1

EL-MNKIZ MN-EDDALL
LCML AVM AL LML-KELM
TUHFET-L-ERB F REDD- AL EHL- SALB
RHUL-BEYN TEFSRNDEN SEMELER
TUHFET-L UK
NDEKLER
I El-Mnkz min-eddall (mm- Muhammed Gazl) .......................3
Safsataya itibr ve ilmleri red ediim........................................................7
Hakkati arayanlarn ksmlar......................................................................9
Kelm ilminin gyesi ve z ....................................................................10
Felsefenin gyesi ....................................................................................11
Felsefecilerin snflar ve kfr zere bulunmalar. Dehriyyn,
tabiyyn, ilhiyyn ................................................................................12
Felsefenin ksmlar ..................................................................................13
1 Riyziyye ........................................................................................13
2 Mantk ............................................................................................14
3 Tabat ilmleri ..................................................................................15
4 lhiyyt ..........................................................................................16
5 Siysiyt.........................................................................................16
6 Ahlk ..............................................................................................16
Talmiyye mezhebi [gulat- nn bir kolu] ve zararlar ...........................19
Tesavvuf ehlinin yolu...............................................................................25
Nbvvetin hakkati ve btn insanlarn ona muhtc olmas ....................30
Ders vermei terk etdikden sonra, tekrr ders vermee
balamamn sebebi .................................................................................32
mm- Gazl [Ksa hl tercemesi] ..........................................................42
II lcm-l avm an ilm-il kelm (mm- Muhammed Gazl)..........43
Birinci Blm
Mtebih haberler hakknda selefin itikd ........................................44
Birinci vazfe: Takds ...........................................................................45
kinci vazfe: mn ve tasdk.................................................................48
nc vazfe: Aczini itirf .................................................................49
Drdnc vazfe: Skt .......................................................................50
Beinci vazfe: msk...........................................................................51
I Tefsr yolu ile tasarrufda bulunmak................................................51
II Tevl yolu ile tasarrufda bulunmak ...............................................53
III (Tasrif). Kelimenin yapsn bozarak tasarrufda bulunmak ............60
IV (Tefr). Teferruata girmek yolu ile tasarrufda bulunmak ................60
V (Cem). Toplama yolu ile tasarrufda bulunmak..............................60
VI (Tefrk). Ayrma yolu ile tasarruf ...................................................61
Altnc vazfe: Keff [Benzetmek tehlkesinden saknmak] .....................62
Yedinci vazfe: Teslm [Marifet ehline ve aklamalarna teslim olmak] ...67
2
kinci Blm
Selef itikdnn isbt ..........................................................................69
A) Akl dell .......................................................................................69
a- cml dell ................................................................................69
b- Tafsl dell ................................................................................71
B) Nakl burhnlar .............................................................................72
nc Blm
Birinci Fasl: Peygamberimiz tebhe yol aacak kelimeleri
niin kulland .......................................................................................76
kinci Fasl: Mtebh lafzlar hakkndaki sl ve cevblar
hakknda tavsiyenin fidesi..................................................................83
nc Fasl: mn kadmdir, sz hakknda........................................85
Drdnc Fasl: Avmn inceleme ve aradrmas. mn kat
tasdkdir. Bu tasdk alt mertebedir ......................................................88
Beinci Fasl: nsann sedeti kesin itikda baldr ............................91
III Tuhfet-l-erb f redd-i al ehl-i salb (Abdllah bin Abdllah Tercmn)....94
Birinci Fasl
Mslimn oluum ve Tunus hkmdrnn yanndaki ilerim ................95
kinci Fasl
Tunus Bei Ebl Abbs Ahmed ve olu Ebl Frs Abdlazzin
hkmetleri zemnndaki durumum.....................................................99
Tunus sultn Ebl Fris Abdlazzden baz htrlar........................101
nc Fasl
Hristiyanln reddi ve Muhammed aleyhisselmn
Peygamberliinin Tevrt ve ncl gibi dier Peygamberlerin
kitblarndaki delller ile isbt edilmesi ...............................................103
Birinci ksm: Drt ncli yazanlar ve uydurduklar yalanlar
hakkndadr ....................................................................................104
kinci ksm: Hristiyanlarn din ve itikdlarnda mevcd olan
ayrlklar ve onlarn frkalar hakkndadr ..........................................108
nc ksm: Hristiyanlarn bozuk kideleri hakkndadr ................111
Birinci kide: Vaftz olmak............................................................111
kinci kide: Teslse (lemeye) mn ...........................................112
nc kide: Oul uknumunun, hazret-i Meryemin
karnnda s aleyhisselm ile cesedlendiine inanmak .................115
Drdnc kide: Mukarrebt kurbanna mn (-i Rabbn) .......117
Beinci kide: Papaza gnh kartmak .......................................119
Drdnc ksm: Hristiyanlarn inan ve eratlarnn tenkdi ...........120
Beinci ksm: s aleyhisselmn lh olmayp, mahlk,
bir insan ve bir peygamber olduunu aklamakdadr......................123
Altnc ksm: Drt ncli yazanlarn, aralarndaki ayrlklar ve
yalanlar hakkndadr.......................................................................127
Yedinci ksm: Papazlarn s aleyhisselm hakknda
uydurduklar yalanlar ve bu hussda kendilerini
yalanc duruma drdkleri hakkndadr........................................132
Sekizinci ksm: Hristiyanlarn mslimnlar aybladklar
meseleler hakkndadr....................................................................136
3
Dokuzuncu ksm: Peygamberimiz Muhammed aleyhisselmn
nbvvetinin Tevrt ve Zebr ve nclde bulunan yetlerle ve
dah nce gelmi Peygamberlerce sbit olduu hakkndadr ..........139
Seyyid-l Kevneyn hazretlerinin Peygamberliinin
ilh Kitblarda isbt ......................................................................142
IV Rh-ul-Beyn Tefsrinden Semeler (sml Hakk Bursav)....144
l-i mrn sresi, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107,
108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117.ci yet-i Kermeleri ....144
Nis sresi, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 153, 154, 155, 156, 157, 158,
159, 160, 161, 162, 171, 172, 173, 174, 175.ci yet-i kermeleri ............171
Mide sresi, 17, 18, 19, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 110, 111, 116,
117, 118, 119, 120.ci yet-i kermeleri ..................................................204
Tevbe sresi, 30, 31, 32, 33.c yet-i kermeleri ...................................226
V Tuhfet-l-Uk (Seyyid brhm Fash Badd) ..........................230
4
MM-I GAZL
Bu (El-mnkz) kitbn ve bundan sonraki (lcm-l
avm an ilm-il kelm) kitbn imm- Muhammed Gazl
rahmetullahi aleyh yazmdr. slmn en byk limlerinden-
dir. 450 [m. 1058] senesinde tevelld, 505 [m. 1111] senesin-
de veft etmidir. fi mezhebinde mctehd idi. O kadar ok
kitb yazmdr ki, mrne blnce, bir gne onsekiz sahfe
dmekdedir. Kitblar ok kymetlidir. slm felesofu olma-
yp, byk bir Ehl-i snnet limidir. slmiyyetde felsefe olma-
d gibi, islm felesofu da yokdur.
mm- Gazl hazretlerinin mridi, silsile-i aliyyenin b-
yklerinden Eb Al Frmid hazretleridir. Evliylk mertebe-
lerine onun sohbetleri ile kavumudur. mm- Gazlnin
yaad devr, islm leminde, siys ve fikr karklklarn
hkm srd bir devr idi. Badddaki Abbs halfesinin h-
kimiyyeti zaflemee yz tutmudu. Byk Seluk Devleti-
nin snrlar ise geniliyor, nfzu artyordu. mm- Gazl, bu
devletin hkmdrlar, Alparslan, Melikh ve Sultn Sencer
zemnnda yaad. Hassan Sabbh ve adamlar, sapk yol-
lar olan smliyye frkasnn fikrlerini yaymaya alyorlar-
d. Msrda da Ftim devleti kmee balam, Endls
slm Devleti gerilemee yz tutmu idi. Mslimnlar mukad-
des topraklardan atmak iin hzrlanan Hal seferleri, bu ze-
mn [m. 1096] balamd. Bu siys karklklarn yannda,
fikr ve dncelerde de karklklar balamd. ve d
dmanlar, her zemn olduu gibi, mslimnlarn itikdn
bozmaa alm, bir yandan Yunan feylesoflarnn bozuk
fikrleri terceme edilip, islm inanlarna kardrlmaa ura-
lm, bir yandan da Btn ve Mutezli itikdlar yaylmaya
allmdr. te bu srada Ehl-i Snnet itikdn mdfea
eden islm limlerinin banda, imm- Gazl hazretleri ge-
liyordu. O, bir yandan talebeler yetidirmee alrken, bir
yandan da, Ehl-i snnet d frkalara ve felsefecilere cevb-
lar yazmdr. (El-mnkz) kitbnda, kendilerini akll, ilm
adam, hi yanlmaz zan eden dinsizlere cevb vermekdedir.
(lcm-l avm an ilm-il kelm) kitbnda da, Ehl-i snnet
itikdna gre inanmann ehemiyyetini, mtebhatdan
man karmann tehlkelerini, kelm ilmi ile uramann za-
rarlarn aklamakdadr. Eserlerinin says (1000)e ulad
(Mevdat-l ulm) kitbnda yazldr. hy-l-ulm, Kim-
y-i Sedet kitblar ile Cevhir-l Kurn tefsri mehr-
dur.
42
LCM-L AVM
AN LM-L KELM
(Kelm lminin Tehlkesinden
Halkn Muhfazas)
(Huccet-l slm mm- Muhammed Gazl)
kuddise sirruh
Bismillhirrahmnirrahm
Btn kullarna ism ve sfatlar ile tecell eden, Onu tanmak isteyen
tliblerin akllar, kibriys, azameti sahrasnda aran, fikr ve dnce ka-
natlar, Onun izzetinin shasna ulaamayan, hakkatinin ne olduu, akl-
larn, fehmlerin idrkinden l olan; Evliy ve havssnn kalblerini doldu-
ran, rhlarn muhabbetinin atei ile yandran, azamet nrlarnn parltla-
r iinde hayretlere daldran, Ceml-i ilhyi medh ve sen etmekden dil-
leri tutulan, ancak Allah telnn onlara, mahlktn en hayrls, Res-
l Muhammed Mustafnn sallallah aleyhi ve al eshbih ve tretihi ve
sellem dili ile iitdirdii ve bildirdii ism ve sfatlar ile medh ve sen edi-
lebilen Allah telya hamd olsun.
Allah tel sana doru yolu gstersin. Dalletde, sapk yolda
olan haeviyye frkasndaki baya ve chil kimselerin, Allah tel ve s-
fatlar hakknda, tebhe, mahlklara benzetmee gtren mtebih
haberlerden soruyorsun. [mm- Gazl rahimehullah bir ahsn mte-
bih haberler hakkndaki sline, o ahsa hitben bu risleyi yazarak ce-
vb vermilerdir.] Allah tel ve sfatlar, sret (yz), yed (el), kadem
(ayak), nzl (inme), intikl, Ar zerinde oturmak ve karar klmak ve ben-
zeri eylerden muhakkak mnezzehdir. O sapklar, bunlar, haberlerin z-
hirinden ve sretinden almlar, Selef-i slihnin de bu itikd zere olduk-
larn sylemilerdir.
Selef-i slihnin itikdn aklama, haberlerden, yan yet-i ker-
me ve hads-i erflerden nelere itikd edilmesinin vcib olduunu beyn
etmei, hakkn meydna kmas iin zerindeki perdeyi kaldrma, bahs
edilmesi lzm olan ile, bahsi lzm olmayan ve onlara dalmakdan el ek-
mek lzm gelen mevzular birbirinden ayrma irde etdim. Allah tel-
ya yaknlama mmdi ile ak olan hakk, dorulukdan ayrlmadan, bir ta-
raf tutmadan, mezheb taassubu gstermeden, senin isteine icbet edi-
43
yorum. Gzetilmee en lyk olan, hak olandr. Muhfaza edilmee en l-
yk olan da, sdk [doruluk] ve insfl olmakdr. Allah teldan hakk, do-
ruyu gstermek ve bu konuda muvaffak olmam iin yardmn diliyorum.
O kendisine hakk olarak d edenin dsn kabl eder.
Bu kitb blm olarak hzrladm.
Birinci blm, tebhe, mahlklara benzetmee gtren haberler-
de, selef-i slihnin mezhebinin hakkati beynndadr.
kinci blm, hak olan Selef-i slihn mezhebi zerine getirilen de-
lller bildirilmekde ve bu mezhebe muhlif olanlarn bidat shibi olduk-
lar aklanmakdadr.
nc blm, bu mevzda farkl ve fideli fasllar ihtiv etmekde-
dir.
BRNC BLM
Mtebih Haberler Hakknda Selefin tikd:
Basret ehli yannda bhesiz en ak hak mezheb, Selefin mezhe-
bidir. Yan Eshb- kirm ve tbinin mezhebidir. te imdi bu mezhe-
bi ve delllerini aklyarak diyorum ki, bizce hak olan Selef mezhebinin
hakkati, avmdan olan, yan islm itikdn iyice bilmiyen bir kimseye,
Allah telnn zt ve sfatlar hakknda mtebih bir haber vey sz ula-
nca, onun zerine yedi ey vcib olur:
1 Takds,
2 Tasdk,
3 Aczini itirf etmek,
4 Skt,
5 Keff (el ekmek, ekinmek),
6 msk,
7 Marifet ehline teslm olmak.
1 Takds: Allah tely cism olmakdan ve cisme benzer eyler-
den tenzh etmekdir.
2 Tasdk: Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem buyurdukla-
rna inanmakdr. Btn bildirdikleri hakdr, dorudur. Buyurduklarnda s-
dkdr. Hak Onun dedii ve murd etdii yndedir.
3 Aczini itirf etmek: Avmn, mtebih bir haberde Allah
telnn ve Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem murdn bilmenin
ve anlamann, gc dnda olduunu ikrr etmekdir. Zten bu avmn -
nndan deildir, vazfesi de deildir.
4 Skt: Tebhe gtren haberlerin mansndan avmn sl sor-
44
mamas, o mevzua dalmamas, ondan sl etmenin bidat olduunu bil-
mesidir. O mevzua dalmasnda dni iin tehlke vardr. Farknda olma-
dan kfre debilir.
5 msk: Tebh uyandran lafzlarda tasarruf etmemek [hkm
vermemek], baka bir dile evirmemek, onda ziyde ve noksanlk yap-
mamak, cem ve tefrk [birledirme ve ayrma] yapmamakdr. Belki sy-
lenen lafz, rd, irb, tasrfi ve sgas nasl bildirilmise, o eklde sy-
lemelidir.
6 Keff: Avmn, mtebih szlerin manlarn irdelemekden
gnln ve zihnini men etmek ve tefekkr etmemekdir.
7 Teslm: Marifet ehline teslm olmakdr. Kendisine cizlii dola-
ysyla gizli olan mtebihlerin, Reslullaha sallallah aleyhi ve sellem,
Peygamberlere aleyhimsselm, sddklara ve vellere gizli kalmad-
na itikd etmekdir.
Selef-i slihn, yukardaki yedi maddeyi avmn herbiri zerine va-
zfe olarak vcib klnmasn itikd etmilerdir. Selefin bu yedi vazfenin
herhangi birine muhlefeti dnlemez. imdi bu vazfeleri teker teker
aklayalm:
BRNC VAZFE: TAKDS
(Allah tel dem aleyhisselmn amurunu eliyle yourdu) ve
(Mminin kalbi Rahmnn iki parma arasndadr) hads-i erflerin-
de geen el (yed) ve parmak (usbu) kelimeleri tebhe gtren, mte-
bih lafzlardr. El kelimesi duyulduunda iki man akla gelir. Bunlardan
biri et, kemik, sinir ve damarlardan mteekkil uzva konulmu ismdir. Et,
kemik, sinir ve damarlar huss sfatlar olan huss cismlerdir. Cism, uzun-
luu, genilii ve derinlii olan [bolukda yer kaplayan maddenin ekl al-
m hli olan] eylerdir. Bulunduu meknda baka birinin bulunmasna
mni olur. Kendisi yerinden ayrlmadkca oraya bakas giremez.
Bazan bu el lafz, asl cism ile alkal olmayan bir manya da ge-
lebilir. Mesel, lke Emrin elindedir denildiinde, emrin eli kesik ol-
sa bile lkenin emrin hkm ve idresi altnda olduu anlalr. Avm ol-
sun, havs olsun hads-i erfde bildirilen elin et, kan ve kemikden m-
teekkil olan uzv olmadn dnmelidir. nki, Allah tel hakknda
byle dnmek muhaldir, mmkin deildir. Zr Allah tel, cism olan
eylerle vasflandrlmakdan mnezzehdir. Allah tely uzvlardan mey-
dna gelmi bir cism olarak dnen, puta tapm olur. nki her cism
mahlkdur. Mahlka ibdet etmek kfrdr. Puta tapmak kfrdr. nki
put, mahlkdur ve cismdir. Cisme tapan da halef ve selef immlarnn ic-
m ile kfir olur. Bu kendisine taplan cism, ister sert ve kat dalar gi-
bi kesf olsun, ister hava ve su gibi latf olsun, ister yeryz gibi karan-
lk, ister gne, ay ve yldzlar gibi parlak olsun, ister hava gibi renksiz ve
45
effaf olsun, ister Ar, Krs ve gk kadar byk olsun, ister zerre ve toz
gibi kk olsun, ister ta gibi cansz olsun, ister insan gibi canl olsun,
her hl- krda putdur. Cismin gzellii, cemli, azameti, kkl, ka-
tl, kalc olmas onu put olmakdan karmaz.
Allah tel cism deildir, eli ve parma cism deildir diyen kim-
se, Onu uzviyyetden, et ve sinirden nefy etmi olur. Bylece hdis olma-
nn cb etdirdii eylerden Rabbini tenzh etmi olur. Ondan sonra, Al-
lah telnn eline ve parmana dir Kurn- kerm vey hads-i erf-
de geen kelimenin, cism olmayan vey cismlere has olan sfatlardan ba-
ka, Allah telnn nna lyk bir mans olduuna inanmak lzmdr.
Bu many anlyamyan, hakkatini kavryamyan iin mkellefiyet yokdur.
nki bu manlar bilmekle asl mkellef tutulmamdr. Bunlarn hak-
k mansn vey tevlini bilmesi zerine vcib deildir. Vcib olan, ile-
ride gelecei gibi, mtebih kelimeler zerinde derin dncelere dal-
mamakdr.
kinci misl: Hads-i erflerde bildirilen sret lafzdr. (Allah tel
demi kendi sretinde yaratd) ve (Ben Rabbimi en gzel sretde gr-
dm) hads-i erflerindeki sret lafz, mterek ismdir. Bazan et ve ke-
mikden meydna gelmi, herbiri huss yapda olan gz, burun, az, ya-
nak gibi cismlerin zel bir eklde dzenlenmesinden hsl olan heyete
verilen ismdir. Bazan de sret lafz kullanlnca, cism olmayan, cismde
heyet ve cismlerde tertb olmyan ey murd olunur. Mesel, Mesele-
nin sretini bildi ve benzeri szlerdeki sret lafzlar byledir. Her mmin
bilmelidir ki, sret lafz, Allah tel iin yukardaki birinci mandaki gi-
bi et ve kemikden meydna gelmi burun, az ve yanakdan mteekkil
dnlemez. nki bunlarn hepsi cismdir ve cismlerdeki heyetdir.
Cismlerin ve heyetlerin yaratcs, bunlara benzemekden ve sfatlarndan
mnezzehdir. Bunu yaknen byle bilen mmindir.
Eer htrna, bu kelimeden kasd edilen man bu deilse, acab
istenen man nedir, diye gelirse, bu durumda bilmelidir ki, bu mev-
zda aradrma yapmak emr olunmam, bu mevza dalmamak emr
olunmudur. nki bu mevz, tkatinin stndedir. Fekat o kimseye l-
zm olan, sret lafz ile, cism ve cisme has sfat olmayan ve Allah tel-
nn azamet ve celline lyk olan bir mannn murd buyurulduunu iti-
kd etmesidir.
nc misl: Bir kimsenin kulana nzl (inme) kelimesi alnn-
ca, bunun mterek ism olduunu bilmelidir. (Allah tel her gece dn-
y semsna iner) hads-i erfindeki inme (nzl), mtebih bir kelime-
dir. nsann htrna cismin inmesi gelebilir. Bazan nzl cismler iin kul-
lanlr. O zemn nzl kelimesinin cisme ihtiyc vardr. Birincisi, s-
kinine mekn olan yksek cismdir. kincisi, yine skinine mekn olan al-
ak cismdir. ncs, aadan yukarya ve yukardan aaya intikl
eden cismdir. Aadan yukarya kmaa sud, urc vey raky denir.
46
Yksekden alaa inmee de nzl ve hbt denir.
Bazan da nzl lafz cismden baka manda kullanlr. O zemn
cismin hareketi ve intiklini dnmee ihtiyc kalmaz. Nitekim Allah te-
l, Zmer sresi, altnc yetinde melen, (Sizin iin [byk ba] hay-
vanlardan sekiz ift indirdi) buyurmudur. Deve, sr gibi hayvanlarn
gkden intikl ederek nzl etmeleri grlmemidir. Bunlarn rahmlerde
yaratld bilinmekdedir. O hlde bu inzlde bhesiz baka bir man
vardr.
mm- fi radyallah anh da, Msra gitdiimde, Msr halk s-
zm anlamadlar. Ben de indim, sonra dah indim, sonra dah da indim
buyurmudur. mm- fi bu inme ile, vcdnn aaya indiini
kasd etmemilerdir. [Halkn seviyesine indiklerini sylemilerdir.]
O hlde her mmin, Allah tel hakknda nzl, birinci manda
olduu gibi, bir ahsn cesedi ile yukardan aaya intikli olmadn ke-
sin bilmelidir. nki ahs ve cesed cismdir. Allah tel ise cism deil-
dir.
Eer bu man kasd edilmiyor ise, hangi man kasd ediliyor, diye
htrna bir dnce gelirse, ona deriz ki: Semdan devenin indirilmesi-
ni anlamakda ciz olan sen, Allah telnn dny semsna nzln an-
lamakda dah da cizsin. Bu konu seni ilgilendirmez. bdetin ile vey
mesleinle megl ol. Dilini tut. Her ne kadar hakkatini ve nasl olduu-
nu bilmesen de arab lgatinde nzl kelimesinin, Allah telnn azamet
ve celline yakr bir mansnn ciz olduunu bilmelisin.
Drdnc misl: Kurn- kermdeki fevk [st] lafzdr. Enam sre-
si, onsekizinci yet-i kermesinde melen, (O kullarnn fevknde yeg-
ne tasarruf shibidir) ve Nahl sresi, ellinci yet-i kermesinde melen,
(Fevklerinde olan Rablerinden korkarlar) buyurulmudur. Bu yet-i
kermelerde geen fevk kelimesini avmdan birisi duyduu zemn, fevk
kelimesinin iki manda kullanlan mterek bir ism olduunu bilmelidir.
Birinci mans, yukarda olan bir cismin aada olan bir cisme nis-
beti gibidir. Yan yukarda olan aadakinin bann zerinde olmasdr.
kinci manda fevk, rtbe iin kullanlr. Bu manda, ilm ilmden stn-
dr denildii gibi, Halfe sultnn fevkndedir ve Sultn vezrin fevkn-
dedir denir. Birinci man, bir cismin dier bir cisme nisbetini gerekdi-
rir. kinci manda ise, cisme ihtiyc yokdur.
O hlde mmin, kesin olarak bilmelidir ki, birinci man, istenen
man deildir. Allah tel hakknda muhldir. nki birinci man,
cismin vey cismlerin sfatlarnn cb etdirdiklerindendir.
O hlde fevk kelimesinin birinci mansnn Allah tel hakknda
nefy edileceini bilen kimsenin, bu kelimenin niin ve ne manda kulla-
nldn bilmese de, zerine herhangi bir mesliyyet yklenmez ve bu
47
mevza dalp aradrmasna lzm yokdur. Zikr etdiimiz mtebih lafz-
larn zerine zikr etmediklerimiz kys edilebilir.
KNC VAZFE: MN VE TASDK
Mtebih lafzlarda irde olunan mannn, Allah telnn azamet
ve celline yakr bir man kasd edildiini kesin olarak bilmek ve Res-
lullahn sallallah aleyhi ve sellem Allah tely bu lafzlarla vasf etme-
sinde sdk olduunu bilmek ve inanmakdr. Reslullahn buyurduklar-
nn doru, haber verdiklerinin hak olduunu bhe etmeden kalben tas-
dk etmeli, yan muhakkat, eksiz ve bhesiz inandk ve tasdk etdik, de-
melidir. Hakkatine vkf olmasam da, Allah tel kendisini ne ile vasf et-
mi vey Resl Onu nasl vasf etmi ise, Allah tel [kendisinin ve Re-
slnn] vasf etdikleri gibidir. rde etdikleri man ve syledikleri vech
zere hakdr, demelidir.
Sl: Tasdk ancak tasavvurdan sonra, mn ise, ancak anladkdan
sonra olur. Mtebih lafzlarn manlarn anlamyan kimse, bu lafzlar
syliyenin sdk olduuna nasl inanr?
Cevb: leri icml, yan ksa ve toplu hlde olarak tasdk etmek
muhal deildir. Her akl shibi, bu mtebih lafzlardan manlar murd
edildiini ve her ismin bir msemms kasd edildiini bilir. O hlde ha-
ber verilen eyin haber verildii zere doru olduuna itikd etmek
mmkindir. Bu icml yolu ile makldr. Bu lafzlardan mufassal deil, mc-
mel ileri anlamak ve tasdk etmek mmkindir. Evde canl vardr denil-
diinde, bu sze, insan mdr, at mdr vey baka bir canl mdr bilme-
den, evde bir canlnn olduunu tasdk etmek mmkindir. Hatt Evde bir
ey vardr denildiinde, o eyin ne olduunu bilmese de, evdeki eyin
varln tasdk etmek mmkindir. Bunun gibi, mel-i erfi (Rahmn Ar-
a istiv etmidir) olan, Th sresi beinci yet-i kermesini duyan kim-
se, istiv lafzndan, mcmel olarak Ara zel bir nisbet irde edildiini an-
lar. Bu nisbetin Ar zerine istikrr, mahlklarna dn, Ar- al ile it-
tihd [birleme], Ar istl etme [hkm altna alma] vey nisbete del-
let eden baka bir manya geldiini bilmeden de, istivdan murdn Ar-
a zel bir nisbetin olduunu tasdk etmesi mmkindir.
Sl: Halka anlamad eklde hitb etmenin fidesi nedir?
Cevb: Bu hitbdan maksad, ehli olan kimselere anlatmakdr. On-
lar da Evliy ve rsih ilmli limlerdir. Bunlar kasd edilen many anlam-
lardr. Akll olanlara hitb eden kimsenin, ocuklarn anlyabilecei sz-
lerle hitb etmesi art deildir. Avmn riflere nisbeti, ocuklarn blig
olanlara nisbeti gibidir. ocuklarn, anlamad eyleri bliglerden sorma-
s, bliglerin de ocuklara, Bu sizin iiniz deil, bunlar zerinde durma-
ynz, baka szler zerinde durunuz, demeleri lzmdr. Avmdan olan
chiller bir ey sorarlarsa, onlara mel-i erfi (Ehl-i zikre [yan limle-
re] sorunuz) olan Nahl sresi krknc yet-i kermesini sylemelidir.
48
Eer anlama kbiliyyetinde iseler, onlara anlatlr. Aksi takdrde onlara,
mel-i erfi, (Size az bir bilgi verilmidir) olan sr sresi, seksenbein-
ci yet-i kermesi ile, mel-i erfi, (Size aklannca, hounuza gitme-
yecek olan eyleri sormaynz) olan Mide sresi, yzbirinci yet-i ke-
rmesini sylemelidir. Bu slin manlar bunlardr. Bunlara mn etmek
vcibdir. Keyfiyyeti, nasl olduu sizin iin mechldr. Bu mtebih
lafzlardan sl etmek bidatdir. mm- Mlik rahmetullahi aleyh, s-
tiv malmdur. Keyfiyyeti mechldr. Ona inanmak vcibdir buyurmu-
dur.
O hlde zihnde tafslt olmayan mcmel eylere mn etmek mm-
kindir. Allah tel hakknda muhal olanlar nefy ederek tenzh etmek taf-
sltl olmaldr. nki nefy edilenler cism ve cismin cblardr. Burada
cismden maksadmz, eni, boyu ve derinlii olan, kuvvetli ise, bulundu-
u yere gemei taleb edene mni olan, zaf ise, kendisini yerinden -
karmak isteyen itici bir kuvvet ile kendi yerinden ayrlan bir eydir. ok
ak olmakla berber cismi aklamamz, avmn bir ksmnn belki cism
ile ne murd edildiini anlayamazlar diye dndmz iindir.
NC VAZFE: ACZN TRF
Mtebih szlerin manlarnn knhne ve hakkatine vkf olma-
yan, bu manlarn tevlini ve murd olunan many bilmeyen kimsenin
aczini ikrr etmesi vcib olur. nki mtebiht tasdk etmek vcibdir.
Hlbuki kendisi murd olunan many anlamakdan cizdir. Bildiini,
anladn iddi ederse yalan sylemi olur. mm- Mlikin rahimehul-
lah, keyfiyyeti mechldr sznn mans da budur. Yan (istiv) ke-
limesi ile murd olunan eyin ne olduu kesin olarak belirtilmemidir. R-
sih ilmli limler ve Evliydan rif olanlar iin keyfiyyet malmdur. Bun-
lar, marifetde avmn snrn ap, mtebiht anlama meydnnda d-
np doladlar. Marifet sahrsnda nice yollar kat etdiler. Buna ramen
onlarn da mtebihtdan henz ulaamadklar ksmlar kalmdr. Hat-
t kendilerine kef olan marifetler ok az, gizli kalan marifetler ok
fazla olup, aralarnda nisbet bile kurulamaz. Yan gizli ve rtl marifet-
lerin okluuna izfetle, kef olunan marifetlerin mikdr ok azdr.
Seyyid-l Enbiy sallallah aleyhi ve sellem, gizli, rtl marifet-
lerin okluuna izfeten, (Seni medh ve sen etmee kalksam saya-
mam. Sen kendini sen etdiin gibisin) buyurmudur. Kef olunan
marifetlerin azlna izfeten de Reslullah sallallah aleyhi ve sel-
lem, (Allah tely en iyi tanyannz, Ondan en ok korkannzdr.
Allah tely en iyi tanyannz benim) buyurmudur.
Kavuulacak mertebelerin, hllerin en sonuna gelenler de bu yolun
sonunda, onlarn acz ve kusr iinde kalmalar zarr olduundan, sd-
dklarn efendisi Eb Bekr radyallah anh, anlamakdan ciz olduu-
nu bilmek, anlamakdr vey anlayamadn anlamak, anlamakdr bu-
49
yurmudur. Mtebih manlarn hakkatlerinin evvellerinin avma nis-
beti, sonlarnn havssa nisbeti gibidir. [Eb Bekrin radyallah anh s-
znden havssn aczini itirf etdii grlmekdedir.] Bu durumda avmn
aczini itirf etmesi nasl vcib olmaz?
DRDNC VAZFE: SKT
Mtebiht hakknda sl sormakdan skt etmek, yan sl
sormamakdr. Bu vazfe btn avm zerine vcibdir. nki sl et-
mekle, gcnn yetmedii, aklnn ermedii ie atlm ve ehli olmad
bir mevzua dalm olur. Eer avm slini bir chile sorarsa, onun ve-
recei cevb, avmn cehlini artdrr. Belki de onu, farkna varmadan kf-
re gtrr. Eer avm slini rif bir kimseye sorarsa, rif ona anlatmak-
dan ciz kalr. Nitekim bir baba, mektebe yeni balayan ocuuna, mek-
tebe gitmenin fidelerini anlatmakdan ciz kalr. Kuyumcu da sanatnn
inceliklerini mesleinde mhir olan bir marangoza anlatmakdan cizdir.
Marangoz, kuyumculuun inceliklerini anlamakdan cizdir. nki o, m-
rn marangozluu renmekle ve yapmakla geirdii iin, marangoz-
luun inceliklerini bilir. Bunun gibi kuyumcu da mrn, kuyumculuu -
renmekle ve yapmakla geirmidir. nceleri o meslei bilmiyordu. Dn-
y ileri ve marifetullah kablinden olmayan eylerle megl olanlar
umr-u ilhiyye marifetlerinden cizdirler. Sanatdan yz evirenler de
hi bir sanat yapamazlar. St ocuunun et ve ekmek ile beslenmesin-
den ciz olmas, ftratndaki kusrdandr. Ekmek ve etin olmamasndan
ve gd olmakdan eksik olduklar iin de deildir. Fekat [st ocuu gi-
bi] bnyesi zaf olanlarn tabati et ve ekmek ile, kuvvetli gdlar ile
beslenmee msid deildir. Onun iin bir kimse, zaf olan ocua et ve
ekmek yidirirse vey yimesine imkn salarsa, o ocuu helk etmi olur.
Bunun gibi, avmdan olan bir kimse, bu mtebiht manlarn sorar-
sa, onu zecr etmek, mni olmak ve halfe merin radyallah anh
mtebih yetlerden soranlara yapd gibi, kam ile dmek lzmdr.
Nitekim Reslullah sallallah aleyhi ve sellem bir ka kiinin kader
meselesine dalp, tartdklarn grd. Bu konuda kendisine bir sl sor-
duklarnda, (Siz bununla m emr edildiniz. Sizden ncekiler ok sl
sormakla helk oldular) buyurdular.
Bunun iin derim ki: Vzlarn krsler zerinde halkn mtebiht-
dan olan sllerine, tevle dalarak, aklayarak cevb vermeleri harm-
dr. Onlara vcib olan, selef-i slihnin zikr etdii ve bizim bildirdiimizin
dna kmamakdr. Bu da, tenzhde mblaa etmek, tebhi nefy etmek,
Allah telnn cismden ve cismin sfatlarndan mnezzeh olduunu
sylemekdir. Bu mevzda diledii kadar mblaa edebilir. Hatt kal-
binize gelen her eyi, iinize gelen her dnceyi, htrnza gelen her ta-
savvuru Allah tel yaratmdr. Bunlarn hepsinden ve benzerlerinden
mnezzehdir demelidir. Haberlerde cisme ve cismin sfatlarna id hi-
bir man kasd edilmediini, murd olunan eyin hakkatini kavramak eh-
50
liyyetine shib olmadklarn, bunlardan sl etmee, irdeleme yapmaa
yetkili olmadklarn beyn etmesi, bu gibi fidesiz eylerle deil, takv
ile megl olmalarn tavsiye etmesi lzmdr. Allah telnn kendilerine
bunu [mtebiht bilmei] emr etmediini, Onun emr etdiklerini yapp,
men etdiklerinden kanmalar cb etdiini sylemelidir. te siz, bun-
lardan men edildiniz. Bunlardan birey sl etmeyiniz. Bu konuda her ne
zemn bir ey iitirseniz skt ediniz, mutlaka, bize ilmden az verildi. M-
tebiht, bize verilen az ilm ile zlecek meselelerden deildir deme-
leri gerekdiini sylemesi lzmdr.
BENC VAZFE: MSK
yet-i kerme ve hads-i erflerde vrid olan mtebih lafzlarda ta-
sarruf yapmakdan, mdhele etmekden kendini alkoymakdr. Halkn
tebhe gtren lafzlarda sessiz kalmas, bu kelimeleri olduu gibi brak-
mas vcibdir. Bu lafzlarda tasarruf etmekden kendini tutmak, alt yn-
den lzmdr. Bu alt ey unlardr: Tefsr, tevl, tasrf, tefr, cem, tefrk.
I Tefsr yolu ile tasarrufda bulunmak: Arab lisannda bir lafz,
baka bir dilde bu lafzn yerini tutan bir kelime ile deidirmek vey
mansn farsa vey trke olarak sylemekdir. Mtebih lafzlar v-
rid olduu eklde aynen sylemelidir. nki arabde bulunan lafzlara mu-
tbk olan bir lafz frisde bulunmaz. Bulunsa bile istire ynnden arab
deti ile fars deti birbirine uymaz. Arabde birka manya gelen m-
terek kelimeler vardr. Dier dillerde byle deildir.
Tefsr iin birinci misl: stiv lafzdr. Arablarn kullandklar istiv
lafznn mansna tam mutbk olan ve bu many uyandran umll bir
kelime farslarda yokdur. Nitekim istivnn karl olarak frisde (rst be-
istd) ifdesi kullanlr. Bu ifdede iki kelime vardr. Birinci kelime olan rst,
eri ve bkk tasavvur edilen bir eydeki diklik ve doruluu ifde eder.
Beistd ise, hareket ve sarslma tasavvur edilen eylerdeki skn ve se-
bt beyn eder. (Rst beistd)n ifde etdii, ir ve iret etdii man-
lar, istiv lafznn iret etdii manlardan dah akdr. Dellet ve ir-
da [bildirmede] farkl olduklar iin (rst beistd) kelimesi, (istiv)nn mis-
li [onun gibisi, benzeri] olamaz. Bir kelimeyi ancak en gizli ve en ince, az
birey de olsa hibir ynden muhlefeti, yan uygunsuzluu olmayan, tam
benzeri ve mrdifi, yan e anlamls olan bir kelime ile deidirmek c-
izdir.
Tefsr iin ikinci misl: Arab lisannda (Usbu) yan parmak nimet
mansnda istire olunur. Falan kimsenin zerimde parma vardr de-
mek, nimeti vardr demekdir. Fris dilinde parmaa engt denir. Fekat
bu istireyi acemler det edinmemilerdir. Mecz ve istireye arablar,
acemlerden dah geni yer vermilerdir. Hatt bu konuda arablarn ge-
nilii ile acemlerin donukluu arasnda nisbet bile yokdur. Mster
man, arab dilinde gzelleir, acem dilinde ise kulan ona meyl etme-
51
yecei, kalbin de nefret edecei eklde irkinleir. ki kelime arasnda fark-
llk olduunda, birinin yerine dierini almak, benzeri ile deidirerek
tefsr etmek olmayp, muhlifi ile deidirerek tefsr etmek olur. Hlbu-
ki bir kelimeyi ancak misli, yan benzeri ile deidirmek cizdir.
Tefsr iin nc misl: (Ayn), gz kelimesidir. Bu kelimeyi tefsr
etmek isteyen, manlarnn en a ile frisde karl (em)dir der. (Ayn)
kelimesi arabde, bilinen grme uzvu ile birlikde, su kayna, altn ve g-
m manlarnda da kullanlan bir mterek ismdir. em lafz ise s-
dece gren uzv mansna gelip, dier manlarla ortakl yokdur. (Cenb)
yan yan ve (vech) yan yz kelimeleri de bunun gibidir. Bunun iin m-
tebih kelimelerin deidirilmesine kar kyor, arab olarak geldii ekl-
de braklmasn lzmlu gryoruz.
Sl: Ayn ile em arasndaki farklln btn lafzlarda olduunu
iddi etmek doru deildir. Zr ekmek mansna gelen arab (hubz) ve
fris (nn) kelimeleri arasnda ve et mansna gelen arab (lahm) ve f-
ris (gt) kelimeleri arasnda da fark yokdur. Baz lafzlarn manlarn-
da farkllk var denirse, bunlar deidirmei men etmeli, benzer olanla-
ra mni olunmamaldr.
Cevb: Gerekden bu farkllk btn kelimelerde deil, bazlarn-
dadr. Arab (yed) el kelimesi ile fris (dest) el kelimesi her iki lgatde, i-
tirkde, istirede ve dier ilerde msv olabilir. Ancak i, bir kelimeyi
dieri ile deidirmenin ciz olup olmadna gelince, bu iki kelime ara-
sndaki ayrm anlyabilmek, aralarndaki farkllklarn inceliklerine vkf ol-
mak herkes iin kolay ve ak deildir. Hatt bu konuda mkiller oa-
lr. ki kelimedeki farkllk ve benzerlik mahalleri birbirinden ayrlamaz olur.
Bu durumda nmzde iki durum vardr. Y mtebih lafz baka lafz
ile deidirmede kapy kapatarak ihtiytl davranacaz ki, bu deidir-
mee, tebdle zarret ve ihtiyc da yokdur. Vey kapy aacaz. Halk
oraya sreceiz. O zemn herkes istedii gibi bir lafz dieri ile deidi-
rerek tehlkeye decekdir.
Acab bu iki yoldan hangisi dah ihtiytl, dah salamdr? ste-
lik konumuz Allah telnn zt ve sfatlardr. Bana gre bu iin ok teh-
lkeli bir i olduunu kabl ve ikrr etmeyen hibir akll ve dindr kimse
yokdur. Tehlke, Allah telnn sfatlarnda tebdl ve tefsr yapmakda-
dr. Bundan kanmak lzmdr. Nasl kanlmasn ki, erat, boanm olan
kadna, rahminin bereti ve nesebin karmamas iin, velyet ve verset
hkm ve nesebin terettb iin ihtiyten iddet beklemei vcib klm-
dr. Bununla berber limler, boanm olan ksr kadnn, detden kesil-
mi kadnn, bla ermemi nikhl kz ocuunun ve mazle kadnn [o-
cuu olmamas iin hep azl olunmu kadnn] da iddet beklemesi vcib-
dir dediler. nki rahmin iinde olan ancak mblaa ile gibleri bilen Al-
lah azmn bilir. Nitekim Allah tel, Lokman sresi otuzdrdnc
yet-i kermesinde melen, (Rahimlerde olan O bilir) buyurmakdadr.
52
Eer biz iddet konusunda tafslta girerek akl yrtme kapsn aar-
sak [ksr kadn, detden kesilen kadn, bla ermemi nikhl kz ve
mazle kadnn, boandklar zemn ocuklar olamayaca iin iddet bek-
lemeleri cb etmez sonucu kar. Bu ise doru deildir. Allah telnn s-
fatlar ve mtebih kelimelerde deidirme, tefsr ve tevl yolunu aarsak]
o zemn tehlkeli bir ie girmi oluruz. Hmile kalmadklar hlde yukar-
daki drt kadnn iddet beklemesinin vcib olduunu kabl etmek, kabl et-
meyerek tehlkeli bir ie girmekden dah kolaydr. Bu kadna, iddetin v-
cib olmas nasl er bir hkm ise, arab lafzlarn tebdlinin de harm oldu-
u ictihd ile sbit olan er hkmdr. Burada terch olunan yol, dah n-
ce gedii gibi, arab lafzlarn deidirilmesine kapal olan birinci yoldur.
Allah tel ve sfatlar hakknda vrid olan haberlerde ve Kurn-
kermdeki lafzlardan murd olunan manlarda ihtiytl davranmak, elbet-
te ki iddetdeki ihtiytdan ve fukeh- kirmn bu kablden olan ihtiytla-
rndan dah mhim ve evldr.
II Tevl yolu ile tasarrufda bulunmak: Bir kelimenin zhir man-
sn bir tarafa brakp, onun baka bir mansn beyn etmekdir. Bu da
ya avmn kendisinden vki olur. Vey avm ile berber rifden vki olur.
Vey rifin kendisi ile Rabbi arasnda kendisinden vki olmak zere
yerdedir:
1. Avmn tevli:
Avmdan birinin [mnin] kendi kendine uraarak yapd tevl olup
harmdr. Yzmeyi iyi bilmeyen birinin denize dalmas gibidir. Bunun ha-
rmlnda bhe yokdur. Marifetullah denizi, su denizinden dah derin
ve dah tehlkelidir. Bu denizde helk olana, ondan sonra hayt yokdur.
Dny denizinde helk olann ancak fn hayt izle olur. Bu denizde he-
lk olann ebed hayt zil olur. ki helk arasnda ne byk fark vardr.
2. Avm ile lim arasndaki tevl:
Bu da birinci gibi yasak ve tehlkelidir. Bunun misli, ok iyi yzen
ve denize dalp kabilen birinin, yzmekden ciz, kalbi ve bedeni has-
ta olan birisini yanna alarak denize almas gibidir. Bu da harmdr. n-
ki bu hareket acemi ve hasta adam helk olmak tehlkesi ile kar kar-
ya getirir. Belki kyya yakn yerlerde onu koruyabilir. Ama dalgal yer-
lerde muhfaza edemez. Eer ona, shile yakn yerlerde kalmasn emr
etse, itat etmez. Ona, dalgalarn arpmas esnsnda ve yutmak iin
azlarn am timshlarla karlad zemn skin olmasn emr etse
de o, bedeni ve kalbi rhatsz olduu, tkatinde kusr olduu [gc az
olduu] iin, dalgcn skin ol emrini istenildii eklde yerine getiremez.
Bu misl, limin avma, zhirin hilfnda tasarruf etme ve tevl yapma ka-
psn amasna en uygun misldir.
Edb, nahv limi, muhaddis, mfessir, fakh, mtekellim, dah do-
53
rusu marifetullah derysnda yzmesini bilmeyen btn limler avmdr.
Marifetullah derysnda yzme renmek iin mrlerini harcayanlar,
yzlerini dnydan ve ehvetlerden evirenler, maldan, mevkiden, halk-
dan ve dier lezzetlerden yz evirenler, ilmde ve amelde Allah tel iin
muhlis olanlar, tat yapmakda ve mnkert terk etmekde eratin hud-
du ve dbn gzeterek amel edenler, Allah teldan baka her eyi kalb-
lerinden karanlar, Allah telnn muhabbeti yannda dnyy, hreti ve
Firdevs-i aly bile bir tarafa atanlar avm deildir, marifet denizinin
hakk dalglardr. Bununla berber onlar da byk tehlkededir. Onda
dokuzu helk olur. Sakl inci ve gizli hazneye ancak biri kavuur. Nitekim
Allah tel Enbiy sresi, yzbirinci yet-i kermesinde melen, (Bunlar,
Allah tel tarafndan kendilerine en gzel bir kbet takdr ve ihsn
edilmi olanlardr. Bu sebeble fevz- necta kavumulardr) ve Neml
sresi, yetmidrdnc yet-i kermesinde melen, (Rabbin hakkaten
onlarn gizlediini de, aa vurduklarn da bilir) buyurmudur.
3. Arifin tevli:
rifin kendi kendine, kalbinin srrnda, kendisi ve Rabbi arasnda yap-
d tevldir. Bu da vech iledir:
3) Mesel istiv ve fevk kelimelerinden murdn ne olduunun iine
domas, ya kat vey bheli vey zann- glib ile olur. Kat ise, ona iti-
kd etmesi lzmdr. bheli ise, ondan saknmas lzmdr. Allah tel-
nn ve Reslnn kendi kelmlarnda murd budur diyerek, aralarnda ter-
ch yapamad murz bulunan bheli man ile hkm etmemelidir.
Ona vcib olan bheli durumda tevakkuf etmesidir. Tevl zann- glib ile
olursa, zannn tealluk etdii iki ey vardr. Birisi, iine doan o man Al-
lah tel hakknda ciz midir, muhal midir? kincisi kat olarak ciz ol-
duunu bilir, ancak murd olan bu mudur, deil midir tereddd vardr.
Birinciye misl, fevk lafznn tevli, Sultn vezrin fevkndedir kav-
line benzer bir manev ykseklik eklinde ise, Allah tel iin bu man-
nn sbit olduunda bhe etmeyiz. Ancak biz mel-i erfi (nki onlar
fevklerindeki Rablerinden korkarlar) olan, Nahl sresi ellinci yet-i
kermesindeki (fevk) kelimesinde tereddd edebiliriz. Acab fevk kelime-
si ile manev ykseklik mi irde edildi, yoksa Allah telnn celline ya-
kr baka bir man m irde edildi. Bu man, Allah tel iin muhl olan
meknda ykseklik olmayp, cism ve cismde sfat da deildir.
kinciye misl, Ar zerine istiv lafznn tevlindedir. stiv lafz ile
Ara mahss bir nisbet irde olunmudur. Allah tel, Ar vstasyla gk-
den yere btn lemde tasarruf eder, ileri idre eder. Zr Arda ihds
edilmedikce, lemde hi bir sret yaratmaz. Nitekim ressam vey ktib,
kd zerine bir resm vey yaz yazacaklar zemn, nce zihnlerinde ya-
pacaklar iin plnn yaparlar, sonra kda dkerler. Mhendis de ay-
n eklde binnn eklini, zihninde canlandrmadan veremez. Kalb de, le-
54
mi olan bedeninin ilerini dima, zihn vstasyla idre eder. Arn Alla-
h telya nisbetinin isbt ciz midir, deil midir diye belki tereddd ede-
riz. Y nefsinde bulunan vcbiyyeti ile vey hilf Allah telya muhl
olmamakla berber onunla snnetini ve detini icr etmesidir. Nitekim
detini yle icr etmekdedir ki, insann kalbinin idresi dimasz mm-
kin deildir. Geri Allah telnn kudretinde kalbi dimasz idre etme-
si vardr. Eer bunu ezelde irde etseydi ve ilmi ona tealluk etseydi,
kalbe dima olmadan idre etmee verirdi. Ancak ezelde takdr etmedi-
i iin bu mmkin deildir. Bu, kudretinde olan bir kusrdan deildir. Ezel-
de irde etdii ve ezel ilminin ihtasnda olduu iin aksi mmkin deil-
dir. Bunun iin Ahzb sresi, altmikinci yet-i kermesinde melen,
(Allahn kannunu deidirmee asl imkn bulamazsn) buyurulmu-
dur. Ezelde irde olunan ey deimez. rde olunan eyin meydna gel-
mesi vcibdir. Ztnda muhl olmasa da, irde olunann tersi muhldir.
Ama (muhlin ligayrih), yan baka sebeble muhldir. O da ilm-i ezel-
nin cehle gitmesi, ezel irdenin yerine getirilmemesidir.
O hlde Arn Allah telya nisbetini, Arn vstas ile memleke-
tin idresinin sbit olmas, aklen ciz ise de, acab vki midir? te bu-
rada tedkk edenler tereddde der. Belki de bunun vki olduunu zan
eder. Bu, bizzat mannn Allah tel hakknda ciz olup olmadn zan
etmee misldir.
Birincisi, Allah tel hakknda sahh ve ciz olup, fekat bu man-
nn lafzdan kasd edilip edilmedii hakkndaki zandr. ki zan arasnda iki
fark vardr. Lkin iki zandan herbiri, eer kalbe doar, gsde yerleir-
se, kalbden onu istei ile def edemez ve zan etmemesi mmkin olmaz.
nki zannn, defi mmkin olmayan zarr sebebleri vardr. Nitekim
Bekara sresi, ikiyzseksenaltnc yet-i kermesinde melen, (Allah
her ahsa ancak gc yetdii kadar mesliyyet ykler) buyurul-
mudur. Ama onun zerine iki vazfe vardr. Birincisi, onda yanllk ihti-
mli olmadn dnp, kat bir eklde kalbinin ona mutmain olmas-
na mni olmasdr.
kincisi, istivdan murd byledir, fevkden murd yledir diye ke-
sin hkmler vermemelidir. nki, o zemn bilmedii ey hakknda hkm
vermi olur. Hlbuki Allah tel sr sresi, otuzaltnc yet-i kermesin-
de melen, (Hakknda bilgin bulunmayan eyin ardna dme) buyur-
makdadr. Ancak, zan ediyorum ki, bu byledir demelidir. O zemn ken-
dinden ve vicdnndan verdii haberde sdk olur. Syledii sz ile Al-
lah telnn sfat ve murd zerine hkm etmi olmaz. Ancak kendin-
den hkm vermi, iindeki kanatini haber vermi olur.
Sl: Bu zan shibi limin, zannn halka anlatmas, onlarla konu-
mas, iindekileri dkmesi, zann kat olarak doru ise ciz midir?
Cevb: O zann hakknda konumas, anlatmas drt vech ile olur.
55
Kendi kendine vey kendisi gibi aradrc ve basret shibi olan birisi ile
vey sdece marifetullah taleb eden, zeks ve ftrat ile basret ehli ol-
maa istidd olan ile vey avm ile.
Eer zann kati ise kendisi buna inanr ve basretde dengi olana an-
latr vey sdece marifetullah dnen, marifeti almaa msid, mez-
heb taassbundan, dnyya meylden ve ehvetlerden arnm, marifet-
lerle vnmekden uzak duran, avm ile bulunduu zemn marifetini an-
latarak gsteri yapmakdan ekinen zek ve kbiliyyetli kimselere anlatr.
Bu sfatlarla muttasf olanlarla konumakda bir beis yokdur. nki mari-
fete susam olan ftnet shibi zek kimse, baka gye iin deil, sdece
marifet iin kalbine mtebih szlerin zhirinden mkiller gelir. Bu
mkiller onu, zhir mannn muktezsndan iddetle kama arzsunda
olduu iin, bozuk tevllere gtrr. [Bunun iin marifete susam zek kim-
selere rifin kat tevllerini anlatmas iyi olur. Bykler ne gzel sylemi-
lerdir]: lmi ehlinden men etmek, ehli olmayana vermek gibi zulmdr.
Avm ile byle meseleleri konumamak lzmdr. Avm, yukarda
bildirilen iyi vasflarla muttasf olmayan kimsedir. Hatt buna misl, da-
h nce gedii gibi st ocuuna, bnyesinin kaldramad kuvvetli ye-
mekleri vermek gibidir.
rifin tevli (maznn) zanl, zan ile olursa, o tevli, kendi kendine iyi-
ce dnmesi, tartmas zarr olur. Zan olsun, ek olsun, kat olsun, zih-
ni hep o tevl ile megl olur. Ondan kurtulamaz, ona mni olunamaz.
bhesiz bunlar avma anlatmamaldr. Maktdan men olunmas, bir
derece maznn ve mekk tevller hakknda avm ile konumamas
dah evldr. Ama marifetde kendi derecesinde olana vey o bilgileri ka-
bl etmee istidd olana anlatlmasnn ciz olup olmamasnda tered-
dd vardr. Cizdir denilebilir. O zemn tevli doru olsa da, ben yle
zan ediyorum demekden ileri gitmemelidir. Mni de olunabilir. nki Al-
lah telnn sfatlar hakknda ve Kelm- ilhdeki murdn zan ile tasar-
rufunda serbest ise de, o zannn anlatma terk edebilir. Bunda tehlke
vardr. rifin tevlini aklamasnn mubh olmas, nass, icm vey nass
zere kys ile bilinir. Bu mtebih lafzlarn tevli ile alkal nass, icm
ve kys vrid olmamdr. Hatt sr sresi, otuzaltnc yet-i cellesin-
de melen, (Bilmediin eyin arkasna dme) buyurulmudur.
Sl: rifin zan ile yapd tevlini, avmdan olmayan msid kim-
selere aklamas, aadaki dell ile ciz olmaz m?
1. Sdk olan birinin doru bildiklerini aklamas mubhdr. Hi kim-
se doru bildii zann iin cez grmez. O zannn aklamakdadr.
2. Kurn- kermi tefsr edenlerin szleri zan ve tahmn iledir. n-
ki btn syledikleri Peygamber Efendimizden duyulmu deildir. ctihd
edilerek karlmdr. Dolaysyla szler oalm, hatt birbirini nakz eden-
ler de olmudur.
56
3. Tek bir Sahbden nakl olunan, tevtr etmeyen, sahh hads ki-
tblarnda bulunmayan, dil kimselerden dil kimselere nakl olunan m-
tebih haberlerin nakli zerine, tbinin icm vardr. Tbin bu rivye-
ti, dil kimsenin sznn, ancak zan olarak alnaca iin ciz grm-
lerdir.
Cevb: 1. Mubh olmas, szn doru olmasndadr. Onun zararn-
dan korkulmaz. Ancak bu zanlarn yaylmas, zarardan hl deildir. n-
ki onu iitenin ii ona snabilir. Onu kat olarak doru itikd edebilir. O
zemn Allah telnn sfatlarnda ilmi olmadan hkm etmi olur. Bu da
tehlkelidir. nsanlar, grnen manlardan kanrlar. Kendilerini rhat-
latan bir man duyduklarnda, zann olsa da, ii ona snp, ona kesin iti-
kd eder. Ama belki de yanldr. O zemn Allah telnn sfatlar hak-
knda yanl ve btl dnm olur. Vey bir yet-i kermede Allah te-
lnn murd olmayan bir manya inanm olur.
2. Mfessirlerin zan ile olan szleri, istiv, fevk gibi Allah telnn
sfatlar ile alkal olursa kabl etmeyiz. Ancak o aklamalar fkh hkm-
lerinde, Peygamberlerin hllerini anlatan hikyelerde, kfirlerin hikyele-
rinde, vaz, mesel anlatmada ve yanllk tehlkesi byk olmayan yer-
lerde yaplabilir.
3. limler, bu konuda Kurn- kermde vrid olmayan vey Res-
lullahdan ilmi ifde eden bir tevtr ile gelmeyen hads-i erflerin dn-
da bir eye gvenmenin ciz olmadn sylemilerdir. Bir Sahbnin bil-
dirdii haber ise, kabl edilmez. Tevle meyl edenlerin yapdklar tevl ile
ve sdece rivyet zerinde duranlarn rivyetiyle megl olmayacaz.
nki o zemn zan edilene (maznn)a itimd edip, onunla hkm vermi
oluruz. Zikr etdikleri [dinden ve akldan] uzak deildir, ama Selefin bir ara-
ya getirdii zhir bilgilere muhlifdir. Selef-i slihn bu haberleri dil
kimselerden alp, kabl etmiler, onlar rivyet etmiler ve inceliyerek sa-
hh olduklarn aklamlardr.
Buna iki eklde cevb verilebilir:
1. Tbin, adli, yan z sz doru, dil kimseleri, bilhassa Alla-
h telnn sfatlar hakknda, yalanla ithm etmenin ciz olmadn,
edille-i eryyeden biliyorlard. Eb Bekr-i Sddk radyallah anh bir ha-
ber rivyet etdiinde, Ben Reslullahdan yle duydum dediinde,
bu sz red etmek, onu tekzb etmek, ona hads uydurma ve yanlma nis-
bet etmek demekdir. Eb Bekr radyallah anh dedi ki, Reslullah bu-
yurdu ... ve Enes radyallah anh dedi ki, Reslullah buyurdu ... ek-
lindeki rivyetleri tbin [hads olarak] kabl etdi. Tebe-i tbin de by-
le rivyetleri kabl etdiler. dil ve mttek olan Eshb- kirmn, T-
binin edille-i eryye ile sbit grdkleri rivyetlerini ithm etmee yol
yokdur. O hlde bir ztn kendi zanlarnn ithm olmamas nereden v-
57
cib klnd ve o zanlarn bu dillerin nakllerinin seviyesine nasl vardrld
ki, baz zanlar gnhdr. Nitekim ri sallallah aleyhi ve sellem (dil
olanlardan size gelen haberlere inannz, kabl ediniz, nakl ediniz ve
ortaya karnz) buyurursa, bundan kendi dnce ve zanlarnz, ii-
nize doan manlar kabl edip, meydna karnz ve rivyet ediniz
mans karlamaz. Bunlar (nass), ilh ve nebev kannlar mansnda
deildir. Bunun iin deriz ki, dil olmayann bu cinsden rivyetlerinden yz
evirmek ve rivyet etmemek lzmdr. Bu mevzudaki ihtiyt, vaz ve me-
seller ve benzerlerindeki ihtiytdan dah ok olmaldr.
2. Bu haberleri Eshb- kirm aleyhimrrdvn yaknen Reslul-
lahdan sallallah aleyhi ve sellem iitmiler ve kendilerinde yakn h-
sl oldukdan sonra, Tbine nakl etmilerdir. Onlar da bunu kabl edip,
rivyet etmilerdir. Reslullah aleyhisselm byle buyurdu, demediler.
Falan Sahb Reslullahn yle buyurduunu haber verdi dediler. Ri-
vyetlerinde doru idiler.
Tbin, rivyet etdikleri hads-i erflerde geen kelimeleri aynen
almlar, sonra gelen riflerin, her kelimenin hakk mansndan baka
vehm etdirdii mans da olaca, hads-i erfin baz fideleri olaca-
n dnerek rivyetlerinde hi bir eyi ihml etmediler. Allah tel
hakknda Sahblerin Reslullahdan rivyet etdii haberler zann deil-
dir. Mesel, (Her gece Allah tel, dny semsna nzl edip, d
eden yok mu, kabl edeyim, istigfr eden yok mu, magfiret edeyim)
hads-i erfini bir Sahb rivyet etmidir. Bu hads-i erf, geceyi ihy
etmee son derece tevk iin bildirilmidir. bdetlerin en fazletlisi
olan teheccdde d etmekde byk tesri vardr. Bu hads-i erf terk
edilse idi, bu byk fide ibtl edilmi olurdu. Bu hads-i erfin ihml edil-
mesine yol yokdur.
Bu hads-i erfde ancak ocuun ve ocuk gibi olan avmn nzl
lafzndan, cismdeki inmeyi htrlatan tehlkeli man karmas vardr. Bir
basret ehli iin, nzln bilinen eklinden Allah telnn mnezzeh ve mu-
kaddes olduunu avmn kalbine yerledirmekden kolay ne vardr. Mese-
l, avma yle der: Allah telnn dny semsna nzlnden gye, ni-
dsn bize iitdirmek ise ki, bize iitdirmedi. O hlde nzlnden fide ne-
dir? Arda vey yksek semlarda olduunda da bize nid edebilirdi. Bu
kadar anlatmakla avm, zhirdeki nzln btl olduunu anlar. Hatt
baka bir misl olarak yle sylenebilir: arkda olan birinin garbdaki bi-
rine nid edip, sesini iitdirmek iin garba doru bir ka adm ilerleyip, onun
iitmeyeceini bile bile armaya koyulur. Bir ka adm atmas, btl bir
hareket ve akl olmyann yapaca bir idir. Akll bir kimsenin kalbinde by-
le bir ey nasl yerleir? Bu kadar anlatmakla da her m [avmdan biri] n-
zln eklini nefy edip, kalbinde yakn hsl eder. Nasl yakn hsl olmaz
ki, Allah telnn cism olmas mmkin deildir. ntikl olmadan nzl mu-
hl olduu gibi, cism olmayan eyin intikli de muhldir. O hlde bu gibi
58
haberlerin nakl edilmesinde byk fideler vardr. Zarar ise azdr.
dil kimselerden nakl yolu ile gelen bu haberlerle, insann iine do-
an zanlar anlatmak msv tutulabilir mi? Bu anlatlanlar, zan ile yap-
lan tevlin bakalarna anlatlmasnn mubh klnmas vey men olun-
mas hussundaki ictihdlardr. Burada bir nc vechi zikr etmek de
mmkindir. O da sl edenin ve dinliyenin hllerinin karnelerine bakmak-
dr. Eer onlara bir menfeat salayaca grlyor ise, zan ile yapd
tevlini aklar. Yok eer onlara bir zarar vereceini kesdirirse, terk eder.
Bu ikisinden birini zan etmesi, anlatmann mubh olmasnda ilm gibidir.
Bir ok kimseler vardr ki, bu manlar bilmee gnlden istekle-
ri olmaz. Zihnlerinde zhir manlar sebebi ile bhe ve tereddd hsl
olmaz. O zemn bu kimselere tevlden bahs etmek zihnlerini kardrr.
Yine bir ok kimseler vardr ki, zhir manlardan bhe ve tereddde ka-
plr. Hatt nerede ise Resl aleyhisselm hakknda itikdn ktledi-
rir ve bu manlar ifde eden hads-i erfleri inkr eder. Bunun gibileri-
ne zan edilen ihtiml anlatlr, hatt yalnz lafzn dellet etdii ihtiml ak-
lanrsa, ona fidesi dokunur. Bunu aklamakda bir beis yokdur. nki
bu konuma bakas iin zararl olsa da, onun hastal iin bir ilcdr.
Ancak bu konuulanlarn minberlerden, krslerden konuulmas uy-
gun deildir. nki dinleyenlerin ou bu konulardan habersiz ve bun-
lar dnmyor iken, ilerinde skin olan istek ve kanatler harekete ge-
tirilmi olur. Selef-i slihnin zemn, kalblerin skn zemn olduu iin,
selef tevlden mblaal eklde kanmlard. Dinleyenlerin gnlnde
skin olan isteklerini uyandrmakdan ve kalbleri tev etmekden korkar-
lard. Selef-i slihn, kendilerine muhlefet edenleri, fitne kard ve hi
lzm yok iken ek ve bhe uyandrd iin, gnha girmi sayarlard.
Ama imdi, islm lkelerinin bir ksmnda bu fikrler yaylmakdadr. Kalb-
lerden btl vehmleri yok etmek mdi ile bu konuda aklama yapan
mazrdur. Bu beldelerde byle konuanlar knamak dah azdr.
Sl: Makt [kat] tevl ile maznn [zanl] tevli ayrdnz. Tevlin
shhatli olmas iin kat tevl ne ile hsl olur?
Cevb: ki eyle hsl olur.
Biri, yaplan tevlin mansnn, Allah tel iin sbtu makt
olmasdr. Mertebe cihetinden fevkyyetde [stde] olmak byledir.
kincisi, lafzn iki eye ihtimli varsa, biri iptl olup, dierinin kalma-
sdr. Mesel, mel-i erfi, (O, kullarnn fevknde her drl tasarrufa s-
hibdir) olan Enm sresinin onsekizinci yet-i kermesindeki fevk kelime-
si, arab lisannda iki manda vaz olunmudur. Birincisi meknn, ikinci-
si rtbenin stn olmasdr. Burada tenzh ynnden meknn st man-
s btldr. Rtbe bakmndan stn olmak mans bk kalr. Nitekim,
Efendi kulun fevkndedir, Koca, hanmn fevkndedir, Sultn, vezrin
59
fevkndedir denildii gibi, yet-i kermede, (Allah, kullarnn fevknde-
dir) buyurulmudur. Bunlarn hepsinde rtbe bakmndan stde olmak
mans alnmakdadr. Bylece fevk lafz iin man katlemi, makt ol-
mu olur. Arab lisannda fevk lafz, ancak bu iki manda kullanlr.
Semya ve Ara olan istiv lafz, fevk kelimesinde olduu gibi, mef-
hm ve man itibr ile, lgatde iki manya mnhasr deildir. stiv laf-
z manya dellet etse, Allah tel hakknda biri btl olup, iki man
ciz olabilir. Bu iki ciz olan mannn birini vermek, zan ve ihtiml ile olur.
Bu anlatlanlar, tevlden el ekmek hakkndaki incelemenin temmdr.
III. (Tasrif). Kelimenin yapsn bozarak tasarrufda bulunmak:
Mtebih kelimenin yapsn ve mansn deidirmekden imsk etmek
lzmdr. Kurn- kermde, (stev alel ar) yet-i cellesindeki istev ke-
limesini (mstevin) vey (yestev) gibi deidirerek okumamak lzmdr.
nki man deiebilir. (Mstevin alel ar) ifdesi, Rad sresi, ikinci
yet-i kermesindeki (Allah, grmekde olduunuz gkleri direksiz
olarak ykseltdi, sonra Ar zerine istiv etdi) buyurulan, (stev
alel Ar) ifdesinden, istikrr ynnden dah akdr. Bekara sresi,
yirmidokuzuncu yet-i kermesi, (O, yerde ne varsa hepsini sizin iin
yaratd. Sonra semya istiv etdi)de onun gibidir. nki bu yet-i ke-
rmeler, mahlkt yaratdkdan sonra semya istiv etdii vey Ar v-
stas ile mlk ve melektu idre etdii anlalmakdadr. Tasrfdeki, ke-
limenin yapsndaki deiiklik, dellet ve ihtimllerin de deimesine
sebeb olur. Mtebih kelimeye bir harf bile olsa ziyde etmekden ka-
nmak lzm geldii gibi, kelimenin tasrfini, yapsn da deidirme-
mek lzmdr. nki tasrfin altnda ziyde ve noksanlk vardr.
IV. (Tefri). Teferruta girmek yolu ile tasarrufda bulunmak: M-
tebih kelimede kys yapmakdan, teferrutna girmekden, ksmlara ayr-
makdan saknmak lzmdr. Mesel yed (el) lafz geince, elin ksmlarn-
dan olan el ayas, bilek ve kolu da berber dnmek, bunlar elin cb-
larndan saymak ciz deildir. Parmak denildiinde parmak ucu [boum
vey trnaklar] htra getirmek asl ciz deildir. Her ne kadar mehr olan
el, et, cism ve damardan ayr tutulmasa da, bunlarn zikr edilmesi ciz de-
ildir. Bundan dah sonra akla geleni, ziyde etmekdir. Mesel el deyin-
ce, aya da dnmek, glmek vey gz deyince az var bilmek, iitme
ve grme deyince, gzn ve kulan varln dnmekdir. Bunlarn hep-
si muhaldir, yalandr ve ziydelikdir. Mebbihe ve haeviyye frkalarn-
dan olan baz ahmaklar bu cesreti gsterdikleri iin bunlar bildirdik.
V. (Cem). Toplama yolu ile tasarrufda bulunmak: Farkl haberle-
ri bir araya toplamakdr. Bu haberleri bir araya toplayp ban isbt iin
bir bb, elin isbt iin bir bb ve benzeri bblar hlinde bir kitb hzr-
layan ve bu kitbn adn (Sfatlar kitb) koyan bir musannif, tevfk-i il-
hden uzakdr. nki bu haberler, Reslullahdan sallallah aleyhi ve
sellem ayr ayr vaktlerde, iitenlere doru manlar anlatan, eidli ka-
60
rnelere dayanan farkl kelimelerdir. nsann yaratlmas zerine bir misl
verildiinde, el, ayak, ba, ... gibi farkl uzvlar zihnde tebh uyandran ve
zhir kuvvetlendiren byk karneler hlinde kulakda bir araya geldiin-
de, zihnde insan ekli canlandrlr.
Reslullah sallallah aleyhi ve sellem acab niin hakkatin hil-
fn vehm etdirecek eklde sylemidir diye bir sl akla gelebilir. Hatt
bu dnce gitdikce byr. Bir kelime, ihtimle yol aar. Sonra ayn
cinsden ikinci, nc, drdnc kelimeler arka arkaya bir araya gelir ve
btnne izfetle ihtimli kat kat artar. Bunun iin iki, kiinin haber ver-
mesiyle hsl olan zan, bir kiinin haber vermesiyle hsl olmaz. Hatt te-
vtr haberle hsl olan kat ilm, bir kiinin haberiyle hsl olmaz. Yine tek
kiinin haberi ile hsl olmayan, tevtrn ictim ile kat ilmden hsl olur.
Btn bunlar, haber verenlerin ok ve toplu olmasnn netcesidir. n-
ki insanda vicdn kanat hsl eden ihtiml, her (adl) kimsenin szne
ve netceye tesr eden karnelerin kuvvetine baldr. htiml kesilir ve-
y zaflerse bu netce domaz. Bunun iin (cemi mteferrikt), para-
larn toplanmas ciz deildir.
VI. (Tefrk). Ayrma yolu ile tasarruf: Toplu hlde zikr edilenleri bir-
birinden ayrmakdr. Ayrlm olanlar toplanmad gibi, toplanm olan-
larn aras da ayrlmaz. Bir kelimeden evvel geen vey ona eklenen her
kelimenin ess kelimenin mansnn anlalmasnda bir tesri vardr ve
ess kelimedeki zaf many kuvvetlendirir. Birbirinden ayrld takdr-
de, dellete der. Enm sresi, onsekizinci yet-i kermesinde melen,
(O kullarnn fevknde her drl tasarrufa shibdir) buyurulmudur ki,
buna misldir. Bir kimsenin O fevkdir demesinde bir beis yokdur.
nki khirin fevkden nce zikr edilmesi, khir ile makhrun fevkyyet ze-
rine fevkn delletini gsterir. O da rtbe fevkyyetidir. Khir lafz fevka
delletdir. Hatt, O kullarndan bakas zerine khirdir demek, (fevka
gayrihi) ciz deildir. (Fevka ibdihi) yan kullarnn fevknde demek l-
zmdr. Allah telnn vasfnda, kullarnn fevkndedir diye zikr etmek,
efendilik stnl ihtimlini kuvvetlendirir. Zr Zeyd Amrn fevknde-
dir demek, aralarnda stnlk mansndaki farkll aklamadan nce
sylemek yerinde olur. Efendilik-klelik, tasarrufda glib olma, saltant
yolu ile nfz kullanma, babalk ve zevciyyet gibi stnlklerden, brak
avm, limler bile gfildir. O hlde cem, tefrk, tevl, tefsr ve eidli tag-
yrlerde tasarrufda bulunmak, avma nasl braklr? Bunun iin, Selef-i
slihn bu inceliklerde ok titiz davrandlar. Vrid olan haberleri, vrid ol-
duu eklde, ayn lafz zere iktisr edip, dondurdular. Hak da dedikleri
gibidir. Dorusu da onlarn grddr.
htiyt edilmesi lzm gelen konularn en nemlisi, Allah telnn
zt ve sfatlarnda tasarrufdur. Dilin tutulmas ve konuulmamasna en ok
lyk olan, tehlkesi byk olan eylerdir. Kfrden byk hangi tehlke
vardr. [Yan en byk tehlke kfrdr.]
61
ALTINCI VAZFE: KEFF
Allah telnn sfatlarndan insanlara benzetme tehlkesi olanlar
(el, ayak, yz, istiv, fevk, ...) hakknda konumamakdan baka, zerin-
de dnmekden keff etmek, kendini alkoymakdr. Dili sl sormakdan,
bu mevzuda tasarruf etmekden tutmak vcib olduu gibi, btn, kalbi
de bu mevzu ile megl olmakdan geri ekmek vcibdir. Bu, vazfelerin
en ar ve en iddetlisidir. Ayn zemnda vcibdir. ciz, ktrm kimse-
nin, her ne kadar tabati denize dalp, inci ve cevherleri karma istei ol-
sa da, bunlara kavumakdan ciz olduunu bilmekle berber, cevherle-
rin gzelliine kaplmadan, aczine bakmal, tehlkelerini gz nnde
tutarak denize dalmamaldr. Ayrca o cevherleri kam bilmeli, ancak
dny maetindeki genilik ve bolluu karacan, hlbuki bu cevher-
ler olmadan da yaanacan dnmelidir. Yok eer cevherlere kavua-
ym derken boulur vey timshlara lokma olursa, asl olan haytn kay-
betmi olur.
Sl: Bir kimse, kalbini bu dnceden geri ekemiyor ve kendi-
sini, bu konuya muttali olmakdan, incelemekden alkoyamyorsa, bunun
yolu nedir?
Cevb: Bunun yolu, kendisini Allah telya ibdetle, nemzla,
Kurn- kerm okumakla ve zikr ile megl etmekdir. Bunlar yapamaz-
sa, lgat, nahv, hat, tb, fkh gibi, bu konularla mnsebeti olmayan ilm-
ler ile megl olmaldr. Bunlar da yapamazsa, iftcilik, dokumaclk gi-
bi bir sanat vey meslek ile megl olmaldr. Hatt oyun ve elence ile
megl olmaldr. Bunlarn hepsi, o usuz, bucaksz, derin, tehlkesi ve
zarar byk denize dalmakdan hayrldr. Avmn beden ile alkal bir g-
nh ile megl olmas, belki de marifetullaha id bir konuya dalmakdan
dah az zararl olur. nki gnh ilemenin sonu nihyet fsk olur. Hl-
buki bu konulara dalmann sonu irkdir. Elbette Allah tel irki afv et-
mez. Ama irkden bakasn diledii kimse iin afv eder.
Sl: Avmdan biri, dn itikdlarda nefsini ancak delllerle teskn
ediyorsa, dellleri bildirmek ciz midir? Eer ciz ise, o zemn bu konu-
da dnmee ve incelemee ruhsat verilmi olur. Bu durumda m, yan
lim olmyan ile lim arasnda ne fark vardr?
Cevb: Allah tely tanmasna, birliine, Reslullahn sdkna ve
hret gnne id olmak zere drt konudaki dellleri dinlemesine izn ve-
rilir. Ancak iki artla:
1. Kurn- kermdeki delllerden baka dell getirmemek,
2. Ancak grnen, zhir manlar zerinde durmak, mcdele et-
memek, sath olarak tefekkr etmek. ok geni ve derin tefekkr etme-
mek. Bu bahsde ok derinliklere girmemek.
Avmn drt konuda Kurn- kermden dell dinlemesine izn veril-
62
midi. Bu drt konuya id Kurn- kermdeki delller:
1 Allah tely tanmak hakkndaki delller:
a) Yns sresi, otuzbirinci yet-i kermesi. Bu yet-i kermede me-
len, (Ey habbim, de ki: Sizlere gkden ve yerden kim rzk veriyor?
Vey gzlere ve kulaklara [onlar yaratmaa] kim kdir olabilir? l-
den diriyi kim karyor, diriden ly kim karyor? [Yaratma] iini
kim idre ediyor? [Onlara bu slleri sorduunda btn bunlar] Allah
[yapyor] diyecekler) buyurulmakdadr.
b) Kaf sresi, altnc yet-i kermeden onuncu yet-i kermesine ka-
dar. Bu yet-i kermelerde melen, (stlerindeki ge bakmazlar m ki,
onu nasl bin etmi ve nasl donatmz? Onda hi bir atlak yokdur.
[Gk ykseltilmi ve yldzlarla donatlmdr.] Yeryzn dedik ve ona
sbit dalar koyduk. Orada gnl aan her trden [bitkiler] yetidir-
dik. Allaha ynelen her kula gnl gzn amak ve ibret vermek iin
[btn bunlar yapdk]. Gkden bereketli bir su indirdik. Onunla ba-
eler ve biilecek dneler bitirdik. [Yamurla baeleri ve ekinleri ye-
tidirdik.] Kula rzk olmas iin birbirine girmi kme kme tomurcuk-
lar olan uzun boylu hurma aalar yetidirdik) buyurulmakdadr.
c) Abese sresi, yirmidrdnc yet-i kermeden otuzbirinci yet-i
kermesine kadar. Bu yet-i kermelerde melen, (nsan, ald besinle-
re bir baksn! Biz suyu [gkden] bol bol nasl boaltdk. Sonra topra-
bir yarla nasl yardk. Kendinize ve hayvanlarnza bir besin ve f-
ide olmas iin [yeryznde] ekinler, zm balar, yoncalar, zeytinler,
hurmalar, iri ve sk aal baeler, meyveler ve ayrlar bitirdik) bu-
yurulmakdadr.
d) Nebe sresi, altnc yet-i kermeden onaltnc yet-i kermeye
kadar olan yet-i kermeler. Bu yet-i kermelerde melen, (Yeryzn
beik, dalar direk klmadk m? Sizleri ift ift yaratdk. Uykunuzu
bir dinlenme kldk. Geceyi rt olarak, gndz [maetinizi temn
etmeniz iin] kazanma zemn yapdk. stnzde yedi kat salam gk-
yz bin etdik. [Oraya] parlak kandiller asdk. Size tohumlar, bitki-
ler, aalar sarma dola olmu balar ve baeler yetidirmek iin
st ste ylp skan bulutlardan arl arl akan sular indirdik)
buyurulmakdadr.
(Cevhir-l Kurn) kitbmzda buna benzer beyze yakn yet-i
kerme topladk. nsanlar, yaratc olan Allah telnn cell ve azametini
kelmclarn sz ile deil, yukardaki yet-i kermelerin delleti ile bilme-
leri lzm gelir. Kelmclar yle diyorlar: Sfatlar hdisdir. Yan sonradan
yaratlmdr. Cevherler de hdis olan sfatlardan hl olmadklar iin, on-
lar da hdisdir. Sonra hdis bir ihds ediciye muhtcdr. Bu taksmt, mu-
kaddimeler ve bunlarn resm delllerle isbt, avmn kalblerini kardrmak-
dadr. Ama Kurn- kermde, mans, maksad kolayca anlalan zhir de-
63
lller onlar ikn etdirir, nefslerini skin klar ve kalblerinde kat itikdla-
r yerledirir.
2 Allah telnn birliine delller: Avmn ikn olaca Kurn-
kermdeki delller unlardr:
a) Enbiy sresi, yirmiikinci yet-i kermesi. Bu yet-i kermede me-
len, (Eer gkde ve yerde ilhlar olsayd, yer ile gk [bunlarn niz-
m] kesinlikle bozulurdu) buyurulmakdadr. Zr bir iin idresi iin iki ve-
y dah fazla idrecinin olmas, o iin bozulmasna sebebdir.
b) sr sresi, krkikinci yet-i kermesi. Bu yet-i kermede melen,
(De ki: Eer dedikleri gibi Onunla [yan Allah tel ile] birlikde ba-
ka ilhlar da olsayd, o takdrde bu ilhlar, Arn shibi olan Allaha
ulamak iin reler arayacaklard) buyurulmakdadr.
c) Mminn sresi, doksanbirinci yet-i kermesi. Bu yet-i kerme-
de melen, (Allah evld edinmemidir. Onunla berber hibir ilh da
yokdur. Eer olsayd, her ilh kendi yaratdn sevk- idre eder. Bir
gn mutlaka onlardan biri dierine galebe alard) buyurulmakdadr.
3 Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem sdk ile alkal de-
lller:
a) sr sresi, seksensekizinci yet-i kermesi. Bu yet-i kermede
melen, (De ki: And olsun, bu Kurnn bir benzerini ortaya koymak
zere insanlar ve cinnler bir araya gelseler, birbirlerine destek de ol-
salar, onun benzerini ortaya getiremezler) buyurulmakdadr.
b) Yns sresi, otuzsekizinci yet-i kermesi. Bu yet-i kermede
melen, (... Onun benzeri bir sre getirin) buyurulmakdadr.
c) Hd sresi, onnc yet-i kermesi. Bu yet-i kermede me-
len, (Yoksa, Onu [Kurn] kendisi uydurdumu diyorlar? De ki:
Eer doru [syliyor] iseniz, Allahdan baka arabildiklerinizi [yar-
dma] arn da, siz de onun gibi uydurulmu on sre getirin) buyu-
rulmakdadr.
4 hret gn ile alkal delller:
a) Yasn sresinin yetmisekiz ve yetmidokuzuncu yet-i ker-
melerinde melen, buyuruldu ki: (u rm, un olmu kemikleri
kim diriltecek, diyor. Sen de ona de ki: Yine onlar evvelce yaratm
olan diriltecekdir).
b) Kymet sresinin otuzaltnc yet-i kermeden krkikinci yet-i ke-
rmeye kadar olan yet-i kermelerde melen buyuruldu ki: (nsan ken-
disini babo braklm m sanyor? O dah nce ileri frlatlan bir
para menden deil midir? Sonra kan phts oldu. te insan bun-
dan yaratd ve azsn dzenledi. Ondan erkek, dii iftler yaratd.
Bunlar yapann ly diriltmee gc yetmez mi?)
64
c) Hac sresi, beinci ve altnc yet-i kermeleri. Bu yet-i kerme-
lerde melen buyuruldu ki: (Ey insanlar! Eer yeniden dirilmekden
bhede iseniz, unu bilin ki, biz sizi toprakdan, sonra nutfeden, son-
ra phtlam kandan, sonra hilkati belli belirsiz bir lokma et para-
sndan yaratdk. Sonra [kudretimizi] akca gsterelim diye diledii-
mizi bir sreye kadar rahmlerde bekletiriz; sonra sizi bir bebek ola-
rak dar karrz. Sonra gl anza ulamanz iin [sizi byt-
rz]. inizden kimi veft eder, yine iinizden kimi de mrn en verim-
siz ana kadar gtrlr; t ki her eyi bilen bir kimse oldukdan son-
ra bir ey bilmez hle gelsin. Sen, yeryzn de kupkuru ve l bir
hlde grrsn; fekat biz, zerine yamur indirdiimizde o, kprda-
nr, kabarr ve her eidden i ac bitkiler verir.) ve (nki; Allah, hak-
kn t kendisidir. O, lleri diriltir; yine O, her eye hakkyla kdirdir).
Kurn- kermde buna benzer yet-i kermeler okdur. Bunun ze-
rine ziyde etmee lzm yokdur.
Sl: Mtekellimnin [kelmclarn] itimd etdikleri, dayandklar ve
nasl dellet etdiini akladklar delller de ite bunlardr. Kelmclarn
delllerinin avma aklanmasna mni olunuyor da, Kurn- kermdeki
delllerin aklanmasna mni olunmamasnn sebebi nedir? Hlbuki bu
delllerin her biri akl ile bulunacak, dikkatli dnerek idrk olunacak ey-
lerdir. Eer avma inceleme, dnme kaps alacaksa, artsz olarak
alsn vey nazar ve istidll yolu badan kapatlsn, onlar da delllere da-
yanmadan takldcilik ile mkellef tutulsun, denilirse:
Cevb: Delller, avmn gcnn dnda olan tedkk ve tefekkre
ihtiyc olmasna ve ak olup rey shibinin ilk bakda hemen anlama-
sna gre ikiye ayrlr. Btn insanlar ak olan dellleri kolayca anlarlar ve
bunlarda tehlke yokdur. Tedkke ihtiyc olanlar ise, avmn kapasite-
si dndadr. Kurn- kermdeki delller gd gibidir. Bu delllerden her-
kes fidelenir. Mtekellimnin [kelmclarn] dellleri ise, ilc gibidir. Baz
insanlar fide grr, ounluu zarar grr. Dah dorusu Kurn- ke-
rmin dellleri su gibi olup, st ocuu da, kuvvetli insanlar da fidelenir.
Dier delller ise, kuvvetli kimselere bazan fide veren yemek gibidir. Bu-
nunla baz insanlar hastalanabilirler. Bu yemekden st ocuklar hi f-
idelenemezler. Bunun iin diyoruz ki, Kurn- kermin delllerini, sdece
ak kelm gibi dinlemeli, sath olarak mnzara mstesn, tartmaya gir-
memeli, incelemeye, aradrma yapmaa lzm grmemelidir.
Herkes tarafndan akca bilinmekdedir ki, bir eyi ilk defa ya-
pan, onu tekrr bir dah yapabilir. Nitekim Rm sresinin, yirmiyedinci
yet-i kermesinde melen, (nce mahlkunu yaratp, [lmden] son-
ra bunu [yaratma] tekrarlayan Odur ki, bu Onun iin pek kolaydr)
buyurulmakdadr. Bir evde iki idreci olursa dzen bozulur. Nerede kal-
d ki, btn lem iki idrecinin elinde bozulmasn.
65
Yaratan yaratdklarn bilir. Nitekim Mlk sresinin, ondrdnc
yet-i kermesinde melen, (Hi yaratan bilmez mi? O, en ince ileri g-
rp, bilmekdedir ve her iden haberdrdr) buyurulmakdadr.
Kurn- kermin dellleri avma, her canl eyi yaratd su mes-
besindedir. Ama kelmclarn dellleri avmn zihninde istifhm brakan,
aradrma gerekdiren, bhe ve tereddde sevk eden eylerdir. Sonra
bunlar hl etmekle megl olurlar. Bu da bidatdir. Zarar, halkn oun-
da grlmekdedir. Saknlmas lzm olan bunlardr. nsanlarn, kelmc-
larn szleriyle zarara ddkleri grlmekde ve tecribe ile sbit olmak-
dadr. Kelmclarn szlerinin yaylmad Eshb- kirm asr olan birin-
ci asrdan sonra, kelm sanat yaylmaa balad. Kelmclarn dellleri-
ni ortaya koydukdan sonra erlerin yaylmas, insanlarn grd zara-
rn dellidir. Reslullah sallallah aleyhi ve sellem ve Eshb- kirm
aleyhimrrdvn taksmt ve tedkktda, huccet bulmakda, mtekellim-
lerin gitdii yoldan gitmediler. Bu cizlikden deildi. Bu yol fideli bir yol
olsa idi, bu mevzu zerinde feriz meselelerinden dah ok durup,
delller kayd ederlerdi.
Sl: Eshb- kirm zemnnda byle bir ilme ihtiyc az olduun-
dan, bu ilmle megl olmakdan kendilerini alkoydular. nki bidatler,
onlardan sonra zuhr edince, sonra gelen limlerde bu ihtiyc byd.
Kelm ilmi bidat hastalarna mahss bir ilcdr. Eshb- kirm zemnn-
da bidat hastal az olduundan, bu ilc bulmakda Eshb- kirmn yar-
dmlar az olmudur.
Cevb: ki cihetden cevb verilir.
Birincisi, feriz [mrs taksmi] meselelerinde, sdece vki olan m-
rs hkmlerini aklamakla kalmayp, dny durdukca ihtiyc duyulacak,
vki olabilecek btn meseleleri vaz edip, zmler getirdiler. leride
vki olmas mmkin olan meseleleri vki olmadan nce tasnf ve ter-
tb etdiler. Bu meselelere dalmakda zarar olmadn ve hdiselerin
meydna gelmesinden nce hkmn beyn etmekde bir zarar olmad-
n grdler. Bidatlerin yok edilmesine gayret gstermek ve nefslerden
silmek dah nemlidir. Kelm ilmini kendilerine sanat edinmediler. n-
ki ona dalmakla gelecek zarar, fidesinden dah okdur. Eer onlar bu
ilmden sakndrmasalard, ona dalmann yasak olduunu anlatmasalar-
d, onlardan sonra gelenlerden bu ie dalanlar ok olurdu.
kinci cevb: Eshb- kirmn, yehd ve hristiyanlara kar, Mu-
hammed aleyhisselmn Peygamberliinin isbtnda ve ldkden sonra
dirilmenin isbtnda, inkr edenlere kar dell getirmee ihtiyclar var-
d. Akidin temel kideleri olan Kurn- kermin dellleri zerine bir kide
ziyde etmediler. Bunlarla ikn olan kabl etdiler, ikn olmayanlar
Kurn- kermin delllerinin yaylmasndan sonra, kl ve mzrak ile ad-
leti saladlar.
66
Akl mikyslarn vaznda ve mukaddimelerin tertbinde mcdele
yollarnn kayd edilmesi ve o yollarn ve programlarn almasnda tehl-
keye girmediler. Bunlarn hepsinin fitne eseri ve karklk kayna oldu-
unu bildikleri iin, Kurn- kermin dellleriyle ikn olmayanlar, ancak
kl ve mzrak ile ikn edilebilir, dediler. Allah telnn beynndan
sonra beyn m olur? Biz insf ederek, hastaln artmas ile ilca ihtiy-
cn da artacan inkr etmiyoruz. Asr- sedetden sonra uzun yllar
gemi olmasnn, problemlerin meydna gelmesinde tesri vardr diyo-
ruz.
Tedv iin iki yol vardr:
Birinci yol: Dell ve aklamalara dalmakdr. Bu yolla bir kii slh
olurken, iki kii de ifsd olur. Islh olanlar akll kimselerdir. fsd olan da
eblehler, ahmaklardr. Zek, akll kimselerin az, ahmaklarn ok olduu
meydndadr. Bunun iin ok olanlara yardm etmek evldr.
kinci yol: Selef-i slihnin yoludur. tikda id ince ve mtebih
meselelerde skt etmek, yorum yapmakdan el ekmek ve gerekdiin-
de krbac, sopa ve klca bavurmakdr. Buna az kimse kni olmasa da
ounluk bu yol ile ikn olur. Bu yol ile ikn olmann almeti udur: Sa-
valarda kfir kle vey criye esr alnnca, kl glgesi altnda mslimn
olduklar grlmekdedir. Bada kerh grdkleri bu teslmiyyet hli, ze-
mnla, istiyerek kabl etme hlini alr. Balangda ek, bhe ve riy ile
kabl eder grndkleri mslimnlklar, mtedeyyin kimseleri grerek,
onlarla nsiyet kurarak, Allah telnn kelmn iiterek, slihlerin yz-
n grerek ve haberlerini duyarak, kat itikd hlini alr. Onlarn ta-
batlerine uygun bu cins mnsebetler, mcdele ederek, dell getirerek
yaplan mnsebetden dah tesrlidir. ki ilcdan biri, bir kavme mn-
sib, dier kavme mnsib deil ise, says ok olan kavme en fidelisi-
nin terch edilmesi vcib olur.
Kullarnn srlarna vkf, btnlarn en doru ve en slih eklde
kat olarak bilen, habr ve basr olan Allah tel tarafndan kendisine vahy
olunan, kefler verilen, Rh-l kuds [Cebrl aleyhisselm] ile kuvvetlen-
dirilmi, kalblerin birinci tabbi olan Peygamberimizin sallallah aleyhi ve
sellem musrlarnn yolunda yrmek, muhakkak ki en evldr.
YEDNC VAZFE: TESLM
Marifet ehline ve aklamalarna teslm olmakdr. Avmn, mte-
bih szlerin i ve d manlarnn kendisine kapal, drlm olduuna
inanmas vcibdir. Ancak bu manlarn Reslullahdan sallallah aley-
hi ve sellem, Eb Bekr-i Sddkdan, Eshb- kirmn aleyhimrrdvn
byklerinden, vellerden ve rsih ilmli limlerden gizli kalmadna inan-
mas lzmdr. Bunun sebebi, avmn kendi cizlii ve marifetinde kusr-
lu olmasdr. Kendisini bakas ile kys etmesi uygun deildir. Melekler
demircilerle kys edilmez. Kocakarlarn knlarnda bulunmayan eyle-
67
rin, Pdihlarn haznelerinde de olmamas lzm gelmez. Madenler, al-
tn, gm ve dier cevherler olarak farkl farkl olduklar gibi, insanlar da
farkl farkl yaratlmlardr. ekl, renk, zellik, nefset bakmndan altn
ve gm ile dier madenlerin arasnda byk farkllk vardr. nsanlarn
kalbleri de bunun gibi, marifet cevherlerinin madenidir. Bir ksm nbv-
vet, vilyet, ilm, marifetullah madenidir. Bir ksm da hayvn ehvetler
ve eytn ahlklar madenidir. Hatt insanlar farkl meslek ve sanat dal-
larnda almalarna ramen, birisinin gsterdii el becerisi ve sanatn-
daki mahretini bir bakas, mrn o ii renmee ve yapmaa har-
casa bile, mhir olann, deil sanatndaki ustalk hline, balangcnda-
ki durumuna bile ulaamaz.
(Marifetullah), Allah tely tanmak konusunda da insanlar bir-
birinden farkldr. Bunu bir misl ile aklayalm: Bir ksm insanlar korkak
ve ciz olup, denizin dalgalarnn arpmalarna kydan bile bakamaz-
lar. Bir ksm da bunu yapar ama, denizin ayakda durabilecei s yerle-
rine bile giremezler. Bir ksm da s yerde durur ama, yzmesine gven-
medii iin, ayan yerden kesmei gze alamaz. Bir ksm da yzmeyi
bilmesine ramen kyya yakn yerlerde yzp, tehlikeli ve boulma ihti-
mli olan yerlere alamaz. Bir ksm tehlikeli yerlere alabildii hlde, de-
nizin dibindeki kymetli eyleri ve cevherleri almak iin denize dalamaz.
Marifet denizi ve insanlarn bu marifet denizine girmedeki farkllklar da
aynen bu misldeki gibidir.
Sl: rifler, Allah tely mkemmel eklde tanyp, kendilerine
gizli bir nokta kalmamak sretiyle ihta edebilirler mi, denilirse:
Cevb: Hyr, buna imkn yokdur. Biz bunu kat delllerle (El mak-
sad-ul aks f men esm-illhil hsn) ismli kitbmzda aklamdk
ki, Allah telnn zt ve sfatlarnn knhn, hakkatini, mahlktn mari-
fetleri ne kadar geni ve ilmleri ne kadar derin ve ok olursa olsun, bilemez-
ler, ancak kendisi bilir. Mahlktn bu ilmi, Allah telnn ilmi yannda pek
azdr. Nitekim sr sresi, seksenbeinci yet-i kermesinde melen, (Size
ancak az bir ilm verilmidir) buyurulmakdadr. Fekat bilinmesi gerekir ki,
Allah tel, varlkda olan hereyi kaplamdr. Zr varlkda olan Allah te-
l ve Onun filleridir. Her ey Allah telnn huzrundadr. Nitekim bir or-
dughda en yksek kumndanndan en kk rtbelisi beki ve nbetci-
ye kadar hepsi, sultnn maiyyetinde ve emre hzr durumdadrlar.
lh huzrun anlalabilmesi iin, sultnlk dvnn misl veriyorum.
Nasl ki, sultnn, lkesinde bir sery ve bu seryn avlusunda geni bir
meydn ve o meydnn bir atabesi [umm girii] vardr. Sultnn tebaas
burada toplanr. Dah ileri gidemezler ve meydnn dier taraflarna ge-
emezler. Sonra lkenin havssna, atabeyi geme ve meydna girip, p-
diha yaknlk ve uzakln derecelerine gre makmlarna uygun yer-
lerde oturma ve gezme izni verilir. Sultnn huss seryna ancak vezr
girebilir. Sultn o vezre memleketin gizli ilerinden istediini anlatr.
68
Kendisinde kalmasn uygun grd bilgileri vezre vermez.
Bu mislden, kullarn, Allah telnn dvnnda yaknlk ve uzaklk-
da farkl derecelerde olduklar anlalmakdadr. Meydnn sonundaki
atabe [umm giri] denilen yer, btn avmn duraca yerdir. Buray ge-
mee izn yokdur. Snr geenler azarlanr ve men olunurlar.
rifler ise, atabeyi geip, meydna girerler. Bunlar her ne kadar ata-
bede bulunan avmdan mevki olarak ileride iseler de, uzaklk ve yakn-
lk derecelerine gre farkl mevkileri olup, farkl shalarda dolarlar.
Fekat kuds makm- ilh, riflerin eriemiyecei ve bakann gz-
lerinin ulaamyaca derecede yksekdir. Hatt kk byk o yksek
makma hi kimse bir an bile bakamaz. Ancak hayret ve dehetden
gz hi bir ey grmeden, ciz ve bitkin olarak bakma brakr ve kapa-
nr.
te avma vcib olan, etrfl ve mufassal eklde ihta edemiyece-
i marifetullah, Rabbn huzru, dvn misli ile bu kadarck olsun bil-
mek ve ksaca mn etmekdir.
Hls, bana sormu olduun mtebih haberler hakknda av-
mn yapaca yedi vazfe, buraya kadar anlatdklarmzdr. Bunlar da se-
lef mezhebinin hakkatidir.
imdi de bu selef mezhebinin hak olduunu gsteren dellleri ge-
tirelim.
KNC BLM
SELEF TKDININ SBTI:
Selef mezhebinin hak olmas hussunda akl ve nakl olmak zere
iki drl dell vardr.
A AKL DELL:
Bu da iki nevdir. cml ve tafsl.
a) cml dell: Her selm akl shibinin kabl etdii zere, selef mez-
hebinin hak olmas drt ess zere meydna kar.
Birinci ess: hretde kullarn en iyi kbete erimeleri iin hlle-
rinin slhn en iyi bilen Reslullahdr sallallah aleyhi ve sellem. n-
ki hretde fide ve zarar verecek eyleri, tabbin bildii gibi tecribe ile bil-
mee imkn yokdur. Zr tecrib ilmler, tekrr tekrr gzlenerek kazan-
lr. hretden dnyya kim kp geldi de, o lemde grd ve anlad
fideli ve zararl eyleri bize haber verdi? Bunlar akl ile anlalamaz.
nki akllar, hret lemini idrkden cizdir. Akll olanlarn hepsi, akln,
ldkden sonras iin yol gsteremediini, gnhlarn nasl bir zarar, tat-
lerin ne eklde fide vereceini anlyamadn, bilhssa eratlerde v-
69
rid olan snrl ve tafsltl haberleri anlyamadn, itirf etmilerdir. Ak-
l sebeblerle bilinmesi mmkin olmayan hdiseleri, mzde ve istikblde
olacak gayb ileri, ancak akln tesindeki bir kuvvet olan nbvvet n-
ru ile idrk olunduunu btn akl shibleri ikrr etmilerdir.
Bizden nce gemi olan mmetler ve hikmet shibleri bunda
mttefikdirler. Nerede kald ki, ilmlerini nbvvet nrundan alan ve bu kay-
nakdan baka her kayna kusrlu gren vel ve rsih ilmli limler ikrr et-
mesin.
kinci ess: Reslullah sallallah aleyhi ve sellem kullarn dn-
yda ve hretdeki salh iin kendisine vahy olunan her eyi bildirmi, hi
birini saklamam, halkdan gizli, kapal brakmamdr. nki kendisi
bunun iin gnderilmi ve bunun iin lemlere rahmet olmudur. Halka
teblgde hibir thmet altnda kalmamdr. Hl ve haytnn btn kar-
neleri bu hakkati bildirmekde ve insanda zarr bir bilgi hsl etmekde-
dir. Bu karneler:
1 Halkn ahvlini slha olan hrs,
2 Halk dny ve hret sedetine ird etmekdeki ak,
3 Halk Cennete ve Allah telnn rzsna yakladran eylerden
hi birini terk etmeden, onlara yol gstermesi, bunlar emr etmesi ve te-
vkde bulunmas,
4 Cehenneme gtrecek ve Allah telnn gadabna sebeb ola-
cak eylerden sakndrmas ve onlar bu ileri yapmakdan nehy etmesidir.
Btn bunlara ilm ve amelde riyet edilir.
nc ess: Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem szlerini en
iyi anlayan, hakkatine ve inceliklerine en iyi vkf olan, iindeki srlar en
iyi idrk eden, vahyi ve tenzli mhede eden, musr olan, sohbetin-
de bulunan, hatt gece-gndz ondan ayrlmayan, szlerinin manlar-
n anlamak, o szlerle amel etmek ve kendilerinden sonrakilere nakl et-
mek iin ve szlerini dinlemek, anlamak, hfz etmek ve yaymak iin kol-
larn svayan Eshb- kirmdr. Reslullah sallallah aleyhi ve sellem Es-
hbn, szlerini dinlemee, anlamaa, ezberleyip yaymaa tevk etmi-
dir. Bu hussda, (Benim szm iitip kavrayan, iitdii gibi ed
eden kimseyi Allah tel nimetlendirsin) buyurmudur.
Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem Eshbndan dnin emrle-
rini gizlemekle ithm eden birinin olduunu bir bilseydim. H! N-
bvvet makm bundan mnezzehdir. Vey Eshb- kirm Reslullahn
kelmn anlamamakla ve maksadn idrk etmemekle ithm olunur mu?
Ve anladkdan sonra onu gizlemekle ve sr olarak tutmakla ithm olunur
mu? Vey onlar, Reslullahn emr ve nehylerini anlayp, mkellef olduk-
larn bildikleri hlde, kibr sebebiyle Ona muhlefet ve amel ynnden Re-
slullaha ind etmekle ithm olunurlar m? Bu ithmlar akll bir kimsenin
70
aklnn alamayaca eylerdir.
Drdnc ess: Eshb- kirm aleyhimrrdvn kendi zemnla-
rnda, mrlerinin sonuna kadar halk bu gibi ilerde [mtebih szlerde]
aradrma, inceleme yapmaa, tevle, tefsre kalkmalarna izn verme-
diler. Hatt bu mevzulara dalanlar, bu gibi eylerden sl soranlar, da-
h sonra anlatrm diyenleri azarlamlardr.
Eshb- kirm, mtebih szler hakknda konuma, aradrma-
, dn hkmlerin anlalmasnda yardmc olacan dnselerdi, elbet-
te gece-gndz kendilerini bu ie verirlerdi. ilelerini, ocuklarn da
tevk ederlerdi. Bu mevzudaki esslar tess edip, kannlarn akla-
mak iin, feriz ve mrs taksmi ile alkal konularda koyduklar kide-
lerin hzrlanmasnda kollar sadklarndan dah fazla kollarn sarlar,
yan ok alrlard.
Kesin olarak bilmeliyiz ki, bu drt essdan anlald zere, hak
olan, Eshb- kirm ve tbinin radyallah anhm ecman dedikleri,
doru olan yine onlarn gr ve fikrleridir. zellikle Reslullah sallalla-
h aleyhi ve sellem onlar medh etmekdedir:
(nsanlarn en hayrls benim zemnmda bulunanlardr. Sonra
bunlarn arkasndan gelenler, sonra bunlarn arkasndan gelenlerdir)
ve (mmetim yetmi ksr frkaya ayrlacakdr. lerinden biri kur-
tulacakdr) buyurmudur. Onlar kimlerdir? diye sorduklarnda, (Ehl-i
snnet vel-cemat) buyurmulardr. Ehl-i snnet ve cemat nedir, di-
ye sorduklarnda, (imdi Benim ve Eshbmn yolunda olanlardr) bu-
yurmulardr.
b) Tafsl Dell: Dah nce, hak olan selefin mezhebidir demidik.
Mtebih haberlerin zhir manlarnda avm yedi vazfe ile vazfelen-
diren selef mezhebidir. Her vazfenin hak olduuna dell olan burhnn
da birlikde zikr etmidik.
Keki bilseydim muhalefet eden [bu yedi szden] hangi szmze
muhlefet ediyor?
Avmn zerine vcib olan, Allah tely tebhden ve cismlere ben-
zetmekden mnezzeh klmakdr eklinde olan birinci szmze mi?
Vey avm zerine vcib olan, Peygamber efendimizin murd et-
dii manda kavl-i erflerine mn edip, tasdk etmekdir eklindeki
ikinci szmze mi?
Vey avm zerine vcib olan, mtebih manlarn hakkatini
idrkden aczini itirf etmekdir eklindeki nc szmze mi?
Vey avm zerine vcib olan, mtebiht hakknda sl sor-
makdan ve tkatinin tesinde olan eylere dalmamakdr eklindeki dr-
dnc szmze mi?
71
Vey avm zerine vcib olan, zhir manlar, ziyde, noksan, cem
ve tefrk yaparak deidirmekden dilini tutmakdr, eklindeki beinci
szmze mi?
Vey avm zerine vcib olan, kalbini Allah telnn zikrinden ve
aczi ile birlikde Allah tely dnmekden geri durmakdr, ekinmek-
dir eklindeki altnc szmze mi? Zr onlara, Hlk deil, mahlk-
lar dnnz denilmidi.
Vey avm zerine vcib olan, Peygamberler, veller, rsih ilmli lim-
ler gibi marifet ehline teslm olmakdr, eklindeki yedinci szmze mi?
Bunlar yle ilerdir ki, beynlar burhnlardr. Hi bir temyz ehli onu
inkr edemez. Nerede kald ki, limler ve akl shibleri onu inkr etsinler.
nki bunlar akl delllerdir.
B NAKL BURHNLAR:
Selef mezhebinin hak olduu delller ile sbitdir. Bunun aksi bidat-
dir. Bidat de ktlenmidir, sapklkdr. Avmn tevli ve limlerin avm
ile birlikde tevle dalmalar irkin bidatdir ve sapklkdr. Bidatin tersi
yan tevl yapmakdan ekinmek (keff) de medh edilmi bir snnetdir.
(Snnet-i mahmdedir)
Burada ess vardr:
1 Mtebih haberlerin man ve hakkatn aradrmak, sorudur-
mak bidatdir.
2 Her bidat mezmmdur, irkindir.
3 Bidat kt ise, tersi, eskiden beri yerlemi, beenilen snnet-
dir.
Bu essdan herhangi bir ey hakknda tartmak, mnkaa et-
mek mmkin deildir. Bunun kabl, selef mezhebinin hak olduunu gs-
terir.
Sl: Bidati irkin kabl etmeyen vey aradrma ve sorudurma-
y bidat kabl etmeyen kimseye nasl cevb verirsiniz? Yukardaki ess-
lardan ncs, ak olduu iin, tartma yaplmaz ise de, birinci ve ikin-
ci esslarda mnkaa mmkindir.
Cevb: Bidatin irkin olduu hakkndaki birinci ess zerine dell, b-
tn mmetin bidatin kt olduunda, bidat shibini zecr etmekde ve
bidat shibi olarak tannan kimseyi ayblamakda mttefik olmalardr. Bu,
eratde, zanna mahl olmadan, zarr olarak bilinmekdedir. Reslullahn
sallallah aleyhi ve sellem bidati ktlemesi, tevtr ile bildirilmidir. Bu
haberler her ne kadar ayr ayr tek bana bir ahsa isnd olunsa da, top-
lam itibr ile insanda kat bir kanat hsl edecek kuvvetdedir.
Mesel, hazret-i Alnin radyallah anh ecati, Htem-i tnin c-
72
merdlii, Reslullahn ie vlidemizi sevmesi ve bunun benzerleri bir ki-
inin haber vermesiyledir. Ancak bunlarn tek bana verdii haberler, te-
vtr hkmne dhil olmasa da, oklukda bir dereceye ulad ki, nakl
edenlerin hi birine yalan isnd mmkin deildir. Bu haberlerin bir ara-
ya getirilmesi hlinde kat bir bilgi ifde eder.
Byle hads-i erflere bir ka misl verelim:
1 (Benden sonra benim ve rid halfelerimin yolunda gidiniz.
Bu yolu az dilerinizle bir eyi tutar gibi tutunuz. Sonradan karl-
m eylerden uzak kalnz. nki sonradan ihds edilen her ey
bidatdir. Her bidat dalletdir. Dallete den de Cehennemdedir).
2 (Bana ve Eshbma uyunuz! Bidat karmaynz. Sizden n-
cekiler dinde bidat ihds etdikleri, Peygamberlerinin snnetlerini terk
edip, kendi grlerine uyduklar iin helk olmulardr. Bu sebeb-
le hem kendileri doru yoldan sapmlar, hem de bakalarn sapdr-
mlardr).
3 (Bir bidat shibinin lm ile islma feth [kaps] alr).
4 (Bidat shibine sayg gsteren, islm dnini ykmaa yardm
etmi olur).
5 (Allah rzs iin bir bidat shibinden yz evirenin kalbini
Allah tel emniyyet ve mn ile doldurur. Bir bidat shibini azar-
layan Allah tel yz derece ykseltir. Bir bidat shibine selm ve-
ren, onu gler yzle karlayan, Muhammed aleyhissalt vesselma
nzil olan kmsemi olur).
6 (Allah tel bidat shibinin orucunu, nemzn, zektn,
haccn, umresini, cihdn, sarf ve adlini kabl etmez. Okun yaydan
kd ve kln hamurdan kd gibi, kolayca islmdan kar).
Bu ve benzeri ok sayda hads-i erf, bidatin kt olduuna za-
rr bir ilm hsl eder.
Sl: Bidatin kt olduunu bu aklamalarla kabl etdik. Fekat ikin-
ci essda bildirilen, her bidat ktdr szne dell nedir? nki bidat,
sonradan ortaya kan her eyden ibretdir. O hlde imm- fi rad-
yallah anh niin Tervhi cematle klmak bidatdir, ama bidat-i ha-
senedir demidir?
Fakhlerin, fkhn teferrutna dalmalar ve teferrut hakknda m-
nzara yapmalar, ayrca mcdele ve ilzm fenninden olan nakz, kesr,
vaz ve terkbin fesd ve benzerlerini ortaya karmalar, btn bunlar
bidat deil midir? Sahbe-i kirmdan bunun gibi eyler bildirilmemidir.
Bunlar, irkin bidatlerin snnet-i mesreyi kaldrmadna delldir. Elbet-
te bunlarn sbit olan snneti kaldrdn kabl etmeyiz, ama bunlar
sonradan ihds edilmiler, ortaya karlmlardr.
73
Eshb- kirm ve tbin gibi bu mmetin evvel gelenleri, ya dha
mhim ilerle megl olduklarndan vey birinci asrda kalbleri ek ve te-
redddlerden selmetde olup, ihtiyc duymadklarndan, sonradan ihds
edilen bu konulara dalmadlar. Sonradan ortaya kan ahs gr ve
bidatleri iptl etmek, bu davda olanlar susdurmak iin, sonra gelen
limler bu konuya dalma ihtiyc duymulardr.
Cevb: Mezmm olan bidatin kadm olan bir snneti kaldrmad-
na dir syledikleriniz dorudur. Fekat, sonradan karlanlar, Reslul-
lah snnetinden ve Eshbn tutduklar yoldan farkl olduklar iin bidat-
dir. Zr Eshb- kirmn snneti bu konulara dalmaa mni olmak, s-
l soran azarlamak ve bu meselelerden sl kapsn aan iddetle
tedb ve men etmekdi. Avm, aralarnda yi ve mtevtir olmayan ey-
lerde, mkillere drmekden ekinirlerdi.
Tbinden eser nakl edenlerce, Sahbeden tevtr ile nakl edilen
mnferid haberler shhat bulmudur. Selefin hl ve hareketleri, ek ve
bhenin yol bulmad delllerdir. Nitekim onlarn feriz meselelerine
dalmalar, fkh vakalar hakkndaki meveretleri, tevtr hlini almdr. b-
henin yol bulmad mnferid haberlerin toplanmasyla bir ilm hsl oldu.
Nitekim hazret-i mer radyallah anh iki mtebih yetin mansn so-
ran bir kimseye kamsn kaldrmdr. Yine hazret-i mer radyallah anh
halfe iken, Kurn- kerm mahlk mudur, deil midir diye soran bir kim-
seyi, teaccb ederek elinden tutup, ilm kaps olan hazret-i Alye radyal-
lah anh gtrd ve y Ebel Hasen! Dinle bak! Bu adam ne diyor, dedi.
Hazret-i Al, ne diyor, ey Emr-el-mminn! dedi. Adam, kendisine
Kurn- kermin mahlk olup olmadn sordum, dedi. Hazret-i Alnin ra-
dyallah anh bu soruya ok can skld. Ban edi, dnceye dald.
Sonra ban kaldrd ve:
hr zemnda bu szden ok konuulacakdr. Eer ben senin gi-
bi bunun vlsi olmu olsaydm, elbette boynunu vururdum, dedi.
Bu hdiseyi Ahmed bin Hanbel rahimehullah Eb Hreyreden
radyallah anh rivyet etmidir. Bu sz, hazret-i Alnin, hazret-i mer
ve Eb Hreyrenin radyallah anhm yannda iken syledii szdr. Bu
sle ne hazret-i mer, ne hazret-i Al ve ne de bu haberin ulad her
hangi bir Sahb hi bir cevb vermemilerdir. Hazret-i Al radyallah anh
bu slin dn bir mesele ve Allah telnn kelmndaki hkmleri ren-
mek, bilmek olmadn anlamdr. Sli sorann, emr ve yasaklara id
hkmlerin dellleri ondan alnan, Resl aleyhisselmn sdkna dellet
eden mucize olan Kurn- kermin sfatn bilmei istemediini bilmidir.
Bu sli sorana Al radyallah anh bu kadar iddet gsterdiini ak-
lyalm:
Hazret-i Alnin radyallah anh firsetine, ileri grl olmasna bir
bak ki, bu slin ileride fitneye yol aacan nceden anlad. Kurn- ke-
rmin mahlk olup olmama meselesinin fitne zemn olan hr zemnda
74
yaylacan, Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem iret buyurmala-
rndan anlamd. Bunun iin, hazret-i Al radyallah anh, Ben vl ol-
saydm onun boynunu vururdum eklinde iddetli bir ifde kullanmdr.
Vahye ve Kurn- kermin indiriliine hid olup, dnin srlarna ve ha-
kkatine muttali olan ve haklarnda Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem,
(Ben Peygamber olarak gnderilmemi olsaydm, mer Peygamber ola-
rak gnderilirdi) ve (Ben ilmin ehriyim, Al kapsdr) buyurduu ztlar
bu gibi sl soranlar azarlad. Sonra gelen kelm ve mcdele dknle-
ri, haklarnda (Uhud da kadar altn sadaka verseler de, onlardan biri-
nin bir md sadaka sevbna, hatt yarsna ulaamazlar) buyurulan Es-
hb- kirmn, Hak ve doru olan, byle slleri kabl edip gerekli cev-
b vermeleri ve mnkaa kapsn amalar gerekirdi. Soran hakl idi. Haz-
ret-i mer ve Al radyallah anhm btl zere idiler demekdedirler.
Heyht, demircileri meleklerle kysa kalkan, kelm ve mcdele
dknlerini hulef-i ridne ve selef-i slihne terch edenler, tahslden [ilm-
den] ne kadar uzak, dinden ne kadar mahrm kimselerdir. Bylece bu
bidatin, selefin snnetine muhlif olduu kat olarak ortaya kmakdadr.
Fakhlerin fkhn teferrut ve tafsiltna dalmalar gibi deildir. Bu konu-
ya dalanlar men etdikleri grlmemidir. Hatt feriz meseleleri zerin-
de dikkatle durmulardr. Fkhn derinliklerine dalmann ciz olduunu an-
ladk. Fekat mcdele ilmindeki bidatler tahsl ehli yannda kt bidatdir.
Bunun ktln (hy-l lm) kitbmzn (akid) ksmnda bildirdik.
Sonra gelen limlerin mnzara ve mnkaalarndan maksad,
eri erfin kaynaklarndan aradrp almaa yardm ise ve ahkm bilmek,
anlamak ise, bu selefin snnetine uygundur. Zr onlar feriz ile alkal
dede meselesinde; ana, zevc ve babann mrsnda ve benzeri fkh
meselelerinde meveret ve mnzara etdikleri nakl edilmidir. [Dede ile
ana-baba bir vey baba bir kardein bir arada olmas hlinde hisseleri nass
olarak aklanmamdr. Hatt bni Mesd radyallah anh, Mkille-
rinizi bizden sorun, fekat dede meselesini sormayn buyurmudur. mer
bin Hattb radyallah anh, Dede ile kardein bir arada olmas hlin-
de, mrs iin hkm vermekde en cesr olannz, Cehenneme kar en ce-
sretli olannzdr buyurmudur. Al bin Eb Tlib radyallah anh,
Cehenneme girmek kimi sevindirirse, dede ile karde arasnda [mrs iin]
hkm versin buyurmudur.
Eb Bekr, Abdllah bin Abbs, Abdllah bin mer ve Eshb- ki-
rmn aleyhimrrdvn bir ksm, kardeler, dede ile birlikde olunca, m-
rs alamaz demilerdir. mm- azamn ictihd da byledir.
Eshb- kirmn ve tbinin ou ve hakknda (Ferizi en iyi bile-
niniz Zeyddir) buyurulan Zeyd bin Sbit radyallah anh da, Karde-
ler dede ile birlikde olunca, mrs alrlar. Ancak dede, maln de birinden
vey muhsemeden hangisi ok ise onu alr buyurmulardr. mm-
Mlik, imm- fi, imm- Ahmed bin Hanbel ile Eb Ysf ve imm-
Muhammedin ictihdlar da byledir.
75
Mesel, dede ile bir karde kalm ise, dede de birini alp, karde
de ikisini almaz. Muhseme yaplarak yar yarya bllr. Dede ile iki
karde olunca, dedenin de birini almas ile muhseme [blme] ayn
olacandan, her biri de bir alr. Dede ile birlikde vey dah fazla kar-
de varsa, dede de bir alp, gerisini kardeler aralarnda blrler.
Anne, baba, zevc bir arada olduunda, Eshb- kirm arasnda
mrs hussunda iki gr vardr.
1. Abdllah bin Abbs radyallah anhm, anne btn maldan
de bir alr demidir. Zevc maln yarsn, baba da kalan aldna gre,
taksmt yle olur.
Baba Anne (Sls) Zevc (nsf) Mesele
1 2 3 6
2. Zeyd bin Sbit radyallah anhm, zevc mrsn yarsn, an-
ne geri kalann de birini, baba da kalan alr diye ictihd etmidir. Bu-
na gre taksmt yle olur:
Baba Anne (Sls) Zevc (nsf) Mesele
2 1 3 6
Eshb- kirmn ounun gr de byle olup, fetv da bunun ze-
rine verilmidir.]
Evet, eer maksadlar doru olmak zere, tenbh iin, lafz ve ib-
re retmelerinin bir zarar yokdur. Hatt bu ibreleri alp, kullanmalar mu-
bhdr.
Eer mnzaradan maksadlar kt olup, bildirmek deil, susdur-
mak ve yol gstermek deil de, malb etmek iin ise, snnet-i mes-
renin hilfna bir bidatdir.
NC BLM
Mtebih szler hakknda eidli ve fideli be fasl:
BRNC FASL:
Sl: Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem baka bir kelime kul-
lanma imkn var iken, murd olunmayan baka bir many da akla ge-
tiren (vehm etdiren) kelimeler kullanmas nedendir?
Bu kelimelerin tebhe [benzetmee] yol aacan, halk yanl
yola gtrp, Allah telnn zt ve sfatlar hakknda onlar btl itik-
da sevk edeceini bilmiyor mu idi? H, nbvvet makm bu bilgiler-
den gizli kalamaz. Vey Peygamber efendimiz biliyordu da, chillerin bil-
memelerine, sapklarn saptmalarna nem vermedi mi?
Bu ihtiml dah uzak ve dah irkindir. nki Peygamberimiz her
eyi aklayc olarak gnderilmidir. Gizleyici, kapal brakc olarak gn-
derilmemidir. te bu teredddler, kapal ve anlalmas zor olan eyler
76
kalblerde mkiller meydna getirir, hatt halk baz kt itikdlara e-
ker. Mesel bu kt inanl kimseler derler ki: Eer Peygamber olsayd,
Allah tely hakk ile bilir, tanrd. Onu tand takdrde de Onun zt ve
sfatlar hakknda, muhl olan eylerle vasflandrmazd.
Bir dier tife de kelimenin zhirine, grnen mansna meyl etdi-
ler. Eer hak ve doru olmasayd, Peygamber efendimiz byle sylemez,
baka manya gelmeyen kelime kullanrd vey vehmi izle edecek ka-
rneler kullanrd.
imdi bu byk mkilin zm yolu nedir?
Cevb: Bu mkiller basret ehli tarafndan zlmdr. Bu bir ka
manya gelen mtebih kelimeleri Peygamber efendimiz bir defada bir
araya toplayp zikr etmemidir. Bunlar toplayan Mebbihe frkasdr. [H-
lk mahlka benzeten, sapk itikdl bir frkadr.] Bir araya getirilen top-
lu hldeki, vehme ve telbse gtren lafzlarn fehmler zerindeki tesri,
farkl zemnlarda sylenen hd, tek sahbnin bildirdii haberlerden da-
h tesrli olduunu beyn etmidik. Ancak, Reslullah efendimiz bu
lafzlar btn mrnde ve ayr ayr zemnlarda sylemidir. Kurn-
kermde ve mtevtir haberlerde olan mtebih lafzlar ok az sayda-
dr. Hatt onlara sahh haberlerdeki mtebih lafzlar da eklense say yi-
ne azdr. Ancak itimda yn olmayan z ve zaf haberlerin oalma-
syla mtebih kelimeler oalmdr. Sonra mtevtir hads-i erfler dil
kimseler tarafndan nakl edilmi ise, bunlardaki mtebih lafzlar bir ka
kelimedir. Reslullah sallallah aleyhi ve sellem bu kelimeleri, tebh
uyandrma giderecek olan karne ve iretlerle kullanmdr. Bunu,
meclis-i erflerinde hzr olup, mhede edenler idrk etmilerdir. Bu
lafzlar karnesiz nakl edilmi olsayd, vehm ortaya kard.
Vehm ve ihtimllerin giderilmesinde en byk karne, dah nce-
den bilindii gibi, zhir manlar kablden, Allah tely takds ve ten-
zh etmekdir. Her kim Allah tely tanmakda bu marifete shib olur-
sa, bu marifet onun rhunda en kuvvetli bir gd olur. Bu marifet sye-
sinde, Allah telnn sfatlarna id her duyduunu Ona lyk eklde an-
lar. O marifet ile hi bir bhe kalmyacak eklde vehmler giderilir.
Buna dir be misl verelim:
Birinci misl: Reslullah sallallah aleyhi ve sellem Kbeye
(Beytullah), Allahn evi adn vermidir. ocuklar ve ocuk derecesinde
olanlar, Kbeyi Allah telnn meskeni ve kalacak yeri olarak bilirler. Al-
lah tely gkde bilen ve Ar zerinde karr kldna inanan avm, Kbe-
nin Allah telnn meskeni olmadna hi bhe etmeden inanrlar.
Eer avma Peygamber efendimizin, Kbenin Allah telnn
meskeni olduuna vehm ve hayl etdiren (Kbetullah) lafzn syleme-
sinin sebebi sorulursa, hepsi birden bu vehm ancak ocuklar ve ahmak-
lar hakkndadr. Kulana, Allah Ar zerinde karr klmakdadr diye tek-
rr tekrr gelen (Beytullah) lafzn duyduunda, beytden murdn, mes-
77
keni ve barna olmadnda hi bhesi olmaz. Hatt ak olarak bilir ki,
beytin Allah telya izfesi, beytin ereflendirilmesi vey Rabbine ve s-
hibine beytin muzf olmas, vaz olunduundan baka bir manya gel-
mekdedir. Avmn, Allah telnn Ar zerinde olduuna itikd, kat ilm
ifde eden bir karne deil midir? Bununla Kbenin Allahn evi olduu,
ama barna olmad irde edilmekdedir. Kbenin Allahn evi ve bar-
na olduu, dah nceden hi bir bilgiye ve inanca shib olmayanlar hak-
knda dnlr.
Reslullah sallallah aleyhi ve sellem bu lafzlarla, takds ilmine v-
kf olan ve tebhi nefy eden, Allah tely cismden ve cismin arzlarn-
dan tenzh eden bir cemate yan, Eshb- kirma hitb etmilerdir. Bu
hitbda hi bhe brakmyacak eklde, vehmi giderecek kat karneler
vardr. Bu kelimenin tevlinde bazlarnn teredddde kalmalar ciz ise
de, karne ile murd tayn etmek, Allah telnn celline lyk olacak
eklde lafzn ihtimlleri cmlesindendir.
kinci misl: Bir fakhin kelmnda geen (sret) kelimesi, bir o-
cuun vey mnin, yan avmdan birinin yannda sylense, Bu mesele-
nin sreti byledir vey Bu hdisenin sreti byledir denilse, o ocuk
vey meselenin mansn bilmeyen m, mesele denilen eyin bir s-
ret olduunu ve sretin de kendi bildii ve evresinde grd gibi,
az, burnu ve gz olan bir eyi hayl eder.
Fekat, meselenin hakkatini ve onun huss olarak tertblenmi
bilgilerden ibret olduunu bilen kimse, meselede cismlerin eklleri gi-
bi, gz, burnu, az olduunu dnebilir mi? Hyr. Meselenin cism ol-
makdan ve cismin sfatlarndan mnezzeh olduunu bilmesi ona kfdir.
Bunun gibi, ilhdan da cismiyyeti nefy etmek ve cism olmakdan mnez-
zeh bilmek, (Allah, demi kendi sretinde yaratd) hads-i erfini ii-
tenin kalbinde (sret) kelimesinin mansn anlamasnda bir karne olur.
Allah tely cism olmakdan mnezzeh bilen bir rif, meselenin
sreti szndeki sreti, cismn sret olarak dnenlere teaccb et-
dii gibi, Allah telya cismn sret nisbet edenlere de teaccb eder.
nc misl: Bir kimse bir ocuun yannda, Badd halfenin
elindedir dese, ocuk Badd halfenin parmaklar arasnda, sanki
Badd ta ile topra ile avucunun iine alm sanr. Bunun gibi, Ba-
dd lafzndan murdn ne olduunu bilmeyen bir chil de byle dnr.
Ama Baddn byk bir ehr olduunu bilen kimsenin aklna byle bir
ey gelir mi? Badd, halfenin elindedir diyene itirz edip, niin byle
dedin, byle dediini duyan, Baddn halfenin parmaklar arasnda ol-
duuna inanr. Bylece o kimseyi hakkatin hilfna ve cehle srklemi
olursun. Hatt ona Ey temiz kalbli zt! Senin byle sylemen ancak, Ba-
ddn hakkatini bilmeyeni cehle gtrr denir.
Badd bilen bir kimse, bu szdeki (el) kelimesi ile, avu ve par-
maklar ihtiv eden malm uzv kasd edilmediini, ayrca bir karneye ih-
tiyc olmadan baka bir mans olduunu anlar.
78
Haberlerde bildirilen, vehm veren mtebih lafzlarda vehmlerin gi-
derilmesi iin bir karne yeterlidir. O da cism ve cism cinsinden olmayan
Allah tely tanmakdr, yan marifetullahdr. Reslullah sallallah aley-
hi ve sellem Resl olarak gnderildii ilk yllarda mtebih lafzlar kul-
lanmadan nce aklamalarna marifetullah ile balamdr.
Drdnc misl: Reslullah sallallah aleyhi ve sellem hanmla-
r iin, (Bana en abuk kavuannz, eli en uzun olannzdr) buyurmu-
dur. Bunun zerine hanmlardan bir ksm ellerini birbiri zerine koyup, l-
mee baladlar. Peygamber efendimiz eli uzun olmakdan maksad-
nn, uzv olan elin uzun olmas deil, cmerdlikde ileri gitmek olduunu
beyn edince hakkat anladlar. Reslullah sallallah aleyhi ve sellem
bu hads-i erfi bir karne ile zikr etmilerdir. (Tl-l yed), el uzunluu ib-
resi ile cmerdlii irde etmilerdir. Bu sz karnesiz nakl edilseydi, veh-
me, bheye yol aard. Peygamber efendimizin syledii bir mtebih
lafzn, baz chiller tarafndan anlalmamas, Peygamberimize itirz ek-
linde, bu sz niin syledin demee, kimin hakk vardr. Ancak Peygam-
berimiz meclisde hzr olanlarn anlaylarna gre, sehveti anlatmak iin
karneli olarak o lafz sylemidir.
Peygamber efendimizin kavl-i erflerini nakl eden, duyduu sz
karnesiz olarak olduu gibi nakl eder. Vey o karneyi nakli mmkin ol-
mad iin, nakl etmez. Vey nakl eden, kendisinin duyduunu anlad-
gibi, herkesin de anlayacan zan ederek nakline ihtiyc duymaz.
ou zemn da kendi anlamasnn da karne ile olduunun farknda ol-
maz. Bunun iin nakl eden, sdece lafz nakl eder. Bu gibi sebeblerle lafz-
lar karnesiz kalnca anlalmas zor olur.
Takdsin bilinmesi, tek bana karne olarak vehmi gidermekde kf ge-
lebilir. Ama ou zemn bununla, murdn ne olduunu tayn etmek mm-
kin deildir. te bu incelikleri dim dikkate almak, uyank olmak lzmdr.
Beinci misl: Bir kimse bir ocuun vey onun derecesinde olan
ve meclislerdeki rf ve detleri, db bilmeyen kimsenin yannda, Filn
bir toplantya girdi ve filnn fevknde [stnde] oturdu dese, chil, gr-
gs kt olan kimse, o adam, tekinin ba zerinde vey bann stn-
deki bir mekna oturduunu zan eder. Meclis dbn bilen, ba keye
yakn yerlerin en yksek mertebe olduunu ve fevk kelimesinin mertebe
bakmndan ykseklik olduunu bildii iin, meclise giren kimsenin ba
kede oturann ba stnde deil de yannda, ona yakn oturduunu he-
men anlar. ocuklarn ve ona yakn derecede olanlarn, meclis dbn
bilenlere itirzlar btldr, asl ve ess yokdur. Bunun mislleri okdur.
Bu misllerden kesin olarak anlalmakdadr ki, bu ak lafzlarn
manlar, karne olmaynca baka manlara evrilir. Bu karneler seb-
kat eden ve karneli marifete rc eder. Bunun gibi vehme gtren z-
hir manlar, bu karneler sebebiyle vehme yol aan eylerden kurtulur.
Karneler ok ve eidlidir. Bazlar bilgi ve marifetlerdir.
Bu karnelerden biri, insanlarn puta tapmalarnn emr olunmadk-
79
larn bilmeleridir. Herhangi bir cisme tapan puta tapm olur. Bu cism is-
ter kk, ister byk, ister irkin, ister gzel, ister aa, ister yksek,
ister yeryznde, ister Arda olsun ayndr. Allah tely cismiyyetden
ve cismin cblarndan nefy etmek herkesin malmudur. Reslullah
sallallah aleyhi ve sellem bu tenzhi mblaa ile bildirmidir. Nitekim
Kurn- kermde r sresi, onbirinci yet-i kermesinde melen, (Onun
benzeri hi bir ey yokdur), hls sresinde ve Bekara sresi, yirmiikin-
ci yet-i cellesinde melen, (Allah telya ortaklar komaynz) bu-
yurulmakda ve dah saysz szler ve nice kat karnelerle Allah tel-
nn cism olmakdan mnezzeh olduunu, hi bir bheye mahl kalma-
yacak eklde bildirmidir. Bu aklamalar, et ve kemikden olan elin Al-
lah tel hakknda muhl olduunu bilmelerine kf gelmidir. Dier z-
hiri lafzlar da, eer cisme tlak olunursa, ancak cismiyyete ve cismiyye-
tin sfatlarna dellet etmesi byledir.
Eer mtebih kelimeler, cism olmayan bir eye tlk olunursa, ke-
limenin zhiri mans deil, Allah tel hakknda ciz olan baka bir
man murd edildii zarr olarak bilinmelidir. ou zemn bu man
teayyn eder. Bazan de teayyn etmez. Ancak karne ile anlalr. Bu
karneler bhe ve mkilleri giderici eylerdendir.
Sl: Nass olan lafzlar, zhirinde vehm olmayan, mans ak
olan, ocuklarn ve avmn da anlyaca eklde neden sylenmemidir,
denilirse:
Cevb: nki, Peygamberimiz sallallah aleyhi ve sellem insan-
larla arab lgat ile konumudur. Arab lgatinde bu manlar tek ba-
na ifde eden kelime yokdur. Lgatde mtebihtn nasslar olup da, l-
gatin kurucusu Peygamberimiz, bu manlar bilmedii hlde, bu nassla-
r nasl vaz eder. Ancak onlar yle manlardr ki, nr- nbvvet vey uzun
aradrmalar sonunda, akl nru ile edinilen manlardr. Bu da o ilerin hep-
sinde olmayp, bazlarnda olur. Mtebih lafzlarn yerine baka ibre-
ler konulmadndan, lgatda zarret olarak istire yoluna gidilmidir.
Her konuan iin o yola gidilmidir. Nitekim biz Bu meselenin sreti by-
ledir demekden kendimizi alamyoruz. Yine Bu meselenin sreti, die-
rinin hilfnadr diyoruz. Bu sret kelimesi de cismn sret lafzndan ms-
terdr. Fekat lgatin kurucusu meselenin heyetine ve tertbi hussun-
da bir nass kelime koymamdr. Bunun sebebi, y meseleyi anlamam-
dr vey anlamdr ama zihnine getirememidir. Vey getirmidir ama is-
tireye gvendii iin, onun iin huss ve ayrca bir nass kelime koyma-
mdr. Vey her man iin zel bir lafz koymakdan ciz olduunu anla-
mdr. nki manlar nihyetsizdir. Lgate konulacak kelimeler ise bel-
li saydadr. Bunun iin manlardan sonsuz sayda karlksz kalr. Bunun
iin bu manlara vaz eden tarafndan mster ismler bulunmas lzm ge-
lir. Kurucu da baz manlara mster ism bulmakla yetindi. Dier lgat-
lerde arab lgatinden dah ok eksiklik vardr. Bu ve benzeri eksiklikler,
herhangi bir dil ile konuan iin onu istire yapmaa mecbr klar. Nite-
kim biz de zarret olmasa da, karnelere dayanarak istireyi ciz klyoruz.
80
Biz Zeyd Amrn fevknde oturdu demekle, Zeyd Amrn hemen yannda
ve bakeye yakn oturdu demek arasnda fark grmyoruz. Yhud da
Badd halfenin idresi altndadr demekle, Badd halfenin elinde-
dir demek arasnda bir fark grmyoruz. Bu, aklllar arasndaki konuma-
larda geerlidir. ocuklar ve chiller ile konuurken mtebih lafzlarn ko-
runmas imkn dhilinde deildir. Bundan saknmakla megl olmak,
kelmda rekket, aklda zaflik ve lafzda arlk meydna getirir.
Sl: Reslullah sallallah aleyhi ve sellem Allah lafz ile ne mu-
rd olunduunu niin aklamam ve bu maksadn perdesini amam-
dr? Niin Allah telnn var olduunu, cism, cevher, araz olmadn, le-
min dhilinde ve hricinde olmadn, ona bitiik ve ayr olmadn, bir
meknda, herhangi bir cihetde olmadn, hatt btn cihetlerin Ondan
hl olduunu sylememidir. Bir kavme gre hak olan da bu tarfdir. Ke-
lm limleri en fash olarak byle aklamlardr. Reslullahn sallallah
aleyhi ve sellem ibrelerinde bir kusru, hakk ortaya karmasnda bir gev-
eklii, bilgilerinde bir eksiklii muhakkak ki yokdu, denilirse:
Cevb: Her kim bu sorular doru bulursa, mazrdur. Eer Resl-i
ekrem onlara o eklde bir tarf ve sfatlarn zikr etmi olsayd, insanlar onu
kabl etmez, inkra kalkrlard. Byle bir varln mevcdiyyeti muhldir
derler, tatle, yan Allah telnn sfatlarn inkr eden mtekellim ve
felsefecilerin mezhebine derlerdi. Allah tely tenzhde mblaa et-
mekde bir hayr yokdur. Bilkis pek az kimse mstesn, oklarn sfatla-
rn inkrna gtrr.
lemlere rahmet olsun diye insanlarn hret sedetine erimele-
ri iin, dne davetci olarak gnderilen Peygamber, ounluun helki-
ne sebeb olacak szleri nasl syleyebilir? Hatt Peygamberimiz insan-
larla akllarnn alaca eklde konuma emr buyurmudur. Bir hads-i
erflerinde, (nsanlar ile anlyamyacaklar tarzda konumak, baz-
lar iin fitne olur) buyurmulardr.
Sl: Tenzhde mblaa etmek ile baz kimseler iin tatl korku-
su varsa, vehme gtren mtebih lafzlar kullanmak ile de baz kim-
seler iin tebh korkusu olmaz m?
Cevb: Bunlarn arasnda iki ynden fark vardr:
a) Tatl, ok kimseler hakkndadr. Tebhe gidenlerin says ise az-
dr. Yaplacak ilerde iki zararn en haffi, kanlacak ilerde iki zararn da-
h umm olann dikkate almak evldr.
b) Tebhin ilc, tatlin ilcndan dah kolaydr. Zr bu zevhirle be-
rber, mel-i erfi, (Onun gibi hi bir ey yokdur) olan, r sresinin on-
birinci yet-i kermesini zikr etmek ve Allah tel bir cism deildir, cism-
lerin benzeri deildir demek yeterlidir. Ama yukarda bildirildii gibi, ten-
zhde mblaa etmekden hsl olan, yan Allah telnn sfatlarn inkr
eden tatlcinin itikdna bu sfatlarn varln yerledirmek cidden zordur.
Ancak binde biri kabl eder. Hele arab milletinin mmleri asl kabl etmez.
81
Sl: lhiyyetin asln insanlarn kalblerine yerledirmek iin, va-
zfeli olan Peygamberlerin ifdelerini anlamakdan ciz olup, doru itik-
dn hilfna vehme kaplmalar, mesel Allah tel Ar zerinde karr kl-
mdr. O gkdedir ve mekn olarak kullarnn zerindedir gibi inanma-
lar, Peygamberler iin bir zr olur mu?
Cevb: yle dnmekden ve sdk olan bir Peygamberin Allah
tely, sfatlarndan baka bir sfatla vasflandrmakdan, byle yanl
itikdlar halka inandrmakdan Allah telya snrz. Sylenenleri hal-
kn anlayp anlamamas kendilerindeki kusrdandr. Peygamberler, hal-
kn anlyamyaca bilgileri onlara sylemez, onlardan sakl tutar. Bu bil-
gileri anlyabilenlere anlatr. Bununla halkn acz ve kusruna ilc olur. Bil-
hssa Allah telnn sfatlar hakknda kasd olarak hakkatin hilfna, hal-
ka anlatmakda zarret yokdur. Evet, lafzlarn mster olarak kullanlma-
snda zarret vardr. Belki anlay kt olanlar yanl anlayabilirler. Bu da
lgatdeki kusr ve muhverenin cblarndandr. Fekat kasden hakka-
tin hilfn anlatarak halk cehlete srklemek, ister bir maslahat d-
nlsn, ister dnlmesin, muhldir.
Sl: Tebh ehli, mtebih lafzlarn neye dayandn bilmiyor ve lafz-
larn zhirine bakarak cehlete srklendikleri biliniyordu. Her ne zemn Pey-
gamberimiz mcmel, rtl lafzlar getirdiinde, o lafz ile cehlete gtrme
kasd olunsun vey olunmasn, tebh ehli buna rz olurlard. Her ne kadar
cehlete gtrme hsl olsa da, ehl-i tebh onu bilir ve ona rzdr.
Cevb: Ehl-i tebhin cehlinin Peygamber efendimizin lafzlar se-
bebi ile hsl olduunu kabl etmeyiz. Bu cehlet, takds ve tenzh mari-
fetini kazanmakdaki ve tenzhi, nazar, yan lafzn zhirine kaplmak ze-
rine takdm etmemekdeki kusrlarndan meydna gelmekdedir. Eer
bu marifeti nceden kesb edip, lafzn zhirine nazar zerine takdm et-
mi olsalard, muhakkak ki hatya ve chillie dmezlerdi. Nitekim
takds ilmi olan kimse, meselenin sreti szn duyduu zemn,
mansn anlamakda zorluk ekmez. Tebh ehli zerine vcib olan, bu
takds ilmini tahsl etmeleridir. Sonra bu konuda bir bheleri olursa
limlere mrcet etmeleridir. Dah sonra kendisini tevl yapmakdan al-
koymalardr. limler, takdsi onlara bildirdiklerinde, kendilerini takds ile
ykml klarlar. Bu takdsi yapmadklar zemn, chil kalm olurlar.
Dnin kurucusu Reslullah sallallah aleyhi ve sellem, insanlarn
tabatlerindeki tenbellii, kusru, fuzl ilere, zerlerine lzm olmayan
eylere dalmak husslarn biliyordu. Buna ve cehletden kurtulmak iin
ilm tahsline almamalarna rz deildi. Fekat Allah telnn taks-
mindeki kaz ve kadere rz idi. Nitekim Allah tel Hd sresi, yzon-
dokuzuncu yet-i kermesinde melen, (Rabbin and olsun ki, Cehen-
nemi insanlar ve cinlerle toptan dolduracam eklindeki sz ye-
rini buldu) ve Hd sresi, yzonsekizinci yet-i cellesinde melen, (Rab-
bin dileseydi btn insanlar bir tek millet yapmd) ve Yns sresi,
doksandokuzuncu ve yznc yet-i cellelerinde melen, (Eer Rabbin
82
dileseydi yeryzndekilerin hepsi elbette mn ederlerdi. O hlde
sen inanmalar iin insanlar zorluyor musun? Allahn izni olmadan hi
kimse inanamaz) ve Hd sresi, yzonsekizinci ve yzondokuzuncu
yet-i kermelerinde melen, (Fekat onlar ihtilfa dmee devm
ederler. Ancak Rabbin rahmetine kavuanlar mstesndr. Zten
Rabbin onlar bunun iin [rahmet etmek iin] yaratd) buyurmakdadr.
te insanlarn yaratlmasnda kahr-i ilh budur. Allah telnn deime-
yen detini deidirmee Peygamberlerin de kudreti yokdur.
KNC FASL:
Sl: Mtebih lafzlardan sl sormamak ve sorulanlara cevb ver-
memek hakkndaki tavsiyenizin fidesi nedir? Bu ihtilflar birok ehrde,
beldelerde yaylmdr. Mteassb frkalar ortaya kmdr. Bu mesele-
lerden size bir ey sorulursa nasl cevb verirsiniz?
Cevb: Bu konuda sl soranlara imm- Mlikin radyallah anh
istiv hakknda, Allahn Ar zerinde istivs malmdur. Nasl olduu
mechldr. Ona inanmamz lzmdr dediini syleriz. Avmn soraca-
sllere, fitne yolunu kapamak iin, ayn eklde cevb veririz.
Sl: Eer, (istiv), (fevk), (el) ve (parmak)dan sorulursa, nasl ce-
vb verilir?
Cevb: Bu konuda hak, doru olan Allah telnn ve Reslnn
sallallah aleyhi ve sellem buyurduklardr. Allah tel Th sresi be-
inci yet-i kermesinde melen, (Rahmn Ar zerine istiv etdi) bu-
yurmu ve doru sylemidir. Kat olarak bilinmelidir ki, istiv, cisme mah-
ss olan oturma ve karr klma deildir. stiv kelimesi ile Allah tel-
nn murdnn ne olduunu bilmeyiz ve bilmekle de mkellef deiliz.
Allah tel, Enm sresi, onsekizinci yet-i kermesinde melen,
(O kullarnn fevknde yegne kudret ve tasarruf shibidir) buyurmu-
dur. Bu da dorudur. Burada mekn olarak fevkyyet, stde olmak mu-
hldir. nki, O mekndan nce vard, imdi de dah nce olduu gibi
vardr. Fevk ile ne murd etdiini biz bilmeyiz. Ey sl soran, bu man-
y bilmek senin de bizim de zerimize lzm deildir.
Allah telnn (el)i ve (parmak)lar vardr dememiz de mutlak c-
iz deildir. Ancak Peygamber efendimizin sallallah aleyhi ve sellem bu-
yurduklar eklde sylememiz lzmdr. Dah nce gedii gibi, ziyde,
noksan, cem, tefrk, tevl ve tafsl yapmadan syleriz.
Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem, (dem aleyhisselmn
hamurunu eli ile yourdu) ve (Mminin kalbi, Rahmnn parmakla-
rndan ikisi arasndadr) buyurmalar hakdr, dorudur. Bunlara inan-
rz. Ziyde ve noksan etmeyiz. Rivyet edildii gibi nakl ederiz. Et ve si-
nirden meydna gelmi bir azy kat olarak red ederiz.
Sl: Kurn- kerm kadm midir, mahlk mudur? denilirse:
Cevb: Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem, (Kurn, Allah
83
telnn kelmdr. Mahlk deildir) hads-i erfine gre, Kurn- ke-
rmin mahlk olmadn syleriz.
Sl: Kurn- kermin harfleri kadm midir, deil midir?
Cevb: Eshb- kirm aleyhimrrdvn bu meseleyi hi ele alma-
dlar. Bu konuya dalmak bidatdir. Bu konu hakknda sl sormaynz. Ha-
eviyye frkasnn glib olduu, Kurn- kermin harfleri kadmdir diyene
kfir dedikleri bir beldede, onlarn arasna den ve cevb vermek iin s-
kdrlan bir kimse, Eer harfden maksadn Kurn- kermin kendisi ise,
Kurn- kerm kadmdir. Eer maksadn Kurn- kermden bakas ve Al-
lah telnn sfatlar ise, Allah teldan ve sfatlarndan baka her ey
mukdesdir, yan sonradan yaratlmdr der ve baka bir ey eklemez.
nki avma bu meselenin hakkatini anlatmak ok zordur.
Sl: Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem, (Kurn- kermden
bir harf okuyana ... sevb vardr) buyurmas ile, harflerin Kurn- kerm-
den olduunu ve Kurn- kermin mahlk olmadn beyn buyurmular-
dr. Bundan harflerin kadm olmas lzm gelmez mi?
Cevb: Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem, (Kurn- kerm
mahlk deildir) buyurmasna bir ey eklemeyiz. Bu bir meseledir.
Harflerin Kurnda olmas ayr bir meseledir. Harflerin kadm olmas da
nc bir meseledir. Bunun zerine baka bir ey ilve etmeyiz. yle-
dir de diyemeyiz. Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem buyurdukla-
rna bir ey eklemee hakkmz yokdur.
Sl: Yukarda geen iki meseleden nc mesele lzm gelmez
mi, diye zam ederlerse,
Cevb: Bu kys ve tefrdir. Biz dah nceden kys ve tefra, yan
ksmlara ayrmaa yol olmadn, hatt tefrk yapmadan, vrid olduu ze-
re kalmasnn lzm geldiini beyn etmidik.
Sl: Kurn- kermin arabsi kadmdir. nki hads-i erfde,
(Kurn- kerm kadmdir) buyurulmu ve Ysf sresi, ikinci yet-i ke-
rmesinde melen, (Biz onu arab bir Kurn olarak indirdik) buyurul-
mudur. O hlde arab lisan da kadm olmaz m, denilirse:
Cevb: Kurn- kermin arab olmas hakdr, dorudur. Zr Kurn-
kermde, arab olduu bildirilmekdedir. Kurn- kermin kadm olduu da hak-
dr. Bunu Reslullah sallallah aleyhi ve sellem beyn etmidir. Kurn-
kermin arabsinin kadm olmas da nc bir meseledir. Kurn- kermin
arabsinin kadm olmas hakknda bir ey vrid olmamdr. Kadmlii hak-
knda sz lzm gelmez. Bu sebeble avm ve haeviyye frkas bu hussda
tasarruf etmekden alkonulur ve kysdan ve onun cblar olan szlerden
men olunur. Hatt onlara tazyki dah da artdrrz.
Kurn- kerm kelmullahdr ve mahlk deildir demek, Kurn- ke-
rmin kadm olduunu kasd etmedikce, Kurn- kerm kadmdir deme-
sine ruhsat verilmez. nki mahlk deildir ile kadm szleri arasn-
da fark vardr. Zr, Filnn kelm mahlk deildir demek, vaz olun-
84
mu deildir demekdir. Bazan mahlk, halk edilmi (muhtelak) man-
sna gelir. Gayr-i mahlk sz bu manya gelirse de, kadm mansna
gelmez. O hlde aralarnda fark vardr.
Biz Kurn- kermin kadm olduuna inanrz. Sdece bu lafz ile de-
il. nki bu lafz tahrf, tebdl, tayr, tasrf olunmamal, hatt Allah te-
lnn murd olduu man zere hakdr eklinde itikd edilmesi lzm-
dr. Kurn- kermi, kasd olarak hi bir nass nakl etmeden mahlkdur
diyen kimse bidat ilemi ve kendiliinden bir eyler ilve yapm, Se-
lef-i slihnin yolundan ayrlm olur.
NC FASL:
Sl: Bilinen meselelerden biri olan mn kadmdir sz hakkn-
da ne dersiniz?
Cevb: Eer iin dizgini elimizde olsayd, sl soran, bu fidesi ol-
mayan zaf szden men ederdik ve bu bidatdir derdik. Bulunduu-
muz yerde onlar gl ise deriz ki: mndan maksadnz nedir? Eer
maksadn, halkn bilgisi ve sfatlar hakknda ise, halkn btn sfatlar mah-
lkdur. Eer maksadn Kurn- kermden bir ey vey Allah telnn s-
fatlarndan ise, bil ki, Allah telnn btn sfatlar kadmdir. Eer mak-
sadn ne halkn sfat ne de Hlkn sfat ise, o zemn bu anlalr ve ta-
savvur edilir eklde deildir. Zt, kendisi anlalamyan, tasavvur edile-
miyen bir eyin kadm ve hdis olmasna nasl hkm verilir? Asl olan s-
l soran zecr edip, cevb vermemekdir. Selef-i slihn mezhebinin en saf
maksad da budur. Zarret olmadan bu yoldan ayrlmamak lzmdr.
Zor durumda olann tutaca yol, zikr etdiimizdir.
Eer, karmzdaki zek, hakkatleri anlayabilecek biri ise, mesele-
nin rtsn kaldrp, Kurn- kerm hakkndaki mkillerinden kurtar-
rz ve yle deriz:
Bil ki, varlkda her eyin drt mertebesi vardr:
1 Zhirdeki varl,
2 Zihndeki varl,
3 Lisandaki varl,
4 Kda yazlm varl.
Atei misl alalm. Atein ocakda bir varl vardr. Bir de zihnde ve
haylde varl vardr. Yan atein kendisini ve hakkatini bilmekdeki var-
l vardr. Bir de lisandaki varl vardr ki, ate lafz atee dellet eden bir
kelimedir. Bir de kd zerine yazlm eklden ibret bir varl vardr.
Yakma, atee mahss bir sfat olduu gibi, kadmlik Kurn- ker-
min ve Allah telnn kelmnn sfatdr. Yakc ate, ocakda olandr. Zihn-
deki, lisandaki ve kd zerindeki deildir. Yakclk kdda ve dilde ol-
sayd, onlar yakard.
Eer bize, ate yakcdr denirse, evet deriz.
85
Eer bize, ate kelimesi yakcdr denirse, hyr deriz.
Eer bize, atein harfleri yakcdr denirse, hyr deriz.
Eer bize, ate kelimesinin kd zerinde yazl harfleri yakcdr
denirse, buna da hyr deriz.
Eer bize, ate kelimesiyle sylenen ve yazlan yakcdr denirse,
evet deriz. nki bu kelime ile sylenen ve yazlandan maksad ocak-
dakidir. Ocakdaki de yakcdr.
Allah telnn kelm kdem, yan kadmlik ile vasflandrld gi-
bi, ate de yakmak ile vasflandrlmakdadr.
Kurn- kerm diye ismlendirdiimiz eyin varl drt mertebe
zeredir:
1 Allah telnn zt ile kim olan asl varldr. Ocakdaki atein var-
l gibidir. Nitekim Nahl sresi, altmnc yet-i kermesinde melen, (En
yce sfatlar Allaha iddir) buyurulmudur. cizlere anlatmak iin bu gi-
bi mislleri vermek lzmdr. Kdem, kadmlik bu varln huss bir vasfdr.
2 Lisanmzla sylemeden nce, renme esnsnda zihnimizde
olan ilm varldr.
3 Seslerimizle meydna gelen lisanmzdaki varldr.
4 Kdlar zerine yazlan varldr.
Sl: Kurn- kermi nutk etmeden nce, onun ilminden zihnleri-
mizde olan nedir, diye sorulursa:
Cevb: lmimiz sfatmzdr. O da mahlkdur, yan sonradan yara-
tlmdr. lmimizle bilinen ey, yan Kurn- kerm kadmdir. Nitekim ate-
i bilmemiz atein sretini haylimizde canlandrdmz yakc deildir.
Fekat ilmimizle malm olan ey yakcdr.
Sl: Kurn- kerm okurken sesimizden, dilimizin hareketinden ve
nutkumuzdan sorulursa,
Cevb: Bunlar lisanmzn sfatdr. Lisanmz hdisdir. Lisann sfa-
t yaratldkdan sonra olur. Her hdisden sonra meydna gelenler elbet-
te hdisdir. Lkin bu hdis olan seslerimizle nutkumuz, zikr etdiimiz, k-
ret ve tilvet etdiklerimiz kadmdir. Nitekim atein harflerini lisanmzla
zikr ederiz. Bu harflerle zikr edilen ey yakcdr. Seslerimiz ve seslerimi-
zin paralar, yan heceler yakc deildir.
Sl: Ate sznn harfleri atein kendisinden ibret deil midir,
denirse:
Cevb: Eer sylediin gibi olursa, atein harfleri yakc olur.
Kurn- kermin harfleri eer okunann kendisi ise, o zemn kadm olur.
Bunun gibi, atein kd zerine yazlm ekli de yakc olur. nki ya-
zlan atein kendisi olur. Atein sreti olan ekller yakc deildir.
nki kdn zerinde yakmadan ve yaklmadan durmakdadr. te
varlkdaki bu drt dereceyi avm ayramamakdadr. Avm bunlar tafs-
86
lat ile anlayamaz. Hele bunlar teker teker hi ayramazlar. Bunun iin
meselenin iine dalmyoruz. Yoksa, ilerin hakkatini ve tafslatnn kn-
hn bilmediimizden deildir.
Elbette ate ocakda olduu zemn yakc, snc ve parlayc ola-
rak vasf olunur. Lisanda da, fris, trkce ve arab olarak vey az harfli, ok
harfli diye vasf olunur. Hlbuki atein ocakdaki varl, tke, fris ve ara-
b diye ksmlara ayrlamaz. Lisanda olan ate de snme ve parlama ek-
linde vasf olunamaz. Kda yazldnda krmz, yeil ve siyh diye vasf-
landrld gibi, muhakkak, sls, rika vey nesh kalemle yazlmdr de-
nir. Lisandaki ate kelimesinin bunlarla vasflandrlmasna imkn yokdur.
Ate ismi, ocakda olana, kalbde [zihnde], lisanda ve kdda olan-
lara verilen mterek bir ismdir. Ocakda olana verilen ism hakkidir. Zihn-
de olan, hakk deil ilmdir. Ama atein hakksini anlatan sret mans-
na gelir. Nitekim aynadaki grntlerine, hakk olmadklar hlde insan ve
ate denir. Fekat insan ve hakk atei htrlatan sret mansna gelir.
Lisandaki ate kelimesi ate ile ismlendirilir. Bu da zihnde mev-
cd olan atee dellet eden nc mandr. Yan, hakkatde olan bi-
rinci, zihnde olan ikinci mandr. Lisanda olan, stlhlara gre deiir.
Hakk ve zihnde olan ate kelimelerinde deiiklik olmaz. Kd zerin-
de olana, drdnc man olarak ate denir. Bu da, lisanda olana, st-
lh ile dellet eden ekllerdir.
Kurn- kerm ve atein, hatt her eyin ismi, bu drt ide yan,
man, varlk ortakl anlald. Haberlerde, (Kurn mminin kalbin-
dedir), (Kurn mushafdadr), (Kurn okuyucunun lisanndadr),
(Kurn zt-i ilhnin sfatdr) eklinde gelmi olan szlerin hepsi do-
rudur. Hepsinin mans bulunduklar mertebelere gre anlatlmdr.
Zek kimselerce bunlarda bir tenkuz yokdur. Bu zek kimseler, murd olu-
nan hakkati ihta etmekle hepsini tasdk etmilerdir. Bunlar yle ak ve
ince ilerdir ki, zek ve anlayl kimselere gre bundan dah ak bir ey
yokdur. Ahmak ve anlay kt olanlara gre, bundan dah ince ve kapa-
l bir ey yokdur. Bunlar bu gibi ilmlere dalmakdan men etmek lzmdr.
Bunlara, Kurn- kerm mahlk deildir de ve sus. Bunun zerine ziy-
de ve noksanlk yapma. Bu konuyu aradrma ve inceleme demelidir.
Zek kimseleri, bu mkillerin skntlarndan derhl kurtarp, r-
hatlandrmak lzm gelir. Ayrca bunlara, avm ile bu mevzular konu-
mamalar, avma tkatlarnn stnde olan bir mkellefiyyet yklememe-
leri tavsiye olunur. Mtebihtn zhir manlarnda mkil yerlerin, b-
heli ve teredddl szlerin hepsi avmn, ilm ve idrki az, zek ve kbi-
liyyeti kt olanlarnn yannda rtldr. Ama basret erbb iin ak ha-
kkatlerdir. Selefin byklerinin bu hakkatleri bilmekden ciz olduklar-
n zan etmek doru deildir. Geri onlar mtebih ve istireli szleri, ki-
tblara yazmamlardr. Ama onlar bildiler, avmn da bunlar anlamak-
dan ciz olduklarn anlayp, kendileri skt edip, avm da skt etdir-
milerdir. Hak olan, doru olan da budur. Selefin byklerinden maksa-
87
dm, makm ve hret bakmndan deil, manlara dalmak ve srlara mut-
tali olmak bakmndandr. Selefin bykleri, avma gre deiir. Avm,
halkn arasnda ilmi ile hret yapm kimselerin byk olduuna inanr-
lar. Bu da dellete dme sebeblerinden bir bakasdr.
DRDNC FASL:
Sl: Avm, aradrma ve incelemeden men edilirse, delli bil-
mez. Delli bilmeyen dellet olunan tanmada chil kalr. Hlbuki Allah
tel btn kullarna:
1 Kendisini tanmalarn, Ona mn edip, varln tasdk etmei,
2 Bakasna benzetme ve sonradan yaratlma almetlerinden
mnezzeh klma,
3 Vahdniyyetini, bir olduunu bilmei,
4 lm, kudret, istediini yapmak gibi sfatlarn bilmei emr buyur-
mudur.
O hlde dellleri bilmek zarr deil, matlbdur, yan istenilir. Her
ilm matlbdur. lm ancak delllerin a ile dellleri incelemekle, matlba de-
llet etdii vechi anlamakla ve netcenin nasl olacan dnmekle ele
geirilir. Bu da ancak, delllerin artlarn, mukaddimelerin nasl tertb edil-
diini ve netcelerin nasl elde edildiini bilmekle temm olur. Bu da ya-
va yava insan akl ilmlerde dikkatli incelemee, kelm ilmini renme-
e ve aradrma temmlamaa gtrr.
Avm zerine vcib olan, Reslullahn sallallah aleyhi ve sellem ge-
tirdiklerini tasdk etmekdir. Bu tasdki zarr deildir. nki Peygamber di-
er insanlar gibi bir insandr. Onu yalanc Peygamberlik iddisnda bulunan-
lardan ayracak dell lzmdr. O da ancak mucizeyi ok dikkatli incelemek-
le, mucizenin hakkatini ve artlarn bilmek ve dier Peygamberlerin Pey-
gamberlik delllerini incelemekle mmkindir. Bu da kelm ilminin zdr.
Cevb: Halk zerine vcib olan,yukarda saylan eylere mn et-
mekdir. mn da onda hi tereddd olmayacak ve shibinin hatya d-
me ihtimlini akla getirmeyecek eklde kat olarak tasdk etmekden
ibretdir. Bu kat tasdk, alt mertebede hsl olur.
1. Tasdkin en yksek mertebesidir:
Derece derece, kelime kelime usl ve mukaddimeleri yazl olan en
salam ve artlarna uygun delller ile, bhe ve tereddde ve hi bir ih-
timle yer brakmayacak eklde elde edilir. Bu da istenilenin en sonudur.
Tasdkde bu mertebeye erimi her asrda ancak bir iki kiiye rastlanr.
Bazan de hi bulunmaz. Eer kurtulu bu derece marifetle snrlandrl-
sayd, kurtulma imkn azalr ve kurtulanlar az olurdu.
2. Vehme gtren, takdr dellleri ile hsl olan tasdk:
Byk limler arasnda mehr, inkr irkin, insanlarn onlar hak-
knda mnkaa etmekden nefret etdikleri bir takm husslara dayal veh-
88
m, takdri delllerle hsl olur. Bu cins delller, baz kimselerde, baz hu-
sslarda, hilfna imkn verdirmeyen kat bir tasdk hsl eder.
3. Hitbet dellleri ile hsl olan tasdk:
Cemiyyetde cereyn eden muhvere, mnzara ve ilm konuma-
larda ileri srlen delller ve isbtlardan hsl olur. Bu da ak fikrli ve an-
layl insanlarn ounda tasdki ifde eder. i teassub ile dolu olan, de-
lllerin cb etdirdii eylerin aksine tam inanm olanlar, dell ve isbtla-
r lyk ile takb edemiyenler, aksi tezi savunanlarn szlerine kaplarak
bhe ve tereddde denler, mcdelecilerin szlerinin tesri ile hay-
retde kalanlar, bu konumalardan istifde edemezler. Kurn- kermin ek-
ser dellleri bu cinsdendir, yan hitb delllerdir.
Tasdkini gerekdiren ak delllerden biri, bir yerin iki idrecisi olursa,
dzen bozulur szdr. Nitekim Enbiy sresi, yirmiikinci yet-i kermesin-
de melen, (Eer yerde ve gkde Allahdan baka ilhlar bulunsayd, yer
ve gk [bunlarn nizm] kesinlikle bozulup gitmidi) buyurulmudur.
imdi, kafas mcdelecilerin tartmalar ile karmam, ftrat
aynen kalm her kalb shibi, bu dell ile hemen Allah telnn birliini
kat eklde tasdk eder. Fekat bir mcdelecinin ona, lemi, iki ilhn uyu-
arak, aralarnda ihtilf olmadan idre etmeleri mmkindir diyerek, kar-
sndakine bu kadarn iitdirmesi, onun tasdkini bulandrr. Sonra bu
meselenin zlmesi ve zihninden karp atmas zorlar. ek ve b-
he onu kaplar, bunu zerinden atmak zor olur.
ok ak bilinmekdedir ki, yaratmaa kdir olan, ideye, yan l-
dkden sonra diriltmee dah da kdirdir. Nitekim Yasn sresi, yetmi-
dokuzuncu yet-i kermesinde melen, (De ki, onlar ilk defa yaratm
olan diriltir) buyurulmudur. Bunu iiten her zek vey gab olan avm,
hemen tasdke koar ve der ki: Evet, diriltmek, yaratmakdan dah zor de-
ildir, hatt dah kolaydr. [Bylece Allah telnn, ldrdkden sonra
dirilteceini tasdk etmi olur.] Fekat onun, cevb vermekde zorluk e-
kecei bir sl karsnda zihni karp tasdki sarslabilir.
Tasdki ifde eden, her eyi iine alan tam ve kat dell, artk sle
mahal kalmayncaya kadar bu mevzu ile alkal btn sl ve cevbla-
rn temmland zemndaki delldir. Tasdk bundan nce hsl olur.
4. itmekle hsl olan tasdk:
Halkn ok medh etmesi sebebi ile doruluuna inand, hsn-i iti-
kd edilen kimseden iitmekle hsl olan tasdkdir. nki herkes, doru-
luuna inand babasna, stdna vey fazleti ile hret bulmu bir z-
ta tam inanr, itimd eder. Bunlardan birinin, bir kimsenin lmesi, bir g-
ib kimsenin gelmesi gibi, verdii habere hi aradrmadan inanp tasdk
eder. Kalbinde tasdkden baka hi bir eye yer yokdur. Bu tasdkde da-
yana, haberi verene hsn-i itikddr. Doruluk, vera ve takv ile tec-
ribe edilmi birisi, Eb Bekr radyallah anh gibidir. Eb Bekr radyal-
lah anh, Reslullah sallallah aleyhi ve selle yle buyurdu dediin-
89
de, ona niceleri kat eklde inanr, dediini mutlaka kabl eder. Bunda,
hsn-i itikdndan baka dayana yokdur. Bunun gibi sdk, takv ve ve-
ra ile mehr olan zt, bir mye, yan avmdan birisine, Bil ki, lemin
yaratcs birdir. O lim ve kdirdir. Muhammed aleyhisselm Peygam-
ber olarak gndermidir dediinde, hemen o m, hi bhe etmeden
inanr. ocuklarn, babalarna ve hocalarna itikdlar da byledir. Onlar-
dan itikd edilecek eyleri iitdiklerinde, hi bir huccet ve delle lzm
kalmadan tasdk edip, bu inanlarn devm etdirirler.
5. htiml ve karnelere dayanan tasdk:
nsan bir eyi, karne ve ireti ile birlikde duyduunda, o haberin
doruluuna kalbin inanmasndan hsl olan tasdkdir. Bu haber muhak-
kk, aradrc limlerce kat bir kanat hsl etmez. Ama avmn kalbin-
de salam bir itikd brakr. Mesel avmdan biri vlnin hastaln te-
vtr ile yan bir ok kimseden duydukdan birka gn sonra vlnin ko-
nandan barma ve alamalar duysa, o srada vlnin hizmetcilerinden
biri, vlnin ldn haber verse, avmdan olan buna hemen kat s-
retde inanr ve tedbrini ona gre alr. Hizmetcinin yanl iitmi olaca-
n vey feryd ve fignn hastann baylmasndan vey hastalnn id-
detinden vey baka sebeblerden olabileceini asl htrna getirmez. V-
lnin ldne kalbinde salam bir inan hsl olur.
Nice arb, kaba tabatl bedevler, Reslullahn sallallah aley-
hi ve sellem gler yzne, tatl szne, latf emiline ve gzel ahlk-
na bakp, derhl mn etmilerdir. Hi bhe kardrmadan kesin olarak
tasdk etmilerdir. Peygamberliini isbt eden bir mucize ve mucizeye
dellet eden bir dell istememilerdir.
6. Arz ve tabatine uyan haberlere dayanan tasdk:
Bir kimse tabatine ve ahlkna uyan bir sz duyduunda, hemen
onu tasdk etmesidir. Bu tasdki, sdece haberin tabatine muvfk gel-
dii iindir. Sz syleyene hsn-i itikd olduundan vey haberin
doruluuna hid olacak bir karne ve iret bulunduundan deildir.
Srf tabatine, arzsuna uygun olmasndandr. Mesel, dman olduu
birisinin lmesini, ldrlmesini ve iinden karlmasn iddetle arz eden
bir kimse, bunlardan birisine id bir haber duyduunda, ok az da olsa
hi bir tepki gstermeden hemen tasdk eder ve git gide bu, o kimsede
kat bir inan hlini alr. Eer byle bir haber, bir dostu hakknda olsa ve-
y arz ve isteine muhlif olsayd, duraklar, inanmak istemez, temmiy-
le red ve inkr ederdi. Bu tasdk, tasdklerin en zafi, en aa derecesi-
dir. nki ncekiler bir delle dayanmakda, zaf de olsa, bir karneye ve-
y haber veren hakknda hsn-i itikda, iyi inanca vey buna benzer de-
lllere istind etmekdedirler. Bunlar sdece avmn, haklarnda dell
mumelesi yapdklar, dell zan etdikleri emreler, belirti ve iretlerdir.
Tasdkin mertebeleri bylece anlaldkdan sonra bilinmelidir ki, av-
mn mn bu saylan sebeblere dayanmakdadr. Onlar hakknda bu sebeb-
lerin en yksek derecelisi, Kurn- kermin dellleri ve kalbi tasdk etmee
90
gtren benzeri delllerdir. Bir mnin [avmdan birinin] Kurn- kermin de-
lllerinden ileriye geirilmemesi ve iindeki, kalbleri teskn eden, avm
tasdk ve itminna eken ak manl yet-i kermelerden uzakladrlma-
mas lzmdr. Bunlarn tesindekiler, avmn anlayamayaca delllerdir.
nsanlarn ou ocuk iken mn etmekdedirler. Bunlarn tasdkle-
rinin sebebi, babalarn ve hocalarn takld etmekdir. Bunlara iyi zanda bu-
lunduklar, onlar dah ok medh- sen etdikleri ve bakalarnn da on-
lar vdkleri iindir. Bunlara muhlif olanlar iddetle red ederler. Onla-
ra kendileri gibi inanmyanlarn eidli bel ve musbetlere uradklarn bil-
diren hikyeler nakl ederler. Mesel filan yehd kabrinde kpek ekline
evrilmi ve falan rfiz domuz ekline girmi gibi szler nakl ederler.
Bu gibi hikyeler, rylar ve hller, ocuklarn rhlarnda, bunlar-
dan nefret, zddna da meyl hsl eder. Hatt kalblerinden btn bhe-
leri skp karr.
ocuklukda renilen, ta stne kazlan yaz gibidir. ocuk bu
inanla byr. Rhunda kuvvet bulur. Bla eridii zemn bu kat inan
onda devm eder ve iinde hi bir bhe karmam salam bir tasd-
ke varr.
Hristiyan, yehd, mecs ve mslimn ocuklarnn hepsi, hak
olsun, btl olsun, kat olarak babalarnn inan ve itikdlar zere yeti-
irler. Onlar para para etseler de asl itikdlarndan dnmezler. Ha-
kk olsun, ekl olsun, inanlarnn aleyhine hi bir delli kabl etmezler.
slmiyyeti bilmeyen mrik kle ve criyeler mslimnlarn esre-
tine ddklerinde, mslimnlarla bir mddet berber kalnca, mslimn-
larn islmiyyete sk ballklarn grdklerinde, onlarla berber isl-
miyyete meyl edip, onlarn itikd gibi inanp ve onlarn ahlk ile ahlk-
lanrlar. Bunlarn hepsi sdece takld ve tbi olduklar kimselere benze-
menin netcesidir. Zr tebh, insan tabatinin yaratlnda vardr. Bilhs-
sa ocuklarda ve genlerde dah fazladr.
Bylece anlalmakdadr ki, kesin tasdk aradrmaa ve delller ara-
maa bal deildir.
BENC FASL:
Takdr itirz: Belki sen, yukardaki sebeblerden dolay avmn kal-
binde kesin tasdk hsl olacan inkr etmem diyebilirsin. Lkin tasdk,
bir eyin marifeti, bilinmesi deildir. Hlbuki insanlar itikd ile deil, ha-
kk marifet ile mkellefdirler. tikd cehl cinsindendir. Onunla hak ile b-
tl ayrd edilemez.
Cevb: Bu fikrde olmak yanldr. Dorusu, insanlarn sedeti
hakkn hakkatine muvfk eklde kalblerinde nak olunmas iin, bir e-
ye olduu gibi kesin olarak itikd etmesindedir. ld zemn perde-
ler kalkdnda, ileri inandklar gibi grdklerinde zell olmazlar. Rezl ve
rsv olmak, utanacak duruma dmek atei ile yanmadklar gibi, ikin-
ci olarak Cehennem atei ile de yanmazlar.
91
Hak bilinen bir eyin sreti kalbinde nak olunca, kendisine fide
verecek hi bir sebebe bakmaz. Bu dell hakk midir, ekl midir, kendi-
sine kanat veren bir ey midir, delli syleyen ahsa hsn-i zann mdr
vey sebebsiz, sdece takld netcesindeki kabl mdr? Hangisi oldu-
una bakmaz. Matlb olan fideli dell deil, fidedir. O da olduu gibi
Hakkn bulunduu hldeki hakkatidir. Allah telnn zt, sfatlar, kitb-
lar, Peygamberleri ve hret gn hakkndaki inancnn hak olduuna ve
hakkatin inand hl zere bulunduuna kat olarak itikd eden sad-
dir. Bu inan kelm ilminde yazl delllerden birine dayanmasa da Alla-
h tel katnda makbldr. nki Allah tel kullarn mutlak inanmak
ile mkellef tutmudur. Bu da Reslullahdan sallallah aleyhi ve sellem
tevtr ile gelen haberlerden kat olarak bilinmekdedir. Nitekim bedev
arablara Peygamber efendimiz islm arz eder, onlar kabl edip, hayvan-
larn ve develerini gtmee dnerlerdi. Peygamberimiz bunlara muci-
ze hakknda tefekkr etmei, mucize hakkndaki dellleri, lemin hdis
olmasn, Sniin, yan yokdan var edenin isbtn, vahdniyyetinin de-
llleri ve dier sfatlar hakknda dnmelerini emr buyurmamdr. Arab-
larn avmndan ouna bunlar teklf edilseydi, bunlar anlayamaz, uzun
mddet gese bile, idrk edemezlerdi. Nitekim onlardan biri Peygambe-
rimize yemn verdirerek, Allah seni Peygamber olarak m gnderdi, de-
yince, Peygamberimiz de, (Vallhi, Allah beni Resl olarak gnderdi)
buyurunca, bu yemne inanarak mn edip, oradan ayrld.
Baka biri de Peygamberimizin yanna gelip bakdnda, Vallhi bu
yzn shibi yalanc olamaz demidir. Buna benzer saysz misller
vardr. Bylece Peygamberimizin kendi asrndaki bir harbde ve sahb-
lerinin zemnnda, ou kelm dellini bilmeyen binlerce kii mslimn ol-
mudur. Dellleri anlamak istiyenlerin sanatlarn terk etme ihtiycn
duymalar ve bir muallimden uzun mddet [delller hakknda] ders gr-
meleri lzm gelirdi. Hlbuki byle bir rivyet nakl edilmemidir.
O hlde zarr olarak bilinmesi gerekir ki, Allah tel nasl hsl olur-
sa olsun, mn ve kesin tasdk ile halk mkellef klmdr.
Evet, rifin mukallidden stn olduu inkr edilemez. Lkin rif
mmin olduu gibi, mukallid de mmindir.
Sl: Mmin takldci, kendisi ile yehd takldci arasn ne ile ayrr?
Cevb: Mmin mukallid takldi bilmez ve kendisinin mukallid oldu-
unu da bilmez. Kendisinin hak zere olduuna inanr ve itikdnda hi
bhesi olmaz. Kendisinin hak zere, hasmnn btl inanda olduunu
kat olarak bildii iin, kendisiyle hasmnn arasndaki farklar tesbt et-
mee lzm grmez. Kendisini hasmndan farkl grmesinin sebebi,
kuvvetli olmasalar da baz karnelerin ve zhir delllerin mukallidlere mah-
ss olduunu grmesidir. Yehd de kendisi iin ayn eklde dnrse,
sylemesi hak yolda olan mukallidin itikdn bozamaz, kardramaz. Ni-
tekim, aradrc bir limin kendini yehdden dell ile stn sanmas, ara-
drc mtekellim bir yehdnin de kendisini dell ile stn grmesi ile ara-
92
drc rifin inancnda bir bhe uyandrmad gibi, takldine bal bir mu-
kallidde de bhe uyandramaz. Btl zere olan yehd, karlkl konu-
malar esnsnda, mukallidin itikdnda herhangi bir bhe uyandrma-
masnda, mukallidin mn ona kfdir.
Kendi takldi ile yehdnin takldi arasndaki fark aklamakda zor-
land iin zlen, kederlenen avmdan biri hi grlm mdr? Bu d-
nce avmn htrna bile gelmez. Htrlarna gelse ve ifhen sylen-
se, syleyene glerler ve bu ne hezeyndr? Hak ile btl arasnda m-
svt m var ki, fark aramaya ihtiyc duyup da yehdnin btl zere, be-
nim hak zere olduunu beyn edeyim. Ben buna yakn ile inanyorum.
Bu hussda herhangi bir bhem yokdur. Bu durumda ben nasl fark ara-
rm. Aradaki fark, aradrmakszn kesin olarak bellidir derler. Zten
yakn shibi mukallidin hli de budur. Kendine gre mezhebini kat ola-
rak doru bilen, hakkatde btl zere olan yehd iin bile bu fark ara-
ma problemi sz konusu deildir. Nerede kald ki, Allah tel katnda da
hak olan mmin mukallid iin sz konusu olsun. Bu aklamalarla anla-
lmakdadr ki, mslimn mukallidlerin itikdlar kat ve salamdr. e-
rat de onlar bundan bakas ile mkellef klmamdr.
Sl: Farz edelim ki, avmdan mcdeleci ve indc biri takldi ka-
bl etmiyor, Kurn- kermin dellleri onu ikn etmiyor ve yukarda ge-
en hakk btldan ayrc ak ve kymetli szler de onu ikn etmiyorsa
buna ne yapmaldr?
Cevb: Bir kii yaratlnn asl slim olmyan ve ftrat shhatli bulun-
mayan tabati bozulmu bir hastadr. Onun hl ve hareketlerine baklr. Ta-
batinde mcdele ve ind glib ise, onunla mcdele etmez ve eer mn
esslarndan birini inkr ediyorsa, bakalarna zarar vermemesini salarz.
Eer onda, firsetle rd ve kabl sezersek, ak szlerle ve de-
lllerin yardm ile ona sz geirebilirsek, gcmz nisbetinde onu ted-
v eder ve ac, tatl szlerle, uygun delller ile hastalkdan kurtarrz.
Hulsa: Allah telnn emr etdii gibi en gzel eklde onunla m-
cdeleye gayret sarf ederiz. Ama hasta rhlu kimselere uygulanan bu ka-
dar ruhsat, herkes ile kelm kapsn amaa dell deildir. nki ilclar,
hastalar iin kullanlr, onlarn da says azdr. Hastalara zarret hkm ile
uygulanan tedvden, shhatli kimselerin korunmas lzmdr. Asl ftrat
salam olan kimse, mcdelesiz ve dellsiz mn kabl etmee hzrdr.
Shhatlilerin ilc kullanmasnn zarar, hastalarn ilc kullanma ihml et-
melerinin zararndan dah az deildir. Allah tel Reslne Nahl sre-
si, yzyirmibeinci yet-i cellesinde melen, ([Ey Reslm] sen Rabbin
yoluna hikmet ve gzel tle ar ve onlarla en gzel eklde m-
cdele et) buyurduu gibi, her ey yerli yerine konmaldr. Bir cemat
hak yola hikmet ile davet edilir. Dier bir cemat gzel vaz ve szler-
le davet edilir. Baka bir cemat de tatl bir mcdele ile davet edilir.
Bunlarn ksmlarn (El ksts-l mstakm) kitbnda tafslt ile bildir-
dik. Burada tekrr ile sz uzatmayalm.
93