Krunisanja Srpskih Vladara

8 vekova
manastira @i~a
Krunisawe
srpskih
vladara
KRU NI SA WE SRP SKIH VLA DA RA Naj sta ri ji iz vor ni po da ci
ne dvo smi sle no sve do ~e da je ve} u ra nom sred wem ve ku, u Sr bi ji po -
sto jao vla dar ski rod, pod ~i jim vo| stvom su Sr bi i do {li u oblast
ne ka da {weg rim skog Ili ri ka i za sno va li svo je dr à ve. Srp ske vla -
da re, vi zan tij ski car Kon stan tin VII Por fi ro ge nit, autor naj sta ri -
jih po u zda nih i re la tiv no op {ir nih ve sti o Sr bi ma, ozna ~a va neo -
d re |e nim ter mi nom ar hon ti.
1
U isto rij skoj na u ci je pri hva }e no da
se po me nu ta ti tu la pre vo di slo ven skom re~ ju knez. Po we mu, u srp -
skom vla dar skom ro du se pri me wi va lo na ~e lo pri mo ge ni tu re, {to
bi zna ~i lo da je bar na ~el no vr hov nu vlast na sle |i vao naj sta ri ji vla -
da rev sin.
2
Raz u me se da je ovo na ~e lo bi lo ~e sto ospo ra va no. O na -
~i nu usto li ~a va wa srp skih vla da ra, u pr vim ve ko vi ma ì vo ta u no -
voj po stoj bi ni, ne ras po la è mo ni ka kvim sa zna wi ma. Vi {i, kra qev -
ski dr àv ni sta tus iz vo je van je u pri mor skim obla sti ma srp skih ze -
ma qa, u XI ve ku. Mi ha i lo, sin Ste fa na Vo ji sla va, vla dar Du kqe, Tra -
vu ni je i Za hu mqa, ti tu li san je kao kraq u pap skom pi smu iz 1077. go -
di ne. Mi ha i lo, kraq Slo ve na, do bio je od pa pe obe }a we da }e mu bi -
ti po sla na za sta va sv. Pe tra, je dan od po zna tih sim bo la kra qev ske
vla sti ko ji je do de qi va la pap ska sto li ca.
3
Upra vo u ovo vre me, pap -
ski le gat je iz vr {io in ve sti tu ru hr vat skog kra qa Dmi tra Zvo ni mi -
ra, 1075. go di ne uru ~u ju }i mu za sta vu, ma~, skip tar i kru nu.
4
Ne mo è
se utvr di ti da li je i ka da Mi ha i lo du kqan ski do {ao u po sed na pred
po me nu tih kra qev skih in sig ni ja. U ma loj, na pu {te noj cr kvi Sv. Mi -
ha i lo kod Sto na, na kti tor skom por tre tu, pri ka zan je sa tam no cr ve -
nom, ci lin dri~ nom kru nom na gla vi i cr ve nom obu }om.
5
Ka da se
te ì {te po li ti~ ke pre mo }i u srp skim dr à va ma u XII ve ku pre me -
sti lo u kon ti nen ta lo za le |e u Ra {koj, pre sto ra {kih ve li kih ù pa -
na u cr kvi Sv. Pe tar i Pa vle, kod Ra sa, po stao je iz vor i uto ka naj vi -
{e vla sti, sim bo li~ na i stvar na.
6
Naj ~e {}e po mi wa ni znak vr hov ne
vla sti u srp skom sred wem ve ku pre sto, ve zao se ra no za ime i pre -
sti` ra {kog ve li kog ù pa na Ste fa na Ne ma we, ro do na ~el ni ka vla -
1
M. Bla go je vi}, Ne ma wi }i i La za re -
vi }i i srp ska sred wo ve kov na dr àv -
nost, Be o grad 2004. go di ne, str. 4.
2
Isto, str. 5.
3
S. ]ir ko vi}, Osa mo sta qi va we i us -
pon Du kqan ske dr à ve, Isto ri ja srp -
skog na ro da I, Be o grad, 1981, str. 189.
4
Isto, str. 190.
5
S. Ra doj ~i}, Por tre ti srp skih vla da -
ra u sred wem ve ku, Be o grad 1996. go di -
ne, str. 11 (pr vo iz da we, Sko pqe 1934.
go di ne).
6
S. Mar ja no vi} Du {a ni}, Vla dar ske
in sig ni je i dr àv na sim bo li ka u Sr -
bi ji od XI II-XV ve ka, SA NU, Po seb na
iz da wa, kw. DC XXI II, Ode qe we isto rij -
skih na u ka kw. 18, Be o grad 1994. go di -
ne, str. 24. U da qem tek stu Vla dar ske
in sig ni je i dr àv na sim bo li ka.
Sveti Simeon Miroto~ivi (Nemawa),
Bogorodica Qevi{ka, Prizren
5
da ju }e lo ze. Tron u Ra su je po stao dr àv ni sim bol.
7
Ve} Ste fan Ne ma -
wa se sma trao sa mo stal nim, sa mo dr àv nim vla da rom, ko ji je svo ju
vlast tu ma ~io kao Bo ì ju mi lost, ne pri pi su ju }i je vo qi ka kvog ze -
maq skog auto ri te ta.
8
Usto li ~e we ve li kih ù pa na u cr kvi Sv. Pe tar
u Ra su, vr {e no je uz cr kve ni ob red ko ji je vo dio epi skop. Po seb nost
usto li ~e wa Ste fa na, si na Ne ma wi nog, 1196. go di ne, sa sto ja la se u ~i -
we ni ci da je Ne ma wa, ko ji je ne po sred no pre tog ~i na do bro voq no
ab di ci rao kru ni sao, tj. ven ~ao i bla go slo vio si na na sled ni ka, za -
jed no sa epi sko pom Ka li ni kom, po la ga wem ru ku na gla vu no vog vla da -
ra.
9
U ovom ve li ko ù pan skom kru ni sa wu, re~ ni kom sred weg ve ka ka -
za no ven ~a va wu upo tre bqen je ve nac, ko ji se bit no raz li ko vao od
kru ne vi zan tij skih ca re va ste me.
10
Pre lom ni tre nu tak u isto ri -
ji vla dar skih kru ni sa wa kod Sr ba, pred sta vqa kru ni sa we Ste fa na
Pr vo ven ~a nog 1217. go di ne kra qev skom kru nom pri sti glom iz Ri ma,
da rom rim sko ga pa pe Ho no ri ja III. Bio je to ve li ki uspeh srp skog vla -
da ra. U hi je rar hi ji evrop skih, hri {}an skih vla da ra, on je iz jed na ~en
sa osta lim kra qe vi ma i Sr bi ja je ta ko ste kla pun su ve re ni tet.
11
Istin ski, pot pu ni su ve re ni tet po tvr |en je dve go di ne po sle kru nid -
be nog ~i na, ka da je za do bi je na i auto ke fal na Srp ska ar hi e pi sko pi ja
sa Sa vom Ne ma wi }em, vo `dom ota ~a stva na ~e lu.
12
Po voq no od re |en
po lo àj u pra vo slav noj eku me ni zah te vao je no vo kru ni sa we u du hu
vi zan tij ske tra di ci je. Ob red kra qev skog kru ni sa wa i mi ro po ma za -
wa u @i ~i bio je deo ce lo vi tog pro gra ma sa kral nog ute me qe wa dr à -
ve Ne ma wi }a.
13
Ar hi e pi skop Sa va je no vo po dig nu tu @i ~u, nad ~i jom
iz grad wom je bdeo za jed no sa bra tom Ste fa nom, pri pre mio za ve li ki
~in kru ni sa wa, sta ra ju }i se da ona po sta ne sve ta {kri wa u ko ju su
po hra we ne re li kvi je is to~ no-hri {}an skog sve ta
14
. Naj dra go ce ni ja i
naj zna ~aj ni ja re li kvi ja za te mu ko jom se ba vi mo, bi la je de sni ca sv.
Jo va na Pre te ~e, po seb no upo tre bqa va na u ob re du kru ni sa wa vi zan -
tij skih ca re va.
15
Ka da je ar hi e pi skop Sa va, 1221. go di ne, na naj sve -
~a ni ji na ~in u ma na sti ru @i ~i, kru ni sao bo go da ro va nim ven cem
bra ta Ste fa na, isto vre me no ga mi ro po ma zav {i, stvo ren je osnov za
sa pre stol ni {tvo no si la ca vr hov ne sve tov ne i du hov ne vla sti. Uz
vla dar ski tron, ve} po sve }en bla go slo ve nim ven cem, sta jao je ar hi e -
pi skop ski tron, ka sni je na zvan tro nom Sv. Sa ve. Po ve qom kra qa
Ste fa na Pr vo ven ~a nog, is pi sa nom na zi do vi ma @i ~e, od re |e no je da
cr kva Sv. Spa sa u @i ~i, bu de me sto u ko jem }e se ven ~a va ti, tj. kru ni -
sa ti srp ski kra qe vi i hi ro to ni sa ti po gla va ri Srp ske auto ke fal ne
ar hi e pi sko pi je. Za vet pr vo ven ~a nog kra qa sle di li su we go vi si no vi
Ra do slav (12281233) i Vla di slav (12341243), okru we ni u maj ci srp -
skih cr ka va, ar hi e pi skop skom sre di {tu u @i ~i, od stra ne stri ca,
ar hi e pi sko pa Sa ve.
16
Mo è mo pret po sta vi ti da je è qu oca Ste fa na
Pr vo ven ~a nog po {to vao i naj mla |i sin Uro{ I (12431276). Ako su
nam ne po zna te okol no sti u ve zi sa kru ni sa wem kra qa Uro {a I, to se
7
Isto, str. 24.
8
S. Mar ja no vi} Du {a ni}, Vla dar ska
ide o lo gi ja Ne ma wi }a, di plo ma ti~ ka
stu di ja, Be o grad 1997. go di ne, str.
6065. U da qem tek stu: Vla dar ska ide o -
lo gi ja Ne ma wi }a.
9
Isto, str. 67; S. Mar ja no vi} Du {a -
ni}, Vla dar ske in sig ni je, str. 124.
10
Isto, str. 124.
11
vi }i, Be o grad 2004. go di ne, str. 76.
12
Isto, str. 103.
13
S. Mar ja no vi} Du {a ni}, Isto rij -
sko-po li ti~ ki kon tekst sce ne mi ro -
po ma za wa u |a ko ni ko nu cr kve Us pe wa
Bo go ro di ce u ma na sti ru Mo ra ~i, Ma -
na stir Mo ra ~a, Zbor nik ra do va, Be o -
grad 2006. go di ne, str. 50.
14
Isto, str. 52.
15
D. Po po vi}, Srp ski vla dar ski grob
u Sred wem ve ku, Be o grad 1992. go di ne,
str. 44.
16
B. Fer jan ~i}, Od bra na Ne ma wi nog
na sle |a Sr bi ja po sta je kra qe vi na,
Isto ri ja srp skog na ro da I, Be o grad
1981, str. 308310.
Kraq Mihajlo,
cr kva Sv. Mi ha i la, Ston
6
Sveti Sava,
Manastir Mi le {e va
ne mo è re }i za mno ge ~i we ni ce ko je go vo re o we go vom vla dar skom
sta tu su. Za du ge i uspe {ne vla da vi ne hra pa vo ga kra qa, Uro {a I, Sr bi -
ja je bi la u stal nom uspo nu dru {tve nom, kul tur nom, pri vred nom.
To se od ra zi lo i u sfe ri vla dar ske ide o lo gi je, u ko joj kra qev ski or -
nat i in sig ni je uop {te, sva ka ko, ni su na po sled wem me stu. Dok pr vi
kra qe vi lo ze Ne ma wi }a: Ste fan Pr vo ven ~a ni, Ra do slav i Vla di -
slav, no se jed no stav nu kru nu, ti pa se va sto kra tor skog ste ma to gi ri o -
na
17
, Uro{ I se ja vqa na por tre ti ma sa no vim vla dar skim zna ci ma ko -
ji ga pri bli à va ju iz gle du vi zan tij skih ca re va. Na sli kan je sa ore o -
lom (nim bom) oko gla ve i kru nom ko ja li ~i na ste me ro mej skih va si -
Kraq Stefan Prvoven~ani,
17
in sig ni je i dr àv na sim bo li ka, str.
4547.
9
le u sa, ma da je od su stvo ver ti kal nih lu ko va i or fa no sa, odva ja od car -
skog uzo ra.
18
Sta ri ji sin i na sled nik Uro {a I, Dra gu tin pri ka zan
je, na is to~ nom zi du pri pra te ma na sti ra So po }a na, kao mla di kraq,
ode ven i okru wen po put oca.
19
Dra gu tin je pr vi Ne ma wi} sa slu `be -
nom ti tu lom mla do ga kra qa, u ~e mu se ogle da ne sum wi vi ugar ski uti -
caj. S ob zi rom na to da je pre sto ka sni je pre u zeo u bu ni, a da je ar hi -
e pi skop Jo a ni ki je ostao ve ran sta rom kra qu, i pra tio Uro {a u iz -
gnan stvu, ni ~e niz pi ta wa u ve zi sa me stom i na ~i nom kru ni sa wa
Dra gu ti no vog. Na sa bo ru u De è vu, u obla sti Ra sa, 1282. go di ne, do -
{lo je do pri mo pre da je vla sti iz me |u bra }e Dra gu ti na i Mi lu ti -
na. Shva tiv {i te le snu ozle du kao Bo `ju ka znu, za slu è nu oti ma wem
vla sti od oca, Dra gu tin je pre dao kra qev ske in sig ni je mla |em bra tu
Mi lu ti nu, na dr àv nom sa bo ru, ka ko iz gle da bez znat ni jeg u~e {}a
pred stav ni ka Cr kve.
20
Ovim po vo dom su u iz vo ri ma naj de taq ni je na -
bro ja ni vla dar ski zna ci; Dra gu tin je Mi lu ti nu pre dao sle de }e re ga -
li je: kru nu, pre sto, zla tom prot ka nu svi tu i po jas, ko wa i oru` je.
21
U vre me sko ro ~e ti ri de ce ni je du ge vla da vi ne kra qa Mi lu ti na, Sr -

bi ja je u stal noj eks pan zi ji. Ovo raz do bqe na raz me |i ve ko va, XI II i
XIV, po mno go ~e mu je pre kret ni~ ko. Ste fan Uro{ II Mi lu tin, oro -
|en sa vi zan tij skom car skom po ro di com, vla da ju }i uve }a nom te ri to -
ri jom ko ja je ukqu ~i va la i ne ka sta ra vi zan tij ska grad ska i cr kve na
sre di {ta, pre u zi ma u ce lo sti vi zan tij sku car sku sim bo li ku kru nu
i or nat. Du bo ka vi zan ti ni za ci ja Mi lu ti no ve dr à ve na {la je iz raz
i u kra qe vom od no su pre ma vla dar skim in sig ni ja ma. One se iz jed na -
~a va ju sa vla dar skim zna ci ma vi zan tij skih va si le u sa. Kru na je od sa -
da ti pa car sko-vi zan tij skog ka me la u ki o na.
22
To je po seb no vi dqi vo
na por tre tu Ste fa na Uro {a II Mi lu ti na u Bo go ro di ci Qe vi {koj,
ka te dral noj cr kvi u Pri zre nu, gde je on pri ka zan na cr ve noj po za di -
ni u cr nom sa ko su vi zan tij skih im pe ra to ra, sa ku po la stom kru nom
ste mom na gla vi, ukra {e nom or fa no som i pre pen du li ja ma, po put
kru ne kra qe vog ta sta, ro mej skog ca ra An dro ni ka II Pa le o lo ga. Lo ros
pre ba ~en pre ko le ve ru ke u ko joj dr ì cr ve nu aka ki ju u vi du svit ka i
skip tar u ob li ku kr sta s dra gu qi ma u de snoj ru ci, upot pu wa va ju re -
pre zen ta tiv ni pri kaz vla da ra, ~i ja je vlast ne za vi sna i bo go da ro va -
na.
23
Hri stos iz seg men ta ne ba bla go si qa srp ske vla da re: Mi lu ti na i
we go vog oca Uro {a I, dok na su prot nom zi du osni va~ di na sti je, Si -
meon Ne ma wa, pri ka zan kao mo nah, ra {i re nim ru ka ma {ti ti svo je
po tom ke, ar hi e pi sko pa Sa vu, Ste fa na Pr vo ven ~a nog i (ve ro vat no)
bu du }eg vla da ra Ste fa na De ~an skog.
24
U cr kvi Sv. \or |e u Sta rom
Na go ri ~i nu, na kti tor skom por tre tu ko ji sla vi po be de rat ni ka kra -
qa Mi lu ti na, iz vo je va ne pro tiv Tu ra ka u Ma loj Azi ji, sv. \or |e, za -
{tit nik rat ni ka, do no si ma~ srp skom kra qu. Ta ko se ja vqa no vi mo -
tiv u iko no gra fi ji srp skog vla dar skog por tre ta in ve sti tu ra vla -
da ra ma ~em.
25
Mi lu tin i kra qi ca Si mo ni da sto je na pur pur nim ja -
10
Kraq Radoslav,
Pri pra ta Bo go ro di ~i ne
cr kve u Stu de ni ci
stu ci ma, ko ji su ukra {e ni zlat nim dvo gla vim or lo vi ma, sim bo lom
vi zan tij skih ca re va.
26
Na por tre tu u svo joj glav noj za du `bi ni u Gra -
~a ni ci, kraq Mi lu tin pri ma in sig ni je sa ne ba. An |e li, kao Hri sto -
vi gla sni ci, do no se kru ne no vom Kon stan ti nu kra qu Mi lu ti nu i
kra qi ci Si mo ni di.
27
Naj sta ri ja sa ~u va na kom po zi ci ja lo ze Ne ma -
wi }a na sli ka na je u Gra ~a ni ci da bi pro sla vi la kra qa Mi lu ti na i
po tvr di la pra va we go vih na sled ni ka. Sre di {wa fi gu ra lo ze je kraq
Mi lu tin, dat u sce ni ne be ske in ve sti tu re, dok su kao glav ni pred -
stav ni ci sve to rod ne di na sti je iz dvo je ni jo{ i Ne ma wa, Ste fan Pr -
vo ven ~a ni i kraq Uro{. Wi ho vi vla dar ski zna ko vi su vi {eg re da u
od no su na one pri pad ni ke Ne ma wi ne di na sti je ko ji su pri ka za ni u
skrom ni jem or na tu. Vo qom kra qa Mi lu ti na, we gov brat Dra gu tin je
svr stan u gru pu ma we is tak nu tih ~la no va vla dar ske po ro di ce, a kao
mo gu }i na sled nik ja vqa se Mi lu ti nov sin Kon stan tin, dok lik Ste -
fa na, ka sni jeg de ~an skog kra qa, uop {te ni je na sli kan.
28
Par me se -
ci po sle iz ne nad ne smr ti kra qa Mi lu ti na (29. ok to bra 1321. go di -
ne), kru ni san je za srp skog kra qa we gov ra ni je prog na ni i osle pqi -
va wem diskvli fi ko va ni sin Ste fan. Sve ~a ni ~in je oba vqen na Bo -
go ja vqe we, 6. ja nu a ra 1322. go di ne u Pe }i, u cr kvi Sv. apo sto la. î -
no dej stvo vao je iz van red no obra zo va ni i ob da re ni, biv {i hi lan dar -
ski igu man, ar hi e pi skop Ni ko dim, u pri su stvu sve {ten stva, vla ste -
le i pre sto lo na sled ni ka Du {a na.
29
Na pro me nu kru nid be nog me sta
uti ca lo je ra za ra we @i ~e, u vre me bu gar sko-ta tar skog upa da, jo{ kra -
jem XI II ve ka. Sto li ca ar hi e pi sko pa je ta da iz me {te na u uda qe ni i za -
{ti }e ni me toh @i ~e, u cr kve ni kom pleks ko ji je ni cao u @dre lu
pe} kom. Ipak, va qa po me nu ti da se to pre me {ta we sma tra lo pri vre -
me nim i da @i ~a ni ka da u sred wem ve ku ni je iz gu bi la svo je pr ven -
stvo i zna ~aj ar hi e pi skop skog sre di {ta.
30
Pe}, ne ka da {wi me toh,
iden ti fi ko va la se sa @i ~om i na wu se pre neo na ziv sta ri jeg ma na -
sti ra: Dom Spa sov
31
. Ar hi e pi sko pi, Jev sta ti je II (12921309), Sa va III
(13091316) i Da ni lo II (13241337) sto lu ju }i u Pe }i, ob na vqa li su
po pa qe nu i za pu ste lu @i ~u. Od bra niv {i pre sto u bi ci pro tiv
bra ta Kon stan ti na i ostav {i usko ro udo vac, Ste fan Uro{ III De ~an -
ski se, po put oca, oè nio od vi zan tij skog car skog ro da Pa le o lo ga,
Ma ri jom, }er kom du go go di {weg na me sni ka So lu na, Jo va na Pa le o lo -
ga, si nov ca ca ra An dro ni ka II.
32
Me |u fre ska ma ko je ~u va ju we gov lik,
po seb no su zna ~aj ni nad grob ni por tre ti u za du `bi ni Ste fa na Uro -
{a III hra mu Pan to kra to ra u De ~a ni ma. U dvoj nom kti tor skom por -
tre tu sa si nom Du {a nom, Ste fan De ~an ski je u vi zan tij skoj car skoj
ode }i, sa ste mom na gla vi.
33
Por tret go vo ri o ne be skom bla go slo vu i
vi {wem po re klu wi ho ve vla sti.
34
Na por tre tu ko ji je na sli kan po -
sle pro gla {e wa Ste fa na De ~an skog za sve ca, ne po sred no uz ol tar sku
pre gra du, kraq ima nimb, vi so ku otvo re nu kru nu, tra pe za stog ob li ka
i pot pun vla dar ski or nat. Na za jed ni~ kom por tre tu Ste fa na De ~an -
11
Kraq Vladislav,
Kraq Uro{ i Dragutin,
Manastir So po }a ni
skog i Du {a na nad por ta lom De ~a na, ostva re no je li kov no po re |e we
srp skih vla da ra sa Da vi dom i So lo mo nom, sta ro za vet nim je vrej skim
ca re vi ma, sa ko ji ma su sred wo ve kov ni pi sci ~e sto i ra do po re di li
ne ma wi} ke sa mo dr` ce.
35
Se }a we na kru ni sa we Ste fa na Uro {a III
~u va po zno sve do ~an stvo iz dru ge po lo vi ne XVI ve ka. Na iko ni zo gra -
fa Lon gi na iz 1577, pri ka za no je ka ko ar hi e pi skop Ni ko dim kru ni -
{e De ~an skog u Pe }i, vi zan tij skom ste mom, dok kraq sto ji na cr ve -
nom ja stu ku. U sre di {wem de lu iko ne, De ~an ski se di na pre sto lu sa
svim in sig ni ja ma va si le u sa, sa vi so kom tra pe za stom kru nom na gla -
vi. Hri stos bla go si qa kra qa iz seg men ta ne ba, a an |e li mu do no se
ste mu i lo ros.
36
î we ni ci da je kult Ste fa na De ~an skog bio ì vo
pri su tan i u da le kim tur skim vre me ni ma, sva ka ko je do pri ne lo su ge -
stiv no kra qe vo ì ti je, de lo Gri go ri ja Cam bla ka.
37
Kru ni san za
mla do ga kra qa, za jed no sa ocem Ste fa nom Uro {em III 1322. go di ne u
Pe }i, Ste fan Du {an se do mo gao kra qev skog tro na 1331. go di ne po sle
uspe {ne po bu ne, u okol no sti ma ko je su pra ti le pre ku o~e vu smrt! Na
sa bo ru plem stva i sve {ten stva, u dru gom dvo ru Ne ma wi }a u Svr ~i nu
na ju gu Ko so va, kru ni san je Du {an za kra qa.
38
Svr ~in se na la zio u re -
zi den ci jal nom kom plek su, za jed no sa Pa u ni ma i Ne ro di mqem (ili
Po ro di mqem), bli zu je ze ra u ko je se uli va la Ne ro dim ka, a iz ko jeg je
is ti ca la Sit ni ca. Bo ra ve }i u Sko pqu i Pri zre nu, srp ski kra qe vi
su sve ve }i zna ~aj da va li dvor ci ma kod Svr ~in skog je ze ra.
39
Jo{
kao kraq sli kan je sa ukr {te nim lo ro som (npr. u so po }an skoj spoq -
noj pri pra ti, iz me |u 13381346), {to u kom bi na ci ji sa na ro ~i tom
vr stom kru ne, ka kva je na sli ka na u Le sno vu, po sle 1347. go di ne, go vo -
ri (even tu al no) o di vi ni za ci ji kra qa i ka sni je ca ra, ko ja je ot po ~e -
la ve} po sle po be de na Vel bu `du i pr vih osva ja wa 1334. go di ne.
40
U
po i ma wu vla sti i uop {te na ~i nu or ga ni zo va wa dr à ve, od sud nu pre -
kret ni cu pred sta vqa pro gla {e we Car stva 1346. go di ne, tj. uz di za we
od kra qev stva na pra vo slav no car stvo.
41
Osva ja we pro stra nih vi zan -
tij skih te ri to ri ja i na ro ~i to ovla da va we Sve tom go rom, ob la {}u od
po seb nog zna ~a ja za pra vo slav ni svet, po sta ju osno vom car skih pre -
ten zi ja Ste fa na Du {a na. Sam vla dar shva ta svo ju dr à vu kao kom po -
zit nu, sa sta vqe nu od pr vog ven ca sta rih srp skih ze ma qa i dru gog ven -
ca no vo do bi je nih gr~ kih obla sti.
42
Osva ja we Se ra i Hal ki di ka
pre sud no su uti ca li na od lu ku Du {a na da se pro gla si ca rem. Po svoj
pri li ci na Bo ì} (25. de cem bra) 1345. go di ne Du {an je u gra du Se ru
sve ~a no pro gla {en ca rem.
43
Drev nom tra di ci jom od re |e na me sta iz
ko jih se mo gla is ho di ti car ska (kao i kra qev ska) kru na, Rim i Ca ri -
grad, ni su mo gla odo bri ti ova kvo car sko sa mo pro gla {e we. Zbog to ga
se po {lo dru ga ~i jim pu tem. Uz pri su stvo po gla va ra tri auto ke fal ne
cr kve Srp ske, Ohrid ske i Tr nov ske, pro gla {en je za pa tri jar ha srp -
ski ar hi e pi skop Jo a ni ki je u pr vim me se ci ma 1346. go di ne. Sa da su
stvo re ni uslo vi da Ste fan Du {an, na Us krs 1346. go di ne u, Sko pqu,
18
Isto, str. 4850; J. Ko va ~e vi}, Sred -
wo ve kov na no {wa bal kan skih Slo ve -
na, SAN. Po seb na iz da wa, kw. CCXV,
Isto rij ski in sti tut kw. 4, Be o grad
1953, str. 242; D. Aco vi}, In sig ni je
zna ci vla dar ske vla sti, In sig ni je di -
na sti je Ka ra |or |e vi}, Ka ta log iz lo -
`be, N. Sad, 2006. go di ne, str. 34.
19
V. J. \u ri}, So po }a ni, Be o grad 1991,
str. 16.
20
ide o lo gi ja Ne ma wi }a, Be o grad 1997.
go di ne, str. 118.
21
23; S. Ra doj ~i}, Por tre ti srp skih vla -
da ra u sred wem ve ku, Be o grad 1996, str.
29; S. ]ir ko vi}, Unu tra {wa po li ti ka
kra qa Mi lu ti na, Isto ri ja srp skog na -
ro da I, Be o grad 1981, str. 466468.
22
J. Ko va ~e vi}, Sred wo ve kov na no {wa
bal kan skih Slo ve na, Be o grad 1953, str.
242; S. Mar ja no vi} Du {a ni}, Vla dar -
ske in sig ni je i dr àv na sim bo li ka,
str. 163164.
23
G. Ba bi}-\or |e vi}, Kla si ci zam do ba
Pa le o lo ga u srp skoj umet no sti, Isto -
ri ja srp skog na ro da I, Be o grad 1981,
str. 486; S. Mar ja no vi} Du {a ni}, Vla -
dar ske in sig ni je i dr àv na sim bo li -
ka, str. 52.
24
G. Ba bi}-\or |e vi}, isto, str. 487.
25
S. Mar ja no vi} Du {a ni}, isto, str. 54.
26
Isto, str. 53; G. Ba bi}-\or |e vi},
str. 487.
27
S. Mar ja no vi} Du {a ni}, isto, str.
54; G. Ba bi}-\or |e vi}, isto, str. 417.
28
S. Mar ja no vi} Du {a ni}, isto, str.
61, 62.
13
bu de kru ni san za ca ra po vi zan tij skom ce re mo ni ja lu. Car sku kru nu
su Du {a nu pre da li srp ski pa tri jarh Jo a ni ki je i tr nov ski pa tri jarh
Si meon, uz bla go slov srp skih, bu gar skih i de la gr~ kih ar hi je re ja,
sve to gor skog pro ta ta, i svih igu ma na i naj u gled ni jih mo na ha Sve te
go re.
44
Ne do sta jao je naj vred ni ji bla go slov, va se qen skog, ca ri grad -
skog pa tri jar ha. U srp skim dvor skim i ar hi je rej skim kru go vi ma,
29
S. ]ir ko vi}, Vla da vi na Ste fa na
Uro {a III De ~an skog, Isto ri ja srp skog
na ro da I, Be o grad 1981, str. 497; S.
Mar ja no vi} Du {a ni}, Vla dar ske in -
sig ni je i dr àv na sim bo li ka, str. 57;
B. To di}, Srp sko sli kar stvo u do ba
kra qa Mi lu ti na, Be o grad, 1998.
30
V. J. \u ri}, S. ]ir ko vi}, V. Ko ra},
Pe} ka pa tri jar {i ja, Be o grad 1990. go -
di ne, str. 22.
31
Isto, str. 22.
32
na ro da I, Be o grad 1981, str. 501502.
33
in sig ni je i dr àv na sim bo li ka, str. 55.
34
Isto, str. 56.
35
Isto, str. 56.
36
Isto, str. 5657.
37
Isto, str. 56.
38
na ro da I, Be o grad, 1981. go di ne, str. 510.
39
V. J. \u ri}, S. ]ir ko vi}, V. Ko ra},
Pe} ka pa tri jar {i ja, Be o grad 1990, str. 74.
40
41
M. Bla go je vi}, Sr bi ja u do ba Ne ma -
wi }a, Od kne è vi ne do car stva:
11681371, Be o grad 1989, str. 162 (u da -
qem tek stu: Sr bi ja u do ba Ne ma wi }a).
42
in sig ni je, str. 27; S. Mar ja no vi} Du -
{a ni}, Vla dar ska ide o lo gi ja Ne ma wi -
}a, Be o grad 1997, str. 90.
43
wi }a, Be o grad 1989, str. 162.
44
Isto, str. 162.
14
Kraqevi Milutin i Dragutin,
cr kva Sv. Ahi li ja, Ari qe
po seb no se dr à lo do u~e {}a ohrid skog ar hi e pi sko pa u Du {a no vom
car skom kru ni sa wu.
45
Ste fan Du {an je ipak pri zna vao su pre ma ti ju
vi zan tij skog ca ra, pa je ta ko uo~i pro gla sa sop stve nog car stva, pri -
znao i po tvr dio pra vo sve tih ota ca sa Sve te go re da uvek po mi wu na
pr vom me stu ca ra Ro me ja, pa tek u dru gom re du srp skog vla da ra.
46
Po -
{to se u na ~e lu car ska kru na ne na sle |u je u po ro di ci, Ste fan Du {an
is ti ~e u is pra va ma da se we gov pre la zak od kra qev stva na pra vo slav -
no car stvo de sio Bo ` jom vo qom i mi lo {}u, a car ski ve nac je pri -
mio iz Hri sto vih ru ku.
47
Srp sku car sku ti tu lu pri zna li su od mah Bu -
gar ska i ma la ali uti caj na Sve ta go ra, dok su Ve ne ci ja i Du brov nik
sa mo po zdra vi li od lu ku srp skog vla da ra. Za bo san skog ba na i vla ste -
lu, Du {an je bio ra {ki car.
48
Na Za pa du je, na rav no, le gi ti man bio
sa mo rim sko-ne ma~ ki car, kao {to je na Is to ku to bio vi zan tij ski
vla dar. U Vi zan ti ji je pri me we na for mu la po zna ta jo{ iz vre me na
po se za wa za car skom ti tu lom bu gar skog vla da ra Si me o na. Du {an je,
vi {e pre }ut no, pri znat sa mo za ca ra Sr bi je, ka ko se to iz ri ~i to i
ka è u jed noj po ve qi Jo va na V Pa le o lo ga iz ju la 1351. go di ne.
49
Ste -
fan Du {an je u for mal nom smi slu bio u sa vla dar skom od no su sa si -
nom Uro {em, ko jem je do de lio ti tu lu kra qa, ne gu ju }i na taj na ~in
srp sku tra di ci ju kra qev stva, ko ja ne pre kid no tra je od vre me na Ste -
fa na Pr vo ven ~a nog. Po re ~i ma iz Po ve qe, ko ja pra ti we gov po zna ti
Za ko nik, sam Du {an se ukqu ~io u niz gr~ kih ca re va, ko ji ot po ~i we
sve tim ca rem Kon stan ti nom. Ta ko su naj re ~i ti je iz ra è ne uni ver -
45
ide o lo gi ja Ne ma wi }a, Be o grad 1997,
str. 87.
46
Isto.
47
48
Isto, str. 162163.
49
Isto, str. 164; S. Mar ja no vi} Du {a -
ni}, Vla dar ska ide o lo gi ja, str. 88.
15
Hrist, Joakim, Ana, Milutin i Simonida,
Stu de ni ca, Kra qe va cr kva
zal ne, eku men ske pre ten zi je Ste fa na Du {a na, ko ji je se be vi deo kao
vla da ra pra vo slav nih na ro da.
50
Sa mi vla dar ski zna ci, sa pre la -
skom od kra qev stva na car stvo, ni su se mno go iz me ni li. Na car skim
por tre ti ma Ne ma wi }a, aka ki ja se sli ka kao beo svi tak ve zan cr ve -
nim kon cem, (ra ni je je bi la ozna ~e na cr ve nom bo jom), dok se lo ros
ukr {ta na gru di ma a ka lo ta kru ne pre se ca na dva de la i na pre se ku
ukra {a va or fa no som.
51
[i ro ka tra ka ukra {e na dra gim ka me wem
lo ros, kod Sr ba po zna ta kao di ja di ma, spu {ta la se ver ti kal no du`
sa ko sa, oba vi ja la oko te la, a je dan kraj je bio pre ba ~en pre ko le ve ca -
re ve ru ke. Car ski sta tus je u Sr bi ji, kao i u Vi zan ti ji u XIV ve ku na -
gla {a van ukr {ta wem lo ro sa na gru di ma.
52
Ste fan Du {an, jo{ uvek
kao kraq, pri ka zan je pr vi put sa ukr {te nim lo ro som di ja di mom u
cr kvi Sv. \or |e u Po lo {kom, u sce ni in ve sti tu re ma ~em, sa re pre -
zen ta tiv nom ste mom na gla vi. Sli~ nu kru nu no si i na po zna tom por -
tre tu u Le sno vu.
53
Ti tu li san naj pre po pre da~ kom obi ~a ju kao mla -
di kraq, Uro{, sin Du {a nov, no si od 1346. go di ne kra qev sku ti tu lu,
od vre me na za jed ni~ kog kru ni sa wa u Sko pqu. Bar no mi nal no, ako ne
su {tin ski, raz li ko va le su se kra qev ske (Uro {e ve) od car skih (Du -
{a no vih) ze ma qa, gra ni ~e }i se me |u sob no u skop skoj obla sti.
54
Ta ko
je uve de na no va usta no va sa vla dar stva. Ne po sred no po Du {a no voj
smr ti, a naj ka sni je do 10. ja nu a ra 1356. go di ne, Uro{ je kru ni san za
ca ra u okol no sti ma ko je nam ni su de taq no po zna te.
55
U sva kom slu ~a -
ju, Uro{ je bio de sig ni ra ni pre sto lo na sled nik, a we go va pra va po -
zna ta i neo spor na. U vre me kru ni sa wa imao je oko 19 go di na. Pro -
ce niv {i da je vre me sme ne na pre sto lu po god no za sme le ak ci je ostva -
ri va wa ra ni jih pre ten zi ja, vi zan tij ski ve li ka {i su us pe li da odvo -
je ju `ne te ri to ri je Epi ra i Te sa li je, na se qe ne Gr ci ma, Vla si ma, Slo -
ve ni ma i Ar ba na si ma. Po lu brat ca ra Du {a na, de spot Si meon (Si ni -
{a) pro gla sio se u Ka sto ri ji (Ko stu ru) u Ma ke do ni ji ca rem Ro me ja i
Sr ba.
56
Ovla dao je ka sni je Te sa li jom i Epi rom, gde je osta vio do sta
tra ga, po seb no u Me te or skim ma na sti ri ma. Po ku {a vao je da spo ji vi -
zan tij ske i srp ske tra di ci je, kao po to mak Pa le o lo ga i Ne ma wi }a.
57
Sre di nom sed me de ce ni je XIV ve ka u vre me sla bqe wa cen tral ne
vla sti, iz di gli su se mo} ni vla ste li ni Mr wav ~e vi }i Vu ka {in i
Ugqe {a. U okol no sti ma ka da su na glo iz ì vo ta i isto ri je ne sta li
knez Vo ji slav Vo ji no vi}, de spot De jan i de spot Jo van Oli ver, car
Uro{ ne do ra stao pri li ka ma, ne spo so ban da na met ne sop stve ni auto -
ri tet, oslo nio se na mo} nu bra }u Vu ka {i na i Ugqe {u, ~i ji su po -
se di i sfe ra uti ca ja bi li ve za ni uglav nom za Ma ke do ni ju i deo sta -
rih srp skih ze ma qa. U av gu stu ili sep tem bru 1365. go di ne, Vu ka {in
je uz dig nut za sa vla da ra, sa ti tu lom kra qa, a ne ka ko isto vre me no i
Ugqe {a je oven ~an de spot skom ti tu lom, pre u zeo vlast u Se ru, od ca -
ri ce Je le ne, maj ke ca ra Uro {a.
58
O sa mom ~i nu kru ni sa wa Vu ka {i na,
kra qev skom kru nom, ne po sto je po da ci u iz vo ri ma. Ar hiv ski i nu mi -
Kraq Stefan De~anski,
@i tij ska iko na iz ma na sti ra De ~a na
50
Isto, Vla dar ska ide o lo gi ja, str. 92.
51
128, 129.
52
Isto, str. 128.
53
Isto, str. 58.
54
wi }a, Be o grad, 1989. go di ne, str. 166.
55
Isto, str. 209.
56
Isto, str. 211.
57
R. Mi haq ~i}, Dva car stva, Isto ri ja
srp skog na ro da I, Be o grad, 1981, str. 574.
58
Isto, str. 587.
16
zma ti~ ki po da ci po tvr |u ju da je iz me |u ca ra Uro {a i kra qa Vu ka {i -
na, usta no vqen od nos sa vla dar stva. Sa ~u van je no vac sa nat pi som
VRO SI US IM PE RA TOR (Uro{ car), na li cu, i kra qev skom ti tu lom, na
na li~ ju.
59
Re pre zen ta tiv ni por tre ti ca ra Uro {a i kra qa Vu ka {i na,
u pri pra ti cr kve Sv. Ni ko la u Psa ~i, za du `bi ni se va sto kra to ra
Vlat ka, sve do ~e o na pred re ~e nom. Car Uro{ je pred sta vqen na de snoj
stra ni, sa bo ga to ukra {e nom ste mom, or fa no som i pre pen du li ja ma,
ode ven u sve ~a ni di vi ti sion sa lo ro som, kr stom sa tri pre~ ke u de -
snoj i aka ki jom svit kom u le voj ru ci. Kraq Vu ka {in je isto vet no
59
Isto, str. 588.
18
Car Du{an,
Manastir Le sno vo
ode ven i sa istim in sig ni ja ma.
60
In te re san tan je po da tak da je jo{
za ì vo ta ca ra Uro {a i kra qa Vu ka {i na sin Vu ka {i nov, Mar ko
Mar ko Kra qe vi} na {ih na rod nih pe sa ma i na rod ne tra di ci je uop -
{te po neo ti tu lu mla do ga kra qa!
61
U isto rij skoj na u ci je kon sta to -
va no da je usta no va sa vla dar stva bi la ne u spe {na i da Vu ka {i no vo
pri su stvo, oja ~a no kra qev skom ti tu lom, ni je do pri ne lo sna è wu
cen tral ne vla sti. Mr wav ~e vi }i su i da qe osta li u su {ti ni mo} ni
ob la sni go spo da ri, s tim {to su sa da na kon kru ni sa wa, cen tri Vu ka -
{i no ve obla sti, po sta li Sko pqe i Pri zren, a ka sni je mo `da i Pri -
60
61
R. Mi haq ~i}, Dva car stva, Isto ri ja
srp skog na ro da I, Be o grad, 1981, str. 588.
19
Car Uro{,
Manastir Psa ~a
{ti na i No vo Br do.
62
Za hva qu ju }i raz gra na tim po ro di~ nim ve za ma,
uti caj Mr wav ~e vi }a {i rio se i da qe. Po sle Ma ri~ ke bit ke, 26.
sep tem bra 1371. go di ne, u ko joj su Vu ka {in i Ugqe {a na {li smrt u
okr {a ju sa Tur ci ma, Mar ko, je na sle dio ti tu lu kra qa i jed no vre me,
isti na krat ko, bio sa vla dar ca ra Uro {a. Mar ko je za dr ào ti tu lu
kra qa i po sle Uro {e ve smr ti, u de cem bru 1371. go di ne, ali je su -
{tin ski we gov uti caj bio sve den na usku oblast u za pad noj Ma ke do -
ni ji.
63
Usko ro je pri znao vr hov nu vlast tur skog sul ta na, ve} ra ni je
li {en mo gu} no sti da bu de pri hva }en kao na sta vqa~ sve to rod ne lo ze,
62
Isto, str. 590.
63
64
R. Mi haq ~i}, Isto ri ja srp skog na -
ro da I, Be o grad, 1981, str. 62.
65
66
Isto, str. 64, 65.
67
F. Ba ri {i}, Vla dar ski ~in kne za
La za ra. O kne zu La za ru, Be o grad, 1975,
str. 4850; D. Bog da no vi}, Oì vqa va -
we ne ma wi} kih tra di ci ja, Isto ri ja
srp skog na ro da II, str. 10.
20
Kraq Vuka{in,
Manastir Psa ~a
ko joj ni je pri pa dao.
64
Zna ~aj ni por tre ti kra qe va Vu ka {i na i Mar -
ka, na la ze se u hra mu Sv. ar han |e la u Pri le pu i ma na sti ru Sv. Di mi -
tri je u Su {i ci kod Sko pqa po zna ti jem pod ime nom Mar kov ma na -
stir. Kraq Vu ka {in je na fre sci u hra mu Sv. ar han |e la u Pri le pu, u
pu nom or na tu sa ku po la stom ste mom na gla vi, dok kraq Mar ko u be loj
ode }i, ko ja je znak à lo sti za po gi nu lim ocem, no si vi so ku, otvo re -
nu kru nu, ko ja iz gle da osmo stra na, sa dvo stru kim ni ska ma pre pen -
du li ja ma i ne rav nom gor wom ivi com. Pret po sta vqa se da su ova kvu
kru nu u Sr bi ji u XIV ve ku no si li mla di kra qe vi pre kru ni sa wa ste -
mom.
65
Kti tor ski por tre ti Vu ka {i na i Mar ka u ma na sti ru Sv. Di -
mi tri je u Su {i ci kod Sko pqa ot kri ve ni su 1964. go die. Kraq Vu ka -
{in je u di vi ti si o nu sa lo ro som i ku po la stom ste mom. U de snoj ru -
ci dr ì raz vi je ni svi tak. Kraq Mar ko u pur pur nom di vi ti si o nu sa
svi tom u le voj ru ci, dr ì ve li ki oko va ni rog u de snoj ru ci. Rog je
ov de sim bol ob re da kru ni sa wa i mi ro po ma za wa kra qa Sr ba, kao no -
vog Da vi da. Pre ko ra ni je po sto je }e {i ro ko otvo re ne kru ne, na sli ka -
na je ku po sla sta ste ma sa bi ser nim pre pen du li ja ma.
66
Po sle ne stan -
ka Mr wav ~e vi }a, kra qa Vu ka {i na i de spo ta Ugqe {e, po ra zom na Ma -
ri ci i mar gi na li zo va wem po lo à ja kra qa Mar ka, tur skog va za la, po -
ras tao je zna ~aj go spo da ra u sta rim srp skim ze mqa ma, se ver no od
[ar-pla ni ne. Usko ro je me |u wi ma naj ve }i ugled ste kao knez La zar.
Po {to je 1373. go di ne, za jed no sa bo san skim ba nom Tvrt kom I Ko tro -
ma ni }em, uni {tio, ra suo, svog glav nog su par ni ka u za pad nim srp -
skim obla sti ma, Ni ko lu Al to ma no vi }a, knez La zar je po ~eo ne sme ta -
no da {i ri svo ju vlast, pre sve ga na pro sto ri ma po kraj tri ju Mo ra -
va. We go ve in ti tu la ci je i pot pi si iz tog vre me na sve do ~e da je sma -
trao se be vr hov nim srp skim vla da rem. Go spo din vsem Sr bqem, sa mo -
dr àv ni go spo din Sr bqem, a na ro ~i to upo tre ba kra qev skog, vla dar -
skog ime na Ste fan Ste fan La zar, Ste fan knez La zar, go vo ri nam da
je knez La zar Hre be qa no vi} svo ju vlast sma trao vla dar skim do sto jan -
stvom, ko je je do bio od Bo ga, na sa kral ni na ~in uz u~e {}e cr kve.
67
To
bi da qe zna ~i lo da je knez La zar ne kim pu no va `nim cr kve nim ob re -
dom po sve }en i od go va ra ju }im ri tu a lom po sta vqen za vla da ra
68
.
Na à lost, mi da nas ne zna mo ka da i gde je kru ni san knez La zar za sa -
mo dr àv nog go spo di na srp ske ze mqe, ni ti ka kvom kru nom je to iz ve -
de no. Pre sud na je bi la po dr {ka cr kve u iz di za wu i u~vr {}i va wu na
vla sti kne za La za ra. Knez je uz vra }ao pa `wu cr kvi ne u mor nim za du -
`bi nar stvom, ko je ga sta vqa uz bok ne ma wi} kim vla da ri ma. Po zna ta
je we go va ulo ga u iz mi re wu srp ske cr kve ne je rar hi je sa va se qen skom
cr kvom u Kon stan ti no po qu.
69
Ipak, o La za re voj su zdr à no sti i po -
{to va wu tra di ci je mno go go vo ri okol nost da se ni ka da ni je dr znuo
da pri svo ji car sko ili kra qev sko zva we, ve} se za do vo qio skrom nom
ti tu lom kne za. Pret hod no re ~e no po tvr |u ju i we go vi por tre ti u ma -
na sti ri ma Ra va ni ci i Qu bo sti wi. U sop stve noj za du `bi ni Ra va ni -
Kraq Marko, Mar kov ma na stir
68
F. Ba ri {i}, Vla dar ski ~in kne za
La za ra, str. 50; D. Bog da no vi}, Oì -
vqa va we ne ma wi} kih tra di ci ja, Isto -
ri ja srp skog na ro da II, str. 10.
69
D. Bog da no vi}, Oì vqa va we ne ma -
wi} kih tra di ci ja, isto, str. 12, 13.
21
Knez Lazar,
Manastir Qu bo sti wa
Despot Stefan Lazarevi}
Manastir Ma na si ja
ci, knez La zar je pri ka zan u sve ~a nom sa ko su, ukra {e nom ko la stim
azdi ja ma (kru go vi ma sa upi sa nim dvo gla vim or lo vi ma), sa bo ga tim
ma ni ja kom (ogr li com), pe ri bra hi o ni ma (tra ka ma oko mi {i ce), na -
ru kvi ca ma, sa di ja di mom (lo ro som) pre ko le ve ru ke. U ru ka ma dr ì
skip tar u ob li ku ve o ma iz du è nog kr sta i be lu aka ki ju ko ja pod se }a
na svi tak. Na gla vi mu je {i ro ko otvo re na, neo bi~ na kru na bez vi se -
}ih ni ski pre pen du li ja. Ne vi di se pur pur ni ja stuk pod no ga ma.
70
Kne gi wa Mi li ca je u istom ode lu kao i knez, sa otvo re nom, ve o ma {i -

ro kom kru nom sa ve lom, ko ji sa kru ne pa da na ra me na. Skip tar u we -
noj ru ci ne mo è se do kra ja od re di ti, ali iz gle da da ima ob lik gra -
ne sa bi ser nim zr ni ma, ka kav obi~ no no se vla dar ke u XIV ve ku.
71
Ana li zom ovih por tre ta mo è mo za kqu ~i ti da su La zar i Mi li ca

pri ka za ni kao vla dar ski par, no ipak ni èg ran ga od car skog i kra -
qev skog. Na ta kav na ~in su pri ka zi va ni ob la sni go spo da ri, uz ne ke
na go ve {ta je kne è vih po li ti~ kih am bi ci ja.
72
Knez La zar ne ma ste mu
na gla vi, a i kru na kne gi we Mi li ce sa mo li ~i na car ske. Ni je to kru -
na vi zan tij skih i srp skih ca ri ca i kra qi ca.
73
Na po smrt nom por -
tre tu u Qu bo sti wi, knez La zar tako|e no si otvo re nu, vi so ku kru nu
bez pre pen du li ja, no sa svim osta lim zna ci ma vla dar skog do sto jan -
stva.
74
U vre me do mi na ci je ob la snih go spo da ra, po sle ga {e wa sve -
to rod ne lo ze Ne ma wi }a, vi dev {i da srp ska ze mqa ne ma svog pa sti ra,
bo san ski ban Tvrt ko se kru ni sao 1377. go di ne su gu bim ven cem, naj ve -
ro vat ni je u Mi le {e vi, me stu oso bi tog kul ta sv. Sa ve, sma tra ju }i se
na sled ni kom srp ske vla dar ske po ro di ce. Ven ~an je tu da ro va nim ven -
cem kra qev stva pra ro di te qa svo jih, bu du }i ta ko Bo gom po sta vqe ni
Ste fan kraq Sr bqem i Bo sni i Po mor ju i Za pad nim stra na ma.
75
Iz -
raz su gu bi ve nac tre ba da ozna ~i dve dr à ve ko je su do {le pod Tvrt -
ko vu vlast Sr bi ju i Bo snu.
76
Iz re ~e na je ipak i pret po stav ka da je
kru ni sa we mo `da oba vqe no u @i ~i.
77
O sa mom ob re du Tvrt ko vog
kru ni sa wa se ne mo è sko ro ni {ta re }i!
78
Je di no da je oba vqen po
pra vo slav nom ka no nu. Tvrt ko ni je ni po mi {qao da se kru ni {e car -
skom kru nom, pre sve ga za to {to se sa tim ne bi slo ìo we gov si ze -
ren, ugar ski kraq La jo{ Lu do vik, ko ji ni je ina ~e pri zna vao car sku
ti tu lu, ni Du {a nu, kao ni Uro {u.
79
Ka rak te ri sti~ no je pre u zi ma we
srp skog vla dar skog ime na Ste fan. No si li su ga ka sni je svi bo san ski
kra qe vi. Sam Tvrt ko ga je upo tre bqa vao u ob li ku Ste fan Tvrt ko, pa
~ak i sa mo Ste fan.
80
Upo re do su se na Tvrt ko vom dvo ru ja vi li na zi vi
zva wa pre u ze tih iz srp ske sre di ne, iz vre me na kra qev stva: pro to ve -
sti jar, lo go tet, sta vi lac. Ti tu le i ~i no vi de spo ta, }e sa ra i se va sto -
kra to ra, ko je su do de qi va li srp ski ca re vi iz o sta vqe ni su.
81
Mle -
ta~ ki i du bro va~ ki do ku men ti iz ka sni jeg vre me na sve do ~e da su ve}
Tvrt ko vi na sled ni ci shva ta ni kao is kqu ~i vo bo san ski vla da ri,
upr kos ime nu Ste fan i slu `be noj ti tu li.
82
î we ni ca da je po ~et kom
XV ve ka u Bo sni ~u va na, u kra qe vom gra du Bo bov cu, i na ro ~i to po -
70
G. Ba bi}, Vla dar ske in sig ni je kne za
La za ra, O kne zu La za ru, Be o grad, 1975,
str. 65, 66.
71
Isto, str. 66.
72
73
G. Ba bi}, Vla dar ske in sig ni je kne za
La za ra, str. 68, 69.
74
Isto, str. 76.
75
S. ]ir ko vi}, Su gu bi ve nac (Pri log
isto ri ji kra qev stva u Bo sni), Zbor -
nik Fi lo zof skog fa kul te ta kw. VI II,
Spo me ni ca Mi ha i la Di ni }a I, Be o -
grad, 1964, str. 343.
76
Isto, str. 343.
77
Isto, str. 351.
78
Isto, str. 352.
79
Isto, str. 353.
80
Isto, str. 355.
81
Isto, str. 355.
82
Isto, str. 356.
24
{to va na, jed na od re |e na kru na, na vo di na raz mi {qa we da je to mo `da
upra vo ona kru na ko jom je Tvrt ko svo je vre me no kru ni san u Mi le {e -
vi!?
83
Mno ga pi ta wa u ve zi sa kru ni sa wem bo san skih vla da ra, osta ju u
do me nu pret po stav ki. Si gur no je da u srp skim, cr kve nim kru go vi ma,
Tvrt kov po ku {aj na sta vqa wa ne ma wi} kih tra di ci ja ni je mo gao do -
bi ti po dr {ku s ob zi rom na ne ja san sta tus bo san skog vla da ra u ver -
skom po gle du. Sa mo srod stvo sa Ne ma wi }i ma i ne sum wi va pri pad -
nost pra vo sla vqu, da va li su le gi ti mi tet pre ten den tu na kra qev sku
~ast u Sr ba.
84
Knez Ste fan La za re vi}, sin i na sled nik ko sov skog
mu ~e ni ka kne za La za ra, po ~a stvo van je vla dar skim do sto jan stvom ve -
83
Isto, str. 362363.
84
N. Ra doj ~i}, Ob red kru ni sa wa bo san -
skog kra qa Tvrt ka I, Pri log isto ri ja
kru ni sa wa srp skih vla da ra u sred wem
ve ku, Be o grad, 1948. go di ne, SAN, Po -
seb no iz da we kw. CXLI II, Iz da va~ dru -
{tve nih na u ka, kw. 56, str. 82.
25
Sveti Brankovi}i
li kog kne za na dr àv nom sa bo ru u vre me svo ga pu no let stva. Pa tri -
jarh je ~i no dej stvo vao i bla go slo vio Ste fa na, ko ji je na zvan sa mo -
dr` cem i vla da rem Sr ba.
85
Du go ta vo re }i u sen ci tur sko-ugar skih
me |u so bi ca, pri ti snut mu~ nim i pu nim opa sno sti oba ve za ma sul ta -
no vog va za la, Ste fan La za re vi} se do mo gao de spot skog do sto jan stva
po sle bit ke kod An go re 1402. go di ne. Vra }a ju }i se u ote ~e stvo, po sle
~a sno is pu we nog va zal skog du ga, knez Ste fan je svra tio u Ca ri grad,
gde ga je de spot skim ven cem ven ~ao vi zan tij ski car Jo van VII Pa le o -
log, u av gu stu iste, 1402. go di ne.
86
Ti tu la de spo ta, naj vi {a po sle car -
ske, ret ko je do de qi va na i za dr à la je pri vla~ nost za pri pad ni ke vi -
zan tij skog kul tur nog kru ga.
87
Po se do va we de spot skog ven ca (kru -
ne), ustva ri iz ve ze ne, bi se ri ma i dra gim ka me wem ukra {e ne tek stil -
ne ka pe sa me tal nim obru ~em, ni je u Vi zan ti ji bi lo po ve za no sa vr -
{e wem bi lo ka kve slu `be, ni ti je de spot ska ti tu la bi la na sled na.
Sam va si le us Ro me ja je do de qi vao de spot sko zva we na ce re mo ni ji u
car skom dvo ru. Bu du }i de spot je bio ode ven u cr ve nu ili pur pur nu
ode }u, cr ve ne ~a ra pe i dvo boj ne, cr ve no-be le ci pe le sa or lo vi ma iz -
ve ze nim bi se ri ma.
88
Sva ka ko je de spot ska ti tu la do pri ne la ja ~a wu
Ste fa no ve po zi ci je u sa moj Sr bi ji. Na me |u na rod nom pla nu pri hva -
ta we de spot skog sa na zna ~i lo je pri zna va we su pre ma ti je vi zan tij -
skog ca ra, no uz za dr à va we sop stve nog su ve re ni te ta.
89
Tur ski va -
zal do bit ke kod An go re i smr ti sul ta na Ba ja zi ta, knez-de spot Ste -
fan La za re vi} je od kra ja 1403. ili po ~et ka 1404. go di ne po stao va zal
ugar skog kra qa @ig mun da Luk sem bur {kog.
90
De spot Ste fan je od vi -
zan tij skog ca ra Ma noj la II Pa le o lo ga pri mio (po dru gi put) zva we
de spot skog do sto jan stva 1410. go di ne.
91
Vi {e stru ki va zal i upr kos
to me sa mo dr àv ni go spo dar Sr bi je, Ste fan La za re vi} je u svo joj naj -
zna ~aj ni joj za du `bi ni, ma na sti ru Ma na si ji, u na o su cr kve Sv. tro ji -
ce, na za pad nom zi du, u okvi ru kti tor ske kom po zi ci je, pri ka zan ka -
ko u sce ni in ve sti tu re pri ma kru nu iz Hri sto ve ru ke. U de snoj ru ci
dr ì krst sa dve pre~ ke a sto ji na pur pur nom ja stu ku. Ode ven je u sa -
kos sa dvo gla vim or lo vi ma i pla {tom... na gla vi no si vi so ku, otvo -
re nu {e sto stra nu kru nu, ukra {e nu bi se ri ma, sa va lo vi tom gor wom
ivi com (pre pen du li je se ne vi de ja sno).
92
Po sle ka no ni za ci je ko -
sov skog mu ~e ni ka, kne za La za ra, we gov sin, knez Ste fan, na zi van je
iz dan kom no vog sve tog ko re na. Po {to je po maj ci po ti cao od spo red -
ne gra ne Ne ma wi }a, te ìo je da is tak ne svo je po re klo od dve ju sve to -
rod nih lo za, sta re i no ve. Ra do se na zi vao si nom sve tog kne za La za ra
i pra u nu kom Ste fa na Ne ma we.
93
Na sa bo ru vla ste le u rud ni~ koj
Sre br ni ci, ko ji je sa zvao za jed no sa pa tri jar hom, de spot Ste fan je
ob na ro do vao od lu ku o ime no va wu na sled ni ka. We gov se stri} \u ra|
po sta je na sled nik pre sto la, po {to je Ste fan bio bez po tom stva.
94
Ka -
sni je je mo rao svoj iz bor da bra ni u svoj stvu va za la, pred si ze re nom,
ugar skim kra qem @ig mun dom. Po sle na gle smr ti de spo ta Ste fa na u
85
M. Bla go je vi}, Vr hov na vlast i dr -
àv na upra va, Isto ri ja srp skog na ro -
da II, str. 111.
86
vi }i, Be o grad, 2004, str. 413.
26
Leopold I
\or|e Brankovi}
ju lu 1427. go di ne, \u ra| Bran ko vi} je iste go di ne u Be o gra du, iz u zet -
no sve ~a nom ce re mo ni jom, stu pio u va zal ni od nos pre ma kra qu @ig -
mun du Luk sem bur {kom i isto vre me no bio od we ga pri znat za vla da -
ra Sr bi je.
95
Od 1428. go di ne on je u va zal nom od no su i pre ma osman -
skom sul ta nu. Da kle, opet je us po sta vqen od nos dvo stru kog va zal stva.
\u ra| Bran ko vi} je pri hva }en od oba dve ve li ke si le od ko jih je Sr -
bi ja za vi si la, Ugar ske i Tur ske, uz oba ve zu da iz vr {a va mno go stru ke
va zal ske du `no sti pre ma svo jim si ze re ni ma.
96
U le to 1429. go di ne, u
vre me ka da se do vr {a va la grad wa Sme de re va, po sla nik vi zan tij skog
ca ra Jo va na VI II Pa le o lo ga, Ge or gi je Fi lan tro pin, do ne }e de spot ske
zna ke \u ra |u Bran ko vi }u. (Na isti na ~in }e 1447. go di ne po me nu ti
Fi lan tro pin uve sti u do sto jan stvo de spo ta \u ra |e vog naj mla |eg si -
na La za ra.)
97
. Od ta da se srp ski vla dar naj ~e {}e na zi vao \u ra|, po
mi lo sti Bo ì joj, Ra {kog kra qev stva de spot i Al ba ni je go spo dar.
98
Na do de qi va we de spot ske ti tu le \u ra |u Bran ko vi }u sva ka ko je uti -
ca la ~i we ni ca da je srp ski vla dar, od 1414. go di ne, bio oè wen Iri -
nom Kan ta ku zin, pra u nu kom po zna tog vi zan tij skog ca ra Jo va na VI
Kan ta ku zi na.
99
Po do ma }im, srp skim shva ta wi ma, jed na ko kao i vi -
zan tij skim, de spot ska ti tu la se ve zi va la is kqu ~i vo za vla da re vo
ime, za we go vu li~ nost, a ne za te ri to ri je ko ji ma vla da.
100
Po za pad -
nim shva ta wi ma, de spot sko do sto jan stvo do ve de no je u ve zu sa ze -
mqom Sr bi jom.
101
Na mi ni ja tu ri sa Es fig men ske po ve qe, de spot
\u ra| ima tra pe za stu kru nu, go re otvo re nu s iz dig nu tim sre di {wim
de lom gor we ivi ce; ode ven je u sve ~a ni di vi ti sion s lo ro som; no si
pla{t, cr ve ne ci pe le, a u ru ka ma dr ì aka ki ju po ve qu i kr sto li ki
skip tar.
102
Krat ko traj ne vla da vi ne si no va \u ra |a Bran ko vi }a, de -
spo ta La za ra i Ste fa na Sle pog, po sle we go ve smr ti 24. de cem bra
1456. go di ne, ve za ne su za pe riod pot pu ne tur ske pre vla sti. \u ra |ev
na sled nik La zar no sio je ti tu lu de spo ta jo{ od 1446. go di ne, ka da se
oè nio Je le nom, }er kom mo rej skog de spo ta To me Pa le o lo ga i si no vi -
com dvo ji ce po sled wih vi zan tij skih ca re va, Jo va na VI II i Kon stan ti -
na XI Pa le o lo ga.
103
Di na sti~ ko, a sa mim tim i dr àv no ve zi va we za
Bo snu, sva ka ko uz ugar sko po sre do va we, do la skom Ste fa na To ma {e -
vi }a, si na bo san skog kra qa Ste fa na To ma {a, i we go vim ven ~a wem sa
udo vi com de spo ta La za ra, sa mo je oja ~a lo tur sku re {e nost da po sed ne
ukup nu te ri to ri ju Sr bi je.
104
Ste fa nu To ma {e vi }u je de spot sku ti tu -
lu do de lio ugar ski kraq, pr vi put u srp skoj isto ri ji. Ka sni je je to
po sta lo uobi ~a je no.
105
Pa dom pre sto ni ce Sme de re va u ju lu 1459. go di -
ne, srp ska dr àv na ne za vi snost se uki da za pe riod du ì od tri i po
ve ka. Srp ske isto rij ske tra di ci je se na sta vqa ju, na iz ve stan na -
~in, kroz de spot ske ti tu le po sled wih Bran ko vi }a, a ka sni je i dru gih
ve li ka {a, ko ji su pri vu kli pa `wu ugar skih kra qe va i uklo pi li se u
wi ho va na sto ja wa da za u sta ve tur sku pro va lu u Sred wu Evro pu. Po -
seb no sve ~a no je usto li ~en za srp skog ti tu lar nog de spo ta hr vat ski
87
J. Ka li}, Ve li ki pre o kret, Isto ri ja
srp skog na ro da II, Be o grad 1982, str. 65.
88
A. Ve se li no vi}, Dr à va srp skih de -
spo ta, Be o grad, 2006. go di ne, str. 2830.
27
Kara|or|e I Petrovi}
Milo{ Obrenovi}
ple mi} Iva ni{ Be ri sla vi}, u Bu di mu, 1504. go di ne. Ta da se i oè -
nio, u ma ju iste go di ne, udo vi com de spo ta Jo va na Bran ko vi }a, si na
Ste fa no vog Je le nom.
106
U ~e tvr toj de ce ni ji XVI ve ka ne sta ju po -
sled wi srp ski ti tu lar ni de spo ti Ste fan Be ri sla vi} i Pa vle Ba -
ki}.
107
Po ja va sa mo zvan ca Jo va na Ne na da, Cr nog ô ve ka, na ~e lu us -
ta la sa nih srp skih ma sa u Pa no ni ji, ne po sred no po sle Mo ha~ ke bit ke
1526. go di ne, sve do ~i la je ko li ko o ha o ti~ noj si tu a ci ji u tur sko-
-ugar skim pre de li ma, to li ko i o zna ~aj ni joj ulo zi no vih so ci jal nih
sna ga, u vre me nu ko je je po sle do va lo ras pa du ne ka da {wih dr àv nih
ustroj sta va. Jo van od Bo ga po sla ni car, ka ko se na zi vao sa mo zva nac,
ni je se osla wao na srp sku tra di ci ju, ve} je se be shva tao kao op {te -
pra vo slav nog vo |u, pre sve ga u du hu vi zan tij skog na sle |a. Kod de la
sled be ni ka je ipak pri man kao po to mak srp skih de spo ta.
108
U ve ko -
vi ma u ko ji ma je li {en sop stve ne dr à ve ì veo u ino ver nim car -
stvi ma, Osman skoj i Hab zbur {koj mo nar hi ji pre sve ga, srp ski na rod
je ne go vao svest o ne ka da po sto je }oj dr à vi i we nim sve tim vla da ri -
ma. U vre me nu ob no ve Pe} ke pa tri jar {i je, u XVI i na po ~et ku XVII ve -
ka, ka da su {i ro ko, iz no va osli ka va ni sta ri i gra |e ni no vi hra mo -
vi, na te ri to ri ji znat no ve }oj od ne ka da {we Ne ma wi} ke dr à ve, po -
pu lar nost sv. Si me o na Ne ma we i sv. Sa ve, bi la je na vr hun cu. Wi ho -
vi por tre ti su re dov no ukra {a va li ula zne de lo ve u na o si ma cr ka -
va.
109
Po sto ja la je i svest o tri kru nid be na me sta u srp skoj ze mqi: Sv.
Pe tru i Pa vlu u Ra su, @i ~i i Pe }i.
110
Na pre la zu iz XVI u XVII vek
ne gu je se, pod okri qem cr kve, uspo me na na sve srp ske vla da re, bez ob -
zi ra na ~i we ni cu da li su oni ka no ni zo va ni ili ne.
111
U vre me ve -
li kih bu na pro tiv tur ske vla sti, na {i ro kom pro sto ru od Ba na ta do
Her ce go vi ne, pred vod ni ci Sr ba bi ra ju za kra qe ve stran ce: er deq -
skog kne za Si gi smun da Ba to ri ja i sa voj skog voj vo du Kar la Ema nu e la
I.
112
U naj dra ma ti~ ni jim tre nu ci ma Ve li ke se o be, ju la 1690. go di ne,
na rod no-cr kve ni sa bor u Be o gra du je iza brao hab zbur {kog vla da ra
Le o pol da I za srp skog kra qa.
113
Tra ì la se po mo} u te {kim tre nu ci -
ma i isto vre me no ~u va la nit tra di ci je, bez ob zi ra na ve li ~i nu kom -
pro mi sa. Po ja va \or |a Bran ko vi }a, si nov ca er deq skog mi tro po li ta
Sa ve, ~o ve ka sa zna ~aj nim di plo mat skim is ku stvom, u pre lom nom
vre me nu austro-tur skog ra to va wa, kra jem XVII ve ka, sve do ~i upra vo o
ì vo sti srp skih sred wo ve kov nih tra di ci ja i pri su stvu vo qe da se
ob no vi ne kad po sto je }a dr à va. Na ne u spe hu i tra gi~ noj sud bi ni de -
spo ta Ili ri ka \or |a II Bran ko vi }a, opet se gra dio mit ko ji je bio u
slu `bi pret hod no opi sa nih ci qe va.
114
Na kon se o ba u XVII i XVI II
ve ku, be le ì se na tlu Ugar ske, u Austrij skom car stvu, no vi po let u
ne go va wu tra di ci ja ostva ri van no vim sred stvi ma, u iz me we noj si tu -
a ci ji. Li ko vi sve tih srp skih vla da ra, u kwi ga ma i sli ka nim pro gra -
mi ma cr ka va i ma na sti ra, ima ju va `nu ulo gu, upo re do sa sna `nim
usme nim pre da wem, u pri pre ma wu ob no ve dav no iz gu bqe ne dr à ve.
89
srp skog na ro da II, str. 66; M. Bla go je -
vi}, Ne ma wi }i i La za re vi }i, str. 413.
90
srp skog na ro da II, str. 66.
28
Knez Mihajlo Obrenovi}
Knez Aleksandar Kara|or|evi}
Vo |a srp ske na ci o nal ne re vo lu ci je, Ka ra |or |e, za do vo qio se ti tu -
lom vo `da, ko ja je, ka ko smo vi de li, za be le è na u tom ob li ku ve} u
sred wem ve ku. Iza bran je Ka ra |or |e 1808. go di ne i za na sled nog pred -
vo di te qa Sr bi je, ali bez ob red nih, ce re mo ni jal nih for mi, ko je pra -
te usto li ~e we vla da ra.
115
Knez Mi lo{, kao i we go vi na sled ni ci iz
do ma Obre no vi }a, za do vo qio se mi tro po lit skim mi ro po ma za wem.
Po tvr |en od sul ta na, u zva wu srp skog kne za sa na sled nim pra vom po
Ha ti {e ri fu iz 1830. go di ne, vo |a Dru gog srp skog ustan ka je u de cem -
bru iste go di ne na naj sve ~a ni ji na ~in mi ro po ma zan od stra ne be o -
grad skog mi tro po li ta. Uz zvu ke zvo na i puc wa vu to po va, pra }en us -
91
Isto, str. 83.
92
6768.
93
M. Bla go je vi}, Vr hov na vlast i dr -
àv na upra va, Isto ri ja srp skog na ro -
da II, str. 112.
94
J. Ka li}, Do ba pri vid nog mi ra,
Isto ri ja srp skog na ro da II, str. 214.
95
M. Spre mi}, Po ~e tak vla da vi ne
\ur |a Bran ko vi }a, Isto ri ja srp skog
na ro da II, str. 219.
96
M. Spre mi}, Pro tiv re~ no sti bal -
kan ske po li ti ke, Isto ri ja srp skog na -
ro da II, str. 230.
97
spo ta, Be o grad 2006. go di ne, str. 29.
98
M. Spre mi}, Po ~e tak vla da vi ne
\ur |a Bran ko vi }a, Isto ri ja srp skog
na ro da II, str. 226.
99
spo ta, Be o grad, 2006. str. 29.
100
Isto, str. 70.
101
Isto, str. 70.
102
103
spo ta, str. 85.
104
M. Spre mi}, Pro past srp ske dr à -
ve, Isto ri ja srp skog na ro da II, str.
310313.
105
spo ta, str. 92.
106
S. ]ir ko vi}, Po sled wi Bran ko vi }i,
Isto ri ja srp skog na ro da II, str. 461.
107
Isto, str. 488490.
29
Kraq Milan Obrenovi},
kopija sli ke \or |a Kr sti }a iz cr kve u ]ur li na ma
kli ci ma sku pqe nog na ro da, knez se upu tio u cr kvu gde je pre ma na ro -
~i to spre mqe nom ce re mo ni ja lu, mi ro po ma zan kao knez vla dar...
Zna me ni ta sve ~a nost za vr {i la se ce li va wem osve }e ne her va ni je
(ogr ta ~a, sul ta no vog da ra), kao oso bi tog zna ka kne è ve vla sti.
116
Pri zna we na sled no sti u do mu kne za Mi lo {a bio je iz u ze tan uspeh. Ta
~i we ni ca ni je ja ~a la sa mo po zi ci ju kne za, ve} je do pri no si la i sta -
bil no sti srp ske auto no mi je. U ce loj Osman skoj im pe ri ji ovo pra vo
su ima li, u to vre me, sa mo uprav ni ci Tu ni sa!
117
Pri vla ~i pa `wu
~i we ni ca da je mi ro po ma za we mla do ga kne za Mi ha i la, 1840. go di ne,
kao i isto vet ni ~in oba vqen nad kne zom Alek san drom Ka ra |or |e vi -
}em, ko ji je us po sta vqen u kne èv skoj vla sti, Vu ~i }e vom bu nom 1842.
go di ne, iz vr {io mi tro po lit Pe tar Jo va no vi}. Na kru ni sa we se
do pro gla sa kra qe vi ne 1882. go di ne ni je ni mi sli lo. Uosta lom do
1878. go di ne, srp ski vla da ri su bi li u va zal nom od no su pre ma osman -
skim sul ta ni ma. Pro gla som kra qev stva 1882. go di ne, Mi lan Obre no -
vi} i ta da {wi po li ti~ ki vrh Sr bi je, hte li su ste }i po li ti~ ku do -
bit i pa `wu jav no sti skre nu ti sa ak tu el nih pi ta wa i ~e sto za ku li -
snih ra bo ta. Na slo wen na Austri ju, od ~i je je pot po re mno go vi {e
o~e ki vao ne go od na {e vla sti te na ci o nal ne ener gi je... po net su je tom
da iako ma li bal kan ski vla da lac, do |e do ugle da kod stra nih evrop -
skih di na sti ja..., knez Mi lan je pri hva tio su ge sti ju svog kon zer va -
tiv nog (na pred wa~ kog) ka bi ne ta, pred vo |e nog Mi la nom Pi ro }an -
cem, Sto ja nom No va ko vi }em i Mi lu ti nom Ga ra {a ni nom, da tre ba da
se pro gla si kra qem.
118
U pro gla su od 22. fe bru a ra 1882. go di ne, no vo -
pro gla {e ni kraq Mi lan Pr vi, po mi we ta kov sku za sta vu Obre no vi -
}a, po zi va se na is tak nu te pret ke: kwa za Mi lo {a i mu ~e ni ka kwa za
Mi ha i la, isto vre me no ve} u pr voj re ~e ni ci na gla {a va ju }i da je vas -
po sta vio Kra qev stvo, za hva qu ju }i jed no du {noj vo qi na rod nih pred -
stav ni ka.
119
Kra qev pro glas od 22. fe bru a ra 1882. go di ne do {ao je
sa svim iz ne bu ha. Usred op {te bri ge, na pred wa~ ka vla da stvo ri la je
je dan po vod za na rod no pra zno va we. S gra da, gr me li su to po vi, va ro{
(be o grad ska), se na br zu ru ku ki ti la za sta va ma... Na rod no ko lo igra -
la je na sred Te ra zi ja
120
. Na i {av {i na ne ra zu me va we slu `be nog Be ~a,
u zah te vu da mu se ustu pi kru na iz car ske ri zni ce, za ko ju se go vo ri -
lo da je pri pa da la kne zu La za ru, kraq Mi lan je od u stao od ~i na kru -
ni sa wa. Ra di lo se, u stva ri, o kru ni er deq skog kne za s po ~et ka XVII
ve ka Bo~ ka ja, sa sum wi vom bal kan skom tra di ci jom.
121
Po sled wi
Obre no vi}, kraq Alek san dar je ta ko |e ostao bez kru ne u do slov nom
smi slu, ali je za to we gov ~in mi ro po ma za wa bio iz u zet no sve ~an. Na
500-go di {wi cu Ko sov skog bo ja, 1889. go di ne, tri na e sto go di {wi
kraq Alek san dar je u cr kvi ma na sti ra @i ~e mi ro po ma zan od zna me -
ni tog mi tro po li ta Mi ha i la, po li ti~ kog pro tiv ni ka we go vog oca,
kra qa Mi la na, u pri su stvu kra qev skih na me sni ka, mi ni sta ra srp ske
vla de i ru skog po sla ni ka Per si ja ni ja. Pret hod no je kraq pri su stvo -
108
Isto, str. 481487.
109
S. Pet ko vi}, Ve li ka ob no va. Umet -
nost pr vih de ce ni ja po ob no vi Pe} ke
pa tri jar {i je, Isto ri ja srp skog na ro -
da III
2
, str. 369.
110
R. Sa mar xi}, Sr bi u ra to vi ma Tur -
ske, do 1683. go di ne, Isto ri ja srp skog
na ro da III
1
, str. 324.
111
S. Pet ko vi}, Ve li ka ob no va. Umet -
nost pr vih de ce ni ja po ob no vi Pe} ke
pa tri jar {i je, Isto ri ja srp skog na ro -
da III
2
, str. 370.
112
R. Sa mar xi}, Sr bi u ra to vi ma Tur -
ske, do 1683. go di ne, Isto ri ja srp skog
na ro da III
1
, str. 328329.
113
R. L. Ve se li no vi}, Sr bi u ve li kom
ra tu 16831699, Isto ri ja srp skog na -
ro da III
1
, str. 526.
114
R. Sa mar xi}, Sr bi u ra to vi ma pro -
tiv Tur ske do 1683, Isto ri ja srp skog
na ro da III
1
,
115
R. Qu {i}, Vo`d Ka ra |or |e, bi o gra -
fi ja, Be o grad 2003, str. 237.
116
R. Qu {i}, Kne è vi na Sr bi ja
(18301839), SA NU, Po seb na iz da wa,
kw. DLXX, Ode qe we isto rij skih na u ka,
kw. 12, Be o grad 1986, str. 813.
117
Isto, str. 12.
118
S. Jo va no vi}, Vla da Mi la na Obre no -
vi }a, kw. III, Be o grad 1934, str. 153.
119
Vi de lo, Or gan Srp ske na rod ne
stran ke, br. 36, Be o grad 23. 2. 1882. go -
di ne.
120
S. Jo va no vi}, Vla da Mi la na Obre no -
vi }a, kw. III, Be o grad 1934, str. 42.
121
J. Ko va ~e vi}, Sred wo ve kov na no {wa
bal kan skih Slo ve na, SAN. Po seb na iz -
da wa, kw. CCXV, Isto rij ski in sti tut
kw. 4, Be o grad 1953, str. 244.
31
32
Kraq Aleksandar I Obrenovi}
Kraq Petar I Kara|or|evi}
vao bde ni ju u La za re voj cr kvi u Kru {ev cu, po lo ìo te meq za spo me -
nik ko sov skim ju na ci ma i na pu tu za @i ~u, svra tio u Qu bo sti wu, gde
je pri re |en na ro ~i ti po men na gro bu ca ri ce Mi li ce.
122
Sva pom pa
i pa te ti~ no pri zi va we pro {lo sti, ni su mo gli pri kri ti pra vo sta -
we stva ri. Mi tro po lit Mi ha i lo se na la zi u su ko bu sa ra di ka li ma, u
is toj me ri u ko joj je to ra ni je bio sa na pred wa ci ma. Na iz gled tih i
blag bo go mo qac ko ji se je dva dr ì na no ga ma, mi tro po lit Mi ha i lo
bio je je dan od naj vla sto qu bi vi jih kne zo va cr kve i s wi me su sve vla -
de ima le mu ke.
123
S na sto ja wem da po pra vi mu~ nu at mos fe ru, na sta -
lu po sle bru tal nog ukla wa wa di na sti je Obre no vi} u Sr bi ji 1903. go -
di ne, no vo i za bra ni kraq Pe tar I Ka ra |or |e vi} je po vo dom sto go di -
{wi ce Pr vog srp skog ustan ka, 1904. go di ne, or ga ni zo vao sve ~a no
kru ni sa we. Odan tra di ci ji, kraq Pe tar I je kru ni sa we sma trao po -
treb nim i nu `nim. Vi deo je to kao po tre bu dr àv nu i di na sti~ ku.
Sve se od vi ja lo u at mos fe ri opu sto {e nog Dvo ra, ko ji je no sio vi -
dqi ve tra go ve ne dav nog pre vra ta. [kr tost i od su stvo uvi |av no sti
mi ni sta ra, od ko jih su se ne ki otvo re no pro ti vi li sa mom ~i nu kru -
ni sa wa, ote à va li su or ga ni za ci ju ce re mo ni je, do ko je je kra qu Pe -
tru bi lo to li ko sta lo. Po sle raz mi {qa wa i ko le ba wa, od u sta lo se
od kru ni sa wa u @i ~i, me stu sta rih uspo me na, i ~i no vi kru ni sa wa i
mi ro po ma za wa su ode qe ni. Kraq je od lu kom Vla de, kru ni san 8. sep -
tem bra 1904. go di ne u be o grad skoj Sa bor noj cr kvi. Ri tual i slu `ba su
kon ci pi ra ni pre ma for mi i pro to ko lu ru skog car skog kru ni sa wa.
124
Za osnov kra qe ve kru ne, po slu ì la je dr {ka (ru~ ka) sa Ka ra |or |e vog
bron za nog to pa. Na crt za kru nid be ne in sig ni je ura dio je ar hi tek ta
Mi ha i lo Val tro vi}. To kom sa me ce re mo ni je, pred sed nik Vla de Gru -
ji}, kra qu je pod neo kru nu, ko ju je za tim sam Pe tar I sta vio se bi na
gla vu. Ra do mir Put nik je do dao kra qu skip tar, a ra di kal ski pr vak
Aca Sta no je vi} è zlo.
125
Ig no ri sa no od evrop skih dvo ro va, kru ni -
sa we je u do ma }oj sre di ni ipak u~i ni lo do sta na oì vqa va wu tra di -
ci ja i ute me qi va wu ob no vqe nih pra va di na sti je Ka ra |or |e vi}. Naj -
zad, ni je iz o stao odu {e vqe ni od ziv cr no gor skog dvo ra. De le ga ci ju sa
Ce ti wa pred vo dio je pre sto lo na sled nik Da ni lo.
126
Mi ro po ma za we
je oba vqe no u naj u èm kru gu (mi ni stri, ar hi je re ji i svi ta), 28. sep -
tem bra iste go di ne, u ma na sti ru @i ~i. î no dej stvo vao je mi tro po -
lit Ino ken ti je Pa vlo vi}, iz ~u ve ne obre no vi }ev ske po ro di ce. Vre -
di pri me ti ti da je vo |a ra di kal ne stran ke i naj ve }i po li ti~ ki auto -
ri tet u ze mqi, Ni ko la Pa {i}, do kra ja ostao opre de qe wa da se oba
~i na kru ni sa we i mi ro po ma za we oba ve u @i ~i.
127
Po sled wi vla -
da ri iz di na sti je Ka ra |or |e vi }a, Alek san dar I i Pe tar II, ni su, sa gla -
sno du hu vre me na i na ro ~i tim okol no sti ma ukr {ta wa kon fe si ja i
tra di ci ja u iz vo je va noj dr à vi Ju `nih Slo ve na, or ga ni zo va li kru -
nid be ne ce re mo ni je. Pre u zi ma li su vla dar sko do sto jan stvo ustav nim
auto ma ti zmom.
128
U vre me smr ti kra qa Pe tra I, 16. av gu sta 1921. go di -
122
Srp ske no vi ne br. 97 i br. 132, Be o -
grad 3. 5. i 15. 6. 1889.
123
S. Jo va no vi}, Vla da Alek san dra
Obre no vi }a, kw. I, Be o grad 1934, str.
63.
124
D. Aco vi}, In sig ni je zna ci vla -
dar ske vla sti, In sig ni je di na sti je Ka -
ra |or |e vi}, Ka ta log iz lo `be, N. Sad,
2006. go di ne, str. 53.
125
Isto, str. 75; D. @i vo ji no vi}, Kraq
Pe tar I Ka ra |or |e vi}, kw. 2, Be o grad
1990, str. 83.
126
D. @i vo ji no vi}, Kraq Pe tar I Ka ra -
|or |e vi}, kw. 2, Be o grad 1990, str. 82.
127
D. @i vo ji no vi}, Kraq Pe tar I Ka ra -
|or |e vi}, kw. 2, Be o grad 1990, str. 77.
128
D. Aco vi}, In sig ni je zna ci vla -
dar ske vla sti, In sig ni je di na sti je Ka -
ra |or |e vi}, Ka ta log iz lo `be, N. Sad,
2006. go di ne, str. 54.
34
Kraq Aleksandar Kara|or|evi}
sa ratnim drugom u @i~i 1933.
ne, we gov na sled nik re gent Alek san dar, le ào je bo le stan u Pa ri zu.
Vra tio se ti ho i ne za pa è no, tek u no vem bru iste go di ne i po lo ìo
za kle tvu na Ustav, pre u zi ma ju }i vlast po 56. ~la nu, po me nu tog za kon -
skog ak ta.
129
Ce re mo ni ja uvo |e wa u vlast kra qa Pe tra II, oba vqe na
je 28. mar ta 1941. go di ne, po la ga wem za kle tve, a po vo dom we go vog stu -
pa wa na pre sto u Sa bor noj cr kvi u Be o gra du i svim bo go mo qa ma odr -
à no je sve ~a no bla go da re we.
130
Neboj{a Damwanovi}
129
B. Gli go ri je vi}, Kraq Alek san dar
Ka ra |or |e vi}, kw. 2, Be o grad 2002, str.
29, 109112.
130
B. Pe tra no vi}, Sr bi ja u Dru gom
svet skom ra tu, Be o grad 1992, str. 81.
35
Kraq Petar II Kara|or|evi} sa Vladikom Nikolajem Velimirovi}em
u @i~i 1940
MI RO PO MA ZA WE VLA DA RA Prak sa mi ro po ma za wa vla da ra, kao
sa stav ni deo ce re mo ni je kru ni sa wa ili kao sa mo stal ni ~in oba vqa -
wa sve te taj ne, re la tiv no je po zna po ja va u isto ri ji for mal nih ri tu -
a la ini ci ja ci je ko jom po da nik/la ik pri ma vi {wu ha ri zmu i tran -
sfor mi {e se u le gi tim nog su ve re na. Po svo joj su {ti ni, mi ro po ma -
za we je ne u po re di vo zna ~aj ni je od ~i na kru ni sa wa, jer pred sta vqa
ciq no po na vqa we jed ne sve te taj ne ko ja je po de fi ni ci ji je din stve na
i ne po no vqi va.
1
Sva vla dar ska po ma za wa kod hri {}a na za sni va ju
se na sta ro za vet nim pri me ri ma, pre sve ga na mi ro po ma za wu Sa u lo -
vom i Da vi do vom
2
od stra ne pro ro ka Sa mu i la,
3
i So lo mo no vom od
stra ne pro ro ka Na ta na i pr vo sve {te ni ka Sa do ka, kao i na sti ho vi -
ma iz 23. i 133. Psal ma.
4
No vo za vet ni kon tekst se u ve li koj me ri osla -
wa na 2. po sla ni cu Ko rin }a ni ma sv. apo sto la Pa vla.
5
S ob zi rom na
to da je mi ro po ma za we te sno po ve za no sa ru ko po lo è wem, jo{ uvek
po sto ji iz ve sna di le ma u po gle du raz u me va wa da li je nad vla da o cem
pr vo bit no vr {e na hi ro to ni ja (ru ko po lo è we kao or di na ci ja) ili
hi ro te si ja (ru ko po lo è we kao bla go si qa we). Hro no lo {ki, ru ko po -
lo è we pret ho di mi ro po ma za wu (slu ~aj sv. Ko lum be i ru ko po lo è -
wa Ej da na Mo ra, pr vog hri {}an skog kra qa [kot ske, na ostr vu Jo na).
Pr vo za be le è no mi ro po ma za we jed nog hri {}an skog vla da ra oba -
vqe no je nad vi zi got skim kra qem Vambom, go di ne 672. Vr {e wem ove
sve te taj ne nad vla da rom, To led ski sa bor je po ku {ao da uti ~e na pro -
ver bi jal nu isto ri ju na si qa ko ja su pra ti la sme nu vla da la ca na Ibe -
rij skom po lu o str vu, i da na taj na ~in po tvr di po seb nu Bo ì ju bla go -
dat ko ja pri pa da le gi tim nom na sled ni ku pre sto la. Sv. Ju li jan To led -
ski, opi su ju }i ovo pr vo mi ro po ma za we, na vo di ka ko je Vam ba u sjaj -
nom or na tu u cr kvi sv. Pe tra i Pa vla iz go vo rio Sim vol ve re, pa po -
tom pao na ko le na pred bi sku pom Kvi ri ku som, ko ji mu je na gla vu iz -
lio uqe; to je uqe po ~e lo od mah da se isparava kao stub dima (eva po ra -
tio qu dam fu mo si mi lis in mo dum co lumn, Ju lian, Hi sto ria, c. iv), iz ~i jeg je
vr ha iz le te la p~e la, {to je od svih pri sut nih shva }e no kao ~u de sno i
sre} no pred ska za we. Sv. Isi dor Se viq ski je uka zi vao na ana lo gi ju
1
Mi ro po ma za nik pu tem ove sve te taj ne
pri ma bla go dat Sve tog du ha, pa otu da i
for mu la ko ju iz go va ra je rej ko ji oba -
vqa pra vo slav no mi ro po ma za we: Pe -
~at da ra du ha Sve to ga. Otu da i po tre -
ba za po no vqe nim mi ro po ma za wem, jer
vla dar ko ji se kru ni {e me wa svo ju
qud sku pri ro du, i pre u zi ma bla go dat
kao no va li~ nost u ve} kr {te nom te lu.
Pro to pre zvi ter dr La zar Mir ko vi}
(Pra vo slav na li tur gi ka, dru gi, po seb ni
deo /sve te taj ne i mo li tvo slo vqa/,
Beo grad 1983, str. 53) upo zo ra va da se
sve ta taj na mi ro po ma za wa, ko ja se kod
pra vo slav nih vr {i od mah po kr {te -
wu, po seb no (po no vqe no) vr {i sa mo u
tri slu ~a ja: 1) ka da se od ra sli od ino ve -
ra ca sje di wu ju pra vo slav noj cr kvi, ko ji
su pra vil no kr {te ni, no ni su bi li po -
ma za ni sv. mi rom; 2) pri po ma zi va wu
ca re va i kra qe va na pre sto i 3) ka da je
kr {te we u ne vo qi svr {i lo mir sko li -
ce. (str. 53). Isti autor ci ti ra (str.
37
Spomenica miropomazawa
Kraqa Aleksandra I Obrenovi}a 1889
ime na Hri sto vog (Hri stos, kao gr~ ki pre vod he brej skog Me {i ja, tj.
po ma za nik) sa ha ri zmom ko ju pri ma wem Sve tog du ha do bi ja onaj ko ji
se mi ro po ma zu je. Ipak, ne ki sta ri ji iz vo ri po mi wu i dru ge, sta ri je,
slu ~a je ve mi ro po ma za wa vla da ra. Ta ko sv. Gil da po mi we po ma zi va we
bri tan skih kra qe va sto ti nak go di na ra ni je, a ita li jan skom epi sko -
pu Gri go ri ju pri pi su je se da je sre di nom istog ve ka u Ju `noj Ara bi ji
mi ro po ma zao hri {}an skog kra qa Avra ha ma u pri su stvu eti op skog
ca ra sv. Eles ba na. Pu ni po li ti~ ki zna ~aj mi ro po ma za we vla da ra
sti ~e sa uz di za wem na pre sto Pi pi na Ma log. Vla dar sko mi ro po -
ma za we je po seb no ve li ki zna ~aj ima lo u pro to ko lu kru ni sa wa fran -
cu skih kra qe va, zbog uve re wa da je sa mo hri zma ko jom su oni po ma zi -
va ni pri mqe na di rekt no i eks ku lizvno kao dar s ne-be sa, usled ~e ga
je sred wo ve kov ni fran cu ski Or do od re |i vao da se u okvi ru in tro i -
tusa, a pre za ve to va wa i za kle tve, oba vqa i po seb no sve ~a no li tij sko
uno {e we Sve te am pu le sa hri zmom, ko je su u ka te dra li u Rem su vr {i -
li opat i mo na si Sv. Re mi gi ja (St. Rmi) pod za seb nim pro ce si o nim
ne bom (bal da hi nom). U po gle du mi ro po ma za wa na Is to ku, u Vi zan -
ti ji, me |u stru~ wa ci ma po sto ji mi {qe we da je ono uve de no tek u 13.
ve ku, ali i su pro tan stav ko ji sma tra da ima do brih in di ci ja da je pr -
vi mi ro po ma za ni va si levs bio jo{ Va si li je I, {to se pre sve ga za sni -
va na jed nom pi smu pa tri jar ha Fo ti ja, u ko me se iz ri ~i to po mi we po -
ma za we tog ca ra hri zmom. Ka ko se mi ro po ma za wem na gla {a vao sa -
kral ni fak tor or di na ci je vla da o ca, po sto ji upa dqi va ten den ci ja
Cr kve i na evrop skom Za pa du i na Is to ku da se po ste pe no uma wi zna -
~aj po i sto ve }e wa hri {}an skog vla da o ca sa taj nom sve {ten stva, kao i
na sto ja wa dr à ve da se, na su prot, ba{ pre ko tog po i sto ve }i va wa
osi gu ra le gi ti mi tet vla sti i we no pra vo da u pi ta wi ma ve re po sre -
du je na te me qu ne po sred ne ha ri zme. Toj te mi po sve tio je svo ju zna ~aj -
nu stu di ju @. Da gron.
6
U car skoj Ru si ji vla dar skom mi ro po ma za wu
je pri da van da le ko ve }i zna ~aj ne go u Vi zan ti ji, {to se ob ja {wa va lo
pre sud nim uti ca jem ko ji je na Gr ke iz vr {io rim ski po zno an ti~ ki
fak tor akla ma ci je i iz bo ra na car stvo, u od no su na ru sko shva ta we da
car mo è bi ti sa mo onaj ko ga je Bog oda brao, a ne qu di; u ta kvom kon -
tek stu, mi ro po ma za we ru skih ca re va shva ta lo se kao vi {wa po tvr da
pra va na car stvo, iz nad i iz van qud ske kom pe ten ci je, sa na gla skom na
bi blij ski uzor Mel hi se de ko vog mi ste ri o znog sve {te nog kra qev stva,
bez po ~et ka i kra ja, u od no su na ja sno is ho di {te i jo{ ja sni ju kon ~i -
nu va zda raz dvo je nog na sled nog sve {ten stva u ro du Le vi je vom i na -
sled nog car stva u ple me nu Ju di nom i do mu Da vi do vom. Kod nas, ve -
li ki ci klus kra qev skih Ne ma wi} kih kru ni sa wa i mi ro po ma za wa na
car stvo za po ~i we sa pr vim oven ~a wem Ste fa na Pr vo ven ~a nog. Po u -
zda no se zna da je pr vi put kru ni san u ar hi e pi skop skoj cr kvi u @i ~i
1217. în po sve }e wa i mi ro po ma za wa ko ji je oba vio sv. Sa va tre ba lo
bi da zna ~i da je osno vu tog kru nid be nog ri tu a la (po oskud nim po da -
54) tre }u mi sta go {ku ka ti he zu neo fi -
ti ma ko jom je sv. Ki ri lo Je ru sa lim ski
tu ma ~io sve ti wu sve tog mi ra: Ne tre -
ba da sma tra{ ono uqe kao obi~ no mi -
ro; jer kao {to hleb ev ha ri sti je po sle
pri zi va wa sv. Du ha ni je vi {e obi ~an
hleb no te lo Hri sto vo, ta ko i ovo sv.
mi ro po sle epi kle ze ni je vi {e jed no -
stav no ili kao {to bi se mo glo ka za ti
obi~ no, no je bla go dat Hri sto va i da je
pri su stvom bo àn stva Hri sto va sv.
Du ha. Me |u tim, Mir ko vi} upo zo ra va:
mi ro po ma za we ca re va i kra qe va na dan
kru ni sa wa je dru gi vi {i ste pen da va wa
da ro va sv. Du ha po treb nih za ovaj vi sok
po lo àj i slu `bu. Ne po na vqa se ni
taj na sve {ten stva, no ima ste pe ne uz -
vi {e wa, i po nov no ru ko po lo è we sve -
{te no slu ì te qa ospo so bqa va za vi {e
slu è we; isto ta ko i sve {te no po ma -
zi va we ca re va je vi {i ste pen taj ne, su -
gub duh, ko ji si la zi na gla vu na ro da.
(op.cit., str. 229).
2
2. Sa mu i lo (2. Kw. o ca re vi ma), 2:4.
Bi bli ja, Glas cr kve 2005.
3
1. Sa mu i lo (1. Kw. o ca re vi ma), 10:1.
4
Psa lam 23: 5-6: Po sta vio si pre da
mnom tr pe zu na vi di ku ne pri ja te qi ma
mo jim, na ma zao si uqem gla vu mo ju, i ~a -
{a je mo ja pre pu na. / Da! Do bro ta i mi -
lost tvo ja pra ti }e me u sve da ne ì vo -
ta mo ga, i ja }u pre bi va ti u do mu
Gospod wem za du go. Psa lam 133:2: Kao
do bro uqe na gla vi, ko je se sta ~e na bra -
du, bra du Aro no vu, ko je se sta ~e na skut
od ha qi ne we go ve, kao ro sa na Er mo nu,
ko ja si la zi na go re Si on ske. Jer on de da -
je Go spod bla go slov i ì vot do ve ka.
5
A Bog je onaj ko ji nas utvr |u je s va ma u
Hri stu, i ko ji nas po ma za. / Ko ji nas i
za pe ~a ti, i da de za log Du ha u sr ca na -
{a. (1:21,22) Bi bli ja, Glas cr kve 2005.
6
@il ber Da gron, Car i pr vo sve {te -
nik, Stu di ja o vi zan tij skom
cezaropapizmu, Clio, Be o grad 2001.
38
ci ma iz Te o do si je vog i jo{ oskud ni jim iz Do men ti ja no vog ì ti ja)
mo ra la ~i ni ti vi zan tij ska prak sa.
7
Ob red je za po ~eo sa zi vom sa bo ra
i bde ni jem dan uo~i Spa sov da na, a su tra dan se na sta vio ar hi je rej skom
li tur gi jom. Po sle Ve li kog vho da sv. Sa va je pri zvao bra ta u ol tar.
8
Ta mo ga je, po oba vqe nim mo li tva ma i bla go slo vu (ve ro vat no i po sle
pri ~a sna), ogr nuo ba gre ni com, opa sao bi ser nim po ja som (lo ro som?)
i kru ni sao, a po tom mi ro po ma zao. Po tom je usle dio pri ziv vla dar -
skog ime na no vo kru ni sa nog kra qa, pred sta vqa we na ro du i mno go qet -
stvi je. Jav no is po ve da we ve re no vog kra qa oba vqe no je na red nog da na
na sa bo ru, po pra }e no op {tom za kle tvom na naj vi {e pra vo slav ne sve -
ti we. Ne ma mo pre ci zni jih po da ta ka o mi ro po ma za wu po to wih srp -
skih sred wo ve kov nih vla da ra, ali ne ma osno va da se sum wa da su ona
oba vqa na si mul ta no sa kru ni sa wem, ma da po sto ji oprav da na re ze r vi -
sa nost u po gle du pi ta wa da li je vla dar sko mi ro po ma za we mo glo bi -
ti oba vqa no nad mla dim kra qem, za o~e va ì vo ta. Uru {a va we srp -
ske dr à ve i pad pod oto man sku vlast ozna ~ili su pre kid kon ti nu i te -
ta vla dar skog po sve }e wa to kom na red na tri i po ve ka. Srp ski vla da -
ju }i kne è vi iz di na sti je Obre no vi }a su, kao va zal ni kne è vi u
Osman skom car stvu, pri ma li uobi ~a je nu oto man sku in ve sti tu ru po -
ve qom, her va ni jom i sa bqom, i ni su mo gli po la ga ti for mal no pra vo
na po sve }e we kru ni sa wem i mi ro po ma za wem. Od lu ka da se ipak pri -
stu pi sve toj taj ni mi ro po ma za wa mo è se ve ro vat no tu ma ~i ti è -
qom kwa za Mi lo {a da sop stve ni us pon na vlast i na sled no pra vo na
kne èv sko do sto jan stvo u svo me ro du po tvr di i u~vr sti i ve o ma bit -
nim ~i nom cr kve nog po sve }e wa i pri je ma Bo` je bla go da ti. U to me je
7
Mirkovi} (op.cit., str. 231) konstatuje
da je ~in krunisawa srpskih vladara
bio identi~an savremenom vizantij-
skom modelu, {to izvodi iz istove-
tnosti prevoda teksta za ~in bi va -
em i na postavlinie c ra sr buq skog
treb ni ka Je ro ni ma Za gu ro vi }a iz 1540.
go di ne sa gr~ kim iz vor ni kom. Ovu
tvrd wu Mir ko vi }a va qa pri mi ti sa
iz ve snom re zer vom!
8
Po mi wa we priziva u oltar mo ra lo
bi zna ~i ti da je Ste fan sva ka ko pri -
~e {}en unu tar ol ta ra, ali ne mo ra da
zna ~i da je u ol taru i mi ro po ma zan. U
ka sni joj prak si mi ro po ma za we pra vo -
slav nih vla da ra oba vqa se pred otvo -
re nim Car skim dve ri ma, na so le ji. Ne
tre ba smet nu ti s uma da je pri ~e {}i -
va we vla da o ca na na ~in sve {te no slu -
ì te qa, odvo je no Te lom i Kr vqu Hri -
sto vom, u ra ni jem pe ri o du bi lo pred -
vi |e no i na Za pa du (fran cu ski Or do
iz 1250. godine).
9
Mi lo{ 1830, Mi haj lo 1840. i Mi lan
1868. godine. O ovim mi ro po ma za wi ma
vi de ti: Epi skop ì~ ki Sa va De ~a nac,
Vla da lac i na rod, kru ni sa we i mi ro po -
ma za we vla da o ca, du `no sti we go ve i
na rod ne, Be o grad 1897.
10
Alekse Malcev, Sv e nn oe
koronovani e po u st avu pravoslavno
Katoli~esko Vost o~no Cerkvi v
sv z i s istori~es kim i liturgi~es -
kim o~e rkom razli ~n ih ~inov
koronov ani , Berlin 1896 .
11
Pre ma sv. Ki ri lu Je ru sa lim skom mi -
ro po ma za we po kr {te wu vr {i lo se po
~e lu, u{i ma, no su i gru di ma, dok je po
7. ka no nu II va se qen skog sa bo ra od re |e -
no da se mi ro po ma za we onih ko ji se iz
je re si obra }a ju u pra vo sla vqe vr {i po
~e lu, o~i ma, no zdr va ma, usti ma i u{i -
ma. Va è }i ka non utvr |u je da se mi ro -
po ma za we no vo kr {te nog vr {i po ~e -
lu, o~i ma, no zdr va ma, usti ma, u{i ma,
pr si ma, ru ka ma i no ga ma (dr L. Mir -
ko vi}, op. cit., str. 52). Obra sci su se,
ipak, do ne kle raz li ko va li, ~ak i u
39
po ka za na zna ~aj na kon se kvent nost. Svi kne è vi iz Mi lo {e vog do ma,
sa iz u zet kom kwa za Mi la na Obre no vi }a II, ko ji je isu vi {e krat ko
vla dao, mi ro po ma za ni su po stu pa wu na kne èv ski tron.
9
Sva mi ro -
po ma za wa su oba vqe na u Be o gra du. Sa ma slu `ba, po no vqe na i 1889. i
1904. pri li kom mi ro po ma za wa kra qe va Alek san dra I Obre no vi }a i
Pe tra I u @i ~i, ima la je ne pro men qi vu struk tu ru i for mu, iden ti~ -
nu onoj ko ju pre ma ru skom mo de lu ci ti ra A. Maq cev
10
:
bde ni je uo~i slu `be
ar hi je rej ska li tur gi ja, pro {i re na pri god nim pri zi vi ma
u okvi ru Ve li kog jek te ni ja i po sebnom mo li tvom
okvi ru iste kon fe si o nal ne za jed ni ce,
u za vi sno sti od usta no vqe ne tra di ci je
i ni voa to le ran ci je Cr kve pre ma ta -
kvoj tra di ci ji. U ob re du kru ni sa wa
si ci li jan skog kra qa Ru |e ra II sto ji
sle de }i ci tat ve zan za mi ro po ma za we:
13. Tunc ab epi sco po me tro po li ta no un gan tur
ma nus de oleo san cti fi ca to: Un gu an tur ma nus
iste de oleo san cti fi ca to, un de un cti fu e runt
re ges et prop he te, et si cut un xit Sa muel Da -
vid in re gem, ut sis be ne dic tus et con sti tu tus
rex su per po pu lum is tum qu em do mi nus de -
us tu us de dit ti bi ad re gen dum et gu be r nan -
dum. Qu od ip se. 14. Se qu i tur ora tio: Re spi ce,
om ni po tens de us, hunc glo ri o sum re gem N. a
se re nis ob tu ti bus, et si cut be ne di xi sti Abra -
ham, Ysa ac et Iacob, sic il lum lar gis be ne dic -
ci o ni bus spi ri tu a lis gra cie cum om ni ple ni tu -
di ne tue po ten cie ir ri ga re atque per fun de re
dig na re. Ha bun dan ci am fru men ti, vi ni et
olei, et om ni um fru gum opu len ci am, ex lar -
gi ta te di vi ni mu ne ris lon ga per tem po ra tri -
bue, ut il lo reg nan te sit sa ni tas cor po rum in
pa tria, et pax in vi o la ta sit in reg no, et dig ni -
tas glo ri o sa re ga lis pa la cii, ma xi mo splen do -
re re gie po te sta tis ocu lis om ni um ful ge at, lu -
ce cla ris si ma cla re scat, atque splen de re qu a si
splen di dis si ma ful gu ra, ma xi mo per fu sa lu -
mi ne, vi de a tur. Tri bue ei, om ni po tens de us,
ut sit for tis si mus pro tec tor pa trie et con so la -
tor ec cle si a rum atque ce no bi o rum san cto -
rum, ma xi me cum pi e ta te re ga lis mu ni fi cen -
tie, atque ut sit for tis si mus re gum, tri ump -
ha tor ho sti um, ad op pri men das re bel les et
pa ga nas na ci o nes. Si tque su is ini mi cis sa tis
ter ri bi lis, pre ma xi ma for ti tu di ne re ga lis po -
ten cie, op ti ma ti bus qu o que ac pre cel sis pro -
ce ri bus ac fi de li bus sui reg ni sit mag ni fi cus
et ama bi lis et pi us, ut ab om ni bus ti me a tur
atque di li ga tur. Re ges qu o que de lum bis eius
per suc ces si o nes tem po rum fu tu ro rum egre -
di an tur reg num hoc re ge re to tum, et post
glo ri o sa tem po ra atque fe li cia pre sen tis vi te
ga u dia sem pi ter na in per pe tua be a ti tu di ne
ha be re me re a tur. Qu od ip se. 15. Po stea ab
epi sco po me tro po li ta no un gu an tur de oleo
san cti fi ca to ca put pec tus sca pu le am be que
com pa ges brac hi o rum: Un go te in re gem de
oleo san cti fi ca to. In no mi ne pa tris et fi lii et
spi ri tus san cti. Amen. 16. Spi ri tus san cti gra -
tia hu mi li ta ti no stre of fi cio in te co pi o sa de -
scen dat, ut si cut ma ni bus no stris in dig nis
oleo ma te ri a li pin gu e scis ex te ri us ob li tus, ita
40
Kraq Aleksandar I Obrenovi}
mi tro po li ta po sle Su gu be jek te ni je,
mi ro po ma za we vla da ra po ~e lu, o~i ma, no sni ca ma, usti ma,
u{i ma, pr si ma, na dla ni ca ma i dlano vi ma, ko je se oba vqa
pred Car skim dve ri ma po sle pri ~e {}a kli ra,
11
pri ~e {}e vla da o ca, ko je se oba vqa unu tar ol ta ra,
pred â snom tr pe zom, po na ~i nu na ko ji se pri ~e {}u ju
sve {te no slu ì te qi, po seb no Te lom i Kr vqu Hri sto so vom,
mno go qet stvi je ko je se upu }u je po oba vqe nom vla dar skom
pri ~e {}u i za vr {e noj za am vo noj moli tvi.
Upo re |i va wem op {te {e me i or ga ni za ci je ~i na kru ni sa wa i mi -
ro po ma za wa srp skih vla da ra 19. i 20 ve ka, upa dqi vo je pri kla wa we
ru skom shva ta wu i od stu pa we od vi zan tij skog mo de la, ko ji je, uosta -
eius in vi si bi li un gu e di ne de li bu tus im pin gu -
a ri me re a ris in ter i us, eiusque spi ri tu a li un -
cci o ne per fec tis si me sem per im bu tus et in li -
ci ta dec li na re to ta men te et sper ne re di scas
et uti lia ani me tue iugi ter co gi ta re op ta re
atque ope ra ri qu e as. Auxi li an te do mi no no -
stro Iesu Chri sto.... (ci ti ra no pre ma: Re -
in hard El ze, The Or do for the Co ro na tion of
King Ro ger II of Si cily: An Exam ple of Da ting
from In ter nal Evi den ce). Iz na ve de nog se
vi di, osim for mu le mo li ta va i bla go -
slo va, da se mi ro po ma za we vr {i po
dla no vi ma, gla vi, gru di ma, ple }i ma i
ru ka ma. Opi su ju }i iz van red no ri tu a -
li zo va ni ~in kru ni sa wa i mi ro po ma -
za wa poq skih kra qe va A. \ej {tor
(Alek san dar Gieysztor, Spek takl i li tur gia--
pol ska ko ro na cja kr lew ska, Kul tu ra eli tar na
a kul tu ra ma so wa w Pol sce pznego {red ni o wi -
ec za, Wroc law 1978, str. 923), na vo di da
je nad bi skup jednim potezom (uno
con tex tu) i bez re ~i po ma zi vao vla da o -
ca po gla vi, gru di ma, ra me ni ma i ru -
ka ma, dok je u po zni jim kru ni sa wi ma
mi ro po ma za we vr {e no sa mo po dla no -
vi ma, de snoj ru ci i ra me ni ma, i da je
or do co ro nan di po tom na la gao tre nu tak
pot pu ne ti {i ne i ne po mi~ no sti za
sve pri sut ne, kao po ziv da svi uzmu
u~e {}a u ~u du pre o bra è wa la i ka u
Bo -`jeg po ma za ni ka. Po zni ja prak sa
ka to li~ kog mi ro po ma za wa rim skih
ca re va svo di me sta ko ja se po ma zu ju sa -
mo na zglob de sne {a ke, ra me na i ple -
}a (ta ko Or do za kru ni sa we ca ra Mak -
si mi li ja na II pre ci zi ra: ...Nac hde me di -
e se Ge bet vol len det sein, macht He rr Land cam -
me rer der Knigl. W. den Er mel an der rec hten
Hand auf bis aufs bloss und geschicht die Sal -
bung von der Jun ctur der Fa ust bis zum El bo -
gen in Form des he i li gen Cre u zes ein werts mit
gebrlic hen Wor ten und einer Ora tion. / sle -
di: Ver ba un cti o nis brac hii: Un ga tur ma nus
ista de oleo san cti fi ca to, un de un cti fu e runt
re ges et prop he tae, et si cut un xit Sa muel Da -
vid in re gem, ut sis be ne dic tus et con sti tu tus
rex in reg no isto su per po pu lum is tum, qu em
do mi nus De us tu us de dit ti bi ad re gen dum
ac gu be r nan dum. Qu od ip se pra e sta re dig ne -
tur. Po tom sle di: Fol gends wirdt der Knig
an der Brust und zwischen den Schul tern ge sal -
bet mit di e sen schnen Ge be ten aus dem Pon ti -
fi cal: / Ver ba un cti o nis pec to ris et in ter sca pu -
41
lom, u sve mu pred sta vqao re likt ni spo men u po re |e wu sa im pre siv -
nom si lom je di nog sa vre me nog pra vo slav nog car stva. Ko li ko god da je
ru ski mo del car skog auto ri te ta u od no su na Cr kvu bio ne pri me ren i
nepri men qiv na pri li ke u Sr bi ji, te {ko da je ijed nog tre nut ka mo -
gao ima ti ozbiq nu al ter na ti vu. Ipak, u od no su na re fe rent nu kru -
nid be nu slu `bu ru skih ca re va, u ri tual kru ni sa wa kra qa Pe tra I uve -
de na su iz ve sna od stu pa wa: tri re la tiv no pe ri fer na iz o sta vqe no
je po la ga we za kle tve (ko ju je kraq ve} bio po lo ìo pred Skup {ti -
nom), iz o sta vqe no je kru ni sa we kra qe ve su pru ge (Pe tar I je bio udo -
vac u vre me kru ni sa wa), iz o sta vqe no je pri zi va we ve li ke vla da o ~e ve
ti tu le, i jed no ve o ma va `no iz dvo je na je sve ta taj na mi ro po ma za wa,
ko ja bi, po ru skom uzo ru, tre ba lo da sle di vla da re vom pri ~a snu, ali
je 1904. upri li ~e na kao za seb na slu `ba, ko ja je oba vqe na 25. sep tem bra
iste go di ne u @i ~i. Raz log je bio sa svim prak ti~ ne pri ro de: kru ni -
sa we je oba vqe no u Be o gra du jer se, oprav da no, stra ho va lo da se ve li -
ka ma sa zva ni ca i na ro da ne mo è ni tran spor to va ti ni sme sti ti na
od go va ra ju }i i do sto jan na ~in u ono vreme nom Kra qe vu! S dru ge stra -
ne, tra di ci ja @i ~e kao me sta srp skog vla dar skog po sve }e wa to li ko je
bi la ja ka da se ni je mo gla za o bi }i. Sled stve no, ~in mi ro po ma za wa (za
ko je je ve} 1889. go di ne us po sta vqen pre se dan po vo dom 500-go di {wi -
ce Ko sov ske bit ke) dis lo ci ran je u sedmovratu @i~u!
12
Sa stav sve -
tog mi ra, ili hri zme, de li mi~ no se me wao kroz isto ri ju. U Sta rom
za ve tu
13
iz ri ~i to se ka è: 22. Jo{ re ~e Go spod Moj si ju: 23. Uzmi mi ri -
sa naj bo qih: smir ne naj ~i sti je pet sto ti na si ka la i cime ta mi ri -
{qa vog po la to li ko, dve sta pe de set, i i|i ro ta ta ko |e dve sta pe de -
las: Un go te in re gem de oleo san cti fi ca to in
no mi ne Pa tris et Fi lii et Spi ri tus san cti.).
în mi ro po ma za wa oba vqen nad ru -
skim ca ri ca ma Anom Iva nov nom i Je -
li sa ve tom Pe trov nom pre ci zi ra (u
slu ~a ju ove po to we): I tog da pervi
Nov go rod ski Ar hi e re, iz na ro~ na go k
to mu pri u go to vlen na go dra ga go
{movago pre bo ga to zo lo tom i
preizrdno fi niftno s rezbo
raboto ukra {en na go so su da, omo ~a
dragocnn i k to mu na ro~ no us tr -
penn zlat su ~ec v svtoe myro,
po ma zal E Im pe ra tor skoe Ve li ~e -
stvo na ~e le, na o~ah i nozdrh, na us -
tah, na u{esh, na ramh, na persh
i po obo sto ro nu na ru kah glagol:
Pe ~at da ra Du ha svtago. Mi ro po -
ma za we su pru ge pra vo slav nog vla da o ca
vr {i se sa mo po ~e lu! En gle ski kra qe -
vi se pre ma va è }em pro to ko lu mi ro -
po ma ù po dla no vi ma obe ru ke, pr si -
ma i te me nu. Tekst tog de la slu `be
(kru ni sa we Eli za be te II) pre ci zi ra:
The Qu e en shall sit down in King Ed ward's
Cha ir (pla ced in the midst of the Area over
aga inst the Al tar, with a fald stool be fo re it),
whe re in she is to be ano in ted. Fo ur Knights
of the Gar ter shall hold a rich pall of silk, or
cloth of gold: the Dean of West min ster, ta -
king the Am pul la and Spoon from off the Al -
tar, shall hold them ready, po u ring so me
holy Oil in to the Spoon, and with it the Ar -
chbis hop shall ano int the Qu e en in the form
of a cross: On the palms of both hands, say-
ing, Be thy Hands ano in ted with holy Oil. On
the bre ast, saying: Be thy Bre ast ano in ted
with holy Oil. On the crown of the head, say-
ing: Be thy Head ano in ted with holy Oil, as
kings, pri ests, and prop hets we re ano in ted,
And as So lo mon was ano in ted king by Za dok
the pri est and Nat han the prop het, so be
thou ano in ted, bles sed, and con sec ra ted Qu e -
en over the Pe o ples, whom the Lord thy God
hath gi ven thee to ru le and go vern, In the
na me of the Fat her, and of the Son, and of
the Holy Ghost. Amen. Then shall the Dean
of West min ster lay the Am pul la and Spoon
upon the Al tar; and the Qu e en kne e ling
down at the fald stool, the Ar chbis hop shall
say this Bles sing over her: Our Lord Je sus
Christ, the Son of God, who by his Fat her was
ano in ted with the Oil of glad ness abo ve his
42
set, 24. i ka si je pet sto ti na me rom sve tom, i uqa ma sli no va je dan in.
25. I od to ga na pra vi uqe za sve to po ma za we, uqe naj bo qe ve {ti nom
apo te kar skom, to da bu de uqe sve to ga po ma za wa. 26. I wim po ma ì
{a tor od sa stan ka i kov ~eg od sve do ~an stva, 27. i sto i sve spra ve we -
go ve, i sve} wak i spra ve we go ve, i ol tar ka di o ni, 28. i ol tar na ko jem
se pri no si `r tva pa qe ni ca, i sve spra ve we go ve, i umi va o ni cu i pod -
no` je we no. 29. Ta ko }e{ ih osve ti ti, te }e bi ti sve ti wa nad sve ti -
wom, i {to ih se god do tak ne bi }e sveto. 30. Po ma ì i Aro na i si no -
ve we go ve, i osve ti }e{ ih da mi bu du sve {te ni ci. 31. A si no vi ma Izra -
i qe vim ka ì i re ci: ovo ne ka mi bu de uqe sve to ga po ma za wa od ko le na
fel lows, by his holy Ano in ting po ur down
upon your Head and He art the bles sing of
the Holy Ghost, and pro sper the work of your
Hands; that by the as si stan ce of his he a venly
gra ce you may go vern and pre ser ve the Pe o -
ples com mit ted to your char ge in we alth, pe -
a ce, and go dli ness; and af ter a long and glo -
ri o us co u r se of ru ling a tem po ral king dom
wi sely, justly, and re li gi o usly, you may at
last be ma de par ta ker of an eter nal king -
dom, thro ugh the sa me Je sus Christ our Lord.
Amen. Po sled we po zna to mi ro po ma za -
we jed nog hri {}an skog ca ra, ono eti -
op skog ca ra Ha i le Se la si ja oba vqe no
1930. go di ne, ilu stru je prak su do hal -
ki don skih cr ka va: po mi wu }i Sa mu i -
lo vo po ma za we Da vi da i Na ta no vo i
Sa do ko vo So lo mo na, abu na Ki ri los je,
po sle in ve sti tu re car skim in sig ni ja -
ma, mi ro po ma zao vla da ra po gla vi, ~e -
lu i ra me ni ma.
12
Naj po zna ti ji slu ~aj raz dva ja wa mi -
ro po ma za wa od kru ni sa wa u no vi jem
do bu je pro to kol car skog kru ni sa wa
Na po le o na I, ko ji je pred vi |ao je da se
we go vo mi ro po ma za we oba vi ne de qu
da na pre kru ni sa wa. Taj plan je iz me -
wen zbog pro ble ma sa do la skom pa pe
Pi ja VII u Pa riz, pa su ~in kru ni sa wa
i sve ta taj na mi ro po ma za wa ipak oba -
vqe ni u ob je di we noj slu `bi.
13
2. kwi ga Moj si je va, 30:2233,
43
do ko le na va {e ga. 32. Te lo ~o ve~ je ne ka se ne ma è wim, ni ti pra vi te
ta kvo ga uqa ka kvo je ono, sve to je, ne ka vam bu de sve to. 34. Ako li bi ko
na pra vio ta ko uqe ili na ma zao wim dru go ga, is tre bi }e se iz na ro da
svo ga. Po pro pi si ma od 1853. go di ne, ko jih se pri dr à va i Srp -
ska pra vo slav na cr kva, sve to mi ro pri pre ma i bla go si qa is kqu ~i -
vo pa tri jarh to kom slu `be na Ve li ki ~e tvr tak, i sa sto ji se od 31
raz li ~i te kom po nen te; hri zmu ne tre ba poj mov no me {a ti sa osve }e -
nim ma sli no vim je le jem ko jim se ina ~e po ma zu ju ver ni. Po sle
uje di we wa u Kra qe vi nu Sr ba, Hr va ta i Slo ve na ca kra qev ska kru ni -
sa wa i mi ro po ma za wa ni su ob na vqa na. Ver ska ne ho mo ge nost no ve
dr à ve, kao i da qe od u sta ja we od drev ne tra di ci je u pre o sta lim
evrop skim me tro po la ma, ni su od ~i na kru ni sa wa vi {e ~i ni la in -
di spen zi bil ni akt pre u zi ma wa vladar skog do sto jan stva i po sve }e -
wa kra qa. Po sled wi vla da ju }i kra qe vi Ju go sla vi je, Alek san dar I i
Pe tar II, pre u ze li su vla dar sko do sto jan stvo ustav nim auto ma ti -
zmom (na sle |e pre sto la je mo men tal no, bez u slov no i neo po zi vo), a
po tvr di li svo je stu pa we u vla dar sko pra vo i vlast po la ga wem
ustav ne za kle tve pred mi tro po li tom, od no sno pred pa tri jar hom.
Po sle II svet skog ra ta, je di ni evrop ski mo narh ko ji se in ve sti ra
re ga li ja ma kroz ob red kru ni sa wa i mi ro po ma za wa je vla dar Uje di -
we nog Kra qev stva Ve li ke Bri ta ni je i Se ver ne Ir ske, dok kra qe vi
Nor ve {ke pro la ze kroz po seb nu lu te ran sku slu `bu po sve }e wa u ka -
te dra li u Ni da ro su (Trond hajm). arh. Dra go mir Aco vi}
44
RE GA LI JE Iz me |u obla sti ko ju po kri va ju he ral di ka i in sig ni o -
lo gi je po sto ji zna ~aj no pre kla pa we ko je pro is ti ~e iz za jed ni~ kog
sim bo li~ kog re per to a ra i isto vet nog ko mu ni ka ci o nog je zi ka. U {i -
rem smi slu, in sig ni o lo gi ja se ba vi he ral di kom ko ja je na pu sti la po -
qe {ti ta. He ral di ka si stem ski pre u zi ma am ble mat sku sli ku in sig -
ni ja i ko ri sti ih ili kao mo tiv ili kao an ci lar no sred stvo ko jim
do dat no de fi ni {e hi jerat ski, hi je rar hij ski ili funk ci o nal ni sta -
tus ti tu la ra gr ba. Pod poj mom in sig ni ja (od la tin skog in sig nis =
za pa èn, is tak nut) ob u hva }e ne su ozna ke vla sti, po lo à ja, funk ci je
ili pri pad no sti od re |e nom kru gu li~ no sti. In sig ni je se po ti pu i
ka rak te ri sti ka ma de le na: in sig ni je vr hov ne vla sti (vla dar ske in sig -
ni je ili re ga li je, gde zna ~aj re ga li ja, he ral di~ kih sim bo li~ ki, a
stvar nih i sim bo li~ ki i su {tin ski, pro iz la zi iz wi ho ve ulo ge u
~i nu kru ni sa wa), sa kral ne (in sig ni je epi skop skog, mo na {kog, pre -
zvi ter skog ili |a kon skog ~i na, in sig ni je cr kve nih funk ci ja ili
funk ci ja u Cr kvi) i se ku lar ne in sig ni je (voj ne, po li cij ske, ad mi ni -
stra tiv ne, sud ske, slu `be ne, spe ci jal ne, od li ko va wa i sl.). Re ga li -
je se raz li ku ju po na stan ku, tra di ci ji, kon fe si o nal nom i kul tur nom
am bi jen tu, a po svo joj priro di, na ~i nu ko ri {}e wa i sim bo li~ koj
struk tu ri de le se na sle de }e gru pe:
kru ne (u ko je spa da ju vla dar ski ven ci, di ja de me, mi tre, ti ja re, sta le -
{ke ka pe, ko ro ne ti, tur ba ni),
skip tre (u ko je spa da ju ka du ce ji, pa li ce, {ta po vi, è zla, tep, mar -
{al ska pa li ca, ruka pravde),
sfe re i aka ki je (u ko je spa da ju ze maq ski {ar ili orb, car ska ja bu ka, di -
sko vi, vre }i ce sa zem nim pra hom, svi ci),
na ru kvi ce i pr ste ni (u ko je spa da ju griv ne, tor kve si i raz ne vr ste
ru~ nog i no `nog pr ste wa),
ogr li ce (u ko je spa da ju ukra si ko ji se no se oko vra ta ili pre ko ra me -
na, pek to ra li, tor kve si, bar mi, sal ve),
vla dar sko oru` je (u ko je spa da sve to ili pre da~ ko oru` je, ce re mo ni jal -
45
Skiptar, bron za, po zla ta, emajl,
sin te ti~ ko dra go ka me we,
du ì na 63,5 cm, Bra }a Fa liz,
Pa riz, 1904.
no oru` je, rat ni~ ko oru` je, ra zni ko mand ni to pu zi, bu la ve i per -
na ~i, od no sno rat ne se ki re i na xa ci, ko mand ne pa li ce, ma mu ze,
{tit, {lem),
vla dar ski or nat (u ko ji spa da ju po seb ne ha qi ne, uni for me, ogr ta ~i,
po ja si, ru ka vi ce i obu }a),
pre sto li (u ko je spa da ju kru nid be ni tron, ri tu al na ka me na se di {ta,
cr kve ni pre sto li, vi so ka i uz dig nu ta me sta, dvor ski i par la men tar -
ni pre sto li, pre no sni pre sto li, am vo ni),
po seb ne re ga li je (u ko je spa da ju ra zno vr sne in sig ni je, kao {to su za -
sta ve, tu go vi, sun co bra ni, por ta tiv ni i sta bil ni bal da hi ni, ma ha -
li ce, le pe ze, po su de za ri tu al nu hra nu ili pi }e),
re li kvi je i ta li sma ni (u ko je spa da ju pa na gi je i en kol pi o ni, sta vro -
te ke, na pr sni kr sto vi, ta li sman ske kop ~e, fi lak te ri je),
kru nid be no po su |e (u ko je spa da ju sa su di za mi ro po ma za we, ol tar ski sa -
su di, ku ti je za ri tu al nu hra nu),
kru nid be ni mu zi~ ki in stru men ti ili or ke stri (ka rak te ri sti~ ni za
pod ru~ je ju go i sto~ ne i is to~ ne Azi je).
Re ga li je po se du ju sa kral nu kom po nen tu i iz u ze tan sim bo li~ ki sa -
dr àj, pa pred sta vqa ju ne ku vr stu po sred ni ka iz me |u ne be ske i ze -
maq ske vla sti ili opred me }e no sve do ~an stvo po se do va wa eks klu ziv -
nog i bo àn skom vo qom po tvr |e nog pra va po sed ni ka re ga li ja na po -
lo àj ne spor nog auto ri te ta i na kon ti nu i tet vla sti. Po je di ne vr ste
re ga li ja po seb no na gla {a va ju ne ki od re |e ni aspekt vr hov ne vla sti
(hi je rat ski, sud ski, voj ni). U hi je rat skom smi slu, re ga li je mo gu ima -
ti i skri ve ni, mi sti~ ni kon tekst i funk ci ju ma ni fest ne sud bi ne.
1
Sred wo ve kov ne srp ske re ga li je se uglav nom osla wa ju na vi zan tij -
sku, a de lom i na za pad no e vrop sku tra di ci ju. Ob no va re ga li ja po ~et -
kom 20. ve ka osla wa se na prak su sa vre me nih evrop skih mo nar hi ja. Ni
u sred wem ve ku, ni u no vi jem pe ri o du srp ske isto ri je, kom po zi ci ja i
sa dr àj re ga li ja ni su bi li re gu li sa ni po seb nim pro pi som ili za ko -
nom, ve} dr àv nom ide o lo gi jom, tra di ci jom i li tur gi~ kom de fi ni -
ci jom slu `be po sve }e wa vla da o ca. Srp ske sred wo ve kov ne re ga li je
se, pre ma Smi qi Du {a ni},
2
de le u tri osnov ne gru pe: sim bo le naj vi -
{e vla sti (tron, kru na, skip tar, pek to ral, {ar, aka ki ja), rat ni~ ke
zna ke, od no sno sim bo le vr hov nog za po ved ni ka (ma~, {lem, ko pqe, buzd -
o van, za sta va, {tit, kow), i vla dar sku ode }u (sa kos sa lo ro som
3
, ogr -
ta~, pr ste we, bi ser ni po jas, ci pe le). U skla du sa vi zan tij skom hi je -
rar hi jom vla dar skih ran go va, po seb ne re ga li je pri pa da ju i vla da re -
voj su pru zi i no si o ci ma do sto jan stva (mla dog) kra qa, de spo ta, se va -
sto kra to ra i ke sa ra. Ne ma in di ci ja da su ve li ka go spo da u pe ri o du
srp skog car stva (ve li ki de spot, ve li ki se va sto kra tor itd.) ima li
pra vo na re ga li je raz li ~i te od svo jih ho mo ni ma bez kva li fi ka ci je
ve li kih. Iz vi zan tij skih iz vo ra, a i na osno vu sve do ~an stva sa vre -
me nih li kov nih spo me ni ka, zna se da su sve dvor ske funk ci je ima le
1
U ta kvoj funk ci ji po ja vqu je se ~in
pre u zi ma wa kra qev skih in sig ni ja (re -
ga li ja ili po seb ne ode }e) u an ti~ kim
tra ge di ja ma (vi di Se ne ki nog Ti je sta
ili Aga mem no na) ili u isto ri ji Isu -
so vog stra da wa (ru ga we Hri sto su pred
Pi la tom). O ovo me su za ni mqi vo pi -
sa li Li vio Stec chi ni i Jan Sam mer (The Go -
spel Ac cor ding to Se ne ca).
2
Smi qa Mar ja no vi}-Du {a ni}, Vla -
dar ske in sig ni je i dr àv na sim bo li ka u
Sr bi ji od XI II do XV ve ka, Po seb na iz -
da wa SA NU kwi ga DCXXI II, Ode qe we
isto rij skih na u ka kwi ga 18, Be o grad
1994.
3
Sa kos, od gr~ kog sakkoj = vre }a, na -
ziv je za na ro ~i tu sve ~a nu gor wu ha qi -
nu zvo na stog kro ja. Vla dar ski sa kos se
kod nas pr vi put sre }e na por tre ti ma
kra qe va Dra gu ti na i Mi lu ti na u Ari -
qu, oko 1296. go di ne, ali se na pe ~a ti -
ma na go ve {ta va jo{ za vre me na kra qa
Vla di sla va. Ra ne pred sta ve sa ko sa su
bez po seb nih ukra sa; ka sni je se sa kos
ukra {a va pal me ta ma, qi qa ni ma, ko la -
stim azdi ja ma i sl. U pe ri o du Pa le o -
lo ga u Vi zan ti ji uvo di se ka rak te ri -
sti~ na cr na bo ja vla dar skog sa ko sa
46
pro pi som utvr |e ne sop stve ne in sig ni je ran ga i slu `be, {to se pre
sve ga od no si lo na bo ju i ka rak te ri sti~ ne de lo ve slu `be ne ode }e i na
na ro ~i te slu `be ne pa li ce. Iz broj nih sli~ no sti u or ga ni za ci ji
dvor skih zva wa, mo è se pret po sta vi ti da je ta prak sa bi la, ma kar
de li mi~ no, ko pi ra na i u srp skim ze mqa ma. U sred wo ve kov noj Bo sni
re ga li je su, i po kom po zi ci ji i po te mat skom sadr à ju, for mi ra ne
pod bit nim uti ca jem Za pa da. In sig ni je kne èv skog do sto jan stva u
Sr bi ji pr ve po lo vi ne 19. ve ka pri la go |e ne su tur skoj tra di ci ji.
Stu pa we na pre sto va zal nog kne za obi~ no je bi lo for mal no obe le è -
no sul tan skim da rom na ro ~i tog kaf ta na (her va ni ja), in sta la ci o nog
oru` ja (po seb no ukra {e na sku po ce na sa bqa), ~i nom i in sig ni ja ma
turskog mar {a la (mu {ir ski znak), i kao po seb na po ~ast od li ko va -
wem pa di {a ho vog por tre ta (ta svi ri h-mayun). U okvi ru hri {}an ske
sim bo lo gi je re ga li ja, u Cr noj Go ri i Sr bi ji 19. ve ka re ga li je ima ju
go to vo is kqu ~i vo he ral di~ ki ka rak ter (tj., ne po sto je kao ar te fak ti,
osim vla dar skog ste ga i pre sto la, a u Cr noj Go ri, za vla de kne è va
Da ni la i Ni ko le, i na ro ~i tog bri li jant skog gr ba za ka pu), dok vi -
dqi ve no si ve ozna ke vla dar skog do sto jan stva i si le pred sta vqa ju
uglav nom uni for ma i od li ko va wa. Srp ske re ga li je pre Pe tra I, kao i
one po to we Kra qe vi ne SHS i Kra qe vi ne Ju go sla vi je, ni su pre ci zno
(sakkoj me la noj, cr ni sa kos) kao
zna me we mi ste ri je car stva, a ista mo -
da se u 14. i 15. ve ku sre }e i na srp skoj
vla dar skoj ode }i. U pra vo slav noj cr -
kvi sa kos se za dr ào kao li tur gi~ ka
ode }a ar hi je re ja.
Lo ros, od gr~ kog ili
= tra ka, po jas, po -
vez, i la tin skog lo rum, lo ri ca = oklop,
pan cir, je ste du ga~ ka tek stil na tra ka,
bo ga to ukra {e na ve zom, bi se rom i dra -
gim ka me wem, u ne kim na {im iz vo ri -
ma po mi we se i kao po jas. Ve ro vat no
po ti ~e od an ti~ ke in sig ni je tra bea tri -
ump ha lis ko ju su no si li rim ski kon zu -
li tri jum fa to ri. U Vi zan ti ji je tra di -
ci ju ko ri {}e wa lo ro sa ob no vio Ju -
sti ni jan i u~i nio ga eks klu ziv nim de -
lom vla dar skog or na ta. Iz Vi zan ti je
se prak sa no {e wa vla dar skog lo ro sa
pro {i ri la na Ju `nu Ita li ju i Si ci -
li ju, gde je po zna ta i pod na zi vom sto la
re ga lis, kao i na de lo ve Bal ka na ko ji su
pri pa da li kul tur noj i po li ti~ koj
sfe ri uti ca ja Car stva. Lo ros se no sio
s pred we stra ne, po la ze }i od ma ni ja ka
na ni è, dok se dru gi kraj pre ba ci vao
pre ko le |a, za tim vra }ao na pred s de -
sne stra ne u vi si ni po ja sa i ko na~ no
pre ba ci vao pre ko le ve (u ra nom pe ri -
o du pre ko de sne) ru ke. Ako je no {en
ukr {ten pre ko gru di, na zi vao se di ja -
di ma (di ja de ma). Du` ivi ca lo ro sa na -
{i va no je dra go ka me we ili ni ske dra -
gu qa u vi du re sa ili tre pe tqi ka foj -
ni ki ja, a po sta vqan je pur pur nom ili
qu bi ~a stom svi lom. Lo ros bez dra gu qa
mo gli su no si ti i ne ki vi so ki dr àv -
ni zva ni~ ni ci to kom od re |e nih ve li -
kih ce re mo ni ja, kao {to su us kr {we
sve ~a no sti, ka da bi va si lev sa pra ti lo
12 do sto jan stve ni ka sa lo ro si ma kao
12 apo sto la. Pr va o~u va na pot pu na
pred sta va srp skog vla da ra na fre sci
sa lo ro som pa da u vre me vla da vi ne
kra qa Uro {a I, ali se lo ros na pe ~a ti -
ma na la zi jo{ za vla de kra qa Vla di -
sla va, a na nov cu na ski fa ti ma i ba -
kre wa ci ma kra qa Ra do sla va. U gra ~a -
ni~ koj pred sta vi lo ze Ne ma wi }a pri -
ka za na je in ve sti tu ra lo ro som iz ru ku
an |e la. Vi {e o to me vi de ti kod
S. Mar ja no vi}-Du {a ni}, Op. cit.
47
[ar, bron za, po zla ta, emajl, R-11 cm, Bra }a Fa liz, Pa riz
de fi ni sa ne sve do tri de se tih go di na 20. ve ka (i wi ho ve for mal ne za -
{ti te po Pa ri skoj kon ven ci ji), a u do me nu sim bo la ne idu da qe od
osnov nih rat ni~ kih zna ko va ~i ju funk ci ju ima ju pu kov ni~ ka ili ge -
ne ral ska uni for ma, ko ju vla dar no si kao vr hov ni za po ved nik oru à -
nih sna ga, i kra qev steg. Re pe r to ar sim bo la naj vi {e vla sti u ob no -
vqe noj srp skoj kra qe vi ni u pe ri o du Ka ra |or |e vi }a (a tu spa da ju kru -
na, skip tar, {ar, tron i Or den sv. kne za La za ra, uve den 1889. go di ne
kao ne ka vr sta sup sti tu ta za sred wo ve kov ni vla dar ski pek to ral)
for mi ran je u skla du sa sa vre me nim ni vo om tran sfor ma ci je vla dar -
skih in sig ni ja evrop skih dr à va, a vla dar ska ode }a se re du ku je sa mo
na kru nid be ni pla{t (por fi ru
4
) i fi bu lu (paf tu, agra fu). Sa -
kral ne in sig ni je pri pad ni ka hri {}an skog pra vo slav nog kli ra de le
se u dve osnov ne gru pe: in sig ni je funk ci je i do sto jan stva, i li tur -
gi~ ke in sig ni je. U pr vu gru pu spa da po seb na ode }a (be la pa na ka mi -
lav ka ar hi e pi sko pa, po seb na man di ja u bo ji pre ma hi je rar hij skom
ran gu no si o ca, ve li kos him ni~ ka ri za sa ku ku qi com i sl.), kr sto vi i
re li kvi ja ri (pek to ral ni krst, pa na gi ja/en kol pion), è zla i pa li ce
(ar hi jerej ski {tap, igu man ski ili ar hi man drit ski {tap) i zna ci
od li~ ja (pla vi i cr ve ni po jas, pek to ral ni krst sta vro fo ra). Dru gu
gru pu ~i ne li tur gi~ ke in sig ni je (mi tra, ar hi je rej sko è zlo, ru~ ni
krst, di ki ri je i tri ki ri je), kr sto vi i re li kvi ja ri (pek to ral ni kr -
sto vi i sta vro te ke, pa na gi ja/en kol pion) i li tur gi~ ko od je ja ni je (ar -
hi je rej ski sa kos sa omo fo rom, epi go na ti o nom i na ru kvi ca ma, je rej -
ski sti har sa epi tra hi qem, po ja som, na ru kvi ca ma, epi go na ti o nom i
fe lo nom, |a kon ski sti har sa ora rom i na ru kvi ca ma itd.). Istu {e -
mu sle de i kli ri ci uni jat skih cr ka va. U ka to li~ kih kli ri ka {e ma je
pri la go |e na tra di ci ji i prak si Rim ske cr kve, sa ve o ma bo ga tim ko -
lo ri sti~ kim, sim bo li~ kim i struk tur nim di fe ren ci ra wem do sto -
jan sta va, ad mi ni stra tiv nih i hi je rar hij skih funk ci ja i bo go slu -
`be nih kom pe ten ci ja kli ri ka. Se ku lar ne in sig ni je do sto jan sta va,
funk ci ja i slu `bi ob u hva ta ju sve vr ste po seb nih ozna ka ~i na, ran ga,
ad mi ni stra tiv nih ili uprav nih ovla {}e wa ili za du è wa. U to me se
pre sve ga ras po zna ju in sig nij ski ka rak ter po seb ne ode }e (voj na, po -
li cij ska, àn dar me rij ska uni for ma, uni for ma di plo ma ta i di plo -
mat skih slu `be ni ka, uni for ma i spe ci jal na sud ni~ ka ode }a pra vo -
sud nih or ga na, uni for me slu `be ni ka dr àv nih usta no va ili ve li -
kih si ste ma kao {to su è le zni ca, po {ta, brod ski i va zdu {ni sa o -
bra }aj i sl.), in sig ni je ~la no va aka de mi je na u ka, in sig ni je rek to ra i
de ka na, gra do na ~el ni ka, ozna ke pri pad ni ka oru à nih sna ga, po li ci -
je i àn dar me ri je, ukqu ~i v ozna ke ~i na, spe ci jal no sti, slu `be, ro da
ili vi da, ozna ke jav nih ili dr àv nih slu `bi (kao {to su ca rin ski
or ga ni, fi nan sij ska po li ci ja, {u ma ri i lo vo ~u va ri i sl.), ozna ke
pri zna wa ili od li ko va wa (or de ni, od li ko va wa, me da qe, zna~ ke, zna -
ci kva li fi ka ci je ili klup ske pri pad no sti, zna ci aso ci ja ci ja i
afi li ja ci ja) i pa ra fer na li je po vla {}e ne funk ci je (zvo no ili ~e -
4
Por fi ra, od gr~ kog por fi ra=pur pur -
na, na ziv je za pur pur nu vla dar sku ha -
qi nu, naj ~e {}e di vi ti sion. U no vi je
vre me, kao u he ral di~ koj ter mi no lo gi -
ji, por fi rom se na zi va pur pur ni ili
tam no cr ve ni kru nid be ni kra qev ski
so mot ski pla{t, naj ~e {}e bo ga to iz -
ve zen zla tom i po sta vqen zim skim kr -
znom her me li na sa na {i ve nim cr ve -
nim re pi }i ma. Iz u zet no, iz tra di ci o -
nal nih raz lo ga, por fi ra ru skih i ne -
ma~ kih ca re va je zlat na, a fran cu skih,
gr~ kih i ba var skih kra qe va pla va, kao
i Na po le o no ve bra }e kao kra qe va Na -
pu qa, [pa ni je i Vest fa li je. Por fi ra
kra qa Pe tra I ra |e na je u Be ~u kod
fir me Er nest Krikl i [vaj ger po na -
cr tu Mi ha i la Val tro vi }a. û va se u
Isto rij skom mu ze ju Sr bi je u Be o gra du,
a iz ra |e na je od tam no cr ve ne ve ne ci -
jan ske ka di fe, sa po sta vom od be le
svi le i ob ru bom i krag nom od her me -
li na. Iz ve ze na je zlat nim ko la stim
azdi ja ma i kri no vi ma. Ova por fi ra se
kop ~a la po seb nom po zla }e nom agra -
fom (fi bu lom, paf tom), u ~i jem je
sre di {tu, na kru `nom po qu me da qo na,
ve li ki kru ni sa ni be li dvo gla vi orao
sa {ti tom sa kr stom i oci li ma na
gru di ma, okru èn fri zom ~e tvo ro la -
ti~ nih cve to va od cr ve nog, pla vog i
be log emaj la; sa obe stra ne ovog me da -
qo na pru à ju se po li hrom ni or na men -
ti u emaj lu ukra {e ni sa dva sa fi ra.
48
ki} su di je i pred se da va ju }eg, is tak nu to se di {te ili iz dvo je no me sto,
mar {al ska pa li ca, ofi cir ska ko mand na pa li ca, di ri gent ska pa li -
ca, ofi cir ski, aka dem ski ili di plo mat ski ma~ ili sa bqa itd.).
Kao po sve }e ni ukras gla ve vla da ra, kru na ima pr ven stvo nad svim
osta lim vla dar skim in sig ni ja ma. U {i rem zna ~e wu, ona ozna ~a va vr -
hov nu vlast, dr àv ni su ve re ni tet, li~ nost vla da o ca, na ~e lo i in sti -
tu ci ju mo nar hi je. U Rim skom car stvu, na kit, a po seb no ukra si gla ve,
ima ju pot pu no de fi ni sa no sta tu sno zna ~e we.
5
U eti mo lo {kom po -
gle du re~ kru na iz ve de na je iz gr~ kog ko ronh, od no sno la tin skog co -
ro na. Vi zan tij ski iz vo ri u du èm vre men skom pe ri o du ko ri ste ve o -
ma {i rok di ja pa zon ter mi na za vla dar sku kru nu, po ne kad si mul ta no,
ta ko da do da nas ni su sa svim pre ci zno pro tu ma ~e ne sve raz li ke ko je
ta kvo ter mi no lo {ko bo gat stvo mo è da im pli ci ra. Ta ko se car ska
kru na na zi va di ja de mom
6
(diadhma) i ven cem
7
(ste fa noV ili ste foV),
pa ta i ni jom (h ta i nia), ti ja rom (ti a ra), tu fom (to u fa), po tom ste -
mom
8
(to stem ma) i ka me la u ki o nom
9
(ka me laukion). Kru ne ni ìh
vla dar skih do sto jan sta va (de spo ta, se va sto kra to ra, ke sa ra) ime nu ju se
naj ~e {}e di ja de mom, ven cem ili ste ma to gi ri o nom (stem ma to gi rion).
U sta rim srp skim iz vo ri ma ta ko |e vla da pri li~ na ra zno li kost u
5
Vi de ti: Ann M. Sto ut, Je we lry as a Symbol
of Sta tus in the Ro man Em pi re, The World of
Ro man Co stu me, str. 77100.
6
Di ja de ma, ili di ja di ma, gr~ ki
diadhma, od di a dew = ve èm oko..., pr -
vo bit no tra ka ko ju su vla da ri na Sred -
wem is to ku no si li oko gla ve kao ozna -
ku ap so lut ne i bo àn ske vla sti. U vre -
me he le ni sti~ ke eks pan zi je pre ne ta je
iz Per si je u Evro pu. Di ja de me he le ni -
sti~ kih kra qe va bi le su jed no stav ne
be le svi le ne tra ke ko je su se ve zi va le
na po tiq ku ve li kim ~vo rom. Pr vi
rim ski im pe ra tor ko ji je no sio di ja -
de mu bio je Aure li jan, a stan dard ni
deo car skog or na ta po sta la je za vla de
Di o kle ci ja na, ka da je spro ve de na te -
meq na re for ma vla dar skog sta tu sa i
ide o lo gi je. Od ta da po ~i we i obi ~aj
bo je wa di ja de me pur pu rom i ukra {a va -
we ni ska ma bi se ra i dra gim ka me wem.
U vre me Kon stan ti na Ve li kog raz li ku -
je se ne ko li ko vr sta car skih di ja de ma:
jed no stav na tra ka, na ro ~i ta di ja de ma
za pra znik vi ce na li ja, di ja de ma sa
apli ci ra nim ven cem od dra gog ka me wa
i di ja de ma sa fri zom od dra gog ka me -
wa. Po pra vi lu di ja de ma se u Rim skom
car stvu no si la uz tri jum fa tor ski or -
nat. Pod isti na ziv sa vre me ni iz vo ri
~e sto svr sta va ju i dru ge ob li ke vla -
dar skih kru na, na ro ~i to ste mu. Ta ko -
|e, ar hi je rej ska mi tra pr vo bit no je
ima la for mu di ja de me. U mor fo lo gi ji
kru na di ja de mom se na zi va naj ni à zo -
na. Od 11. ve ka pod ovim ime nom po ~i -
we da se pod ra zu me va po seb na for ma
tri jum fa tor skog po ja sa, od no sno lo ro -
sa; u ci qu ter mi no lo {kog raz li ko va -
wa kod ta kvog lo ro sa pri me wu je se no -
vo gr~ ko ~i ta we slo va h (ita). U Ne -
ma wi} koj Sr bi ji, kao i u sa vre me noj
Vi zan ti ji, di ja di ma ozna ~a va lo ros
koji je no {en ukr {ten pre ko gru di.
Ka da no si di ja di mu, vla dar obi~ no ne
no si ma ni jak. Kod nas se na sli ka nim
por tre ti ma di ja di ma pr vi put za pa à
na por tre tu ca ra Du {a na u Pe} koj pa -
tri jar {i ji. U no vi je vre me di ja de mom
se na zi va sva ki pr ste na sti ukras gla ve
iz ra |en od ple me ni tih me ta la, sa ili
bez ukra sa od dra gog ka me wa i bi se ra,
i ne ma oba ve znu i pod ra zu me va nu ko -
49
Kop~a za pla{t,
bron za, po zla ta, emajl, sin te ti~ ko dra go ka me we,
20x9 cm, Bra }a Fa liz, Pa riz, 1904
po gle du ter mi na, ma da go to vo sva ki ima svoj ko ren u od go va ra ju }em
vi zan tij skom uzo ru. Naj ~e {}e se kru na na zi va ven cem, kru nom, ste -
mom, a u vre me ca ra Du {a na i step sa ni jem. Za raz li ku od vi zan tij skih
iz vo ra, ~i ni se da {a re ni lo u na zi vi ma kod Sr ba ni je pod ra zu me va -
lo ni ka kvu ti po lo{ku di stink ci ju, no vred no je za pa zi ti da je vla -
dar sko ce re mo ni jal no ime srp skih kra qe va iz ro da Ne ma wi nog upra -
vo Ste fan, {to se s pra vom po ve zu je sa poj mom ven ca, tj. kru ne.
Tra di ci ja srp skih vla dar skih in sig ni ja u sred wem ve ku bli sko sle -
di svoj vi zan tij ski uzor, kao {to se u 19. ve ku pri bli à va sa vre me -
nom i pri hva }e nom stan dar du evrop skih re ga li ja. Zna ~aj ne iko no -
graf ske raz li ke ko je po sto je iz me |u sve ta vi zan tij skog kul tur nog i
po li ti~ kog uti ca ja i pra vo slav ne dog ma ti ke, s jed ne stra ne, i onog
ko ji se raz vi jao na Za pa du i u cen tru Evro pe, s dru ge stra ne, ipak ne
po ti ru za jed ni~ ko po re klo i ide o lo {ki kon cept re gal nih in sig ni -
ja. Iz gle dom i kom po nen ta ma svo je mor fo lo gi je kru ne evrop skih
hri {}an skih mo nar hi ja ilu stru ju sop stve no slo è no po re klo: ku po -
lu ne be skog svo da kao znak u~e {}a u prin ci pu va se qen ske mo nar hi je,
di ja de mu kao ozna ku Bo gom da ro va ne i ap so lut ne vla sti, ve nac kao
znak tri jum fa to ra u Hri stu, i {lem kao ozna ku voj nog za po ved ni -
{tva. Kru na kao ku po la pred sta vqa ne be ski svod, sim bo li~ nu sli -
ku uni ver zu ma, i po ~i va na kon cep ci ji ze maq skog hri {}an skog su ve -
re na kao za stup ni ka vla da ra va se qe ne. Na ~e lo in kor po ri sa nog su ve -
re ni te ta kon cen tri sa no je u li~ no sti mo nar ha, a we go va gla va pod
ku po lom kru ne ima gi nar ni je cen tar va se qe ne. Sli~ na ide ja na la zi
se u osno vi i ne kih dru gih sim bo li~ kih pred sta va va se qe ne. Bal da -
hi ni vla dar skih pre sto la ~e sto su u ob li ku ku po le, kao {to i ne bo
(ci bo ri jum, ki vo ri jum) iz nad â sne tr pe ze sledi istu ide ju. U pra vo -
slav noj gra di teq skoj tra di ci ji ku po la se shva ta kao te lo Cr kve nad
ko jom sto lu je Hri stos Pan to kra tor. Sta ro za vet ni pr vo sve {te ni ci
~e sto se pri ka zu ju sa ku po la stom mi trom. Sa sa nid ski vla da ri no se
ku po la ste kru ne sa sim bo li ma sun ca i me se ca. Vrh (te me) ku po le
pred sta vqa apeks, su bli ma ci ju ide je. Sto ga ku po lu kru ne nad vi su je
usa mqe ni dra gi ka men ko ji se na zi va or fa no som (od gr~ kog or fa noV =
= si ro ~e, od no sno onaj ko ji ne ma par wa ka) i pred sta vqa bo àn sko na -
~e lo, ili orb sa kr stom, u znak Hri sto so ve vla da vi ne nad va se qe nom.
Ku po la kru ne mo è bi ti na ~i we na od ple me ni tih me ta la, od ple me -
ni tih me ta la pre svu ~e nih tka ni nom, od ne ple me ni tih ma te ri ja la
ob lo è nih ple me ni tim me ta li ma ili tka ni nom, ili od kru te tka ni -
ne; ona je, po pra vi lu, ukra {e na dra gu qi ma i bi se rom, emaj li ra nim
de ko ra ci ja ma ili iko ni ca ma. Ku po la ~i ni gor wi deo kru ne, dok do -
wi deo for mi ra ju di ja de ma i ve nac. Od pr vo bit ne svi le ne tra ke,
ka kvu su ne ka da no si li oko ~e la vla da ri na Bli skom i Sred wem is to -
ku u znak bo àn skog po re kla svo je vla sti, di ja de ma se vre me nom tran -
sfor mi sa la u pr sten od ple me ni tog meta la, ukra {en dra gu qi ma, u
no ta ci ju vla dar ske in sig ni je. U iko -
no gra fi ji po jam di ja de ma se po ne kad
ko ri sti, na ro ~i to na Za pa du, za oreol,
po seb no ka da se od no si na kva drat ni
oreol li ko va ko ji su iko no graf ski
in ter pre ti ra ni kao ì ve li~ no sti u
vre me iz ra de iko no graf ske kom po zi -
ci je. O car skoj di ja de mi vi de ti de taq -
ni je: Iva na Po po vi}, Di ja de ma na Kon -
stan ti no vom por tre tu iz Ni {a; na -
sta nak i raz voj no ve car ske in sig ni je,
Ni{ i Vi zan ti ja III, Ni{ 2005, str.
103117.
7
U vi zan tij skoj ter mi no lo gi ji iz raz
ve nac se ko ri sti za car sku i vla dar sku
(de spot sku, se va sto kra tor sku, ke sar -
sku), mu ~e ni~ ku i ven ~a nu kru nu. Ta
ter mi no lo {ka {i ri na u pot pu no sti
je pre ne ta u srp ski je zik i in sig ni o -
lo {ki poj mov nik. Vi zan tij ski iz vo ri
ta kve kru ne ~e sto na zi va ju i ste ma to -
gi ri o nima i opi su ju ih kao di ja de mu
sa na gla {e nom fron tal nom plo ~i com,
ka ma rom, ukra {e nom dra gim ka me nom,
sa pre pen du li ja ma i ka pom-po sta vom
(ski a di o nom), ko ja mo è bi ti iz ve ze na
bi se rom ili zlat nim kon cem. De spot -
ski ve nac, pre ma Pse u do-Ko di nu, ima
jed nu do ~e ti ri ka ma re, u za vi sno sti
od ste pe na srod stva sa ca rem, i ski a -
dion ukra {en bi se rom i zlat nim ve -
zom sa ime nom de spo ta, dok sa ~e o nog
obru ~a, pre ko sle po o~ ni ca, vi se pre -
pen du li je. Ka da je de spot bli zak ro |ak
ca ra, ski a dion mu je po seb no ukra {en
kr sto vi ma ve ze nim bi se rom. Ven ci se -
va sto kra to ra i ke sa ra su sli~ ni de -
spot skim, ali se ukra {a va ju pla vim
dra gu qi ma. U mor fo lo gi ji sred wo ve -
kov nih kru na hri {}an skih vla da ra ve -
nac se po pra vi lu na la zi iz nad gor weg
ru ba di ja de me. Iz vo ri ko ji sve do ~e o
iz gle du vla dar skog ven ca kod nas pre
sve ga su sli ka ni, nu mi zma ti~ ki i
sfra gi sti~ ki. O iz gle du ve li ko ù -
pan skog ven ca ne ma po u zda nih po da ta -
ka. Sa vre me ni por tre ti Ste fa na Pr -
vo ven ~a nog pri ka zu ju kra qa sa kru nom
ko ja bi mo gla bi ti se va sto kra tor ski
ve nac. Isto se od no si i na sa vre me ne
por tre te we go vih si no va Ra do sla va i
Vla di sla va. Kra qe vi Uro{ i Dra gu tin
50
naj ni òj zo ni sva ke evrop ske hri {}an ske kru ne. U ri zni ci ka te dra -
le sv. Mar ka u Ve ne ci ji ~u va se je dan ar te fakt ne do voq no ja sne na me -
ne (mo `da re li kvi jar) ~i ji ba zis for mi ra zlat na di ja de ma sa (vo tiv -
ne?) kru ne va si lev sa Le o na VI, ukra {e na emaj li ra nim me da qo ni ma i
ni ska ma bi se ra.
10
Pr vo bit no zna ~e we ter mi na mi tra ta ko |e se od no -
si lo na ne ku vr stu di ja de me. S ta kvim zna ~e wem se spo mi we kao ka -
rak te ri sti~ na ozna ka je vrej skih pr vo sve {te ni ka, a di ja de me ko je su
na III va se qen skom sa bo ru no si li rim ski bi skup i alek san drij ski pa -
tri jarh u sa vre me nim iz vo ri ma ta ko |e se na zi va ju mi trom. U kom bi -
na ci ji sa ni zom tro u ga o nih zlat nih {i qa ka (co ro na ra di a lis), ko ji
aso ci ra ju na sun ~e ve zra ke, iz di ja de me }e se raz vi ti zra ka sta (zva na
i sta rin ska, Is to~ na ili Da vi do va) kruna. Po sto ji di le ma da li je
ovaj tip di ja de me uve den u rim ske car ske in sig ni je za vla da vi ne Ne -
ro na (ko ji je na sto jao da po dra à va se le u kid ske i pto lo mej ske mo nar -
he) ili Ela ga ba la (ko ji je bio pr vo sve {te nik sun ~e vog kul ta u Eme -
si), no iz ve sno je da su sa ova kvim kru na ma pr vo bit no pri ka zi va ni
ca re vi po sle apo te o ze; tek ka sni je se upo tre ba zra ka ste kru ne pro {i -
ri la i na osta le vla da re, ne za vi sno od apo te o ze. In sig ni o lo {ko zna -
~e we tog ti pa kru ne je ve li ko, iako je we no potomstvo re la tiv no
skrom no iz van iko no graf ske sfe re (zna ~aj ni pred stav ni ci ti pa bi -
sli ka ju se sa ste ma to gi ri o nom, ko ji se
kod wi ho vih na sled ni ka tran sfor mi -
{e u ste mu i ka me la u kion, ali se ni à
vla dar ska do sto jan stva i da qe pri ka -
zu ju sa ven cem ko ji od go va ra wi ho vom
ran gu. Le pa pred sta va se va sto kra tor -
skog ven ca sa jed nom ka ma rom i bez
pre pen du li ja na la zi se na li ku se va -
sto kra to ra Ka lo ja na iz 1255. go di ne u
Bo jan skoj cr kvi u So fi ji, a jed no stav -
ni ven ci bez ka ma ra i pre pen du li ja na
por tre ti ma Vla di sla va i Uro {i ca iz
1296. go di ne u Ari qu. Ve nac po to weg
ve li kog de spo ta Jo va na Oli ve ra u Le -
sno vu, da to van u 1341, sa svim je jed no -
sta va zlat ni pr sten ukra {en bi se rom,
bez ka ma re i pre pen du li ja, i ne raz li -
ku je se bit no od ven ca na sli ka nog na
gla vi ma log si na ù pa na Bra ja na u Ka -
ra nu de se tak go di na ra ni je. Me |u tim,
por tret Du {a no vog ro |a ka Jo va na Dra -
gu ti na (Po lo {ko, oko 1345. go di ne),
si na bu gar skog de spo ta Al ti mi ra, pri -
ka zu je ras ko {ni ste ma to gi rion sa tri
vi dqi ve ka ma re i pre pen du li ja ma. Na
osno vu vi {e ta kvih ana lo gi ja mo glo
bi se za kqu ~i ti da kod Sr ba ven ci ne -
su ve re nih vla dar skih do sto jan sta va
ni su bi li ona ko pre ci zno stra ti fi -
ko va ni ka ko nas Pse u do-Ko din iz ve -
{ta va da je u Ro mej skom car stvu bio
slu ~aj. Kru ne sa ko ji ma se pred sta vqa
de spot Ste fan La za re vi}, sa iz u zet -
kom por tre ta na Ptuj skoj go ri, ne spa -
da ju u stan dard ne de spot ske re ga li je i
ve ro vat no od ra à va ju we gov am bi va -
len tan dr àv no prav ni sta tus i uz vi -
{e no na sle |e. Nu mi zma ti~ ki iz vo ri
su re la tiv no oskud ni ka da je pred sta va
ven ca u pi ta wu. Je di no se na nov cu
kra qa Ra do sla va do bro uo~a va se va sto -
kra tor ski ve nac sa pre pen du li ja ma,
dok ma ta pa ni iz sred weg Ne ma wi} kog
pe ri o da mo `da ilu stru ju po zni ji mo -
del ste ma to gi ri o na ili kru nu sa kri -
no vi ma. Na nov cu ti pa ro ber ti na mo -
è se vi de ti po zni mo del ste ma to gi -
ri o na. Sfra gi sti~ ki iz vo ri su jo{
oskud ni ji: je dan sa ~u van pe ~at kra qa
Ra do sla va i dva pe ~a ta kra qa Vla di -
sla va ~i ni se da pri ka zu ju vla da ra
oven ~a nog se va sto kra tor skim ven cem.
Sa ne stan kom ve sti gi jal ne sred wo ve -
51
Kruna, bron za, po zla ta, emajl, sin te ti~ ko dra go ka me we, so mot, svi la,
vi si na 24,5 cm, Bra }a Fa liz, Pa riz, 1904
li bi ko ro ne ti {ved skih i nor ve {kih prin ~e va). Kao ve nac, kru -
na se osla wa na sta ro za vet no i an ti~ ko na sle |e. An ti~ ka gr~ ka tra -
di ci ja po zna je kult nu po ve za nost ve na ca sa po {to va wem od re |e nih
bo àn sta va. U rim skoj tra di ci ji ven ci su deo voj nih od li~ ja
11
(do na
mi li ta ria), kao i fa le re (pha le rae), tor kve si (tor qu es), na ru kvi ce (ar mil -
lae), krat ko ko pqe (ha sta pu ra) i ste go vi (ve xil la). Tri jum fa to ri su
ima li pra vo na tri jum fa tor ski ve nac (co ro na tri ump ha lis) od lo vo ro -
vog li {}a (co ro na la u rea), ko ji su no si li oko ~e la, ili od zla ta (co ro -
na aurea), ko ji je iz nad gla ve tri jum fa to ra dr ào na ro ~i ti rob. Ta -
kav zla tan ve nac no si li su Pom pej Ve li ki, Ce zar, Ok ta vi jan Av gust
i dru gi. Ostao je u upo tre bi ve o ma du go; u vre me Kon stan ti na Ve li kog
i we go vih na sled ni ka, im pe ra tor je tri jum fa tor ski ve nac ukra {en
dra gim ka me wem i bi se rom i uve zan pur pur nom tra kom no sio oko ~e -
la ili oko obo da voj nog {le ma. Mo è se sma tra ti da je i tor kves, ka -
kvim je kru ni san Ju li jan Apo sta ta, u su {ti ni eks trem na for ma tri -
jum fa tor skog ven ca. Ve nac se na sred wo ve kov noj kru ni hri {}an skih
vla da ra, od no sno na we nim po znim de ri va ti ma, po pra vi lu na la zi u
zo ni iz nad di ja de me. Kao {lem, kru na se osla wa na tra di ci ju ger -
man skih rat ni~ kih {le mo va oja ~a nih me tal nim lu~ nim tra ka ma.
Po zna ti su pri me ri ukra {a va wa car skog {le ma u pe ri o du po znog
Rim skog car stva di ja de mom, ven cem i tu fom (vi so kom per ja ni com).
Ce re mo ni jal ni po zno an ti~ ki {le mo vi na |e ni kod nas (u Ber ka so -
vu), uka zu ju na obi ~aj ras ko {nog ukra {a va wa ovog va `nog de la rat -
ni~ ke opre me, ali i na po ja vu odva ja wa od pod lo ge ne ka da {wih uti -
li tar nih me tal nih lu ko va ko ji oja ~a va ju ka lo tu {le ma
12
; ti me se for -
mi ra po seb ni or na men tal ni mo tiv iz ko ga }e se vre me nom raz vi ti
ka rak te ri sti~ ni lu ci kra qev ske i car ske kru ne. Raz li ka iz me |u lu -
ko va na kra qev skoj i car skoj kru ni pr vo bit no ni je bi la po seb no upa -
dqi va. Po zni raz voj ti po lo gi je re ga li ja us po sta vio je si stem sku raz -
li ku ta ko {to je na ro mej skoj car skoj kru ni ne ka da {wi {lem ni luk
ostao sa stav ni deo po vr {i ne svo da, tj. ku po le, dok se kra qev ska kru -
na za sno va na na ste ma to gi ri o nu pr vo bit no for mi ra la bez ika -
kvih lu ko va, a po tom sa slo bod nim lu ci ma ko ji pre ko ka pe/po sta ve
for mi ra ju ide al nu ku po lu. Broj lu ko va (ar ku sa) ko ji spa ja ju po dve
na spram ne ta~ ke na di ja de mi, va ri ra iz me |u dva i ~e ti ri. Car ska
kru na na Za pa du for mi ra na je na knad nim do da va wem epi skop ske mi -
tre unu tar kra qev ske di ja de me sa ven cem. Sa mo u ret kim slu ~a je vi ma
kru na po se du je je dan luk (pa ri je tal ni, na pri mer kru na prin ca od
Vel sa, od no sno fron tal ni na car skim kru na ma Sve tog rim skog car -
stva, Austri je i Ru si je; u slu ~a ju austrij ske i ru ske kru ne luk le ì u
oso vi ni ras ce pa ka lo te/ku po le, pred sta vqa ju }i, mo `da, ru di ment ni
re likt tu fe). Kru na kao in sig ni ja uvek je pred met po seb nog po -
{to va wa, bez ob zi ra na to da li je u pi ta wu osve }e na vla dar ska in -
sig ni ja ili in sig ni ja po sve }e wa (ven ~a na kru na, kru na mu ~e ni {tva,
kov ne srp ske dr à ve, pre sta je i ulo ga
vla dar skog ven ca u Sr ba.
8
Ste ma, od gr~ kog to stem ma i la tin -
skog stem ma, ozna ~a va car sku ili kra -
qev sku kru nu. U vi zan tij skim iz vo ri -
ma taj ter min po kri va, u vre men skom
ra spo nu od 6. do 15. ve ka, do sta {i rok
spek tar zna ~e wa. Pr vo bit no, ~i ni se,
si no ni man je poj mu di ja de me, ka sni je i
poj mu kru ne ke sa ra ili ca ri ca. U pe -
ri o du od 7. do 13. ve ka tim se ime nom
uglav nom na zi va car ska kru na, a od
Alek si ja I Kom ni na i kru na se va sto -
kra to ra i ke sa ra. Jo van VI Kan ta ku zin
i Pse u do-Ko din ste mom na zi va ju car -
sku kru nu ko ja ina ~e, pre ma vre men -
skim od red ni ca ma, sva ka ko pri pa da
mo de lu ka me la u ki o na. Po sto je dva
osnov na mo de la ste me. Ra ni mo del je
raz vi jen u 6. ve ku iz car ske di ja de me i
sa sto ji se iz vi so kog pr ste na bo ga to
ukra {e nog dra gim ka me wem i bi se rom,
sa ko ga vi se tem po ral ne ni ske bi se ra
ili ki }an ke dra gu qa o zlat nim lan ~i -
}i ma (pre pen du li je ili ka ta si ste),
dok se na gor wi fron tal ni deo obo da,
po ne kad iz nad ka ma re, obi~ no po sta -
vqa ve li ki krst; ova je ste ma po sta -
vqe na ka pom ~i ja je bo ja ista kao bo ja
fron tal nog dra gog ka me na na di ja de -
mi, i pre ma bo ji te ka pe kru na no si
od go va ra ju }i na ziv (ze le na, pla va, cr -
ve na ili be la kru na). U ra ni mo del
ste me mo gao bi da spa da i po seb ni tip
kru ne zva ni hi per te ron, ko ji nad ka -
ma rom ima tro del ni ukas sli ~an gor -
wem de lu he ral di~ kog kri na ili ma -
lim pe ri ma. Po zni mo del ste me ima
ni ù di ja de mu, ka pa se vi {e is ti ~e
svo jom ku po la stom for mom i ve ze nim
ukra si ma, dra gu qi ma i bi se ri ma, krst
nad ~e lom i ka ma ra naj ~e {}e ne po sto -
je, a za me wu je ih or fa nos u apek su ka -
lo te, dok su pre pen du li je kao na sta ri -
jem mo de lu. Po seb na vr sta ste me, na me -
we na kra qe vi ma, de spo ti ma, se va sto -
52
Pla{t, so mot, zla to vez, her me lin, svi la,
260x310 cm, Fir ma Er nest Krikl i
[vaj ger, Be~, 1904.
kru na de vi ~an stva, pe sni~ ka kru na, po bed ni~ ka kru na, `r tve na kru -
na). Oven ~a we gla ve pod ra zu me va iz ve snu for mu ini ci ja ci je, ob re da
ko jim se iz ne po sve }e nog pre la zi u po sve }e no sta we. Sam ~in no {e -
wa kru ne na gla vi, na naj vi {em de lu te la, alu di ra na po sre do va we iz -
me |u ne ba i ze mqe, na dar sa vi si na. Kru na je kult ni objekt, in stru -
ment po sve }e wa, nad ko jim se vr {i ver ski ob red ili ri tu al ni ~in, i
ti me da ru je spo sob no {}u da kao di rek tan po sred nik pre ne se vi {wu
bla go dat, ha ri zmu, na ono ga ko ji je no si. Od re |e na vla dar ska kru na
mo è po se do va ti je din stven kult ni sta tus i kva li tet traj ne, eks pli -
cit ne bla go da ti ima nent ne woj sa moj; u ta kvim se slu ~a je vi ma le gal -
nim i le gi tim nim sma tra sa mo kru ni sa we oba vqe no tom kru nom.
Kao kult ni pred met, ta kva kru na (ili ~i tav kru nid be ni or nat) po se -
du je kva li tet sve to sti, bi lo zbog to ga {to joj je pri pi sa no ka kvo nat -
pri rod no svoj stvo, bi lo za to {to ima pa ra le le nu funk ci ju re li kvi -
ja ra, ili za to {to je sa stav ni deo li tur gi~ kog ob re da. Po ne kad su sve
tri kom po nen te sa dr à ne u jed noj is toj kru ni. Ta ko je kru na Kon stan -
ti na Ve li kog sma tra na ne ru ko tvo re nom, da rom Bo` jim pr vom hri -
{}an skom ca ru, ali i re po zi to ri ju mom ~e sti ce â sno ga Kr sta ko ji je
ca ri ca Je le na, maj ka Kon stan ti no va, po sla la si nu iz Je ru sa li ma.
Upo tre ba ta kve iz u zet ne kru ne, kao i kru nid be nog or na ta, bi la je
ogra ni ~e na i sa mom ca ru, usled ~e ga su u svim re dov nim pri li ka ma
ko ri {}e ne dru ge gar ni tu re in sig ni ja. Vi zan tij ski car je po se do vao
vi {e raz li ~i tih kru na ko je je no sio i ko ri stio u skla du sa re la tiv -
no ~vr stim pro pi si ma. Kon stan tin Por fi ro ge nit po mi we cr ve nu,
pla vu, be lu i ze le nu kru nu, kao i ogra ni ~e we ko jim se od re |u je da se ne
tre ba no si ti istu kru nu pri od la sku na jav nu sve ~a nost i na po vrat -
ku sa we. Car ske kru ne su se ~u va le u na ro ~i tom zlat nom objek tu, pan -
ta pir gi o nu, ko me su pri stup ima li sa mo va si levs i ~la no vi we go vog
do ma. U Ugar skoj, kru na sv. kra qa I{tva na, na zva na sve tom kru nom,
pred sta vqa la je auto nom ni prav ni su bjekt i re li kvi ju u pu nom zna ~e -
wu tog poj ma. Sli ~an, ma da ma we eg zal ti ran sta tus, po se do va le su u
Ita li ji gvo zde na kru na Lom bar di je, u Fran cu skoj kru ne Kar la Ve li kog
i sv. Lu ja, u ~e {koj kru na sv. Vac la va, u En gle skoj kru na sv. Edvar da, a u
Sve tom rim skom car stvu kru na Oto na Ve li kog. U Sr bi ji kru na kao
in sig ni ja ni je ni ka da ima la sta tus re li kvi je, ni ti je bi la pred met
po seb nog kul ta, {to je slu ~aj i u mno gim dru gim sa vre me nim evrop -
skim mo nar hi ja ma. Kru ne se kla si fi ku ju po for mal nim ka rak te -
ri sti ka ma svo je na me ne. Osnov ne gru pe su: vla dar ske kru ne, grob ne kru -
ne i vo tiv ne kru ne. Vla dar skom kru nom sa sma tra bi lo ko ji tip kru -
ne ko ju vla dar u od re |e nim pri li ka ma no si ili ko ri sti, s tim {to
joj po se ban zna ~aj kao kon kret noj in sig ni ji da je ili sa ma li~ nost
vla da ra, ili ri tual ko ji je nad wom oba vqen pred kru ni sa we, od no -
sno sam ~in kru ni sa wa. U za vi sno sti od lo kal ne tra di ci je, mo è da
po sto ji sa mo jed na kru na ko ja se sma tra pra vom i je di nom, ili da sva -
kra to ri ma i ke sa ri ma, na zi va na je
ste ma to gi ri o nom. Kod Sr ba se pred -
sta va po zne ste me ja vqa tek na por tre -
ti ma kra qa Dra gu ti na. Ter mi no lo -
{ki, me |u tim, ste mom se sma tra la sva -
ka kra qev ska kru na bez ob zi ra na mo -
del, ukqu ~iv i ka me la u kion. Po ~et kom
18. ve ka po jam ste me po no vo ula zi u
(ogra ni ~e nu) upo tre bu kod Sr ba, za -
hva qu ju }i he ral di~ kom ra du Pa u la Ri -
te ra i Hri sto fo ra @e fa ro vi }a, ali
sa iz me we nim zna ~e wem kao grb,
pre ma ita li jan skom ter mi nu la stem ma.
9
Ka me la u kion ili ka me lav kion, gr~ ki
ka mel la u kion od sta ro per sij skog ka -
me ra da, od no sno pe hle vij skog ka ma ra,
u zna ~e wu gla va ili ka pa bo àn stva, i
su fik sa ok za de mi nu tiv, je ste vr sta
kru ne ka rak te ri sti~ nog ku po la stog
ti pa. U vi zan tij skim iz vo ri ma, ovaj
ter min ozna ~a va vi {e poj mo va (iz me -
|u osta log i ku po la sti bal da hin iz nad
car skog pre sto la, za svo |e nu sa lu na is -
to~ nom de lu hri so tri kli no sa, pa i ka -
rak te ri sti~ nu ka pu mo na ha i kli ri ka
u pra vo slav noj cr kvi, ka mi lav ku, od -
no sno sred wo ve kov nu pap sku ka pu ca -
me la u cum). U vla dar skoj ter mi no lo gi -
ji pr vo bit no ozna ~a va kru nu ke sa ra (7.
vek), a ka sni je jed nu od kru na va si lev sa
(89. vek), da bi ko na~ no od 12. ve ka
ozna ~a va la is kqu ~i vo kru nu va si lev -
sa. Jo van VI Kan ta ku zin i ne ki dru gi
auto ri ka me la u kion na zi va ju i car -
skim pi lo som (ba si li koj pi loj). Pi ta -
we po du da ra wa poj mo va ka me la u kion i
ste ma ni je do kra ja raz ja {we no; po sto -
ji mi {qe we da bi ste ma mo gao bi ti
op {ti na ziv za car sku kru nu, a ka me -
la u kion spe ci fi ~an po jam za onu car -
sku kru nu ko jom se od vre me na Kom ni -
na oba vqa kru ni sa we. Ne ki in sig ni o -
lo zi sma tra ju da po re klo for me ka me -
la u ki o na tre ba tra ì ti u ce re mo ni -
jal nom {le mu, kru ni got skog kra qa
To ti le, ko ja je kao rat ni plen do ne ta
552. go di ne u Kon stan ti no poq i kao
vo tiv ni dar iz lo è na u ol ta ru Sve te
So fi je. Go di ne 638. isti tip kru ne ja -
vqa se kao ke sar ska in sig ni ja. Ima in -
di ci ja da je i tzv. kru na Kon stan ti na
Ve li kog bi la po ti pu ka me la u kion.
54
ki vla dar po se du je sop stve nu kru nid be nu in sig ni ju (ko ja po sle kru -
ni sa wa po sta je vo tiv ni dar cr kvi ili deo ri zni ce), ili da po sto ji
vi {e vla dar skih kru na, sa ili bez isto rij skog pe di grea, ko je vla dar
to kom oba vqa wa svo jih ce re mo ni jal nih ili dnev nih du `no sti ko ri -
sti po sop stve nom na ho |e wu ili po po seb nom dvor skom pro to ko lu.
Kru ne su deo in sig ni ja i ne kih ne su ve re nih vla dar skih do sto jan sta -
va (u Vi zan ti ji de spo ta, se va sto kra to ra i ke sa ra), od no sno dru gih
vla dar skih ran go va. Od re |e ni ti po vi kru na mo gli su vo qom ca ra bi -
ti da ro va ni dru gim mo nar si ma ili car skim va za li ma. Na Za pa du se
vre me nom raz vi la prak sa po ko joj je ti tu li sa no plem stvo, ko je je po
osno vu fe u dal nog pra va ras po la ga lo ne kim vi dom su ve re ni te ta na
svo jim po se di ma, ste klo pri vi le gi ju po se do va wa i no {e wa sop stve -
nih ran gov nih kru na (ko ro ne ta). Ta pri vi le gi ja bi la je pre sve ga he -
ral di~ ka, ali je u iz ve snim si tu a ci ja ma mo gla bi ti i kon kret na (na
pri mer, pra vo pe ro va da u mo men tu kru ni sa wa vla da ra sa mi se be kru -
ni {u svo jim pri pa da ju }im ko ro ne ti ma). Vla dar ske kru ne i ko ro ne -
ti se, po tra di ci o nal ni stan dar di ma, vi zu el no ran gov no di fe ren -
ci ra ju na na ~in ko ji ~i ni pre po zna tqi vom pri ro du su ve re ni te ta
no si o ca. Osim ka da se ra di o isto rij skoj kru ni pot pu no ka rak te ri -
sti~ ne i pre po zna tqi ve for me ko ja je ~i ni iko ni~ nom sin tag mom,
in sig ni jom ko joj ni je po treb na do dat na eks pli ka ci ja, osnov ni sa vre -
me ni ti po vi kru na i ko ro ne ta bi se mo gli svr sta ti pre ma stan dard -
nim ka rak te ri sti ka ma u sle de }u {e mu: Car ska kru na, ko ja se naj ~e -
{}e pred sta vqa u for mi za tvo re ne kru ne sa ku po lom ili fron tal no
ras ce pqe nom ku po lom, sa fron tal nim lu kom i sa di ja de mom i ven -
cem du` we nog obo da; car ska kru na se ~e sto, kao pod se }a we na bli -
skost poj mo va sa cer do ti um i im pe ri um, pred sta vqa sa dve tra ke (in ful -
lae
13
ili in ful lae vit tae) ko je sa po ti qa~ nog de la di ja de me vi se niz ple -
}a. Te tra ke ima ju po re klo u an ti~ koj di ja de mi i he ral di~ kog su ka -
rak te ra; u stvar no sti, one su atri but ri mo ka to li~ kih i ne kih prote -
stant skih epi skop skih mi tri. Abe ra ci ju u ovom po gle du pred sta vqa -
ju he ral di~ ke kru ne kne è vi ne Cr ne Go re i kne è vi ne i kra qe vi ne
Bu gar ske, kod ko jih se in fu le pri ka zu ju van kon tek sta ob jektiv nog
ran ga dr à ve i dr àv nog po gla va ra. Te se abe ra ci je tu ma ~e po sle di -
com fak ti~ ke spo je no sti epi skop skog ~i na i kne èv skog do sto jan -
stva u oso bi cr no gor skog dr àv nog po gla va ra (sve do stu pa wa na pre -
sto kwa za Da ni la), od no sno pre ten zi jom vla da ra ob no vqe ne Bu gar ske
na sred wo ve kov no car sko na sle |e. Car ska kru na u Vi zan ti ji uvek ima
la te ral no po sta vqe ne vi se }e lan ~i }e ili ni ske bi se ra, tzv. pre pen -
du li je, sa dra guq nim ukra sima na kra je vi ma. Na Za pa du se od 10. ve ka
po ja vqu je no vi tip car ske kru ne ko ji kom bi nu je kra qev sku di ja de mu
i ve nac sa pr vo sve {te ni~ kom mi trom u for mi fron tal no ras ce pqe -
ne ku po le sa in fu la ma
14
; po ~ev od 15. ve ka taj tip car ske kru ne po sta -
je stan dar dan (kru ne Ru dol fa II, ru skih ca ri ca Ane Iva nov ne, Je li sa -
Kon stan tin Por fi ro ge nit ka è da se
kru na tog ti pa ni je sme la da ri va ti
stra nim mo nar si ma. Do stu pa wa na
pre sto Alek si ja I Kom ni na iz gle da da
je va si levs ka me la u kion no sio sa mo
to kom ve li kih cr kve nih pra zni ka, a
od we go vog vre me na ko ri stio se i za
kru ni sa we va si lev sa. Na Za pa du kru ne
ti pa ka me la u ki o na su ret ke; po zna to je
da su ta kve kru ne po se do va li ca re vi
Kon rad III i Fri drih I Bar ba ro sa, kao
i Fri drih II u svoj stvu kra qa Si ci li -
je (o ovoj kru ni vi de ti op {ir ni je u
No bi les of fi ci nae, die kniglichen Hof -
werksttten zu Pa ler mo zur Ze it der Nor -
man nen und Sta u fer im 12. und 13. Ja hr -
hun dert, Ka ta log der Aus ste lung, Wi en 2004).
Iz kru ne ti pa ka me la u ki o na raz vi la
se u 13. ve ku ka rak te ri sti~ na mi tra
pra vo slav nih ar hi je re ja. Mor fo lo -
gi ja ka me la u ki o na je sle de }a: do wu zo -
nu kru ne ~i ni di ja de ma ukra {e na dra -
gu qi ma i bi se rom, sa ~i jeg do weg obo -
da vi se dve tem po ral ne, jed no stru ke
ili vi {e stru ke, ni ske bi se ra ili
zlat nih lan ~i }a (pre pen du li ja). Sred -
wa zo na, ve nac, naj ~e {}e ne po sto ji.
Gor wu zo nu ~i ni ka lo ta kru ne na ~i we -
na od kru tog tek sti la ili od tek sti la
pre ko ~vr ste pod lo ge, re |e od zla ta,
ukra {e na dra gim ka me wem i bi se rom.
Pre ko ka lo te, u is toj rav ni, pru à ju se
dva lu ka, fron tal ni i tem po ral ni, ko -
ji se ukr {ta ju na apek su ku po le nad ko -
jim se uz di è or fa nos. I sa mi lu ci
mo gu bi ti ukra {e ni dra gim ka me wem
i ni zo vi ma bi se ra. Je di ni re la tiv no
kom plet no sa ~u va ni sred wo ve kov ni
ka me la u kion na |en je u grob ni ci ca -
ri ce Kon stan ce, a pri pi su je se ca ru
Fri dri hu II i da tu je u 12. vek. We go va
je osno va zla tot ka ni tek stil sa na {i -
ve nim zlat nim i emaj li ra nim frag -
men ti ma i dra guq nim i bi ser nim
ukra si ma. Pre pen du li je su zlat ne i
tre ti ra ne kao slo è ni or na ment ume -
sto slo bod no vi se }ih ni ski. Dru ga po -
zna ta kru na tog ti pa, zva na kru na
I{tva na Bo~ ka ja, ne ja sne je pro ve ni -
jen ci je. Pro ce na da je u pi ta wu tur ski
rad ne ~i ni se sa svim iz ve snom. Ka me -
la u kion ko ji se ~u va u ri zni ci Ce -
tiw skog ma na sti ra, i ko me se
55
ve te Pe trov ne i Ka ta ri ne Ve li ke). Kra qev ska kru na, ko ja je po pra -
vi lu sa sta vqe na od di ja de me sa ven cem i dva ili ~e ti ri lu ka nad -
vi{e na or bom sa kr stom; ova kru na se na zi va za tvo re nom, i mo è bi -
ti po sta vqe na pur pur nom, gri mi znom ili zla tot ka nom tka ni nom, do
pu ne vi si ne ili do po lo vi ne vi si ne, a mo è bi ti i bez po sta ve. Po
en gle skoj tra di ci ji, do wi rub di ja de me op {i va se zim skim her me li -
nom, a po ru skoj do wi rub ko ni~ nih kru na ti pa {ap ke op {i va se let -
wim kr znom sa mu ra. Otvo re na kra qev ska kru na sa sto ji se sa mo od di -
ja de me i ven ca, sa po sta vom ko ja se (obi~ no) ne vi di. U ne kim tra di -
ci ja ma po sta va vla dar ske kru ne sma tra se po seb nom in sig ni jom, tzv.
ka pom sta le à. Kne èv ska kru na ili kne èv ska ka pa obi~ no se
pred sta vqa kao pur pur na ili gri mi zna ka pa sta le à po sta vqe na
zim skim her me li nom, sa po su vra }e nom do wom ivi com ka pe; ta po su -
vra }e na ivi ca pre kri va di ja de mu i ve nac ~i ne }i ih ne vi dqi vim, ta -
ko da se iz her me li na di rekt no iz di ù dva ukr {te na zlat na lu ka, na
vr hu nad vi {e na or bom sa kr stom. Ko ro ne ti voj vo da, mar ki za (mar -
kgro fo va), gro fo va, vi kon ta, vi da ma i ba ro na sa sto je se od zlat ne di -
ja de me i va ri ja bil nog ven ca. Ko ro ne ti pe ro va su uvek po sta vqe ni, sa
ma lom zlat nom kva snom (ki }an kom) na vr hu po sta ve. U za vi sno sti od
tra di ci je i ze mqe raz li ke u ven cu ko ro ne ta i po sto ja wu ili ne po sto -
ja wu po sta ve mo gu bi ti znat ne. Ko ro ne ti ne ti tu li sa nih ple mi }a i
vi te zo va obi~ no se pri ka zu ju kao zlat na di ja de ma sa ven cem kom po no -
va nim od na iz me ni~ nih pi na ka la i tro li sta; ovi ko ro ne ti ne po sto -
je kao ar te fak ti, ve} sa mo kao he ral di~ ko pra vo i pri vi le gi ja.
Grob nim kru na ma se na zi va ju ko pi je auten ti~ nih vla dar skih in sig ni -
ja ko je su na ro ~i to iz ra |i va ne za po tre be po greb nog ri tu a la, i ~e sto
sa hra wi va ne sa upo ko je nim vla da o cem. Ta kve su kru ne re la tiv no gru -
be iz ra de, obi~ no na ~i we ne od ne ple me ni tih ma te ri ja la, sa la `nim
dra gu qi ma. Ipak, grob ne kru ne su od ve li kog zna ~a ja za pro u ~a va we
ti po lo gi je vla dar skih in sig ni ja. Vo tiv nim kru na ma se na zi va ju
auten ti~ ne vla dar ske kru ne ili kru ne na ~i we ne kao pre ci zne (po ne -
kad uma we ne) ko pi je pra vih re ga li ja, za ve {ta ne hra mu ili cr kvi kao
znak za hval no sti za ~u de snu po mo} u ne vo qi, ili kao iz raz po seb nog
po {to va wa pre ma toj cr kvi ili sve ti te qu ko me je po sve }e na. Ta kve
kru ne se, u skla du sa prak som ra {i re nom po ~i ta voj Evro pi, obi~ no
iz la ù oka ~e ne o lan ~i }e iz nad glav nog ili spo red nih ol ta ra. Kon -
stan tin Por fi ro ge nit sve do ~i da su se u ka pe li Bo go ro di ce Fa ro ske
u Kon stan ti no po qu na la zi le tri ze le ne kru ne iz vre me na Kon stan ti -
na Ve li kog, na zva ne kru na ma Sve tih apo sto la, sv. Maj ke Fa ro ske i sv.
Di mi tri ja. Po sto je po da ci da je kru na Kon stan ti na Ve li kog, ko ja je
vi si la sa ku po le ki vo ri ju ma nad â snom tr pe zom u Sve toj So fi ji
bi la okru è na sa jo{ 30 ma wih vo tiv nih kru na u spo men na Ju di nih
30 sre br ni ka. Vi zan tij ski car Jo van Ci mi ski je da ro vao je osvo je nu
kru nu bu gar skog ca ra Bo ri sa ol ta ru sve te So fi je. Po zna to je da je car
tra di ci o nal no pri pi su je po re klo od
Ste fa na De ~an skog ili ca ra Uro {a,
ve ro vat no je ar hi je rej ska mi tra na ~i -
we na od de lo va sta ri jih in sig ni ja raz -
li ~i te pro ve ni jen ci je. Sred wo ve kov -
ne ku po la ste kru ne srp skih vla da ra
pri pa da ju ti pu ka me la u ki o na, iako se
u srp skim pi sa nim iz vo ri ma taj ter -
min ne sre }e.
10
Mic he lan ge lo Mu ra ro, An drGra bar, Les tr-
sors de Ve ni se, SKI RA. Atri bu ci ja ove
kru ne je do sta ne po u zda na. Po sto ja la je
ten den ci ja da se pri pi {e La vu I (Pa si ni,
Il Te so ro di San Mar co, Ve ne zia 1885-7, No.
111, Ta bla L), La vu VI
(Mol ni er, Le Trsor de Sa int-Marc, 1888, No.
100, 95), pa i da se po me ri sve do 1112.
ve ka (Dal ton 1911, str. 514).
11
Vi de ti vi {e kod Pe tar Pe tro vi}, Do na
Mi li ta ria, Sta ri nar, Ar he o lo {ki in sti tut, NS Vol
XLII, Be o grad 1993, str. 6369.
12
Ve o ma lep pri mer po znog {le ma sa
kru ci fo r nim oja ~a wi ma, bez iz di za -
wa lu ko va od po vr {i ne ka lo te, je ste
an glo sak son ski {lem iz Ko per gej ta u
Jor ku (8. vek), sa da u Mu ze ju Kasl u Jor -
ku (Ca stle Mu se um, inv. no. YORCM CA665).
Vi de ti vi {e u: The Ma king of En gland,
An glo-Sa xon Art and Cul tu re AD 600-900
(ed. Le slie Web ster & Ja net Bac kho u se), Ex hi -
bi ti on Ca ta lo gue, Bri tish Mu se um, Lon don
1991, str. 6062.
13
O in fu la ma sv. Isi dor Se viq ski
ka è: Infula est fasciola sacerdotalis capitis
alba in modum diadematis, a qua vittae ab
utraque parte dependent, quae infulam vin-
ciunt; unde et vittae dictae sunt, quod vin-
ciant. Infula autem plerumque lata erat,
plerumque tortilis, de albo et cocco. (Isidori
Hispalensis Episcopi Etymologiarum sive
originum, Liber XIX, De navibus, deficiis et
vestibus, #30- De ornamentis)
14
U zapadnoevropskoj ikonografiji
frontalno rascepqena mitra koristi
se u prikazima starozavetnih
prvosve{teni~kih likova.
56
Kon stan tin III na re dio da se otvo ri grob we go vog oca Ira kli ja, i da
je kru nu sa ko jom je ovaj bio sa hra wen da ro vao cr kvi Sve te So fi je u
spo men na pre mi nu log Va si lev sa. Jed na od naj po zna ti jih vo tiv nih
ko lek ci ja je gru pa vi zi got skih kru na iz 7. ve ka is ko pa na u Gva ra sa ru
u [pa ni ji (me |u wi ma i zna ~aj ne kru ne kra qe va Re ce svin ta i Svin -
ti le i kra qi ce So ni ke), sa ime ni ma vla da ra u vi du ni za po seb nih
slo va oka ~e nih o zlat ne lan ~i }e sa do weg ru ba di ja de ma. U ka te dra li
u Mon ci ~u va ne su vo tiv ne kru ne lom bar dij skih vla da ra Agi lul fa i
Te o do lin de. Hro no lo {ki gle da no, pre ma Le to pi su po pa Du kqa ni -
na
15
, pr vi srp ski vla dar ~i je se ime po mi we u ve zi sa kru nom bio bi
kraq Sve ti puk. Ipak, ve ro vat no je da je pr vi kru ni sa ni Sr bin bio
zet ski kraq Miha i lo, ko ji je kru nu do bio od pa pe Gr gu ra VII (da kle od
istog pa pe ko ji je 1075. po slao kru nu i pra te }e re ga li je hr vat skom
kra qu). Naj sta ri ja pred sta va te kru ne bi la bi ona na fre sci u cr kvi
Sv. Mi ha i lo u Sto nu (kru na je ci lin dri~ na, ima na gor wem ru bu tri
ve li ka vi dqi va kr sta, i ve ro vat no pre pen du li je, ko je su se du go
tu ma ~i le kao ne ka vr sta uho bra na). Ma da se pret po sta vqa da su i ve -
li ki ù pa ni po se do va li ne ku vr stu ven ca ili kru ne, za to ne ma do -
voq no ~vr stih do ka za. Po zna to je da je Ne ma win sin Ste fan, oè wen
vi zan tij skom prin ce zom, ste kao vla dar sko do sto jan stvo se va sto kra -
to ra, {to zna ~i da je in ve sti ran i od go va ra ju }im re ga li ja ma od stra -
ne va si lev sa u okvi ru ri tu a la sli~ nog kru ni sa wu. Vi {e sa vre me nih
iz vo ra po mi we da je Ste fan dva pu ta kru ni san za kra qa. Pr vi put in -
sig ni ja ma ko je je po slao pa pa Ho no ri je III, a dru gi put od stra ne sv.
Sa ve, in sig ni ja ma ~i ja se pro ve ni jen ci ja sa mo na ga |a. Iz vor nih po -
da ta ka o ti po lo {kim ka rak te ri sti ka ma kru ne do bi je ne od pa pe ne ma,
ali se iz po re |e wa sa sa vre me nim kra qev skim kru na ma mo è pret -
po sta vi ti da je u pi ta wu bi la otvo re na kru na sa mo ti vom kri na u
ven cu nad di ja de mom. Po sle kru ni sa wa Ste fa na Tvrt ka u Mi le {e vi
su gu bim ven cem, ova kva kru na se po ja vqu je i u bo san skim kra qev skim
re ga li ja ma. [to se ti ~e re ga li ja ko ri {}e nih u even tu al nom dru gom
kru ni sa wu, i da qe se mo è sa mo na ga |a ti. Sa vre me ni por tre ti pri -
ka zu ju kra qa sa kru nom ko ja bi mo gla bi ti ras ko {ni ja ver zi ja ste ma -
to gi ri o na. Isto se od no si i na sa vre me ne por tre te we go vih si no va
Ra do sla va i Vla di sla va. Tek kraq Uro{ I po ~i we da se sli ka sa kru -
nom ko ja je bli ska vi zan tij skom mo de lu po zne ste me ili ra nog ka me -
la u ki o na, ali ne ma ni or fa no sa ni lu ko va nad di ja de mom. Na por tre -
ti ma kra qa Dra gu ti na pr vi put se ja vqa ka me la u kion sa fron tal nim
lu kom, i da qe bez or fa no sa, ali pre ci znu i pot pu nu kru nu ti pa ka -
me la u ki o na vi zan tij skih va si lev sa na gla vi srp skog mo nar ha na la zi -
mo tek za vla de kra qa Mi lu ti na. Od ta da pa do pro pa sti Car stva, ka -
me la u kion je do mi nant ni mo del srp ske kra qev ske i car ske kru ne.
Me |u tim, to ne zna ~i da se tip otvo re ne kra qev ske kru ne gu bi, bi lo
u svoj stvu isto rij ske evo ka ci je ili kao spe ci fi~ na vla dar ska ozna -
15
Bez ob zi ra na ge ne ral nu ne po u zda -
nost na vo da Le to pi sa.
57
ka. O pr vom bi mo gle da po sve do ~e in sig ni je na li ku kra qa Uro {a u
de ~an skoj lo zi Ne ma wi }a, a o dru gom lik mla dog kra qa u cr kvi sve -
tog Di mi tri ja u Pe }i
16
. S kra qem Mar kom Mr wav ~e vi }em, pre ma
fre sci u hra mu Sv. ar han |e la u Pri le pu, po ja vqu je se no vi tip kru ne
sa pre pen du li ja ma ko ja se bla go {i ri na vi {e, sli~ no mo di o lu su; to
su mo `da bi le in sig ni je mla dog kra qa, pre ne go {to je nad wim oba -
vqe no pot pu no kra qev sko kru ni sa we. Sa sli~ nom kru nom bez pre -
pen du li ja pri ka zan je u Ra va ni ci i knez La zar Hre be qa no vi}, a ~i ni
se da bi i kru na na we go vom qu bo stiw skom por tre tu mo gla pri pa da -
ti istom ti pu. De spot Ste fan La za re vi} se pri ka zu je sa in sig ni ja ma
ko je se me |u sob no do sta raz li ku ju. U Ru de ni ci je pri ka zan sa ne kom
vrstom ka me la u ki o na, u Qu bo sti wi ima kru nu sli~ nu o~e voj, u Ko po -
ri nu kom po zit nu kru nu sa svim no ve for me, ka kva se ka sni je sli ka i
u Ka le ni }u, u Ma na si ji no si kru nu ko ja bi mo gla bi ti raz vi je ni mo -
del one iz Ka le ni }a i Ko po ri na, a na Ptuj skoj go ri pri ka zan je sa ste -
ma to gi ri o nom. @en ske kru ne ko je se pri ka zu ju na kti tor skim por -
tre ti ma pri pa da ju ti pu mo di o lo sa
17
. S ob zi rom na ve o ma oskud ne
po dat ke u pi sa nim iz vo ri ma ko ji se od no se na iz gled i ti po lo gi ju
sred wo ve kov nih srp skih kru na, por tre ti vla da ra sli ka ni u ma na sti -
ri ma i cr kva ma pred sta vqa ju naj va `ni ji iz vor za po zna va we sred wo -
ve kov nih srp skih re ga li ja. Bez ob zi ra na ste pen iko no graf ske sti li -
za ci je, mo gu }e je pra ti ti osnov ne in sig ni o lo {ke ka rak te ri sti ke
vla dar ske kru ne u Sr ba. Re per to ar pred sta va kru na na nov cu, usled
vi so kog ste pe na ti pi za ci je i ma lih di men zi ja, ne {to je skrom ni ji,
ali ipak ve o ma va àn zbog ma we za vi sno sti od cr kve nog iko no graf -
skog stan dar da. Ta ko se na nov cu kra qa Ra do sla va do bro uo~a va se va -
sto kra tor ski ve nac sa pre pen du li ja ma, na ma ta pa ni ma iz sred weg
Ne ma wi} kog pe ri o da vla dar no si te {ko pre po zna tqi vu kru nu (mo -
`da po zni tip ste ma to gi ri o na ili ne do voq no di fe ren ci ra nu kru nu
sa kri no vi ma); na di na ri ma ti pa ro ber ti na naj ~e {}e se vi di po zni -
ja for ma ste ma to gi ri o na i kru na sa kri no vi ma. Na ra nim di na ri ma
sa sto je }om fi gu rom vla da ra vi di se kru na sa kri no vi ma, a na po zni -
jim di na ri ma istog ti pa ka me la u kion. Na nov cu sa mo ti vom an |e -
o ske in ve sti tu re kru na je uvek ti pa ka me la u ki o na, kao i na nov cu sa
pred sta vom vla da ra na ko wu i na nov cu sa pred sta vom vla dar skog pa -
ra. Do sta oskud ni sfra gi sti~ ki iz vo ri do pu wa va ju in sig ni o lo -
{ka sa zna wa iz sli ka nih i nu mi zma ti~ kih fon do va. Je dan sa ~u van
pe ~at kra qa Ra do sla va i dva pe ~a ta kra qa Vla di sla va iz gle da da pri -
ka zu ju vla da ra sa se va sto kra tor skim ven cem. Dve hri so vu qe Uro {a I
i Hi lan dar ska hri so vu qa kra qa Dra gu ti na pri ka zu ju vla da ra sa ka me -
la u ki o nom. Isti tip kru ne na la zi se i na pe ~a ti ma kra qe va Mi lu ti -
na i Ste fa na De ~an skog, osim jed nom po zla }e nog pe ~a ta De ~an skog na
ko me kao da se vi di kru na sa kri no vi ma. Sa ~u va ni pe ~a ti ca re va Du -
{a na i Uro {a, kra qa Vu ka {i na i kne za La za ra ta ko |e pri ka zu ju vla -
16
Ov de tre ba po me nu ti neo bi~ ne kru ne
sa dvo stru kim pre pen du li ja ma na por -
tre ti ma Ste fa na De ~an skog i Du {a na
u cr vi Sv. Ste fa n u Du qe vu, ko je su po
mno go ~e mu iz u ze tak u pred sta va ma
srp skih sred wo ve kov nih vla dar skih
in sig ni ja. Vi {e o to me: Dra gan Voj vo -
di}, Srp ski vla dar ski por tre ti u ma -
na sti ru Du qe vu, Zo graf br. 29, Be o grad
20022003, str. 143160.
17
Mo di o los, ta ko |e tim pa nion ili
pro po lo ma, je ste sred wo ve kov na vi zan -
tij ska kru na ob li ka obr nu tog pre se ~e -
nog ko nu sa, re dov no bo ga to ukra {e na
bi se rom i dra gim ka me wem. Kon stan -
tin Por fi ro ge nit po mi we da je Leon
I po se do vao mo di o los ko ji mu je da ro -
vao Se nat, a Ig wa ti je Smo len ski go vo -
ri o mo di o lo su Ma noj la II Pa le o lo ga.
Na Za pa du se mo di o los uglav nom po ve -
zu je sa vi zan tij skom ili si ci li jan -
skom tra di ci jom. Dve kru na tog ti pa s
kra ja 12. ve ka ~u va le su se u ri zni ci
ka te dra le u Bam ber gu, ali o wi ho vom
iz gle du sve do ~e sa mo sa ~u va ni cr te ì.
Iz gle da da od 12. ve ka ovaj tip kru ne
uglav nom ko ri ste è ne, i kao ta kav na -
la zi mo ga u na {em zid nom sli kar stvu
na por tre ti ma kra qi ca. Jed na od naj -
lep {ih pred sta va mo di o lo sa u nas na -
la zi se na por tret noj fre sci kra qi ce
Si mo ni de u Gra ~a ni ci.
58
da ra sa ka me la u ki o nom. Na dva po zla }e na pe ~a ta de spo ta Ste fa na La -
za re vi }a sa hi lan dar skih po ve qa ka me la u kion se vi {e ne vi di, a
kru na na de spo to voj gla vi za pad nog je ti pa i mo gla bi (mo `da) bi ti
for me kru ne sa kri no vi ma. Ipak, ka da su u pi ta wu nu mi zma ti~ ki i
sfra gi sti~ ki iz vo ri, tre ba uvek za dr à ti iz ve snu re zer vu u po gle du
pri ka za nog de ta qa ko ji je zbog di men zi ja i ge ne ral ne ne pre ci zno sti
ko va wa ne do voq no po uz dan. U srp skoj he ral di ci vla dar ska kru na
se ja vqa u raz li ~i tim in ter pre ta ci ja ma i sa raz li ~i tim hi je rar hij -
skim i sim bo li~ kim na gla sci ma.
- kao ka me la u kion: na in sig ni ja ma Or de na sv. kne za La za ra, na in sig -
ni ja ma Or de na Mi lo {a Ve li kog, na gr bu Kra qev skog do ma Ka ra |or -
|e vi }a u pe ri o du od 1917. go di ne, na {tan dar di ju go slo ven skog kra -
qa do 1937. go di ne; he ral di~ ki i sim bo li~ ki zna ~aj ovog ti pa kru ne
ve zan je za po zi va we na na sle |e srp ske sred wo ve kov ne dr à ve, od no -
sno na isto rij sko i du hov no po re klo od sve to rod ne lo ze Ne ma wi ne.
Ovaj tip kru ne po pra vi lu se pri ka zu je sa pre pen du li ja ma.
- kao za tvo re na car ska ili kra qev ska kru na: a) Auten ti~ na kru na,
na ~i we na za kru ni sa we kra qa Pe tra I, po ja vqu je se u ne kim va ri jan -
ta ma gr ba srp skog kra qev skog do ma Ka ra |or |e vi }a, u dr àv nim gr bo -
vi ma Kra qe vi na SHS i Ju go sla vi je, u gr bu Ba no vi ne Hr vat ske
19391941, u gr bu kne za-na me sni ka Pa vla Ka ra |or |e vi }a i we go vih
po to ma ka, na in sig ni ja ma Kra qev skog or de na Ju go slo ven ske kru ne i
Me da qe za uslu ge Kra qe vom do mu, na ste govi ma i na za {ti }e nim ini -
ci ja li ma ~la no va ju go slo ven skog kra qev skog do ma, a u no vi je vre me i
u gr bo vi ma op {ti na Sav ski ve nac i To po la; ovaj mo del po pra vi lu se
ko ri sti da ozna ~i ve zu sa di na sti jom ~i ji je ro do na ~el nik kraq Pe -
tar I i sa ju go slo ven skim kra qev skim do mom. b) He ral di~ ka kru na,
bez po sta ve i sa pet vi dqi vih po lu ar ku sa, po ja vqu je se u gr bu Kra qe -
vi ne Sr bi je od 1882. go di ne, u gr bu Kra qev skog do ma Obre no vi }a, u
ne kim ver zi ja ma gr ba Kra qe vi ne Cr ne Go re i Kra qev skog do ma Pe -
tro vi }a We go {a, kao i u ob no vqe nom dr àv nom gr bu Sr bi je; po seb -
na ver zi ja ove kru ne (bez ven ca iz nad di ja de me) po ja vqu je se na Hi lan -
dar skoj za sta vi, na dvor skom gr bu Obre no vi }a. Ne si ste mat ska po ja va
ovog ti pa kru ne mo è se vi de ti i na po je di nim gr bo vi ma Sr bi je ili
di na sti je i pre pro gla sa ob no ve Kra qe vi ne 1882, kao i na ne kim sta -
ri jim epar hij skim gr bo vi ma (na pri mer na gr bo vi ma Kar lo va~ ke mi -
tro po li je). We na je pri me na si ste mat ska na in sig ni ja ma or de na be -
log or la, sve tog Sa ve i Ka ra |or |e ve zve zde. v) Im pro vi za ci je he ral -
di~ ke kru ne, ra zno vr sne po in ven tiv no sti auto ra i po in ten ci ji u
upo tre bi, po ja vqu ju se uglav nom u he ral di ci sta ri je pro ve ni jen ci je.
Ta ko se u jed nom bro ju pre pi sa Ilir skih gr bov ni ka nad {ti tom sa
apo krif nim gr bom ca ra Uro {a po ja vqu je (ne gde sa cr ve nom po sta -
vom, ne gde bez we) kru na sa tri ve }a i dva ma wa vi dqi va fle ro na u
ven cu, sa fan ta sti~ nom ku po lom ko ju for mi ra zla tan pre plet
18
. Ta
18
U ru ko pi su Ko re ni }a-Neo ri }a, u iz -
go re lom Be o grad skom gr bov ni ku, i u
Ta sov ~i }e vom pre pi su ume sto fle ro na
u ven cu se na la ze he ral di~ ki kri no vi,
{to je o~i ta alu zi ja na qi qa no vu kru -
nu bo san skih Ko tro ma ni }a. î ni se da
bi iz vor te in ter pre ta ci je mo gao bi ti
po zna to Ro do slo vqe go spo de srp ske i bo -
san ske iz fra we va~ kog ma na sti ra u
Kra qe voj Su tje sci, sa da u [tro sma je -
ro voj ga le ri ji u Za gre bu.
59
pred sta va kru ne mo ra la je bi ti uzor Ri te ru za we go vu in ter pre ta ci -
ju car ske kru ne nad {ti tom gr ba Im pe ri um Ne ma ni de in sti tu tum, s tim
{to je on pro stor iz me |u li ni ja pre ple ta is pu nio po vr {i nom ne ja -
sne pri ro de; to je, na rav no, od we ga ka sni je pre u zeo @e fa ro vi}. U
apo krif ne re ga li je spa da i pred sta va car ske kru ne nad sred wom ~e -
len kom u gr bu ca ra Du {a na u ra znim pre pi si ma Ilir skog gr bov ni -
ka, ko ja pri pa da ti pu car ske mi tre sa fron tal no ras ce pqe nom ka lo -
tom i fron tal nim lu kom. U okvi ru ovih apo krif nih kru na, po sto ji
jo{ jed na gra da ci ja kod Ri te ra (pa sled stve no i kod @e fa ro vi }a), a
to su za tvo re ne kru ne kra qe vi na i te ri to ri ja sa po zi vom na kra qev -
ski pe di gre, sa iz ve snom isto rij skom ute me qe no {}u, a bez ja sne te -
ri to ri jal ne de fi ni ci je. Te su kru ne sli~ ne opi sa noj car skoj, ali
ima ju pet vi dqi vih po lu ar ku sa. U pr vom slu ~a ju, one ima ju na zna ~e -
nu po sta vu, i tu spa da ju kru ne nad gr bo vi ma Bo sne, Hr vat ske, Mo sko -
vi je, Ra {ke, Sr bi je i Mo der ne Sla vo ni je, dok su bez na zna ke po sta ve
kru ne nad gr bo vi ma Bu gar ske, Ku ma ni je, Da ki je, Dal ma ci je, Dar da ni -
je, Epi ra, Gr~ ke, Li bur ni je, Ma ke do ni je, Me zi je, Pa no ni je, Ro ma ni je
(Ro mej ske dr à ve), Du nav ske Sla vo ni je, Te sa li je, Rim ske Tra ki je i
Tri va li je
19
. U usa mqe ne pri me re im pro vi za ci ja za tvo re nih kru na
tre ba ubro ja ti i pred sta vu srp ske kru ne sa be lom po sta vom iz al bu ma
Pa u la Ka la. Po seb no je zna ~aj na pred sta va kru ne nad gr bom Voj vo di -
ne Srp ske na ne ko li kim sa vre me nim ar te fak ti ma (pre sve ga, na za -
sta vi ze mun ske Na rod ne gar de iz 1848), gde su di ja de ma i ve nac pre u -
ze ti sa ma |ar ske sve te kru ne, ali su ar ku si po jed no sta vqe ni, po sta va
pred sta vqe na kao cr ve na, a is ko {e ni krst u apek su kao naj -uo~ qi -
vi ji i naj pre po zna tqi vi ji deo sve te kru ne de for mi san do pot pu ne
ano nim no sti. U ovu gru pu he ral di~ kih im pro vi za ci ja i fik ci ja
spa da ju i he ral di~ ke pred sta ve cr no gor ske kra qev ske kru ne sa in fu -
la ma. Na edi ci ji ko me mo ra tiv nih me da qa ko va nih pod de di ka ci jom
Spo men od No ve Sr bi je u re ver su je pri ka zi van srp ski na rod ni grb sa
kru nom ko ja je, mo `da, ra |e na po ugle du na bu gar sku he ral di~ ku kra -
qev sku kru nu (sa ni zom kri no va u ven cu, i sa pet str mih po lu ar ku sa),
a u toj gru pi bi bi lo me sto i in ter pre ta ci ji kru ne u gr bu Kra qe vi ne
Ju go sla vi je Gri go ri ja Sa moj lo va za fa sa du zgra de ju go slo ven skog kra -
qev skog po slan stva u An ka ri, sa fri zom dvo gla vih or lo va u ven cu,
kao i za kru nu u nad vi {e wu zna ka hu ma ni tar nog dru {tva Sv. An drej
Pr vo zva ni, ko je je u lon don skom iz gnan stvu osno va la kra qi ca Ma -
ri ja Ka ra |or |e vi}.
- kao otvo re na kra qev ska kru na: a) Kao in ter pre ta ci ja isto rij -
skih re ga li ja, je di no kru na Bo sne ima iz ve stan he ral di~ ki le gi ti mi -
tet i kon ti nu i tet. Sred wo ve kov na ar he o lo gi ja bo san sku kru nu go to -
vo bez iz u zet ka vi di kao otvo re nu, sa tri vi dqi va kri na. U toj for -
mi ona se po ja vqu je na pe ~a ti ma, nov cu, he ral di~ kim frag men ti ma,
ar hi tek ton skoj ka me noj pla sti ci, tek sti lu i sl. U pe ri o du austrij ske
19
Kod gr ba Mol da vi je se vi di
da je pr vo bit no bi la na cr ta na
carska kruna, pa su sa we na knad no
uklo we ni ar ku si.
60
vla sti, pre i po sle anek si je, ta je kru na i for mal no bi la pro pi sa na
kao he ral di~ ka kru na Bo sne. Sli~ nom ti pu isto rij skih re ga li ja pri -
pa da i frag ment kra qev ske kru ne sa kri no vi ma sa mi tre be o grad skog
mi tro po li ta, ali ni je po zna to da je ta kru na ima la bi lo ka kvu he ral -
di~ ku ulo gu kod Sr ba. U do men spe ku la ci je spa da slu ~aj kru ne her ce -
ga od sve tog Sa ve, ko ju Pa vao An |e li} na la zi u pet po seb nih si gi lo -
graf skih me men ta, ali se po zi va i na po men jed ne ta kve auten ti~ ne
kru ne za ba le è ne u spi sku blaga her ce ga Ste fa na Vuk ~i }a
20
. I ta kru -
na bi spa da la u po ro di cu qi qa no vih kruna, ali sa ve o ma uskom i ne -
u kra {e nom di ja de mom. b) Kao ide al na ra di jal na kru na, po ja vqu ju se
kru ne ve li kih te ri to ri ja i ve li ka {kih po ro di ca u Ilir skim gr -
bov ni ci ma. Uobi ~a je no je u he ral di ci da se ra di jal na kru na ko ri sti
kao in sig ni ja mit skih ro do va ili de i fi ko va nih li~ no sti, i u re al -
nim di men zi ja ma je di ni auten ti~ ni iz dan ci ra di jal ne kru ne su ko -
ro ne ti {ved skih i nor ve {kih prin ~e va. Me |u tim, u re fe rent nom
ru ko pi su Ko re ni }a-Neo ri }a, zlat ne ra di jal ne kru ne na la ze se u gr bo -
vi ma Ma ke do ni je, Ili ri je, Bo sne, Dal ma ci je, Hr vat ske, Sla vo ni je,
Bu gar ske, Sr bi je, Ra {ke, Pri mor ja/ Hu ma, Mr wav ~e vi }a, Hr sti }a,
Ka stri o ti }a, âr no je vi }a, Bal {i }a, Ko sa ~i }a, Hr vo je vi }a, Ja bla ni -
}a, [i mra ko vi }a, Oh mu ~e vi }a-Gr gu ri }a, Bur ma zo vi }a, Ko va ~i }a,
Ko sta wi }a, Voj no vi }a, Zvi je zdi }a, Zla to no so vi }a, Du ka |i no vi }a,
Grup ko vi }a, Di wi ~i }a, Ur si ni }a i Fran ko pa no vi }a. To po ka zu je da
ra di jal na kru na kod nas ni je uvek tre ti ra na kao kra qev ski ili bo -
àn ski atri but, ve} i kao na ~in da se po seb no is tak ne vi so ki rod (s
pra vom ili bez pra va!). Ovaj tip kru ne se kroz raz ne pre pi se me wa,
pa i pot pu no i{ ~e za va. Ta ko se u Be o grad skom gr bov ni ku II i u Lon -
don skom gr bov ni ku ra di jal ne kru ne na la ze na ve li ka {kim gr bo vi ma,
ali su na gr bo vi ma te ri to ri ja za me we ne kru na ma sa fle ro ni ma, dok
se u Ta sov ~i }e vom gr bov ni ku za dr à va sli ~an prin cip kao kod Ko -
re ni}-Neo ri }a. U ka sni jim ema na ci ja ma Ilir skih gr bov ni ka, ovaj
mo del kru ne go to vo pot pu no gu bi he ral di~ ki zna ~aj. v) Kao ide al -
na kru na sa fle ro ni ma, obi~ no sa tri vi dqi va, ili tri ve }a i dva ma -
wa, fle ro na iz nad di ja de me, ova in sig ni ja mo è da ima raz li ~i to
zna ~e we. U naj ve }em bro ju slu ~a je va, kru na sa fle ro ni ma se raz u me
kao ge ne ri~ ka sli ka kru ne. Zbog sli~ no sti sa uop {te nom pred sta vom
otvo re ne kra qev ske kru ne, bez ob zi ra na pri ro du flo ral ne de ko ra -
ci je u ven cu auten ti~ ne in sig ni je, po ja va kru ne sa fle ro ni ma u he -
ral di ci ~e {}e upo zo ra va da ne po sto ji po da tak ili ide ja o stvar nom
iz gle du te vla dar ske kru ne, ili se zbog we ne kom pli ko va no sti pre -
ci zni joj re pro duk ci ji i ne te ì. Fle ron, ko ji je obi~ no ne ka vr sta
tro li sta, naj ~e {}e po dra à va li sto ve ja go de, ma we ili vi {e sti li -
zo va ne i de for mi sa ne. Usled to ga, te {ko se iden ti fi ku je we na hi je -
rar hij ska pri ro da i gre {ke kod pre po zna va wa ova kve kru ne ve o ma su
~e ste
21
. Kru ne u gr bo vi ma dvo ji ce pre ten de na ta na bo san ski pre sto u
20
Pa vao An |e li}, Sred njo vje kov ni pe ~a ti
iz Bo sne i Her ce go vi ne, Aka de mi ja na u ka
i umjet no sti BiH, knji ga XXXVI II,
Ode lje nje dru {tve nih na u ka knjga 23,
Sa ra je vo, str. 106.
21
Mo tiv trolisne krune
(Ra u ten kro ne) ka rak te ri sti ~an je za sak -
son sku vla dar sku ku }u, a istu for mu
ima ju i kru ne u mo ti vu tri krune
{ved skih kra qe va.
61
fra we va~ koj cr kvi u Ilo ku pri pa da ju tom ti pu. Ve o ma sli~ ne kru ne
na la ze se u Be o grad skom gr bov ni ku II nad {ti to vi ma sa gr bo vi ma te -
ri to ri ja. U po zni joj he ral di~ koj in ter pre ta ci ji Ri te ra i @e fa ro -
vi }a, ove kru ne do bi ja ju do mi nant ne ka rak te ri sti ke ko ro ne ta.
- kao kne èv ska kru na: a) Kao he ral di~ ka kne èv ska kru na, obi~ no sa
dva ukr {te na ar ku sa ukra {e na bi se rom, i sa kr sto no snim or bom u
apek su, sa po su vra }e nom her me lin skom po sta vom pre ko di ja de me i sa
pur pur nom ili cr ve nom po sta vom
22
. Ovo je stan dard na he ral di~ ka
pred sta va kne èv ske in sig ni je, i raz li ke u we nom pri ka zi va wu su
do sta sit ne. S ob zi rom na to da u srp skim ze mqa ma ni je ni ka da po -
sto ja la stvar na kne èv ska kru na, we ne in ter pre ta ci je su do sta ujed -
na ~e ne, osim u Cr noj Go ri, gde se ona pri ka zu je sa infu la ma. Ovaj tip
kne èv ske kru ne po vre me no se mo è vi de ti i na gr bo vi ma Cr kve, gde
alu di ra na ulo gu ar hi je re ja kao et nar ha. Naj ra ni ju pred sta vu ova kve
kru ne sa srp skom re fe ren com na la zi mo u gr bov ni ku Ul ri ha Ri hen ta -
la, iz nad {ti ta sa gr bom srp skog de spo ta. U no vi joj srp skoj te ri to -
ri jal noj he ral di ci, kne èv ska kru na se po ja vqu je kao mo tiv u gr bo -
vi ma Kra gu jev ca i Kwa èv ca. U li kov noj umet no sti, zna ~aj na po ja va
ovog ti pa kru ne bez ijed nog ar ku sa, u zna ~e wu de spot ske in sig ni je,
mo è se na }i na po znatom ko me mo ra tiv nom i ide a li zo va nom por tre -
tu gro fa \or |a Bran ko vi }a iz 1711. go di ne. b) Kao pre ten do va na
kne èv ska kru na, od no sno kao kru na ko ja od stu pa od he ral di~ kog stan -
dar da, ali je pri me we na sa am bi ci jom da pred sta vqa kne èv sku kru nu,
mo è mo uze ti neo bi~ ni ko ro net, hi brid he ral di ke i ti po graf skog
kli {ea, nad gr bom Sr bi je u za gla vqu pr vih bro je va Novina srpskih.
- kao ar hi je rej ska mi tra: U gr bo vi ma Srp ske pra vo slav ne cr kve
ar hi je rej ska mi tra se ko ri sti u gr bu po me sne Srp ske pra vo slav ne cr -
kve, u gr bo vi ma we nih epar hi je i u gr bo vi ma epar hij skih ar hi je re ja.
Ka ko ne po sto ji sa mo jed na sa svim od re |e na mi tra ko ja bi se mo gla
sma tra ti in di vi du al nom in sig ni jom auto ri te ta Cr kve ili we ne je -
rar hi je, pred sta va sva ke epi skop ske mi tre u he ral di~ kom smi slu mo -
è se sma tra ti od go va raju }om ide al nom re ga li jom. Prak sa Ru ske pra -
vo slav ne cr kve, ko ja do zvo qa va da se pre zvi ter mo è od li ko va ti pra -
vom no {e wa mi tre, u Srp skoj cr kvi se ne pri me wu je. U sta ri jim he -
ral di~ kim kom po zi ci ja ma, u epar hij skim gr bo vi ma na i la zi se na
pred sta vu mi tre ko ja vi {e pod se }a na se ku lar nu vla dar sku kru nu; to
je iz u ze tak, i naj ~e {}e je po sle di ca ne ve {ti ne umet ni ka, osim u ret -
kim slu ~a je vi ma ka da se od no si na prin cip et nar hi je. U he ral di ci
Ri mo ka to li~ ke cr kve, mi tre sle de ak tu el ne nor me ko je pro pi su je
Sve ta sto li ca, uz pri su stvo i lo kal nih he ral di~ kih tra di ci ja.
- kao he ral di~ ki ko ro net: He ral di~ ki ko ro net je stan dard ni ele -
ment te ri to ri jal nih i po ro di~ nih gr bo va, i pod le è pra vi li ma i
prak si do mi nant nog he ral di~ kog auto ri te ta u vre me nu i na me stu gde
je grb na stao ili gde se pri me wu je. Po seb nom vr stom he ral di~ kog ko -
22
Od no sno sa pla vom po sta vom na za -
sta va ma Pr vog srp skog ustan ka i u ver -
zi ji vazalnih gr bo va Cr ne Go re i
Sr bi je u Zib ma he ro voj se ri ji.
62
ro ne ta mo è mo sma tra ti i pa tri cij sku di ja de mu uve de nu stan dar di -
ma Srp skog he ral di~ kog dru {tva za ozna ~a va we gr bo va tra di ci o nal -
nih pa tri cij skih za jed nica u pri mor ju. Skip tar, od gr~ kog skhp-
tron i la tin skog scep trum, po znat i kao è zlo ili {ta ka, pred sta vqa
pa li cu funk ci je ili do sto jan stva. Skip tri se de le na krat ke (pra vi
skip tar, è zlo, scep trum), ko ji su vla dar ska pri vi le gi ja, ozna ka kra -
qev ske vla sti, i du ge ({ta ka, pa li ca, ba cu lum ili vir ga), ko ji su atri -
but sud ske funk ci je vla da o ca ili we go vih ~i nov ni ka i pred sta vqa -
ju sim bol vla da la~ kog mi lo sr |a i jed na ko sti sva ko ga pred za ko nom.
Kao sim bol, skip tar spa da me |u naj sta ri je ozna ke vla da la~ ke, sve -
{te ni~ ke ili su dij ske funk ci je ~i je se pr ve pre po zna te pred sta ve
da tu ju oko 4.000 go di na pre Hri sta. U an ti~ ko do ba mno ga bo àn stva
ima ju skip tar kao atri but svo je mo }i (Ba hov tir sos, Mer ku rov ka du -
cej, Esku la pov {tap...); u Gr~ koj je skip tar deo du bo ko uko re we ne tra -
di ci je kra qev stva, a pre ma ne kim mi {qe wi ma po jam skhptron se
pr vo bit no od no sio na ko pqe ko je se po {to va lo kao sta ni {te bo àn -
ske mo }i. U hri {}an sku iko no gra fi ju skip tar ula zi pre ko ju dej ske
tra di ci je i Sta rog za ve ta u ko me se po mi we pa li ca ili {tap kao in -
sig ni ja do sto jan stva izra iq skih su di ja i kra qe va, a po seb no u ve zi sa
Moj si jem (pre tva ra we pa li ce u zmi ju pred fa ra o nom, iz bi ja we iz vo -
ra u pu sti wi Sin) i Aro nom (Kwi ga bro je va: 17). Bi blij ski osnov se
do bro uklo pio u rim sku prak su ko ri {}e wa skip tra kao de la etrur -
skih re ga li ja. Ovi di je opi su je Tar kvi ni jev skip tar kao pa li cu od
ple me ni tog me ta la i slo no va ~e ukra {e nu dra gu qi ma. Zna me we kon -
zul ske funk ci je bio je skip tar od slo no va ~e (scep trum ebur ne um). To -
kom 3. ve ka rim ski im pe ra to ri, u svoj stvu tri jum fa to ra, no se pa li -
cu od slo no va ~e sa zlat nim Ju pi te ro vim or lom na vr hu (scep trum
Augu sti). Mar {al ska pa li ca ima isto iz vor no po re klo. Od vre me na
Kon stan ti na Ve li kog na vr hu skip tra se naj ~e {}e na la zi krst (kr -
sto no sni skip tar, scep trum cru ci ger); mno go ka sni je se po ja vqu ju skip -
tri nad vi {e ni kri nom (kri no no sni skip tri, scep trum li li a ce um), kao
po seb no zna me we po {to va wa Bo go ro di ce. Po zna ta su dva frag men ta
vi zan tij skih skip ta ra, je dan u for mi kr sta od zla ta ukra {e nog dra -
gim ka me wem i bi se rom (ve ro vat no 12. vek), ko ji se ~u va u ri zni ci
ka te dra le u Tur ne ju, a dru gi je od po zla }e ne bron ze sa pred sta vom glo -
bu sa sa ~e ti ri gra vi ra na kr sta u kru gu, nad vi {en fi gu rom go lu ba iz -
nad ko ga je ve li ki {a pa sti krst ~i ji su kra ko vi na kra je vi ma ukra -
{e ni sa po tri gra nu le, da to van u 10. ili 11. vek, ~u va se u Lu vru.
Pre da ja skip tra vla da ru to kom po sve }e wa pret ho di po la ga wu kru ne
na gla vu i mi ro po ma za wu. Skip tar naj ~e {}e ima tri de la: vrh ili
kru nu, sta blo i dr {ku. U vi zan tij skoj in sig ni o lo gi ji du ga~ ke pa li -
ce pro pi sa nih bo ja ozna ka su funk ci je po je di nih dr àv nih i dvor -
skih zva ni~ ni ka. U srp skim iz vo ri ma skip tar po kri va {i rok spek -
tar poj mo va, po ~ev {i od po lo à ja mo nar ha, poj ma mo nar hi je, poj ma
63
dr à ve, di na sti je, pa do voj ne ili ne be ske si le. Skip tar mo è za me -
wi va ti te le snu pri sut nost vla da ra kao ote lo vqe we we go vog auto ri -
te ta i pra va. U pred sta va ma srp skog sred wo ve kov nog vla da ra na i la zi
se na ne ko li ko raz li ~i tih mo de la skip tra. Naj ~e {}e je to krat ka pa -
li ca ko ja na vr hu ima jed no stru ki ili dvo stru ki, re |e tro stru ki,
krst ili he ral di~ ki krin, a ukra {e na je dra gu qi ma i bi se rom. Bo -
san ski ba no vi se ~e sto pred sta vqa ju sa kr sto no snim è zlom, a kra qe -
vi sa è zlom nad vi {e nim kri nom. Kra qi ce se ~e sto pri ka zu ju sa na -
ro ~i tim skip trom u for mi zlat ne gra ne (na pri mer Si mo ni da u
Stu de ni ci, Je le na u Ka ra nu i Le sno vu) ko ji se u Vi zan ti ji na zi va
pal mom (to ba ion). Ka da bi kra qi ca ili ca ri ca pre u ze la re gent sku
vlast, pro me na we nog sta tu sa bi se ozna ~i la i pro me nom ti pa skip -
tra, ko ji je ta da po sta jao kr sto no sni. Ve ro vat no da je pri ka zi va we
od re |e ne vr ste skip tra ima lo ve ze i sa pri ro dom iko no graf ske kom -
po zi ci je. Ta ko se na fre ska ma vla dar re dov no pri ka zu je sa kr sto no -
snim skip trom. Na pe ~a ti ma vla da ve }a slo bo da; pe ~at kra qa Ra do -
sla va iz 1234. go di ne pri ka zu je skip tar sa sfe rom na vr hu, pe ~at kra -
qa Vla di sla va iz 1240. ima skip tar sa kri nom, dva zlat na pe ~a ta kra -
qa Uro {a po ka zu ju skip tar sa zve zdom i kri nom, od no sno dvo stru -
kim kr stom; na zlat nom pe ~a tu kra qa Dra gu ti na skip tar je po no vo sa
dvo stru kim kr stom kao i na ve li kom pe ~a tu kra qa Mi lu ti na i zlat -
nom pe ~a tu Ste fa na De ~an skog iz 1327, dok dru gi zlat ni pe ~at istog
kra qa iz iste go di ne pri ka zu je jed no stru ki krst, kao i we go va tri pe -
~a ta sa do ku me na ta ko ji po ti ~u iz vre me na we go vih na sled ni ka. Pe -
~at mla dog kra qa Du {a na iz 1334. pri ka zu je vla da ra sa skip trom sa
kri nom, we gov zlat ni pe ~at iz 1345. ima skip tar sa dvo stru kim kr -
stom, a ne ko li ki pe ~a ti pri ka zu ju in sig ni ju ko ja i ne mo ra bi ti
skip tar ne go vla dar ski krst; ko na~ no, car ski pe ~a ti Du {a no vi pri -
ka zu ju skip tre sa obi~ nim i tro stru kim kr stom. Kod po to wih srp -
skih vla da ra skip tri su pred sta vqe ni na pe ~a ti ma ti pa ca ra Uro {a
(sa dvo stru kim kr stom), kne za La za ra (sa obi~ nim kr stom) i de spo ta
Ste fa na La za re vi }a (sa obi~ nim kr stom). Na nov cu se naj ~e {}e
pred sta vqa vla dar sa kr sto no snim skip trom, ali po sto je i re |e vr -
ste nov ca na ko ji ma je skip tar sa kri nom. Kra qev ski skip tar iz -
ra |en po na cr tu Mi ha i la Val tro vi }a za kru ni sa we 1904. go di ne na -
~i wen je, kao i kru na, kod pa ri ske fir me Fa liz, i slu ìo je kao
skip tar Kra qe vi ne Sr bi je u pe ri o du 19141918, po tom Kra qe vi ne
Sr ba, Hr va ta i Slo ve na ca 19181929, i ko na~ no Kra qe vi ne Ju go sla -
vi je po sle 1929. Dug je 63,2 cm, i kao i osta le re ga li je kra qa Pe tra I
na ~i wen od po zla }e ne to pov ske bron ze; dr {ka mu je de ko ri sa na sa
13 po ja se va lo zan ì ra nih pr ste no va, sva ki lo zan` sa po jed nim ~e -
tvo ro la ti~ nim cve tom od cr ve nog, pla vog ili be log emaj la, a sta blo
je po de qe no na tri po ja sa, od ko jih je naj ni ì ukra {en cve to vi ma
pla vih i cr ve nih kri no va sa ze le nim sta bqi ka ma. Gla va skip tra je
64
Ru per tov krst
23
od be log emaj la oper va èn pla vim, i sa cr ve nim
emaj lom iz vu ~e nim si me tra la ma. Cen tar kr sta je ukra {en jed nim ru -
bi nom, a pod no` je kr sta sa fi ri ma. Kao ar hi je rej ski atri but,
skip tar se na zi va è zlom ili {ta kom. Ar hi je rej sko è zlo je du ga~ ko
(ti pa pa li ce, vir ge) i ima na vr hu pre ple te ne zmij ske gla ve iz me |u
ko jih je orb nad vi {en kr stom. Ovo è zlo se no si sa mo ka da je ar hi je -
rej u li tur gi~ kom ode ja ni ju. Kod ri mo ka to li ka, ar hi je rej sko è zlo
ka rak te ri sti~ nom ku kom alu di ra na pa stir sku funk ci ju i na zi va se
pa sto ral ili pe dum. U he ral di ci se skip tar po ja vqu je u vi {e vi -
do va: kao za stup nik sve u kup nih vla da la~ kih re ga li ja (pars pro to to),
kao atri but uz vla dar ski am blem (obi~ no uz or la, kao u gr bu Cr ne Go -
re, Austrij skog car stva, Ru skog car stva, Sve tog rim skog car stva,
Poq ske, re |e la va, kao u Ka sti qi ili [kot skoj), ili kao sa mo stal ni
am blem sud ske vla sti i auto ri te ta vla da o ca. U he ral di ci Sr ba skip -
tar je ve o ma re dak mo tiv. Kra jem 19. ve ka, Mi ha i lo Val tro vi} je, u
svom na cr tu dvor skog gr ba, kom po no va nog za po tre be ukra {a va wa za -
sta ve ko ju je kraq Alek san dar po klo nio Hi lan da ru, pri me nio skip -
tar i ma~ ukr {te ne iza por fi re, {to je je din stven slu ~aj u no vi joj
srp skoj he ral di~ koj prak si, s tim {to se taj he ral di~ ki skip tar za -
vr {a va be lim mal te {kim kr stom. Po se ban ob lik è zla mo è bi ti
ko man dant ska bu la va, sa for mom ma weg to pu za, kod ko ga je do sta te -
{ko ras po zna ti da li je u pi ta wu pra vi to puz, kao oru` je rat ni ka,
ili bu la va, ne ka vr sta mar {al ske pa li ce; je di ni na ~in da se pre ci -
zni je utvr di o ~e mu je re~ jeste ili eks pli cit ni na vod u ofi ci jel -
nom bla zo nu, ili po zna va we ka ri je re pr vog ar mi ge ra. Ar hi je rej sko
è zlo, na su prot, stan dard ni je atri but gr bo va pra vo slav nih cr ka va,
ar hi e pi sko pi ja, mi tro po li ja i epar hi ja, i obi~ no se vi di ukr {te no
sa pa tri jar {kim kr stom iza {ti ta, osim u na pu {te nom gr bu mi tro -
po li je Cr no gor sko-pri mor ske, gde je ukr {ta we pre ko {ti ta. U ne -
kim slu ~a je vi ma, ar hi je rej sko è zlo se mo è na }i i kao mo tiv u sa -
mom {ti tu cr kve ili li~ nom/po ro di~ nom gr bu je rar ha (na pri mer,
u ~e tvr tom po qu gr ba gor wo kar lo va~ kog epi sko pa Moj si ja Mi jo ko -
vi }a, gde je ar hi je rej sko è zlo ukr {te no sa igu man skim {ta pom, ili
u le voj ~e len ci gr ba dal ma tin skog epi sko pa Ste fa na Kne è vi }a, gde
je ukr {te no sa li tij skim kr stom). U gr bo vi ma ri mo ka to li~ kog i lu -
te ran skog kli ra, pa sto ral je obi~ no deo pa ra fer na li ja ran ga, ali se
do sta ~e sto na la zi i kao mo tiv u {ti tu. Sle de }i po va `no sti deo
re ga li ja je {ar, orb ili car ska ja bu ka (gr~ ki sfa i ra ili me lon, la -
tin ski spha e ra, or bis ili glo bus), ko ji kao atri but kra qev ske vla sti
pred sta vqa uni ver zum. Na la zi se me |u am ble mi ma im pe ra tor ske
vla sti u Sta rom Ri mu, gde sim bo li {e sta tus Ju pi te ra kao vla da ra bo -
go va i qudi, i pri ka zu je se nad vi {en fi gu rom Vik to ri je, fe nik sa,
brod skom kr mom ili Ju pi te ro vim or lom, dok u hri {}an stvu pred -
sta vqa Hri sto vu vla da vi nu nad sve tom i ozna ~a va se nad vi {e wem u
23
Po jam Ru per to vog kr sta u he ral di ci
i fa le ri sti ci ~e sto se ko ri sti da
opi {e va ri jan tu {a pa stog kr sta kod
ko ga su stra ni ce kra ko va kon kav ne, a
kra je vi kon vek sni. Na ziv po ti ~e od
pr vog po zna tog or den skog zna ka sa ta -
kvom for mom kr sta, Or de na sv. Ru per -
ta, osno va nog u Salc bur gu. Ina ~e, sa ma
for ma ovo ga kr sta, iz van fa le ri sti~ -
kog kon tek sta, da le ko je sta ri jeg da tu ma.
65
vi du kr sta (glo bus cru ci ger). Pr va pred sta va {a ra kao jed ne od in sig ni ja
hri sti ja ni zo va nog vla da ra po ti ~e iz 315. go di ne i pri ka zu je Kon stan -
ti na Ve li kog. Pr va pred sta va vla dar ke sa {a rom od no si se na Ari jad -
nu, su pru gu ca ra Ana sta si ja, na po ~et ku 6. ve ka. U 6. ve ku na i la zi se i na
pred sta ve ar han |e la ode ve nih u car sku ode }u sa {a rom u ru ci. Ve ro vat -
no da je u ra nom pe ri o du {ar imao for mu di ska. Ka sni je se iz ra |i vao
kao {u pqa zlat na lop ta is pu we na smo lom ili gli nom i pra {i nom ra -
di pod se }a wa na pro la znost sve ga ze maq skog. Na Za pa du se {ar ~e sto
pri ka zu je sa na gla {e nim i ukra {e nim me ri di ja nom (or bis in ti tu lo),
ekva to rom (or bis in cir cu lo) ili i ekva to rom i se ver nom po lo vi nom me -
ri di ja na (or bis in cir cu lo et in ti tu lo). Sma tra se da je po ja va {a ra na Za pa -
du ve za na za Te o do ber to ve ko pi je Ju sti ni ja no vog car skog ko va wa u pr voj
~e tvr ti ni 6. ve ka, ali da se u re dov ni si stam iko no gra fi je vla dar skih
in sig ni ja {ar uvo di tek za vla da vi ne Oto na I, po lo vi nom 10. ve ka, i da
je kao stvar ni ar te fakt pr vi put upo tre bqen za car sko kru ni sa we Hajn -
ri ha II 1014. go di ne. Vla da lac {ar no si u le voj ru ci, a pri ma ga to kom
sve ~a no sti kru ni sa wa isto vre me no sa pri ma wem skip tra ili po tom,
kao znak da svo jom ze mqom upra vqa u ime Hri sto vo. U na {oj sred wo ve -
kov noj in sig ni o lo gi ji {ar se ja vqa za vla da vi ne kra qa Ra do sla va, i to
kao sfe ra nad vi {e na jed no stru kim ili dvo stru kim kr stom. Po svo joj
pri ro di {ar je sro dan aka ki ji, i te dve in sig ni je se ko ri ste al ter na -
tiv no. U srp ske re ga li je {ar je po no vo uve den za kru ni sa we kra qa Pe -
tra I, i za tu pri li ku je u Pa ri zu, kod Fa li za, iz ra |e na no va in sig ni ja
od to pov ske bron ze i emaj la, po na cr tu Mi ha i la Val tro vi }a. Sfe ra je
pre~ ni ka 11,5 cm, po zla }e na je, sa na gla {e nim ekva to rom ukra {e nim
lo zan ì ra nim fri zom, sva ki lo zan` sa po jed nim ~e tvo ro la ti~ nim
cve tom u be lom, cr ve nom i pla vom emaj lu; se ver ni me ri di jan je ukra -
{en sa dva ~e tvo ro la ti~ na lo zan à i flo ral nim ukra si ma u ze le nom
emaj lu i ni je lu. [ar je nad vi {en Ru per to vim kr stom emaj li ra nim u
na ci o nal nim bo ja ma: cr ve no, pla vo i be lo. Ulo ga or ba u he ral di ci
ni je po seb no na gla {e na. On je sa stav ni ele ment kra qev skih zna ko va, pa
se kao ta kav po ne kad po ja vqu je kao sup sti tut ce li ne re ga li ja (pars pro to -
to), a po ne kad kao iz raz po ru ke o vla da vi ni Hri sto sa nad ze maq skim
{a rom ili nad ~i ta vom va se qe nom. Na ne u pa dqiv na ~in, on je pri su -
tan i ka da je he ral di~ ki pri ka za na sa mo za tvo re na vla dar ska kru na, jer
se naj ~e {}e {ar na la zi na apek su ka lo te, ali se ~e sto eks pli cit no pri -
ka zu je u sa sta vu vla dar skih re ga li ja ko je dr ì he ral di~ ki orao kao vla -
dar ska pti ca. Pri mer za to, iz me |u dru hih, jesu gr bo vi Sve tog rim skog
car stva, Austrij skog car stva, Ru skog car stva, Ne ma~ kog car stva i Cr ne
Go re. U gr bu srp ske dr à ve or ba u kan xa ma or la ne ma. Kao atri but uz
dru ge he ral di~ ke li ko ve, orb se ~e {}e po ja vqu je uz lik la va (na pri mer
u gr bu Mi ha i la Jan ko vi }a u da rov ni ci sv. rim skog ca ra Fran ca II, ili
u gr bu Je la ~i }a), re |e uz fi gu ru zmi je (grb Gor jan skih / Ga ra de Ga ra). Zbog
sli~ no sti sa to po graf skom ozna kom za ma na stir ili cr kvu glo bus cru ci -
66
ger se po ne kad mo è na }i i u te ri to ri jal nom gr bu kao ozna ka po sto ja wa
zna ~aj nog sa kral nog objek ta (kao u gr bu me to hij skog gra da Is tok). Ne -
sta nak srp ske dr à ve u~i nio je na du gi rok po sto ja we na ci o nal nih re -
ga li ja, ukqu ~i v i vla dar sku kru nu, ob zo let nim. Od sre di ne 15. do po -
~et ka 19. ve ka, ni u he ral di~ kom ni u bi lo kom dru gom smi slu ni ka kva
spe ci fi~ na kru na ne po ve zu je se sa ide jom o srp skom su ve re ni te tu ili
o su ve re ni te tu nad Sr bi jom. He ral di~ ka pri me na srp skog po qa u kom -
po zit nim gr bo vi ma Sve tog rim skog car stva, austrij skih na sled nih ze -
ma qa ili Ugar ske, uvek je oven ~a na od go va ra ju }om kru nom re le vant nog
vr hov nog dr àv nog su ve re ni te ta. Pr vi voj vod ski ste go vi, na sta li to -
kom Pr vog srp skog ustan ka, ko ji no se pred sta vu na ci o nal nog gr ba Sr ba
i gr ba Tri va li je, pri ka zu ju re dov no i kne èv sku ka pu sa zlat nom di ja -
de mom i ven cem i sa pla vom po sta vom. U do sta ra {i re noj prak si sa vre -
me nih ne ma~ kih he ral di ~a ra pla va po sta va se (osim u slu ~a je vi ma ka da
je u pi ta wu stvar na prak sa ko ri {}e wa pla ve por fo re u dr à va ma kao
{to je Ba va r ska, Fran cu ske ili Gr~ ka) ko ri sti la kao stan dard za de fi -
ni sa we va zal nog sta tu sa po je di nih mo nar hi ja, pa je kao ta kva ko ri {}e -
na i u po pu lar noj he ral di~ koj li te ra tu ri za pri ka zo va we por fi re i
kne èv ske ka pe nad gr bo vi ma Sr bi je i Cr ne Go re sve do po lo vi ne 19 ve -
ka
24
. U pe ri o du do no {e wa Sre tew skog usta va, u he ral di~ ke svr he nad
gr bom Sr bi je se pri ka zu je voj vod ski ko ro net, a od kra ja 4. de ce ni je 19.
ve ka u he ral di~ ku upo tre bu se uvo di stan dard na kne èv ska ka pa. Tek
pro gla som ob no ve Kra qe vi ne 1882. go di ne u he ral di~ ku prak su Sr bi je
uvo di se stan dard na he ral di~ ka kra qev ska kru na sa ~e ti ri ar ku sa i bez
po sta ve. Ka ko Obre no vi }i ni su ob no vi li ob red kru ni sa wa, kra qev ska
kru na ni je ni ka da na ~i we na, ni ti se we nim po seb nim he ral di~ kim de -
fi ni sa wem i ka rak te ri sti ka ma iko po seb no ba vio. Za be le è no je da je
kraq Mi lan, ko ji se no sio mi {qu da svoj no vi sta tus uve li ~a kru ni sa -
wem, za tra ìo od ca ra Fran ca Jo ze fa da mu za pla ni ra no kru ni sa we
ustu pi jed nu kru nu ti pa ka me la u ki o na ko joj se kod nas pri pi si va lo mo -
gu }e po re klo od kne za La za ra. Ta kru na, ko ju je tran sil van ijski knez
I{tvan Bo~ kaj 1605. go di ne pri mio od tur skog ve li kog ve zi ra La le
[a hi na, po se du je je din stve ni ve nac spo jen sa di ja de mom, or na men tal no
sti li zo van ta ko da me |u pro stor for mi ra fi gu ru sli~ nu oci lu iz srp -
skog gr ba, dok je ku po la na ~i we na od zlat nog li ma pre ko dr ve ne pod lo -
ge; u apek su kru ne je sma rag dni or fa nos, a ukra {a va we je bo ga to spi ne -
li ma, ru bi ni ma, tir ki zi ma i bi se rom. Ne ma in di ci ja da je ika da ima -
la pre pen du li je. Austrij ski car je zah tev od bio i od kru ni sa wa ni je bi -
lo ni {ta. Go di ne 1889, na 500-go di {wi cu Ko sov ske bit ke, osno van je
Or den kne za La za ra, a sa wim je u he ral di~ ku upo tre bu po no vo uve den ka -
me la u kion, kao ka rak te ri sti~ na vla dar ska kru na srp skog sred weg ve ka
i Ne ma wi} ke tra di ci je
25
. Ipak, ni he ral di~ ka upo tre ba ka me la u ki o na
ni je po sta la stan dard, iako se, u okvi ru na ci o nal nog pro gra ma Obre no -
vi }a, ja vqa na in sig ni ja ma Or de na kne za La za ra i Or de na Mi lo {a Ve li -
24
Trag to ga mo gao se na }i i kra jem 19.
ve ka u neo bi~ nom gr bu ko ji je Val tro -
vi} uneo u svoj na crt Hi lan dar ske za -
sta ve, po klo n kra qa Alek san dra
Obre no vi }a srp skoj car skoj la vri,
sa pred sta vom pla ve por fi re.
25
Na i me, kru na ti pa ka me la u ki o na je
po zi ci o ni ra na u nad vi {e we or den -
skog zna ka, na pek to ral nom seg men tu
or den skog lan ca, {to je pr vi slu ~aj
ova ko re pre zen ta tiv ne i upa dqi ve
pri me ne tog mo ti va u na {oj in sig ni o -
lo gi ji 19. ve ka.
67
kog. Ka me la u kion }e se ko na~ no po ja vi ti kao he ral di~ ki stan dard, ali
sa mo u okvi ru Kra qev skog do ma Ka ra |or |e vi }a, de fi ni sa wem no ve
ofi ci jel ne sti li za ci je gr ba srp skog kra qev skog do ma 1917. go di ne,
{to je uze to za osnov po to we stan dar di za ci je gr ba Kra qev skog do ma
SHS i Ju go sla vi je
26
. Od lu ka kra qa Pe tra I da svo je stu pa we na pre sto
1903. go di ne po tvr di ob re dom kru ni sa wa zah te va la je da se hit no iz ra -
di gar ni tu ra re ga li ja. Kao {to je ve} po me nu to ra ni je, na cr te je pri -
pre mio Mi ha i lo Val tro vi}, a iz ra da je po ve re na ugled noj pa ri skoj ju -
ve lir skoj fir mi Fa liz. Kao ma te ri jal je uze ta bron za od ru ~i ce Ka ra -
|or |e vog to pa i po lu dra go ka me we na |e no u Sr bi ji. Ova kru na je pre po -
zna tqi va po ka rak te ri sti~ nom ven cu, kom po no va nom od po ~e ti ri
emaj li ra na pla va kri na i dvo gla va kru ni sa na be la or la sa gr bom srp ske
na ci je na gru di ma; nad jed no stav nom i skrom no ukra {e nom di ja de mom;
kru na ima ~e ti ri lu ka od po zla }e ne bron ze, ukra {e na emaj lom i po lu -
dra gim i sin te ti~ kim ka me no vi ma, ukr {te na pod ma lim or bom sa kr -
stom ko ji po na vqa ju iz gled kra qev skog {a ra iz iste gar ni tu re re ga li -
ja. Po sta vqe na je tam no gri mi znim so mo tom. Ova kru na u he ral di~ kom
smi slu ni je ko ri {}e na ni u gr bu dr à ve ni na gr bu Kra qev skog do ma;
tek po pro gla su uje di we wa u Kra qe vi nu Sr ba, Hr va ta i Slo ve na ca, na -
la zi mo pa ra fra zu sred wo ve kov ne srp ske kru ne na jed noj od ver zi ja dr -
àv nog gr ba Kra qe vi ne iz 1919. go di ne, a re vi zi ja he ral di~ kog stan -
dar da iz vr {e na 1922. go di ne uvo di u eta lon dr àv nog gr ba pred sta vu
stvar ne kra qev ske in sig ni je. Kru na je pre ì ve la po vla ~e we srp ske voj -
ske u Pr vom svet skom ra tu, skri ve na u pri zren skoj Bo go slo vi ji; iz me -
|u dva ra ta bi la je iz lo è na u Dvor skoj ka pe li Sta rog dvo ra u Be o gra -
du, a Dru gi svet ski rat pro ve la je u @i ~i. Po sle ra ta pre da ta je Na rod -
nom mu ze ju u Be o gra du, po tom Mu ze ju Pr vog srp skog ustan ka, a da nas se
~u va u Isto rij skom mu ze ju Sr bi je. U Cr noj Go ri se od pr ve de ce ni je
19. ve ka uvo di u dr àv ni grb pri kaz kne èv ske ka pe, bez po seb nog
zakon skog ili bi lo ka kvog dru gog pro pi sa ili ak ta, na osno vu do mi -
nant ne sa vre me ne evrop ske prak se. Kne èv ska ka pa sa in fu la ma ko ri -
{}e na je kao he ral di~ ki stan dard na gr bo vi ma, od li~ ji ma i u vek si lo -
lo {koj i di plo mat skoj prak si to kom naj ve }eg de la 19. ve ka, pa i po sle
pro gla sa Kra qe vi ne 1910. godi ne. Ovo od stu pa we od prak se uskla |i va -
wa he ral di~ kog atri bu ta dr àv nog su ve re ni te ta i ran ga tuma ~i se vi -
{e raz lo zi ma {ted we ne go po sto ja wem od re |e nog sta va pre ma tom pi -
ta wu. Por fi ra, vla dar ski ogr ta~ po sta vqen zim skim her me li nom,
sim bo lom ~i sto }e i ne ko rup tiv no sti, ima sa svim po seb no me sto u he -
ral di ci. Ona u teh ni~ kom smi slu pred sta vqa po za di nu he ral di~ ke
kom po zi ci je i de la pri mar nih pa ra fer na li ja ko je joj pri pa da ju. Sim -
bo li~ ki, por fi ra ozna ~a va auto ri tet su ve re ne vla sti. U srp skoj he ral -
di ci ona je ap so lut ni znak pri vi le gi je, i to u sve tov nom do me nu
pri vi le gi ja vla da ra i dr à ve, a u sa kral nom do me nu pri vi le gi ja Cr -
kve kao su ve re ne vla sti u po gle du duhov nog pa stir stva. Por fi ru pur -
26
Od 2006. go di ne kru na ti pa
ka me la u ki o na ko ri sti se po no vo,
od lu kom w. k. v. Alek san dra II, kao
sa stav ni deo gr ba Sta re {i ne
srp skog Kra qev skog do ma.
68
pur ne bo je spo qa, po sta vqe nu her me li nom, uve za nu zlat nim gaj ta ni ma
sa ki }an ka ma, ~e sto op {i ve nu zlat nim re sa ma, ko ri ste i dr à va i Cr -
kva. Dr à va po zna je dva vi da por fi re, pre ma sti li za ci ji: stan dard nu
i aran ì ra nu u for mi pa vi qo na ili he ral di~ kog {a to ra. U for mi pa -
vi qo na, po pra vi lu, ko ri sti je sa mo vla da la~ ki dom. Cr kva stan dard nu
he ral di~ ku por fi ru ko ri sti u svoj stvu auto nom nog
27
ili auto ke fal nog
te la, naj ~e {}e na ni vou ar hi e pi sko pi je ili mi tro po li je
28
. Srp ska pra -
vo slav na cr kva po sle ob na vqa wa Pa tri jar {i je ko ri sti ume sto por fi -
re man di ju ko ja u stvar no sti ne po sto ji, ali se sli~ no vla dar skoj por -
fi ri po zi va na du hov ni su ve re ni tet; ona je gri mi zno cr ve na, po sta vqe -
na cr ve no, iz ve ze na u uglo vi ma zlat nim he ru vi mi ma, op {i va na zlat -
nim re sa ma, uve za na zlat nim gaj ta ni ma sa ki }an ka ma
29
. Epar hij ski i gr -
bo vi je ra ra ha ko ri ste raz li ~i te ka rak te ri sti~ ne man di je, i to pur pur -
nu sa be lim i cr ve nim pru ga ma za epi sko pe, sve tlo pla vu sa be lim i cr -
ve nim pru ga ma za mi tro po li te, ze le nu sa be lim i cr ve nim pru ga ma za
pa tri jar he (i even tu al no ne ke ar hi e pi sko pe). Pek to ral kao deo re ga -
li ja pri pa da pre he ral di~ koj epo hi srp ske tra di ci je, pa je otu da we go -
vo u~e {}e u pa ra fer na li ja ma gr bo va kod Sr ba re la tiv no ka sna po ja -
va. Pek to ral se u srp skoj he ral di ci po ja vqu je u dva raz li ~i ta vi da:
kao or den ski znak o lan cu ili ogr li ci, i kao in sig ni ja kli ri ka. U
pr vom slu ~a ju ra di se o po ku {a ju pre sa |i va wa za pad ne prak se pri ka -
zi va wa in sig ni ja vi te {kih or de na kao he ral di~ ke de ko ra ci je, a pr -
vi ta kav po ku {aj pri pa da ve li kom pro jek tu Ilir skih gr bov ni ka, gde
se apo krif ni gr bovi ca ra Du {a na i ca ra Uro {a, u ne kim od sa ~u va -
nih pre pi sa, vi de okru è ni lan cem vi te {kog Or de na sv. Ste fa na,
ko ji je ako je ve ro va ti Lu ka ri ju pr vi srp ski car osno vao u sla vu
svog kru ni sa wa u Sko pqu. Taj se la nac pri ka zu je kao niz zlat nih oci -
la, dok je pek to ral zlat ni oval ni ili kru `ni me da qon sa iz o bra è -
wem sv. Pr vo mu ~e ni ka i Ar hi |a ko na Ste fa na. Da le ki na sled nik tog
pek to ra la sa li kom sv. Ste fa na bio bi Or den sv. kne za La za ra, osno -
van po vo dom pro sla ve 500-go di {wi ce Ko sov ske bit ke, i na me wen sa -
mo srp skom kra qu i we go vom pu no let nom na sled ni ku pre sto la. Ovaj
or den u srp sku he ral di ku ula zi sa pret hod no po me nu tim na cr tom
Mi ha i la Val tro vi }a za Hi lan dar sku za sta vu i sa in ter pre ta ci jom
dvor skog gr ba na woj, da bi se u sta bil ni joj ver zi ji po ja vio tek sa no -
vom sti li za ci jom di na sti~ kog gr ba Ka ra |or |e vi }a 1917. go di ne. U
dru gom slu ~a ju ra di se o ko ri {}e wu pri vi le go va nih cr kve nih zna -
me wa u ci qu po sti za wa pre ci zne he ral di~ ke iden ti fi ka ci je ti tu -
la ra. Ta ko se na me stu ko je u za pad noj tra di ci ji pri pa da in sig ni ja ma
vi te {kog or de na, tj. oko i is pod {ti ta, u gr bo vi ma srp skih kli ri ka
po ja vqu je ar hi je rej ski en kol pion / pa na gi ja, od no sno kod pre zvi te ra
krst (sa bro ja ni ca ma ili bez wih). Me |u tim, iako je pa na gi ja ozna ka
funk ci je i do sto jan stva epi sko pa kao ta kvog, kao for mu pek to ra la
mo gli bismo po sma tra ti sa mo jed nu spe ci fi~ nu pa na gi ju ta ko zva -
27
Kar lo va~ ka mi tro po li ja, Cr no gor -
ska mi tro po li ja, Da bro bo san ska mi -
tro po li ja...
28
Vi de ti grb mi tro po li je Da bro bo san -
ske sa an ti min sa mi tro po li ta Ev ge ni ja.
29
Dok je pa tri ja ra {ka por fi ra de fi -
ni sa na cr kve nim usta vom, ar hi je rej ski
i epar hij ski gr bo vi sa man di jom ko ri -
ste se odne dav no (epar hi je Ti mo~ ka,
Sred wo e vrop ska, Ka nad ska,
Ni {ka...)
30
Pa na gi ja sv. Sa ve, za jed ni~ ki dar
kra qa Alek san dra I i pred sed ni ka vla -
de Ni ko le Pa {i }a, uve de na je pri li -
kom iz bo ra mi tro po li ta Di mi tri ja za
pr vog pa tri jar ha ob no vqe ne i uje di -
we ne Srp ske pra vo slav ne cr kve.
31
Jac qu es Le Goff, A Co ro na tion Pro gram for
the Age of Sa int Lo u is: The Or do of 1250,
str. 53: Ovo se di {te, kao sim bol, mo è
se po re di ti sa pra znim pre sto lom u
sta roj In di ji, ili sa he ti ma si jom
(pra znim pre sto lom za Go spo da ili za
krst) u ra noj hri {}an skoj i vi zan tij -
skoj umet no sti. (prev. D. A.).
32
Deo kru nid be nih re ga li ja kra qa
Pe tra I. I ovaj ar tefakt iz ra |en je
kod Faliza po na cr tu Mi ha i la
Val to ro vi }a.
69
nu Pa na gi ju Panagiju svetog Save! Ovu izuzetnu insigniju sa karak-
terom regalije moè nositi samo srpski patrijarh, i ona u grbu
Srpske pravoslavne crkve identifikuje wen identitet i nasle|e,
kao i dostojanstvo me|u drugim pomesnim crkvama. Ni u prvom ni u
drugom slu~aju institucija pektorala kao regalije ne mora imati (i
verovatno nema) bilo kakve direktne veze sa pojavom pektorala u
poznoj srpskoj heraldici, ali na nivou simbola izme|u ovih insti-
tucija nema su{tinske razlike. Ono {to im daje karakter regalija je
upravo wihova ekskluzivnost i ~iwenica da ih moè posedovati
samo poglavar, bilo dràve, bilo Crkve. Oru`je se u svojstvu
regalnog atributa u srpskoj heraldici pojavquje izuzetno retko.
Jedino se ma~ pojavquje u nekolikim slu~ajevima: ma~ ukr{ten sa
skiptrom iza porfire dvorskog grba Obrenovi}a (po nacrtu
Mihaila Valtrovi}a za zastavu darovanu Hilandaru), uspravqeni
ma~ u centru krsta u srpskom grbu izme|u istorijskih godina 1389. i
1815 (u jednoj od varijanti dinasti~kog grba Obrenovi}a), iza {tita
kneèvskog doma Kara|or|evi}a posle svrgavawa kwaza Aleksandra,
i ma~ u desnoj kanxi orla u varijantnim modelima grba Crne Gore u
periodu 19031910. Tron se u srpskoj heraldici uop{te ne
pojavquje u svojstvu regalije, osim kao artefakt koji je sam nosilac
heraldi~kih znamewa. U ~inu posve}ewa vladaoca posebno sedi{te u
koje se vladar uvodi ima izvesnu sli~nost sa simboli~kom pred-
stavom hetimasije. Vladarski tronovi, po pravilu, nose dràvni grb
ili grb veli~anstva. Crkveni tronovi, po pravilu nose grb pomesne
crkve ili eparhije, odnosno eparha. Crkveni tronovi kod rimoka-
toli~kih prelata mogu biti ukra{eni grbom dijeceze ili grbom jer-
arha koji upravqa dijecezom. Sli~no tronu, i jedinstvena pafta
ili agrafa, kop~a krunidbene porfire, ne pojavquje se kod Srba kao
regalija u heraldi~kom smislu iako je sama nosilac heraldi~ke kom-
pozicije. arh. Dra go mir Aco vi}
70
72
73
KATALOG
LI KOV NA DE LA
ko pi je fre sa ka, sli ke i skulp tu re
1. SVE TI SI MEON MI RO TO Î VI (NE MA WA),
Bo go ro di ca Qe vi {ka, Pri zren, ko pi rao â slav Co li}, 174x160, IMS
2. SVE TI SA VA, Mi le {e va, ko pi rao â slav Co li}, 100x233, IMS
3. KRAQ STE FAN PR VO VEN Â NI,
Mi le {e va, ko pi rao â slav Co li}, 85x238, IMS
4. KRAQ VLA DI SLAV, Mi le {e va, ko pi rao â slav Co li}, 64x218, IMS
5. KRAQ RA DO SLAV, Pri pra ta Bo go ro di ~i ne cr kve u Stu de ni ci,
ko pi rao â slav Co li}, 64,5x189, IMS
6. KRAQ MI LU TIN, Gra ~a ni ca, ko pi rao Bo ra Jo va no vi}, 121x241, IMS
7. CAR URO[, Psa ~a, ko pi rao â slav Co li}, 93x150,5, IMS
8. KRAQ VU KA [IN, Psa ~a, ko pi rao â slav Co li}, 89,5x150, IMS
9. KNEZ LA ZAR, Qu bo sti wa, ko pi rao â slav Co li}, 147x233, IMS
10. DE SPOT STE FAN LA ZA RE VI], Ma na si ja, ko pi rao â slav Co li}, 143x275
11. KRAQ STE VAN DE ÂN SKI, @i tij ska iko na iz ma na sti ra De ~a na,
ko pi rao Bo ban Veq ko vi}, 90x146, IMS
12. KRAQ MI LAN OBRE NO VI], ko pi ja sli ke \or |a Kr sti }a iz cr kve
u ]ur li na ma, ko pi ra la Je le na Ste fa no vi}, 138x260, IMS
13. HRIST, JO A KIM, ANA, MI LU TIN I SI MO NI DA, Stu de ni ca,
Kra qe va cr kva, ko pi rao Sve ti slav Man di}, 138x350, NM Be o grad
14. KRAQ MI LU TIN (de taq), Bo go ro di ca Qe vi {ka, Pri zren,
ko pi ra la Zden ka @iv ko vi}, 50x70, NM Be o grad
15. KRA QE VI MI LU TIN I DRA GU TIN, cr kva Sv. Ahi li je, Ari qe,
ko pi rao Mi ro slav Mla de no vi}, 279x263, NM Be o grad
16. KRAQ MI HA I LO, cr kva Sv. Mi ha i lo, Ston,
ko pi rao Mi ro slav Mla de no vi}, 141x263, NM Be o grad
17. KRAQ MAR KO, Mar kov ma na stir,
ko pi rao Spa sa Spi rov ski, 70x190, NM Be o grad
18. URO[ I DRA GU TIN, So po }a ni, ko pi rao â slav Co li}, 218x180, NM Be o grad
19. CAR DU [AN (de taq), Le sno vo, ko pi rao â slav Co li}, 160x125, NM Be o grad
20. KRAQ ALEK SAN DAR OBRE NO VI], H. Va smut, uqe na plat nu, 126x100, IMS
21. KRAQ PE TAR I KA RA \OR \E VI], Uro{ Pre di}, uqe na plat nu, 80x62, IMS
22. KRAQ PE TAR I KA RA \OR \E VI], Ru dolf Val dec, vi si na 64 cm, IMS
23. KRAQ ALEK SAN DAR KA RA \OR \E VI], po smrt na ma ska, IMS
24. KRAQ PE TAR II KA RA \OR \E VI], bron za,
Du {an Jo va no vi} \u kin, vi si na 48 cm, IMS
INSIGNIJE KRAQEVINE SRBIJE
25. KRU NA, bron za, po zla ta, emajl, sin te ti~ ko dra go ka me we, so mot, svi la,
vi si na 24,5 cm, Bra }a Fa liz, Pa riz, 1904, IMS
26. SKIP TAR, bron za, po zla ta, emajl, sin te ti~ ko dra go ka me we,
du ì na 63,5 cm, Bra }a Fa liz, Pa riz, 1904, IMS
27. [AR, bron za, po zla ta, emajl, R-11 cm, Bra }a Fa liz, Pa riz IMS
28. KOP Â ZA PLA[T, bron za, po zla ta, emajl, sin te ti~ ko dra go ka me we,
20x9, Bra }a Fa liz, Pa riz, 1904 IMS
29. PLA[T, so mot, zla to vez, her me lin, svi la, 260x310 cm,
Fir ma Er nest Krikl i [vaj ger, Be~, 1904, IMS
NUMIZMATIKA
30. Di nar kra qa Ste fa na Dra gu ti na, sre bro, 21mm, 20 g, IMS
31. Di nar kra qa Ste fa na Mi lu ti na, sre bro, 21 mm, 2,07 g, IMS
32. Di nar kra qa Ste fa na De ~an skog, sre bro, 22m, 2,25 g, IMS
33. Di nar kra qa Ste fa na Du {a na, sre bro, 20,5 mm, 1,78 g, IMS
34. Di nar kra qa Ste fa na Du {a na, sre bro, 20 mm, 1,69 g, IMS
35. Di nar ca ra Ste fa na Du {a na, sre bro, 21 mm, 1,34 g, IMS
36. Di nar ca ra Ste fa na Du {a na, sre bro, 17,5, 0,75 g, IMS
37. Di nar ca ra Ste fa na Uro {a, sre bro, 19 mm, 1,01 g, IMS
39. Di nar ca ra Ste fa na Uro {a, sre bro, 19,5 mm, 1,05 g, IMS
41. Di nar kne za La za ra, sre bro, 19 mm, 1,16 g, IMS
42. Di nar de spo ta \ur |a Bran ko vi }a, sre bro, 14,5 mm, 0,98 g, IMS
OSTALO
43. ÎN KRU NI SA WA I MI RO PO MA ZA WA KRA QA PE TRA I KA RA \OR \E VI ]A,
Dr àv na {tam pa ri ja, Be o grad 1904.
44. PRO KLA MA CI JA KRA QA MI LA NA I OBRE NO VI ]A O PRO GLA [E WU
KRA QE VI NE SR BI JE OD 22. JU NA 1882.
45. Â [A SA LI KO VI MA KA RA \OR \A I KRA QA PE TRA I,
na pra vqe na po vo dom kru ni sa wa kra qa Pe tra 1904.u fa bri ci N. Jan ko vi }a
u Ja go di ni, vi si na 11,5, IMS
46. POZIVNICA ZA MIROPOMAZAWE, W.K.V., ALEKSANDRA I,
u @i~i, 20. juna 1889, NMK, I-1514.
47. KRAQ ALEKSANDAR I OBRENOVI], fotografija, NMK, I-756
48. SPOMENICA MIROPOMAZAWA KRAQA ALEKSANDRA I OBRENOVI]A
U @IÎ 1889, pozla}ena bronza, pre~nik 36 mm, NMK, I-197
49. MIROPOMAZAWE W.K.V. U @IÎ 1904, razglednica NMK, I-1213
50. PLAKETA U BRONZI, KARA\OR\A 18041904, Petar Ubavki}, bronza,
livewe 1904, 90 h 75 mm, NMK, I-441
51. PLAKETA U BRONZI PETAR I KRAQ SRBIJE 1904, Petar Ubavki},
bronza, livewe 1904, 90 h 75 mm, NMK, I-443
52. KRAQ ALEKSANDAR KARA\OR\EVI] SA MILORADOM
JOKSIMOVI]EM PILIVILOM, RATNIM DRUGOM SA SOLUNSKOG
FRONTA, PRILIKOM POSETE @IÎ 1933, fotografija NMK
53. KRAQ PETAR II KARA\OR\EVI] SA VLADIKOM NIKOLAJEM
U @IÎ 1940, fotografija NMK
SKRA]E NI CE:
IMS Isto rij ski mu zej Sr bi je
NM Na rod ni mu zej
NMK Narodni muzej Kraqevo
74
KRUNISAWE SRPSKIH VLADARA
Izlo`ba se prire|uje povodom jubileja
Osam vekova manastira Sveta @i~a
i Kraqevdana, dana Op{tine Kraqevo
Izlo`ba i katalog
Istorijski muzej Srbije / Narodni muzej Kraqevo
Za izdava~e
dr Ana Stoli} / Dragan Dra{kovi}
Autor
Neboj{a Damwanovi}
Koautori
Andrej Vujnovi} / Dragan Dra{kovi}
Autori tekstova
Neboj{a Damwanovi} / arh. Dragomir Acovi}
Saradnici
Bojan Popovi} / Marko Vuksan / Zorica Jovanovi}
[tefica Radmanovi} / Tijana Jovanovi}-ê{ka / Vesna Dragovi} Pop-Lazi}
Autori postavke
Andrej Vujnovi} / Neboj{a Damwanovi} / Milo{ Vitomir
Lektura i korektura
Ana Gvozdenovi}
Dizajn
Dragan Pe{i}
Kompjuterska obrada
Jovan Antoni}
Fotografija
Sr|an Vulovi} / Rastko [urdi}
Tehni~ka realizacija
Vladimir ^vorovi} / Dragan Vojinovi} / Vladan Pejkovi}
Aleksandar Mari~i} / Slobodan Milenkovi} / Beo-ekspo Beograd
[tampa
Interklima grafika
Tira` 1000
Kraqevo 2007.
Prire|ivawe izlo`be ostvareno je uz pomo}
Ministarstva kulture republike Srbije i Op{tine Kraqevo
76

Krunisanja Srpskih Vladara

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Krunisanja Srpskih Vladara

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

8 vekova

U vre me sko ro ~e ti ri de ce ni je du ge vla da vi ne kra qa Mi lu ti na, Sr -

Kne gi wa Mi li ca je u istom ode lu kao i knez, sa otvo re nom, ve o ma {i -

Ana li zom ovih por tre ta mo `e mo za kqu ~i ti da su La zar i Mi li ca

You might also like