilirli¤inin azalt›lmas›
e) Çevresel sorunlarla mücadelede toplumsal ve kurumsal kapasite
ÇSE, 146 ülke için hesaplanm›fl olup yüz ölçümü 5000 km2’den küçük olan ve
nüfusu 100.000’den az ülkeler için hesaplama yap›lmam›flt›r. 2005 y›l› için bak›ld›¤›n-
da ÇSE de¤eri en yüksek ilk befl ülke Finlandiya, Norveç, Uruguay, ‹sveç ve ‹zlan-
da’d›r. En düflük puan alan befl ülke ise Kuzey Kore, Irak, Tayvan, Türkmenistan ve
Özbekistan’d›r. Türkiye 2005 y›l›nda 46,6 puan alarak 91. s›rada yer alm›flt›r.
Bileflen Göstergeler De¤iflkenler Tablo 6.6
Çevresel
Kent nüfusu ile a¤›rl›kland›r›lm›fl NO2 yo¤unlu¤u Sürdürülebilirlik
Endeksi Gösterge
Kent nüfusu ile a¤›rl›kland›r›lm›fl SO2 yo¤unlu¤u
Hava kalitesi ve De¤iflkenleri
Kent nüfusu ile a¤›rl›kland›r›lm›fl toplam kat› partikül yo¤unlu¤u
Kaynak: World
Kat› yak›t kullan›m›ndan kaynaklanan bina içi hava kirlili¤i
Economic
Tehlike alt›ndaki ekolojik bölgelerin ülke yüz ölçümüne oran› Forum
Tehlike alt›ndaki kufl türlerinin bilinen yumurtlayan kufl türlerine oran› (2005)’ten
Biyolojik çeflitlilik Tehlike alt›ndaki memelilerin toplam memeli say›s›na oran› haz›rlayan
Tehlike alt›ndaki amfibi türlerinin bilinen amfibi türlerine oran› Y›kmaz (2011:
Sistem 74-75).
Ulusal Biyoçeflitlilik Endeksi
Çok az düzeyde insan etkilerine maruz kalan arazinin oran›
Arazi
Çok yüksek düzeyde insan etkilerine maruz kalan arazinin oran›
Çözünmüfl oksijen oran›
Elektriksel iletkenlik
Su kalitesi
Fosfor yo¤unlu¤u
Ask›daki kat› maddelerin yo¤unlu¤u
Kifli bafl›na temiz su miktar›
Su miktar›
Kifli bafl›na yer alt› suyu miktar›
Yerleflim alan› bafl›na insan kaynakl› (NO3) emisyonlar›
Yerleflim alan› bafl›na insan kaynakl› (SO2) emisyonlar›

Hava kirlili¤inin
azalt›lmas› Yerleflim alan› bafl›na insan kaynakl› uçucu organik bileflikler emisyonlar›
Yerleflim alan› bafl›na kömür tüketimi
Yerleflim alan› bafl›na kullan›mda olan araç say›s›
Ekosistem stresinin 1990’ dan 2000’e kadar y›ll›k ortalama orman örtüsü de¤iflim oran›
azalt›lmas› ‹nsan kaynakl› sülfür birikmesi sonucu asitleflme s›n›r›n›n afl›lmas›
Nüfus bask›s›n›n 2004 – 2050 y›llar› aras›nda tahmin edilen yüzde nüfus de¤iflimi
azalt›lmas› Toplam do¤urganl›k h›z›
At›k ve tüketim Kifli bafl›na Ekolojik Ayak ‹zi
Stres
bask›lar›n›n At›k geri dönüflüm oranlar›
azalt›lmas› Tehlikeli at›k üretimi
Mevcut temiz su kaynaklar›ndaki endüstriyel Biyolojik oksijen ihtiyac› emisyonu
Su stresinin Tar›m yap›labilir arazinin 1 hektar› bafl›na gübre tüketimi
azalt›lmas› Tar›m yap›labilir arazinin 1 hektar› bafl›na pestisit tüketimi
Ülkenin su stresi alt›ndaki alan yüzdesi
Afl›r› bal›kç›l›¤›n üretkenli¤i
Sulama sonucu tuzlulaflm›fl tar›m arazisi oran›
Do¤al kaynak
Sürdürülebilir flekilde yönetildi¤ine dair sertifikalanm›fl orman alan› oran›
yönetimi
Sübvansiyonlar üzerine Dünya Ekonomik Forumunun Araflt›rmas›
Tar›msal sübvansiyonlar
Bileflen Göstergeler De¤iflkenler

Bulafl›c› ba¤›rsak hastal›klar›ndan kaynakl› ölüm oran›
Çevre sa¤l›¤› Solunum yolu hastal›klar›ndan kaynaklanan çocuk ölüm oran›
100 canl› do¤um bafl›na 5 yafl alt›ndaki çocuk ölüm oran›
Zarar Yetersiz beslenen nüfusun yüzdesi
Görebilirlik Temel insan
yerleflimleri ‹yilefltirilmifl içme suyu kaynaklar›na eriflebilen nüfusun oran›
Do¤al afetlere Milyon kifli bafl›na seller, tropikal siklonlar ve kurakl›k nedenli ortalama ölü say›s›
maruz kalma Çevresel Zarara Maruz Kalma Endeksi
Koruma alt›ndaki alan yüzdesi
Benzin fiyatlar›n›n dünya ortalamas›na oran›
“Rio’dan Johannesburg’a Gösterge Tablosu” isimli gösterge setinde verisi eksik kalan
de¤iflkenlerin yüzdesi
Çevre bilimi, teknolojisi ve politikas›nda bilgi üretimi
1 milyon nüfus bafl›na Uluslararas› Do¤ay› Koruma Birli¤i (IUCN) üyesi organizasyon say›s›
Çevresel 1 milyon nüfus bafl›na Yerel Gündem 21 giriflimi say›s›
yönetiflim
Yolsuzluk ölçütü
Hukukun üstünlü¤ü
Sivil ve politik özgürlükler
Dünya Ekonomi Konseyi çevresel yönetiflim anketi
Devletin etkinli¤i
Kapasite Demokrasi ölçütü
Enerji verimlili¤i
Eko verimlilik
Toplam enerji üretiminde hidroelektri¤in ve yenilenebilir enerji üretiminin pay›
Dow Jones Sürdürülebilirlik Grubu Endeksi
Firmalar›n ortalama “Innovest Eco Valur” de¤erleri
Özel sektörün 1 milyar dolar GSYH bafl›na ISO 14001 sertifikal› flirket say›s› (Sat›n alma gücü paritesi-SGP)
tepkilili¤i
Dünya Ekonomik Forumu çevresel inovasyon konulu özel sektör araflt›rmas›
Kimyasal üreticileri derne¤inin sorumlu bak›m program›na kat›l›m
Yenilikçilik Endeksi
Say›sal Eriflim Endeksi
Bilim ve K›zlar›n ilkokulu tamamlama oran›
teknoloji
Toplam üniversiteye kay›t oran›
1 milyon kifli bafl›na araflt›rmac› say›s›
Hükûmetler aras› çevre kurulufllar›na üyelik say›s›
Uluslararas›
ortak çabalara Çevre projelerine ve kalk›nma yard›mlar›na yap›lan uluslararas› ve ikili yard›ma katk›da
bulunulmas›
kat›l›m
Uluslararas› çevre sözleflmelerine kat›l›m
Küresel Sera gaz› 1 milyon ABD dolar› GSYH bafl›na karbon emisyonu
emisyonlar› Kifli bafl›na karbon emisyonu
S›n›r aflan SO2 ihracat›
çevresel
bask›lar›n
azalt›m› Kirletici ürün ve hammaddelerin ithalat›n›n toplam ithalattaki pay›
Gerçek ‹lerleme Göstergesi (G‹G)

Redefining Progress adl› bir düflünce kuruluflu taraf›ndan 1989 y›l›nda gelifltirilmifl
olan Gerçek ‹lerleme Göstergesi (G‹G), GSYH’ye alternatif bir kavram olan “yeflil
GSYH” kavram›n› gündeme getirmifltir ve üç farkl› unsurun ölçümü üzerine dayan-
maktad›r: Refaha efl de¤er olan gelir, sürdürülebilir gelir ve net sosyal fayda. G‹G,
kiflisel tüketim verilerinden hareket ederek ele ald›¤› GSYH rakamlar›ndan çevre-
sel bozulma (kirlilik, gürültü, karbondioksit zarar›, trafik s›k›fl›kl›¤› vb.), suç ve ge-
lir eflitsizli¤i gibi toplumsal refah› azaltan maliyetlerin ç›kar›lmas›yla bulunmakta ve
bunun için toplam 26 veri setinden yararlan›lmaktad›r. G‹G sadece ABD ve Avus-
tralya için hesaplanm›flt›r (Y›kmaz, 82-87).
Ekolojik Ayak ‹zi

Ekolojik ayak izi kavram› tabiat›n tafl›ma kapasitesini ölçmek için gelifltirilmifl olan
bir yöntemdir ve sonuçlar› bir ülkenin sürdürülebilir kalk›nma derecesinin bir gös-
tergesi olarak kullan›lmaktad›r. ‹lk olarak William Rees taraf›ndan 1992 y›l›nda he-
saplanan Ekolojik Ayak ‹zi flu flekilde hesaplan›r: Önce kifli bafl›na düflen, biyolo-
jik olarak verimli ve sulak alan, yani “üretken biyolojik alan” (biyokapasite) hesap-
lan›r. Daha sonra insanlar›n tüketti¤i kifli bafl›na düflen biyolojik aç›dan üretken alan
hesaplan›r ki bu ekolojik ayak izini oluflturur. Bu iki büyüklük aras›ndaki fark eko-
lojik ayak izi lehine ne kadar büyükse o kadar olumsuz olarak de¤erlendirilir.
Farkl› de¤iflkenlerin kullan›lmas› yoluyla farkl› ekolojik ayak izi bileflenleri elde
edilmektedir. Karbon tutma ayak izi, otlak ayak izi, bal›kç›l›k sahas› ayak izi, tar›m
arazisi ayak izi, yap›laflm›fl alan ayak izi gibi farkl› ekolojik ayak izi kavramlar› da
bulunmaktad›r.
WWF’ye göre ekolojik ayak izi 1961 ile 2007 y›llar› aras›nda iki kat›na ç›km›fl-
t›r. 2007’de insanl›¤›n toplam ayak izi 18 milyar küresel hektar, yani kifli bafl›na 2,7
hektard›r. Dünyan›n biyolojik kapasitesi ise yaln›zca 11,9 milyar hektard›r, yani ki-
fli bafl›na 1,8 hektard›r. Dolay›s›yla bu flekilde devam edersek 2030 y›l›nda 2; 2050
y›l›nda ise 2,8 gezegene ihtiyac›m›z›n olaca¤› hesaplanmaktad›r. Dünyada ekolojik
ayak izi en yüksek ülkeler Birleflik Arap Emirlikleri, Katar, Danimarka, Belçika,
Amerika Birleflik Devletleri, Estonya, Kanada, Kuveyt ve ‹rlanda’d›r. Yap›lan he-
saplamalar bir ABD vatandafl›n›n ekolojik ayak izinin 43 Afrikal›ya eflit düzeyde ol-
du¤unu göstermektedir. 2007 verilerine göre Türkiye’de kifli bafl›na düflen biyoka-
pasite 1,32 hektar iken, ekolojik ayak izi 2,7 hektard›r. fiekil 6.4’te 1961-2007 y›l-
lar› aras›nda Türkiye’nin ekolojik ayak izinin geliflimi görülmektedir. Görüldü¤ü
gibi 1980’li y›llardan itibaren ekolojik ayak izi ile biyolojik kapasite aras›ndaki fark
olumsuz anlamda sürekli olarak aç›lmaktad›r. Geliflmifl ülkelerin ekolojik ayak izi
ise ortalama 8-10 hektar düzeyindedir. Bu ülkeler yüksek tüketim düzeyleriyle
dünya kaynaklar›n› afl›r› derecede bask› alt›nda tutmaktad›rlar.
Son y›llarda artan küreselleflme e¤ilimleri ile birlikte geliflmekte olan ülkelerdeki
SIRA S‹ZDE üretim SIRA S‹ZDE
birimlerinin önemli bir k›sm› Çin ve Hindistan gibi ülkelere tafl›nmaktad›r. Bu durumu 4
sürdürülebilir kalk›nma aç›s›ndan yorumlay›n›z.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
fiekil 6.4
250
Türkiye’nin
Ekolojik Ayak ‹zi
Küresel hektar (milyon)

(1961-2007) 200 Türkiye’nin
Ekolojik
150 Ayak ‹zi
100 Türkiye’nin
Biyolojik
Kapasitesi
50
0
1961
1963
1965
1967
1971
1973
1975
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
1969
Kaynak: ÇEVKO, http://www.cevko.org.tr/cevko/Ic-Sayfa/Cevko/Haberler/Turkiyenin-Ekolojik-Bilancosu-

Cikarildi.aspx (02.08.2012)
Pearce-Atkinson Ölçümü
Bu yaklafl›mda sürdürülebilir kalk›nma insan yap›m› sermaye mallar›na ve do¤a
sermayesine ba¤l› bir yaklafl›md›r. Pearce-Atkinson (P-A) yaklafl›m›nda bir ülke, in-
san yap›m› ve do¤a sermayesi mallar›n, y›pranma paylar›n›n toplam de¤eri kadar
tasarruf ederse kalk›nmas› sürdürülebilir düzeyde olacakt›r. Pearce ve Atkinson
bunu flöyle formüle etmifllerdir:
S d M dN
Z≥
Y Y Y
− −
Bu eflitlikte ‘Y’ de¤eri GSMH’nin belirli bir yüzdesi fleklinde ifade edilen bir de-
¤eri, S/Y de¤eri GSMH’den tasarruflara ayr›lan k›sm›, dM/Y ifadesi insan yap›m›
sermayenin y›pranma pay›n›n GSMH’deki oran›n›, dN/Y ifadesi do¤a sermayesin-
deki y›pranmalar›n GSMH’deki pay›n› gösterir. Örne¤in ABD için düflünürsek be-
lirli bir y›l için bu ülkede S/Y oran› %18, dM/Y oran› %12, dN/Y oran› %4 ise bu
ülkenin ise sürdürülebilirlik göstergesi +2 olacakt›r. Turner vd. (1994) hesaplama-
s›na göre ayn› y›l sürdürülebilirlik göstergesi Japonya için 17, Finlandiya için 11,
‹ngiltere için “0”, Madagaskar için (-) 9, Mali için (-) 14’tür (Gürlük, 2010: 89-90).
Çevre ve Millî Gelir Hesab›

Sürdürülebilir kalk›nman›n uygulanabilirli¤ini sa¤layacak somut araçlar›n ortaya
konulabilmesi için yap›lan ekonomik analizlerin yirminci yüzy›l›n sonuna do¤ru
yo¤unluk kazand›¤› görülmektedir. Önceden millî ekonomik güç ve sürdürülebilir
bir geliflim çizgisi için çeflitli ulusal gelir hesaplama yöntemleri kullan›lmakta an-
cak bu hesaplamalarda do¤al kaynaklardaki y›pranmay› gözleyebilece¤imiz bir
makroekonomik de¤iflkenden yararlan›lmamaktayd›. ‹ktisatç›lar ve ilgili di¤er uz-
manlar öncelikle millî gelir muhasebesinde sürdürülebilir kalk›nmayla ilgili de¤ifl-
kenleri kullanmaya bafllad›lar. Pratikte bunun ilk yarar› politik otoritenin uygula-
malarda kullanabilece¤i ve yönetim modellerine içerebilece¤i kullan›fll› araçlar
oluflturmas›d›r. ‹nsan unsurunun refah› için gelifltirilen eski ölçütler çevresel den-
geleri de kapsayacak flekilde geniflletilince bir yandan ekonomik gerçeklere uygun
bir çerçeve olufltururken di¤er yandan kurumsal altyap›daki eksik unsurlar›n bulu-
nabilmesi için bir f›rsat yakalanmaktad›r.
Millî gelir muhasebesi kavramlar›ndan yola ç›karak sürdürülebilir kalk›nma sü-

recini tan›mlamaya ve ölçmeye çal›flan ve genel olarak “do¤al kaynak muhasebe-
si” ad› verilen çeflitli yaklafl›mlar vard›r. Bunlardan biri de “Sürdürülebilir Ekono-
mik Refah Endeksi”dir (ISEW). ISEW hesaplan›rken GSMH rakam›ndaki her art›fl
çevre etkisine göre düzeltilmektedir. Bu yaklafl›mda GSMH’den fiziksel sermaye
y›pranmas›n›n (amortisman) yan› s›ra çevresel baz› de¤ifliklikler de ç›kar›lmakta-
d›r. Çünkü geleneksel GSMH sürdürülebilir ekonomik refah› do¤ru flekilde göste-
ren bir rakam de¤ildir. Buna göre;
ISEW = GSMH-Fiziksel Sermayedeki Y›pranma- Çevresel Sermayedeki Y›pran-

ma-Kirlenmenin Parasal De¤eri- Savunmac› Harcamalar.
Buradaki savunmac› harcamalar GSMH art›fl›n›n çevre tahribat›n› önlemek için

yap›lan harcamalardan kaynaklanan k›sm›d›r ve ekonomik refahtaki art›fl› yans›t-
maz, sadece mevcut durumu korumak veya “savunmak” için yap›lm›flt›r. Örne¤in
artan trafikle birlikte oluflan gürültüyü azaltmak için evlere yap›lan çift cam harca-
malar› “savunmac›” harcamalard›r ve GSMH rakam›ndan ç›kar›lmal›d›r. Çevresel
y›pranma da GSMH’den ç›kar›lmal›d›r, çünkü bu durumda do¤al kaynak stoku
azalmaktad›r. Örne¤in kayalardan elde edilen minerallerin parasal de¤eri gelenek-
sel GSMH’ye kat›lmaktad›r ancak yenilenemez nitelikteki kaynaklardaki bu azalma
GSMH’den ç›kar›lmal›d›r. Son olarak kirlenmenin parasal de¤eri de GSMH’den ç›-
kar›lmal›d›r. Çünkü baz› harcamalar kirlenme tahribat›n›n üstesinden gelmek için
yap›lmaktad›r. Örne¤in musluk suyunun kalitesizli¤i/kirlili¤i karfl›s›nda tercih edi-
len fliflelenmifl su için yap›lan ilave maliyet GSMH’den ç›kar›lmal›d›r (Ison ve Wall,
2007: 416).
Çevresel de¤erlerin millî gelir muhasebesine dahil edilmesini öneren Pearce ve
Warford’un gündeme getirdi¤i kavram “Sürdürülebilir Net Milli Has›la”d›r (NNP*).
NNP* büyüklü¤ü hesaplan›rken GSMH’den nesnel ve insan sermayesindeki afl›n-
ma (Dm) ve do¤al (çevresel) sermayedeki afl›nma (Dn) düflülmektedir. Yani;
NNP*= GSMH-Dm - Dn
Her ne kadar veri toplanmas›nda güçlüklerle karfl›lafl›labilirse de NNP* de¤erin-

den çevresel sermayeyi yeniden kullan›ma sokmak için talep edilen harcama (R)
ile çevresel sermayenin tahribat›n› önlemek için talep edilen harcamalar› (A) dü-
flersek NNP* çok daha anlaml› hâle gelecektir (Han ve Kaya, 2006: 268-69).
Yukar›daki ifadeyi gerçekçi bir flekilde yorumlad›¤›m›zda, “Sürdürülebilir Net Millî Has›-
la sürekli olarak GSMH’den düflük ç›kar” fleklinde bir yarg›ya varabilir miyiz? 5
TEKN‹K DE⁄‹fiME VE SÜRDÜRÜLEB‹L‹RL‹K DÜZEY‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M
Acaba insano¤lunun oluflturdu¤u teknolojik yenilikler ve ilerlemeler sürdürülebilir

kalk›nmay› destekleyici unsurlar meydana getirebilir mi? Malthus’unS O R Ukaramsar gö- S O R U
rüfllerini ve tahminlerini bofla ç›kartan teknik ilerlemeler çevre kirlili¤i ve çevresel
bozulmada da insanl›¤›n imdad›na yetiflebilir mi? Teknik de¤iflmelerin sürdürüle-
D‹KKAT D‹KKAT
bilir kalk›nmay› destekleyici sonuçlar meydana getirece¤ini savunan düflünürlerin
say›s› az de¤ildir. Bu görüflü savunanlar teknolojik de¤iflmenin insan sermayesini,
N N
insan-yap›m› sermayeyi, sosyal sermayeyi ve hatta do¤al sermayeyiSIRA S‹ZDE
zenginlefltire- SIRA S‹ZDE
rek kalk›nmada kritik rol oynayabilece¤ini ifade etmektedirler. 2001 y›l›nda yay›n-
lanan Birleflmifl Milletler ‹nsani Kalk›nma Raporu’nda, teknolojinin kurakl›¤a daya-
n›kl› bitkiler, bulafl›c› hastal›klara karfl› etkili endüstriyel afl›lar, evler ve s›nai kulla-
n›m için temiz enerji kaynaklar› üreterek geliflmekte olan ülkelere getirdi¤i fayda-
lardan bahsedilmektedir. Dolay›s›yla fiekil 6.5’te de görüldü¤ü gibi, yeni teknolo-
jiler tar›m, sanayi ve hizmetlerde verimlilik art›fllar› meydana getirmekte ve böyle-
ce e¤itim ve beceri düzeyi yüksek, sa¤l›kl› iflgücü arac›l›¤› ile ekonomik büyüme
güçlenmektedir (Ison ve Wall, 2007. 417).
fiekil 6.5
Teknik De¤iflme ve ‹nsan›n Yeteneklerinin ‹nflas›

Sürdürülebilirlik • Daha uzun ve sa¤l›kl› bir yaflam
Düzeyi • Bilgiyi elde etmek ve yarat›c› olmak
• ‹yi bir yaflam standard›na sahip olmak
Kaynak: Ison ve • Toplumun sosyal, ekonomik ve siyasal
Wall (2007: 417) yaflam›na kat›lmak, e¤itim, sa¤l›k ve
iletiflim kaynaklar›
Bilgi Yarat›c›l›¤› Ekonomik Büyüme T›p, ‹letiflim,

Tar›m, Enerji ve
‹malatta ‹lerlemeler
Teknolojik Kalk›nma
Kaynaklar› Verimlilik
Kazançlar›
Teknolojik De¤iflme
SÜRDÜRÜLEB‹L‹R KALKINMA STRATEJ‹S‹ VE

POL‹T‹KALARI
Do¤ald›r ki ekonomik kalk›nmay› k›sa dönemli de¤il uzun dönemli olarak ele alan
bir kavramla ilgili stratejiler uzun dönemli yararlar› göz önünde bulunduracakt›r.
Sürdürülebilir kalk›nma stratejisinin temelinde ekolojik dengeyi bozmadan kalk›n-
ma sürecinin gerçeklefltirilmesi yatmaktad›r. Sürdürülebilir kalk›nma ile ilgili stra-
tejilerin ve do¤al olarak politikalar›n gerçeklefltirmeye çal›flt›¤› temel amaçlar flun-
lard›r (Han ve Kaya, 2006: 258-59):
a) Büyümenin yeniden canland›r›lmas›,
b) Büyümenin niteli¤inin de¤ifltirilmesi,
c) Sürdürülebilir bir nüfus art›fl›n›n sa¤lanmas›,
d) Teknolojinin yeniden yönlendirilmesi ve yönetimi,
e) G›da, enerji, su ve sa¤l›k alanlar›nda toplumun temel ihtiyaçlar›n›n sa¤lan-
mas›,
f) Kaynak rezervinin korunmas› ve de¤erinin art›r›lmas›,
g) Karar verme süreçlerinde çevre ve ekonominin birlefltirilmesi.
Sürdürülebilir kalk›nma amaçlar›na ulaflmada izlenecek temel ilkeler ise flunlar-
d›r (Çelik, 2011: 158):
a) Küresel sorumluluk: Tüm flehir ve ülkeler çevreyi bozan ve kirleten faaliyet-

lerinin küresel sonuçlar ortaya koydu¤unun fark›nda olmal› ve bu nedenle
sürdürülebilir kalk›nma çabalar›nda da küresel sorumlulu¤a sahip olmal›d›r.
b) Ortak bir yaklafl›m: Bütün dünya ülkeleri sürdürülebilir kalk›nman›n ana un-
surlar› olan ekonomi, çevre ve sa¤l›k konusunda ortak bir yaklafl›m benim-
semelidir.
c) Ortakl›k: Bütün sektörlerin çabalar›n›n koordine edilmesi ve eyleme geçiril-
mesi için bir ortakl›¤a ihtiyaç vard›r.
d) Kat›l›mc› yaklafl›m: Vatandafllar demokrasi araçlar›na daha etkili bir flekilde
ulaflabilmeli ve hem yerel hem de küresel gerçeklere duyarl› olurken farkl›
görüfllerin temsil edilmesine imkân sa¤lanmal›d›r.
e) Yenilenen yönlendirme: Geleneksel paydafllarla birlikte kâr amaçl› olmayan
kurumlar, uluslararas› flirketler ve uluslararas› medya gibi yeni taraflar rol al-
mal› ve küreselli¤e do¤ru bir de¤iflim yaflanmal›d›r.
f) Sürdürülebilir kentleflme politikas›: Sürdürülebilir bir kentleflme politikas›
uygulanmal› ve bunun için de sektörler aras› iflbirli¤ine gidilmelidir.
Sürdürülebilir kalk›nman›n gerçeklefltirilmesi için uygulanacak politikalar›n ön-
cesinde çeflitli kurallar›n tasarlanmas› gerekmektedir. Bu kurallar ikiye ayr›larak in-
celenebilir (Ison ve Wall, 2007: 415-16): Zay›f sürdürülebilirlik kurallar› ve güçlü
sürdürülebilirlik kurallar›. Zay›f sürdürülebilirlik kurallar›na göre kalk›nman›n ne-
gatif etkilerini giderecek uygulamalar yap›lmal›d›r. Bunun için gelecek nesillere k›t
kaynaklar›n tüketilmesini tazmin etmek için gelir transferi yap›lmal› veya gelecek-
teki kaynak kullan›m›n›n etkinli¤i art›r›lmal›d›r. fiimdiki neslin gelecek nesillere
devredece¤i toplam sermaye stoku miras ald›¤›ndan daha az olmamal›d›r ki buna
“sabit sermaye kural›” ad› verilir. Di¤er bir deyiflle her nesil bir sonraki nesle miras
ald›¤›ndan daha küçük olmayan bir sermaye stoku devretmelidir. Bu kurala göre
fiziksel sermaye çevre sermayesinin ikamesi olarak görülmektedir. fiimdiki nesiller
ile ilgili olarak da yoksullar ve kalk›nmadan zarar görenler çeflitli destek program-
lar›yla tazmin edilmelidir. En büyük öncelik yoksullu¤un azalt›lmas›na verilmelidir.
Güçlü sürdürülebilirlik kurallar›na göre kalk›nmadan olumsuz etkilenenler tazmin
edilmeli ve bu tazmin çevresel olmal›d›r. Güçlü sürdürülebilirlik kurallar›na göre
gelecek nesiller için sabit sermaye kural› art›k uygulanamaz. Fiziksel ve çevresel
sermaye aras›nda ikame imkan›n›n olmamas› çevresel sermayenin gelecek nesiller
için korunmas›n›n önemini vurgular. Dolay›s›yla flimdiki neslin çevre kayb› gele-
cek nesillerin çevre sermayesine ayn› de¤erde çevre sermayesi eklenmesiyle den-
gelenmelidir. Örne¤in ormans›zlaflma ayn› de¤erde a¤aç dikimi ile tamamen den-
gelenmelidir. Güçlü sürdürülebilirlikte fiziksel sermaye ile çevre sermayesi aras›n-
daki ikame derecesinin düflük oldu¤u kabul edilmektedir. Burada üzerinde duru-
lan fley ekosistemlerin ve do¤al özelliklerin korunmas›d›r. fiimdiki nesiller ile ilgili
olarak da kalk›nmadan zarar görenlere verilecek deste¤e devam edilmelidir. Bura-
da kiflilerden ziyade ekosistemlerin ve di¤er varl›klar›n kollektif de¤eri üzerinde
durulmaktad›r.
Sürdürülebilir kalk›nmay› sa¤lay›c› araçlar›n seçimi ve bu araçlar›n kullan›m› ol-
dukça hassas bir konudur. Zira bir tarafta geleneksel büyüme süreci ve iktisat po-
litikas› araçlar› di¤er tarafta ise bu büyüme sürecine getirilen elefltiriler sonucunda
gelifltirilen politikalar söz konusudur. Çevresel sorunlar› çözmek amac›yla yararla-
n›lmas› düflünülen millî ve küresel nitelikteki ekonomik araçlar›n, ekonominin ge-
nel iflleyifl mekanizmalar›na hasar vermeden ve genel verimlilik ilkeleriyle çat›flma-
dan kalk›nma politikalar›yla uyum içinde yürütülmesi arzulanan bir durumdur. Bu
nedenle politik karar organlar› için yeterli ve etkin araçlar›n neler olabilece¤inin
ortaya konulmas› önem tafl›maktad›r. Sürdürülebilir kalk›nma politikalar›n›n önem-
li bir k›sm› çevre politikalar›yla örtüflmektedir. Çevre sorunlar›n›n ülkeler aras›nda
farkl›laflmas› ve her ülkenin kendine özgü koflullar›, farkl› çevre politikas› araçla-
r›ndan oluflan genifl bir uygulama sahas› oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda, arzu edi-
len çevre kalitesine ulaflmak için gelifltirilmifl olan bafll›ca çevre politikas› araçlar›
flu flekilde s›n›fland›r›lmaktad›r (Da¤demir, 2003: 161): (i) Düzenleyici ve teflvik edi-
ci çevre politikas› araçlar›: Merkezî otoritenin do¤rudan müdahalesi ile gerçekle-
flen çevre vergileri, mali yard›mlar, depozit-geri ödeme sistemleri ve kirletme/at›k
haklar›n›n ticareti fleklindeki ekonomik araçlar ile standartlar, yasaklama ve yü-
kümlülükler getirme yoluyla do¤rudan müdahalede bulunularak uygulanan huku-
ki araçlar fleklindeki çevre politikas› araçlar›d›r. (ii) Gönüllü kat›l›m› teflvik eden
çevre politikas› araçlar›: Sorumluluk yükleme, mülkiyet haklar›n›n tan›mlanmas›
ve ahlaki de¤erler yaratarak manevi duyarl›l›¤›n gelifltirilmesi gibi gönüllü kat›l›m›
teflvik eden çevre politikas› araçlar›d›r. (iii) Çevre politikas›n›n dolayl› araçlar›:
Çevre politikas›n›n öngördü¤ü hedeflerin gerçeklefltirilebilmesi için makroekono-
mik düzeyde tan›mlanm›fl olan para ve maliye politikalar›, ticaret politikas›, d›fl
yard›m politikas› ve yoksul ülkelerin d›fl borç yüklerini azaltmaya yönelik politika-
lar gibi çevre politikas› araçlar›.
Sürdürülebilir kalk›nma politikalar›n›n geleneksel yöntemler ile do¤rudan piya-
sa mekanizmas›na yap›lan müdahalelerden oluflmas› bu yöntemlerin kullan›m›n›
gerek girift formülasyonlar›n yard›m›na gereksinim duymas› ve gerek yüksek ma-
liyetlere dayanmas› nedeniyle zorlaflt›rmaktad›r. Bu nedenle çevre politikalar›nda
k›sa dönemli politikalar yerine uzun dönemli olanlar›n uyumlu ikamesi tercih edil-
mektedir. Hedeflere uygun çevre politikalar›n›n çat›flmas›z bir amaç-araç etkilefli-
mi içerisinde gerçeklefltirilmesi için Dünya Bankas› taraf›ndan “politika matrisi” ad›
verilen bir analiz arac› gelifltirilmifltir.Buna göre, çevresel sorunlar› dört ana yoldan
gidilerek çözümlenebilece¤i öngörülmektedir (Dulupçu, 2001’den haz›rlayan Gün-
soy, 2006):
i) Piyasa Mekanizmas›n›n Sa¤l›kl› Bir fiekilde ‹fllemesini Sa¤lamak: Devletin
uygulad›¤› teflvik politikas›, sosyal maliyetlerin piyasada oluflan fiyatlar›n bi-
lefliminde yer alamamas›na ve öte yandan do¤al kaynaklar›n afl›r› kullan›m›-
na yol açarak kaynaklar›n uygun da¤›l›m›n› engelleyebilmektedir. Teflvikle-
rin kald›r›lmas› veya azalt›lmas›n›n kamu bütçelerinin dengeye ulaflmas›na
da yard›mc› olaca¤› ortadad›r. Teflviklerin azalt›lmas›, çevreye zararl› faali-
yetleri otomatik olarak ortadan kald›ramayacak ve kaynak kullan›mlar› de-
vam edecektir. ‹flte bu durumda çevre vergileri, çevreyi kullanan›n bunun
bedelini ödemesi ve depozit sistemi gibi yeni önlemler devreye girebilecek-
tir. Çevreyi koruyucu nitelikli ve çevre kirlili¤ini önlemeye yönelik “hedef-
lenmifl teflvikler” ise katlan›labilir bir devlet müdahalesinin unsurlar›d›r.
ii) Yeni Piyasalar›n Oluflturulmas›: Serbestçe kullan›labilen ve hiç kimsenin
mülkiyeti olmayan çevresel de¤erlerin mülkiyetinin tamamen veya k›smen
devri veya kiralanmas›, mülkiyet sahiplerinin bu kaynaklar› bir geçim arac›
olarak görmelerine ve bu nedenle de uzun vadeli kullanma olanaklar›n›
araflt›rmalar›na yol açmaktad›r.
iii) Çevresel Düzenlemeler: Sonuca ulaflma yeterlili¤i aç›s›ndan önplana ç›kan
ve çevreye zarar verenlerin say›sal azl›¤›ndan kaynaklanan denetim kolay-
l›klar› nedeniyle de tercih edilen bu tür düzenlemeler yasaklar, izinler, ko-
talar ve standartlardan oluflmaktad›r. Yapt›r›m gücü ölçüsünde etkin olarak
kullan›labilen bu tür düzenlemelerde cezalar›n optimal düzeyinin tespiti de

üzerinde durulmas› gereken önemli bir konudur.
iv) Kamusal Bilinç Oluflturulmas›: Çevre yönetiminde toplumun genel bir du-
yarl›l›k ve aktif bir davran›fl kal›b› içerisinde hareket etmesi için öncelikle
her tür kanaldan spesifik bilgilerin tüketicilere ulafl›m›n›n sa¤lanmas› gere-
kir. “Bilgilendirme”, tüketicinin firmalar aras›nda belki kendi gelece¤ini de
ilgilendiren ve tüketim kal›plar›n› aflan bir seçimi gerçeklefltirmesini sa¤laya-
cakt›r. Toplumsal kararlar›n ortaya ç›k›fl›nda, demokratik mekanizmalar da-
hilinde müdahale flans›n› kullanmak isteyenlere tan›nacak olanaklar, bilinç-
li çevre politikalar›n›n olgunlaflmas›nda yeni enerji odaklar› oluflturacakt›r.
Sürdürülebilir kalk›nma daha önce belirtildi¤i üzere çok boyutlu bir konu oldu-
¤u için uygulanacak olan sürdürülebilir kalk›nma politikalar› oldukça ayr›nt›l› ola-
rak planlanmal›d›r. Bir yandan toplumsal ve ekonomik de¤iflkenlerin yönlendiril-
mesi için çal›fl›l›rken öte yandan çevre ve do¤al kaynaklar ile ilgili hedeflere ula-
fl›lma gayreti içine girilmesi politika uygulay›c›lar›n›n iflini güçlefltirmektedir. Dola-
y›s›yla nesiller aras›nda denge kurma idealinden kaynaklanan sürdürülebilir kal-
k›nma politikalar› ancak zaman boyutunu da kapsayan bütüncül bir yaklafl›mla uy-
guland›¤›nda baflar›l› olabilecektir.
Özet
N
A M A Ç
Sürdürülebilir Kalk›nma Kavram›n› aç›klamak endekslerinden baz›lar› ise flunlard›r: Do¤al Ser-
1 Sürdürülebilir kalk›nma kavram›n›n kullan›l›fl› maye Endeksi, Hava Kirlili¤i Endeksi, Ekono-
çok eskilere dayanmaz. 1970’li y›llar›n bafl›ndan mik Refah Endeksi, Gerçek ‹lerleme Gösterge-
itibaren dünya gündemini meflgul etmeye baflla- si, Çevresel Bask› Endeksi, Çevresel Performans
yan önemli konu son yüzy›lda gerçekleflen ina- Endeksi.
n›lmaz ekonomik büyüme hamlelerinin tabiata
verdi¤i zararlard›r. ‹nsano¤lunun tabiat›n kendi N
AM A Ç
Teknik De¤iflme ve Sürdürülebilirlik Düzeyi
içindeki dengesine verdi¤i tahribat hissedilir de- 4 ‹liflkisini aç›klamak
receye ulaflm›fl ve çevre kirlenmesi ekosistemin Teknik de¤iflmelerin sürdürülebilir kalk›nmay›
dengesini bozarak canl› ve cans›z tüm varl›klar› destekleyici sonuçlar meydana getirece¤ini sa-
tehdit eden çok ciddi bir sorun hâline gelmifltir. vunan düflünürlerin say›s› az de¤ildir. Bu görü-
‹nsanlar›n çevreye zarar verme oran› tabiat›n ken- flü savunanlar teknolojik de¤iflmenin insan ser-
dini yenileme h›z›n› aflm›fl, de¤erler yitirilmeye mayesini, insan-yap›m› sermayeyi, sosyal ser-
dengeler bozulmaya bafllam›flt›r. ‹flte bu ortamda mayeyi ve hatta do¤al sermayeyi zenginlefltire-
ortaya ç›kan sürdürülebilir kalk›nma kavram›, rek kalk›nmada kritik rol oynayabilece¤ini ifa-
“günümüz ihtiyaçlar›n›n gerektirdi¤i kalk›nma- de etmektedirler. 2001 y›l›nda yay›nlanan Bir-
n›n, gelecek kuflaklar›n gereksinimlerini karfl›la- leflmifl Milletler ‹nsani Kalk›nma Raporu’nda,
ma yeteneklerini ortadan kald›rmayacak flekilde teknolojinin kurakl›¤a dayan›kl› bitkiler, bulafl›-
gerçekleflmesidir” fleklinde tan›mlanmaktad›r. c› hastal›klara karfl› etkili endüstriyel afl›lar, ev-
N
ler ve s›nai kullan›m için temiz enerji kaynakla-
AM A Ç Sürdürülebilir Kalk›nman›n Tarihsel Geliflimini r› üreterek geliflmekte olan ülkelere getirdi¤i
2
aç›klamak faydalardan bahsedilmektedir.
N
Çevre politikalar›n›n, çevresel hasarlar›n ortaya
ç›kmaya bafllamas›ndan sonraki ilk dönemde ele Sürdürülebilir Kalk›nma Strateji ve Politikala-
AM A Ç
al›nmas› ile sürdürülebilir kalk›nma kavram›n›n 5 r›n› tan›mlamak

ortaya ç›k›fl› ayn› döneme rastlar. Sürdürülebilir Sürdürülebilir kalk›nma ile ilgili stratejilerin ve
kalk›nma konusunda flu zirveler ile farkl› gelifl- do¤al olarak politikalar›n gerçeklefltirmeye çal›fl-
meler ve ilerlemeler yaflanm›flt›r: 1972 BM ‹nsani t›¤› temel amaçlar flunlard›r: Büyümenin yeniden
Geliflme Konferans›, 1987 Ortak Gelece¤imiz Ra- canland›r›lmas›; Büyümenin niteli¤inin de¤ifltiril-
poru, 1992 Rio Zirvesi, 2000 Biny›l Zirvesi, 2002 mesi; Sürdürülebilir bir nüfus art›fl›n›n sa¤lanma-
Sürdürülebilir Kalk›nma Dünya Zirvesi, 2012 BM s›; Teknolojinin yeniden yönlendirilmesi ve yö-
Sürdürülebilir Kalk›nma Konferans›. netimi; G›da, enerji, su ve sa¤l›k alanlar›nda top-
lumun temel ihtiyaçlar›n›n sa¤lanmas›; Kaynak
N
A M A Ç
Sürdürülebilir Kalk›nma Göstergeleri ve En- rezervinin korunmas› ve de¤erinin art›r›lmas›;
3 dekslerini tan›mlamak Karar verme süreçlerinde çevre ve ekonominin
Sürdürülebilir kalk›nma ile ilgili olarak çok say›- birlefltirilmesi. Bu konuda uygulanacak politika-
da gösterge ve endeks gelifltirilmifl ve hâlen kul- lar dört temel bafll›kta toplanabilir: Piyasa meka-
lan›lmaktad›r. Bunlar bafll›ca flu üç konu etraf›n- nizmas›n›n sa¤l›kl› bir flekilde ifllemesini sa¤la-
da toplanabilirler: Ekonomik Göstergeler, Çevre- mak; Yeni piyasalar›n oluflturulmas›; Çevresel
sel Göstergeler ve Toplumsal Göstergeler. Sür- düzenlemeler; Kamusal bilinç oluflturulmas›.
dürülebilir kalk›nma göstergeleri özellikle flu bafl-
l›klar alt›nda toplanabilirler: Yoksulluk, Yöneti-
flim, Sa¤l›k, E¤itim, Demografi, Ekonomik Kal-
k›nma, Tüketim ve Üretim Kal›plar›, Do¤al Afet-
ler, Hava, Toprak, Okyanuslar ve Denizler, ‹çme
Suyu ve Biyoçeflitlilik. Sürdürülebilir kalk›nma
1. Ekonomik büyüme sürecinde ortaya ç›kan ve para- 6. Afla¤›dakilerden hangisi sürdürülebilir kalk›nma ko-
sal olmayan kalk›nma göstergelerinin ilkleri aras›nda nusunda gelifltirilecek bir göstergede olmas› gereken
yer alan gösterge afla¤›dakilerden hangisidir? bir özellik de¤ildir?
a. Reel GSYH a. Her y›l yay›nlanmas›
b. Sanal Endeks b. Kolay anlafl›l›r olmas›
c. ‹nsani Geliflme Endeksi c. Aç›k ve net olmas›
d. Kifli Bafl›na Düflen Milli Gelir d. Teknik olarak ölçülebilir olmas›
e. Hoflnutluk Endeksi e. Politika gelifltirmeye uygun olmas›
2. Afla¤›dakilerden hangisi tarihsel süreçte di¤erlerin- 7. “Redefining Progress” adl› düflünce kuruluflunun ge-
den daha önce ortaya ç›km›flt›r? lifltirdi¤i ve sadece ABD ve Avustralya için hesaplanm›fl
a. Kyoto Protokolü olan endeks afla¤›dakilerden hangisidir?
b. Johannesburg Dünya Zirvesi a. Yeflil Muhasebe
c. Rio+20 Konferans› b. Ekolojik Ayak izi
d. Ortak Gelece¤imiz Raporu c. Gerçek ‹lerleme Göstergesi
e. Biny›l Zirvesi d. Çevresel Sürdürülebilirlik Endeksi
e. Bileflik Çevre Endeksi
3. “Büyümenin S›n›rlar› Raporu” afla¤›dakilerden han-
gisi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r? 8. Afla¤›dakilerden hangisi çevresel sorunlar› çözüm-
a. Roma Kulübü lerken takip edilecek ana yollardan biri de¤ildir?
b. Birleflmifl Milletler a. Piyasa mekanizmas›n›n sa¤l›kl› bir flekilde iflle-
c. OECD mesini sa¤lamak
d. IMF b. Özellefltirme politikalar›na baflvurmak
e. Dünya Çevre Ajans› c. Yeni piyasalar›n oluflturulmas›
d. Çevresel düzenlemelere gidilmesi
4. “Arzulad›¤›m›z Gelecek” bafll›kl› bildiri afla¤›daki e. Kamusal bilinç oluflturulmas›
olaylardan hangisinin sonunda yay›nlanm›flt›r?
a. Çernobil Facias› 9. Afla¤›dakilerden hangisi “Sürdürülebilir Net Milli Ha-
b. Kyoto Protokolü s›la” (NNP*) büyüklü¤ünü verir?
c. Johannesburg Dünya Zirvesi a. NNP* = GSMH-Dm - Dn
d. Biny›l Zirvesi b. NNP* = GSMH-Dn
e. Rio+20 Zirvesi c. NNP* = GSMH-Dm
d. NNP* = GSMH-Dm/Dn
5. Birleflmifl Milletler Sürdürülebilir Kalk›nma Komis- e. NNP* = GSMH-Dn/Dm
yonu’nun yay›nlad›¤›, sürdürülebilir kalk›nma gösterge-
lerinin ve bunlar› elde etme metodolojilerini içeren ya- 10. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
y›n›n ad› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ekolojik ayak izi kavram›n› David Ricardo gelifl-
a. Beyaz Kitap tirmifltir
b. Sar› Kitap b. Ekolojik ayak izi 1961-2007 y›llar› aras›nda yar›-
c. K›rm›z› Kitap ya inmifltir
d. Mavi Kitap c. Geliflmifl ülkelerin ekolojik ayak izi 2-3 hektar
e. Biny›l Göstergeleri düzeyindedir
d. Türkiye’de ekolojik ayak izi biyolojik kapasitesi-
nin alt›ndad›r
e. Geliflmifl ülkelerin ekolojik ayak izi geliflmekte
olan ülkelerden büyüktür
“ Türkiye’nin Ekolojik Ayak ‹zi Dünyan›n ‘Boyunu’

Aflt›
WWF-Türkiye Do¤al Hayat› Koruma Vakf› taraf›ndan ha-
mak için çözüm önerileri sunuyor. Küresel ve bölgesel
e¤ilimleri göz önünde bulundurarak, Türkiye’nin duru-
munu inceleyen rapor, ekolojik aç›¤›n kapat›lmas›na
z›rlanan ‘Türkiye’nin Ekolojik Ayak ‹zi Raporu’ Türk insa- yönelik stratejik kararlar için bilimsel bir zemin olufltu-
n›n›n do¤al kaynaklardan 1,5 kat fazlas›n› tüketti¤ini or- ruyor.
”
taya koydu. Rapor, tüm dünyan›n Türkiye gibi yaflamas›
halinde 1,5 dünyaya ihtiyaç duyulaca¤›na dikkat çekti. Kaynak: Haberler.com, http://www.haberler.com/tur-
Do¤al Hayat› Koruma Vakf›, Küresel Ayak ‹zi A¤› ile kiye-nin-ekolojik-ayak-izi-dunyanin-boyunu-asti-
birlikte haz›rlad›¤› ‘Türkiye’nin Ekolojik Ayak ‹zi Rapo- 3424480-haberi/(02.08.2011)
ru’nu düzenledikleri bas›n toplant›yla kamuoyuna aç›k-
lad›. Karaköy Salt Galata’da düzenlenen toplant›ya WWF
Türkiye Yönetim Kurulu Baflkan› U¤ur Bayar, Küresel Okuma Parças›
Ayak ‹zi A¤› Baflkan› MathisWackernagel ve çok say›da TÜRK‹YE VE B‹NYIL KALKINMA HEDEFLER‹
davetli kat›ld›. Türkiye’nin ulusal kalk›nma öncelikleri, ülkenin sür-
Dünyan›n, küresel finans krizinde oldu¤u gibi imkanla- mekte olan reform sürecine dâhil edildi ve 2000 y›l›n-
r›n›n ötesinde kaynak harcad›¤›n› belirten U¤ur Bayar, daki BM Biny›l Zirvesi’nde dünya liderlerinin benimse-
bu durumun sürdürülebilir s›n›r›n çok ötesine geçti¤ini di¤i Biny›l Bildirgesi’ndeki taahhütleri yans›t›yor. Türki-
söyledi. Dünyadaki her insan›n, bir Türk’ün tüketim ye, Biny›l Bildirgesi’nin insanlar›n yaflamlar›nda gerçek
al›flkanl›klar›yla yaflamas› halinde 1,5 dünyaya ihtiyaç ve hat›r› say›l›r bir fark yaratacak kalk›nmaya yönelik
duyulaca¤›n› belirten Sayar, “Bunun en büyük sebebi güçlü bir çerçeve oluflturdu¤unun fark›nda. Bildirge,
karbon gazlar› sal›n›m›d›r. Türkiye’nin bu konuda tarih- 2015 y›l›na kadar yoksullu¤u ve eflitsizli¤i önemli ölçü-
sel sorumlulu¤u olmamakla birlikte, 1990-2007 tarihleri de azaltacak ve insanlar›n yaflamlar›nda gerçek ve hat›-
aras›ndaki sanayi at›l›m›yla birlikte, karbon sal›n›m› ar- r› say›l›r bir fark yaratacak bir kalk›nmay› hedefliyor.
t›fl›nda dünyada 2.s›raya yükselmifltir. Tabi ki öncelikle Bu küresel çerçeveyi benimseyen Türkiye, herkes için
karbon sal›n›m› indirilmelidir. Kalk›nma tabi ki olacak sürdürülebilir ve adil bir kalk›nma yaratacak bir yolda
ancak, tabiat olmadan kalk›nma da olmaz. Anlatmaya kararl› bir biçimde ilerlerken, Avrupa Birli¤i’ne kat›lma
çal›flt›¤›m›z fley budur.” fleklinde konufltu. sürecini de baflar›yla tamamlayacak.
Haziran 2005’te yay›mlanan Türkiye’nin ilk Biny›l Kal-
‘B‹YOKAPAS‹TE 21. YÜZYILIN KURU OLACAK’ k›nma Raporu, a¤›rl›kla Türkiye Cumhuriyeti Baflba-
Yeni ça¤da dünyan›n en önemli sorununun enerji ola- kanl›k Devlet Planlama Teflkilat› Müsteflarl›¤›’n›n, UNDP
ca¤›n› vurgulayan Küresel Ayak ‹zi Baflkan› Mathis Wac- dahil, Birleflmifl Milletler’in Türkiye’deki kurulufllar›n›n
kernagel de, dünyan›n en çok kulland›¤› enerji çeflidi- sa¤lad›¤› teknik destekle iflbirli¤i içinde haz›rland›. D›-
nin ise fosil yak›tlardan olufltu¤unu söyledi. Dünyan›n fliflleri Bakanl›¤› ayr›ca, kamu-özel sektör kurumlar› ve
gelece¤indeki en önemli meselenin “Fosil yak›ttan vaz- sivil toplumun kat›ld›¤› bir süreç sonunda, ayn› konuda
geçebilecek bilgili¤e sahip miyiz?” oldu¤unu aktaran bir analiz haz›rlayarak, bunu Eylül 2005’te New York’ta
Wackernagel, en önemli göstergenin ise biyokapasite yap›lan BM Zirvesi’ne sundu.
olaca¤›n› aktard›. Dünyan›n giderek g›da, enerji ve su Bu ilk analizler, Türkiye’nin 2015 y›l›na kadar Biny›l Kal-
kesiflimine geldi¤ini ifade eden Wackernagel, “Ülkele- k›nma Hedefleri’ni yerine getirece¤ini ve hatta aflaca¤›n›
rin yüzde 80’i kaynaklar›ndan ve ihtiyaçlar›ndan fazla ortaya koydu. Ayn› zamanda, bu genel tablonun arkas›n-
tüketiyor. Bu yüzden yeni bir ça¤a giriyoruz. Biyokapa- da, afla¤›da belirtilen belirli zorluklar da yok degil:
site art›k 21. yüzy›l›n kuru olacak. Bu sadece ka¤›da ba- • Yoksulluk ve açl›¤›n ortadan kald›r›lmas› (He-
s›lm›fl paradan ibaret bir kavram de¤ildir.” dedi. def 1)
Türkiye’nin ilk ‘Ekolojik Ayak ‹zi Raporu’, do¤al kay- • Cinsler aras› eflitlik (Hedef 3)
naklar› arazi kullan›m biçimlerine, tüketim kategorileri- • Çocuk ölümlerinin azalt›lmas› (Hedef 4)
ne ve gelir seviyelerine göre inceleliyor. 2050 y›l›na yö- • Do¤um s›ras›ndak› anne ölümlerinin azalt›lmas›
nelik senaryolar ›fl›¤›nda ekolojik limit afl›m›n› durdur- (Hedef 5)

Ayr›ca 2005 raporu, yoksulluk, e¤itim ve sa¤l›kla ilgili 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sürdürülebilir Kalk›nma
bölgesel ve cinsler aras› eflitsizlik gibi zorluklar›n üste- Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
sinden gelmesi gerekti¤ine dikkat çekerken, Türkiye’de- 2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sürdürülebilir Kalk›nman›n
ki göstergelerin genel olarak olumlu oldu¤unun alt›n› Tarihsel Geliflimi” konusunu yeniden gözden
çizdi. geçiriniz.
Türkiye Cumhuriyeti Baflbakanl›k Devlet Planlama Tefl- 3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyümenin S›n›rlar› Rapo-
kilât› Müsteflarl›¤› koordinatörlü¤ünde Birleflmifl Millet- ru ve 1972 BM ‹nsani Çevre konferans›” konu-
ler Mukim Koordinatörlü¤ü’nün teknik deste¤i ile ha- sunu yeniden gözden geçiriniz.
z›rlanan Biny›l Kalk›nma Raporu Türkiye 2010 ise, 2005 4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rio+20 Konferans›” konu-
raporuyla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, net bir flekilde gösteriyor sunu yeniden gözden geçiriniz.
ki, Türkiye bu hedeflerin gerçeklefltirilmesinde ciddi 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sürdürülebilir Kalk›nma Gös-
ilerlemeler kaydetmifltir. Her ne kadar önemli bir oran- tergeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
da k›r-kent, bölgesel ve toplumsal cinsiyet eflitsizlikleri 6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sürdürülebilir Kalk›nma
görülse de, Türkiye yoksullu¤un azalt›lmas›, herkesin Göstergeleri” konusunu yeniden gözden geçi-
temel e¤itime ulaflmas›, anne ve çocuk ölümlerinin azal- riniz.
t›lmas› ve çevresel sürdürülebilirli¤in sa¤lanmas› konu- 7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sürdürülebilir Kalk›nma
lar›nda önemli bir geliflme gösterdi. Stratejisi ve Politikalar›” konusunu yeniden göz-
UNDP, Türkiye’deki tüm BM kurulufllar›yla birlikte, Tür- den geçiriniz.
kiye’nin Biny›l Kalk›nma Hedefleri’ni tutturma çabalar›- 8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Bilançosu Gös-
n› destekliyor. UNDP’nin, kamu yönetimi reformu, yok- tergeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
sullu¤un azalt›lmas›, çevre ve kad›n haklar›n›n teflvik 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre ve Milli Gelir Hesa-
edilmesi gibi alanlardaki çal›flmalar›, hükümete ve di- b›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
¤er tüm ulusal paydafllara yard›mc› oluyor. Böylece, 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekolojik Ayak ‹zi” konusu-
Biny›l Kalk›nma Hedefleri ulusal planlama, program nu yeniden gözden geçiriniz.
uygulamas› ve reform çabalar›yla bütünlefltiriliyor, Tür-
kiye’nin Biny›l Kalk›nma Hedefleri’ni gerçeklefltirmesi-
ne, bölgesel ve cinsler aras› farkl›l›klar› gidermesine de S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
katk› sa¤lanm›fl oluyor. UNDP ayn› zamanda, yerel dü- S›ra Sizde 1
zeyde harekete geçiyor, giriflimler oluflturup Biny›l Kal- Sürdürülebilir kalk›nman›n temel unsurlar› olan top-
k›nma Hedefleri’ne öncelik verilmesini teflvik ederek, lum, ekonomi ve çevrenin ortak bölgesinde yer alan
hükümetlerin, hedeflerin yerine getirilmesine yönelik iyilik hâli, güvenlik, özgürlük ve hayat kalitesi asl›nda
taahhütlerini yerellefltirme amac›yla, kamuoyu ve poli- belirli koflullar›n sonunda gerçekleflen ödüller gibidir.
tika oluflturan kifliler aras›nda bilinç ve tart›flma olufltu- Toplumsal sorunlar›n› büyük ölçüde hâlletmifl, ekono-
racak bir süreci de destekliyor. misi dengeli ve istikrarl› bir flekilde büyüyen ve ayn› za-
manda çevresel bozulman›n önüne geçebilmifl olan bir
Kaynak: UNDP, ülkede uzun dönemde beklenen yararlar ortaya ç›ka-
http://www.undp.org.tr/Gozlem3.aspx?WebSayfa- cakt›r. ‹yilik hâli mutlulu¤u ve huzuru temsil etmekte-
dir; toplum, çevre ve ekonomi aras›ndaki dengeyi ku-
No=248 (03.08.2012)
rabilmenin en büyük getirileri ise güvenlik, özgürlük ve
hayat kalitesindeki yükselme olacakt›r. Dolay›s›yla or-
tak bölge asl›nda bir ülkenin maliyetine katland›ktan
sonra ulaflaca¤› genel refah› simgelemektedir.
S›ra Sizde 2
‹nsano¤lu salt ekonomik kayg›larla hareket ederse bu
sürecin bir felaketle sona erece¤ini bilmelidir. Sürdürü-
lebilir kalk›nma asl›nda muhtemel sonuçlar› önceden
tahmin etmek üzerine kurulu bir kavramd›r. Dünya nü-
fusu h›zla artarken ve herkes daha fazla tüketirken ile- Acar, Alper (2012) “Türkiye’nin 2012 Birleflmifl Mil-
ride bafl›m›za gelebilecekleri tahmin ediyoruz ve çeflitli letler Sürdürülebilir Kalk›nma Konferans›’na
tedbirler al›yoruz veya almaya çal›fl›yoruz. E¤er bu du- (Rio+20) Haz›rl›klar›n›n Desteklenmesi: Çal›fl-
yarl›l›k ve ak›lla hareket edilmezse kaç›n›lmaz olum- ma Yaklafl›m› ve Süreci”, ppt sunumu, www.sür-
suzluklar aniden karfl›m›za ç›kabilir ve haz›rl›ks›z yaka- dürülebilirkalkinma.gov.tr (12.08.2012)
Ak›nc›, A.,(1996) ‹ktisadi Büyüme Politikalar›, Piya-
lanan toplumlar›n sonunu getirebilir.
salar ve Kalk›nma Bankalar›, Türkiye Kalk›nma
Bankas› Afi, Araflt›rma, Planlama ve Organizasyon
S›ra Sizde 3
Müdürlü¤ü, Ankara, Ekim 1996.
Ülkelerin bu konularda isteksiz davranmalar›n›n bafll›ca Aksu, Ceren (2011) Sürdürülebilir Kalk›nma ve Çev-
sebebi üretim sistemlerinde sürdürülebilir kalk›nma ilke- re, Güney Ege Kalk›nma Ajans› Yay›n›.
lerine göre yap›lacak de¤iflikliklerin büyük yat›r›m ve Aruoba, Çelik (1997) “Çevre Ekonomisi, Geliflme Eko-
dönüflüm maliyetlerinin olmas›d›r. E¤er k›sa vadede dü- nomisi”, ‹nsan Çevre Toplum içinde, 2.B., Ed. Ru-
flünülürse bu maliyetler az›msanmayacak yükler getir- flen Kelefl, ‹mge Kitabevi, Ankara, ss. 172-192.
mektedir. Bu konuda Kanada’n›n Kyoto Protokolü’nden Baflol, Koray, Mustafa Durman ve Hüseyin Önder (2007)
çekilmesi örnek gösterilebilir. Kanada Çevre Bakan› yap- Do¤al Kaynaklar›n ve Çevrenin Ekonomik Ana-
m›fl oldu¤u aç›klamada karbon sal›n›m›n› yeterli düzeye lizi, Alfa Aktüel, Bursa.
indiremediklerini, bunun ancak evleri ›s›tmaktan ve araç- Brown, Lester R. (2003) Eko-Ekonomi, Çev. A. Yeflim
Erkan, Tema Vakf› Yay›nlar›, ‹stanbul.
lar›yla trafi¤e ç›kmaktan vazgeçmeleri hâlinde mümkün
Brown, Lester R. vd. (1997) Dünyan›n Durumu, Tübi-
olaca¤›n› belirtmifltir. Üstelik Kanada sal›n›m› düflüreme-
tak-Tema Vakf› Yay›nlar›, Ankara.
di¤i için 14 milyar dolarl›k da bir ceza ödeyecektir ki bu Budak, Sevim (2000) Avrupa Birli¤i ve Türk Çevre
durum Kanada’da kifli bafl›na 1500 dolar›n üzerinde bir Politikas›, Büke Yay›nlar›, ‹stanbul.
yükümlülük do¤uracakt›r. ‹flte bu ve benzeri nedenlerle Common, Michael (1996) Environmental and Reso-
ülkelerin k›sa vadeli ç›karlar› a¤›r basmakta ve çevresel urce Economics, An Introduction, Second Editi-
düzenlemeler konusunda isteksiz davranmaktad›rlar. on, Longman Pearson Education.
Çelik, Yusuf (2006) “Sürdürülebilir Kalk›nma Kavram›
S›ra Sizde 4 ve Sa¤l›k”, Hacettepe Sa¤l›k ‹daresi Dergisi, Cilt:
Bu durumun en önemli sak›ncas› kendi ülkelerindeki 9, Say›: 1.
çevre standartlar› ve çevresel önlemler nedeniyle rahat Çelik, Yusuf (2011) Sa¤l›k Ekonomisi, Siyasal Kitabe-
vi, Ankara.
hareket edemeyen ülkelerin bu olumsuz etkileri üretim
ÇEVKO (2012) “Türkiye’nin Ekolojik Bilançosu Ç›-
birimlerini kurduklar› ülkelere tafl›malar›d›r. Bu süreç
kar›ld›” http://www.cevko.org.tr/cevko/Ic-Say-
hem tafl›n›lan ülkedeki çevreyi bozacak hem de firma-
fa/Cevko/Haberler/Turkiyenin-Ekolojik- Bilancosu
lar›n çevreyi daha büyük bir h›zla bozmalar›na yol aça- -Cikarildi.aspx (02.08.2012)
cakt›r. Ad› geçen konuyla ilgili önemli bir tart›flma da Da¤demir, Özcan (2003) Çevre Sorunlar›na Ekono-
Kyoto Protokolü konusunda yaflanmaktad›r. Baz› arafl- mik Yaklafl›mlar ve Optimal Politika Aray›fllar›,
t›rmac›lar, geliflmifl ülkelerin sera gaz› sal›n›mlar› üzeri- Gazi Kitabevi, Ankara.
ne çok fazla gidilirse bu ülkelerin üretim tesislerini Kyo- Dasgupta, Partha,(1995) “Optimal Development and
to yükümlülüklerinden muaf olan geliflmekte olan ül- the Idea of Net National Product”, I. Goldwin ve
kelere tafl›yaca¤›n› ve sonuçta de¤iflen bir fley olmaya- L.A. Winters (Eds.) The Economics of Sustainab-
ca¤›n› savunmaktad›rlar. le Development içinde, Cambridge University
Press, Cambridge.
D›fliflleri Bakanl›¤› (2012) “Birleflmifl Milletler ‹nsan
S›ra Sizde 5
Yerleflimleri Program› (UN-HABITAT)”, T.C. D›-
‹nsan sermayesindeki afl›nma (Dm) ve do¤al (çevresel)
fliflleri Bakanl›¤›,
sermayedeki afl›nma (Dn) günümüzdeki ekonomik ve http://www.mfa.gov.tr/birlesmis-milletler-insan-
teknik yap›lanmayla elbette GSMH’den düflük olacakt›r. yerlesimleri-programi.tr.mfa (09.08.2012).
Ancak ütopik de olsa çevresel koflullardaki ola¤anüstü Dulupçu, M. Ali, (2001) Sürdürülebilir Kalk›nma Politi-
iyileflmelerin ve üretim sistemlerinde al›fl›lm›fl›n d›fl›n- kas›na Yönelik Geliflmeler, D›fl Ticaret Dergisi,
daki de¤iflimlerin varl›¤› hâlinde GSMH’nin temsil etti¤i Say›: 20, Ocak 2001: http://www.foreigntra-
gücün afl›labilece¤i de söylenebilir. de.gov.tr/end/DTDergi/Ocak2001/politika.htm.
Erdo¤an, ‹rfan ve Nazmiye Ejder (1997) Çevre So- Kaplan, Ayflegül (1999) Küresel Çevre Sorunlar› ve
runlar›; Nedenler, Çözümler, Doruk Yay›mc›l›k, Politikalar›, Mülkiyeliler Birli¤i Vakf› Yay›nlar›,
Ankara. Tezler Dizisi, Ankara.
Fisuno¤lu, Mahir, (1990) “Sürdürülebilir Kalk›nma Kelefl, Ruflen ve Can Hamamc› (1998) Çevrebilim, 3.B.,
ve Ekonomi”, Sürdürülebilir Kalk›nma Konferans›, ‹mge Kitabevi, Ankara.
29-30 Kas›m 1989 içinde, Türkiye Çevre Sorunlar› Mawhinney, Mark (2002) Sustainable Development,
Vakf› Yay., Ankara, Nisan 1990, ss.39-48. Blackwell Publishing.
Günsoy, Bülent (2006) “Piyasa Dostu Sürdürülebilir Kal- Meadows, Dennis L. Meadows, Jorgen Randers, and
k›nma Politikalar›: Elefltirel Bir Yaklafl›m”, Mevzuat William W. Behrens (1972) The Limits to Growth,
Dergisi, Say›: 101, May›s 2006. New York: Universe Books.
Günsoy, Bülent ve Güler Günsoy (2002) “Sürdürüle- Munasinghe, Mohan (1997) Environmental Econo-
bilir Kalk›nma ve ‹nsani Geliflme: Balkan Ülke- mics and Sustainable Development, Third Prin-
leri Örne¤i”, Globalization and Sustainable Deve- ting, The World Bank, Washington D. C.
lopment International Scientific Conference, The Nafziger, E. Wayne (1997) The Economics of Develo-
State University of Yaroslavl, Varna, Bulgaristan, 1- ping Countries, 3rd Edition, Prentice Hall Inc. ,
3 Temmuz 2002. USA.
Gürlük, Serkan (2010) “Sürdürülebilir Kalk›nma Gelifl- OECD ve UNDP, (2002) Sustainable Development
mekte Olan Ülkelerde Uygulanabilir mi?” Eskiflehir Strategies, Earthscan Publications, London.
Osmangazi Üniversitesi, ‹‹BF Dergisi, Ekim 2010 OECD (1980) Environment Policies for the Eighti-
5(2), ss.85-99. es, Paris.
Hamilton K. ve E. Lutz (1996) Green National Acco- Özsabuncuo¤lu, ‹smail H. ve A. Atilla U¤ur (2005) Do-
unts: Policy Uses and Empirical Experience, En- ¤al Kaynaklar, Ekonomi, Yönetim ve Politika,
vironment Department Paper, No:39, The World ‹maj Yay›nevi, Ankara.
Bank, Washington, 1996 Perman, Roger, Yue Ma, James, McGilvray ve Michael
Han, Ergül ve A. Ayflen Kaya (2006) Kalk›nma Ekono- Common (2003) Natural Resource and Environ-
misi, Teori ve Politika, 5.B. Nobel Yay›n Da¤›t›m, mental Economics, 3rd edition, Pearson-Addison-
Ankara. Wesley.
Han, Ergül ve B. Tu¤berk Tosuno¤lu (2002) “Sürdürü- Repetto, Ronald (1989) Wasting Assets: Natural Reso-
lebilir Kalk›nma Modeli ve Geliflmekte Olan Ül- urces in the National Income Accounts, Was-
keler ‹çin Gerekli Politika Reformlar›”, Globali- hington D.C., World Resources Institute.
zation and Sustainable Development International Stiglitz, J.E.,(1996) “Some Lessons from the East Asi-
Scientific Conference,The State University of Yaros- an Miracle”, Research Observer, Vol.II-2, The
lavl, Varna, Bulgaristan, 1-3 Temmuz 2002. World Bank, 1996, s.151-77
Harris, Jonathan M. (2011) “Sürdürülebilir Kalk›nman›n Perkins, Dwight H., Steven Radelet ve David L. Linda-
Temel Prensipleri”, Çev. Emine Özmete, Hacette- ver (2006) Economics of Development, W.W.
pe Üniversitesi, Sosyolojik Araflt›rmalar Dergi- Norton _ Company, New York-London.
si, 3 Mart 2011. Thirlwall, A. P., (2006) Growth and Development,
Heal, Geoffrey (1998) Valuing the Future: Economic Eighth Edition, Palgrave-Macmillan.
Theory and Sustainability, Columbia University Todaro, Michael P. (2000) Economic Development,
Press, New York. Seventh Edition, Addison-Wesley.
Ison S. ve S. Wall (2007) ‹ktisat, Girifl, Çev. Ahmet Çak- Ünder, Hasan (1996) Çevre Felsefesi, Doruk Yay›nla-
mak vd., Bilim Teknik Yay›nevi, ‹stanbul. r›, Ankara.
Kalk›nma Bakanl›¤› (2012a) UNDP, ‹fl Dünyas› ve Sür- Willis, Katie (2005) Theories and Practices of Deve-
dürülebilir Kalk›nma Derne¤i (2012) “Türkiye’de lopment, Routledge, Taylor and Francis Group,
Sürdürülebilir Kalk›nma ve Yeflil EkonomiAla- London and New York.
n›nda En ‹yi Uygulamalar Baflvuru ve Seçim Sü- Y›kmaz, R›za Fikret (2011) Sürdürülebilir Kalk›nma-
reci”. n›n Ölçülmesi ve Türkiye ‹çin Yöntem Geliflti-
Kalk›nmaBakanl›¤› (2012b) Rio+20 En ‹yi Uygulama- rilmesi, Devlet Planlama Teflkilat›, Sosyal Sektörler
lar Baflvuru Rehberi, ve Koordinasyon Genel Müdürlü¤ü, fiubat 2011.
http://www.kalkinma.gov.tr/DocObjects/vi
ew/13694/Rio20_En_iyi_uygulamalar_basvuru_reh-
beri.pdf.
Kalk›nma Bakanl›¤› (2012c) Dünya Ekonomisindeki
Son Geliflmeler, Temmuz 2012, Say›:7, Ankara.
7
Amaçlar›m›z
N
N
Çevre ve makroekonomi iliflkisini belirleyebilecek,
N
Çevre politikalar›n›n ekonomik etkilerini de¤erlendirebilecek,
N
Ekonominin çevre üzerindeki etkisini aç›klayabilecek,
Çevre politikas› ve yönetimini aç›klayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Çevre Politikas› • Porter Analizi
• Çevre Yönetimi • Çifte Yarar Hipotezi
• Çevresel Kuznets E¤risi
‹çindekiler
Çevre Ekonomisine • ÇEVRE EKONOM‹S‹NE

Do¤al Kaynaklar ve Makroekonomik MAKROEKONOM‹K YAKLAfiIM
Çevre Ekonomisi Yaklafl›m, Çevre • ÇEVRE POL‹T‹KASI
Politikas› ve Yönetimi
• ÇEVRE YÖNET‹M‹
Çevre Ekonomisine
Makroekonomik Yaklafl›m,
Çevre Politikas› ve Yönetimi
ÇEVRE EKONOM‹S‹NE MAKROEKONOM‹K YAKLAfiIM

Çevre ekonomisinde mikroekonomik konular›n kavranmas› kadar önemli bir di¤er
konu da çevrenin makroekonomik bak›fl aç›s›yla aç›klanmas›d›r. Mikroekonomik
çevre konular› çevresel kaynaklar›n optimal düzeyde belirlenmesini kapsamakta-
d›r. Çevresel kaynaklar hizmet sa¤layan mallar olarak de¤erlendirilmekte ve bu
hizmetlerin optimal düzeyi di¤er mallarda oldu¤u gibi marjinal sosyal faydan›n
marjinal sosyal maliyete eflitlenmesiyle bulunmaktad›r. Mikroekonomik bak›fl aç›-
s›yla kaynaklar›n optimal düzeyini belirlemenin yan›nda çevreyi kuflatan daha top-
lulaflt›r›lm›fl büyüklüklere bakmak da önemlidir. Bu konular temelde iki aç›dan in-
celenebilir. ‹lki çevre politikalar›n›n ekonominin bütününü nas›l etkiledi¤i konusu-
dur. Örne¤in çevre politikalar›n›n uluslararas› rekabet üzerindeki etkisi nas›ld›r?
Çevre kalitesindeki iyileflme ekonomik büyüme ya da istihdam› olumlu mu, yoksa
olumsuz yönde mi etkilemektedir? ‹kinci olarak ekonomik sistem ile çevresel sis-
temin etkileflimi üzerinde durmak gerekir. Ekonomik büyümenin çevre üzerinde
etkisi nas›ld›r? Bu tür sorular›n önemi çeflitli nedenlerle artmaktad›r. Biyolojik çe-
flitlilik, küresel ›s›nma, asit ya¤murlar› gibi çevresel de¤iflimleri daha fazla dene-
yimlemeye bafllamad›¤›m›z günümüzde çevre ve makroekonomi aras›ndaki iliflki
daha da ön plana ç›km›flt›r Ayr›ca, çevre politikalar›n›n gelecekteki yönelimleri
üzerine gerçekleflen politik tart›flmalar, artan ölçüde çevresel geliflmelerin GSY‹H’ya
etkisi konusunda yo¤unlaflmaktad›r (Kahn, 1998:132-133).
Çevre ve makroekonomi iliflkisinin tarihsel kökenleri klasik ekonomi düflünür-
lerin görüfllerinde görülebilir. Ancak makroekonomi ile çevre aras›ndaki karfl›l›kl›
etkileflime iliflkin birçok görüflün özellikle çevre ekonomisi alan›n›n ortaya ç›kma-
s›yla bafllad›¤› ve son dönemlerde geliflti¤ini söyleyebiliriz.
Çevrenin makroekonomik analizi neyi ifade eder ve niçin önemlidir?

1
Ekonomi Tarihinde Çevre Ekonomi ‹liflkisi
D Ü fi Ü N E L ‹ Milk kez sis-
Çevrenin ekonomik faaliyetteki rolü, 18. yy’da Fizyokratlar taraf›ndan D Ü fi Ü N E L ‹ M
tematik biçimde ele al›nm›flt›r. Do¤ay› üretim için gerekli bir faktör olarak gören
Fizyokratlar bütün ekonomik fazlan›n, topra¤›n (do¤al kaynaklar›n)
S O R üretkenli¤i
U so- S O R U
nucunda ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmüfltür. Çevre makroekonomi iliflkisini ortaya ko-
yan iktisatç›lar aras›nda Malthus (1798), Ricardo (1817), Hotelling (1931) say›labi-
D‹KKAT D‹KKAT
lir. Klasik ekonomi literatüründe de topra¤›n ekonomik faaliyetlerin temel kayna-
N N
¤› oldu¤una dair görüfl hakim olmufltur. Malthus taraf›ndan toprak k›tl›¤›n›n büyü-
meyi s›n›rlay›c› rolü fark edilmifltir. Nüfus Kanunu’nu ortaya koyan Thomas Malt-
hus (1766-1834)’a göre, g›da üretimine elveriflli tar›m alanlar›n›n mutlak k›tl›¤› ne-
deniyle toplumun bir k›sm› sürekli olarak geçimlik düzeyin alt›nda yaflam›n› sür-
dürecektir. Ricardo (1817) toprakta azalan verimler kanununun geçerli olmas›n›n
ekonomik büyüme ve dolay›s›yla refah art›fl› ve nüfus üzerinde bask› yaratt›¤›n›
ileri sürmüfltür. Neoklasik iktisatç›lar, 1950’ler ve 1960’lar boyunca, çevre ve eko-
nomi iliflkisini dikkate almayan iktisadi büyüme modelleri ortaya koymufltur. Ne-
oklasik yaklafl›m› savunanlar genel olarak ekonomik büyümenin s›n›ra ulaflaca¤›
konusunda kötümser olmamak gerekti¤ini vurgulam›flt›r. Ekonomik büyüme ve
teknolojik geliflmelerin; nüfus, kaynak, kirlilik ve di¤er çevre sorunlar›n›n nedeni
olarak de¤il, tersine bu sorunlara çözüm olaca¤› görüflünü tafl›maktad›r (Aslan,
2010:6-9). Hotelling (1931) de yenilenemez kaynaklar teorisinin gelifltirilmesine
katk›da bulunmufltur. Hotelling özellikle orman, mineral ve di¤er tükenebilir var-
l›k arz›nda meydana gelen azalma dolay›s›yla bu varl›klar›n kullan›mlar›n›n düzen-
lenmesine yönelik talebin ortaya ç›kt›¤›n› ifade eder. Hotelling k›tl›k rant› kural› te-
mel olarak bir tükenebilir kayna¤›n net fiyat›n›n, faiz oranlar›na eflit bir oranda art-
mas› gerekti¤ini anlat›r (Y›ld›ztekin, 2009:371).
Çevre ve Makroekonomi
Biyosfer: Bir gezegenin d›fl
Bu bölümde daha çok makroekonomik konulara yo¤unlafl›lmas›na ra¤men, bu yo-
kabu¤unun; hava, toprak, ¤unlaflma hâlâ çevre ve ekonomi etkilefliminin sosyal refah› nas›l etkiledi¤ini sorgu-
kaya ve su içeren, içinde lamas› nedeniyle mikroekonomik yaklafl›mla benzerlik göstermektedir. fiekil 7.1
yaflam bulunan yeryüzü
bölümüdür. yard›m›yla çevre ve makroekonomi aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflimin sosyal refah›
hangi kanallar arac›l›¤›yla etkiledi¤i görülebilir. fiekil 7.1’deki kavramsal modelde;
çevre sa¤l›¤›, iktisadi kalk›nma, insan nüfusunun sa¤l›¤› ve sosyal adalet hem ba-
¤›ms›z olarak hem de birbirleriyle etkileflimleri arac›l›¤›yla sosyal refah› etkiler. E¤i-
tim gibi di¤er sosyal politika alanlar› da önemlidir, ancak basitlik sa¤lamak amac›y-
la bu alanlar fiekil 7.1’e dahil edilmemifltir. Ayr›ca flekilde H harfi ile gösterilen ok
çevresel tahribat›n refah da¤›l›m›ndaki eflitsizli¤i artt›rabilece¤ini göstermektedir.
fiekil 7.1
Sosyal Politika ve
Sosyal Refah
Sosyal Refah
Alanlar›
A C
Kaynak: Kahn D
1998, s.134. B
Daha Verimli Emek

Sa¤l›kl› Ekonomi Sa¤l›kl› Nüfus
Çe
Su
vr
Do es E
ve
¤a el
lS Ta F
va
er hr
Ha
ma G ibat
yev
miz
eH
Te
izm
etl
er
Sosyal Adalet Çevre Sa¤l›¤›
H
7. Ünite - Çevre Ekonomisine Makroekonomik Yaklafl›m, Çevre Politikas› ve Yönetimi 177
Çevre kalitesi sosyal refah› çeflitli aç›lardan etkilemektedir.SIRA

Çevre S‹ZDE
kalitesindeki Do¤al Sermaye: SIRA S‹ZDE
Toprak,
hava, su, yaflayan
geliflmeler bireyleri olumlu yönde etkiler. Baflka bir deyiflle bireyler çevre kalite- organizmalar ile yaflam ve
refah›n devam› için gerekli
sindeki art›fl›n yaflam kalitelerini de yükseltti¤ini fark eder. Çevre
D Ü fi Ükalitesindeki
NEL‹M ge- ekosistem malD Üvefi Ü N E L ‹ M
liflmelerin dolayl› etkileri de önemlidir. Örne¤in, çevre kalitesindeki iyileflmeler hizmetlerini sa¤layan dünya
biyosferinin tüm
nüfusun sa¤l›¤›n› artt›rarak eme¤in marjinal verimlili¤ini yükseltecektir. Böylece oluflumlar›d›r. Ayr›ca bunlar
S O R U S O R U
insan›n bütün ekonomik
iktisadi büyüme h›zlanacakt›r. faaliyetlerinin temelidir.
Ekonomik performans›n geleneksel ölçüm yöntemleri do¤al sermayeyiD ‹dikkate K K A T almayarak, D‹KKAT
do¤al çevrenin tükenmesine ve de¤erli ekosistem hizmetlerinin yok olmas›na yol açmakta-
N N
d›r. Ekosistem insano¤lunun yararland›¤› pek çok hizmeti sa¤lamaktad›r.SIRA S‹ZDEEkosistem hiz- SIRA S‹ZDE
metleri toprak, su, hava gibi do¤al varl›klar›n insano¤lu için önem tafl›yan varl›klara dö-
nüflmesidir. Ekosistem hizmetlerine örnek olarak; temiz havan›n sa¤lanmas›, güneflin za-
rarl› ›fl›nlar›ndan korunulmas›, sel ve kurakl›¤›n azalt›lmas›, yaflanabilir iklim ve atmosfer
koflullar›n›n sürdürülebilmesi, biyolojik çeflitlili¤in devam›n›n sa¤lanmas› verilebilir. An-
cak do¤al varl›klar›n azalmas› söz konusu olursa ekosistemin yarataca¤› hizmetler de aza-
lacakt›r. Baflka bir deyiflle ekosistem hizmetleri insan yaflam›n›n sa¤lanmas›n› ve devam et-
mesini gerçeklefltirecek ekosisteme iliflkin süreç ve koflullard›r (http://www.unep.or.jp/
letc/Publications/Freshwater/FMS7/11.asp). TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
fiekil 7.1 çevre ve ekonominin birbirini ve sosyal refah› etkileme yollar›n› gös-
termesi bak›m›ndan faydal› olmas›na ra¤men, bu flekil baz› aç›lardan s›n›rl› bir ba-
k›fl aç›s›na sahiptir. Bunun nedeni fiekil 7.1’in ekonomi ve çevreyi ayr› sistemler
olarak göstermesidir. Çevre ve ekonomi fiekil 7.2
iliflkisinin bu gösterim flekli, do¤as› gere-
Çevresel Sistemin
¤i ayr› olan bu iki sistem aras›ndaki baz› Bir Ögesi Olarak
önemli ba¤lant›lar› ayd›nlatmak için ya- Ekonomik Sistem
rarl›d›r. Ancak ekonomik sistemin daha Çevresel Sistem
Kaynak: Kahn,
büyük bir sistem olan çevre veya yeryü- 1998, s.135
zü sisteminin bir parças› oldu¤unu dik-
kate almak gerekir. fiekil 7.2’de ekono-
mik sistemin çevre veya yeryüzü sistemi
olarak adland›rabilece¤imiz daha büyük
bir sistem içinde yer ald›¤› gösterilmek- Ekonomik
Sistem
tedir. Bu bak›fl aç›s› oldukça önemlidir,
çünkü ekonomik sistemin özelliklerinin,
temelde daha büyük yeryüzü sisteminin
özellikleri taraf›ndan s›n›rland›r›ld›¤›n›
belirtir (Kahn, 1998: 134-135). Makroekonomi: Az say›da,
ekonominin bütünüyle ilgili
ve büyük ölçüde
Çevrenin Ekonomik Verimlilik Üzerindeki Etkisi toplulaflt›r›lm›fl
Ekonomi ve çevre aras›ndaki iliflki oldukça karmafl›k olmas›na ra¤men, çevre de¤iflkenlerin analizini konu
alan ekonomi dal›d›r.
politikalar› ekonomik verimlili¤i temelde üç mekanizma kanal›yla etkilemekte- Üretim, istihdam düzeyi,
dir: ‹lki, çevre politikalar›n›n verimlilik üzerindeki negatif etkisidir. Di¤er ikisi ise fiyat istikrar›, büyüme
makroekonominin inceleme
çevre kalitesinin ekonomik verimlilik üzerindeki pozitif etkilerini ortaya koy- alan›na giren konular
maktad›r. aras›nda yer al›r.
Çevre Politikas›n›n Ekonomik Verimlilik ve Büyüme

Üzerindeki Olumsuz Etkisi
Çevre politikas›, firmalar› ekonomik karar aflamas›nda bireysel ç›karlar› yerine sosyal
ç›karlar› dikkate almalar› konusunda zorlamaktad›r. Bu k›s›tlama firmalar›n üretim
etkinli¤inin azalmas›na yol açabilir. Örne¤in, e¤er firma enerji, sermaye ve emek ola-
rak s›ralayabilece¤imiz üretim kaynaklar›n› kirlilik emisyonunu düflürmeye tahsis
ederse üretim maliyeti artacakt›r. Daha da önemlisi, bu kaynaklar ç›kt›n›n üretilme-
sinde de¤il, kirlili¤in azalt›lmas›nda kullan›lacakt›r. Böylece üretken kaynaklar›n kir-
lili¤in azalt›lmas›nda kullan›lmas› durumunda üretim düzeyi ister istemez azalacak-
t›r. Benzer bir tart›flma toprak kullan›m› aç›s›nda da yap›labilir. E¤er üretim sürecinin
bir girdisi olan topra¤›n kullan›m miktar›, çevrenin korunmas› ad›na k›s›tlan›rsa, top-
rak faktörünün kullan›lmas›yla ulafl›lan üretim düzeyinin ayn› miktarda elde edilebil-
mesi için di¤er kaynaklardan daha fazla kullan›lmas› gerekecektir.
Çevrenin korunmas›na yönelik olarak yap›lan çeflitli düzenlemelerle bir yandan
çevre konusunda önemli kazan›mlar sa¤lan›rken di¤er yandan ülkelerin ekonomik
büyümeleri üzerinde olumsuz etkiler yarataca¤› düflüncesi çeflitli araflt›rma sonuç-
lar›yla ortaya konulmufltur. Bu çerçevede OECD 1985 y›l›nda Çevresel Harcamala-
r›n Makroekonomik Etkileri bafll›kl› raporunda, 1970’li y›llarda OECD ülkelerinin
ekonomik performans göstergelerindeki bozulmay› çevre koruma programlar› ile
çevre konusunda yap›lan düzenlemelerin yaratt›¤› zorunlu harcamalara ba¤lam›fl-
t›r. Bu raporda, çevrenin korunmas› amac›yla hükûmetlerin çeflitli düzenlemelerle
ekonomik faaliyetlere müdahalede bulunmas›n›n ekonomik büyümeyi yavafllatt›¤›
belirtilmektedir. Raporda çevre koruma programlar›n›n ekonomilerin büyüme e¤i-
limleri üzerindeki ortak etkisi üç aflamada aç›klanmaktad›r. Çevre politikas› çerçe-
vesinde kirlilik kontrolünün yayg›nlaflmas› kirlili¤i azaltmaya dönük mal ve hiz-
metlere yönelik talebi artt›rmaktad›r. Artan talebi karfl›lamak amac›yla yat›r›mlar
artt›r›lmakta yeni donan›m›n kurulmas› ve iflletilmesi ek harcamalar› gerektirmek-
tedir. Raporda birinci aflama olarak belirtilen bu süreçte ekonomiler üzerinde ge-
niflletici etkiler ortaya ç›kmaktad›r. ‹kinci aflamada, artan harcamalar›n çarpan etki-
siyle gelir etkisi yaratmas› ekonomilerin çevre programlar› uygulamad›¤› varsay›lan
y›llara göre daha yüksek büyüme oranlar›na ulaflmas›n› sa¤lamaktad›r. Ancak za-
manla tüketim ve yat›r›m talebindeki kirlilik kontrol araçlar› ihtiyac›na ba¤l› art›fl,
fiyat ve maliyet art›fllar›na yol açmakta bu da ülkelerin üretken kapasitesinden da-
ha fazla yararlanma konusunda bir bask› yaratmaktad›r. ‹kinci aflamada gözlemle-
nen bu geliflme, fiyatlardaki art›fla ve ekonominin genel verimlili¤indeki kay›plara
ba¤l› olarak ekonomik büyüme üzerindeki olumlu etkiyi tersine çevirir. Çevre
programlar›n›n ekonomi üzerindeki etkisi tamamland›¤›nda iki aflamadan oluflan
toplam etkiden geriye yaln›zca negatif fiyat etkisi kalmakta ve üçüncü aflamada ül-
kelerin GSY‹H’lar› böyle bir program›n uygulanmad›¤› durumda ulafl›labilecek dü-
zeyin de alt›na gerilemektedir (Da¤demir, 2003: 225-226).
Ayn› zamanda çevresel düzenlemelerin gere¤i olarak iflletmelerin kirlili¤i azalt-
maya dönük yat›r›mlara yönelmesi sonucunda bu yat›r›mlar üretken tüketim mal-
lar› üretimine yönelik yat›r›mlar üzerinde bir tür d›fllama etkisi yaratarak s›n›rl› kay-
naklar›n kirlilik önleyici yat›r›mlara yönelmesine ve dolay›s›yla üretken yat›r›mlara
aktar›labilecek kaynaklarda azalmaya yol açaca¤› ileri sürülmektedir. Ayr›ca çevre-
sel düzenlemelerin getirdi¤i daha s›k› çevre standartlar›n›n, iflletmeleri çevre ala-
n›nda yat›r›mlara yönlendirirken, Ar-Ge’ye ayr›lacak fonlar›n azalarak teknolojik
geliflmenin yavafllamas›na neden oldu¤unu belirten çal›flmalar da bulunmaktad›r
(Da¤demir, 2003: 225-226).
Çevre Kalitesindeki ‹yileflmenin Ekonomik Verimlilik ve

Büyüme Üzerindeki Olumlu Etkileri
Kaynaklar›n üretim süreci yerine kirlilik emisyonun azalt›lmas›nda kullan›lmas›, Üretim Faktörleri: Bir mal
ekonomik verimlilik ve büyüme üzerinde olumsuz etki yaratmas›na ra¤men, kirli- veya hizmetin üretimi için
gerekli olan temel
lik emisyonundaki azalman›n çevre kalitesini artt›rarak ekonomiyi olumlu yönde faktörlerdir. Geleneksel
etkilemesi beklenebilir. Bu olumlu etki iki nedenden dolay› ortaya ç›kar: ‹lki, çev- olarak üretim faktörleri,
do¤al kaynaklar, sermaye ve
re kaynaklar› üretim sürecinin girdileridir. Örne¤in bir çok mal›n üretilmesinde te- emek olarak üçe ayr›l›r.
SIRA S‹ZDE verimlilik-
miz suya ihtiyaç vard›r. ‹kincisi çevre kalitesi di¤er üretim faktörlerinin Do¤al kaynaklar,SIRA S‹ZDE
topra¤›n
lerini etkiler. Örne¤in çevrenin daha temiz olmas› eme¤in daha sa¤l›kl› ve daha ve- kendisi ile birlikte yeralt› ve
yerüstü zenginliklerini
rimli olmas›na yol açacakt›r. Hava kirlili¤indeki azalman›n tar›msal
D Ü fi Ü N Everimlilik
L‹M üze- belirtir. D Ü fi Ü N E L ‹ M
rindeki olumlu etkisi verilebilecek baflka bir örnektir. Hava kirlili¤indeki azalma
topra¤›n verimlili¤ini artt›rarak bir çok ürünün dönüm bafl›na elde edilen miktar›-
S O R U S O R U
n› yükseltecektir.
Girdi ile üretim faktörü ayn› anlamda kullan›lm›flt›r. D‹KKAT D‹KKAT
Çevre kalitesinin ekonomi üzerindeki önemli faydalar› sa¤l›k ve sa¤l›k hizmet-
N N
lerine etkileri arac›l›¤›yla da ortaya konulabilir. Birçok ülkede sa¤l›k hizmetlerine
ulusal gelirden önemli miktarda pay ayr›lmaktad›r. Daha temiz su içti¤i, daha te-
miz havay› teneffüs etti¤i ve daha az toksik maddeye maruz AMAÇLARIMIZ
kald›¤› için daha sa¤- AMAÇLARIMIZ
l›kl› olan nüfusa sahip ülkelerde sa¤l›k hizmetlerine daha az kaynak aktarma ihti-
yac› duyulacakt›r. Sa¤l›k hizmetlerinin artan ortalama maliyete sahip bir endüstri
olmas› durumda, çevre kalitesindeki art›fllar yaln›zca çevreyleK iliflkili
‹ T A Phastal›klar›n K ‹ T A P
tedavi edilmesi için gerekli kaynaklar›n azalmas›n› sa¤lamakla kalmayacak ayn› za-
manda tedavinin ortalama maliyetini düflürerek genel olarak sa¤l›k maliyetlerini
azaltacakt›r. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
fiekil 7.3
Ortalama Maliyet Çevre Kalitesindeki
‹NTERNET ‹yileflmenin‹ NSa¤l›k
TERNET
Hizmetlerinin
Ortalama
Maliyetinde
Potansiyel Azalma
Yaratmas›
Kaynak: Kahn,
Ortalama Maliyet 1998, s.137.
C1
C2
Tedavi Say›s›
N2 N1
fiekilde düfley eksende ortalama maliyet (C), yatay eksende ise tedavi say›s› (N)
gösterilmektedir. fiekil 7.3’te görüldü¤ü gibi tedavi say›s›n›nda N1’den N2’ye azal-
mas› tedavinin ortalama maliyetini C1’den C2’ye düflürecektir. Ancak bu iliflkinin
do¤rulu¤u konusunda baz› kan›tlar olmas›na ra¤men, söz konusu iliflkinin ölçül-
mesi hastal›k ve sa¤l›k hizmetlerinin heterojen yap›s› nedeniyle oldukça güçtür.
Rekreasyon: Bireylerin bofl Özetle, daha az toksik maddeye maruz kalmak, daha fazla orman ve temiz
zamanlar›n› alternatif
faaliyetlerle havaya sahip olmak ultraviyole ›fl›nlardan daha fazla korunma, biyolojik çeflitli-
de¤erlendirmesidir. Bunlar lik gibi unsurlar ekonomiyi daha verimli k›lmaktad›r. Çevre kalitesindeki iyilefl-
gönüllü olarak yap›lan
dinlendirici ve e¤lendirici
menin ekonominin verimlili¤i üzerinde yaratt›¤› bu olumlu etki çevresel geliflme-
etkinliklerdir. Foto¤rafç›l›k, lerin estetik, rekreasyon, sa¤l›k ve ekolojik faydalar› gibi di¤er yararl› etkileri ara-
fitness, yoga vd. gibi tüm s›nda say›labilir.
etkinliklere rekreasyon ad›
verilir. Ayr›ca çevre politikas›n›n ekonomik büyüme üzerinde yol açt›¤› olumlu etki pi-
yasaya yönelik üretimin artmas›na yol açmas› dolay›s›yla ortaya ç›kmaktad›r. Çev-
Biyolojik çeflitlilik: Genel
olarak dünya üzerinde re politikas› uygulamalar› firmalar›n çevre kirlili¤i nedeniyle ortaya ç›kan harcama-
toplam yaflam türü, lar› azaltarak üretim verimlili¤ini artt›racak ve kaynaklar›n üretken faaliyetlerde
çeflitlili¤i olarak
tan›mlanabilir. kullan›lmas›n› sa¤layacakt›r. Bu çerçevede hava ve su kirlili¤ine ba¤l› hastal›klar›n
kirlilikle mücadeleye yönelik programlar sayesinde azalt›lmas› sonucunda üretim
art›fl› sa¤lanmas›, tar›msal üretimde çevre kirlili¤ine ba¤l› olarak oluflan kay›plar›n
azalt›lmas› söz konusu olacakt›r. Çevre kalitesindeki iyileflmelere ba¤l› olarak Sa¤-
l›k harcamalar›nda azalma ve içme suyunun ar›t›lmas› için hanehalk› taraf›ndan ya-
p›lan harcamalarda gerileme, kirlilik azaltma programlar›ndan sa¤lanan toplumsal
refah art›fl›n›n örnekleri aras›nda say›labilir (Da¤demir, 2003: 227-228).
SIRA S‹ZDE Çevre kalitesinin ekonomik verimlilik ve büyüme üzerindeki pozitif yoksa negatif etkileri
SIRA S‹ZDE
2 mi daha güçlüdür baflka bir deyiflle bask›nd›r?
D Ü fi Ü N E L ‹ M Çevre Politikas›n›n
D Ü fi Ü N E L ‹ M Di¤er Potansiyel Etkileri: Porter Analizi
Daha önce çevre politikas›n›n ekonomi üzerindeki negatif etkisini de¤erlendirmifl-
S O R U tik. Bu çerçevede
S O R Us›k› çevre politikas› uygulamalar›n›n, ekonomide kaynaklar›n üre-
tim yerine baflka alanlara aktar›lmas›na yol açarak ekonomiyi olumsuz yönde etki-
leyebilece¤i üzerinde duruldu. Ancak son dönemlerde Porter (1990-1991) ve di¤er
D‹KKAT D‹KKAT
baz› çal›flmalar s›k› çevre politikalar›n›n üretim sürecinde kaynak kullan›m›n› azalt-
t›¤› ve firmalar›n maliyetlerini artt›rd›¤› görüflünün geçerli olmayabilece¤ini ileri sür-
N N
SIRA S‹ZDE mektedirler.SIRA S‹ZDEs›k› çevre politikalar› firmalar›n kaynak israf›n› azaltmas›n› ve
Çünkü
enerji kullan›m›nda etkinlik art›fl›n› sa¤lamas›n› gerektirir. Ayn› zamanda bu durum
firmalar› maliyetlerini azalt›c› daha yeni ve daha etkin üretim yöntemlerini seçmeye
yöneltir. Porter, s›k› çevre politikas› nedeniyle firmalar›n üretim maliyetlerinde
meydana gelen azalman›n yurtiçi üretimi do¤rudan canland›rmas›n›n yan›nda ya-
K ‹ T A P
banc› ekonomilere
K ‹ T A P
k›yasla yerel ekonominin rekabetçili¤ini artt›raca¤›n› ileri sür-
mektedir (Kahn, 1998:138).
Porter’›n s›k› çevre politikas›n›n üretim maliyetini azaltaca¤› hipotezi çerçevesinde her
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
3 firman›n bu maliyet tasarrufu olana¤›ndan yararlanaca¤›n› söyleyebilir miyiz?
D Ü fi Ü N E L ‹ M Çevre Politikas›n›n
D Ü fi Ü N E L ‹ M Uluslararas› Ticaret ve Rekabete Etkileri
‹NTERNET Bu bafll›k alt›nda
‹ N T E R N Eçevre
T politikas›n›n uluslararas› ticarete ve rekabete etkisi incele-
S O R U necektir. S O R U
Çevre Politikas›n›n Uluslararas› Ticarete Etkisi

D‹KKAT D‹KKAT
Çevre politikalar› uluslararas› ticareti üç kanaldan etkilemektedir. ‹lk olarak s›k›
çevre politikas›na sahip ülkelerde bu durum üretim maliyetlerini artt›r›rsa ülkenin
N N
SIRA S‹ZDE SIRA çevre
üretti¤i mallar S‹ZDE konusunda daha esnek olan ülkelerinkinden nispeten daha
yüksek fiyatl› olacakt›r. Bu firmalar›n üretimlerini daha az çevresel düzenlemelerin
geçerli oldu¤u ve dolay›s›yla üretim maliyetlerinin daha düflük oldu¤u ülkelere
kayd›rmalar›na neden olur. Aksine, e¤er s›k› çevre politikalar› Porter’›n da ileri sür-
dü¤ü gibi üretim maliyetleri üzerinde azalt›c› etkide bulunursa çevre konusunda
s›k› düzenlemeleri olan ülkeler olmayanlara göre daha ucuza mal üreteceklerdir.
Ancak bu etkiler, üretimde emek ve di¤er faktörlerin maliyetleriyle karfl›laflt›r›ld›-
¤›nda oldukça küçük düzeyde kalmaktad›r. Üçüncüsü, çevre politikalar› yeflil tek-
nolojilerin geliflimini ve bunlar›n di¤er ülkelerden ihraç edilmesini teflvik ederek
uluslararas› ticareti etkileyebilir (Kahn, 1998:148).
Çevre Politikas›n›n Rekabete Etkisi

Özellikle 1970’li y›llarda geliflmifl ülkelerin öncülü¤ünde gelifltirilen ve uygulanan
çevre politikalar›n›n, bu ülkelerde kirleticili¤i yüksek olan endüstrilerde maliyetle-
ri artt›ran ve rekabet gücüne zarar veren etkileri oldu¤u ve bu etkilerin gelecekte
de devam edece¤i düflüncesi geçerli olmufltur. Bu düflünce geleneksel yaklafl›m
olarak ifade edilebilir. 1990’l› y›llarda serbest ticaretin çevrenin korunmas› lehine
kullan›labilecek önemli bir araç oldu¤unu benimseyen yeni bir düflünce ak›m›n›n
etkisiyle flekillenen yenilikçi ak›m geleneksel düflüncenin yerini alm›flt›r. Yenilikçi
yaklafl›m, uluslararas› düzeyde çevre politikalar›n›n uyumlaflt›r›lmas›n›n çevrenin
korunmas› ve rekabetçili¤in sürdürülmesi amaçlar›n›n karfl›l›kl› olarak uyumlaflt›r›-
labilece¤ini savunmaktad›r. Geleneksel yaklafl›ma göre çevresel düzenlemeler ül-
kelerin rekabetedebilirli¤ini olumsuz yönde etkilemektedir. Bunun nedeni çevre
politikas› uygulamalar›n›n bir yandan maliyetleri artt›rmas› di¤er yandan da ticari
engeller dolay›s›yla ülkelerin rekabet gücünü olumsuz yönde etkilemesidir. Reka-
bet gücünü kaybeden firmalar›n piyasadan silinmesi durumunda ulusal ekonomi-
lerin üretim düzeyleri azalacak, iflsizlik artacak ve ihracat düzeyi gerileyecek ve
döviz aç›¤› ortaya ç›kacakt›r (Da¤demir: 2003:263). “Geleneksel yaklafl›m› destek-
leyen Christiansen ve Tientenberg, çevresel düzenlemelerin zorlay›c›l›¤›nda kirlilik
kontrolü ve azalt›m›na yönelen yat›r›mlar›n, ülkelerin rekabet gücünü yükseltebi-
lecek türden yat›r›mlar› d›fllayaca¤›n› yine bu amaç do¤rultusundaki üretim faali-
yetlerinin ihracat potansiyeli olan bir ürünün üretiminde kullan›labilecek üretim
faktörlerine talep yaratarak üretim maliyetlerini yükseltece¤ini ileri sürmektedirler
(Christiansen Tientenberg, 1985:372-373 aktaran Da¤demir 2003:263)”.
Ayr›ca üretim faktörlerinin ülkeler aras›nda hareketlili¤inin söz konusu olmas›
durumunda, bu ülkeler aras›nda çevresel düzenleme farkl›l›klar›n› de¤erlendiren
endüstriler, daha gevflek çevresel düzenlemeleri olan veya çevresel düzenlemele-
re uyma zorunlulu¤u bulunmayan ülkelere yönelerek ülkelerin rekabet güçlerini
etkileyebilmektedir. Çevresel düzenlemelerin firmalar›n ve ülkelerin rekabet güç-
lerini olumsuz yönde etkileyece¤ini ileri süren geleneksel yaklafl›m, yenilikçi yak-
lafl›m taraf›ndan sorunu statik bir yaklafl›mla ele ald›klar› gerekçesiyle elefltirilmek-
tedir. Yenilikçi yaklafl›ma göre, çevresel düzenlemeler firmalara üretim ve at›klar›n
de¤erlendirilmesi süreçlerinde ek maliyetler getirmesi nedeniyle teknolojide, üre-
tim süreçlerinde ve nihai ürünlerde yeniliklerin ortaya ç›kma olas›l›¤›n› öne ç›ka-
ran dinamik bir yaklafl›mla ele al›nd›¤›nda çevre politikalar› ve rekabet gücü uzla-
flabilir. Daha s›k›laflt›r›lm›fl çevresel düzenlemelerin bir sonucu olarak firmalar,
çevresel etkilerini gözden geçirerek söz konusu düzenlemelere birlikte uyum sa¤-
larsa ve yenilikler için Ar-Ge faaliyetlerine daha fazla kaynak aktar›rlarsa rekabet
güçlerini gelifltirebilmektedirler. Michael Porter yenilikçi yaklafl›m› destekleyen ve
güçlendiren görüfllere sahiptir. Porter çevresel düzenlemeler kapsam›nda ürün gü-
venli¤i, ürün kalitesi, ürün ve üretim sürecinin çevresel etkileri için getirilen daha
detayland›r›lm›fl standartlar›n rekabet üstünlü¤ü sa¤lamay› ve rekabet gücünü ge-
lifltirmeyi destekleyece¤ini ileri sürmektedir. Porter’a göre, çevre standartlar› firma-

lar› daha üstün kaliteye, daha üstün teknolojiye yönelten bir bask› unsuru yarat›p
müflteri ilgisini çekecek özellikler ortaya ç›kar›rken bu geliflmeler ulusal firmalara
yeni ürünler ve hizmetler gelifltirmek konusunda öncü olma f›rsatlar› yaratmakta-
d›r (Da¤demir, 2003: 264-267).
Çevre Politikas›n›n ‹stihdama Etkisi

Çevre korunmas› ile ilgili düzenlemeler için önemli ad›mlar›n at›ld›¤› 1970’li y›llar-
da, izlenen politikalar›n çevresel baflar›lar›n›n yan›nda makroekonomik de¤iflken-
ler üzerindeki etkilerinin de tart›fl›lmaya baflland›¤› görülmektedir. Bu ba¤lamda
çevre politikalar›n›n istihdama yans›malar›, çevre politikalar› ile istihdam politika-
lar›n›n birbiri ile çeliflkili olup olmad›¤›, e¤er öyleyse her iki politikan›n birbiriyle
uyumunun nas›l sa¤lanaca¤› konular› gündeme gelmifltir.
Çevre politikas›n›n ekonomik anlamda olumsuz etkilerinin olaca¤›n› düflünen
kötümser bak›fl aç›s›na göre, çevrenin korunmas› amac›yla al›nan önlemlerin reka-
beti engelleyen, ifl yerlerinin kapanmas›na, yeni projelerin ertelenmesine ya da ip-
tal edilmesine yol açan etkileri söz konusudur. Bu çerçevede söz konusu görüfl sa-
hipleri çevresel düzenlemelerin özellikle yüksek kirletme potansiyeli tafl›yan en-
düstrilerde istihdam olanaklar›n› daraltarak iflsizli¤i yükseltece¤inden çekinmekte-
dirler. Bu görüflün aksine çevre politikas›n›n istihdam üzerinde geniflletici etkisi
olaca¤›n› savunanlar da çevresel düzenlemelerin yeni teknolojilerin gelifltirilmesi-
ni ve uygulanmas›n› zorlay›c› etkileri nedeniyle rekabet avantaj› ortaya ç›kartt›¤›n›,
çevre yönetmeliklerinin kirlilik kontrolü alan›nda h›zla büyüyen yeni bir sektörün
yarat›lmas›na yol açt›¤›n› belirtir. Ayr›ca bu yönetmeliklerin hayata geçirilmesinde
rol oynayan kamusal ve özel organizasyonlar›n yayg›nlaflt›¤› ve tüm bu geliflmele-
rin etkisiyle yarat›lan istihdam›n iflsizli¤in azalt›lmas›na katk› sa¤lad›¤›n› ifade eden
olumlu görüfller de bulunmaktad›r. Bu görüfller karfl›s›nda, çevreciler çevre politi-
kas›n›n öncelikli amac›n›n, çevresel kaynaklar›n rasyonel kullan›lmas› yoluyla çev-
renin korunmas› ve çevre kirlenmesinin önlenmesi oldu¤unu vurgulam›fllard›r.
Çevre politikalar›n›n istihdam üzerinde olumlu veya olumsuz etkilerinin olabilece-
¤ini belirten çevreciler, çevrenin korunmas› ve istihdam yarat›lmas› amaçlar›n›
uyumlaflt›rabilecek bir çözüm yolunun bulunmas› durumunda çevre politikas›n›n
istihdam olanaklar› yaratma fonksiyonun gelifltirilebilece¤ini savunmaktad›rlar. Bu
düflünce do¤rultusunda çevre politikas›n›n istihdam üzerindeki etkilerini sorgula-
yan araflt›rmalar›n yerini, çevrenin korunmas› amac›yla yap›lan düzenlemelerin is-
tihdam politikas›na nas›l hizmet edebilece¤ini sorgulayan araflt›rmalara b›rakm›flt›r
(Da¤demir, 2003: 241).
Çifte Yarar Hipotezi

Çevre vergilerinin istihdam politikalar›na hizmet edecek bir araç olarak da kullan›-
labilece¤i düflüncesi, çevrenin korunmas› ve istihdam yarat›lmas› gibi birbiriyle çe-
liflti¤i düflünülen iki önemli iktisat politikas› amac›n› birlikte gerçeklefltirilebilecek
ortak bir çözüm sunmas› nedeniyle büyük ilgi görmüfltür. Çifte yarar hipotezi mev-
cut vergi sisteminin dengesiz oldu¤u ve piyasa davran›fllar›n› yanl›fl yönlendirdi¤i
varsay›m› üzerine kuruludur. Mevcut vergi sisteminde enerji ve do¤al kaynaklar
gerçek maliyetlerinin alt›nda vergilendirilirken, özellikle emek ve sermaye üzerin-
deki vergi yükü olmas› gerekenin çok üzerindedir. Vergi yükünün üretim faktörle-
ri aras›ndaki da¤›l›m›ndaki bu dengesizlik, do¤al kaynaklar›n verimsiz kullan›lma-
s›n›, israf edilmesini ve çevreye zarar verilmesini teflvik ederken, di¤er yandan da
yeni yat›r›mlar› ve yeni ifle al›mlar› cayd›rmakta, ekonomik ve çevresel refah ka-
y›plar›na neden olmaktad›r. Çifte yarar hipotezi ile çevreye zarar veren ekonomik
faaliyetlerin piyasa fiyatlar›n›, marjinal sosyal maliyetlerine eflitlemeyi amaç edinen
bir çevre vergisi reformundan elde edilecek ek gelirin, gelir vergisi gibi piyasalar
üzerinde sapt›r›c› etkileri olan bir vergi veya bir grup verginin oranlar›n› düflürerek
veya bu vergileri ödeyenlere do¤rudan gelir transfer ederek kullan›lmas›n›n, büt-
çenin dengelerini de¤ifltirmeksizin çevresel ve ekonomik refah art›fllar› sa¤lanaca-
¤› ileri sürülmektedir (Da¤demir, 2003: 252-253). K›saca çevresel vergiler gelir ver-
gileriyle ikame edilecek olursa çevresel vergilerle iliflkili iki yarar ortaya ç›kacakt›r.
‹lki, kirlilik d›flsall›klar›yla iliflkili piyasa hatalar›n›n düzelmesiyle sosyal refah dü-
zeyi artmaktad›r. ‹kinci fayda emek piyasas›ndaki piyasa aksakl›klar›n›n azalmas›-
n›n sosyal refah düzeyini artt›rmas›yla meydana gelmektedir. Bu çevresel vergi ile
iliflkili iki fayda çifte yarar olarak adland›r›lmaktad›r (Kahn, 1998:148).
Çevre Politikas›n›n Enflasyona Etkisi

Üretim maliyetleri üzerinde artt›r›c› etkiye neden olan çevre koruma harcamalar›
özellikle en fazla kirlenmeye neden olan firmalar›, fiyatlar›n› yükseltmeye yöneltir.
Böylece, tüketici fiyatlar›nda nispi bir art›fl ortaya ç›kmaktad›r (Victor, 1978:68-69).
Bu çerçevede çevresel harcamalar enflasyon üzerinde artt›r›c›SIRA bir S‹ZDE
rol oynamakta- SIRA S‹ZDE
d›r. Fiyatlar genel düzeyindeki art›fl tüketicinin harcanabilir gelir düzeyini azaltaca-
¤›ndan bireylerin tüketim miktarlar› da azalacakt›r. Ayn› zamanda d›fl talebin de fi-
yat art›fllar› nedeniyle azalaca¤› ve dolay›s›yla ülke ihracat›n›n gerileyece¤i ifade
edilebilir. Sonuç olarak ülke gelir düzeyi iç ve d›fl talebin daralmas›ndan
SIRA S‹ZDE dolay› SIRA S‹ZDE
olumsuz yönde etkilenebilir. S O R U S O R U
Nispeten daha az çevre kirlenmesine yol açan firmalar daha fazla çevreDkirlenmesine
‹KKAT neden D‹KKAT
olan firmalara göre daha az çevre harcamas› gerçeklefltireceklerdir. E¤er kontrol politika-
S O R Uyakalayacakt›r.
s› arac›l›¤›yla bu firmalar korunuyorsa kirli sanayilere göre maliyet avantaj› S O R U
N N
Çevre Politikas›n›n Gelir ve Servet Da¤›l›m›na Etkisi D‹KKAT D‹KKAT

Çevre kontrol politikalar›n›n gelir ve servet da¤›l›m› üzerindeki etkileri, bir yan
ürün olarak ortaya ç›kmaktad›r. E¤er bu politikalar iflsizli¤e yol açarsa bu durum-
N N
dan öncelikle düflük gelirliler etkilenir. Enflasyondan baflta sabit gelirliler zarar gö-
rür. Çevre kirlenmesine daha az sebep olan firmalar lehine nispi K ‹ T karl›l›¤›n
A P de¤ifl- K ‹ T A P
mesi ölçüsünde çevre kirlenmesi kontrol politikalar› ile servet da¤›l›m›
AMAÇLARIMIZ aras›nda AMAÇLARIMIZ
do¤ru yönlü bir iliflki kurulmaktad›r (Victor, 1978:68-69).
Özcan Da¤demir’in Çevre Sorunlar›na Ekonomik Yaklafl›mlar ve OptimalK ‹ T Politika
A P Aray›flla- K ‹ T A P
r› (Ankara: Gazikitapevi, 2003) adl› kitab›nda Çevre Politikas›n›n Makroekonomik Anali-
zine iliflkin önemli bilgilere ulaflabilirsiniz.
Ekonominin Çevre Üzerindeki Etkisi
Buraya kadar çevre makroekonomi iliflkisi ve çevre politikas›n›n ve çevre kalite-
sindeki de¤iflmenin etkileri olumlu ve olumsuz yönleriyle ayr›nt›l› olarak incelen-
di. Ancak daha önce yapt›¤›m›z aç›klamalar, konuyu çevre ekonomi aras›ndaki
iliflkiyi çevrenin verimlilik ve ekonomik büyüme, rekabet, istihdam, enflasyon,
gelir ve servet da¤›l›m› üzerindeki etkilerini kapsayacak flekilde tek boyutlu ele
almaktad›r. Konunun bir di¤er boyutu ise ekonominin çevre üzerindeki etkisinin
dikkate al›nmas›d›r. Çevre ekonomisi ve ekonomik kalk›nma literatüründe eko-
nominin çevreye etkisi yo¤un olarak tart›fl›lan bir konudur. Bu çerçevede görüfl-
lerin bir k›sm› ekonomi büyüdükçe kifli bafl›na gelirin yükselece¤ini ve çevre ka-
litesinin artaca¤›n› ileri sürerken, di¤er baz› görüfller ise ekonomik büyümenin
çevre kalitesini olumsuz yönde etkileyece¤ini, çevre sorunlar›na yol açaca¤›n› sa-
vunmaktad›rlar.
Castells (1997) üretim ile çevre sorunlar›n› iliflkilendirerek, çevre sorunlar›n›n
do¤adan yararlanman›n ya da kullan›m›n›n belli bir de¤erin ya da dengenin afl›l-
mas› ile gerçekleflti¤ini belirtir. Di¤er bir deyiflle Castells do¤a ile insan aras›ndaki
iliflkinin belli kurallar çerçevesinde yürütülmemesi sonucunda, do¤al sistemin den-
ge noktas›n›n afl›laca¤›n› ve böylece çevre sorunlar›n›n ortaya ç›kaca¤›n› belirt-
mektedir (K›l›ç, 2006:115).
Ekonomideki üretim art›fl›n› do¤an›n tafl›ma kapasitesi aç›s›ndan inceleyen
Brown, çevre sorunlar›n›n temelini insan›n do¤ay› tafl›ma kapasitesini bozulmas›-
na yol açacak bir flekilde yararlanmas›na ba¤lamaktad›r (Uslu, 1995: 46 aktaran K›-
l›ç, 2006: 115). Tafl›ma kapasitesi, do¤al sistemin kendini yeniden üretebilece¤i,
do¤al döngünün devam›n› sa¤layabilece¤i seviyedir. Ancak geçmiflten günümüze
kadar yaflanan çevre sorunlar›n›n da gösterdi¤i gibi, çevrenin bir tafl›ma kapasite-
sinin oldu¤u ve buna uygun bir üretim anlay›fl›n›n olmas› gerekti¤i kapitalist ve
sosyalist ekonomilerce göz önünde bulundurulmam›flt›r. Gerçekten, reel üretimde
do¤al kaynaklar›n temel girdi olmas› ve özellikle az geliflmifl ülkelerin büyümele-
rinin do¤al kayna¤a ba¤›ml› olmas›, büyümenin süreklili¤ini sa¤lama çabalar›, do-
¤al kaynaklar›n afl›r› bir flekilde kullan›lmas›na yol açm›fl; bunun sonucunda çevre
sorunlar› bütün insanl›¤› tehdit eden küresel bir sorun hâline gelmifltir (K›l›ç, 2006:
115-116).
Ekonomik büyümenin arzu edilmeyen bir sonucu olarak ortaya ç›kan çevre so-
runlar›, üretim gerçeklefltirildikçe söz konusu olacakt›r. Çünkü üretimin her aflama-
s›nda kullan›lan hammaddeden iflgücüne kadar her bir üretim faktörünün do¤aya
yükledi¤i belli bir maliyet bulunmaktad›r. Çevreye b›rak›lan at›klar sadece üretim
aflamas›nda kalmamakta ürünün tüketiminden yok edilmesine kadar her alanda or-
taya ç›kmaktad›r. Bu nedenle üretilen her ürünün çevre aç›s›ndan maliyetinin dü-
flünüldü¤ünden çok daha fazla oldu¤u ifade edilmektedir (K›l›ç, 2006:116).Bu k›s›m-
S O R U da ekonomik S Obüyüme
R U ile çevre iliflkisi Kuznets E¤risi yard›m›yla aç›klanacakt›r.
D‹KKAT Kuznets E¤risi,

D ‹ Kiktisadi
KAT kalk›nma düzeyi ile gelir da¤›l›m› aras›ndaki iliflkiyi gösteren ters
U fleklinde bir e¤ridir. E¤rinin flekli iktisadi kalk›nman›n bafllar›nda gelir da¤›l›m› denge-
sizli¤inin artt›¤›n› kalk›nma süreci ilerledikçe gelir da¤›l›m› dengesizli¤inin azald›¤›n›
N N
göstermektedir.
AMAÇLARIMIZ ‹ktisat literatüründe

AMAÇLARIMIZ Kuznets E¤risi, 1990’l› y›llarla birlikte iktisadi büyüme ya da
daha genifl anlamda iktisadi kalk›nma ile çevre kirlili¤i iliflkisini ortaya koymak için
kullan›lmaktad›r. ‹ktisadi büyüme ile birlikte çevre kirlili¤inin ve/veya çevre tahri-
K ‹ T A P bat›n›n artaca¤›,
K ‹ T Abelli P bir gelir düzeyinden sonra azalaca¤›na iliflkin görüfle litera-
türde “Çevreye Uyarlanm›fl Kuznets E¤risi (ÇUKE)” ya da Çevresel Kuznets E¤risi
ad› verilmektedir (Baflar ve Temurlenk, 2007: 1). Çevre kirlili¤i ile kifli bafl›na dü-
TELEV‹ZYON flen gelir aras›ndaki
T E L E V ‹ Z Y O N iliflki fiekil 7.4’te verilmifltir. fiekilde dikey eksende çevresel
tahribat, yatay eksende ise kifli bafl›na düflen gelir gösterilmektedir.
fiekil 7.4
Çevresel Tahribat Çevresel Kuznets

(Kirlilik) Dönüm Noktas› E¤risi
Kaynak: Panayotou,
(2003): s.58.
Kifli Bafl›na
Y* Düflen Gelir
fiekilde gelir düzeyi Y* düzeyine yükselinceye kadar çevresel tahribat baflka bir
deyiflle çevre kirlili¤i artmakta dönüm noktas›n› ifade eden Y* düzeyinden sonra
ise çevresel tahribat azalan bir e¤ilim göstermektedir. Gelir düzeyi ile çevre kirlili-
¤i (tahribat) aras›ndaki iliflkinin ters U fleklinde olmas›n›n teorik olarak aç›klanma-
s›nda özellikle ölçek etkisi, kompozisyon etkisi ve teknoloji etkisi dikkate al›nmak-
tad›r. Bu etkilerden ölçek etkisinden, Çevresel Kuznets E¤risi’nin artan k›sm›n›n,
kompozisyon etkisi ile teknoloji etkisinden ise söz konusu e¤rinin azalan k›sm›-
n›n aç›klanmas›nda yararlan›lmaktad›r (Baflar ve Temurlenk, 2007: 2).
Ölçek etkisi, ekonomik büyümenin artmas›yla birlikte gerekli girdi miktar›n›n
artmas› ve dolay›s›yla üretim sürecinde daha fazla do¤al kayna¤›n kullan›lmas› ne-
deniyle ortaya ç›kar. Ayr›ca üretim art›fl›yla birlikte ekonomik faaliyetler sonucun-
da ortaya ç›kan at›k ve zararl› madde emisyonlar›nda art›fl görülmekte ve dolay›-
s›yla çevre kalitesi bozulmaktad›r (Borghesi, 1999: 6-7).
Gelir art›fl› ise çevreyi kompozisyon etkisi (yap›sal etki) arac›l›¤›yla olumlu
yönde etkilemektedir. Kompozisyon etkisi, gelir art›fl›yla birlikte ekonominin yap›-
sal de¤iflimini ve çevre üzerindeki olumlu etkisini ifade etmektedir (Borghesi,
1999: 6). Ülkelerin ekonomik kalk›nma düzeyleri yükseldikçe temel ekonomik fa-
aliyetlerin ekonomideki a¤›rl›klar› de¤iflmekte, tar›mdan sanayiye, sanayiden de
hizmetler ve bilgi sektörüne do¤ru bir geçifl süreci yaflanmaktad›r. ‹ktisadi kalk›n-
man›n ilk aflamalar›nda tar›mdan sanayi sektörüne do¤ru geçifl ile birlikte kaynak
kullan›m›ndaki art›fllar çevre bozulmalar›na yol açmaktad›r. Kaynak kullan›m›nda-
ki art›fllar›n yan›nda, sanayi üretimi ile birlikte çevre kirlili¤inde de önemli art›fllar
ortaya ç›kmaktad›r. Ancak, iktisadi kalk›nman›n ilerleyen aflamalar›nda, sanayi
sektöründen hizmetler ve bilgi sektörüne do¤ru bir geçifl yaflanmaktad›r. Hizmet-
ler ve bilgi sektörlerinin sanayi sektörüne oranla daha az do¤al kaynak kullanma-
s› nedeniyle bu geçifl sürecinin çevresel tahribat ve kirlilik düzeyi üzerinde azalt›-
c› etkisi söz konusudur (Baflar ve Temurlenk, 2007: 2-3).
Teknoloji etkisi ise Çevresel Kuznets E¤risi’nin azalan k›sm›n› tan›mlamakta
kullan›lmaktad›r. Teknoloji etkisine göre, ülkeler refah düzeylerinin artmas›yla bir-
likte araflt›rma ve gelifltirme faaliyetlerine daha fazla kaynak ay›rabilmektedirler.
Bu sayede geliflmifl ülkeler yeni ve çevre dostu teknolojiler gelifltirilebilmektedir-
ler. Böylece yeni ve çevre dostu baflka bir ifadeyle temiz teknolojilerin demode,
eski ve kirlilik üreten kirli teknolojilerin yerini almas› çevre kalitesinin artmas›na
yol açmaktad›r (Borghesi, 1999: 6-7). Ters U fleklindeki Çevresel Kuznets E¤risi’ne
göre, çevre üzerinde ölçek etkisi nedeniyle ortaya ç›kan olumsuz etkinin kalk›n-
man›n ilk aflamalar›nda yayg›n olaca¤› ifade edilebilir. Ancak kompozisyon ve tek-
noloji etkilerinin olumlu etkisi çevresel tahribat› azaltacakt›r. Çevresel talebin gelir
esnekli¤i bu sürecin aç›klanmas›nda kullan›lan önemli bir unsurdur. Bu çerçevede
gelir artt›kça bireyler daha yüksek yaflam standard›na ulafl›r ve içinde bulundukla-
r› çevrenin kalitesiyle daha fazla ilgilenir hâle gelir. Daha kaliteli çevreye yönelik
talep ekonomide çevresel tahribat› azaltacak bir yap›sal de¤iflimi teflvik eder. Bir
yandan çevresel bilincin artmas› ve tüketicilerin çevre dostu ürünlere yönelik ta-
leplerini artt›rmas›, üretim ve teknolojilerin daha çevre dostu faaliyetlere kaymas›-
na katk›da bulunur. Di¤er yandan da hükûmetlerin daha etkin çevre politikalar›n›
uygulayabilmeleri kolaylafl›r. Bu kapsamda daha s›k› çevresel düzenlemeler, çev-
reye yönelik harcamalarda art›fl, mevcut çevre politikalar›n›n daha iyi uygulanma-
s› say›labilir. Söz konusu uygulamalar ekonominin daha az kirlilik üreten sektörle-
re ve teknolojilere do¤ru kaymas›na katk›da bulunur. Bu ba¤lamda daha iyi bir
çevreye yönelik talep ve bunun politika yans›malar› Çevresel Kuznets E¤risi’nin
azalan k›sm›n›n aç›klanmas›n›n teorik temellerini oluflturur (Borghesi, 1999: 7).
Çevresel Kuznets E¤risi kalk›nma-çevre iliflkisini ortaya koyabilecek biçimde
fiekil 7.5’teki gibi gösterilebilir. Kalk›nman›n düflük düzeylerinde az miktarda at›k
oluflumuna yol açan kaynak temelli geçimlik ekonomik faaliyetlerin çevresel tah-
ribat üzerindeki etkisi niceliksel ve yo¤unluk aç›s›ndan s›n›rl› düzeydedir. Tar›m›n
geçimlik düzeyden pazara yönelik bir faaliyete dönüflmesi, do¤al kaynak ç›kar›m›-
n›n artmas› ve sanayileflmenin bafllamas› do¤al kaynak tüketimini ve at›k oluflumu-
nu artt›rmaktad›r. Kalk›nman›n daha ileri aflamalar›nda bilgi temelli sanayilere ve
hizmetlere do¤ru yap›sal de¤iflim, daha etkin teknolojilerin kullan›lmas› ve birey-
lerin çevre kalitesine yönelik taleplerindeki art›fl çevresel tahribatta azalmaya ne-
den olur (Panayotou, 2003: 2-3).
fiekil 7.5
Çevresel Kuznets Çevresel

Tahribat
E¤risi: Kalk›nma-
Çevre ‹liflkisi Sanayi Öncesi Sanayi Sanayi Sonras› Ekonomiler
Ekonomiler Ekonomileri (Hizmet Ekonomileri)
Kaynak: Panayotou,
(2003), s.46.
Ekonomik Kalk›nma Aflamalar›
ÇEVRE POL‹T‹KASI
Çevre politikas› kavram›, üretim sürecinde yöntem ve kalite yan›nda, kamu sa¤l›-
¤› ve çevresel kaynaklar›n korunmas› anlam›na gelen çevre kalitesiyle iliflkili siya-
sal, yönetsel kararlar bütünü olarak tan›mlanabilir (Toprak, 1989: 91 aktaran Pala-
b›y›k, 2004: 252). Çevre politikas› bir ülkenin çevre konusundaki hedef ve tercih-
lerinin belirlenmesi anlam›na gelmektedir (Kelefl ve Hamamc›, 1998:285). Çevre
politikas›n›n amac›, toplumu oluflturan bireylerin sa¤l›kl› ve insana yarafl›r çevrede
yaflama güvencesinin sa¤lanmas›; hava, su, toprak, bitki ve hayvan varl›klar› ile
toplumsal çevre de¤erlerinin korunmas› ve gelifltirilmesidir. Ayn› zamanda ortaya
ç›kan olumsuzluklar›n ve aksakl›klar›n giderilmesi ve çevre politikalar› uygulama-
lar›n›n gerektirdi¤i yük ve sorumlulu¤un paylafl›m›nda toplumsal adalet ilkelerine

ba¤l› kal›nmas›d›r (Palab›y›k, 2004: 252).
Çevre politikalar›n›n belirlenmesinin ve uygulanmas›n›n temel koflulu, teflhistir.
Bu aflamada toplumun çevreye verdi¤i de¤erin ölçülmesi önem tafl›maktad›r. ‹kin-
ci aflamada ise çevreye yönelik çeflitli müdahale, düzenleme yöntemlerinin ince-
SIRA S‹ZDE Son aflama
lenmesi, karfl›laflt›r›lmas› ve uygun olanlar›n seçilmesi söz konusudur. SIRA S‹ZDE
olan üçüncü aflamada ise saptanm›fl politikalar›n karar mekanizmas› içinde uygu-
lanmas›n›n gerçeklefltirilmesidir (Kelefl, Hamamc›, 1998: 286). D Ü fi Ü N E L ‹ M
Çevre politikas›n›n ilkeleri neler olabilir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

S O R U S O R U
4
Çevre politikalar›yla iktisadi ve sosyal politikalar aras›nda karfl›l›kl› Detkileflim
‹ K K A T söz konu- D‹KKAT
sudur. Ülkelerin kalk›nma stratejileri, kentleflme politikalar› çevre politikas› üzerinde et-
kilidir. Bu ba¤lamda çevre politikalar›yla di¤er ekonomik ve sosyal Spolitikalar
O R U aras›nda S O R U
N N
tutarl›l›k ve koordinasyon sa¤lanmal›d›r.
D‹KKAT D‹KKAT
Çevre Politikalar›n›n S›n›fland›r›lmas› AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Çevre politikalar› konusunda farkl› yaklafl›mlar bulunmaktad›r. Bu çerçevede çev-
N N
re politikalar› konusunda ülkeler düzeyinde farkl›l›klar oldu¤uSIRAgibi,S‹ZDEbu konuyla il- SIRA S‹ZDE
gilenen bilim adamlar›, çevre uzmanlar›, düflünürler, çevreyi korumay›
K ‹ T A P amaçlayan K ‹ T A P
örgütler aras›nda yaklafl›m farkl›l›klar› söz konusudur. Bu farkl›l›klar, birkaç genel
çevre yaklafl›m› çerçevesinde s›n›fland›r›labilir. Temelde çevre politikalar› içerik
(öz) yönünden ve yöntem aç›s›ndan s›n›fland›r›lmaktad›r. Söz T E Lkonusu
E V ‹ Z Y O Npolitikalar› TELEV‹ZYON
afla¤›daki gibi kendi içinde de gruplara ayr›biliriz. K ‹ T A P K ‹ T A P
‹çerik (Öz) Yönünden Çevre Politikalar›

‹çerik aç›s›ndan çevre politikalar›n› düzeltim (reform) yanl›s›T Eolanlar
L E V ‹ Z Y Ove
N düzeltim TELEV‹ZYON
karfl›t› olanlar biçiminde ikiye ay›rabiliriz:
Düzeltim Karfl›t› Çevre Politikalar›

Bu tür politika savunucular› çevre konusuna özel ilgi gösterilmesinin‹ N T E R gerekli
NET olmad›- ‹NTERNET
¤›n› düflünmektedirler. Bu grupta yer alanlar›n görüflleri iki kategoride incelenebilir:
Birinci gruptakiler, liberal kapitalizmin öngördü¤ü gibi “B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z
geçsinler” anlay›fl› çerçevesinde dünyan›n karfl› karfl›ya kald›¤› baz› çevre sorunlar›-
n›n piyasa ekonomisinin iflleyifliyle kendili¤inden ortadan kalkaca¤›na inanmakta ve
devlet müdahalesine karfl› ç›kmaktad›rlar. Bu grubun savunucular›, bilim ve teknolo-
jideki geliflmeler ve piyasa ekonomisi dolay›s›yla toplumun kazand›¤› uyum gücüyle
her türlü kaynak sorununun çözülebilece¤i ve kirlenme düzeyinin toplumsal aç›dan
kabul edilebilir bir boyutta gerçeklefltirilebilece¤ini ifade etmektedirler. Bu görüfle
göre özel giriflimcilik ve etkin bir rekabet ortam› çevrenin korunmas›n› sa¤layabilir.
Çevre sorunlar›na devletin müdahelesine karfl› olan di¤er grup ise sanayileflme, tek-
nolojik geliflme ve ekonomik büyümenin önemini vurgulayan Ortodoks Marksistler-
dir. Bu gruba göre, çevrenin gündeme gelmesi ve bu konuya özel ilgi gösterilmesi
bilinçli olarak asl›nda kapitalizmin temel sorunlar›n›n tart›flma gündemine girmesini
ya da gündemde tutulmas›n› geciktiren bir araçt›r. Böylece ekonomik ve teknolojik
geliflmeler yavafllat›larak kapitalist sistemin çöküflü geciktirilmeye çal›fl›lmaktad›r. An-
cak bu görüfle göre çevre sorunlar›n›n çözümünde baflar› elde edilmesi üretim iliflki-
lerinin de¤ifltirilmesine ba¤l›d›r (Kelefl ve Hamamc›, 1998: 288-289).
Düzeltimci (Reformcu) Politikalar

Bu politikalar çevre sorunlar›n›n çözümüne yönelik aktif bir politika izlenmesi
anlay›fl›n› benimser. Burada belli bir siyasal ideolojiye ba¤l› olmaktan çok parag-
matik bir yaklafl›mla konu ele al›nmakta ve iyimser bir nitelik tafl›maktad›r. Düzel-
timci politika savunucular›n›n bir k›sm› liberal felsefeyi benimserken di¤erleri da-
ha çok sol e¤ilimlidirler. Liberaller ve sol e¤ilimli olanlar da kendi içinde iki gru-
ba ayr›lmaktad›r. Liberal grupta yer alanlardan baz›lar› insano¤lunu tehdit eden
çevresel sorunlar›n insanlar› çözümde birlefltirece¤ine inanmakta ve konuyu mer-
kezî yönetim aç›s›ndan ele al›rlar. Liberal grup içinde düzeltimin toplumun taba-
n›na dayanmas› ve tabandan gelmesi gere¤ine inanan di¤er görüfl ise e¤itimin
çevre bilincinin ve sorumlulu¤un yarat›lmas›ndaki önemine vurgu yapmaktad›r.
Sol e¤ilimliler içinde yer alan bir grup kapitalist sistemde çevrebilimsel yönden el-
veriflli bir toplumsal ve ekonomik bir ortam›n yarat›lamayaca¤›na inan›rlar. Çev-
resel bunal›m›n boyutlar›n›n kaç›n›lmaz olarak Bat›l› geliflmifl toplumlar›n politi-
kac›lar›n› büyük ölçüde sola kayd›raca¤›n› ve ülkeleri çevre konusunda düzeltim-
ler yapmaya itece¤ini ileri sürmektedirler. Sol e¤ilimliler aras›nda yer alan kökten-
ci eylemciler ise tabandaki toplumsal ve siyasal eylemin çevre politikalar›na yön
vermesi gerekti¤i düflüncesindedirler. Yerel yönetimler, merkezî yönetimler ve si-
yasi partilerin çevre üzerinde etkisi olabilecek kararlar›ndan en fazla etkilenecek
olanlar›n örgütlenmesi bu grupta bulunanlar›n belirtti¤i temel amaçt›r (Kelefl ve
Hamamc›, 1998: 289-290).
Yöntem Aç›s›ndan Çevre Politikalar›

Bu politik anlay›fl› benimseyenler çevre sorunlar›na daha çok ideolojinin ötesinde
yaklaflmaktad›rlar. Bunlar bafll›ca iki grupta aç›klanabilir.
Onar›mc› Politikalar
Bu tür politikalar karfl› karfl›ya kal›nan soruna bir tepki olarak ortaya ç›kar. Bura-
da, çevre üzerindeki olumsuz sonuçlar ortaya ç›kt›ktan, çevre zarar gördükten ve
ço¤u kez de telafisinin mümkün olmad›¤› noktaya gelindi¤inde, çevre üzerindeki
zararl› etkilerin geçmifle dönük giderilmesini amaçlayan politikalard›r. Bu politika-
lar›n uygulanmas›nda yararlan›lan bafll›ca araçlar, kirletenden tazminat al›nmas›,
ceza yapt›r›mlar› uygulanmas› ve kirlenmenin yürütme örgütlerince do¤rudan de-
netlenmesidir. Tazminat yönteminde, üretim faaliyetlerinin ve ürünlerin çevre üze-
rinde yol açt›¤› zarar›n bu zarar› gerçeklefltirenden al›narak karfl›lanmas› söz konu-
sudur. Örnek olarak denizi, nehri kirleten sanayi kurulufllar›ndan at›klar›n ortadan
kald›r›labilmesi için belli bir paran›n al›nmas› verilebilir. Kirlenmenin do¤rudan
denetlenmesi durumunda ise, teknoloji yard›m›yla üretim süreçlerinin ve ürünlerin
çevre üzerindeki olumsuz etkileri giderilmeye çal›fl›l›r. Çöplerin yak›lmas›nda yeni
yöntemler kullanma ve “desülfürizasyon” gibi önlemler buna örnek gösterilebilir.
Önleyici Politikalar
Önleyici politikalar temelde çevrenin henüz zarar görmeden gelecekte çevre üzerin-
de ortaya ç›kabilecek olas› etkileri dikkate alarak çevrenin ve canl› yaflam›n›n zarar
görmesini önlemeye çal›fl›r. Bu çerçevede gelecekte ortaya ç›kabilecek çevre sorun-
lar› ve tehlikelerinin önceden tahminine dayanan bu önleyici politikalarda çevre kir-
lenmesi oluflmadan konu dikkate al›nd›¤› için toplumsal maliyeti onar›mc› politika-
lar kadar yüksek de¤ildir. Önleyici politikalar›n temel uygulama araçlar›, teknolojik
yenilikler ve yap›sal de¤iflikliklerdir. Teknolojik yeniliklerle ifade edilen, çevrenin

korunmas› ve gelifltirilmesi amac›yla yararl› yöntemler ve tasar›mlar gelifltirerek bun-
lar›n yard›m›yla üretim süreçlerinde çevre lehine de¤ifliklikler yapmakt›r. Sanayi at›k-
lar›n›n yeniden kullan›labilir duruma getirilmesi (geri dönüflüm: recycling) ya da da-
ha az gürültülü motor türlerinin imal edilmesi örnek olarak verilebilir. Yap›sal de¤i-
fliklikler yoluyla da çevrenin ve canl› varl›klar›n olumsuz yönde etkilenmesinin önü-
ne geçilebilir. Bu çerçevede enerji israf›n› önleyici yöntemlerin gelifltirilmesi, trafik
ve ulafl›m sistemlerinin de¤ifltirilmesi, dengeli ve sa¤l›kl› kentleflmenin gerçeklefltiril-
mesi, yap›sal araçlar aras›nda say›labilir. Kent içi ulafl›mda toplu tafl›mac›l›¤›n birey-
sel ve özel araçlara tercih edilmesi sonucunda, Japonya’da %66’ya varan bir enerji ta-
sarrufunun sa¤land›¤› hesaplanm›flt›r (Kelefl ve Hamamc›, 1998: 290-292).
Çevre Politikas›n›n Araçlar›

Dünya genelinde ülkeler taraf›ndan farkl› çevre politikas› araçlar› kullan›lmaktad›r.
Arzu edilen çevre kalitesine ulaflmak için gelifltirilmifl ve uygulanmakta olan bafll›ca
çevre politikas› araçlar› ekonomik ve hukuki araçlardan oluflan düzenleyici ve tefl-
vik edici araçlar, gönüllü kat›l›m› amaçlayan araçlar, makroekonomik araç-
lar olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. “Çevre vergileri, mali yard›mlar, depozit-geri ödeme
sistemleri ve kirletme/at›k haklar›n›n ticareti gibi ekonomik araçlar ile standartlar,
yasaklama ve yükümlülük getirme yoluyla do¤rudan müdahalede bulunularak uy-
gulanan hukuki araçlar çevre politikas›n›n düzenleyici ve teflvik edici araçlar› ara-
s›nda say›lmaktad›r. Sorumluluk yükleme, mülkiyet haklar›n›n tan›mlanmas› ve ah-
laki de¤erler yaratarak manevi duyarl›l›¤›n gelifltirilmesi gibi merkezî otoritenin
do¤rudan müdahalesi yerine gönüllü kat›l›m› teflvik eden araçlar, ikinci grup araç-
lar› oluflturmaktad›r. Çevre politikas›n›n öngördü¤ü hedeflerin gerçeklefltirilebilme-
si için makroekonomik düzeyde tan›mlanm›fl araçlardan da yararlan›lmaktad›r. Pa-
ra ve maliye politikalar›, ticaret politikas›, d›fl yard›m politikas› ve yoksul ülkelerin
d›fl borç yüklerini azaltmaya yönelik politikalar da çevre politikas›n›n dolayl› araç-
lar› aras›nda say›lan üçüncü gruba dahil edilen araçlard›r” (Da¤demir, 2003: s161).
ÇEVRE YÖNET‹M‹
Çevre yönetimi, genel olarak ekolojik dengenin gerçeklefltirilmesi amac›yla kay-
naklar›n rasyonel kullan›m›na yönelik yönetim sürecinin aflamalar› olan planlama,
örgütlenme, personel alma, efl güdüm-iletiflim, fayda-maliyet hesaplamalar› yürüt-
me ve denetim ifllevlerinin bütünü biçiminde tan›mlanabilir (Karaman, 1998:127;
Palab›y›k 2004: 251). Baflka bir deyiflle çevre yönetimi, yönetim sürecinin aflamala-
r›n›n çevreyi koruma-kullanma dengesinin sa¤lanmas› çerçevesinde uygulanmas›-
n›n gerçeklefltirilmesidir. “Bütüncül anlamda ele al›nd›¤›nda çevre yönetimi kavra-
m›n›n temelini çevre ile kalk›nma aras›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k; do¤al kaynakla-
r›n ak›lc› kullan›m›, korunmas› ve yönetiminin sosyal ve ekonomik kalk›nma ile
birlikte gerçeklefltirilmesi düflüncesi oluflturmaktad›r. Bu anlamda çevre yönetimi,
sürdürülebilir kalk›nman›n önemli bir arac›d›r” (Palab›y›k, 2004: 252).
Gelecek kuflaklar›n ihtiyaçlar›n› dikkate alarak, do¤al kaynaklar›n koruma/kul-
lanma koflullar›n›n belirlenmesi ve bireylerin bu kaynaklara adil ve sa¤l›kl› ulaflma-
s›n› sa¤layacak çevre yönetiminin kurulmas› önemlidir. Çevre yönetimi alan›nda
daha etkin bir sistemin oluflturulmas› kurumsal düzenlemeleri gerekli k›lar. Bu an-
lamda kurumsal yap› ile çevre etkilefliminin dikkate al›nmas› önemlidir. Bu çerçe-
vede politika önerileri baflka bir deyiflle etkin bir çevre yönetiminin gereklilikleri
aç›klanmal›d›r.
Etkin Çevre Yönetiminin Koflullar›

Siyasal ‹rade
“Çevre yönetiminin etkili bir biçimde ifllemesinin ilk koflulunu ekonomik ve top-
lumsal kararlar al›n›rken çevresel de¤erlerin göz önünde bulundurulmas› olufltur-
maktad›r. Bütün ekonomik ve toplumsal politikalar›n oluflturulmas›nda çevresel
kayg›lar›n da dikkate al›nmas›, çevre ile ilgili mevzuat›n öncelikli olarak uygulan-
mas›na özel önem verilmesi, yönetimin bütün aflamalar›nda plan ve projeler haz›r-
lan›rken ekolojik verilerin dikkate al›nmas›na özen gösterilmesi gerekmektedir”
(DPT, 2006: 78).
Ulusal ve yerel düzeyde siyasal irade etkin çevre yönetiminin önemli gerekli-
liklerinden biridir. Özellikle geliflmekte olan ülkelerde politikac›lar ekonomik kal-
k›nma ile çevre aras›nda çeliflki oldu¤unu düflünmekte ve ekonomik kalk›nma ve
istihdam yaratma amac›na öncelik vermektedirler. Politikac›lar›n çevrenin korun-
mas› konusunda olumlu ve destekleyici görüfller belirtmelerine ra¤men faaliyetle-
ri söylemleriyle ters düflmekte ya da söylediklerini yerine getirmede isteksiz dav-
ranmaktad›rlar. Politikac›lar›n düflünceleri ve faaliyetleri yan›nda, bir toplumda
çevre konusunda siyasal iradenin bulundu¤unu gösteren baflka unsurlar da bulun-
maktad›r. Bunlar:
• Yasal düzenlemelerde çevre koruma çalflmalar›na verilen yer ve önemdir.
• “Çevre Master Planlar› ve “Y›ll›k Çevre Durum Raporlar›” siyasal iradenin
göstergeleridir. Bu tür raporlar›n varl›¤› toplumlar› çevre koruma ve gelifltir-
me konusundaki kararl›l›¤›n› gösterir.
• Ulusal kalk›nma planlar›nda çevre konular›n›n yer almas›, siyasal iredenin
bir di¤er göstergesidir.
• Teflvik sistemleri içerisinde çevresel konulara verilen önem de kayda de¤er
bir siyasal irade göstergesidir (Ertürk, 2011:422-423).
Çevre Bilincinin Yayg›nlaflt›r›lmas› ve Çevre E¤itimi

Karar vericilere, uygulay›c›lara ve toplum bireylerine çevre ve çevre sa¤l›¤› e¤itim
ve ö¤retimi verilerek çevre bilincinin her kesimde oluflmas› sa¤lanmal›d›r (DPT,
2006: 78). Çevre ile ilgili toplumun bilinçlendirilmesi ve e¤itilmesi etkinliklerinde
genel olarak çevre e¤itimi yöntemlerinden yararlan›lmaktad›r. Ömür boyu süren
bir e¤itim süreci olan çevre için e¤itimin amac› ekolojik bir bilinç ve duyarl›l›k ya-
ratma yan›nda sa¤l›kl› yaflama ve çevresel sorumluluk tafl›ma e¤itimidir. Bu çerçe-
vede çevre için e¤itimin biliflsel ve duyuflsal alanlara iliflkin amaçlar› bulunmakta-
d›r. Bireylerin ekolojik kültürünü, çevre okuryazarl›¤›n› artt›rmak çevre için e¤iti-
min biliflsel amaçlar› iken, çevreye karfl› olumlu de¤er, davran›fl ve tutum sergile-
mek ve gelifltirmek çevre için e¤itimin duyuflsal amaçlar›d›r (Ertürk, 2011:423-424).
Çevre Yönetiminin Temel Amaçlar›n›n Belirlenmesi

Çevre yönetiminin amaçlar›n›n aç›k bir biçimde belirlenmesi çevre yönetiminin et-
kinli¤e ulaflmas›nda önem arz etmektedir. Bu çerçevede afla¤›da belirtilen baz›
amaçlar dikkate al›nabilir:
• Yönetim ile ilgili karar alma süreçlerinde çevrenin temel unsur olmas›n› sa¤-
lamak,
• Çevre konusunda karar alma sürecinde çevresel veri sistemlerinin temel
al›nmas›n› sa¤lamak,
• Çevresel nitelikleri gelifltirmek ve çevre kirlili¤ini engellemek,
• Çevresel planlamaya ve kurumlar aras›ndaki eflgüdüme önem vermek,

• Do¤al kaynaklar›n kullan›m›nda israf›n önüne geçmek,
• Altyap› projelerinin çevre ile uyumunu sa¤lamak.
Bu amaçlar› artt›rmak mümkün olmas›na ra¤men yukar›da belirtilen temel amaç-
lar›n, çevre yönetiminin kurumlar› ve yetkililerince benimsenmifl olmas›n›n etkin
bir çevre yönetimi aç›s›ndan yeterli olaca¤› düflünülebilir (Ertürk, 2011:424-425).
Çevre Kalitesine ‹liflkin Hedeflerin Belirlenmesi

Etkin bir çevre yönetimi için do¤al kaynaklara iliflkin mevcut çevresel nitelik de-
¤erlerini ölçmek ve çevresel standartlar›n oluflturulmas› özellikle önemlidir. Stan-
dartlar amaçlar›na, konular›na, ölçüm yap›lan yere göre s›n›fland›r›labilmektedir.
Standartlar amaçlar› bak›m›ndan kamu sa¤l›¤›n› ve toplumsal refah› korumak
olmak üzere iki grupta s›n›fland›r›lmaktad›r. Konular›na göre standartlar üç
grup alt›nda incelenebilir. Al›c› ortam standartlar›, hava ve su ortamlar›n›n için-
de bulunmas› gereken nitel ve nicel koflullar› belirlemektedir. Emisyon standart-
lar›, çevreye b›rak›lan at›k veya art›klar›n tafl›mas› gereken nitel ve nicel koflullar›
tan›mlamaktad›r. Üretim standartlar› ise at›k miktar›n› denetlemek amac›yla üre-
tim süreçleri, üretimde kullan›lan yak›t›n nitel ve nicel koflullar›yla üretim sürecin-
de yer alan araç ve gereçlerin standartlar›n› belirlemektedir. Ölçüm yap›lan yere
göre standartlar ölçüm yerine, kirleticilerin nitel ve nicel özelliklerine ve stan-
dartlarla düzenlenmesi gereken alanlar aç›s›ndan farkl›l›k gösterebilmektedir. Kir-
letici türlerine göre standartlar; hava, su veya gürültü standartlar› gibi kirlilik or-
tamlar›na dayal› olarak s›n›fland›r›lmaktad›r (Ertürk, 2011:425-426).
Çevre Politikas› Uygulama Alanlar›n›n Belirlenmesi

Çevre politikas›n›n etkinli¤i aç›s›ndan, ulusal ya da yerel çevre yönetimlerinin çev- Pestisid: Bitki ve hayvanlar›
re politikalar›n›n olup olmad›¤›, yeterlilik düzeyi ve varsa eksikliklerinin neler ol- zararl›lardan korumak için
du¤unun saptanmas› önemlidir. Bu çerçevede hangi alanlarda çevre politikas› uy- mücadele amac›yla
kullan›lan kimyasal ilaçlar
gulamalar›n›n yap›lmas› gerekti¤i ve çevre politikas›n›n hangi uygulamalar› ve ve etki maddelerinden
araçlar› kapsayaca¤› belirlenmelidir. Çevre politikas›n›n olas› uygulama alanlar› hepsini birden ifade etmek
için kullan›lan bir terimdir
afla¤›daki gibi s›ralanabilir: (http://www.turkcebilgi.org/
• Su kalitesi ile ilgili uygulamalar, sozluk/botanik-terimleri/
pestisid-10697.html).
• Hava kalitesi ile ilgili uygulamalar,
• Gürültünün azalt›lmas› ile ilgili uygulamalar,
• Kat› at›k yönetimi ile ilgili uygulamalar,
• Radyasyon ve toksik etkili kat› at›klarla ilgili uygulamalar,
• Pestisidlerle ilgili uygulamalar,
• Termal kirlenme ile ilgili uygulamalar,
• Çevre yönetimi ve planlamas› kapasitesinin güçlendirilmesi ile ilgili uygula-
malard›r (Ertürk, 2011:426-427).
Çevre Yönetimine ‹liflkin Stratejilerin Belirlenmesi

Çevre politikas›n›n uygulama alanlar› belirlendikten sonra çevre yönetimine iliflkin Strateji: Politika
uygulamalar›n›n hangi
stratejilerin belirlenmesi gerekmektedir. Çevre yönetim stratejileri dört bafll›k alt›n- flekilde ve tarzda, ne tür
da toplanabilir. Bunlar: yöntemler kullan›larak
yap›laca¤›n› belirtir (Ertürk,
Çevre kalitesinin belirlenmesi: Bu amaçla öncelikle ölçme sistemlerinin be- 2011:427).
lirlenmesi gerekir. Mevcut çevresel kalite koflullar›n›n belirlenmesinden sonra çev-
re kalitesi hedefleri saptanmakta bu somut ve ölçülebilir hedefler, yetkili otoriteler
taraf›ndan standartlara dönüfltürülmelidir.
At›klar›n denetim alt›na al›nmas›: Bunun için bir izleme sistemi kurularak,
kirlilik nedenleri saptanmal›d›r.
Çevresel etki de¤erlemesi (ÇED): ÇED, bir yörede yap›lacak yat›r›mlar›n ve
ekonomik geliflmelerin çevre kalitesi üzerindeki olas› olumsuz etkilerini, olumsuz-
luklar›n ortaya ç›kmas›ndan önce saptamay› ve gerekli önlemlerin al›nmas›n› sa¤-
lamaktad›r.
Çevre kirliliklerinin ortadan kald›r›lmas› ve zararl› etkilerinin gideril-
mesi: Burada çevre kirlili¤inin insan ve çevre sa¤l›¤› aç›s›ndan risk oluflturmayan
bir düzeye, kabul edilebilir bir maliyete katlan›larak indirilmesi amaçlanmaktad›r.
Belirli maliyet ve finansman› gerektiren bu çal›flmalar, kirletici kaynaklar›n kirlilik-
lerini azaltmaya, ar›tmaya yada ortadan kald›rmaya yönelik önlemlerdir (Ertürk,
2011:427-428).
Çevresel ‹fllevlerin ve Süreçlerin Belirlenmesi

Çevre yönetimlerinin ifllevleri; nitelikleri, kapsamlar›, kaynaklar› ve hukuksal daya-
naklar› aç›s›ndan ulusal ve yerel ifllevler fleklinde ikiye ayr›labilir. Ancak baz› ifllev-
lerin her iki yönetim taraf›ndan da yerine getirilmesi gerekebilir. Ulusal çevre ifllev-
leri temel olarak alt› bafll›k alt›nda toplanabilir. ‹lki, çevre kirlenmesinin önlenebil-
mesi için kamunun do¤rudan müdahalesini öngörür. ‹kinci tür ifllevler, do¤rudan
müdahale yerine, kamunun ald›¤› baz› önlemlerle çevre kirlenmesinin önlenmesi-
S O R U ni içerir. S O R U
D‹KKAT Bu önlemlere,D ‹kirletici

K K A T harçlar› veya vergileri almak, izin ve ruhsat sistemleri oluflturmak
örnek olarak verilebilir.
N N
Üçüncü tür ifllevler, destekleyici tür ifllevlerdir. Bu ifllevler karfl›l›ks›z ya da ko-
flullu sübvansiyonlar, depozito ücretleri gibi baz› ekonomik araçlar oluflturarak bi-
AMAÇLARIMIZ rey ya da firmalar›
AMAÇLARIMIZ istenilen yönde olumlu davran›fl sergilemeye yöneltme amac›n›
tafl›maktad›r. Bu türde ifllevlerden bir baflkas› da çevre ile ilgili araflt›rma, e¤itim ve
yönlendirme çal›flmalar›d›r. Dördüncü ulusal çevre ifllevi koruyucu nitelikli önle-
K ‹ T A P K ‹ T A göstermekte
me ifllevi özelli¤i P olup çevre kalitesinin korunmas› için gerekli altya-
p›n›n ya da teknik gerekliliklerin kamu arac›l›¤›yla yerine getirilmesidir. Beflincisi
düzeltici önleme ifllevlerinden meydana gelmektedir. Bu tür çal›flmalar, genellikle
TELEV‹ZYON kirlilik ya Tda
E L Eat›klar
V ‹ Z Y O Nortaya ç›kt›ktan sonra yap›labilecek ar›tma ve filtrasyon, at›k-
lar›n ortadan kald›r›lmas› ve geri dönüflümüne iliflkindir. Yerel çevre ifllevleri ara-
s›nda ise; yerel çevre politikalar›n›n belirlenmesi, çevre koruma plan›n›n yap›lma-
‹NTERNET s›, bilgi ve ‹enformasyon
NTERNET sistemlerinin oluflturulmas›, izleme sistemlerinin kurulma-
s›, at›k kaynaklar›n› izlemek ve denetlemek, çevresel etkileri de¤erlendirmek, çev-
re örgütü kurmak, halk›n kat›l›m›n› sa¤lamak ve kirlili¤i ortadan kald›rmak say›la-
bilir (Ertürk, 2011:429-430).
Kamu Sektöründe ve Özel Sektörde Çevre Planlamas›

Kamu sektöründe çevresel planlama, çevresel sorunlar› ortaya koymak, bu sorun-
larla iliflkili olarak çevresel kalite hedeflerini belirlemek ve sorunlar›n çözümüne
dönük çevre politikas›n› ve izlenecek stratejilerin seçimini kapsamaktad›r. Özel
sektör kurulufllar› aç›s›ndan ise çevre planlamas›, çevresel denetçilik olarak ortaya
ç›kmaya bafllam›flt›r. Çevre dan›flmanl›¤› olarak da ifade edilebilecek çevre denet-
çili¤i, incelenen kuruluflun çevre konusunda sergiledi¤i tutumun yürürlükteki ya-
sal düzenlemeler aç›s›ndan incelenmesi, bulunan aksakl›klar›n giderilmesi ve çev-

resel yönetim sisteminin gelifltirilmesi için belirlenecek önerilerin ilgili kurulufla ile-
tilmesidir (Ertürk, 2011:430-431).
Çevresel Örgütlenme Düzeyi ve Yetkiler

Çevre yönetiminin etkin iflleyebilmesi için çevre örgütünün nitelik ve nicelik aç›-
s›ndan yeterli personele sahip olmas› gerekir. Ayr›ca çevre yönetim birimlerinin
görevlerini etkin bir biçimde yerine getirebilmesi için gerekli yasal yetkilere sahip
olmas› gerekir. Örne¤in trafi¤e k›s›tlamalar getirmek, standart gelifltirmek, çevre
suçlar›na ceza uygulamak bu tür yetkiler aras›nda say›labilir. Uygulanmas› gereken
standartlar, kurallar ve bunlar›n uygulanma biçimlerini belirleyen süreçler (teknik,
ekonomik, yönetsel ve hukuksal) etken örgütlenme modellinin di¤er koflullar› ara-
s›nda say›labilir (Ertürk, 2011:433).
Karar Alma Süreçlerine Özel Sektör, Sivil Toplum Kurulufllar› ve

Halk›n Aktif Kat›l›m›n›n Sa¤lanmas›
Çevre ile ilgili karar alma süreçlerine özel sektör-STK (Sivil Toplum Kurulufllar›) ve
halk›n aktif kat›l›m›n›n sa¤lanmas› için kamu kararlar›na temel olan politikalar›n
kamuoyu ile paylafl›lmas› ve kamuoyunun sürekli bilgilendirilmesi önemlidir. Hal-
k›n do¤a koruma konusundaki bilgi yetersizli¤ini gidermek ve duyarl›l›¤›n› art›r-
mak için e¤itim programlar›, kampanyalar düzenlenmelidir. Al›nacak kararlarda
yerel halk›n görüfllerinin al›nmas› önemlidir; bu nedenle toplulu¤un dikkatini çe-
ken, bilgilendiren ve iflbirli¤ine davet eden kat›l›mc› programlar gelifltirilmeli ve
sistemli bir biçimde uygulanmal›d›r.
Kat›l›mc› Tarzda Gerçeklefltirilen Yasal Düzenlemelerin Etkin

Biçimde Yaflama Geçirilmesi ve Uygulamada fieffafl›¤›n Sa¤lanmas›
Çevreyi ilgilendiren yasal düzenlemeler bütünleflik bir çevre politikas›n›n ürünü
olarak haz›rlanmal›, demokratik kitle örgütlerinin, üniversitelerin, uzman çevrele-
rin ve sanayi temsilcilerinin görüflleri yasa yap›m sürecinde dikkate al›nmal›d›r. Ay-
r›ca yasal düzenlemelerin ve çevresel de¤erleri korumaya yönelik yarg› kararlar›-
n›n uygulanmas› konusuna özel önem verilmelidir. Ulusal ve uluslararas› belgeler
›fl›¤›nda ortaya ç›kan planlar›n yaflama geçirilmesi için de gerekli yönetsel ve para-
sal araçlar oluflturulmal›d›r. Al›c› ortam standartlar›, sal›m de¤erleri, koruma alan-
lar›, biyolojik de¤erler, çevre düzeni planlar›, çevre dostu üretim ve çevre dostu ni-
hai mallar, at›k yönetimi vb. çevre konular› ve bunlarla ilgili uygulamalarda fleffaf
bir yönetim yap›s›, bilgilendirme süreci oluflturulmal›d›r.
Çevre Konusundaki Yarg› Kararlar›n›n Uygulanmas› ve Çevreye

Karfl› fiuç
Çevre konular›nda yarg› kararlar›n›n yapt›r›m gücünün zay›f kald›¤›, kirletenler
aleyhine al›nan yarg› kararlar›n›n uygulanmas›nda s›k›nt›lar›n yaflanabildi¤i göz-
lemlenmektedir. Bu bak›mdan, kirleten ve çevreye zarar veren kifli, kurum ya da
kurulufllar ço¤u zaman kamu gücünü ve kamunun uygulad›¤› yapt›r›mlar› yeterin-
ce hissetmemektedir. Dolay›s›yla kirletenler/çevreye zarar verenler kararl›l›kla uy-
gulanan yapt›r›mlarla karfl›laflmal›d›rlar. Yasal düzenlemelerin ve yapt›r›mlar›n,
merkezi ve yerel yönetimlerce toplumsal ve ekonomik aktörler aras›nda hiçbir ay-
r›m yap›lmadan uygulanmas› da bir di¤er önemli konuyu oluflturmaktad›r (DPT,
2006:78-80).
Özet
N
A M A Ç Çevre ile makroekonomi iliflkisini ortaya koymak N
A M A Ç Ekonominin çevre üzerindeki etkisini aç›klamak
1 Çevre ekonomisinde mikroekonomik konular›n 3 Ekonominin çevre üzerindeki etkisi incelenmesi
kavranmas› kadar önemli bir di¤er konu da çev- gereken önemli bir konudur. Çevre ekonomisi ve
re ile makroekonomi iliflkisinin ortaya konulma- ekonomik kalk›nma literatüründe ekonominin
s›d›r. Mikroekonomik bak›fl aç›s›yla kaynaklar›n çevreye etkisi yo¤un olarak tart›fl›lan bir konu-
optimal düzeyini belirlemenin yan›nda çevreyi dur. Bu çerçevede görüfllerin bir k›sm› ekonomi
kuflatan daha toplulaflt›r›lm›fl büyüklüklere bak- büyüdükçe kifli bafl›na gelirin yükselece¤ini ve
mak da önemlidir. Bu konular temelde iki aç›- çevre kalitesinin artaca¤›n› ileri sürerken, bir ta-
dan incelenebilir. ‹lki çevre politikalar›n›n eko- k›m görüfller ise ekonomik büyümenin çevre ka-
nominin bütününü nas›l etkiledi¤i konusudur. litesini olumsuz yönde etkileyece¤ini baflka bir
Burada çevrenin, verimlilik ve ekonomik büyü- ifadeyle çevre sorunlar›na yol açaca¤›n› savun-
me, uluslararas› ticaret ve rekabet, istihdam, enf- maktad›rlar. Özellikle ekonomik büyüme ile çev-
lasyon, gelir ve servet da¤›l›m›na etkisi de¤erlen- re iliflkisinin aç›klanmas›nda yayg›n olarak Çevre-
dirilmelidir. ‹kinci olarak ekonomik sistem ile sel Kuznets E¤risi kullan›lmaktad›r. ‹ktisadi büyü-
çevresel sistemin etkileflimi üzerinde durmak ge- me ile birlikte çevre kirlili¤inin ve/veya çevre tah-
rekir. Bu çerçevede Çevresel Kuznets E¤risi ara- ribat›n›n artaca¤›, belli bir gelir düzeyinden sonra
c›l›¤›yla ekonomik büyümenin çevre üzerindeki azalaca¤›na iliflkin görüfl literatürde “Çevreye
etkisi aç›klanabilir. Uyarlanm›fl Kuznets E¤risi (ÇUKE)” ya da Çevre-
sel Kuznets E¤risi olarak adland›r›lmaktad›r.
N
A M A Ç
Çevre politikalar›n›n ekonomik etkilerini de¤er-
N
2 lendirmek A M A Ç Çevre politikas› ve yönetimini aç›klamak
4
Çevre politikalar›n›n ekonomi üzerindeki olumlu Çevre politikas› kavramsal olarak bir ülkenin çev-
ve olumsuz etkileri dikkate al›narak çevre eko- re konusundaki hedef ve tercihlerinin belirlen-
nomi iliflkisi incelenebilir. Çevreden ekonomiye mesi çerçevesinde üretim sürecinde yöntem ve
do¤ru tek yönü iliflki göz önünde bulunduruldu- kalite yan›nda, kamu sa¤l›¤› ve çevresel kaynak-
¤unda çevre politikalar›n›n uluslararas› ticaret ve lar›n korunmas› anlam›na gelen çevre kalitesiyle
rekabet, istihdam, enflasyon, gelir ve servet da¤›- iliflkili siyasal, yönetsel kararlar bütünü olarak ta-
l›m›, verimlilik ve ekonomik büyüme üzerinde n›mlanabilir. Çevre yönetimi ise genel olarak eko-
etkileri söz konusudur. lojik dengenin gerçeklefltirilmesi amac›yla kay-
naklar›n rasyonel kullan›m›na yönelik yönetim
sürecinin aflamalar›n›n çevresel kaynaklardan ya-
rarlan›rken ayn› zamanda bu kaynaklar›n koru-
mas›n›n sa¤lanmas› baflka bir anlat›mla koruma-
kullanma dengesinin sa¤lanmas› çerçevesinde
uygulanmas›n›n gerçeklefltirilmesidir.
1. Afla¤›dakilerden hangisi çevre kalitesindeki iyilefl- 6. Afla¤›dakilerden hangisi üretim sürecinde yöntem
menin ekonomi üzerinde yaratt›¤› olumlu etkiler ara- ve kalite yan›nda, kamu sa¤l›¤› ve çevresel kaynaklar›n
s›nda say›lamaz? korunmas› anlam›na gelen çevre kalitesiyle de ilgili si-
a. Tar›msal verimlili¤i art›r›r yasal yönetsel kararlar bütününü ifade etmektedir?
b. ‹flgücü verimlili¤ini artt›r›r a. Çevre
c. Sa¤l›k hizmeti maliyetlerini azalt›r b. Sürdürülebilirlik
d. Üretim faktörlerini üretken alanlardan çevresel c. Çevresel yönetim
alanlara kayd›r›r d. Pareto optimumu
e. Piyasaya yönelik üretimi artt›r›r e. Çevre politikas›
2. Çevresel Kuznets E¤risi’ne göre afla¤›dakilerden han- 7. Afla¤›dakilerden hangisi etkin çevre yönetiminin ge-
gisi do¤rudur? reklilikleri aras›nda yer almaz?
a. Kifli bafl›na düflen gelir düzeyi ile kirlilik düzeyi a. Çevre yönetim amaçlar›n›n aç›k ve net olarak
do¤ru yönlü iliflkilidir. belirlenmesi
b. Kifli bafl›na düflen gelir düzeyi ile kirlilik düzeyi b. Çevre kalitesi hedeflerinin belirlenmesi
ters yönlü iliflkilidir. c. Çevre e¤itimi ile toplumda çevre bilincinin olufl-
c. Kifli bafl›na düflen gelir düzeyi ile kirlilik düzeyi turulmas›
belli bir gelir düzeyine kadar do¤ru söz konusu d. Çevre politikalar›n›n merkezi yönetim taraf›n-
gelir düzeyinden sonra ise ters yönlü iliflkilidir. dan tek tarafl› oluflturulmas›
d. Kifli bafl›na düflen gelir düzeyi ile kirlilik düzeyi e. Ekonomik ve toplumsal kararlarda çevresel de-
aras›ndaki iliflki U biçimindedir. ¤erlerin dikkate al›nmas›
e. Kifli bafl›na düflen gelir düzeyi kirlilik düzeyi üze-
rinde herhangibir etki sahibi de¤ildir. 8. Çevre koruma harcamalar›n›n fiyatlar genel düze-
yinde art›fl yaratmas›na yol açan temel unsur afla¤›daki-
3. Afla¤›dakilerden hangisi çevre yönetiminin temel
lerden hangisidir?
amaçlar› aras›nda yer almaz?
a. Üretim miktar›n› artt›rmas›
a. Çevre kalitesini gelifltirmek
b. Üretim maliyetlerini artt›rmas›
b. Çevre kirlili¤ini engellemek
c. ‹stihdam düzeyini artt›rmas›
c. Karar alma süreçlerinde çevreyi temel unsur ola-
d. Kirletici düzeyi farkl› firmalar aras›nda nispi kar-
rak dikkate almak
l›l›¤› de¤ifltirmei
d. Do¤al kaynaklardan maksimum düzeyde yarar-
e. Verimlilik düzeyini artt›rmas›
lanmak
e. Çevre altyap› projeleri aras›nda uyumu sa¤lamak
9. Çevresel Kuznets yard›m›yla ekonomik kalk›nma afla-
malar› ile çevre iliflkilendirildi¤inde afla¤›dakilerden han-
4. Çifte yarar hipotezine göre afla¤›dakilerden hangisi
gisinde en fazla çevresel tahribat ortaya ç›kmaktad›r?
yanl›flt›r?
a. Geçim ekonomisi
a. Emek üzerindeki vergi yükünü düflürerek kay-
b. Tar›m ekonomisi
nak da¤›l›m›nda etkinli¤i artt›r›r
b. Çevre kalitesinde iyileflme gerçekleflir c. Sanayi ekonomisi
c. Yo¤un kirlilik yaratan endüstriler maliyet avan- d. Hizmet ekonomisi
taj› sa¤lar. e. Bilgi temelli ekonomi
d. Emek istihdam›n› artt›r›r
e. Çevresel vergiler gelir vergilerinin yerini al›r. 10. Temelde çevrenin henüz zarar görmeden gelecekte
çevre üzerinde ortaya ç›kabilecek olas› etkiler dikkate
5. Çevre sorunlar›n›n temelini insan›n do¤ay› tafl›ma al›narak çevrenin ve canl› yaflam›n›n zarar görmesinin
kapasitesini bozulmas›na yol açacak bir flekilde yarar- önüne geçmeye dönük çevre politikalar›na ne ad verilir?
lanmas›yla iliflkilendiren kimdir? a. Önleyici
a. Porter b. Reformcu
b. Kuznets c. Düzeltim Karfl›t›
c. A.Smith d. Düzeltim Yanl›s›
d. Brown e. Onar›mc›
e. Castells
Yaflam›n ‹çinden Okuma Parças›
“ Toplumlar zenginlefltikçe çevrenin önemi art›yor

Bahçeflehir Üniversitesi Ekonomik ve Toplumsal Arafl-
t›rmalar Merkezi (BETAM) yeni bir araflt›rma yay›nlad›.
Ticaret, ‹klim De¤iflikli¤i ve Sürdürülebilirlik
Uluslararas› ticaret, küreselleflmenin artmas› sonucunda
son birkaç on y›lda geliflmeye devam etti. Daha fazla
Araflt›rma ekonomik kalk›nma ile çevreyi koruma aras›n- avantaj sa¤lamak için üretimin baflka yerlere tafl›nmas›,
daki ödünleflmeye iliflkin çarp›c› sonuçlar içeriyor. Türki- pek çok bölgede ekonomik büyüme yaratt›. Geliflmek-
ye’nin de yer ald›¤› 55 ülkeyi kapsayan Dünya De¤erler te olan baz› ülkeler, kaynaklar›n›n ya da iflgücünün bol-
Araflt›rmas›’na göre “Toplumlar zenginlefltikçe çevrenin lu¤u veya herikisinin birden olmas› sayesinde bu e¤i-
önemi art›yor”. Ayr›ca Türkiye’de pek çok kifli çevre kir- limden büyük kazanç sa¤lad›lar. Fakat bu s›rada ulusla-
lili¤ini önlemek ad›na için ek harcamalar yapmay› kabul raras› ticaretin çevre aç›s›ndan sonuçlar› giderek dikkat
ediyor. Çevre örgütlerine siyasi partilerden çok daha faz- çekici hale geldi. Karbon emisyonlar›n› azaltmaya yö-
la güvendi¤ini söyleyen kiflilerin oran› da bir hayli fazla. nelik uluslararas› hedefler ve mekanizmalar tart›fl›l›r-
Araflt›rmaya Türkiye’den kat›lanlar›n yüzde 57.1’i “Ekono- ken, ticareti yap›lan ürünlerden kaynaklanan emisyon-
mik geliflmeyi yavafllatsa ve bir miktar iflsizli¤e yol açsa bi- lar genellikle bafll› bafl›na bir sorun olarak vurguland›.
le, çevrenin korunmas›na öncelik verilmelidir” görüflünde. Bu emisyonlar halen, BM ‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve An-
Bu oran dünya ortalamas› olan yüzde 57.4 ile hemen he- laflmas›’n›n tan›m› gere¤i, üretici ülkeye mal ediliyor.
men ayn› seviyede. Araflt›rmaya konu olan ülkeler için ya- Bu ürünlerin ço¤u, Çin gibi geliflmekte olan ve ba¤lay›-
p›lan analizde ilginç bir sonuç daha var. Kifli bafl›na düflen c› emisyon hedefleri bulunmayan ülkelerde üretiliyor.
GSYH artt›kça çevre korunmas›na verilen önem art›yor. Günümüzde Çin’in toplam ekonomik üretiminin üçte
Geliflmifl ülkelerde, temel sosyo-ekonomik ihtiyaçlar›n birinden fazlas› ihraç ediliyor; bu oran, benzer büyük-
sa¤land›¤› ve belirli bir refah düzeyi yakaland›¤› ölçüde lükteki ekonomilerin ço¤undan daha yüksek. 2006’da
çevre korumaya verilen önemin artt›¤› söylenebilir. Çin ihracat›n›n yaklafl›k yüzde 58’i çokuluslu giriflimler
Çarp›c› bir di¤er sonuç da çevre için kiflilerin yapabile- taraf›ndan yap›ld› ve yabanc›lar›n do¤rudan yat›r›m yap-
ce¤i maddi fedakarl›klara iliflkin. “Çevre kirlili¤ini önle- t›¤› ifllerin hemen hemen yüzde 70’i üretim sektöründe
mek için gelirimin bir k›sm›n› verebilirim” diyenlerin oldu. Anlaflman›n emisyon kaynaklar›yla ilgili tan›m›
oran› yüzde 83.4 iken “çevre için ek vergi öderim” di- düflünülürse, Çin’in bugün dünyan›n en büyük karbon-
yenlerin oran› yüzde 78.3 olarak kaydediliyor. Türkiye dioksit kayna¤› olmas› flafl›rt›c› de¤il. Dolay›s›yla sana-
ile benzer gelir seviyesindeki ülkelerde çevre koruma yileflmifl dünya Çin’den gelen ürünlere giderek daha
için gelirden fedakarl›k ve ek vergi vermeyi kabul etme ba¤›ml› oluyor ve ayn› zamanda da karbon kesintisi he-
oran›n›n çok daha düflük oldu¤u da araflt›rmadan elde deflerine ulaflabilmek için bu ülkeye “karbon ihraç edi-
edilen bir di¤er sonuç. Her ne kadar çevre konusu gi- yor”. Tyndall ‹klim De¤iflikli¤ini Araflt›rma Merkezi ta-
derek daha çok önem kazansa da Türkiye, sivil toplum raf›ndan yap›lan ve Çin’in uluslararas› ticaretindeki kar-
kurulufllar›na üyelik konusunda k›r›klarla dolu bir karbon emisyonlar›n› ele alan son de¤erlendirmeye göre,
neye sahip. Herhangi bir çevre kurulufluna üye oldu¤u- 2004’de Çin’in karbon emisyonunun yüzde 23’ü net ih-
nu söyleyenlerin oran› yüzde 1.2 ve bu oran ile Türki- racattan kaynaklan›yordu. Bunun nedenlerinden birisi
ye 55 ülke aras›nda sondan dördüncü s›rada. Çin’in büyük bir ticaret fazlas›na sahip olmas›, bir bafl-
Araflt›rma, çevre kurulufllar›na düflük üyelik oran›n toplu- kas› ise verimsiz, kömüre dayal› enerji sistemi nedeniy-
mun çevre kurulufllar›na duydu¤u güvensizlikten kaynak- le ülkede karbon yo¤unlu¤unun yüksek olmas›yd›.
lan›p kaynaklanmad›¤›na dair bulgular da içeriyor. Toplu- Çin’in ihracat›ndaki karbon, Japonya’n›n 2004’teki top-
mun çevre örgütlerine güveni yüzde 56 ile siyasi partiler- lam karbon emisyonuna neredeyse eflit, ‹ngiltere’deki-
den (yüzde 35) ve sendikalardan (yüzde 35) çok daha nin ise iki kat›ndan fazlayd›. Ve çeflitli araflt›rmalar son
yüksek. Di¤er yandan kad›n örgütlerine (yüzde 62) ve in- on y›l içinde ürünlerin içindeki karbonun artt›¤›n›, za-
sani/yard›m kurulufllar›na duyulan güvenden (yüzde 65) man içinde de toplam karbon emisyonlar›n›n ço¤ald›¤›-
ise düflük. Ancak bu güven düzeyi yine de çevre kurulufl- n› gösterdi. Bu bulgular, iklim politikalar›nda yeterince
lar›na üyeli¤i olumsuz etkileyecek bir ölçüye sahip de¤il. ele al›nmayan bir konunun önemini vurguluyor. Sana-
”
yileflmifl ülkelerdeki tüketiciler, Çin’in karbon emisyon-
Kaynak: Serap Girgin Baykal, 19 fiubat 2011, lar›n›n önemli bir k›sm›ndan dolayl› olarak sorumlu bu-
http://www.abvizyonu.com/egitim/toplumlar-zengin- lunuyor. Bu kan›tlar, sanayileflmifl ülkelerin teknik des-
lestikce-cevrenin-onemi artiyor.html tek ve maddi yard›m arac›l›¤›yla, geliflmekte olan ülke-

lere yard›m etmesi gerekti¤i görüflünü destekliyor. Ulus- 1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Kalitesinin Ekono-
lararas› ticaret nedeniyle geliflmekte olan ülkelere yö- mik Verimlilik ve Büyüme Üzerindeki Etkileri”
nelen bu “karbon s›z›nt›s›n›n” ölçe¤i öylesine büyük ki, konusunu yeniden gözden geçiriniz.
uluslararas› iklim sözleflmelerinin s›radaki toplant›lar›n- 2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonominin Çevre Üzerin-
da dikkate al›nmas› gerekiyor. Baz› uzmanlar, ticareti deki Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yap›lan ürünlerdeki emisyonlar›n tüketici ülkenin emis- 3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Yönetimi” konusunu
yon hedeflerine dahil edilmesini sa¤lamak üzere, üreti- yeniden gözden geçiriniz.
me dayal› ulusal emisyon hesaplamalar›ndan tüketime 4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Politikas›n›n ‹stihda-
dayal› hesaplara geçifl gibi radikal bir de¤ifliklik yap›l- ma Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
mas› ça¤r›s›nda bulunuyor. Fakat bu da, verilerin belir- 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonominin Çevre Üzerin-
sizli¤i ve mevcut hesaplama sistemine yap›lan büyük
deki Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yat›r›mlar nedeniyle uygulanamayacakt›r. Ama yine de
6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Politikas›” konusunu
tüketime dayal› karbon emisyonlar›n›n ölçümleri, gö-
rüflmelerde bir gölge gösterge olarak kullan›labilir ve
7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Yönetimi” konusunu
resmi ulusal emisyon kay›tlar›n›n tamamlay›c› olabilir.
Ticareti yap›lan ürünleri de dahil etmeye yönelik bir
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Politikas›n›n Enflasyo-
baflka yaklafl›m da, emisyon üst s›n›rlar› belirlenmifl ül-
na Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
kelere ya da bölgelere getirilen ürünlere s›n›rlarda ver-
gi ayarlamas› yapmak olabilir. Avrupa Birli¤i ve Ameri- 9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonominin Çevre Üzerin-
ka Birleflik Devletleri’ndeki üst düzey siyasetçiler, böy- deki Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
le bir yaklafl›m› düflünüyorlar çünkü böyle bir uygula- 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Politikas›” konusunu
ma, ithal ürünlerin içindeki karbon maliyetini de içere- yeniden gözden geçiriniz.
cek ve ülke içinde imal edilen ürünler ile “eflitlik sa¤la-
yacak”t›r. Fakat bu öneriler elbetteki geliflmekte olan
baz› ülkeler taraf›ndan “korumac›” olmakla suçland› ve
Dünya Ticaret Örgütü taraf›ndan da itiraz görebilir. E¤er S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
bu politika dikkatli bir flekilde ve geliflmekte olan ülke- S›ra Sizde 1
lerdeki tüketicilere maddi ve teknolojik destek sa¤lana- Çevre konusuna makroekonomik aç›dan yaklafl›ld›¤›n-
rak uygulan›rsa, daha cazip hale gelebilir. Hangi yön da ilk olarak çevre politikalar›n›n ekonominin bütünü-
benimsenirse benimsensin, çözüm için güven gerekir, nü nas›l etkiledi¤i konusu incelenebilir. Örne¤in çevre
kuflku de¤il. Çift tarafl› ya da çok tarafl› iliflkilerde kar- politikalar›n›n ekonomik büyüme, istihdam ve uluslara-
fl›tl›k de¤il, iflbirli¤i flartt›r, çünkü küreselleflmifl bir tica- ras› rekabet üzerindeki etkisi nas›ld›r? ‹kinci olarak eko-
ret a¤›nda hiçbir ülke iklim de¤iflikli¤i ile tek bafl›na nomik sistem ile çevresel sistemin etkileflimi üzerinde
mücadele edemez. Uluslararas› ticaret politikas› hem durmak gerekir. Ekonomik büyüme ve daha genifl an-
gelecekteki iklim rejimi hem de sürdürülebilir kalk›nma lamda kalk›nman›n çevre üzerindeki etkisi nas›ld›r? Bu
aç›s›ndan önemli rol oynayabilir. Ticaretin daha etik ve tür sorular›n önemi çeflitli nedenlerle günümüzde daha
çevreye dost olmas›n›, maliyet ve faydalar›n daha adil
da artmaktad›r. Biyolojik çeflitlilik, küresel ›s›nma, asit
da¤›lmas›n› sa¤lamak önemlidir.
ya¤murlar› gibi küresel çevre sorunlar›n›n olumsuz et-
kilerini zamanla daha fazla yaflad›¤›m›z için çevre ve
Kaynak: Wang, Tao ve Watson, Jim. (2009). “Ticaret,
makroekonomi aras›ndaki iliflki daha da ön plana ç›k-
‹klim De¤iflikli¤i ve Sürdürülebilirlik”, Dünyan›n Du-
m›flt›r Ayr›ca, çevre politikalar›n›n gelecekteki yönelim-
rumu 2009 Is›nmakta Olan Bir Dünyaya Bak›fl, için-
leri üzerine gerçekleflen politik tart›flmalar, artan ölçüde
de, Çeviren Ayfle Baflç›, Editör Levent Cinemre, The
çevresel geliflmelerin GSY‹H’ye etkisi konusunda yo-
Worldwatch Institute, Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›n-
lar›, 1.Bask›. s: 155-159. ¤unlaflmaktad›r.

Çevre kalitesindeki geliflmelerin olumlu ve olumsuz et- Çevresel düzenlemelerin üretim maliyetlerini azaltaca¤›
kilerine yönelik tart›flmalar, bu iki karfl›t etkinin net et- Porter hipotezinin temel argüman›d›r. Ancak maliyet ta-
kisinin ne olaca¤› sorusunu akla getirmektedir. Bu etki- sarrufu olanaklar›n›n varl›¤› firmalar›n bundan yararla-
nin ortaya ç›kar›lmas› oldukça güçtür. Teorik olarak naca¤› anlam›n› tafl›mayabilir. Birçok iktisatç› maliyetle-
afla¤›daki eflitlik hesaplanmak istenebilir. ri düflürme seçene¤inin firmalar taraf›ndan elde edilebi-
GSY‹H= f (L1, K1, ÇK(GSY‹H,L2, K2)) lir olmas›na ra¤men firmalar›n bu seçenekleri gönüllü
Bu eflitlikte çevre kalitesi GSY‹H’nin bir fonksiyonu ola- olarak takip etmedi¤ini düflünmektedir. Firmalar›n ma-
rak gösterilmifltir. Burada L1, do¤rudan GSY‹H’nin üre- liyet azalt›m f›rsatlar›n› izlemelerini önleyen kurumsal
timinde kullan›lan emek miktar›n›, K1 GSY‹H’nin üreti- engeller söz konusudur. Palmer ve Simpson (1993) bu
minde kullan›lan sermaye miktar›n›, ÇK çevre kalitesi- engeller aras›nda firmalar›n etkinsizli¤i, miyoplu¤u ve
ni, L2, emisyon miktar›n›n azalt›lmas›nda kullan›lan araflt›rma gelifltirme (ar-ge) faaliyetleri sonucunda temiz
emek miktar›n› ve K2 de emisyon miktar›n›n azalt›lma- teknolojinin ortaya ç›kar›lmas›ndan tam olarak fayda
s›nda kullan›lan sermaye miktar›n› göstermektedir. Bu sa¤lanmas›n›n güçlü¤ünü ifade etmektedir. Özellikle
denklem çevresel de¤iflimin hem pozitif ve hem de ne- patent kanunlar›yla teknolojinin korunmas› güç ise fir-
gatif etkilerini gösterme potansiyeline sahiptir. Negatif malar›n bu tür teknolojilere yat›r›m yapma konusunda
etki emek ve sermayenin emisyonu azaltmak amac›yla pek istekli olmayacaklard›r.
artan miktarlarda (abating) kullan›lmas›n›n bu faktörle-
rin GSY‹H’nin üretiminde daha az kullan›lmas› dolay›- S›ra Sizde 4
s›yla ortaya ç›kar. Bu denklem ayn› zamanda çevre ka- Çevre politikalar›n›n nesnel ve bilimsel nitelik tafl›mas›
litesindeki art›fl›n GSY‹H’de art›fl yaratmas› olarak daha için baz› ilkelere dayanmas› gerekir. Bu ilkeler flu flekil-
önce tart›fl›lan pozitif etkiyi de göstermektedir. Ancak, de s›ralabilir:
ampirik çal›flmalar bu eflitlikteki iliflkiyi ölçmeye tefleb- 1. Çevre politikalar›n›n ekolojik sistemler ve nüfus
büs etmemifltir. Bunun temel nedeni, çevre kalitesinin da¤›l›m› üzerindeki etkileri dikkate al›nmal›d›r.
nas›l ölçülece¤ini belirlemenin oldukça güç olmas›d›r. 2. Çevre üzerinde ortaya ç›kmas› kaç›n›lamaz olum-
Çünkü çevre kalitesine iliflkin potansiyel ölçümlerin tü- suz etkileri ile kaç›n›labilir olumsuz etkileri aras›n-
mü kullan›labilir. Hava kalitesi, su kalitesi, eko- siste- da ayr›m yap›larak, herbirinin gerçeklefltirmenin k›-
min sa¤l›¤› (ormanlar, sulak alan, suda yaflayan canl›la- sa ve uzun dönemdeki maliyetleri hesaplanmal›d›r.
r›n ekosistemi), toksik kirlilik, biyolojik çeflitlilik, ozon 3. Her yat›r›m projesinin k›sa ve uzun dönemdeki bi-
tabakas›n›n kal›nl›¤›, sera gazlar›, ve çevre kalitesiyle il- rikimli etkilerin gelecek nesli nas›l etkileyece¤i he-
gili di¤er ölçümler tan›mlanabilir. Bunlardan hangisi en saplanmal›d›r.
önemlidir, bunlar›n tek bir ölçüt olarak ya da küçük bir 4. Önerilen yat›r›m projesinin etkinli¤i hesaba kat›la-
ölçüm seti olarak nas›l bir araya getirilecektir? Bu eflitli- rak, kaynak israf›n›n önüne geçilmesi sa¤lanmal›d›r.
¤i ölçmede önemli bir di¤er konu çevre ölçümlerini sa-
dece bugün de¤il, geçmifle dayal› olarak da yapmak ve
eflitli¤i hesaplamak için yeterli say›da veriyi derlemek,
toplamak gerekmektedir.
Aslan, Funda. (2010). ‹ktisadi Büyümenin Ekolojik Palab›y›k, Hamit. (2004). “Uluslararas› Ticaret ve Çevre:
S›n›rlar› ve Kalk›nman›n Sürdürülebilirli¤i, Dünya Ticaret Örgütü Üzerine Aç›klamalar”, Çevre
Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bi- Sorunlar›na Ça¤dafl Yaklafl›mlar Ekolojik, Eko-
limler Enstitüsü. nomik, Politik ve Yönetsel Perspektifler, içinde,
Baflar, Selim ve Temurlenk, M. Sinan. Çevreye Uyarlan- Ed. Mar›n Mehmet C. ve Y›ld›r›m U¤ur, Beta Bas›m
m›fl Kuznets E¤risi: Türkiye Üzerine Bir Uygulama. Yay›m Da¤›t›m, 1. Bask›, ‹stanbul.
http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/IIBD/article/ Panayotou, Theodore. (2003). Economic Growth and
viewFile/3715/3544 The Environment, Economic Survey of Europe,
Borghesi, Simone. (1999). “The Environmental Kuznets No:2.
Curve: A Survey of the Literature”, Fondazione Eni http://www.unece.org/fileadmin/DAM/ead/
Enrico Mattei (FEEM) Working Paper, 85/99. pub/032/032_c2.pdf
Castells, Manuel (1997), Kent, S›n›f, ‹ktidar, Çev.: Asu- Porter, Michael A. (1990). The Competitive Advanta-
man Erendil, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. ge of Nations. New York: Free Press. (1991). “Ame-
Da¤demir, Özcan.(2003). Çevre Sorunlar›na Ekono- rica’s Green Strategy”. Scientific American 168.
mik Yaklafl›mlar ve Optimal Politika Aray›fllar›, Ricardo, Dawid. (1817). On the Principles of Politi-
Gazi Kitabevi, Ankara. cal Economy and Taxation London: John Murray.
DPT, IX. Kalk›nma Plan› (2007-2013). (2006). Çevre Toprak, Zerrin. (1989). “Çevre Hakk› ve Yerel Yönetim-
Özel ‹htisas Komisyonu Raporu, Ankara. ler”, ‹nsan Haklar› Y›ll›¤›, Cilt 10-11, TODA‹E,
Ertürk, Hasan (2011), Çevre Politikas›, Ekin Bas›m Ya- 1988-1989, Ankara.
y›n Da¤›t›m, Bursa. Wang, Tao ve Watson, Jim. (2009). “Ticaret, ‹klim De-
Hotelling, Harold. (1931). “The Economics of Exhaus- ¤iflikli¤i ve Sürdürülebilirlik”, Dünyan›n Durumu
tible Resources”, Journal of Political Economy, 2009 Is›nmakta Olan Bir Dünyaya Bak›fl, içinde,
Vol.39, No.2. Çeviren Ayfle Baflç›, Editör Levent Cinemre, The
Kahn, R. James. (1998). The Economic Approach To Worldwatch Institute, Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Ya-
Environmental and Natural Resources, Second y›nlar›, 1.Bask›.
Edition, Thomson South-Western, United States. Uslu, ‹brahim. (1995). Çevre Sorunlar›, ‹nsan Yay›nla-
Karaman, Zerrin, Toprak. (1998). Çevre Yönetimi ve r›, ‹stanbul.
Politikas›, Anadolu Matbaac›l›k, ‹zmir. Victor, P.A. (1978). ‹ktisadi Aç›dan Çevre Kirlenmesi,
Kelefl, Ruflen ve Hamamc›, Can.(1998). Çevrebilim, Çev. Bat›rel Ömer Faruk, Macmillon ‹ktisat Serisi,
3.Bask›, ‹mge Kitabevi, Ankara. Akbank Külkür Yay›nlar›, Sermet Mabaas›, ‹stanbul.
K›l›ç, Selim.(2006). “Modern Topluma Ekolojik Bir Yak- Y›ld›ztekin, ‹hsan. (2009). Sürdürülebilir Kalk›nmada
lafl›m”, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens- Çevre Muhasebesinin Etkileri, Atatürk Üniversite-
titüsü Dergisi, (12), 2. si Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13.
Malthus, Thomas R. (1798). An Essay on the Princip- http://www.turkcebilgi.org/sozluk/botanik_terimleri/
le of Papulation London, J. Johnson, 1st edition. pestisid-10697.html.
http://unep.or.jp/letc/Publications/Freshwater/FMS7/
11.asp
8
Amaçlar›m›z
N
N
Avrupa Birli¤i ekonomik bütünleflme sürecini aç›klayabilecek,
Avrupa Birli¤i çevre politikas›n›n ekonomik bütünleflme sürecindeki yerini
N
belirleyebilecek,
N
Avrupa Birli¤i çevre politikas›n›n geliflimini dönemlere ay›rabilecek,
Avrupa Birli¤i çevre politikas›n›n ilk dönemini, ilgili dönemde çevre konu-
N
sunda yaflanan uluslararas› geliflmeler paralelinde de¤erlendirebilecek,
Avrupa Birli¤i çevre politikas›n›n ikinci dönemini, ilgili dönemde çevre ko-
N
nusunda yaflanan uluslararas› geliflmeler do¤rultusunda analiz edebilecek,
Avrupa Birli¤i çevre politikas›n›n üçüncü dönemini, ilgili dönemde çevre ko-
nusunda yaflanan uluslararas› geliflmeler ›fl›¤›nda de¤erlendirebilecek
Anahtar Kavramlar
• Avrupa Birli¤i • Rio Konferans›
• Çevre Politikas› • Maastricht Antlaflmas›
• Sürdürülebilir Kalk›nma • Amsterdam Antlaflmas›
• Avrupa Birli¤i Çevre Eylem • Nice Antlaflmas›
Program› • Lizbon Antlaflmas›
• Stockholm Konferans› • Rio+20
• Tek Avrupa Senedi
‹çindekiler
• AVRUPA B‹RL‹⁄‹’NE GENEL B‹R

Do¤al Kaynaklar ve Avrupa Birli¤i BAKIfi
Çevre Ekonomisi Çevre Politikas› • AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ÇEVRE
POL‹T‹KASI
Avrupa Birli¤i Çevre
Politikas›
AVRUPA B‹RL‹⁄‹’NE GENEL B‹R BAKIfi

Avrupa Birli¤i (AB) geçmifli II. Dünya Savafl› sonras›na dayanan, baflar›l› bir eko- Ortak Pazar, üye ülkeler
aras›nda mallar›n,
nomik bir bütünleflme örne¤idir. II. Dünya Savafl› sonras›nda Bat› Avrupa’n›n ye- hizmetlerin, iflgücünün ve
niden yap›lanma sürecinde Fransa ve Almanya’n›n giriflimiyle 1952 y›l›nda hayata sermayenin serbest
dolafl›m›n›n sa¤land›¤› bir
geçen Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u (AKÇT), Avrupa ekonomik bütünleflme ekonomik bütünleflme
sürecinin ilk ad›m›d›r. AKÇT oluflumuna, Fransa ve Almanya ile birlikte ‹talya, Bel- fleklidir. Ortak pazar›n iyi bir
flekilde iflleyebilmesi için
çika, Hollanda ve Lüksemburg da kat›lm›flt›r. AKÇT, üye ülkeler aras›nda kömür ve ortak pazar› ilgilendiren
çelik endüstlerinde bir ortak pazar yaratmay› amaçlayan bir kurulufltur. ekonomi politikalar›n›n
uyumlaflt›r›lmas› veya ortak
AKÇT’yi kuran ülkeler, k›sa süre içinde kömür ve çelik endüstrilerinde olufltur- politikalara dönüfltürülmesi
duklar› ortak pazar› di¤er endüstrileri de kapsayacak flekilde geniflletmeye karar gerekmektedir.
vermifllerdir. Bu hedef do¤rultusunda, 1957 y›l›nda Avrupa Ekonomik Toplulu¤u Gümrük Birli¤i: Bir
(AET)nu kuran Roma Antlaflmas› imzalanm›flt›r. 1 Ocak 1958 tarihinde yürürlü¤e ekonomik bütünleflme
türüdür. Gümrük birli¤ine
giren Roma Antlaflmas›’yla AKÇT’yi kuran ülkeler Avrupa Ekonomik SIRA S‹ZDE Toplulu¤u SIRA
üye olan ülkeler S‹ZDE
d›fl ticarette
(AET) çat›s› alt›nda, kömür ve çelik endüstrilerinde oluflturduklar› ortak pazar›, birbirlerine uygulad›klar›
tarife ve benzeri tüm ticaret
tüm endüstrileri kapsayacak flekilde geniflletmifllerdir. Di¤er taraftan ayn› y›l kuru- engellerini kald›r›rlar;
cu alt› ülke, nükleer enerji alan›nda ortak faaliyetlerde bulunmak ve bu alanda gümrük birli¤iD d›fl›ndaki
Ü fi Ü N E L ‹ M
ülkelere de ortak gümrük
kendi kendine yeterlili¤i sa¤lamak amac›yla Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u (EU- tarifesi uygularlar ve tek bir
S O R U S O R U
d›fl ticaret politikas›
RATOM)’nu kurmufllard›r. Böylece bugünkü AB’nin temelleri at›lm›flt›r.
yürütürler.
Kavram kargaflas›n› önlemek amac›yla AB’nin temellerini oluflturan DAKÇT,

‹ K K A TAET ve EURA- D‹KKAT
TOM için AB terimi kullan›lm›flt›r.
N N
AB, ekonomik bütünleflme sürecinde h›zla ilerlemifltir. AB öncelikle 1968 y›l›n-
da ortak pazar hedefi için bir gereklilik olan gümrük birli¤ini oluflturmufl; 1993 y›-
AMAÇLARIMIZ
l›nda ortak pazar hedefini gerçeklefltirmifl ve 2002 y›l› itibar›yla da on iki üye ülke AMAÇLARIMIZ
aras›nda euronun ortak para birimi olarak kullan›ld›¤› para birli¤ini yaratm›flt›r.
2012 y›l› itibariyle AB üyesi olup para birli¤i d›fl›nda kalan ülkeler hangileridir?
1
AB ekonomik bütünleflme sürecinde yukar›da k›saca de¤inilen aflamalardan
T E L Efi VÜ ‹NZEYL O‹ MN TDEÜL fiEÜVN‹ ZE YL ‹OMN
geçerken toplam befl geniflleme süreciyle üye ülke say›s›n› daD Üalt›dan yirmi yedi-
ye yükseltmifltir. ‹lk geniflleme, 1 Ocak 1973 tarihinde Birleflik Krall›k, ‹rlanda ve
S O R U
Danimarka ile gerçekleflmifltir. ‹kinci geniflleme sürecinde Yunanistan, üçüncü S O R U
D‹KKAT D‹KKAT

Para Birli¤i: Döviz kuru geniflleme sürecinde ise ‹spanya ve Portekiz yer alm›flt›r. Yunanistan 1 Ocak
birli¤inin ve sermaye
piyasas› bütünleflmesinin 1981 tarihinde, ‹spanya ve Portekiz 1 Ocak 1986 tarihinde tam üye olmufltur.
sa¤land›¤›, ortak merkez ‹kinci ve üçüncü geniflleme süreçleri Akdeniz genifllemeleri olarak adland›r›l-
bankas›n›n oluflturuldu¤u,
ortak para biriminin maktad›r. Dördüncü geniflleme 1 Ocak 1995 tarihinde ‹sveç, Finlandiya ve Avus-
kullan›ld›¤› bir ekonomik turya ile gerçekleflmifltir.
bütünleflme türüdür.
AB’nin tarihî geniflleme süreci olarak nitelendirilen beflinci geniflleme süreci ise
Euro: AB taraf›ndan 2002 1997 y›l›nda bafllam›fl, 2007 y›l›nda sona ermifltir. Beflinci geniflleme sürecinde Çek
y›l›nda tedavüle ç›kar›lan, Cumhuriyeti, Polonya, Macaristan, Slovak Cumhuriyeti, Slovenya, Estonya, Leton-
2012 y›l› itibar›yla Euro
Alan›’n› oluflturan on yedi ya, Litvanya, Güney K›br›s ve Malta 2004 y›l›nda, Bulgaristan, Romanya ise 2007 y›-
üye ülke taraf›ndan l›nda AB’ye tam üye olmufltur. Türkiye ile H›rvatistan AB’nin beflinci geniflleme sü-
kullan›lan tek para birimidir.
recinde tam üyeli¤e aday ülkeler olarak yer almaktad›r. Türkiye ile tam üyelik mü-
zakereleri sürdürülürken H›rvatistan ile müzakereler 30 Haziran 2011 tarihinde so-
na ermifl ve tam üyelik antlaflmas› 9 Aral›k 2011 tarihinde imzalanm›flt›r. Tam üye-
likle ilgili onay prosedürünün tamamlanmas›n›n ard›ndan H›rvatistan’›n 1 Temmuz
2013 tarihinde AB’ye tam üye olmas› beklenmektedir.
SIRA S‹ZDE Türkiye ile AB aras›nda

SIRA S‹ZDE tam üyelik müzakereleri ne zaman bafllam›flt›r?
2
AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ÇEVRE POL‹T‹KASI
Avrupa Birli¤i Çevre Politikas›n›n Geliflimi
S O R U 1950’li y›llardaS O AKÇT
R U ve AET ile bafllayan günümüzün AB sürecinde çevre konusu
çok eski bir geçmifle sahip de¤ildir. Nitekim AKÇT’yi kuran Paris Antlaflmas› ve
AET’yi kuran Roma Antlaflmas› incelendi¤inde her iki antlaflmada da çevre konu-
D‹KKAT D‹KKAT
suna ve ortak çevre politikas› oluflturulmas›na iliflkin bir hükme rastlanmamakta-
d›r. Bunun nedenleri, AB’nin 1950’li y›llarda savafl sonras› tahrip olmufl ekonomi-
N N
SIRA S‹ZDE yi yeniden SIRA
yap›land›rmaya
S‹ZDE ve tar›mda kendi kendine yeterlili¤i sa¤lamaya öncelik
vermifl olmas›d›r. Ayr›ca o y›llarda henüz önemli çevresel felaketlerin yaflanmam›fl
Serbest Mal: K›t olmayan, olmas› ve çevrenin serbest mal olarak kabul edilmesi de AB düzeyinde bir çevre
AMAÇLARIMIZ
bir baflka ifadeyle ihtiyaç AMAÇLARIMIZ
politikas› gelifltirilmemifl olmas›n›n nedenleri aras›nda say›labilir.
duyulan miktardan fazla
olan mallara denir. AB ekonomisinin yeniden yap›land›r›lmas›n›n ve ekonomik kalk›nman›n, ortak
Mübadeleye konu olmayan pazar kurallar› çerçevesinde gerçeklefltirilmesi planlanm›flt›r. Ortak pazar kurallar›
serbest
K ‹ T mallar›n
A P fiyatlar› da K ‹ T A P
yoktur. Hava ve günefl ›fl›¤› ise mallar›n, hizmetlerin, iflgücünün ve sermayenin serbest dolafl›m› esas›na daya-
serbest mallara örnek olarak nan ve rekabetin güvence alt›na al›nd›¤› bir Tek Pazar yaratmay› amaçlayan kural-
SIRA S‹ZDE
verilebilir. SIRA S‹ZDE
lard›r. Tar›mda kendi kendine yeterlili¤in ise oluflturulacak bir ortak tar›m politika-
TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Z öngörülmüfltür.
s› ile sa¤lanmas› YON Mallar›n, hizmetlerin, iflgücünün ve sermayenin
D Ü fi Ü N E L ‹ M serbest dolafl›m›n›n
D Ü fi Ü N E L ‹ Msa¤lanmas› ve rekabetin güvence alt›na al›nmas›, üye ülkelerin
ilgili alanlardaki ulusal politikalar›n› uyumlaflt›rmalar›n› gerekli k›lm›flt›r. Ortak ta-
‹ NSTOE RRNUE T r›m politikas›
‹ NSToluflturulmas› ise AB düzeyinde tüm üye ülkelerin benimseyece¤i or-
OE RRNUE T
tak politika araçlar›n›n ve düzenlemelerinin uygulanmas› ile mümkün olmufltur.
D‹KKAT Ulusal politikalar›n

D ‹ K K A Tuyumlaflt›r›lmas›, üye ülkelerin ulusal mevzuatlar›n›n AB düzeyinde
birbirine yaklaflt›r›lmas› anlam›na gelmektedir.
N N
AB’de uzun y›llar ekonominin yeniden yap›land›r›lmas› ve ekonomik kalk›nma
ile çevrenin korunmas› birbirine rakip iki amaç olarak kabul edilmifltir. AB düze-
AMAÇLARIMIZ yinde bir çevre politikas›n›n oluflturulmas›nda isteksiz davran›lmas›n›n belki de en
AMAÇLARIMIZ
temel nedeni budur. ‹lerleyen y›llarda ekolojik modernleflme ve sürdürülebilir kal-
k›nma paradigmalar› ve bu paradigmalar›n çevresel, ekonomik ve sosyal amaçlar-
8. Ünite - Avrupa Birli¤i Çevre Politikas› 205
la uyumlu oldu¤unun kabul edilmesi, çevre konular›n›n AB çerçevesinde ele al›n-

mas› sürecinde önemli kilometre tafllar› olmufltur. Özellikle sürdürülebilir kalk›n-
ma paradigmas› ve onunla ba¤lant›l› olarak tüm sektörel politikalar›n çevreye say-
g›l› olmas› söylemi, 1999 y›l›nda yürürlü¤e giren Amsterdam Antlaflmas› sonras›n-
da AB çevre politikas›n›n gelifltirilmesinin ana itici gücünü oluflturmufltur (Lens-
chow, 2004, s: 141).
AB çevre politikas›n›n geliflimi üç döneme ayr›larak incelenebilir. Bu dönem-
lerden ilki, Roma Antlaflmas›’n›n yürürlü¤e girdi¤i 1957 y›l›ndan 1972 y›l›nda ger-
çeklefltirilen Stockholm Konferans›’na kadar olan dönemdir. ‹kinci dönem, 1973
y›l›nda AB Birinci Çevre Eylem Program›’n›n kabul edilmesiyle bafllayan ve 1987
y›l›nda Tek Avrupa Senedi’nin yürürlü¤e girmesiyle sona eren dönemdir. Üçüncü
dönem ise Tek Avrupa Senedi’nden günümüze kadar olan dönemdir.
AB çevre politikas›n›n geliflimini dönemsel olarak incelerken önce ilgili dönem-
de çevre konusunda yaflanan uluslararas› geliflmeler ele al›nacak; daha sonra AB
çevre politikas›, söz konusu uluslararas› geliflmeler paralelinde incelenecektir.
AB Çevre Politikas›n›n ‹lk Dönemi: 1957-1972
Çevre Konusunda Uluslararas› Geliflmeler

1972 y›l›nda Stockholm’de, Birleflmifl Milletler çat›s› alt›nda toplanan ve uluslarara-
s› çevre politikalar›n›n az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerle birlikte tart›fl›ld›¤›
ilk önemli toplant› olan Birleflmifl Milletler ‹nsan Çevresi Konferans› veya k›saca
Stockholm Konferans›, AB çevre politikas›n›n ilk döneminde, çevre SIRA S‹ZDEkonusunda ya- SIRA S‹ZDE
flanan önemli bir uluslararas› geliflmedir. Stockholm Konferans›, AB çevre politika-
s›n›n ikinci döneminin flekillenmesinde etkili olmufltur.
Çevre sorunlar› ile ekonomik büyüme hedeflerinin uyumlaflt›r›lmas› konusu,
Stockholm Konferans›’n›n önemli gündem maddelerinden birini oluflturmufltur.
Stockholm Konferans›’nda, insanlar›n yaflam kalitesini yükseltmek S O R içinU ekonomik S O R U
ve sosyal kalk›nman›n gereklili¤i kabul edilirken çevreyi d›fllamayan bir kalk›nma
stratejisinin gelifltirilmesi gere¤i vurgulanm›flt›r. Çevre sorunlar›n›
D ‹ K Kdikkate
AT alarak D‹KKAT
büyümenin ancak çevre sorunlar›na karfl› az geliflmifl ve geliflmifl ülkelerin birlikte
hareket etmeleri ile mümkün olabilece¤i aç›kça ilan edilmifltir.
N N
Stockholm Konferans›’nda çevre ve ekonomik kalk›nma ile ilgili temel ilkeler
ve bir çevre manifestosu yay›mlanm›flt›r. Ayr›ca Konferans, uluslararas› çevre poli-
tikas› oluflturmak üzere çok tarafl› görüflmelerin bafllat›lmas›na öncülük etmifltir
(Da¤demir, 2003, ss: 58-59).
Stockholm Konferans›’nda belirlenen çevre ve ekonomik kalk›nmaKile‹ ilgili

T A Ptemel ilkeler K ‹ T A P
hakk›nda Yeni Türkiye Dergisi Çevre Özel Say›s›’ndan (Temmuz 1995, Y›l: 1 Say›: 5, ss:
188-190) bilgi edinebilirsiniz.
Stockholm Konferans› sonunda, Birleflmifl Milletler ‹nsan Çevresi Deklarasyonu
veya k›saca Stockholm Deklarasyonu yay›mlanm›flt›r. Deklarasyonda, bilimsel ve
teknolojik geliflmenin çevreye verdi¤i zararlara de¤inilmifl, insanl›¤›n refah› ve
ekonomik geliflmesini etkileyen temel konulardan birinin çevrenin korunmas› ve
gelifltirilmesi oldu¤u belirtilmifltir. Bu ba¤lamda insanl›¤›n talebi ve hükûmetlerin
görevi, çevrenin korunmas› ve gelifltirilmesi için gerekenlerin yap›lmas›d›r.
Deklarasyon, yukar›da belirlenen görevin yerine getirilmesi hususunda ülkele-
ri, az geliflmifl ve geliflmifl ülkeler olarak ikiye ay›rm›flt›r. Az geliflmifl ülkeler, ilgili
N N

ülkelerde yaflayanlar›n yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için kalk›nmak zorundad›r. K›-

sacas› az geliflmifl ülkelerin önceli¤i, ekonomik kalk›nmad›r. Bu gerçekten hareket-
le görev, geliflmifl ülkelere düflmektedir. Geliflmifl ülkeler hem kendileri hem de az
geliflmifl ülkeler için önlemler almak zorundad›r (Budak, 2004, s: 411).
‹NTERNET Stockholm Konferans›

‹ N T E R N E T ile ilgili detayl› bilgiye Birleflmifl Milletler Çevre Program›’n›n site-
sinden ulaflabilirsiniz. http://www.unep.org/Documents.Multilingual/Default.asp?Docu-
mentID=97&ArticleID=1503&l=en
AB Çevre Politikas›
AET’yi kuran ve bugünkü AB’nin temelini oluflturan Roma Antlaflmas›’nda, çevre
korumas›yla veya çevre politikas› gelifltirilmesiyle ilgili herhangi bir düzenlemeye
yer verilmemifltir. Daha önce de belirtildi¤i gibi kurucu alt› ülkenin temel amac›,
mallar›n, hizmetlerin, iflgücünün ve sermayenin serbest dolafl›m›n›n sa¤land›¤› bir
ortak pazar yaratmakt›r.
Roma Antlaflmas›’nda çevrenin korunmas›na iliflkin dolayl› bir hüküm yer al-
maktad›r. Antlaflma’n›n 36. Maddesi’nde çevrenin korunmas› ticaret ile iliflkilendi-
rilmifltir. ‹lgili Madde’ye göre, kamu sa¤l›¤›, kamu güvenli¤i, kamu politikas›; in-
sanlar›n, hayvanlar›n ve bitkilerin sa¤l›¤› ve hayat›; sanatsal, tarihî ve arkeolojik de-
¤eri olan ulusal hazinelerin korunmas› söz konusu oldu¤unda, ithalat›n ve ihraca-
t›n k›s›tlanmas›na izin verilir. Görüldü¤ü gibi, ilgili Madde ile çevrenin korunmas›-
na dolayl› bir gönderme yap›larak ticari iliflkilerin düzenlenmesine çal›fl›lm›flt›r. K›-
sacas› öncelik çevre de¤il, ortak pazar›n gereklerinden biri olan mallar›n serbest
dolafl›m›n›n sa¤lanmas›d›r.
AB çevre politikas›n›n 1957 ile 1972 y›llar›n› kapsayan ilk döneminde çevre ile
ilgili düzenlemeler iki farkl› k›s›tlamayla karfl› karfl›ya kalm›flt›r. ‹lk k›s›tlama, AB
düzeyinde bir düzenleme yapmak için gerekli yasal mevzuat›n oluflturulmufl olma-
mas›d›r. ‹kinci k›s›tlama ise çevre koflunda bafllat›lacak bir giriflimin mutlaka AB’nin
Roma Antlaflmas›’n›n 100. ortak pazar hedefi ile iliflkili olmas› gere¤idir.
Maddesi: Avrupa Birli¤i
karar alma kurumlar›na
Yukar›da sözü edilen k›s›tlamalara ra¤men 1964 ile 1975 y›llar› aras›nda, Roma
ortak pazar›n ifllemesini Antlaflmas›’n›n 100. Maddesi’ne dayanarak kullan›lm›fl petrolün yak›lmas› veya
do¤rudan etkileyecek olan yeniden üretilmesi için verilen sübvansiyonlar› önlemek için çeflitli düzenlemeler
ülke yasalar› aras›nda uyum
sa¤lama yetkisi vermektedir. yap›lm›flt›r. ‹lk kez 1967 y›l›nda tehlikeli maddelerin s›n›fland›r›lmas›, etiketlenme-
si ve paketlenmesi konular›n› tek bir norma ba¤layan bir yönerge kabul edilmifl-
Yönerge: Herhangi bir
alanda her bir üye ülkenin tir. 67/548 say›l› ilgili Yönerge, 1969 y›l›nda yenilenmifltir. 1970 y›l›nda, motorlu
hayata geçirmesi gereken araçlarda kabul edilebilir gürültü ve egzoz seviyeleri ile ilgili 70/157 say›l› Yöner-
düzenlemenin ne olmas›
gerekti¤ini aç›klar. Her üye ge ile motorlu araç emisyonlar›n› s›n›rlayan 70/220 say›l› Yönerge kabul edilmifltir.
ülke yönergede belirlenen 1971 y›l›nda çevre ile ilgili kabul edilen tek yönerge, 1967 y›l›nda kabul edilen yö-
amaca ulaflmak için gerekli
yasal de¤ifliklikleri
nergenin süresinin uzat›lmas› ile ilgili yönerge olmufltur. AB çevre politikas› gelifli-
yapmakla mükelleftir; ancak minin ilk döneminin son y›l›nda, yani 1972 y›l›nda kabul edilen üç yönergeden iki-
de¤ifliklikleri nas›l yapaca¤› si tar›mla, üçüncüsü ise dizel motorlar›n neden oldu¤u emisyonlarla ilgilidir (Reh-
konusunda serbestiye
sahiptir. binder, Steward, 1985, ss: 16-17).
AB Çevre Politikas›n›n ‹kinci Dönemi: 1973-1987
Çevre Konusunda Uluslararas› Geliflmeler

AB çevre politikas›n›n ikinci döneminde çevre konusunda yaflanan en önemli
uluslararas› geliflme, 1987 y›l›nda Dünya Çevre ve Kalk›nma Komisyonu taraf›ndan
Ortak Gelece¤imiz isimli raporun yay›mlanmas› olmufltur. Gro Harlem Brund-
tland baflkanl›¤›nda haz›rlanan rapor, küresel ekonominin geliflmek zorunda oldu- Sürdürülebilir Kalk›nma:
‹nsan ile do¤a aras›nda
¤unu kabul etmekle birlikte ekonomik büyümenin dünyan›n do¤al s›n›rlar›n› afl- denge kurarak do¤al
mamas› gerekti¤ini vurgulamaktad›r. K›saca Brundtland Raporu olarak adland›- kaynaklar› tüketmeden
gelecek nesillerin
r›lan raporda, çevre ve ekonomik kalk›nmay› uyumlaflt›racak yeni bir kalk›nma ihtiyaçlar›n›n
modelinin uygulanmas›n›n mümkün oldu¤u sonucuna ulafl›lm›flt›r. Yeni kalk›nma karfl›lanmas›na ve
modelinin iflaret etti¤i kalk›nma, sürdürülebilir kalk›nmad›r. Sürdürülebilir kal- kalk›nmas›na imkân verecek
flekilde, bugünün ve
k›nma, çevreye-karfl›t ekonomik büyüme anlay›fl›ndan çevre ile uyumlu ekonomik gelece¤in yaflam›n› ve
büyüme anlay›fl›n›n benimsenmesi anlam›n› tafl›maktad›r (Da¤demir, 2003, s: 59). kalk›nmas›n›
programlamakt›r.
Brundtland Raporu ve Rapor’da özellikle üzerinde durulan sürdürülebilir kal-
k›nma kavram›, AB çevre politikas›n›n üçüncü döneminin flekillenmesinde etkili
olmufltur.
AB çevre politikas›n›n ikinci döneminin bafllang›c› her ne kadar 1973 y›l› olarak
kabul edilse de dönemin bafllang›c› için 1972 y›l›n›n sonunu almak daha do¤rudur.
Çünkü 19-20 Ekim 1972 tarihinde toplanan Paris Zirve Toplant›s›’nda AB’ye üye ül-
kelerin devlet ve hükûmet baflkanlar› gerçek bir AB çevre politikas› yarat›lmas› ko-
nusunda karara varm›fllard›r. Bu karar do¤rultusunda 22 Kas›m 1973 tarihinde
AB’nin Birinci Çevre Eylem Program› aç›klanm›flt›r. 1973-1976 y›llar›n› kapsayan
Birinci Çevre Eylem Program›, AB’nin çevre konusundaki çabalar›n›n ilk ürünü
olarak de¤erlendirilmelidir. Birinci Çevre Eylem Program›, aktif bir AB çevre poli-
tikas›n›n amaçlar›n›, ilkelerini, önceliklerini ve kapsad›¤› dönemde al›nacak ön-
lemleri aç›kça ortaya koymufl olmas› nedeniyle büyük önem tafl›maktad›r.
Birinci Çevre Eylem Program› üç bölümden oluflmufltur. Bu bölümler;
• Gürültü ve kirlili¤i önlemeye ve azaltmaya yönelik eylemler,
• Yaflam seviyesini iyilefltirmeye yönelik eylemler,
• Uluslararas› kurulufllara kat›l›md›r (Commission of the EC, 1977, s: 1).
Birinci Çevre Eylem Program›’na göre AB çevre politikas›n›n amac›, gürültü ile kir-
lili¤i önleyici ve azalt›c› önlemler alarak AB halklar›n›n yaflam koflullar›n› ve çevresi-
ni iyilefltirmek ve yaflam standard›n›n yükseltilmesini sa¤lamakt›r. Bu amaçlara ulafl-
mak üzere AB çevre politikas›n›n temel ilkeleri de afla¤›daki flekilde belirlenmifltir:
• Kirlilik ve gürültü yap›c›lara kayna¤›nda engel olunmas›,
• Tüm eylemlerin çevre üzerindeki etkilerinin erken aflamalarda dikkate al›nmas›,
• Do¤an›n veya do¤al kaynaklar›n kullan›m›nda ekolojik dengeye zarar ver-
mekten kaç›n›lmas›,
• Ekolojik bilgi düzeyinin kirlilik ve gürültü yap›c›larla mücadele, çevrenin
iyilefltirilmesi ve korunmas›na yönelik eylemler için gelifltirilmesi,
• Gürültü yap›c›lar›n ortadan kald›r›lmas›n›n ve önlenmesinin maliyetinin kir-
letenler taraf›ndan ödenmesi,
• Stockholm Konferans›’nda belirlenen temel ilkeler do¤rultusunda bir devle-
tin baflka bir devletin çevresini bozan uygulamalardan kaç›nmas›,
• AB ve üye ülkelerin çevre politikalar›nda geliflmekte olan ülkelerin ç›karla-
r›n›n dikkate al›nmas›,
• AB çevre politikas› çerçevesinde araflt›rma ve gelifltirme faaliyetlerinin des-
teklenmesi,
• Çevre sorunlar›n›n çözümünde bölgesel iflbirli¤inin artt›r›lmas›,
• AB’ye üye olmak isteyen ülkeler taraf›ndan çevrenin korunmas›n›n AB dü-
zeyinde bir sorun oldu¤unun kabul edilmesi ve bu anlay›flla gelecek nesil-
lere karfl› olan sorumluluklar›n üstlenilmesi,
• Eylem düzeyinin kirlili¤in her türünde, korunacak çevrenin ve kirlili¤in

özelli¤ine uygun olarak belirlenmesi,
• Üye ülkelerin çevre politikalar›n›n ayr› ayr› planlanmas›, uygulanmas› ve
ulusal programlar›n koordine edilerek AB düzeyinde uyumlaflt›r›lmas›,
• AB ve üye ülkeler taraf›ndan çevre ile ilgili uluslararas› kurulufllarla ifl birli-
¤i yap›lmas› (Egeli, 1996, ss: 31-32).
AB çevre politikas›n›n ikinci döneminde Birinci Çevre Eylem Program›’ndan
sonra ‹kinci ve Üçüncü Çevre Eylem Programlar› da uygulamaya konmufltur. ‹kin-
ci Çevre Eylem Program›, Birinci Eylem Program›’nda ele al›nmayan konular› da
ele alarak AB çevre politikas›n›n kapsam›n› geniflletmeye bafllam›flt›r. 1977-1981
y›llar›n› kapsayan ‹kinci Çevre Eylem Program›’nda Birinci Eylem Program›’ndan
farkl› olarak su ve hava kirlili¤inin önlenmesine yönelik tedbirlere öncelik verildi-
¤i ve gürültüyle ilgili daha kapsaml› önlemlere yer verildi¤i görülmektedir.
1982-1986 y›llar›n› kapsayan Üçüncü Çevre Eylem Program›, kirlili¤in kontrol al-
SIRA S‹ZDE t›na al›nmas›SIRAveS‹ZDE
azalt›lmas›na destek olmak amac›yla çevreye verilen zararlar› önle-
meye yönelik politikalar› desteklemifltir. Bu Program döneminin belki de en önem-
Çevresel Etki li kazan›m›, AB çevre koruma sisteminin en temel yap› tafllar›ndan biri olan çevre-
De¤erlendirmesi: Belirli bir sel etki de¤erlendirmesi ile ilgili 85/337 say›l› Yönerge’nin ç›kar›lm›fl olmas›d›r.
proje veya geliflmenin, çevre
üzerindeki etkilerinin
Çevresel etki de¤erlendirmesi ile ilgili 85/337 say›l› Yönerge, özel veya kamu-
S O R U bir süreçtir.
belirlendi¤i sal projelerinS Oçevre
R U üzerindeki olas› olumsuz etkilerini de¤erlendirmektedir. ‹lgili
Çevresel etki Yönerge AB çevre koruma sisteminin eksik olan yönünü tamamlam›fl olmas› aç›-
de¤erlendirmesinin temel
görevi, s›ndan önemD ‹arz etmekle birlikte, baz› eksiklikler de tafl›maktad›r. Bu eksikliklerin
D ‹ Kkarar
K A T vericilerin daha KKAT
sa¤l›kl› karar vermelerini en önemlisi, yetki konusunda ortaya ç›kmaktad›r. Yönerge’ye göre olumsuz çev-
sa¤lamak için onlara
uygulayacaklar› projenin resel etkilere sahip olmas› olas› bir projenin uygulan›p uygulanmayaca¤› konusun-
N N
SIRAgeliflmenin
S‹ZDE çevresel
veya daki karar›SIRA
Avrupa S‹ZDEKomisyonu’nun vermemesi, çevresel etki de¤erlendirmesi ko-
etkileri hakk›nda bilgi
vermektir. nusunda önemli bir yetki sorunu do¤urmufltur. 85/337 say›l› Yönerge, söz konusu
AMAÇLARIMIZ
yetki sorunu ve fleffaf olmamas› nedeniyle elefltirilmifl ve elefltiriler üzerine 1997 y›-
AMAÇLARIMIZ
l›nda 97/11 say›l› Yönerge ile de¤ifltirilmifltir (Sayg›l›, 2004, s: 67).
K ‹ T A P AB çevre politikas›n›n
K ‹ T A P birinci ve ikinci dönemi ile ilgili daha fazla bilgi için Çevre Sorun-
lar›, AT ve Türkiye, Politikalar›n Karfl›laflt›rmal› ‹ncelenmesi isimli kitaba bakabilirsi-
niz (Emre Gönen, ‹ktisadi Kalk›nma Vakf› Yay›n›, No: 83, 1990).
SIRA S‹ZDE Çevresel etkiSIRA
de¤erlendirmesi
S‹ZDE konusunda Avrupa Komisyonu’na aç›kça yetki verilmesi ne-
3 den önemlidir?
‹DNÜTfiEÜRNNEEL ‹TM ‹DNÜPolitikas›n›n

AB Çevre TfiEÜRNNE EL ‹TM Üçüncü Dönemi: 1987 ve Sonras›
S O R U Çevre Konusunda
S O R U Uluslararas› Geliflmeler
AB çevre politikas›n›n üçüncü döneminde çevre konusunda AB çevre politikas›-
n›n geliflimini etkileyen çok say›da önemli uluslararas› geliflme yaflanm›flt›r. Bun-
D‹KKAT D‹KKAT
lardan ilki, 1992’de Rio de Janeiro’da gerçeklefltirilen Birleflmifl Milletler Çevre ve
Kalk›nma Konferans›’d›r. K›saca Rio Konferans› olarak adland›r›lan konferans
N N
SIRA S‹ZDE sonras›nda SIRARio S‹ZDE
Deklarasyonu, Gündem 21, Orman ‹lkeleri, ‹klim De¤iflikli¤i Söz-
leflmesi ve Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi’nden oluflan befl temel belge üzerinde
anlafl›lm›flt›r. Rio Deklarasyonu, sürdürülebilir kalk›nma için ülkelerin haklar›n›
ve sorumluluklar›n›; Gündem 21, kalk›nman›n ekonomik, sosyal ve çevresel
yönlerden nas›l sürdürülebilir olaca¤›n› belirlemifltir. 2000 y›l›nda gerçeklefltirilen,
K ‹ T A P
k›saca Biny›l Zirvesi olarak adland›r›lan Birleflmifl Milletler Biny›l Zirvesi, ekono-
K ‹ T A P
mik kalk›nma için evrensel bir çerçeve sunmufltur. 2002 y›l›nda Johannesburg’da,
Dünya Sürdürülebilir Kalk›nma Zirvesi ve son olarak 2012 y›l›nda Rio de Janei-
S O RKalk›nma
ro’da, Rio+20 olarak adland›r›lan Birleflmifl Milletler Sürdürülebilir U Kon- S O R U
ferans› gerçeklefltirilmifltir.
Rio Konferans›, 1972 y›l›nda gerçeklefltirilen Stockholm Konferans›’n›n
D‹KKAT devam› D‹KKAT
olarak kabul edilmektedir. Rio Konferans›’nda, Stockholm Konferans›’nda oldu¤u
gibi sadece çevre de¤il, çevre ile birlikte sürdürülebilir kalk›nma konusu ele al›n-
N N
m›fl ve tart›flmalar›n odak noktas›n› oluflturmufltur. Stockholm Konferans› sadece
devlet ve hükûmet baflkanlar› düzeyinde gerçekleflmiflken, Rio Konferans›’nda
devlet ve hükûmet yetkililerinin yan› s›ra ifl ve bilim dünyas›ndan sivil toplum ör-
gütü temsilcilerine kadar çok say›da kat›l›mc› yer alm›flt›r.
Rio Konferans›’nda belirlenen çevre ve ekonomik kalk›nma ile ilgiliK temel

‹ T Ailkeler
P hakk›n- K ‹ T A P
da Yeni Türkiye Dergisi Çevre Özel Say›s›’ndan (Temmuz 1995, Y›l: 1 Say›: 5, ss: 191-
193) bilgi edinebilirsiniz.
Gündem 21, 1992 Rio Konferans›’nda benimsenen ilkelerin eylem plan›d›r.
Gündem 21, uluslararas› ve ulusal düzeydeki eflitsizliklere, giderek artan yoksullu-
¤a, açl›¤a, hastal›klara, cehalete ve eko-sistemlerdeki olumsuzluklara dikkat çek-
mektedir. ‹lgili sorunlara çözüm olarak ise temel gereksinimlerin karfl›lanmas›n›,
yaflam standartlar›n›n iyilefltirilmesini, eko-sistemlerin daha iyi korunmas›n› ve yö-
netilmesini ve daha güvenli bir gelece¤e sahip olunmas›n› sa¤lamak üzere küre-
sel ortakl›k kavram›n› gündeme getirmektedir.
Dünyay› 21. yüzy›la haz›rlamay› hedefleyen Gündem 21, bu hedef do¤rultu-
sunda ekonomik ve sosyal alanda yoksullukla mücadele ve tüketim al›flkanl›klar›-
n›n de¤ifltirilmesi gibi eylemlerin yan› s›ra do¤al kaynaklar›n korunup iflletilmesi
konusunda detayl› öneriler ve önlemler içermektedir. Gündem 21, günümüzde de
sürdürülebilir kalk›nman›n temel eylem plan› olma özelli¤ini sürdürmektedir (Y›l-
d›r›m, Göktürk, 2004, ss: 456-459).
AB çevre politikas›n›n üçüncü döneminde çevre konusundaki uluslararas› ge-
liflmelerden bir di¤eri, 2000 y›l›nda gerçeklefltirilen Birleflmifl Milletler Biny›l Zirve-
si olmufltur. K›saca Biny›l Zirvesi olarak adland›r›lan zirve esasen ekonomik kal-
k›nma için evrensel bir çerçeve sunmaktad›r. Biny›l Zirvesi’nde kabul edilen Bin-
y›l Kalk›nma Hedefleri; afl›r› yoksulluk ve açl›kla mücadele, cinsiyetler aras› eflitli-
¤in teflvik edilmesi, çocuk ölümlerinin azalt›lmas› gibi konular›n yan› s›ra çevresel
sürdürülebilirli¤in sa¤lanmas› konusunu da kapsamaktad›r. Çevresel sürdürülebi-
lirlik konusunda hedef, ülke politikalar›na sürdürülebilir kalk›nma ilkelerinin dahil
edilmesi ve do¤al kaynaklarda yaflanan kay›plar›n tersine çevrilmesidir. Biny›l Kal-
k›nma Hedefleri’ne 2015 y›l›na kadar ulafl›lmas› planlanm›flt›r.
2002 y›l›nda Johannesburg’da gerçeklefltirilen Dünya Sürdürülebilir Kalk›nma
Zirvesi, AB çevre politikas›n›n üçüncü döneminde çevre konusundaki önemli
uluslararas› geliflmelerden biridir. Zirve’de kabul edilen Uygulama Plan›’n›n çevre-
nin korunmas› ve sürdürülebilir kalk›nma ile ilgili hedefleri; daha temiz üretime ve
eko-verimlili¤e yönelik yat›r›mlar›n artt›r›lmas›, hidrolik enerji dahil olmak üzere
fosil yak›t ve yenilenebilir enerji teknolojilerinin devreye sokulmas› yoluyla enerji-
nin çeflitlendirilmesi ve biyolojik çeflitlili¤in yok olma h›z›n›n azalt›lmas›d›r (Türki-
ye Cumhuriyeti D›fliflleri Bakanl›¤›).
Son olarak 2012 y›l›nda Rio de Janeiro’da, 1992 y›l›nda Rio’da toplanan Birlefl-
mifl Milletler Çevre ve Kalk›nma Konferans›’n›n yirminci y›l›nda, Rio+20 olarak ad-
S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
land›r›lan Birleflmifl Milletler Sürdürülebilir Kalk›nma Konferans› gerçeklefltirilmifltir.
Mottosu ‹stedi¤imiz Gelecek olan Rio+20’ye kat›lan üye ülkeler, sürdürülebilir kal-
k›nma ilkesine ve dünyam›z›n ekonomik, sosyal ve çevresel aç›dan sürdürülebilir
gelece¤i için çaba sarf etmeye olan inançlar›n› ve ba¤l›l›klar›n› teyit etmifllerdir.
Ayr›ca Rio+20’de ülkelerin hem uluslararas›, hem de yerel düzeyde toplumsal,
ekonomik ve çevresel sürdürülebilirlik yolunda insan odakl› bir yaklafl›m benim-
seyerek ortak hareket etmeleri gerekti¤i konusuna vurgu yap›lm›flt›r (Türkiye Cum-
huriyeti Çevre ve fiehircilik Bakanl›¤›).
‹NTERNET Rio+20 ile ilgili

‹ N T E Rdetayl›
N E T bilgiye http://www.uncsd2012.org/ sitesinden ulaflabilirsiniz.
Tek Avrupa Senedi: AB AB çevre politikas›n›n üçüncü dönemi 1987 y›l›nda yürürlü¤e giren Tek Avrupa
kurucu antlaflmalar›na yeni Senedi ile bafllam›flt›r. Tek Avrupa Senedi ile çevre konusundaki hükümler AB
hükümler ekleyen bir tadil
antlaflmas›d›r. Antlaflmalar›’na eklenmifltir. Di¤er bir ifadeyle AB çevre politikas›na iliflkin hüküm-
ler, AB müktesebat›na dahil edilmifltir. Böylece AB çevre politikas›, AB ekonomi
AB Müktesebat›: AB
mevzuat›d›r. Otuz befl bafll›k politikalar›ndan biri hâlini alm›flt›r.
alt›nda s›n›fland›r›lm›flt›r. a. Tek Avrupa Senedi ve AB Çevre Politikas›
Tek Avrupa Senedi AB çevre politikas›n›n amaç ve ilkelerini, VI. Alt Bafll›k kap-
sam›nda 130r Maddesi’nde yeniden tan›mlam›flt›r. ‹lgili Madde’nin 1. Paragraf›’na
göre AB çevre politikas›n›n amaçlar›;
• Çevre kalitesini korumak, sürdürmek ve yükseltmek,
• Kifli sa¤l›¤›n›n korunmas› için çal›flmalar yapmak,
• Do¤al kaynaklar›n düzenli ve rasyonel biçimde kullan›m›n› sa¤lamakt›r.
Tek Avrupa Senedi’nin 130r Maddesi’nin 2. Paragraf›’na göre AB çevre politika-
s›n›n ilkeleri;
• Önceden önleme ilkesi
• Kayna¤›nda düzeltme ilkesi
• Kirleten-öder ilkesi
• Di¤er politikalarla bütünleflme ilkesidir.
Tek Avrupa Senedi’nin 130r Maddesi’nin 3. Paragraf› ise AB’nin çevre politika-
s›n› belirlerken dikkate almas› gereken unsurlar› aç›klam›flt›r. ‹lgili hükme göre AB
çevre politikas›n› belirlerken;
• Var olan verileri,
• Bölgelerin çevre koflullar›n›,
• Eylem ve eylemsizlik seçeneklerinin yarataca¤› faydalar› ve zararlar›,
• AB’nin bir bütün olarak ekonomik ve sosyal kalk›nmas›n› ve bölgelerinin
dengeli kalk›nmas›n› dikkate almal›d›r.
b. Dördüncü Çevre Eylem Program›
AB çevre politikas›n›n üçüncü döneminde 1987-1992 y›llar›n› kapsayan Dör-
düncü Çevre Eylem Program› uygulanmaya bafllam›flt›r. Dördüncü Çevre Eylem
Program›, Tek Avrupa Senedi’nde belirlenen amaçlar›n gerçeklefltirilmesine yöne-
lik bir Program görünümündedir. Program, daha önceki üç Eylem Program›’ndaki
amaçlar›n ve önceliklerin geçerlili¤ini teyit etmektedir. Dördüncü Çevre Eylem
Program› çevre koruman›n, AB’nin ve üye ülkelerin ekonomi, sanayi, ortak pazar,
turizm, tüketicinin korunmas›, ekonomik kalk›nmada iflbirli¤i, tar›m, k›sacas› tüm
ekonomi politikalar›n›n temel bilefleni olarak bu alanlara etkin flekilde kat›l›m›n›
öngörmektedir.
Dördüncü Çevre Eylem Program› ile çevre politikas›, di¤er AB ekonomi politi-
kalar›yla uyumlaflt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu konuda özellikle üzerinde durulan AB
politikas›, ortak tar›m politikas› olmufltur. AB ortak tar›m politikas›, üretimin artt›-
r›larak tar›m ürünlerinde kendi kendine yeterlili¤in sa¤lanmas›n› amaçlayan bir
politika özelli¤i göstermifltir. Fakat zaman içinde afl›r› tar›msal üretim farkl› ekono-
mik ve çevresel maliyetler yaratmaya bafllam›flt›r. Üretimin artmas›yla birlikte artan
gübre ve zirai ilaç kullan›m› çevreye zarar vermeye bafllam›flt›r. Dördüncü Çevre
Eylem Program›, ortak tar›m politikas› uygulan›rken çevresel kayg›lar›n da göz
önünde bulundurulmas› konusuna dikkat çekmifltir.
Dördüncü Çevre Eylem Program›, kirlili¤in olabildi¤ince bafllang›ç noktas›nda
önlenmesi, tehlikeli madde kaynakl› kirlenme riskinin de¤erlendirilebilmesi ve en
etkili kontrol önlemlerinin tan›mlanmas› için yeni analizler gelifltirilmesi, gürültü,
tehlikeli kimyasallar ile mücadele gibi konularda yeni öneriler getirmifltir.
Ayr›ca Dördüncü Çevre Eylem Program›, AB çevre politikas›n›n önceliklerini
ekonomi ve istihdam politikalar› perspektifi içinde ele alm›flt›r. Çevre koruman›n
k›sa dönem maliyeti ile uzun dönem faydas›n›n birlikte de¤erlendirilmesinin öne-
mine vurgu yapm›flt›r. Çevre politikas›n›n ekonomi politikalar› perspektifi do¤rul-
tusunda ele al›nmas› sonucunda çevre vergileri, çevre koruma ile ilgili devlet yar-
d›mlar› gibi ekonomik araçlar kullan›lmaya bafllanm›flt›r (Budak, 2000, s: 236-239).
c. Maastricht Antlaflmas› ve AB Çevre Politikas›
1992 y›l› AB çevre politikas› için çok önemli geliflmelerin yafland›¤› bir y›l ol- Maastricht Antlaflmas›: AB
kurucu antlaflmalar›na yeni
mufltur. Bu geliflmelerden ilki, fiubat ay›nda Maastricht Anlaflmas›’n›n imzalan- hükümler ekleyen bir tadil
mas›d›r. Ayn› y›l›n Haziran ay›nda Rio de Janeiro’da gerçeklefltirilen Birleflmifl antlaflmas›d›r. Maastricht
Milletler Çevre ve Kalk›nma Konferans› veya k›saca Rio Konferans›, AB çevre po- Antlaflmas›, AB Anlaflmas›
olarak da
litikas›na yeni bir yaklafl›m getirmifltir. 1992 y›l›ndaki son önemli geliflme ise adland›r›lmaktad›r.
1992 y›l›n›n Aral›k ay›nda Beflinci Çevre Eylem Program›’n›n onaylanarak hayata
geçirilmesidir.
AB’nin temel ilkelerinin aç›kland›¤› Maastricht Antlaflmas›’n›n 2. Maddesi’nde
AB’nin, uyumlu ve dengeli kalk›nman›n, çevreye sayg›l›, sürekli ve enflasyonist ol-
mayan bir büyümenin, ekonomik performanslar›n yüksek derecede bütünlü¤ünün,
yüksek seviyeli bir istihdam ve sosyal koruman›n, yaflam seviyesinin ve kalitesinin
yükseltilmesinin, üye devletler aras›nda ekonomik ve sosyal bütünlükle dayan›flma-
n›n iyilefltirilmesi görevine sahip oldu¤u belirtilmifltir. Buradan, AB’de sürdürüle-
bilir kalk›nma hedefinin ilk kez aç›kça vurguland›¤› ortaya ç›kmaktad›r.
Maastricht Antlaflmas›, AB çevre politikas›n›n amaçlar›n› yeniden tan›mlam›flt›r.
Antlaflma’n›n XVI. Bafll›¤›’nda yer alan 130r Maddesi’nin 1. Paragraf›’na göre AB
çevre politikas›n›n amaçlar›;
• Çevre kalitesinin korunmas› ve iyilefltirilmesi,
• ‹nsan sa¤l›¤›n›n korunmas›,
• Do¤al kaynaklar›n dikkatli ve ak›lc› kullan›lmas›,
• Bölgesel veya küresel çevre sorunlar›yla mücadele için uluslararas› düzeyde
önlemler al›nmas›d›r.
Maastricht Anlaflmas› ile yeniden tan›mlanan AB çevre politikas›n›n amaçlar›,
Tek Avrupa Senedi’nde yer alan amaçlarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, ilk üç amac›n he-
men hemen ayn› oldu¤u; farkl› olan amac›n ise Maastricht Antlaflmas› ile eklenen
çevre sorunlar› korusunda uluslararas› düzeyde önlemler al›nmas› amac› oldu¤u
anlafl›lmaktad›r. Bu amaç ise AB’nin uluslararas› çevre politikas› oluflturulmas› ko-
nusunda, daha sonraki y›llarda benimseyece¤i aktif rolün temel dayana¤› olarak
de¤erlendirilebilir.
Maastricht Antlaflmas›, AB çevre politikas›n›n ilkelerinde de de¤ifliklikler yap-

m›flt›r. ‹lgili Antlaflma’n›n 130r Maddesi’nin 2. Paragraf›’na göre AB çevre politika-
s›n›n ilkeleri;
• ‹htiyat ilkesi,
• Koruyucu eylem ilkesi,
• Kayna¤›nda düzeltme ilkesi,
• Kirleten-öder ilkesi,
• Di¤er politikalarla bütünleflme ilkesidir.
AB’nin çevre politikas›n› belirlerken dikkate almas› gereken unsurlarda ise bir
de¤ifliklik yap›lmam›flt›r. Maastricht Antlaflmas›’n›n ilgili konuyu düzenleyen 130r
Maddesi’nin 3. Paragraf› ile Tek Avrupa Senedi’nin 130r Maddesi’nin 3. Paragraf›
ayn› hükümleri içermektedir.
SIRA S‹ZDE AB çevre politikas›n›n

SIRA S‹ZDE ilkelerinden biri olan ihtiyat ilkesinden ne anl›yorsunuz?
4
d. Beflinci Çevre Eylem Program›
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü NÇevre
AB Beflinci E L ‹ M Eylem Program›’n›, 1992 y›l›nda Rio Konferans›’nda belirle-
nen temel ilkelere ve Gündem 21’e dayanarak flekillendirmifltir. Bu geliflme, Maas-
S O R U tricht Antlaflmas›
S O R Uile AB çevre politikas›n›n amaçlar›ndan biri hâlini alan, bölgesel
veya küresel çevre sorunlar›yla mücadele için uluslararas› düzeyde önlemler al›n-
mas› amac›na uygun bir geliflme olarak yorumlanmal›d›r.
D‹KKAT D‹KKAT
1993-2000 y›llar›n› kapsayan Beflinci Çevre Eylem Program›’nda çevre, sürdü-
rülebilir kalk›nma temel ilkesiyle birlikte ele al›nm›flt›r. Çevre ve Sürdürülebilir
N N
SIRA S‹ZDE Kalk›nma ‹çin SIRAYeni S‹ZDEBir Strateji bafll›¤›n› tafl›yan Beflinci Çevre Eylem Program›’nda
üzerinde önemle durulan bir di¤er ilke de ortak sorumluluk ilkesidir. Ortak so-
rumluluk ilkesine göre çevre konusunda AB, üye ülkelerin hükûmetleri, federe
devletler, bölge yönetimleri, sivil toplum örgütleri, bireyler, k›sacas› tüm aktörler
sorumluluk almal›d›r.
K ‹ T A P
Beflinci KÇevre
‹ T A P
Eylem Program›’nda sanayi, enerji, ulaflt›rma, tar›m, turizm, hava
kalitesi ve kat› at›klar konular› daha detayl› biçimde ele al›nm›flt›r. Ayr›ca çevre
dostu iflletmelere maddi destek öngörmesi, Beflinci Çevre Eylem Program›’n› daha
TELEV‹ZYON
önceki Eylem Programlar›’ndan ay›ran temel bir özelliktir.
TELEV‹ZYON
e. Amsterdam Antlaflmas› ve AB Çevre Politikas›
Amsterdam Antlaflmas›: AB 1999 y›l›nda yürürlü¤e giren Amsterdam Antlaflmas›’nda AB çevre politikas›-
kurucu antlaflmalar›na yeni na iliflkin yeni ve farkl› bir hüküm bulunmamaktad›r. AB çevre politikas›n›n amaç-
‹NTERNET
antlaflmas›d›r. ‹ N T E R NAntlaflmas›’n›n
lar›, Amsterdam ET XIX. Bafll›¤›’nda yer alan 174. Madde’nin 1. Parag-
raf›’nda, Maastricht Antlaflmas›’nda yer ald›¤› flekliyle düzenlenmifltir. Ayn› flekilde,
Amsterdam Antlaflmas›’n›n XIX. Bafll›¤›’nda yer alan 174. Madde’nin 2. Paragra-
f›’nda aç›klanan AB çevre politikas›n›n ilkeleri ile Amsterdam Antlaflmas›’n›n XIX.
Bafll›¤›’nda yer alan 174. Madde’nin 3. Paragraf›’nda belirlenen AB’nin çevre poli-
tikas›n› belirlerken dikkate almas› gereken unsurlar da Maastricht Antlaflmas›’nda
yer ald›¤› flekliyle düzenlenmifltir.
Nice Antlaflmas›: AB kurucu f. Nice Antlaflmas› ve AB Çevre Politikas›
antlaflmalar›na yeni
2003 y›l›nda yürürlü¤e giren Nice Antlaflmas›, AB çevre politikas›na iliflkin ye-
antlaflmas›d›r. ni bir hüküm içermemektedir.
g. Alt›nc› Çevre Eylem Program›
2002-2012 y›llar›n› kapsayan Alt›nc› Çevre Eylem Program›’n›n, Beflinci Çevre
Eylem Program›’ndaki ilkeleri benimsemeyi sürdürdü¤ü görülmektedir. Alt›nc›
Çevre Eylem Program›, AB’nin yeni yüzy›lda çevre koruma konusunda almas› ge-
reken önlemleri içermektedir. Program’da dört öncelikli alan belirlenmifltir. Bu

alanlar; iklim de¤iflikli¤i, do¤a ve biyolojik çeflitlilik, çevre ve sa¤l›k ile do¤al kay-
naklar›n sürdürülebilir kullan›m› ve at›klar›n yönetimidir.
Alt›nc› Çevre Eylem Program›’n›n belki de en dikkat çekici yönü, serbest piya-
say› destekleyen kurallara yer vermifl olmas›d›r. Önceki Çevre Eylem Programla-
r›’nda, ifl dünyas› için standartlar ile hedefler oluflturulmufl ve uygulama bu standart-
lar do¤rultusunda yürütülmüfltür. Üye ülkeler bu yaklafl›m› çevre dostu ürünler ve
çevre vergileri gibi piyasa temelli araçlarla uygulam›fllard›r. Çevre vergileri, iflletme-
leri çevre dostu ürünler ve teknolojiler hakk›nda daha duyarl› olmaya yöneltmifltir.
Ayr›ca eko-etiket tasar›lar›, tüketici tercihlerini çevre dostu ürünlere yöneltme-
yi baflarm›flt›r. Piyasa talebinin önemli bir k›sm›n› oluflturan kamu ihalelerinde sa-
t›n al›nacak ürünlerle ilgili karar verilirken ürünlerin çevre dostu ürünler olmalar›-
na dikkat edilmesinin, piyasan›n çevreye duyarl› hâle gelmesinde önemli rol oyna-
yabilece¤i düflünülmektedir (Sar›kaya, 2004, s: 5).
h. Lizbon Antlaflmas› ve AB Çevre Politikas›
2009 y›l›nda yürürlü¤e giren Lizbon Antlaflmas›, çevre politikas›n›n amaçlar›- Lizbon Antlaflmas›: AB
n› ve ilkelerini de¤ifltiren yeni bir hüküm içermemektedir. Antlaflma’n›n AB çevre kurucu antlaflmalar›na yeni
politikas›na getirdi¤i yenilik, iklim de¤iflikli¤i konusuna yapt›¤› vurgudur. Lizbon antlaflmas›d›r.
Antlaflmas›, AB’nin uluslararas› çevre politikalar›n›n flekillenmesi sürecinde, iklim
de¤iflikli¤i konusunda aktif rol üstlenece¤ini belirten bir hüküm içermektedir.
Konuya biraz daha aç›kl›k getirilmek istenirse Lizbon Antlaflmas›’nda çevre po-
litikas› ile ilgili 174 Madde, 143. Madde hâlini alm›flt›r. Antlaflma’n›n 143. Madde-
si’nde, AB’nin bölgesel ve küresel çevre sorunlar›na, özellikle de iklim de¤iflikli¤i
sorununa karfl› uluslararas› düzeydeki giriflimleri destekleme konusunda aktif rol
üstlenece¤i hükme ba¤lanm›flt›r.
Çevre Konusunda Uluslararas› Geliflmeler Do¤rultusunda

AB Çevre Politikas›n›n Gelece¤i
2012 y›l› itibariyle çevre konusundaki en son uluslararas› geliflme, 2012 y›l›n›n Ha-
ziran ay›nda Rio de Janeiro’da gerçeklefltirilen ve Rio+20 olarak adland›r›lan Birlefl-
mifl Milletler Sürdürülebilir Kalk›nma Konferans›’d›r. AB, ilgili Konferans sonunda
gelecek için befl öncelikli alan belirledi¤ini aç›klam›flt›r. Bu alanlar;
• Herkes için sürdürülebilir enerji,
• Su etkinli¤i ve herkes için temiz su,
• Topra¤›n ve ekosistemlerdeki bozulman›n önüne geçilmesi,
• Okyanus kaynaklar›n›n korunmas› ve sürdürülebilir kullan›lmas›,
• Daha kaynak-etkin ve s›f›r israfl› ekonomiye geçilmesidir (http://euro-
pa.eu/newsroom/highlights/rio20/index_en.htm Eriflim tarihi: 5 A¤ustos 2012).
AB’nin 2012 y›l› sonras›nda gelifltirece¤i çevre politikas›n›n ilgili befl öncelikli
alan çerçevesinde flekillenece¤i beklenmektedir.
Özet
NA M A Ç
Avrupa Birli¤i ekonomik bütünleflme sürecini mifltir. Bunun nedeni, II. Dünya Savafl› y›llar›nda
1 aç›klamak g›da ürünleri k›tl›¤› yaflam›fl olmas›d›r. K›tl›k y›l-
Avrupa Birli¤i (AB) geçmifli II. Dünya Savafl› son- lar›, AB’nin tar›mda kendi kendine yeterlili¤i
ras›na dayanan bir ekonomik bütünleflme süreci- amaçlayan ortak tar›m politikas›na öncelik ver-
dir. II. Dünya Savafl› sonras›nda Fransa ve Al- mesinin temel nedeni olmufltur.
N
manya’n›n giriflimiyle ‹talya, Belçika, Hollanda
ve Lüksemburg’un kat›l›m›yla hayata geçen Av- Avrupa Birli¤i çevre politikas›n›n geliflimini dö-
A M A Ç
rupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u (AKÇT), Avrupa 3 nemlere ay›rmak
ekonomik bütünleflme sürecinin ilk ad›m›d›r. AB çevre politikas›n›n geliflimi üç döneme ayr›-
AKÇT, üye ülkeler aras›nda kömür ve çelik en- larak incelenebilir. Bu dönemlerden ilki, Roma
düstrilerinde bir ortak pazar yaratmay› amaçla- Antlaflmas›’n›n yürürlü¤e girdi¤i 1957 y›l›ndan
yan bir kurulufltur. 1972 y›l›nda gerçeklefltirilen Stockholm Konfe-
AKÇT’yi kuran ülkeler, k›sa süre içinde kömür rans›’na kadar olan dönemdir. ‹kinci dönem, 1973
ve çelik endüstrilerinde oluflturduklar› ortak pa- y›l›nda AB Birinci Çevre Eylem Program›’n›n ka-
zar› di¤er endüstrileri de kapsayacak flekilde ge- bul edilmesiyle bafllayan ve 1987 y›l›nda Tek Av-
niflletmifllerdir. Bu do¤rultuda, 1957 y›l›nda Av- rupa Senedi’nin yürürlü¤e girmesiyle sona eren
rupa Ekonomik Toplulu¤u (AET)’nu kuran Ro- dönemdir. Üçüncü dönem ise Tek Avrupa Sene-
ma Antlaflmas› imzalanm›flt›r. 1 Ocak 1958 tari- di’nden günümüze kadar olan dönemdir.
N
hinde yürürlü¤e giren Roma Antlaflmas›’yla
AKÇT’yi kuran ülkeler Avrupa Ekonomik Toplu- Avrupa Birli¤i çevre politikas›n›n ilk dönemini,
AM A Ç
lu¤u (AET) çat›s› alt›nda, kömür ve çelik endüs- 4 ilgili dönemde çevre konusunda yaflanan ulus-
trilerinde oluflturduklar› ortak pazar›, tüm endüs- lararas› geliflmeler paralelinde de¤erlendirmek
trileri kapsayacak flekilde geniflletmifllerdir. Di- AB çevre politikas›n›n ilk dönemi, 1957 y›l›nda
¤er taraftan ayn› y›l kurucu alt› ülke, nükleer Roma Antlaflmas›’n›n imzalanmas›yla bafllam›fl,
enerji alan›nda ortak faaliyetlerde bulunmak ve 1972 y›l›nda sona ermifltir. 1972 y›l›nda Stock-
bu alanda kendi kendine yeterlili¤i sa¤lamak holm’de gerçeklefltirilen Birleflmifl Milletler ‹nsan
amac›yla Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u (EU- Çevresi Konferans› veya k›saca Stockholm Kon-
RATOM)’nu kurmufllard›r. Böylece bugünkü ferans›, AB çevre politikas›n›n ilk döneminde,
AB’nin temelleri at›lm›flt›r. çevre konusunda yaflanan önemli bir uluslarara-
AB, öncelikle1968 y›l›nda ortak pazar hedefi için s› geliflmedir. Stockholm Konferans›, AB çevre
bir gereklilik olan gümrük birli¤i oluflturmufltur. politikas›n›n ikinci döneminin flekillenmesinde
1993 y›l›nda ortak pazar hedefini gerçeklefltirmifl etkili olmufltur.
ve 2002 y›l› itibar›yla de on iki üye ülke aras›nda Stockholm Konferans›’n›n önemli gündem mad-
Euro’nun ortak para birimi olarak kullan›ld›¤› pa- delerinden biri, çevre sorunlar› ile ekonomik bü-
ra birli¤i yaratm›flt›r. yüme hedeflerinin uyumlaflt›r›lmas› konusu ol-
N
mufltur. Stockholm Konferans›’nda, insanlar›n
Avrupa Birli¤i çevre politikas›n›n ekonomik bü- yaflam kalitesini yükseltmek için ekonomik ve
A M A Ç
2 tünleflme sürecindeki yerini belirlemek sosyal kalk›nman›n gereklili¤i kabul edilirken

AB çevre politikas›, ekonomik bütünleflme süre- çevreyi d›fllamayan bir kalk›nma stratejisinin ge-
cinin bafllar›nda hayata geçirilen politikalardan lifltirilmesi gere¤i vurgulanm›fl; çevre sorunlar›n›
biri de¤ildir. AB, ekonomik bütünleflme sürecin- dikkate alarak büyümenin ancak çevre sorunla-
de uzunca bir süre önceli¤i, ortak pazarla do¤ru- r›na karfl› az geliflmifl ve geliflmifl ülkelerin bir-
dan ilgili olan ekonomi politikalar›n›n gelifltiril- likte hareket etmeleri ile mümkün olabilece¤i
mesine vermifltir. AB’nin öncelik verdi¤i ekono- ilan edilmifltir.
mi politikalar›ndan bir di¤eri de tar›m politikas› Stockholm Konferans› sonunda, Birleflmifl Millet-
olmufltur. AB’nin ortak tar›m politikas›, AB’nin ler ‹nsan Çevresi Deklarasyonu veya k›saca Stock-
en eski ekonomi politikas›d›r. Ortak tar›m politi- holm Deklarasyonu yay›mlanm›flt›r. Deklarasyon-
kas› hükümlerine Roma Antlaflmas›’nda yer veril- da, bilimsel ve teknolojik geliflmenin çevreye ver-
di¤i zararlara de¤inilmifl, insanl›¤›n refah› ve eko- den üretilmesi için verilen sübvansiyonlar› önle-
nomik geliflmesini etkileyen temel konulardan bi- mek için yap›lan düzenlemeler verilebilir.
rinin çevrenin korunmas› ve gelifltirilmesi oldu¤u AB’nde, 1967 y›l›nda tehlikeli maddelerin s›n›f-
belirtilmifltir. Bu ba¤lamda insanl›¤›n talebi ve hü- land›r›lmas›, etiketlenmesi ve paketlenmesi ko-
kûmetlerin görevi, çevrenin korunmas› ve geliflti- nular›n› tek bir norma ba¤layan bir yönerge ka-
rilmesi için gerekenlerin yap›lmas›d›r. bul edilmifltir. 67/548 say›l› ilgili Yönerge, 1969
Stockholm Deklarasyonu, yukar›da belirlenen y›l›nda yenilenmifltir. 1970 y›l›nda, motorlu araç-
görevin yerine getirilmesi hususunda ülkeleri, az larda kabul edilebilir gürültü ve egzoz seviyeleri
geliflmifl ve geliflmifl ülkelere olarak ikiye ay›r- ile ilgili 70/157 say›l› Yönerge ile motorlu araç
m›flt›r. Az geliflmifl ülkeler, ilgili ülkelerde yafla- emisyonlar›n› s›n›rlayan 70/220 say›l› Yönerge ka-
yanlar›n yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için kal- bul edilmifltir. 1971 y›l›nda çevre ile ilgili kabul
k›nmak zorundad›r. K›sacas› az geliflmifl ülkele- edilen tek yönerge, 1967 y›l›nda kabul edilen yö-
rin önceli¤i, ekonomik kalk›nmad›r. Bu gerçek- nergenin süresinin uzat›lmas› ile ilgili yönerge ol-
ten hareketle görev, geliflmifl ülkelere düflmekte- mufltur. AB çevre politikas› gelifliminin ilk döne-
dir. Geliflmifl ülkeler hem kendileri hem de az minin son y›l›nda, yani 1972 y›l›nda kabul edilen
geliflmifl ülkeler için önlemler almak zorundad›r. üç yönergeden ikisi tar›mla, üçüncüsü ise dizel
AB çevre politikas›n›n ilk döneminde Roma Ant- motorlar›n neden oldu¤u emisyonlarla ilgilidir.
N
laflmas›’nda, çevre korumas›yla veya çevre poli-
tikas› gelifltirilmesiyle ilgili do¤rudan bir düzen- AM A Ç
Avrupa Birli¤i çevre politikas›n›n ikinci dönemini,
lemeye yer verilmemifltir. Kurucu alt› ülkenin as›l 5 ilgili dönemde çevre konusunda yaflanan ulusla-
ilgilendi¤i konu, mallar›n, hizmetlerin, iflgücü- raras› geliflmeler do¤rultusunda analiz etmek
nün ve sermayenin serbest dolafl›m›n›n sa¤land›- 1973-1987 y›llar›n› kapsayan AB çevre politikas›-
¤› bir ortak pazar yaratmak olmufltur. n›n ikinci döneminde çevre konusunda yaflanan
Bununla birlikte Roma Antlaflmas›’nda çevrenin en önemli uluslararas› geliflme, 1987 y›l›nda Dün-
korunmas›na iliflkin dolayl› bir hüküm yer almak- ya Çevre ve Kalk›nma Komisyonu taraf›ndan Or-
tad›r. Antlaflma’n›n 36. Maddesi’nde çevrenin ko- tak Gelece¤imiz isimli raporun yay›mlanmas› ol-
runmas› ticaret ile iliflkilendirilmifltir. ‹lgili Mad- mufltur. Gro Harlem Brundtland baflkanl›¤›nda
de’ye göre, kamu sa¤l›¤›, kamu güvenli¤i, kamu haz›rlanan rapor, küresel ekonominin geliflmek
politikas›; insanlar›n, hayvanlar›n ve bitkilerin zorunda oldu¤unu kabul etmekle birlikte ekono-
sa¤l›¤› ve hayat›; sanatsal, tarihî ve arkeolojik de- mik büyümenin dünyan›n do¤al s›n›rlar›n› aflma-
¤eri olan ulusal hazinelerin korunmas› söz konu- mas› gerekti¤ini vurgulamaktad›r. Brundtland Ra-
su oldu¤unda, ithalat›n ve ihracat›n k›s›tlanmas›- poru olarak adland›r›lan raporda, çevre ve eko-
na izin verilir. ‹lgili Madde ile çevrenin korunma- nomik kalk›nmay› uyumlaflt›racak yeni bir kal-
s›na dolayl› bir gönderme yap›larak ticari iliflkile- k›nma modelinin uygulanmas›n›n mümkün ol-
rin düzenlenmesine çal›fl›lm›flt›r. Buradan ç›kan du¤u belirtilmektedir. Yeni kalk›nma modelinin
sonuç fludur: Öncelik çevre de¤il, ortak pazar›n iflaret etti¤i kalk›nma ise sürdürülebilir kalk›nma-
gereklerinden biri olan mallar›n serbest dolafl›- d›r. Sürdürülebilir kalk›nma, çevreye-karfl›t eko-
m›n›n sa¤lanmas›d›r. nomik büyüme anlay›fl›n›n terk edilerek çevre ile
AB çevre politikas›n›n ilk döneminde çevre ile il- uyumlu ekonomik büyüme anlay›fl›n›n benim-
gili düzenlemeler iki farkl› k›s›tlamayla karfl› kar- senmesidir. Brundtland Raporu ve raporda belir-
fl›ya kalm›flt›r. ‹lk k›s›tlama, AB düzeyinde bir dü- tilen sürdürülebilir kalk›nma kavram›, AB çevre
zenleme yapmak için gerekli yasal mevzuat›n olufl- politikas›n›n üçüncü döneminin flekillenmesinde
turulmufl olmamas›d›r. ‹kinci k›s›tlama ise çevre etkili olmufltur.
koflunda bafllat›lacak bir giriflimin mutlaka AB’nin 19-20 Ekim 1972 tarihinde toplanan Paris Zirve
ortak pazar hedefi ile iliflkili olmas› gere¤idir. Toplant›s›’nda AB’ne üye ülkelerin devlet ve hü-
AB düzeyinde bir düzenleme yapmak için ge- kümet baflkanlar› gerçek bir AB çevre politikas›
rekli yasal mevzuat oluflturulmufl olmamas›na yarat›lmas› konusunda karara varm›fllard›r. Bu
ra¤men 1964 ile 1975 y›llar› aras›nda, Roma Ant- karar do¤rultusunda 22 Kas›m 1973 tarihinde
laflmas›’n›n 100. Maddesi’ne dayanarak çeflitli dü- AB’nin Birinci Çevre Eylem Program› aç›klanm›fl-
zenlemeler yap›lm›flt›r. Bu düzenlemelere örnek t›r. 1973-1976 y›llar›n› kapsayan Birinci Çevre Ey-
olarak, kullan›lm›fl petrolün yak›lmas› veya yeni- lem Program›, AB’nin çevre konusundaki çabala-
r›n›n ilk ürünüdür. Birinci Çevre Eylem Progra- 2002 y›l›nda Johannesburg’da, Dünya Sürdürüle-
m›, AB çevre politikas›n›n amaçlar›n›, ilkelerini, bilir Kalk›nma Zirvesi ve son olarak 2012 y›l›nda
önceliklerini ve kapsad›¤› dönemde al›nacak ön- Rio de Janeiro’da, Rio+20 olarak adland›r›lan Bir-
lemleri aç›kça ortaya koymufltur. leflmifl Milletler Sürdürülebilir Kalk›nma Konfe-
Birinci Çevre Eylem Program› üç bölümden olufl- rans›, AB çevre politikas›n›n son döneminde, çev-
mufltur. Bu bölümler; re konusunda yaflanan önemli geliflmelerdir.
• Gürültü ve kirlili¤i önlemeye ve azaltmaya 1972 y›l›nda gerçeklefltirilen Stockholm Konfe-
yönelik eylemler, rans›’n›n devam› olarak kabul edilen Rio Konfe-
• Yaflam seviyesini iyilefltirmeye yönelik ey- rans›’nda, Stockholm Konferans›’nda oldu¤u gibi
lemler, sadece çevre de¤il, çevre ile birlikte sürdürülebi-
• Uluslararas› kurulufllara kat›l›md›r. lir kalk›nma konusu ele al›nm›fl ve tart›flmalar›n
AB çevre politikas›n›n ikinci döneminde Birinci odak noktas›n› oluflturmufltur. Stockholm Konfe-
Çevre Eylem Program›’ndan sonra ‹kinci ve Üçün- rans› sadece devlet ve hükûmet baflkanlar› düze-
cü Çevre Eylem Programlar› da uygulamaya kon- yinde gerçekleflmiflken, Rio Konferans›’nda dev-
mufltur. ‹kinci Çevre Eylem Program›, AB çevre let ve hükûmet yetkililerinin yan› s›ra ifl ve bilim
politikas›n›n kapsam›n› geniflletmeye bafllam›flt›r. dünyas›ndan sivil toplum örgütü temsilcilerine
1977-1981 y›llar›n› kapsayan ‹kinci Çevre Eylem kadar çok say›da kat›l›mc› yer alm›flt›r.
Program›’nda Birinci Eylem Program›’ndan farkl› Gündem 21, 1992 Rio Konferans›’nda benimse-
olarak su ve hava kirlili¤inin önlenmesine yönelik nen ilkelerin eylem plan›d›r. Gündem 21, ulus-
tedbirlere öncelik verildi¤i ve gürültüyle ilgili da- lararas› ve ulusal düzeydeki eflitsizliklere, gide-
ha kapsaml› önlemlere yer verilmifltir. rek artan yoksullu¤a, açl›¤a, hastal›klara, ceha-
1982-1986 y›llar›n› kapsayan Üçüncü Çevre Ey- lete ve eko-sistemlerdeki olumsuzluklara dikkat
lem Program›, kirlili¤in kontrol alt›na al›nmas› ve çekmektedir.
azalt›lmas›na destek olmak amac›yla çevreye ve- 2000 y›l›nda gerçeklefltirilen ve k›saca Biny›l Zir-
rilen zararlar› önlemeye yönelik politikalar› des- vesi olarak adland›r›lan Birleflmifl Milletler Biny›l
teklemifltir. Ayr›ca çevresel etki de¤erlendirmesi Zirvesi, ekonomik kalk›nma için evrensel bir çer-
ile ilgili 85/337 say›l› Yönerge ç›kar›lm›flt›r. çeve sunmaktad›r. Biny›l Zirvesi’nde kabul edi-
Çevresel etki de¤erlendirmesi ile ilgili 85/337 sa- len Biny›l Kalk›nma Hedefleri; afl›r› yoksulluk ve
y›l› Yönerge, özel veya kamusal projelerin çevre açl›kla mücadele, cinsiyetler aras› eflitli¤in teflvik
üzerindeki olas› olumsuz etkilerini de¤erlendir- edilmesi, çocuk ölümlerinin azalt›lmas› gibi ko-
mektedir. ‹lgili Yönerge AB çevre koruma siste- nular›n yan› s›ra çevresel sürdürülebilirli¤in sa¤-
minin eksik olan yönünü tamamlam›fl olmakla lanmas› konusunu da kapsamaktad›r. Çevresel
birlikte baz› eksikliklere de sahiptir. Bu eksiklik- sürdürülebilirlik konusunda hedef, ülke politika-
lerin en önemlisi, yetki konusunda ortaya ç›k- lar›na sürdürülebilir kalk›nma ilkelerinin dahil
maktad›r. 85/337 say›l› Yönerge, yetki sorunu ve edilmesi ve do¤al kaynaklarda yaflanan kay›pla-
fleffaf olmamas› nedeniyle elefltirilmifl ve elefltiri- r›n tersine çevrilmesidir. Biny›l Kalk›nma Hedef-
ler üzerine 1997 y›l›nda 97/11 say›l› Yönerge ile leri’ne 2015 y›l›na kadar ulafl›lmas› planlanm›flt›r.
de¤ifltirilmifltir. 2002 y›l›nda Johannesburg’da gerçeklefltirilen
N
Dünya Sürdürülebilir Kalk›nma Zirvesi’nde kabul
Avrupa Birli¤i çevre politikas›n›n üçüncü döne- edilen Uygulama Plan›, çevrenin korunmas› ve
A M A Ç
6 mini, ilgili dönemde çevre konusunda yaflanan sürdürülebilir kalk›nma ile ilgili hedefler belirle-
uluslararas› geliflmeler ›fl›¤›nda de¤erlendirmek mifltir. ‹lgili hedefler; daha temiz üretime ve eko-
1987 y›l›ndan günümüze kadar olan dönemi kap- verimlili¤e yönelik yat›r›mlar›n artt›r›lmas›, hidro-
sayan AB çevre politikas›n›n üçüncü döneminde lik enerji dahil olmak üzere fosil yak›t ve yenile-
çevre konusunda AB çevre politikas›n›n geliflimi- nebilir enerji teknolojilerinin devreye sokulmas›
ni etkileyen çok say›da önemli uluslararas› gelifl- yoluyla enerjinin çeflitlendirilmesi ve biyolojik çe-
me yaflanm›flt›r. Bunlardan ilki, 1992’de Rio de flitlili¤in yok olma h›z›n›n azalt›lmas›d›r.
Janeiro’da gerçeklefltirilen ve k›saca Rio Konfe- Son olarak 2012 y›l›nda Rio de Janeiro’da, Rio+
rans› olarak adland›r›lan konferanst›r. 2000 y›l›n- 20 olarak adland›r›lan Birleflmifl Milletler Sürdü-
da gerçeklefltirilen, k›saca Biny›l Zirvesi olarak rülebilir Kalk›nma Konferans› gerçeklefltirilmifl-
adland›r›lan Birleflmifl Milletler Biny›l Zirvesi, tir. Rio+20’ye kat›lan üye ülkeler, sürdürülebilir
kalk›nma ilkesine ve dünyam›z›n ekonomik, sos- Maastricht Antlaflmas›, AB çevre politikas›n›n il-
yal ve çevresel aç›dan sürdürülebilir gelece¤i için kelerinde de de¤ifliklikler yapm›flt›r. Maastricht
çaba sarf etmeye olan inançlar›n› ve ba¤l›l›klar›- Antlaflmas›’na göre AB çevre politikas›n›n ilkele-
n› teyit etmifllerdir. ri; ihtiyat ilkesi, koruyucu eylem ilkesi, kayna-
AB çevre politikas›n›n üçüncü dönemi 1987 y›- ¤›nda düzeltme ilkesi, kirleten-öder ilkesi ve di-
l›nda yürürlü¤e giren Tek Avrupa Senedi ile bafl- ¤er politikalarla bütünleflme ilkesidir. AB’nin çev-
lam›flt›r. Tek Avrupa Senedi ile çevre konusun- re politikas›n› belirlerken dikkate almas› gereken
daki hükümler AB Antlaflmalar›’na eklenmifl ve unsurlarda ise bir de¤ifliklik yap›lmam›flt›r.
böylece AB çevre politikas›na iliflkin hükümler, AB, 1993-2000 y›llar›n› kapsayan Beflinci Çevre
AB müktesebat›na dahil edilmifltir. Eylem Program›’n›, 1992 y›l›nda Rio Konferan-
Tek Avrupa Senedi’ne göre AB çevre politikas›- s›’nda belirlenen temel ilkelere ve Gündem 21’e
n›n amaçlar›; çevre kalitesini korumak, sürdür- dayanarak flekillendirmifltir. Bu geliflme, Maas-
mek ve yükseltmek, kifli sa¤l›¤›n›n korunmas› tricht Antlaflmas› ile AB çevre politikas›n›n amaç-
için çal›flmalar yapmak, do¤al kaynaklar›n dü- lar›ndan biri hâlini alan, bölgesel veya küresel
zenli ve rasyonel biçimde kullan›m›n› sa¤lamak- çevre sorunlar›yla mücadele için uluslararas› dü-
t›r. Tek Avrupa Senedi’ne göre AB çevre politi- zeyde önlemler al›nmas› amac›na uygun bir ge-
kas›n›n ilkeleri; önceden önleme ilkesi, kayna- liflmedir. Beflinci Çevre Eylem Program›’nda çev-
¤›nda düzeltme ilkesi, kirleten-öder ilkesi, di¤er re, sürdürülebilir kalk›nma temel ilkesiyle birlik-
politikalarla bütünleflme ilkesidir. Ayr›ca Tek Av- te ele al›nm›flt›r. Beflinci Çevre Eylem Progra-
rupa Senedi’ne göre AB çevre politikas›n› belir- m›’nda üzerinde önemle durulan bir di¤er ilke
lerken; var olan verileri, bölgelerin çevre koflul- de ortak sorumluluk ilkesidir.
lar›n›, eylem ve eylemsizlik seçeneklerinin yara- 1999 y›l›nda yürürlü¤e giren Amsterdam Antlafl-
taca¤› faydalar› ve zararlar› ve AB’nin bir bütün mas› ile 2003 y›l›nda yürürlü¤e giren Nice Ant-
olarak ekonomik ve sosyal kalk›nmas›n› ve böl- laflmas›’nda, AB çevre politikas›na iliflkin yeni ve
gelerinin dengeli kalk›nmas›n› dikkate almal›d›r. farkl› bir hüküm bulunmamaktad›r.
1987-1992 y›llar›n› kapsayan Dördüncü Çevre Ey- 2002-2012 y›llar›n› kapsayan Alt›nc› Çevre Eylem
lem Program›, Tek Avrupa Senedi’nde belirlenen Program›’n›n, Beflinci Çevre Eylem Program›’nda-
amaçlar›n gerçeklefltirilmesine yönelik bir Prog- ki ilkeleri benimsemeyi sürdürdü¤ü görülmekte-
ram görünümündedir. Program, daha önceki üç dir. Alt›nc› Çevre Eylem Program›, AB’nin yeni
Eylem Program›’ndaki amaçlar›n ve önceliklerin yüzy›lda çevre koruma konusunda almas› gere-
geçerlili¤ini teyit etmektedir. ken önlemleri içermektedir. Program’da dört ön-
1992 y›l›nda imzalanan Maastricht Antlaflmas›’nda celikli alan belirlenmifltir. Bu alanlar; iklim de¤i-
AB’nin, uyumlu ve dengeli kalk›nman›n, çevreye flikli¤i, do¤a ve biyolojik çeflitlilik, çevre ve sa¤-
sayg›l›, sürekli ve enflasyonist olmayan bir büyü- l›k ile do¤al kaynaklar›n sürdürülebilir kullan›m›
menin, ekonomik performanslar›n yüksek dere- ve at›klar›n yönetimidir. Alt›nc› Çevre Eylem
cede bütünlü¤ünün, yüksek seviyeli bir istihdam Program›’n›n en dikkat çekici yönü, serbest piya-
ve sosyal koruman›n, yaflam seviyesinin ve kali- say› destekleyen kurallara yer vermifl olmas›d›r.
tesinin yükseltilmesinin, üye devletler aras›nda 2009 y›l›nda yürürlü¤e giren Lizbon Antlaflmas›
ekonomik ve sosyal bütünlükle dayan›flman›n iyi- ise t›pk› Amsterdam ve Nice Antlaflmalar› gibi
lefltirilmesi görevine sahip oldu¤u belirtilmifltir. çevre politikas›n›n amaçlar›n› ve ilkelerini de¤ifl-
Böylece Maastricht Antlaflmas›, AB için sürdürü- tiren yeni bir hüküm içermemektedir. Lizbon Ant-
lebilir kalk›nma hedefini aç›kça vurgulam›flt›r. laflmas›, AB’nin uluslararas› çevre politikalar›n›n
Maastricht Antlaflmas›, AB çevre politikas›n›n flekillenmesi sürecinde, iklim de¤iflikli¤i konu-
amaçlar›n› yeniden tan›mlam›flt›r. Maastricht Ant- sunda aktif rol üstlenece¤ini belirten bir hüküm
laflmas›’na göre AB çevre politikas›n›n amaçlar›; içermektedir.
çevre kalitesinin korunmas› ve iyilefltirilmesi, in-
san sa¤l›¤›n›n korunmas›, do¤al kaynaklar›n dik-
katli ve ak›lc› kullan›lmas› ve bölgesel veya kü-
resel çevre sorunlar›yla mücadele için uluslarara-
s› düzeyde önlemler al›nmas›d›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi, Avrupa ekonomik bütün- 6. AB çevre politikas› hangi antlaflmayla AB müktese-
leflme sürecinin ilk ad›m› olarak kabul edilmektedir? bat›na dahil edilmifltir?
a. Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u’nun oluflumu a. Brüksel Antlaflmas›
b. Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u’nun oluflumu b. Paris Antlaflmas›
c. Avrupa Ekonomik Toplulu¤u’nun oluflumu c. Maastricht Antlaflmas›
d. Avrupa Çevre Toplulu¤u’nun oluflumu d. Amsterdam Antlaflmas›
e. Birleflmifl Milletler’in oluflumu e. Tek Avrupa Senedi
2. Ortak pazar›n unsurlar› nelerdir? 7. Dördüncü Çevre Eylem Program› için afla¤›dakiler-
a. Mallar›n ve hizmetlerin serbest dolafl›m› den hangisi do¤rudur?
b. Mallar›n ve sermayenin serbest dolafl›m› a. 1982-1986 y›llar›n› kapsam›flt›r.
c. Mallar›n, iflgücünün ve hizmetlerin serbest dola- b. Maastricht Antlaflmas›’nda belirlenen ilkelerin
fl›m› uygulanmas› için gelifltirilmifltir.
d. Mallar›n, hizmetlerin, iflgücünün ve sermayenin c. Amsterdam Antlaflmas›’nda belirlenen ilkelerin
serbest dolafl›m› uygulanmas› için gelifltirilmifltir.
e. Para birli¤inin oluflumu d. AB çevre politikas›n› ortak tar›m politikas›yla
uyumlaflt›rmaya çal›flm›flt›r.
3. Afla¤›daki ülkelerden hangisi AB üyesi de¤ildir? e. AB’nin günümüzde uygulanmakta olan Çevre
a. Norveç Eylem Program›’d›r.
b. ‹sveç
c. Danimarka 8. Afla¤›dakilerden hangisi Maastricht Antlaflmas› ile
d. Finlandiya yeniden tan›mlanan AB çevre politikas›n›n ilkelerinden
e. Polonya biri de¤ildir?
a. Kirlenen-öder ilkesi
4. Stockholm Konferans› ne zaman gerçeklefltirilmifltir? b. Kirleten-öder ilkesi
a. 1957 c. ‹htiyat ilkesi
b. 1972 d. Koruyucu eylem ilkesi
c. 1987 e. Kayna¤›nda düzeltme ilkesi
d. 1992
e. 2000 9. Afla¤›daki antlaflmalardan hangilerinde AB çevre po-
litikas›yla ilgili yeni bir hükme yer verilmemifltir?
5. AB çevre politikas›n›n ilk dönemi için afla¤›dakiler- a. Maastricht Antlaflmas› ve Tek Avrupa Senedi
den hangisi yanl›flt›r? b. Amsterdam Antlaflmas› ve Nice Antlaflmas›
a. 1957-1972 y›llar›n› kapsamaktad›r. c. Maastricht Antlaflmas› ve Lizbon Antlaflmas›
b. AB çevre politikas›yla ilgili ilk yönerge bu dö- d. Tek Avrupa Senedi ve Amsterdam Antlaflmas›
nemde ç›kar›lm›flt›r. e. Amsterdam Antlaflmas› ve Lizbon Antlaflmas›
c. AB çevre politikas› düzenlemeleri Roma Antlafl-
mas›’n›n 100. Maddesi’ne dayan›larak gerçeklefl- 10. 2012 y›l› sonras›nda AB çevre politikas›n›n gelece-
mifltir. ¤ini etkilemesi beklenen uluslararas› geliflme afla¤›daki-
d. AB çevre politikas› Roma Antlaflmas›’nda yer lerden hangisidir?
alan do¤rudan hükümlerle düzenlenmifltir. a. Stockholm Konferans›
e. Bu dönemde çevre konusundaki en önemli ulus- b. Rio Konferans›
lararas› geliflme, Stockholm Konferans›’n›n ger- c. Brüksel Konferans›
çeklefltirilmesidir. d. Rio+10
e. Rio+20
Yaflam›n ‹çinden Okuma Parças›
“ Yeflil Ekonomi 60 Milyon ‹stihdam Yaratacak

ILO (Uluslararas› Çal›flma Örgütü)’nun Yeflil Ekonomi
Raporu’na göre, gelecek 20 y›l içinde yoksullu¤u orta-
Avrupa Birli¤i Çevre Politikas›
Avrupa Birli¤i (AB) politikalar› içinde çevre sorunlar›
özel bir yer tutmaktad›r. Avrupa ülkelerinde çevre bi-
dan kald›rmak için yeflil ekonomiye dönüflümle 15-60 lincinin yerleflmifl olmas›ndan, yeflil hareketin giderek
milyon aras›nda ek istihdam ortaya ç›kacak. güçlenmesinden ve Birli¤in uluslararas› alanda çevre
‹nsan›n refah›n› ve toplumsal eflitli¤ini sa¤larken çevre- konular›nda öncü rol oynamas›ndan bunu anlayabiliriz.
sel riskleri ve ekolojik k›tl›klar› ciddi biçimde düflünen Türkiye’de çevre sorunlar›yla ilgili yasama çal›flmalar›-
ekonomi olarak bilinen “yeflil ekonomi”nin, istihdam n›n AB girifl sürecinin bir zorunlulu¤u olarak h›zlanma-
sorununun çözümüne katk› sa¤layaca¤› belirtiliyor. s› da yine bu durumla ilgilidir.
ILO’nun raporunda, yeflil ekonominin büyük bir dönü- AB’ni çevre sorunlar›yla ilgilenmeye iten nedenler ne-
flümün habercisi oldu¤u vurgulanarak istihdam için ifl lerdir? Birli¤in yay›nlar›na bak›ld›¤›nda ortak bir çevre
ve sosyal hayattaki f›rsatlar›n sürdürülebilir düzeyde ol- politikas›n›n gerekçesi olarak, Avrupa’da çevre üzerin-
mas› gerekti¤i kaydedildi. Raporda yeflil ekonominin deki bask›n›n giderek a¤›rlaflmas›; do¤al kaynaklar›n tü-
genel olarak istihdam, gelir ve sürdürülebilir kalk›nma- kenme noktas›na gelmesi; sel, kurakl›k, orman yang›n›
daki etkisinin çok önemli oldu¤u vurguland›. gibi y›k›mlar›n ço¤almas›; evlerden ve ulafl›m araçlar›n-
Rapora göre Rio 20 Zirvesi’nde yeflil ekonomiyle ilgili ge- dan kaynaklanan karbondioksit emisyonunun sürekli
liflmelerin sadece çevre alan› için de¤il, günümüzde sosyal art›fl göstermesi; özellikle kentsel yerleflim yerlerinde
ve ekonomik hayata da etkisinin oldu¤u tespiti yap›ld›. kirlilik ve gürültüden dolay› yaflam kalitesinin düflmesi;
ILO’nun Genel Direktörü Juan Somavia rapordaki de- her y›l yaklafl›k iki milyar ton at›¤›n üretilmesi ve bunun
¤erlendirmesinde, “‹nsanlar için acilen tutarl› bir flekil- y›lda ortalama %10 artmas› gibi sorunlar›n ön plana ç›-
de sürdürülebilir geliflmeler ortaya koymal›y›z. Bu sü- kar›ld›¤› görülmektedir. Gerçekten de “nitelik ve nicelik
reçte izlenecek yolun uyumlu olmas› için insanlar›n da olarak giderek büyüme gösteren çevre sorunlar›, Birlik
bu sürece dahil olmalar› gerekiyor” ifadelerini kulland›. çap›nda ortak politikalar belirlenmesini gerekli k›lm›flt›r”
Somavia bu konunun çal›flma ve sosyal hayat›n ayr›l- demek yanl›fl olmayacakt›r. Ancak konuya biraz daha
maz parças› olmas› olmas› gerekti¤ini ve Birleflmifl Mil- yak›ndan bak›ld›¤›nda, ortak bir çevre politikas› olufltu-
letler (BM) Konferans›’nda da yeflil ekonominin önem- rup eyleme geçilmesinde baflka etmenlerin de rol oyna-
li bir gündem maddesi olaca¤›n› vurgulad›. d›¤› görülecektir. Yukar›da de¤inilen somut çevre so-
Raporda, giriflimcilerin yeflil ekonomiyi ülkelerin ekolojik runlar›na birlikte çözüm bulma kayg›s› d›flar›da b›rak›l›r-
donan›m› için yeni bir model olarak gördü¤ü kaydedildi. sa, Birli¤in çevre sorunlar› konusunda ortak politikalar
Gelecek nesillerde milyonlarca insan›n yeflil ekonomiy- belirlemesinin ard›ndaki etmenler flöyle s›ralanabilir:
le fakirli¤i yenece¤i belirtilen raporda, ayr›ca yaflam Ekonomik, siyasal, kültürel alanda Avrupa ülkeleri ara-
standartlar›nda da yükselme olaca¤› ifade edildi. s›nda bütünleflmeyi amaçlayan ve sermayenin, mallar›n,
BM Çevre Program› Özel Direktörü Achim Steinet, bu hizmetlerin, iflgücünün serbest dolafl›m›n› öngören Birli-
konuda ç›kar›labilecek olumlu mesaj›n, Rio 20 Zirve- ¤in, çevre konular›n› ilgi alan› içinde görmesinde ekono-
si’nde hep birlikte liderler düzeyinde planlar yap›lmas› mik etmenlerin önemli bir yeri oldu¤u tart›fl›lmaz. Çevre-
gerekti¤ini hat›rlatt›. ye iliflkin sorun alanlar› tar›m, sanayi, enerji, turizm gibi
Raporda, gelecek nesiller için küresel iflgücünün en az ekonomik sektörlerin tümünü de bir biçimde etkiledi-
yar›s›n›n yeflil ekonomiye dönece¤ine vurgu yap›larak ¤inden, söz konusu alanlarda ortak politikalar oluflturma
bunun için 8 sektöre anahtar rol düfltü¤ü aç›kland›. sürecinde çevrenin d›flar›da b›rak›lmas› beklenemezdi.
Sektörler tar›m, ormanc›l›k, bal›kç›l›k, enerji, yo¤un Bunu gibi çevre politikalar›nda, özellikle de çevre stan-
kaynak üretim, geri dönüflüm, inflaat ve tafl›mac›l›k ola- dartlar›nda farkl› uygulamalara gidilmesi, ekonomide
rak belirlendi. Bu sektörlerin yeflil ekonominin geliflme- haks›z rekabetin yaflanmas›n› do¤urabilecek; ortak paza-
si için anahtar rolleri oldu¤u hat›rlat›ld›. ra varman›n önünde bir engel olarak durabilecekti.
Rapora göre yeflil ekonomide halihaz›rda 10 milyon ifl- Üye ülkelerdeki yaflam koflullar›n›n iyilefltirilmesi ve
gücünün ortaya ç›kt›¤›na de¤inildi. Örnek olarak da 5 yaflam kalitesinin bütün Avrupa’da ortak bir düzeye
milyon insan›n yenilenebilir enerjiden ifl sahibi oldu¤u yükseltilmesi amac›, Birli¤in çevre sorunlar›yla ilgilen-
kaydedildi. mesinin bir di¤er nedenidir. Yukar›da da de¤inildi¤i gi-
Kaynak: http://www.ekoayrinti.com/news_detail.php?id
=104671 Eriflim tarihi: 28 Temmuz 2012. ” bi, bir yandan do¤al kaynaklar üzerinde bask›n›n gide-
rek artmas› ekonominin sürdürülebilirli¤i sorununu
gündeme getirmifl, bir yandan da iklim de¤iflikli¤i, ge-

neti¤i de¤ifltirilmifl organizmalar (GDO) gibi yeni sorun 1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Birli¤i’ne Genel Bir
alanlar› gündelik yaflamda etkilerini hissettirmeye bafl- Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
lam›flt›r. Kentsel ve k›rsal yerleflim yerlerinde yaflam dü- 2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Birli¤i’ne Genel Bir
zeyinin yükseltilmesi, sa¤l›k önlemlerinin gelifltirilmesi, Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
bölgesel dengesizliklerin giderilmesi ancak sa¤l›kl› ve 3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Birli¤i’ne Genel Bir
dengeli bir çevrede mümkün olabilecekti.
Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Ortak bir çevre politikas› oluflturma zorunlulu¤unun di-
4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “AB Çevre Politikas›n›n ‹lk
¤er nedeni de çevre sorunlar›n›n “s›n›r tan›mama” özel-
Dönemi: 1957-1972” konusunu yeniden gözden
li¤i ile ilgilidir. Ortaya ç›kan pek çok sorunun, yerel bo-
yutu aflarak k›sa sürede bölgenin, Avrupa’n›n bir gün- geçiriniz.
dem maddesi haline geldi¤i, bu tür sorunlarda birlikte 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “AB Çevre Politikas›n›n ‹lk
harekete geçmenin zorunlu oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Ozon Dönemi: 1957-1972” konusunu yeniden gözden
tabakas›n›n incelmesi, iklim de¤iflikli¤i, uluslararas› su- geçiriniz.
lar›n kirlili¤i, yaban yaflam›n›n korunmas› gibi konular- 6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “AB Çevre Politikas›n›n
da Birlik düzeyinde önlemlerin al›nmas› bununla ilgili- Üçüncü Dönemi: 1987 ve Sonras›” konusunu
dir. Bu konuda verilebilecek en iyi örnek, k›y› ülkele- yeniden gözden geçiriniz.
rince sürekli kirletilen Avrupa’n›n üç yar›-kapal› denizi- 7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “AB Çevre Politikas›n›n
nin (Balt›k Denizi, Akdeniz ve Kuzey Denizi) içinde Üçüncü Dönemi: 1987 ve Sonras›” konusunu
bulundu¤u durumdur.
.....
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “AB Çevre Politikas›n›n
Üçüncü Dönemi: 1987 ve Sonras›” konusunu
Kaynak: Bülent Duru, http://kentcevre.politics.anka-
ra.edu.tr/duruabcevre.pdf Eriflim tarihi: 31 Temmuz yeniden gözden geçiriniz.
2012. 9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “AB Çevre Politikas›n›n
Üçüncü Dönemi: 1987 ve Sonras›” konusunu
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Konusunda Uluslara-
ras› Geliflmeler Do¤rultusunda AB Çevre Politi-
kas›n›n Gelece¤i” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.

S›ra Sizde 1
2012 y›l› itibar›yla AB üyesi olup para birli¤i d›fl›nda ka-
lan ülkeler, Birleflik Krall›k, ‹sveç, Danimarka, Bulgaris-
tan, Romanya, Litvanya, Letonya, Polonya, Çek Cumhu-
riyeti ve Macaristan’d›r.
S›ra Sizde 2
Türkiye ile AB aras›nda tam üyelik müzakereleri 3 Ekim
2005 tarihinde bafllam›fl ve hâlen sürdürülmektedir.
S›ra Sizde 3 Gönen, E. (1990). Çevre Sorunlar›, Avrupa Toplu-

Çevresel etki de¤erlendirmesi konusunda Avrupa Ko- luklar› ve Türkiye Politikalar›n›n Karfl›laflt›r-
misyonu’na aç›kça yetki verilmesi, AB çevre politikas›- mal› ‹ncelenmesi, ‹stanbul: ‹ktisadi Kalk›nma Vak-
n›n etkinli¤i için son derece önemlidir. AB, üye ülkele- f› Yay›n›, No: 83.
rin ulusal yetkilerinin bir bölümünü AB kurumlar›na http://www.ekoayrinti.com/news_deta-
devrettikleri uluslarüstü bir kurulufltur. Baflka bir ifa- il.php?id=104671 Eriflim tarihi: 28 Temmuz 2012.
deyle AB’ne üye ülkeler yetkilerinin bir k›sm›n›, AB ku- http://europa.eu/newsroom/highlights/rio20/in-
rumlar› arac›l›¤›yla di¤er üye ülkeler ile paylaflmaktad›r. dex_en.htm Eriflim tarihi: 5 A¤ustos 2012.
Avrupa Komisyonu AB’nin yürütmeden sorumlu kuru- http://www.uncsd2012.org/ Eriflim tarihi: 6 A¤ustos
mudur. AB çevre politikas› konusunda karar alma yet- 2012.
kisi AB karar alma kurumlar›na ve al›nan kararlar› uy- Lenschow, A. (2004). “Environmental Policy: At a
gulama yetkisi de Avrupa Komisyonu’na verilirse AB Crossroads?”, Developments in the European
çevre politikas› ortak bir ekonomi politikas› hâline ge- Union, Cowles, M.G., Dinan, D. (ed), New York:
lir. Böylece politikan›n hem AB hem de uluslararas› dü- Palgrave Macmillan, ss: 140-159.
zeyde etkinli¤i ve baflar›s› artar. Rehbinder, E., Steward, R. (1985). Environmental
Protection Policy, Vol: 2, Berlin: Walter de Gruyter.
S›ra Sizde 4 Sar›kaya, H. Z. (2004). “Avrupa Birli¤i’ne Uyum Süre-
AB çevre politikas›n›n ilkelerinden biri olan ihtiyat ilke- cinde Çevre Politikalar› ve Uygulamalar›”, SKKD,
si, bir eylemin çevre aç›s›ndan olumsuz ve zararl› so- Cilt: 14, Say›: 1, ss: 1-10.
nuçlar do¤uraca¤› hakk›nda güçlü ve ciddi bir flüphe- Sayg›l›, A. (2004). “Avrupa Birli¤i’nin Çevresel Etki De¤er-
nin oluflmas› durumunda, flüphe ile ilgili bilimsel kan›- lendirmesi Yönergesine K›sa Bir Bak›fl”, Ankara Av-
t›n ortaya ç›kmas› beklenmeden önlem al›nmas› anla- rupa Çal›flmalar› Dergisi, Cilt: 3, No: 2, ss: 65-79.
m›n› tafl›maktad›r. Türkiye Cumhuriyeti Çevre ve fiehircilik Bakanl›¤›.
http://www.csb.gov.tr/gm/mpgm/index.php?Say-
fa=haberlerdetay&Id=765 Eriflim tarihi: 30 Temmuz
Yararlan›lan Kaynaklar 2012.
Budak, S. (2000). Avrupa Birli¤i ve Türk Çevre Poli- Türkiye Cumhuriyeti D›fliflleri Bakanl›¤›. http://www.
tikas›, Büke Yay›nlar› Araflt›rma Dizisi 2000-6, ‹s- mfa.gov.tr/uluslararasi-cevre-konulari.tr.mfa Eriflim
tanbul: Aydo¤an Matbaac›l›k. tarihi: 31 Temmuz 2012.
Budak, S. (2004). “Uluslararas› Çevre Düzenlemeleri Ba¤- Yeni Türkiye Dergisi Çevre Özel Say›s›. (1995). Y›l:
lam›nda Politika, Adalet ve Kat›l›m”, Çevre Sorunla- 1, Say›: 5.
r›na Ça¤dafl Yaklafl›mlar, Mar›n, M.C., Y›ld›r›m, U. Y›ld›r›m, U., Göktürk, ‹. (2004). “Sürdürülebilir Kalk›n-
(ed), ‹stanbul: Beta Bas›m A.fi., ss: 385-430. ma”, Çevre Sorunlar›na Ça¤dafl Yaklafl›mlar, Ma-
Commission of the European Communities. (1977). r›n, M. C., Y›ld›r›m, U. (ed), ‹stanbul: Beta Bas›m
State of the Environment within the A.fi., ss: 449-488.
Community: The First Report, Information
Memo, Brussels, April, http://aei.pitt.edu/30534/
1/P_35_77.pdf Eriflim tarihi: 8 A¤ustos 2012.
Da¤demir, Ö. (2003). Çevre Sorunlar›na Ekonomik
Yaklafl›mlar ve Optimal Politika Aray›fllar›, An-
kara: Gazi Kitabevi.
Duru, B. http://kentcevre.politics.ankara.edu.tr/duru-
abcevre.pdf Eriflim tarihi: 31 Temmuz 2012.
Egeli, G. (1996). Avrupa Birli¤i ve Türkiye’de Çevre
Politikalar›, Türkiye Çevre Vakf› Yay›n›, Ankara:
Önder Matbaa.

IKT202U

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

IKT202U

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2933

DO⁄AL KAYNAKLAR VE ÇEVRE

Copyright © 2013 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Dil Yaz›m Dan›flman›

Kitap Koordinasyon Birimi

Do¤al Kaynaklar ve Çevre Ekonomisi

Do¤al Kaynaklar Çevre ve Ekonomi Kavramsal Çerçeve... 2 1. ÜN‹TE

Çevre Sorunlar›n›n Ortaya Ç›k›fl› ve Nedenleri ................... 28 2. ÜN‹TE

KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARININ BOYUTLARI ........................................ 36

3. ÜN‹TE Do¤al Kaynaklar ve Çevrenin Ekonomik Analizi ................. 54

4. ÜN‹TE Do¤al Kaynaklar ve Çevrenin Ekonomik Analizi:

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 111

Çevre Sorunlar›na Çözüm Alternatifleri: Yasal ve Piyasa 5. ÜN‹TE

Sürdürülebilir Kalk›nma.......................................................... 144 6. ÜN‹TE

Ekolojik Ayak ‹zi ..................................................................................... 161

7. ÜN‹TE Çevre Ekonomisine Makroekonomik Yaklafl›m,

Karar Alma Süreçlerine Özel Sektör, Sivil Toplum Kurulufllar› ve

Avrupa Birli¤i Çevre Politikas›............................................... 202 8. ÜN‹TE

k›tlaflt›rm›fl olan insano¤lu bu hasarlar›n giderilmesi için yine ekonomi biliminin

• Do¤al Kaynaklar • Yenilenebilir Kaynaklar

Çevrenin Tan›m› Boyutlar› ve Kapsam›

lendikçe çevre tan›mlamalar›n› ortaya koymak daha kolaylaflmaktad›r. “‹nsan faali-

SIRA S‹ZDE Çevre sizce nas›l tan›mlanabilir?

Mekan Aç›s›ndan Çevre

Yerleflme Yerlerine Göre

maktad›r. Bu boyuttaki mekân ölçe¤i çevre varl›klar›n› kapsayan sorunlar› düzen-

Çevre Tan›m›n›n Kapsam›

kazanmaya bafllamas›yla birlikte geniflleyerek insan ve do¤a iliflkilerini de detayl› bir

Ekosistemin ilkeleri nelerdir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

Çevre ve Yaflam Kalitesi

Çevre ve Yaflam Çerçevesi

Çevre ve Ortak Mal

Do¤al Kaynaklar›n Tan›m› Kapsam› ve Önemi

tercihlere kural ve geleneklere ve kültüre ba¤l› olmaktad›r. Bir mal ya da varl›¤›n

de kullanmalar› pek mümkün olmamaktad›r. Bu ba¤lamda bir ülkenin do¤al kay-

Do¤al Kaynaklar›n S›n›fland›r›lmas›

Kullan›lmadan Kullan›lmazsa ‹nsanlar

Kritik Noktas› Olan Kritik Noktas›

Mevcudu Tükenmifl Mevcut Olan

Yenilenebilen kaynaklar ise do¤al ortam koflullar› içinde özellik ve varl›kla-

lar taraf›ndan etkilenen kaynaklar ve insanlar taraf›ndan etkilenmeyen kaynaklar

Do¤al Kaynaklar›n Özellikleri

fakat kalite ve özellikleri de¤iflebilen kaynaklard›r. Su, toprak bu anlamda tüken-

Do¤al Kaynaklarla ile ‹lgili Sorunlar

DO⁄AL KAYNAKLAR ÇEVRE VE EKONOM‹ ‹L‹fiK‹S‹

SIRA S‹ZDE Do¤al kaynak çevre

üzerinde yo¤unlaflmalar›na neden olmufltur. ‹nsan ve çevresi aras›ndaki iliflki sa-

Ekolojik Sistem Ekonomik Sistem ‹liflkileri

k : Sermaye c : Tüketim i : Yat›r›m

DO⁄AL KAYNAKLAR ÇEVRE VE EKONOM‹

20.yy. Öncesi ‹ktisadi Düflüncesinde Çevre ve Ekonomi

ve zenginli¤in kayna¤›n›n toprak ve tar›msal üretim oldu¤unu vurgulayan iktisadi

Pigou, piyasa ekonomisinin baflar›s›zl›¤› ve d›flsall›klar kavram› ile iktisadi analiz-

Raporu’ndan sonra özellikle çevrebilimcilerin sürdürülebilir kalk›nma kavram›n›n

ram› kapsam› içinde yer alm›flt›r. Bu ba¤lamda 4 ni tarihsel olarak aç›klamak

“ “EKOLOJ‹K AYAK‹Z‹” VE “YEfi‹L” BÜYÜME

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Karpuzcu Mehmet.(1987). Çevre Ekonomisi, ‹stanbul

• ÇEVRE SORUNLARININ ORTAYA

ÇEVRE SORUNLARININ ORTAYA ÇIKIfiI VE