YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

TARİHİ YAPILARIN RÖLÖVE ALIMINDA

JEODEZİK ÖLÇMELER,
TOPKAPI SARAYI HAREM DAİRESİ ÖRNEĞİ
ve BENZER UYGULAMALAR

Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisi Şevket TAŞ

FBE Jeodezi ve Fotogra metri Mühendisliği Anabilim Dalı Geo matik Prog ramında
Hazırlanan

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. R. Gürsel HOŞBAŞ (YTÜ)

İSTANBUL, 2009
İÇİNDEKİLER

Sayfa
SİMGE LİSTESİ ....................................................................................................................... iv

KISALTMA LİSTESİ ................................................................................................................ v

ŞEKİL LİSTESİ ........................................................................................................................ vi

ÖNSÖZ...................................................................................................................................... ix

ÖZET .......................................................................................................................................... x

ABSTRACT .............................................................................................................................. xi

1 GİRİŞ....................................................................................................................... 1

1.1 Genel Tanımlamalar ................................................................................................ 2

1.1.1 Restorasyon Öncesinde Yapılan Çalışmalar............................................................ 2
1.1.1.1 Araştırma ................................................................................................................. 2
1.1.1.2 Rölöve...................................................................................................................... 4
1.1.1.3 Restitüsyon .............................................................................................................. 7
1.1.2 Restorasyon Projesi ................................................................................................. 7
1.1.2.1 Restorasyon Teknikleri............................................................................................ 8
1.1.3 Tarihi Anıt Kavramı ve Çeşitleri ........................................................................... 10

2 RÖLÖVE ÖNCESİNDE YAPILAN JEODEZİK ÇALIŞMALAR ...................... 15

3 RÖLÖVE ÇALIŞMALARINDA KULLANILAN DONANIMLAR................... 16

3.1 Elektronik Kayıt Üniteli Takeometre (Total Station)............................................ 16

3.1.1 Mesafe Ölçümü...................................................................................................... 17
3.1.2 Açı Ölçümü............................................................................................................ 20
3.1.3 Elektronik Kayıt Üniteli Takeometre ile Koordinat Ölçümü ................................ 22
3.1.4 ATR Özelikli Elektronik Kayıt Üniteli Takeometreler ......................................... 23
3.1.5 Lazerli (Reflektörsüz Okuma Yapabilen) Elektronik Kayıt Üniteli
Takeometrelerin Kullanımında Karşılaşılan Sorunlar ........................................... 24
3.2 Lazerli Uzunluk Ölçer ........................................................................................... 25
3.3 Profil Tarağı........................................................................................................... 25
3.4 Çelik Şerit Metre ................................................................................................... 26
3.5 Lazer Tarayıcı........................................................................................................ 26
3.6 Yersel Fotogrametrik Yöntemler ve Fotogrametrik Donanımlar .......................... 28
3.6.1 Tek Resim Değerlendirmesi (Monoskopik Yöntem) ............................................ 29
3.6.2 Çift Resim Değerlendirmesi (Stereoskopik Yöntem)............................................ 32
3.7 GPS (Global Positioning System) ......................................................................... 33

ii
4 TOPKAPI SARAYI HAREM DAİRESİ ve BENZER UYGULAMALAR......... 35

4.1 Topkapı Sarayı Harem Dairesi ve Çalışmalar Hakkında Genel Bilgi ................... 35
4.1.1 Topkapı Sarayı ve Harem Dairesi ......................................................................... 35
4.1.1.1 Karaağalar Taşlığı.................................................................................................. 39
4.1.1.2 Cümle Kapısı / Saltanat Kapısı.............................................................................. 40
4.1.1.3 Kadınefendiler Taşlığı / Cariyeler Taşlığı ............................................................. 40
4.1.1.4 Kırk Merdiven ....................................................................................................... 41
4.1.1.5 Kadınefendi Daireleri ............................................................................................ 42
4.1.1.6 Cariye Koğuşları.................................................................................................... 42
4.1.1.7 Harem Hastanesi.................................................................................................... 43
4.1.1.8 Valide Sultan Taşlığı ............................................................................................. 44
4.1.1.9 Valide Sultan Dairesi............................................................................................. 44
4.1.1.10 Valide Sultan Dairesi Sofası.................................................................................. 45
4.1.1.11 Gözdeler Taşlığı .................................................................................................... 46
4.1.1.12 Hünkar Sofası ........................................................................................................ 47
4.1.1.13 III. Murad Has Odası ............................................................................................. 48
4.1.1.14 Çifte Hamam.......................................................................................................... 49
4.1.1.15 I. Ahmed ve III. Ahmed Odaları............................................................................ 50
4.1.1.16 Çifte Kasırlar ......................................................................................................... 50
4.1.1.17 Altın Yol ................................................................................................................ 51
4.1.1.18 Gözdeler Dairesi .................................................................................................... 52
4.1.1.19 I. Abdülhamid, III. Selim ve III. Osman Daireleri ................................................ 52
4.1.2 Harem Dairesi’ndeki Çalışmalar Hakkında Genel Bilgi ....................................... 53
4.2 Rölöve Ölçmeleri................................................................................................... 54
4.3 Yapılan Ölçümlerin Ülke Koordinat Sistemine Dönüşümü .................................. 60
4.4 Çizimlerin Yapılması............................................................................................. 60
4.5 Yama ve Kontrol Ölçümü...................................................................................... 67
4.6 Mimari Çalışmalar ve Son Çizimlerin Özellikleri................................................. 67
4.7 Elektronik Kayıt Üniteli Takeometre ile Yapılan Ölçümlerin Diğer Yöntemlerle
Karşılaştırılması..................................................................................................... 68
4.8 Çeşitli Uygulama Örnekleri................................................................................... 70

5 SONUÇLAR.......................................................................................................... 83

KAYNAKLAR......................................................................................................................... 85

EKLER ..................................................................................................................................... 87

Ek 1 Haritacılık Çalışmaları ve Diğer Projelere Yönelik Özel Teknik Şartname .......... 88

Ek 2 Harem Hastanesi ve Kırk Merdiven Kesit Çizimi ................................................. 92

ÖZGEÇMİŞ.............................................................................................................................. 93

iii
SİMGE LİSTESİ
c Işığın boşluktaki hızı
LOCK Hedefe (prizmaya) kilitli kalma özelliği
t Işının gidiş geliş süresi

iv
KISALTMA LİSTESİ
ASCII American Standard Code for Information Interchange
ATR Automatic Target Recognition
CAD Computer Aided Design
CCD Charge Coupled Device
DXF Drawing Exchange Format
GPS Global Positioning System
ppm Parts per million

v
ŞEKİL LİSTESİ

Sayfa
Şekil 1.1 Sivil ve teknik anıt örnekleri Büyükada Rum Yetimhanesi ve Mostar Köprüsü .. 12
Şekil 1.2 Dini ve sivil anıt örnekleri Saint Mary Katedrali ve tipik Tibet evi...................... 12
Şekil 1.3 Doğal anıt örneği Ortahisar ................................................................................... 13
Şekil 1.4 Sivil ve askeri anıt niteliği taşıyan Topkapı Sarayı ............................................... 13
Şekil 1.5 Askeri anıt örneği olarak Rumeli Hisarı................................................................ 14
Şekil 3.1 Elektronik kayıt üniteli takeometre ....................................................................... 16
Şekil 3.2 Elektronik kayıt üniteli takeometre aletinin yapısı................................................ 17
Şekil 3.3 Pas teknolojisi........................................................................................................ 18
Şekil 3.4 Faz teknoloji .......................................................................................................... 18
Şekil 3.5 Prizma takımı......................................................................................................... 19
Şekil 3.6 Kağıt reflektör........................................................................................................ 19
Şekil 3.7 Prizmasız ölçüm .................................................................................................... 20
Şekil 3.8 Açı tablası .............................................................................................................. 21
Şekil 3.9 Sehpa ..................................................................................................................... 21
Şekil 3.10 Gösterge................................................................................................................. 21
Şekil 3.11 Koordinat ölçümü .................................................................................................. 22
Şekil 3.12 3D modelleme........................................................................................................ 22
Şekil 3.13 ATR sisteminin reflektörün merkezini bulması .................................................... 23
Şekil 3.14 Elektronik kayıt üniteli takeometre, reflektör ve reflektörsüz hedefler................. 25
Şekil 3.15 Lazerli uzunluk ölçer ............................................................................................. 25
Şekil 3.16 Profil tarağı örnekleri............................................................................................. 26
Şekil 3.17 Yersel lazer tarayıcı çalışma prensibi .................................................................... 27
Şekil 3.18 Lazer tarayıcı ......................................................................................................... 28
Şekil 3.19 Tek görüntü yönteminde makinenin konumlandırılması, çekilen ve düzeltilen
görüntüler............................................................................................................... 30
Şekil 3.20 Kontrol noktası ve metrik kamera ......................................................................... 30
Şekil 3.21 Yazılımda cephe düzleminin belirlenmesi ............................................................ 30
Şekil 3.22 Fotoğraf üzerinden çizim yapılması ...................................................................... 31
Şekil 3.23 Fotoğrafların cephe çizimine eklenmesi................................................................ 31
Şekil 3.24 Fotogrametrik yazılımda dönüşümün yapılışı ....................................................... 32
Şekil 3.25 Stereo görüntü yönteminde makinelerin konumlandırılması ve üst üste çakıştırılan
eşlenik görüntüler .................................................................................................. 32
Şekil 3.26 Filmli, ağ sistemli fotoğraf makinesi - Rolleiflex 6008 ve pozlandırma sırasında
film üzerine yansıyan ağ düzeni ............................................................................ 33
Şekil 4.1 Topkapı Sarayı genel krokisi ................................................................................. 36
Şekil 4.2 Harem Dairesi genel planı ..................................................................................... 37
Şekil 4.3 Adalet Kulesi ......................................................................................................... 39
Şekil 4.4 Karaağalar Taşlığı ve Cümle Kapısı...................................................................... 40
Şekil 4.5 Nöbet Yeri ve Cariyeler Koridoru ......................................................................... 41
Şekil 4.6 Kırk Merdiven ....................................................................................................... 41
Şekil 4.7 Kadınefendi Daireleri’nden pencere ve ocak örnekleri ......................................... 42
Şekil 4.8 Cariyeler Taşlığı .................................................................................................... 43
Şekil 4.9 Harem Hastanesi.................................................................................................... 43
Şekil 4.10 Valide Sultan Taşlığı ............................................................................................. 44
vi
Şekil 4.11 Valide Sultan Dairesi............................................................................................. 45
Şekil 4.12 Valide Sultan Dairesi Sofası.................................................................................. 46
Şekil 4.13 Gözdeler Taşlığı .................................................................................................... 46
Şekil 4.14 Hünkar Sofası ........................................................................................................ 47
Şekil 4.15 III. Murad Has Odası ............................................................................................. 48
Şekil 4.16 Havuzlu Köşk ........................................................................................................ 49
Şekil 4.17 Hünkar ve Valide Sultan Hamamları..................................................................... 49
Şekil 4.18 I. ve III. Ahmed Odaları ........................................................................................ 50
Şekil 4.19 Çifte Kasırlar ......................................................................................................... 51
Şekil 4.20 Altın Yol ................................................................................................................ 51
Şekil 4.21 Gözdeler Dairesi .................................................................................................... 52
Şekil 4.22 I. Abdülhamid ve III. Selim Daireleri.................................................................... 53
Şekil 4.23 Üç odanın taşlıktan görünüşü ve III. Osman Köşkü.............................................. 53
Şekil 4.24 Ana poligon hattı ................................................................................................... 54
Şekil 4.25 Harem yapıları poligon ağı .................................................................................... 55
Şekil 4.26 Aziz Mahmud Hüdai türbesi ve yakın çevresi....................................................... 55
Şekil 4.27 Detay noktalarının ölçümü .................................................................................... 56
Şekil 4.28 Ölçülen yapı ve komşu yapılar .............................................................................. 56
Şekil 4.29 Çatı planında okunan kurşun birleşim yerleri........................................................ 57
Şekil 4.30 Kat planı krokisi örneği ......................................................................................... 57
Şekil 4.31 Kesit krokisi örnekleri ........................................................................................... 58
Şekil 4.32 Tavan planı krokisi örneği ..................................................................................... 58
Şekil 4.33 Profil tarağı ile sütun ayağı profilinin çıkarılması (Gazanfer Ağa Türbesi).......... 59
Şekil 4.34 Mezar taşlarına mulaj işleminin uygulanışı (Gazanfer Ağa Türbesi).................... 59
Şekil 4.35 Elektronik kayıt üniteli takeometre bilgisayar bağlantısı ...................................... 60
Şekil 4.36 Nokta kümesi (ülke sisteminde) ............................................................................ 61
Şekil 4.37 Üç boyutlu ölçümlerin iki boyutta çizilişi ............................................................. 61
Şekil 4.38 Kontrol noktalarının dağılımı ................................................................................ 62
Şekil 4.39 Panasonic dijital kamera ........................................................................................ 63
Şekil 4.40 Duvardaki kalem işi pano çizimi için çekilen fotoğraflardan biri ......................... 64
Şekil 4.41 Ölçeklendirilmiş fotoğraflardan biri ...................................................................... 64
Şekil 4.42 Fotomozaik görüntü............................................................................................... 65
Şekil 4.43 Fotomozaik üzerindeki çizimsel durum ................................................................ 65
Şekil 4.44 Rödrese edilmiş görüntü üzerinden çizim ............................................................. 65
Şekil 4.45 Sonuç çizim ........................................................................................................... 66
Şekil 4.46 Plan ile çakıştırılmış durumu ................................................................................. 66
Şekil 4.47 Aziz Mahmud Hüdai Türbesi plankote ................................................................. 70
Şekil 4.48 Aziz Mahmud Hüdai Türbesi planı ....................................................................... 71
Şekil 4.49 Topkapı Sarayı Harem Hastanesi üst kat planı...................................................... 72
Şekil 4.50 Topkapı Sarayı Harem Hastanesi çatı planı........................................................... 73
Şekil 4.51 Silivri Pembe Köşk kat planları ve tavan planı çizimi .......................................... 74
Şekil 4.52 Adalet Kulesi ön cephe.......................................................................................... 74
Şekil 4.53 Üsküdar Aziz Mahmud Hüdai Türbesi jeodezik ve fotogrametrik çalışma sonucu
elde edilen kesit çizimi .......................................................................................... 75
Şekil 4.54 Topkapı Sarayı Harem Dairesi Vaziyet Planı........................................................ 76
Şekil 4.55 Topkapı Sarayı Harem Hastanesi cephe görünüşü ................................................ 77
Şekil 4.56 Mizah ve Karikatür Müzesi ve Gazanfer Ağa Türbesi (Unkapanı)....................... 78
Şekil 4.57 Tarlabaşı Bulvarı cephe rölövesi çalışması ........................................................... 79
Şekil 4.58 Harem Hastanesi ve Kırk Merdiven kesiti ............................................................ 80
vii
Şekil 4.59 Aziz Mahmud Hüdai Türbesi kesit çizimi son hali ............................................... 81
Şekil 4.60 Topkapı Sarayı Harem Hastanesi analitik rölöve kesit çizimi............................... 82

viii
ÖNSÖZ
Ülkemizde ve dünyada tarihi eserlere verilen değerin artmasıyla birlikte daha doğru ve daha
hızlı belgeleme yöntemlerinin ihtiyacı doğmuştur. Rölöve uygulamalarının, bu ihtiyacı
karşılayabilmesi için jeodezik çalışmalarla desteklenmesi gerekmektedir. Bu nedenle rölöve
alımlarında jeodezik çalışmalar giderek önem kazanmakta, Jeodezi ve Fotogrametri
Mühendisleri için de yeni bir iş kolu olarak görülmektedir.
Bu çalışmanın amacını; tarihi öneme sahip yapıların jeodezik yöntemlerle ölçümünün yazılım,
donanım ve arazi çalışmaları (uygulama) yönünden değerlendirilmesi oluşturmaktadır. Farklı
yapılar üzerinde çalışmalar yapılmış ve sonuç ürünler Topkapı Sarayı Harem Dairesi başta
olmak üzere sunulmuştur. Bu çalışmalar esnasında farklı mesleklerden çok sayıda kişi
çalışmış ve sonuç çizimler elde edilmiştir. Farklı yapılar üzerinde değişik uygulamalar
yapılmasına rağmen temel jeodezik çalışmalarda bir değişiklik olmamıştır.
Belgeleme sürecinin en önemli basamağı olan rölöve çalışmalarında, modern teknolojinin
haritacılık çalışmalarına yönelik ürünlerinin hassasiyetinden ve kullanım kolaylığından
faydalanmak isteyen mimarlar ve kamu kurumları, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisleri ile
çalışma gereği hissetmiş ve bu çalışma bir bütün olarak jeodezik çalışmaları, kullanılan
yazılım ve donanımları, arazi çalışmalarını ve sonuç ürünleri özellikleriyle beraber
sunmaktadır.
Bu tez çalışmasının hazırlanması süresince ilgi ve yardımlarından dolayı öncelikle tez
danışmanım olan Sayın Yrd. Doç. Dr. R. Gürsel HOŞBAŞ’a, bana her zaman yanımda
olduklarını hissettiren aileme ve Varol ailesine, birlikte çalıştığım Aktaş Mühendislik, Hanart
Mimarlık, Almira Mimarlık firmalarının personellerine ve Topkapı Sarayı Harem Dairesi
Güvenlik elemanlarına teşekkürlerimi sunarım.

ix
ÖZET

Tarihi Yapıların Rölöve Alımında Jeodezik Ölçmeler, Topkapı Sarayı Harem Dairesi
Örneği ve Benzer Uygulamalar
Tarihi yapıların rölöve çalışmalarında hassasiyet çok büyük önem taşımaktadır. Modern
çağın, ölçüm donanımlarındaki teknolojiyi etkilemesi sonuçlarını vermiş, jeodezik ve
fotogrametrik donanım ve yazılımlar çok hassas sonuçlar elde etmeyi mümkün kılmıştır. Bu
donanımların kullanımında ve jeodezik işlemlerin gerçekleştirilmesinde muhakkak Jeodezi ve
Fotogrametri Mühendislerinin görev alması zorunlu hale gelmiştir. Bu durum teknik
şartnamelerde de önemli bir madde olarak yer almaktadır.
Bu çalışmanın amacı, teknik olarak görevlendirilen Jeodezi ve Fotogrametri Mühendislerinin,
klasik (el ile ölçü alınan) yönteme göre çok daha hassas sonuçlar elde edilmesinde
kullandıkları yöntemleri incelemek, donanım ve yazılımları değerlendirmek ve birçok
disiplinin bir arada çalışmaları sonucu ortaya çıkan ürünleri sunmaktır.
Bölüm 1’de; Jeodezi ve Fotogrametri Mühendislerinin rölöve çalışmalarına yaptıkları
katkılar, tez çalışmasının kapsamı, rölöve ile ilgili genel tanımlar, “anıt” kavramı ve çeşitleri
yer almaktadır.
Bölüm 2’de; rölöve çalışmalarının öncesinde yapılması gereken jeodezik hazırlık
işlemlerinden bahsedilmektedir.
Bölüm 3’te; rölöve çalışmalarında kullanılan donanım ve yazılımların genel kullanım
özellikleri ve işlevleri değerlendirilmiştir.
Bölüm 4’te; Topkapı Sarayı ve Harem Dairesi, Harem Dairesi başta olmak üzere rölöve
çalışmalarında izlenmesi gereken ölçme adımları ve yapılan ölçümlerin değerlendirilerek
çizimlerin yapılması üzerinde durulmuş, elektronik kayıt üniteli takeometre ile ölçü alma
yöntemi diğer yöntemlerle karşılaştırılmıştır. Çeşitli yapılarda elektronik kayıt üniteli
takeometre ile ölçülmüş uygulama örnekleri sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Tarihi yapılar, jeodezik ölçme, rölöve, Topkapı Sarayı Harem Dairesi.

x
ABSTRACT

Geodetic Measurements in Relief of Historical Structures, Topkapi Palace Harem

Section Sample and Similar Applications
Precision has a great importance in relief studies of historical structures. Thanks to the
influence of modern age on measurement devices, new geodesic and photogrammetric
hardware and software have enabled very sensitive results in measurement processes.
Employment of Geodesy and Photogrammetry Engineers has become a necessity in order to
effectively use these devices and to process relevant data. This fact also stands as an
important clause in technical specifications.
The purpose of this study is to analyze the methods performed by Geodesy and
Photogrammetry Engineers, which are producing more sensitive results compared to the
classical (manual measurement) techniques, to evaluate the hardware and the software used,
and to present the outcomes of an example study which is a result of inter-disciplinary
practices.
In Section 1; the contribution of Geodesy and Photogrammetry Engineers in relief studies, the
context of this thesis study, common definitions about relief studies, “monument” notion and
the types of monuments are presented.
In Section 2; the geodesic preparation procedure that should be implemented prior to a relief
study is presented.
In Section 3; general terms of use, specialties and the functions of the hardware and software
which are used in relief studies are evaluated.
In Section 4; while mentioning Topkapi Palace and the Harem Section, measurement steps
that should be followed during a relief study - especially in structures like Harem Section -,
the evaluation of the measurement results and the drawing process are analyzed. In this
section also the measurement method deploying total station devices is compared to some
other methods and various application examples from different structures that were measured
with total station devices are presented.
Keywords: Historical structures, geodesic measurement, relief, Topkapi Palace Harem
Section.

xi
 1

1. GİRİŞ

Ülkemizde son yıllarda eski eserlerin belgelenmesi ve gelecek nesillere ulaştırılması yönünde
son derece önemli çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmaların neden yapıldığının daha büyük
kitleler tarafından anlaşılması ile bilinçlenme artmıştır. Bu bilinçlenmenin de bir sonucu
olarak tarihi yapıların rölöve alımlarının eskiye nazaran daha hassas yapılması büyük önem
taşımaktadır. Kültürel mirasın doğru bir şekilde belgelenmesi çok önemli olduğundan klasik
ölçü alma yöntemlerine göre daha doğru, ekonomik ve hassas yöntemler geliştirilmesi
gerekmektedir. Bu gerekliliğin bir sonucu olarak rölöve çalışmalarında mimarlar, sanat
tarihçileri ve restorasyon teknikerlerinin yanı sıra haritacılık eğitimi almış ölçmecilere olan
ihtiyaç kaçınılmaz hale gelmiştir. Bu durum Harita Mühendisleri (Jeodezi ve Fotogrametri
Mühendisleri) ve teknikerleri için yeni bir iş kolu olarak ortaya çıkmakla kalmamış, 2010
Avrupa Kültür Başkenti olarak seçilen İstanbul’un tarihi yapılarının büyük bir hızla
rölövelerinin çıkarılmasına da çok büyük katkı sağlamış ve sağlamaktadır. Harita
Mühendislerinin bu projelerde mesleki ölçme aletlerinin kullanımından, ölçülerin ülke
koordinat sistemine dönüşümüne kadar birçok konuda bilinçli müdahalelerin yapılmasında
önemli katkıları bulunmaktadır.

Bu çalışma kapsamında yer verilen örnek uygulamalarda birçok disipline mensup insanlar bir
arada çalışmış ve ortak ürünler elde edilmiştir. Jeodezik ölçme çalışmaları ve sonuçları detaylı
bir şekilde incelenmiş, diğer disiplinlerin çalışmalarının sonuçlarıyla birlikte sonuç ürünler
sunulmuştur. Bu çalışma, rölöve ölçmelerinde yapılması gereken jeodezik çalışmaları ve
rölöve ölçmelerinin haritacılık eğitimi almış bireyler için yeni ve geniş bir uygulama alanı
olduğunu göstermektedir. Ölçme çalışmalarının yapıldığı örnek uygulamalardaki yapılara ve
ölçüm sürelerine bakıldığında çok kapsamlı birer mühendislik ölçmeleri uygulaması oldukları
görülmektedir. Geçmişte birçok çalışmada fotogrametrik yöntem ve üç boyutlu lazer tarama
sistemleriyle yapılan rölöve uygulamalarından bahsedilmiştir. Bu çalışmanın amacı ise,
jeodezik yöntem ile diğer yöntemlerin (klasik, fotogrametrik, lazer tarama) bir arada
kullanıldığı rölöve örneklerini ortaya koymaktır.
 2

1.1 Genel Tanımlamalar

1.1.1 Restorasyon Öncesinde Yapılan Çalışmalar

1.1.1.1 Araştırma
Restorasyon çalışmalarına başlamadan önce kültür varlığı, fotoğraf, video vb. tekniklerle
ayrıntılı olarak belgelenir ve ölçekli çizimleri yapılır. Ayrıca;

• Tarihçesi
• Estetik özellikleri ve değeri
• Teknik özellikleri (yapım teknikleri, malzeme ve taşıyıcı sistemi)
• Yasal statüsü incelenir.

Çoğu kez rölöve ile birlikte yürütülen araştırmalar kültür varlığının iyice tanınmasına olanak
verir. Mimar çeşitli kaynaklardan derlediği bilgiler ışığında yapılacak restorasyonu
yönlendirecek temel veriler elde eder. Sorunları çözmek için mevcut olasılıkları gözden
geçirir; olumlu ve olumsuz yönlerini tartışarak, en az müdahaleyle en iyi korumayı sağlayacak
yöntemi seçmeye çalışır. Yeterli ön araştırma yapılmadan uygulamaya geçilemez.

a. Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar:

Yapının yapım tarihi bilinmiyorsa tarihlendirme, binanın üslup, yapım tekniği, plan, cephe
düzeni gibi özelliklerine bakılarak yaklaşık olarak yapılabilir.
Mimarlık tarihi kitaplarından ve çeşitli kaynaklardan yararlanılarak üzerinde çalışılan eserin
aynı dönemde yapılmış diğer yapılar hakkında bilgi sağlanır, karşılaştırmalı bir
değerlendirmeye gidilebilir. Yapının zaman içinde geçirdiği deprem, yangın ve onarımları
saptamak, ilk durumunu anlayabilmek için tarih kitaplarına ve arşivlere bakmak gerekir.

Bazı kültür varlıkları, mimari dönemler ve üsluplar üzerine, ayrıntılı araştırmalar mevcuttur.
Belirli yapı tipleriyle ilgili eserlere dayanarak bugün değişikliğe uğramış yapıların eski
durumları saptanabilir.

Eski dergi, gazete ve filmler kentsel çevre ile ilgili zengin açıklama ve görsel malzeme sunan
değerli kaynaklardır.

Eski fotoğraflar tarihi binaların ve kentlerin geçmişteki durumlarını anlamak için en sık
başvurulan belgelerdir. Bu teknik olanağın ortaya çıkışından önceki döneme ait minyatürler,
gravürler, eskizler, suluboya resimler, yağlıboya tablolar da kentsel doku ve mimari karakter,
meydan ve sokak oluşumları, binaların cephelerinde kullanılan renkler, çatı biçimleri ile genel
 3

görünümü etkileyen ağaç türleri hakkında fikir verirler. Eski haritalar da kültür varlığı ve
çevresindeki sokak dokusu ve yapılar hakkında ayrıntılı bilgi sunarlar.

Uzun süre ihmal edilen, üzerinde ağaçlar büyümüş, içi toprak ve yıkıntı ile dolmuş binalarda
duvarları ve döşeme seviyesini ortaya çıkarmak için moloz kaldırılır. Arkeolojik veriler
barındıran dolguların temizliği bilimsel kazı şeklinde, uzman gözetiminde yapılır. Kazı
buluntuları ile yangın, yıkım, yeniden yerleşmeye ait değişik tabakalar fotoğraf ve ölçekli
çizimlerle belgelenir.

b. Sanat Tarihi Araştırmaları:

Kültür varlığının tasarımında etkili olan estetik anlayışın, mimari tasarım ilkelerinin
irdelenmesi, yapıldığı dönemin sanat akımlarının belirlenmesi, ait olduğu yapı tipinin
tanınması ve tipolojik olarak değerlendirilmesi konuları yapının sanat değerinin ortaya
çıkarılması açısından gereklidir. Yapının bezeme programı içinde yer alan çini, duvar resmi,
ahşap işçiliği, bezeme ve benzeri sanat değeri taşıyan ayrıntıların nitelikleri ve bu niteliklerin
dönemleri için taşıdıkları önem araştırılır.

Bir eserin aynı dönemin benzer yapıtlarıyla üslup ve tipoloji açısından karşılaştırılarak,
çağının mimarlığı içindeki yerinin belirlenmesi de önemlidir. Bu ayrıntılı çalışmalarda
binanın yapıldığı dönem üzerinde çalışan, o alanda uzman sanat/mimarlık tarihçilerinin
birikimlerine başvurmak gerekir.

c. Teknik Araştırmalar:
Restore edilecek binanın durumunun incelenmesi, hasar nedenlerinin araştırılması ve teşhis
edilmesi disiplinler arası araştırmalar gerektirebilir. Onarımı yürütecek mimar nemden
kaynaklanan çeşitli sorunları, farklı oturma, ezilme, çatlama gibi taşıyıcı sistem aksaklıklarını,
malzemedeki bozulmaları, yanlış onarımların neden olduğu hasarları teşhis etmek ve
çözümleyebilmek için yapı fiziği, zemin ve strüktür mühendisliği, kimya, malzeme bilimi
uzmanlık alanlarından yardım alır.

d. Kültür Varlıklarının Yasal Statüsü:

Onarılması istenen yapının koruma derecesi ona yapılacak müdahalenin sınırlarını da
tanımlar. Eğer çalışmaya başlanırken onarılacak binanın koruma grubu bilinmiyorsa, 1/500
ölçekli kadastral durumu, 1/50 ölçekli rölövesi ve fotoğraflarını içeren bir dosya, kültür
varlığın bağlı olduğu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’na sunularak
statüsünün saptanması istenir. Restorasyon çalışmasına başlamadan önce bu görevi üstlenen
 4

mimarın ilgili koruma kurulunun dosyasında bulunan eski fotoğraf ve rölöveleri, restorasyon
projelerini ve kararları inceleyerek geçmişteki işlem ve kararlar hakkında bilgi edinmelidir.

1.1.1.2 Rölöve
Rölöve, bir yapının, kent dokusunun veya arkeolojik kalıntının yakından incelenmesi,
belgelenmesi, mimarlık tarihi açısından değerlendirilmesi ve restorasyon projeleri
hazırlanabilmesi için binanın iç ve dış mimarisine, özgün dekorasyonuna ve taşıyıcı sistemi
ile yapı malzemelerine ait mevcut durumunun ölçekli çizimlerle anlatımıdır.

Rölöveler yapıyı ve konstrüksiyonu tam olarak anlatacak şekilde plan, kesit ve görünüşleri
kapsamalıdır. Yapıya ait iç ve dış fotoğraflar, çekildikleri yer ve yönleri plan üzerine
işaretlenir. Rölövelerde malzeme türleri ve mimari bileşenlerin korunma durumları
açıklamalarla belirtilir. Bezemelerle ilgili fotoğraf ve ayrıntılı çizimler dosyada yer alır.

Tarih kitaplarından, arşiv belgelerinden, özel monografilerden ve gözlemlerden yararlanılarak

derlenen bilgiler ışığında tarihi yapının dokusunun daha iyi kavranıp anlaşılması mümkün
olur. Binanın daha önce yapılmış rölöveleri, eski fotoğrafları, yöreyle ilgili hava fotoğrafları,
haritalar, kent planları, gravürler, yapıyla ilgili vakfiye ve vakfa ait gelir gider kayıt defterleri,
onarım keşifleri veya onarım harcamalarının kaydedildiği defterler, gezginlerin notlarında yer
alan gözlemler de sağladıkları bilgilerle bazı karmaşık noktaların çözümlenebilmesine olanak
sağlarlar. Bozulma süreçlerinin ve malzemelerin incelenmesi sonrasında derlenen bilgilerle
yapılacak restorasyonu yönlendirecek temel veriler derlenmiş olur. Bu bilgiler ışığında onarım
olasılıkları tartışılır ve çabalar, binalar mümkün olduğu kadar yıkılmadan ve en az
müdahaleyle koruma ilkesine uygun öneri geliştirme üzerinde yoğunlaşır.

Rölövenin yapılış amacı onun çizim tekniğini, çalışma ölçeğini etkiler. Bir sokak üzerinde yer
alan binaların genel görünümünü, plan ve kütle özelliklerini anlatacak bir rölövenin 1/200
ölçekli olması yeterlidir. 1/100 ölçekteki bir rölöve çalışması yeniden kullanım projeleri için
uygun olabilir. Restorasyona yönelik rölöveler ise 1/50 ölçekli olur ve 1/20 ve daha büyük
ölçekli plan, kesit ve görünüşlerle desteklenir.

a. Çizim Teknikleri:
Yapının her katı için ve ayrıca özgün süsleme detaylarını gösteren tavan ve döşemeler için bir
plan çizilir. Ara katlar olduğunda ek çizimlerle bu mekanların da anlatımı sağlanır. Plan yatay
düzlemi döşemenin 90-100 cm üstünden geçecek şekilde alınır. Eğer karmaşık bir yapılar
gurubunun planı birlikte çizilecekse, yaklaşık aynı seviyede olan mekanları ifade edecek
 5

şekilde yatay düzlem aşağı yukarı hareket ettirilerek geçirilir, görünüş ve kesitler üzerine plan
düzlemleri işaretlenir. Planlar belli kat düzenlerine göre (bodrum, zemin vb. gibi) veya kotları
verilerek adlandırılır. Eğrisel örtü izdüşümleri kesik çizgilerle gösterilir. Beşik veya sivri
tonoz izdüşümlerinin profilleri, dayandıkları duvarla 90 derece oluşturacak şekilde yatırılarak
çizilir.

Tavan izdüşümleri, kesik çizgilerle veya noktalarla gösterilir. Eğer planla karışması
istenmiyorsa, tavan izdüşümleri ayrı çizilir. Planın geçtiği düzlem üstünde yer alan öğeler de
kesik çizgilerle veya noktalarla belirtilir. Kesik çizgiler yok olan, görülemeyen öğelerin
anlatımı için de kullanılır; bir sütun dizisinin yok olan kaidelerine ait izlerin yerlerinin
belirtilmesi veya kalınlığı ölçülemeyen fakat mevcut diğer duvarlara dayanılarak sınırı tahmin
edilen bir duvarın doğrultusunu göstermek için kullanılabilir. Girilemeyen, ölçülemeyen
mekanlara girilemedi, ölçülemedi açıklaması konur. Tahmine dayalı çizimler kesin olmadığını
belirten bir not veya (?) konularak açıklanır.

Bütün görünüşler, cephelere paralel düzlem üzerinden dik bakılarak projeksiyonla

çizilmelidir. Duvarları kırık çizgiler üzerine oturan yapılarda, genel görünüşün yanı sıra, her
yüzeyin açılımı çizilir.

Kesitler yapının bütün özelliklerini anlatacak biçimde, değişik özelliklere sahip mekanlardan,
iki yöne bakacak şekilde geçirilir. Kesitlerin geçtikleri yönler ve bakış doğrultuları plan
üzerine harf veya numara ile işlenir.

Bezemeler ve özel ayrıntılar gerçeğe daha yakın ölçülerde, 1/10-1/5-1/2 veya 1/1 ölçekli
olarak çizilir. Yazıt, kabartma gibi özel ayrıntıların mulajları alınır.

Plan, kesit ve cepheler üzerinde alınan tüm ölçüler ve kotlar düzenli bir biçimde gösterilir.
Ölçülerin kolay anlaşılabilir biçimde ve iç mekanlar köşegen ölçülerle tanımlanarak
verilmeleri önemlidir.

Yapının yapım tekniğini, özel mekan düzenini, strüktürel tasarımını daha iyi açıklayabilmek
amacıyla gerektiğinde izometrik perspektiflerden yararlanılır.

Her paftanın sağ alt yanına yapının ve paftanın adının yazılması, bir anahtar şema yardımıyla
çizimin yapının hangi seviyesine, cephesine, vb. ait olduğunun gösterilmesi, ölçeğinin,
hazırlanış tarihinin, kimler tarafından yapıldığının ve çizildiğinin belirtilmesi gerekir.
 6

b. Fotoğrafla Belgeleme:
Rölöveler yapının veya yapılar gurubunun genel konum ve ayrıntılarını açık bir biçimde
gösteren fotoğraflarla desteklenir. Çizimler bir yapının bezeme ayrıntılarını, renklerini, genel
etkisini anlatmakta yeterli olmaz. Bu nedenle ölçek, yer, yön ve tarih belirten işaret ve yazılar
konularak çekilen fotoğraflar rölöveyi destekleyen önemli belgelerdir. Hasar görmüş yapıların
genel durum ve ayrıntılarının anlatımı için de fotoğraflar yardımcı olur.

Fotoğraflar bütün mekanları ve önemli ayrıntıları kapsayacak sayıda olmalı, çekimlerin yakın
plandan, cepheye paralel yapılmasına özen gösterilmelidir. Genelden ayrıntıya giden bir
düzende dizilerek bir albüm oluşturulur. Sıra numarası verilen fotoğrafların çekildikleri yerler
ilgili çizim paftaları üzerine işlenir. Negatifler, üzerine tarih yazılan ve sıra numarası verilen
koruma poşetlerine yerleştirilir ve tekrar başvurulması gerektiğinde kolayca ulaşılacak
biçimde saklanır.

c. Fotogrametri:
Fotogrametri, özel tek veya çift kameralarla yapılan fotoğraf çekimlerinin değerlendirilmesi
sonucu ölçekli çizimler elde edilmesine olanak veren gelişmiş bir rölöve tekniğidir. Özellikle
iskele kurmadan yüksek binaların rölövesinin yapılmasına olanak veren bu yöntemin
restorasyon projesi ön çalışmalarına büyük katkısı olmaktadır.

d. Analiz Çalışmaları:
Rölöveler tamamlandıktan sonra çizimler üzerinde çalışılarak değişik yapım evrelerinin
kronolojik sıralanışı belirlenerek, tarihi doku analiz paftaları hazırlanır. Yapıdaki bozulmalar
saptanır; plan, kesit ve görünüşler üzerine işlenen hasarların genel değerlendirmesi sonucu
müdahale türleri ve yerleri konusunda karar verilir.

• Rölöveler üzerinde farklı dönemlerin belirtilmesi: Tarihi kaynaklardan elde edilen

bilgiler, bina üzerinde bulunan yazıtlar, değişik onarım tarihleri hakkında önemli verilerdir.
Ancak bu onarımların plan, kesit ve görünüşler üzerinde ayırt edilerek belirtilmesi için
binanın dikkatle incelenmesi, yapım tekniği ve üslup benzerliği/farklılığı gösteren bölgelerin
saptanması ve analizi gerekir. Bu çalışma sonucunda belirlenen yapım ve onarım evreleri
farklı renk ve taramalarla gösterilir. Çizimin sağ alt köşesine yerleştirilen bir lejantla özgün
yapı, tarihlenebilen diğer yapım evreleri değişik gösterimlerle belirtilir. Yapım tekniği, üslubu
nedeniyle farklı olduğu anlaşılan fakat tarihlenemeyen bölümler, değişik dönem ekleri (?)
veya buna eklenen tarih önerisiyle gösterilir.
 7

• Hasar ve bozulmaların rölöveler üzerine işlenmesi: Çatlaklar, oyuklar, yüzey kaybına

uğramış taşlar, çiçeklenmeler, ot, ağaç gibi bitkiler, biyolojik bozulmalar, kirlenmeler paftalar
üzerine işlenerek müdahale öncesindeki durum grafik olarak anlatılır. Bu paftalar renkli veya
siyah-beyaz tekniğiyle hazırlanabilir. Her paftanın bir lejantı olması gerekir. Eğer sonradan
yapılan ve korunması gerekli olmayan ekler varsa bunlar rölöve paftalarına işlenir ve Koruma
Kurulunun onayı alındıktan sonra kaldırılır. Yapının özgün ayrıntılarını örten eklerin
kaldırılmasından sonra ortaya çıkan veriler fotoğrafla belgelenir ve ölçekli çizimleri yapılır.
Rölöve paftaları bulgulara göre elden geçirilir ve restorasyon projesi son durum ışığında
hazırlanır.

1.1.1.3 Restitüsyon
Sonradan değişikliğe uğramış, kısmen yıkılmış ya da yok olmuş öğelerin, yapıların veya
yerleşmelerin ilk tasarımlarındaki ya da belirli bir tarihteki durumlarının, arşiv kayıtlarından,
yapı üzerindeki izlerden, yapıya, yerleşmeye ait çizim fotoğraf gibi belgelerden yararlanılarak
plan, kesit, görünüş ve aksonometrik çizimlerle ya da maketle anlatımına restitüsyon denir.

Bu bilimsel ve zorunlu bir çalışmadır. Parçaların tekrar birleştirilmeleri söz konusu olmasa da
bu şekildeki restitüsyon çalışmaları, bir eserin özgün tasarımını açıklamak, tarihi gelişimini
irdelemek, kalıntıların daha iyi kavranabilmesini sağlamak için yapılır.

Restitüsyon projesi hazırlanırken, yapı üzerindeki izlerden, korunmuş kısımlardan, benzer

yapılardan yararlanılarak, yıkılmış, boyutu değiştirilmiş veya içi doldurulmuş açıklıkların,
pencere veya kapıların çizimlerle yeniden eski düzeninde ifade edilmesi mümkün olur.

İncelenen bina birden fazla onarım geçirmişse bu evrelere ait izler ve veriler değerlendirilerek
ilk tasarım ve onu izleyen dönemler 1. Dönem restitüsyonu, 2. Dönem restitüsyonu şeklinde
adlandırılabilir.

Yapı hakkında mimari konumu, kontür ve gabarisi, v.b. gibi özgün şeklini tanımlamaya veri
oluşturacak temel bilgilerin sağlanamaması durumunda, restitüsyon çalışmalarının çizim veya
maket olarak kalması, (gelecek kuşakları yanıltıcı ve gerçeğine aykırı bir bina yaratmamak
için) uygulamaya konulmaması gerekir.

1.1.2 Restorasyon Projesi

Tarihi yapının bozulma nedenleri araştırıldıktan ve teşhis edildikten sonra, bozulmanın
durdurulması ve eğer varsa strüktürel aksaklıkların giderilebilmesi için gerekli müdahalelerin
belirlenmesidir. Korunmaya değer bir yapı üzerinde çalışıldığından, onarımın özgün dokuya
 8

en az müdahale ile gerçekleştirilmesi, yapım tekniklerinin eskisine benzer/uyumlu olmasına

dikkat edilmesi, yapının iç düzenlemesinin değiştirilmemesi, mekan bütünlüğünün
zedelenmemesi göz önünde tutulması gereken başlıca kurallardır.

Uygulamanın doğru yürütülebilmesi amacıyla her öğe için seçilen müdahale biçiminin
paftalar üzerinde (plan-kesit-görünüşler) açıkça belirtilmesi gerekir. Grup koşullarına uygun
olarak hazırlanan 1/50 ölçekli proje, 1/20 sistem detayları ve gerekli nokta detayları
uygulamada kullanılacak malzeme ve tekniklerin belirtildiği raporla birlikte kurula sunulur.

Paftalarda çalışmanın yapıldığı tarih ve projenin oluşumuna katkıda bulunan mimar ve diğer
uzmanlık dallarına ait kişilerin adları yer almalıdır. Önerilen müdahaleler restorasyon
paftalarına bir lejantla işlenir. Yapının onarım sonrasında alacağı durumu daha iyi açıklamak
ve çevresiyle ilişkisini göstermek amacıyla, restorasyon projesine ek olarak normal ve
aksonometrik perspektifler ile maketlerden yararlanılır.

Restorasyon projesi genellikle, yalnız strüktürün sağlamlaştırılması ve uygulanacak

teknolojilerin belirtilmesiyle kalmaz, tarihi yapının yeniden kullanılmasıyla ilgili önerileri de
içerir. Verilmesi istenen işlevin yapıya uyarlanabilirliği araştırılır ve yeniden kullanım
projesinin eserin kütlesel ve mekansal özelliklerini bozacak ekler, değişimler getirmemesine
dikkat edilir. Restorasyonda önemli olan yapının korunmasıdır, yeniden kullanım bir araçtır.
(Venedik Tüzüğü Madde:5)

Yeni işlev verilen binalarda çağdaş kullanımla ilgili servis mekanlarının bina içine
yerleştirilmesi, yapının deprem koşullarına uygun hale getirilmesi, yangına karşı önlem
alınması, sakatların binaya girebilmeleri için engellerin kaldırılması gibi konular proje
aşamasında çözülmelidir.

1.1.2.1 Restorasyon Teknikleri

Kültür varlıklarının korunmasındaki temel yaklaşım sürekli bakımlarının sağlanmasıdır.
Restorasyon uygulamalarına geçmeden önce yapılan araştırmalar ve belgeleme çalışmaları
binanın ayrıntılı olarak tanınmasını sağlar. Ön araştırmalar sonucunda elde edilen bilgiler
hasar nedenlerini ortadan kaldıracak veya etkilerini azaltacak koruma tekniklerinin seçilerek
uygulanmasına temel oluşturur. Bu teknikler;

• Sağlamlaştırma
• Bütünleme
• Yenileme
• Yeniden yapma
 9

• Temizleme
• Taşımadır.

Çoğu kez bir kültür varlığının restorasyonu için yukarıda sıralanan tekniklerin birkaçı bir
arada uygulanır. Bilimsel restorasyonda olabildiğince az müdahaleyle, kültür varlığının tarihi
belge ve estetik değerinin korunması amaçlanır. Onarım sırasında yapılan müdahalelerin
derecesi, sağlamlaştırmadan yeniden yapıma doğru artar. Koruma açısından en uygunu
sağlamlaştırmayla yetinmektedir.

a. Sağlamlaştırma

• Kültür varlığının yapıldığı malzemelerin sağlamlaştırılması

• Taşıyıcı sistemin sağlamlaştırılması
• Çemberleme bağlantı çubukları-gergi uygulaması

b. Bütünleme (Reintegrasyon)
Bir bölümü hasar görmüş, ya da yok olmuş yapı ve öğeleri ilk tasarımlarındaki bütünlüğe
kavuşturacak biçimde geleneksel ya da çağdaş malzeme kullanılarak tamamlama işlemine
bütünleme-reintegrasyon denir.

Bütünleme ancak gerçek yapısal verilere ya da belgelere dayandırıldığında kabul edilebilen

bir uygulamadır.

c. Yenileme (Renovasyon-Rehabilitasyon)
Zamanla değişen yaşam biçimi ve ona bağlı isteklerle işlevini yitirmiş tarihi yapıların farklı
bir işleve uyarlanması ya da işlevleri devam eden, ancak konfor koşulları eskiyerek standart
altı kalan tarihi yapıların güncelleştirilmesidir.

Çevresel özellikleri nedeniyle korunması istenen yapıların yeniden kullanımlarında, yeni

işlevin dış görünümü bozmadan gerçekleştirilmesi arzu edilir. Bu binaların kurtarılması için
tek ekonomik yol olan yeniden kullanım sırasında, iç düzenlemede daha esnek uygulamalara
gidilmesi söz konusudur. Yangın, bakımsızlık nedeniyle döşeme ve tavanlarını yitirmiş ve ilk
tasarıma ait yeterli veri bulunmayan 2. gurup yapılarda, yeni bir iç düzenleme yapılmasına
izin verilebilir. Çok önemli mimari öğeler, plan ve iç mekan değerlerine sahip olan 1.grup
yapılarda ise yeni kullanıma elverişli, serbest iç düzenlemeler uygulanmaktan çok tarihi
mekanların anısını sürdüren düzenlemelere gidilmesi doğrudur.
 10

d. Yeniden Yapım (Rekonstrüksiyon)

Tümüyle yıkılmış, yok olmuş, ya da çok harap durumda olan bir kültür varlığının veya sitin
elde bulunan belgelere dayanılarak yeniden yapılmasıdır.

Bu ancak özel durumlarda kabul edilen bir uygulamadır. Yeni yapı, yerine yapıldığı kültür
varlığının tarihi dokusuna, özgün malzeme ve işçiliğine sahip değildir. Bir kopya, tarihi
yapının kütle ve mekanlarını ancak biçimsel olarak canlandırabilir, kültür varlığının yerini
alamaz.

Bu nedenle yeniden yapımda doğru ve yeterli bir restitüsyon araştırması ve buna dayalı
restitüsyon projesinin temel alınması gerekir. Ayrıca gelecek kuşaklar açısından yapının
yeniden yapıldığı tarih de (rekonstrüksiyon tarihi) cephesindeki bir plaket üzerinde
belirlenmelidir. Bu aşamada yapının eski haritalardaki konumundan da faydalanılmaktadır.

e. Temizleme
Kültür varlığının ve kentsel sitlerin genel etkisini bozan, tarihi ve estetik değer taşımayan
(muhdes) eklerden arındırılmasıdır. Kaldırılacak eklerle ilgili karar verme yetkisi Koruma
Kurulları’na aittir. Kaldırılması istenen yapısal ekler farklı bir gösterimle plan, kesit ve
görünüş rölöve paftalarına işlenir ve temizlik sonrası durum öneri proje olarak kurula sunulur.
Yetkili kuruldan onay alındıktan sonra ekler kaldırılabilir. Temizleme işleminden önce ve
işlem sırasında fotografik belgeleme yapılmalıdır.

f. Taşıma
Genel olarak bir kültür varlığının yerinde korunması temel prensiptir. Ancak, başkaca bir
alternatifin kesin olarak bulunamadığı ve yüksek kamu çıkarı bulunan çok önemli bayındırlık
etkinlikleri, jeolojik yapı ya da doğal afetler bir kültür varlığının ya da tarihi yerleşmenin
bulunduğu yerde korunmasını zorlaştırabilir, olanaksız kılabilir. Bu durumda kültür varlığı ya
da yerleşmenin önceden belirlenen uygun bir konuma taşınarak orada yaşamını sürdürmesi
gerekebilir. Taşıma işlemi, kültür varlığının boyutlarına, malzemesine ve yapım tekniğine
göre çeşitli tekniklerle gerçekleştirilmektedir.

1.1.3 Tarihi Anıt Kavramı ve Çeşitleri

Venedik Tüzüğü’nün ilk maddelerinde anıt kavramı ve korunmalarının gerekliliği hakkında
maddeler yer alır:
 11

“Madde 1- Tarihi anıt kavramı sadece bir mimari eseri içine almaz, bunun yanında belli bir
uygarlığın, önemli bir gelişmenin, tarihi bir olayın tanıklığını yapan kentsel ya da kırsal bir
yerleşmeyi de kaplar. Bu kavram yalnız büyük sanat eserlerini değil, ayrıca zamanın
geçmesiyle kültürel anlam kazanmış daha basit eserleri de içine alır.

Madde 2- Anıtların korunması ve onarımı için, mimari mirasın incelenmesine ve

korunmasına yardımcı olabilecek bütün bilim ve tekniklerden yararlanmalıdır.

Madde 3- Anıtların korunmasında ve onarılmasındaki amaç, onları bir sanat eseri olduğu
kadar bir tarihi belge olarak da korumaktadır.

Madde 4- Anıtların korunmasındaki temel tutum, korumanın kalıcı olması, devamlılığının

sağlanmasıdır.

Madde 5- Anıtların korunması, her zaman onları herhangi bir yararlı toplumsal amaç için
kullanmakla kolaylaştırılabilir. Bunun için bu çeşit bir kullanma arzu edilir, fakat bu nedenle
yapının planı ya da süslemesi değiştirilmemelidir. Ancak bu sınırlar içinde fonksiyon
değişikliğinin gerektirdiği değişiklikler tasarlanabilir ve buna izin verilebilir.

Madde 6- Anıtın korunması, ölçeği dışına taşmamak şartıyla çevresinin de bakımını içine
almalıdır. Eğer geleneksel ortam varsa, olduğu gibi bırakılmalıdır. Kütle ve renk ilişkilerini
değiştirecek hiçbir yeni eklentiye, yok etmeye ya da değiştirmeye izin verilmemelidir.

Madde 7- Bir anıt tanıklık ettiği tarihin ve içinde bulunduğu ortamın ayrılmaz bir parçasıdır.
Anıtın tümünün ya da bir parçasının başka yere taşınmasına anıtın korunması bunu
gerektirdiği ya da çok önemli ulusal ya da uluslar arası çıkarların bulunduğu haller dışında
izin verilmemelidir.

Madde 8- Anıtın tamamlayıcı parçaları olan heykel, resim ya da süsleme unsurları ancak
bunları korumanın başka çaresi yoksa yerlerinden kaldırılabilir.” (Venedik Tüzüğü, 1964)

Weber’e göre “19. Yüzyıl “Anıt” kavramı günümüzde¸farklılıkları ile zenginleşen, eşitlik
ilkesi üzerine kurulu, insan hakları ile bağlantılı, demokratik ve hukukun üstünlüğü ilkelerini
içeren ve “Kültür Mirası” olarak tanımlanan çok çeşitli görünümleri olan toplumsal bir olgu
haline gelmiştir.” (Binan, 1999)

Anıtlar durumlarına göre ya da türlerine göre sınıflandırılabilir. Durumlarına göre, sabit

anıtlar mimarlık yapılarının tümünü kapsar. Bunlar tek yapı ölçeğinde olabileceği gibi bir
mahalle, bir meydan ya da tarihsel bir kentin genel görünümü olabilir. Heykeller, tablolar, el
sanatları v.b. devingen anıtlar olarak nitelendirilir.
 12

Türlerine göre ise dinsel, sivil, askeri, teknik ve ekonomik, folklorik, yazılı ve doğal anıtlar
olarak sınıflandırılmaktadır. Dinsel anıtlar dinle ilgili tüm etkinlikleri kapsar. Camiler,
manastırlar, mezarlıklar bu gruptandır. Sivil anıtların kapsamıysa daha geniştir. Dinsel ve
folklorik olmayan mimarlık anıtlarının hemen tümü sivil anıtlara örnektir. Tarihsel kışlalar,
kaleler, askeri amaçlı savunma yapılarıysa askeri anıtlar grubuna girer. Teknik ve ekonomik
anıtlar, teknik gelişimin tarihçesini verebilecek önemli sayılabilen yapılardır. Su kemerleri,
yel değirmenleri, köprüler bu türden anıtlardır. Yazılı anıtların kapsamında beratlar, arşivler,
kitaplar, kitaplıklar bulunur. Doğa olaylarının etkileriyle oluşmuş doğa görünümleri de
günümüzde ‘anıt’ kavramı içerisinde değerlendirilmekte ve bunlar doğal anıtlar sınıfını
oluşturmaktadır. Pamukkale, Ürgüp, Göreme bu grup içinde değerlendirilir. (Büyük
Larousse,1986)

Şekil 1.1 Sivil ve teknik anıt örnekleri Büyükada Rum Yetimhanesi ve Mostar Köprüsü

Şekil 1.2 Dini ve sivil anıt örnekleri Saint Mary Katedrali ve tipik Tibet evi
 13

Şekil 1.3 Doğal anıt örneği Ortahisar

Şekil 1.4 Sivil ve askeri anıt niteliği taşıyan Topkapı Sarayı

 14

Şekil 1.5 Askeri anıt örneği olarak Rumeli Hisarı

 15

2. RÖLÖVE ÖNCESİNDE YAPILAN JEODEZİK ÇALIŞMALAR

Rölöve çalışmalarına Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisi, mimari çalışmalara altlık
oluşturacak jeodezik işlemlerin tümünü gerçekleştirme amacıyla dahil olmaktadır. Her
aşamada çalışmalar hassas olarak yapılmalıdır. Rölöve aşamasında olduğu gibi rölöve öncesi
çalışmalarda titizlikle aşamalar tamamlanmalıdır.

• Ölçüm yönteminin belirlenmesi,

• Yapının kadastral ve iyelik durumunun belirlenmesi,

• İstikşaf,

• Cephe krokilerin hazırlanması,

• Kesit yerlerinin ve yönlerinin belirlenmesi,

• Plan ve kesit krokilerinin hazırlanması,

• Kontrol noktalarının tesis edilmesi,

• Kullanılacak donanımın kalibrasyonunun yapılması,

• Koordinatı bilinen noktaların ve koordinat değerlerinin elde edilmesi.

 16

3. RÖLÖVE ÇALIŞMALARINDA KULLANILAN DONANIMLAR

3.1 Elektronik Kayıt Üniteli Takeometre (Total Station)

Ölçü işlerinin daha hızlı yapılabilmesi amacıyla üçgen prizma, şerit metre gibi göz ve el
hassasiyeti kullanılarak yapılan ölçümlerin teknolojinin ilerlemesiyle yetersiz gelmesi
insanoğlunu yeni arayışlara itmiştir. İlk geliştirilen ölçü aleti olarak bilinen teodolit dediğimiz
klasik alet 1950 li yıllarda iki nokta arasındaki açıyı kolaylıkla buluyordu ve mesafe için ise
metre çekilerek ölçümler yapılmaktaydı.

İlk mesafe ölçer teknolojisinin gelişmesi ile birlikte ölçme konusunda yeni bir dönem
başlamış oldu. İlk mesafe ölçer yaklaşık 500-750 metre okuyabilmekte ve bu mesafe ölçer bir
açı ölçer olan teodolit sistemine takılarak iki üniteli bir donanım haline gelmekte idi. Açı
teodolit ile ölçülürken mesafe aynı anda metreye ihtiyaç duyulmadan ölçülebiliyordu. Böylece
elektronik kayıt üniteli takeometrenin temeli olan mesafe ölçerli teodolitler ortaya çıkmıştır.
Aradan geçen zamana bakıldığında lazer teknolojisinin de gelişmesi ile artık elektronik kayıt
üniteli takeometre aletleri lazerli sistemler ile arazide en hızlı şekilde mesafe alabilmekte olup
içerisinde bulunan programlar sayesinde ihtiyaçları karşılayacak önemli bir ölçüm aleti
olmuştur.

Günümüzde elektronik kayıt üniteli takeometre inşaat ve haritacılık uygulamalarına cevap

vermesinin yanında fabrikalarda uçak ve otomobil montajı, ileri mühendislik ölçmeleri ve
deformasyon ölçmeleri gibi hassas işlerde de kullanılmaktadır.

Şekil 3.1 Elektronik kayıt üniteli takeometre [14]

 17

Şekil 3.2 Elektronik kayıt üniteli takeometre aletinin yapısı [8]

Elektronik kayıt üniteli takeometre, bir açı tablası üzerinde oturtulmuş mesafe ölçer ve bunları
kumanda eden bir bilgisayar sisteminden oluşur. Görevi arazide yapılabilecek tüm ölçüm
işlerini yapmak bunları hafızaya kaydetmek ve bilgisayara aktarmaktır. Elektronik kayıt
üniteli takeometre aletinin kullanımı günümüz teknolojisinde son derece basittir. Bu alet
ölçüm iki temel işlemden oluşur.

3.1.1 Mesafe Ölçümü

Mesafe ölçüm teknolojisi 2 farklı sistemde geliştirilmiştir, bunlardan ilki pas, ikincisi faz
teknolojisidir.

a. Pas Teknolojisi
Mesafe ölçerin ölçüm tuşuna basıldığında göndermiş olduğu dalganın karşıda bulunan
yansıtıcı yüzeye çarparak alette bulunan detektörler tarafından tekrar alınması sırasında geçen
zaman farkından ölçülen mesafe farkıdır.
 18

Objeye kısa bir radyo sinyali yayınlanır ve hedefe çarpıp gelmesi arasındaki zaman birimi
ölçülür. Mesafe ölçmek için kullanılacak süre radyo pulsunun çarpıp geldiği sürenin yarısıdır.
Sinyalin hızı ile bu sürenin çarpımının sonucu mesafeyi verir. Mesafe= ct/2 dir. Burada c
ışığın boşluktaki hızı ve t gidiş geliş süresidir. Hassas mesafe ölçümü için yüksek
performanslı elektronik teknolojisine gerek vardır.

Şekil 3.3 Pas teknolojisi [14]

b. Faz Teknolojisi
Faz teknolojisi yeni bir teknoloji olup aletlerin okuma mesafelerinin ve hassasiyetinin
artmasını sağlamıştır. Faz teknoloji aletin ölçüm tuşuna basıldığı andan itibaren 3 ayrı frekans
ile ölçüm yapar. Her ışın kaynaktan çıkarak yansıtıcı yüzeye çarpıp kaynağa geri
dönmektedir. A, B, C frekanslarının arasında oluşacak faz farkları A-B, A-C, B-C olmak
üzere 3 ayrı fark oluşur bu farkların ortalaması sonucu vermektedir. Bu ölçüm metodu, en iyi
mesafe ölçüm teknolojisi olarak günümüz ölçüm donanımlarında yerini almıştır.

Şekil 3.4 Faz teknoloji [14]

 19

Elektronik kayıt üniteli takeometre aleti ile yapılan ölçümler 3 farklı kategoriye ayrılır. Bunlar
sırasıyla;

• Prizmalı (reflektörlü) ölçüm

• Kağıt prizmalı ölçüm

• Prizmasız ölçümdür.

a. Prizmalı Ölçüm
Düzenek; prizma, jalon ve düzeç sistemi olmak üzere 3 ana unsurdan oluşur. Prizma,
elektronik kayıt üniteli takeometre aletlerinden çıkan ışınları toplayarak merkezinden tekrar
yansıtma işlemi yapan mecburi bir aksesuardır.

Şekil 3.5 Prizma takımı [14]

b. Kağıt Prizmalı Ölçüm

Özel olarak yapılmış olan kağıt prizma, ölçülecek yüzeye yapıştırılarak kullanılacak
donanımın özelliğine göre uzaktan ve yakından ölçüm yapılabilmektedir. Kağıt reflektörler,
hassasiyet gerektiren işlerde kullanılır ve çok sayıda olması işin daha az zamanda
tamamlanmasını sağlamaktadır. Okumalarda elektronik kayıt üniteli takeometre aletine hedef
yüksekliği olarak sıfır girilmeli ve kağıt reflektörün tam merkezi okunmalıdır.

Şekil 3.6 Kağıt reflektör [8]

 20

c. Prizmasız Ölçüm
Lazer teknolojisinin gelişmesi ile birlikte elektronik kayıt üniteli takeometre aletlerinde bu
teknolojinin kullanılması ölçüm işlerinin artık ne kadar kolay bir şekilde yapılabileceğine ışık
tutmuştur. Ölçüm donanımlarında lazerlerin 2. sınıfı (class2) kullanılmakta ve kullanıcıların
gözlerinde oluşabilecek herhangi bir rahatsızlığı engellemek için doananıma yerleştirilmiş
filtre ile korunmaktadır. Reflektörsüz okuma yapabilen elektronik takeometreler günümüzde
1000 metreye kadar hiçbir yansıtıcı yüzey kullanmadan mesafe ve açı bilgisini
alabilmektedirler.

Şekil 3.7 Prizmasız ölçüm [14]

3.1.2 Açı Ölçümü

Elektronik kayıt üniteli takeometre aletinin ikinci önemli görevi ise açı ölçümüdür. Açı
ölçümü, açı tablası denilen cam plakalar yardımıyla yapılmaktadır. Bu cam plakalar üzerinde
bir saatlik dilim barkotlar halinde dakikalara ve saniyelere bölünmüş durumdadır. Bu
barkotlar, belirli bir sırada barkot okuyucu detektör sistemi ile tamamlanmıştır. Alet kendi
etrafında tam bir tur attığında 360° (400 grad) alet göstergesinden takip edilebilir. Semt alınan
veya sıfır doğrultusu olarak kabul edilecek olan doğrultudan aletin yatay dönme miktarı yatay
açıyı verecektir. Aletinn düşey ekseninden (kuzeyinden) düşey yöndeki dönme miktarı ise
düşey açıyı verecektir. Açıları ve mesafesi belirlenen noktanın uzayda tanımlandığı 3 boyutlu
koordinatları (X, Y, Z) bulunmuş olacaktır.
 21

Şekil 3.8 Açı tablası [14]

Elektronik kayıt üniteli takeometre aletinin çalışabilmesi için arazide bir sehpa üzerine monte
edilmesi gerekmektedir. Sehpa, aletin kolay kurulabilmesi için 3 ayak ve bu ayakların
bağlandığı tabladan oluşur. Araziye kurulan sehpa üzerine elektronik kayıt üniteli takeometre
hem yatayda hem düşeyde düzeçlenmelidir. Böylece donanım yer düzlemine dik konuma
getirilir.

Şekil 3.9 Sehpa

Bu sistem; kontrol edilebilmesi ve hassasiyetin arttırılıp kullanıcı inisiyatifine bırakılmaması

amacı ile kompensatör denilen bir sistem ile geliştirilmiştir. Kompensatör; kullanıcının düzeç
hatalarını 3′ kadar düzeltmektedir. Ölçüm esnasında düzeltme sınırının dışına çıkıldığında
gösterge üzerinde hata mesajı vererek kullanıcıyı ikaz etmektedir.

Şekil 3.10 Gösterge [14]

 22

3.1.3 Elektronik Kayıt Üniteli Takeometre ile Koordinat Ölçümü

Her nokta uzayda X, Y, Z değerleri ile tanımlanır. Bunlar X (North), Y (East), Z (elevation)
dır. Bu değerlerin yani koordinatların türetilmesini sağlayan alet elektronik kayıt üniteli
takeometredir ve bu değerlerin ölçümüne koordinat ölçümü denilmektedir. Koordinat ölçümü
için aletin kurulduğu yerin koordinatlarının bilinmesi ya da kullanıcı tarafından alete girilmesi
gerekmektedir. Bu değerleri kullanıcı kendi verirse koordinatlar lokal olmaktadır. Eğer ülke
nirengilerinden çıkış alarak koordinat üretilecek ise bu da genel koordinat ölçümü olmaktadır.
Bir diğer bilinmesi gereken değer ise semt açısı ya da başka bir koordinatı bilinen noktadır.
Bunun sebebi ise iki noktanın oluşturduğu kenar ve aletin dönmesiyle oluşacak açının alet
tarafından bilinmek zorunda olmasıdır. Böylece açı ve kenarı bilinen bir üçgenin diğer kenarı
da kolaylıkla alet tarafından hesaplanacaktır. Alınan bu datalar hafızada tutulup bilgisayara
aktarılmaktadır. Noktanın X, Y, Z değeri belirli olduğu için arazinin istenirse 3 boyutlu
modellemesi dahi yapılabilmektedir.

Şekil 3.11 Koordinat ölçümü (Uslu, 2006)

Şekil 3.12 3D modelleme (Uslu, 2006)

 23

3.1.4 ATR Özelikli Elektronik Kayıt Üniteli Takeometreler

ATR sensorları bir lazer ışını yaymaktadır. Bu ışın bir prizma tarafından elektronik kayıt
üniteli takeometreye geri yansıtılır ve alet içindeki bir dahili kamera sayesinde algılanır.
Yansıtıcıdan geri dönen ışığın yoğunluğu, CCD kameranın yardımıyla merkezden yatay ve
düşey doğrultudaki farkların bulunmasını sağlamaktadır. Bu yatay ve düşey farklar motorların
kontrol edilmesini ve kıl ağının merkezinin yansıtıcının merkezine gelene kadar aletin hareket
etmesini sağlamaktadır. ATR ile yapılması gereken tek şey kabaca hedeflemek ve ölçüyü
başlatmaktır. Alet prizmanın merkezine hassas biçimde odaklanır ve tamamen otomatik
olarak ölçümü yapar. LOCK modunda reflektöre kilitli kalır ve reflektör hareket ederken onu
takip eder. ATR sistemine sahip elektronik kayıt üniteli takeometreler için üretilmiş ayrıca bir
yansıtıcı cinsi bulunmamaktadır. Her türlü yansıtıcı ile çalışmak mümkündür.

Şekil 3.13 ATR sisteminin reflektörün merkezini bulması [8]

ATR ile her zaman (karanlık, sis, aşırı güneş, vs) ölçüm yapılabilmekte ve yazılım reflektörün
hareketlerini önceden tahmin ettiği için engellere ve kısa kesintilere rağmen işlevini
sürdürmektedir. Kesintilerin uzun sürmesi ve tamamen kilitleme kaybına yol açması halinde,
PowerSearch özelliği kullanılarak aletin tekrar hedefi saniyeler içinde bulması
sağlanabilmektedir. Aktif PowerSearch ile elektronik kayıt üniteli takeometre dönerek düşey
bir lazer fan yayar. Fan bir prizmayla çarpışır çarpışmaz elektronik kayıt üniteli takeometrenin
dönüşü durur ve ATR devreye girerek tamamen otomatik olarak hedeflemeyi gerçekleştirir.
 24

Yeni algoritmalar ve hassas dijital kameralar geliştirilmekte ve sistemin doğruluğu

artırılmaktadır. Bu özelliğe sahip elektronik kayıt üniteli takeometreler ölçümleri hızlandırır
ve verimini artırır. Deformasyon ölçmelerinde, plankote alımlarında ve fotogrametrik cephe
rölövesi işlemlerinde kullanılabilmektedir.

Alet hedefi ararken yaklaşık 45º /s hız ile dönebilmektedir. Normal prizma ile 1000 m (LOCK
modunda 800 m) mesafeye kadar okuma yapabilmektedir. Açı doğruluğu 1" (0.3 mgon) ,
konumlama doğruluğu ± 1 mm ve ölçüm süresi 3-4 saniye civarındadır. LOCK modunda
maksimum hız 20 metrede 5 m/s, 100 metrede 25 m/s dir. Dijital görüntü işleme yöntemi
kullanılır.

3.1.5 Lazerli (Reflektörsüz Okuma Yapabilen) Elektronik Kayıt Üniteli

Takeometrelerin Kullanımında Karşılaşılan Sorunlar
Reflektörsüz okuma yapan elektronik kayıt üniteli takeometre aletlerinin kullanımında bazı
sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bu sorunlar yapıdan, donanımdan veya dış ortamdan
kaynaklanabilmektedir. Reflektörsüz okuma yapılırken yansıtıcı yüzeyin özelliği ön plana
çıkmaktadır. Bazı yansıtıcı yüzeyler lazer ışınının geri dönüşünü etkilemekte ve okuma
yapmak zorlaşmaktadır. Bu yüzeylere örnek olarak yosunlu, karanlık, çok parlak, ahşap ve
metal yüzeyler verilebilir. Büyük sorun oluşturan bu tür yüzeylerde bir kısım elektronik kayıt
üniteli takeometre aletleri okuma yaparken zorlanmakta veya okuma yapamamaktadır.
Aletlerin tercih kriterlerinden olan bu tür farklı yüzeylerden yansıma değerlerini artık birçok
üretici firma müşterilerine sunmaktadır. Okuma yapmayı zorlaştıran bir başka sebep ise
yapının etrafında ağaç, bitki, kulübe, duvar, müştemilat, vs gibi cisimlerin varlığıdır. Bu
cisimler cepheyi kapatarak işin süresini artıran sebepler olarak ölçümleri etkilemektedirler.
Çatıların ölçümü bazı yapılarda çok zor bazen de imkansız olabilmektedir. Özellikle ahşap
yapılarda alçak ve sağlam olmayan asma katlar veya çürük döşemeler de alet kurma imkanı
olmadığı için zorluklar yaşatmaktadır. Kalabalık veya yaya trafiğinin yoğun olduğu
ortamlarda lazer ışını sağlıklı bir ışın yolu izleyerek hedefe ulaşamadığından veya kesintiye
uğradığından yanlış koordinat değerlerinin elde edilmesi durumu söz konusu olabilmektedir.
Reflektörsüz olarak yapılacak okumalarda hedefi göremeyecek kadar az ışık var ise çalışma
yapmak çok sağlıklı değildir. Bununla birlikte, güneş ışınlarının çok yoğun olduğu ortamlarda
da okuma yapmak çok sağlıklı sonuçlar vermemektedir.
 25

Şekil 3.14 Elektronik kayıt üniteli takeometre, reflektör ve reflektörsüz hedefler [11]

3.2 Lazerli Uzunluk Ölçer

Basit mesafe ölçümleri için kullanılmaktadır. Klasik yöntemde (elle ile ölçü alma) çelik şerit
metrenin yerini almıştır ve daha hassas sonuçların elde edilmesini sağlamaktadır. Milimetre
hassasiyette ölçüm değeri verebilmektedir. Diğer yöntemleri desteklemek için kontrol
ölçülerinin alımında hız ve doğruluğu ile önemli katkı sağlamaktadır. Kullanımı sırasında
düzleme paralel tutulmalıdır.

Şekil 3.15 Lazerli uzunluk ölçer [8]

3.3 Profil Tarağı

Rölövesi alınan yapıdaki profillerin çok hassas olarak elde edilmesi için kullanılır. Adından
da belli olduğu gibi süslemeli kenarların, köşelerin, kartonpiyerlerin profillerini çıkarmakta
kullanılır. Yan yana, arada boşluk kalmayacak şekilde sıralanmış yaklaşık 1 mm çapında bir
sürü demir çubuktan oluşmaktadır. Bunların bir ucu, bir tarak meydana getirecek şekilde
sıkıştırılarak sabitlenmiştir. Miller ittirildikleri takdirde ileri geri hareket edebilmektedir. Bu
 26

alet, profil oluşturabilecek herhangi bir nesnenin üzerine bastırılarak biraz ittirildiği zaman
miller boşlukları dolduracaktır ve profil elde edilecektir. Böylece profiller kağıda çizilebilir
bir hale gelecektir. Farklı ebatlarda olanları mevcuttur ve profilin cinsine göre kullanılacak
olan profil tarağı belirlenmektedir. Tarak üzerinde oluşan profil kağıda işlenir ve kağıdın
taranması ile profil sayısal hale gelmiş olur. Profilin başlangıç ve bitiş noktaları elektronik
kayıt üniteli takeometre ile okunmalıdır. Profil tarağı vasıtasıyla alınan profil
sayısallaştırılarak ve ölçeklenerek çizime yerleştirilmelidir.

Şekil 3.16 Profil tarağı örnekleri

3.4 Çelik Şerit Metre

Çelik şerit metrelerin kullanımı alet yüksekliğinin ölçümü ve elle yapılması gereken kontrol
ölçümlerinde kullanılmaktadır. Lazerli uzunluk ölçerler belli bir mesafeden kısa uzaklıkları
(örneğin 50 cm) ölçemediğinden çelik metrelerin kullanımı devam etmektedir. Ayrıca kapı ve
pencere detaylarının elle ölçülmesi gerektiğinden çelik şerit metrelerin rölöve işlerinde
kullanımı sürmektedir.

3.5 Lazer Tarayıcı

Yersel lazer tarama, geleneksel ölçme teknikleri ile kıyaslandığında üç boyutlu nokta
bilgilerinin çok yüksek hızla elde edilebildiği bir ölçme tekniğidir. Ölçme alanının üç boyutlu
nokta bilgileri, nokta dizileri şeklinde yüksek doğrulukla ölçülebilmektedir. Yersel lazer
tarayıcılar pek çok ölçme uygulamasında, özellikle tarihi yapıların rölöve çalışmalarında
giderek artan bir oranda kullanılmaktadır.

Yersel lazer ölçmelerinde temel büyüklük, alet ve ölçülen nokta arasındaki mesafedir. Lazer
mesafe ölçümü için farklı teknikler kullanılmaktadır. Bunlar; üçgenleme, faz farkı ölçümü,
 27

ışığın gidiş/dönüş zamanı ölçümü ya da puls metodudur. Yersel lazer tarayıcılarda, kısa
zaman aralıklarıyla lazer pulslarının gönderilmesi ve ölçülmesi esasına dayanan puls metodu
kullanılmaktadır (LICHTI ve GORDON 2004).

Şekil 3.17 Yersel lazer tarayıcı çalışma prensibi [5]

Yersel lazer tarayıcılar özellikle obje yüzeyinin düzgün geometrik şekillere sahip olmadığı
yersel fotogrametri yöntemi ile belgeleme ve üç boyutlu modelleme çalışmalarında tercih
edilmektedir. Fotogrametrik alım ve proje süresindeki kısıtlamaların olduğu durumlarda
yersel lazer tarayıcılar tercih edilebilir. Bu gibi durumlar dışında da rutin fotogrametrik
belgeleme ve üç boyutlu modelleme çalışmalarında kullanılabilir. Yersel lazer tarayıcı
teknolojisi yeni olması sebebiyle pahalı bir teknolojidir. Belgeleme ve üç boyutlu modelleme
çalışmalarında kullanılan yersel lazer tarayıcı sistemler alım uzaklığı ve beklenen doğruluk
potansiyeline göre değişmektedir. 0.1 m uzaklıktaki bir objenin 1 mm den daha yüksek
doğrulukla taranması istenileceği gibi 100 m mesafeye kadar olan bir daire içerisindeki
objelerin birkaç 1 cm’den daha iyi bir doğrulukla taranması istenilebilir. Bu nedenle
belgeleme ve üç boyutlu modelleme çalışmalarında kullanılan lazer tarayıcılar ve çalışma
prensipleri farklıdır. Yersel lazer tarayıcıların ölçme prensibi genellikle gönderilen lazer
ışınının kaynaktan çıkışı ve dönüşü arasında sürenin kayıt edilmesi (time of flight) ve bu
şekilde mesafenin ölçülmesine dayanmaktadır (Boehler ve Marbs 2003).

Lazer tarayıcılarda lazer ışık kaynağının yatay ve düşey hareketlerinin ne kadarlık bir açısal
ayırma gücü ile belirlendiği ve saniyede kaydettiği üç boyutlu nokta sayısı lazer tarayıcı
seçiminde önemli kriterlerdir. Belgeleme ve üç boyutlu modelleme amaçlı kullanılan ve ticari
olarak pazarlanan lazer tarayıcı sistemlerin çoğu lazer ışınının kaynaktan çıkış ve dönüş
süreleri arasındaki zamanın ölçülmesi prensibine dayanmaktadır.
 28

Şekil 3.18 Lazer tarayıcı [8]

3.6 Yersel Fotogrametrik Yöntemler ve Fotogrametrik Donanımlar

Yersel fotogrametri tekniği, yıllardır arkeolojik ölçmeler ve tarihi eserlerin dokümantasyonu
için kullanılagelen bir yöntemdir. Dijital tekniklerin gelişimiyle birlikte fotogrametri, mimari
eserlerin dokümantasyonu ve korunmasında daha verimli ve ekonomik bir yöntem haline
gelmiştir. (Duran, 2002) Alınan fotoğrafların değerlendirilmesi grafik ve nümerik olarak
yapılabilir. Bu sayede bilinen ölçme metotlarıyla elde edilebilecek detayla kıyaslanmayacak
sayıda bilgi bulunabilir. Tarihi yapılarda çoğu kez, bulunan karmaşık şekillerin ölçekli
çizimleri klasik metotlarla elde edilemezken fotogrametrik metotlar bu şekilleri gerçek
konumlarında bütün ayrıntılarıyla istenen ölçekte verir. (Karslı, 2001) Hatta klasik ölçme
yöntemleriyle yapılmasına olanak bulunmayan birçok çalışma fotogrametrik yöntemle son
derece kolay ve çabuk gerçekleştirilebilmektedir. (Gürbüz, 1982) Tarihi yapıların
rölövelerinin hazırlandığı birçok projede istenilen sonuç ürün 1:50 veya 1:100 ölçekli rölöve
çizimleridir. Derinlik farklılıklarının bulunduğu yüzeylerde diğer bir çözüm stereo
değerlendirmedir. Sayısal yersel fotogrametri yöntemi ile tarihi yapıların sayısal üç boyutlu
vektör planları istenilen ölçekte çizilebilir. (Yastıklı vd., 2003)

Mimarlık fotogrametrisi; mimarlık, şehir ve bölge planlama, arkeoloji, sanat tarihi,

endüstriyel mimari alanındaki uygulamaları içermektedir. Bu alanda yapılan çalışmalar, yersel
 29

fotogrametrinin mimarideki önemini ve uygulama alanlarını da arttırmıştır. Yersel

fotogrametri mimaride;

• Mimari rölöve ve cephelerin çıkarılmasında,

• Tarihi ve arkeolojik sit alanlarının belirlenmesi ve tespitinde,
• Şekil ve yapı araştırmalarında,
• Koruma imar planlarının yapım ve uygulanmasında,
• Kültür varlıklarının koruma, bakım ve onarımı amacıyla yapılan belgeleme
çalışmalarında,
• Yapılarda eğilme, bükülme, kayma ve çökme hareketlerinin (deformasyonların)
belirlenmesinde,
• Yapıda -eğer varsa- hareketin sürekliliğinin, cinsinin ve büyüklüğünün
parametrelerinin tespitinde,
• Akustik ölçme ve hesaplamalarında,
• Onarım sonrası yapının olması gerektiği gibi olup olmadığına bakılabilmesi için üç
boyutlu modellenmesi işleminde,
• Şehir ve bölge planlama çalışmalarında,
• Maket, büst, endüstri modellerinin yapılmasında,
• Detayların ölçekli olarak ayrıntılı çiziminde ve modellenmesinde,
• Rölöve projelerinin oluşturulmasında, tarihi binaların koruma ve belgeleme
çalışmalarında kullanılmaktadır.

3.6.1 Tek Resim Değerlendirmesi (Monoskopik Yöntem)

Tek fotoğraf üzerinden yapılan değerlendirme işlemine tek resim değerlendirmesi
denilmektedir. Rödresman olarak da adlandırılmaktadır. Yöntem düz cephelerde
kullanılmaktadır. Cephede derinlik olması durumunda (cumba, balkon, vs) bu yöntem
kullanılamamaktadır. Fotoğraf makinesi belgelenecek mimari nesne yüzeyinin mümkün
olduğunca merkezine dik bakacak şekilde konumlandırılarak çekimin gerçekleştirilmesi
gerekmektedir. Elde edilen dijital görüntüler üzerinde, yazılım yardımı ile cephe düzlemleri
düzeltilmektedir. Bunun yapılabilmesi için ilgili fotoğrafın dış yöneltme elemanlarının
bilinmesi gerekmektedir. Bu dış yöneltme elemanları da genellikle bilinmemektedir. Bunun
yerine fotoğrafın uygun yerlerine dağılmış üç ya da dört kontrol noktası veya tercihen fotoğraf
köşelerinde birer kontrol noktası kullanılır. Kontrol noktalarına elektronik kayıt üniteli
takeometre ile koordinat verilerek dönüşüm sağlanmaktadır.
 30

Şekil 3.19 Tek görüntü yönteminde makinenin konumlandırılması, çekilen ve düzeltilen

görüntüler (Turan, 2004)

Şekil 3.20 Kontrol noktası ve metrik kamera

Şekil 3.21 Yazılımda cephe düzleminin belirlenmesi [12]

 31

Şekil 3.22 Fotoğraf üzerinden çizim yapılması [12]

Şekil 3.23 Fotoğrafların cephe çizimine eklenmesi [12]

 32

Şekil 3.24 Fotogrametrik yazılımda dönüşümün yapılışı

3.6.2 Çift Resim Değerlendirmesi (Stereoskopik Yöntem)

Stereo görüntü yöntemi, insan gözünün çalışma ilkeleriyle benzerlikler gösterir. Gözler
arasındaki mesafe nedeniyle beyne gönderilen iki görüntü birbirinden farklıdır. Bu iki ayrı
perspektif görünümden, üç boyutlu mekansal bir izlenim elde edilmesi insan beyninin algı
sistemindeki bütünleme yeteneği ile ilgilidir. Fotogrametri uygulamalarında; üç boyutlu
mekansal izlenim elde edilebilmesi için, belirli bir mesafenin (baz) iki ucundan ve kamera
optik eksenleri birbirine paralel bir biçimde çekilmiş görüntülerin ilgili gözlere ayrı ayrı
yönlendirilmeleri gerekir. Söz konusu görüntüler, aynı alanı paralel perspektiflerle belgeleyen
eşlenik görüntülerdir.

Şekil 3.25 Stereo görüntü yönteminde makinelerin konumlandırılması ve üst üste çakıştırılan
eşlenik görüntüler (Turan, 2004)
 33

Diğer bir değişle, çağdaş uygulamalar için en az iki fotoğraf gereklidir. Mimari amaçlı
stereofotoların çekimi için stereo fotoğraf makinesi, bir stereo baz çubuğuna monte edilmiş
ikiz makineler veya çubuk üzerinde kaydırılan tek makine kullanılır. Elde edilen stereo
görüntü çiftleri birlikte gözlenerek ölçümler bilgisayar ortamında gerçekleştirilir. Bu
uygulamalar kısmen dijital uygulamalar olup halen ölçekli çizim üretimi için analitik veya
otomatik çiziciler yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak tümüyle dijital sistemlerin başarımı
ve kullanım yoğunluğu hızla artmaktadır.

Fotogrametrik değerlendirmede üçüncü boyut ancak aynı alana ait farklı yerlerden çekilmiş
fotoğraf çiftlerinin birlikte değerlendirilmesi ile elde edilir. Fotoğraf çiftleri yardımıyla metrik
bilgilerin elde edilmesi çift resim değerlendirmesi olarak adlandırılır. Bu değerlendirme
çoğunlukla özel aletler yardımıyla stereo görüşle yapıldığı için stereo değerlendirme adı
verilir.

Şekil 3.26 Filmli, ağ sistemli fotoğraf makinesi - Rolleiflex 6008 ve pozlandırma sırasında
film üzerine yansıyan ağ düzeni (Turan, 2004)

3.7 GPS (Global Positioning System)

Global konumlama sistemi, rölöve çalışmalarında ülke koordinat sistemine bağlantı sağlamak
amacıyla kullanılmaktadır. Çalışma alanının geniş olması durumunda sabit nokta tesisi için de
kullanılabilir. Sistem genel olarak şu şekilde çalışır;

• GPS antenleri koordinatı belirlenecek olan noktalar üzerine kurulur,

• Uygulanacak ölçme yöntemine (statik, hızlı statik, kinematik, vs) uygun süre boyunca
bu noktalarda ölçümler yapılır,
 34

• Toplanan datalar bilgisayara aktarılır,

• GPS yazılımlarında bu datalar değerlendirilerek koordinatlar elde edilir.

Sistemin özellikleri ise şunlardır;

• Herhangi bir yer ve zamanda

• Her türlü hava koşullarında
• Global 3 boyutlu bir koordinat sisteminde
• Yüksek duyarlıkta
• Ekonomik olarak
• Anında ve sürekli konum, hız ve zaman belirlemesine olanak veren bir radyo
navigasyon sistemidir.

GPS’in kullanılabilmesi için antenin gökyüzünü görmesi gerekmektedir (kapalı alanlarda

kullanılamaz).
 35

4. TOPKAPI SARAYI HAREM DAİRESİ ve BENZER UYGULAMALAR

4.1 Topkapı Sarayı Harem Dairesi ve Çalışmalar Hakkında Genel Bilgi

4.1.1 Topkapı Sarayı Harem Dairesi

Kelime anlamı olarak tabu, yasaklanmış anlamına gelen harem sözcüğü İslam toplumunda
giderek aile kavramı için kullanılmıştır. Harem, Osmanlı sarayında hanedanın yaşadığı özel
ve yasaklanmış yerdir. Harem, sultanların ailesi ile birlikte yaşadığı ve saray mimarisinin 16.
yüzyıldan 19. yüzyıl başlarına kadar çeşitli dönemlerin üslubunda örnekler içeren, mimarlık
tarihi açısından son derece önemli bir komplekstir.

Harem’de yaklaşık 300 oda, 9 hamam, 2 Camii, 1 hastane ve koğuşlar ile 1 çamaşırlık vardır.
Sistematik değil fakat hiyerarşik bir mimari gelişim gösteren Harem, 1665 yılında büyük
ölçüde yanmıştır. Günümüze gelen Harem, bu yangından sonraki yenilenmelerle ve zaman
içindeki genişletmelerle biçimlenmiştir. Harem’in genel şeması, art arda kapılarla ayrılan
girişleri çevreleyen koğuşlarla, odalarla, köşk ve servis binalarıyla oluşur.

Aşağıdaki genel krokide;

• A ve gri renk birinci avluyu,

• B ve mavi renk ikinci avluyu,
• C ve sarı renk üçüncü avluyu,
• D ve pembe renk dördüncü avluyu,
• Yeşil renk Harem’i,
• 1 numara Bab-üs Selamı (Orta Kapı’yı),
• 2 numara Saray Mutfakları’nı,
• 3 numara Divan-ı Hümayun’u,
• 4 numara Adalet Kulesi’ni,
• 5 numara Dış Hazine’yi,
• 6 numara Babüssaade’yi,
• 7 numara Arz Odası’nı,
• 8 numara Seferli Koğuşu’nu,
• 9 numara Fatih Köşkü’nü,
• 10 numara Hazinedar Koğuşu’nu,
• 11 numara Silahdar Koğuşu’nu,
• 12 numara Hırka-i Saadet Dairesi’ni,
 36

Şekil 4.1 Topkapı Sarayı genel krokisi

• 13 numara Mecidiye Köşkü’nü,

• 14 numara Mermer Sofa’yı (Sünnet, Bağdat ve Revan Köşkleri’ni),
• 15 numara Harem Girişi’ni ifade etmektedir.
 37

Şekil 4.2 Harem Dairesi genel planı (Ortaylı, 2007)

Harem Dairesi genel planında;

• 1 numara Araba Kapısı (Harem Girişi),

• 2 numara Şadırvanlı Sofa
• 3 numara Karaağalar Taşlığı
• 4 numara Nöbet Yeri
• 5 numara Valide Sultan Taşlığı
• 6 numara Cariyeler Taşlığı
• 7 numara Valide Sultan Odası
• 8 numara Valide Sultan ve Hünkar Hamamı
• 9 numara Hünkar Sofası
• 10 numara Çeşmeli Sofa
• 11 numara III. Murad Has Odası
• 12 numara Çifte Kasırlar
• 13 numara Gözdeler Taşlığı
• 14 numara Altın Yol
• 15 numara İkballer Dairesi
• 16 numara Havuz
• 17 numara III. Osman Taşlığı
 38

• 18 numara Harem Alt Bahçesi

• 19 numara Harem Hastanesi
• 20 numara Harem Kapısı (Cümle Kapısı)
• 21 numara Kırk Merdiven
• 22 numara Cariyeler Hamamı
• 23 numara Kadınefendiler Dairesi
• 24 numara Valide Sultan Dairesi
• 25 numara I. Ahmed Odası
• 26 numara III. Ahmed Odası
• 27 numara Meşkhane
• 28 numara Şimşirlik Bahçesi
• 29 numara Cariyeler Koğuşu-I
• 30 numara I. Abdülhamid Odası
• 31 numara Mabeyn-i Hümayun
• 32 numara Kıymetli Eşya Deposu
• 33 numara Haseki Dairesi
• 34 numara Harem Camii
• 35 numara Hazinedar Odası
• 36 numara Cüceler Koğuşu
• 37 numara Şehzade Mektebi
• 38 numara Karaağalar Mescidi
• 39 numara Dolaplı Sofa
• 40 numara Cariyeler Koğuşu-II
• 41 numara Gasilhane
• 42 numara Çamaşırhane
• 43 numara Büyük Biniş Rampası
• 44 numara Karaağalar Koğuşu
• 45 numara Harem Çıkışı
• 46 numara Ocaklı Sofa
• 47 numara Divan-ı Hümayun
• 48 numara Adalet Kulesi
• 49 numara III. Osman Köşkü
• 50 numara III. Selim Dairesi
 39

• 51 numara Sıra Odalar

• 52 numara Meyyid Kapısı
• 53 numara Perde (Şal) Kapısıdır.

İlk kısım Kara Hadım Ağalar’a ayrılmıştır. Harem’in girişinden ilerleyince ilk olarak Adalet
Kulesi’nin kapısı vardır. Bundan sonra Harem’in Cümle Kapısı gelir ve buradan Kadınefendi
ve cariyelerin, valide sultanların, padişah ve şehzadelerin yaşadıkları yapı gruplarını
çevresinde toplayan taşlıklara geçilir.

Şekil 4.3 Adalet Kulesi

4.1.1.1 Karaağalar Taşlığı

Kara Ağalar bölümüne, Divan Meydanı’ndan açılan Arabalar Kapısı’ndan girilmektedir. Kapı
üzerinde 1587 tarihli ve III. Sultan Murad’ın (1574-1595) adını taşıyan bir kitabe vardır. Bu
kapıdan Dolaplı Kubbe ve Şadırvanlı Sofa denilen nöbet yeri ile Kara Ağalar Taşlığı’na
ulaşılır.

Sistemin tüm yapılarının yer aldığı bu dar ve uzun avlu, taşlarla kaplı olduğu için taşlık adını
alır. Taşlığın ortasında boydan boya uzanan podimo taşlı bu yol, padişahın büyük binişten
sonraki girişten başlar, Valide Sultan Taşlığı’nda Saltanat Kapısı denilen Ocaklı Sofa’nın
kapısı önündeki Binek Taşı’na kadar devam eder. Padişah bu güzergahı at üzerinde geçerdi.

Kara Ağalar Avlusunda, onların yaşamları için gerekli olan tüm yapılar yer alır. Girişten
itibaren sol tarafta, ibadet için mescitleri, koğuşları, Dar’üs-saade Ağası’nın şehzadelerin
eğitim yerini ve hamamını içeren dairesi bulunur. Karşı tarafta ise Harem’in üst düzey
görevlilerinden muhasiplerin, hazinedar kara ağanın ve cücelerin yaşadığı mekanlar vardır.
 40

Şekil 4.4 Karaağalar Taşlığı ve Cümle Kapısı

4.1.1.2 Cümle Kapısı / Saltanat Kapısı

Harem’in kadınlar ve padişahın yaşadığı kısmına “Kendi evleriniz dışındaki evlere izin
istemeden ve orada yaşayanlara selam vermeden girmeyiniz” anlamındaki Kuran’dan ayetler
bulunan taç kapıdan girilir. Harem’i, Harem Ağaları Bölümü’nden ayıran bu kapı, Harem’in
üç ana bölümünün bağlandığı nöbet yerine açılır. Kubbeli ve kemerli açık bir sahanlık olarak
Harem’e girişi sağlayan hole mermerden müşebbek taçlı sembolik boş bir kemerle girilir.

Saltanat Kapısı da denilen bu kapıdan, Harem girişinin nöbet yeri olan mekana geçilir. Nöbet
yerinin solundaki kapı Cariyeler ve Kadınefendiler Taşlığı’na; ortadaki kapı, diğer hanedan
kadınları ve üst düzey yönetici kadınların yaşadığı Valide Taşlığı’na; sağdaki kapı altınyol ile
Padişah ve Şehzadeler Dairesi’ne bağlanır. Bu konumuyla hol, Harem’de hanedan ve
kadınların yaşadığı mekanların başlangıcını oluşturur.

4.1.1.3 Kadınefendiler Taşlığı / Cariyeler Taşlığı

Kadınefendi veya cariye taşlığı olarak bilinen bu alan Harem’in en küçük avlusudur. Bu
taşlığa, Harem’in Cümle kapısından geçilen nöbet yerinin sol tarafındaki bir koridorla ulaşılır.
Bu koridor bir yandan Kara Ağalar Bölümü’nü ayıran bir duvar, diğer yandan Valide
Taşlığı’nı ayıran Ustalar Dairesi’yle oluşturulmuştur. Koridorun bir kenarında mermer
tezgahlar bulunur. Bunlar saray mutfağında harem halkı için pişen yemeklerin Kara Ağalar
tarafından tepsilerle konduğu yerdir.
 41

Şekil 4.5 Nöbet Yeri ve Cariyeler Koridoru (Ortaylı, 2007)

Diğer taşlıklarda olduğu gibi, taşlığa bakan çift katlı oda sıralaması burada da görülür.
Taşlığın kara ağalarla bitişen yönünde hamam, hamam külhanı ve kiler bulunur. Dar yan
cephede ise mutfak, çamaşırlık, tuvaletler vardır. Haliç cephesinde şirvanlı bir Cariye Koğuşu
bulunur. Bu koğuşun yanındaki Kırk Merdiven denilen taş basamaklarla harem bahçeleri,
Cariye Koğuşları ve Hastane bölümlerine inilir. Taşlığın Haliç cephesindeki diğer kanadında,
ikişer katlı Kadınefendiler’e ait üç özel daire sıralanır.

4.1.1.4 Kırk Merdiven

Koğuşla Kadınefendiler Dairesi arasındaki bir kapıdan merdivenle ara katlara inilir. Kırk
Merdiven denilen bu iniş sistemin üzerinde ara katlar oluşturulmuştur. Kırk Merdiven diye
anılan 52 adet basamak ile Hastane veya Cariyeler Avlusu denilen taşlığa ulaşılır.

Şekil 4.6 Kırk Merdiven (Ortaylı, 2007)

 42

4.1.1.5 Kadınefendi Daireleri

Padişahın çocuk doğurmuş eşleri olan kadınlara ait dairelerin, Sultan III. Murad (1574-1595)
döneminde, 1585 yılı civarında, Valide Sultan Dairesi ile birlikte yapılmış oldukları kabul
edilir. Kadınefendilerin bu dairelerde yaşadıkları, Sultan’dan çok Valide Sultan’a yakın
oldukları sanılmaktadır. Boyutları ve süslemeleri kısmen farklılık gösteren bu üç özel dairenin
plan şemaları birbirine benzer. Kırk Merdiven kapısının yanında yer alan ilk daire,
diğerlerinden daha büyük ve kubbeli oluşuyla dikkati çeker. Dairelerin üst katlarında şirvan
denilen yarım asma katlar bulunur.

Şekil 4.7 Kadınefendi Daireleri’nden pencere ve ocak örnekleri

4.1.1.6 Cariye Koğuşları

Kadınefendi ve Valide Sultan Daireleri’ni taşıyan payeli alt yapının oluşturduğu bölümde
Cariye Koğuşları bulunur. Cariyeler burada en alt katta başladıkları Harem yaşantısına,
kabiliyetleri ve talihleri oranında üst katlarda ve üst düzeyde devam edebilir veya hizmet
yılları olan 8 yılı doldurduktan sonra çırağ edilirlerdi. Bu koğuşlar çift kat ahşap şirvanları,
aydınlık mekanları, tuvaletleri, abdest alma yerleri ile Harem’de cariyelerin en kalabalık
olduğu 17. yy.daki yaşama cevap verecek şekilde yapılandırılmış mekanlardır.
 43

Şekil 4.8 Cariyeler Taşlığı (Kadınefendiler’e ait odalar sağ taraftadır)

4.1.1.7 Harem Hastanesi

Hastane veya Cariyeler Avlusu denilen taşlık çevresinde iki katlı şirvanlı kargir cariye
koğuşu, hamam, çamaşırhane, hasta koğuşu, hasta mutfağı ve ölülerin yıkandığı gasilhane ile
ölen cariyelerin cenazelerinin çıkarıldığı Meyyid Kapısı bulunur.

Şekil 4.9 Harem Hastanesi (Ortaylı, 2007)

 44

4.1.1.8 Valide Sultan Taşlığı

Yüzyıllar boyunca Hanedan ve Harem halkının yaşadığı yapılar topluluğunun çekirdeğini
Valide Sultan Taşlığı oluşturmuştur. Bu taşlığın bir kanadını oluşturan altınyol ve ona bitişik
bazı yapıların Harem’in, 15 ve 16. yy. ilk yarısından kalan binaları olduğu kabul edilir. Bu yer
16. yy. sonunda Valide Sultan Dairesi ve hamamların inşaatıyla bir iç avlu hüviyeti
kazanmıştır.

Türk evinin orta sofasında “hayat” taşlığı karakterindeki Valide Taşlığı Avlusu, türünün
Osmanlı mimarisindeki en önemli örneğidir. Bu anlamda Osmanlı hanedanı ve Haremi’nin
merkez mekanı olan taşlık üst düzey harem kadınları kadrosunu çevresinde topluyordu.

Şekil 4.10 Valide Sultan Taşlığı (Ortaylı, 2007)

4.1.1.9 Valide Sultan Dairesi

III. Murad’ın (1574-1599) 1580’ler de Harem’de yaptırdığı yenilenme ve genişleme
faaliyetlerinin en önemli yapılarından birisi bu dairedir. Türklerin aile yapısında anneye
verilen önem ve değer, Saray hareminde padişahın baş kadını yerine Valide Sultan’ın ön
plana geçmesine yol açmış ve Valide Sultanlar, haremin gerçek lideri olmuşlardır.
 45

Şekil 4.11 Valide Sultan Dairesi (Ortaylı, 2007)

4.1.1.10 Valide Sultan Dairesi Sofası

Günümüze gelen dairenin, ilk şekliyle III. Murad’ın annesi Nurbanu Sultan için yaptırıldığı
bilinmektedir. Valide Sultan Dairesi de hamamı, tuvaleti ve yaşam odalarıyla bir bütün
oluşturur. Eski giriş holünün solunda alt ve üst katlarla bağlantıyı sağlayan bir merdiven,
sağında ise bir bekleme yeri vardır. Bu merdivenler ile altta Cariye Koğuşları’nın bulunduğu
bölümlere ulaşılır. Üst kattaki Valide Sultan Dairesi ve hamam külhanının üzerinde bulunan 5
oda da ise Valide Sultan’ın eşyaları ile üst düzey kahya kadınların yaşadığı söylenebilir.
Valide Sultan Holü’nün tam karşısındaki kapıdan Valide Sultan Sofası’na girilir. Harem’in
kadınlar kısmına ait en büyük mekan olan bu bölüm kubbelidir.

Bu görkemli mekanın sol tarafında ki kapıdan Valide Sultan’ın özel yaşamına ilişkin
makamına, oturma ve yatma yerine geçilir. Tek kat seviyesindeki bu odanın bir baldakeni (bir
taht veya yatak üzerinde tavan meydana getirecek şekilde yapılan kumaş ya da ahşap saçak)
andıran özgün ahşap taksimatı, Valide Sultan’ın haremdeki saltanatını ve gücünü sembolize
eder. Bu bölümden, parmaklıklı bir pencere düzeniyle görsel olarak ilişki kurulan Valide
Sultan’ın ibadet mekanına kemerli bir geçiş yeri ile ulaşılır. Valide Sultan Dairesi sofasının
diğer bir kapısından ise çinili ve ocaklı bir mekana geçilir. Bu oda ve önündeki sahanlık aynı
zamanda Valide Sultan Dairesi’ndeki Cariyeler ve Kadınefendiler kısmına geçişi de sağlar.

Valide Sultan Dairesi’nin antresinden bir koridorla Valide Hamamı’na geçilir. Bu hamam
Hünkar Hamamları ile birlikte bir çifte hamam olarak planlanmıştır. Valide Sultan’ın kubbeli
 46

ana mekanının sağ tarafındaki bir kapıdan da hamamlar boyunca uzanan bir koridorla Hünkar
Sofası’na geçilir.

Şekil 4.12 Valide Sultan Dairesi Sofası (Ortaylı, 2007)

4.1.1.11 Gözdeler Taşlığı

Fatih döneminde (1451-1481) yapılmış olan Altın Yol’un Haseki Dairesi (Sultana Sarayı) ile
I. Selim Kulesi arasında bulunan kısmının önünde yer alır. Bu bölüm Harem’in, Selamlığa,
yani Has Oda ve bazı köşklerin bulunduğu Sofa-i Hümayun adı verilen dördüncü yerine en
yakın kısmıdır ve direkt bağlantılıdır.

Gözdeler Taşlığı’nın diğer avlulardan farklı olarak önü açıktır. Üç tarafında çeşitli yapılar
çevirir. Valide Sultan Taşlığı yönünde, Cinlerin Meşveret Yeri denilen revak bulunur. Bu
revağın üst katı Şehzadegân Dairesi’dir. Aynı istikamette, taşlığın üzerinde Çifte Kasırlar yer
alır. Avlu zamanla asma bahçe biçiminde genişletilmiştir.

Şekil 4.13 Gözdeler Taşlığı

 47

Başlangıçtan itibaren bu taşlığın etrafı çok fazla doldurulmamış ve şehzadelerin kontrollü

yaşamına ayrılmıştır. Burası I. Abdülhamid’in (1774-1789) Altın Yol ve I. Selim Kulesi
üzerine Gözdeler Dairesi’ni yaptırmasıyla kadınlara da açılmıştır. Padişahlar, özel dairelerini
hamam ve Valide Sultan Taşlığı’nın Haliç cephesi çevresinde yaptırmışlardır. Sultanların
bazen selamlık bazen harem yaşantılarını sürdürdükleri bu bölgedeki yapıların Gözdeler
Taşlığı’na bağlantıları Cinlerin Meşveret Yeri adı verilen revakla sağlanmıştır. Burada ayrıca
Çifte Kasırlar adı verilen şehzadelerin yaşamasına ayrılan mekanlar bulunmaktadır.

16. ve 17. yüzyıllardaki yapılaşma III. Murad Has Odası, Çifte Hamam, Hünkar Sofası, I.
Ahmed Odası, Ocaklı Sofa, Çeşmeli Sofa ve III. Ahmed Odası’ndan oluşur. Bu yapılar
mimari özellikleri ve süsleme üsluplarıyla klasik Osmanlı zevkini yansıtırlar.

I. Mahmud (1730-1754) döneminden itibaren yapılan binalar kendi aralarında üslup açısından
bir bütünlük gösterirler. Hamamın kullanılabilmesi için Hünkar Sofası ve hamam koridorunun
ön kısmında yapılmışlardır. Valide Sultan Dairesi’nin hamam koridoruna bakan kapısı ve
Ocaklı Sofa’nın kapısı kapanınca bütün bu köşk ve odalar kadınların giremediği bir selamlık
alanı haline dönüşebilecek şekilde düzenlenmiştir.

4.1.1.12 Hünkar Sofası

III. Murad Has Odası ile hamamlar arasında yer alan Hünkar Sofası ölçüleriyle Harem’in en
büyük mekanıdır. İlk biçimiyle inşaatı III. Murad Has Odası’ndan sonra, 1580-90 yılları
arasında yapıldığı yazılı kaynaklardan ve panoramik resimlerden anlaşılır.

Şekil 4.14 Hünkar Sofası (Ortaylı, 2007)

 48

Yapı bugünkü durumuyla yüzyıllar boyunca geçirdiği onarım veya değişiklikleri sergiler.
Sofa 1665 yangınından sonra da önemli bir onarım görmüştür. Günümüze III. Osman
dönemindeki (1754-1757) yenilenmeyle elde edilen, rokoko ağırlıklı bir süsleme zevkini
yansıtacak şekilde ulaşmıştır. Salonun giriş kapısındaki kitabede de III. Osman’ın adı vardır.
Duvarlar altın yaldız ve boyalı ahşap kaplamalar ve mavi beyaz Avrupa çinileriyle (Delf)
kaplanmış, duvarlara çeşmeler yapılmıştır.

Harem’deki çeşitli eğlencelere sahne olan bu mekanın, değişik dönemlerden gelen farklı
üsluptaki süslemeleri, yüzyıllar boyunca değişen beğenilerin bir araya geldiği etkileyici bir
ortam yaratmıştır.

4.1.1.13 III. Murad Has Odası

Harem’de tabii zeminin bittiği noktadan sonra yapılan bu büyük köşk, payeli bir strüktür
üzerine yerleştirilmiştir. Harem’in olduğu kadar Osmanlı mimarisinin de en önemli
yapılarından birisi olan III. Murad Has Odası, Sultanın isteği üzerine 1578 yılında devrin baş
mimarı olan Mimar Sinan tarafından tasarlanmış ve inşa edilmiştir.

Şekil 4.15 III. Murad Has Odası (Ortaylı, 2007)

Mimar Sinan yapının anlamına ve formuna uygun bir işlev ve dekor dengesini alt katta
payeler arasına yerleştirdiği klasik görünüşlü havuzda da sürdürmüştür. Bu fıskiyeli havuz
taşlık boyunca uzanan büyük havuzla bağlantılıdır.
 49

Şekil 4.16 Havuzlu Köşk

4.1.1.14 Çifte Hamam

Valide Sultan ve padişah için çifte hamam olarak inşa edilen bu hamamların III. Murad Has
Odası’nın yapımından sonra, 1580’lerde inşa edildiği anlaşılır. Bu hamamlar benzerleri
Osmanlı mimarisinde de görülen, çifte hamam tarzında inşa edilmiştir.

Roma hamamlarında da görülen hypokaust sistemi Hünkar ve Valide Sultan Hamamları’nın

mermer tabanı altında olduğu gibi Hünkar Sofası altında da devam ederek bu yapıların ortak
ısıtma düzenini oluşturur.

Şekil 4.17 Hünkar ve Valide Sultan Hamamları (Ortaylı, 2007)

 50

4.1.1.15 I. Ahmed ve III. Ahmed Odaları

Sultan I. Ahmed de (1603-1617) Harem’de kendi adıyla anılacak bir oda, yani Has Oda inşa
ettirmek istemiş, ancak topografik koşullar, yoğun yapılaşma ve inşaat alanının sınırlı olması
nedeniyle oda, Sultan III. Murad Has Odası’nın önüne yapılmıştır. Payeler üstünde
yükseltilerek inşa edilen bu küçük ve kubbeli odanın kitabelerinden 1608 yılında yapıldığı
anlaşılır. Odanın sedefli dolap kapakları, nişleri, şiirlerle dolu mermer ve çini kaplamaları
Sultan I. Ahmed’in okumaya ve kitaba meraklı kişiliğini yansıtır.

Sultan III. Ahmed’in (1703-1730) Saray Haremi’ndeki bu küçük odası, Hünkar Sofası ile I.
Ahmed Odası arasındaki alanda yer alır. Her iki mekandan da odaya giriş vardır.
Duvarlarındaki çiçek ve meyva dolu tabaklarından ötürü odaya Yemiş Odası, bazen de
Yemek Odası adı verilmiştir. Devrin yeni süsleme zevkini yansıtan bu odada, ünlü ve
yetenekli bir hattat olan Sultan III. Ahmed, seçkin hat çalışmalarını yapmış olabilir.

Şekil 4.18 I. ve III. Ahmed Odaları (Ortaylı, 2007)

4.1.1.16 Çifte Kasırlar

III. Murad Has Odası’nın girişinin Mabeyn Taşlığı tarafında çıkma yapacak şekilde inşa
edilen bu kasırlar iç içe iki odadan oluşur. Dıştan çini kaplı ve sürekliliği olan bir saçakla
çevrelenmiş olması eş zamanlı bir inşaat izlenimi verir. Ancak, bu kasırların iç dekorasyonu
farklı dönemlerde inşa edilmiş olduğunu gösterir.
 51

Cinlerin Meşveret Yeri adı verilen revak üzerinde ve Mabeyn Taşlığı’na çıkma yapacak
şekilde inşa edilen ilk oda, muhtemelen 16.yy. sonu veya 17.yy. başlarında III. Mehmed
(1596-1603) tarafından bir Has Oda olarak yaptırılmış olmalıdır.

Kubbeli kasrın sol tarafında yer alan kapıdan geçilerek girilen diğer oda büyük olasılıkla IV.
Mehmed (1648-1687) tarafından yaptırılmıştır. Her iki odaya da zaman içinde ara katlar;
renkli ahşap şirvanlar yapılarak ilginç bir iç mimari kompozisyon yaratılmıştır. Yapılan
restorasyon çalışmaları sırasında Şehzâdegân Dairesi de denilen bu odaların özgün şeklini
ortaya çıkartmak için ahşap kısımlar kaldırılmıştır.

Şekil 4.19 Çifte Kasırlar (Ortaylı, 2007)

4.1.1.17 Altın Yol

Harem’in en uzun, eski ve önemli geçidi olan Altın Yol, Harem’i Enderun Avlusu’ndan
ayıran duvar boyunca uzanan tonozlu bir yoldur. 19. yy.’da bu ismi almadan önce Uzun Yol,
Rah-ı Padişahî, Sokak-ı Hazret-i Padişahî, olarak adlandırılan bu koridorun, genellikle
Sultanların Harem’deki dairelere kestirme olarak ulaşmak amacıyla kullandıkları anlaşılır.

Şekil 4.20 Altın Yol

 52

Günümüzde duvarları sıvalı, sade ve taş döşeli olan bu yolun, Altın Yol adını almasının
nedeni, özel günlerde Sultan’ın bu yoldan geçerken koridora dizili harem halkına altın para
serpmesinden kaynaklanır. Altın Yol, Fatih (1451-1481) dönemi Hareminin ilk yapısı olması
ve sonraki yapılaşmanın bu koridor çevresinde gelişmesi açısından işlevsel ve tarihi bir
öneme sahiptir.

4.1.1.18 Gözdeler Dairesi

Şehzadeler Dairesi’nden çıkıldığında sol tarafta Gözdeler Taşlığı bulunmaktadır. Burada
çerçeveler içerisine alınmış üç çini pano görülmektedir. Bu panoların arkasından Kutsal
Emanetler Dairesi’ne geçilmektedir. Sonraki yıllarda Altın Yol’un bu bölümü üzerine
Gözdeler Dairesi yapılmıştır. Çini panoların bulunduğu bu bölümün karşısından Altın Yol’a
geçilir. Oldukça dar, yüksek tavanlı bir koridor halinde olan bu yolun sağında Valide Sultan
Taşlığı revakı, solunda da Enderun’un bulunduğu üçüncü avlu yer almaktadır.

Şekil 4.21 Gözdeler Dairesi

4.1.1.19 I. Abdülhamid, III. Selim ve III. Osman Daireleri

Hünkar Hamamı’na giden yol üzerinden girilen bu üç oda birbiri arasında bağlantılıdır. III.
Osman Köşkü Gülhane Parkı’na doğru çıkma yapmaktadır. Bu odaların baktığı III. Osman
Taşlığı’nda bir de küçük havuz bulunmaktadır. Bu yapı grubunun altında eski at arabalarının
bulunduğu bir depo bulunmaktadır.
 53

Şekil 4.22 I. Abdülhamid ve III. Selim Daireleri (Ortaylı, 2007)

Şekil 4.23 Üç odanın taşlıktan görünüşü ve III. Osman Köşkü

4.1.2 Harem Dairesi’ndeki Çalışmalar Hakkında Genel Bilgi

Tarihi ve mimari anlamda mühim bir yapı topluluğunda çalışıldığından ölçümler ve kontroller
büyük bir titizlikle yapılmıştır. Bu büyük komplekste bu denli detaylı bir çalışma ilk defa
yapılmıştır. Jeodezik ölçümler Mart2008- Kasım2008 arasında 5 kişilik bir ekip tarafından
yapılmıştır. Ölçümler esnasında SOKKIA Set 3030R [±(3+2 ppm) ve reflektörsüz maksimum
200 m ölçüm yapabilen)], TOPCON GPT-7000i [±(2+2 ppm) ve reflektörsüz maksimum 250
m ölçüm yapabilen] ve PENTAX R-315NX [±(5+3 ppm) ve reflektörsüz maksimum 200 m
ölçüm yapabilen] elektronik kayıt üniteli takeometre aletleri kullanılmıştır. Uzun süren bu
ölçüm çalışmasında 1260 poligon, 46 sabit nokta ve 82000 adet detay noktası okunmuştur.
 54

Çalışma sahası yaklaşık olarak 14300 m²’dir (yapılar tek katlı olmadıkları için toplam çalışma
alanı bu miktarın 3 katına yakındır).

Sabit noktalarda GPS ölçümleri hızlı statik yöntem ile yapılmış ve Sultanahmet Meydanı’nda
yer alan iki adet nirengi noktasından faydalanılmıştır. Ayrıca bu nirengi noktalarından Harem
Dairesi’ne geometrik nivelman ile kot taşıma işlemi gerçekleştirilmiş ve GPS sonuçları teyit
edilmiştir. Bu işlemde kullanılan otomatik kompansatörlü 32X dürbün büyütmeli NOVA
marka nivonun 1 km gidiş-dönüş nivelmanında standart sapması ±1 mm’dir.

Yaşanan en büyük problem her gün binlerce insanın ziyaret ettiği bir yapıda, yapıya da zarar
vermeden sabit nokta tesis etmekte yaşanmıştır. Müzede çalışmanın çalışılabilir saatleri
kısıtlaması, işin süresinin bu denli uzun olmasında en büyük etkendir.

4.2 Rölöve Ölçmeleri

• Rölöve ölçmelerinin ilk aşamasını ana poligon hattının döşenmesi oluşturmaktadır.

Şekil 4.24 Ana poligon ağı

• Ana poligon hattındaki noktalar daha sonra sıklaştırılarak yapının tamamında bir
poligon ağı oluşturulmalıdır.
 55

Şekil 4.25 Harem yapıları poligon ağı

• Arazide yapılan ikinci uygulama yapı ve yakın çevresinin plankotesinin ölçülmesidir.

Şekil 4.26 Aziz Mahmud Hüdai Türbesi ve yakın çevresi [13]

 56

• Klasik bir haritacılık uygulaması olan plankotenin ölçülmesi esnasında eski eserin
komşusu olan binaların köşe koordinatları, yol orta kotları, sabit objeler ve diğer detay
noktaları ölçülmelidir.

Şekil 4.27 Detay noktalarının ölçümü

• Bunun sonrasında söz konusu eski yapının cepheleri fotoğraf krokilerinin üzerine
işlenerek okunmalıdır. Komşu yapıların da gabarisini çıkarmak ve siluete eklemek için
cepheleri ölçülmelidir. Cephe okumaları yapılırken aynı zamanda kat planlarının ve düşey
kesitlerin dış noktaları da okunmalıdır.

Şekil 4.28 Ölçülen yapı ve komşu yapılar

 57

• Çatı planı okumaları yapılmalıdır.

Şekil 4.29 Çatı planında okunan kurşun birleşim yerleri

• Yapının dışındaki işlemlerin tamamlanmasının ardından iç kısımlardaki çalışmalara

başlanmalıdır. Her kat için yatay planlar oluşturulmalıdır.

Şekil 4.30 Kat planı krokisi örneği

 58

• Belirlenen kesit yönlerinden düşey kesitler okunmalıdır.

Şekil 4.31 Kesit krokisi örnekleri

• Bina içerisinde son olarak tavan planları ölçülmelidir.

Şekil 4.32 Tavan planı krokisi örneği

 59

• En son olarak profillerin alınması ve mulaj işlemleri gelmektedir.

Şekil 4.33 Profil tarağı ile sütun ayağı profilinin çıkarılması (Gazanfer Ağa Türbesi)

Şekil 4.34 Mezar taşlarına mulaj işleminin uygulanışı (Gazanfer Ağa Türbesi)

• Yapının bütün detaylarını içeren fotoğraflar çekildikten sonra arazi çalışmalarının ilk
kısmı tamamlanır.
 60

4.3 Yapılan Ölçümlerin Ülke Koordinat Sistemine Dönüşümü

Rölöve çizimleri genellikle lokal ve iki boyutlu bir sistemde çizim altlığı üzerinde çizgisel
olarak sunulmakla birlikte, plankote ve nokta bulutunun sayısal ortamda koordinatlı olarak
teslim edilmesi daha uygun olmaktadır. Dönüşüm için yakın bölgede çalışma alanını
kapsayacak şekilde ülke sistemindeki koordinatları bilinen noktalara ihtiyaç duyulmaktadır.
Projelerde hem lokal hem ülke sistemindeki kotlar birlikte belirtildiğinden çalışma alanına
yükseklik de taşımak gerekmektedir. Bu nedenle açık havadaki 15 adet sabit nokta GPS ile
ölçülerek noktaların ülke koordinat sistemine dönüşümü gerçekleştirilmiştir. GPS sabit
noktalarından çalışma bölgesine geometrik nivelman ile kot taşınmış ve GPS sonuçları ile
karşılaştırılmıştır. Dönüşüm için Helmert (Benzerlik) Dönüşümü kullanılmaktadır. Bunun
nedeni, ölçülen dönüşüm bazı uzunluğu ile GPS yöntemiyle elde edilen aynı baz uzunluğu
arasındaki farkın ±1 cm’lik ölçü doğruluğuna ulaşılması koşuludur. Bu doğruluk değerine
ulaşılması durumunda Helmert Dönüşümü’nün yapılarak ülke sistemine dönüşümün
sağlanması rölöve işlemleri için yeterli doğrulukta sonuçlar vermektedir. Nivelman sonuçları
ise gidiş ve dönüş nivelmanları arasındaki fark ±5 mm’yi geçmemek koşuluyla
tamamlanmıştır. Sabit noktalara nivelmanla taşınan kotlar ile, sabit noktaların GPS
okumalarının yükseklik değerleri uyumlu (±3 mm) sonuçlar vermiştir.

4.4 Çizimlerin Yapılması

Bütün ölçüm işlemlerinin tamamlanmasının ardından işe ait tüm ham dataların elektronik
kayıt üniteli takeometreden bilgisayara aktarılması gerekir.

Şekil 4.35 Elektronik kayıt üniteli takeometre bilgisayar bağlantısı [11]

Harem Dairesi çalışmalarında üç farklı elektronik kayıt üniteli takeometre aleti kullanılmış,
hamdata dosyaları günlük olarak açılmış ve aktarımlar yapılmıştır. Alınan tüm noktalar tek bir
dosyada birleştirilerek nokta kümesi (nokta bulutu-point cloud) oluşturulmuştur. Bu nokta
kümesi ülke koordinat sistemine dönüştürülerek ayrıca saklanmıştır.
 61

Şekil 4.36 Nokta kümesi (ülke sisteminde)

İlk olarak plankote çizimleri, daha sonra kat planı, cephe ve kesit çizimleri yapılır. Çizimler
esnasında eksik veya yanlış ölçülen kısımlar belirlenir. Cepheler ve kesitlerin 2 boyutlu CAD
programlarında çizilebilmesi için noktaların X veya Y değerleri ile Z değerlerinin yerinin
değiştirilmesi gerekmektedir.

Şekil 4.37 Üç boyutlu ölçümlerin iki boyutta çizilişi

 62

Fotogrametrik çizimler, diğer çizimlerle birleştirilerek çizim işlemi tamamlanır. Bu işleme

örnek olarak Aziz Mahmud Hüdai Türbesi zeminindeki karoların çizimi aşağıda sunulmuştur.
Projede rölöve işlemleri fotogrametrik tek resim değerlendirme yöntemi ile
gerçekleştirilmiştir. Öncelikle fotogrametrik alımı yapılacak yüzeylerinin konumları ve
çevreyle olan ilişkileri, fotoğraf çekme ve ölçüm yapma olanakları tespit edilmiştir. Yapının
düzgün yüzeylerden oluştuğu, derinlik farklarının olmadığı ya da tecviz sınırları içinde kaldığı
görülmüştür. Bu sebeple zemindeki taş dizelerinin ve duvardaki dekoratif çalışmanın
belirlenmesinde fotogrametrik olarak tek fotoğraf değerlendirmesi (rödresman) yönteminin
uygulanmasına karar verilmiş ve fotoğraf çekim noktaları buna göre belirlenmiştir. Bunun
için toplam 50 adet kontrol noktası işaretlenmiş olup, 23 adet fotoğraf çekilmiştir.

Yersel fotogrametrik tek resim değerlendirmesine uygun olarak zeminde uygun dağılımlı yer
kontrol noktalarının tesisi gerçekleştirilmiştir. Yer kontrol noktaları fotoğraf kontrastlarına
uygun olarak özel hazırlanmıştır. Bu tespitlerin ardından fotoğraf çekimi yapılacak alanda
özel olarak hazırlanan 50 adet yer kontrol noktaları tesis edilmiş ve bunlar ±(3+2 ppm)
doğruluklu elektronik kayıt üniteli takeometre ile ölçülmüş ve ortalama hata ±5 mm olarak
hesaplanmıştır.

Kontrol noktalarının ölçümlerinde jeodezik ölçümlerde 350 m’ye kadar reflektörsüz (lazer ile)
ölçüm yapan SOKKIA Set 3030R, ±(3+2 ppm) mesafe ölçüm hassasiyetli, 3’’ en küçük açı
okumalı elektronik kayıt üniteli takeometre (total station) aleti kullanılmıştır.

Şekil 4.38 Kontrol noktalarının dağılımı (Aziz Mahmud Hüdai Türbesi)

 63

Bu ölçümler, fotogrametrik yöntem olan tek resim değerlendirmesinin gerektirdiği sıklıkta ve

yoğunlukta yapılmıştır. Bu yöntemde bir fotoğraf ölçeklendirildiğinde, kullanılan kontrol
noktalarının aynı ya da tecviz sınırları içinde derinlik değerlerini taşıması gerekmektedir.

Bu ölçümlerde zemin üzerindeki tatbiklere son derece dikkat edilmiş, her poligon (istasyon)
noktasında yapılan gözlemlerin birbiri içinde uyumlu olması ve ölçü doğruluğunu sağlaması
gözetilmiştir.

30 mm objektifli, düşük distorsiyonlu (-1,9%) ve yüksek çözünürlüklü (merkezde 330

çizgi/mm) Panasonic FZ20 kamera ile 23 adet fotoğraf çekimi yapılmıştır. Çekilen
fotoğrafların rödrese edilmesi (doğrultulması=homojen ölçekli duruma getirilmesi) için
I/RAS_C yazılımı kullanılmıştır. Bu programın girdi verileri, bir veya birkaç sayısal fotoğraf
ile obje üzerinde rödrese edilecek bölümleri belirleyen düzlem alanlarıdır. I/RAS_C yazılımı
fotoğrafın doğrultulmasını sağlamış ve MicroStation CAD yazılımı ile de çizimlerinin
yapılmasını sağlamıştır.

Fotoğrafların çekiminde Panasonic FZ20 30 mm odak uzaklıklı dijital kamera kullanılmıştır.

2560 x 1920 piksel çözünürlüğündedir (5.3 mega piksel). Fotoğraflar mümkün olduğunca
cepheleri direkt karşıdan görecek, perspektife girmeyecek şekilde çekilmeye çalışılmışsa da
bazı durumlarda eğik ve dönük alımlar zorunlu olmuştur. Bu gibi yerlerde de hata faktörlerini
en düşük seviyeye indirmek için çok fazla sayıda kontrol noktası ölçülerek değerlendirmede
kullanılmıştır.

Şekil 4.39 Panasonic dijital kamera

Çekilen fotoğraflar 1 cm ortalama hata ile rödrese edilmişlerdir. Dolayısı ile yapılan ölçü
doğruluğu 1 cm olmuştur.

Çizimlerde MicroStation ve görüntü işleme programı olan I/RAS_C gibi grafik tabanlı çizim
programları kullanılmıştır. Değerlendirme üç aşamadan oluşmuştur:
• Kontrol noktaların sisteme girilmesi

• Rödresman işlemleri (doğrultma)

 64

• Çizim
Çizim aşamasında her bir detay farklı katmanlara kaydedilmiş, ölçeklendirilmiş fotomozaikte
bindirilen (örtüşen) fotoğraflarda geometrik kontroller yapılmıştır. Ölçeklendirilmiş (rödrese
edilmiş) fotoğraf üzerinden yapılan çizim aşağıda sonuç çizim olarak gösterilmiştir.

Şekil 4.40 Duvardaki kalem işi pano çizimi için çekilen fotoğraflardan biri

Şekil 4.41 Ölçeklendirilmiş fotoğraflardan biri

 65

Şekil 4.42 Fotomozaik görüntü

Şekil 4.43 Fotomozaik üzerindeki çizimsel durum

Şekil 4.44 Rödrese edilmiş görüntü üzerinden çizim

 66

Şekil 4.45 Sonuç çizim

Toplam 50 kontrol noktasına dayalı olarak 23 fotoğrafın çekildiği ve bu fotoğrafların rödrese

edilmesi sonucu işlendiği projede çizim sonuçları arazi ile karşılaştırılmış ve 1 cm doğrulukla
proje sonuçlandırılmıştır.

Şekil 4.46 Plan ile çakıştırılmış durumu

 67

4.5 Yama ve Kontrol Ölçümü

Çizimlerin en son durumları çıktı alınır ve bu çıktıda uzunluklar yazdırılmış olmalıdır. Uzun
cepheler ve saçak kotları kontrol edilir. Duvar kalınlıkları ölçülür. Kubbe yüksekliği ve
eğriliği kontrol edilir. Oda içlerinde çapraz köşelere ölçüler alınır. Fotogrametrik yöntemle
çizilen kısımlarda metre ile kontrol ölçüleri alınır. Ölçüler esnasında girilemeyen veya çizim
sonucu girilmediği tespit edilen kısımlarda yama ölçümleri yapılır. Alınan bu ölçüler
çizimlere yansıtılır.

4.6 Mimari Çalışmalar ve Son Çizimlerin Özellikleri

Çizimlere ek olarak yapıyla ilgili giriş, rölöve raporu, restitüsyon raporu, restorasyon raporu,
fotoğraf çekim yönleri ve fotoğraflar hazırlanmaktadır. Giriş bölümünde çalışmanın amacı
açık olarak belirtilmektedir. Rölöve raporunda yapının konum bilgileri, yasal statüsü, yapısal
özellikleri, estetik özellikleri, teknik özellikleri (yapım teknikleri, malzeme, taşıyıcı sistem),
plan ve malzeme özellikleri, cephe özellikleri, jeodezik ölçüm ve değerlendirme raporu,
kullanılan yöntemler, çizimler hakkında bilgiler, değerlendirme ve sonuç bölümleri yer
almaktadır. Yapının tarihçesinden restitüsyon raporu kısmında bahsedilmektedir. Restorasyon
raporunda ise koruma ve restorasyon önerileri bulunmaktadır.

Fotoğraf çekim yönleri plan üzerine işlenmekte ve fotoğraflarla birlikte projeye

eklenmektedir. Fotoğraflar yapıyı iyi ifade edebilecek şekilde, doğru açıdan ve yeterli sayıda
çekilerek albüm oluşturulur. İlgili bütün disiplinlerin çalışmalarının sonucu olan rölöve
çizimlerinin özellikleri ise şunlardır:

• Pencere, kapı, profil, kitabe, vb detaylar işlenmiştir.

• Mermer üstlük, demir parmaklık, mermer söve, kurşun kaplama, sedir kündekari kapı,
cam kaplama sundurma, vs. gibi yapıdaki parmaklık, döşeme, kapı, pencere, vb malzeme
cinsleri belirtilmiştir.
• Planda “Döşeme: mermer kaplama, Tavan: ahşap kubbe sıva + kalem işi, Duvar: sıva
+ kalem işi pano” şeklinde döşeme, tavan ve duvarlara ait malzeme özellikleri yazılmış ve
kesit yönleri işlenmiştir.
• Çatı planında malzeme cinsi ve karakteristik noktaların kotları yazılmıştır, eğim
yönleri gösterilmiştir.
• Ölçüler ve kotlar yazılmıştır.
• Odalar numaralandırılmıştır.
 68

• Restitüsyon çizimlerinde, yapıya sonradan eklenen kısımlar “1910 eklentisi” gibi

tarihleri belirtilerek işlenmiştir.
• Projenin adı, yüklenici, ölçek, çizenler, lejant, vb belirtilmiştir.
• Hasar durumu (“yoğun kirlenme”, “yüzeyde kararma”, “yüzey bozulması”, “alemi yok
olmuştur”, “derzde boşalma”, “bacada doğuya doğru yatma var ve statik açıdan tehlikeli”, vb)
ve müdahale tavsiyeleri (“kapılar yenilenecek veya onarılacak”, “şeffaf cam döşeme
yapılacak”, “ahşap döşeme üstü halı kaplama olacak”, “kurşun kaplama yenilenecek”, “silme
küfeki taşı tozu ile imitasyon olarak yeniden yapılacak”, “cephe sıvası dökülerek orijinal kireç
sıva yapılıp boyanacak”, vb) belirtilmiştir.

4.7 Elektronik Kayıt Üniteli Takeometre ile Yapılan Ölçümlerin Diğer Yöntemlerle
Karşılaştırılması
Bütün yöntemler sonucunda nerdeyse aynı sonuç ürün elde edilmesine rağmen ölçü
yöntemleri arasında doğruluk, zaman ve maliyet bakımından bir karşılaştırma yapmak
mümkündür. Klasik yöntemde (el ile ölçü alma yöntemi, geleneksel yöntem) ölçümler metre
yardımı ile yapılmaktadır. Bu ölçme yöntemi yeni tekniklere göre çok daha zahmetli ve
zordur. Birtakım geometrik şekillerin ölçümünde zorluklar yaşatabilir ve daha az detaylıdır.
Kontrol için fazladan ölçüler almak gerekir ve buna rağmen doğru sonuçlar elde etmek ustalık
istemektedir. Ölçümlerin süresi yapıyı daha iyi tanımak açısından önemlidir. Geleneksel
yöntemle ölçme zaman açısından diğer yöntemlere göre daha uzun olduğu için, yapı ile uzun
süreli bire bir temas halinde olunması, yapının daha iyi analiz edilmesini sağlamaktadır.

Elektronik kayıt üniteli takeometre aletleri birçok yapının ölçümünde kullanılabilir olmasına
rağmen çok fazla hassasiyet gerektiren veya detayların fazla olduğu yapılarda fotogrametrik
veya lazer tarayıcı ile alımların yapılması gerekebilir (bu yöntemlerin kullanılması esnasında
da elektronik kayıt üniteli takeometre aletleri kullanılmaktadır). Bazı yapılar için birçok
yöntemin bir arada kullanılması gereklidir. Lazer tarayıcıların sonuç ürünü çok yoğun bir
nokta kümesi iken elektronik kayıt üniteli takeometre ile ölçülen noktalar tamamen
operatörün kontrolünde okunan gerekli noktalardır.

Lazer tarayıcı tarafından istenmeyen detaylar okunmuş olmasına rağmen çok düşük bir
ihtimal dahi olsa gerekli alanların okunmamış olması durumu söz konusu olabilmektedir.
Lazer tarayıcı yöntemi ve fotogrametrik yöntem çalışma süresini çok kısaltırken ofis
çalışmalarını artırmaktadır ve aynı zamanda bu yöntemleri kullanabilmek için gerekli olan
işgücü, donanım ve yazılımların maliyetleri daha fazladır. Değerlendirme ve vektörizasyon
işlemlerinde deneyimli elemana ihtiyaç duyulmaktadır. Fotogrametri programları pahalı ve
 69

kullanımı özel eğitim gerektirmektedir. Fotogrametrik yöntemde yapı ile çok fazla zaman
geçirilemediğinden modellemede sıkıntılar yaşamak mümkündür. Üç boyutlu modellemeden
iki boyutlu ifadeye geçerken çizimin aktarımında deformasyonlar meydana gelmekte,
bunların mimari ifadeye uygun olabilmesi için bazı düzeltmeler gerekmektedir. Fotogrametrik
tek resim değerlendirmesinde derinliklerin olmaması yöntemin bir gerekliliğidir ve bu
nedenle yöntem her obje için kullanılamamaktadır. Çift resim değerlendirmesi ise tecrübe
gerektiren bir yöntemdir ve iyi bir kamera ve yazılıma sahip olmak gerekir. Hatalı aydınlatma
ve hatalı banyo değerlendirmede zorluklara neden olabilir. Çevre şartları uygun olmadığı
durumlarda, yapının önünde rölöve almayı engelleyici bir nesne olması durumunda fotoğraf
ve koordinat alımı zorlaşmakta ve çizimde hatalara neden olmaktadır. Yapıya ait fotoğrafların
alınabilmesi için istenilen uzaklığın sağlanamaması, örneğin sokağın çok dar olması
durumunda fotoğraf ve koordinat alımı zorlaşmaktadır. Tüm cephelere ait fotoğraflar
alınamadığı takdirde yapının tam olarak modellenmesi mümkün olmamaktadır. Doku
(texture) kalitesi için fotoğrafların yakından ve yüksek çözünürlüklü makinelerle çekilmesi
gerekmektedir. Düşük çözünürlüklü makinelerle alınan fotoğraflarda kontrol noktalarının
tespitleri ve belirlenmesi, fotoğrafta meydana gelen bozulmalardan ötürü zorlaşmaktadır.
Lazer tarayıcı ile taranmış bir yapıda mesafeye bağlı olarak bağlantı kısımları görünür
olmayabilmekte ve hatalı çizgiler çizilebilmektedir. Lazer tarayıcının sonuç ürününde
süslemeler yok iken fotogrametrik ürün daha fazla bilgi içermekle kalmaz hassasiyeti de daha
fazladır. Her iki yöntemde de kontrol noktasının olmadığı yerlerde, örneğin çatı bölgesinde
değerlendirmelerde bozulmalar ortaya çıkmakta ve değerlendirmeler sağlıklı
yapılamamaktadır. Öte yandan lazer tarayıcı ile deformasyon ölçmek çok kolay olmaktadır.
Daha önceden de bahsedildiği gibi sonuç ürünün neredeyse aynı olmasına rağmen lazer
tarayıcının teknolojik üstünlüğü kullanıcısına ekonomik olarak büyük fayda sağlamaktadır.
 70

4.8 Çeşitli Uygulama Örnekleri

Bu bölümde sunulan uygulama örnekleri farklı uygulamaları kapsayacak şekilde seçilmiştir.

Kapsamlı bir plankote örneği Şekil 4.47’de gösterilmiştir. Tarihi yapı ve yakın çevresi rölöve
ve gelecek uygulamalar için detaylı bir şekilde ölçülmüş ve çizilmiştir. Aziz Mahmud Hüdai
Türbesi’nde geniş çapta bir uygulama yapılacağından türbe, Hünkar mahfili, mezarlıklar,
meşrutalar, dış duvarlar, Şeyh Dairesi, imaretler ve hazireler ayrı ayrı ölçülmüştür.

Tarihi yapılara ait plan çizimlerinde zemindeki döşemeler işlenmekte, profiller

tamamlanmakta ve detaylar çizime eklenmektedir (Şekil 4.48). Buna ek olarak yapı birden
fazla kattan oluşuyor ise planın geçirildiği kot değeri Şekil 4.49’daki gibi belirtilmektedir.
Çatı planlarında da her türlü detay plana işlenmekte ve eğim yönleri ile birlikte kaplama türü
belirtilmektedir (Şekil 4.50). Tavan planı ile planın bire bir örtüşmesi gerektiğinden bu ikisi
Şekil 4.51’deki gibi aynı çizimde çizilerek kontrollü bir şekilde çizimlerin yapılması
sağlanmaktadır.

Şekil 4.47 Aziz Mahmud Hüdai Türbesi plankote

 71

Şekil 4.48 Aziz Mahmud Hüdai Türbesi planı

 72

Şekil 4.49 Topkapı Sarayı Harem Hastanesi üst kat planı

 73

Şekil 4.50 Topkapı Sarayı Harem Hastanesi çatı planı

 74

Şekil 4.51 Silivri Pembe Köşk kat planları ve tavan planı çizimi

Şekil 4.52 Adalet Kulesi ön cephe

 75

Şekil 4.53 Üsküdar Aziz Mahmud Hüdai Türbesi jeodezik ve fotogrametrik çalışma sonucu
elde edilen kesit çizimi

Şekil 4.52’de jeodezik çalışmaların sonucunda elde edilen Adaket Kulesi cephe çizimi ve
Şekil 4.53’te ise Aziz Mahmud Hüdai Türbesi’nde jeodezik ve fotogrametrik çalışma sonucu
elde edilen kesit çizimi yer almaktadır. Bu çizimler üzerinde diğer çalışmalar yapılarak nihai
çizimlere kavuşulmaktadır.

Vaziyet planı için altlıklar çıktı ölçeği (genellikle 1/2000) gözönüne alınarak
sadeleştirilmelidir (Şekil 4.54). Cephelere isim verilerek (Şekil 4.55) veya yönü yazılarak
(Şekil 4.56) detayları işlenmektedir. Şekil 4.57’deki gibi bir siluet çalışmasında komşu yapılar
da detaylı olarak ölçülmeli ve çizilmelidir. Kesit çizimlerinde yapının hem içinde hem de
dışında görünüşe giren cepheler çizilmelidir (Şekil 4.58 ve Şekil 4.59).

Yapının hasarlı ve müdahale gerektiren kısımları analitik rölövelerinde hasar cinsine göre
renklendirilerek gösterilmelidir (Şekil 4.60).
 76

Şekil 4.54 Topkapı Sarayı Harem Dairesi Vaziyet Planı

 77

Şekil 4.55 Topkapı Sarayı Harem Hastanesi cephe görünüşü

 78

Şekil 4.56 Mizah ve Karikatür Müzesi ve Gazanfer Ağa Türbesi (Unkapanı)

 79

Şekil 4.57 Tarlabaşı Bulvarı cephe rölövesi çalışması

 80

Şekil 4.58 Harem Hastanesi ve Kırk Merdiven kesiti

 81

Şekil 4.59 Aziz Mahmud Hüdai Türbesi kesit çizimi son hali
 82

Şekil 4.60 Topkapı Sarayı Harem Hastanesi analitik rölöve kesit çizimi
 83

5. SONUÇLAR

Rölöve çalışmaları, klasik haritacılık uygulamalarına göre biraz farklıdır. Hem 2 boyutlu hem
de 3 boyutlu düşünmek gerekmektedir. Bu nedenle diğer disiplinlerle (mimarlar, inşaat
mühendisleri, restorasyon teknikerleri ve inşaat teknikerleri) uyumlu çalışabilecek, yaptığı işe
hakim, dikkatli, sabırlı ve donanımlı haritacılar, projenin beklenen doğrulukta ölçümlerinin
gerçekleştirilmesi için çalışmalıdır. Böylece mimari çalışmaların süresi ciddi oranda kısalacak
ve projeler hızla tamamlanacaktır.

Cadde silueti, cephe rölövesi, tarihi yapı rölövesi veya yapı çevresi plankote çalışmalarının
hepsi için aynı hassasiyet ve özen ile uygulamalar gerçekleştirilmelidir. Rölövede her adım bir
bütünün parçasıdır ve tek bir sonuç ürün ortaya koyulmaktadır. Bu nedenle hassasiyetin
artırılması ve gerçeğe en yakın belgeleme işleminin yapılabilmesi için jeodezik çalışmaların
büyük bir dikkatle tamamlanması gerekmektedir.

Jeodezik çalışmalar açısından rölöve çalışmalarını rölöve öncesi çalışmalar ve rölöve

ölçmeleri olmak üzere ikiye ayırmak doğru olacaktır. İştikşaf işlemi ile başlayan adımlar
sırası ile takip edilmelidir. Kullanılacak donanıma göre ön hazırlıklar yapılmalı ve ölçüme
başlamadan donanım, ölçme yöntemi ve çalışacak kişi sayısı belirlenmelidir. Doğru donanımı
ve doğru yazılımı kullanmak çok büyük önem arzetmektedir. Operatörün hatalarını en aza
indirmek için donanımı kullanan kişinin işe ve donanıma hakim olması gerekmektedir.

Bazı yapılarda tek yöntemle ölçü almak yeterli olmamış, birçok yöntem bir arada
kullanılmıştır. Örneğin Aziz Mahmud Hüdai Türbesi’nin zeminindeki taşların ve
duvarlarındaki kalem işi panoların rölövesi gibi bazı durumlarda elektronik kayıt üniteli
takeometre ile ölçüm yapmak olanaksız hale gelmiş ve fotogrametrik tek resim
değerlendirmesi yönteminden faydalanılmıştır.

Topkapı Sarayı Harem Dairesi projesinde yapı grubunun bütün kısımları dokuz ay gibi bir
sürede 5 kişilik ölçme ekibi tarafından ölçülmüş ve şartnamede önerilmiş doğruluk değeri
olan ±1 cm’lik ölçü doğruluğuna ulaşılarak projenin ölçüm işlemleri tamamlanmıştır. Projede
SOKKIA Set 3030R, TOPCON GPT-7000i ve PENTAX R-315NX marka elektronik kayıt
üniteli takeometre aletleri kullanılmıştır. Toplam 46 sabit nokta, 1260 poligon ve 82000 detay
noktası (günlük yaklaşık 550 adet detay noktası) okuması yapılmıştır. Bu sayının umut
edilenden az olmasının nedeni bir müzede çalışılabilme saatlerinin güvenlik kaygılarından
dolayı ziyaret saatleri (09:00-16:00) ile sınırlı olmasıdır.
 84

Sabit noktalarda GPS tekniğinin hızlı statik yöntemi ile ölçümler gerçekleştirilmiştir. Buna ek
olarak geometrik nivelman ile sabit noktalara yükseklik taşınmıştır. Nivelmanla ve GPS ile
bulunan yükseklik değerleri karşılaştırılmış ve ±3 mm ile örtüştüğü görülmüştür.

Tarihsel mirasımızı belgelemek üzere yapılan rölöve amaçlı alım ve değerlendirmede,

kullanılan ölçme aletlerinin (fotogrametrik donanım, elektronik kayıt üniteli takeometre, vs)
bilinçli kullanılması ve yerel olarak yapılan konumlamanın ülke sistemi ile ilişkilendirilmesi
için yapılan dönüşümler doğrudan harita mühendisliği mesleğini ilgilendiren konulardır. Bu
tür çalışmalarda ortaya çıkabilecek problemlerin doğru şekilde müdahale edilerek giderilmesi
gerekmektedir. Konum doğruluğunun santimetre (cm) boyutunda beklendiği veya daha hassas
sonuçların istendiği rölöve çalışmalarında haritacılık eğitimi almış deneyimli teknik
personellerin görev almasının zaman, doğruluk ve maliyet yönünden çok büyük faydalar
sağlayacağı yadsınamaz bir gerçektir. Bu durum Harita Mühendislerinin rölöve
çalışmalarında yer almasının gerekliliğini açıkça ortaya koymaktadır. Esasen teknik ve yasal
mevzuat da bunu desteklemektedir.
 85

KAYNAKLAR
Akçın H., “Mekansal Nesnelerin Görselleştirilmiş Üç Boyutlu Modellerini Oluşturma
Teknikleri ve Bir Örnek Uygulama”, Selçuk Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri
Mühendisliği Öğretiminde 30. Yıl Sempozyumu, 16-18 Ekim 2002, Konya.
Altuntaş, C. ve Yıldız, F., (2008), “Yersel Lazer Tarayıcı Ölçme Prensipleri ve Nokta
Bulutlarının Birleştirilmesi”, Jeodezi, Jeoinformasyon ve Arazi Yönetimi Dergisi, 2008/1.
Avcı, N., (2003), Anıtsal Yapılara Uygulanabilecek Eklerin Çeşitlerinin Araştırılması ve
Örneklerle Açıklanması, Yüksek Lisans Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, 2-3, İstanbul.
Binan, C., (1999), Mimari Koruma Alanında Venedik Tüzüğü’nden Günümüze, Yıldız
Teknik Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
Boehler W. ve Marbs A., (2002), “3D Scanning Instruments”, CIPA – ISPRS Workshop on
Scanning for Cultural Heritage Recording, 2-6 Eylül 2002, Corfu, Greece.
Büyük Larousse, (1986), Anıt, 2: 623, İstanbul.
Duran, Z. ve Toz, G., (2002), “Tarihi Eserlerin Fotogrametrik Yöntemle 3D Modellemesine
Örnek”, 30. Yıl Sempozyumu, Konya.
Gürbüz, H., (1982), Mimarlık Fotogrametrisinde Ortofoto Uygulaması, Konya Devlet
Mühendislik Mimarlık Akademisi, Konya.
Karslı, F., Ayhan, E. ve Friedrich, J., (2003), “Dijital Fotogrametrik Tekniklerin Mimari ve
Yapılarda Uygulanması”, 8. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, Ankara.
Lichti, D.D. ve Gordon, S.J., (2004), “Error Propagation in Directly Georeferenced Terrestrial
Laser Scanner Point Clouds for Cultural Heritage Recordings of Cultural Heritage
Recording”, Proceedings of FIG Working Week, 22-27 Mayıs 2004, Athens, Greece.
Ortaylı, İ., (2007), Mekanlar ve Olaylarıyla Topkapı Sarayı, Kaynak Yayınları, İstanbul.
Pozzi F., “3D Data Processing Visualization and Transmission”, 2002.
Taş, Ş., (2005), GPS Ölçülerinin Değerlendirilmesi ve Ülke Sistemi ile Birleştirilmesi
Üzerine Bir İnceleme, Lisans Tezi, YTÜ İnşaat Fakültesi Jeodezi ve Fotogrametri
Mühendisliği Bölümü, İstanbul.
TMMOB Mimarlar Odası, (2000), “Korunması Gerekli Kültür Varlıklarının Rölöve-
Restitüsyon-Restorasyon Hizmetleri Şartnamesi ve En Az Bedel Tarifesi”, Ocak 2000, 1-6.
Turan, M.H., (2004), “Mimari Fotogrametri Alanındaki Çağdaş Gelişimlerin
Değerlendirilmesi”, Gazi Üniversitesi Müh. Mim. Fak. Dergisi, 19(1):43-50, Ankara.
Uslu, Ö.S., (2006), GPS, DGPS ve Total Station Cihazlarının Arazi Uygulamaları, Yüksek
Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 22-27, Ankara.
Venedik Tüzüğü, “Tarihi Anıtların ve Yerleşmenin Korunması Onarımı için Uluslararası
Tüzük”, II. Uluslararası Tarihi Anıtlar Mimar ve Teknisyenleri Kongresi, 25-31 Mayıs 1964,
Venedik, İtalya.
Yakar, M., Yıldız, F. ve Yılmaz, H.M., (2005), “Tarihi ve Kültürel Mirasların
Belgelenmesinde Jeodezi Fotogrametri Mühendislerinin Rolü”, TMMOB Harita ve Kadastro
 86

Mühendisleri Odası 10. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, 28 Mart-1 Nisan 2005,
Ankara.
Yastıklı, N., Alkış, Z. ve Emem, O., (2003), “3D Model Generation and visualization of
Cultural Heritage”, CIPA XIXth International Symposium Proceeding, 30 Eylül - 4 Kasım
2003, Antalya.
Yastıklı, N., (2005), “Sayısal Fotogrametri ve Yersel Lazer Tarayıcılar ile Belgeleme ve Üç
Boyutlu Modelleme”, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası 10. Türkiye Harita
Bilimsel ve Teknik Kurultayı, 28 Mart-1 Nisan 2005, Ankara.

İNTERNET KAYNAKLARI
[1] www.akropol.com.tr
[2] www.capadokya.com
[3] www.galeri.istanbul.gov.tr
[4] www.geocities.com
[5] www.ibb.gov.tr
[6] www.kozanbilgi.net
[7] www.kutuphanem.net
[8] www.leica.com
[9] www.members.cox.net
[10] www.nationalgeographic.com
[11] www.pentax.com
[12] www.rollei-metric.com
[13] www.sehirrehberi.ibb.gov.tr
[14] www.sokkia.com
[15] www.tdk.com/yazimkılavuzu
[16] www.topcon.com
[17] www.topkapisarayi.gov.tr
 87

EKLER
Ek 1 Haritacılık Çalışmaları ve Diğer Projelere Yönelik Özel Teknik Şartname
Ek 2 Harem Hastanesi ve Kırk Merdiven Kesit Çizimi
 88

Ek 1 Haritacılık Çalışmaları ve Diğer Projelere Yönelik Özel Teknik Şartname

PROJE ÖZEL TEKNİK ŞARTNAMESİ

Tanım:

Topkapı Sarayı Müzesi Harem Yapıları Rölöve Projelerinin Yapılması işine ait özel
hükümler:

ÇALIŞMA AŞAMALARI İLE İLGİLİ HUSUSLAR

a) Ön Etüt
i. Yapının hangi yöntemlerle ve hangi ölçek ve ayrıntıda belgelenmesi gerektiği,
ii. Yapının temel sorunlarının belirlenmesinde kullanılacak yöntemler,
iii. Projenin hazırlanması sürecinde yapı üzerinde gerçekleştirilecek araştırmaların
niteliği,
iv. Koruma ve kullanım müdahaleleri için gerekli belgelerin (proje, fotoğraf, rapor, vb.)
ölçek ve niteliklerini,
v. Değişik projelerin (rölöve, statik değerlendirme, malzeme analizi, vb) hazırlanmasında
görev alacak meslek gruplarının ve bu meslek grubuna mensup uzmanların tanımı
konularını kapsamaktadır.

b) Araştırma
i. Yapıldığı dönemden bugüne değin değişimleri izlemek üzere bazı bölümlerdeki
sıvanın niteliğine göre kaldırılması ya da tahrip etmeyen yöntemlerle araştırılması ya
da taşıyıcı elemanların ne nitelikte olduklarının belirlenmesi için yüklenici talebi
üzerine yazılı olarak bildirim halinde İdare tarafından müze denetiminde kazı ve
sondaj çalışmaları yapılacaktır.
ii. Rölöve sonrası restitüsyon araştırması detaylı bir bilgi araştırması sonrası elde
edilebilecektir.
iii. Çıkacak yeni izler restitüsyon ve restorasyon projelerinde revize edilmesi gereğini
doğurması halinde rölöveler güncellenecektir.
iv. Onarım uygulamalarında kullanılacak dolgu, derz harçları, sıvalar, vb tür
malzemelerin belirlenmesinde, yapıda mevcut benzer özgün malzemelerden
örneklemeler yapılarak analizler uygun laboratuarlarda analiz ettirilecektir. Üniversite
veya özel laboratuarlarda malzemelerin asıl tanımları yapılacaktır. Eşdeğer
malzemeler için analizler imalata yönelik hazırlanacaktır.
v. Tüm projeler çizilmiş, restorasyon projesi tamamlanmış ve onaylanmış olması halinde
dahi yapılan araştırmalarda değişen durumlar restorasyon projeleri ve tüm mühendislik
projeleri revize edilerek kurula sunulacak ve onay alınacaktır.

c) Teknik Araştırmalar
 89

i. Onarım öncesi binanın konumunun çevre ile ilişkisinin tespiti için Harita Mühendisi
görev alır. Tarihsel yapıların zaman içinde olası değişikliklerinin izlenmesi güvenilir
ölçme tekniklerine dayalı periyodik verilerin deformasyon analizi yöntemleri için de
gereklidir.
ii. Projeyi yönetecek koordinatör, yapılardaki nemden kaynaklanan çeşitli sorunları,
farklı oturma, ezilme, çatlama gibi taşıyıcı sistem aksaklıklarını, deformasyonları,
malzemedeki bozulmaları, yanlış onarımların neden olduğu hasarları teşhis etmek ve
çözümleyebilmek için yapı fiziği, zemin ve strüktür mühendisliği, kimya, malzeme
bilimi uzmanlık alanlarından yardım alacaktır.

iii. Rölöve
a. Rölöveler yapıyı ve konstrüksiyonu tam olarak anlatacak şekilde koordinatlı
detayları içeren plan, kesit ve görünüşleri kapsamalıdır. Rölöve
oluşturulmasına temel olacak tüm ölçmeler koordinatları bilinen kontrol
noktalarına dayandırılır. Bu noktalar ölçme tekniği ilkelerine göre rölövesi
yapılacak yapı ortamı içerisinde ve yapı yüzeylerinde oluşturulur.
b. Ancak, hangi amaçla olursa olsun, yapıların birbiri ile ilişkilerinin koordinatlı
ve harita ölçüm teknikleri ile belirlenmesi esastır.

d) Ölçüm ve Rölövelerdeki Hassasiyet

Kültür varlıklarının korunması ve gelecek kuşaklara aktarılabilmesi amacıyla bu eserlerin
rölöveleri yersel fotogrametrik yöntemlerle üretilir. İş planlaması aşağıdaki şekilde
gerçekleştirilecektir.

Yapılacak İşler
i. Resim çekme planlarının oluşturulması: Yapılacak taslak üzerinde resim çekim
noktalarının olası yerleri, resim çekim doğrultuları ve kontrol noktalarının yerleri
gösterilecektir.
ii. Kontrol noktalarının işaretlenmesi: Planlamada her resimde 3’ü kontrol noktası
olmak üzere en az 6 noktanın görünüyor olması ve bunlardan en az 3 tanesinin komşu
resimlerde de görünüyor olması gerektiğine dikkat edilecektir. Kontrol noktalarının
doğruluğunun değerlendirme doğruluğu olarak kabul edilen 0,5 pikseli sağlayacak
şekilde seçilmesine özen gösterilecektir.
iii. Kontrol noktalarının jeodezik ölçümlerinin yapılması ve koordinatlarının
hesaplanması: Kontrol noktalarının koordinat değerleri jeodezik ölçümlerle en az
±1cm doğrulukla belirlenecektir. Koordinat değerleri ülke koordinat sisteminde veya
lokal koordinat sisteminde hesaplanacaktır. BÖHYY koşullarına göre ölçek ve
koordinat değerleri dengelemeyle hesaplanacaktır.
iv. Resim çekimi:
a. Resim çekme işlemi sırasında, resim çekme noktalarının birleştirilen baz
çizgisinin mümkün olduğunca resmi çekilen cismin uzun kenarına paralel
olmasına ve Baz/Resim çekim uzaklığı oranının 1/5~1/15 arasında (mümkünse
1/10 olacak şekilde) olmasına özen gösterilmelidir.
b. Fotoğraflar, kalibrasyonu en fazla son 6 ay içerisinde yenilenmiş metrik
kamera veya dijital fotoğraf makinesi ile yapılacaktır. Resim çekme
makinesinin objektif distorsiyonu değerleri ışınsal distorsiyonda ±5µm’yi
geçmemelidir. Eğer gereksinim duyulursa resim çekme makinesinin
kalibrasyonu resim çekme işlemlerinden önce yenilenmelidir.
 90

c. Eğer analog resim çekme makinesi kullanılacaksa, resim çekme makinesinin

resim çekim ekseninin eğilebilme özelliği olmalıdır. Resim çekiminde analog
kamera kullanılması durumunda normal cam plakaları kullanılacaktır.
Resimler siyah-beyaz olarak çekilecektir. Kullanılan cam plakaların bu amaca
uygun nitelikte olması gereklidir. Banyo işlemleri uygun fotogrametrik teknik
koşullar içinde yürütülecektir. Resim çekimi, günün uygun saatlerinde ve
uygun ışık koşullarında yapılacaktır.
v. Fotogrametrik değerlendirme: değerlendirme işlemleri dijital fotogrametrik
sistemlerde yapılacaktır. Koordinat ölçme doğruluğu 3 mikronu geçmeyecektir.
Analog kameralardan elde edilen resimler en fazla 20 mikron piksel boyutlarında
taranarak bilgisayar ortamına aktarılacaktır. Dijital ölçüm sistemlerinde tek resim
ölçme veya model ölçümlerinden herhangi biri tercih edilebilir. Tercih yöntemine
uygun yazılım ve donanım kullanılacaktır. Tüm değerlendirme sayısal olarak
yapılacak ve değerlendirme sonunda bölgeye ait grafik bilgiler, çizim ve sayısal
veriler birçok CAD yazılımında desteklenen uygun bir formatta (dxf formatında)
hazırlanacaktır.
vi. Çizim: Değerlendirme sonucu elde edilen dosyalar CAD ortamına aktarılarak çıktıları
alınacaktır. Çizimler isteğe ve amaca bağlı olarak 1/1, 1/5, 1/10, 1/20 ve 1/50
ölçeğinde olabilir. Çizimlerdeki pafta kenar bilgilerinin hazırlanmasında karşılıklı
koordinasyon sağlanacaktır. Hazırlanan CD’ler ve ara çalışma paftalı bir şekilde
koordinatörlüğe sunularak çalışmada kontrol sistemi sağlanacaktır. Ara teslimler iş
programına işlenecek, gecikme halinde ilgili gecikme cezalarına başvurma hakkı
İdare’ye ait olacaktır.
vii. Sonuç raporun hazırlanması: İş bitimi dosyasında kontrol noktalarının koordinat
değerleri, resim çekim planı taslağı ve uygulanan plan, çekilen resimler (CD’ye
kaydedilerek), sayısal çizim paftaları ve değerlendirme sonrası elde edilen sayısal
veriler bulundurulacaktır.

e) Proje Aşamaları
Proje aşamaları teslim edilecek iş programında her bir proje için ayrı ayrı teslim aşamaları
olarak belirlenerek ara teslim aşamalarında projenin tüm safhalarında İdare’ye proje sunumu
yapılacak ve projenin geliştirilmesi kontrollük hizmeti ile birlikte sağlanacaktır.
i. Ön Proje: İdare ile hazırlanan ön taslaklar ve restorasyon çalışması için analiz fikirler
tarihsel araştırmaların değerlendirildiği, fikirlerin belirlendiği analiz paftaları şeklinde
sunulacaktır. İdare ile yapılan görüşmeler ile avan proje aşaması için hazırlıklar
başlayacaktır. Proje ölçeği 1/100, 1/50 olacak ve bu aşamada İdare’ye proje teslimi
yapılacaktır. Proje ile ilgili idarelerle tefriş konusunda görüşmeler, taslakların
hazırlanması, mekanların yerlerinin belirlenmesi, rölöveler için çizim tekniklerinin
belirlenmesi ve detay yerlerinin belirlenmesi aşamasıdır.
ii. Avan Proje: Ön projede alınan kararlar ile taslak şeklinde elektrik mühendisliği
projesi ve makine mühendisliği projeleri proje mimarı ile birlikte hazırlanacak ve
kesin proje aşamasında aksonometrik hazırlanan perspektiflerde düşünülen tüm
yapısal olmayan aksam gösterilecek ve değerlendirilecek en uygun çözüm belirlenerek
projeye son hali verilecektir. Uygulama projesi kesin projelerde kararlaştırılan bu
detaylar son şekli ile uygulama detayı ölçeğinde her çeşit imalatının anlatıldığı birer
tarif şeklinde hazırlanacaktır.
iii. Kesin Proje: Bu aşama ön proje ve etütler ışığında uygulama projesine altlık
oluşturacak kararların verildiği aşamadır. Çizim ölçeği uygulama projesi ile aynı da
olabilir, farklı da olabilir. Uygulama projesi ise kesin proje ile verilen kararlar
 91

doğrultusunda tüm sistem ve imalat detaylarını da kapsayan, ifadeyi güçlendirecek

farklı ölçeklerin kullanılabildiği uygulamayı anlatan, gerekli Mimari Proje çizim
standart ve normlarına uygun üst aşamadaki proje aşamasıdır ve imalatların tarifinden
miktarına kadar her şeyin üzerinde gözüktüğü bir tarif ve analiz paftaları bütünüdür.
iv. Uygulama Projesi: Elektrik Mühendisliği ve Makine Mühendisliği projelerinden
gelen detaylar 1/20 ölçekli detayda tüm katlarda uygulama projesine işlenir ve kesin
projede belirlenen çakışma hataları detaylarda düzeltilmiş hali hiçbir sorunun
kalmadığı detay aşamasıdır. Bu aşamada iken proje onaya sunulacaktır.

Rölöve

Teknik Araştırmalar
Onarım öncesi binanın konumunun çevre ile ilişkisinin tespiti için Harita Mühendisi ve
Mimar birlikte görev alır. Tarihsel yapıların zaman içinde olası değişikliklerinin izlenmesi
güvenilir ölçme tekniklerine dayalı periyodik verilerin deformasyon analizi yöntemleri için de
gereklidir.
1/500 ölçekli hazırlanacak kadastral durum paftası ülke koordinat sistemine bağlanmış olarak
hazırlanacaktır.
Rölöveler yapıyı ve konstrüksiyonu tam olarak anlatacak şekilde koordinatlı detayları içeren
plan, kesit ve görünüşleri kapsamalıdır. Rölöve oluşturulmasına temel olacak tüm ölçmeler
koordinatları bilinen kontrol noktalarına dayandırılır. Bu noktalar ölçme tekniği ilkelerine
göre rölövesi yapılacak yapı ortamı içerisinde ve yapı yüzeylerinde oluşturulur.
Ancak, hangi amaçla olursa olsun, yapıların birbiri ile ilişkilerinin koordinatlı ve harita ölçüm
teknikleri ile belirlenmesi esastır.

Ölçme Yöntemleri
Fotogrametri, resmi çekilecek yüzey üzerinde koordinatı bilinen en az 3 pas noktası
oluşturularak ölçekli çizimler elde edilmesine olanak veren gelişmiş bir rölöve tekniğidir.
Rölöve ölçmeleri yapının özelliğine göre, klasik ölçme yöntemleri, yersel fotogrametrik
yöntemler ve reflektörsüz ölçme yapabilen lazer taramam tekniği ile çalışan elektronik
aletlerle 3 boyutlu model oluşturularak gerçekleştirilir.
Yersel fotogrametri uygulamalarında yapı yüzeyinin düzlem ya da düzleme yakın olması
durumunda tek fotoğraf değerlendirmesi yapılabilir. Girintili yüzeylerde ise fotoğraf çiftleri
ile stereo değerlendirme yapılmalıdır.
 93

ÖZGEÇMİŞ
Doğum tarihi 07.05.1982

Doğum yeri Ankara

Lise 1997-2000 Kaya Bayazıtoğlu Lisesi

Lisans 2001-2005 Yıldız Teknik Üniversitesi İnşaat Fak.

Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü

Yüksek Lisans 2006-2009 Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü

Jeodezi ve Fotogrametri Müh. Anabilim Dalı, Geomatik
Programı

Çalıştığı kurumlar

2005-2006 Nebula Mühendislik

2006 Arttek Proje
2006 Hona İnşaat A.Ş.
2006-2008 Aktaş Mühendislik