I

T.C.
SELUK NVERSTES
EDEBYAT FAKLTES
ARKEOLOJ BLM



ANTK EME YAPILARININ TARH GELM VE BLGELERE
GRE ARATIRILMASI


Lisans Tezi
Perihan GNGR


Konya-2014
II

T.C.
SELUK NVERSTES
EDEBYAT FAKLTES
ARKEOLOJ BLM





ANTK EME YAPILARININ TARH GELM VE BLGELERE
GRE ARATIRILMASI



Lisans Tezi
Tez Danman: Ar. Gr. Dr. Aytekin BYKZER




Konya-2014
I


indekiler
NSZ .................................................................................................................................................... IV
GR ........................................................................................................................................................ V
TEZN AMACI .......................................................................................................................................... VI
ALIMANIN METODU .......................................................................................................................... VII
BRNC BLM ....................................................................................................................................... 1
1. ANTK EME VE SU YAPILARININ TARHSEL GELM VE NCELEMELER ................................... 1
2. HTTLER DNEM ANADOLUSUNDA SU YAPILARI .................................................................... 2
3. M. 1. BNDE ANADOLUDA SU YAPILARI ................................................................................... 8
4. M. 1.BNDE YUNAN SU YAPILARI ............................................................................................ 11
5. TRANLIK DNEM EMELER .................................................................................................. 12
6. HELLENSTK DNEM ANADOLU EMELER ............................................................................ 13
7. YER ALTI KAYNAIYLA BESLENEN HELLENSTK DNEM ANADOLU EMELER ....................... 15
8. PTHOSLU EMELER ................................................................................................................. 15
9. RTEN TPLER ......................................................................................................................... 15
10. SUYUN KULLANIMIYLA LGL KURALLAR ............................................................................... 16
KNC BLM ........................................................................................................................................ 17
1. ANTK YAZARLARIN ANLATIMLARINDA VE YAZITLARDA NYMPHAON ..................................... 17
NC BLM ................................................................................................................................... 20
1. ROMA DNEM EMELERNN GELM ................................................................................. 20
2. ROMA DNEM EMELERNDE SUYUN YAPILARA ULAIMI .................................................... 23
DRDNC BLM .............................................................................................................................. 24
1. ANADOLU ROMA DNEM EME MMARSNDE KULLANILAN DZENLER VE BU DZENLERDE
KULLANILAN SSTEMLER .................................................................................................................... 24
BENC BLM ..................................................................................................................................... 26
1. ANADOLU ROMA DNEM EME YAPILARINDA KONUM ....................................................... 26
2. STUNLU CADDELERDEK EMELER ........................................................................................ 26
3. CADDE VE SOKAK EMELER .................................................................................................... 27
4. CADDELERDE KE KONUMU ................................................................................................... 27
5. MEYDAN EMELER ................................................................................................................. 27
6. SAHNE BNASI, KENT KAPISI LE BALANTILI OLARAK KONUMLANDIRILAN EMELER ........... 29
7. AQUADKTLERLE BALANTILI EMELER ................................................................................. 29
II

8. KUTSAL ALAN EMELER .......................................................................................................... 30
ALTINCI BLM ..................................................................................................................................... 30
1. ROMA DNEM EMELERNDE KULLANILAN MALZEMELER ................................................... 30
2. ROMA DNEM EMELERNDE RTEN TPLER ..................................................................... 33
YEDNC BLM .................................................................................................................................... 34
1. PLANLARINA GRE ANADOLU ROMA DNEM EME TPOLOJS .......................................... 34
1.1 APSDAL TEMELL EMELER ............................................................................................. 35
2.1 DZ TEMELL EMELER .................................................................................................... 38
3.1 KISA KANATLI U PLAN ..................................................................................................... 42
4.1 DZ VE APSDAL TEMELN SENTEZN OLUTURAN EMELER ........................................ 43
SONU ................................................................................................................................................... 44
DPNOTLAR ............................................................................................................................................ 52
BIBLIYOGRAFYA ve KISLTMALAR ........................................................................................................... 64
LEVHALAR LSTES .................................................................................................................................. 67
KATALOG ............................................................................................................................................... 77
1. ANDRAKE ROMA DNEM EMES ................................................................................. 77
2. ANEMURUM ROMA DNEM EMES ............................................................................ 77
3. ANTOCHA ON ORONTES ROMA DNEM EMES ................................ 78
4. ANTOCHA ON ORONTES ROMA DNEM EMES .................................. 79
5. ANTOCHA ON ORONTES MUSEAUM EMES .................................... 80
6. APHRODSAS GE ROMA DNEM EMES ........................................ 81
7. ARASSOS ROMA DNEM EMES ................................... 82
8. 7ASPENDOS ROMA DNEM EMES ................................... 82
9. BERGAMA HELLENSTK DNEM EMES......................................... 85
10. BERGAMA HELLENSTK DNEM KENT EMES ............................................... 85
11. BERGAMA DEMETER KUTSAL ALANI EMES ...................................................................... 87
12. BERGAMA MERMER HAVUZLU ROMA DNEM EMES .......................... 88
13. BERGAMA KAYA EMES ..................................................................................................... 89
14. BERGAMA ASKLEPEON DALDIRMA EMES ...................................................................... 90
15. EPHESOS HELLENSTK DNEM EMES ................................... 92
16. EPHESOS ARKADANE CADDES ROMA DNEM EMES ............................ 93
17. EPHESOS TRAYANUS EMES ............................................................................................... 94
18. EPHESOS HYDREION .............................................................................................................. 96
19. EPHESOS POLLO EMES ..................................................................................................... 97
III

20. EPHESOS MAGNEZYA KAPISI YAKININDAK SOKAK EMES .............................................. 100
21. EPHESOS FONTANE ........................................................................................................... 101
22. EPHESOS HYDREDOCHEON ................................................................................................ 102
23. HALKARNASSOS SALMAKS EMES .................................................................................. 104
24. KAUNOS HELLENSTK DNEM EMES .......................... 105
25. LETOON ROMA DNEM EMES ................... 108
26. MAGNESA AD MEANDRUM HELLENSTK DNEM EMES ........................... 110
27. MLETOS HELLENSTK DNEM EMES ............................... 111
28. MLETOS ROMA DNEM EMES ................................. 113
29. OLBA-DOCAESAREA ROMA DNEM EMES ..................... 118
30. OLBA-URA ROMA DNEM EMES ........................ 119
31. PERGE ROMA DNEM EMES .................................... 121
32. PERGE KENT KAPISI KOMPLEKS EMES ........................................................................... 123
33. PERGE TYATRO SAHNE BNASI EMES ............................................................................. 125
34. PHASELS ROMA DNEM EMES .............................. 127
35. PSDA ANTOCHASI ROMA DNEM EMES ....................... 127
36. PRENE HELENISTIK DONEM EMES ..................... 128
37. PRENE KAYNAK KAPISI CADDES EMES .......................................................................... 129
38. PRENE HELENSTK DNEM PTHOSLU EME ....................... 130
39. PRENE AGORA DOU KAPISI EMES ............................................................................... 130
40. SAGALASSOS HELLENSTK DNEM EMES .............................. 131
41. SAGALASSOS AAI AGORA KUZEY ROMA DNEM EMES .......................... 136
42. SAGALASS05 YUKARI AGORA KUZEY ROMA DNEM EMES ......................... 138
43. SELGE ROMA DNEM EMES .......................... 140
44. SDE ROMA DNEM EMES ......................... 142
45. SDE HAVUZLU EME ................................................................................................... 146
46. SDE VESPASANUS EMES ............................................................................................... 147
47. SDE GE ROMA DNEM EMES......................... 150
48. SMYRNA ARKAK DNEM EMES ......................... 151
LEVHALAR ............................................................................................................................................ 153



IV




NSZ
Su, insan neslinin devam ve yaam alan oluturmas iin yllardan beri sregelen
olmazsa olmazlarn banda gelir. Temizlenmek, imek, tarm ve hayvanclk yapabilmek iin
gereklidir. Ky ve kentlerin yerlerinin belirlenmesinde nemli etken olmutur.
nsanlk tarihi incelendiinde, devirlerinin en zengin ve varlkl toplumlarn, sulardan
faydalanabilmi uygarlklarn kurabildikleri grlr. Su kaynaklarn ve Antsal emelerin
tarihsel geliimini incelemeyi amalayan bu almada, su kaynaklarnn nemine vurgu
yaplmtr.
Bu yaplar ile ilgili birok kaz, gezi ve aratrma yaplmasna karn toplu bilgileri
ieren bir alma mevcut deildir. Bu almada antik emelerin mimari yaps ve zellikleri
Helenistik ve Roma dnemlerinde incelenecek ve katalog haline getirilecektir.
almalarmz srasnda yardm ve ilgilerini esirgemeyen, bata tez danmanm Ar.
Gr. Dr. Aytekin BYKZERe olmak zere, kaynak aratrmas ve literatr taramasnda
ok yardm dokunan Mahmut MENe en iten teekkrlerimizi sunarz.
Konya,Haziran,2014

Perihan GNGR







V



GR
Suyun insan yaamndaki nemi ve buna bal olarak eski alarda evlerde akarsu
olmad dnldnde, eme yaplarnn yaamsal nemi kendiliinden ortaya
kmaktadr.
Hem kamusal yap, hem de halk yaamnda gerekli olan eme yaplarnn tasarm,
Yunan ve Roma toplumlarnda da byk nem tamtr. Yunan ve Roma dnemi
emeleriyle ilgili olarak, zellikle nymphaionun tarihesiyle, tiplemeleriyle ilgili olarak, baz
aratrmaclar tarafndan bu konu ele alnmtr.
P.Monceaux1 1907 ylnda, Dictionnaire des Antiquits Grecques et Romainesde de
yaynlanan nymphaeum maddesinde, Nymphaionun tarihesine, etimolojisine, erken dnem
Yunan emelerine ve Roma dnemi emelerin deinmitir. Monceaux, Roma dnemi
emelerini katagoriye ayrarak incelemitir.
Bunlar; 1-Kaynakla balantl olan emeler, 2- Aquadktlerle balantl olan emeler,
3- Saray, villa, hamamlarla balantl olan emeler. Bu katagorilere rnek olarak setii
emeler, Afrika ve talya yaplardr.
O.Reuther2 1937 ylnda, RE 17.2de yaynlanan Nymphaeum maddesinde,
etimolojisini, antik yazarlarn anlatmlarnda ve yaztlarda nymphaion, erken dnem Yunan
emelerini ve Roma dnemi emelerini ele almtr. Reuther, ok katl Roma dnemi
emelerinde havuz blmnn arkasnda yer alan ok ssl cephe duvaryla, yine ayn
dnem tiyatro mimarisinden yola karak scaenae frons arasnda paralellikler kurmu ve
Roma dnemi eme yaplarn scaenae fronsun deiik formuna balayarak, eme
yaplarn tipe ayrarak incelemitir. Burada verdii rneklerde Kuzey Afrika, Suriye,
rdn ve talya emelerinin ounluu oluturduu, bunun yannda Anadolu rneklerine de
yer verdii anlalmaktadr. Roma dnemi eme mimarisinin, ayn dnem scaenae frons
mimarisinden etkilendikleri yadsnamaz, ancak baka etkileimler de sz konusudur.



VI



TEZN AMACI
Yukarda saydmz tm almalarda, Anadoludan verilen eme rneklerine birka
cmleyle deinilmitir. Anadolu eme yaplaryla ilgili olarak, daha ncesinde ne tipolojik,
ne kronolojik ne de bu tiplerin kkenlerinin saptanld bir almann olmay, bizi, bu
aratrmaya iten nedenlerin en banda gelir.
almamzn kapsamna, eme yaplarnn youn olduu Aeolya, lonia, Kara, Lykia,
Pisidia, Pamphylia ve Kilikia blgelerini aldk. Bu blgeler ierisinde bulduumuz en erken
eme yaps Arkaik dnem Smryna emesidir. Bylece Arkaik dnemden balamak zere,
Ge Roma dnemi sonuna kadar tarihlenen eme yaplar, alma kapsamna alnmtr.
alma kapsamna aldmz eme yaplarnn ounluunu Roma dnemi emeleri
iermektedir.
Yaplarnn planlarnn incelenmesinden sonra, tipolojisinin karlmas, kent iindeki
konumlarna gre deerlendirilmesi, inalaryla ilgili olarak younluk kazandklar
dnemlerin saptanmas, Anadolu eme mimarisine kazandrd dnem zelliklerinin
belirlenmesi, varsa blgesel eilimlerin ortaya karlmas, Yunan ve Roma dnemi emeleri
arasndaki farklarn saptanmas, yap tiplerinin kkenine inilmesi ve bu yaplarn arkeolojik
katalounun karlmas, kalntlaryla ayakta kalan yaplarn fotoraflanmas, almamzn
amalar arasndadr.








VII



ALIMANIN METODU
Literatr aratrmasyla baladmz almamzda, konu ile ilgili antik yazarlarn
eserleri ve genel yaynlar incelendikten sonra, aratrma yaptmz blgelerdeki emelerle
ilgili yaynlar, varsa kaz raporlar ve yaplarn planlar incelenmitir. zellikle Anadolu
topraklar bata olmak zere, Yunanistan ve talya topraklarnda erken dnemlerden itibaren
grlen eme gelenei aratrlm, bunlarn sonraki dnemlerdeki eme yaplarna olan
etkilerinin saptanlmasna, yaplarn olas kkenlerine ulalmasna ynelik bir alma
izlenmitir. Bu amala, planlarna gre tipolojik ayrmlar yaplan eme yaplarnda, ilgili
blmlerde Anadolu dndan rneklere de yer verilmi, bunlarn corafi dalm rneklerle
belirtilmeye allmtr.
Ayrca yaplar konumlarna gre de deerlendirilmi, bunlar ayr balklar altnda
sunulmutur. Roma Dnemi mimarisinin Anadolu eme mimarisine kazandrd dnem
zelliklerinin belirlenmesi amacyla, yaplarda kullanlan dzenlere, bu dzenlerde kullanlan
sistemlere, dekorasyon ve yap malzemelerine, heykeltralk eserlerine de yer verilmitir.
Aratrma yaplan blgelere gidilerek, kalntlaryla ayakta kalan eme yaplarnn
fotoraflanmas, yerlerinde incelenmesi ve arkeolojik katalounun karlmas, almann
dier boyutudur.
Katalog yaplrken, yaplardan bugne kadar korunagelmi mimari malzeme olduu
gibi, her kente bir katalog numaras vererek ve yaplarn bulunduklar kentlerin alfabetik
sralamasna gre, katalog blmnde literatr listesiyle birlikte sunulmutur. Katalog
blmnde, antik yazarlarn anlatmlarndan derlenen yaplara da yer verilmitir.






VIII



1

BRNC BLM
1. ANTK EME VE SU YAPILARININ TARHSEL GELM VE
NCELEMELER
Antik dnemlerde sudan yararlanmak iki amac hedefler. Birincisi suyun basmasyla
oluturaca zarar en aza indirmek, kincisi ise suyun basmasyla verimlilii artracak
koullar yaratmaktr. Byk medeniyetlerin suya yakn yerlerde oluturulmas, akarsulardan
faydalanmay salayacak su yaplarnn gelitirilmesiyle mmkn olmutur. Suyu yaam
yerlerinde daha kolay salama abas, tarm yapmak, hayvan beslemek, taknlardan
korunmak iin su yaplarnn gelitirilmeye baland ve bunun da ok eski bir gemie
dayandn kalntlar ortaya koyar.
Dnya zerinde izlenebilmi en eski su yaplar olarak Nil havzasnda, Mezopotamyada,
Indus havzasnda M.. 3. ve 2. bin yllarnda zellikle akarsularn kontrol ve sulama
amacyla su yaplarnn gerekletirildiini gsteren kalntlar ve belgeler bulunmaktadr. Su
yaplaryla ilgili en eski kalntlar tarih alarndan kalmtr. Bir akarsu yata zerinde ina
edilmi baraj olarak gnmzde kalnts bulunan en eski baraj, Nilin dousunda Garavvi
vadisinde, M.. 2600 civarnda ina edilmi olduu belirlenen 12m. yksekliindeki Sedd-el-
Kefere barajdr.15 M.. 1850 yllarnda Firavun Amenemhet III dneminde, Kahirenin 75
km. kadar gneyinde, Fayyum ukurunun bir blmnn, Nil nehrinden evrilen suyla
sulanmasn salayacak baraj ve kanallar sisteminin varl bilinmektedir.16 Mezopotamya'da
ise sulama, takn kontrol gibi amalarla eitli su yaplar gerekletirilmitir.
Samarra yaknnda Dicle zerinde M.S. 1296da yklan Marduk barajyla suyun evrildii
ve kalntlar bulunan 120m. genilik, 4.5m. derinliindeki kanallarla geni bir sulama
ebekesinin kurulduu belirtilmektedir.17
Anadoluda bulduumuz en erken su yaplaryla ilgili kalntlar, Hititler dneminden
kalmadr.




2

2. HTTLER DNEM ANADOLUSUNDA SU YAPILARI
Anadoluda Hitit dneminde, kaynaklarn kullanldn birok su iletme deminin
varl ortaya koyar. Hititlerin mimarlk gelimesini izlediimiz byk bir da ehri
bakentleri Boazkydr. Temiz su kaynaklarndan salanm olan suyun, pimi topraktan
yaplm knk borular denerek bakente ileten bir boru deminin varl ortaya
karlmtr, iie geirilerek kullanlan borularn genilii 20-22cm.den 11-15cm.e kadar
klr. Bunlar uzunluklar 60-96cm. olan dz koni biiminde borulardr.18 Bu tip su
borularnn geni taraflarnda oval biimli 10-15cm. uzunluundaki aklklar temizleme ve
havalandrma delikleri olarak yorumlanmtr.19Knkler birbirine gevek olarak geirilmi
olup, ek yerlerinde birletirici malzeme kullanlmamtr. Yazlkayadaki su iletme
deminde borular, kil tabakas iine yatrlm olup, bunun altnda topraa dzensiz
yerletirilmi olan ta levhalar zerinde uzanyordu. Kelere yakn yerlerde, suyun akn
engellememek iin daha byk apl borular seiliyordu. Bu tr demler, su basncna kar
koyacak salamlkta deildi.
Yazlkaya kutsal alanna temiz su gtren birka yz metre uzunluundaki demin
varl kalntlarla saptanmtr.20 Ayn tip bir su demi ise Boazkydeki Tapnak le su
salyordu. Kral kalesi, Bykkale ve Tapnak 5te, bu tip su iletim demlerinin varl
saptanmtr. Boazkyde Tapmak lin evresindeki su iletme deminin yolunda saptanan
su biriktirme fonksiyonunda olan bir havuz,21 tapnan kapsam iindeki bir yol zerinde
bulunuyordu. Dikdrtgen biimli hazneye sahip olan bu su toplama havuzu, zerinde
bulunduu yolun ta demesinden biraz yksekte olup, iinden rahatlkla su alnabiliniyordu.
Hazneye su ileten borular, aktma ve boaltma delikleri insitu ortaya karlmtr. Olaslkla
tapnaa gidite yaplan trenler srasnda, ykanma ileminde bu su kullanlyordu. Hititlerin
klt trenlerinin balangcnda, barahip grevinde kral ve kralienin, su ile ellerini
ykamalar ritual belgelerden bilinmektedir.22 Bu tr havuzlarn, gnlk yaam iin gerekli
olduu gibi klt trenleri iin'de bir anlam tad gerei ortaya karlmtr.
Boazkydeki en ilgin su yaps ise, Tapnak lin gney-batsnda yer alan pnar
maaras olarak adlandrlan bir pnar derleme yapsdr. 2.6m. ykseklik ve 1.4m.
geniliinde bindirme tekniinde tonozlu bir yapdr.23 Son ksm 1.8m. uzunluunda, 1.1m.
derinliinde bir su toplama havuzu biiminde olan bu yer alt derleme yapsna, bir dizi
basamaklarla inilmektedir (Levha.1). Hititlerde Eski Krallk dneminden balayan ve Byk
Krallk dnemince, byk boyutlu talarn yani Kyklop talarn kullanlmas sonucu, duvar
yapsnda deiiklikler olmu ve tneller, sarn azlar, su yaplar ve gmt yaplarna
uygulanan bindirme tekniinde tonozlar ortaya kmtr. Bu Hitit zellii olarak karmza
3

kar. Boazkyde poterne suru olarak adlandrlan kaleden aa kente uzanan duvarlarda,
bu teknikte yaplm yedi gizli geit vardr.24 Bunlarn hepsinde yalanc tonozlar
korunagelmitir. Bu yaplarda yan duvarlar oluturan talarn birleme yerleri dikeydir ve
sonunda yap eik duvarlar arasna aslm bir sra kaba kemer tayla bitirilmitir.
Boazky Bykkalede gney sura paralel yolun meydan gibi geniledii yerde, yap J
olarak adlandrlan yerin nnde bir su haznesi yer almaktadr. 24m. uzunluunda, genilii 6-
3.5m. arasnda deien, 1.18m derinlii olan bir ukur,25 yzeyleri ta kaplanarak bir havuz
oluturulmutur. Duvarlari meyilli rlm olup, havuza adet basamak ile iniliyordu.
Bykkalenin ge bir yap evresinde J yaps ile ada bu havuzun dibinde bulunan ok
ince, suyun toplanmasndan oluan toprak tabakas ve evresindeki kanal yapm da su deposu
fonksiyonunu pekitirmektedir. Havuzun iinde adak iin sunulmu olan kk anak mlek
tr malzemenin varl, P. Nevenin26 belirttii gibi, bu yerin bir klt yeri olduunu kantlar.
Ancak, yolun meydan gibi geniledii bir yerinde yaplm olan 24m.lik bir havuzun, sadece
bir klt anlam tamad, bir su deposu, su biriktirme haznesi olduu, bu da ehrinde akla
gelmektedir.
Hitit'ler, kanal inaat ve suyollarnda da, bindirme teknii duvar rg sistemi
kullanmlardr. Boazky Niantepede Gneykalenin dousunda, tane iri yontma tayla
Hitit dneminden kalma bir havuz bulunmutur. Havuzun evresinde yaplan kaz ve
aratrmalar, daha nce O. Puchstein tarafndan Kral kapsnn kuzeyindeki sur duvarnn alt
ksmnda ortaya karlan, hala alt yaps mevcut bulunan, bindirme tekniinde ina edilmi
olan ve ift oluklu bir kanal ieren aquadkt olarak tanmlayacamz bir yapnn, bu havuza
giden su yolunun alt geiti olduunu kantlamtr.27 Havuza iletilen suyun ehir dndan,
arazinin topografik durumuna gre, olaslkla Boazkyn gneyindeki, bugn ibikam
olarak isimlendirilmi olan dalk bir blgeden getirildii anlalmaktadr. Havuzun
kuzeydou kesinde ele geen ta demli platformun bulunduu yerde yaplan kazlarda, bu
platformun daha ge bir yap evresine ait olduu anlalmtr. Bu blmde erken yap
evresine ait, havuzun orijinal gideri olan bir kanal vardr. Bir odann yapmyla devreden
karlm olan bu kanal, havuzla ve Kral kapsnn kuzeyinde sur duvarnn altndaki kanal ile
birlikte Tuthaliya IV dnemine tarihlenmektedir.28 Sz geen odann ge dneme ait
olduu, iindeki yaztla da kantlanmaktadr. Yaztna gre bu oda, uppiluliuma II dnemine
tarihlenmektedir.29 Odann fonksiyonu, yaztta belirtilen yer alt dnyasna giden yol
zellii ve tnel biimli mimarisiyle, kanaln yerine ina edilmi bir sembol olarak
yorumlanmtr.30 Havuzun gneydousundaki alanda yaplan kazlarda, ikinci bir havuzun
varl saptanmtr. Her iki havuzun inaat srasnda da kenar demesinin arkasnda boydan
4

boya hendekler kazlarak, ileri su geirmeyen killi toprak ile doldurulmutur. Bu ekilde
havuzlardan suyun szp kamas engellenmeye allmtr. Bu hendekler, havuzun taban
seviyesinden ksmen 1.5m. daha derine inmektedir. Birinci havuzun kuzeydou ve bat
kelerindeki, biri hiyeroglifli yaztyla hiyeroglifli oda olarak adlandrlan,31 dier
taraftaki bezemesiz oda eklinde, antsalmekanlarn benzerlerinin, dou kesinde olmad
anlalmtr. Zaten hemen yannda ikinci bir havuzun varlndan dolay, buna imkan yoktur.
Stratigrafik adan ele alndnda, iki havuzun ayn zaman ve ayn ekilde ina edildii
grlmektedir. Birinci havuzun iinde birka adak kapnn bulunmas kutsal havuz
olarak yorumlanmasn salamtr.32 Yanyana iki havuzun avantaj, birbirinden ayr olarak
boaltlabilir ve temizlenebilir olmalardr. Havuzlarn yeri su depolamak iin uygun olup,
btn kente su verebilecek bir konumda yer almaktadr. Bylece yanlzca klt ile ilgili
olmadklar, asl amalarnn su depolamak olduu anlalmaktadr.
Anadoluda Hitit yerlemelerinin iinde veya yaknnda, pnar, kaynak ve akarsularn
yannda kutsal anlamda bir yapnn varl kalntlarla saptanmtr. Hititler byk lde
yerli Hatti dininin etkisinde kalm olup, onlar da doaya bal kalmlardr.33 Ak hava ve
krsal alanlar sevmiler, younlatklar konular su ve toprak altndaki eyler olmutur.
Toprak alt, yalnz tohumun sakland yer olmayp ayn zamanda yer alt sularnn kendilerini
besledii yerdir. Kaynak kltyle balantl olarak gelien Hitit kaya antlarnn
(kabartmalarnn) ou bir su kaynann ya da bir akarsuyun kenarnda bulunmaktadr. Ayn
zamanda bu yerler, evre halkna su salayan dzenlemelerle daha fonksiyonel hale
getirilmilerdir.
Byk lde su biriktirme havuzuna rnek olan Eflatunpnarda, kutsal bir kaynak yeri
sz konusudur. Beyehirin 25 km. kuzey-batsnda, Beyehir glne dklen kk bir ayn
kaynanda yer almaktadr. Kaynak suyu byk bir gle yerden fkrr. Su doal bir kaya
seti tarafndan toplanarak bir kaynak havuzu oluturur. Bu kaya seti ykseltilerek 30X 35m.
llerinde bir su biriktirme havuzu elde edilmitir.34Eflatunpnar ant, kaynan batsnda
yer alr. Eflatunpnar kabartmalar kaynan kenarnda doal bir kaya bulunmay nedeniyle,
iri trakit tandan rlen bloklar zerine ilenmitir. Ant plannn drt ke olduu tahmin
edilir. Antn n yzn genilii 7.02m.dir. Korunagelen ykseklik 4.5m.dir. Dou
duvarnn genilii ise 3.6m.dir.35 Antn gneye bakan n yznde kabartmalar yer alr.
Antn zerinde bir kitabenin bulunmay, kesin olarak tarihlendirilmesini
olanakszlatrmtr. Naumann36, antn yapm tekniinde grlen poligonal sistemden,
yontma yap ta sistemine geii yanstan zelliine dayanarak bunu bir tarihlendirme lt
olarak kullanmak istemi ve ant iin Hitit imparatorluunun sonunu teklif eder. Bittel,37 ant
5

Hitit mparatorluk dnemi yaplaryla karlatrarak, imparatorluun sonlarn teklif eder.
Brkerler38 ise, IV. Tuthaliyann bir mhr basks zerinde gzlemlenen ve Eflatunpnar
antnda olduu gibi, tm betimleri tepeden snrlayan kanatl gne kursu sebebiyle, ant IV.
Tuthaliya dnemine vermilerdir. Eflatunpnar kaynak mabedi, Beyehir, Seydiehir
yresinin, en nemli mabedi olmaldr. Bu kaynan 90m. batsnda yer alan 100m. apndaki
bir hyk, Mellaart39 tarafndan saptanm olup, Ge Kalkolitikten, Ge Tun ana kadar
tarihlenebilen malzeme vermitir. Eflatunpnar, hem kutsal alan, hem de yerleim blgesine
su salayan bir dzenleme olarak karmza kar.
Eflatunpnar antndan 60km. uzaklkta bulunan ve yine kutsal bir su kaynanda yer alan
Ilgn / Yalburt havuzu, tepenin eteinde yer alan kaynak sular derlenerek, dikdrtgen
eklinde bir haznede toplanmaktadr. Yalburt havuzu hiyeroglif yaztl kitabeleri IV.
Tuthaliya (M.. 1250-1220) dnemine iaret eder.40 Su kaynandan faydalanmak iin bu
havuzu ina ettirmi olan kral, kalntlaryla saptanan 22 adet blok zerine, bununla ilgili
icraatn yazdrmtr. Yalburt evresi, Boazky gibi dik kayalklar, n ak bir ova ve bu
ovaya su veren kaynak eklindedir. Yalburt ant, yalnz bir havuz, ya da su deposu deildir.
Ayn zamanda bir klt antdr. Hitit sanatnda klt ve ant birbirinin tamamlaycsdr.
Hititler suya, kaynaa ok nem vermiler, onu kutsallatrmlar ve antlar hep byle
yerlere kurmulardr.
IV. Tuthaliya, batya Arzava ve Assuva lkelerine seferler yapm ve lkenin kenarda
kalan ksmlarnda gvenlii salamtr.41 Assuva llgna yakn bir blgedir. Bunun iin
Tuthaliya buralarla yalnz askeri bakmdan deil, kltr bakmndan da ok ilgilenmitir.
Askeri hareketler, onu blgeyi tanmaya ve blge ile ilgilenmeye zorlamtr. zmir yaknnda,
Kemalpaa kasabasnn Karabel mevkinde bir kaya zerine ilenmi olan Tuthaliya
kabartmas,42 bunu ortaya koymaktadr. Manisa dann (Magnesia Ad Sipylum) kuzeydou
eteklerinde, kent merkezinden 6km. uzaklkta Akpnar yresinde, dz kaya stnde, oturan bir
kadn tasvir eden yksek bir kabartma bulunmaktadr. Gterbock,43 dan eteinde antn alt
tarafnda yer alan ve byk bir hacimle fkran kaynak suyuna dikkat ekerek, antn kaynak
sebebiyle burada yer aldna ve burann bir kaynak mabedi olduuna dikkat ekmitir.
Mellaartda,44 antn lokalizasyonunun hemen nnde yer alan kaynak suyuyla ilgili
olduuna ve bu konumuyla Eflatunpnar antna benzediine dikkat ekmitir. Bu noktann
seilmesine, bu kaynan varl neden olmutur. Buraya en yakn kaya yzeyi kabartma
halinde ilenmitir.
Konya ili, Meram ilesi Hatip bucann 150m. kadar batsndaki tepenin douya bakan
dik yamacnda Hatip-Kurunta kaya kabartmas yer alr. Kabartmann bulunduu kayaln alt
6

ksmndan Hatip su kayna kmaktadr. Kabartma, Hatip kaynann 6-7 m. kadar
yukarsnda ve zeminden yaklak 4.5-5m. ykseklikte yer alr45 Kabartmada yer alan bir kral
ya da tanr figr yz hatlaryla, Yazlkaya tanr figr, Sirkeli antndaki kral figr ve
Alacahyk kabartmalarndaki figrler gibi, Hitit mparatorluk dnemi eserleriyle benzerlik
gsterir.46 Kayaln bat ynnde yer alan tepe ksmnda, bir kaleye ait temel izler
bulunmaktadr. Mimari zellikler ve seramik buluntular Hatip kalesinin M..2. binin son
eyreinden, Demir a ortalarna kadar kesintisiz bir yerleimin olduunu gsterir47
.Kuzeydou ynnde ise kaya antnn bulunduu ksmda, kayaln tesviye edilmesiyle
salanm 40X50m. geniliindeki bir yerlemeye ait alan bulunmaktadr.48 Hatip-Kurunta
ant, M..2. bin yerlemelerinden Karahyke 6km. uzaklktadr. Bu yrenin tarihte ve
gnmzde sulama ve ime suyu Hatip, ayrba ve Meram evresinden getirilmesi dikkate
alnrsa, M.. 2.bin Karahyk halk iin de Hatip su kaynaklarnn nemi anlalr.
Bunlardan baka, Seyhan nehri zerinde birbirine ok yakn olarak konumlandrlan
Fraktin, mamkulu, Ta, Hanyeri kaya antlar ve Ceyhan nehri zerinde yer alan Sirkeli ve
Hemite kaya antlarnn, hepside suyla balantl kaynak kltyle ilgili yerlerdir. Mellaart
tarafndan kaynak mabetleri listesine alnan Sirkeli ant, zerinde yer alan kral Muvatalli
(M..1315-1282) betimiyle, Hitit Byk Krallk dnemine tarihlenir.49 Hanyeri (Gebzeli)
ant50 zerinde yer alan kabartmalarda iki da tanrsna tapan bir Hitit prensi betimlenmitir.
Dalarn su kaynaklar olduu hatrlanrsa, bu tapnmn ne kadar yerinde olduu anlalr.
Tam olarak bitirilmemi olan Fraktin ant51 ise, kitabesiyle belirlenen 3. Hattuili (M..
1275-1250) ile kars Puduhepann tanrya kurban sunma sahnesinin betimiyle, Hitit Byk
Krallk dnemindendir. Ta kaya ant da, kitabesiyle 3. Hattuili dnemine
tarihlendirilmitir.52
Hitit blgesinin merkezindeki tek kaya ant Yazlkaya ak hava mabedidir.
Boazkyn 2km. kuzeydousunda yer alr. st ak doal bir kaya tapnadr. Bu kayalk
alanda, Hitit panteonunu kapsayan kabartmalarn altnda dinsel trenler gerekletiriliyordu.
Kabartmalarn kompozisyonu tanr ve tanralar Hurri dinine zg tren dzenine uygun
olmakla birlikte, tanr ve tanralar Hitit ikonografi ilkelerine gre adlandrlmlardr.53 Kral
IV. Tuthaliyann kabartmasna zel bir yer ayrlm olup, III. Hattuili ve kars Puduhepa ile
birlikte onlarn zamannda yaplan bu yer, daha sonra Puduhepa ve olu IV. Tuthaliya
zamannda tamamlanm olmaldr. Kizzuvvatnal bir rahibin kz olan Puduhepa ile Hurri
dini Hititlere gemi oluyordu.54 Yazlkayann konumlandrld yere yakn bir kaynan
yer almas ve kayalar zerine yaplan kabartmalar, Hitit kaya antlarnn yer ald, tipik kutsal
kaynak mabetlerini anmsatr.
7

Daha ge olmakla birlikte Ivriz kaya kabartmas, Konya Erelisi yaknndaki bir su
kaynann kayalk yzeyine oyulmu olan 4.20m. boyundaki byk kabartma, Ge Hitit
dneminin en nemli eserlerinden biridir.55 Kabartmada yer alan hiyeroglifte ad verilen Kral
Varpalavas, Assur yaztlarnda M.. 738 tarihinden beri Urballa olarak anlmaktadr.56
Bylece kabartmann o yllardan olabilecei ortaya kar.
Hitit imparatorluk andan kalma, akarsu veya rmaktan faydalanlarak oluturulan bir su
bendinin varl henz belgelenmemitir. Anadoluda en eski su bendi, Gdeli dandan
aaya akan yamur sularna yn vermek iin yaplm olan Karakuyu kk su bendidir.
Olaslkla daha aa seviyede yer alan Uzunyaylay sulamak iin burada su biriktiriliyordu.
M.. I.bine tarihlenen Hitit hiyeroglifiyle yazlm talarn kantlad gibi, Ge Hitit
dnemine aittir.57 Toprak dolgu barajn i yznn yass talarla kaplanm olduu
saptanmtr. Boazky yaknndaki Glpnar barajnn da Hitit dneminden kald
sanlmaktadr.58 Hitit yerlemelerinde bildiimiz kadaryla kuyu dzenlemeleri henz
bulunamamtr. Dalk blgelerde, ykseklere kurulmu da kalelerinde, kayalar zerine
kurulmu ehirlerde, bir kaynaktan su iletme salanamad zaman, sarn demleri
yaplmtr. Boazkyde ikisi Bykkalede, ikisi Sarkalede olmak zere drt adet sarn
bulunmutur. Bu sarnlar 2m. apnda olup, kayalara oyulmulardr.59 Sarkaledeki
sarncn, stste iki sra ta rgnn gsterdii gibi bindirme tekniinde sahte kubbelerle
rtlmlerdi. Karata-Semahykte 3. bin yln 2. yarsna tarihlenen bir sarn, 4m.
genilik, 7m. derinlie kadar koni biiminde Im.ye daralan ve altta kil, st blmde ise
talarla kaplanm olan bir dzenleme eklindedir60.
Kaynaklarn bulunmad yerlerde, suyu toplayan toprak tabakalarn aramak ve kuyular
amak gerekiyordu. Hitit blgesinde imdiye dek kuyu demleri bulunmamtr. Bat
Anadolu blgesinde, zellikle Troyada tm kaynaklar kalenin altnda, tepe sralarnn
eteklerindedir. me suyu kaynaklar yaknndaki su geirici toprak tabakalarna ulaan derin
kuyular alarak salanabiliniyordu. Tabaka 6da yaplm olup, tabaka 7 ve 9 ilerine dek
kullanlm olan adet kuyu demi bulunmutur.6





8

3. M. 1. BNDE ANADOLUDA SU YAPILARI
M.. birinci binin balarnda Anadolunun dousunda Urartular, ok nemli su sistemleri
gelitirmilerdir. Urartu krallar, Dou Anadolu blgesindeki verimli ovalar sulamak
amacyla baraj, glet ve sulama kanallar ina etmilerdir. Mhendislik bilgisiyle ina edilen
baraj ve sulama kanallarnn en gzel rneini Kei Gl (Rusa baraj), Sphari baraj, ve
amran (Semiramis, Menua) kanal oluturur. Kral Menua (M.. 810-781) tarafndan
yaptrlan 56km. uzunluundaki amran sulama kanalnn kayna, debisi 4-8m3/s arasnda
deien amran pnarlardr.62 O dnemdeki bakent Tupaya (Van Kalesi) su ileten, harsz
kagirden yaplm olan kanal, kaynaktan 25 km.ye kadar halen toprak, geri kalan ksm beton
kaplanm olup, baz dzenlemelerde yaplarak' imdi de kullanlmaktadr.
Urartu kral II. Rusa (M.. 685-645) tarafndan ina ettirilen Kesi gl baraj,
63
Van
ovasnn
;
dousundaki araziyi sulamak iin ina edilmi olmaldr. Gln kuzey ksmna ina
edilen set duvar 4m. ykseklik ve 300m. uzunluunda olup,
64
buraya gelen suyla Van
ovasnn sulanamayan blmleri sulanyordu.
Muradiye ovas Urartu Krall dneminde en iyi deerlendirilen araziler arasnda. Kral
Menua (M.. 810-780) dneminde, Muradiye ovasnda yaplan tarm iin,
65
Sphan
barajndan gelen su ok nemli. Burada yer alan glden dolay bu ismi almtr. Gln suyu,
yksek tepelerden inen kar ve yamur sular ile kaynak suyunun birlemesiyle olumutur.
Barajn gvde duvar, gln gney ucuna ina edilmitir.
Vann 22km. gneydousunda avutepe kalesindeki aratrmalarda, su biriktirme havuzu
bulunmutur. Urartu kral II. Sardininin (M.. 764-735) avutepede bulunan tapnann
cephesindeki yazttan; kalenin gneyinde bulunan Hanasor (Grpnar) ovasndaki verimli
topraklarn sulanmas iinin, Hosap suyundan getirilen kanallarla yaplm olduu
anlalmaktadr.
66

Arazinin topografyasna uyularak 5-25m. derinliklerden, yer altndan alan galerilerle,
yer alt suyunun yeryzne karlmasn salayan kanallara kehriz denilmektedir. Bu
anlamda, Urartular dneminde kehrizlerin varl saptanmtr. Vann ime ve kullanma
suyu salanmasnda kullanlm olan bu yer alt galerileri, st tarafndan, her 50m. de bir
dikey kuyularla balantldr.
67
Bakm, onarm ve temizlii bu kuyular yoluyla salanmtr.
Kehrizler kaynaklarn, Vann dousundan, bat ynnde Norkoh deresinden, kuzey ahbah
srtlarna kadar uzanan Erek dann yama arazilerinin ovaya ald blmlerden
almlardr.
68

Deiik bir suya ulama yntemi Frygiallarla karmza kar. Frygia blgesi jeolojik
yap olarak suyu fazla barndrmayan kalkerli bir yapya sahip. Bu nedenle Frygiallar hem
9

suya ulaabilmek, hem de toparlamak iin potern vari basamakl tneller aarak, orada suyun
toplanmasn salamlardr. Taban suyunun tutulmas iin, belli kesimlere kil koyarak suyun
kamasn nlemilerdir.
Friygia blgesinde, Eskiehir yaknndaki Midas kentinde Midas Kalenin eteinde
evrede en az be tane kaynak suyu yer alr. Bunlardan bir tanesi Midas ehrine su salamak
zere emeye evrilmitir. Midas antna hakim bir kaya platosunun zerinde bulunan ehir,
zel bir nemi olan bir kaledir. Midas ehrini gneybat ve batdan eviren teras duvar,
Midas kalenin savunma sisteminin bir parasyd. Bu terasn hemen aasnda yer alan ehir
emesi, kk bir kare alan kapsar. Kuzeydou ve gneydou kenarlar, kayalkl terasn
dikey olarak kesilmesiyle elde edilmi olan bu kare alan, alak bir platformla evrelenmitir.
Bu platformun ykseklii 0.30m., kuzeydouda genilik 0.58m., gneydouda ise 0.52m.
dir.
69
Kare alann vadiye bakan kuzeybat taraf ise aktr. Kare alann kuzeydou kenarnda
arka tarafta, kazntlardan da anlalaca gibi, s ve oval olarak alm bir oyuk gze arpar.
Bir ni olduu kesinlik kazanan bu yerde, 1935 senesinde yaplan kazlarda ele geen bir
heykelin, orijinalinde bu ni iinde yer ald dnlmektedir. Bu kare alann altndan kan
kaynak suyu, emeye su salayan kaynakt. Bu kaynak suyu yer alt kanallaryla iletilerek,
bugnk kasabaya da hizmet vermektedir. Bu kare alandan, 12 adet geni basamakla (st
tarafta genilik 3.08m. olup, aaya doru daha da genilemektedir, ykseklikleri ise
0.40m.den 0.18m. ye kadar deimektedir) genilii 5m. olan yarm daire eklinde bir su
haznesine ulalr
70
(Levha 2). Haznenin yarm daire eklindeki arka duvar kayann iine
oyularak oluturulmutur. Bu arka duvara 4 adet derin ve geni ni oyulmutur. Bu niler,
karanlkta k vermesi iin zerlerine lamba konulan, ya da ykananlarn elbiselerini
koyduklar yerler olarak yorumlanmlardr. Basamaklardan en stten be tanesi; gneydou
kenarnda dikey bir kanalla, dier tarafta kuzeybat kenarnda ise ksa kanallarla son
bulmutur. Bu yiv eklindeki kanallarn her birinin en st ksmnda yatay bir delik alm
olup, bu delik, kare alann , altndaki yer alt kaynayla balantldr. Bylece kaynaktan
gelen su, aadaki su haznesine dar bir kanal boyunca akabilmitir. Hazneye salanan suyun,
kuzeybat tarafta alttan drdnc basamak seviyesinde yer alan bir akalama sistemiyle
dzenlendii anlalmtr. Yapnn su haznesinin iinden ele geen Fryg gri seramik kaplar,
yapnn Frygia dneminden olduuna kuku brakmamaktadr.
71

Bir dizi basamakla nce akta yer alan, sonrasnda ise tnel eklinde zeri kapal
olarak devam eden ve hepsi de yer alt sularyla balantl olan dzenlemelere, zellikle
Midas ehrinde ok rastlanlr. Bunlardan biri, Midas kaleden kuzeybatya terasa kadar bir
10

dizi akta olan basamaklarla devam ederek, terasa gelince basamaklar yer altnda devam
eder. Burada 15m. derinlikte bir kaynan yer ald grlmtr.
72
Midas kalenin
gneybatsnda bulunan dier merdiven grubu ise, ok derine iner ve sivri kemerli bir nevi
tnel manzaras arzeder.
M.. I. binin ortalarna doru Bat Anadoluda su ile ilgili tesislerin yapldn,
kalntlar ortaya koyar.lonia blgesinde, Smyrnada bulunan kalntlar arasnda en iyi
durumda korunagelmi olan yaplardan birisi de Arkaik dnem eme yapsdr (Kat. No. 27,
Levha. 67.1-2) Bindirme tekniinde sahte kubbe ile rtl olan yap, yapm tekniiyle,
planyla ve yer alt suyuyla beslenen havuz blmyle, Hititler dneminde Anadoluda
grlen eme geleneinden etkileim sonucu ortaya km olmaldr.
Bu dnemde Orta Anadolunun batsnda yaayan Lykiallar, su ile ilgili tesislere nem veren
bir kavim olarak karmza karlar. Uzun mesafelerden kanallarla yerleim blgelerine suyu
tadklarm, blgede korunagelmi kalntlar ortaya koyar.
Lykia kentlerinden Xanthosa, suyun 7-8km. batdaki inpnari kaynandan geldii
anlalmaktadr. Kaynaktan suyu alabilmek iin, antik alarda dan ierisine doru 10-12m.
uzunluunda ve 2m. yksekliinde bir galeri almtr.
73
Bu su derleme yapsnn yan
duvarlar dzgn kesilmi talaria rlm olup, tavan ta kirilerle rlerek kapatlm ve
zeri toprakla rtlmtr.
Bundan baka Xanthosun eteinde, Een ayn 50m. kadar ilerisinde kayalara
oyulmu bir su yolu grlr. Bu antik su yolu, kentin gney eteklerinde kalan tarm alanlarn
sulamak amacyla yaplm olmaldr. Antik sulama kanalnn, Een ayn dou yakas
boyunca uzanan kalntlar grlebilir durumdadr.
74

Myra kentine, Demre ayn bulunduu vadinin gney yamalar boyunca alm
kanallarla su getirilmitir.
75
Kanallar Myra tiyatrosunun yasland srtn hemen arkasnda
Demre ayn ovaya ald kesimlerde grlebilir durumdadr. Kilometrelerce uzanan su yolu
sarp kayalara oyularak almtr.
Arykanda kentinde arazi ok eimli olduu iin, yaplar duvarlarla oluturulmu
teraslar zerine oturtulmutur. Kente su, bu sarp yamalara alm kanallarla iletilmitir.
Suyun kayna, kentin 4km. batsnda Bakoz mahallesindeki pnarlardr
76
Bu pnarlardan
balayan su yolu Elmal-Finike karayolunun kuzeyindeki srtlar zerinden douya doru
uzanr. Daha sonra 3km. aada Metriskaya ad verilen kayalklara ular. Metriskaya
eteindeki kprden yukarya baklrsa, 90-1 OOm. ykseklikteki kayalara oyulmu su yolu
ve duvar izleri grlr. zlerden grlebildii kadaryla, su yolu yama zerinde doudan
batya doru uzanarak Samack deresinin dou yakasna getii ve Demirkazk srtn
11

dolanarak 1km. tede Arykandaya baland anlalmaktadr. Metriskayann karsna
den Demirkazk yamalarnda ulalabilen baz kalntlar, su yolunun buralarda kayalarn
bir tnel gibi oyulmasyla alm olduunu gstermektedir. Arykanda kent merkezinde .
korunagelmi kanal ve boru kalntlarndan, getirilen suyun ok iyi bir datm a ile kent
ierisinde datlm olduu anlalr.
Orta Anadolunun gneyinde Pisidia blgesinde antik Selge kentinde, iki ayr koldan
ime ve kullanma suyu ta oluk ya da knk borularla iletilmitir. Birincisi, kentin
kuzeybatsndaki Dere Kaptaj ad ile anlan kaynaktan su getiren 4300m. uzunluundaki
kuzey su yoludur.
77
Burada yamacn 10-15m. ilerine doru alm bir galeri ile kaynan
sular alnm ve kente iletilmitir. Kuzey su yolunda iki ayr iletim eleman gze arpar. Altta
topraa gml olarak' bulunan pimi toprak borular ve bunlarn zerinde ta oluklar.
Olaslkla nce knkler denmi, sonra suyun kireli olmas nedeniyle borularn eperlerinin
daralmasyla, su yolu tkanma, krlma ya da baka nedenlerle grev yapamaz duruma gelmi
olacak ki, knkler iptal edilerek yeni ta oluklar denmi olmaldr.
kinci su yolu ise, kentin ku uumu 2.5km. gneybatsndaki Kumasu pnarndan su
getiren 6250m. uzunluundaki gney su yoludur.
78
Bu su yolu sarp bir araziden geerek, ku
uumu 2.5km. uzaklktaki Selgeye, pek ok srt ve vadilerden geen 6.250km. lik bir yol ile
iletilebilmitir.
4. M. 1.BNDE YUNAN SU YAPILARI
Yunan alemine baktmzda, en erken M.. I. binin ortalarna doru, zellikle Tiranlk
dneminden olmak zere Megara, Korinth ve Atinadan su yaplarn biliyoruz.
Erken dnemlerden itibaren doal kaynaklan su gereksinimleri iin kullanm olan
Yunanllar, kaynaklarn tanralarna adadklar bu yerlerde, suyun ayn zamanda blge halk
tarafndan rahat bir ekilde kullanlmas iin gerekli olan dzenlemeleri yapmlardr. Bu
amala kutsal deere sahip olan bu yerleri dzenleyerek, blgeye su salayan fonksiyonel
yaplar haline dntrmlerdir.
Kaynak, kaya iindeki bir yarktan, ya da teras duvar gibi yksek bir yerden
akyorsa, bu durumda kaya yzeyi tralanp, dzeltilir ve yzeye suyun ekilebilecei
yuvalar alarak, rten veya oluklar yerletirilerek, suyun rahat bir biimde akmas
salanrd.
Delphide Kastalia
79
emesi olarak adlandrlan yapnn suyu, maarann giriini
oluturan kayadan fkryordu. Maarann dibinde suyun toplanmas iin oyulmu olan havuz
blm ve olaslkla heykellerin konabilecei ni kayann iine oyulmutu. Yap Arkaik
12

dnemdendir. Eer kaynak bir maarann iinden akyorsa, doal olarak korunuyor demekti.
Burada doal bir rt olumutu. nsan eliyle dzenlenmi olan bu yerleri, Atina akropolnde
Asklepieion kutsal alannda
80
ve daha komplike bir rnei ise Atinada Pnyxin eteinde,
81

Thukydides (Thuky II 15,3-5) tarafndan gzel akan anlamnda Kallirrhoe olarak
adlandrlan kaynan nnde yer alan emede ve Korinth agora emesinde
82
buluyoruz.
Pausaniasn (Paus40) anlatmlarndan, Kallirrhoe kaynann, Tiran Peisistratos tartndan
dokuz muslukla donatld anlalr. Thukydides (Thuky II 15,3-5) Kallirrhoe kaynann
nasl Enneakrounos emesine dntrldn anlatr. Gzel akan anlamndaki
Kallirrhoe doal durumdaki bir kayna ifade eder. Dokuz musluklu anlamndaki
Enneakrounos ise yapay bir oluumun ifadesidir. Bu yap, kaynaklardan emelere olan
adaptasyonun en gzel rneini oluturur.
Bata doal bir kaynak dzenlenerek evrenin gereksinimine sunulmutur. Dier
taraftan bir yere eme gerekiyor, fakat yaknda bir su kayna yoksa, kesme veya rme ta
kanallarn iine yerletirilen pimi toprak borularla, gvenlik asndan yer altna sakl su
yollar yaplmtr. Bylece kaynandan alnan su, belli mesafelere tanarak, buralarda
eme yaplar ina edilmitir. Herodotos (Herodotos 3,60) Samos adasnda, Tiranlk
dneminde mimar Eupa'linos tarafndan yaplan ve ayn adla anlan tnel eklinde bir
suyolundan sz eder. Tnel kaya iine oyulmu olup, baz yerleri ufalanabilir kayaya denk
geldii iin, bu blmler ta duvarla kaplanmtr. i
5. TRANLIK DNEM EMELER
Yunan emeleri iinde homojen bir grubu oluturan Tiranlk dnemi emeleri, Megara
emesi ve Korinthde Peirene ve Glauke emeleriyle temsil edilir. Bu yaplar; depo
fonksiyonunda olmak zere kout sralanan birka derin, uzun sarn, sarnlarn n tarafnda
yer alan daldrma havuzlar ve sarnlarla havuzlar birbirinden ayran parapet duvaryla
karakterize olurlar.
Pausanias (Paus 1,40) Megarada Tiran Theagenesin (M..640) emriyle yaptrlan
Theagenesin krenesi olarak adlandrlan bir yapdan ve bu yapdaki bir ok stundan,
yapy besleyen suyun Sithnid nymphalarnm suyu olarak adlandrdndan sz eder.
Megarada -ayn kiinin, kendi dneminde yaptrd bir su yolu olduu bilinmektedir.
Yunanda, bu tip halkn hizmetine sunulan fonksiyonel emeler krene,
83
yani kaynak olarak
adlandrlmlardr. Megara emesi suyunu, kentin kuzeyine doru yer alan dan
eteklerinden balayp, yapya kadar ulaan bir yer alt kanalyla alyordu. Bu kanal
Theagenesin yaptrd kanal olmaldr. Yap, birbirine paralel iki uzun ve geni sarncn
13

nnde yer alan, iki adet daldrma havuzuna sahiptir (Levha 3). ki sarncn amac, belki de
biri temizlenirken dierinin kullanmda kalmasdr. Sarnlarla havuzlar, birbirinden parapet
duvar ile ayrlrlar. Havuzlarn n tarafnda ise, in antis be stunla oluturulan bir n mekan
oluturulmutur.
Lemnostan ele geen bir dizi terra-cotta eme modeli, bulunduklar kontexe gre
M..8. yzyl sonu, 7. yzyl balarna tarihlendirilmi olup,
84
Tiranlk dnemi eme
yaplaryla arpc benzerlik gsterirler (Levha 4). Lemnosta nekropol alanndan ele geen
eme modeli,
85
Korinth ve Megara emeleriyle paralellik gstermesi asndan nemlidir.
Bu modelde, yapnn sarn blmnn zeri, arkaya doru belirgin bir ekilde meyilli olan
atyla rtldr. at, sarnlarn arasnda ve d taraflarnda yer alan stunlarla
desteklenmitir.
6. HELLENSTK DNEM ANADOLU EMELER
Hellenistik dnem Yunan eme yaplaryla, ayn dnem Anadolu eme yaplar arasnda
byk benzerlikler grlr.
Hellenistik dnem Anadolu emeleri; cephe duvarlaryla bir daa, kayala, teras
duvarna yaslandrlmlardr. Cephe duvarnn her iki kanarndan ne doru uzanan antelerle
son bulan yan duvarlar, cephe duvarnn nnde yer alan daldrma havuzu, havuzu nden
snrlayan parapet duvar, baz yaplarda parapet duvarnn arasnda destek stunlar yer alr.
Bu stunlarn varl, olas bir atnn varlna iaret eder. Havuzun n tarafnda, anteli yan
duvarlarn arasnda yer alan d stunlarla, avlu olarak tanmlayacamz bir n mekan
oluturulmutur. Bylece su almaya gelen kiilere glgelik bir mekan oluturulmutur.
Anteler arasnda yer alan alt stunlu temel planyla Miletos Laodikeia emesi (Kr. Kat. No.
13.1, Levha.47 ile Rodos lalysos emesi, Levha. 5), yaztyla M.. 3. yzyl balarna
tarihlenir.
tarafndan teras duvaryla evrelenmi ni formunda bir rnei, Priene emesi
verir (Kat. No. 19.1, Levha.56). Cephe duvarnn nnde yer alan havuz, anteli destek
stunlarnn arasnda kalan parapet duvaryla n tarafnda snrlanr. Cephe duvarna
yerletirilen rtenlerden, ndeki daldrma havuzuna su akyordu. Vazo ressamlnda
bulduumuz bu tip eme betimlerinde, yaplarn gen bir alnlkla talandklar gzlenir"
(Levha 9). Priene emesi de st yapsyla, byle bir dzenlemeye sahip olabilir. Yapnn
cephesinde avlu blm yoktur.
Cephe duvaryla tiyatro terasna yaslandrlan, anteler arasnda iki stunlu temel planyla ve
cephe duvarnn nnde yer alan daldrma havuzuyla karakterize olan bir yapy Ephesos verir
14

(Kat.No. 8.1, Levha. 36). Yine bir teras nnde yer alan konumu, anteler arasnda yer alan iki
stunlu temel plan, cephe duvarnn nnde yer alan daldrma havuzuyla karakterize olan bir
yap, Kaunos Liman Agoras eme yapsdr (Kat.No. 10, Levha. 44.1-2 ). Bu ve Ephesos
tiyatro terasndaki emeyi, dier Hellenistik dnem emelerinden ayran zellik, parapet
duvar zerinde veya arasnda stunlarn yer almaydr. Anteler arasnda yer alan iki stunlu
temel planyla Magnesia ad Meandrum emesi (Kr. Kat.No. 12, Levha.46 ile Sikyon
gymnasion emesi, Levha.6), cephe duvarnn nnde yer alan daldrma havuzu, anteli yan
duvarlarn arasnda yer alan iki stunla havuzun nnde oluturulan avlu blmyle
karakterize olur.Bergamadan bir rnek ise, gymnasion terasna yaslanan konumuyla (Kat.No.
7.2, Levha.31), cephe duvarnn nnde yer alan daldrma havuzunun parapet duvarnn
arasnda yer alan oniki stun ve bunlara paralel olarak i tarafta yer alan oniki stunla
karakterize olmutur. Bu iteki stunlarn varl, bu stunlarla tanan olas bir atya iaret
eder. Yap, M.. 2. yzyl balarna tarihlenir.
Sur dnda ve bir yamaca dayandrlm olarak konumlandrlan Bergama Geyiklida
eteklerindeki eme yaps (Kat. No. 7.1), konum olarak Phigaleia emesiyle
karlatrlabilir.
100
iki stunlu temel plan, daldrma havuzu ve avlu blmleriyle, tipik
Hellenistik dnem eme mimarisini yanstr.
Bu saydmz yaplar geliimini, U planl olarak tanmlayacamz bir form, ierisinde,
U planl daldrma havuzunun ve bunun parapet duvar zerinde yer alan stunlarla meydana
gelen U planl bir portikonun meydana getirdii bir dzenleme eklinde devam ettirir.
Anadoludan byle bir rnei, cephe duvaryla ksmen bir yamaca dayandrlm olan
Sagalassos Ge Hellenistik - dnem emesi (Kat. No. 20.1, Levha.59.1-2 ) verir. Bu yapda,
U planl Dorik portikonun n tarafnda, yine U planl bir avlu blm oluturulmutu.
Tenostan Olgun Hellenistik dnemden olmak zere bir eme yaps
101
, cephe duvarndan
ne doru kntlarla oluturulan kk kanatlara sahip olup, kntl stoa tipini oluturur. Bu
yap, Sagalassos rneinin prototipini oluturuyor olmaldr. M.. 5. yzyln son yarsnda
Atinada yaplan Zeus stoasnda
102
, ne doru kntl dar kanatlar eklenmitir. Bu stoa, bu
biimin ilk rnei olmaldr. Dengeleyici yan kanatl bu tasarn, bu tarihten sonra stoalarda,
stunlu girilerde, emelerde ve ne doru uzayan kanatlarna paraskenium ad verilen Roma
tiyatrolarnn sahne yapsnda, kullanld anlalmaktadr. Sagalassos emesi tek katl stoa
benzeri yapsyla, yalnz planndan dolay deil, ina dnemiyle de, daha sonralar
Anadoluda Roma dneminde yaygn biimde grlen tek veya iki katl, U planl eme
yaplarna geii salayan ncler olduu anlalmaktadr.
15

7. YER ALTI KAYNAIYLA BESLENEN HELLENSTK DNEM ANADOLU
EMELER
Eer kaynak alak seviyede ise veya zeminden fkryorsa, eme havuzuna basamaklarla
inilen bir dzenleme yaplyordu.
Bu tip dzenlemeleri Hellenistik dnemden olmak zere, Bergamada (Kat. No. 7.5, '7.6,
Levha. 34, 35.1-2) buluyoruz. Benzer dzenlemeleri, yukarda sz ettiimiz gibi, M.. 5. ve
4. yzyldan olmak zere Tegea emesi
103
, Korinth Asklepieion mabedinde yer alan bir
eme
104
, Delos Minoe emesi
105
(Levha. 8), Atina Klepsydra emesinde
106
buluyoruz.
Bergamada, Asklepieion kutsal alannn kuzey stoasnn gneyinde yer alan bu tip bir
dzenleme (Kat No. 7.4, Levha.33 ), yapnn duvarlarnn mermer plakalarla kapl olmasyla,
Roma dnemine tarihlenir. Bu rnek, Roma dneminde de bu tip dzenlemelerin
oluturulduunu gstermesi asndan nemlidir.
8. PTHOSLU EMELER
Mimari adan bir deer tamayan, ancak fonksiyonel bir eme tipi ise pithoslu
emelerdir. Topraa yerletirilen byk bir pithosun iine dolan sular, iine kovalar
daldrlarak ekiliyordu. Kuyuya benzeyen bu dzenlemelerin bazlar yamur sularyla
beslenirken, bazlar ise su kanallaryla balantlydlar. Daha M.. 5. yzyldan itibaren
vazolar zerinde betimlerini bulduumuz bu dzenlemelere,
107
Atina akropolnn bat
yamacnda yaplan kazlarda
108
ve Anadoludan Prienede (Kat. No. 19.3, Levha.58)
rastlanlmtr. Pithoslu emeler, zellikle sur iindeki ehirler iin hayati nem tayordu.
Bergamadan ele geen Astynomen yaztlarnda
109
, bu tr yaplarn ve sarnlarn korunmas
ve bakm iin ok nem gsterildii anlalr.
9. RTEN TPLER
En basit rten tipi, vazo ressamlnda erken dnemlerden itibaren grlen dz bir tp
eklinde olanlardr
110
(Levha.10). Gerek bir yapda, en erken M.. 3. yzyldan olmak zere
Lykosoura emesinde grlmtr
111
. air Pindardan (Pind. Paean 6.7), Delphi Kastalia
emesinin bronz rtenlere sahip olduunu reniyoruz. Arkaik dneme tarihlenen Kastalia
emesinin rtenleri, bilinen en erken bronz rtenlerdir.
Olympiada eski bir su sisteminin yannda bulunmu olan, bayla, vcuduyla tm bir
aslan formunda olan rten, bildiimiz en erken rten rnei olup, aslann stiline gre M..
7. yzyl balarna tarihlendirilmitir
112
(levha 11). Aslann vcudunun altndan geen bir
boru, aznda son bulmaktayd. Yine M.. 7. yzyl ortalarna tarihlendirilmi, bu defa
Tarquiniadan Etrsk mezar odasnda, duvar freski olarak yer alan bir eme betiminde
113
,
16

eme duvarnn zerinde asimetrik olarak yerletirilen iki aslan figr ve bunlarn azndan
akan suyun doldurduu kap, aa seviyede
1
grlmektedir (levha 12). Olympia aslannn da
byle bir yapya ait olduu dnlebilir. Ancak byle bir rtene, basnl su gerekliydi.
Hellenistik dnemden nce basnl suyun, Yunan su sisteminde kullanlan rneini
bilmiyoruz. En erken Hellenistik dnemden olmak zere, Bergamada kalntlaryla ele geen
ters sifon boru sistemiyle basnl su elde edildii biliyoruz.
Anadoluda Smyrnadan, Arkaik dneme tarihlenen, tm aslan formunda olan iki adet rten
ele gemitir.
114
Ancak rtenlerin ait olduu yap bulunamamtr.
Aslan ba formunda en erken rten rnei, erken 7. yzyldan olmak zere Samostan
ele gemitir
115
. Attika siyah figr tekniindeki vazolar zerinde bulduumuz eme
betimlerinde, stunlara veya dikdrtgen talarla rlm cephe duvar zerine yerletirilmi
aslan bal rtenlerden akan suyla, testilerin doldurulduu akar emeler grlmektedir
116

(Levha. 13). zellikle Hellenistik dnem eme yaplarnda, aslan bal rtenler bolca
kullanlmlardr. Ephesos tiyatro terasndaki eme (Kat.No. 8.1) ve Magnesia ad Meandrum
(Kat.No. 12) Hellenistik dnem emelerinde aslan bal rtenlerin kullanld, kalntlarla
saptanmtr. Ele geen erken dnem rtenleri, bronzdan yaplmlardr. M.. 4. yzyla
geldiimizde, rtenlerin tatan yaplm olduklarn gryoruz. Hellenistik dnem eme
yaplarnda, tatan yaplm rtenler yaygn bir biimde kullanlmlardr. Kalntlaryla
deil, ancak vazolar zerindeki betimlerden bildiimiz dier rten tipleri ise, at ba, satyr ve
domuz bal olanlardr.
117

10. SUYUN KULLANIMIYLA LGL KURALLAR
Suyun kullanm ile ilgili kurallar, ele geen yaztlardan reniyoruz.
Bergamadan ele geen, M.. 2. yzyldan olduu anlalan Astynomen yaztlarnda
118
,
kentteki emelerden sz edilmektedir. Yaztlardan; suyun ok temiz olduu, emeleri
besleyen kanallarn iyi bir aka sahip olduu, herhangi bir sorun olursa bildirilmesi istendii,
emelerde amar ykanmas, hayvanlarn bu sudan iirilmesinin yasak olduu, bunu yapan
olursa cezalandrlaca ve bu ceza paralarnn nympha kutsal yerinin gerektiinde onarm
iin kullanlaca, anlalr.
Delos Minoe emesinden ele geen bir yazt
119
, eme yapsnn kullanmyla ilgili
yasaklar belirleyen bir fonksiyona sahiptir. Yazttan; emede amar ykamak, banyo
yapmann yasak olduu, kamuya ak emelerin bu tip iler iin kullanlamayaca anlalr.
emelerde taan sular, kanal ve oluklarla alp gtrlyor ve faydal bir i iin
kullanlyordu. Megara ve Enneakrounos emelerinde
120
, bu tip dzenlemeler saptanmtr.
17

Bu sular, emelerin yanndaki hayvanlarn kullanabilecei yalaklara, amarlarn
ykanabilecei genel yerlere, emeden daha aa seviyede yer alan bir emeyi beslemek
zere ya da tarmsal sulama iin deerlendiriliyordu.

KNC BLM

1. ANTK YAZARLARIN ANLATIMLARINDA VE YAZITLARDA NYMPHAON
Etimolojik olarak gelin veya gen kadn anlamna gelen nympha (vujj.cpov) eme,
rmak, koru ve ayrlardaki ilkel hayatn dii personifikasyonlardr.121 Anlamlar itibariyle
her zaman sanatta, efsanede, insan formunda dnlmlerdir. Nympha ve nymphaion
arasndaki balantya antik yazarlardan Malalas (4.71) dikkat eker.122Nasl ki kaynaklardan
fkran su hi bir karlk beklemeksizin insanlara sunuluyorsa, gen kadnlar kendi
bnyelerinde olan bir kaynaktan st fkrtarak bir bebee can verdiklerinde aynen kaynak
gibidirler. Bu nedenle kaynaklar nymphalara adanm olmaldr. Malalasn anlatmlarndan
(10. 234), Daphne yaknlarndaki Olympias kaynann, adn, Byk skenderin annesinin
adndan alm olduunu reniyoruz. Kaynak, skender tarafndan annesine ithaf edilmitir.
Yine Malalasn (4. 71.14) anlatmlarndan, M..5. yzylda Atinada hkm sren Kekrops,
kendi dneminde kard bir yasada nymphalar olarak adlandrd gen kadnlarn
evlenmelerini emretmi, bylece doacak ocuklarn ailelerini bilmelerini salamtr.
Kaynaklarn tanralar olarak anlan nymphalar, ocuklar besleyen, byten karakterlerinden
dolay olacak ki, eme yaplarnda yap ada olarak biberonlar, kk tabaklar ele gemitir.
Yunanllar erken dnemlerden itibaren zellikle fkran sular, kaynaklar, nymphalara
adamlar ve adadklar bu blgeyi vu|icpcaov (nymphaion) olarak andrmlardr.123Nympha
kutsal alann ifade eden bu kelime, Yunan literatrnde, vuacptv spov (nymphalarn kutsal
yeri) ya da vao tcv vuficptuv nymphalarn naosu olarak geer.124Pliniusun (Plin. 31 2,20)
anlatmlarndan, nymphaion ad altnda tanmlanan tipin, nce sarktl maaradan ortaya
kt anlalr. 125Strabon (Strab. 16. 2. 8-9), Orontes nehri kysnda nymphaion olarak
adlandrlan bir kutsal maaradan sz eder.126Pausanias (Paus. 9. 3,9), Yunanistanda
Kithaeron tepelerinden birinde Spragitides olarak adlandrlan nymphalarn kutsal kaynak
maaralarnn yer aldn,127burada nymphalarn kehanette bulunduunu, insanlar etkileri
altna aldndan sz eder, insanlar zerinde gl, etkili olduklarndan olsa gerek,
Odysseiada (Od. 5. 85,116) yce, ulu sfatlaryla anlrlar. Pausaniasn anlatmlarnda (Paus.
18

9 3,9), iinden veya tepesinden kaynak suyunun kt maaralarn nymphalara,128zellikle
Naiades olarak adlandrlan nymphalara adanm olduunu reniyoruz . Nymphalara
adanm olup, fkran bir kaynak ieren bu sularn kt yerler, yar dinsel, yarda
bulunduklar blgeye su salayan doal oluumlar olup, Yunanistanda Ithaque, Kalypso,
Parnassede nymphalara adanm kaynak maaralarnn olduunu, antik yazarlarn
anlatmlarndan ve Homeros destanlarndan (Od. 5.57, 13.104) reniyoruz.129Yunanllar
fkran sularn tanrlarna, sularn kt maaralarn iinde teekkr ediyor ve onlara adaklar
sunuyorlard. Odysseiada (Od. 13. 350) Naiades olarak adlandrlan nymphalarn kutsal yeri
olarak tanmlanan geni kubbeli bir maara ve burada nymphalar iin kesilen kurbanlardan
z edilmektedir. Nymphalar, ana yurt, aile dindarlyla da ilgili olarak grlrler.130Bunu
arpc bir biimde Odysseiada buluyoruz (Od. 13. 354). ocuklar besleyen, byten kiiler
olarak nymphalara duyulan sayg fazla olmalyd. Efsaneye gre Amaltheia adl bir nympha,
Zeusu da danda bir maaraya gtrm ve orada bir keinin style beslemitir.131
Latinceye nymphaeum olarak evrilen vu(j,cpaov, yaztlarda nymheum, nymfeum, nymfum
olarak da geer.132Yunanda nymphalarn kutsal yeri, mabedi anlamna gelen bu yerler,
phesiz Romada her zaman bunu ifade etmek iin kullanlmamtr. Ancak nympha
kltnn Roma dnyasnda bilindiine iaret eden, onlarn tanrsallklarna ynelik
tapnaklarnn olduunu, eski yazarlarn anlatmlarndan ve yaztlardan anlalr. Ciceronun
anlatmlarnda (Cic. Pro Mil. 27,73), Romada Libertatis atriumuna bitiik olarak yer alan
nymphalarn tapnann,133 daha sonralar imparator Cladius tarafndan yaklm olduu
anlalr. Kuzey Afrikada Sirtadan ele geen bir yaztta, nymphaion dzenlemesinden
szededilir.134Yazt, yapnn saaklk blmn tmyle eviren, altmms harflerle yazlm
yazttan, bronz ve mermerden yaplm heykellerden, duvara asl altn kapl bir kantharostan,
silen kafas eklinde rtenlerden ve btn bunlar iine alacak zeri rtl bir dzenlemenin
olduuna iaret eder. Yine zeri rtl, maara imaj veren bir eme dzenlemesinden
szeden yazt, Romadan, Trofei di Mario olarak adlandrlan, M.S. 3. yzylda Alexander
Severus tarafndan eme fonksiyonu ile birletirilen bir yapdan ele gemitir.135
Libaniosun anlatmlarnda, Antiochia on Orontesde nymphalarn kutsal yeri, gkkubbesi
oupavo|j.r|Kr|136 olarak tanmlanan bir eme yapsnn olduu anlalr. Metinde geen
nymphalarn gkkubbesi tanm, bize, Odysseiada (Od. 13. 345,347) nymphalarn maarasn
anlatan tanma ok uyduunu gsterir. Roma dnyasnda, doal veya yapay olarak
dzenlenmi maara emeleri, imparatorluk dnemi antsal eme yaplar ve saray ve villa
kompleksleri iindeki emeler iin genel bir tanm olan nymphaion
kullanlmtr.137Suriye'de Suweidadan ele geen bir yap, yaztna gre, yapya ulaan su
19

hattn ina ettiren imparator Trayanus'a ithaf edilmi olup, yap nymphaion" olarak
tanmlanmtr.138Sudadan ele geen antik bir szlkte ise, nymphaion, nymphalarn kutsal
yeri eklinde aklanmaktadr.139Getii yerde, kaynaklara sahip olmayan eme yaplar
iinde ayn terimin kullanld anlalmaktadr. Kuzey Afrikada Lambesisten, yapnn
aritrav zerinde yer alan yazt paralar halinde ele gemi olup, yazt, aquadtle balantl
olan yapy nymhaei opus olarak tanmlar. 140Yaztta imparatorluk muneras olarak geen
yapnn, fonksiyonel bir amaca ynelik olarak hizmet verdii anlalr. Romallar, halkn
kullanmnda olan fonksiyonel emeler iin "muera tanmn kullanmlardr. Yunanda
Kprvr (krene) olarak adlandrlan fonksiyonel emeler, Romada muera olarak
adlandrlmlardr.141Yapnn restorasyon yaztnda ise, yerel magistrat Laetusun, yapy
nymphalara ithaf edilen bir altarla birletirmek istedii anlalr.142Bu detay, yapnn dini
trenlere sahne olduunu gstermesi asndan nemlidir. Yapy tahribinden nce grdn
syleyen Renier,143yapnn su tesisatna sahip olduundan ve yapdan ele geen iki nympha
heykelinden szeder. Ele geen nympha heykelleri, nymphaei opus olarak tanmlanan yapya
tanklk eder. Nymphalara altarlarn ina edildii bir dier rnei ise, Romada Carnatumdan,
hamam komplexine bal olarak yer alan bir eme yapsnda buluyoruz.144Yarm daire bir
niin nnde, kaynak tanralarna atfedilen krlm durumda bir altar bulunmu olup, ayn
yerdeki buluntular arasnda bir nympha heykeli yer alr. Yap M.S. 2. yzyla tarihlenir.
Sideden ele geen bir yaztta ise,145nymphalarn naosu olarak geen antsal emenin (Kat.
No.22.1) suyunun, yzba Lollianus tarafndan, dalardan gelen kaynak sularnn dzene
sokularak bir kanal vastasyla ve buradan ayrlan bir su hattyla nymphaionu besledii
anlalr. Ayn yazttan, eme yapsnn yannda Lollianusun heykelinin dikilmi olduunu,
kentin ona olan kran borcunu bu ekilde demeye altn reniyoruz. Malalasn
anlatmlarndan (Malalas.11. 277.20, 278.19), imparator Hadrianusun Daphneden
Antiochiaya kadar ulaan aquadtt ina ettirdikten sonra, Daphne kaynaklarnn suyunu
kontrol altna alan ve depolayan ok gsterili bir rezervuar ina ettirdiini, yapnn theatrona
benzeyen planndan dolay olsa gerek, Oearpov rvsv nryruv Aacpvr Daphne kaynann
tiyatrosu olarak adlandrldn reniyoruz.146Yapnn fasad, theatrona benzer bir plan
gsterdiinden dolay bu ad alm olmaldr. Tiyatrolarda orkestrann etrafn eviren
theatron, bu yapda, suyun akt havuzun etrafn eviren cephe duvar fonksiyonunda
olmaldr. Tiyatrolardaki orkestra, bu yapda sularn dolduu havuz blmdr. Hayal
gcmz altrrsak, tiyatrolarda insanlarn oynad oyunu, burada cephe duvarna
yerletirilen rtenlerden ndeki havuza akan sular oynamaktadr. Burada sularn oyunu
sergilenir. Suyun grkemli ak su tiyatrosunu oluturur. G. Spanoya gre kaynaklarn
20

tiyatrosu, emelerden olumu bir scaenae fronstur.147Antiochia on Oronteste, Yakto villas
olarak adlandrlan yapdan ele geen mozaikte, yarm daire eklinde kolonadl bir yapnn,
orkestra blmnn suyla kapl olarak gsterilmi olmas 148(Levha 14), Malalasn
anlatmlarn dorular. Malalasn anlatmlarndan, imparator Hadrianusun M.S.129 ylnn
Haziran aynn 23nde kenti ziyaretinde, Daphnedeki bu ilerin zel bir festivalle kutlanm
olduunu reniyoruz. Bu kutlamalarda kaynaklarn tanralarna kurbanlar kesildiini,
Malalasn anlatmlarnda buluyoruz.149R. S. Chovven, buna benzer bir yapy Tunusda
Zaghouan da eteklerinde grdn syler.150Yarm daire eklindeki kolonadn merkezi
yerinde, nymphalarn tapna yer almaktayd.151Tonozlu bir st yapya sahip olan yapnn
arka duvar, dan eteine yaslandrlm konumuyla, keme ta bloklardan oluan gzel bir
iilik gsterir. Stunlar arasnda yer alan niler heykeller ieriyordu. Dioius,152Anadolu'da
Hierapolisten sarn benzeri bir yapy evreleyen theatron dzenlemesinden szeder. Burada
sz geen theatron, C.Cichorius.un iaret ettii gibi,153seyircilerin zerinde durduu ve
aadaki suyun buharlarn seyrettii galeri eklinde bir yapdr. Argosta Larissa tepesi
eteklerinde Franszlarn yapt kazyla ortaya karlan eme yapsnn aritrav zerindeki
yazt, yapy nymphaion olarak belirler.154Hadrianus dnemine tarihlenen yapda, suyun
kt yerde duran Hadrianus heykeli, sanki suyu baheden ekilde yorumlanabilir.
Ephesosta odeonun karsnda yer alan (Kat No. 8.7) eme yaps, yaztyla nymphaion
olarak tanmlanmaktadr.155 Hierapolis tiyatrosunun diazomasnda yer alan, Hierapolis156
iin yazlm bir vg iirinde yle der; Nehirleriyle zengin Asyann, her eyden ok,
kusursuz toprann tadn karrsn, grkemli su kaynaklaryla ssl, altn kent,
Nymphalarn efendisi, Hierapolis.

NC BLM
1. ROMA DNEM EMELERNN GELM
M.. 8. yzyln ortalarnda gney talya ve Sicilya, bat Anadolu ve Yunanistandan
gelen kolonistlerce iskan edilmitir. Ege gleri sonunda Anadoludan talyaya g ettikleri
dnlen Etrskler Toskana blgesinde yerlemilerdir. Etrskler, gmen Grek ahali ve
yerli ahalinin beraber yaamas, Roma mimarisinin ekirdeini oluturmutur. talyada
yaayan ahali ok dinli bir toplumdur. M.. 200 ylndan itibaren Kuzey Afrika, Msr ve
Anadolunun, Roma hakimiyetine girmesiyle, deiik kltler Romaya girmitir. Nympha
kltnn, imparatorluk dneminden nce Roma dnyasnda bilindiine iaret eden
21

dzenlemelerin olduunu biliyoruz. Bir Yunan kolonisi olan Lokride Polisa vadisinde bir
maarann iinden ele geen, terra-cottadan yaplm, zeri maara sarktlarn anmsatan,
midye kabuklaryla bezenmi, adak olarak braklm eme modelleri157, burann kaynak
tanralar olan nymphalara adanm, nymphalarn kutsal yeri olduunu gsterir. Modellerin
ele geirildii maara, suyun dzenli akn salayan borularn yer ald bir dzenlemeye
sahiptir. Gereklerinden ayrt edilemeyecek kadar, onlarn minyatr kopyalar olan, insan
eliyle dzenlenmi bir maara emesini artran bu modeller (Levha 15), Neuerburg
tarafndan M.. 3. yzyla tarihlendirilir158. Sekiz adet olarak ele geen bu modellerde ortak
nokta, temelin yarm daire eklinde olmas ve bu yay plan iinde yksek ve ince nilerin yer
almas, tavanlarnn yarm kubbe eklinde olmasdr. Tm modellerde, nde suyun biriktii
havuz blm yer almaktadr. Bu tanralarn Romada ,tapnaklarnn yer aldn, bunlardan
birisinin Romada Libertatis Atriumuna bitiik olarak yer aldn, tapnan imparator
Claudius dneminde yakldn, Ciceronun (Cic. Pro Mil, 27,73) anlatmlarnda buluyoruz.
Bylece, imparator Claudiustan nce bu yapnn Dduu anlalr. Yunan geleneinde
talyaya tanm olan nympha klt sayesinde kaynak suyu ieren bir maara kutsal saylm
ve nymphalara adanmtr.
M.. 2. yzyldan itibaren, dikdrtgen biimli bir salonun, zeri kemerle rtl apsidal
blmle son bulduu, eme salonlar olarak tanmlayacamz bir tip grlmeye balanr. Bu
tip yaplar, R. Ginouves planndan dolay Bazilika nymphaionlar olarak tanmlar159.
Neuerburga gre, talyada eme mimarisi bu yaplarla balar160. Bu yaplarn en eski ve en
iyi korunmu rneini, M.. 2. yzyldan olmak zere Anagni verir161. Bu tipe
verebileceimiz dier rnekler arasnda, M.. 1. yzyl ierisinden olmak zere Albano gl
yaknnda Ninfeo Dorico olarak adlandrlan yap162; Tivolide eski Saint- Antoine
manastr altnda yer alan eme yaps163 (Levha 16); Formiada Cicero villasndaki eme
(Levha 17) yaps164, saylabilir. talya dnda yukarda saydmz rneklere paralel olarak,
Nimesdeki Diana tapnann emesi165; Sicilya'da Piazza Armenia imparator saraynn
iinde yer alan eme166; Suriyede Temnn el Foka167; Cezairden Stora olarak adlandrlan
yap168, bu rneklerin geni bir corafi alana yayldn gsterir.zellikle imparator Tiberius
dneminde, doal maara emeleri iinde sarktlarla, midye kabuklaryla ve mozaiklerle
bezenmi, oluk, oluk akan sularn dzenli bir biimde akmasn salayan dzenlemelerin
olduunu biliyoruz. Bunlardan en grkemlileri arasnda, Kapri adasnda Mavi maara169; ii
nilerle donatlm ve maarann zeri stuko ve mozaiklerle bezenmi olan Arsenal
maaras170; tam bir apsidal plan gsteren Matromania maaras171; maarann dibinde yer
alan suyun biriktii dikdrtgen planl havuz dzenlemesiyle Sperlonga maarasn172,
22

sayabiliriz. Bu yerler maara emeleri olarak tanmlanabilirler.Bazilika nymphaionlarda
suyun ulat apsidal blm, bamsz hale gelerek , maara imaj veren apsidal planl eme
yaplar ortaya kmtr. Plinius (Plin. 36. 154) maara taklidi olan emeler iin musaeum
tanmn kullanmtr. Ayn metinde geen specus kelimesi, yapay bir maara oluumuna
iaret eden teknik bir terimdir.Tnel eklindeki kanallar Romallar tarafndan teknik bir
terimle specus (yapay maara) olarak adlandrlrlar173. P. Mingazziniye gre174, maara
taklidi olan emeler iin efsanevi Yunan emesinden kan musaeum, imparatorluk dnemi
antsal eme yaplar iin ise nymphaion teriminin kullanlddr. Musaeum, Musa kltyle
ilgili olarak gelien bir terim olmaldr. Akan sudan aldklar ilham kuvvetiyle ark eklinde
kehanette bulunduklarna inanlan, esin perileri olan Musalar, akan sularn tanralar olmular
ve nymphalarla bir tutulmulardr175. Hesiodos Theogonyasnda (Hes. Theog. 1.10), Helikon
danda, Aganippe kaynann etrafnda dokuz Musann elele tutuarak gece boyunca dans
ettiklerinden sz eder. Kaynak sularnn kt maaralar nymphalara adanm olup, bu yerler
nympha kutsal alann ifade eden bir kelimeyle nymphaion olarak adlandrlmtr. Kaynak
maaralarnn taklit edildii, yapay dzenlemelerin ortaya kt apsidal yaplarn,
nymphaionlardan ayrt edilebilmesi iin, musaeum tanm kullanlm olmaldr. Ancak bu
kelime pek tutunmam olacak ki, tm eme yaplar iin ortak bir terim olan nymphaion
kullanlmtr. Apsidal planl emelerin dekorasyonunda kullanlan , mozaikle oluturulan
dekorasyon tekniinin musivum opus olarak adlandrlmas176, bu eler arasndaki ilikiyi
gstermesi asndan nemlidir.
Bamsz apsidal vaya exedra formunun eme fonksiyonu ile biraraya gelii, nce
talyada gereklemi ve buradan Yunanistan, Anadolu ve Romann egemenlii altnda
bulunan dier yerlere dalmtr. Etrsk kaynanda kemer ve tonoz kavramn renen
Romallar, zeri kubbe formlu tonozlu bir atyla rtl olan apsidal planl eme
dzenlemelerini oluturmulardr. Exedra, yarm daire formunda temele sahip olan kaidesiyle,
Yunanllarda boy heykellerinin sergilenmesinde kullanlan bir mimari elemand. Ancak
Yunanda exedra biiminin eme fonksiyonu ile birleen rnekleri, M.S. 1. yzyldan sonra
Roma elementi olarak grlmeye balanr. mparatorluun bat yarsndan ele geen
malzemeye baklrsa en erkeni, dairesel byk bir ni ieren planyla talyada Boville
emesidir. Yap, Crema tarafndan M.. 150-120 yllarna tarihlendirilir177. Ayrca Ostia
kazlar M.S. H.yzyla kadar inen rnekler verir. Bu tipin M.S 4. yzyla kadar varln
koruduunu, yine Ostia kazlar ortaya koyar178.

23

talyadaki apsidal planl emeler tek katl, kbbeli, sral niti yaplar olarak karmza kar.
Augustus dneminden itibaren doa zevkinin villa mimarisine girmesiyle, bu tip emeler
sklkla grlmeye balanmtr. Bylece nymphalarn oturduu maara, kentsel dekorun bir
esi haline gelmitir. Pompeide M.S. 62 depreminden sonra, villa mimarisinde bahelerin
emelerle dekore edilmesi adet haline gelmiti. Triklinium olarak adlandrlan, ak havada
yemek odas olarak hizmet veren mekanlarda, zellikle bir emeye yer verilmitir.
Mozaiklerle, sarkt ve akl paralaryla, midye kabuklaryla dekore edilen bu yaplar,
stunlarla saygnln belirginletiren bir zellik kazanmlardr. Pompeide Casa deli Efebo
trikliniumu eme rnei179, bunlara verilebilecek en gzel rnektir.
2. ROMA DNEM EMELERNDE SUYUN YAPILARA ULAIMI
Kemer, tonoz gibi geni hacimleri rtmekte kullanlan tekniklerin Romallar tarafndan
bilinmesi, byk vadilerin ulam ve su tamacl iin rahatlkla almasna, uzun
mesafelerden kemerlerle tanan aquadkt olarak adlandrlan su yollarnn ina'edilmesine ve
bu yaplardan salanan sularla beslenen eme yaplarnn meydana getirilmesine, olanak
salamtr.
Yaplara suyun ne ekilde iletildiine baktmzda, genelde yle bir dzenleme ile
karlalr (Lev. No. 18); su kayna ile boru sistemi arasna yerletirilen kertme tank
olarak adlandrlan uzun, dikdrtgen biimli depolara, su, kat maddelerin dibe kmesini
salamak amacyla, olduka yava ve deponun bir ucundan veriliyordu. Suyun depodan k
yeri yzeye yakn olduundan, en temiz su ekilip boru sistemine veriliyordu. Buradan alnan
su, belli mesafelerde yzeye dek kan dikey havaHavalandrma bacalar, tnele giren suyun
ani art ve btn tneli doldurmas durumunda oluabilecek hava kabarcklarnn serbest
kalmasn salyordu. Kanaln arazi zerinden gitmesi gerektiinden, arazi kanal eimini
korumak iin gereken dzeyin altna inerse, iki metreye kadar olan yksekliklerde
substructio ad verilen alt yap kullanlmtr183. Bu alt yap, beton ya da moloz dolgu ile
salanyordu. Yksekliin iki metreden fazla oldu yerlerde, kanal desteklemek iin kemer
kullanlmtr. Suyun basnl gelmesi iin ters sifon boru sisteminin uygulanm olduu
dzenlemeler de vardr. Anadoludan Aspendos184, Bergama185, Laodiceia ad Lycum186,
Gerga187, Tralleis188, kentleri bu tipin en gzel rneklerini verir.landrma bacalar olan,
tepenin iine kazlan tnel eklinde bir kanal iinden iletiliyordu.


24

DRDNC BLM

1. ANADOLU ROMA DNEM EME MMARSNDE KULLANILAN
DZENLER VE BU DZENLERDE KULLANILAN SSTEMLER

Yunan mimarisinde kullanlan dzenler, Roma dneminde kullanlmaya devam edilmekle
birlikte, en ok Korinth dzeninin kullanlm olduu grlmektedir. Hellenistik dnem
Korinth balnda, yapraklarn ekirdek ksmndan darya tat, kalathosun hacimlenerek
daha plastik bir eleman halinde sepetten ayrlacakm gibi ilendii grlr. Yapraklarda gz
tabir edilen genler yoktur. zellikle M.S. 2. yzyldan itibaren fazla dilimlenen akanthus
yapraklarnda, yapran ierisinde deliklerin oluturduu gen veya gzler oluur. Bu gzler
matkapla delinir. Flaviuslar dnemiyle birlikte grlen bu zelliklerin, yaygn olarak
Antoninler dneminde grld gzlenir. Kalntlaryla saptayabildiimiz rnekler
arasnda, Ephesos Pollio (Kat.No.8.5)ve Hydredocheion (Kat.No. 8.8) emeleri, Perge
emesi (Kat. No. 16.3), Selge emesi (Kat. No. 21), Side emeleri (Kat. No. 22.2 ve 22.3)
yer alr.
Korinth bal ile iyon voltlerinin karm olan Kompozit balk mimaride devreye
girer. Roma dnemi mimarisinin zellii olarak tek bir yap zerinde, alttan ste doru farkl
dzenlerin kullanlm olduu gzlenmektedir. Anadoluda bunu yanstan rneklere ska
rastlanlr. Side Antsal emesi (Kat. No. 22.1), Ephesos Trayanus emesi (Kat.No. 8.3) ve
Sokak emesi (Kat.No. 8.6), Miletos Trayanus emesi (Kat.No. 13.2) gibi. Bu saydmz
tm yaplarda, alt kat stunlar Kompozit balklar tarken, st kat stunlar Korinth
dzeninde balklar tarlar. Bunlardan ayr olarak, Perge akropol eteklerindeki eme
yapsnda (Kat.No. 16.1) Kompozit balklar kullanlmtr. Kompozit balklarn Anadolu
Roma dnemi mimarisinde kullanm, Flaviuslar dnemi ile birlikte grlen bir zellik
olarak karmza kar.
Etkileyici bir grnm olan kemerli stunlar, Andriake (Kat.No.1), Ephesos Pollio (Kat
No. 8.5); Perge akropol eteklerindeki ve kent kaps kompleksi iindeki eme yaplarnda
(Kat.No. 16.1, 16.2); Sagalassos aa agora emesi (Kat.No. 20.2); Selge emesi (Kat.No.
21) ve Side Vespasianus (Kat.No. 22.3)'emelerinde kullanlmtr.
Pollio (Kat.No.8.5) ve Miletos Trayanus (Kat.No. 13.2) emesinde, zerinde voltler
eklinde gelen ranke motifleriyle bezeli, hayat ve su balants veren bitkisel bezeklerle
25

dekore edilen stunlarn kullanm, dnemin zellii olarak eme mimarisinde grlmeye
balanr.
mparatorluk dnemi eme mimarisinde grlen en nemli zelliklerden birisi, fasad
mimarisine bal olarak gelien, cephe duvarnn nnde yer alan serbest stunlarla
oluturulan aedicula mimarisidir. Aedicula mimarisiyle birlikte, katlar arasnda balant
salayan saakln, kopukluk gstermeksizin bu blmlerde de ne doru knt oluturarak,
dik alar oluturacak biimde uzanmasyla elde edilen kesintisiz saaklk mimarisinin
grlmeye balanmasdr. kntl saaklklar, stunlar aras aklk geniliindeydi.
Aedicula mimarisiyle gelien bu saaklk tipi, Roma dnemi mimarisinde Anadoluda
Flaviuslar dnemiyle birlikte grlen bir zellik olarak karmza kar. Bu tip yaplarda
tip cephe dzenlemesi grlr. Birinci tip, cephe duvarnn merkezi bir nile vurguland
yaplarda grlr. Merkezi ni gen bir alnlkla talanarak, bunu her iki tarafndan
snrlayan aediculalar arasnda balant kurar. Bu merkezi blmn her iki yannda dier nili
ve aediculal blmler devam eder.
kinci tip ise, dz cephe zelliinin grld, cephe duvarnn n tarafnda bir dizi
serbest stunun oluturduu aediculalardan oluan dzenlemelerdir. Bu yaplarda, birinci kat
aediculalarnn arasnda oluan serbest niler zerinde, ikinci kat aediculalar yer alr. . '
nc tip cephe dzenlemesinde, byk apsidal niin cepheye hakim olduu, bunlarn
arasnda ise stunlarla oluturulan ve ne doru knt oluturan aedicula mimarisinin yer
ald gzlenir.
Bu yaplarda grlen ortak bir zellik de, stunlarn altna kaide eklinde yksek
postamentlerin yerletirilmesidir. Dirsek eklinde dnen kntl saaklk mimarisiyle ve
yksek postamentlerle, yaplarda dikey etkinin yaratlmas amalanmtr. Anadolu iin
karakteristik eme grubunu oluturan bu yaplar, u rneklerle temsil edilirler; Ephesosdan
Trayanus (Kat.No. 8.3); Pollio (Kat.No. 8.5); Hydredocheion (Kat No. 8.8); Magnezya kaps
yanndaki sokak emesi (Kat.No. 7.6); Selge (Kat.No. 21); Aspendos (Kat.No. 6); Perge
akropol eteklerindeki (Kat.No. 16.1) ve kent kaps kompleksi iindeki eme (Kat No. 16.2);
Miletos Trayanus emesi (Kat.No. 13.2); Phaselis emesi (Kat.No. 17); Olba-Diocaesarea
ve Olba-Ura emeleri (Kat.No. 14, 15); Sagalassos yukar ve aa agora emeleri (Kat.No.
20. 2, 20.3); Side Antsal, havuzlu ve Vespasianus emeleri (Kat.No. 22.1, 22.2, 22.3).
26

BENC BLM
1. ANADOLU ROMA DNEM EME YAPILARINDA KONUM
Baz aratrmaclar tarafndan, talya ve Romann dier eyaletlerindeki eme yaplaryla
ilgili olarak saptamalar yaplmtr. Biz burada, alma kapsamna aldmz Roma dnemi
eme yaplarnn konumlarna bakarak, saptamalarmz yapacaz.
2. STUNLU CADDELERDEK EMELER
Anadoludan bulduumuz yaplar ierisinde byk ounluunu, insanlarn youn bir
ekilde dolatklar noktalar olan stunlu caddeler zerinde veya caddenin sonunu vurgulayan
konumdaki eme rnekleri oluturur.Stunlu caddeler zerinde konumlandrlan emelerde,
eme yaplarnn optik etkisi stunlu caddelerdeki antsal mimari tarafndan ksmen
bastrlmtr: Anadoludan bulduumuz rnekleri u ekilde sralayabiliriz. Ephesos
Arkadiane stunlu cadde portikosunda konumlandrlan eme (Kat. No. 8.2); stunlu cadde
ile balantl olduu kadar meydanla da balantl olan Side antsal emesi (Kat.No. 22.1);
stunlu cadde zerinde konumlandrlan Side Vespasianus (Kat.No. 22.3) ve havuzlu
emeleri (Kat.No. 22.2); stunlu cadde zerinde konumlandrlan Olba-Diocaesarea emesi
(Kat.No. 14).
Stunlu caddelerin sonunda konumlandrlan emelerin ise, kentsel fonksiyonu olarak
vurgu elementinin n plana ktn syleyebiliriz. Bu konumdaki eme yaplar, Malalasn
anlatmlarndan tandmz Antiochia on Orontes stunlu caddesi sonunda konumlandrlan
(Kat.No. 3.1) eme; kuzey-gney stunlu caddesinin sonunda konumlandrlan Selge
emesi (Kat.No. 21); Perge akropol eteklerindeki eme (Kat.No. 16.1); Olba-Ura emesi
(Kat.No.15), rnekleriyle temsil edilir.
Suriyede stunlu caddeler zerinde konumlandrlan, Palmyra, Apamea ve Jerash
emeleri189; Ostiada deamanusun zerinde yer; alan eme yaplar190; rdnde
Gerasa191, Petra emeleri192; Kuzey Afrikada Tipasa193, Lambese Septizonium194,
Anadolu dndan verebileceimiz rneklerdir. Bulduumuz rnekler arasnda Romann dou
eyaletlerindeki rneklerin okluu dikkat ekmektedir.
Stunlu caddeler Dou Roma kent planlamasnn karakteristik zelliidir. Bu caddelerin
en gzel rneklerine Romada deil, Romann dou eyaletlerinde rastlanlr. Kn ok
souk, yazn ok scak olan kara ikliminin egemen olduu yerlerde ve Akdeniz evresinde k
genellikle lk ve yamurlu, yaz ise scak getiinden, bu iklime yatkn bir mimari
27

gelitirilmitir. Caddelerde stunlarla oluturulan galeriler, halka rahata dolama olana
salam, eme yaplaryla da bu caddeler daha fonksiyonel hale getirilmi olmaldr.

3. CADDE VE SOKAK EMELER
Ana caddelerde, ara sokaklarda konumlandrlan emeler, yerleim blgelerinde
evlerinde su tesisat olamayan kent halk iin, fizyolojik gereksinmelerini karlamak zere
yaplm, son derece fonksiyonel yaplardr. Bu tip yaplar iinde kentin simgesi haline gelen
antsal emeler de mevcuttur. Cadde ve sokaklar zerinde konumlandrlan eme yaplar;
Ephesos Trayanus (Kat.No. 8.3); Ephesos Fontane (Kat.No. 8.7); Ephesos sokak emesi
(Kat.No. 8.6); kuzey-gney ynnde uzanan caddenin kuzey ucunda konumlandrlan Pisidia
Antiochias (Kat.No. 22) emelerini sayabiliriz. Anadoludan verebileceimiz bir dier rnek
ise, kentin ana caddelerinden birinin zerinde yer alan Nicomedia emesidir195.

4. CADDELERDE KE KONUMU
iki caddenin kesiimini vurgulamak veya bunu kamufle etmek amacyla, ke konumunda
olan emeler ina edilmilerdir. Kentsel fonksiyonunun vurgu elementi olduunu
syleyebiliriz. Ephesos Hydreion (Kat.No. 8.4) ve Ephesos Hydredocheion (Kat.No. 8.8)
emelerinde, iki caddenin kesiimindeki ke konumu, antsallklaryla dikkat eken du
yaplarla vurgulanmak istenmi olmaldr. Ayn durum Anadoludan Laodiceia ad Lycum
emesi iin de geerlidir196. Priene Kaynak Kaps cadde emesi (Kat.No.19.2), cadde ile
bunu dik ada kesen sokan kesinde konumlandrlmtr. Bu yap iin antsallk belli
deildir.

Kuzey Afrikadan Leptis Magna197 ve Suriyeden Bosra emeleri198, ke konumlaryla
Anadolu dndan verebileceimiz rneklerdir.
5. MEYDAN EMELER
eme konumlarnda en dikkat ekici yerlerden birisi de meydanlardr. Meydanlarn
girilerinde, merkezi noktasnda, caddelerin meydanlarla karlat yerlerde, meydanlar
tamamlayc yaplar olarak karmza karlar. Meydan kenarnda yer alanlar, daha ok
meydann balantl olduu cadde ekseninde konumlandrlmlardr. Meydanlara zellik
kazandran bu emeler, kentin atraksiyon merkezleri olmulardr. Bu yaplarla, kente estetik
adan sanat deeri yksek, tamamlayc bir grnm kazandrlmtr. eme yaplaryla
28

meydan tamamlama ya da dekore etmek fikri, Roma geleneinde gelimi gibi
grnmektedir. Bu amala daha ok birka katl, zengin bezemeli bir fasada sahip olan yaplar
tercih edilmitir.
Meydan emesi konumunda olan Aspendos emesine (Kat.No.6) kentin dou kapsyla,
agora arasndaki yoldan bakldnda, yap tm grkemiyle ykselir. Yaplarn, mevcut
yaplar arasndaki uyumu da nemli bir unsurdur. Selge (Kat.No. 21) ve Miletos Trayanus
(Kat.No. 13.2) emelerinde, bu durum ok iyi hissedilir. Cephesiyle gney agora meydanna
alan Miletos emesinin karsnda bouleuterion propylonu yer alr. Bunun gneyinde ise,
agorann kuzey kaps iki katl grkemli cephesiyle ykselir. Tm bu yaplarla birlikte eme
yaps, katl fasadyla meydann dekorasyonunu tamamlam olur. Selge emesinin
yannda konumlandrlm olan kemerli yap, stunlu caddenin gney ucunda hemen girite
yer almaktayd. Kemerli yapnn bir dizi stundan oluan fasad, kent meydanna alyordu.
eme yaps, stunlu cephesiyle onunla uyum salyor, onun devam eklinde bir grnt
veriyordu.
Side antsal emesinin (Kat.No. 22.1) balants olan yap kapdan ok, kap ile cadde
arasnda yer alan meydan olmaldr. Sagalassos aa agorasnn kuzeyinde meydana dnk
cephesiyle konumlandrlan eme (Kat.No.20.2); cephesi Domitianus meydanna dnk
olarak konumlandrlan Ephesos Pollio emesi (Kat.No. 8.5); Hierapolis kuzey kent kapsnn
yannda meydana dnk cephesiyle konumlandrlan eme199, Perge kent kaps kompleksi
iinde konumlandrlan eme (Kat.No. 16.2), Ariassos emesi (Kat.No. 5), Phaselis emesi
(kat.No. 17), meydan emesi konumunda olan yaplardr. Kent kapsnn gerisinden balayan
Perge stunlu caddesi, bir meydanla kuzey-gney dorultusunda akropol eteklerine kadar
uzanr. Bu noktada yer alan eme (Kat.No.16.1) hem stunlu caddenin sonunu vurgulayan
hem de meydana dnk cephesiyle, ok arpc bir konumda yer almaktayd. Roma
dnyasnda, meydanlarn yaplarla doldurulmas adet haline gelmiti. Meydan emeleri,
kentsel mimarinin zelliklerinden biri halini almt.
Romada Via Appia yolunun giriinde yer alan Septizonium olarak adlandrlan' yap200,
rdnden Amman emesi201, meydan emelerine Anadolu dndan verebileceimiz
rneklerdir.

29

6. SAHNE BNASI, KENT KAPISI LE BALANTILI OLARAK
KONUMLANDIRILAN EMELER
eme yaplarnn sahne binas, kent kaps gibi yaplarla balantl olarak
konumlandrlan rneklerine de rastlanlr. Tiyatrolar trafiin youn olduu blgelerdir.
Kaplarn yannda konumlandrlmasnn en byk nedeni ise, kente giren yabanc ya da
yerlinin hemen temizlenecei bir yer olmasdr. Kaplarla; balantl olarak Side antsal
emesi (Kat.No. 22.1), Side Vespasianus (Kat.No. 22.3) emelerini (Kat.No. 22.4)
gryoruz. Malalasn anlatmlarndan tandmz Antiochia on Orontes tiyatro
proskeniumunda yer alan eme (Kat.No. 3. 2); Perge tiyatrosu sahne binasnn d yznde
yer alan eme (Kat.No. 16.3) yapsn sayabiliriz. Perge emesinin n byk bir tren
meydanna almaktayd. Bu haliyle yap kamuya ak, tiyatro ve meydan gibi byk insan
topluluklarnn dolatklar bir yerde konumlandrlmtr. Perge akropol eteklerindeki eme
yapsnda (Kat.No. 16.1) asl eme blm, her iki tarafnda kemerlerle alan kapyla
balantl olarak yer alr. Kaplardan sonra ise, ne doru alan kanatlar gelir. Yap, hem
eme hem de kap fonksiyonuna sahiptir. Bylece baka yaplar belirleyici fonksiyonlar da
vardr.
7. AQUADKTLERLE BALANTILI EMELER
Roma eme mimarisinde, yaplarn balangc genelde yksek bir aquadkt yaps olduu
dikkate alnrsa, bu yapnn kamufle edilmesi iin, ok katl cephe duvarnn yaplmaya tevik
edilmi olduu dnlebilir. Bu amala aquadktlerin hemen sonunda, ok katl grkemli
eme yaplar ykselir. Miletos Trayanus emesi (Kat No. 13.2) bunun en gzel rneini
verir. Perge akropol eteklerindeki eme (Kat.No. 16.1); Ephesos Fontane (Kat.No. 8.7),
Anadoludan vereceimiz dier rneklerdir.
Baz eme yaplarnn konumlarndan, yapl amalarnn arkasndaki yapy veya kt
grnty gizlemek olduu anlalr. Bu durum, odeionun n tarafnda konumlandrlan
Sagalassos emesinde (Kat. No. 20.2) hissedilir. eme yaps, aa agorann gneyindeki,
kuzey-gney aksndan grnecek ekilde ve aa ehre gre odeionun farkl ynleniini
maskelemek amacyla tasarlanm olmaldr. P. Verzoneye gre202, Hierapolis Apollon
tapnann nnde konumlandrlan eme yaps, ok tanrl dini aalamak amacyla M.S.
4. yzylda buraya ina edilmitir.


30

8. KUTSAL ALAN EMELER
Yunan ve Roma dnyasnda hekim tanr olarak tapnlan Asklepios, saln kaynan
doada arayarak, ifal sulardan faydalanma yollarn retmitir.
Bu amala Bergama Asklepieion kutsal alannda, kltsel arnma trenlerinin yapld
eme yaplar konumlandrlmtr (Kat.no 7.4, 7.5, 7.6). Bergama Demeter emesi (Kat.No.
7.3), Demeter kltnn gereklerinden olup, kutsal alana girilmeden nce temizlenip arnlan
bir fonksiyona sahip olmaldr. Letoon emesi (Kat.No.11), Leto, Artemis, Apollon
tapnann bulunduu kutsal alann hemen gneybatsnda ina edilmitir. Ele geen
dildeki kitabede, M.. 4. yzyldan itibaren Letonun kentte bata gelen tanra olduu ve
nymphalara baland belirtilmitir. Bu kltle ilgili olarak, yap ina edilmi olmaldr.
Malalasn anlatmlarndan tandmz, Antiochia on Orontes Musaeum emesi (Kat.No.
3.3), Musa kltyle ilgili olarak konumlandrlan bir yap olmaldr.
ALTINCI BLM

1. ROMA DNEM EMELERNDE KULLANILAN MALZEMELER
Malzeme trlerini, yap malzemesi ve dekorasyon malzemesi olarak iki ana balk altnda
inceleyebiliriz.

A- YAPI MALZEMELER

eme yaplarnn inasnda kullanlan malzeme trleri, bulunduklar blgenin jeolojik
durumuyla ilgilidir. Kilikya blgesinde yerel kire ta; Pisidia blgesinde yerel kire ta ve
bazalt; Pamphylia blgesinde konglomera, kalker; Lykia blgesinde bazalt; Karia blgesinde
yerel kire ta ve mermer; lonia blgesinde kalker ve beyaz mermer; Aiolia blgesinde
andezit, gri ve beyaz mermer, kullanlan malzemeler arasndadr. Konglomera zellikle
Pamphylia ehirlerinde ok kullanlm olup, iinde midye ve istiridye kabuu ieren bir
malzemedir. Salam olmas istenen yaplarda kullanlmtr. Yaplarda, deiik malzemelerin
birarada uyum iinde kullanld gzlenir.




31

B- DEKORASYON MALZEMELER

eme dekorasyonunda kullanlan malzemeler arasnda, en bata mermer kaplama
gelir. Yunanda kullanlmaya balanan mermerin, yaygn kullanm Roma dnemi olmutur.
Roma mimarisinde yaplarn d yzeyinin mermer plakalarla kaplanma zellii, imparatorluk
dnemi eme yaplar iin vazgeilmez bir zellik olmutur. D yzeylerde olduu kadar, i
mekanlarda ve zeminlerde de kaplama malzemesi olarak kullanlmlardr. Mermer neme ve
d etkilere kar dayankl bir malzeme olmasyla, eme yaplarnda bolca kullanlmtr.
Kaplama malzemesi olmak dnda, yaplarn birok yerinde esas malzeme olarak da mermer
kullanlmtr. Harcn devreye girmesi, mermer plakalarn duvar yzeyine tutturulmasnda
kolaylk salamtr. ok renkli mermer kullanm, yaplarda canl bir etki yaratmtr.

Antik yazarlarda, bu ok renklilik byk bir etki brakmtr. Libaniosun Antiochia on
Orontes emesini (Kat. No. 3.1) anlatmlarndan bunu anlyoruz. Roma dnemi emelerinde
severek kullanlan bir malzeme olan mozaiin kullanld yerler; zeminler, duvarlar, niler ve
tavanlar sayabiliriz. zellikle apsidal planl emelerin kubbeli tavan dekorasyonu iin, daha
ok mozaik kullanlmtr. Anemurium emesinde (Kat.No.2) kemerli olan apsidal ni, mavi
ve beyaz renkli geometrik motiflerden oluan mozaiklerle kapldr. Libaniosun
anlatmlarndan, Antiochia on Orontes eme (Kat.No.3.1) fasadnn mozaiklerle ve resimlerle
kapl olduu anlalr. Mozaiklerde konu olarak geometrik motiflerin yannda, deniz
tanralar, balklar, siletler eklinde yzen figrler ve Okeanos, sevilen motiflerdir.
Malalasn anlatmlarndan, Antiochia on Orontes emesinin (Kat.No. 3.3) Okeanos konulu
mozaikle bezenmi olduu anlalr.

eme yaplarnda kullanlan bir dier malzeme ise, midye ve istiridye kabuudur.
zellikle maara arm yapan apsidal planl eme dekorasyonun da kullanlmtr. eme
yaplarnn kkenini kaynak maaralar oluturduundan, nymphaion dncesini mimari
olarak gerekletirirken, dekoratif uyum asndan doal bir maaray artracak
malzemeler kullanlm olmaldr. Ayrca bu malzemeler neme kar dayankl olmasyla da
kullanlm olmaldr. Side Antsal emesinde (Kat.No. 22.1), ikinci kat hizasnda yer alan
nilerin zerini rten yarm kubbelerin ii istiridye kabuklaryla bezenmitir. Libaniosun
anlatmlarndan, Antiochia on Orontes emesinin (Kat.No.3.1) dekorasyonunda, istiridye
kabuklarnn kullanld anlalr.

32

Kabartma rlyefli plakalar ve heykeltralk eserleri, eme dekorasyonunda kullanlan dier
malzemelerdir, zellikle parapet duvar ve podyum duvar zerindeki mermer plakalar,
rlyeflerle bezenmiti. Bu rlyeflerde, bir kayann zerine uzanm veya azndan darya
doru su akan bir kpe yaslanm vaziyette yer alan nehir ve kaynak tanralarn simgeleyen
figrler, deniz canavarnn zerine binmi ve elinde midye kabuu tutar vaziyette gsterilen
nymphalar, yunusa benzer balk motifleri, tritonlar, mitolojik konular ve kent simgelerinden
oluan betimlet ierirler. Sagalassos (Kat No. 20.2) emesi, Side antsal emesi
(Kat.No.22.1), yine Anadoludan Hierapolis Tritonlar emesi203 ve Apollon tapna
nndeki eme204, Laodiceia ad Lycum emeleri, benzer rlyeflerle bezenmitir. eme
yaplarnda alnlk dekorasyonu olarak da kabartma levhalarn kullanld rnekler
mevcuttur. Bunlar arasnda, Perge kent kaps kompleksi iindeki eme (Kat No. 16.2) ve
akropol eteklerindeki eme (Kat.No. 16.1), Side Vespasianus eme (Kat. No.22.3),
yaplarn sayabiliriz.

Yaplardan ele geen tavan kasetlerinin, yksek kabartma halinde ilenmi bitkisel
motifler, baklava dilimleri, deniz yaratklar, balklar, mitolojik figrlere ait balar, tiyatro
masklar, kent simgelerini oluturan motifler, ierdii grlmektedir. Bu tip tavan kasetlerinin
ele getii yaplar arasnda; Side antsal emesi (Kat.No. 22.1), Side Vespasianus emesi
(Kat. No.22.3), Side havuzlu eme (Kat.No. 22.2), Sagalassos emesi (kat. No. 20.3),
Aspendos emesi (Kat.No. 6), Miletos Trayanus emesi (Kat.No. 13.2) saylabilir.

eme dekorasyonunda kullanlan en nemi elemanlar heykellerdir. Aedicula ve
nilerle donatlan Roma dnemi emelerinde, bunlarn ilerinin ve aralarnn heykellerle
dekore edilmesi gelenek haline gelmiti. Heykeller arasnda, yapnn ithaf edildii imparator
heykelleri nemli bir yer tutar. Ephesos Trayanus emesinde (Kat.No. 8.3), merkezi nite yer
alan Trayanusun gerekten iki misli byklkteki heykelinin altndan, sular akar. Bylece,
imparator Trayanus suyu baheden gibi grnmektedir. Byle konumlandrlm bir
Hadrianus heykelini, Argostan yaztyla nymphaion olarak belirlenen bir yapda buluyoruz.
Nili ve aediculal blmler arasnda i ve iinde yer alan postamentler zerinde yer alabilecek
heykeller iin konulmutu. Oturur veya ayakta durur vaziyette yer alan heykeller yanlzca
dekoratif amal deil, imparator ve ailesinin, kentin ileri gelenlerinin, yapnn sponsorluunu
yapan kiinin, onurlandrlmas amacyla konulmu olmaldr. Bu ama, Olympiadaki
Herodes Atticus emesinde olduka belirgindir. Kendisi, ailesi, tanrlar ve imparatorlarn
heykelleri, bir dzen iinde yarm daire eklindeki exedraya yerletirilmitir. Bylece kent ve
33

kent hlk, imparator ve ailesini en gzel ekilde ycelterek vme imkann bulmu oluyordu.
eme yaplarnda grlen heykeltralk eserleri arasnda, zellikle su ile ilgisinden dolay
nehir tanrlar bata gelir. Ephesos Pollio (Kat No. 8.5) ve Fontane (Kat.No.8.7) emeleri;
Perge akropol eteklerindeki eme (Kat.No.16.1) ve sikkelerden tandmz Hadrianapolis
emesinde grld gibi206. Bunlarn dnda, mitolojik konularn ilendii heykel
gruplarn, Ephesos Pollio emesinde (Kat.No. 8.5); Dionysos, Aphrodite, Artemis, Apollon,
Athena, Zeus, Asklepios gibi, tanr ve tanra ve nympha heykellerini, Miletos Trayanus
emesi (Kat. No. 13.2), Perge akropol eteklerindeki eme (Kat.No.16.1), Sagalassos
emesi (Kat.No.20.3), Side havuzlu eme "(Kat. No. 22.2) yaplarnda; kentin kurulu
efsanesiyle ilgili heykeller Ephesos Trayanus emesinde (Kat.No. 8.3); dinlenir ve yatar
vaziyetteki sava heykelleri Ephesos Hydreion (Kat.No. 9.4), Ephesos Pollio eme
(Kat.No. 9.5), yaplarnda yer alr.

Efsaneye gre, Yunanistanda Helikon dann eteinde yer alan Hippokrene ve
Aganippe kaynaklar, u ekilde ortaya kmtr. Yunancada kaynak anlamna gelen pege
szcnden tremi saylan Pegasos, pnar ve eme balarnda bulunYaktan holamrm.
Birgn ayan yere vurarak Helikon dann eteinde ; Hippokrene ve Aganippe kaynaklarn
ortaya kararak, at emesini meydana getirdii anlatlr207. eme yaplarnda dekorasyon
olarak kullanlan at heykelleri, olaslkla bu efsaneyle ilgili olmaldr. Byle bir rnei, sikke
zerinde Hadrianapolis eme betiminde buluyoruz.

2. ROMA DNEM EMELERNDE RTEN TPLER

Yunan emelerinde kullanlan aslan ba rtenlerin yannda, Roma dnemi emelerinde
midye kabuu, yunus ba, triton, deniz yaratklar, rmak tanrlarn simgeleyen figrlerin,
kullanld gzlenir. Ephesos

Trayanus (Kat. No. 8.3), Hydredocheion (Kat.No. 8.8), Aspendos (Kat.No. 6)
emelerinde olduu gibi. Ayrca suyun akn kolaylatrmak ve ndeki havuza rahat
ulamasn salamak amacyla, cephe duvarna konsol eklinde kntlarn yerletirildii
dzenlemeleri, Side antsal emesi (Kat.No.22.1), Olba-Ura (Kat.No.15) emelerinde
buluyoruz.

34

Kadn ve erkek heykellerin tad amphoralar veya onlara yapk olarak yerletirilmi
balk eklindeki rtenlerin yer ald dzenlemeleri Miletos Trayanus emesinde (Kat. No.
13.2) gryoruz.

Side Vespasianus emesinde (Kat. No. 22.3), yapnn zerinde ykseldii podyum
duvarnn ortasnda, aaya doru genileyen byk bir yark almtr. Bylece
rtenlerden akan suyun kolayca havuza ulaabilmesi salanm olmaldr. Ayrca
aediculalarn taban delinerek, taban tm derinliince kateden ince, uzun su kanallar
yaplarak, bu kanallardan geen suyun havuza akmas salanmtr. Benzer dzenlemeleri
Suriyeden Byblos208 ve Kuzey Afrikadan Tipasa 209emelerinde buluyoruz.

YEDNC BLM

1. PLANLARINA GRE ANADOLU ROMA DNEM EME TPOLOJS

Ele aldmz blgelerde Anadolu Roma imparatorluk dnemi emelerinde, direk olarak
eme mimarisine balayacamz bir plan tipi olmamakla birlikte, dier yap tiplerinden
faydalanld, dnemin kamu yaplarnn cephe dzenlemesinden byk lde etkileim
olduunu, kronolojik bir dzen iinde incelendiinde ise, yaplarn olas kkenlerine ulald
ve baz tiplerde blgesel zelliklerin ortaya kabilecei anlalmaktadr. zerinde
ykseldikleri temellerine baklarak, yaplar dz temelli, apsidal temelli ve bu ikisinin
sentezini oluturan dz ve apsidal temel planl olmak zere ana balk altnda
inceleyeceiz. Bu temel planlar esas alnarak, bunlarn deiik tiplemeleri de ayr balklar
halinde gruplara ayrlarak incelenmitir. Bun!ar;apsidal plan, kanatl apsidal plan; uzun
kanatl U plan, ksa kanatl U plan, olarak sralanabilir.




35

1.1 APSDAL TEMELL EMELER

Apsidal temelli emeleri, apsidal plan ve kanatl apsidal plan olarak iki balk altnda
inceleyeceiz.
APSDAL PLAN
Konum olarak ounlukla bir teras duvarna, bir kayala ya da bir yapnn arka
duvarna yaslandrlm olan bu yaplar, talyada M.. 2. yzyldan itibaren grlen zeri
kemerle rtl apsidal blmle son bulan eme salonlarnda, bu apsidal ksm bamsz hale
gelmi olup, bamsz apsid ya da exedra biiminin eme fonksiyonu ile biraraya geliiyle
gerekletirilmitir. Plan olarak doal kaynak maaralarnn yapay adaptasyonlar olan bu
yaplar, yksek bir podyum duvar zerinde ykselirler. Yaplarn balca eleman olan yarm
daire veya yarm yuvarlak planl byke apsidal bir ni, bu niin evreledii yarm daire
planl bir havuz, sklkla Bu havuzun nnde yer alan dikdrtgen planl daldrma havuzu
olarak tanmlayacamz, ikinci bir havuz yer alr. Nili blmn zeri kubbe formlu tonozlu
bir atyla rtlrken, baz yaplarn zerinin rtl olup, olmad belli deildir. Genie i
bkey duvar, dnml olarak yerletirilen dikdrtgen ve yarm yuvarlak nilerle donatlm
olup, heykellerin farkl deerleriyle bu niler iinde sralanabilir olmas, bu tip yaplarda bir
avantaj oluturuyordu. Niler birbirlerinden, aralarnda yer alan stunlarla ayrlyordu.
Sigmann ge formuna benzeyen temelinden dolay ay biimli sigma olarak210 da
tanmlanan bu yap tipini, Malalasn anlatmlarnda buluyoruz (Kat.No.3.3).

Bu tipin en erken rneini, Crema tarafndan M. 150-120 yllarna tarihilendirilen,
dairesel byk bir ni ieren planyla talyadan Bovillae emesi verir211. Ostia kazlar,
M.S. 1. yzyla kadar inen rnekler verir212. Yunanistan, Anadolu, Romann dier
eyaletlerinde, bu tipin daha erken bir rneinin ele gememi olmas, olas kkeninin talya
olduunu dndrmektedir.

Apsidal planl emeler Anadoluda u rneklerle temsil edilirler: Ephesos Arkadiane
caddesi gney portikosunda arka duvara yaslandrlm olarak yer alan eme yaps (Kat.
No. 8.2, Levha.37); cephesi Domitianus meydanna alan Ephesos Pollio emesinin apsidal
blm (Kat.No. 8.5, Levha. 40.1-4); Malalasn anlatmlarndan tandmz Antiochia on
Orontes emeleri (Kat.No. 3.2, 4.3); yarm daire eklindeki temel kalntsyla Ariassos
emesi (Kat.no.5). Suyunu aquadktten salayan Pollio ve Ariassos emeleri dnda, dier
rneklerde yaplara suyun ne ekilde ulatn bilemiyoruz. Anadoludan bulduumuz yaplar
36

iinde en erkeni, Domitianus dnemine tarihlenen Pollio emesidir. Dier yaplar M.S. 2.
yzyl iine tarihlenirler.

Bu tipin en gzel rneini Olympiadan, Herodes Atticus exedrasi olarak geen eme
yaps (Levha 19) verir213. Yap, Kronion dann eteine yaslanan konumuyla, monumental
bir exedranm, maarann az eklinde grnmesini salamtr. Suyunu aquadktten
salayan yapnn, zeri kubbe formlu tonozlu bir atyla rtlyd. Apsidal i havuzun
nnde dikdrtgen planl bir daldrma havuzu yer alyordu. Yunanistandan bir dier rnei,
M.S. 2. yzyln ortasndan olmak zere Atina agorasnn gneybatsnda yer alan214, cephesi
Panathenaia alay yoluna bakacak ekilde konumlandrlan eme yapsnda buluyoruz.
Argosta imparator Hadrianus tarafndan yaptrlan aquadkttn sonunda yer alan apsidal
planl eme yaps215, bir blmyle kayaya oyulmu olup, zeri kemer eklinde tonozlu bir
atyla rtldr. Tipik bir maaray anmsatan yap, emeye zel referansl bir yazt
tamas bakmndan nemlidir. Aritrav zerinde yer alan yaztta nymphaion olarak geen
yapda, munera szcn kullanlm olmas216, burann halkn hizmetinde olan
fonksiyonel bir eme olduunu gsterir. Stunlu caddelerle balantl olarak
konumlandrlan; Suriyede Palmyra, Apamea ve Jerash emeleri217, bu tipin geni bir
corafi alana yaylm olduunu gsterir. Suriyede Pelladan ele geen218, Elegabal
dnemine tarihlenen bir sikke zerinde ise, yarm daire planl bir temel zerinde ykselen ve
nilerle donatlm bir eme betimi yer alr. Ancak kalntlaryla bu yap saptanamamtr.

Bu tipin talyadan en gzel rneini, u an Vittorio Emanuele II meydannda yer alan
kalntlaryla, Mario Tropheumu olarak bilinen, M.S. 1. yzyla tarihlendirilen, daha sonra
M.S. 3. yzyln ilk yarsnda Alexander Severus dneminde eme yaps ile birletirilerek,
hem eme hem zafer ant fonksiyonuna sahip olan yap verir219 (Levha.20). Merkezde yer
alan apsidal niin her iki yanndaki kk nilerde Domitianus dnemine ait iki trophe (stun
eklindeki ganimet heykeli) mevcuttur. Ostiadan ge bir rnek, bu tipin M.S. 4. yzyla kadar
srdn ortaya koyar220.

KANATLI APSDAL PLAN
Apsidal planl emelerin yana doru alan kanatlarla geniletilmi tipi eklinde
tanmlayacamz bu tip, merkezde yer alan dairesel byk bir niin her iki tarafna dik veya
geni ada dnleri olan dz ve ksa duvarlarn yanlara doru kanat eklinde almasyla
elde edilen bir plan gsterirler. Kanatl apsidal planl yaplarda; apsidal niin evreledii
37

yarm daire bir havuz, bu havuzun nnde ise kanatlan da iine alacak ekilde yer alan
dikdrtgen planl bir daldrma havuzu yer alr. Apsidal niin zeri kubbe formlu bir atyla
rtl olabilecei gibi, rtnn olmad rnekler de mevcuttur. Apsidal byk ni ve kanat
blmleri, alternatif olarak dikdrtgen ve yarm daire nilerle donatlmtr. Niler birbirinden
stunlarla ayrlrlar. Bu tip yaplar omegaya benzer bir form gsterirler.

En erken rneklerini talyada bulduumuz bu tipin, olas kkeni talya olmaldr.
Augustus dnemine tarihlenen Via degli Annibaldi emesi225, M.S. 1. yzyldan bir dier
rnek ise Palatin'de Neronun saraynda yer alan eme yapsdr226. nceleri genelde villa,
saray mimarisine bal olarak grlen bu tip, sonralar bamsz yaplar eklinde
grlmlerdir.

Apsidal byk ni maarann ansn koruyagelmi olup, kanatlarda yer alan
dikdrtgen nilerle Augustus dnemi scaenae frons etkisi tayan yansmalar ortaya kmtr.
Pompei tiyatrosu sahne binas, Augustus dneminde merkezde yer alan yarm daire planl
byk bir ni ve bunun her iki yannda yer alan dikdrtgen nilerle oluturulan bir cephe
dzenlemesine sahiptir227. izimi R. Koldevvey tarafndan yaplan sahne binasnn kesitine
bakldnda (Levha 22), kanatl apsidal plan olarak tanmladmz eme yaplarna model
oluturduu aktr. Bu tip eme yaplar, maara emeleri ile scaenae fronsun sentezi
eklinde yorumlanabilirler.

Bergama Demeter kutsal alannda konumlandrlan Demeter emesi (Ka1.No. 7.3,
Levha.32.1-2 ); teras duvarna yaslandrlm olan konumuyla Anemurium emesi (Kat.No.2,
Levha. 28); iki caddenin kesiiminde yer alan Ephesos Hydreion (Kat.No. 8.4, Levha.39 )
emesi, Anadoludan verebileceimiz rneklerdir. Hydreion emesi M.S. 3. yzyln
balarndan olup, Bergama Demeter emesi M.S 2. yzyln ortalarna tarihlenir.

Aquadktlerle, su kanallaryla balantl olan bu yaplarn, ok katl antsal rneklerini
zellikle Kuzey Afrikada gryoruz. Leptis Magnada ki caddenin kesiiminde yer alan iki
katl byk eme yaps228, her katnda yedier adet nie sahiptir. Yap Caracalla dnemine
tarihlenir. Lambaesis Septizonium olarak geen eme yaps, aritrav zerindeki paralar
halinde ele geen yazttan,229 M.S. 226 ylnda Alexander Severus dneminde yapld ve
aquadktle balantl olan yapnn nymphaei opus" olarak tanmland anlalr. Tunusdan
Thugga emesi, Crema tarafndan Severuslar dnemine tarihlendirilir230. Cadde zerinde
38

konumlandrlan ve tam bir omega formu gsteren Tipasa emesi, M.S. 3. veya 4. yzyla
tarihlendirilir231.
Suriyeden. Bosrada iki caddenin kesiiminde konumlandrlan eme yaps,232 eik
olarak yerletirilen iki kanat arasnda byk bir apsidal ni ierir.Stunlu cadde zerinde yer
alan konumuyla rdnden Gerasa emesi233 (Levha. 23), apsidal blmde alternatif olarak
yer alan yarm daire ve dikdrtgen nilere sahiptir. Yap M.S. ^90 ylna tarihlenir. rdnden
bir dier rnei stunlu cadde zerinde yer alan konumuyla Petra kuzey emesi234 verir.
Yap, Diocletianus dnemine tarihlenir.
Kanatl apsidal yaplarda, apsidal blmn masif bir dikdrtgen gvde iinde yer alan
tipleri de mevcuttur. Magnezya soka zerinde konumlandrlan Ephesos Fontane emesi
(Kat. No. 8.7, Levha.42 ), yaztyla M.S. 2. yzyla tarihlenir.
2.1 DZ TEMELL EMELER

Dz temelli kaln bir duvarn iine alternatif olarak yerletirilen dairesel ve dikdrtgen
nilerin yer ald, bu duvarn n tarafnda ise tek katl olabilecei '^gibi, daha ok iki veya
katl stun dzenlerinden oluan, cephe duvarnn her iki kenarndan ne doru kanat eklinde
alan yan duvarlarla U planl olarak tanmlayacamz, ncelikle tiyatro sahne binas
cephelerinde grlen, ktphane, kent kaps, imparator salonlarna kadar, genel anlamda
Roma
mimarisinin duvar deerlendiri biimi iinde bir yeri olduu anlalan, yalnzca eme
fonksiyonu ile aklanamayacak eme rnekleri, Anadoluda Roma dnemi eme
mimarisinin en grkemli rneklerini sunar. Buna kar imparatorluun bat yarsnda byle bir
eme tipine pek rastlanlmamas, Anadolu iin karakteristik tip olarak yorumlanmasn
salar. talyada Ostia235 ve M.. 1. yzyldan olmak zere Bolsenada konut mimarisine
bal olarak bahe iinde yer alan,236 cephe duvarna oyulmu birka nile snrl olan
dzenlemeler vard. Ancak bunlar ok basit rneklerdi.

Dz temelli, U biimli bir plana sahip olan eme yaplarn, daha , nceleri Olgun
Hellenistik dnemden olmak zere Tenosta ve Ge Hellenistik dnemden olmak zere
Sagalassosda (Kat. No.20.1, Levha.59.1-2) buluyoruz. Ancak bunlar cephe dzenlemeleriyle
stoa benzeri yaplard. Anadolu, zellikle M.S. 2. yzyln ortalarndan itibaren bu tipin antsal
rneklerini verir.

39

U planl, dz temelli yksek bir podyum zerinde ykselen stunlarla oluturulan bu
tip iin, O. Puchstein237 scaenae frons etkisi tayor der. ok katl stun mimarisi, aediculalar
ve nilerle donatlan cephe duvar ve bu duvarn her iki kenarndan ne doru alan
kanatlarla meydana gelen eme planlar, Roma tiyatrolar sahne binalarnda cephe duvar ve
bunu her iki yandan eviren kanatlarla oluturulan dzenlemeyi anmsatr. eme yaplarnda
kanatlar arasnda kalan dikdrtgen havuz, tiyatrolarda oyunun oynand proskenium
konumundadr. Pek ok rnekte bu havuzun nnde ikinci bir havuz yeralr ki, bu da daldrma
havuzudur. Aquadktlerle balantl olan bu yaplara su, cephe duvarna yerletirilen borular
ve borulardan rtenlere iletilerek salanyordu. Cephe duvarnn nnde yer alan byk
havuzda depolanan su, buradan ndeki daldrma havuzuna iletiliyordu. Anadoluda
bulduumuz U planl Roma dnemi emelerini, uzun kanatl U pln ve ksa kanatl U plan
olmak zere iki balk altnda inceleyeceiz. bu duvarn her iki tarafndan ne doru kanat
eklinde uzanan yan duvarlara sahip olan bu yaplar, cephe duvarnn nnde kanatlan da
iine alacak biimde yerletirilmi dikdrtgen planl havuz blmne sahiplerdir. Rezervuar
fonksiyonuna sahip olan bu i havuzun nnde ise, daldrma havuzu olabilecek ikinci bir
havuz yer alr, iki havuzu birbirinden, aralarnda yer alan parapet duvar ayrr. Bu tip yaplar
tek katl olabilecei gibi, iki, katl rnekleri de mevcuttur. Bu yaplarda cephe duvar ve
kanatlar, aediculalar, dikdrtgen ve yarm daire nilerle donatlm olup, bu blmlerin ii
heykellerle dekore edilmilerdir. ok katl bu yaplarda dikkat eken bir zellik, katlar
arasnda balant salayan saakln, aedicula mimarisiyle birlikte gelien kntl saaklk
tipini oluturmasdr. Anadolu Roma dnemi eme mimarisinde, Domitianus dneminden
balamak zere, zellikle imparator Trayanus ve Hadrianus dnemi ile birlikte grlen bir
zellik olarak karmza ikan bu tip, Anadolu emeleri iin karakteristik diyebileceimiz
eme grubunu olutururlar. Bu grup iinde deerlendireceimiz yaplar, tip cephe
dzenlemesi gsterirler.

Birinci tip, dz cephe zellii olarak tanmlayacamz, cephe duvar nnde bir dizi
stunun oluturduu aediculalarla meydana gelen dzenlemelerdir, ikinci tip, cephenin
merkezi yerinin alnlkt byk bir nile vurgulanarak, bunun yannda yer alabilecek daha
kk boyutlardaki nilerle belirlenen dzenlemedir. nc tip dzenleme ise, dz temelli
bir cephe duvarna egemen olan byk apsidal nile belirlenen yaplardr.



40

A- Dz cephe zellii
Domitianus dnemine tarihlenen ve Domitianus meydanna bakan cephesiyle
konumlandrlan Ephesos emesi (Kat.No. 8.5, Levha. 40.-2), bu tipin en erken rneidir.
Aquadkttn son noktasn oluturan ve meydan emesi konumundaki Miletos Trayanus
emesi (Kat.No. 13.2, Levha. 48.1-2), kat halinde ykselen fasad duvaryla bu tipin en
grkemli rneini oluturur. Bu yapda birinci katn aediculalar arasnda oluan serbest niler
zerinde ikinci katri aediculalar yer alr. Yap, ilk iki katyla M.S. 2. yzyl bana tarihlenir.
Stunlu cadde sonunda konumlandrlan ve iki kat halinde ykselen M.S. 2. yzyln
sonundan Olba-Ura (Kat.No. 15, Levha. 50) ve Olba-Diocaesarea (Kat.No. 14, Levha. 49)
emeleri; meydan emesi konumunda olan Phaselis emesi (Kat.No.17,Levha. 54); kuzey-
gney caddesi sonunda konumlandrlan Pisidia Antiochias emesi (Kat.No. 18, Levha.55 )
temel kalntlarndan anlald kadaryla, cephe duvar ve bu duvarn her iki kenarndan ne
doru uzanan yan kanatlara sahiptir. Bu yapy dier yaplardan ayrc zellii, cephe duvar
ve yan duvarlar boyunca uzanan U planl bir havuza ve bunun nnde yer alan U planl bir
avlu blmne sahip olmasdr. Bu grnmyle yap, Ge Hellenistik dnem Sagalassos
emesini anmsatr. M. S. 1. yzyla tarihlendirilen aquadktten gelen suyla beslendii
anlalan yapnn, Roma dneminde ina edildii anlalr. Kentin tarihi geliimi iinde birok
yap, aquadktte dahil olmak zere M.S. 1.yzyla tarihlenir. eme yaps da 1. yzyldan
olmaldr.
B-Alnlkl ni uygulamasnn grld cephe zellii
Cephe duvar ve kanatlardan oluan, ancak alnlkl ni uygulamas olarak
tanmlayacamz, cephe duvarnn merkezi nii gen bir alnlkla talanarak, merkezi nii
her iki tarafndan snrlayan aediculalar arasnda balant kurar. Bu merkezi niin her iki
yannda, dier nili ve aediculal blmler devam eder. kntl saaklk mimarisi bu
yaplarda da grlr. Benzer cephe dzenlemesini dnemin scaenae frons mimarisinde de
gryoruz. Aspendos tiyatrosu gibi. Bu tip dzenlemeleri, cadde zerinde konumlandrlan
Ephesos Trayanus emesi (Kat.No. 8.3, Levha. 38.1-2) ve iki caddenin kesiiminde
konumlandrlan Ephesos Hydredocheion (Kat. No.8.8, Levha. 43.1-2) emesinde buluyoruz.
Yap M.S. 80-82 yllarna tarihlenir.

C- apsidal planl cephe zellii
Dz temelli bir cephe duvarna, byk apsidal niin egemen olduu bu yaplar,
cephe duvarnn her iki yanndan ne doru kanat eklinde alan yan duvarlara sahiptir.
Apsidal nilerin tekrarlanmas ya da yanyana konulmasyla meydana gelen, ok katl bu plan
41

tipi, Roma dnemi scaenae frons mimarisinden etkileim gsterir. Dairesel nile
vurgulanan emann grld scaenae frons rnekleri, daha ok Severuslar dneminde
grlen bir zellik olarak karmza kar. Kuzey Afrikadan Sabratha238 (Levha 24) ve
Suriyeden Bosra239 tiyatrolarnda grld gibi, daha ok Romann dou eyaletlerinde
grlr. Nilerin zeri kubbe formlu bir rtye sahiptir. Niler birbirinden, aralarnda yer alan
stunlarla ayrlrlar. Yksek bir podyum duvar zerinde ykselen cephe duvarnn nnde
byk bir i havuz, bu havuzun nnde ise ikinci bir havuz yer alr ki, bu da daldrma
havuzudur. Baz rneklerde daldrma havuzu yerine, yalaklarn yer ald dzenlemeler
grlr.Bu tipin en gzel rneini, Side antsal eme yaps verir (Kat.no.22.1,Levha.63.1-2
). Glge-k oyunlarna gre dzenlenmi olan ve barok bir karakter tayan bezemelerin,
kentteki devlet agoras imparator salonunun240 mimari bezemeleriyle olan uygunluu,
Mansel tarafndan yapnn Antoninler dnemine tarihlenmesini salamtr. Meydanla
balantl bir konumda yer alan yap, plan ve konum olarak Roma Septizoniumuna benzer.
Romada Via Appia yolunun giriinde, Palatin tepesinin gneydou yamacnda yer alan
Septizonium olarak adlandrlan yap, yaztyla imparator Septimius Severus dnemine
tarihlenir241. Ele geen Forma Urbis Severus dnemi kent planndan, yapnn apsidal nili
bir cepheye ve iki tarafnda yer alan kanatlara sahip olduu anlalr. Yapnn plan ve
rekonstrksiyonu T. Dombart tarafndan yaplmtr (Levha. 25). Antik yazarlardan
Ammianus Marcellinus (Amm. Mar. 15. 7,3) Septizoniumda, kalabalk insan
topluluklarndan sz etmektedir. Belki de burada bir meydan vard ve caddenin giriinde yer
alan yap, ayn zamanda meydanla da balantlyd. Daha erkene tarihlenen Side emesi, bu
yapya rnek oluturmu olmaldr.

l apsidal plann hakim olduu bir dier rnek ise, meydan emesi olarak
konumlandrlm, Sagalassos aa agorasnn kuzeyinde yer alan eme yapsdr (Kat.No.
20.2, Levha. 60.1-2). Hadrianus dnemine tarihlendirilen yapnn plan, dairesel byk ni
ve bunlarn arasnda yer alan aediculalarla belirlenir. Malalasn anlatmlarndan tandmz
Antiochia on Orontes emesi (Kat.No. 3.1), apsidal niinden dolay Trinymphon olarak
adlandrlmaktadr. Malalas tarafndan imparator Caligulaya mal edilen yap, bu tipin en
erken rnei olmaldr. Antik yazarlardan Libaniosun anlatmlarndan, yapnn stunlu cadde
ve meydanla balantl olarak konumlandrldn reniyoruz.

42

Bu tipin baz deiikliklerle ok byk boyutlardaki bir rneini, Ammanda buluyoruz-242
Meydan emesi konumundaki yap, cephe duvarnda bir adet, bu duvarn her iki tarafna eik
olarak yerletirilen kanatlarda birer adet olmak zere, adet byk apsidal nie sahiptir.
3.1 KISA KANATLI U PLAN

Dz temelli podyum duvar zerinde ykselen, aedicula ve nilerle donatlm cephe
duvar, bu duvarn her iki kenarnda yer alan aedicula mimarisi ya da tek bir stunla, kanat
anlamnda olmasa da, ana planda ne doru knt oluturan ve bu kntlarla ksa kanatlarn
elde edildii plan tipi olarak tanmlanabilir. Bu haliyle yap, kntl stoa tipini anmsatr.
Cephe duvarnn nnde, kenarlardaki kntlar da iine alacak biimde dikdrtgen planl bir
havuz yer alr. Bu tipin tek katl olabilecei gibi, iki katl rnekleri de mevcuttur.
Anadoludan bulduumuz bu tip yaplarda, cephe duvarnn merkezi yerinin byke bir nile
vurguland ve bu niin etrafnda aediculal ve nili blmlerin yer ald gzlenir. Bu
yaplarda aedicula mimarisiyle birlikte gelien kntl saaklk mimarisi gzlenir.

Meydan emesi olarak konumlandrlan Sagalassos emesinde (Kat.No. 20.3, Levha.
61) tek katl olan yap, cephe duvarnn merkezi yerinde yarm yuvarlak bir nile
vurgulanmtr. Yap Marcus Aurelius (M.S.161-180) dnemine tarihlenir. Selge emesinin
plan (Kat.No. 21, Levha.62.1-2), cephe duvarnn merkezinde yer alan yarm yuvarlak bir ni
ve bu nr.' niin yanlarndaki aediculalar, cephe duvarnn her iki kenannda ise tek stunla ne
doru oluturulan kntlarla belirlenir. Yap M.S. 2. yzyla tarihlenir. Meydan emesi
olarak konumlandrlan Aspendos emesinin (Kat.No. 6,Levha.30.1-3 ) plan, iki kat halinde
ykselen cephe duvarnn yarm yuvarlak merkezi bir nile vurguland, bu niin her iki
yannda alternatif olarak yerletirilen yarm yuvarlak ve dikdrtgen nilerin yer ald ve
cephe duvarnn her iki kenarnda yer alan aedicula mimarisiyle, ana planda ne doru
oluturulan kntlarla belirlenir. Yap Marcus Aurelius dnemine tarihlenir. Perge akropol
eteklerindeki eme yapsnn (Kat.No.16.1,Levha. 51.1-2) asl eme blm, bu katagoriye
girer. Byke yarm yuvarlak bir nile belirlenen merkezi ksm, her iki yannda yer alan
aediculalarla ve bunlarn uzants eklinde yer alan tek bir stunla, ana planda knt
oluturulmutur. Yap M.S. 2. yzyl ortalarna tarihlendirilir. Stunlu cadde zennde
konumlandrlan Side Vespasianus emesi (Kat.No. 22.3, Levha.65.1-2 ) kenarlarda yer alan
iki aedicula knts arasnda kalan byk yarm yuvarlak bir nile karakterize olur. Stunlu
cadde zerinde konumlandrlan Side havuzlu emesinin plan (Kat.no. 22.2, Levha.64.1-
43

2), drt aedicula knts arasnda kalan nili blmler ve bunlarn nnde yer alan havuzlarla
karakterize olur. Ephesos Magnezya kaps yanndaki sokak emesi (Kat.No.8.6, Levha. 41),
cephe duvarnn her iki kenarnda yer alan aedicula mimarisiyle ksa kanatlara sahip olan
yap, kitabesiyle M.S.102-117 yllarna tarihlenir. .

Cephe duvarnn her iki yanndan ne doru uzanan kanatlarn yer almad, aedicula
ve nilerle dekore edilmi cephe duvar zelliine sahip, cephe duvarnn nnde yer alan
havuzla karakterize olmu eme yaplar, Pergede iki rnekle temsil edilir. Meydan emesi
konumunda olan Perge kent kaps kompleksinde yer alan eme yaps (Kat.No. 16.2,
Levha.52.1-2) yaztyla Septimius Severu dnemine tarihlenir. Perge tiyatrosu sahne
binasnn d cephesinin be adet yarm yuvarlak nile bir eme yaps haline dntrld
rnekte (Kat.No. 16.3, Levha. 53.1-2), nilerin nnde yarm daire planl havuzlar yer alr.

4.1 DZ VE APSDAL TEMELN SENTEZN OLUTURAN EMELER

Bu tip yaplar, Roma dnemi emelerinde prensipte iki tipi oluturan apsidal plan ve dz
temelli emelerin iyice yerletii ve baaryla ina edildii bir dnemde, deiik modellerden
faydalanlarak, meydana getirilmi olmaldr.

Stunlarn evreledii dikdrtgen bir blmn, yarm daire eklinde bir portikonun
evreledii, yarm daire bir havuza almasyla karakterize olan Letoon emesi (Kat.No. 11,
Levha.45), imparator Hadrianusa ithaf kitabeli heykel kaidesiyle, Hadrianus dnemine
tarihlendirilir.

Bu tipin en gzel rneini, iki caddenin kesiiminde yer alan konumuyla Laodiceia ad
Lycum emesi verir (Levha 26). Yapnn plan iki byk yarm daire ni arasnda, iki taraf
stunlarla evrili bir dzeni tayan kareye yakn bir havuzun yer almasyla, belirlenir. Yap
ilk evresiyle, M.S. 3. yzyla tarihlenir.243

rdnden bu tip bir rnei, iki caddenin kesiiminde yer alan Petra emesi244 verir.
Yap, apsidal planl iki ni arasnda yer alan, 8m. geniliinde dikdrtgen planl havuz
blmne sahiptir. Bu yaplara benzer drdnc bir rnek, Roma dnyasnda bulunamamtr.
44

SONU

Anadolu, Yunan ve Roma topraklarnda eme geleneinin kkenine inildiinde,
doal kaynaklarla balantl olduklar anlalmaktadr. Erken dnemlerden itibaren btn bu
saydmz yerlerde, doal kaynaklar su gereksiniminin karlanmasnda kullanlm olup,
gerekli dzenlemelerin yaplmasyla, blge halk tarafndan daha rahat kullanlabilecek
fonksiyonel dzenlemeler haline getirilmilerdir. Kaynaklarn bulunduu yerlerin kutsallna,
kaynak kltne bal olarak bu yerlerde adak olarak braklm malzemenin varl tanklk
eder. Kutsal saylan bu yerler, ayn zamanda blge halknn su gereksinimine hizmet veren,
erken dnem eme yaplar olarak tanmlanabilirler. Bu topraklarda, erken dnemlerden
itibaren kaynak kltyle gelien eme dzenlemelerinin varln, kalntlar ortaya koyar.

Katalog kapsamna aldmz blgeler iinde, bulduumuz en erken eme yaps
Smyrna Arkaik dnem emesidir (Kat.No. 27). Erken dnemlerden itibaren Anadolu
topraklarndaki eme gelenei incelendiinde, Hititler dneminde Boazkyde, st
bindirme tekniinde yalanc tonoz ile rtl ve son blmnde su toplama havuzuna sahip
olan, yer alt kaynak suyuyla balantl, bir yap ile karlayoruz245. Yapnn duvar
isiliinde byk boyutlu Kyklop talar kullanlmtr. Yan duvarlar oluturan talarn
birleme yerleri dikeydir ve sonunda yap eik duvarlar arasna aslm bir sra kemer tayla
bitirilmitir. Smyrna emesi de, plan itibariyle, yapm tekniiyle ve yer alt kaynayla
balantl havuz dzenlemesiyle, benzer bir tip oluturur (Kr. Levha. 1 ve 67.2). Anadolu
topraklarnda grlen bu eski eme geleneinin, Smyrna yapsna model oluturduu
dncesindeyiz.

Hellenistik dnem Anadolu ve Yunan emelerine baktmzda, aralarnda plan
bakmndan byk benzerliklerin olduu gzlenmektedir (Kr. Levha. 5 ve 47; Levha 6 ve
46;). zellikle Hellenistik dnemin erken evresine tarihlenen eme yaplar, cephe
duvarlaryla ounlukla teras duvarna, kayala ya da b;ir daa yaslandrlm olan
konumlaryla, cephe duvar ve antelerle son bulan yan duvarlarla, cephe duvarnn nnde
yer alan
daldrma havuzu ve bu havuzun nnde in antis stunlarla oluturulan avlu blmleriyle
belirlenen planlaryla, karakterize olurlar.

45

Hellenistik dnemin Olgun ve Ge evresinde ise, U planl olarak tanmlayacamz; U
planl bir havuzu ve onun nnde U planl avlu blmyle karakterize olan eme tipinin
grlmeye baland anlalmaktadr. Bu tip yaplar, Tenosdan Olgun Hellenistik dneme
tarihlenen bir yap246 ve Sagalassos Ge Hellenistik dnem emeleriyle (Kat.No. 20.1,
Levha. 59. 1-2) temsil edilirler. Bunlar cephe dzenlemeleriyle, kanatl stoa benzeri yaplard.
M.. 4. yzyln sonunda Thasos agorasnda247 ve Megalopoliste Phippos stoasnda248,
dengeleyici yan kanatl tasarn uyguland bu rneklerin, Ge Hellenistik dnem eme
yaplarna model oluturduu anlalmaktadr. U plan olarak tanmlayacamz cephe duvar
ve bu duvarn her iki kenarndan ne doru kanat eklinde uzanan dzenlemelerin, daha
sonralar Roma imparatorluk dneminde grdmz U planl, zengin bezemeli cephe
duvarna sahip olan Anadolu eme yaplarnda ve scaenae frons ad verilen tiyatronun sahne
binasnda uyguland anlalmaktadr. Burada nemli olan bir noktay da vurgulamak isteriz.
Hititler dnemi su yaplarn incelerken, Niantepede yer alan bir havuzdan sz etmitik249.
Bu havuza giden su yolunun alt geitini, Kral kapsnn kuzeyindeki sur duvarnn alt
tarafnda yer alan bindirme tekniinde ina edilmi ve ift oluklu bir kanal ieren geitten
geldiini sylemitik. Yaplan aratrmalar, havuza suyun ehir dndan arazinin topografik
durumuna gre Boazkyn gneyindeki dalk bir blgeden getirildiini ortaya koymutur.
Buda bize aquadkt kavramnn ve bunlarn sonunda yer alan su haznelerinin, Anadoluda
eski bir gemie sahip olan eme geleneinden geldiini gsteriyor. Asl eleri ayn olan
Roma emelerinde, blgeye bir kemerle getirilen su, ok grkemli bir cephe duvarnn
evreledii geni su haznelerine iletilir. Ancak zengin bezemeli cephe duvar, Roma
grkeminin gstergesidir.

Anadoluda Roma dnemine tarihlenen eme yaplarnn planlarna baktmzda,
prensipte iki tipin eme mimarisinde hakim olduunu syleyebiliriz. Bunlar apsidal temel
zerinde ykselen apsidal plan ve dz temel zerinde ykselen U planl olarak
tanmlayacamz eme yaplardr. Her iki eme tipinin ortak noktalar, yksek bir podyum
duvar zerinde ykselen cephe duvar, bu duvarn evreledii byk bir havuz ve bu havuzun
nnde yer alan daldrma havuzu fonksiyonundaki ikinci bir havuzun, yer almasdr. Ancak
tek havuzlu istisnai rnekler de mevcuttur. Apsidal planl yaplarn kkenine inildiinde,
M..2. yzylda talyada eme salonlar olarak tanmlayacamz bir tipin son blmnde
yer alan apsidal blmn bamsz bir yap haline gelmesiyle olutuu, bunun kkeninde de
erken dnem maara emelerini artran bir dncenin yattn syleyebiliriz. En erken
rneklerini talyada bulduumuz bu tip iin, olas kkeninin talya olduunu syleyebiliriz.
46

Anadoludan bu tipin en erken rneini, M.S. 1. yzyln sonlarna tarihlenen Ephesos Pollio
emesi verir (Kat.No. 8. 5). Masif bir dikdrtgen gvde iinde bir yarm dairenin yer ald
apsidal blmle, ilk evresinin M.S. 2. yzyldan daha ncesine tarihlenen Ephesos Fontane
emesinin (Kat No. 8.7), ele geen yaztndan M.S. 2. yzylda geniletilen yapnn, apsidal
blmnn her iki tarafna aedicula mimarisiyle oluturulan kanatlarn eklendii
anlalmaktadr. Yap, ilk evresiyle apsidal bir plan gsterir. M.S. 2. yzyl ortalarna
tarihlendirilen Alexandria Troas eme yaps250, masif bir dikdrtgen gvde iinde bir yarm
dairenin yer ald apsidal planyla, Anadoludan verebileceimiz bir dier rnektir. Yapnn
cephe duvar yedi adet yarm yuvarlak nile donatlmtr.

Apsidal planl yaplarn yana doru alan kanatlarla geniletilmi tipi olarak
tanmlayacamz, kanatl apsidal planl yaplar, omegaya benzer bir form gsterirler. Bu
yaplarda apsidal cephe duvar ve yana alan dikdrtgen kanatlar, dikdrtgen ve yarm daire
nilerle donatlmtr. En erken rneklerini talyada bulduumuz bu tip iin de olas
kkeninin talya olduunu dnyoruz. Augustus dnemi scaenae frons mimarisini
artran bu tip iin, Koldeweyin Pompei tiyatrosu Augustus dnemi sahne binas izimi
olduka fikir vericidir (Levha. 22 ). Merkezi byk bir apsidal nile vurgulanan cephe
duvarnn, her iki yana alan dikdrtgen blmlerle belirlenen plan, kanatl apsidal yaplarda
uygulanmtr. Bergama Demeter emesinde bu plan tipi ok iyi gzlenir (Kat No. 7, Levha.
32.1). Yap bu grnmyle, talyada bulduumuz bu tipteki yaplarn kopyas eklindedir.
Yap M.S. 2. yzyl ortalarna tarihlenir.

Kanatl apsidal tip iinde deerlendireceimiz Ephesos Hydreion emesinde (Kat.No.
8.4), daha farkl bir dzenleme ile karlayoruz. Bu yapda, apsidal blmn her iki tarafna,
postamentler zerinde ykselen ikier stunla, ne doru kntl aedicula mimarisi
oluturulmutur. Bylece apsidal i havuzun nnde, blmeli daldrma havuzu
oluturulmutur. Yap, yaztyla M.S. 3. yzyl balarna tarihlenir. Yukarda da deindiimiz
gibi, ayn durum apsidal blmn aedicula mimarisiyle yanlara doru geniletildii Ephesos
Fontane emesi iin de geerlidir (Kat.No.8.7). Apsidal blmn aediculal blmlerle
geniletildii bu iki yapy, Anadoluda kanatl apsidal planl yaplar iinde, ionia blgesine
zg bir tipi olarak yorumlayabiliriz.

47

Anadolu Roma dnemi eme mimarisinde, apsidal ve kanatl apsidal planl yaplarn
ina dnemleriyle ilgili olarak, M.S. 1. yzyl sonlarndan balayarak, M.S. 3. yzyl balarna
kadar grldklerini syleyebiliriz.

Anadolu Roma dnemi eme mimarisinde, rneklerin byk ounluunu iki veya
katl cephe duvarna sahip olan, dz temelli yap grubu oluturur. Bu yaplar iinde nadir de
olsa, tek katl rneklere de rastlanlr. Cephe duvar ve bu duvarn her iki kenarndan ne
doru kanat eklinde alan yan duvarlara sahip olan bu tip, U biimli bir form gsterir.
Yukarda da belirttiimiz gibi, U plann kkenini, Olgun ve Ge Hellenistik dnem eme
yaplarnda buluyoruz. Ancak bunlar cephe dzenlemeleriyle, tek katl, stoa benzeri
yaplardr. Anadolu Roma imparatorluk dnemi U planl eme yaplar ise, ok katl nilerle
aediculalarla donatlan, girintili kntl bir cephe mimarisi sergilerler. Anadolu Roma
dnemi eme mimarisinin en grkemli rneklerini, bu yaplar verir, imparatorluun bat
yarsndan ele geen malzeme, sadece duvara bal nili tip olarak tanmlayacamz, Ostia ve
Bolsenada bahe iinde yer alan ve cephe duvarna oyulmu birka nile snrl kalan
rneklerdir. Bylece birka katl, niler ve aediculalarla oluturulan girintili ve kntl bir
mimariye sahip ve zengin dekorasyon ieren cephe zelliinin grld Roma imparatorluk
dnemi emeleri, Anadolu iin karakteristik diyebileceimiz eme grubunu oluturur.
Yksek bir podyum duvar zerinde ykselen bu yaplarda tip cephe dzenlemesi grlr.
Cephe dzenlemesinde, dnemin scaenae frons mimarisinden etkileim sz konusudur.

Birinci tip, Aspendos tiyatrosunda251 grlen tarzda; cephe duvarnn merkezinde yer
alan byke bir ni gen alnlkla talanarak, bu niin her iki yannda yer alan stunlarla
oluturulan aedicula mimarisi arasnda balant kurar (Bkz. Levha, 30.2, 38.1-2, 62.1). Bu
merkezi blmn yannda, dier nili ve aediculal blmler devam eder.

kinci tip, dz cephe zellii olarak tanmlayacamz; cephe duvarnn n tarafnda bir dizi
serbest stunla oluturulan aedicula mimarisinin ve bunlar arasnda serbest nilerin
olumasyla meydana gelen dzenlemedir. Ephesos, Termessos, Sagalassos tiyatrolarnda
grlr252. Bu tip, Miletos Trayanus emesiyle (Kat.No. 13.2,Levha. 48.2) en gzel biimde
temsil edilir. Benzer cephe dzenlemesini, Ephesos Celsus ktphanesinde253 buluyoruz.
Her iki yap da Trayanus dnemine tarihlenir.

48

nc tip, dz temelli bir cephe duvarna, byk apsidal niin egemen olduu
eme yaplardr. Apsidal nilerin yanyana konmas ya da tekrarlanmasyla meydana gelen
bu plan tipi, scaenae frons mimarisinde nile vurgulanan emay artrr. Nilerin zeri
kubbe formlu bir rtye sahiptir. Kuzey Afrikadan Sabratha ve Suriyeden Bosra
tiyatrolarnda grlen bu sistem, Romann dou eyaletlerinde grlen bir zellik olarak
karmza kar. Bu tip eme yaplarnn en gzel rneini, Side antsal emesi verir
(Kat.No,22.1,Levha.63.1-2)). Antoninler dnemine tarihlenen Side emesinin, Severuslar
dnemine tarihlenen benzer planl Roma Septizonium emesine (Levha.25 ), rnek
oluturduu anlalmaktadr.

Her tip cephe dzenlemesinde .grlen, aediculalarla oluturulan ne doru kntl
mimari sistemde, bu mimariyle birlikte gelien kesintisiz ve ne doru knt oluturan
saaklk zelliidir. Tm yaplarda yer alan aritrav ve friz gibi elemanlarn yatay
konumlarna kar, dik alar eklinde dnen kntl saaklk ve stunlarn altna konan
yksek postamentlerlerin dikey konumu, dikey ve yatay elemanlar arasnda dengeli bir
uyumun olumasn salamtr. Bundan ama, yapnn grsel etkisinin daha da artmasn
salamak olmaldr. Anadolu motifi olarak grlen bu tip saakln, Flaviuslar dnemiyle
birlikte eme mimarisine girdii anlalmaktadr. Anadoluda Ephesos tiyatrosu sahne
binasnn birinci katnda grlen bu dzenleme, sahne binasnn 1. katnn epigrafk bulgularla
kesin olarak M.S. 66 ylna tarihlenmesiyle254, bu tipin en erken rneini verir, ionia,
Pamphylia, Pisidia, Kilikia, blgelerinde grlen bu tip eme yaplar, Anadolunun bat ve
gney ^blgeleri iin karakteristik olan eme tipini oluturduunu syleyebiliriz.

Bu tip mimari sergileyen eme yaplarna baktmzda, en erken M.S. 1. yzyln
sonundan balamak zere, youn bir biimde M.S. 2. yzyl iinde ve 3. yzyln banda ina
edildiklerini gryoruz. mparator Trayanus ve Hadrianus dnemi, yap faaliyetlerinin en
youn olduu zamandr. zellikle Hadrianusun gezgin bir imparator olmas, eyaletler
arasnda yap almalarn hzlandrmtr. Dz ve apsidal temelin sentezini oluturan eme
yaplarnn ise, her iki eme modelinden faydalanlarak meydana getirildiini syleyebiliriz.





49

Yunan ve Roma dnemi emeleri arasndaki farklar u ekilde sralayabiliriz;

Yunanda ok katl eme yaps tannmyorken, iki veya katl cephe duvarna sahip
ve tm cephenin zengin bir biimde dekorasyona sahne olduu eme yaplar, Roma
imparatorluk dnemi emeleri iin karakteristiktir. ok katl antsal rneklerin daha ok
Romann dou eyaletlerinde grlen bir zellii olarak karmza kmasn, imparatorlarn
g ve egemenliklerinin simgesi olarak, talya dnda Romann egemenlii altndaki
yerlerde grlmesiyle aklanabilir. ok katillik, zengin bezemeli cephe duvarnn ok uzak
mesafelerden grnmesini salar. Bu tip yaplar, Roma toplumunun gsterie dkn
zelliini en gzel biimde yanstr. Yapnn balangcnn yksek bir aquadkt yaps olduu
dnlrse, bu yapy kamufle etmek, ya da baz yaplarda grld gibi, arkalarndaki
yaplarn kt grntlerini maskelemek, ok katl yapl amalar arasnda olmaldr.

Yunan emelerinin karakteristii olan cephe duvarnn nnde suyun biriktii havuz
blm, scaktan ve pislikten korunmas amacyla stnn rtl olmasna karn, ok katl
Roma imparatorluk dnemi emeleri iki havuza sahip olup, havuz blmlerinin zeri aktr.
Arka arkaya yer alan iki havuzdan, cephe duvarnn nnde yer alan birinci havuz depo
fonksiyonunda olup, su almaya gelen kii buraya eriemez. Bu havuzun nnde yer alan daha
kk boyutlardaki ikinci havuz ise, daldrma havuzlar olarak tanmlayacamz, halkn
suyunu ald dzenlemelerdir. Bu havuzlara lacus dendiini, Vitruviusun anlatmlarnda
buluyoruz (Vit. 6.1,2). Vitruviusa gre, suyun kente ulat bir yerde depo ina edilmeli ve
buna bal blmeli bir datm tank bulunmalyd. Merkezi tanktan btn hazne ve
emelere borular denmeliydi. Merkezi tanktan gelen su, lacus ad verilen,255 herkesin
kovasn daldrp su alabilecei havuzlar, halka ak kullanm yerlerini beslemeli,
kenarlardaki tanklardan biri hamamlara, dieri ise zel konutlara datm yapmalyd.

Yunan emelerinde grlen aslan bal rtenlerin yerine, Roma dnemi
emelerinde hayvan balarnn yannda, midye kabu, yunus ba, triton, deniz yaratklar,
nehir tanrlarn simgeleyen figrlerin kullanld grlmektedir. Ayrca, stunlarla donatlan
cephe duvarndan, ndeki havuza suyun akn kolaylatrmak iin, konsol eklinde
kntlarn yerletirildii dzenlemeler grlmektedir. Aediculal yaplarda, aedicula taban
boyunca yerletirilen ince, uzun borularla iletilen suyun, havuz blmne ulat
dzenlemeler de mevcuttur.

50

Yunan mimarisinde kullanlan dzenlerin yannda, Kompozit baln Flaviuslar
dnemiyle birlikte eme mimarisine girdii gzlenir. ok katllkla balantl olarak, farkl
dzenler ayn yap zerinde kullanlr. Kemerli stunlar, zeri bitkisel bezekli stunlarn
eme mimarisinde grlmesi, yine Flaviuslar dnemiyle birlikte grlen bir zellik olarak
karmza kar. Ayrca renkli mermer stunlarn kullanm, yaplara canl bir grnm
kazandrmtr.

Yunan mimarisinde grlen kuru duvar rgs olarak tanmlayacamz ta iilii,
Roma dnemi eme mimarisinde kullanlmaya devam edilmekle birlikte, Romal ustalarn
kefettii opus caementicium olarak adlandrlan ta ve tula krklarnn kire harc ile
kartrlp, kalba dklmesiyle elde edilen betonun meydana getirdii duvar iilii grlr.
Harla kartrlm dzensiz talarla oluan dkm duvarlar, zellikle geni aklklar rten
tonoz ve kemerin inasnda kullanlmlardr. Bu teknik Miletos Trayanus emesinin (kat.No.
13.2) su deposunun duvarlarnn i tarafnda, st depoyu tamak iin yaplm olan
kemerlerde, cephe duvarnn nnde yer alan byk havuzun zemininde kullanlmlardr.

Harcn devreye girmesiyle, yaplarn i ve d yzeylerini dzgn hale getirmek iin
sva bolca kullanlmtr. Kaplama malzemesi olarak kullanlan mermerin, yap yzeyine
tutturulmasnda harcn byk katks vardr. Horasan harc olarak bilinen ve zellikle
hamamlar, su haznesi gibi, daima su gren ve suyu tutan mekanlarda, bu har salam bir
inaat malzemesi olarak kullanlmtr. eme yaplarnda havuz zemininde grlen, ak
krmz renkli suya dayankl har artklar, suyu tutmak iin alnm nlemlerdir.

Yunanda direk olarak insanlarn suya olan gereksinimlerinden dolay tasarlanan
eme yaplarna kar, Roma imparatorluk dnemi eme yaplarndan ele geen bank tr
oturma yerlerinin varl, buralarn hem sudan faydalanlacak hem de halkn dinlenip, mola
verecei yerler durumunda olduunu gstermesi asndan nemlidir. Paralar halinde ele
geen ta banklar, Side antsal emesi (Kat.no.22.1) ve Olba-Ura emelerinde (Kat.No. 15)
buluyoruz.

Genelde byk insan topluluklarnn ok dolat, caddelerde, meydanlarda
konumlandrlan bu yaplar, kente gelen yabanc veya yerli halkn, ana caddelerde yrrken
veya kent meydannda dolarken, zellikle scak yaz gnlerinde, yapnn nnden geerken
hem suyun akyla serinledii hem de olaanst bezemeli cephe duvar nnde gz zevkini
51

tatmin ettii dinlenme odaklar olmulardr. Halkn fizyolojik gereksiniminin yannda, akan
suyun berrak grnmnn ve serinliinin, insanlar zerinde psikolojik olarak rahatlatc bir
etkisi olmalyd. Perge akropol eteklerindeki eme yapsnda (Kat.No.16.1) bu durum ok iyi
hissedilir. Asl eme blmnden akan sular, kuzey-gney stunlu caddesinin ortasnda yer
alan kaskadl bir kanaldan btn cadde boyunca devam eden grntsyle, ok etkileyici
olmalyd.




























52

DPNOTLAR

Dipnotlarda kaynaklarn ak knyesi gsterilmi olup, ayn kaynaa farkl sayfalarda
ve baka kaynaklardan sonra gndermede bulunulmas gerektiinde, yazarn ad, soyad ve
almasnn tarihi verilip, a.g.e (ad geen eser) ya da a.g.m. (ad geen makale) vb. gibi
terimler kullanlmtr.

1- P.Monceaux., Nymphaeum Daremberg-Saglio 4.1 1907, s. 129 vdd.

2- O. Reuther., Nymphaeum RE 17.2 1937, s. 1517 vdd.

3- K.G. Lanckoronsk., Stdte Pamphyliens und Pisidiens l-ll 1890/92, Wien, s. 138-139

4- O. Puchstein., Zweiter Jahresbericht ber die Ausgrabungen in Baalbek JDI 17
1902, s. 120 vdd.

5- Th. Wiegand., Zur Entwicklung der Antiken Brunnenarchitektur, Berlin, 1919, s. 82.
vdd.

6- L. Crema., LArchtettura Romana, Encicolopedia Classica 3.12, Luglio, 1959, s.
122vdd.

7- R. Ginouves., Laodicee du Lycos Le Nymphee, Paris, 1969, s. 137 vdd.

8- L. Crema., LArchtettura Romana nelleta della Rebubblica ANRW 1/4, 1973, s.
733 vdd.

9- S. Setts., Esedra E ninfeo ANRW 1/4 1973, s. 712 vdd.

10- F. Glaser., Brunnen und Nymphaen, Mainz, 1987, s. 105 vdd.

11- R. Bol., Das Statuenprogramm des Herodes-Atticus Nymphaeums OF 15 1984, s. 79
vdd.

12- S. Meschini. S., Ninfei e Fontane, dans Enciclopedia dellArte Antica 5, 1963, s. 505
vdd.

13- N. Neuerburg., LArchitettura della Fontane e dei ninfei nell Italia Antica, Napoli,
1965, s. 33 vdd.

.14/1 W.. Letzner., Rmische Brunnen und Nymphaea in der Westlichen Reichsalften,
Mnster, 1990/s. 254-318

15- . zi., SU Mhendislii Tarihi Asndan Anadoludaki Eski Su yaplar, zmir,
1983, s.1

53

16- ibid, a.s

17- ibid, s.2

18- R. Naumann, Eski Anadolu Mimarl, 2. Bask, Ankara, 1985, s. 199

19- ibid, a.s

20- K. Bttel, R. Naumann, H. Otto., Yazlkaya WVDOG 61 1941, s. 37

21- M. Darga., Hitit Mimarl, stanbul, 1985, s. 158

22- ibid, s. 159

23- P. Neve., Eine Hethitische Quell-grotte in Boazky IstMitt 19/20 1969/70, s. 97,
Levha. 15-18

24- R. Naumann., 1985, a.g.e, s.128

25- M. Darga., 1985, a.g.e, s.163-164

26- P. Neve., Regenkult-Anlagen n Boazky- Hattua IstMitt 5 1971, s.14

27- P. Neve., 1991 Boazky- Hattua Kaz ve Onarm almalar 14.

Kaz Sonular Toplants I 1992, s. 330-331

28- P. Neve., Boazky-Hattua 1993 Kazlar 16. Kaz Sonular Toplants I 1994, s.
199-200

29- ibid, a.s

30- ibid, a.s

31- J. Seeher., Boazky- Hattua 1996 Yl Kaz ve Onarm almalar

19. Kaz Sonular Toplants I 1997, s. 499

32- ibid, a.s

33- E. Akurgal., Hatti ve Hitit Uygarlklar, stanbul, 1995, s. 80

34- H. Deghton., The Weather-God in Hittite Anatolia, 1982, s.30

35-A. Erkanal., Eflatunpnar ant, Ankara, 1980, s.288

36- R. Naumann, 1985, a.g.e, s. 451 vdd.

37- K. Bttel..Beitrag zu EflatunpnarBibliotheca Orientalis X 1953,1/2 s. 4 c . 3ft- J.
Brker, K. Brker., Eflatunpnar. Zur Rekonstruktion, deutung und
54


Datierung JDAI 90 1976, s. 1-41

39- J. Mellaart., The Late Bronze Age Monuments of Eflatunpnar and Fasllar near
Beyehir AnatSt 12 1962, s.112

40- R. Temizer., Ilgn Yalburt Yaylas Hitit Ant, Ankara, 1984, s. 54

41- E. Akurgal., Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s. 91

42- ibid, a.s.

43- H. Gterbock., Notes on Some Httte Monuments AnatSt 6 19566, s. 53-54

44- J. Mellaart, 1962, a.g.m, s.113

45- O. Ermiler., Hatip Kaya Ant TAD 31 1997, s. 403-404

46- M. Darga., Hitit Sanat, stanbul, 1992, Resim.138,139,144,146

47- H. Bahar., Hatip-Kurunta Ant ve evresi Yzey Aratrmalar 1996"

]

15. Aratrma Sonulcr Toplants 2 1997

48- ibid, a.s

49- J. Mellaart, 1962, a.g.m., s.111

50- J. Deighton, 1982, a.g.e., s.33

51- ibid, a.s'

52-ibid, s. 33-34

53- E. Akurgal, 1988, a.g. e, s.524

54- ibid, a.s

55-ibid, s.147

56- ibid, s.148

57- M. Darga, 1985,a.g.e., s.160

58- . zi, 1983, a.g.e.,s.2

59- R. Naumann, 1985, a.g.e., s.204

55

60- ibid, a.s

61-ibid, s. 202-203

62- O.Belli., Van blgesinde Urartu Baraj ve Sulama Sisteminin Aratrlmas 6.
Aratrma Sonular Toplants , Ankara, 1988, s. 313

63- ibid, s. 314

64- ibid, s.315

65- O. Belli., Van Blgesinde Urartu Baraj ve Sulama Sistemlerinin Aratrlmas 1990
9. Aratrma Sonular Toplants, anakkale 1991, s. 479

66- ibid, s.485

67- M. Pekuz., Trkiyede Tarihi Su Yaplar, Ankara, 1984, s. 33

68- bid, a.s

69- E. Haspels., The Highlands of Phrygia, Volume I, Princeton, 1971, s.39, Dipnot.21

70- ibid, a.s. Dipnot.24

71- ibid, s.40

72- A. Gabriel., Frikyada Midas ehri Kazlar 4. Trk Tarih Kurumu

Kongresi, 4. Cilt, Ankara, 1952, s.225-227

i

73- G. Bykyldrm., Antalya Blgesi Tarihi Su Yaplar, Ankara, 1994, s.32

74- ibid, s.43-44

75- bid, s.67-68

76- bid, s. 70

77- ibid, s. 177

78- bid, s.187

79- P. Monceaux, 1907, a.g.m.,s.129 1

80- B. Dunkley., Greek Fountain Buildings before 300 BC BSA 336

1935/36, s. 144

56

81- R.Tlle-Kastenbein.,Kallrhoe und EnneakrunosJDAI 101 1986, s.55

82- B. Dunkley, 1935/36, a.g.m., s.173

83- S. Walker., Roman Nymphae in the Greek World, London, 1987, s. 64

84- B.Dunkley, 1935/36, s.149

85- bid, a.s

86- ibid, s.180

87- bid, s.181

88- bid.s. 182

89- bid, s.175 .

90- R. E. Wycherley., Antik ada Kentler Nasl Kuruldu? Trk. ev. N. Nirven-
N.Bagelen, stanbul, 1986, s.185

91- F.Glaser, 1987, a.g.e, s.110

92- Ibid, s.113

93- A.C. Orlandos., La Fontaine de Scyone AJA 38 1934, s. 153-154

94- F. Glaser,1987, S.109

95- Ibid, a.s

96- B. Dunkley, 1935/36,a.g.m, s.187

97- F. Glaser, 1987, s. 107

98- B. Dunkley, 1935/36, a.g.m., s.182 Dipnot.2

99- Th. Wiegand, H. Schrader., Priene, Berlin, 1904, s.77

100-B. Dunkley, 1935/36,a.g.m.,s.187

101-H. Lauter., Die Architektur des Hellenismus, Darmstadt, 19S6, s.129, ekil.39

102-R. E. Wycherley, 1986, a.g.e.,s.102

103-B. Dunkley, 1935/36, a.g.m.,s.181

104-lbid, s. 180

105-F. Glaser, 1987, a.g.e, s.107
57


106-R. E. Wycherley, 1987, a.g.e., s.185

107-Th. Wiegand, 1919, a.g.e, Levha.14

108-lbid, S.78

109-F. Glaser, 1987, a.g.e, s.19-21

110-Th. Wiegand, 1919, a.g.e., s. 76

111-B. Dunkley, 1935/36, a.g.m., s.192

112-lbid, Levha. 24/B

113-F. Glaser, 1987, a.g.e., s. 115, Levha. 14

114-B. Kapossy., Brunnenfiguren der Hellenistischen und Rmischen Zeit, 1969, s.52

115-B. Dunkley, 1935/36, a.g.m., s.194

116-ibid, ekil.4

117-bid, s.197 Dipnot. 3-4-5

118-G. Klaffenbach., Die Astynomen nschrft von Pergamon, Berlin, 1977, s.lvdd.

119-B. Dunkley, 1935/36, a.g.m., s.181 Dipnot. 2

120-F. Glaser, 1987, a.g.e., 109; B. Dunkley, 1935/36, a.g.m., s.191 Dipnot. 1

121-A. Erhat., Mitoloji Szl, stanbul, 1972, s.280; L. R. Farnell Nature Greek"
Encyclopaedia of Religion and Ethics 9 1917, s. 226

122-E. Jeffreys., Studies in John Malalas, Sydney, 1990, s.62

123-0. Reuther, 1937, a.g.m.,1937

124-lbid, a.s

125-P. Monceaux, 1907, a.g.m., s.129 Dipnot.27

126-lbid, s.129 Dipnot. 31

127- Pausanias., Pausaniass Description of Greece, Volume 5, ing. ev. J.G. Frazer,
London, 1898, s. 20-21

128-ibid,a.s

129-P. Monceaux, 1907, a.g.m., s.129 Dipnot.10-11-12
58


130-L.R. Farnell, 1917, a.g.m., s.226

131-A. Erhat, 1972, a.g.e., s.38

132-P. Monceaux,1907, a.g.m.,s.129; C.I.L 6,1728

133-Cicero., Cicero The Speeches, Ing. ev. N.H.Watts, London, 1946, s.89

134-S. Settis, 1973,a.g.m.,s.732; C.I.L 8, 6982

135-P. Monceaux, 1907, a.g.m., s.130; C.I.L. 6,414

136-R. Frster., Antiochia am Oronies JDI 12 1897, s. 123,124 Dipnot. 92

137-F. Glaser, 1987, a.g.e., s.118

138-0. Puchstein, 1902, a.g.m., s.122 Dipnot. 70; S. Settis, 1973, a.g.m.,

S.719

139-S. Settis, 1973, a.g.m., s.739; F. Glaser, 1987, a.g.e., s.118

140-S. Settis,1973, a.g.m.,s.713 Dipnot. 380; C.I.L. 8,2657

141-S. Walker, 1987, a.g.e., s.64; W. Letzner, 1990, a.g.e., s.88 Dipnot. 205

142-S. Settis, 1973, a.g.m., s.714 Dipnot. 384; C.I.L 8,2659, C.I.L 8, 2663

143-L. Renier, Archive des missions scientif. 3, 1854, s.324

144-W. Letzner, 1990, a.g.e., s.314 Kat.No.85, Levha No.32.1

145-K.G. Lanckoronski, 1890, a.g.e., s.185 Yazt No. 107

146-E. Jeffreys, M. Jeffreys., The Chronicle of John Malalas, Melbourne, 1986, s. 147; G.
Downey., Ancient Antioch, Princeton, 1963, s. 100; R.H.Chowen., The Nature of Hadrians
Theatron at Daphne AJA 60

1956, s. 275-277

147-G.Spano., I Teatro delle Fontane in Pompei, dans Memorie della R. Accademia di
Archeol. Lett. 2, 1911, s. 162

148-D. Levi., Antioch Mosaic Pavements, Princeton, 1947, Levha.79/a

149-E. Jeffreys, M. Jeffreys, 1986, a.g.e., s.147

150-R. H. Chowen, 1956, a.g.m., s. 275-277

59

151-F. Glaser, 1987, a.g.e., s. 127 Levha.23

152- D.N.Wilber., The Theatre at Daphne iinde: J. Lassus, Antioch on Orontes, The
Excavations 1933-36, Princeton, 1938, s.57 Dipnot. 1

153-C. Cchorus., Grndungder Stadt JDI 4 1898, s. 38

154-S. Walker, 1987, a.g.e, s.64 Levha. 6/a; S. Settis, 1973, a.g.e., s.712

155-H. Engelmann, D. Kmbbe., Die Inschriften von Ephesos, Band. 12, Bonn, 1979, s.140
Yazt No. 144

156-D.B. Ferrero., Hierapolis, Aslantepe, lasos, Kyme, Trkiyedeki talyan Kazlar,
Marsillio, 1993, s.91

157-A. Franciscis, Ancient Locri Archaeology 12 1958/59, s. 212

158-N. Neuerburg, 1965, a.g.e., s.33-34

159- R. Ginouves, 1969, a.g.e., s. 140-142

160- N. Neuerburg, 1969, a.g.e., s.41 161 -ibid, s.167

162-L. Crema, 1959, a.g.e., s.648

163-lbid, a.s

164-ibid, s. 124, ekil. 112

165- R. Ginouves. 1969, a.g.e., s.142

166-ibid, a.s

167-ibid, s. 141

168-P. Monceaux, 1907, a.g.m., s.131

169-A.G. Mckay., Houses,Villas and Palaces in the Roman World, Great Britain, 1975,
s.127

170-ibid, a.s

171-P. Mingazzim, Le Grotte di Matermania e dellArsenale a Capri

ArchCL 7.2 1955, s.139-163

172-A.G.McKay, 1975, a.g.e., s.129 Resim. 5

173-J.G. Landels., Eski Yunan ve Romada Mhendislik, Trk. ev. B. Bak,
Ankara, 1996, s. 38
60


174-P. Mngazzn, 1955, a.g.e., s.156

!

175-A.C. Pearson, Muses Encylopaedia of Religion and Ethics 9 1917, s.4

176-R. Ginouves, 1969, a.g.e., s.139

177-L. Crema, 1959, a.g.e., s.124

178-W. Letzner, 1990, a.g.e., Kat.no. 232-235

179- F. Glaser, 1987, a.g.e., s.118, Levha.17

180-N. Neuerburg, 1965, a.g.e., s.200

181- F. Glaser, 1987, a.g.e., s.120 Levha.18

182-N. Neuerburg, 1965, a.g.e., s.161-162

183-J. G. Landels, 1996, a.g.e., s.36 ekil.8

184-. zi, 1983, a.g.e., s.57

185-bid, s.14-15

186- ibid, s.51

187-ibid, s.36,42,43

188-0. Rayet, A. Thomas, Milet, 1877, s. 34

189-0. Puchstein, 1902, a.g.m., s. 120-122

190-W. Letzner, 1990, a.g.e., s.142 Kat. No. 229-230-233, Levha. 87. 1,2,4

191-C. H. Kraeling, Gerasa, City of decapolis, 1938, s. 21 Levha. 28

192-Th. Wiegand, Petra, 1921, s. 34-35

193-P. Monceaux, 1907, a.g.m., s.131, ekil. 5355

194-S. Settis, 1973, a.g.m., s.713

195-N. Fratl, zmit ehri ve Eski Eserleri Rehberi, stanbul; 1971, s.14, ekil.4

196-R. Gnouves, 1969, a.g.e., s.lvdd.

197-R. Bol, 1984, a.g.m., s.79
61


198-H. Butler, Syria Division ll/A, Southern Syria, Part/4, Leyden, 1919, s. 251, ekil. III.226

199-D.B. Ferrero., Excavation and Restorations During 1994 in Hierapolis of Phrygia
17. Kaz Sonular Toplants II Ankara, 1995, s. 97-98

200-Th. Dombart., Septizonum RE II A,2 1923, s. 1579, ekil. 2

201-L. Crema, 1959, a.g.e., s. 548, ekil. 714-715

202-P. Verzone., L Urbanstica di Hierapolis di Phrygia Atti del 15. Congresso di Storia
deli Archtettura 29- Septtembre- 5 Ottobre , 1977, s. 405

203-D. B. Ferrero, 1995, a.g.m., s.98

204-D. B. Ferrero, 1993, a.g.e., s.91-92

205-W. Volgraff., Fouilles et Soddages sur le Flanc Oriental de La Larissa-Argos
BCH 82 1958, s. 516 vdd.

206-J. Sieveking., Hadrianapolis RM 21 1906, s.93, Levha. 3

207-A. Erhat, 1972, a.g.e., s. 306; D. Levi, 1947, a.g.e., s.173

208-R. Ginouves, 1969, a.g.e., s. 151

209-ibid, a.s.

210-G, Downey., Ancient Antioch, Princeton, 1963, s.270

211-L. Creme, 1959, a.g.e., s.124

212-W. Letzner, 1990, a.g.e., s.194 Kat. No. 231

213-G. W. Elderkin., The Natural and Artifical Grotto Hesperia 10 1941, s. 134, ekil. 7-8

214-R. Bol, 1984, a.g.m., s.81, Levha. 41-42

215-W. Volgraff, 1958, a.g.m., s. 516 vdd.

216-W. Letzner, 1990, a.g.e , s.88 Dipnot. 205

217-0. Puchsten, 1902, a.g.m., s.120-122

218-R. Bol, 1984, a.g.m., s.79, Levha. 70.3

219-L. Creme, 1959, a.g.e., s.548, ekil.717

220-W. Letzner, 1990, a.g.e., s. 194 Kat. No. 231

62

221-bid, s.195 Dipnot.191

222-lbid, Kat.No. 244 Levha. 89/2

223-R. Koldewey., Das Bad von Alexandria Troas AM 9 1884, s. 47, Levha.3

224-W. Letzner, 1990, a.g.e., s.143 Kat.No. 245

225-ibid, S.400

226-ibid,s.394 Kat.No.247 Levha.91

227-L. Richardson, Pompei I, An Architectural History, London, 1988, s. 216; O. Puchstein,
Archologische Gesellschaft 1895 JDI 11 1896, s. 29-30

228-R. Bol, 1984, a.g.m., s.79

229-Settis, 1973, a.g.m., s.713

230-L. Crema, 1959, a.g.e., s.548

231-P. Monceaux, 1907, a.g.m., s.131, ekil. 5355

232-H. Butler, 1919, a.g.e., s. 251, ekil. III.226

233-H. Kraeling, 1938, a.g.e., s. 21, Levha. 6/a

234- Th. Wiegand, 1921, a.g.e., s.34-35

235- R. Ginouves, 1969, a.g.e., s.156 Dipnot. 2-3

236- ibid, a.s.

237- O. Puchstein, 1896, a.g.m., s. 29-30

238- L. Crema, 1959, a.g.e., s.545, Levha. 712

239- E. Will, Roman Art of the Eastern Empire Encyclopedia of World Art Cilt. 12 1966,
s.293

240- A.M. Mansei., 1947-1966 Yllar Kazlar ve Aratrmalarnn Sonular, Ankara,
1978, s. 108

241-Th. Dombart, 1923, a.g.m., s. 1579, ekil.2

242-L. Crema, 1959, a.g.e., s. 548, ekil. 714-715

243-R. Ginouves, 1969, a.g.e., s.6

244-Th. Wiegand, 1921, a.g.e., s.36
63


245-P. Neve, 1969/70, a.g.m., s.97, Levha.15-18

246-H. Lauter, 1986, a.g.e., s.129, ekil. 39

247-R.E. Wycherley, 1986, a.g.e., s.103

248-bid. a.s

249-P. Neve, 1994, a.g.m., s.199-200

250-R. Koldewey,1884, a.g.m., s.47, Levha.3

251- K. G. Lanckoronsk, 1892, a.g.e., Levha. 24

252-E. Will, 1966, a.g.m.,s. 199-200

253-P. Scherrer, Ephesos der neue Fhrer,Wien, 1995, s. 134, Levha. 1

254-R. Heberdey, G. Niemann, W. Wilberg., Das Theather in Ephesos FIE2 1912, s. 157

255-S.B. Platner, Th. Ashby., A Topographical Dictionary of Ancient Rome, 1929,
s.310


















64

BIBLIYOGRAFYA ve KISLTMALAR

Ksaltmalar Alman Arkeoloji Enstitsnn Archologische Anzeiger 1992, s. 743
vdd.da verilen listelere gre dzenlenmitir.
AKURGAL, E., Anadolu Uygarlklar, stanbul, Net Turistik Yaynlar A.., 1988

AKURGAL, E., Hatti ve Hitit Uygarlklar, stanbul, Net Turistik Yaynlar

A.., 1996

AKURGAL, M., Bayrakl Kazs 1995 17. Kaz Sonular II

29- Mays- 2 Haziran, Ankara, 1995, s. 27-29 AMMIANUS MARCELLINUS.,
Ammanus Marcellnus I, ing. ev. J.

C.Rolfe, London, Harvard Unversty Press, 1956

ARAN, B., Anadoluda Roma Devri Mimarisi, stanbul, stanbul

Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Bask Atlyesi, 1970 BAHAR, H., Doanhisar,
Ilgn, Kadnhan ve Sarayn Yzey

Aratrmalar 1995 14. Aratrma Sonular Toplants

II 27- 31 Mays, Ankara, 1996, s. 367-368 BAHAR, H., Hatip- Kurunta Ant ve
evresi Yzey Aratrmalar 1996 15. Aratrma Sonular Toplants II 26-30 Mays,
Ankara, 1997

BAMMER, A., Elemente Flavish - Trajanisher Architekturfassaden aus Ephesos Jh 52
1978/80, s. 67 vdd.

BAMMER, A., Rmische und Byzantinische Architektur Jh 50 1972/75, s. 385 vdd.

BAYBURTLUOLU, C., Lykia, Ankara, Ankara Turizmi, Eski eserleri ve

Mzeleri sevenler Dernei Yaynlar, 1981 O. BELL., Van Blgesinde Urartu Baraj ve
Sulama Sisteminin

Aratrlmas 6. Aratrma Sonular Toplants 23-27 Mays, Ankara, 1988, s.313 vdd.


O. BELL., Van Blgesinde Urartu Baraj ve Sulama Sisteminin

Aratrlmas, 1990 9. Aratrma Sonular Toplants 27-31 Mays anakkale, 1991, s. 479
vdd.

65

BITTEL, K.,RUDOLF, N., Boazky II. Neue Untersuchungen Hethitischer
Architektur, Berlin, Verlag der Akademie der Wissenschaften, 1938 BITTEL, K.,
NAUMANN, R., OTTO, H., Yazlkaya. Architektur, Felsbilder,
Inschriften und Kleinfunde WVDOG 61 1941 BITTEL, K., NEVE, P., Eine Hethitische
Quellgrotte in Boazky
istMitt 19/20 1969/1970, s. 97 vdd.
BOHTZ, C. H., Das Demeter Heiligtum AvP 13 1981, s. 355- 356 BOL, R., Das
Statuenprogramm des Herdes-Atticus Nymphaeums OF 15 1984, s. 79 vdd.
BRINKER, W., Die Zisternen von Pergamon im Lichte der
Astynomen inschrift, Mitt. Des. Leichveiss-institut der. Techn. Universitt Braunschweig,
Heft. 89, 1986, s.1 vdd.
BUTLER, H., Syria Division ll/A, Southern Syria, Part/4, Leyden, Publications of the
Princeton Archaeological Expeditions to Syria, 1919 BYKYILDIRIM, GALP., Antalya
Blgesi Tarihi Su Yaplar, Ankara,
Devlet Su ileri Genel Mdrl Yaynlar, 1994 CHOWEN, R.H., The Nature of
Hadrians Theatron at Daphne AJA 60 1956, s. 275-277 CCERO., Cicero the Speeches,
ng.ev: N. H. Watts, London, Harvard Unversty Press, 1964 CICHORIUS, C., Grndung
der Stadt Jdl 4 1898, s.38
CONZE, A., Stadt und Landschaft Avp 1.3 1913, s. 218 CREMA, L., LArchitettura
Romana, Encicolopedia Classica 3.12, Soceta Editrice Internazionale di Torino, 1959
CREMA, L., Larchtettura Romana nelleta della
Rebubblica ANRW 1/4 1973, s. 733 vdd. DARGA, M., Hitit Mimarl 11 Yap Sanat,
stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No.3221, 1985
DEIGHTON, J. H.,The Weather God in Hittite Anatolia, BAR
international Series 143, 1982 DEUBNER, 0.,Das Asklepieion von Pergamon, Berlin, Verlag
fr Kunstwissenschaft, 1938 DlNSMOOR,W.,The Architecture of Ancient Greece, London,
B. T. Batsford LTD., 1950 DOWNEY, G., Ancient Antioch, Princeton, Princeton University
Press, 1963
DOMBART, Th., Septizonium RE II A, 2 1923, s. 1578 vdd. DUNKLEY, B.,Greek
Fountain Buildings Before 300 B.C BSA 36 1935/36, s. 145 vdd.
1 ELDERKIN, G.W., The Natural and The Artificial Grotto
Hesperia 10 1941, s. 134 ENGELMANN, H., Zum Pollionymphaeum in Ephesos
ZPE 10 1973, s. 89-90 ENGELMANN, H., KNIBBE, D., Die Inschriften von Ephesos,
Band.12,

66

Bonn , 1979, s. 149 ENGELMANN, H., KNIBBE, D., MERKELBACH, R., Die nschriften
von
Ephesos, Band.13, Bonn, 1980, s. 109 ERHAT, A., Mitoloji Szl, Istanbul, Remzi
Kitapevi Yaynlar, 1972 ERM, K., Aphrodisias Trk AD. 17.1 1968,s. 47,55 ERM, K.,
Archaelgy in Asia Minor AJA 73 1969, s.224
ERKANAL, A., Eflatun Pnar Ant, Bedrettin Cmerte
Armaan, Hacettepe niversitesi, Sosyal ve dari Bilimler Fakltesi,
Beeri Bilimler Dergisi, zel Say, Ankara,
1980, s. 287-301
ERMLER, O., EKZ, H., Hatip Kaya Ant TrkAD 31 1997, s. 403
vdd.
FERRERO, D. B., Hierapolis, Aslantepe, lasos, Kyme
Trkiyedeki talyan Kazlar, Marsillio, Marsilio Editori, 1993 FARNEL, L. R., Nature
Greek Encyclopaedia
of Religion and Ethics 9 1917, s. 226 FIRATLI, N., zmit ehri ve Eski Eserleri
Rehberi, stanbul, Milli eitim Basmevi, 1971
FIECHTER, E.R., Die Baugeschichtliche Entwicklung des antiken Theaters, 1914
FRANCISCIS, A., Ancient Locri Archaeology 12 1958/59, s. 212
FOSEL,E..LANGMANN,G.,Das Nymphaeum des C. Laecenius Bassus
in Ephessos AW 14/3 1983, s. 53-55 FRSTER, R., Antiochia am Orontes Jdl 12 1897, s.
123-124










67


LEVHALAR LSTES
1- Boazky kaynak derleme yaps

P. Neve, IstMitt 19/20 1969/70, Levha. 15

2- Midas kenti Frygia dnemi emesi

E. Haspels, The Highlands of Phrygia Volume 2, 1971, Levha. 50

3- Megara emesi, plan ve kesit G. Gruben, A Delt 19/A 1964, s.37

4- Lemnosdan eme modeli

B. Dunkley, BSA 36 1935/36, Levha. 21

5- Rodos lalysos emesi, plan ve cephenin rekonstrksiyon nerisi:

F. Glaser, 1987, Levha. 8

6-Sikyon emesi, plan ve cephenin rekonstrksiyon nerisi

F. Glaser, 1987, Levha. 10

7-Atina agoras gney bat kesinde yer alan eme, rekonstrksiyon nerisi '

F. Glaser, 1987, Levha. 6

8-Minoe emesi, plan ve cephenin rekonstrksiyon nerisi:
68


F. Courby, Delos 5 1912, s. 103

9-Gney talya vazosu, ev biimli eme betimi:

Th. Wiegand, 1904, Levha. 47

10r Siyah figr amphoras, eme betimi:

B.Dunkley, BSA 36 1935/36, ekil. 6

11- Olympiadan, aslan formlu rten:

B. Dunkley, BSA 36 1935/36, Levha. 24/b

12- Etrsk mezar odas duvar freski, aslan formlu rten betimi, ematik izim:

1

F. Glaser, 1987, Levha. 12

13-Siyah figr hydrias, eme betimi

B. Dunkley, BSA 36 1935/36, Levha. 22/a
14-Antiochia on Orontes Yakto villas, mozaik eme betimi:

D. Lev, 1947, Levha. 79/a

15- Lokriden eme modeli
69


A. Francscs, Archaelogy 12 1958-59, s. 212

16-Tivoli, Saint-Antonio emesi, plan L. Crema , 1959, ekil. 113

17-Formia, Cicero villas emesi:

L. Crema, 1959, ekil. 112

18-Roma su kemeri:

I

J. G. Landels, 1996, ekil.9

19-Olympia, Herodes Atticus emesi, plan:

G. Elderkn, Hesperia 10 1941, ekil. 7

20-Mario Tropheumu- emesi:

L. Crema, 1959, ekil. 717

21-Alexandria Troas emesi, plan:

R. Koldewey, AM 9 1884, Levha. 3

22-Pompe tiyatrosu sahne binas, kesit R. Koldewey, Jdl 11 1896, s. 30

70

23-Gerasa emesi, plan

C. S. Fsher, OF 15 1984, Levha. 36

24-Sabratha tiyatrosu, plan:

L. Crema, 1959, ekil. 712

25-Roma Septizonium, plan ve rekonstrksiyon:

W. Letzner, 1990, Levha. 122

26- Laodiceia ad Lycum emei, 1. evre plan:

R.Gnouves, 1969, Levha. 46

27-Andriake emesi Fotoraf, A. Erol

28-Anemurium emesi, plan G.Huber, 1967, Resim.6

29- Aphrodisias emesi Fotoraf, A. Erol

30.1-Aspendos emesi Fotoraf, A. Erol

30.2- Ayn eme, plan ve rekonstrksiyon

G. Nemann, 1890, Levha. 19

31- Bergama Hellenistik dnem kent emesi, plan A. Conze, AvP 1.3 1913, ekil. 52
71


32.1-Bergama Demeter emesi, plan ve rekonstrksiyon C. H. Bohtz, AvP 13 1981, Levha.
44

32.2-Ayn eme

C.H. Bohtz, AvP 13 1981, Levha. 8

33- Bergama Asklepieion, Roma dnemi emesi:

O. Zegenaus-G. Luca, AvP 11.2 1975, Levha. 39/b

34- Bergama Asklepieion, kaya emesi

O. Zegenaus-G. Luca, AvP 11.2 1975, Levha. 5/c

35.1-Bergama Asklpieion, daldrma emesi:

O. Deubner, 1938, Levha. 22

35.2- Ayn eme, rekonstrksiyon O. Deubner, 1938, Levha. 23

36-Ephesos Hellenistik dnem emesi Fotoraf, A. Erol

37-Ephesos Arkadiane caddesi gney portikosunda yer alan eme, plan R. Heberdey, jh
5 1902, ekil. 15

38.1- Ephesos Trayanus emesi, plan ve rekonstrksiyon:

H. Pellons, jh 50 1972/75, s. 395-8
72


38.2-Ayn eme Fotoraf, A. Erol

39- Ephesos Hydreion Fotoraf, A. Erol
40.1-Ephesos Pollio emesi, ematik rekonstrksiyon A. Bammer, jh 52 1978/80, Levha. 9

40.2-Ayn eme, aediculal blmn plan ve rekonstrksiyonu A. Bammer, jh 52
1978/80, Levha. 10

40.3-Ayn eme, Polyphem grubu ( Efes Mzesi)

Fotoraf, . Yrk

40.4-Ayn eme Fotoraf, A. Erol

41- Ephesos sokak emesi, plan ve rekonstrksiyon M. Theuer, Jh 52 1978/80, Levha. 8

42- Ephesos Fontane Fotoraf, A. Erol

43.1- Ephesos Hydredocheion, ematik rekonstrksiyon

E. Fo'ssel, AW 14/3 1983, Levha. 4

43.2-Ayn eme Fotoraf, A. Erol

44.1- Kaunos liman agoras emesi:

C. Ik, 1995, Resim. 2

44. 2-Ayn eme, Axonometrik bak, ilk evre:
73


C. Ik, 1995, Levha. 16

45.1-Letoon emesi, plan :

H. Metzger, RA 1970, ekil.1 (kent planndan alnmtr)

45.2-Ayn eme Fotoraf, A. Erol

46- Magnesia ad Meandrum emesi, plan

C. Humann, 1904, Levha.117

47- Miletos Laodikeia emesi, plan ve rekonstrksiyon

H. Knackfuss, 1924, Levha. 278

48.1-Miletos Trayanus emesi, plan J. Hlsen, 1919, Levha. 48
48.2- Ayn eme, rekonstrksiyon J. Hlsen, 1919, Levha. 63

48.3-Ayn eme Fotoraf, A. Erol

49- Olba- Diocaesarea emesi Fotoraf, A. Erol

50- Olba-Ura emesi, plan

J. Kel, MAMA 3 1931, Levha. 104

50.1-Ayn eme Fotoraf, A. Erol
74


51.1- Perge stunlu caddesi sonunda yer alan eme, plan ve rekonstrksiyon

A. Dai, 1st Mitt 25 1975, Levha. 70/1; AA 90 1975, Levha. 56

51.2-Ayn eme Fotoraf, A. Erol

52.1- Perge Kent kaps komplexi iindeki eme Fotoraf, A. Erol

52.2-Ayn eme, rekonstrksiyon A. Dai, AA 90 1975 Levha. 26

53.1- Perge tiyatrosu sahne binas emesi, kesit A. Dai, 1st Mitt. 25 1975, Levha. 70/2

53.2- Ayn eme Fotoraf, A. Erol

54- Phaselis emesi 1 Fotoraf, A. Erol

55-Pisidia Antiochias emesi, temel kalnts Fotoraf, A.Erol

56-Priene, Hellenistik dnem emesi:

Th. Wiegand, 1904 , Levha. 46

57- Priene, kaynaik kaps caddesi emesi Th. Wiegand, 1904, Levha. 46
58- Priene, P'thoslu eme plan Th. VVegand, 1904, Levha. 49

59.1- Sagalassos Hellenistik dnem emesi, plan M. VVaelkens, 1991, ekil. 1

59.2-Ayn eme Fotoraf, A. Erol
75


60.1- Sagalassos aa agorasnn kuzeyinde yer alan eme, kesiti

G. Niemann, 1892, ekil. 104

60.2-Ayn eme, rekonstrksiyon nerisi

J. Legrand, 1996 senesi Sagalassos baslmam kaz raporundan

61.1- Sagalassos yukar agorasnn kuzeyinde yer alan eme, rekonstrksiyon nerisi

J. Legrand, 1996 senesi Sagalassos baslmam kaz raporundan

61.2-Ayn eme Fotoraf, A. Erol

62.1-Selge emesi, plan ve rekonstrksiyon A. Machatschek, 1981, Levha. 10

62.2-Ayn eme, temel kalnts Fotoraf, A. Erol

63.1- Side antsal emesi, plan ve rekonstrksiyon:

P. Verzone, iinde: Mansel, 1978, Levha. 102-103

63.2-Ayn eme Fotoraf, A. Erol

64.1-Side, havuzlu eme Fotoraf, A. Erol

64.2-Ayn eme

76

M.Beken, iinde: Mansel, 1978, Resim. 122

35.1- Side Vespasianus emesi, plan

M. Beken, iinde: Mansel, 1964, Resim. 3

65.2-Ayn eme Fotoraf, A. Erol
66- Side Ge Roma dnemi emesi A. M. Mansel, 1978, Resim. 123

67.1-Smyrna Arkaik dnem emesi, plan M. Akurgal,1995, ekil. 1

67.2- Ayn eme

M. Akurgal,1995, Resim. 7















77

KATALOG

1. ANDRAKE ROMA DNEM EMES
(LEVHA 27)
Kentte, Demre ayn kuzeyinde yer alan Roma yaplarndan biriside eme yaps ve
suyoludur. evrede birok tuzlu su kayna mevcuttur. Tatl su kayna ise eme yaps
haline dntrlmtr. Yap, suyunu berrak sular olan Demre ayndan alr. Yapdan
geriye kalnt olarak, zeri kemerle rtl merkezi bir ni ve her iki tarafnda er adet ni
bulunan bir cephe duvar grlyor.Bu duvarn alt tarafnda bask kap eklinde aklklar
mevcuttur. Bunun zerinde ise yk hafifletici bir kemer yer almaktadr. Cephe duvar gney
kesinde ne doru uzanan kemerli bir kapyla kanat eklinde devam eder. Bu ksm douya
doru dikdrtgen bloklarn meydana getrirdii bir duvar cephesiyle devam eder.Yap, mimari
bezemeleriyle, konsol balar ve kap sslemeleriyle, kentteki granarium yapsna benzer.
Granarium Hadrianus dneminden olup, eme yaps da bu dnemden olmaldr. Yapnn
bulunduu yer, gnmzde bataklk iindedir.
BBLYOGRAFYA ; E. Petersen, F'. von. Luschan, Reisen in Lykien, Milyas und Kibyratis,
Band. 2, Wien, 1889, s. 41; C. Bayburtluolu, Lykia, Ankara,1981, s. 40, 42

2. ANEMURUM ROMA DNEM EMES
(LEVHA 28)

Yap, kentin kuzeydousunda yer alan teras duvarna st taraf ile dayandrlm olup, orijinal
at halen ayaktadr. Kentte, palaestrann gney tarafnda yer alan yap, palaestradan teras
duvaryla ayrlr. Yapnn merkezinde yer alan exedra eklindeki apsidal blm 7.30m.
apnda ve 7m. yksekliinde olup, adet yarm yuvarlak ni ierir. Apsidal ;blm, her iki
tarafndan onunla balantl olarak yanlara doru alan dikdrtgen eklinde dar iki kanatla
son bulur. Apsidal blmn her iki kenarna simetrik olarak yerletirilen iki sarn, yapnn
eme yaps olarak tanmlanmasn salamtr. Yapya, suyun iletilmesi iin yerletirilen
borular bu dnceyi kuvvetlendirmitir. Apsisin iinde gml olan taban ksm ve bir dizi
ksa basamaklar sras, tabann u tarafnda yaplan kazlarla aa kartlmtr. Bu
78

basamaklar, apsidal blmn evreledii havuza ulamak iin yaplm olmalyd. Ancak
havuza ait bulgular yoktur. Duvar yzeyinde insitu olarak bulunan bronz kancalar, buradan
den mermer plakalarn varlna iaret eder. Ana malzeme olarak kire ta kullanlmtr.
Yapnn en iyi korunan yeri apsisin bat tarafdr. Kubbe formunda olan atnn i taraf mavi
ve beyaz geometrik motiflerden oluan mozaik ile kapldr. nemli buluntular arasnda,
apsisli blmde bulunan bir heykel kaidesindeki ithaf yazsndan Asklepiosa ithaf edildii
anlalmtr. Yap, apsidal plan zelliiyle Anadoluda bu emelerin youn olarak
grldkleri dnem gz nne alnarak, M.S. 2.yzyl ierisine tarihlendirilebilir.

BBLYOGRAFYA; J. Russell, Excavations at Anemurium 1971 TAD 20 1973, s. 206
ekil.3; E. Rosenbaum, G. Huber, S. Onurkan , A Survey of Coastal Cities in Western Cilicia,
Ankara, 1967, s.9. Resim.6; B. Aran, Anadoluda Roma Devri Mimarisi, stanbul, 1971,
s.113. ekil.52.b; J.M. Mellink, Archaelogy in Asia Minr AJA 76 1972, s. 179.

3. ANTOCHA ON ORONTES ROMA DNEM EMES

Eski yazarlardan Libanios ve Malalasn anlatmlarndan tandmz yapdan, geriye hi bir
ey kalmamtr. Kentte kuzey-gney ynnde uzanan stunlu ana caddenin merkezi
noktasnda yer alan meydann ortasnda imparator Tiberiusun heykeli yer alr. Bu noktada
cadde belirgin bir dn yaparak rontes cehrine doru uzanr. Caddenin dn yapt yerin
balangcnda, meydann kenar boyunca eme yaps yer alr. Eski yazarlardan Evagriusun
anlatmlarna gre, kentin Ostrakine olarak adlandrlan mahallesinde, M.S.588 ylndaki
deprem birok yapya zarar vermiti. O. Mllere gre Ostrakine, Libaniosun tasvir ettii
stunlu cadde zerinde yer alan emenin dekorasyonunda kullanldn syledii Ostraka,
yani istiridye kabuundan dolay bu ad alm olmaldr. eme dekorasyonunda midye
kabuu, istiridye kabuu kullanlan malzemeler olduundan, bu yaklam doru
gzkmektedir. Bu depremde eme yaps da zarar grm ve yapdan geriye hi bir iz
kalmamtr. Malalasn anlatmlarndan, imparator Caligula kendi dneminde Pontous ve
Varius adnda iki zengin senatr kentteki bir ok yapnn inasnda grevlendirmiti. Bunlar
arasnda Nymphaeum ya da Trinymphon (Tpvojicpov) olarak adlandrlan, stunlar
arasnda yer alan, st taraflar kubbe ile rtl byk apsidal niin cepheye hakim olduu
79

eme yaps yer alr. O. Mllere gre, Malalas tarafndan trinymphon olarak tanmlanan
nili olduu anlalan yapy, Libanios apsidal olarak tanmlamtr. Malalasn
anlatmlarndan, bu yapnn ayn zamanda bir dn evi olduu, kentin bekar kzlar iin
evlilik trenlerinin dzenlendii bir yer olduu anlalr. Etimolojik olarak gelin ve
nymphaion arasndaki balant dnlrse, yapnn byle bir amaca hizmet vermi olmas
doal bir sonutur. Libaniosun anlatmlarnda yap, nymphalarn kutsal yeri, gkkubbesi
olarak geer. Yapy tanmlarken cennet kadar yksek olduundan, renkli mermerden
yaplm stunlarn ge kadar uzanp, prl prl parladndan ve fasadnn eitli mermer ve
renkli mozaiklerle, resimlerle kapl olduundan ve bunlarn parltlarndan vgyle szeder.
Mozaiklerde, deniz tanralar, balklar, suda siletler eklinde yzer vaziyette tasvir edilmi
figrler yer almaktayd. Yine Libaniosun anlatmlarndan, stunlar arasnda kalan niler
iinde suyun akt rtenler yer alyordu. rtenlerden akan su, n tarafta yer alan
mermerden yaplm ve taban mozaik demeli havuza akyor ve bu akan okun suya btn
gzler evriliyordu. Kentte su kaynaklar bol olduundan hi bir zaman su ciisknis'r
ekilmemitir. Ancak yapya suyun ne ekilde iletildii bilinmemektedir.

BBLYOGRAFYA; L. Crema, LArchitettura Romano. Encicolopedia Classica 3,12, 1959,
s.548; G. Downey, Ancient Antioch, Princeton, 1963, s.89, 202, 222; Ayn yazar, Antioch in
the Age of Theodosius the Great, Princeton, 1962, s.21; Ayn yazar, A History of Antioch in
Syria, Princeton, 1961, S.478; R. Frster, Antiochia am Orontes Jdl 12 1897, s. 123-124
dipnot. 92; K.G. Lanckoronski, Stdte Pamphyliens und Pisidiens II, Wien, 1892, S.145; W.
Letzner, Rmische Brunnen und Nymphaea in der Westlichen Reichshalften, Mnster, 1990,
s.246; E. Jeffreys, The Chronicle of John Malalas, Melbourne, 1986, s.129; O. Mller, De
Antiquitates Antiochenae, Gttingen, 1839, s. 22; S. Setts, Esedra e ninfeo nella
terminologa architettonica del mondo Romano ANRW 1/4 1973, s.73; L. Doro, Antioch
Mosaic Pavements Volume.1, s. 2 Dipnot.9

4. ANTOCHA ON ORONTES ROMA DNEM EMES

Kentte Julius Caesar tarafndan ina ettirilen tiyatro, imparator Augustus dneminde kentteki
nfus artyla birlikte geniletilmitir. mparator Tiberius dneminde daha da geniletilen
80

yap, tamamlanmadan braklmtr. mparator Trayanusun yapt en nemli ilerden biri
tiyatronun tamamlanmasdr. Malalasn anlatmlarndan tandmz yapdan, geriye hi bir
ey kalmamtr. Malalasn naklettiine gre, imparator Trayanus M.S.115 ylnda kentteki
depremden sonra, kentin temizlenmesi ve kefareti olarak dokuz musadan biri olan Calliopeyi
kurban etmi ve bu kzn heykelini tiyatroya diktirmitir. mparator Trayanusun, kurban ettii
Calliope iin, heykelin bulunduu yerde nymphaion ina ettirdiini Malalastan reniyoruz.
Yaldzl bronzdan yaplm olan heykel, Orontes nehri zerinde oturuyor vaziyette ve
Antiochia Tychesi tarznda, Seleuous ve olu Antiochus tarafndan talandrlr vaziyette
tasvir edilmi olup, bu heykel grubunun proskeniumun merkezi yerinde bulunan nymphaionda
yer aldn, Malalas nakleder. Bu iki kraln heykelinin varl, kentte erken dnemlerden
itibaren Calliopeye verilen onuru sembolize etmesi asndan nemlidir. Libaniosun
anlatmlarndan, kentteki yaam zerinde Calliopenin byk etkinlii olduu, Zeus ile
Apollonla ayn seviyede kenti himaye eden tanr olduu, kentin merkezi yerinde tapmann
bulunduu anlalr. Malalas yapy tanmlarken, derin ve yarm daire eklinde bir exedra
olarak nakleder. Malalastan rendiimize gre, mermerden yaplm sahne binasnn arka
duvarna kar gelecek biimde yerletirilen drt adet stun arasnda heykel grubu yer
alyordu.

BBLYOGRAFYA; L. Crema, LArchitettura Romana. Encicolopedia Classica 3. 12, 1959,
s.428; G. Downey, A History of Antioch in Syria from Seleucus to the Arab Conquest,
Princeton, 1961, s.216-217; Ayn yazar, Antioch in the Age of Theodosius the Great,
Princeton, 1962, s. 30; E. Jeffreys, The Chronicle of John Malalas, Melbourne, 1986, s. 146;
S. Settis, Esedra e Ninfeo nella Terminologa Architettonica del mondo Romano ANRW
1/4 1973, s. 733; A.C. Pearson, Muses Encyclopedia of Religion and Ethics Volume. 9,
New-York, 1917, s.4-5

5. ANTOCHA ON ORONTES MUSEAUM EMES

Malalasn anlatmlarndan, kentte imparator Marcus Aurelius dneminde (M.S.169-180)
Museaum ve onun nymphaionunu ina ettirdiini reniyoruz. Plan olarak ay biimli sigma
olarak tanmlanan yap, imparator Marcus Auerilius Probus dneminde (M.S.276-282)
81

Okeanos konulu mozaikle bezenmi olup, Okeanos adn almtr. Kentte sevilen bir konu
olduu anlalan okeanos kazlarda bolca ele gemitir. Temelinden dolay ay biimli sigma
olarak tanmlanan yap, Museaumun n tarafnda ornamental bir fasad olarak yer alyordu.
Malalas, Museaum ve onun nymphaionunu ina ettirmitir ifadesini kullanmakla, bu iki
yapnn birbiriyle olan balantsn vurgulamaktadr. Musa kltnde, akan suyun ilham
kaynann kkeni olduu anmsanrsa, tapnan eme ile vurgulanmas doal bir sonutur.
BBLYOGRAFYA; G. Downey, A Hstory of Antioch in Syria, Princeton, 1961, s.229; Ayn
yazar, Ancient Antioch, Princeton, 1963, s. 100; E. Jeffreys, The Chronicle of John Malalas,
Melbourne, 1986, s.149; D. Levi, Antioch Mosaic Pavements Volme. 1, Princeton, 1947,
s.2; A. C. Pearson, Muses Encyclopaeda of Religin and Ethics Volme. 9, New-York,
1917, s.4-5; R. Ginouves, Laodice du Lycos. Le Nymphee, Paris, 1969, s.150; S. Settis,
Esedra e Ninfeo nella Terminologa Architettonica del mondo Romano ANRW 1/4 1973,
s.734-735

6. APHRODSAS GE ROMA DNEM EMES

(LEVHA 29)

Yap, ehir surunun dnda, kent kaps ve su kanalnn kuzeydousunda yer alr. Yaplan
kazlarda zenli bir iilik gsteren fasad duvar meydana karlmtr. Fasadn merkezi
yerinde geni bir dikdrtgen ni ve her iki tarafnda drder adet olmak zere yarm daire ve
dikdrtgen niler alternatif olarak yer alr. Bu blgede yaplan kazlar su sznts nedeniyle
engellenmitir. Gnmzde bitki rtsnden dolay yapya ulalamamaktadr. ok miktarda
ele geen krk ve ekilli renkli cam paracklar, bir zamanlar yapnn nilerinde, dekoratif
amala kullanlm olmaldr. Yapdan ele geen Constantinus dnemi paralar ve kk ta
tekniiyle ina edilen fasad duvar, yapnn inas ile ilgili olarak M.S. 4. yzyla iaret eder.
Cam paralar da bu tarihi destekler. Yapya suyun, kentin kuzeydousunda Iklar ve
Palamutcuk kyleri arasndaki pnarlardan derlenerek, kentin 1.5 km. kuzeyindeki su
haznesini besledikten sonra, ok sayda pimi toprak borularla, suyla ilgili yaplara datlan
sistemle ulat anlalmaktadr.
82


BBLYOGRAFYA ; K. Erim, Aphrodisias" TAD 17.1 1968 s. 47,55; Ayn yazar;
Archaeloy in Asia Minr AJA 73 1969 s. 224.

7. ARASSOS ROMA DNEM EMES

Pisidya blgesinde yer alan kent, V eklindeki bir vadinin kuzey yamalarnda yer alan
teraslar zerinde doudan batya doru 400 m. uzunluunda bir alan zerinde yaylmtr.
Yap, vadinin bat ucunda byk kire ta bloklaryla kapl ak bir meydann yukar
blmnde yer alr. Yapya ait kalnt olarak, sadece yarm daire eklinde bir knt
grlebilmektedir. Bu ksmn harl moloz talardan yaplm olup, yontma kare talarla
kaplanm olduu saptanmtr. Yapy besleyen suyun, kentten 3 km. gneyde bulunan
Akka kynn yukar dalarnda bir su kaynandan geldii ve aquadkt yardmyla yapya
ulatrld saptanmtr. Yapya ait bulgular ok az olup, yaplacak kazlarla ortaya
karlacaktr.

BBLYOGRAFYA ; S. Mitchell, 1988 yl Ariassos Yzey Aratrmas 6. Aratrma
Sonular Toplants, Ankara, 1988, s. 148.

8. 7ASPENDOS ROMA DNEM EMES

(LEVHA 30.1-2-3)

Yap, kent meydannn kuzey tarafna, kentin agorasna doru, 35.50 m. uzunluunda, 15 m.
yksekliinde ve 1.50 m. kalnlnda bir duvar cephesinin oluturduu iki katl bir yap
olarak ina edilmitir. Cephe duvarnn arka yz dzdr ve herhangi bir mimari zellik
gstermez. Cephe duvar, her iki kenarnda yer alan ikier ift stunun arka arkaya
sralanyla oluan aedicula kntlaryla, ksa kanatlara sahiptir. Ke aediculalar 3.80m.
83

derinliinde ve , 3.02m. geniliindedir. Yapnn plan ve rekonstrksiyonu G. Niemann
tarafndan yaplmtr. Her bir kat be adet ni ierir. Yapnn birinci katnda, cephe duvarna
gml olarak yerletirilmi 5 adet ni ve bunlarn arasnda aedicula kntlar yer alr.
Merkezi ni, dier - yanlardaki yarm yuvarlak nilerden daha geni tutularak, ortasnda
birazbask olan kap boluu eklinde bir ni ierir. Cephe duvarnn yan cephelerinde ise,
aplar biraz daha kk olan birer yarm daire ni duvara gml olarak yer alr. Nilerin
arasnda yer alan postamentler zerinde ykselen ikier stun, cepheden 1.58m. knt
oluturan saaklkla balantl olarak, bu blmlerde aedicula mimarisini oluturur.
Aediculalar 3.05m. ile 3.13m. arasnda deien geniliklere sahiptir. Aediculalarla niler
arasndaki mesafe, merkezi nite 3.76m. iken, dier niler arasnda 2.35m. ile 2.46m. arasnda
deimektedir. Merkezi niin her iki yannda yer alan stunlar aediculalar olduu kadar orta
ni zerindeki alnl da tarlar. Suyun, merkezi ni ve yanlardaki nilere yerletirilen
rtenlerden akt dnlmektedir. Ele geen mermerden yaplm az delikli yunus bal
balar, bu nilere taklan rtenlere iaret eder. Alt kat stunlarnn tam ekseninde st kat
stunlar ve nileri yer alr. 5.70 m. yksekliindeki ikinci kat, tamamen dekorasyon duvar
fonksiyonuna sahiptir. Suyun aknda aktif bir rol oynamad ada yaplarla kyaslama
sonucu kabul edilir. Kenarlarda yer alan aedicula kntlar, st katta da devam eder. Trri
cephenin etkisi, ikinci katn aediculalarnn dairevi ve gen alnlklarla talanmasyla
belirlenir. Bylece aediculalar, dz bir korni pervaznn salayamayaca, bir vurguya sahip
olmu olur. Saaklk blmleri mermerden yaplm olup, birinci katn saaklk ykseklii
1.35 m, ikinci katn saaklk ykseklii 1.23 mdir. Bu blmdeki zengin mimari bezemeler
arasnda, bitkisel motifler, astragal, iyon kymation, ve anthemion kua yer alr. Alt katn
fascial aritrav ve kvrk dallar arasnda gl ve erkek ba eklinde rozetlerin bulunduu friz
blm 0.86m. yksekliinde olup, korni zerinde zenli bir iilik gsteren anthemion
kua yer alr. Bu kuakta kpr eklinde balant kuran d yapraklar, matkabn kullanld
gzl kemer olarak tanmlayabileceimiz Antoninler dnemi biim zellii gsterirler. st
katn iki fascial aritrav-friz blou 0.80m. yksekliindedir. zerindeki bezemeler, alt katla
hemen hemen ayndr. Sol ke aediculasna ait dikdrtgen eklindeki tavan kasetlerinin
iinde yer alan baklava dilimi eklindeki bezeklerin erevesini, oluk eklindeki yivler
oluturur. Bunlar insitu grlmektedir. Yapnn bulunduu yerde evreye dalm vaziyette
bulunan granit stun gvdelerinin uzunluu 3.30 m., st kalnlklar 0.477 m., alt kalnlklar
ise 0.538 m.'dir. Stunlar dokuz alt ap yksekliindedir. Balk ve kaideler bulunamamtr.
Yapnn, zenli bir iilik gsteren konglomera kare bloklarla ina edilmi olduu
grlmektedir. Nilerin st taraflarnda har artklarna rastlanlm olup, zerinde ise altgen
84

plaka izleri yer alr. Bu ve buna benzer bulgular, yapnn orijinalinde mermerle kapl
olduunu.gsterir. Yapnn havuz blmne ait bir bulgu yoktur. Ancak birinci kat nilerin
2.35 m. yksekliine kadar bir havuz olduunu gsteren baz mermer bloklar saptanmtr.
Aspendosa su, kentin kuzeybatsndaki Gkepnardan, genilii 0.8 m. ve ykseklii 0.6 m.
olan bir kanalla getirilerek, son 1.4 km.sinde bir ters sifon su kemeri dzenlemesiyle kentin
akropolne iletilmitir. Akropole iletilen suyun giri noktas kentin kuzey kaps ynnden
balamaktadr. Bu kapnn 15, 20 m. daha kuzeyinden geirilen bir yeralt kanalyla, bu su
kentin gereksinimine sunuluyordu. Bu kanala ait toprak kabarts takip edildiinde, suyun
nce kentteki bu emeyi besledii ve daha sonra birtakm kollara ayrld sylenebilir.
Yapnn aquadktten gelen su ile beslendiine iaret eden iki adet boru, yapnn arka
cephesindeki fundalklar arasnda saptanmtr. Bu borularla yapnn dip tarafnda arka
cephede bulunan bir boru, aralarndaki ilikiyi gstermesi asndan nemlidir. Borular 0.17
m. apnda 0.45 uzunlukta, yivli ve gri renkli pimi topraktan yaplmlardr. Yaz
karakterine gre M.S. 2. yzyla tarihlenen bir kitabeden, aquadkttn inasyla ilgili olarak
Tiberius Claudius Italicusun iki milyon denarius harcad anlalr. Aquadktten gelen suyla
beslenen eme yaps da bu yzyldan olmaldr. emenin ve kentteki tiyatronun st
yapsnda yer alan anthemion kua, ular sarmall kvrk dalla, apraz balanm ters-dz
dizimli ileniiyle Antoninler dnemi biim zellii gsteren, benzer bir ssleme ierirler.
Hepn Tiyatro ve eme yapsnn cephe dzenlemesinde benzerlikler grlr, iki yapnn
cephe duvarnda yer alan merkezi ni veya kap, gen bir alnlkla talanarak, merkezi nii
her iki tarafndan snrlayan aediculalar arasnda balant kurar. Bu merkezi niin veya
kapnn her iki yannda, dier nili ve aediculal blmler devam eder. Tiyatro, yaztyla
Antoninus Piusun (M.S. 138-161) hkm srd dneme M.S. 2. yzyla tarihlendirilir.
eme yaps da tiyatroya benzer cephe dzenlemesiyle ayn yzyldan olmaldr. Zaten M.S.
2. yzyl kentin refah dnemidir. Birok nemli yap, bu dnemde ina edilmitir.

BBLYOGRAFYA ; K.G. Lanckoronski, Stdte Pamphyliens und Pisidiens I, Wien, 1890,
s.98-102 Levha. 18-19; H. Hrmann, Das Nymphum zu Aspendos Jdl 44 1929, s. 263-274.
Levha. 1; O. Puchstein, Zweiter Jahresbericht ber die Ausgrabungen in Baalbek Jdl 17
1902, s. 122; R. Ginouves, Laodicee du Lycos. Le Nymphee, Paris, 1969, s. 160; . zi,
SuMhendislii Tarihi Asndan Anadoludaki Eski su Yaplar, zmir, 1983,s.57; C.
Baaran, Anadolu Mimari Bezemeleri Roma a Lotus-Palmet rgesi, Erzurum, 1995, s.
85

140; P. Kessener-S. Pras, The Aspendos Aquaduct Research Project first Campagn (1996)
The Siphon 15. Aratrma sonular Toplants II, Ankara, 1997, s. 265 vdd.

9. BERGAMA HELLENSTK DNEM EMES
F.Grberin tanmlarndan, Geyikli dan eteklerindeki kaynaklardan derlenen sular bir su
kanalyla kente iletilir, bu kanal izlendiinde yapya ulalr. Yapnn 6.32m. uzunluunda ve
1.60m. geniliindeki havuzu, n tarafnda parapet duvaryla snrlanmtr. Parapet duvarnn
arasnda iki stun yer alr. Bu stunlarn n tarafnda ise onlarla ayn hizada olmak zere yer
alan iki stunla, havuzun n tarafnda bir avlu oluturulmutur. Bylece yap, havuz ve avlu
olmak zere iki blmden oluur. Tavana ait mimari elemanlarn ele gemesi, bu stunlarla
tanan bir atya iaret eder. Ele geen stun gvdelerinin alt taraf, st tarafndan daha kaln
olup, ince iilik gsterirler. Cephe duvarndan geriye kuzey ke kalmtr. Stunlar gibi
duvarda, ince iilik gsterir. Oluk eklinde ta kanallarn izleri takip edildiinde, dadan
geldii anlalmtr. 4m. uzunluundaki kanaldan gelen su, havuz zemininden 0.50rri.
ykseklikten ieri giriyordu. Yap; daldrma havuzu ve onun nnde yer alan avlu blm
gibi plan zellikleriyle, Erken Hellenistik dneme tarihlendirilebilir.
BBLYOGRAFYA; F. Grber, Die Wasserleitungen AvP 1.3 1913, s.409-410.

10. BERGAMA HELLENSTK DNEM KENT EMES

(LEVHA 31)

Kentte, dar bir teras zerinde yer alan orta gymnasionun giriini oluturan tonozlarla rtl
merdivenli giri yapsnn son basaman indikten sonra, sol tarafta, kent emesi kalntlar
yer alr. Kentin gney kesimi ile gymnasion terasn balayan noktada yer alan ehir emesi,
konum olarak kentte ulamn en youn olduu noktada yer almasyla nemlidir. emenin n
duvar eyrek daire eklinde bir kavisle devam ederek, aa gymnasionunun gney duvaryla
birleiyordu. Kavisin ortasnda yer alan propylon yaps, kentin ve ana caddenin mimarlk
asndan nemli bir kesimini oluturuyordu. Yapnn cephe duvar bat kede insitu
bulunmu olup, cephe duvarnn nnde yer alan havuz 21 m. uzunluunda ve 3.15 m.
86

geniliindedir. Havuzun ana caddeye bakan gney taraf, alak bir parapet duvar ile
snrlanmtr. Bu duvarn n tarafnda yzeyde stun balant izleri grlr. Parapet duvarna
yapk olan 12 yarm stun yukarya doru tam stun halinde ykselirler. Stunlar arasndaki
mesafe 1.60m.dir. Parapet duvarnn arkasnda ise daldrma havuzu yer alr. Parapet
duvarnn i yzeyinde kaplarn arpmalarndan dolay oluan anma izleri bellidir. Bu
dtaki stunlara paralel olarak daha ierde, emeyi ortadan ikiye blen 12 stunun
oluturduu bir stun dizisi ykselir. Bu stunlarn ykseklikleri 3.0 m. olup, stun aplar ise
0.45 m.dir. Bu ksm aa yukar 3.0 m. ykseklikteki bir aty destekliyor gibi
grnmektedir. Cephe duvarnda yer alan delikler, buraya yerletirilen suyun geebilecei
borulara iaret eder. Buradaki cruf ve kl izleri, bu borularn kurun borular olduklarn
dnerek aklanabilir. Kazlar srasnda bulunan 4 byk trakit plakadan ikisinin, havuzun
zerini kaplayan tavana, dier ikisinin de parapet duvarna ait olduu saptanmtr. Hellenistik
dnemde kentin suyu, kuzeyindeki Madra dada 1150 m. ykseklikteki 3 ayr pnardan, her
biri iin ayr, fakat ayn gekiyi izleyen 3 toprak borudan oluan 44 km. uzunluunda bir
iletim hatt ile getirilmi olup, basnl ters-sifon boru sistemiyle 330 m. ykseklikteki
akropole iletilmitir. Buradan kanallarla dier yaplara ulatrlmtr. emenin batsna
doru, teras destek duvarnn d yzeyinde meydana karlan bir kanal, yapy besleyen
suyun bu hattan salandn dndrr. Yapnn havuz blmnn gney bat kesinde yer
alan bir oyuk ise, olaslkla atk sularn kt bir delik ilevine sahiptir. Yap, Hellenistik
dnem eme yaplar gibi arka duvaryla bir terasa dayandrlm olup, oluklardan akan
suyun doldurduu daldrma havuzuyla karakterize olmutur. Daldrma havuzunu glgede
tutmak amacyla olsa gerektir ki, havuzun st kapatlm olmaldr. Bergama ehir emesi,
propylon yapsyla olan ilikisi ve cephesinin caddeye bakan konumuyla, kamuya ak bir
yap olarak ina edilmi olduu aktr. Yapnn propylon ve merdivenli yap ile birlikte,
kentin deiiklie urad 2. Eumenes dneminde ina edilmi olmas gerekir. Bu da, M..
197-159 yllar arasdr.

BBLYOGRAFYA; P. Schazmann, Das Gymnason" AvP 6 1923, s. 23-24. Levha.4; E.
Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul 1988, S.351. ekil.298/a; A. Conze, Die Stadt AvP
1.2 1912, s.218. ekil. 52; T. Wiegand, Zur Entwicklung der Antiken Brunnenarchitektur,
iinde: J. Hlsen, Das Nymphaeum. Milet 1.5 1919, s.78; . zi, Su Mhendislii Tarihi
asndan Anadoludaki eski su yaplar, zmir, 1983, s.14-15
87


11. BERGAMA DEMETER KUTSAL ALANI EMES

(LEVHA 32.1-2)
Kentte, Orta kent olarak adlandrlan blmde, Demeter kutsal alannda yer alan yap,
Demeter kltnn gereklerinden olup, bugnk kalntlar Roma dnemine aittir. Demeter
temenosunun gney stoas ile ayn hizada, temenosun dndaki meydann dou tarafnda
eme yaps yer alr. Yap, yarm yuvarlak ap 6.32 m. olan apsidal bir blm ve bunun her
iki kenarndan yanlara doru alan kk dikdrtgen kanatlara sahiptir. Dikdrtgen
kanatlarn her biri 3.86m. geniliindedir. Apsidal blmn evreledii havuz, kanatlarda
iine alacak biimde n tarafta yer alr. Havuz, sivri ulu kelere sahiptir. Yapnn toplam
ykseklii 5.85 m., genilii ise 7.05 mdir. Havuzun n taraf, alak bir parapet duvaryla
snrlanm olup, bu duvarn ykseklii 0.80 m.dr. Trakitten yaplm olan bu duvarn sadece
silme profilli bir paras ile, fil aya olarak tanmlayacamz bir blok, sol tarafta insitu
bulunmutur. Dier blmler Bizans dneminde yok olmutur. Roma dneminde cephe
duvarnn arkasnda alm olan yatay bir kanalla iletilen su, merkezi niin iinde yer alan
rten vastasyla ndeki havuza iletilmitir. Parapet duvarnn nnden ve kenarndan
eilerek, insanlar su ekebiliyorlard. Yapnn sol niinin altndan balayp, Demeter kutsal
alannn gney stoasnn altndan giden byk bir yer alt kanal ise, atk suyun akp gittii bir
fonksiyona sahipti. Kenarlardaki nilerde yer alan kanallar ise, taan suyu dar atmaktayd.
Bulunan mermer kare plakalar, yapnn di cephesinin bir zamanlar bunlarla kapl olduunu
gsterir. Yapnn apsidal blmnn zerinden geen kresel i bkey trakit bloklar, apsidal
blmn zerini rten kemer kaplamasnn temelini oluturur. Bunlar Drpfeld tarafndan
bulunmutur. Yapnn taban ksmnn kuvvetlilii ve genilii apsidal ksmn geni olduunu
gstermektedir. Bizans dneminde yapnn havuz blm kltlm olup, sadece apsidal
blmn evreledii apsidal b'ir havuz oluturulmutur. Havuzun n taraf ise parapet duvar
tarafndan snrlandrlmtr. Bu dnemde olaslkla su ktl yaanm olmaldr. Havuz
klnce, taan suyun atld kanalla bir balants kalmamtr. Kentte krallk dneminde
varolduu bilinen Demeter kutsal alanndaki tapnan aritrav zerindeki yaztta,
yenilemenin Claudius Silianus Aesimus tarafndan yapld yazldr. Bu kii, kentin tannm
Silianus ailesindendir ve sikkelerle yaplan tarihlemeye gre Antoninus Pius dneminde (M.S.
88

138-161) yaamtr. eme yapsnn bugnk kalntlar Roma dnemine ait olup, kutsal
alanda yaplan deiikliklerle birlikte Antoninus Pius dnemine tarihlendirlir.
BBLYOGRAFYA; W. Drpfeld, Die Arbeten zu Pergamon AM 35 1910, s. 355-356.
Levha.3; H.C. Bohtz, Das Demeter Heiligtum AvP 13 1981, s. 15-16. Levha.5, 8, 44; E.
Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, 346-347.

12. BERGAMA MERMER HAVUZLU ROMA DNEM EMES

(LEVHA 33)
Yap, Asklepieion kutsal alannn kuzey stoasnn 0.10 m. gneyinde, Asklepieion
tiyatrosunun tam karsnda yer alr. Yap, kaya yar olarak bilinen, kutsal kaynan kt
yerin hemen bitiminde yer alan konumuyla dikkati eker. Yap, suyunu kutsal kaynaktan
alyordu. eme yapsnn st tarafnda, derin kaya niinin bulunduu klt yeri vardr. Bu klt
yerinin kuzey ksmna iyice yanam durumdaki yap, 4.60 m. geniliinde ve 6.80 m.
uzunluunda dikdrtgen bir plan gsterir. Yapy evreleyen mermer plakalar yer yer
dorudan kayaya dayanm vaziyette yer almtr, O. 22 m. yksekliindeki kare andezit
katman ise, yapnn drt bir tarafn evreleyen ve toprak seviyesinde alt yapy yukarya
doru destekleyen bir fonksiyona sahiptir. Yapnn havuz blmne, drt adet basamakla
inildikten sonra, 0.895 m. geniliindeki bir ara platformdan geilerek ve bu platformun
nnde yer alan mermerden yaplm parapet duvarnn zerinden geerek, tekrar iki adet
basamakla ulalr. Havuzun zemini, ara platformdan 0.85 m. daha derindedir ve lleri 3.40
m. x 2.45 m.dir. Havuzun zemini, alt adet byk boy mermer plakayla kapldr. Zemin
plakalarnn evresinde 0.015m. yksekliinde bir kenar knts bulunuyordu. Bu kntnn
zerine kaplama plakalar ve alt oturma basamann plakas tutturulmutur. stteki
basamaklar 0.22m. yksekliinde ve 0.325m. geniliindedir. Bu basamaklardan sonra yer
alan platform ise, iki adet byk boy mermer plakadan oluuyordu. Platformu n tarafta
snrlayan, mermerden yaplm parapet duvar ise 0.58m. yksekliinde 0.305m.
geniliindedir. Parapet duvar yekpare olup, 3.5m. uzunluundadr. Parapet duvarnn st
taraf polster profil gsterir. Bu mermer seti atktan sonra, 2 basamakla oturma yerine
ulalyordu. Bu iki basamak, mermer plakalardan yaplm olup, genilii 0.3m. ykseklikleri
ise 0.38m. idi. Burada kullanlan mermerler yekpare olmayp kk paralardan olumutu.
89

Havuzun gney duvarnn alt tarafndan gelen bir su hatt, kaya yarndan akan suyla
balantsn oluturan 0.28m. geniliinde, iipe borunun sabilecei bir oyukla balant
halindedir. Buradan giren suyla,; havuz besleniyordu. Deliin almas ve kapatlmasyla su
seviyesi istenilen dzeyde tutuluyor olmalyd. Havuzun kk karelerden oluan andezit
duvar, 0.10m. kalnlkta ve 1.76 m. yksekliine ulaan mermer orthostadlarla kaplanmtr.
Bu plakalar, alttaki andezit kare talara kk bronz tellerle tutturulmutu. Havuzun kuzey
bat ve gney bat kesinde mermer kaplama plakalar grlmektedir. Mermer kaplama,
olaslkla hasar grdnden daha sonraki dnemde onarm grmtr. Havuzun kuzey dou
kesinde krmz renkli, suya dayankl har artklar bulunmutur. Korkuluk duvarndan
eilip havuzdan su almak, bu yap iin mmkn deildir. Bu havuzun bir daldrma emesi
olmad aktr. Hayuz blmndeki oturma sralar, oturulup banyo yaplacak bic yer olarak
dnlebilir. Bu yap, zel bir'amaca ynelik kltsel arnma trenlerinin yapld bir eme
olmaldr. En nemli adak yazlarnn bu eme yaknnda bulunmas, yapnn kutsal eme
konumunda olduunu gsterir. Yap, mermer plakalarn kaplama malzemesi olarak bolca
kullanld, Roma dnemine tarihlenir.

BBLYOGRAFYA; O. Ziegenaus, G. Luca, Das Asklepeon AvP 11.2 1975, s. 54-55.
Levha. 39/b, 40/a-b; T. Wiegand, Das Asklepeon Ausgrabungen in Pergamon, Berlin,
1932, s. 27; O. Deubner, Das Asklepeon von Pergamon, Berlin 1938 s. 35. Levha.27; E.
Akurgal, Anadolu Uygarlklar, Istanbul, 1988, s. 356; G. E. Bean, Aegean Turkey, London,
1966, s. 90.

13. BERGAMA KAYA EMES

(LEVHA 34)
Asklepieion kutsal alannn bat stoasnn tam ortasna yakn bir yerde, bu kutsal alann en
eski tesisi olan ve arkeologlar tarafndan kaya emesi olarak adlandrlan eme yaps yer
alr. Kayaya oyulmu bir havuza drt adet basamakla iniliyordu. Kare eklinde olan havuz
dorudan kayann iine oyulmutur. Bir kenarnn uzunluu 3m.dir. Derinlii ise Im.dir.
Havuza, dou tarafndan drt adet andezit basamakla inilerek ulalyordu. Yapya su, dzenli
bir genilii olmayan, kuzey batdan gelen ve havuzun kuzey bat kesine ulaan ince bir
90

kanalla iletilmekteydi. Bu kanaln taban 0.18 m. idi. Bu kanal, havuz tabannn 0.75 m.
zerinde bulunmaktayd. Havuzun gney duvarnn ortasnda yer alan bir kanal ise, aaya
eimli olan topraa uygun olarak gneye doru eimliydi. Bunun taban ise 0.07m.deydi. Bu
kanal, fazla suyun atld bir kanald. Basit bir kapatma tertibatyla alp kapatlyordu.
Bylece, havuz 0.8m.ye kadar doluyordu. Kutsal alann bat stoastr eme yaps ve
emenin nndeki meydan, gerek doa artlar gerekse daha sonraki mdahalelerle byk
hasar grmtr. Yap, plak duvar rgsyle ok primitiv bir grne sahiptir. Duvarn
gsterdii rustik iilik ve duvar yzeyinin plakalarla kaplanmam olmas, konum olarak
kutsal alann bat stoasmn duvarna dayal olarak yer almas, yapnn Hellenistik dneme
tarihlenmesini.salar. Yapda, daldrma emesine ait ayrntlar bulunmadndan, burann bir
banyo emesi olduu dnlmektedir.

BBLYOGRAFYA; T. Wiegand, Zweiter Bericht Uber Die Ausgrabungen in Pergamon
1928-1932. Das Aklepieion, Berlin, 1932, s. 27; O. Deubner, Das Aklepieion Von Pergomon,
Berlin, 1938, s. 35-36. Levha.28; O. Ziegenaus,

G. Luca, Das Aklepieion AvP 11.2 1975, s.16-17. Levha. 5/c, 6/b; G.E. Bean, Aegean
Turkey, London, 1966, s. 90.

14. BERGAMA ASKLEPEON DALDIRMA EMES

(LEVHA 35.1-2)

Asklepieion kutsal alannda yer alan tnel giriinin batsnda, suyunu kutsal kaynaktan alan
eme yaps yer alr. Dikdrtgen eklindeki yapnn d lleri; 4.40 m. x 6.22 m.dir.
Yapy evreleyen duvarn kalnl ise 0.73 m.dir. Yapnn havuz blmne, yedi basamakl
merdivenle inilerek ulalyordu. Bu basamaklarn alttan tanesi, emenin yapld dnem
olan Hellenistik dnemdendir. Dier stte yer alan drt adet basamak ise, Roma imparatorluk
dneminde, bu ksmda yer alan tren yerinin seviyesi ykseltilirken buraya ilave edilmitir.
91

stten drt basamak imparatorluk dnemine aittir. Yedi basamakla inildikten sonra, 1.11 m.
geniliinde bir platforma ulalr. Platformun nnde ise 0.59m. yksekliinde mermerden
yaplm parapet duvar ykselir. Parapet duvarnn n tarafnda ise, kare eklinde 2.96 m. x
2.81 m. llerinde ve derinlii 1.33m. olan andezitten yaplm havuz blmne ulalr.
Havuz iyi durumda kalm olup, seviye lm yapldnda, en stteki merdiven basama +
0.38 m.de, havuz taban ise, -1.92 m.dedir. Tm eme yaps, kk karelerden oluan 0.21
m. yksekliindeki plakalar zerinde yer almaktayd. Bu kare plakalar, hem havuzun zeminini
oluturuyor, hem de st taraftaki platform ve basamaklarn temelini oluturuyordu. Mermer
parapet duvar, su almaya gelenleri dme tehlikesinden korumak ve suya pislik ve bunun gibi
eylerin dmesini nlemek amacyla konulmutur. Parapet duvarnn zerinden, kaplarn
suya daldrlmasyla su alnyordu. Yap, tmyle andezitten yaplmtr. zellikle havuz
blmnn duvarlar mkemmel bir iilik gstermektedir. En alttaki iki sra, orthostad
srasdr. Bunun zerinde ykselen kare eklindeki talar, ince bir iilikle dbellerle birbirine
geirilmitir. Duvarn i taraf perdahlanm olup, d yzey ise bosajldr. Kelerde yer alan
0.05m. geniliindeki ke kaideleri, havuzun yukarya doru devam eden duvarlarnn
zerini rten aty tayan, stunlara ait olmaldr. Yapnn rekonstrksiyonu Deubner
tarafndan yaplmtr. Havuzun kuzey, gney ve dou duvarnda, su k iin delikler
mevcuttur. Bu delikler, havuzdaki suyun temizlenmesi ve darya atlmas amacyla zaman
zaman kullanlm olmaldr. Kutsal kaynaktan gelen su, pimi toprak borularla yapnn
havuzuna ulatktan sonra, aslan ba eklindeki bir rtenden akyordu. Yapdan ok sayda
adak eyalarnn ele gemi olmas, Kutsal Kaynak emesi olarak adlandrlmasn
salamtr. eme suyunun, ime suyu olarak kullanldndan, burada on yl kalm olan
Hatip Aelius Aristeides szeder. Aristeides, suyun yazn serin, kn lk olduundan, buradan
alnan suyun iildiinden, baz hastalklara iyi gelmesi amacyla bu suyla banyo yapldndan
szeder. Suyun gze srldnde gz hastalklarna, iildiinde gs hastalklarna, astm
ve romatizmal ikayetlere iyi geldiinden, hatta konuamayan bir kiinin bile, bunu itikten
sonra konumaya baladn anlatr. Yine Aristeidesin anlatmlarndan, kutsal kabul edilen
bu suyun her derde deva olduunu reniyoruz. Yap, duvar iilii ile Hellenistik dneme
tarihlendirilir.

BBLYOGRAFYA; G.E. Bean, Aegean Turkey, London, 1966, s. 89-90; Or Deubner, Das
Asklepieion von Pergamon, Berlin, 1938, s. 32-34, Levha.22-24; O. Ziegenaus, G. Luca, Das
Asklepieion AvP 11.1 1968, s. 22-24 Levha. 10/a-b.
92


15. EPHESOS HELLENSTK DNEM EMES

(LEVHA 36)

Yap, tiyatro skene binasnn ykseldii byk terasn kuzey bat kesinde, cephesi,
kuzeyden gneye doru uzanan ana caddeye dnk olarak yer alr. Yap, cephe duvaryla
terasa dayandrlmtr. Cephe duvarnn her iki kenarndan ileriye doru uzanan, antelerle son
bulan yan duvarlar arasnda, iyon dzeninde balklara sahip, iki adet yivli stunun
oluturduu avlu blmyle, tiyatronun nndeki meydana alan eme yaps, Hellenistik
evrede 3.82 m. uzunluunda ve 1.45 m. derinliindedir. Mermer plakalarla kaplanm olan
cephe duvarnn orthostad sras, aslan ba eklinde 3 adet rten ieriyordu. rtenler
mermerdendi. Bu rtenlerden akan su, ndeki daldrma havuzuna doluyordu. Havuzun n
taraf parapet duvaryla snrlyd. Parapet bloklar arasnda ve zerinde stun yoktu.
rtenlere su, yapnn cephe duvarnda yer alan bir kanal vastasyla ulayordu. Bu duvara
yerletirilen kurundan yaplm bir boru ele gemitir. rtenlerin arasnda yer alan orthostad
bloklarnn birleme yerlerinde, el byklnde dzgn yarm daire eklinde, ilenmi
delikler mevcuttur. Bu delikler, belki de iletim kanalnda suyun alp, kapanmasn salayan
ve dzenleyen, ayrca rtenlere giden suyu kesebilen tertibatlar olarak da dnlebilir. Yan
duvarlarda zeminden 0.86m. ykseklikte yer alan delikler, havuz ve yan duvarlarn birbirine
salam bir ekilde montesini salayan kancalarn takld deliklerdir. Anteli yan duvarlar
arasndaki iki stunla, havuzun n tarafnda, avlu olarak nitelenebilecek bir n mekan
oluturulmutur. Bu stunlar, ayn zamanda yapnn fascial aritrav, di kesimli korni ve
mermerden yaplm kasetli tavann tamaktayd. Korni ksmndan geriye, orta blmdeki
talar kalmtr. Ke talar ele gememitir. Talardaki iilik olduka zenli olup, yzeyler
sadece dili bir aletle hafife dzeltilerek kabark braklmtr. Korni srasnda diler yksek
ve ok sk konulmutur. Di kesimiyle asma plakalar arasnda ince iilik gsteren bir
kymation sras yer alr. Sima dz olarak braklmtr. Korniin st taraf ok kaba ve
ilenmemi olup, st tarafta olas bir alnl destekliyor gibi deildir. Yapnn at ksm
olaslkla dz braklmtr. Yap, en bata plan olmak zere, korniin kat formu, birbiriyle
bitiik ve dik duran diler, duvar iiliinde ve aslan bal rtenlerde grlen ince, temiz ve
zenli iilik gibi mimari detaylaryla, Hellenistik dnem zellikleri gsterir. Yap, bu
93

saptamalarla M.. 3.yzyl sonlar veya 2. yzyl balarna tarihlendirilebilir. Daha sonraki
bir dnemde deiiklie urayan yapnn, yan duvarlar 2m. kadar ne alnarak, yeni ve daha
geni bir n mekan oluturulmutur. Bu iki adet dz, yivsiz stun, daha nceki dnemden olan
iki stunla ayn eksende olmak zere, n tarafta yer alr. Bu stunlarn gvde ksmlar 2.36
m. ve 1.88 m. ykseklie kadar korunagelmitir. n mekanda yer alan eik talar fazlaca
anm olp, emenin ge dnemlerde de kullanldn dndrr. Yapdan ele geen bir
yazttan, yapnn suyunun Mamas nehrinden geldii anlalr. Yaznn harf karakteri M.S. 2.
yzyla iaret eder. Yapdaki deiimin belirlenmesi asndan bu yaztn nemi byktr.
Yapnn ilk evresinin Hellenistik dneme tarihlenmesinde, cephe duvarnn nnde yer alan
daldrma havuzu ve bunun nnde in antis iki stunla oluturulan avlu blmyle karakterize
olan, plan zellii de yardmc olur.Yapnn onarm M.S. 2. yzyl ierisinde, Roma
dneminde yaplmtr. Daha ge bir dnemde ina edilen bir ara duvarla, yap tekrar
kltlmtr. Ancak eski yapnn saptanmas iin, bu duvar buradan tanmtr.

BBLYOGRAFYA; W. Wilberg, Das Brunnenhaus Am Theater" FIE 3 1923, Wen, 1923, s.
270-273. ekil.272; H. Engelmann, D. Knibbe, Die inschriften Von Ephesos, Band.12, Bonn,
1979, s. 142. yazt no. 417; P. Scherrer, Ephesos Der Neue Fhrer, Wien, 1995, s. 164.
16. EPHESOS ARKADANE CADDES ROMA DNEM EMES

(LEVHA 37)

Kentte, Arkadiane olarak adlandrlan stunlu caddenin gney portikosunun arka duvarnda,
ap 9.5 m. olan, yarm daire eklinde bir exedra yer alr.1.5m. yksekliinde bir kaide
tarafndan tanan exedra, cephede iki stunlu bir dzenin oluturduu mimari ile karakterize
olmutur. Bu apsidal exedra blm ssl bir cephe mimarisi sergiliyordu. Bunun ok az bir
ksm aa karlmtr. Yap, apsidal blmn evreledii, yarm daire eklinde bir havuza
sahiptir. Yapnn, su tertibatna uyacak baz bulgular vermesi, R. Heberdey tarafndan eme
yaps olarak tanmlanmasn salamtr. Yapya suyun ne ekilde iletiltii bilinmemektedir.
Apsidal planl emelerin youn olarak ina edildikleri dneme baklarak, yap iin M.S. 2.
yzyl teklif edilebilir. Yapnn zerinde bulunduu stunlu caddenin ilk ina dnemi,
imparator Tiberius zamandr.
94

BBLYOGRAFYA; R: Heberdey, Vorlufiger Bericht ber die Grabungen in Ephesos
1901-1902 Jh 5 1902, s.61, ekil.15; O. Puchstein, Zweiter Jahresbericht ber Die
Ausgrabungen in Baalbek Jdl 17 1902, s. 122. Dipnot.69.; R. Ginouves, Laodicee Du Lycos.
Le Nymphee, Paris, 1969, s. 150.

17. EPHESOS TRAYANUS EMES

(LEVHA 38.1-2)

Kentte, Kuretier caddesinin kuzey tarafnda, Skolastikia hamamlarnn sonundaki yan
sokaktan 40m. sonra, yap yer alr. 17 m. geniliinde, 9,5 m. yksekliinde ve 7,5 m.
derinliindeki yap, cephe duvarnn her iki yanndan ne doru kanat eklinde alan yan
duvarlara sahiptir. H. Pellons tarafndan rekonstrksiyonu yaplan yapnn, elegeen mimari
paralar, bir zamanlar heykellerle dekore edilen iki katl ve aediculal bir cephe mimarisinin
varlna iaret eder. Yap tmyle 0.70m. yksekliindeki podyum duvar zerinde ykselir.
Cephe duvarnda, katlar arasnda balant kuran saakln ne doru kntl olmasyla,
aedicula mimarisinin yer alm olduu anlalr. Yan kanatlar, cephe duvar gibi 9.5 m.
yksekliindeydi. Yap iki havuza sahiptir. Cephe duvarnn nnde, kanatlar da iine alacak
ekilde yer alan su deposu fonksiyonuna sahip olan birinci havuz, 11.90m.uzunluunda ve
5.40m geniliindedir. n parapet duvaryla snrldr. Bu byk havuzun nnde, 1 m.
geniliinde ikinci bir havuz yer alr ki, bu da daldrma havuzudur. Byk havuzun parapet
duvarnn n yznde yer alan yuvarlak delikler, buradan akan suyun ndeki daldrma
havuzunu doldurduunu gsterir. Taan su ise, cadde seviyesinde yer alan bir kanaldan akp
gitmekteydi. Alt katn aritrav zerindeki yazttan, yapnn M.S.114 ylndan nce, Tb.
Claudius Ariston tarafndan yaptrlarak, imparator Trayanusa atfedildiini anlalr. Yapya
suyun, cephe duvarnn ortasnda bulunan bir kanal vastasyla, cephe duvarna yerletirilen
midye kabuu eklindeki bir rtenden, ndeki havuza akt anlalmaktadr. Yksek bir
podyum zerinde ykselen cephe duvar ve yan kanatlarn, birinci kat stunlar drtgen
postamentler zerinde ykselirler ve kompozit balklar tarlar. Bu balklarda akanthus
yapraklar sivri ularyla ve yaprak dilimleri arasndaki damla eklindeki gzlerle ve
yapraklarn zerinde derin izgilerle salanan k, glge oyunlaryla dikkat ekicidir. Cephe
95

duvarna ait pilastr stunlarn kaideleri ele gemi olup, n tarafta yer alan stunlarla ayn
hizadadr. st kat stunlar ise, Korinth dzeninde balklara sahip olup, sekizgen
postamentler zerinde ykselirler. Alt katn merkezinde yeralan yarm yuvarlak byke bir
ni, ikinci kat boyunca devam ederek st tarafta gen .birpalnlkla son bulur. Bu ni, her iki
tarafndan aedicula mimarisiyle snrlanm olup, iki kat arasnda yeralan saaklk, katlar
arasnda balant kurar. Orta niin her iki tarafndaki stunlrn merkezi arasndaki uzaklk
3.02m. iken, yanlardaki iki stun merkezleri arasndaki uzaklk 2.42m.dir. Kanatlarda, iki
stun merkezi arasndaki uzaklk ise 1.42mdir. Alt katn kanatlarnda, ortada yeralan
aediculalar gen alnlklarla son bulurken, st katn kenarlarnda yer alan aediculalar,
yarmdaire eklinde alnlklarla son bulurlar.Yapnn cephe duvarnda yeralan merkezi nite,
Trayanusun gerekten iki misli byklkteki heykeli yeralr. Bu mermer heykelden baz
paralar ele gemitir. Heykelin plak olan gs ksm ve imparatorun sa ayann durduu
plinthe mevcut olup, zerinde Trayanusa ithaf yazt ierir. Heykel, su k kanalnn zerine
denk gelecek ekilde yerletirilmi olup, sular heykelin altndan akyordu. Merkezi ni gen
bir alnlkla talanrken, st katta cephe duvaryla kanatlar arasnda yer alan ke stunlarnn,
saakln dnne uygun olarak voltl gen eklinde alnlklarla talanmtr. Yapnn
aediculal blmleri ierisinde yer ald dnlen heykeller arasnda; satyr, bir kadn ba
(belkide yapnn sponsorluunu yapan aile fertlerinden birine ait olabilir), Dionysos,
Aphrodite heykelleri, zerinde imparator Nervann adnn getii yaztl heykel kaidesi, avc
bir gencin ve Apollon heykelidir. Avc gen, kentin kurulu efsanesinde ad geen ve kentin
kurucusu olarak kabul edilen Androklos olmaldr. Onun karsnda yeralan Apollon ise, yine
kentin kurulu efsanesiyle ilgilidir. M.S 362deki depremden sonra tekrar ina edilen yapda,
Herme destek stunlarnn kullanlm olduunu, yapnn havuzuna dm olan Herme
stunlarndan anlyoruz. Ephesosun gney-dousundaki Marnas sular bir kk bentle
derlenip, Derventderesi zerinde kalntlar mevcut olan Sextilius Pollio su kemerinin
yerald, biri byk ikisi kk apl toprak knkten oluan 6 km. uzunluunda, yer yer
kayalarn oyulmasyla teraslanm bir iletim hattyla kente getirilmitir. Yap, suyunu bu
aquadktten alr.

BBLYOGRAFYA; F. Miltner, Vorlufiger Bericht ber die Ausgrabungen in Ephesos
Jh 44 1959, s.326-354. Levha. 173; A. Bammer, Elemente Flavisch-Trayanischen
Architekturfassaden aus Ephesos Jh 52 1978/80, s.89; S. Peter, Ephesos der neue Fhrer,
Wien, 1995, s.118. levha.1-2; H.
96

Engelman, K. Dieter, Die Inschriften von Ephesos, Band. 12, Bonn, 1979, s.144 yazt no.420,
s. 149 yazt no. 424/A; V. Idil, Korinth Balklar Anadolu 20 1976/77 s.13.Levha.2,7;
.zi, Su Mhendislii Tarihi Asndan Anadoludaki Eski su Yaplar, zmir, 1983, s.26;
A. Bammer, Restaurierungen von Bauwerken Jh 50 1972/75, s.395-8

18. EPHESOS HYDREION

(LEVHA 39)

Kentte, Kuretler caddesi ile Domitianus soka olarak adlandrlan sokan kesitii yerde
eme yaps yer alr. Byke yarm daire eklinde apsidal bir nile vurgulanan yap, 30m.
geniliinde ve yaklak 8m. yksekliinde bir gvdenin iinde yeralr. Apsidal blmn her
iki tarafnda, postamentler zerinde ykselen ikier stunla, ne doru kntl bir aedicula
mimarisi oluturulmutur. Bylece yap, yanlarda kanatlara sahip olan apsidal bir plan
gsterir. Tm yap, 2m. yksekliinde bir podyum duvar zerinde ykselir. Apsidal blmn
evreledii apsidal i havuz, suyun depoland rezervuar fonksiyonuna sahiptir. Bu havuzun
cephesinde yer alan postamentler zerinde ykselen drt stunun aralarnda ise, i havuzu n
tarafta snrlayan parapet duvar yer alr. Franz Miltner tarafndan yapnn ilk evresi,
postament ve parapet duvarnn profiline baklarak, Augustus dnemine tarihlendirilir.
Apsidal havuzun nnde yeralan iki adet basamak eklinde kntl blmden sonra, yapnn
kanatlarn da iine alacak ekilde yeralan, blml daldrma havuzuna ulalr. Bu havuz,
11.71m. uzunluk ve 1.60m. geniliinde olup, n tarafn snrlayan parapet duvarna ait
plakalar ele gemitir. Plakalarn i tarafnda daldrmadan dolay oluan anmalar bellidif-
Ele geen Dor dzenindeki aritrav paralar zerindeki kitabeden, yapnn Hydreion olarak
adlandrld anlalr. Kitabede ad geen pritanlar T.Flavius Leukios Hierax ve T.Flavius
Menanderin (M.S.204-206) grev tarihlerinin bilinmesi ve yaznn harf karakteri, M.S.
3.yzyl bana iaret eder. Daldrma havuzlarndan ortadakinin gney kesinde ele geen
zeri yaztl bir heykel kaidesi, imparator C.Valerius Diokletianusa (M.S.284-305) ait olup,
yapnn baz deiikliklerle uzun sre kullanmda kaldna iaret eder. Daha sonra, imparator
Theodosius (M.S.378-395) dneminde ise, kentteki Hadrian tapna ve Trayanus emesi ile
birlikte, yap restore edilmitir. Ele geen mermer plakalar birbirine ok iyi intibak etmi
97

olup, zenli iilik gsterirler. 8m. yksekliindeki ta duvar, bir zamanlar bu mermer
plakalarla kapl olmalyd. Ele geen heykeltralk eserleri arasnda en gze arpanlar, Zeus
heykelinin ba ksm ile uzanm vaziyetteki kolosal sava heykelidir. Yapya suyun ne
ekilde iletildii bulgularn eksiklii nedeniyle bilinmemektedir.

BBLYOGRAFYA; F. Miltner, Vorlaufiger Bericht ber die Ausgrabungen in Ephesos
Jh 45 1960/63, s.23-26; P. Scherrer, Ephesos der Neue Fhrer, Wien, 1995, s. 100; F.
Miltner, Summary of Archaeological Research in Turkey AS 9 1959, s.23; H. Engelmann,
D. Knibbe, Die inschriften von Ephesos, Band.12, Bonn, 1979, s.157 yazt no. 435, s.158
yazt no.436; H. Engelman, D. Knibbe, R. Merkelbach, Die inschriften von Ephesos, Band.13,
Bonn, 1980, s.109 yazt no. 308.

19. EPHESOS POLLO EMES

(LEVHA 40. 1-4)

Kentte, Domitianus sokanda Kaideli Yap: olarak adlandrlan yapnn bir metre kadar
ilerisinde, cephesi Domitianus meydanna dnk olarak yap yeralr.Yaztna gre ncelikle
su ile ilgisi olmayan, bir onur ant olarak ina edilen yap, daha sonra Domitianus dneminde,
Domitianus meydan yapldktas sonra, gneyine doru geniletilerek bir eme yaps haline
dntrlmtr. Yap, geniletme ve deitirme yoluyla, imparator Domitianus dnminde
en grkemli Ephess emesi haline gelmitir, ilk haliyle 8.030m.x6.570m. llerinde ve
6.399m. yksekliindeki antn, kaidesinin zeri pseudoisodomik mermer plakalarla kaplyd.
Kaplamann i taraf ise, harl duvar rgs ierir. Kaide cephesini, zeri kemerli kk bir
orta ni oluturur. Bu niin sol tarafnda yer alan Latince yazttan, Marnas su kemerini ina
ettiren C. Sextilius Pollio onuruna, vey olu C.Offlius Proculosun maddi katklaryla bu
antn diktirildii anlalmaktadr. Niin sa tarafnda yer alan Yunanca yaztta ise, C.
Sextilius Pollio ve kars Offilia Basann adlar geer. Bu saydmz kiiler ve C. Offilius
Proculos; Augustus ve Tiberius tarafndan M.S.4-14 yllarnda yaptrlan ve Aqua
Throessitica olarak adlandrlan su hattnn kemerlerinin inas iin gerekli finansman yapan
98

kiiler olarak bilinirler. Pollio ant, su kemerlerinin inasndan sonra C. Sextilius Pollio
onuruna dikilmitir. Domitianus dneminde, antn her iki tarafna, kanat ksmlar eklenmi
olup, ant kaidesinin nili ksm rlerek, nne polyen malzemeden havuz blm
eklenmitir. Havuzu besleyen su kanalna ait izlere rastlanlmtr. Sa kanat 2.14 m.
uzunluunda ve 1.79 m. geniliindeyken, sol kanat 2.05 m. uzunluunda ve 2.05m.
geniliindedir. Bylece, Korinth dzeninde stunlarn tad aediculal kanatlar eklenerek,
mimari fasad oluturulmutur.Yine ayn dnemde, Domitianus tapnann kuzey tarafnda
yaplan dzenlemeler sonucunda, Pollio antnn gney tarafna apsisli bir eme yaps
eklenmitir. Apsidal havuzun kenar silmesi, sol taraftaki aedicula kntsna doru profil
verilerek uzatlmtr. Apsidal havuzdan gelen su, toprak bir boru hattyla, sa kanat
aediculasnn zerinde durduu kaidenin duvar plakalar arasnda oluan aklktan aaya
doru devam ettii anlalmaktatr. Aediculal blme ait olduu saptanan bir stun, kaidesi
ve bal dahil, toplam ykseklii 4.22 m.'dir. Bu blme ait destek stunlar da ele gemi
olup, stunlarn gvde ykseklii 3.65 m., stun kaidesi 0.28 m., balk 0.46 m. olmak zere,
toplam ykseklik 4.35 m. olarak saptanmtr.1.10m. ykseklikteki postamentler zerinde
ykselen stunlarn, Kompozit dzendeki kaideleri dikkat ekicidir. 0.285m. yksekliinde
olan bu kaideler, 0.63m. yksekliindeki plintheler zerinde yer alrlar. Aediculal blme ait
saaklk ksm ele gemi olup , aritrav 3 fascialdr. Bunun zerinde, 0.197m. yksekliinde
ranke bezemeli friz ksm yer alr. Ana cepheyle yan kanatlan birbirine balayan iki adet
dirsek eklinde aritrav-friz bloklar ise, 2.26m. ve 1.87m. boyutlarndadr. (Levha 31.2de
PC6-PC5 ve PC4-PC10). zerinde ranke dekorasyonuna sahiptir. Rankeli friz ksmnn
zerinde ise 11.3cm. yksekliinde Lesbos kymation kua yer alr. Orta aediculann
saaklk blmnde, 0.42 m. yksekliindeki konsollu kornite, her konsolun aras
0.23m.dir. Korniin zerinde yer alan 0.175m. yksekliindeki sima blou ise, anthemion
kuayla bezelidir. Bu kuakta ak ve kapal palmetler, alttan kvrk dallarla birbirine
balantl olarak yer alr. Yaprak aralar derin, keskin kenarl ilenmitir. Aediculalar tayan
saaklk blmnn toplam ykseklii 1.095 m. olarak hesaplanmtr. Yapnn tm
ykseklii ise 6.42m.ye ular. Bulunan paralar, yapnn rekonstrksiyonuna izin vermitir.
Orta aediculann her iki yannda uzanan kaide duvarnda yer alan iki adet yaztl plaka
sayesinde, yapnn M.S. 93 ylnda, imparator Domitianus dneminde geniletilerek, eme
yaps haline dntrldn anlyoruz. Yaztta ad geen, 12. Trbuns potestas Unvanyla
Asya eyaletinin prokonsl P. Calvisius Ruso (M.S. 92/93) ve bu kiinin grev yapt
dnemin kesin olarak' bilinmesiyle, antn eme yapsna olan dnmnn, bu yllara
tarihlendirilmesini salamtr. Yine bu yazttan, Domitianus dneminde kentin Pollio
99

emesini ve bunun yeni su yolunu kazandn reniyoruz. Yapnn suyu, P.Calvisius Ruso
lulius Frontinus tarafndan Marnas ve Klaseas nehirlerinin sularn derleyerek ina ettirdii
yeni su yolundan gelmekteydi. Bu iki nehrin ismi, emenin alnn ansna Ephesos
sikkelerinde gemekteydi. Yapnn gneyine eklenen apsisti blme baktmzda; yarm
daire eklindeki havuz, 6.28 m. apnda ve 3.45 m. derinlie sahiptir. Havuz zemininde,
kuzeydou ynnden gelen su kanalna ait izler bulunmaktadr. Havuzun duvarlar kalker
tandan yaplm olup, krmz renkli har artklarna rastlanlmtr. Havuzun n tarafn 1.67
m. yksekliinde, ve 0.44 m.derinliinde parapet duvar snrlar. Parapet tochobat oluklu bir
plinth zerinde, 0.70 m. yksekliinde basamakl bir krepidoma zerinde ykselir. Parapet
duvarnn gney kesi grlebilir durumdadr. Parapet duvarnn her iki kesinde ykselen
destek stunlar, zerinde voltler eklinde gelen ranke motifleriyle bezelidi. Bu destek
stunlarnn, Korinth dzenindeki plaster balklar 0.88m. yksekliinde, 0.75m. geniliinde
ve 0.60m. kalnlndadr (Levha 31.1de PK3). Balklarda, akanthus yapraklarnda, yaprak
dilimleri arasndaki gzler damla ekline dnmlerdir. Keskin ve derin izgilerle
salanm olan k-glge oyunlar, M.S. 2. yzyl ekillerine gidii gstermekyedir. Dier
destek stun bal ise 0.89m. yksekliinde ve 0.80m. geniliindedir (Levha 31.1de PK4).
Bu stun balklarnn ilgin bir zellii ise zerinde strigilis motiflerinin grlmesidir. Bu
destek stunlarna bitiik olarak ykselen ve kemer ayan oluturan stunlar, Korinth
dzeninde balklara sahip olup, balklar 0.51 m. yksekliinde ve 0.79m. kalnlndadr.
Balklarda yer alan sava kafalarnn her iki tarafnda rozetler yer alr (Levha 31.1de PK1-
PK5). Bu stunlar tarafndan tanan kemerin bir yarsnn (Levha 31.1de PR1) yar ap 3.30
m.olup, bu ksm 0.075m., 0.11m., 0.13m. yksekliinde fasciadan oluur. Kemerin dier
yars (Levha 31.1de PR2) ise 3.38 m. yar apndadr. Bu ksmda fascial olup,
ykseklikleri 0.10m., 0.13m. ve 0.14m.dir. Domitianus emesiyle, Pollio emesi olarak
anlan yapnn zerinden ortak bir kiri geip, gemedii sorunu zmlenememitir. Eer her
iki yap, ayn zamanda yapldysa, ortak bir kiri olmalyd. Derince yaplan ni balangc
yaplarn ayr ayr yapldn dndrr. Ancak her iki yapnn mimari zellikleri
Domitianus dnemine iaret eder. Zaten aediculal blmde ele geen yaztta, bu bu
dnceyi destekler. Yapya ait heykeltralk eserleri arasnda; Zeus kafas, dinlenen ve yatar
vaziyette tasvir edilen sava heykeli ki, bu eser Domitianus terasnn giriinde bulunan
kolosal Domitianus kafasna stilistik adan olan benzerliiyle, Domitianus dneminde ayn
atlyeden kt dnlmektedir. Yapnn aediculal blmleri arasnda durduu dnlen,
yapya su salayan Marnas ve Klaseas nehirlerini simgeleyen heykeller ele gemi olup,
bunlar ocuk figrleri eklinde gsterilmilerdir. Yapnn Domitianus meydanna bakan
100

byk apsidal niinde ise, Polyphem grubu dekorasyon olarak kullanlmtr. Bernard
Andreae tarafndan restore edilen heykeller, Efes mzesindedir. Grupta, sol tarafta arap
getiren iki figr, ortada Polyphem, Odysseus ona arap uzatyor vaziyette, sada ise
Polyphemin kr edilmesi iin kullanlacak aletin sivriltilmesi tasvir edilmitir.

BBLYOGRAFYA; A. Bammer, Elemente Flavish-Trajanischer Architekturfassaden aus
Ephesos Jh 52 1978/80, s.67-90 Levha. 9,10; F. Miltner, Vorlufiger bericht ber die
Ausgrabungen in Ephesos Jh 45 1960/63, s.22-42; P. Scherrer, Ephesos Der Neue Fhrer,
Wien, 1995, s.92; H.Engelman, D. Knibbe, Die inschriften von Ephesos, Band.12, Bonn,
1979, s.141 Yazt no. 415, s.142 yazt no:416, s.144. Yazt no. 419/A ; A. Bammer, Das
Denkmal des C.Sextilius Pollio in Ephesos Jh 51 1976/77, s.78-92. Levha.1,3; Ayn yazar,
Rmische und Byzantinische Architektur Jh 50 1972/75 s.385-388, s. 391de Levha.7; S.
Karwiese, Ephesos RE SupplementXII 1932, s.331; H. Engelmann "Zum Pollionyphaum
in Ephesos ZPE 10 1973, s.89-90; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s.418;
P. Forchheimer, Zur Vereinigung der Wasserleitungen des Mamas und des Klaseas in
Domitianischer Zeit jh 44 1959, s.343; V. dil, Korinth Balklar Anadolu 20 1976/77,
s.12-13

20. EPHESOS MAGNEZYA KAPISI YAKININDAK SOKAK EMES

(LEVHA 41)

Yap, Lukas mezar olarak bilinen yapnn dousunda, Magnezya kapsnn yaknnda yer
alr. Yap, cephe duvar ve her iki kenarnda yer alan aedicula mimarisiyle, ne doru alan
ksa kanatlara sahiptir. ki katl ve aedicula mimarisi sergileyen fasad duvaryla, aediculalarn
oluturduu kanat blmleriyle karakterize olan yapnn rekonstrksiyonu M.Theuer
tarafndan yaplmtr. Cephe duvarnn nnde, kanatlar da iine alacak ekilde, yapnn asl
byk havuzu ya da su deposu yer alr. Bunun nnde yer alan ikinci bir havuz ise daldrma
havuzudur, iki katl dekorasyon duvarnn, birinci kat 7.482 m. yksekliinde olup, bu kattan
ele geen stunlarn gvde ykseklii 5.130m., Kompozit dzendeki balklarn ykseklii ise
101

0.695 m.dir. ki stun merkezi arasndaki uzaklk ise 1.79 m. olarak hesaplanmtr.
Balklarda strigilis motifi grlmektedir. Birinci katn aritrav zerinde yer alan yazttan,
yapnn, kentteki Trayanus emesi gibi Tiberius Claudius Aristion tarafndan yapld ve
imparator Trayanusa atfedildii anlalr. Yap, M.S 102-117 yllar arasnda ina edilmitir.
Birinci kat ikinci kata balayan saaktk blm 1.278 m. yksekliinde olup, aedicula ve
nilerin girintili ve kntlarna uygun olarak dnler yapan bir grnt ierisindedir.
Yapnn ikinci kat 5.658 m. yksekliinde olup, alt kat stunlarnn ekseninde, st kat
stunlar ve aediculalar yer alr. Kanatlarn st katta da devam ettii anlalmaktadr, ikinci
kat stunlar, stun gvdesi 3.318 m. yksekliinde olup, Korinth dzenindeki balklar ise
0.532 m. yksekliindedir. kinci katn saakl 0.680 m. yksekliinde olup, st tarafnn ne
ekilde son bulduu, mimari elemanlarn ele gememesi nedeniyle bilinmemektedir. Yapnn
4m. geniliindeki byk havuzunu, tarafndan bu aedicula mimarisi snrlar. Bu havuzdan
daha alak seviyede yer alan ikinci havuz ise, 22 m. uzunluunda ve 1.10 m. geniliindedir.
Yapya suyun, Pollio aquadktnden geldii saptanmtr. Yap, dier yaplarla birlikte M.S.4.
yzylda tekrar dzenlenmitir.

BBLYOGRAFYA; J. Keil, Vorlufiger Bericht ber die Ausgrabungen in Ephesos jh
23 1926, s.269-274. Levha. 54; A. Bammer, Elemente Flavisch-Trajanischer Architektur
fassaden aus Ephesos Jh 52 1978/80, s.86 levha. 18; P. Scherrer, Ephesos Der Neue
Fhrer, Wien, 1995, s.74; F. Miltner, Vorlufiger Bericht ber die Ausgrabungen in
Ephesos Jh 44 1959 s.331; Ayn yazar, Fhrer von Ephesos, s.138; H. Engelman, D.
Kmbbe, Inschriften von Ephesos,,. Band. 12, Bonn, 1979, s.149, yazt no.424/A; R. Ginouves,
Laodicee du Lycos. Le Nymphee, Paris, 1969, s.159.
21. EPHESOS FONTANE

(LEVHA 42)
Kentte, devlet agorasnn gneyinde, odeonun karsnda, Magnezya sokann gney
tarafnda yap yer alr. Masif bir dikdrtgen gvde iinde, bir yarm dairenin yer ald apsidal
blm yer alr. Yap, 30 m. genilik ve 8 m.ykseklie kadar korunagelmi olup, apsidal
formlu yapnn arl, bu masif gvde tarafndan tanyordu. M.S.2. yzylda yap
geniletilerek, apsidal blmn her iki tarafna aedicula mimarisiyle oluturulan kanatlar
102

eklenmitir. Yapnn apsidal i havuzu, ayn zamanda rezervuar ilevine sahip su deposu
blmn oluturur. Bu havuzun nnde yer alan ikinci bir havuz ise, daldrma havuzu olup,
yapnn kanat blmlerini de iine alacak biimde dikdrtgen bir plan gsterir. Bu havuz
blmldr. Apsidal blmde yer alan kaskadl nilerin zerinden akan sular, n tarafta yer
alan apsidal havuza doluyordu. Bu havuz n tarafnda, mermer plakalardan oluan ve
aralarnda destek stunlaryla tanan parapet duvaryla snrlanr. Byk havuzdan akan sular,
buradan da ndeki daldrma havuzuna akyordu. Yapnn dou kanadna ait drt stun ve
saaklk blm ele gemitir. Aritrav blou zerindeki yaztta, yap Nymphaion olarak
adlandrlmaktadr. Bu nedenle olmaldr ki, arkeologlar tarafndan yap Fontane olarak
adlandrlmtr. Bu yazttan, M.S.2. yzylda geniletilen yapnn, M.S. 4. yzylda prokonsl
L. Caelius Montius (M.S. 337-350) tarafndan onartlm olduu anlalr. M.S.92/93 ylnda
Asyacla prokonsllk yapan P.Calvisius Ruso lulius Frontinus, Domitianus dneminde
kentte balatlan byk inalar dneminde Marnas ve kentin kuzeydousundaki Klaseas
sulann derleyerek yeni bir su kemeri ina ettirmitir. Bu kemerin son noktasn, rezervuar ve
su datcs olarak, bu yap oluturur. Yapnn ilk ina dnemi de bu yllardan olmaldr.
Zaten ele geen yazttan M.S. 2. yzylda geniletildii anlalan yapnn, daha ncesinde
varolduu anlalr. Heykeltralk buluntular arasnda yatar. vaziyette tasvir edilmi bir rmak
tanrs ele gemitir.
BBLYOGRAFYA ; J. Keil, R. Heberdey, Vorlufiger ber die Grabungen in Ephesos
1907-1911" Jh 15 1912 , s. 173-176 .ekil.135-136; J. Keil , Fhrer von Ephesos , s.133-
136 ; R. Ginouves, Laodicee du Lycos. Le Nymphee, Paris , 1969, s. 159-160 ; P. Scherrer,
Ephesos Der Neue Fhrer, Wien, 1995 , s.78 ; H. Engelmann, D. Knibbe, Die Inschriften von
Ephesos, Band.12, Bonn, 1979, s.140 yazt no. 414.

22. EPHESOS HYDREDOCHEON

(LEVHA 43.1-2)

Kentte, Domitianus soka ile Magnezya sokann kesitii yerde, devlet agorasnn gney-
batsnda, yap yeralr. Yap, ele geen yaztna gre, M.S 80-82 ylnda L. Laecenius Bassus
tarafndan yaptrlm olup "Hydredocheion olarak adlandrlr. Yap, cephe duvar ve 'bunun
103

her iki tarafndan ne doru kanat eklinde alan yan duvarlara sahiptir. ki kat halinde
ykselen yapnn, Domitianus sokana bakan cephe duvarnn genilii 16 m., boyu da
hemen hemen ayn llerde olup, kare plan gsterir. Derinlii ise 14.6 metredir. Cephe
duvarnn alt srasn, orthostadlarla glendirilmi 2 m. geniliinde ok gzel rlm ta
duvar sras oluturur. Bu duvar sras yan kanatlarda da devam eder. Duvar zerinde bulunan
har artklar ve mermer kalntlar, yapnn birlzamanlar mermer plakalarla kapl olduunu
gsterir. Cephe duvarnn nnde, yan kanatlarn da evreledii 13.21 m. x 8.60 m.
boyutlarndaki i havuz (rezervuar) yer alr. Derinlii ise 1.18m.dir. Bu havuz n tarafnda,
1.18 m. yksekliinde parapet plakalaryla snrlanm olup, bu plakalann d yzeyinde
oyuklar mevcuttur. Bu oyuklardan akan su, daha aa seviyede yer alan daldrma havuzuna
akyordu. 1.16m. geniliindeki' daldrma havuzunun n taraf parapet duvaryla snrlanmt.
Parapet duvarnn i tarafnda srtnmeden dolay oluan izler mevcuttur. Daldrma
havuzunun nnde bulunan 0.95 m. geniliindeki kanal ise, fazla suyun tahliye edildii
kanaldr. Havuz zemini birbirine ok iyi intibak etmi mermer plakalarla kaplyd. Bu
plakalarn altnda havuzun asl temelini oluturan ta malzeme ve zerinde mermer plakalarn
tutturulmasn! salayan har artklarna rastlanmtr. Yapnn cephe duvarndaki oyuklar 4.5
m.lik mesafelerle alm olup, arkada yeralan terra-cotta su borularyla balantlyd. Bu
borularda kireten dolay oluan katmanlar mevcuttur. Terra-cotta boru hatt izlendiinde,
Mamas nehrine kadar bu hattn devam ettii anlalmtr. Yapnn cephe duvarna
yerletirilen borulardan akan su, ncelikle byk havuza, oradan da daldrma havuzuna
akyordu. Yapdan ele geen ok saydaki mimari elemanlar, yapnn rekonstrksiyonunun
yaplmasn salamtr. Bulunan paralara gre, i havuzun tarafn aedicula mimarisi
evreliyor olmaldr. Cephe duvar ve yan kanatlar iki kat halinde ykseliyordu. Cephe
mimarisinden dokuz adet stun ve ok sayda zengin mimari paralar ele gemitir. Bunlar
arasnda, Korinth dzeninde stun ' balklar, konsollu korni, di kesimi, kaset plakalar,
alnlk ve akroterler yer ' alr. Cephe duvarnda, 2m. yksekliindeki orthostad srasndan
sonra 4.3m. ykseklie kadar korunmu olan birinci kat ykselir. ki katl olan cephenin tm
ykseklii 9m.dir. Krk vaziyette ele geen byk boyutlardaki gen alnlk paralar,
cephe duvarnn merkezi niinin zerini talandryor olmalyd. Bundan ayr olarak daha
kk boyutlarda yarm daire ve gen alnlk paralar ele gemi olup, ana ve yan
cephelerde yeralan ni ve aediculalar talandrmak iin kullanlm olmaldr. Bu ni ve
aediculalarn iinde ise, heykeller yeralyor olmalyd. Ele geen heykeltralk eserleri
arasnda, iki adet kadn ba ve gvdesi, yapnn sponsorluunu yapan kii olan L. Lacenius
Bassusa ait onur heykeli ve onun yaztl kaidesi, ayrca bu kiinin ailesine ait heykeller ve
104

imparator heykelleri yeralr. Cephe duvarnda yeralan su k iin kullanlan, triton, deniz
yaratklar ve rmak tanrlarn simgeleyen figrlerin oluturduu rtenler, buluntular
arasndadr.Yan kanatlarda su k yoktur, bu blmde yer ald dnlen kadn heykelleri
ele gemitir. L. Laecenius Bassus adn zikreden yazt ve bu kiinin grev yapt yln
bilinmesi nedeniyle, yap M.S 80-82 yllarna tarihlendirilir.

BBLYOGRAFYA; E. Fossel, G. Langmann, "Das Nymphaeum des C.Laecenius Bassus in
Ephesos Antike Welt 14/3 1983, s. 53-55. Levha. 4, P. Scherrer, Ephesos Der Neue Fhrer,
Wien, 1995, s. 78-80, R. Fleischer, Skulpturen aus dem Nymphaeum des Laecenius Bassus
Jh 50 1972/75, s. 421-434. Levha. 1-12.

23. HALKARNASSOS SALMAKS EMES

Vitruvius kenti tanmlarken bir tiyatroya benzetir. Caveann en st srasna oturup yznz
limana doru evirirseniz, sol tarafta Mausollosun sarayn, sa tarafta ise Hermes ve
Aphrodite mabetlerini ve yannda Salmakis emesini grrsnz der. Romal air
Ovidiusun Deiimlerde anlatt bir efsanesi Salmakisi konu olarak almtr. Bodrumun
hemen yannd deniz kysnda bir zamanlar Salmakis denilen, bugn Bardak diye anlan
bir tatl su kayna vardr. Su, kynn hemen tesindeki bir kayadan denize akar. Efsaneye
gre Bardakda berrak bir gl varm. Bu glde Salmakis adl bir su perisi yaarm. Kentte
ilk incelemeleri 1862 ylnda yapan C.T.Newtondan sonra, burada aratrma yapan
Danimarka ekibi, kentte limann bat tarafnda Salmakis tepesi olarak saptanan yerde, eski
duvar kalntlarna dikkat ekerek, burada 80m. uzunluundaki bir alanda adet ayr ayr
yap kalnts saptamtr. Bunlardan B yaps olarak adlandrlan yap, blmden oluan
bir plann kalntlarn gstermektedir. Yap ok tahrip olmutur. Birinci blmenin arka duvar
euthynteria tabakas, sra dzgn duvar paras grlebilir durumdadr. Be metre kadar
devam eden bu duvar, ok az bir blm korunagelmi olan enine bir duvarla kesilmektedir.
Arka duvarn ikinci srasnda yeralan kitabede Salmakis ad gemektedir. Aykut zet
tarafndan saptanm olan bu kitabeyle, yapnn Salmakis emesi olabilecei ortaya
konmutur. Epigraf Dr. Signe Isager tarafndan yaplan aratrmalar sonucunda, yaz karakteri
M.. 2. yzyln ortalar ya da ge ikinci yzyl olarak saptanmtr. Kitabenin merkezi
105

yerinde, Salmakis adl nymphann Hermophroditosu nasl sevinle kollar arasna ald
anlatlmaktadr. Birinci blmle ikinci blm birbirinden ayran duvar, kaideli bir destek
stununa sahip olup, zerinde baz delikler grlmektedir. Bu deliklerin yandaki blmeye su
tad olasdr. Suyun yapt kire kalntlar, belli bir seviyeye kadar duvar zerinde
grlebilmektedir. Bunu takip eden nc blmeden az bir ksm korunagelmitir. Bu
duvarn zerinde yer alan dzgn silmeli bir blok, orijinalinde fonksiyonu bilinmeyen bir ni
ya da pencereyi erevelemektedir. Su tesisat kalntlar ve Salmakis nymphasn zikreden
kitabe, burann Salmakis emesi olduuna kuku brakmamaktadr.

BBLYOGRAFYA; A. Erhat, Mitoloji Szl, stanbul, 1972, s. 338 vd.; C. T. Newton, A
History of Discoveries at Halicarnassus, Cnidus and Branchidae, London, 1862-1863 s.267;
G.E.Bean, Turkey Beyond The Maeander, Great Britain, 1971, s.; G.E. Bean- J.M. Cook,
The Halkarnassus Pennsula BSA 50 (1955), s. 87-88; P. Pedersen, Investigation and
Research in Halikarnassos 1995 14. Aratrma Sonular toplants I .Ankara, 1996, s. 210-
213; W. J. Hamilton, Researches in Asia Minr 2, London, 1842, s. 34-35; M. Inns, The
Mtamorphoses of Ovid, Great Britain, 1955, 101-104 !

24. KAUNOS HELLENSTK DNEM EMES

(LEVHA 44.1-2)

Kentin 'gneydousundan, kuzeydousuna uzanan teras duvar ile, liman agorasnn
kuzeydou kesine uzanan ve limana doru ynelen cadde arasnda, yap yer alr. Yapnn
fasad stoaya ve liman agorasna dnktr. Yap, nceleri ykk bloklar zerinde bulunan
gmrk kurallaryla ilgili yaztndan dolay George Bean tarafndan Gmrk binas olarak
yorumlanmsa da, zerinde yazt bulunan gney duvarnda yer alan drenaj delii ve yapnn
cephe duvarnda yer alan drt adet borunun yerleebilecei delikler, yapnn bir eme yaps
olabileceini ortaya koymutur. 1969 ylnda yaplan kazlar bu tahmini dorulamtr. Bu
kazda ele geen, yapnn nnde yer alan demeli caddede bulunan zeri yaztl bir blokta
ad geen imparator Vespasianustan dolay, yap Vespasianus emesi olarak
106

adlandrlmtr. 5.36 x 8.02m. llerinde bir temel zerine oturan yap, cephe duvar, anteli
yan duvarlar, cephe duvarnn nnde yer alan daldrma havuzu ve anteli duvarlar arasnda
yer alan iki stunlu temel planyla karakterize olur. Bylece, cephe duvarnn nnde yer alan
havuzun n tarafnda, bir avlu blm oluturulmutur. Ak gri renkli mermerden yaplm
olan yap, her duvarnda aritrav yksekliine kadar korunmutur. Arka duvaryla teras
duvarna yaslanan yap, agoraya ak konumuyla kamuya ak bir yapdr. Anteler arasnda
yer alan iki stunlu temel planyla Erken Hellenistik dnem iin karakteristik olan eme
tipini gsterir. Bu tarihleme, yapnn dayand teras duvar ve su kanalnn dendii destek
duvar arasnda ele geen buluntularla da desteklenmektedir. Bunlar arasnda ele geen
biberon ve kk tabaklar, kaynak tanralar olan Nymphalarn ocuklar besleyen
karakterleriyle uyumlu olup, onlar iin braklm klt malzemesi olmaldr. Yapnn plan ve
ele geen buluntular M..3. yzyln ilk yarsnda ina edilmi olabileceini gstermektedir.
Yapnn ilk evresinde, cephe duvarnn nne yerletirilen 6.90m.x1.90m. llerinde bir
havuzda su depolanmtr. Havuzun n tarafn ise 0.85 m. yksekliinde ve 0.30 m.
geniliindeki parapet duvar snrlar. Parapet duvar drt byk bloun yan yana gelmesiyle
oluturulmutur. Bloklar kenetlerle birbirine tutturulmutur. Parapetin uzunluu ise 6.90
m.dir. Bu evrede, parapet bloklarnn nne 0.30 m. ykseklik ve 0.55 m. genilikte olan be
adet ta bloun yan yana konulmasyla oluan bir basamak yerletirilmitir. eme havuzunun
nnde 6.90m.x2.55m. llerinde, anteler arasnda iki stunu olan, bir n mekan
oluturulmutur. Bylece su serin tutuluyor ve su almaya gelen kiilere glgelik bir mekan
oluturulmu oluyordu. st yapya ve atya ait bilgiler, bulgularn eksiklii nedeniyle
bilinmiyor. Bu basamaa klarak parapetin zerinden, arkadaki havuza daldrlan kaplarla su
temin ediliyordu. Parapet bloklarnn iindeki anmalar buna iaret eder. 1987 yl kazlarnda
agora dzlnde meydana karlan exedranm hemen arkasnda ele gemi olan Dor balkl
bir kasnak ile iki adet stun gvdesine ait paralar, malzemenin eme malzemesiyle
uygunluk gstermesi ve aplar arasndaki uyumu, bu paralarn yapya ait olabileceini
dndrr. Aritrav yksekliine kadar uzanan stunun ykseklii 3.44 m., stun gvdesinin
alt ap 0.50 m., st ap ise 0.36 m.dir. Su oluu ve rten yuvalar cephe duvarna
almtr. Bunlardan be adeti kare formlu olup, drdnc sra bloklarn alt tarafnda yer alr,
iki tanesi ise, alt yuvarlatlm ekilde iki su oluu olup, nc sra bloklarn st tarafna
yerletirilmitir. Bu yuvalarn i yzlerinde rtenlerin yerletirilmesinde kullanlan balayc
madde kalntlar bulunmaktadr. Bu iki su oluu, arkadaki su kanalna balantldr
vetabandan 1.83 m. yukarda orta aks zerindeki bir oluktan, yapnn havuzuna boalr.
Yapya suyun, lemez dan Ekincik Yurdu Deregz mevkiinde, kentten 4km. uzaklktaki,
107

bugn halen kaynayan bir kaynaktan geldii anlalmaktadr. Kaynan nne ina edilen bir
havuzda toplanan bu su, zaman iindeki yenilenmenin sonucu olarak kanal sistemiyle kente
ve su ile ilgili yaplara iletilmitir. Yapnn gney-bat duvarna alan bir tahliye kanal ise,
suyun parapet duvar zerinden tamasn engeller. Suyun, boaltlmas gerektiinde ise,
parapet duvarnn gney-bat duvaryla birletii noktada alm kanal kullanlmaktayd.
Kanaln azna tkanan tka aldnda, su toprak zemine akmaktayd. Yapya suyun, destek
duvar zerine yerletirilmi knk borularla, eme , V-- iinde yer alan bir kanala boald
anlalmaktadr. Bu kanal, yapnn cephe duvarnn nc sra bloklarnn iine 0.12 m.
derinlikte almtr. lk deiim evresinde yapnn su havuzu bytlerek 6.90 x 3.85m.
llerine getirilmitir. Yani parapet duvar ne ekilerek havuz ksm geniletilmi ve n
mekan ortadan kalkmtr. Parapet bloklar zerindeki adet rten yuvas bu dnemde
yerletirilmitir. Yan duvarlar ile stunlar arasnda 0.30m. genilikte, L formlu iki yan yalak
ilave edilmitir. Parapet bloklar zerine alan rtenlerden akan sular yalaklara
boalmaktayd. Buradan akan sular ise ana caddenin altndaki kanala akmaktayd. Bu
dnemde parapet duvar 0.12m. daha ykseltilmi olup, daldrlarak suyun alnmas
engellenmiti. Bu dnemde kaplar yalak zerine yerletirilerek , rtenlerden akan suyla
doluyor olmalyd. Yapnn su aktma sisteminde de deiiklik yaplm olup, bir rten yerine
be adet rtenden hazneye su boaltlmaktayd.
rtenlerin aplike edilecei kare formlu yuvalar bellidir. Su havuzunun kapasitesi
bytlnce , byle bir eye ihtiya duyulmu olmaldr. Bu deiimin tarihi hakknda tek
belge, stylobat zerinde bulunan ve Vespasianus adn tayan yaztl blokdur. Yapnn gney-
bat duvar zerindeki gmrk yazt ise , harf karakterine gre Vespasianus dnemine M.S.
ge 1. yzyla tarihlenir. Yaztta eme yapsna ait bir bilgi yoktur. Bu gmrk yazt ve
Vespasianus adn tayan yaztl blok, tarih olarak birbirini destekler. Buna gre yap,
Vespasianus dneminde plan olarak deiime uramtr. Yap, hemen hemen bu formuyla
Erken Hiristiyanlk dneminde de kent halkna hizmet vermi olmaldr.

BBLYOGRAFYA; C. k, Kaunos Liman Agoras eme binas, Ankara, 1994, s.1vd.
Levha.1-53; B. n, 'Excavations of Caunos Proceedings of 10.thinternational Congress of
Classical Archaeology Volume. 1, Ankara-zmir, 1978, s.423; G. E. Bean, Notes and
inscriptions from Caunos JHS 74 1954, s.97-102

108

25. LETOON ROMA DNEM EMES

(LEVHA 45.1-2)

Kentte, tapnan yanyana bulunduu kutsal alann temenos duvarnn gney-batsnda yap
yer alr. Tapnaklarn gneyindeki kutsal kaynakla balantl olduu anlalan yapnn, bat
blmnde yaplan kazlarda, zerinde stunlarla evrili bir kolonadn yer ald, her iki
tarafndan yarm-daire eklinde exedralarla snrlanm olan 12.55x10.55m. llerinde
dikdrtgen bir blm yer alr. Bu blm, 27 m. apnda ve 4 m. derinliinde bir havuzun
evrelendii, tonozlu bir st yapya sahip olan yarm daire eklinde byke bir portikoya
alr. Dikdrtgen olan blmn duvarlar bir metrenin zerinde korunmu olup, kesme
talardan ina edilmitir. Duvar bamsz iki kesme ta arasnda amur harla balanm bir
blokajdan meydana gelmitir, i tarafta yer alan talar, eit olmayan ykseklikte iki sra
halinde ykselirler. Dikdrtgen blmn zerinde korunagelmi olan belli aralklarla
yerletirilen kaideler, st tarafta yer alan stunlara iaret eder. Olaslkla bu blmde
stunlarla oluturulan bir cephe mimarisi ykselmekteydi. Yarm daire eklindeki portikodan
ok sayda saaklk eleman ele gemi olup, bu ksmda yer alabilecek stunlu bir mimarinin
varlna iaret eder, ince taneli kalkerden yaplm olan saaklk elemanlar arasnda, stilize
edilmi bitkisel bezeklerle dekore edilmi olan korni bloklar yer alr. Dikdrtgen blmn i
taraf, kuzey ve bat taraftaki duvarlarn kmesiyle talarla rtlmtr.' Bunlar arasnda ele
geen beyaz mermerden yaplm, bir tanraya ait olduu dnlen kolosal bir kadn ba,
bir zamanlar bu blmde yer alan aediculalardan birinin iinde duruyor olmalyd. Bu ba, st
tarafta simit eklinde ba evreleyen topuz, yandan ne doru rglerle gelip, arkaya doru
evreleyen ve nde hafif ykseklik yapan sa tipiyle, imparator Hadrianusla balayp daha
sonra devam eden gzn iris ksmnn belirtilmesiyle, Antoninler dnemi zellii gsterir. Bu
blmn bat temel duvarnn merkezinde yer alan niin alt tarafn oluturan ta sras
zerinde, Hadrianusa ithaf edilmi kitabeli heykel kaidesi yer alr, imparatorun ad belirgin
bir ekilde buraya kaznmtr, ithaf eden kii olarak da iiaudius Marcianus gsterilmitir.
Rhodiapolis Opramoas antndaki kitabeden tandmz bu kii, M.S.131de Likyann byk
din adamlarndan birisidir. Yapnn inas bylece imparator Hadrianus dnemine kar. yle
grnmektedir ki, yap byk yarm daire eklindeki bir havuzun etrafnda ina edilmitir.
Yarm daire havuzun i kaplama talarnda olduu gibi, zemine oyulmu temel duvar da, har
109

zerine kurun iine gmlm demir kenetlerle tutturulmu mermer plakalarla kaplanmtr.
Ayn tip kaplama, dikdrtgen blmn her iki kenarnda yer alan yarm daire exedralarda da
mevcuttur. Havuzda yaplan kazlar, yklm olan portikonun saaklarndan geriye kalan,
beyaz kalkerden yaplm malzeme ierir. Portiko stylobatnn dem talar sert beyaz
kalkerden yaplmtr. Bulunan malzemeler arasnda, zellikle friz ve korni elemanlar dikkat
ekicidir. Konsollu korni-sima blounun, sima zerindeki anthemion kua, lotus iei ve
kapal palmetlerden oluur. Dikdrtgen blmn kuzeyinde Ge Hellenistik ve Erken Roma
dnemine tarihlenecek eitli yaplar bulunmutur. Bunlar arasnda bir piliye (direk), exedra
ve kk bir portiko yer alr. 2m. x 1m. x 1.50m. llerindeki piliyeli stunun malzemesi
kalkerdir. Dikdrtgen eklindeki piliyenin bat yznde Leto, Artemis ve Apollon lsne ve
nymphalara ait bir sunu yazt kaznmtr. Sunu yaztnda nymphalarn adnn gemesi ve
eme yapsnn piliyenin gneyinde yer almas, eme yapsnn doas ve yapl amacn da
aydnlatrken, yapdan sorumlu mimarn bu adak piliyesini yapsyla btnletirmek amacnda
olduunu anlyoruz. Kentte ele geen dildeki kitabede daha M..4. yzyldan itibaren
kentte Letonun en bata gelen tanra olduu ve nymphalara baland belirtilmitir. Bu
kltle ilgili olarak kutsal alann hemen gneybatsna bu nymphaion ina edilmi olmaldr.
Yap, Hadrianusa ithaf kitabeli heykel kaidesiyle Hadrianus dnemine tarihilenir.

BBLYOGRAFYA; H. Metzger, 'Fouille du Letoon de Xanthos en 1970 TAD 19.1 1970,
s.169-170. ekil.1-2; Ayn yazar, Fouille du Letoon de Xanthos en 1968 TAD 17.1 1968,
s.59-65. ekil. 1-5. ; Ayn yazar, Xanthos Letoon'un yeni boyutlar T.T.K Konferanslar,
Ankara, 1977, s.1-4; Ayn yazar, Fouille du Letoon de Xanthos 1966-1968 RA 1970,
s.314-317. ekil.8-12; Ayn yazar., Fouille du Letoon de Xanthos en 1969 TAD 18.1 1969,
s.145-146. ekil.1-4; G. E. Bean, Lycian Turkey, Great Britain, 1978,
s.62; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s.490; M. Mellink, Archaelogy in
Asia Minr AJA 73 1969, s.215; A. Balland, inscriptions Dpoque imperale du Lton
Fouilles de Xanthos 7, Paris, 1981, s.57, Levha. 9/39, Kitabe No. 32; C. Le Roy, Rapport sur
Les Fouilles et Restaurations A Xanthos et Au Letoon en 1986 9. Kaz Sonular Toplants
I, Ankara, 1987, s. 216-218.

110

26. MAGNESA AD MEANDRUM HELLENSTK DNEM
EMES

(LEVHA 46)

Yap, agora binasnn bat portikosunda yer alr. Yap, cephe duvar ve antelerle son bulan yan
duvarlara sahip olup, anteli yan duvarlar arasnda iki stun yer alr. Anteli yan duvarlar,
ndeki iki stuna kadar uzatlmtr. Yap, ndeki stunlarn hizasnda i tarafta yer alan iki
stun ve bunlar arasndaki parapet duvar, ve bu duvarn arkasnda yer alan daldrma
havuzuyla karakterize olmutur. n tarafta yer alan iki stunla, daldrma havuzunun nnde
bir n mekan, avlu blm oluturulmutur. n tarafta yer alan stunlar, antelere 1.60 m.
mesafede olup, iki stun merkezi arasndaki uzaklk ise 1.89 mdir. Stunlarn alt aplar 0. 55
m.yi bulur. tarafta yer alan ve at destek kolonunu tayan iki stun ise, n taraftaki
stunlardan 2.20 m. uzaklktadr. Yapnn cephe duvaryla, iteki iki stun arasnda yer alan
havuzu, stunlar arasnda yer alan parapet duvaryla n tarafta snrlanr. Parapet duvarnn
0.23 m. yksekliindeki silmesi lesbos kymationu ve ubuk eklinde bezeme ierir. Yapnn
cephe duvarna yerletirilen be adet aslan ba eklinde rtenden akan su, ndeki havuza
doluyordu. ndeki stunlarn gvdeleri tmyle yivli olmayp, belli bir ykseklikten sonras
yivlendirilmitir. Stunlar yon dzeninde balklara sahiptir. teki stunlar ise tamamen dz
braklmlardr. Stunlar, stun tamburlarnn en alt paras ile birlikte allm plinthesiz
Attk kaidelere, sahiptirler. Yapnn at ve at kirilerine ilikin bulgular ele gememitir.
st tarafnn ne ekilde son bulduu bilinmemektedir. Yapnn arka tarafn oluturan 1.70
m.nin zerinde kalnla sahip olan gl duvar zerinde, mermer plakalarla kaplanm bir
niin yerletirildii gzlenmitir. Bu niin bir zamanlar tm i ksmn geniliinde yarm daire
formunda bir kemer ile st tarafndan kuatlm olduu anlalmtr. Bu dzenlemelerin daha
sonraki bir dnemde, olaslkla Roma dneminde olduu dnlebilir. Bizans dneminde
yapnn i tarafndaki stunlar kaldrlarak, ndeki iki stunun arasna yerletirilen parapet
duvaryla havuz blm geniletilmi, bylece daha byk bir havuz elde edilmitir. Bu
dnemde yapnn parapeti zerine yerletirilen byk bir aslan bal rten, nitelikli iilik
gsterir. Agora ve pek ok yap 1891-1893 yllarnda Cari Humann tarafndan yaplan
kazlardan sonra, bugn Lethaeus rmann getirdii amurla rtlm durumdadr.
Yukardaki bilgiler, 1904 ylnda Cari Humannn kazlar sonucunda elde edilen bulgularn
111

sonulardr. Yap, cephe duvar, daldrma havuzu, bunun nnde yer alan in antis iki stunla
oluturulan avlu blmleriyle, tipik Hellenistik dnem emesidir.

BBLYOGRAFYA; C. Humann, Magnesia am Maeander, Berlin, 1904, s.135-137.
Levha.117-119; T. Wiegand, Zur Entwicklung der antiken Brunnenarchitektur, iinde: J.
Hlsen, Das Nymphaeum, Milet 1.5, Berlin, 1919, s.75,79 ekil. 4; E. Akurgal, Anadolu
Uygarlklar, Istanbul, 1988, s.422.

27. MLETOS HELLENSTK DNEM EMES

(LEVHA 47)

Kentte, Jstinyen dnemi sur duvarnn iinde, bu emenin yap malzemesine ulalmtr.
Yapnn eme olabileceine, tm tesisin elemanlarnn uygunluuna baklarak karar
verilmitir. Yapdan ok sayda aritrav, korni bloklar, kaset plakalar, stun ve ante
balklar, stun gvde ve kaideleri ele gemitir. Deprem ve savalar yapya ok zarar vermi
olup, birok eleman sur inasnda kullanlmtr. 13.045 m. uzunluunda olan yap, masif bir
cephe duvarna ve anteli yan duvarlara sahiptir. Anteli yan duvarlar, yapnn n tarafnda yer
alan alt stuna kadar uzatlmlardr. Bu stunlarn hizasnda, i tarafta yer alan alt stunun
oluturduu ve aralarnda parapet duvarn oluturan plakalarn bulunduu ksmn arkasnda
ise, yapnn daldrma havuzu yer alr. Parapet duvarnn i tarafndaki anmalar, arkasnda yer
alabilecek bir havuza iaret eder. ok saydaki mimari elemanlarn ele gemesi, yapnn
rekonstrksiyonuna imkan vermitir. Bu iteki stun srasyla, dtaki stun sras arasnda
oluturulan n mekan ise, yapnn avlu blmdr. Arka duvara yerletirilen borulardan geen
su, rtenler vastasyla ndeki daldrma havuzuna akyor olmalyd. Kentte suyun,
gneybatdaki Kalabak Tepe, daha gneydeki Akky.Yeniky arasndaki srtlardan kaynayan
pnarlardan getirildii ve kalntlar arasndaki saysz toprak knklerin vastasyla, su ile ilgili
yaplara iletildii anlalmtr. Ele geen anteli stunlarn gvde ile baln birletii boyun
ksm 0.414 m. geniliinde olup, yanlzca stun bal ise 0.515 m. yksekliindedir.
Korinth dzenindeki balklarda, yapraklar ekirdek ksmndan darya doru tam ve
112

kaulisin tepe noktasndaki rozet st taraftaki izgiyi am olmasyla, Hellenistik dnemin
barok karakterine uygun olan geliim zellii gsterir. Yapnn avlu blmn oluturan
dtaki stunlarn, gvdeleri drt adet tambur ksmndan oluurlar ve zerileri 24 adet yivlidir.
Stun gvdelerinde ve stunun st tarafnda bal tamak iin dbel delikleri almtr.
Tm stun ykseklii mevcut paralara baklarak 4.269 m. olarak saptanmtr. Stunlar,
0.169 m. yksekliinde plinthesiz Attik kaidelere sahip olup, zerinde dbel deliklerine
sahiptir. nce iilik gsteren stun balnn alt ap 0.36 m, abacus ykseklii ise 0.072-
0.075 m. arasnda deiir. Bu balklarda ante balklar gibi, Hellenistik dnemin barok
karakterini tarlar. Havuzn n tarafndaki avlunun st dz bir saaklkla rtlyd. 13.25
m. uzunluundaki n avluda yer alan stunlar arasndaki uzaklk 3.75 m. Olarak saptanmtr.
Saakla ait tavan kasetleri ele gemi olup, 0.33 m. kalnlkta baklava dillimi eklinde ve
ortalama 1.79 m. uzunluunda plakalar eklinde sra tam, iki sra yarm baklava diliminden
oluuyorlard. Kaset derinlii 0.06 m.dir. Bunlarn dnda dikdrtgen plakalar da bulunmu
olup, 0.320-0.330 m. arasnda deien kalnlktadrlar. Bu plakalarn d kasetleri yon
kymationu, i kasetleri ise Lesbos kymation kuayla bezenmilerdir. Saaklk ksmndan ele
geen bir blok zerinde di kesimi 0.085 m. yksekliinde ve diler 0.065 m. geniliindedir.
Aralarnda 0.036 m. geniliinde boluklar vardr. Dokuz di ve boluk eklinde
yerletirilmitir. Gzel bir iilik gsteren ranke frizine sahip olan sima blou zerinde, aslan
ba eklinde rtenlere sahiptir. Korni ykseklii 0.298 m. olarak saptanmtr. Tm olarak
ele geen iki aritrav blou 1.809 m. ve 1.804 m. uzunluunda ve iki fascialdr. 1.804 m.
uzunluundaki aritrav blounun alt tarafnda yer alan soffit kua zerinde, ok ince bir
ekilde kaznm olan yazt yer alr. Burada Laodikeia ismini gryoruz. Yap, M.. 3.
yzylda yaam olan 2. Antiochosun (M..261-246) ei Laodikeiaya ithaf edilmitir. Bu
kiiiin Miletosla olan ilikileri, yaztlardan bilinir. Belki de yapnn sponsorluunu yapan
kii olarak ona ithaf edilmitir. Yaz karakteri de bu tarihi destekler niteliktedir. Yapnn i
tarafnda yer alan stunlarn zerindeki saaklk ksmndan ele geen iki aritrav bloundan
birisi 1.803 m., dieri ise 1.79 m. uzunluunda olup, iki fascialdr. Bu bloklarn alt tarafnda
soffit kua yer alr. Aritrav bloklarnn alt tarafnda stunlara balandn gsteren dbel
delikleri ve kenet izleri mevcuttur. Bu izleri hem i hem de d aritrav da grmek
mmkndr. taraftan ele geen sima blou ve tavan kasetlerinden anlald kadaryla,
zel bir at ksm olmad, saakln ayn zamanda at rtsn de oluturduu fikrine H.
Knackfuss tarafndan varlmtr. n avlunun tavanna ait kasetler daha derin yaplm olup, i
tarafn tavanndan belirgin bir ekilde vurgulanarak ayrt edilebilmektedir. tarafn tavan
kasetleri daha az dikkat ekicidir. Bu ksm, yapnn daldrma havuzunun zerini
113

kapatmaktadr. nsanlarn su almak iin bekledikleri n tarafta yer alan avlu ksmnn tavan
kasetleri ise, daha ince iilik gsterirler. Yap, planyla, yaztyla, Korinth balklarnn
gsterdii stil zellikleriyle, Hellenistik dnemin erken evresine tarihlenir.

BBLYOGRAFYA; H. Knackfuss, Der Sdmarkt und die Benachbarten Bauanlagen, Milet
1.7, Berlin, 1924, s. 263-278. Levha. 269-278; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul,
1988, s.461.

28. MLETOS ROMA DNEM EMES

(LEVHA 48.1-2-3)

Kentte, bouleuterion binas ve propylonunun karsnda, agora meydannn dousunda,
cephesi meydana dnk olarak yap yer alr. Yapya suyun, bugnk Akky-Yeniky
arasndaki srtlardan kaynayan pnarlardan, Roma dneminde ina edildii anlalan aquadkt
vastasyla getirildii ve aquadktn son noktasn bu eme yapsnn oluturduu, bugnk
kalntlaryla aka bellidir. 1.18m. yksekliindeki podyum duvar zerinde 1 ykselen yap,
katl cephe duvar ve buna bal olarak her iki yandan ne doru uzanan iki katl kanat
ksmlarna sahiptir. 20.45 m. geniliinde ve 17 m. yksekliinde olan cephe duvar ve iki
kat halinde ykselen yan kanatlar, 16.15x6.39 m. llerindeki byk havuzu (rezervuar)
tarafndan kuatr. Temel kalntlar grlebilen byk havuzun zemini, dkme betondan
yaplm olup, aralarnda ise kiremit paracklar vardr. Zeminin zeri beyaz mermerden
yaplm plakalarla kapl olduu, ele geen paracklardan , anlalmtr. Zeminde plakalarn
taklaca kanca izleri mevcuttur. Bu havuzun nnde, 0.10m. daha aa seviyede, ikinci bir
havuz yer alr ki, bu da daldrma havuzudur. Bu havuz 15.60x1.60 m. llerindedir. Byk
havuzla daldrma havuzu arasnda, drt adet destek stunu tarafndan tanan 1.17 m.
yksekliinde ayrc bir duvar bulunur. Daldrma havuzunun nnde ise, birbirine kancalarla
gemi mermer plakalardan oluan bir parapet duvar yer alr. Bunlarn arasnda destek
stunlar yer alr. Parapet duvarnn i tarafnda daldrmaktan dolay oluan anma izleri
mevcutttur. Parapet duvarnn st tarafnda yer alan 4.5-5 cm. apndaki oyuklar, olaslkla
114

kaplarn kaymamas iin taban ksmlarnn yerletirildii dzenlemelerdir. Daldrma
havuzunun nnde yer alan adet basaman temelleri kahverengi gzenekli talardan
yaplm olup, aralarnda ise ak sar kalker talar grlmektedir. Ayn malzeme, kanat
ksmlarnda dolgu maddesi olarak kullanlmtr. Basamaklarn zeri ise beyaz mermer
plakalarla kapldr.Yapnn cephe duvarnn arka tarafnda, aquadktn sonunda yer alan su
deposunda toplanan sular, borular vastasyla yapya iletiliyordu. Bu deponun adet kemerli
ana blm vard. Bu su tertibatyla, yapnn cephe duvar, kancalarla oluturulan balayc
elemanlarla birbirine balanmt. Yan kanatlarn sayesinde, nden bakldnda arkadaki
depo grnmyordu. Arkadaki su deposu salt pratik amaca ynelik olarak ina edilmi olup,
dekorasyon iermez. Buradan borular vastasyla iletilen su, ntarafta yer alan byk havuza
akar. Yapnn cephe duvarnda kullanlan bosajl byk kare talar, su deposunu oluturan d
duvarlarda da kullanlm olup, duvarn i taraf ise deiik boyutta kk talardan oluan
dkm duvar rgsnden meydana gelir. Su deposunun arka tarafnda, ortada yer alan iki
adet destek stunu borularn gemesi iin yaplm olup, buna benzer iki adet destek stunu
ise hemen aquadctn sonunda ve onunla ayn ykseklikte yer alr. Destek stunlar dzenli
bir ekilde rlm kare talardan oluan duvar rgsnden meydana gelir. zerinde bulunan
yarm daire eklindeki kemerler ise dkm duvar rgs tekniiyle yaplmlardr. 3.50m.
ykseklikteki, direk yerden ykselen bu stunlarn kaideleri yoktur. kemer, olaslkla su
deposunun tonozlarn ve ara destek stunlarna sahip olan st deposunu tamak iin yaplm
olmalyd. Ayrca bu blmler be adet boruya geii salarlar. Kemerler sar, beyaz kalker
talardan yaplm olup, aralarnda koyu mavi mermer paracklar vardr. Bir zamanlar
katl olan yapdan geriye, zemin katn kalntlar kalmtr. Zemin katta cephede toplam dokuz
ni bulunmaktayd. st katlarda da ayn sayda nilerin olduu dnlmektedir. Nili duvarn
kaba allm duvar rgsnn zeri, mavimsi ve beyaz renkli mermer plakalarla kapl
olduu, duvar yzeyindeki kalntlardan anlalmtr. Orta ni dierlerinden daha geni
tutulmu olup, nilerin st kemerle kuatlmtr. Yksek kaideler zerinde ykselen
stunlarla oluturulan aediculalar arasnda, serbest ni oluumlar meydana getirilmitir.
Aedicula ksmlarn oluturan, n tarafta yer alan destek stunlarndan, merkezi aediculay
oluturan iki stun merkezi arasndaki uzaklk 2.21 m.dir. Dier yanlardaki aediculalarn iki
stun merkezi arasndaki uzakl ise 1.806 m. olarak hesaplanmtr. Yapda grlen dikkat
ekici bir dzenleme, her katta aedicula kntlarnn stste gelmeyip, serbest ni
oluumlarnn zerine denk gelmesidir. Bylece destek stunlarnn kitlesine daha bir canllk,
hareket getirilmek istenmi, belkide yer sarsntlarna kar dayankl olmas amacyla bu
ekilde planlanmtr. Aediculalarn st taraf ise gen ve volt eklinde alnlklarla
115

talanm olup, palmet eklinde akroterlere sahiptiler. Zemin katta, mevcut olan nilerin arka
duvarnda suyun girebilecei, farkl seviyelerde boru girilerinin olduu gzlenmitir. Nilerin
iinde yer alan heykellerin tad amphoralar veya yanlarnda yer alan balk az eklindeki
rtenler, bu borularla balantl olarak, gelen suyu ndeki byk havuza aktyorlard. Bu
heykelciklerden fkran sularn, ndeki byk havuza nasl iletildii konusunda bulgular ok
yetersizdir. Suyun, podyum duvarnda bulunan hafif bir eimden aaya akt, ya da borular
o denli uzun yaplmt ki ve su yle basnlyd ki, havuza kadar ulaabiliyordu eklinde
dnlebilinir. 0.49m. derinliinde olduu saptanan nilerin, belkide hemen n tarafnda,
havuza yakn bir ekilde yerletirilen heykellerin zerinde durduu kaidelerin kenarndan
akan su, havuza doluyordu. Yapdan ele geen destek stunlar kare ya da dikdrtgen kesite
sahiplerdir. Stunlar plintheli Attik kaidelere sahip olup , zerinde dbel delikleri mevcuttur.
Bu stunlar grupta toplanabilir. Birinci gruptakiler; gvdeleri zerinde dokuz adet nde,
dokuz adet arkada yivli olanlar, ikinci grup; gvde ksmlar dz braklanlar, nc grup ise;
zerinde st ste duran iki sra er akanthus yapra, yukarya doru ranke bezemesi
eklinde kmakta olup, bu ksmda yaprak voltleri, deiik tomurcuk bezemeleri ierirler.
Stunun boyun ksm ise, yar palmetlerle bezenerek son bulur. Zemin katta yer alan bu
nc grup stunlar, beyaz mermerden yaplm olup ince iilik gsterirler. Dier iki
gruptaki stunlarn malzemesi ise krmz, sar damarl mermerdir. Alt kat stunlar Kompozit
dzende balklara sahip olup, balklar sekiz adet sivri akanthus yapra, sepet ksm, voltler
ise abacusun kelerinde derin yivler eklinde dnerler. Balk ykseklii 0.374 m., boyun
ap ise 0.28 m. ve 0.31 m. olarak llmtr. Alt katta tm stun ykseklii, balk ve kaide
hari 2.65 m. olarak saptanmtr. Balklarn zerinde yer alan 0.48 m. yksekliindeki
fascial aritrav, beyaz mermerden yaplm olup, zerinde ranke frizi grlr. Ancak baz
rnekler dz braklmtr. Aritrav, ke stunlar zerinden yapnn kanat ksmlarna doru
dn yapar. Zemin katn merkezi yerinde bulunan aediculalarn, st tarafnda yer alan
aritrav blounun n ksmnda yer alan yaztta, M.Ulpius Trayanus Suriye eyaletinin legat ve
Asya ve Ispanya prokonsl ve papaz cemiyetinin yesi olarak onurlandrlr ve yap ona ithaf
edilir. Alt katn stunlarna ait iki adet zeri yaztl kaide paras zerinde M.Ulpius Trayanus
ve olu Trayanusun isimleri gemektedir. Alt kata ait olduu saptanan tavan kasetleri,
baklava dilimi ve kare eklindedir. Bu ksmlarn erevesini, soffit olarak allm oluk ve
yivler meydana getirir. Kenarlara gelen ksmlar ise gen kasetler eklindedir. Ana cephenin
orta katna ait stunlar, 0.30 m. yksekliinde bir sockel ve bunun zerinde yer alan 0.555 m.
yksekliindeki postamentler zerinde ykselirler. Bu kattaki stunlarda yivli ve dz gvdeli
olarak, iki tip gsterirler. Stunlar, Korinth dzeninde balklara sahip olup, balk ykseklii
116

0.31-0.29.5 m.dir. Balklarn stili Flaviuslar dnemi zellii olarak, akanthus yapraklar
fazla dilimli ve yapraklarn ierisinde gz tabir edilen delikler olumutur. Orta kat
stunlarnda, alt kattaki malzemenin ayns kullanlmtr. Alt katm stunlarndaki ince iilik
bu katta grlmez. Orta katn tm stun ykseklii 3.72 m. olarak llmtr. Stunlarn
zerinde yer alan iki fascial aritrav zerinde, ranke friz kua yer alr. Bunun zerinde iyon
kymation kua ve di kesimli konsollu korni ksm yer alr. Korniin zerinde yer alan
aslan ba rtenli sima blounun zerinde yer alan oyuklardan, st tarafn alnlklarla
taland anlalr. Orta katn aediculalar, altarnatif olarak yerletirilen gen ve ift voltl
alnlklarla talandrlmtr. Ana cephenin nc katndaki stunlar, 0.657m. yksekliinde
postamentler zerinde ykselirler. Postamentler zerinde ise 0.25m. yksekliinde plinthe ve
bunun zerinde ise kalathosu evreleyen akanthus yapraklaryla bezenmi 0.284m.
yksekliinde bir kaideye sahip olan stunlar ykselirler. Bu katn stunlar; dz, yivli,
bitkisel motiflerle bezenmi olmak zere grupta toplanrlar. Merkezde yer alan aediculay
oluturan stunlarn gvdesi, st ste duran iki sra akanthus yapra ve yukarya doru ranke
motifleri ve tomurcuklarla bezenmitir. Tm stun ykseklii 2.07m.dir. Korinth dzeninde
balklara sahip olan bu stunlarn, balk ykseklii 0.295m.dir. Sepetin etraf iki sra
halinde, her biri sekiz adet akanthus yaprandan oluur. nc kata ait dier stun
balklar, Korinth dzeninde olup, 0.287m. yksekliindedir. Bu balklarda akanthus
yapraklarnn, anak ksmndan daha ok dar tat ve daha plastik hale geldii gzlenir.
Bu kat, yaztyla 3. Gordianus dnemine tarihlenir. Bu katn merkezinde, bitkisel bezekli
stunlarnn meydana getirdii aedicula blmnn zerinde yer alan 0.405m.
yksekliindeki iki fascial aritrav zerinde yer alan yaztta, yapya ilave bu katn imparator
Marcus Antoninus Gordianus 3 (M.S.238-244) ve ei Furia Sabinia Tranquillina dneminde
eklendii anlalr. Yine ayn yazttan, st kata ait tavan kasetlerinde bronz bezemelerin
kullanld anlalr. Yap 3. Gordianus dneminde onarm geirmi ve ilave bir nc kat
eklenmitir. Bu iki fascial aritrav zerinde yon kymationu ve ranke friz kua yer alr.
Frizin zerinde ise tekrar iyon kymationu, di sras ve konsollu korni ksm ykselir. Bunun
zerinde yer alan sima blou ise, st tarafnda ift voltl alnlkla talanr. st katn dier
aediculal ksmlar ise, gen alnlklarla talanrlar. Alnlklar tepede ve kelerde palmet
eklinde akroterlere sahip olup, derin oyukfar eklinde ilenmi ve uzaktan bakldnda
dikkat ekicidir. Bu kata ait tavan kasetleri ele gemi olup, zerinde bronz almalara ait
bulgular saptanmtr. Yapnn nc katna ait bezemeler kaba iilik gsterirlerken, zemin
katn bezemeleri ok ince iilik gsterirler. nc kat sonradan eklendii iin, burada farkl
kiiler alm, bu nedenle iilik fark meydana gelmi olmaldr. nc kata ait dier
117

aediculalar outuran yivli ve dz gvdeli stunlar, 0.657m. yksekliinde postamentler
tarafndan tanan ve 0. 22m. yksekliinde bir plinthe zerinde, yukarya doru kemer
eklinde dnen kalathosa sahip ve bunu dik duran akanthus yapraklarnn evreledii bir
kaidenin zerinde ykselirler. Bu stunlar Korinth dzeninde balklara sahiptirler. Bu
aediculalarn styap elemanlar, merkezi aediculann st yap elemanlaryla ayndr. Yapnn
yan kanatlarna gelince; cephe duvar boyunca devam eden ve her iki yandan ne doru
uzanan podyum duvar zerinde ykselen kanatlar, iki kat halinde ykselirler. Cephe
duvarnn yan kanatlarla birletii kede, ikier adet serbest stun oluumlar meydana
gelmitir. Bu sayede cephenin saaklk elemanlar kelerde dn yaparak, kanatlardaki
saaklklarla'birlemilerdir. Kanatlar arka duvara sahip deildir. Arka arkaya ayn hizada
yerletirilen iki sra halindeki beer stunla kanatlar oluturulmutur. Stun merkezleri
arasdaki uzaklk ortalama 1.72m.dir. Kanatlarn alt kat stunlar Attik kaidelere sahip olup,
dz ve yivli olmak zere iki tip stun gvdesi ierirler. st kat stunlar ise postamentler
zerinde ykselen, Korinth dzeninde balklara sahip olan, dz ve yivli gvdeli stunlara
sahiptirler. Kanatlarda, her iki katta stunlarn oluturduu aediculalar mevcuttur. Aedicula
derinlii yaklak 1.80m.dir. Cephede olduu gibi kanatlarda da, aediculalar eksensel
olmayp, serbest stun oluumlarnn zerinde ykselirler. Kanatlarn uzunluu 9.73 m.,
genilii ise tahmini olarak 2mdir. Alt katn aritrav fascial, st katn aritrav ise iki
fascial olup, zerlerinde ranke frizi yer alr. Onun zerinde srasyla on kymationu, di sras
ve konsollu korni ksm ykselir. Aediculalarn zeri gen ve ift voltl alnlklarla
talanmtr. kinci kattan ele geen tavan kasetleri dikdrtgen eklinde olup, kenarlar soffit
kuayla erevelenmitir. Birinci katn tavan kasetleri ise kare eklinde olup, kaset derinlii
aa yukar 0.28m.dir. Soffit kuayla erevelenmitir. Ke aediculalarn tayan kare
eklindeki tavan kasetleri ise yivlerle erevelenmitir. Kaset genilii 0.225 m.dir. Yapnn
daldrma havuzunun parapet duvarndan geriye kalan, duvarn arasnda yer alan 0.70-0.73m.
yksekliindeki destek stunlarnn ke paralardr. Kaba iilikleriyle, ge bir dnemden
olduklar dnlr. Kare ve dikdrtgen eklinde, eitli yksekliklerde onyedi adet heykel
kaidesi bulunmutur. zerinde heykel plinthesini tutturacak dbel delikleri mevcuttur.
Heykeller bir zamanlar, niler ve aediculalarn iinde dekoratif amala, oturuyor ya da ayakta
duruyor vaziyette yerletirilmi olmalydlar. Bunlar arasnda tanr, tanra ve nympha
heykelleri yer alr. Yap, ana cephesi, yan kanatlar, arkadaki su deposu, ndeki byk havuz
ve daldrma havuzu blmleriyle, adeta bir su saray grnmnde olmalyd. Yapdan ele
geen ok saydaki mimari elemanlar sayesinde, J. Hlsen tarafndan rekonstrksiyonu
yaplmtr.
118


BBLYOGRAFYA; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s.451; J. Hlsen, Das
Nymphaeum Milet 1.5, Berlin, 1919, s.1-52, Levha.1-63. Yaztlar iin bkz. s. 53-54; O.
Reuther, Nymphaeum RE 17.2 1937, s.1520; F. Glaser, Brunnen und Nymphen -Die
Wasserversongung Antiker Stdte 2. Pergamon, Mainz, 1987, s.123. Levha.12; G. E. Bean,
Aegean Turkey, 1966, s.229; A. Boethius, J. B. Ward-Perkins, Etruscan and Roman
Architecture, Great Britain, 1970, s.406; R. Ginouves, Laodicee du Lycos. Le Nymphee,
Paris, 1969, s. 161; L. Crema, Architettura Romana. Encicolopedia Classica 3.12, Torino,
1959, s.429; G. Kleiner, Die Ruinen von Milet, 1968, s.114.

29. OLBA-DOCAESAREA ROMA DNEM
EMES

(LEVHA 49)

Kentte, dou-bat ynnde uzanan ana caddenin dou ucunda yer alan antsal takn bat
tarafnda, ana caddenin hemen sanda yap yer alr. Yapnn cephesi stunlu caddeye bakar.
Yap,17 m. uzunluk ve 11 m. geniliindeki cephe duvar ve bunun her iki tarafndan ne
doru kanat eklinde alan yan duvarlara sahiptir. Cephe duvar ve yan kanatlar, yapnn 11
m. uzunluundaki havuzunu tarafndan, evreler. Cephe duvarnn n tarafnda, havuzun
bordr zerinde yer alan ni eklindeki oyuklar ve dikdrtgen biimli stun kaideleri, bu
ksmda yer alabilecek nili ve aediculal, stunlarla dzenlenen bir mimariye iaret eder.
Bunlar arasnda, tam merkezde sada ve solda yer alan insitu iki adet kare eklinde kire
tandan yaplm plintheler ve onlarn mermerden yaplm yuvarlak stun kaideleri, hemen
onlarn yannda yerde yatar vaziyette bulunan kire tandan yaplm stun gvdeleri,
bulunur. Etrafa yaylm vaziyette bulunan ok saydaki mimari elemanlardan, zellikle
bezemeli saaklk bloklarndan ve gen alnlklardan, yapnn stunlar zerine oturtulmu
grkemli bir mimarisi olduu anlalmaktadr. Ele geen friz blou zerindeki anthemion
kua, birbirine apraz geili kvrk dallarla balanm olan, palmet ve kenger yapra ile
Erken Severuslar dnemi biim zellii gsterir. Yapya suyun, arka duvara alan
oyuklardan, rtenler vastasyla, ndeki havuza akt anlalmaktadr. Havuzun n tarafn
119

snrlayan parapet duvarnn nnde, ikinci bir havuzun yer aldna, parapet duvarndan aa
yukar 0.80 m. daha aada yer alan ikinci bir parapet duvar iaret etmektedir. Cadde
seviyesinde yer alan oyuk eklindeki bir kanal ise, fazla suyun tahliye edildii kanal olmaldr.
emenin suyu, aa yukar \15 km.yi bulan, kayalara oyulmu tnel ve kanallarla Aksufat
denen yerden, Lamus (Limonlu) aynn ana kaynaklar yaknlarndan kente getirilmi olup,
kentteki su kulesi nnde bir havuzda dinlendirildikten sonra, iki kol halinde ayrlmaktadr.
Bu kollardan birisi eme yapsnda son buluyordu. Havuzun kar tarafnda yer alan bank
tr oturma sralarnn varl, evresinde oturularak dinlenmek ve serinlemek gibi
fonksiyonlara da hizmet verdiini gsterir. Yapnn zerinde bulunduu stunlu cadde, R.
Paribeni, P. Romanelli tarafndan M.S.2. yzyla tarihlendirilir. Yap stunlu cadde zerinde
yer alan konumuyla, caddenin inasndan sonra yaplm olmaldr. Bu da aa yukar M.S. 2.
yzyl sonlar veya 3. yzyl balarna iaret eder. Yapnn mimari bezemeleri de bu tarihi
destekler. BBLYOGRAFYA; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s.550; C.
Takran, Silifke, Ankara, 1993, s.147,148; M. Bildirici, Tarihi su yaplar Konya, Karaman,
Nide, Aksaray, Ankara, 1994, s.419; R. Paribeni, P. Romanelli, Studi ericerche
archeologiche nell Anatolia Mridionale MAMA 23 1914, s.90 vd.; C. Baaran, Anadolu
Mimari Bezemeleri Roma a Lotus-Palmet rgesi, Erzurum, 1195, s.136-137 Levha. 41/b.

30. OLBA-URA ROMA DNEM EMES

(LEVHA 50.1-2)

Kentin dousunda, akropoln eteinde yer alan yap, Diocaesarea, Korykos ve Seleuciadan
gelen yollarn kesitii noktada konumlandrlm olup, yzyln banda akropoln
bulunduu tepenin eteinden eme yapsna gtren stunlu caddenin izleri grlebiliyordu.
12m. ykseklie kadar korunagelmi olan yap, yksek bir podyum duvar zerinde ykselen
cephe duvar ve her iki tarafndan ne doru kanat eklinde alan yan duvarlara sahiptir.
Cephe duvarnn n tarafnda yer alan byk havuz (rezervuar), tarafndan cephe duvar ve
kanatlar tarafndan evrelenmitir. Yapnn korunagelmi yksekliine baklrsa, iki katl
olmaldr. Podyum duvar, zerinde, stunlarla oluturulan mimari bir dzeni tar. Havuzun
zerinde ykselen bu ksmdan geriye, ancak birka ni kalmtr. Drtgen talardan oluan
120

cephe duvar ve yan kanatlar, sa taraftaki antede st profile kadar ayakta kalmtr. evreye
dalm vaziyetteki ok sayda mimari elemanlardan, yapnn stunlarla tanan aedicula ve
nilerle dekore edilen iki katl bir dzene sahip olduu anlalr, iyi vaziyette bulunmu
yuvarlatlm bir aritrav bloundan, merkezde ya da her iki tarafnda yuvarlak nilere sahip
olduu anlalr. Ancak ele geen malzemelerle yapnn rekonstrksiyonu mmkn
olmamtr. Cephe duvarnda yer alan iki adet yuvarlak delik eklinde yuvalar, su klar
olup, buradan akan suyla ndeki havuz doluyordu. Arka duvarn onik'nci ta srasnda yer
alan bu iki yuvarlak su klar, duvara yerletirilen iki adet kare eklinde kntl ta bloklar
tarafndan evrelenmitir. Bu konsol eklindeki kntlar, yuvalara yerletirilen borulardan
akan sularn, daha rahat bir biimde ndeki havuza ulamasn salayan, dzenlemeler
olmaldr. Byk havuzun n tarafn snrlayan parapet duvarnn d yznde, orta ksmnda
yer alan yuvarlak ve suyun akabilecei bir delik ise, imdi varolmayan, n tarafta yer alan
ikinci bir havuza, yani daldrma havuzuna iaret eder. Byk havuzun parapet duvarnn sa
tarafnda yer alan daire planl, kire tandan yaplm 1.60 m. apnda ve 0.35 m.
derinliindeki bir havuz ise, olaslkla daha ge bir dnemde buraya konularak ykama ve
yalak iin hizmet vermi olmaldr. Yapnn n tarafnda, taban seviyesinde yer alan adet
basamak ve platform eklinde bir dzlk, evreye dalm vaziyette bulunan kire tandan
yaplm banklar, eme fonksiyonunun yannda, evresinde oturularak dinlenilecek ve suyun
akyla serinlenecek bir yer konumunda olduunu gsterir. Yapya suyun, kenten 15km.
mesafedeki Lamus ayndan alnarak, ncelikle kertme tanknda depolandktan sonr, ak
bir su hatt olarak kanallarla devam ederek, son 300 metresinde ise aquadctle ve bunun U
biimli 0.30m. x 0.30m. llerindeki suyun dzenli akn salayan kanalyla iletilerek,
ulatrld anlalmaktadr. Aquadktn dou cephesinden ele geen bir yazt, H.W. Reisen
tarafndan okunakl hale getirilmi olup, yazta gre, aquadctn bitirili tarihi imparator
Septimius Severus dnemidir (M.S.193-211). Bu yazttan ayr olarak, yere dm vaziyette
bulunan yaztl bir blok parasndan ise, aquadktn M.S.6. yzylda 2. Jstinyen dneminde
onarm geirdiini reniyoruz. Olba kentinde ele geen bir sikke zerinde, imparator Lucius
Verusun (M..S.161-169) ba, ve sol kolunu devrik bir urne zerine koymu ve yatar
vaziyette tasvir edilen bir nehir tanrs grlmektedir. Nehir tanrs ile su arasndaki iliki
dnldnde, aquadktn inasnn Lucius Verus dneminde balam olabileceini
dnebiliriz. Aquadkt ve emenin yap malzemesi ve ta iilii ayn olup, her ikiside
yerel kire tandan ve yontma ta iiliiyle yaplmlardr. Olaslkla, eme yaps
aquadktn inasndan hemen sonra yaplm olmaldr. Bu da M. S. 2. yzyl sonlar ya da
M. S. 3. yzyl balar olabilir.
121


BBLYOGRAFYA; J. Keil, A. Wilhelm, Denkmler aus dem Rauhen Klken MAMA 3
1931, s.81-84.Levha.104,107; C. Takran, Silifke, Ankara, 1993, s.158-159; M. Bildirici,
Tarihi Su Yaplar, Konya, Karaman, Nide, Aksaray, Ankara, 1994, s.422-423.
31. PERGE ROMA DNEM EMES

(LEVHA 51.1-2)

Kentte, akropoln eteinde, kuzey-gney stunlu caddesinin sonunda yap yer alr. Yap, 21
m. geniliinde cephe duvar ve her iki tarafndan ne doru kanat eklinde alan 8.75m.
uzunluunda yan duvarlara sahiptir. Yap, dzenli yatay tabakalar meydana getiren kesme
kalker ta bloklarndan ina edilmitir. Asl eme blm, cephe duvarnn n tarafnda
merkezde yer almtr. Cephe duvarnda yer alan zeri kemerli niten, ortadakinin altnda
nehir tanrs, olaslkla Kestrosun (Aksu) heykelini tayan balkon eklinde bir kntya sahip
olup, bunun nnde ise 6 m. uzunluk ve 3.55 m. geniliinde havuz yer alr. Bu ksmn
sanda ve solunda ise, zeri kasetli tonoz kemerle rtl kaplar yer alr. Kaplarn
genilikleri 3.75 m.ve 3.50 m.dir. Kaplardan sonra ne doru knt oluturan kanatlar
gelmektedir. Yapya suyun, Perge akropolnn kuzey ve kuzeybatsnda yer alan tepelerdeki
kaynaklardan geldii anlalmaktadr. emeye su getiren, zemini, yanlar ve zeri yass ta
levhalarla rtl olan 1.20 m. geniliindeki kanal, akropoln gney yamalarn takip ederek
yapnn arkasnda kavis eklinde bir dirsek yaparak emeye dikey olarak dayanmakta ve bu
son ksmda, kaln ta ayaklar zerinde oturduu anlalan bir su kprs meydana
getirmektedir. Buraya ulaan su, nehir tanrs heykelinin arkasnda bulunan kk bir havuzda
toplanr ve oradan heykelin altndaki ince, uzun bir aralktan, cephe duvarnn nndeki
havuza akar. Havuzdan taan suyun fazlas ise, yapnn n tarafnda uzanan kuzey-gney
stunlu caddesinin ortasnda yer alan bir kanala dklyordu. Havuzun her iki kenarnda n
tarafta birer adet, arka tarafnda birbirinden 1.04 m., 1.70 m. ve 1.04 m. aralklarla
yerletirilen drt adet, kanatlarn n tarafnda podyum duvar arasnda er adet olmak zere,
st taraf silmeli 1.20 m. yksekliindeki yass payeler zerinde, stun dizilerinden oluan, iki
katl stunlu, aediculal bir mimari ykseliyordu. Yapnn evresine dalm vaziyette
bulunan postament, kaide, stun, balk ve saaklk paralar/lleri bakmndan iki gruba
122

ayrlrlar. Bu durum, yapnn iki katl stunlu bir mimariye sahip olduunu gsterir. Bulunan
paralar arasnda, sekiz keli postamentler zerinde ykselen granit ve eitli mermerden
yaplm stunlar ve Kompozit dzende balklar, ele gemitir. Alt ve st silmeli sekizgen
postamentler 0.35m. yksekliinde olup, yksek payeler zerinde ikinci bir kaide olarak yer
alyorlard. Bunlarn zerinde ise stunlar ykseliyordu. Ele geen mimari elemanlara gre,
zemin katn stun ykseklii, postament, kaide ve balkla birlikte 7.30m.yi bulur. Stunlarn
zerinde fascial aritrav, bunun , zerinde anthemion frizi yer alr. Zemin katn kanat
blmlerine ait aritrav ; bloklar zerinde ise, thyrsos denekleriyle bezeli friz kua yer
alr. Konsollu geison-sima bloklar menad, satyr ve tiyatro masklar eklinde rtenler
ierirler. Sima zerindeki anthemion kuanda, yapraklar birbirinden kopuk, hareketsiz bir
grnm iindedirler. Ayrca yapraklarn saysal adan eitlii, yedili yaprak dizisi
Flaviuslar dnemine tarihlendirilebilecek zelliklerdir. Saaklk blm toplam 1.30m.
yksekliindedir. kinci kata ait olduu saptanan stunlarn ykseklii yaklak 3.90m.dir.
kinci katn saakl 0.85m. yksekliindedir. kinci katn aediculalar gen alnlklarla
talanmlardr. Ele geen alnlk paralar, triton kabartmalar ile bezenmi olup, kaim
akanthus yapraklar iinden kan Nikelerle bezenmi akroter paralar sayesinde, gen
alnlklar her iki tarafndan saran byk akroterler hakknda bilgi sahibi oluyoruz. Ele geen
mimari elemanlarla yaplan saptamalara gre, birinci katn toplam ykseklii 8.60m., ikinci
katn toplam ykseklii ise 4.77m.dir. Yapnn tm ykseklii aa yukar 13.40m.dir.
Yapnn sa kanat podyumunun zerinde yer alan yazt, harf karakteri ve yaztta ad geeri
Pamphylia birlii bakan Aurelius Seilanus Neonianus Stasiosun n ad olan Aureliustan
dolay, M.S. 3. yzyln ilk eyreine tarihlenmektedir. Bu kii, Aurelius n adn, Caracalla
lakapl imparator Marcus Aurelius Antoninusun (M.S.211-217) kartt, btn hr
insanlara Roma vatandalk hukukunu salayan Constitutio Antoninianadan sonra alm
olmaldr. Ancak ele geen Hadrianus heykelleri ve mimari bezemeler, yapnn inasyla ilgili
olarak daha erken bir tarihe iaret eder. Byk olaslkla yap onarm geirmi ve yaztta
bundan sonra yer almtr. Yksek kaideler zerinde ykselen stunlar, Kompozit balklar ve
cephe boyunca kesintisiz devam eden zengin bezemeli saaklk blmleriyle yap, dikkat
ekicidir. Yaplan kazlar sonucunda, yapnn arka cephesinin de mermer kapl olduu, ancak
n tarafnda ayrca bir stun mimarisi oturtulmad anlalmtr. Arka cephenin mermer
levhalarla kapl olmas, yapnn arkasnda akropole kan bir yolun yada meydann varlna
iaret eder. emenin iki yanndaki kaplardan yukarya doru kan ta merdivenler se,
zensiz ve dzensiz ina tekniklerinden dolay eme mimarisine uymad ve ge bir
dnemde Bizansllar tarafndan yaplm olduu anlalmaktadr. Ele geen heykeltralk
123

eserleri arasnda; doal byklnn zerinde kartal ile birlikte bir Zeus heykeli, geyik ve
kpeiyle birlikte Artemis, biri zrhl gmlekli, dieri ise plak olmak zere iki adet
imparator Hadrianus heykeli ve yapnn sol kanadnn ucunda bir erkek heykeli bulunmutur.
Bunlardan ayr olarak, nilerin iinde balaryla birlikte iki adet giyimli kadn heykeli ve bir
erkek ba buluntular arasndadr. Ele geen Hadrianus heykellerinden dolay, yapnn onun
zamannda (M.S.117-138), ya da onun lmnden ksa bir sre sonra, aa yukar M.S. 130-
150 yllarrnda yaplm olabileceini gsterir. Mimari bezemeler ve detaylarda bu tarihlemeyi
destekler. Yap, stunlu caddenin sonunda yer alan konumuyla ve her iki tarafnda yer alan
kaplarla balantl byk bir kompleksdir. Yapnn 250m. kadar gneyinde, kuzey-gney ve
dou-bat caddelerinin birletii meydan yer alr. Meydandan bakld zaman stunlu cadde
ve ortasndaki kaskadl kanal, eme yaps tm grkemiyle gzler nne serilir.

BBLYOGRAFYA; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s.541-542; A.M.
Mansel, Ausgrabungen in Pamphylen 1957-1972 AA 90 1975, s.83. Levha.48, 52, 56, 57.
a-b; Ayn yazar, 1971 Perge Kazs TAD 20.2 1973, s.144-145. Resim.7; Ayn yazar, 1970
Perge Kazs TAD 19.2 1970, s.172. Resim.18; Ayn yazar, 1972 Perge Kazs TAD 21.1
1974, s.112-113. Resim.27,28; Ayn yazar, "Pergede 1971 yl almalar Belleten 361972,
s.419; Ayn yazar, Die Nymphaeen von Perge Ist.Mitt 25 1975, s.369-370.Levha.69.1, 70.1;
C. Baaran, Anadolu Mimari Bezemeleri Roma a Lotus-Palmet rgesi, Erzurum, 1995,
s.37.

32. PERGE KENT KAPISI KOMPLEKS EMES

(LEVHA 52.1-2)

Hellenistik dnem kent kapsnn at nal biimindeki avlusunun ii, M.S.120-122 yllarnda
grkemli bir meydan haline dntrlmtr. Bu meydann batsnda eme yaps yer alr.
Krem renginde mermere yakn sert bir kalker tandan ina edilmi olan yap, 16.40m.
uzunluk, 4.30m. genilik ve 1.60m. derinliinde bir havuz ve onun gerisinde ykselen zengin
bezemeli fasad duvarndan meydana gelmektedir. Byk havuzun n taraf parapet duvaryla
124

snrl olup, parapet duvar arasnda yarm daire eklinde iki adet kurna yer almaktayd.
Kurnalara suyun, arkada yer alan byk havuzun st taraf silmeli parapet duvarnn orta
yerinde bulunan bir delikten akan sularla dolduu anlalmaktadr. Fazla suyun tahliye
edildii bir kanal ise, kurnalarn nnde zemin seviyesinde yer alyordu. Bulunan mimari
paralar lleri bakmndan iki gruba ayrlm olup, fasad duvarnn iki katl olduu
anlalmtr. Ele geen mimari elemanlara gre, birinci kat 4.35m, ikinci kat ise 3.35m.
yksekliinde olarak saptanmtr. Fasadn tm ykseklii ise 8m.yi buluyordu. Fasad
duvarnda, her iki katta beer ni ve bunlarn arasndaki kntlar zerine oturan tek ya da ift
stunlardan meydana gelen aediculalarn yer ald, mevcut kalntlardan anlalmtr. Zemin
katn merkezi iki niinin iinde yer alan yksek kaideler zerindeki, yanlar yunus bal
kabartmalar ile bezeli rtenlerden akan suyla, ndeki havuz doluyordu. eme, arkasnda
yer alan gney hamamnn suyuyla besleniyordu. Havuzu evreleyen podyum duvar
zerinde, yapnn fasad ksm ykselir. Podyum duvar zerinde yer alan postamentlerin
varl, burada yer alabilecek stunlarla tanan aedicula mimarisine iaret eder. Ele geen st
yap elemanlar, saaklk blmnn kesintisiz devam ettiini ve gen bir alnln ise,
byk olaslkla ikinci kat aediculasnn st tarafn talandrdn gsterir. Yapnn
gneyinde hemen ona bitiik olarak yer alan, zeri beik tonozla rtl 2.91 m. genilik ve
2.08m.derinliinde ve 3.80m. yksekliindeki ni ise, temeli eme temelinden daha derinde
olduu iin, ondan daha eski olduu anlalmtr. Ancak yapnn inasyla, bu niin eme
yapsnn iine alndn, emenin iki katl aedicula mimarisinin gneye doru devam
ettirilmi olduundan anlalr. Niin iinde yer alan yekpare tatan .oyulmu yuvarlak bir
havuz ve toprak su knklerinin gsterdii gibi, su ile ilgili dzenlemeler yer alyordu. Bu nili
ksmn zerinde kesik alnln yer aldna, niin nnde ve yksek bir seviyede bulunan
gen alnlk keleri iaret eder. Bunlardan birinin n cephesinde Tritonlar, yan cephesinde
ise, n halesiyle Helios, dierinin yan cephesinde ise omuzlarnn zerinde hilal tayan Luna
(Selene) tasvir edilmitir. Banda n halesi, bir elinde meale dier elinde yay ve ok tutan
Artemis Pergaia ve Kharitler, dieri hamama girmek zere bulunan ve ona doru uan bir
Eros tarafndan talandrlan yar plak Aphroditi, yannda duran hizmetkarlaryla birlikte
tasvir eden kabartma levhalarnn, bu alnln iinde yer alm olmalar gerekir. Niin iinde,
ksa elbisesiyle bir avc olarak ilenmi Artemis heykeli bulunmutur. Nili blmn st
tarafnda bulunan Greke kitabe, yapnn Artemis Pergaia, imparator Septimius Severus ve
oullar M.Aurelius Antoninus (Caracalla) ile Geta, imparatorie Julia Domna ve ayn
zamanda sevgili ehre (yani Pergeye ) ithaf edildiini anlatmaktadr. Bylece yap, kesin
olarak imparator Septimius Severus dnemine (M.S. 193-211) tarihlenir. Niin sa ve sol
125

kelerinde yer alan yksek kaideler, aynen fasad duvarnda olduu gibi bu ksmda da
aediculalan oluturan stunlarn ykseldiine iaret eder. Niin sa tarafndaki aedicula
knts, ayn zamanda fasad duvarnnda u tarafnda yer alarak, ortak bir knt oluturur.
Niin sol tarafnda yer alan aedicula ierisinde, 2m. yksekliinde imparator Septimius
Severusun zrhl heykeli ve ba, sa aedicula ierisinde ise, banda stefane tayan
imparatorie Julia Domnann giyimli heykeli ele geirilmitir. Yapdan ele geen saaklk
paralar zerindeki anthemion kuanda grlen matkap izleri ve klasik kapal palmet
biiminin deiime urayarak, alt ve st silme arasnda kopuk dikey bir erit grnm
kazanmas Severuslar dnemi zellikleridir. Yapnn yaztyla belirlenen tarihi, mimari
bezemeleriyle de desteklenir.

BBLYOGRAFYA; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s. 543; A. M Mansel,
1968 Perge Kazsna dair n Rapor TAD 17.1 1968, s.93 vd. Resim.7 Levha.10,11; Ayn
yazar, Die Nymphaeen von Perge st Mitt 25 1975, s. 367-369. Levha:67/1; Ayn
yazar,Die Ausgrabungen in Pamphylien 1657-1972 AA 90 1975, s.65-70. Levha. 26-30; S.
Onurkan, Perge Artemis Kabartmas Belleten 33 1969, s.317-319; C. Baaran, Anadolu
Mimari Bezemeleri Roma a Lotus-Palmet rgesi, Erzurum, 1995, s.83,84, Levha. 22/d.





33. PERGE TYATRO SAHNE BNASI EMES

(LEVHA 53.1-2)

Yap, tiyatronun dousunda byk bir tren alan olduu tahmin edilen yere doru cephesi
olan, sahne binasnn d yz be adet nile bezenerek, bir eme yapsyla birletirilmi
126

olduu grlr. Sahne binasnn arka duvar, 18.20m. ykseklie kadar korunagelmi olup,
88.80m. uzunluundadr. Be adet yarm yuvarlak eklindeki nilerin yer ald emeli ksm
ise 59.45m. uzunluunda ve 5.30m.geniliindedir. zeri yarm kubbelerle rtl olan bu be
niin en k ortada yer alandr. Ortadaki bu ni 2.75m. yksekliinde olup, altnda yarm
daire eklinde ikinci bir ni yer alr. 4.80m.apnda ve 7.70m. yksekliinde olan bu niin,
arka tarafnda yer alan kapdan, sahne binasnn bodrum katna ulalabildii anlalmaktadr.
Merkezi niin her iki tarafnda yer alan yarm yuvarlak niler 8.30m. apnda olup, bu nilerin
nnde, yarmdaire eklindeki havuzlar yer alr. Havuzlarn n taraf ise, mermerden yaplm
parapet duvaryla snrlanmtr. Havuza suyun, yeralt kanalndan geirilerek, havuzun n
tarafna yerletirilen ortas yark eklindeki ubuklardan, i tarafa doru fkrarak havuza
akt saptanlmtr. Bu nilerin her iki yannda yer alan niler ise 4er metre apnda olup,
dierlerinden daha genitir. Nilerin arasnda destek stunlarna ait kaide profilleri ele gemi
olup, zerlerinde ykseklii 6.90m. olan Korinth dzeninde stunlar tarlar. Bu stunlar
evreye dalm vaziyette bulunmulardr. Ele geen st yap elemanlarna ait paralardan,
saaklk blmnn 1.37m. yksekliinde olduu anlalmtr. Bu blmde yer alan
anthemion frizi, ak ve kapal palmetlerin aacms biimlere dnmyle ve matkabn
bolca ve geliigzel kullanmyla, ak ve kapal palmet ularnn dmlerle birbirine ve yan
elere balanmasyla, Caracalla dnemine verilebilecek zellikler gsterir. Sahne binas
M.S. 2. yzyln ikinci yarsnda ina edilmi olup, yzyln sonuna doru eme yapsyla
birletirilmi olmaldr. Kentte, tiyatronun batsndan gelen su hatt mevcuttur. Bu
hatlardan birisi, ar derecede kirelenme gsterdiinden, Fellows bu suyun kentin batsnda
yer alan Kataraktes (Dden) nehrinden geldiine dikkat ekmitir. Tuladan yaplm olan su
hatt, kire tabakas nedeniyle adeta talamtr. Bunun haricinde kentin batsnda, tiyatronun
kuzeyinde uzanan tepelerde, yeralt kaynaklar mevcuttur.Yapnn, suyunu bu kaynaklardan
salad dnlmektedir. Nili ve stunlu mimarisiyle dekoratif bir cepheye sahip olan yap,
nne ald meydanla trenlerin ekici bir fonunu oluturuyor olmalyd.
BBLYOGRAFYA; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s. 541; K G
Lanckoronskl, Stdte Pamphyliens und Pisidiens I, Wien, 1890, s. 47. ekil.37; A. M.
Mansei, Die Nymphaeen von Perge" st. Mitt. 25 1975, s. 371-372. Levha.70.2.



127

34. PHASELS ROMA DNEM EMES

(LEVHA 54)

Kentte, Hadrian agorasnn nnde yer alan yap, n cephesiyle kent meydan na'almaktadr.
Yap, cephe duvar ve bunun her iki kenarndan ne doru kanat eklinde alan yan duvarlara
sahiptir. Cephe duvarnn nnde kanatlar da iine alan, dikdrtgen eklinde byk bir havuz
(rezervuar) yer alr. Bu havuzu n tarafta snrlayan parapet duvarnn zerinde yer alan suyun
akabilecei delikler, n tarafta yer alan ikinci bir havuza iaret eder. Bu havuzun nnde
zemin seviyesinde yer alan oluk eklindeki bir kanal ise, fazla suyun tahliye edilmesi iin
dzenlenmitir. Cephe duvarnn n tarafnda yer alan stun ve stun kaideleri, bu ksmda yer
alabilecek stunlu bir mimariye iaret eder. Kalntlar arasnda st yap elemanlarna
rastlanmamtr. Roma dneminde kentin suyu, kuzeyde yer alan bir kaynaktan salanyordu.
Kaynaktan elde edilen su, byk bir su haznesinde depolanarak, arazinin engebesine uyularak
ina edilen kemerler zerinden Hadrianus agorasnn hemen arkasndaki tepeye ulatrlarak,
buradan knk boru ve kanallarla kent iine datlyordu. Yapya suyun, Hadrianus agorasnn
gneydou duvar zerinden knklerle getirildii, yapnn cephe duvar zerinde yer alan
mevcut izlerden anlalr. Yap, uzun kanatl U planyla ve cephe duvar nnde yer alan
stunlu mimarisiyle, Anadoluda bu tip yaplarn youn olarak grld dnem olan M.S. 2.
yzyla tarihlendirilebilir.

35. PSDA ANTOCHASI ROMA DNEM
EMES

(LEVHA 55)

Kentte, kuzey-gney ynnde uzanan caddenin kuzey ucunda, aquadktn kente girdii
noktaya yakn bir konumda, yap yer alr. Yapnn sadece bazalttan yaplm temel izleri
grlebilir durumdadr. 21 m. x 21 m. llerindeki yap, cephe duvar ve her iki kenarndan
ne doru kanat eklinde alan yan duvarlara sahiptir. Cephe duvar 1.60m. kalnlndadr.
128

Cephe duvarnn nnde yer alan U planl havuz, 21 m. x 7m. llerinde olup, kanatlar
tarafndan evrelenir. Havuz derinlii ortalama 1.50m.dir. Yapnn arka tarafnda 10m. x
27m. llerinde bir su deposu yer alr. Burada depolanan su, terra-cotta, ta ve kurun
borularla, su ile ilgili yaplara datm yaplyordu. Kentin yaklak 10km. kuzeydousunda
bulunan, bugn Sukt" olarak adlandrlan pnardan alnan su, ncelikle kanallarla, kente
kuzeyden giriinde yaklak 500m.sinde ise kemerlerle kente getirilmitir. Aquadktten gelen
su, terra-cotta borularla eme yapsna iletilir. Kentin tarihi geliimi iinde birok yap
aquadktte dahil olmak zere, M.S. 1. yzyla tarihlenir. Yap, U planyla, U biimli havuz ve
avlu blmleriyle, Ge Hellenistik dnem Sagalassos emesini anmsatr. Ancak aquadktten
gelen suyla yapnn beslendii dnldnde, eme yapsnn M.S. 1. yzyldan daha
erken olamyaca ortaya kar.

BBLYOGRAFYA; M. Bildirici, Tarihi Su Yaplar Konya, Karaman, Nide, Aksaray,
Ankara, 1994, s.399; M. Talalan, Pisidian Antioch, stanbul, 1991, s.40; D. M. Robinson,
Excavations at Antioch and Szma AJA 28 1924, s.438.

36. PRENE HELENISTIK DONEM EMES

(LEVHA 56)

Kentte, Athena tapnann gney kenarnda, bir yan sokan dou duvarnda, kede, tapnak
terasndan aaya inen basamakl yolun bat kaps caddesiyle birletii yerde, yap yer alr.
Yap, cephe duvar ve antelerle son bulan yan duvarlar ve antelerin arasnda bulunan parapet
duvaryla n tarafnda snrlanm olan havuzuyla karakterize olmutur. Havuzdan geriye bir
ey kalmamtr, ancak parapet duvar, arkasnda yer almas gereken bir havuza iaret eder.
Paralar halinde ele geen aslan ba eklindeki rtenlerden, bir zamanlar olmas gereken
havuza su akyor olmalyd. Kente su, yaklak 900 m. ykseklikte dalardan kaynayan
pnarlardan, 1.5 km. uzunluunda ve ksmen izleri kalan kanallarla ve kanala denmi toprak
borularla iletilerek, kentin kuzeydousundaki bir noktada surdan ieriye girerek, Hellenistik
dnemde yapld ve daha sonraki dnemlerde onarlarak yine kullanld anlalan
129

havuzda dinlenmeye braklarak, daha sonra pimi topraktan yaplm knklerle eme ve su
ile ilgili yaplara datm yaplmtr. Gerek atk, gerekse kullanlm sular toplayp, kent
dna boaltan, bat kaps caddesi boyunca devam eden kanalizasyon tertibat dikkat ekici
olup, yer yer kalntlarna rastlamak mmkndr. eme yapsnn taan sular, zerinde
bulunduu bat kaps caddesindeki ak su kanalna dklyordu. Parapet duvarnn zeri
rozetlerle bezenmitir. Yap teras duvarna yaslanan konumuyla, planyla, Erken Hellenistik
dnem eme yaplarn anmsatr. Yapnn;buluiduu tm ke, bat kaps caddesini
daraltc bir unsur oluturduundan, Hellenistik dnemden nce yaplm olamaz. Yap, iki
sokan kesiiminde yer alan konumuyla dikkat ekicidir.

BBLYOGRAFYA; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s.430; Th. Wiegand,
H. Schrder, Priene, Berlin, s.75-76. Levha. 46; Th.'Wiegand, Zur Entwicklung der Antiken
Brunnenarchitektur, iinde: J. Hlsen, Das Nymphaeum, Milet 1.5, Berlin, 1919, s.78-79,
Levha.10; . zi, Su Mhendislii Tarihi asndan Anadoludaki eski su yaplar, zmir,
1983, s.31-32; M. Schede, Die Ruinen von Priene, Berlin, 1964, s.22, Levha.25.

37. PRENE KAYNAK KAPISI CADDES EMES

(LEVHA 57)

Kentin kuzeydousunda yer alan kap bir cadde ile balantl olup, kentin kuzey dousundaki
bir noktada surdan ieriye giren kaynak suyu nedeniyle, bu cadde kaynak kaps caddesi
olarak adlandrlr. Bu cadde ile bunu dik ada kesen sokan kesinde, eme yaps yer
alr. Kalntlar bir ayak boyu yksekliinde olup, plan olarak anlalr gibi deildir.
Kalntlardaki har izlerine baklarak, kaz heyeti tarafndan Roma dnemi yaps olduuna
karar verilmitir. Dadan gelen su, Roma dneminde ina edilen bir aquadkt yardmyla
surdan ieri girerek, burada Hellenistik dnemde olduu gibi havuzda dinlenmeye
brakldktan sonra, toprak knklerle kentin tmne datlyordu. Caddeden gelen bu boru
hatt, emenin arka tarafna dik a ' eklinde dnerek, buradan yapnn su kna kadar
devam ediyordu. Buradan akan su ise, oval eklinde mermer bir havuza dolmaktayd. Yapnn
130

atk suyu ise, Kaynak kaps caddesinin demesi altnda grlebilen kanala akmakta
olmalyd.

BBLYOGRAFYA; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s.430; , ThJ
VViegand, H. Schrader, Priene, Berlin, 1904, s.76-77.Levha.48; M. Schede, Die Ruinen von
Priene, Berlin, 1964, s.22.

38. PRENE HELENSTK DNEM PTHOSLU EME

(LEVHA 58)

Kentte, tiyatro scenesinin gney dou kesinde ve Bouleuterion binasnn gney bati
kesinde daldrma emesi fonksiyona sahip olan pithoslu emeler yer alr. Tiyatro
scenesinin gney dou kesinde topraa yerletirilmi olan byk bir pithosun, su hattyla
balantl olup zerinde su giri ve k iin iki delik almtr. Pithosun az ap 0.32m.
olup, az kenar 0.9m. geniliindedir. Boyun ykseklii 0.19m., gvde ykseklii ise
0.50m.dir. Bu tip yaplarn bazlar yamur suyuyla beslenmekteydi. Bu iki pithosun
Bouleuterion ve tiyatro yaplarna olan yaknl, buradan alnan sularn, bu .yaplarn
temizliinde de kullanldn dndrr. Tiyatro ve Bouleuterion yaplar Hellenistik
dnemdendir. Pithoslu emelerde ayn dnemden olmaldr.

BBLYOGRAFYA; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s.430; Th. Wiegand,
H. Schrader, Priene, Berlin, 1904, s.77-79. Levha.49; Th. Wiegand, Zur Entwiclung der
Antiken Brunnenarchitektur, iinde: J. Hlsen, Das Nymphaeum, Milet 1.5, 1919, s.81-82,
Levha.14.

39. PRENE AGORA DOU KAPISI EMES

131

Kentte, agorann dou girii olarak hizmet veren pazar kapsnn sa tarafnda yap yer alr.
Yapdan geriye ok az kalnt kalmtr. Yapnn havuzu 1.56x 2.00m. boyutlarnda olup,
Hellenistik dneme tarihilenebilecek yaztl talarn biraraya getirilmesiyle oluturulan,
devirme malzemenin kullanlarak ina edildii anlalmtr. Yap, byk olaslkla Roma
dneminden olup, Hellenistik dnem yap malzemesi kullanlmtr. Yap agora ve kapyla
olan yaknlndan dolay, kamu yararna hizmet veren bir eme konumundadr.
BBLYOGRAFYA; Th. VViegand, H. Schrader, Priene, Berlin, 1904, s.79.

40. SAGALASSOS HELLENSTK DNEM EMES

(LEVHA 59.1-2)

Kentte, yukar agora ile tiyatronun hemen hemen ortasnda, cephesi gneye doru dnk
olarak yap yer alr. Yap, cephe duvar ve bu duvarn her iki tarafndan ne doru uzanan yan
duvarlaryla U plan gsterir. Yap bir blmyle kentin kuzey-dousunda yer alan dik ve
sarp bir yamaca dayandrlmtr. Cephe duvar yaklak 7.40m, yan kanatlar ise 5.40m.
geniliindedir. U planl yapy tarafndan (kuzey-dou-bat) eviren U eklindeki portiko
ise, yerel beyaz kiretandan yaplmtr. Portikoyu oluturan stunlar bir sra halinde,
havuzun parapet duvar zerinde yer alrlar. 10.90m. x 7.33m. llerindeki Dorik portiko,
yapnn daldrma havuzunu ve onun parapet duvarn destekleyen ve yapy tarafndan bir
sra halinde eviren basaman arasnda yer alan yaklak lleri 6.68m. x 5.08m. olan,
eme avlusuna alr. Yapnn cephe duvar, kuru duvar iilii gsterir. Bu ksmda kenet ve
takoz izleri yoktur. Yapnn kuzey portikosunun (ana cephe) grlebilen gney taraf, yaklak
4m. yksekliinde ve 0.90m. veya 1m. kalnlnda olup, przsz bir iilie sahip olmayan,
talarn bazlar ileriye doru kntl bir grnm ierisindedir. Grlebilen en alttan drt
sra ise, pseudoisodomik duvar iilii gsterir. Bu blmde, arkadan yapya su ileten
sistemin kalntlar mevcuttur. J. De Ploey ve E. Paulissen tarafndan yaplan jeomorfolojik
almalar sonucunda, yapya suyun, kuzeydousunda yer alan bir yeralt kaynandan
saland saptanmtr. Bugn bile bu kaynak, yapnn kuzey portikosunun arka duvarnn
gerisinde aktif bir haldedir. Kuzey portikonun arka^duvarmn orta blmnde yer alan kk
yatay bir yarktan akan su, ndeki daldrma havuzuna doluyordu. Arka duvarn orta yerinde
132

bulunan Dorik pencere, orijinal dizaynn bir paras olup, burada yer alan yarklar, olaslkla
istenildii zaman bu blmn kapanmasn salayan tahta bir pencere kanadna iaret eder. Bu
blm gnmzde, arkada ksmen toprak dolu bir odaya alr. Arkada orijinalinde her ne yer
alyorsa, bunu tutmak, muhafaza etmek iin bu dzenleme yaplm olmaldr.
Jeomorfologlara gre, bu dnemde yapnn kuzeydousundan gelen yeralt kayna ok
aktifti. Bu nedenle emeye gelen yksek hacimli suyun fazlas bu yolla tutuluyordu.
Pencerenin asimetrik pozisyonu, arka taraftaki kaynak suyuyla aklanabilir. Kuzey
portikonun arka duvarnda, duvarc iaretleri bulunmakta olup, tek evreli ve orijinal bir duvar
grnmndedir. Yapnn daha sonraki evrelerinde bu duvara hi dokunulmam ve
depremlerden de pek bir zarar grmemi gibidir. Bu duvar, dier iki kanattan daha kuvvetli ve
kaln ina edilmitir. Arkasnda yer alan cadde iin, toprak ynn tutan bir teras duvar
fonksiyonuna sahip olduu iin, bu ekilde daha direnli yaplm olmaldr. Dou portikonun
arka duvar ise, tmyle ayakta kalm, dokuz, on sra tatan ina edilmi olup, daldrma
havuzundan 4.40m. ykseklie kadar eriir. Burada dzensiz, yamuk duvar iilii grlr.
Yanlzca alttan drt sra daha dzgn ve hemen hemen pseudoisodomik duvar iilii gsterir.
Bu blmde duvar daha incedir, nk orijinal olarak ksmen tepe yamacna 2m. kadar
oyularak yerletirilmitir. Bat portikosunun orijinal arka duvar, kuzeybat kesinde 0.1
Om.den 0.20m.ye kadar grlebilir durumdadr. Duvarn dier taraflar yapnn ikinci
evresine aittir. Gnmzde bat portikosunun arka duvar, yapnn nc evresine ait harl
molozlar arasnda yer alan su borular tarafndan tamamen gizlenmi durumdadr. Her
portikonun arka tarafnda yer alan daldrma havuzunun nn snrlayan parapet duvar,
0.32m.den, 0.47m.ye kadar ne doru knt oluturan tek bir basamak zerinde yer alr.
Basamakl blm, demli eme avlusundan 0.33m.den 0.375m.ye kadar ykseklikte yer
alr. Basaman st seviyesi ise, parapet duvar tarafndan ayn seviyeye getirilmitir.
Parapetin ortada kalnl 0.36m. iken, st tarafta 0.42m.dir. Ykseklii ise 0.79m.dir.
Parapet bloklarnn metal kenetlerle birbirine balanmad, baz bloklarn parapet duvar
zerinde yer alan portikonun yarm stunlarna destek vazifesi grdkleri anlalmtr.
Parapet bloklar, zerinde durduu basamaa, tahta ivilerle ya da kenetlerle balanmtr. st
ve alt tarafnda silmeye sahip olan parapet duvarnn, st silmesi iyon kymationu kua ve
bunun altnda apophyge (i bkey silme eklindeki ksm) kua ierir. Alt silmesi ise kyma
recta zerinde apophyge kua ierir. Yapnn parapet duvar zerinde yer alan kuzey
portikosunda, iki yarm stun dikdrtgen stunlara yapk olarak yer alr. Dou ve bat
portikosunda ise, her birinde birer tane olmak zere dikdrtgen stunlara yapk olarak yarm
stunlar, parapet duvar zerinde yer alrlar. Bunlardan ayr olarak U eklindeki portikonun
133

kelerinde, yani kuzey portikosu ile dou ve bat portikosunun birletii kelerde,
dikdrtgen bir stunun her iki yzne yarm stunlarn yapk olarak yerletirildii stunlar
ykselir. Bylece cepheden bakldnda, yrek eklinde bir stun oluumu meydana gelir.
Yrek eklindeki stunlar, tadklar ta atnn ykn hafifletmek iin yaplm olan salam
desteklerdir. Kuzey portikonun dou uzantsnda, yapnn zerini kaplayan kire tandan
yaplm at paralar ele gemi olup, bu yrek eklindeki stunlarn aty tamak iin
salad destek burada nemlidir. Bu tip yapk yarm stunlar, desteklerin geniliklerini
artrmadan, onlara byk derinlik salam oluyorlard. Dou ve bat portikosunun en uta yer
alan gney kelerinde ise, dikdrtgen, normal boyutlarda ke stunlar yer alr. Parapet
duvarnn bu yarm stunlarn altnda kalan blm, n tarafta 0.16m.den 0.18m.ye kadar
duvardan ileriye doru knt oluturan pedestallerle kesintiye uramtr. Bu blm ortada
0.415m.den 0.44m. kadar genilie varr. Her portikoda iki tam pedestal, kelerde ise yarm
pedestaller, parapet duvar arasnda yer alr. Pedestaller arasndaki uzaklk kuzey portikoda
daha geni olup, kanatlarda ise daha dardr. Portikolarda, merkezdeki iki stun arasndaki
uzaklk daha geni tutularak, bylece gz aldanmas yaplm, kolonad daha geni gsterilmek
istenmitir. Kuzey portikosunda yer alan pedestaller 0.77m. yksekliinde olup, kelerdeki
yarm pedestaller ise 0.77m. yksekliindedir. Dou portikosunda bu uzunluk biraz daha
artm olup, 0.79m.-0.80m. yksekliindedir. Bat portikosuna ait btn pedestaller 0.88m.
yksekliindedir. Dou ve bat portikosunun gney ucunda yer alan ke stunlarnn
pedestallerl ise, 0.80m. yksekliindedir. Parapetin dou ve bat blmndeki ykseklik
farklar, parapeti destekleyen basaman ykseklik farkyla dengelenmitir. Parapet
bloklarnn i taraf, kaplarn daldrlmasndan dolay dzlemi ve st kenar olduka
ypranmtr. Kuzey portikonun arkasnda yer alan daldrma havuzunun genilii 1.225m.
iken, dou portikosunun arkasnda yer alan havuz 1.14m. geniliindedir. Bat portikosunda
arka duvar orijinal duvar olmayp, bu nedenle ller arasnda fark olumutur. Parapet duvar
zerinde tamadan dolay oluabilecek izlerin olmamas, su seviyesi ykseldiinde fazla suyu
tahliye eden bir sistemin varlna iaret eder. Bat portikosunda, zerinde parapetin
ykseldii basaman alt tarafnda yer alan delikler bu amaca hizmet vermi olmaldr. Her
portikoda, parapet duvar zerinde drt adet destek stunu yer alr. Bunlardan ortada yer
alanlar, Dorik yarm stunlar olup, dikdrtgen stunlara yapk olarak ykselirler. Bu tip
stunlar, desteklerin st tarafnn derinliini artrarak, bylece kaln bir st yapnn oluumuna
izin verirler. Kk bir dzen oluturulmak istendii zaman bu tip stunlar tercih edilmitir. U
planl portikonun kelerinde yer alan yrek biimli yarm stunlar ise, kare eklindeki
stunun, komu iki yzne yapk olarak yer alrlar. Bu yolla tabandan ve tavandan gelen
134

yke kuvvetli bir destek oluyordu. Yapnn dou ve bat portikolarnn gneydou ve
gneybatsndaki ke stunlar ise, dz dikdrtgen stunlard. Stunlarn ykseklii yaklak
olarak 2.37m. idi. Yrek eklindeki stunlardan bat kede yer alan ise 2.385m.
yksekliindeydi. Tek bir stun monolit olup, dierleri iki blmden oluur. Stunun tm
yksekliinin yarsndan daha az bir ykseltide, 1.07m.sinde, stun polygonal olarak
dzenlenmi olup, yivsizdir. Byle yaplarak yivli stunlarda meydana gelen hasara ve
krlmaya kar nlem alnm olmaldr. Stun gvdelerinin st taraf ise yivli olup, yivlerin
alt ve st kenarlar ie doru dil eklindeydi. Stunlar ve stun tamburlar, hem kendi
aralarnda hem de parapete demir ivilerle tutturulmutu. 0.04-0.05m. derinliindeki iviler,
tamburlarn merkezinde altta ve stte yer alrlar. Balklarn zerinde yer alan aritravlar,
dikdrtgen demir kenetlerle bala balanmlard. iviler kare eklinde kurun takozlarn
iine yerletirilmiti. Kurun paslanmad iin koruyucu bir malzemeydi. Stun gvdelerinin
ap, altta 0.48m. iken, stte 0.36m.dir. Ksa stunlar ince yaplydlar. 0.28m.
yksekliindeki Dorik stun balklarnn abacusu 0.09m. yksekliindedir. Bu blm,
cavetto (i bkey silme) tarafndan talanr. Echinus ise 0.09m. yksekliinde olup, alt
tarafnda astragal sras yer alr. Bu silmeler stunlarn kenarlarna doru devam eder ki, bu
ksmda yarm stunlar dikdrtgen stunlara balanrlar. Bataban, aritrav, friz ve kornile
birlikte tek bir blok halinde ina edilmitir.Toplam ykseklik 0.95m.dir. 0.25m.
yksekliindeki aritrav, triglif-metop frizinden i bkey eklinde bir taenia ile ayrlr. Onbir
aritravdan, her portikoda adet yer alm olup, dier ikisi ise kuzey portikonun dou ve bat
portikolannn arka duvaryla balant kurmasn salar.Triglif-metop frizinin zerinde, yine i
bkey silme yer alr. Kuzey portikosu be metop aklna sahipken, dou ve bat portikolar
drt metop aklna sahiptir. Metoplara, alternatif olarak sallantl eritlerle bezeli zeytin
dallarnn oluturduu elenkler oyulmutur. Aritravn zerinde 0.35m.den 0.36m.ye kadar
deien kalnla ve 2m. derinlie sahip olan yonik korniler yer alr. Koniin st taraf kyma
recta, alt taraf ise di srasna sahiptir. Kyma recta, baz ksmlarnda aslan ba eklinde sahte
oluk azlaryla dekore edilmilerdir. Aritrav bloklarnn alt yznde, kenar kavisli 0.09m.
geniliinde dz bir soffit kua yer alr. eme yapsnn dou kesimindeki stratigrafi yle
gsteriyorki, Orijinal yap M.S.1.yzyln ikinci yarsndan nce ina edilmi olmaldr.
Yapnn triglif-metop frizindeki bezemeler, kesin olarak M. 2. yzyl sonlarna tarihlenen,
kentteki baka yaplarda da grlm olup, orijinal yapnn tarihi iin, Ge Hellenistik veya
Erken mparatorluk dnemi teklif edilebilir. Yapnn avlu blmnde yer alan kk ve orta
boyutlardaki dzensiz kaplama talar yle grnyorki, parapetin altndaki basaman
konturlarn dzgnce takip etmektedir. Bu da gsterir ki, eme yapld zaman, bu avluda
135

onunla birlikte dzenlenmitir. Buradaki dem talar arasnda bulunan, kentte darpedilen
Augustus dnemine ait bir kent sikkesi gsteriyorki, avlu Erken mparatorluk dneminde
vard. Avludan ele geen dier buluntular arasnda, gzel bir iilik gsteren ve Ge
Hellenistik dneme tarihlenen, kiretandan yaplm su tanrsna ait sakall bstle, bir ko
kafasdr. Gney Frigyay M.S.53 ve M.S.60 yllarnda sarsan depremler sonucunda meydana
gelen hasar sebebiyle olacak ki, yap yeniden ekillendirilmitir. kinci evrede, bat
portikosunun aritrav ve arka duvarnn tamam, yeniden ina edilmi olduu anlalmaktadr.
Avlunun iine gmld meyilli arazideki stabilit problemleri yznden, dou ve bat
portikolarnn gneye doru uzanan u ksmlarn birletiren bir duvarn inasna zorlanm
olmaldr. eme ekseninde yer alan ve avluya girii salayan 2m.x4.25m. llerindeki alt
sra basamaktan oluan merdivenle blnen bu duvarda, basamaklarla avluya giri ksm
oluturulmutur. Bylece yapnn gney blmnde, seviye ykseltilmi oluyordu. Yapnn
gney ve dou tarafna ina edilen, moloz talardan oluan tonozlu duvaryla 1.5m.
geniliindeki kanalizasyon tertibat iin de, bu operasyon gerekli olmalyd. Bu evrede,
yapnn dousunda yer alan terra-cotta borularla su salama sisteminin dzenlendii
saptanmtr.Yapnn dousunda yaplan stratigrafik analizler, bu deiikliklerin M.S.2.
yzylda olduuna iaret eder. nc evrede, yapnn etrafndaki tm alan yeniden dzene
sokulmutur. Btn bu ina faaliyetleri, emenin arkasnda yer alan ve kentin tiyatrosu ile
yukar agorasn birletiren ana caddelerden biri haline gelen cadde ile ilgili olmaldr.
M.S.120 ylndan az sonra, yapnn kuzeyine ktphane binas ina edilmitir. Ayn caddenin
dou ucunda yer alan tiyatro, M.S. 180-200 yllar arasnda tamamlanmtr. Bu faaliyetler,
daha nce var olan caddenin, demlerinin yenilenmesine ve bunun uzantsnn eme
yapsnn etraf ve gneyine doru geniletilerek, demli kk bir meydan yaratlmak
istenmesinden kaynakland anlalmaktadr. ki dem ta arasnda bulunan Septimius
Severus dnemine ait bir sikke, bu dzenlemelerin onun dneminde ya da ondan ksa bir sre
sonra gerekletirildiini gsterir. Kazlarla elde edilen stratigrafik veriler, bu tarihi destekler
niteliktedir. Yapnn gneyine ina edilen set duvarnn yaklak 2m. gneyine, 1.20m.den
1.40m.ye kadar deien kalnla sahip bir duvar ina edilmitir. Bu duvar, ikinci evrede ina
edilen kanalizasyon sistemini tahrip etmi gibi grnmektedir. Bu duvarda yer alan kemerli
bir geit, ikinci evrede ina edilen basamaklar yardmyla, eme avlusuna yine geit verir.
M.S. 518 ve 528 yllarnda blgeyi sarsan depremler, kentin aquadktlerini tahrip etmi
olacak ki, su problemi ortaya km olup, kent sakinleri suyu depolamaya zorlanm
olmaldrlar. Bylece yap, 4. evresinde kapal bir su deposu (rezervuar) haline
dntrlmtr. Yapnn kuzey portikosuna ait daldrma havuzunun i taraf ve orijinal
136

eme havuzunun kar tarafna ina edilen duvarlar, kuzey portikonun arka duvarndaki
deliklere yerletirilen adet terracotta borunun, arkadan gelen suyu ileten yeni sistemi
desteklemek ve korumak amacyla dzenlendii anlalmaktadr. Ayn zamanda eme
avlusunun ii mlek artklaryla doldurulmutur. Bu malzeme M.S. 5. yzyldan, 6. yzyln
ilk yarsna kadar tarihlendirilmitir. M.S. 404-406daki isaura saldrs srasnda kent
merkezinin etrafnda sur ina edilmi olup, bu ksmda yerleim terk edilmitir. eme yaps
da yeni sur duvarnn gerisinde kalmtr. Daha sonraki depremler aquadktleri tahrip edince,
yap su rezervuar haline dntrlmtr. Yapnn suyu, Ge Roma ehir surunun i
tarafna, yerleimin olduu yere, terracotta borularla iletilmitir. Yap, yerleim alannn
dnda kalnca, bir su deposu haline dntrlmesi ve suyunun terracotta borularla Ge
Roma ehir surunun iine, yerleimin olduu blgeye iletilmesi zorunlu bir sonutur.

BBLYOGRAFYA; M. Walkens, J. Poblome, Sagalassos II, Leuven, 1993, s.43-86.ekil. 3,
9, 10, 15, 21, 24, 25, 49, ; Ayn yazarlar, Sagalassos III, Leuven, 1995, s.145-174. ekil.1;12,
13, 19, 21, 22, M. Waelkens, The 1992 Excavation Season at Sagalassos 15. Kaz
Sonular Toplants II Ankara 24-28 Mays 1993, s.382-385. ekil.6; Ayn yazar, The
Excavations at Sagalassos 1993" 16. Kaz Sonular Toplants II. Ankara 30 Mays-3 Haziran
1994, s.176-177; M. Waelkens, E. Owens, A. Hasendonckx, B. Arkan, The Excavations at
Sagalassos 1991 AS 42 1992, s.79-83. ekil. 1,3 Levha. 17/b, 18/a, 19/a; M. Waelkens, A.
Harmankaya, W. Viaene, The Excavations at Sagalassos 1990 AS 41 1991, s.197-203.
ekil.1.

41. SAGALASSOS AAI AGORA KUZEY ROMA DNEM EMES

(LEVHA 60.1-2)

Kentte, aa agorann kuzeyinde, odeion yapsnn gney taraf boyunca ve bat ucu odeiona
deecek biimde yap konumlandmlmtr. Yapnn cephesi aa agoraya ve kentin
meydanna doru ynlendirilmitir. Yap, 13m. ykseklik ve 14m. uzunluunda cephe duvar
ve bunun her iki kenarndan ileriye doru kanat eklinde alan ksa duvarlara sahiptir. Yap,
137

arka tarafnda su' deposuna sahiptir. Cephe duvarnn nnde yer alan havuz, kanatlar
tarafndan evrelenir. Havuzun eni 10m.den biraz fazladr. Arka tarafnda yer alan dz bir
podyum duvar zerinde, iki katl ve aediculal fasad mimarisi ykselir. Podyum duvar
zerinde ykselen yapnn birinci katnda, merkezde ap 2.83m. olan ve her iki kenarda ise
ap 2.93m. olan adet yarm yuvarlak ni ve bunlarn arasnda alternatif olarak yer alan ve
genilikleri 2.m. ile 3. 30m. arasnda deien dikdrtgen nilere sahiptir. 0.88m.
yksekliindeki podyum duvarnn zeri eitli rlyeflerle dekore edilmiti. Podyum
duvarnn sa kesinden ele geen blok zerinde, kayaya srtn vermi bir nehir tanrs, sol
dirseini dayam vaziyette gsterilirken, onun sanda sol elinde kap tutar vaziyette birisi,
onun altnda ise yunusa benzer balk motifleri ve onun yannda cepheden tasvir edilmi bir
nympha, elinde midye tutar vaziyette ve deniz canavarnn zerinde duruyor ekilde tasvir
edilmilerdir. Podyum duvar, alt ve st tarafnda zengin bezemeli silmelerle erevelenmitir.
st taraf kuatan silmede yer alan anthemion frizi, alt taraf kuatan silmede yer alan
palmetler, Erken Hadrianus dnemi zellii gsterir. Kalntlar arasnda bulunan yon
balklar, aediculalar destekleyen stunlara ait olmaldr. Bunlardan ayr olarak st yap
elemanlar arasnda, aritrav-friz bloklar ele gemi olup, zerinde sarmak frizi yer alr.
Yapnn fasad, tritonlarn bir eit nefesli alg fledikleri figrlerin yer ald akroterlerle
talanm olduunu, ele geen akroter paralarndan anlyoruz. Yap, odeionun aa agoraya
bakan n duvarn maskeleyecek ekilde konumlandrlmtr. Odeion, opus caemanticiumlu
yapm tekniinden dolay M.S. 1. yzyln sonlarndan daha nceye tarihlendirilemez.
Odeionun d duvarna yaslanm olan eme yapsnn pozisyonu, odeiondan sonra yaplm
olduunu gstermektedir. Yap iin M.S. 2. yzyln balar teklif edilebilinir.

BBLYOGRAFYA; K. G. Lanckoronski, Stdte Pamphyliens und Pisidiens II, Wien, 1892,
s. 133-134. ekil. 104; S. Mitchell, M. Waelkens, Ariassos and Sagalassos "1988 AS 39
1989, s.73-74. ekil.6; M. Waelkens, Forschungen in Pisidien Sagalassos Asia Minor
Studien 6 1990, s.54. Levha. 3; L. Vandeput, The re-use of Hadrianic Architectural
Elements in Basilica Ei at Sagalassos iinde; M. Waelkens, Sagalassos I, Leuven, 1993, s.99.
Levha. 88,89; C. Baaran, Anadolu Mimari Bezemeleri Roma a ; Lotus-Palmet rgesi,
Erzurum, 1995, s.78,79. Levha.19/a.

138

42. SAGALASS05 YUKARI AGORA KUZEY ROMA DNEM EMES

(LEVHA 61.1-2)

Kentte, yukar agorann kuzey tarafnda eme yaps yer alr. Geni, fakat ince bloklarn
tercih edildii kiretandan yaplm malzeme ile ina edilmi olan cephe duvar, 8m.
yksekliinde ve 28m. uzunluundadr.Yap, alt adet aedicula ve bunlarn arasnda yer alan
be adet ni dzenlemesiyle, tek kat 1 halinde ykselir. Kelerde yer alan aediculalar
dierlerinden daha fazla ne kntl olup, cephe duvarnn her iki kenarnda ksa kanatlar
olutururlar. Cephe duvarndaki sahte pilaster stunlarn nnde yer alan iki sra halindeki,
ikier adet Korinth dzenindeki stunlar ke aediculalarn meydana getirirler. Dier drt
aedicula ise, n tarafta yer alan tek sra stunlarla oluturulmutur. Ke aediculalarn
birletiren 1.20m. yksekliindeki parapet duvar, arka tarafnda yer alan 81 m3 su kapasiteli
havuz blmne sahiptir. Fazla suyun tahliye edilecei bir kanal ise, parapet duvarnn
nnde, zemin seviyesinde yer alr. Aediculalar meydana getiren, Korinth dzenindeki
stunlar, plintheli Attik kaidelere sahiptirler. Ele geen mimari elemanlar arasnda, yatay
saaklk elemanlar, zerinde tiyatro masklar, mitolojik figrlere ait balar ve bitkisel
motiflerin yer ald tavan kasetleri yer alr. Zengin bir biimde bezenmi olan aritrav,
sarmak frizi paralar ele gemi olup, bu paralardan bazlarndan edinilen gzlemlere gre,
aediculalar arasndaki nili ksmlarn dz bir izgi takip etmeyip, kavisli olmalardr. Yapnn
merkezinde yer alan ni dierlerinden daha geni olup, zerinde ykseldii podyum duvar da
nili ksma uygun olarak kavislidir. Havuza su ileten ana rten, bu byk niin merkezi
yerinde, yer alm olmaldr. Aediculal blmlerin deiik tipte alnlkla talandklar, ele
geen alnlk paralarndan anlalmtr. Ke aediculalar, spiral eklinde voltl alnlklarla,
merkezi aediculalar ise yarm daire eklindeki alnlklarla ve bunlarn her iki yannda yer alan
aediculalarn ise gen alnlklarla talandklar saptanmtr. Zengin bezemeli mimari
paralarn gsterdii iilik farklar nedeniyle, farkl ellerden kt anlalmaktadr. Ele
geen mermerden yaplm heykeltralk eserlerinin, bir zamanlar aediculalarn iinde
durduu anlalmaktadr. Aediculalar arasndaki nili blmlerin, bu eserleri yerletirmek iin
yeterli genilie sahip olmad gzlenmitir. Ke aediculalarnda podyum duvar zerinde,
byk llerdeki iki heykel grubu yer almaktayd. Bu iki heykel grubu, yapnn ke
aediculalarnn ats paraland takdirde yerinden oynatlabilecei iin, yapnn ilk
139

evresinden, orijinal heykeltralk eserleri olmaldr. Bylece eserler orijinal.-yerlerinde
muhafaza edilmi olmaldrlar. Sol ke aediculasnda yer ald dnlen 2.5m.
uzunluundaki Dionysos ve Satry grubu, Aphrodisias mermerinden yaplm olup, titiz bir
iilik gsterir. Soldan birinci aediculada ise, mermerden yaplm bir gen heykeli yer
almaktayd. Her ikiside u an Burdur mzesinde sergilenmektedir. Soldan ikinci aediculada
ise, kitabeli bir kaideye sahip, mermerden yaplm bir erkek heykeli ve zerinde heykeltra
Glykonun imzas yer alr. Sa ke aediculasnda, yaklak 3,1 Om. yksekliinde,
Dokimeion mermerinden yaplm olan sarho Dionysos ve Satry grubu yer alr. Burada yer
alan figrlerin, imparator Marcus Aurelius dnemine (M.S.161-180) kesin olarak tarihlenen
Sagalassos ehir sikkelerinde tasvir edilmi olmalar, yapnn M.S.161-180 yllarna
tarihlendirilmesini salamtr. Sadan birinci aediculada, Dokimeion mermerinden yaplm
basz bir kadn heykeli bulunmu olup,1.60m. yksekliinde ve kitabesinden Aurelius Neon
tarafndan tanr Asklepiosa atfedildii anlalr. Bu eser ve soldan ikinci aediculada yer alan
sadece ayaklar korunmu olan erkek heykeli, dier eserlerle ada olmayp, bunlarn yresel
Asklepieion mabedinden gelmi olduklar dnlmektedir. Sadan ikinci aediculada,
mermerden yaplm basz Asklepios heykeli yer alm olup, zerinde Dokimeiondan
heykeltra Glykonun imzas yer alr. Tm yapnn bir defada tamirat grd ve bu dnemde
cephe duvarn oluturan baz talarn yerlerinde deiiklik yapld, bir dizi kenet ve takoz
deliklerinin ald saptanmtr. Niler arasnda heykel koymak iin uygun bir dzenleme
olmadndan, nilerin iinde duvarn alt silmesi kesilerek atlm ve buraya heykellerin
konabilecei uygun alan temin edilmitir. Bir dizi heykel kaidesi ve pedestaller, yapnn
hemen yanndaki yukar agoradan alnarak, nilerin iine yerletirilmitir. Yeniden kullanlan
kitabeli pedestaller ve heykel kaidelerinin, genelde, MS.125 ylnda kentte ktphaneyi ina
ettiren T. Flavius Severianus Neonun aile yelerine ait olduu saptanmtr. Bundan yola
karak Ge Antik dnemde ktphane yapsnn restorasyon programyla birlikte, eme
yapsnn restorasyonu da bu aristokrat yerel B ailenin torunlar tarafndan yrtld
dnlmektedir. Bu almalarn Pagan kltrn tekrar canlandrmak isteyen mparator
Julianus (M.S.360-364) dneminde gereklemesi olasdr.' Yapnn solunda ikinci ni
ierisinde yer ald saptanan Dokimeion mermerinden yaplm Nemesis heykeli 2.10m.
uzunluundadr. u an Burdur mzesindedir. Nemesis, Asklepios ve basz kadn heykeli,
yapnn suyla dolu havuzuna dm olacak ki, byk paralar halinde krlmtr. Olaslkla
imparator Julianusun lmnden sonra, kentin Hiristiyan ahalisi hem ktphaneyi atee
vermi hem de emedeki pagan heykellerin bir ksmn tahrip etmitir. Bir ksm paralar ise
suyun iine derek orada kalmlardr. Yanlzca ke aediculalarnda yer alan heykeller,
140

olduklar yerden kaldrlamamlardr. Ancak aed.julalar tahrip edildikleri takdirde
yerlerinden oynatlabilecekleri iin, bu heykeller orijinal yerlerinde korunagelmitir. Sadece
sa ke aediculasnda yer alan satryin alt taraf eksiktir. Bizans dneminde ke
aediculalarnn kk tf bloklarla kapatld ve Hiristiyanlkla ilgili sembollerle dekore
edildii saptanmtr. Ayrca merkezi niin zerine Hiristiyanlkla ilgili kitabenin yazld
gzlenmektedir. Sa ke aediculasnda yer alan heykellerin Marcus Aurelius dnemi kent
sikkelerinde tasvir edilmi olmalar, yapnn M.S. 160-180 yllarna tarihlendirilmesini
salamtr.

BBLYOGRAFYA; M. Waelkens, P. M. Vermeersch, Sagalassos 1995 18.Kaz sonular
Toplants II Ankara 23-31 Mays 1996, s.129-132. ekil.4, 15; E. Levante, P. Weiss,
Pamphylie, Pisidie, Lycaonie, Galatie (Sylloge Nummorum Graecorum. 3), Zrich, 1994,
Levha. 97

43. SELGE ROMA DNEM EMES

(LEVHA 62.1-2)

Kentte, kuzey-gney ynnde uzanan stunlu caddenin gney ucunda eme yaps yer alr.
Cephesi gneybatya dnk olan yap, 13.28m. v uzunluunda ve 11 m. yksekliinde olup,
iki kat halinde ykselir-Arka duvarda yer alan sekiz adet yarm stun, cephe duvarn
blmlere ayrr. Bu stunlarn n tarafnda, onlarla ayn hizada olmak zere yer alan sekiz
adet stun ise, 1.40m. yksekliindeki podyum duvar zerinde ykselir. Podyum duvarnn
merkezinde yer alan ie doru kavisli yarm yuvarlak blm, st tarafnda yer alabilecek
yarm yuvarlak bir nie iaret eder. Yapnn her iki kesinde n tarafta yer alan tek bir
stunla, cephe duvarnn her iki tarafnda, ksa kanatlar oluturulmutur. Podyum duvar
kntl ksmlarda da devam eder ve stunlar podyum duvarnn zerinde yer alr. Ke
kntlarnn evreledii, yapnn cephe duvar nnde yer alan havuz, 10.38m. uzunluunda,
1.64m. geniliinde ve 0.97m. derinliindedir. Fasad duvar, birbirine zvana ve kancalarla
tutturulmu olan kire tandan yaplm bloklardan ina edilmitir. Yapnn temel ksmnda
141

daha byk kalker bloklarn kullanld ve aralarnda ise krma talardan dolgu malzemesinin
kullanld anlalmtr. Yapnn havuz zemininde ve podyum duvarnda, ak krmz renkli,
suya dayankl har artklarna rastlanlmtr. Birinci katta merkezde, st arivoltlu kemerle
rtlm byk bir ni yer almaktadr. Bu niin her iki kenarnda ise, drder adet Korinth
dzeninde stunlar yer alr. kinci katn taban ksmnda, merkezi niin zerine gelecek ekilde
gen bir alnlk yer alr. Bu alnln her iki yannda ise, drder adet Korinth dzeninde
stunlar yer alr. Alt kat stunlar, iifte toruslar zerinde yer alan ince ilenmi sekiz adet
akanthus yapraklarndan oluan bir celengin yer ald kaideler zerinde ykselirler. Yivli
gvdelere sahip olan stunlarn (24yivli) alt aplar 0.44m.dir. Korinth dzenindeki balklar
ayrntl ve ince bir iilik gsterirken, k-glge oyunlarna yer verilmitir. Balklardaki
akanthus yapraklar keskin profil gsterirler. Stunlarn zerinde yer alan fascial aritrav
0. 35m. yksekliinde olup, her fascia arasnda delinerek ilenmi astragal sras yer alr.
Aritravn zerinde .285m. yksekliinde ranke frizi yer alr. Aritrav-friz blou mermerden
yaplmtr. Korniin zerinde, kabaca ilenmi yon kymation sras ve en stte ise erit
eklinde stilize edilmi paimet bezemeli sima yer alr. Bu katn stunlar arasnda, zerine
heykel ^koymak iin yerletirilmi 0.41 m. yksekliinde drtgen postamentler yer
almaktayd. kinci katn stunlar, altgen postamentler zerinde Attik kaideleriyle ykselirler.
Bu katn stunlar yivli olup, alt aplar 0.36m.dir. Korinth dzeninde balklara sahiplerdir.
kinci katn genel grn zemin kata uymakla birlikte, stun gvdeleri daha incelmitir. Her
iki katta, kaide, balk, postamentler ve stun gvdeleri kiretandan yaplmken, st yap
elemanlar kristalli mermerden yaplmlardr. kinci katn mermer aritrav-friz blou tek
para halinde yaplm olup, ykseklii 0.45m.dir. Ranke frizi rastgele konulmu yapraklarla
basit bir bezeme zellii gsterirler. Uzaktan baklacak bezeme elemanlarna pek zen
gsterilmemi olmaldr. Bu ksma ait korni blou ele gememi olup, zemin kata baklarak
tamamlanp rekonstrksiyonu yaplmtr. kinci kat stunlarnn arasnda yer alan drtgen
postamentler ise 0.26m. yksekliinde olup, zerlerine heykel koymak amacyla
yerletirilmilerdi. kinci katn ne ekilde son bulduunu bilemiyoruz. Belki dz bir atyla,
belkide alnlklarla son buluyordu. Stunlarn arasnda yer alan heykellerle fasadn etkisi daha
artrlmtr. Postamentlerin llerinden anlalaca gibi, zemin katn heykelleri st
kattakilerden daha byk lrerdeydi. Alt katn heykelleri aa yukar 2 m.nin zerinde bir
ykseklikte, st katn heykelleri ise 1.50m.nin zerinde ykseklikte olduu, baz
saptamalarla anlalmtr. Kalntlar arasnda, heykellerin giysilerine ait paralar
bulunmutur. Stunlu cephenin arkasnda, temelin zerinde ykselen krma talarla rlm
trapez formunda dekorasyonsuz bir yap paras bulunmutur. Bu yap, eme yapsnn gney
142

ucunda bulunan ve duvardan dar doru kan su borusuyla olan balantsndan dolay,
stunlu cephenin gerisinde bir rezervuara iaret etmektedir. Yapy besleyen kaynak hakknda
tam bir bilgi sahibi deiliz. Ancak kente gelen kanallarn en uzun ve iyi, durumda kalm
olan, kentin kuzeydou yamalarndan inerek dou-gney ynnde 27lik bir eimle,
0.25m. genilikte ve yeterli derinlikte oyulmasyla dzenlenmi olan, st bre levhalarla
kapatlm olan kanaldr. Eski yazarlar kente su salayan kaynaklarn yerleri ve cinsleri
hakknda bilgi vermemekle birlikte, baz kanal talarnn ynlerine gre, bunlarn dou
tepelerinde yani kentin kuzeydou ve ve gneydou yamalarnda olmas gerektiine iaret
etmektedirler. Yapnn merkezi byk niinin iine yerletirilen borular vastasyla akan su,
ndeki havuza doluyordu. Yapnn saaklndaki astragallerin zel bir aletle delinerek
yaplm olmas, serbest duran stunlar ve ne doru kntl saaklk mimarisi dikkat
ekicidir. Yap, yukar agora ve stunlu cadde arasnda, yama evlerine yakn bir ekilde yer
almasyla nemli bir konumdadr. Gnmzde, yapdan pek fazla bir ey kalmam olup,
sadece podyum duvarnn bir ksm ile evreye dalm vaziyetteki mimari
elemanlar.grlebilmektedir. Yap, Aspendos tiyatrosu ve emesinde grld gibi, cephe
duvarnn merkezinde yer alan yarm yuvarlak niin, gen bir alnlkla talanarak, merkezi
nii her iki tarafndan snrlayan aediculalar arasnda balant kurulduu cephe
dzenlemesiyle, ayn dnemden olmaldr. Aspendos tiyatrosu yaztyla Antoninus Pius
dnemine (M.S. 138-161) tarihlenir. Yap da, benzer cephe dzenlemesiyle ayn tarihten
olmaldr. Kentte Stunlu caddenin, kuzey ucunda yer alan L. Aelius Caesarn M.S. 138
ylna tarihlenen tapnayla olan eksen fark, bu caddenin tapmak yapldktan sonra ina
edildiini dndrr. Buna gre, stunlu caddenin gney ucunda bulunan eme ve kemerli
yap, M.S. 138 ylndan sonra ina edilmi olmaldr. Bu durum cephe dzenlemesiyle
yaptmz tarihlemeye de uyar.

BBLYOGRAFYA; K. G. Lanckoronski, Stdte Pamphyliens und Pisidiens II, Wien, 1892,
s. 192-193; A. Machatschek, M. Schwarz, Bauforschung in Selge, Wien, 1981, s.66-70.
Levha.10,33,35; M. Ktkolu, Gney Anadolu Tarihi Su Tesisleri-Antalya Havzas,
Ankara, 1962, s.145,146.

44. SDE ROMA DNEM EMES

143

(LEVHA 63.1-2)

Kentte, ehir surunun dnda, antsal kent kapsnn karsnda yap yer alr. 12m. ykseklie
kadar korunmu olan yap, 52m. uzunluunda ve 4.20m. kalnlnda yatay ta tabakalarndan
oluan bir cephe duvar ve bu duvarn her iki yanndan ileriye doru kanat eklinde alan yan
duvarlara sahiptir. Cephe duvarnn iine, birbirinden 3.65m. aralklarla yerletirilen ve
aplar 6.30m. olan yarm yuvarlak ve zerleri ta yarm kubbelerle rtl ni yer alr. Bu
nili cephe duvarnn nnde kanatlar da iine alacak ekilde, 500m3 su kapasiteli
52.20x11.50m. llerindeki havuz yer alr. Havuz, yanlarda 2.65m. genilik ve 10.1 Om.
uzunlukta duvarlar ve n duvar boyunca yerletirilen onbe adet yekpare mermer yuvarlak
ekilli kurnalar ve bunlarn aralarnda kabartmal levhalardan oluan 1.1 Om. yksekliinde
parapet duvar ile snrlandrlmtr. Bugn ancak bir, iki tanesi salam durumda kalm olan
kurnalar ok gzel iilik gsterirler. Kurnalarn iten uzunluklar 1.90m., derinlikleri ise
0.40m. olarak llmtr. Parapet duvar; halkn iinden suyunu ald yuvarlak ve keli
kurnalar ve bunlarn her iki yanndaki dikey oluklar iine geirilmi kabartmal levhalardan,
oluuyordu. Alt taraf gnmze kadar korunagelmi bir levhada Poseidon tarafndan izlenen
Amimone, bir dier levhada ise Ares, Aphrodite ve bir kalkan zerinde Eros tasvir edilmitir.
Bir dier levhada ise Athena, baka tanralarla birlikte bir sunan nnde kurban keserken
ve libasyon yaparken tasvir edilmitir. Bu kabartmann sanda ise yelkenli gemi ve direinin
zerinde nar tasviri yer alr. Bir dier kabartmada ise tekerlee bal olan iksiyonun,
azndan su akan bir kp zerine yaslanm gen bir nehir tanrsnn (Melas olabilir)
huzurunda cezalandrlmasn gstermektedir. Kabartmann sol tarafnda ayakta duran bir
figr, elinde tekerlee doru uzatt konik bir klah ya da bir tulum tutmakta olup, tulumdan
kan rzgarla tekerlei harekete geirmektedir. Levhalarda mitolojik konularn ele alnd
saptanmtr. Parapet duvarnn nnde ise, fazla suyu alp gtren mermer oluk yer alyordu.
Havuzun nnde yer alan 55m. x 15m. llerindeki geni bir meydana, tarafnda yer alan
basamaklarla klyordu. Paralar halinde ele geen ta banklar ise, insanlarn oturarak
dinlenmesine ve serinlemesine olanak salam dzenlemeler olmaldr. Bulunan mimari
paralar lleri ve bezenieleri itibariyle ana gruba ayrlarak, bu paralarn cephede
katl, kanatlarda ise iki katl bir dzeni tad sonucuna varlmtr. Ele geen mimari
elemanlara gre fasadn tm ykseklii 20m. olarak hesaplanmtr. Tmyle ykseke bir
podyum zerinde ykselen yapnn, podyum duvar, ayn zamanda havuzun yan ve arka snr
duvarn meydana getiriyordu. Podyum duvarndan aa yukar bir metre uzaklkta stunlar
144

duruyordu. Alt katn stun gvdeleri renkli mermerden yaplm olup, Kompozit dzende
balklara sahiplerdir. Stunlar niler arasnda altar, ularda ise drder adet olmak zere
yerletirilmilerdir. Bu stunlarn arka tarafnda, onlarla ayn hizada olmak zere yass
payeler yer alyordu. Yapnn zengin bezemeli saaklk paralar arasnda; duvarn iinde yer
alan arka saaklk ve onlar tayan payeler ve n stun dizilerine doru uzanan ta hatllar,
Medusa balar ve narla bezeli kasetli tavan levhalar ele gemitir. Birinci kata ait iki adet
aedicula tavan levhas ele gemi olup, st taraf krlm olan bir levhada rozetlerle bezeli bir
dl tac tasvir edilmitir. Ortasndan geen erit zerinde hieros yazldr. Dier bir
levhada ise, dl tacnn iinden iki hurma dal ve bunlarn arasndan kan nar grlmektedir.
Kentte iki bayramn kutland, sikkelerden bilinmektedir. Buradaki tasvirlerde bu
bayramlarla ilgili olup, yarmaclara dl olarak ta ve hurma dallar ve kentin sembol olan
nar verilmekteydi. Nilerin iinde yer alan stunlar ikinci bir kat tamadklarndan dolay,
cephe stunlarna gre daha ince idiler ve sekizgen postamentler zerinde ykseliyorlard. Bu
stunlar cephe saaklnn devam olan ve stunlar zerinde knt oluturan bir saaklk
tayorlard. Her nide stunlarn arasnda konsol eklinde rtenler vard. Bu rtenler, her
ni iinde birbirine eit uzaklklarda er adet olmak zere yerletirilmilerdir. rtenler altta
geni bir akanthus yapra ile, yanlarda ise kabartma halinde yunus balklar ile bezeliydiler.
Orta rtenler yanlardakilerden biraz daha genilerdir. rtenlerden akan suyla ndeki havuz
doluyordu. Kentin suyu, Melas (Manavgat) nehrinden ve bunu besleyen en byk kaynak ise,
saniyede ortalama 50m3 debiyle tek gzden kaynayan Dumanl pnarndan (bugn Oymapnar
baraj sular altnda kalmtr) ve Melas nehrinin birok kaynakla beslendii bir noktasnda, ;>
Sevin ky yaknnda basit bir kanal azyla derlenerek, zerinde 24 adet su kemerinin, tnel
eklinde birok kesimin yer ald 25.3km. uzunluunda bir kanalla kente getirilmitir. Su
yolu bundan sonra alak tepelerin iinden kanallarla gemekte ve 6.5m. ykseklii olan son
kpr ile sura dayanmaktadr. Buradan olaslkla kurun borularla alnan su, ana kanaldan
ayrlarak douya doru uzanr ve kent kaps dndaki bu eme yapsn besler. Kurun
borularla getirilen su, fasad duvarndan geerek dorudan orta niteki rtenlere iletiliyordu.
Yan nilerdeki rtenler ise, bu ana boruya bal olan yan borulardan gelen suyla,
besleniyorlard. Yapnn dorudan ana kanalla beslenmi olduunu, fasad duvarnn arkasnda
ayrca bir su deposu olmadndan anlyoruz. Fasad duvarnn arkas tamamen dzdr. Alt kat
stun dizilerinin tam zerinde, stunlar alt kat stunlaryla ayn hizada olan aediculalar yer
alyordu. Aediculalar gen ve yarm daire alnlklarla talandrlmlard. Bu kat hizasnda
cephe duvarnda yer alan kk niler aritektonik ereve iine alnm olup, bunlarn
zerilerini rten yarm kubbelerin ii ise istiridye kabuklaryla bezenmiti. Yarm yuvarlak
145

byk nii ikinci kat hizasnda rten kubbelerin cepheleri, yarmdaire eklinde kvrlan
arivoltlarla erevelenmiti. Merkezi niin arivoltu zerinde konsollu korni, yan nilerin
arivoltlar zerinde ise eri hatlar eklinde eritlerden oluan hareketli bir korni yer
alyordu. nc katn plann kesin olarak ' saptamak mmkn olmamtr. Bu katta Korinth
balkl stunlarn tad aediculalarn gen ve yarm daire alnlklarla taland ve bu
alnlklarn altnda yarm daire eklinde kvrlan saaklk paralarnn varlna, ele geen
mimari elemanlar iaret etmektedir. Fasadn eski grnm hakknda P.Verzone tarafndan
yaplm restitsyon fikir vermektedir. Havuzu iki yandan snrlayan podyum duvarnn
zerinde ise, iki kat halinde kanat , blmleri ykselir. Kanatlarn merkezinde yarm daire
eklinde birer ni ve bu nilerin her iki tarafnda yer alan stunlarla aedicula mimarisi
oluturulmutur. Kanatlardan ele geen mimari elemanlar arasnda, Kompozit dzende stun
balklar ve balk kabartmalaryla bezeli tavan kasetleri gze arpar. Stun balklarnda boa
balar yer alm olup, kelerinde ileriye doru uzanan voltler yer alr. Kanatlarda, arka
tarafta yer alan silmeli payelere dayanan yarm stunlarn varl saptanmtr. Fasad
duvarnn nnde ve stunlar arasnda heykellerin yer aldn, yaztl heykel kaideleri ve
paralarndan anlyoruz. Bunlarn byk bir ksm Marcus Aurelius Antoninus dnemine
aittir. Kent kaps yannda bulunan bir seri yaztl kaide zerinde, M.S.3. yzyln ilk
eyreinde emeyi beslyen su yolunun onarmnn Briyonianos Lollianos ve soylu bir
aileden olan kars Quirina Patra tarafndan finanse edilerek yapld anlalr. Ayn yaztta
eme yaps nymphalarn tapna olarak gemektedir. Kazda bulunan yaztlar, emenin
yapl tarihi ile ilgili olarak ipular vermemektedir. Tarihleme iin stun balklarndaki
glge-k oyunlar, barok bir karakter tayan mimari bezekler gz nne alnmtr. Side
devlet agoras imparator salonunun cephesinde yer alan anthemion frizi, d yapraklar halka
sarmall ve yapraklar ayr ayr taban ksmna oturtulan ak ve kapal palmetler eklinde
ilenmitir. Ayn bezeme tipi eme yapsnda da grlr. Bu zellikleriyle yap, Mansel
tarafndan Antoninler dnemine, aa yukar M.S.140-180 yllarna tarihlendirilir. Ele geen
yaztna gre M.S. 3. yzyln banda onarm geirdii belirtilen yapnn, daha nceki bir
dnemde ina edildii anlalmaktadr. Manselin yapt tarihleme de buna uygun
dmektedir. Kent kaps ve eme arasndaki meydan, .talarla denmi olup, sanki kent
kapsnn gerisindeki stunlu caddenin; devam gibi bir grnm iindedir. Bu grnmle
yap, stunlu cadde ve meydanla balantl bir eme konumundadr.

146

BBLYOGRAFYA; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s. 547; G.B. Bean,
Side Kitabeleri, Ankara, 1965, s.21-22 Yazt no.10. s.16. Yazt no.103; K. G. Lanckoronski,
Stdte Pamphyliens und Pisidiens I, Wien, 1890, s.139, Levha. I 30. s.185 Yazt no: 107; A.
M. Mansel, 1947-1966 yllar Kazlar ve Aratrmalarnn Sonular, Ankara, 1978, s. 95-
108. Resim. 99-114; Ayn yazar, Die Ruinen von Side, Berlin, 1963, s. 53-64 Resim. 90; Ayn
yazar, 1946-1955 yllarnda Pamphyliada Yaplan Kazlar ve Aratrmalar Belleten 22
1958, s. 229-231; Ayn yazar* Bericht ber Ausgrabungen in Pamphylien in den Jahren
1946-1955 Jdl 71 1956, s. 85-89; M. Beken, Pamphylia I Side Arkeolojik Harita, Ankara,
1975.

45. SDE HAVUZLU EME

(LEVHA 64.1-2)

kente geilmesini salayan Ge Roma kent kapsnn karsnda, byk bir sarncn stunlu
cadde zerindeki cephesinin nnde, yap yer alr. 17.50m. uzunluunda olan yap, 1.50m.
yksekliinde, 1.85m. geniliinde ve 1.12m. derinliinde olan, podyumlar zerinde ykselen
drt aedicula ve bunlarn arasna yerletirilmi havuzdan, meydana gelmitir. Konglomera
bloklarndan yaplm olan kaidelerin st mermerle kaplanmtr. Kaidelerin zerinde
ykselen ve aediculalar oluturan stunlar, Korinth dzeninde balklara sahip olup, gvde
ksmlar dzdr. Stunlar zerinde ykselen saaklk, aediculalar arasndaki duvarn zerinde
kesintisiz devam eder. Aediculalarn st taraf gen alnlklarla talanarak tm ykseklik
4m.yi bulur. Aediculalar tayan tavan kasetleri ele gemi olup, baklava dilimi eklindeki
bir kaset iinde Aphroditenin denizden douu tasvir edilmitir. Kenarlar ise, deniz
yaratklar ve balklarla bezenmitir. Saaklk blmnde yer alan bask bombe frizi ve plastik
ekillerini kaybeden yass palmet , bezemeleri, yapy M.S. 3. yzyln son yarsna veya
sonlarna yaklatrr. ; Aediculalarn arasnda yer alan havuzlardan, ortadaki 1.30m. x 3.30m.
x 1.20m. llerindedir. Yanlardaki havuzdan biri 1.30m. x 3.55m. x 1.20m. dieri ise,
1.00m. x 3.55m. x 0.90m. llerindedir. Havuzlarn n taraf 0.88m. yksekliinde parapet
duvar ile snrlanmtr. Her havuzun zerinde, arka duvara yerletirilen kk bir ni
ierisinde yer alan rtenler bulunmaktayd. Bu niler, konsol eklinde kntlar zerinde
147

duran, gvde ksmlar dz, Korinth dzeninde balklara sahip olan stunlarla ve gen
biimli bir alnlkla talanm olan bir saaklktan meydana geliyorlard. Bu nilerin
ykseklikleri 2.70m., genilikleri ise 1.15m.yi buluyordu. Havuzlarn nnde, zemin
seviyesinde yer alan mermer b.ir oluk ise, fazla suyun tahliye edildii kanal vazifesi
gryordu. Bu oluk 0.15m. genilikte ve 0.10m. derinliindeydi. Bir zamanlar aediculalar
iinde yer ald dnlen heykel paralar ele gemitir. Heykeltralk eserleri arasnda;
1.65m. yksekliinde, yannda sakall hermeden oluan bir destek stunu bulunan Hermes
heykeli, sol eliyle dikine duran bir kalkana dayanan, peplos giymi ve gsnde aegis tayan
Athena heykeli ve gzel bir iilik gsteren gen bir erkek ba, saylabilir. Yunan
orijinallerinin kaliteli kopyalar olduklar anlalan bu heykeller, baka yaplardan alnarak
buraya getirilmilerdir. Yap mimari bezemelerine baklarak M.S. 3. yzyln son yarsna
tarihlendirilebilir.

BBLYOGRAFYA; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s.548; A. M. Mansel,
1959 Side Kazlar Hakknda Rapor TAD 10.1 1960, s.54. Levha.55/19; Ayn yazar, 1947-
1966 Yllar Kazlar ve Aratrmalarnn Sonular, Ankara, 1978, s. 108-111. Resim. 116;
Ayn yazar, Die Ruinen Von Side, Berlin, 1963, s.65-68. Resim.20; Ayn yazar,
Archologische Gesellschaft zu Berlin Jdl 74 1959, s.387 Levha. 27; M. Beken, Pamphylia
I Side Arkeolojik Harita, Ankara, 1975.

46. SDE VESPASANUS EMES

(LEVHA 65.1-2-3)

Kentte, Ge Roma dneminde i kente geilmesini salayan antsal kapnn bat i yzne
bitiik olarak ve 4. yzyl kent duvarna arkasn vermi olarak eme yaps yer alr. Yap
0.40m. ve 0.27m. yksekliinde, 6.27x2.20m. llerinde iki kademeli ve kalker tandan
yaplm bir platform zerinde ykselir. ki kademeli platformun zerinde ise 1.15m.
yksekliinde podyum duvar yer alr. Podyum duvar, bir zamanlar mermer levhalarla
kaplyd. Yap, 6.40m. uzunluunda olup, 3.20m. uzunluunda cephe duvar ve bunun her iki
148

yanndan 1.60m. uzunluunda ve 1.32m. derinliinde knt oluturan aediculalara sahiptir.
Yap, sada ve solda knt oluturan aediculalar ve onlarn arasnda yer alan yarm yuvarlak
bir nile, karakterize olur. Konglomera ve kumta bloklarndan ina edilen yapnn, d taraf
mermere yakn kalker tandan ina edilmitir. Podyum duvar altta 0.2m. ykseklik ve 0.08m.
kalnlkta, stte ise O.lm.ykseklikte bir silme ile erevelenmitir. st silmenin zerinde,
ayrca 0.1 m. ykseklikte dz bir erit ksm yer alr. Yapnn restorasyonu, Machatschek
tarafndan yaplmtr. Yapnn sol aedicula uzunluu 1.60m., derinlii ise ite 1.19m., dta
1.31 m. olarak saptanmtr. Aediculalar; cephede, Korinth dzeninde balklara sahip, dz
gvdeli iki adet stun ve bunlarla ayn hizada arka duvarda yer alan yivli gvdeli, Korinth
balkl yarm destek stunlarndan ve bunlarn tad saaklk ve alnlklardan meydana
gelmektedir. Aediculalarn n tarafn meydana getiren stunlarn balk ykseklii,
0.34m.dir. Yivli destek stunlar gibi, yivli gvdelere sahip olmas gerektii dnlen n
taraftaki stunlara ait, yivli gvdelerin kalntlar ele gemeyip, buna kar, kentte Ge Antik
dnemde ok kullanlm olduu anlalan yivsiz ve alt tek, st ise ift bilezikli mermer
stun gvdelerinin kullanm, yapnn daha sonraki dnemde onarm srasnda buraya
konulduunu dndrr. Arka duvarda yer alan yarm stunlar ise yivli gvdelere sahip
olup, Korinth dzeninde yarm stun balna sahiplerdir. Tm stun ykseklii 3.17m.
olarak saptanmtr. Stunlarn zerinde yer alan 0.46m. yksekliindeki tek paradan
yaplm olan aritrav-friz blounda; fascial aritrav, frizden kuvvetli bir silme ile ayrlr.
Aritravn st fasciasnda yer alan ve bize paralar halinde gelen iki satrlk uzun bir yazt,
imparator Vespasianus adyla balamakta olup, mparatorun nc kez konsl ve halk
tribunusu olduunu bildirdiinden kesinlikle M.S.71 ylna tarihlenir. Friz zerinde yer alan
anthemion kua ! yedili yaprak dizilii ile Flaviuslar dnemi zellii gsterir. Yapnn
yaztla nerilen tarihini, bezekler de destekler. Cephe frizi ile yan tarafa ait friz
karlatrldnda, yan taraf frizinin zensiz yapld grlr. Aritrav-friz bloklarnn arka
taraflarmda ise bezeme grlmez. Basit fascialar ve dz silmelerle dzenlenmi olduklar
gzlenir. Aritravn altndaki soffit kuada bezeme iermez. Aediculaya ait tavan
levhalarnn ortasnda, yksek kabartma halinde ilenmi bitki motifleri ile bezeli drt adet
tavan kaseti bulunmu olup, levhalarn yan kenarlar 0.9m. yksekliinde di kesimine
sahiplerdir. Bunlar kelerde erkek ba ierirler. Bunun zerinde ise erit halinde iyon
kymationu ieren 0.1 Om. yksekliindeki korni blm yer alr. Aediculann yan
taraflarnda, korniin zerinde aslan ba eklinde rtenler ve anthemion kua ieren sima
yer alr. Aediculalar talandran gen alnlklar bask olup, ereveler dahil toplam
ykseklii 0.44m.yi bulur. Alnlk ke ve tepesinde grlen kaideler, bunlarn zerinde
149

akroterler olduuna iaret eder. Cephede, aedicula ykseklii stun kaidelerinden alnlk
zirvesine kadar 5.31m.yi bulmaktadr, iki aedicula arasnda ieriye doru girinti oluturan
podyum duvar zerinde 1.02m. derinliinde bir ni yer alr. Bu niin, yapnn yasland kaim
duvar biraz yontarak buraya oturtulduu anlalmtr. Niin sol tarafnda insitu duran
0.325m. derinlik ve 0.27m. kalnlndaki paye kalntlar ve niin stn rten yarm
kubbenin st tarafna ait silmeli paralarn gsterdii gibi, ni aritektonik bir ereveye
sahiptir. Niin ykseklii 2.1 Om., kemer ap ise 0.80m.dir. ereve talarnn zerindeki
delikler, burada bir zamanlar kaplama olduuna iaret eder. Nili blmn zerinde aedicula
saaklnn devam olan saaklk olmalyd, ancak bundan hi bir para kalmamtr. Orta
niin st tarafn talandran gen alnlk ise, ereveler dahil ykseklii 0f56m.yi bulur.
Buradaki alnlk elemanlar, aynen aediculalar talandran alnlklara benzer. Ancak onlardan
farkl olarak, alnln merkezi yerinde kabartma halinde bir Meduza ba yer alr. Bu batan,
simetrik olarak alnln kelerine doru kvrk dallar ve bunlarn aralarna yerletirilmi drt
yaprakl iri iekler uzanmaktadr. Sadaki aediculadan sadece adet aritrav-friz paras ve
ok harap bir vaziyetteki alnlk paras ele gemi olup, byk olaslkla bu aedicula
soldakinin ayns gibi olmaldr. Orta nite bir zamanlar bir imparator heykelinin durmu
olduu kabul olunabilir, ancak buna ait bir kalntya rastlanlmamtr. Yan aediculalardan
birinde yer alm olduu anlalan giyimli erkek heykelinin ykseklii 1.15m.dir. Sade elbise
ve vcut ekilleri ile Flaviuslar dnemi zellii gsterir. Aritrav zerindeki yaztndan
dolay Vespasianus ant olarak adlandrlan yap, ge bir dnemde tamir grm ve bir eme
yaps haline dntrlmtr. Antn nnde platformun zerinde, uzunluu 6.40m.,
genilii 1.80m., olan bir havuz yaplmtr. Havuzun n tarafn oluturan parapet duvarnn,
platform zerinde braktklar izlerden 0.16m. kalnlnda olduu anlalmtr. Bu havuzun
nnde ve daha alak seviyede, uzunluu 6.18m., genilii 1.10m. olan ikinci bir havuz yer
alr. Bu havuzun taraf 0.16m. kalnlnda ta levhalarla evrilmitir. Orta niin arkasna
alan delikten, knk ya da kurun boru ile su getirilmi, olaslkla orta blme yerletirilen
bir rtenden akan su, havuza kolayca ulaabilmesi iin, podyum duvarnn st tarafnn
ortasnda, aaya doru genileyen byk bir yark oluturulmutur. Ayrca aediculalarn
taban delinerek, taban btn derinliince kateden 0.15m. geniliindeki ince, uzun su
kanallar yaplarak, bylece aediculalarn arkasndan geen suyun bu kanallardan havuza
akmas salanmtr. Birinci havuzdan akan su ile ndeki havuz doluyordu. Mansele gre, bu
ant baka bir yerden sklerek buraya, nili duvarn nnde monte edilerek eme yaps
haline dntrlmtr. Nili duvar; tiyatro ile kap arasnda konglomera bloklar ve onlarn
arasna sktrlm ta ve tula paralarndan oluan 4.30m. kalnlnda bir duvar > olup, bu
150

duvarn arka cephesinde, ap 4.56m. olan yarm yuvarlak bir ni yer almaktayd. Yap, bu
nili duvarn nne monte edilmi olmaldr. Bu srada zarar gren mimari elemanlar
deitirilmi olmaldr. Ge Antik dnemde kentte ok kullanlm olan yivsiz mermer
stunlar, bu yapda aediculalarn n tarafndaki yivli stunlarn yerine yerletirilmitir.
Paralanan friz blounun, zensiz iilik gsteren paralarla tamamland anlalmaktadr.
Ele geen dikdrtgen bir bloktan, kitabenin drdnc satr altnda tan kesilip, iinde ; takoz
bulunan yeni bir sath meydana getirilmi olduu ve tan sa ve sol kenarlarnn asl kenarlar
olduu grlmtr. Burada yer alan kitabede, Marcus Severius adnn gemesi M.S.3. yzyl
ortalarna tarihlendirilmesini salar. Ge Roma dneminde, i kente geilmesini salayan kap
yapldktan sonra, kapnn etraf emelerle donatlarak, antsal kent kapsnn karsnda yer
alan eme dzenlemesi bir bakma burada tekrarlanm olmaldr. Yap, zerinde bulunduu
stunlu caddeye fon oluturan ve kapyla olan balantsyla dikkat ekici bir konumdadr.
Arkasyla 4. yzyl kent duvarna yaslanan yap, Mansele gre kent duvarnn inas
srasnda, bu nakil iinin de gerekletirildii eklinde yorumlanmtr.

BBLYOGRAFYA; G. E. Bean, Side Kitabeleri, Ankara, 1965, s.34 Yazt no.126; E.
Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1988, s.546; R. Ginouves, Laodcee du Lycos. Le
Nymphee, Paris, 1969, s. 158; A. M. Mansel, 1947-1966 Yllar Kazlar ve Aratrmalarnn
Sonular, Ankara, 1978, s.114-120. Resim.126-132; Ayn yazar., Sidedeki Vespasianus
Ant Belleten 28 1964, s.186-197. F^esim.2-32; M.Beken, Pamphylia I Side Arkeolojik
Harita, Ankara, 1975.

47. SDE GE ROMA DNEM EMES

(LEVHA 66)

Vespasianus antnn karsnda, byk bir sarncn stunlu caddeye bakan fasadna bal
olarak, havuzlu eme ile i!kent kapsnn doudaki i duvar arasnda, kemere bitiik
olarak yap yer alr. Ge devir suruyla ayn dneme ait ve surun bir paras olduu anlalan
duvarn st ksmnda, zeri tula kemerli adet ni yer alr. Bu nilerin altnda, basamakl
151

bir podyum zerinde ykselen ve ykseklii 4.80m. olan yarm daire bir ni yer alr. Niin
zeri yarm daire eklinde kubbe ile rtldr. Niin nnde ise, 3.80m. apnda yuvarlak bir
havuz yer alr. Sert kumtandan yaplm olan havuzu n taraf yuvarlak parapet levhalar ile
snrlanmtr. zeri ise mermer kaplamadr. Havuz derinlii 0.58m.dir. Havuza su, 2.30m.
ykseklikten, 0.38m.x0.50m. llerinde bir rtenden, akmaktayd. Niin ortasnda yer alan
rten mermerden yaplmt. Yapnn kuzeybatsndaki, M.S.2. ve 3;yzyllara tarihlenen su
sarncnn, bu emeyi besledii olasdr. Ancak bunu kantlayacak bulgular yoktur. Yap Ge
devir suruyla ayn dnemden olmaldr. BBLYOGRAFYA; E. Akurgal, Anadolu
Uygarlklar, stanbul, 1988, s. 548; A- M. Mansel, 1947-1966 Yllar Kazlar ve
Aratrmalarnn Sonular, Ankara, 1978, s.111,115. Resim.123; Ayn yazar, 1959 Side
Kazlar Hakknda Rapor TAD 10.1 1960 , s.54, resim.14.

48. SMYRNA ARKAK DNEM EMES

(LEVHA 67.1-2)

Eski zmirde bulunan kalntlar arasnda en iyi durumda korunmu olan yaplardan birisidir.
Yap, deniz seviyesinden 0.70m., dousundaki dereden ise 1.30m. aada, sular iinde
kalmtr. Gri renkli andezit tandan yaplm olan yap, drtgen planl ve st bindirme
tekniindeki sahte kubbe ile rtl, yap tipini gsterir. 2.50m. yksekliinde olan yapnn, ii
uzun dikdrtgen plana sahip olup, 1.35m. geniliindedir. Bu blm arkaya doru 5.1Om.
uzunluunda olup, en arka ksmda suyun topland daldrma havuzu yer alr. Havuzun
derinlii 0.75m.dir. Havuzun dibinde yeralt suyunun ieriye girdii 0.19m. geniliinde ve
0.17m.yksekliinde gen eklinde bir oyuk yer alr. ncelikle bu haznede toplanan suyun
fazlas, haznenin nndeki eik tann (Levha 63de D) altndaki yuvarlak bir delikten, eni
0.46m., uzunluu ise 3.30m. olan kanala gelir (E). Kanal boyunca akan su, yapnn giriindeki
eik tann (A) altndan geerek, ak bir kanalla (drenaj), olaslkla ynn aaya denize
doru vererek akar. Bundan ayr olarak yapnn nnde, dar akan suyu ynlendiren, kuzeye
doru kvrlan ayrca bir kanal yer alr. emeden su almaya gelen insanlar, yapnn
giriindeki eik tandan geerek ieriye giriyor ve kanaln (E) yannda bulunan ta zeminde
(B) yryerek en arkadaki daldrma havuzundan kaplarn daldr'rak, su alyorlard. Kanal ve
152

geit tabannn, kenar duvarlaryla balantl olmad anlalmtr. Yapnn cephesinde,
giriin her iki tarafnda dikine duran iki duvar yer almaktadr. Bu duvarlarn, emenin taban
seviyesinden yukarda yer almalar ve ayr duvar rg teknii gstermeleri bakmndan,
M..6. yzyl ortalarna ait olduklar saptanmtr. M..7. yzyla ait mevcut kent surunun bir
blm ise, yapnn havuz hizasndan gemektedir. Bylece yapnn M..7. yzyl inas
olmas gerektiine karar verilmitir. Yapnn havuz blmnden ele geen seramik malzeme,
M.. ge 6. yzyl ve M.. erken 5.yzyl zellikleri gsterir. Hatta bunlar arasnda M.. 4.
yzyln ilk yarsndan ve 5. yzyln son eyreinden olan rneklerin yer almas, yapnn
Klasik dnemde de kullanmda olduuna iaret eder. Yapnn giriinde yer alan andezit eik
blounda birbirine l olarak benzemeyen ekleme bloklarn grlmesi, bu blmn daha
sonraki bir dnemde kabaca tamir grm olabilecei izlenimini vermektedir. Eiin altndaki
dar kanal tkanm olacak ki, bunun dzeltilmesi iin eiin ykseltildii gzlenmitir.
Bylece, suyun rahat akmas iin bir dzenlemenin yapld anlalmaktadr. Yine daha
sonraki bir evrede, eiin kuzey kenarndaki drenaj kanalnn iptal edildii anlalmtr. M..
ge 5. yzyl ve erken 4. yzyla ait alt adet adak kab, havuz ksmnda ele gemi olup,
yapnn bir nymphaya adanm olabileceine iaret etmektedir. Yine havuz ksmnda ele
geen ve M..4. yzyl ortasna tarihlenen bir kotyle parasndan anlalaca gibi, yap
yzyllar boyu kullanmda kalmtr. Yapdaki bozulmalar ve ykntlar deprem sebebiyle
olmaldr.

BBLYOGRAFYA; M. Akurgal, Bayrakl Kazs 1995 17. Kaz Sonular 2 , Ankara 29
Mays-2 Haziran 1995, s. 27-29. ekil. 1 Resim.3,4; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar,
stanbul, 1988, s.372; Ayn yazar, Eski ada Ege ve zmir, zmir, 1993, s.47, ekil. 20,21.
Levha.40,41; Ayn yazar, Arkaik ve Klasik alarda zmir Belleten 37 1946, s.61; R. V.
Nicholls, Old Smyrna, The Iron Age Fortifications BSA 53-54 1958-59, s.58-64. ekil.12-
15




153

LEVHALAR




Boazky kaynak derleme yaps

154


( LEVHA 146) Midas kenti Frygia Dnemi emesi






155




Megara emesi, kesit ve plan
156



Lemnos'dan eme modeli
157


Atina agoras gney bat kesi emesi, rekonstrksiyon nerisi


Rodos lalysos emesi, plan ve cephenin rekonstrksiyon nerisi
158


Minoe emesi, plan ve cephenin rekonstrksiyon nerisi

159



Amphora (Munh,Env. No. 1436)



160




161



Hydria Atina Milli Mzesi
162


(Levha 14-15)

163



Form Cicero Villas emesi


Roma Su Kemeri
164


Herodes Atticus Exedra emesi, plan


165

Geresa emesi plan


Roma Septizonium, plan ve rekonstrksiyon
166


Laoddiceia ad Lycum emesi(1. Evre plan)
Anemurium eme Plan
167


Aspendos emesi(Levha 29-30)
168



Aspendos emesi Plan

Bergama Helenistik Dnem Plan
169



Bergama Demeter emesi, plan ve cephenin rekonstrksiyon nerisi
170


(Levha 32)









Asklepieion mermer havuzlu eme
(Levha 33-34)
171


172

(Levha 35)

Asklepion Daldrma emesi

173


Ephesos Helenistik Dnem emesi
Ephesos Arkadiane emesi Plan
174


(Levha 39)

Ephesos 1 rayanus emesi, plan ve rekonstrksiyon
175


Ephesos Hydriedocheion emesi


176


Hamos Liman Agoras emesi

Kaounos Liman Agoras emesi
177


(Levha 45)
178


Miletos Laodikeia emesi
179


Miletos Traianus emesi
180


Olba Diocaesarea emesi
181

Olba Ura eme Plan

Olba Ura emesi
182


Perge emesi

Perge Kent Kaps indeki eme Yaps
(Levha 52)
183



184





Sagalassos Yukar Agora emesi

185


186


187



188


Selge emesi
189


Side Antsal emesi
190


191


Smyra emesi