10 v n cu h i v sao?

o Sip thu c chu hay chu u?

- Thu c chu . Hn o a Trung H i ny b Th Nh K v Hy l p chi m ng m i
bn m ! n a "#$%& 'm$ ( )*%&&& +n,
L c a no c pht hi n g n y nh t?
- -hu .c. Ng i /nh 0 !1m ra chu l c ny !h ' !h 2). Ng i .c ch y u g c /nh(
h 3 ng nh ng v4ng v5n bi n !r4 ph6 cn 3u !rong ! li n ph n l n l 3a m c.
Qu c gia no nh nh t th gi i v di n tch?
- To !h7nh 8a!ican c !hnh l p n9m 2#$# ch r ng &(:: 'm$ v c 'ho ng 2&&& +n(
n m gi a !h ; <oma c a =!alia.
hnh ph chu u no c g i ! thnh ph v"nh c u?
- Thnh ph <oma( !h ; =!alia( c >y + ng ! )%& !r. -N "cn g i l ?a m0,. T m !
!hnh ph nh b@ n 0 !r !hnh m ! v ng Au c ?a m0 'h ng l chi m mi n b c Bhi( !
>ung Auanh a Trung H i( v Nam Cu lm !hu c a.
#" tuy n $% chia &n o no !' (i v cho &i t t)n c a hai *u c gia hnh thnh?
- N chia b7n o Tri u !in n9m 2#:% !hnh D c Tri u !in v Hn Au c. !
o +o,si-a ./ooc0 thu c n c no?
- Thu c Bh7p( y l Au h ng c a Napol5on( ng i h4ng ng !r chu Cu !h ' 2E.
/ ng no ! n nh t (ng ?
- - ng Th ng h i c a Trung Au c.
1 n i a no su nh t th gi i?
- H Dai can( h n c ng ! c a Nga g n bin gi i F;ng c ( 3u 2)&& m.
2 n h3y cho &i t t)n c a &a i d ng4
Th7i b1nh + ng "2E& !ri u 'm$( i !y + ng "2&G !ri u 'm$, n + ng ")% !ri u " " # "
'm$,
o St5 16!6na n ' u?
- N m gi a i !y + ng ( 'ho ng *&&& 'm c7ch b bi n phHa !y c a /ngola. Napol5on
b y v ch ! y.
7g i ta g i v8ng , ng vnh ai Si&6,i ! g?
9 < ng Taiga. Th c v ! y ch y u l cy l7 'im. < ng ny c 'Hch !h c r ! l n
:E&&'m I 2&&& 'm.
hnh ph #6n6dig c a : g ' &ao nhi)u o?
- 22E o. l m ! !hnh ph c bi ! v1 ng ph l 'nh r ch 3;ng ngi ( ph ng $ "
!i n giao !h;ng l !u !huy n ch 'h;ng ph i ; !;. "
7;' <= t,5 /7 th ' ho n>i ! a v ng t 3 ph hu hon ton hai thnh ph
La '35 )n hai thnh ph y ! g?
999- Bomp5Ji v H5rculan5um.
K i sao ng i ta g i dn da ! ?ndian6,?
- -olumbu3 + n chi n !huy n n n !1m chu b7u( nh ng ;ng 0 !1m ra m ! chu % #
l c 'h7c m 'h;ng bi !. Lng v n inh ninh l n nn ;ng g i !h +n l % #
=n+ian5r "ng i n,. #
)n c a thnh ph +@!n th i La '3 ! g?
- -olonia /gippina. H i KMln v Donn by gi l !hu c a c a ?a m0. N9m # 3au -N
ng i N5rman5n i !h ng Aun ?a m0 v KMln c gi i phng ! y. !
13y - t)n A n c ! n nh t v di n tch4
- ?in bang Nga( Trung Au c( -ana+a( DraOil.
2a&y!on n ' u?
Dn b 3;ng Puphra! phHa nam !hnh ph Da! a "=ra',. Dabylon c m ! !h i v9n minh vo
lo i b c nh ! !h gi i ( 3ong 3ong v i c7c n n v9n minh /i c p c i.
/hi' cnh c t .Binguin0 s ng u?
- chu Nam c c( cn D c c c c g u !r ng. & ! !
2,aCi! nDi ti ng g?
- H ni !i ng D o nha. Bh n l n c7c n c 'h7c Nam F ni !i ng Ty ban nha. '
7 c no n ' gi a Bhp v y &an nha?
- N c /n+ora "QTR :%* 'm$( G%&&& +n,
S(ng no di nh t chu u?
- S;ng 8olga c a Nga( +i *)&& 'm( ra bi n Ka3pi5.
hnh ph ?sta&u! t, c -ia cD t)n ! g?
- Kon3!an!inop5l v DyOanO !h i cn l !hu c a c a ?a m0. Thnh ph ny cTng l !h ;
c a v ng Au c ;ng ?a m0. ?a m0 h i Au7 r ng l n nn ph i chi !hnh ;ng v !y
?a m0 chi n u ch ng Aun Nguyn ! F;ng c 3ang v Aun N5rman5n ! ph ng
b c >u ng. !
+hi ' i thnh ! pE thnh ph 76F Go,- c a H cD t)n ! g?
- N5U /m3!5r+am. ?6c u ng i H lan chi m v ! !n !h5o !h ; c a m u Au c. Sau $ %
ny b Aun /nh chi m l i v i !hnh N5U Vor'.
nh n>i cao nh t d3y In p t)n ! g?
- l nh Fon! Dlanc( cao :&&) m ( n m gi a bin gi i Bh7p v W.
nh n>i cao nh t th gi i t)n ! g?
- Pv5r53! "N5pal, cao EE:& m !rn +0y Himalaya. Ng i !a g i v4ng ny l nc nh !h
gi i.
+inh tuy n g c .-inh tuy n s 00 i *ua J,66nFich5 a danh ny n ' u?
9- N l m ! Au n c a !h ; ?un ;n.
7 c no cD nhi u n>i ! a nh t th gi i?
- N c /i > l5n "=3lan+, gi a i !y + ng. Bh n l n nh ng ng n n6i l n6i l a. Ngoi
ra y cn c nh ng m ch n c nng phun ln ! lng ! "N5y3ir,. Ng i !a ! n + ng
ngu n nhi ! ! nhin ny !r;ng rau v 3 i m. "
, c n;' 1%K%E th ( 7h t t)n ! g?
- Kyo!o( ! 2EGE chuy n v To'yo.
2i n no ' n nh t th gi i?
- Di n H ng h i "<o!53 F55r, v i hm l ng mu i :X. c bi ! bi n ch ! "To!53 F55r, $ "
m n g p 2& l n n c a Trung H i nn 'h;ng 3inh v ! no 3 ng n i "bi n ch !,. $
Ng i 'h;ng bi ! b i v n n i !rn m ! n c. Ng i !a +4ng b4n p mu i hng ! n9m % $
v !r c p ln c !h ( ch a c m ! 3 b nh. ! "
/hu ! c no nh nh t th gi i?
- -hu .c "# !ri u 'm$,( chu Cu nh !h hai "2& !ri u 'm$, " "
! t !i n chi ' &ao nhi)u ph n t,;' & ' t t,i t?
- ! *&X( bi n )&X
)n c a con s(ng di nh t th gi i ! g?
- S;ng Nil chu Bhi( +i GG&& 'm( b ! ngu n ! Trung phi v ra a !rung h i. -on !
3 ng ny l mn Au c a !hin nhin ! ng cho /i c p. $
/ho &i t t)n sa ' c ! n nh t th gi i4
9- Sa m c Sahara mi n b c chu Bhi "chi m 2): +i n !Hch chu Bhi,. - 'ho ng %& ! "
n9m( 3a m c ny l i !i n ch ng $&& 'm >u ng phHa nam.
2n o no ! n nh t th gi i?
- D7n o / r p. Trn b7n o ny c c7c n c / r p > 6!( Y5m5n( Zman( -H / r p
!h ng nh !( -; o@!,
ng Lch o di &ao nhi)u?
- ng >Hch o +i 'ho ng :&.&&& 'm chia !r7i ! !hnh b c b7n c u v nam b7n c u. !
2;ng o cD di n tch &ao nhi)u?
- $2)%G&& 'm$. o ny !hu c an m ch( Auanh n9m !uy ! ph . N i y >u ! hi n n6i "
b9ng( !r ! >u ng bi n gy nguy hi m cho !u !huy n "Ti!anic l m ! vH + ,
hnh ph no n ' gi a hai ! c a?
- Thnh ph =3!anbul c a Th nh ' n m gi a chu v chu Cu. Hai l c a c n i
v i nhau b ng nh ng chi c c u Aua 5o bi n ch r ng 'ho ng 2%&m.
S(ng no cD ! ng n c nhi u nh t th gi i?
- S;ng /maOona3 Nam F ( n cTng l con 3;ng r ng nh ! !h gi i( c nh ng ch n '
*&& 'm.
S,i Lan-a t, c -ia cD t)n ! g?
- -5ylon. l m ! o v nh D9ng ga l5n " n + ng,. #
HMi c c na' c a I,g6ntina t)n ! g?
- ! l a. Ng i !a g i n i ny l ! n c4ng c a !h gi i. BhHa ;ng l Au n o [al'lan+
"/nh, n i > y ra chi n 3 !ranh ch p 2#E$ gi a /nh v /rg5n!ina. Trn o c $&&& +n(
b Th ! ng /nh Tha!ch5r 0 g i %&&& !hu Aun l c chi n l y l i o.
Sa ' c #icto,ia n ' u?
- N m mi n nam n c .c.
Nashington n ' &)n & s(ng no?
9- S;ng Bo!omac
Qu ng t, ng N6nC6! n ' thnh ph no?
9- Thnh ph Braha c a Ti p 'h c. y l Au ng !r ng bi u ! ng c a !h ;. " !
hnh ph no cD /ung i n '8a (ng?
- Thnh ph S!. B5!5r3burg " ?5ningra+ > a 'ia,. Tn S!. B5!5r3burg c c;ng nh n 3au
'hi ?in >; 3 p .
K /apito! cD thnh ph no?
- <oma "=!alia, v \a3hing!on "F , & '
hnh ph no ! n nh t n c Oc?
- Sy+n5y( !hnh ph !uy ! p bn b bi n. " (
S(ng h6's6 ,a &i n no? !
9- Di n b c "Nor+355,( 3;ng ny ch y Aua ?un ;n. !
Pi n tch & ' t t,i t &ao nhi)u?
- %2& !ri u 'm$ "
1 n c ng t ! n nh t th gi i cD t)n ! g?
- ?a'5 Sup5rior b c F "bin gi i -ana+a v F , ! ' '
)n c a , ng n>i cao nh t 7a' H ! g?
9- < ng /n+5n ch y + c b bi n Th7i b1nh + ng ! Trung F n ! l a. $ '
13y cho &i t t)n con s(ng di nh t chu 4
- S;ng Tr ng giang Trung Au c.
13y cho &i t t)n con s(ng di nh t & c H 4 "
9- S;ng Fi33i33ippi F . '
)n c a sa ' c ! n nh t chu ! g?
9- Sa m c No bi F;ng c .
)n c a nh n>i n i ti ng 1y ! p ! g? !
- nh Zlymp( Ng i Hy l p c i coi y l ch c a c7c v !h n.
i sao t,)n ! c Q!y'pic ! i cD n;' vRng t,Rn?
i h i !h + c !h !hao long !r ng v c Auy m; l n nh ! !rn !h gi i l Th v n h i
Zlympic. F i 'hi 'hai m c Th v n h i Zlympic( !rn h i !r ng bao gi cTng ph i '@o
ln l7 c Th v n h i. 81 !rn l7 c ny c in n9m c7i vng( cho nn n cTng c g i l
c ]n9m vng !rn^.
?7 c n9m vng !rn 0 c !hi ! ' n9m 2#2*( !h5o _ 'i n c a -h ! ch ` ban
Zlympic au c ! ( ;ng -ub5c!anh. N9m 2#2:( n 0 c 3 + ng l n u !in ! i i
h i i bi u Zlympic c hnh Bari3( n c Bh7p. ?7 c Zlympic lm b ng v i mu
!r ng 'h;ng vi n( !hu n9m vng !rn v i ba vng bn !rn mu >anh( 5n( ( cn hai !
vng bn + i mu vng v mu l c( l n l ! > p ! !r7i 3ang ph i.
Lng -ub5c!anh 0 ch n n9m mu ny v1 y l mu Au c ' c a c7c n c !ham gia cu c
v n ng Zlympic !h i b y gi .
8 3au ng i !a l i c m ! c7ch gi i !hHch 'h7c v mu 3 c c a n9m c7i vng( cho r ng !
n9m c7i vng ny ! ng !r ng cho n9m l c a !rn !h gi iR mu >anh ! ng !r ng cho
chu Cu( mu vng ! ng !r ng cho chu ( mu 5n ! ng !r ng cho chu Bhi( mu l c
! ng !r ng cho chu i Q ng( cn mu ! ng !r ng cho chu F . '
81 !Hnh r ng ng i !a c !h c nh ng c7ch gi i !hHch 'h7c nhau v l7 c n9m c7i vng(
cho nn n9m 2#)# ! ! p chH Zlympic( ` ban Zlympic au c ! 0 chHnh !h c nu rb r ng
+ a !h5o hi n ch ng Zlympic( _ ngha c a n9m c7i vng ny l ! ng !r ng cho 3 on
' ! gi a n9m l c a( ng !h i ! ng !r ng cho !inh !h n !hi ua c;ng b ng !h ng !h n ) !
v h u ngh gi a c7c v n ng vin !on !h !h gi i n ! p !rung ! i Th v n h i
Zlympic.
D ! u Th v n h i Zlympic l n !h )( 'hi 'hai m c Th v n h i Zlympic( bao gi !
cTng c hnh nghi !h c i bi u !hnh ph ch nh c a Th v n h i l n ny 5m l7 c
Zlympic !rao cho !h !r ng !hnh ph ! ch c Th v n h i Zlympic l n 3au. Ti p
!hnh ph ny 3 gi l7 c ! i phng chHnh c a !o !h chHnh( r i b n n9m 3au 3 l i c * *
hnh m ! nghi !h c nh !h .
# n LS , ng hnh cD >ng ! ' t v n d ' hay -h(ng?
Tr ng Thnh l m ! !rong nh ng c;ng !r1nh v i nh ! !rong l ch 3 !h gi i v cTng l
ni m ! ho c a nhn +n Trung au c. Tr ng Thnh g i y l 8 n ?_ Tr ng
Thnh. 8 y c !h ! n +i m ! v n 3 m 'h;ngc $
Th ! ra 8 n ?_ Tr ng Thnh g m nhi u o n Tr ng Thnh n i li n v i nhau +o c7c
n c ch h u 0 >y + ng h n hai ngn n9m !r c y.
Trong hai !h i -hi n au c v Iun Thu( chi n !ranh lu;n lu;n n ra( c7c n c ch h u
mu n ch ng l i l n nhau 0 >y + ng nh ng o n Tr ng Thnh ! i c7c n i c h1nh !h %
hi m y u nh m phng v cTng nh ng9n ch n 3 c ! n c;ng ! c7c n c 'h7c. " $
n n9m $%2 !r c -;ng nguyn( T n Thu Hong !h ng nh ! !on cbi Trung au c( m !
m ! ;ng ra l nh ph7 b c7c b c ! ng !hnh !r c 'ia + ng ln gi a c7c n cd m ! 'h7c( $ " $
nh m ng9n ch n ' binh Hung N; mi n D c >m l c >u ng mi n Nam( ;ng ra l nh $ + ! "
n i li n c7c o n Tr ng Thnh ph ng D c c a ba n c T n( Tri u( Vn. Ngoi ra ! "
cn c ng c v '@o +i hon !hnh b c Tr ng Thnh c a nh T n( b ! u ! phHa !
Ty ! ?m Thao "nay l huy n Fn ! nh -am T6c,( phHa ;ng '@o +i ! i ?iu ;ng( "
v i chi u +i h n m ! v n + m Trung au c( v 3au c g i l 8 n ?_ Tr ng Thnh. $
-;ng !r1nh ny 0 c !i n hnh v i Auy m; c c ' l n. Th i b y gi 0 i u ng ! i
h n n9m m i v n +n c;ng v ph i m ! h n m i n9m m i hon !hnh( r ! nhi u nhn
c;ng 0 ch c i m 'h;ng c v .
Truy n !huy ! v nng F ch Kh ng 'hc Tr ng Thnh chHnh l 0 n y 3inh !rong
!h i ' ny. 8 3au nhi u !ri u i 0 !u 3 a v >y + ng !hm Tr ng Thanh( !rong
hai !ri u i H7n v Finh !i n hnh v i Auy m; l n nh !. Tr ng Thnh m ngy nay
ch6ng !a !r;ng !h y l Tr ng Thnh >y + ng vo i Finh( n b ! u ! S n H i !
auan !hu c ! nh H D c( ch y ngang Aua H D c( D c Kinh( S n Ty( N i F;ng( Thi m ! ! !
Ty( Ninh H ( -am T6c( ! ng c ng b y ! nh( 'hu ! !r v !hnh ph !r c !hu c( '@o +i
37u ngn b y !r9m 'm ! c l h n m i ba ngn + m Trung au c $
h gi i cD &ao nhi)u dn t c?
Trung au c c %G +n ! c. - ng i cho r ng Trung au c c !h l Au c gia c nhi u
+n ! c nh ! !h gi i( ' !h c 'h;ng ph i nh !h . chu ( n u !Hnh c7c Au c gia c &
h n %& +n ! c !h1 cn c n ( Bhilippin( =n+on53ia. Ngh5 ni =n+on53ia c 2%& +n ! c. #
au c gia c nhi u +n ! c nh ! !h gi i l NiJ5nia( c ! i $%& +n ! c l n nh v i h n E&
!ri u ng i( chi m 2eE ! ng 3 +n ! c !rn !h gi i. "
Ni !m l i !rn !h gi i c bao nhiu +n ! cc Th5o nh ng !h ng ' ch a y ( con 3
ch ng $&&&.
S l ng nhn 'h u c a c7c +n ! c !rn !h gi i 'h7c nhau r ! >a. Qn ! c l n nh ! ln ,
! i ngh1n !ri u( +n ! c nh nh ! ch c vi ch c ng i. D y +n ! c c ! ng 3 nhn "
'h u ln ! i Au7 2&& !ri u ng i l ng i H7n( ng i =nu>!an( ng i F ng i , " '
D9nggan( ng i Nga( ng i Nh !( ng i Dra>in( G& +n ! c c nhn 'h u ! 2& !ri u( #$ , "
+n ! c c nhn 'h u ! m i v n n m ! !ri u. Nhn 'h u c7c +n ! c 'h7c 'h;ng c , " ,
m i v n.
T ng 3 c7c +n ! c chu l !rn m ! ngh1n( i 'h7i chi m n a ! ng +n 3 !rn !h
gi i( chu l i l c c nhi u +n ! c nh ! !rn !h gi i( chu Cu c !Hnh c 2)& +n
! c( 'ho ng $& Au c gia c b n ch c m ! +n ! c.
T/hi n t,anh ! nhU ! g?
Sau 'hi -hi n !ranh !h gi i == ' ! !h6c( !rong !1nh h1nh chHnh !r !h gi i 0 > y ra m ! 3
!hay i r ! l nR ph5 ! b n ch ngha ph ng Ty +o c7c n c F ( /nh( Bh7p ng u '
v ph5 >0 h i ch ngha ph ng ;ng +o ?in I; cT ng u( v1 c ni m !in chHnh !r
'h7c nhau( cho nn c !h7i !h4 ch v i nhau. Nh ng 3 c m nh Aun 3 c a c hai bn
u h ! 3 c !o l n. 8 i vi !ri u Aun v vi ngn u n h ! nhn( n u 5m 3 c m nh "
Aun 3 ny ra 3 + ng !h1 bn no cTng c !h !iu +i ! c i ph ng n vi l n( v1 "
!h ch ng c ai +7m 3 + ng 3 c m nh Aun 3 ph7! ng chi n !ranh. Tuy nhin bn )
no cTng mu n lm cho i ph ng b 3uy y u( i ! i !an v ( cho nn ! ! c c7c !h o n -
bn ngoi ph m vi Aun 3 u c 3 + ng.
-7c !h o n ny bao g mR phong !o 'inh ! ( 'h;ng cho c7c !i li u 'inh ! Auan "
!r ng l ! vo !ay i ph ng( c n !r 3 ph7! !ri n 'inh ! c a i ph ngd ! n c;ng v
chHnh !r ( v n + ng m i c;ng c !uyn !ruy n ! n c;ng vo c7c i m y u c a i
ph ng( 7nh vo lng +n c a i ph ngd ph7 ho i( l ! ( o ! o gi7n i p !i n hnh "
c7c ho ! ng ph7 ho id ch y ua !rang b Aun 3 ( 'h;ng ng ng !9ng c ng c7c ho !
ng Aun 3 ( ra 3 c ph7! !ri n c7c vT 'hH mTi nh n( lu;n lu;n mu n lm cho 3 c m nh
Aun 3 c a m1nh h n c i ph ng.
Tuy c hai ph5 u ch a !r c !i p n 36ng( nh ng !h ! ra c hai ph5 u ang n m !rong
m ! !r ng !h7i chi n !ranh( chi n !ranh c !h n ra b ! c l6c no. Th ng ngh 3 F ' '
D5cna Daluc 0 m nh +anh !r ng !h7i ny l chi n !ranh l nh( phn bi ! v i chi n " "
!ranh nng !rong c +4ng ph7o !h ! v n !h !.
u nh ng n9m #& c a !h ' II( ?in I; cT !an r0( +o c7c n c ;ng Cu !r i Aua
nh ng bi n ng !o l n( c7i g i l ph5 ph ng ;ng 'h;ng cn ! n ! i n a. T y !r i
chi n !ranh l nh cTng 0 ' ! !h6c.
i sao v" tuy n $% t, thnh ng phn gi i gi a 2 c ,i u i)n v 1n Qu c? "
-u i !h ' I=I( Nh ! D n 5m Aun >m l c chi m Tri u Tin. N9m 2#2&( Nh ! D n
c ng b c Tri u Tin '_ ]i u c Hn - Nh !^( Auy nh !on b ch Auy n c a Tri u -
Tin vnh vi n b chuy n nh ng cho Nh ! D n. T y Tri u Tin bi n !hnh !hu c a .
c a Nh ! D n.
Sau 'hi chi n !ranh !h gi i == b4ng n ( Nh ! D n '_ ' ! lin minh v i ph7! >H! c v
=!alia( ng !h i gy ra cu c chi n !ranh chu v Th7i D1nh Q ng !h7ng 22 n9m
2#:*( nh ng ng i ng u c7c n c Trung au c( F ( /nh !uyn b -air; r ng 3 ' *
u i Nh ! D n ra 'h i ! ! c c7c v4ng 7! m n c ny >m chi m( !rong c vi c lm "
cho Tri u Tin c c l p ! +o.
Qo 3 c g ng chung c a c7c l c l ng ch ng ph7! >H! ! ! c c7c n c( !h7ng E n9m !
2#:%( Nh ! D n !uyn b u hng v; i u 'i n. -9n c vo hi p nh 0 '_ ' !( Aun " "
i F v Aun i ?in I; cT c4ng !i p !hu 3 u hng c a Aun i Nh ! D n '
Tri u Tin. -n v 'hu v c !i p !hu 3 u hng !h1 h i b y gi 0 Auy ! nh l y v
!uy n *E D c lm ng phn gi iR Aun i Nh ! D n phHa Nam v !uy n ny 3 ! *
u hng Aun i F ( cn Aun i Nh ! D n phHa D c !h1 3 u hng Aun i c a ' ! *
?in I; cT.
H i b y gi vi c >7c nh v !uy n *E D c lm ng phn gi i 'h;ng c _ ngha " !
chHnh !r hay Aun 3 g1 c ( ch ng Aua ch v1 v !uy n ny n m !rung b n c Tri u )
Tin( lm cho hai 'hu v c !i p !hu l i u hng c a Aun i Nh ! D n i 'h7i b ng
nhau m !h;i. Ngoi ra c9n c vo hi p ngh !h1 3au 'hi !i p !hu u hng( F v ?in I; " '
ph i ! ch c m ! ` ban ?in h p gi6p cho Tri u Tin !hnh l p m ! chHnh ph lm !h i(
nh ng v1 gi a hai n c F v ?in I; v n cn ! n ! i nhi u v n Auan !r ng ch a ' %
nh ! !rH( cho nn n n9m 2#:E v n ch a !hnh l p c chHnh ph lm !h i c a Tri u %
Tin.
Th7ng E n9m 2#:E( ! i mi n Nam Tri u Tin !hnh l p n c Qn Au c i Hn. Th7ng #
n9m y( mi n D c Tri u Tin !hnh l p n c - ng ho +n ch Nhn +n Tri u Tin. !
81 y l hai chHnh ph c !Hnh ch ! 'h;ng gi ng nhau cho nn 'h c hnh c cu c
ph !h;ng u phi u !on +n ! c.
Th7ng G n9m 2#%&( cu c n i chi n Tri u Tin b4ng n ( Aun ?in hi p Au c +o F " '
ng u( 5m ng n chi n !ranh ! ln b 3;ng 7p ? c. aun -hH nguy n nhn +n "
Trung au c v aun i nhn +n Tri u Tin c4ng 7nh cho bf lT >m l c ph i lui v v
!uy n *E.
n n9m 2#%*( !rn v !uy n *E 0 '_ ' ! hi p nh 1nh chi n v hai bn v !uy n *E "
l p nn 'hu phi Aun 3 r ng $ 'm. Th ! 'h;ng ai c !h ng r ng ng phn gi i !i p
!hu 3 u hng n9m c a Aun i Nh ! D n l i c !h !r !hnh gi i !uy n chia c ! !
lu +i D c Tri u Tin v Nam Tri u Tin. !
7g i ?L,a6n cD ph i ! ng i Po hi -h(ng?
Nh c n =>ra5n( ng i !a !h ng ngh n ng i Qo Th7i ho c c7c mu !hu n v >ung ! $ %
! gi a ng i Qo Th7i v ng i < p. Iu !h chung !h ng !h ng nh ! v i ng i /
=>ra5n v i ng i Qo Th7i. i u ny hon !on 'h;ng 6ng.
=>ra5n v n l m ! n c Ty . -Tng nh ! ! c c7c Au c gia 'h7c !rn !h gi i( nh ng
ng i n ! ! p 3inh 3 ng !rn l0nh !h =>ra5n 'h;ng !hu c v m ! +n ! c hay ch ng
! c no . =>ra5n c 'ho ng E&X ng i Qo Th7i v ch ng $&X ng i < p. /
- l b n 3 h i ! i 3ao ng i =>ra5n v ng i < p !h ng 7nh nhau m n c =>ra5n * * /
l i c nh ng ng i Au c +n l ng i < pc /
S + nh v y l v1 =>ra5n n m !rn v4ng ! Bal5>!in !hu c b7n o < p. Tr c c;ng /
nguyn n i ny 0 ! ng l v ng Au c c a ng i Qo Th7i( nh ng b ! u ! !h ' I8== !
3au -;ng nguyn( l i !r !hnh m ! b ph n c a Au c < p. Ng i < p !rn 3ang / /
v 0 i i 'i p 'i p 3 ng !rn v4ng ! ny. Th7ng n9m n9m 2#:E( ng i Qo Th7i
Auay v v !hnh l p nh n c =>ra5n. Ng i Qo Th7i 0 !hnh l p Au c gia !rn v4ng !
c !r6 c a ng i < p( v1 !h 'h;ng !h 'h;ng gi l i m ! b ph n ng i < p. / /
? ch 3 0 + y cho ch6ng !a bi ! r ng c7c cu c chi n !ranh ! > a n nay u l !h
o n !ranh Auy n o ! v gi a c7c ! p on !h ng !r ( v1 !h hon !on 'h;ng !h ni r ng
ng i Qo Th7i v ng i < p 'h;ng !h !i p c n c v i nhau. /
i sao & n Qu c L3 'u n ti)u di t dn t c Po hi?
Trong cu c chi n !ranh !h gi i ==( c au c >0 m m u !h ng !r !on !h gi i( m ! m ! $
3 + ng vT l c( m ! m ! !uyn !ruy n ch ngha ch ng ! c( ! c l h c !huy ! v +n ! c $
3iu ng. -h6ng cho r ng +n ! c N5rman +ng +bi chHnh !h ng c a ng i /rian !h ng )
ng( cn ng i Qo Th7i l ch ng ! c h ng nh !. Qo c au c >0 coi vi c !iu ) ) "
+i ! ng i Qo Th7i l m ! m c !iu ch y u. "
T i 3ao ng i Qo Th7i l i b coi l ch ng ! c h ng nh !c Trn ph ng +i n l ch 3 ) "
ng i Qo Th7i cTng nh ! ! c c7c +n ! c 'h7c( c n n v9n ho7 r c r v lu i. Nh ng -
n9m G* !r c -;ng nguyn( ng i Qo Th7i >m l c. T ph n l n ng i Qo Th7i b
>ua u i( ph i 3 ng l u l c 'h p n i !rn !h gi i. !
Ng i Qo Th7i c m ! ;ng nh ! chu Cu. N i y h b coi l nh ng ' v; gia c ( $ 0
lang b ! v b 'hinh r . 0
Khi 3 ng lang b ! 'h p n i nh v y( ng i Qo Th7i ph n nhi u v n gi c b n 3 c ! % !
+n ! c c v !Hn ng ng !;n gi7o l n ng;n ng v phong ! c ! p Au7n. - %
Niai o n Trung !h ' ( ng i Qo Th7i 3 ng ! i c7c Au c gia Thin -h6a gi7o b coi l
+n + gi7o( ph i ch u nhi u 3 b c h i r ! !n 'h c
Sang !h i ' c n i( c4ng v i 3 !i n b c a 'hoa h c ' !hu ! v 3 ph7! !ri n c a ch '
ngha T b n( !rong +n ! c Qo Th7i 0 >u ! hi n nh ng nhn v ! 'i ! >u !( c bi ! l " " $ "
!rong lnh v c !i chHnh( c;ng !h ng v v9n ho7. 81 !h nn m c nh ! nh( h 0 c i
!hi n c hon c nh 3 ng c a m1nh. 8 i b n au c >0 !h5o !huy ! ch ng ! c !h ng "
ng !h1 i u ny l 'h;ng !h ch p nh n c. Th5o ch6ng( +n ! c Qo Th7i vnh vi n l ) .
lT ng i h ng. Nh ng n9m *& c a !h ' II( c4ng v i 3 bnh !r ng c a ch ngha )
Au c( vi c ng i Qo Th7i b b c h i 0 ! ! i m c 'h ng 'hi p. Th ! ra c7ch ni "
c a b n au c >0 v c7i g i l +n ! c !h ng ng ch l c7i c h ! 3 c hoang ng )
n n ra nh m !iu +i ! ng i Qo Th7i m !h;i. $ "
ng th ng H cD ph i do nhn dn H t, c ti p & u ,a hay -h(ng? !
-h6ng !a c b7o !h y c b n n9m m ! l n( m i 'hi c ! b u c T ng !h ng !h1 nh ng
ng c vin !hu c ng Qn ch v n - ng ho u ph i ! i c7c bang !rong !on Au c
ph7! bi u v n ng !ranh c ( v cu i c4ng cn ph i c m ! cu c b phi u !uy n c
!rong !on Au c. 81 !h ng i !a cho r ng T ng !h ng F l nhn +n F !r c !i p b u ' '
ra. Th c ra !1nh h1nh l i 'h;ng ph i nh !h .
Th5o m ! lu ! !uy n c ( c !ri F ch !r c !i p b u ra hai lo i ng i. F ! l ngh vi n ' "
au c h i v hai l nh ng ng i c g i l ng i !uy n c .
Nhn +n F b phi u !r c !i p b u ra c7c ngh vin au c h i( ! c l nh ng ng i ! '
ch c h1nh !hnh au c h i( au c h i ny l m ! c c u ho ! ng !h ng !r c. i u ny
c i m gi ng nh i h i i bi u Nhn +n c a Trung au c( nh ng gi a hai bn c
m ! 3 'h7c nhau v b n ch !. 81 au c h i v T ng !h ng F c m ! m i Auan h ' "
Auy n l c 3ong 3ong( ch c l n nhau( cn i h i i bi u Nhn +n c a Trung au c %
l c Auan Auy n l c ! i cao c a nhn +n !on Au c( ch ! ch Au c gia l +o i h i i
bi u Nhn +n c a Trung au c b u ra( hai bn c m i Auan h c p !rn c p + i. "
81 gi a au c h i v T ng !h ng F c m i Auan h c !h4 nh v y( cho nn 0 c m ! ' " $
bi n ph7p 'h7c !uy n c T ng !h ng( ! c l ch nh ng ng i !uy n c . "
Sau 'hi ng c vin hai ng 0 !ranh c >ong( c7c bang + a !h5o ! l nhn 'h u( ! " ,
ch c c7c c !ri b phi u b u ra m ! 3 ng i !uy n c . Sau ( nh ng ng i !uy n c
ny "!rong !on Au c c 'ho ng h n b n !r9m ng i, ! ch c m ! on !uy n c ! p
!rung ! i Th ; \a3hing!on b phi u T ng !h ng.
Tuy nhin( nh ng ng i !uy n c cTng 'h;ng b phi u !u !h5o _ nguy n b n !hn m1nh( "
h ph i + a !h5o _ nguy n c a c !ri !rong bang c a m1nh( !r c h ! ph i !r1nh by v i "
c !ri l 3 b phi u cho ai( 3au m i i \a3hing!on. *
N u nh ng i !uy n c 'h;ng mu n + a !h5o _ mu n c a c !ri b u phi u !h1 h 3 *
b b0i mi n( v1 !h ph ng ph7p !uy n c gi7n !i p ny mang !Hnh 3u 37! r ! cao( cho nn .
n cTng g n nh l !uy n c !r c !i p.
Q4 l nh ng i bi u c +n !r c !i p b u ra( 3ong nh ng ng i !uy n c 3au 'hi l a
ch n >ong T ng !h ng 3 h ! Auy n l c v ' ! !h6c 3 m nh c a h * "
T i 3ao !rong Aun i F 'h;ng c Aun hm nguyn 3o7ic Qapan '
Trong Aun i F ( Aun hm cao nh ! l i ! ng n9m 3ao ch 'h;ng c Aun hm '
nguyn 3o7i. Trong cu c -hi n !ranh Th gi i ==( m ! 3 ! ng lnh c chi n c;ng cao
nh ! nh Far3hal /i>5nhaog n 3au chi n !ranh cTng ch c i ! ng n9m 3ao. T i
3ao v yc
8 n l 3au 'hi -hi n !ranh Th gi i == ' ! !h6c( n c F ng i !a c4ng 0 ! ng + !Hnh '
phong cho m ! 3 ! ng lnh cao c p n i !i ng nh ! Aun hm nguyn 3o7i l c Aun( !h
nh ng c7c c Auan h u Auan l i ph7! hi n !h y r ng +anh ! nguyn 3o7i "Far3hal, l i "
hon !on gi ng nh !n h c a !ham m u !r ng l c Aun F Far3hal. N u c phong '
hm nguyn 3o7i !h1 nguyn 3o7i Far3hal g i !h5o !i ng /nh 3 l Far3hal Far3hal ngh5 *
Au7 l !ai.
-7c c Auan h u Auan c m !h y v n ny r ! 'h 'h9n gi i Auy !( cho nn 3au 'hi
!h o lu n nhi u l n 0 !r1nh by v i T ng !h ng <u+ v5n. -u i c4ng ng i !a !h y ! !
nh ! l 'h;ng ! hm nguyn 3o7i n a. Qo c p ! ng n9m 3ao 0 !r !hnh Aun hm $
cao nh ! !rong Aun i F . 8 nh ng ng i nh Far3hal cTng ch c phong Aun hm '
! ng n9m 3ao.
Trong l ch 3 n c F ( 0 nhi u ng i c phong hm nguyn 3o7i l c Aun( l '
T ng !h ng u !in \a3hing!on v Bhan>ing. Sau 'hi Bhan>ing Aua i !h1 Aun hm
nguyn 3o7i 'h;ng bao gi c 3 + ng n a.
i sao 1it!6, s d ng hnh ch T# nU !' &i u t ng cho ng Qu c V3?
Trong !h i ' n c c ch u Auy n !h ng !r c a Hi!l5r( h1nh ch ]8 n^ u cTng c(
n 'h;ng nh ng ! ng !r ng cho n n !h ng !r chuyn ch ph7! >H! c a n c c !h5o
ng au c I0( m cn ! o ra nh ng n i au 'h v; ! n cho nhn +n Qo Th7i( cTng nh
nhn +n ! ! c c7c n c b n c c au c I0 >m l c.
-h ]8 n^ cn c g i l ch !h p ngo c. N 0 c l ch 3 r ! >a > a. Ngay ! h n $
b n ngn n9m !r c -;ng nguyn( h1nh ch ]8 n^ 0 >u ! hi n. n c n !h i c " & #
i( n bi u hi n h nh ph6c ! i cao. Trung au c n 0 c l u hnh h i 8b T c " & !
Thin n9m chHnh Auy n( b 0 nh m ch ny l ]8 n^. Tr c !h i Hi!l5r( m ! 3 ng i
c 0 ! ng 3 + ng h1nh ! ng !r ng cho ch ]8 n^ ny r i.
F4a hf n9m 2#$&( Hi!l5r c m !h y r ng ng au c I0 c n m ! bi u ! ng ! ng !r ng
c !h !hu ph c c lng ng i. Sau nhi u 3uy ngh( h n !hi ! ' m ! l7 c v i m ! !
vng !rn !r ng( gi a v ch ]8 n^ mu 5n v h n 0 c m !h y h ! 3 c c _ v l7 ! * ! !
c ny. Th5o c7ch gi i !hHch c a h n !h1 m u 5n ! ng !r ng cho _ ngha >0 h i !rong !
cu c v n ng c a b n h n( m u !r ng ! ng !r ng cho ! ! ng +n ! c ch ngha( cn ! !
ch 8 n !h1 ! ng !r ng cho 3 m nh chi n !h ng c a gi ng ng i /rian. Th c ra !h1 " !
Hi!l5r !uyn !ruy n cho ch ngha ch ng ! c c c oan( coi ng i /rian l ch ng ! c cao
Au_ nh !. 8 3au + i l c ch ]8 n^( ng au c I0 0 'h;ng ng ng 'hu ch !r ng
!h l c.
n n9m 2#**( ng au c I0 ln ch p chHnh( ch ]8 n^ l i !r !hnh h1nh ! ng !r ng
cho n c c au c I0( nh ng + i con m ! c a nhn +n !h gi i( n ch ! ng !r ng !
cho ! i 7c m !h;i.
i sao cc hong c a n c 7ga c g i ! Sa hong?
8 v n ny( u !in ph i ni ! i nh c !i c a !hnh ?a F0 !h i c i -53ar. N9m
:% !r c -;ng nguyn( 8i n Nguyn ?0o ?a F0 0 + a vo chi n c;ng c a -53ar cTng "
nh Auy n !h v !i 3 n c c l n c a ;ng !a !uyn b -53ar l nh c !i !r n i.
Tuy r ng h i b y gi ( ?a F0 !h5o !h ch c ng ho c i( nh ng Auy n l c c7 nhn c a
-53ar 0 ln ! i nh cao.
Sau 'hi ;ng ch ! i( !n c a ;ng 0 !r !hnh ! ! ng !r ng cho ' c !i( cho ' Aun 0 0
ch chuyn ch ( v1 !h nhi u !ay Aun ch chuyn ch c7c n c ph ng Ty 0 +4ng
-53ar lm +anh hi u c a m1nh( ni ln Auy n !h v uy l c ! i cao c a m1nh. "
Ngy 2G !h7ng ging n9m 2%:)( hong =van T c a n c Nga "cTng g i l =van "
Hung D o, ln n m Auy n. T c hm chHnh !h c c a ;ng l i c;ng ! c Fo>cva v !
!on cbi Nga. =van T 0 'h;ng !ho m0n v i c7i ! c hi u i c;ng ! c( v1 !h l6c " "
i mT mi n( ;ng ! > ng l Sa hong. -h Sa l chuy n m c a ! ?a !inh -53ar( ! c l "
;ng !a ! coi m1nh l -53ar v ! _ r ng m1nh 3 !r !hnh c !i c a !on cbi Nga( >y *
+ ng l i m ! Au c c ng !h nh nh ?a F0 > a. T Sa hong !r !hnh +anh hi n "
c a c7c Aun v ng Nga. -n n c Nga !r !hnh ]N c Nga c a Sa hong^.
N9m 2)$2( Bi!o!r i i +anh hi u l Hong ( nh ng ni chung ng i !a v n g i " %
;ng l Sa hong v c 'hi +4ng c Sa hong l n Hong . %
i sao coi chi' & cu ! &i u t ng c a ho &nh?
Trong Kinh Th7nh c o n nh !h nyR ]Th ng Y5hova ! o ra ng i nam l /+am(
r i l i l y m ! c7i > ng 3 n c a /+am ! o ra con ng i n Pva( nh con ch7u c a
h 3inh 3;i n y n v lm 9n 3inh 3 ng r ! h ng !h nh.
Nh ng !rong nhn lo i l i 3 n 3inh ra nh ng ' !ham h ng l c( 'h;ng ngh ! i 0
chuy n c n c4 lao ng( v1 !h m i n y 3inh nh ng ! i l a b p( h ho7 v b o l c( phong "
'hH o c c a nhn lo i b ! u h ho i. Th ng n i gi n( Auy ! nh +4ng n n !
h ng !hu hu +i ! !h gi i ny "
Nh ng ch7u i !h chHn c a /+am l No5( ! c !r ng c a ! c H5br l m ! ng i h !
3 c !rung !hnh v i Th ng . Lng ch !r ng gi !r n chHnh ngha( c9m gh@! 3u 3 c !
c7c i u 7c !rong loi ng i.
F ! h;m Th ng b o No5 r ng m ! ! 3 p b h ng !hu nh n ch1m. No5 ph i l p $ !
! c lm m ! con !huy n h1nh vu;ng c ba ! ng !r7nh n n. No5 !un !h5o l i c9n + n $
c a Th ng ( lm >ong chi c !huy n h1nh vu;ng( a ! ! c m i ng i !rong gia 1nh
c4ng v i gia 36c( gia c m !rong nh a ln !huy n
H ng !hu '@o +i 2%& ngy( ng p ch1m ! ! c n6i cao v nh c a( lm ch ! v; 3 ng i(
ch ring c gia 1nh No5 c an !on v; 3 . n 'hi n c 3 p 3 a r6!( No5 Auy ! nh !
!h con chim b cu cho n i !h7m !hHnh( nh ng con chim ch l n h ! m ! vng r i bay
v . No5 bi ! r ng 'h p c7c n i v n cn l n c( cho nn con chim 'h;ng c ch no ! %
u. 8i ngy 3au( No5 l i !h chim b cu. ?6c con b cu !r v ( !rn m n ng m
nh7nh !r7m m u l c( No5 nh1n !h y !h h ! 3 c 3ung 3 ng( v i u ny ch ng ! n c
l ! 0 r6! l ra nh ng nh7nh cy non nh; ln 'h i m ! n c( !h l ;ng a ! ! c gia $
1nh !r v l c a( b ! u >y + ng m ! cu c 3 ng m i^. !
-huy n con chim b cu v nh7nh !r7m b7o !r c cu c 3 ng ho b1nh v an ninh 0 !h5o "
Kinh Th7nh m c ph bi n ra !on !h gi i. n nh ng n9m *& !h ' I8==( chu
Cu n ra m ! cu c chi n !ranh '@o +i h n *& n9m !r i( lm cho chu Cu( c bi ! l nhn $ "
+n c ch1m !rong au !h ng !r m !r ng. Th i b y gi ( ! i m ! 3 !hnh !h n c
c( l u hnh m ! !h 'h9n ' ni m( !rn v h1nh con chim b cu ng m m ! nhnh " *
!r7m( ph n 7nh nguy n v ng mong ch ho b1nh c a nhn +n( v1 !h con chim b cu v "
nh7nh !r7m 0 ! ng !r ng cho ho b1nh.
Sau cu c -hi n !ranh !h gi i ==( nh ho 3 l n Bica33o 0 v m ! con chim b cu !r ng ' * !
ang bay( g i ! ng i h i Ho b1nh !on !h gi i( ng i !a g i con chim b cu ny l $
-him b cu ho b1nh.
i sao t, n Qat6c!o t, thnh i u t ng t, ng cho th t & i t,ong cu c i con
ng i?
Ngy $& !h7ng 37u n9m 2E2% ! i ngo i ; Thnh ph Za!5clo c7ch !h o Druc>5n n c D
$* 'm v phHa nam( lin Aun ch ng Bh7p 0 ph7! ng m ! cu c !i n c;ng m0nh li ! vo "
Aun i Bh7p +o Napol5on ch huy.
Th ! l m ! !r n chi n long !r i l !( !r c 3 ! n c;ng ! c a lin Aun( Aun i
Bh7p 0 !an v 'h;ng cn m ! m nh gi7p( !h ng 3o7i Napol5on ch cn c7ch gi m chn - %
!h +i r i b Aun i m ch y !h c m ng.
Napol5on >u ! !hn ! m ! gia 1nh Au_ ! c 0 3a 36! !rn o -oc. N9m 2)#*( ;ng $:
!u i( b ! u >u ! u l +i n. Trong h n m i n9m !r i( ;ng 7nh ;ng + p D c( ! " ( !
'h;ng !r n no l 'h;ng chi n !h ng( 'h;ng nh ng ch > ng h4ng !rn i l c chu Cu m !
cn chinh ph c c /i - p c4ng nhi u v4ng ! a Trung H i( lm cho v; 3 v ng
c;ng ph i c6i u > ng !h n( v nhi u Au c gia nh bi n !hnh phin !hu c c a n c
Bh7p.
Q4 cho c7c n c m nh chu Cu 'h;ng can !m ch u !h ! b i( lin ! c ! ch c nhi u
nhm ng minh ch ng Bh7p( nh ng !r c m ! !ay !hi n chi n nh Napol5on( h h u "
nh 'h;ng !1m ra c m ! n no 7ng ' .
N9m 2E&:( Napol5on > ng lm hong ( i v ng mi n +o chHnh !ay gi7o hong ! ln " $
u. - !h ni r ng m i !h vinh Auang !rong cu c i m ! con ng i Napol5on u 0
c ! n h ng. Ng i !a ! ng g i Napol5on l a con yu c a Th ng ( v Th n
-hi n !ranh.
Nh ng ! n9m 2E&E v 3au( cu c i Napol5on b ! u >u ng + c. Trn chi n !r ng !
;ng b !h ! b i nhi u l n. Q4 cho n9m 2E2:( lin Aun ch ng Bh7p 0 >;ng vo Bari3( b ! !
Napol5on ph i !ho7i v ( nh ng ;ng v n cn 37ng ! o c m ! ' !Hch c a ' !h ! b i. % 0
Lng b ch y 'h i n i i y l o Pnb v l i i v ng mi n. "
Song >u !h !h ! b i 0 'h;ng c c7ch no >oay chuy n c n a r i( cu i c4ng ;ng 0
! c c ! ! c vo !r n Za!5clo. i v i Napol5on m ni !h1 chi n + ch ny c !Hnh ch ! $
Auy ! nh. Sau ;ng !a 'h;ng cn c c h i ch nh n binh m0 c !h l i !i p ! c
lm m a lm gi( v1 !h chi n + ch Za!5clo !h ng c +4ng ! ng !r ng cho !h !
b i !rong cu c i con ng i.
,)n th gi i cD &ao nhi)u th ti ng? #
Hi n nay !rn !h gi i c 'ho ng 37u ! con ng i( chia nhau 3 ng !rn n9m l c a v "
phn ra 'ho ng hai !r9m Au c gia. Bh n l n c7c con ng i 'h;ng ch 'h7c nhau v phong
! c ! p Au7n m cn +4ng nh ng ng;n ng 'h7c nhau.
Th5o b n i u !ra b7o c7o c a `NPS-Z ?in Hi p au c !h1 !rn !h gi i c hai ngh1n "
b y !r9m n9m m i !h !i ng. Nh ng m ! 3 nh >0 h i h c Nga v c l i ni r ng
!rn !h gi i c n9m ngh1n 37u !r9m n9m m i m ! !h !i ng. Ni chung !rn !h gi i c
hai ngh1n n ba ngh1n !h !i ng.
Nh ng !rong c7c !h !i ng phong ph6 ny( !h1 c !rn m ! ngh1n b n !r9m !h !i ng ho c $
'h;ng c c;ng nh n l !h !i ng c l p( ho c 3 p b !iu vong. - 'ho ng hai m i $ !
!h !i ng h u nh ngy nay 'h;ng cn ai bi ! ni n a( ba ph n ! c7c !h !i ng !rn !h
gi i cn ch a c ch vi !. -h c 'ho ng %&& !h !i ng 0 c ng i !a nghin c u
! ng i y .
Trn !h gi i c 'ho ng m i ba !h !i ng m 3 ng i 3 + ng ln ! i !rn n9m m i
!ri u. Trong 3 !i ng Hn( !i ng /nh( !i ng Ty Dan Nha( !i ng Nga u c !rn m ! "
!r9m !ri u ng i !rn !h gi i 3 + ng. Ti ng Bh7p !uy c 3 ng i 3 + ng 'h;ng ! i "
m ! !r9m !ri u nh ng l i c n $G Au c gia l y !i ng Bh7p lm ng;n ng chHnh !h c. "
-am run l m ! n c nh mi n Ty chu Bhi( ngh5 ni n c ny c !rn m ! ngh1n !h
!i ng. Trn !h gi i !h !i ng c 3 ng i 3 + ng H! nh ! l Za!( ch c %& ng i ni.
? i c m ! !h !i ng nhn ! o l au c ! ng . au c ! ng l m ! !h !i ng b !r
!rn !h gi i. -7c n c !rn !h gi i u c ng i bi ! 3 + ng.
h gi i cD & y -W *uan no?
Hai !h ' !r c -;ng nguyn( !hnh ?a F0 c m ! !7c gi l hnh gia !n l /n! ba!. Sau
'hi i chu +u c7c n c !rn !h gi i( ;ng 0 nu ln b y n i +anh !h ng l n ph n nh !
c !r1nh 'hoa h c v v9n ho7 c a !on !h c7c v4ng chung Auanh bi n a Trung
H i. Ngy nay ng i !a g i b y n i +anh !h ng ny l ]D y ' Auan !h gi i^. ]D y ' !
Auan !h gi i^ g m cR
2. Kim ! !h7p c /i - pR l c;ng !r1nh 'i n !r6c c > a nh ! !rong l ch 3 c a b y '
Auan( 0 c ng i i > a >y + ng !r c y 'ho ng :.G&& n9m( cho ! i nay v n cn %
g1n gi hon h o.
$. 8 n !r5o DabilonR ? m ! i p b ng ! c b n ! ng( cao $% m@!( !rn m i ! ng !
c !r ng nh ng hoa c ' l ( nh1n ! >a !h1 nom c nh l m ! v n hoa p !r5o !rn (
cao. T ng !ruy n v n hoa ny l +o au c v ng Dabilon 0 cho >y + ng an i b
8 ng phi 3 ng >a c h ng.
*. n !h n !h n /r!5mi> Pph+oR n !h i ny cao 2$& m@!( r ng G% m@!( >ung Auanh
c 2$) c ! !r b ng 7. Trn c7c c ! 7 ny mang nh ng h1nh iu 'h c !h hi n c7c ! "
chuy n !h n !ho i "
:. T ng Th n Q ! Zlympia ! !rong n !h Th n Q ! !rn n6i Zlympia mi n Nam $
Hy ? pR T ng cao 2% m@!( !hn b ng g 5n( !rang 3 c b ng vng( ng voi v 7 Au_.
Tay ph i c a Th n gi ra b c ! ng n !h n -hi n !h ng( cn !ay !r7i n m chi c g y ! !
! ng !r ng cho Auy n uy c a m1nh( !h n !h7i r ! l !rang nghim. Ti c r ng !rong !h
b c ! ng ny 0 b hu ho i.
%. ?9ng m Halicacna> Th Nh KR Th ' =8 !r c -;ng nguyn( Au c v ng -alia
!i u /3ia 0 >y + ng 'hu l9ng m ny cho v ng h u. ?9ng m c + ng ln b ng
7 hoa h1nh ch nh !( phHa !rn c $: h1nh 'im ! !h7p. Trn nh c ! c ! ng vua
Halicacna> ng i c4ng v i v ng h u !rn chi n >a. n !h ' I8( l9ng m ny 0 b
hu ho i.
G. T ng !h n F ! !r i !rn o <;! a Trung H iR D c ! ng ny 0 c 37ng !7c $
' ni m 3 'i n o <;! !ho7! 'h i cu c vy h0m '@o +i. T ng c 6c b ng " "
ng !hau( cao ! i *# m@!( ! c a h i c ng c a o ny. N9m $$: !r c -;ng nguyn $
b c ! ng 0 b ph7 hu !rong m ! !r n ng !.
). -y fn bi n /l5c>an+ria lm !rn o Bhala> bn ngoi c a h i c ng /l5c>an+ria
n c /i - pR cao 2$$ m@!. Trn nh !h7p c b c ! ng !h n /polon l n. n m !rn
nh !h7p ! m ! ng n n n r ! !a( ch + n cho !u bf i l i. T ng !ruy n ' l i r ng c7c %
!u bf c7ch >a :& 'm cTng c !h !r;ng !h y 7nh fn !rn nh !h7p. Ng n fn bi n ny
cn c gi cho ! i !h ' I== 3au -;ng nguyn.
i sao 266thov6n c t(n vinh ! T7h c hnhU? Papan
Trn !h gi i c m ! 3 nh c 3 ! ! i !hnh ! u cao u c !hm m ! +anh hi u !;n ' "
> ng ! !r c !n m1nh. Trong 3 o ring m ! m1nh nh 3o n nh c o n i !i ng $
D55!hov5n c c c7i +anh hi u ]Nh c Th7nh^ "
D55!hov5n ! nh 0 3 ng !rong c nh b n c4ng( ;ng ph i v a lm vi c 'i m !i n v a h c "
! p v nh m i c c !ri !h c m i v ! ! ng m i. -u c 3 ng gian 'h 0 mi giTa
_ ch c a ;ng. 81 !h !rong c7c !7c ph m c a ;ng lu;n lu;n !h y n i ln ch u !ranh ,
ch ng l i 3 ph n.
D55!hov5n 'h;ng bao gi chi u !h5o !hi i( 'h;ng bao gi a +ua v i !h i !h . Nh !i
n9ng >u ! ch6ng v v i ph m c7ch b ! 'hu ! c a m1nh( ;ng 0 c ! ! c c7c ng ,
nghi p !;n 'Hnh( c ng i i 'hm ph c. "
N9m 2E2%( ;ng :% !u i( hai !ai b ng nhin u b i c( nh ng ;ng + a vo nh ng c g ng !
'in c ng( +4 cho !ai i c v n 3o n ra c nh ng !7c ph m 'i ! >u !( !rong 3 c % , "
b n ]Niao h ng h p > ng^ "cTng g i l b n Niao h ng 3 #,.
N u nh c7c ]!h7nh nhn^ !h ng c !rH !u v ph m c7ch 3iu phm( !ho7! ! c( !h1 !rong c7i " ,
+anh hi u ]Nh c Th7nh^ c a D55!hov5n 'h;ng nh ng ch bao hm n i +ung ni !rn( m "
l i cn hm _ c phong c7ch ! ! ng v !h nghi m c 7o. "
-h6ng !a c !h !1m !rong b n Niao h ng nh m nh "cTng g i l b n Niao h ng 3 %, "
m ngh5 !h y c7i !m !hanh nh m ! !ri ! nhn mu n !1m hi u _ ngha chn chHnh c a i
3 ng con ng i( cTng c !h + a vo b n Niao h ng /nh h4ng "cTng c !n l b n Niao
h ng 3 *, ngh5 !h y nh ng g1 D55!hov5n ca ng i v ! lng !;n 'Hnh c7c anh h4ng(
cng c !h + a vo b n Niao h ng i n vin "cTng cn c g i l b n Niao h ng 3
G, ngh5 !h y nh ng l i u y m h ng v ng ! i !hin nhin c a ;ng.
Trong c7c !7c ph m c a D55!hov5n 0 6c h p c7c 'h n n c a ;ng( +Tng 'hH c a ;ng( ,
ni m hoan l c c a ;ng v c n i bi ai c a ;ng. ?0nh v c ngh !hu ! v l0nh v c ! ! ng "
m ;ng ! ! i !h1 c !h i b y gi l n cho ! i ngy nay ch a c m ! ng i no 'h7c v n %
! i c. - !h ni D55!hov5n 'h;ng h !h n v i +anh hi u ]Nh c Th7nh^ m ng i !a ( "
! ng cho ;ng. $
i sao con ng th(ng th ng c i c g i ! T/on ng t ! aU? !
Q i !ri u nh H7n( Trung au c 0 m c m ! con ng !h;ng !h ng bu;n b7n c
'h i i m l Th ; Tr ng /n !h i b y gi "nay l Ty /n, v v ! ngang Aua i l c !
chu ( ch y !h ng ! i a Trung H i r i v ! bi n( ! ! i i m cu i c4ng l !hnh ?a )
F0. Th;ng Aua con ng !h;ng !h ng '@o +i h n b y ngn 'il;m5!( lin ' ! ba l c a
chu ( chu Bhi v chu Cu( +n ! c H7n 0 chuy n ! i !on !h gi i n n ' !hu ! n;ng '
nghi p( !h c;ng nghi p !in !i n( bao g m c b n ph7! minh l n c a Trung au c. " "
Ng c l i nhi u 3 n v ! v v9n ho7 c 7o c a ph ng Ty nh 3 ! ( l c ( nho( + a
chu !( c n Bh ! gi7o c a n ( h i ho c a Hy ? p cTng c !ruy n nh p vo #
Trung au c. N n 'inh ! v v9n ho7 c a hai mi n ;ng Ty( nh c -on ng !h;ng
!h ng ny 0 c giao l u( 5m l i nh h ng r ! l n cho 3 ph7! !ri n c a n n v9n
minh !h gi i.
Trn con ng bu;n b7n ny( h i b y gi !h hng c !r i nhi u nh ! l ! l a( m !
c 3 n c a Trung au c. 81 !h con ng ny 0 c g i l ]-on ng ! l a^. Ngh5 $
ni 'hi m ! v hong ?a F0 l n u !in m c b Au n 7o b ng ! l a +o Trung au c $
3 n >u ! i >5m h7! 0 gy ch n ng c 'inh !hnh ?a F0.
N9m 2*# !r c -;ng nguyn( Tr ng Khin >u ! ph7! i Ty 8 c( nh ng ch ng bao lu )
;ng b Aun Hung N; b !. Sau 22 n9m b giam gi ( ;ng !r n !ho7! v n n9m 2$G !r c !
-;ng nguyn !h1 !r v c Tr ng /n. Q i 3 ch o c a Aun Hung N;( 'h ng ch
c 'hu v c H Ty !h;ng ! i Ty 8 c. N9m 22# !r c -;ng nguyn( m ! l n n a H7n
8T l i 3ai Tr ng Khin i 3 Ty 8 c. Lng ! i !r c L T;n "Nay !hu c v4ng 3;ng V
? v h V T c l i 3ai ph 3 n c7c n c i Nguy ! Th ( /n T c "nay l =ran,( ! 1 "
auyn c " n !h i c ,. Sau n n9m 22% !r c -;ng nguyn !h1 !r v Tr ng #
/n.
Qo nh ng h n ch c a i u 'i n l ch 3 ( 3 !h n H7n ch a !h !h5o -on ng !h;ng "
!h ng ny m ! i c Au c ?a F0 c a ph ng Ty. N u 'h;ng( !h5o l i c7c 3 gia(
l ch 3 c a !h gi i 3 ph i vi ! l i. *
i sao # n LS , ng hnh -h(ng c a vo T2 y -W *uan th gi iU?
8 n ?_ Tr ng Thnh l m ! c;ng !r1nh 'i n !r6c v i c > a nh ! !rn !h gi i. Nom
n nh m ! con r ng 'h ng l u n 'h6c ! !rn >u ng( '@o +i lin min ! i G.)&& 'm.
-4ng v i 'im ! !h7p /i - p( 8 n ?_ Tr ng Thnh c coi l hai ' !Hch c !Hnh ch !
!iu bi u nh ! !rn Tr7i ! ny. Tuy nhin !n c a 'im ! !h7p /i - p !h1 c ! ln $
hng u c a ]D y ' Auan !h gi i^( cn 8 n ?_ Tr ng Thnh Trung au c l i b
g ! ra ngoi b y ' Auan y. l 3ao v yc
]D y ' Auan !h gi i^ g m cR Kim ! !h7p c a /i - p( v n !r5o Dabilon( l9ng m
Halicana> Th Nh K( ! ng Th n Q ! !rn n6i Zlympia Hy ? p( n !h !h n
/r!mi> Pph5+oU( ng n fn !h n Bhala> /i - p( b c ! ng ! c h1nh !h n /polon
o <;!.
]D y ' Auan !h gi i^ ny 0 c nh !h /n! ba! nu ln !rong !h ' == !r c -;ng
nguyn. H i y nh !h ny 3 ng ! i !hnh Ii+on Bh5ni>i !rn b bi n phHa ;ng c a
a Trung H i( m !rong !h i ' y !h1 cn ch a 'hai !h;ng con ng ! l a ! Trung
au c 3ang ! i b bi n phHa ;ng a Trung H i. 81 !h nh !h ni !rn cn ch a c
bi ! r ng ph ng ;ng c m ! !o Tr ng Thnh h4ng v. D i v y ;ng 0 'h;ng a
!o Tr ng Thnh y vo m ! !rong ]D y ' Auan !h gi i^ v l i u c !h hi u
c.
-ho ! i !h i ' c n i( c7ch ni v ]D y ' Auan !h gi i^ l i c nh ng n i +ung 'h7c.
Hi n nay( ]D y ' Auan !h gi i^ m ng i !a ni ch cR u !r ng c h1nh !rn "
!hnh ?a F0 n c =!alia( fn bi n Bhala> /l5c>an+ria n c /i - p( 8 n ?_ Tr ng
Thnh Trung au c( c7c c;ng !r1nh 'i n !r6c b ng 7 > p h1nh vng !rn !rn bi n I
Khn n c /nh( ng n !h7p nghing Bi>a =!alia( Th7p ? u ?y Nam Kinh Trung
au c( Nh !h I;phi =>!ambun Th Nh K.
i sao t,ong ti ng 7h t ! i cD nhi u ch 1n n nh th ?
Nh ! D n l m ! n c l7ng gi ng c a Trung au c( !rong !h i c i n c ny 0 c
nhi u m i Auan h !rao i v i Trung au c. "
Q i !ri u nh T4y v nh ng( n n 'inh ! c a Trung au c ph n vinh( v9n ho7 ph7!
!ri n h ng !h nh. Nh ! D n !r c 3au 0 c i m i ba nhm ]Khi n ng S ^ "3 gi
ph7i n nh ng, ! i !ri u 1nh nh ng h c ! p( nhm ;ng nh ! ln ! i h n
37u !r9m ng i. F ! 3 ' c 37ch v ho !h ng Nh ! D n 4n 4n '@o n !h ; nh 0
ng v Tr ng /n h c ! p c7c lo i 'i n !h c v9n ho7 c4ng c7c 37ch 'inh i n c a
o Bh !. Sau 'hi h c ! p !hnh c;ng( m ! 3 ng i cn l i Tri u 1nh nh ng
lm Auan( nh ng ph n l n 0 v n c r i !Hch c c !ruy n b7 v9n ho7 c a !ri u i nh
ng.
- n Thin hong c a n c Nh ! !h i b y gi cTng m i nh ng +anh 3 3ang bn y
c !h h c ! p v9n ho7 c a nh ng( ng !h i Thin hong cTng b nhi m m ! 3 "
l u h c 3inh ! !ri u nh ng !r v !rao cho h !r7ch nhi m m; ph ng !h5o c7c ch "
chHnh !r ( 'inh ! ( v9n ho7 c a nh ng !i n hnh c i c7ch !rong n c. -huy n "
ny c l ch 3 ghi l i v i c7i !n l ] i ho7 c7ch !n^.
Nh ng ng i c h c c a Nh ! D n ! i l u h c ! i !ri u 1nh nh ng 0 !inh !h;ng
v9n ho7 Trung au c( h 3 + ng !h ch !h o v nh ng b c a ch H7n nh m 37ng ! o
ra m ! !h v9n ! vi ! !i ng Nh ! g i l ]binh gi +anh^ "Ka!a'ana, v ]phi n gi
+anh^ "Hiragana,. Trong 3 c7c ch ny c nh ng ch H7n c hon !on nguyn( ch
c c7ch c b i 'h7c m !h;i.
Trong !h i ' c n i( Nh ! D n !i p !hu 'inh nghi m !in !i n c a c7c Au c gia ph7! "
!ri n ph ng Ty !i n hnh c i c7ch( nh h ph7! !ri n r ! nhanh v v9n ho7 v
0 v ! Trung au c.
T cu i !h ' I=I( m ! 3 ph n ! !rH !h c Trung au c l i '@o nhau 3ang Nh !
h c ! p 'inh ! ( v v9n ho7 c a Nh ! D n. 81 !rong ng;n ng Nh ! D n c nhi u ch
H7n( cho nn 'hi >u ! + ng nh ng ng i ny 'h;ng ph i h c ng v9n ! m v n nhanh %
chng !hHch nghi c. -h ng h n nh Khang H u 8i( ? ng Kh i Siu( hai v ny v a )
! i ! Nh ! 0 c !h i !ho i giao l u ngay v i nh ng ng i c h c Nh ! D n( ! !
c u + a vo nh h ng c a !ruy n !h ng v9n ho7 Trung au c v i Nh ! D n.
i sao ' t s - ! c cao nh t t,)n th gi i c g i ! T+ ! c th gi i
Juin6ssU?
Nuin533 v n l !n m ! > ng lm r u. I ng ny 0 c ! i h n $&& n9m l ch 3 . N
v n 3 n >u ! m ! !h r u g i l r u Nuin533. ]?m r u^ v ]nh ! !h gi i^ ! ! nhin
l hai chuy n hon !on 'h7c nhau( nh ng 0 c m ! c h i ng u nhin lm cho hai i u " %
ny c !h g n b v i nhau. !
N9m 2#%2 vin Au n l_ > ng ny !n l Biphy( !rong 'hi i 39n b ng nhin n y ra m ! _
ngh m i l R con chim c mu l;ng ng vng ph i ch9ng l loi chim bay nhanh nh ! chu
Cuc Lng !a bfn !1m h i ! ! c c7c c Auan ! v n( l c l i r ! nhi u ! li u 37ch v ( "
nh ng cu i c4ng cTng ch ng c ai !r l i c cho ;ng !a cu h i ny. )
81 !h ;ng !a m i b ! u bin 3o n m ! cu n 37ch chuyn m;n !r l i nh ng cu h i i !
lo i nh !h c a ! ! c m i ng i. Biphy !hu !h p c7c ! li u v v n ny( ng !h i "
c4ng v i m ! ng i anh 5m l Faiao! h p !7c !hnh l p m ! c Auan chuyn m;n !hu !h p
!i li u v nh ng g1 ]nh ! !rn !h gi i^. "
N9m 2#%% 0 >u ! b n cu n 37ch l n v c7c ' l c !h gi i Nuin533. -h !rong ba !h7ng(
37ch 0 b7n h ! 'h;ng cn cu n no v !r !hnh m ! !rong c7c cu n 37ch c 'h7ch
hng !ranh c p.
8 3au ban bin ! p c a cu n 37ch ny n9m no cTng ph i b r ! nhi u !h i gian !h m ,
!ra( phn !Hch( 3 a ch a c7c !i li u c lin Auan >u ! b n m ! cu n 37ch m i. n u "
nh ng n9m #& !h ' II( cu n 37ch v ' l c !h gi i Nuin533 0 c + ch !hnh hng
ch c !h !i ng. T ng 3 l ng ph7! hnh ln ! i vi ch c !ri u b n. "
T ! c nh ng c7i g1 ]nh ! !h gi i^ u c ghi l i !rong b 37ch v ' l c !h gi i
Nuin533( bao Au7! c7c m ! !rong !h gi i ! nhin v !h gi i con ng i( l n !h1 n vT $
!r v c7c !hin !h ( nh !h1 cho n c7c loi c;n !r4ng( c hoa( ! o( n mg Nh c nh ng
ch !r ng l ]!h6 v ^ v ]m i l ^( n c c gi ! ! c c7c n c h ! 3 c hoan
nghnh( v c coi l ]!h vi n nh ng c7i nh ! !h gi i^. 81 !h ! ! c c7c ' l c nh ! "
!h gi i c !hu !h p vo !rong 37ch ny u c ng i !a g i l ]' l c Nuin533^.
h vi n th gi i ! n nh t th gi i u?
Th vi n au c h i F l !h vi n l n nh ! !h gi i. N c >y + ng !h ; " ' "
\a3hing!on ! i m ! n i !ao nh0( phong c nh r ! p. Th vi n ny c 37ng l p n9m ( "
2E&&. Sau n hai l n b ! ch7y !rong chi n !ranh r i n 2EEE l i c >y + ng l i
v chHn n9m 3au c;ng !r1nh m i c hon !hnh.
Th vi n au c h i F l m ! c;ng !r1nh 'i n !r6c cao n9m ! ng !rn m ! h1nh vu;ng " '
+i n !Hch ! i * v n m$. Trung !m c a h1nh vu;ng y l m ! phng c c c !o h1nh b7! "
gi7c( ch cho $%& ng i c( b n chung Auanh chia lm phng c cho ngh vi n( "
phng c b7o( phng h i ho v phng c cho ng i m4. T ng 3 ch ng i l 2%&&
ch .
n n9m 2#*# phHa ;ng !h vi n chHnh l i >y + ng m ! !h vi n ph 37u ! ng. " "
Ngoi 'ho 37ch c !h !ng !r 2& !ri u cu n( cn c phng c( phng m c l cg "
S 37ch m Th vi n au c h i F l u !r !h1 h ! 3 c phong ph6( 3 l ng c !rn !7m " '
m i !ri u 37ch( h1nh v v c7c !h ! li u( h n ** !ri u b n !h o c a +anh nhn. T i y " * " "
c c bi +i n v9n nh n !h c c a \a3hing!on( v T ng !h ng !h nh ! c a n c F v . '
nh ng bi +i n !huy ! 'hi !ranh c c a T ng !h ng F Aua c7c 'ho7. . '
- nh ng cu n 37ch c >u ! b n !r c !h ' I8=. ? i c nh ng ! li u h i ho hi n " "
i y nh ! c a n c F ( nh ng cu n b9ng !hu g n nh ng ! li u ghi m( nh ng ' "
b n nh c( nh ng phim i n nh v nh ng 37ch in cho ng i m4( cTng nh nh ng 37ch c "
m !hanh.
N u nh 5m c7c gi7 37ch !rong !h vi n > p lin !i p v i nhau !h1 3 c chi u +i h n " *
%&& 'm. Th vi n au c h i F +4ng ph ng ph7p Au n l_ hi n i. Ni a !h vi n " ' " "
chHnh( !h vi n ph v !o nh l n c a au c h i u c nh ng ph ng !i n c gi i " "
a 37ch i( ch c n :% giy l 37ch c !h c a ! i !ay c gi . THnh !rung b1nh c 2&
giy l i c m ! cu n 37ch hay m ! b n ! li u c a ! i !o nh l n c a !h vin v "
c 'ho ng hai giy l i c m ! cu n 37ch c nh p vo 'ho c a !h vi n ! !rn !h "
gi i.
i sao gi i th ng 7o&6! t, thnh gi i th ng cao *uS nh t t,)n th gi i?
Ni i !h ng Nob5l 0 c ! ra !h5o +i ch6c v v i +i 3 n c a nh ho7 h c ng i Thu $ +
i n !n l Nob5l. T 'hi gi i ny c !rao vo u n9m 2#&2( bao gi n cTng c coi
l gi i !h ng 5m l i vinh + cao nh ! cho c7c nh 'hoa h c !rn !h gi i. Ni i Nob5l c
!h !r !hnh gi i !h ng 5m l i vinh + cao nh ! !rn !h gi i ch y u l +o m y
nguyn nhn chHnh 3au yR
- u !in l mn !i n c a gi i !h ng ny n m m c cao nh ! c c p nh '( !Hnh
!rong 3 c7c gi i !h ng v h c !hu ! v ho b1nh. -7c mn !i n !h ng ny c l y ra
!rong m ! ph n +i 3 n c a Nob5l. Qi 3 n ny g m 'ho ng chHn !ri u hai !r9m ngh1n ; la. "
F i n9m l y ra 'ho ng hai m i v n ; la !i n l0i +4ng lm ph n l n.
- Hai l c7c gi i Nob5l c chia ra lm n9m h ng m c v ! l_( ho7 h c( 3inh h c hay y
h c( v9n h c v 3 nghi p ho b1nh( u +4ng !h ng cho c7c nhn v ! c c ng hi n "
cao nh ! !rong n9m y v c7c lnh v c ni !rn.
Qanh 37ch c7c nhn v ! c !h ng ph i !h;ng Aua c7c chuyn gia v c7c b m;n !hu c
vi n 'hoa h c Hong gia Thu i n. 8i n nghin c u -alalin>ca Thu i n( 8i n 89n " + " + "
h c Thu i n v au c h i Na `y >7c nh( 3au 'hi 3 u ! m r ! nhi u ! li u v cn + "
nh c nhi u l n. Trong g n m ! !r9m n9m nay( 3au 'hi gi i Nob5l 0 c ! ra( m ! 3 ! $
c gi i !h c 0 c nh ng c ng hi n v i v c 7o i v i nhan lo i !rong lnh v c
c a m1nh.
-h ng h n( n9m 2#&2( < ngh5n l ng i u !in c gi i v v ! l_ 0 ph7! hi n Auang ) "
!uy n I l nh ng !ia gi6p cho c !h nh1n >uyn c7c v ! v cho n nay v n cn c %
ng + ng r ng r0i !rong c y h c v 'hoa h c.
? i nh b auyri c gi i ho b1nh n9m 2#22 0 ph7! hi n nguyn ! ho7 h c c !Hnh "
phng > <aiom
? i nh gi i !h ng v9n h c n9m 2#G: c +nh cho !7c gi ng i Bh7p Sac!r . -7c
37ng !7c c a ;ng c ! ! ng phong ph6 !rn ng p !inh !h n ! +o v i !1m chn l_( c nh
h ng r ! 3u >a n !h i i c a ch6ng !a.
Ng i !rn !h gi i ngy cng !h a nh n uy !Hn( !Hnh 'hoa h c v nghim !6c c a gi i
Nob5l. 81 !h gi i Nob5l 0 !r !hnh i u ! ng !r ng cho vinh + ! i cao v cTng l
i u 'hHch l ! i cao i v i ng i !hnh c;ng. (
i sao ! i n y sinh cu c -h ng ho ng t)n ! a /uX&a?
-u-ba l m ! o Au c n m !rn v nh -a-ri-b( n m vo 'ho ng gi a D c F v Nam ! '
F ( c7ch bang [lo-ri-+a c a F ch vi ch c h i l_. N i y r ng v !i nguyn 'ho7ng ' '
3 n r ! phong ph6( n i !i ng nh ! l ngnh mHa ng.
N9m 2#%# 3au 'hi c7ch m ng -u-ba !hnh c;ng( -a->! -r; !i n hnh >y + ng ch ngha
>0 h i( giao ! cho n;ng +n( Au c h u ho7 c7c >H nghi p m v n + !r c y l c a c7c "
nh ! b n F . Tr c 3 5 +o !r Ta v 'inh ! c a F ( F !uyn b c m nh p ' ' '
ng c a -u-ba. -u-ba 0 !1m n 3 gi6p v vi n !r 'inh ! c a ?in I;. - "
Sau !h ng l i c a -u-ba v nh -on ? n. -u-ba lo ng i F 3 c hnh ng v i Auy m; ! ' *
l n h n nn 0 ngh ?in I; h !r v gi6p v Aun 3 . ?in I; ng _ gi6p v - -
bH m ! +4ng hai ! u v n ! i a !n l a chi n l c 3ang -u-ba.
Ngy 2: !h7ng 2& n9m 2#G$( m7y bay !rinh 37! `$ c a F 0 ch p c h1nh nh c7c c9n '
c !n l a chi n l c c a ?in I; ! i -u-ba. Nh !r ng nh n nhR !n l a c a ?in I; !
! ! i -u-ba c !h phng c4ng m ! l6c :& u n h ! nhn. -h c n 3au $ h * ph6!( $
nhi u m c !iu !rn n c F 3 b ! n c;ng. Sau nhi u l n n o cn nh c !1m i 37ch ' * ! !
! ! nh !( cu i c4ng K5n-n -i 0 >7c nh ph ng 7n 'h !hi.
-hi u ngy $$ !h7ng 2&( K5n-n -i !uyn b !rn !ruy n h1nh n c F r ngR ]F !i n ' '
hnh phong !o -u-ba b ng ng bi n. D ! c !u !huy n no i Aua vng phong !o
u b !iu +i !^. ng !h i F c 2E& chi n h m bao vy ch ! -u-ba( ngoi ra cn c " ' $
$%&.&&& b binh( #%.&&& Aun lHnh !hu 7nh b v lHnh +4 3 n 3ng ! n c;ng -u-ba. 2
?in I; !uyn b 3 n 3ng chi n u v 3 b n ch1m b ! c chi c !u no c a F mu n 2 * ! '
ng9n c n !u c a ?in I;( !i p !h5o l $% chi c ! u bu;n hnh Aun i v h ng -u-ba.
Kho ng !r a ngy $:( i !u bu;n c a ?in I; i ! i !uy n phong !o c a F . Nguy c '
b4ng n chi n !ranh c !h > y ra.
Th i gian !r;i i ! ng ph6!( ! ng ph6! m !. 2& gi 37ng 6ng( c7c !u chi n h m v !u
ng m c a F 3 n 3ng nh n. n 2& gi *$ ph6!( m ! b ph n !u bu;n c a ?in I; ' 2
ch ng l i 'h;ng i !i p v Auay u !r l i( cn m y chi c 3au 'hi Aun F ln 'i m !ra '
>7c nh n 'h;ng ch vT 'hH ! n c;ng( cho ph@p Aua !uy n phong !o . Ngy h;m 3au Kh -
ru!->;p g i cho K5n-n -i m ! b c !h ngh R ]-h c n F m b o 'h;ng ! n c;ng '
-u-ba( ?in I; 3 r6! h ! !n l a ra 'h i l0nh !h -u-ba. ng !h i yu c u F r6! h ! * '
!n l a ! ! i Th Nh K^. $
Sau 2* ngy 'h ng hong !n l a -u-ba( cu i c4ng ?in I; cTng ng _ r6! h ! !n l a
'h i -u-ba. ?in I; 0 a !u vo r6! h ! !n l a i + i 3 gi7m 37! c a Aun F . Ngy '
$& !h7ng 22( F !uyn b gi i !o -u-ba. '
i sao ! i di n ,a cu c chi n t,anh 7ga X h ? $ !
N c Nga l m ! n c i l c( n !h ' I8==( m ! phHa Ty v phHa Nam m i c $
ng ra bi n. Sa hong n c Nga mu n chi m c l i ra bi n ginh Auy n 'i m
3o7! !rn bi n. H nh ' ho chR m ! l Ty !i n( ginh l i ra bi n [a-r;( !h;ng bi n
n c Nga v i i Ty Q ngd hai l >u ng phHa Nam( chi m l y l i ra H c H i( 'i m !
3o7! 5o bi n H c H i H m i Nga c !h i v phH Ty vo a Trung H i. !
chi m l i ra H c H i( n c Nga 0 !uyn chi n v i Th L!-!;-man nhi u l n. N9m !
2)*% h 2)*#( n c Nga 7nh chi m /->u! hai bn lin !i p 7nh nhau( Aun Th b !hua
li n nhi u !r n ph i '_ v i Nga c7c ho c ch u cho Nga chi m c a 3;ng ;ng v
c7c v4ng -ap-ca-+ v5n bi n H c H i. !
Au c L!-!;-man Th Nh K oai phong m ! !h i !rong l ch 3 nh ng n cu i !h '
I8=== lm vo 'h ng ho ng nghim !r ng. Au c >uyn * chu l c Cu( ( Bhi ny !r
!hnh ch6 c u ng i !a >u >@. -7c n c m nh chu Cu u bi ! rb( ai chi m c
]+i 3 n^ c a Th Nh K ng i 3 ginh c u !h !uy ! i. D i v y Nga( /nh( * "
Bh7p u lao vo cu c u Auy ! li !. "
Nh ng n9m :& c a !h ' I=I( m ! !r n phong ba n i ln ! ]Th7nh a^ Ni-ru->a-l5m.
!hnh Y5ru3al5m ny c r ! nhi u Th7nh i n( Ni7o ng v c7c g7c chu;ng !o l n c a & "
o - c. N m c v ! !in ny l n m c chi c ch1a 'ho7 vng cn c g i l ! !
]ch1a 'ho7 l9ng ! m c a Th ng ^( c ngha l c Auy n l i ! i !h ng i v i c7c !Hn ,
- c gi7o L!-!;-man. 8o !h ' I8===( chi c ch1a 'ho7 ny n m !rong !ay gi7o h i
chHnh !h ng ph ng ;ng( +o n c Nga cTng !hu c gi7o h i chHnh !h ng ph ng
;ng 0 chi m c u !h . Nh ng vo n9m 2E%&( 8ua Bh7p l ?u-y D;-na-pac 0
c p n chuy n ny( cho r ng ph i cho gi7o h i Thin ch6a n m gi chi c ch1a 'ho7 " !
( v1 v y ! b ng 0 n i phong ba. 8ua Th Nh K /p-un Fai-ch5! v n m c v1 b %
Nga chi m !( ;ng nh nh !h l c c a /nh( Bh7p ginh l i ! ai b m !. Qo
Auy ! !m ng v phHa /nh( Bh7p v !rao ch1a 'ho7 cho gi7o h i Thin ch6a.
Sa hong Ni-c;-la = c !in 0 v; c4ng ! c gi n. -h ng bao lu( Aun Nga 0 c m ! ) $
ngay ng ng c a Th Nh K( +n m i l9m v n Aun ! !h ! n c;ng. Hai n c /nh( -
Bh7p cTng v i a h m i vo bi n i-gi. Ngy *-)-2E%*( Aun Nga ! nhin v ! 3;ng
! n c;ng n c Th . Th7ng m i n9m Aun Th cTng !uyn chi n v i Aun Nga. -hi n
!ranh ng !h i n ra !rn 3;ng ;ng v5n H c H i v -ap-ca-+ . Th7ng 22( ! i b Nam !
H c H i !hu c phHa D c Th Nh K( Aun Th !hua !o. Th y !1nh h1nh nguy ng p( h m ! !
i c a /nh( Bh7p ph i lao vo ngay H c H i. Th7ng * n9m 2E%:( /nh v Bh7p chHnh !
!h c !uyn chi n v i Nga. -u c chi n !ranh Nga - Th +i n bi n !hnh i chi n chu .
Cu. aun Nga bu c ph i lui 'h i b7n o Dan-c9ng. -hi n !ranh Nga - Th 7nh r i l i
ng ng( ng ng r i l i 7nh '@o +i h n 2E& n9m. -u i c4ng Nga chi m c l i ra H c !
H i( !h c hi n c _ bnh !r ng. "
i sao Jio hong La H3 cD h p t *un?
F4a >un n9m 2&#%( Ni7o hong ?a F0 !ri u ! p m ! H i ngh Ni7o h i( !h1 c 3 gi c a "
;ng ?a F0 n >in g p a !in 'h n c p c a Hong ?a F0 /-l->i-u! nh ( c u $ , "
mong Ni7o hong ra Aun c u vi n( !h7nh a Ni-ra->a-l5m "Y5ru3al5m, b c7c gi7o =- "
>lam "=>lam, chi m m ! r i.
Ni7o Hong `yc-banh nh v n 0 mu n ph7! !ri n !h l c 3ang ph ng ;ng ! lu( "
l p ! c ng _ ch p nh n ngh c binh 3ang gi6p ;ng ?a F0.
n !h7ng 22( `yc-banh !ri u ! p i h i ng vin Th p ! Aun ;ng chinh. Ni7o "
hong 'u g i c7c gi7o ! m i n i '@o nR ]Th ng yu c u ch6ng !a gi i c u anh
5m - c c a ch6ng !a ph ng ;ng( ginh l i !h7nh a Ni-ra->a-l5m( ph ng
;ng c v; vn vng b cg
Qi n v9n c a `yn-banh 0 'Hch ng !1nh c m !;n gi7o cu ng nhi ! c a gi7o +n. . "
Sau h i ngh ( h !ranh nhau l y gi7 ch !h p b ng v i 'hu vo !rang ph c c a m1nh
bi u !r ng l Th p ! Aun. Ni7o hong nh ngy 2%-E-2&#G l ngy >u ! chinh( l y
-;ng->!ang-!i-n;p lm n i ! p ' !. T b ! u m ! cu c !h p ! chinh v ph ng !
;ng '@o +i n hai !r9m n9m. 81 o =>-lam l y bi u ! ng l !r9ng l i li m nn cu c -
chi n !ranh ny cn g i l ]-u c chi n gi a !h p ! v l i li m^. -
Trong !h p ! Aun v a c nh ng gi7o 3 !rung !hnh( v a c c b n l u manh. - ng i
chi n u v1 -h6a( c ' c u mong 3 c p bc v v@! v4ng ! b chinh ph c( c nh ng 0
ng i mong r ng Aua cu c ;ng chinh( 3 r a 3 ch c ! i l i. *
F4a >un n9m 2&#G( m ! c7nh Th p ! Aun +o c7c n;ng +n Bh7p( c h p !hnh(
'ho ng m ! v n ng i( +o 3 'Hch ng !;n gi7o v i v0 n Ti u 7nh !r n u !in.
Nh ng con ng i 7ng !h ng ny v a !hi u vT 'hH( l i 'h;ng c 'i n !h c Aun 3 ( ' !
Au 0 b Aun Th Nh K 7nh cho !an !7c.
? n !h ! b i ny 'h;ng lm ngu;i i b u m7u cu ng nhi ! chi n !ranh. F4a >un n9m "
3au( m ! c7nh Aun Th p ! Aun 'ho ng * v n ng i +o c7c -h6a phong 'i n Bh7p(
c( W ch huy 0 chia lm nhi u ng !i n vo -;ng->!an-!i-n;p. Th7ng G n9m 2&##(
Th p ! Aun bao vy Ni-ru->a-l5m.
Ngy 2%-)( 3au m ! h i h n chi n( !hnh Ni-ru->a-l5m 0 b chi m v 0 b ! m !rong !
m7u. Th p ! Aun !r !h4( !n 37! 'h;ng !h ng !i c. Thy ng i ng n ngang( m7u ch y
!hnh 3;ng. H n m ! v n ng i vo ! n n !rong n !h L-ma b gi ! h !( h u l
nh ng ng i gi( ph n v !r 5m. 0
Th p ! Aun l y Ni-ru->a-l5m "Y5ru3al5m, lm !h ;( >y + ng nn 8 ng Au c Ni-
ru->a-l5m. -;ng ! c N;- -jroa Dui-;ng "No+5jroy +5 Duoi`on,( ng i Bh7p c
a ln lm vua. Ngoi ra( ng i !a cn l p nn -;ng Au c /n-!i-;!( D7 Au c i-5!->a v
D7 Au c Tri-p;-li( v +anh ngha ba n c ny u ph !hu c vo 8 ng Au c Ni-ru->a-
l5m. Nh ng cu c chi n gi a -h !h p v ? i li m v n ch a ' ! !h6c. - %
Ni7o +n =>-lam chi m l i Ni-ru->a-l5m v c7c !h !hnh 'h7c. Th p ! Aun mu n chi m
l i nh ng ph n ! 0 m !. N9m 2$&*( Th p ! Aun ;ng chinh m ! l n n a( nh ng l n
ny h 7nh c p !h ; ;ng ?a F0( -;ng->!an-!i-n;p( gi ! h i chHnh nh ng ng i anh
5m - c c a h . T 3 cu ng nhi ! ;ng chinh c a Th p ! Aun m i ch m + !. "
Th p ! Aun ;ng chinh ! ! c E l !. Ni7o hong cTng mu n ! ch c l n !h #( nh ng
'h;ng cn ai ngh5 !h5o n a. n9m 2$#2( /i - p !hu h i n ! c a Th p ! Aun c i m
cu i c4ng( !hnh /c-co( 7nh + u 3 !h ! b i hon !on c a Th p ! Aun.
Ji y v ngh in c pht 'inh nh th no?
Th i c i( !r c 'hi ph7! hi n ra gi y v ngh in( ! !in ch6ng !a 0 ph i +4ng nh ng "
!hanh !r5( !hanh g ghi ch@p l i v !ruy n b7 v9n ho7 !ri !h c cho m i ng i.
8o !h i Ty H7n( Trung au c 0 b ! u ph7! minh ra gi y. 81 ph ng ph7p 3 n >u ! !
cn !h; 3 ( gi y h i v n ch a c +4ng vi ! 37ch. %
n !h i ;ng H7n( nh ph7! minh S7i ?un( !rn c 3 c a gi y Ty H7n( vo n9m 2&%(
0 c i !i n ngh lm gi y. Lng +4ng v cy( +y ay( v i r7chg lm nguyn li u 3 n "
>u ! gi y. ?o i gi y ny !rong c7c 37ch c g i l ]Ni y Si h u^.
Sau 'hi gi y c ph7! minh v 3 + ng r ng r0i( + n + n !hay !h cho c7c !hanh !r5(
!hanh g v c7c ! m v i +4ng vi ! 37ch. Nh ng !h i ( v n ch a ph7! minh ra ngh %
in. F ! cu n 37ch mu n !r !hnh nhi u cu n 'h7c ph i ! n r ! nhi u c;ng 3 c( !h i gian(
nh h ng n vi c ph c p v !ruy n b7 v9n ho7. T !in !a 0 !Hch c c !1m c7ch( my "
m 37ng ! o( cu i c4ng 0 hon !hnh c;ng !r1nh !ruy n b7 v9n ho7 - ngh in 0 c ph7!
minh.
Kh i ngu n c a ngh in( !r c h ! ph i ni n l c7c con + u v bia 'h c. -on + u l !
c7c h1nh v ch 'h c !rn ng c( g ho c 7. -h6ng >u ! hi n 3 m nh ! vo !h i Iun !hu ! $ "
-hi n Au c. Th5o ]S K_^( 3au 'hi T n Thu Hong !h ng nh ! Trung au c( mu n
chi n c;ng c a m1nh c l u l i mu;n i( ;ng 0 cho 'h c vo bia 7 nhi u n i. !
N9m 2)%( !h5o ngh c a nh h c gi S7i `ng( Hong 0 3ai 'h c ]NgT 'inh^ c a !
o Nho vo bia 7( c7c h c 3inh vi ! !h5o. Hai !r9m n9m 3au( c ng i 0 ph7! minh ra
ph ng ph7p ]v ^ vo bia 7( ! o ra n ph m u !in !rn !h gi i. ,
8i c 3 + ng con + u v 7 'h c lu +i 0 ! o i u 'i n cho ngh in ra i. T !in !a " ! "
'hi 3 + ng con + u( v n ph i b;i ln m ! con + u m ! l p b4n in m ng( g i l ]phong % $
n^ "ph b4n,. T 3 g i _ c a con + u( ng i !a 'h c nh ng !rang 37ch ln ! m g !
gi ng nh 'h c nh ng con + u( r i 5m in. D n in c nh ! !h5o c7ch ny cn l u l i n !
by gi l cu n ]Kinh Kim - ng^ vo n9m Hm Th;ng !h # i nh ng( ! c n9m
EGE.
Bh7! minh in b ng b n 'h c 0 a ngh in !i n b !hm m ! b c l n( nh ng vi c in ! "
m ! cu n 37ch v n m ! Au7 nhi u !h i gian( v c n ph i c i !i n. Tr i Aua r ! nhi u c %
g ng c a nhi u ng i( n i T ng( T ! Th9ng 0 ph7! minh ra l i in ch r i. Lng 0 !
l y '5o ! lm !hnh c7c ph;i !h5o c4ng m ! Auy c7ch. F i u 'h c ch ng c( b vo !
l nung cho c ng l i( !h l !hnh c7c ch r i "b ng 3 ,. -h r i c > p !hnh b ng(
+4ng m ! 'hung v7n b ng 3 !( !r c h ! Au@! ln v7n 3 ! m ! l p 37p v nh a !h;ng( 3au ! !
nh ! m ! ch r i > p vo !rong 'hung. I p y m ! 'hung lm !hnh m ! b n. Sau $
h ln l a( 37p v nh a !h;ng 3 ch y ra( ng i !a l i l y m ! v7n ph ng @p ln( 37p v * $ )
nh a !h;ng ;ng c ng l i( ch r i 3 b7m ch ! vo v7n 3 !( l6c ny ch6ng !a c !h Au@! * $ !
m c ! gi y( l9n @p in. Bh7! minh ny 3au 0 c c i !i n ln v i c7c ch r i $
b ng ng( b ng ch1g
Ngh in c a Trung au c ph7! minh 0 gp ph n y m nh 3 ph7! !ri n v9n ho7 !rn !on ,
!h gi i. Ngy nay( ngh in cng hon !hi n c4ng v i !r1nh 'hoa h c hi n i. " "
n hu 1ong t sch ch(n nh nho ! chuy n nh th no?
N9m $2* !r c -;ng nguyn( T n Thu Hong ban y u !rong cung i n c a !hnh Hm "
Q ng cho c7c Au n !h n. Sau ba !u n r u( vin Auan ph > -hu Thanh Th n ng
+ y ni ln l i ch6c r u( ca ng i T n Thu Hong 0 5m c7c n c ch h u v n + !7ch
r i nhau chuy n !hnh c7c Au n huy n( lm cho !hin h !h7i b1nh( c;ng lao y c a T n "
Thu Hong !h ! l b ! h .
Nh ng h c 3 Thu n 8u 8i ! ng + y c;ng 'Hch ch Au n huy n. H n n a ;ng !a ' " "
cn yu c u + a vo !h ch c a i > a c ! ! phong h u cho c7c ! . ! "
?6c b y gi !h a ! ng ?_ T ng ln b7c b c7c lu n i m c a Thu n 8u 8i !( r i "
l i m n v n ny ni r ng ra r ng nh ng ' c 37ch ch Au5n lu n bn Thi Th ( 0
+4ng nh ng chuy n i > a bi b7c c;ng vi c ngy nay( gy m c m( lm h n lo n " "
lng ng i( v1 !h nh ! nh ph i 5m h ra m !r ng !r !h ! nghim m i c.
T n Thu Hong ngh5 ni nh !h ( 0 >u ! ph7! ! nhu c u ph i !9ng c ng chuyn ch (
!h ng !r v n 7p ! ! ng( !i p !hu 'i n ngh c a !h a ! ng ?_ T ( ra l nh ! h ! c7c "
37ch 3 'h;ng !hu c v n c T n c4ng ! ! c c7c 37ch Thi Th ang !ng !r !rong +n
gian( ' c c7c !r c !7c c a D7ch Nia -h T . Hong l i Auy ! nh ! nay v 3au(
h ' no cn +7m bn lu n v Thi Th !h1 3 b ch ! u( ' no +4ng c7c chuy n c . 0 * $ 0 "
> a bi b7c vi c i nay !h1 3 b ch@m c nh. " *
81 !h cho nn v; 3 c7c i n !Hch v9n ho7 0 b ! ra !hnh !ro. Sau 'hi ! 37ch n n9m
!h hai( c7c nho 3inh cng !hm b ! m0n. 3au l ng hong ( h m ng ch i T n Thu & !
Hong l !ham n m Auy n !h ( !n b o !hnh !Hnh. Sau 'hi nh n c nh ng !in c7o gi7c !
m !( T n Thu Hong l p ! c ph7i ng i i i u !ra( b ! gi c7c nho 3inh !rong !hnh !
Hm Q ng !h m v n. 81 c7c nho 3inh ny ! c7o l n nhau( cho nn T n Thu Hong , %
ln c n !h nh n ( 0 5m ! ! c :G& nh nho c lin can n v ny ch;n 3 ng h !.
! c l 3 'i n ]Bhn !h !hanh nho^ " ! 37ch v ch;n nh nho, 0 c ghi !rong l ch "
3 .
8i c T n Thu Hong ! 37ch v ch;n nh nho 0 '1m h0m c7c ! ! ng ch ng i( "
nh ng ng !h i vi c ny cTng 0 hu +i ! n n v9n ho7 l ch 3 . 8 3au( !uy r ng hong " "
ny c c ngh5 nh ng l i ca ! ng( nh ng !rong m i l i ca ng i u c hm _ b7o
!r c 3 +i ! vong cu i c4ng "
,ong ! ch s E i Loan 3 c *uy v ,ung Qu c nh th no?
-7c hn o Au_ i ?oan ! c ! i nay 0 l l0nh !h c a Trung au c( nh ng !rong l ch
3 n 0 hai l n b n c ngoi >m l c v chi m c . Tr i Aua nh ng cu c chi n u
chung c a nhn +n hai bn b bi n( i ?oan cTng 0 c Auy v Trung au c.
N9m 2G$:( b n !h c +n H ?an >m chi m i ?oan( nhn +n i ?oan 0 'h;ng ng ng
'h i ngha ch ng l i Auy n !h ng !r !h c +n c a ch6ng.
N9m 2GG2( anh h4ng +n ! c l Tr nh Thnh -;ng 0 ch huy nhi u v n ! ng 3 b ! u !
!hu ph c i ?oan. H b ln c ng Ho ?iu "!rong a ph n i ?oan,( +o c c 3
ng h r ! !o l n c a nhn +n i ?oan( h !i n ! i vy 7nh !hnh IHch Kh m l n i c
! ng c ph H ?an. Sau !7m !h7ng chi n u( b n !h c +n H ?an cu i c4ng cTng ph i
u hng.
Tr nh Thnh -;ng !hu ph c i ?oan 'h;ng c bao lu !h1 m c b nh Aua i. -on !rai ! "
;ng l Tr nh Kinh ln !hay ;ng cai Au n i ?oan.
Khi ng i lm ch v chHnh !r !rn i ? c l hong Khang Hy c a !ri u 1nh F0n
Thanh( i v i i ?oan ;ng !a 7p + ng ph ng chmR ]+ +nh lm cho Auy ph c^ v 0
! ng 3ai ng i v ! bi n 3ang i ?oan m ph7n ho b1nh v i Tr nh Kinh. Nh ng h i
Tr nh Thnh -;ng cn 3 ng( ;ng 0 ! ng c v hong l u vong !ri u Nam Finh ban
cho h -hu 'fm !h5o +anh hi u ]au c THnh Qa^( v1 !h hai b con h Tr nh gi !h7i "
ch ng i n c4ng v i chHnh ph nh Thanh( v c7c cu c m ph7n ho b1nh ch ng 5m )
l i ' ! Au g1 c .
N9m 2GE2( Tr nh Kinh Aua i( ng i ln ' v l con !h c a ;ng !a m i m i hai !u i
!n l Tr nh Kh c S ng. !
n !h i ' ny( hong Khang Hy Auy ! nh >u ! Aun !hu ph c i ?oan. Lng ra
l nh cho i ! ng Thi ?ang ch huy. Thi ?ang v n l ! ng cT c a Aun Tr nh Auy hng. "
aua b y ngy m ' ch chi n( Thi ?ang chi m c *G hn o Dnh H . Tr nh Kh c !
S ng !h y Auy ! !m c a Aun i phn !7n bfn 3ai ng i i c u ho.
N9m 2GE:( Tr nh Kh c S ng vng m nh hong Khang Hy v 'inh v c phong lm ! "
nh ! ng c;ng ! c( ng !h i Khang Hy c h ! 3 c l y lng c a Au n ch6ng( ! ra ) $
i ?oan ph i ?oan !hu c v ! nh Bh6c Ki n.
T Auan h c a i ?oan v i l c a ngy cng !hm m ! !hi !( 'inh ! v v9n ho7 "
cTng ngy m ! ph7! !ri n.
N9m 2E#%( i ?oan l i b Au c Nh ! >m chi m. F0i n n9m 2#:%( nhn +n Trung
au c 0 chi n u r ! gian 'h v +Tng c m( m i ginh c !h ng l i !rong cu c chi n !
!ranh 'h7ng chi n ch ng Nh !. 81 !h i ?oan m i !r v v i Trung au c nh ng l i b
chia c !. Ngy nay( nhn +n hai bn b bi n c4ng mong ngng 3 m c ngy c on !
vin.
i sao ng i Po hi ! u ! c -h p n i t,)n th gi i? "
Trn !h gi i( ng i Qo Th7i l m ! +n ! c hi m c( v1 h 3 ng ! n m7c !rn 'h p !h !
gi i nh ng v n cn l u gi c c7c c i m c a +n ! c m1nh. Trong l ch 3 ( ng i % $
Qo Th7i 0 ph i !r i Aua nhi u 'h i !r m !r ng. Trong -hi n !ranh Th gi i ==( h 0 b
c au c >0 gi ! h i h n 37u !ri u ng i( l i m ! !rang 3 m m7u !rong l ch 3 " %
nhn lo i
Ng i Qo Th7i l con ch7u +n H5br "H5br5u>, 3 ng !rn v4ng ! Bal5>!in ngy nay !
*%&& n9m !r c. Kho ng n9m 2&$2 !r c -;ng nguyn( n i y 0 h1nh !hnh m ! v ng
Au c !h ng nh !( nh ; ! i Y5ru3al5m. n !h ' I !r c -;ng nguyn( v ng Au c
ny chia !hnh hai n c l =>ar5n mi n D c v Yu+a mi n Nam. Sau "'ho ng !h !
' 8=== !r c -;ng nguyn, hai v ng Au c ny b ng i /3yri " v4ng ;ng D c =r c ! !
ngy nay, >m chi m.
Th ' 8= !r c -;ng nguyn( Y5ru3al5m b v ng Au c Dabilon "=r c ngy nay, !iu +i !. ! "
Qn ch6ng b b ! lm !4 binh a n Dabilon v !r !hnh n; l . y l !h i ' h1nh !hnh ! "
o Qo Th7i. 8 3au( nh ng ng i Qo Th7i 0 c phng !hHch l i Auay v Y5ru3al5m v
l p nn Au c gia c a m1nh l Au c gia Yu+a.
Trong !h ' = !r c -;ng nguyn( h l i b ng i ?a F0 chinh ph c. Ng i Qo Th7i 0
! ch c hai cu c 'h i ngha l n ch ng l i ng i ?a F0 nh ng u b n 7p. Bh n
l n ng i Qo Th7i b gi !( cn ! ! c nh ng ng i may m n 3 ng 3! u b >ua u i. T !
( ng i Qo Th7i phiu b ! 'h p n i ! 'h7ch Au ng i. !
< ! nhi u ng i Qo Th7i( 3au 'hi +i c n chu Cu( b nh c m Auy n !h5o - c gi7o
coi l ' ph n b i -h6a - u !h Y53u3 nn 0 b b c h i( 'h;ng c Auy n 3 h u ! 0
ai. 81 !h ( +n Qo Th7i ch y u 3 ng + a vo bu;n b7n. Nh ng 'hi !Hch lu c m ! 3 '
!i 3 n( h l i b giai c p !h ng !r n i n c !r6 !1m c7ch c p o !( gi ! h i v >ua
u i. 8 y ng i Qo Th7i ch cn c7ch r i n n i 'h7c. 81 l_ +o ( hng ngn n9m
nay( +n ! c Qo Th7i 0 + n + n phiu b !( ! n m7! 'h p n i !rn !h gi i. !
/hu Bhi 3 & chia c t nh th no? "
-hu Bhi !rong con m ! c a ng i chu Cu hng ngh1n n9m nay v n l m nh ! !h n bH. ! %
Ngay ! !h ' !h n9m !r c -;ng nguyn( !rong 37ch c a H-r;!- -!;! "H5ro+o!u3,( nh
3 h c Hy ? p c v n c m nh +anh l ]-ha c a l ch 3 ^ 0 m; ! 3a m c( 3;ng % " 0
l n v r ng r m c a chu Bhi. Nh ng ng i chu Cu hi u bi ! v chu Bhi Au7 H!( !rong
m ! !h i gian +i chu Bhi ch c coi l m ! + i b bi n( ch 'h;ng ph i l m ! chu
l c. Khi ng i chu Cu v !rn b n ( ph n ! c a chu Bhi v n b !r ng. Trn * %
ch v m y con 3;ng l n. Ngoi ra ch c nh ng con voi. *
u !h ' I8( !h c +n chu Cu b ! u ! chn ln m nh ! !h n ' ny. N9m 2:2%( ! $
ng i D o Nha i Aua 5o bi n Ni-b -ran-!a "Nibral!ar, chi m !hnh I -!a "-5n!a, c a
Fa < c( >y + ng m ! c9n c i m !h c +n u !in chu Bhi. Th7ng * n9m 2:EE( i-
a! "Dara!olom5u Qia3, l ng i D o Nha c4ng v i !hu !h c a ;ng b ln c c Nam
c a b bi n chu Bhi. N i y c Au c v ng D o Nha ! !n l mTi H o 8 ng h $
c ngha l mi n ! mang l i ]nh ng hy v ng ! ! p^( nh ng n 0 mang l i cho chu (
Bhi !ai h a hng m y !r9m n9m v 3au. Song 3ong v i con ng bi n m i 'hai ph7( !h c
+n chu Cu b ! u >m l c chu Bhi. !
N9m 2G&$ H ?an !hnh l p c;ng !y ;ng n( n9m 2G$G l i !hnh l p c;ng !y Ty n. # #
-hHnh ph H ?an Auy nh l y 3;ng Ka-phu- "Kaju5, lm gianh gi i. BhHa ;ng !hu c
v c;ng !y ;ng n( phHa Ty !hu c v c;ng !y Ty n. n n a 3au !h ' I8==( /nh v # #
Bh7p !9ng c ng >m l c chu Bhi. H u nh !on b v4ng v5n bi n chu Bhi u b !h c
+n ph ng Ty chi m lnh.
Sau 'hi b n !h c +n c p >ong v4ng v5n bi n( ch6ng b ! u >m nh p vo n i a v i !
Auy m; l n. n n9m 2E)G( /nh 0 chi m >ong Nam Bhi( kambia( Si5ral5ono( Nhana v
v4ng v5n bi n Ni-gi5-riad Bh7p chi m S5n5gal( /lg5ria( Nuin5a( D Di n Ng "=vory
-oa3!,( QahoF5 nay l D-nanh "D5nin,d D o Nha chi m m ! ph n 3a m c Sahara.
n cu i !h ' I=I( c4ng v i b c Au7 3ang ch ngha Au c( c7c n c ph ng
Ty !9ng c ng >u >@ m nh ! chu Bhi. N9m 2E)G h !ri u ! p h p a l_ Au c ! "
Druc->5n "D ,( 3au 'hi h i ngh ' ! !h6c h v i v0 b ! !ay ngay vo hnh ng. !
Q0 !m >m chi m v >u >@ l c a chu Bhi c a b n Au c ch ngha 0 gy nn
nh ng !r n u 7 !ri n min( 'hi !h1 ao b6a 36ng g m( 'hi !h1 ngo i giao ng ! nh !( '_
' ! hi p c ny n hi p c 'ia chuy n nh ng c7c v4ng ! !hu c a. " "
F0i n cu i !h ' I=I u !h ' II c7c n c ph ng Ty m i 9n chia >ong chu
l c l n !h nh1 !h gi i ny. Trong Bh7p chi m 2&.)#&.&&& 'm$( *%(GX +i n !Hch chu "
Bhid /nh chi m E.EG&.&&& 'm$( $#X chu Bhid c chi m $.*:&.&&& 'm$( )()X chu Bhid
D chi m $.*:&.&&&( )()X chu Bhid =!alia chi m $.***.&&& 'm$( )()%Xd D o Nha
chi m $.&&&.&&& 'm$( )Xd Ty Dan Nha chi m *&&.&&& 'm$( 2X +i n !Hch chu Bhi. "
Sang u !h ' II( !rn l c a chu Bhi ch cn i-!i-;-pia v ?i-b-ria l cn c l p v
+anh ngha. -n ! ! c c7c mi n ! 'h7c u b c7c n c chu Cu chia nhau h !
Li)n 1 p Qu c c thnh ! p nh th no?
Trong i chi n !h gi i l n !h hai( m ! cu c chi n !ranh Auy m; l n nh ! !rong l ch 3
!h gi i( G2 n c v 'hu v c b cu n vo cu c chi n( c p i 3inh m ng hng !ri u "
ng i +n v; ! i( bi ! bao !hnh ph bi n !hnh !ro !n. Tr c nh ng !h m c nh +o b n
ph7! >H! gy ra( ng i !a 3uy ngh !1m c7ch lm 3ao !r7nh c !ai ho ! ng ! 3au ny(
! + n h1nh !hnh _ ni mR >y + ng m ! ! ch c Au c ! b o v ho b1nh v an " "
!on !h gi i.
N9m 2#:$ 'hi ng n l a chi n !ranh +o ch ngha ph7! >H! gy ra ang b4ng ch7y m i
n i( 'h7! v ng chHnh ngha c a nhi u +n ! c l on ' ! l i c4ng chi n u ch ng ch
ngha ph7! >H!. Nhn +n F cTng mong mu n chHnh ph !hu n lng +n( i !h5o !ro l u '
ph7! !ri n c a l ch 3 ( ng gp vo ho b1nh !h gi i. Th7ng 2 n9m 2#:$( ! ng !h ng F '
<u-+o-v5n( > ng m i i bi u c p cao c a $G n c n h p ! i !h ; Za-3inh-! n
!h o lu n >y + ng m ! m ! !r n !h ng nh ! ch ng ph7! >H!. -7c i bi u 0 nh ! !rH $
cho r ng c n huy ng !on b l c l ng Aun 3 v !i nguyn 'inh ! c a n c m1nh
ch ng l i c7c n c ph7! >H! c( W( Nh !. i bi u c7c n c 0 ra m ! b n !uyn b
chung. Th5o ngh c a T ng !h ng <u-+ -v5n ! !n cho b n !uyn ng;n lR ]Tuyn $
ng;n c a au c gia ?in h p^( c7c i bi u c a $G n c !7n !hnh v c4ng '_ vo b n
!uyn ng;n.
T !h7ng E n !h7ng 2& n9m 2#::( c7c h i ngh gi a F ( /nh( ?in I; r i F ( /nh( ' '
Trung au c ! ch c ! i Za-3inh-! n( Auy ! nh !hnh l p m ! ! ch c Au c ! 3au chi n
!ranh( nh ! !rH v n +4ng c m ! ]au c gia ?in H p au c^ m $G n c 0 '_ vo b n %
!uyn b chung( nh ng 3 a l i m ! ch6! !hnh ?in H p au c. H i ngh cTng !h o lu n
v !;n ch ( nguyn ! c v b m7y( h1nh !hnh m ! b 'hung hon ch nh c a ?in H p !
au c.
Th7ng $ n9m 2#:%( h i ngh =-an-!a -r m( ?in I; gi a !h ! ng /nh S c-3in( ! ng
!h ng F <u-+ -v5n v I!a-lin Auy ! nh c4ng v i Trung au c !hnh l p ?in H p '
au c v n ngy % !h7ng * chHnh !h c g i !h m i c7c n c ch ng ph7! >H! !ham gia.
Ngy $% !h7ng :( %2 on i bi u c7c n c g m E%G ng i n h p ! i San-phran->i-c;(
F . y l m ! h i ngh Au c ! l n nh ! ch a ! ng c !rong l ch 3 . '
Ngy $G !h7ng G( H i ngh !h;ng Aua ]Hi n ch ng ?in H p au c^( c 2%* i bi u c a
%2 n c '_ !n.
Ngy $: !h7ng 2&( ?in H p au c chHnh !h c !uyn b !hnh l p. -ho n nay( ?in H p
au c 0 bao g m 2E% n c v 'hu v c !hnh vin. ?in H p au c v n ang ph7! huy !7c %
+ ng !o l n c a n !rong c7c c;ng vi c Au c ! . "
hnh #atic;ng n ' u?
Nc Ty D c !hn <;m n c W c m ! ng n i g i l 8a-!i-c9ng. Trn ng n i c m ! !
nh !h l n nh ! !h gi i( g i l nh !h Ianh Bi-! ( Auanh c m ! 3 cung i n !o p " (
ng hong( ng i !a g i l cung gi7o hong. Ng n i 8a-!i-c9ng nh b@ l i l m !
Au c gia c ch Auy n c l p h n hoi. Tn chHnh !h c c a ! n c ny l ]Thnh Au c )
8a-!i-c9ng^. ?0nh !h ch v n v n c &(:: 'm$( ch b ng c cung c a Trung au c. Qn 0 (
3 cTng ch h n 2.&&& ng ig Nh ng c c b u i n( ph7! !hanh( !ruy n h1nh( ngn "
hng v m ! i Aun !h ng !r c g m 2&& v 3 ng i Thu S ( gi7p !r nghim ch nh. " ' + '
N c ny cTng !hi ! l p Auan h ngo i giao v i nhi u n c !rn !h gi i. F c +4 v y( " $
nh vua( ! c gi7o hong ?a F0 c a !hnh 8a-!i-c9ng v n !han !h R ]Th i !h i !hay( nay %
'h;ng cn nh > a n a^.
T i 3ao v yc N9m )%:( au c v ng c a v ng Au c ?;ng-bac-i chi m c phHa D c =- !
!a-lia l /->!;n-ph "/3!olj5, 5m Aun 7nh >u ng phHa Nam( ! n c;ng vo ?a-vi-ni-um(
!rung !m !h ng !r c a Au c ?a F0 ! i W( bao vy !hnh <;m( n i c a Ni7o hong.
Ni7o hong I!-phan == 0 ph i c u c u vua Bh7p l B-panh gi i c u !hnh <;m.
N9m )%:( B-panh 7nh b i ng i ?;ng-bac-i( gi i vy cho !hnh <;m. B- panh +ng
! ng c Ni7o hong mi n Trung n c W +nh c !rong chi n !ranh( bao g m v4ng ?a- $
vi-ni-um v v4ng ph c n !hnh <;m. T Ni7o hong l p nn m ! n c c a Ni7o
hong mi n Trung n c W( !hnh <;m !r !hnh !h ; c a n c Ni7o hong.
T n9m #$G !r i( n c Ni7o hong !r !hnh m ! b ph n c a Au c ?a F0 !h n
!h7nh. N9m 22#E /nh-n;->9ng === 9ng Auang ln ch c Ni7o hong( ;ng nu cao Auy n l c
c a Ni7o hong( @p vua c7c n c chu Cu ph i c6i u ngh5 l nh. auy n l c c a Ni7o "
hong ! n nh cao.
-u i !h ' I8===( Aun i Na-p;-l-;ng Au@! ngang chu Cu( chi m <;m( Ni7o hong
Bi-5 8= b m ! Auy n l c !h ! c( ch u m ! l0nh !h c a n c Ni7o hong. N c Ni7o
hong !hnh l p n c - ng ho <;m. F c +4 n c Ni7o hong 3au ny c ph c h i( $
nh ng 'h;ng cn c nh > a n a.
Bhong !ro !h ng nh ! n c W 3;i n i n9m 2E)&( nhn +n W ! n c;ng vo n c Ni7o
hong v n c Ni7o hong 37p nh p vo v ng Au c =-!a-lia. Tn n c Ni7o hong 'h;ng
cn n a.
N9m 2#$#( Fu!->;-li-ni !n u 3 ph7! >H! W mu n c 3 ng h c a Ni7o hong( 0
'_ v i Ni7o hong m ! hi p nhR =!aly c;ng nh n 8a-!i-c9ng l Au c gia c ch Auy n "
c a Ni7o hong. Ni7o hong c;ng nh n 3 +i ! vong c a n c Ni7o hong. =!aly !7ch 8a- "
!i-c9ng ra 'h i !hnh <;m( Ni7o hong l p nn m ! !rong m ! n c( l ]!hnh 8a-!i-
c9ng^ "To !h7nh 8a-!i-c9ng,.
i sao c n ph i cD !u t *u c t ?
T >a > a n nay lu;n lu;n > y ra nh ng m c m gi a c7c n c v m u + ch v l0nh !
!h . gi i Auy ! nh ng m c m ( ng i !a ph i h p nhau !h ng nh ! v i nhau !
c7c hi p c v c7c ph7p Aui. Hi p c Au c ! c nh ! cn n ngy nay l Ho c '_ " "
gi a ?a-c;-nia v `-ma "Hai n c !hu c l u v c 3;ng ? ng H( =r c ngy nay, c - !
'h c vo c ! 7 !h5o l i h1nh ch nm( c !n g i l ]Dia /-na-!;-mu^( hi n cn l u gi ! "
b o !ng ?u-v -r .
Th ' I=8( I8== chu Cu >u ! hi n nhi u Au c gia c l p( h c m i Auan h v i " "
nhau( + n + n nh n !h y !Hnh Auan !r ng c a vi c !h a nh n ch Auy n l0nh !h . gi i "
Auy ! 3 !hi u rb rng !r c 'ia v ranh gi i ! ai v nh ng m c m !rn v4ng bi n m !
!huy n c7c n c !h ng Aua l i( c7c n c chu Cu i h i ph i c c7c chu n ! c hnh vi , !
gi a c7c n c v i nhau. N9m 2G$%( cu n ]?u ! chi n !ranh v ho b1nh^ c a nh lu ! h c
ng i H ?an( ngi Hu-g; N -r;-!i-u! ra i. S7ch c p n * nguyn ! c c b n c a !
lu ! Au c ! l ]-h Auy n( h p !7c Au c ! v ch ngha nhn o^. Nu rb c i m $
c a lu ! Au c ! . Lng c ng i i 3au g i l ]-ha c a lu ! Au c ! ^. 0
N9m 2G:E( 'hi ' ! !h6c cu c chi n !ranh *& n9m chu Cu ng i !a 0 '_ ]Ho c 85!-
pha-l5n^. Ho c ny !h a nh n c7c Au c gia 'h;ng phn bi ! !;n gi7o( !Hn ng ng v " -
ch >0 h i( u b1nh ng v i nhau( Aui nh c7c bn u ph i !un !h c7c i u 0 '_ )
!rong ho c( Au c gia no vi ph m 3 b c7c n c 'h7c c4ng ph n i. Tinh !h n ch *
y u c a ho c ny 0 c nh h ng Auan !r ng n vi c h1nh !hnh c7c lu ! Au c ! "
c n i.
Th ' I=I( c7c n c chu Cu 0 c nh ng cu c h p Au c ! l p l i bin gi i gi a c7c $
n c( lu ! Au c ! c !h;ng Aua c7c h i ngh ngy nay cng hon !hi n. Trong c "
H i ngh 8in 2E2: h 2E2%( chHnh !h c !uyn b c m bu;n b7n n; l v chia c p ngo i "
giao !hnh i 3 ( -;ng 3 ( v i +i n. N9m 2E%G( Auy ! c !rung l p !rong ]Tuyn ng;n " !
Ba-ri^ 0 c h u h ! c7c n c !i p !hu. N9m 2E## v 2#&) +i n ra hai H i ngh ho .
b1nh ?a Hay 0 !h;ng Aua ]-;ng c ?a Hay^g( 0 !r !hnh ph7p Aui Au c ! m i n c
u !un !h5o.
?u ! Au c ! l m ! lo i ph7p Aui ch c hi u l c i v i c7c n c !ham gia '_ ' ! hi p " "
c Au c ! . Trn !h gi i 'h;ng c m ! c Auan ch p ph7p ng !rn chHnh Auy n c7c
n c( nh ng n u c m ! n c no vi ph m lu ! Au c ! ( 3 c !h b c ! ! Auan h * ! "
ngo i giao ho c b phong !o !i 3 n c a n c . Ngoi ra( c7c !ranh ch p gi a n c ny $
v i n c 'ia c !h yu c u !o 7n Au c ! lm !r ng !i gi i Auy !.
To 7n Au c ! l c Auan ! ph7p ch y u c a ?in Hi p au c >y + ng 3au chi n !ranh "
!h gi i l n !h hai. To 7n c ! ! i ?a Hay !hu c H ?an g m c 2% Auan !o. $
Nh ng Auan !o ny +o b u c ( c7c n c >u !. i h i ng ?in H p au c v H i
ng b o an 3 !i n hnh b u ch n. auan !o c nhi m ' # n9m( c !h c b u nhi u * "
nhi m '. Ng i c b u lm Auan !o c a To 7n Au c ! 3 i +i n cho !on !h " * "
gi i ch 'h;ng i +i n cho ring n c m1nh. "
?u ! Au c ! l c7ch g i chung nh ng chu n ! c i u ho7 Auan h c7c n c v i nhau( , ! "
cho nn cTng c g i l -;ng ph7p Au c ! . Nh ng i u lu ! gi i Auy ! nh ng m c m !
c a nhn +n !rn Au c ! c g i l T ph7p Au c ! .
2u(n &n n( ! cD t -hi no?
Du;n b7n n; l l mn 'h i > ng c a ng i D o Nha. Khi b n !h c +n chu Cu "
>y + ng r ! nhi u !rang !r i v c7c m vng chu F 'hai !h7c !i nguyn n i y. '
H c ng @p ng i +a lao ng. Ng i +a b b ! bu c lao ng m ! c7ch - !
n ng nh c v b i > m ! c7ch !n nh n( 0 ' ch li ! ch ng i. K ! Au b !n 37! r ! $ % "
!h m 'h c. -7c ch !rang !r i v ch m c n r ! nhi u lao ng. H ngh n ng i +a
5n chu Bhi. N9m 2%&$ ! n; l +a 5n u !in n o Ian-!;( ;-mi-g; "!hu c Hai- "
!i, v b n@m v c7c !rang !r i. T vi c bu;n b7n n; l ngy cng m r ng. " "
?6c u( b n !h c +n ! m1nh ! ch c ] i 39n ng i^ i 39n b ! n; l . H c p ph7 ! "
+ c b bi n Ty Bhi( c;ng 'hai c p b ! ng i. Nh ng i 39n ng i !h ng b ng i !
+a 5n !r ng ph !. D n !h c +n !hay i ph ng !h c( ch6ng +4ng 36ng( n( r u ng !(
v i hoa v m ! 3 ch i( h i l v cu ' ! v i c7c !4 !r ng b l c h !i n hnh
cu c chi n !ranh 39n b ! n; l gi a c7c b l c +a 5n v i nhau. Sau m i cu c chi n !ranh( ! "
3 n; l b ! c c 5m b7n( !h l n; l !r !hnh chi n l i ph m c a !4 !r ng. " ! " ,
Nh ng chi n l i ph m ny c 7nh + u nung ( + i 3 >ua u i b ng roi v !( + n , %
h ! i b bi n. D n !h c +n mua nh ng !hanh nin nam n 'ho m nh( 5m h nh ! vo 0
nh ng c9n h m !rong c7c ph7o i bu;n n; l ngay b bi n( i !u bu;n n( c7c n; l " "
chui ra 'h i h m v b l4a >u ng !u. H ph i 3 ng !h i gian +i !rong c7c nh !4 +i ng
( ch u ng m ! chuy n i bi n y 'h i.
Thuy n i !rn bi n nhi ! i r ! +i ngy( !rong 'hoang !huy n phn v n c !i u !h i ra "
b a b0i( h;i !h i 'h;ng ch u n i( ;i 'hi !h5o gi lan i n m y cy 3 !rn m ! bi n. N; $
l ph n l n b b nh( 9n 'h;ng no( 'h;ng c u ng n c ng !( h i ch ng i l b 7nh " "
p( gi ! h i. Hng ngy u c n; l ch ! i( ch ! 'h7!( ch ! b nh ho c b 7nh ch !( " " $
>7c n; l b Au9ng >u ng bi n. "
Thuy n bu;n n chu F ( b n n; l b rao b7n cho c7c ch !rang !r i( ch m ( 3au ' "
ch ! y hng ho7 +o n; l lm ra chuy n v chu Cu. Th i b y gi ( ng i !a g i !huy n "
bu;n ch ! hng ho7 r m ! 3 n >u ! chu Cu ch 3ang chu Bhi l ]Iu ! chuy n^d 5m 0
n; l mua c chu Bhi 3ang chu F l ]Trung chuy n^d 5m 3 n v ! +o n; l mang " ' "
v chu Cu l ]auy chuy n^. Trong hnh !r1nh v n chuy n !am gi7c ny( ng i n; l l "
hng ho7 !h ! 3 Auan !r ng. - ng i + !Hnh( !rong h n *&& n9m ! !h ' I8= n !h
' I=I( b n !h c +n chu Cu 0 c p ! chu Bhi 2% !ri u ng i. F i ng i n chu "
F ( c :-% ng i +a 5n b ch ! !rong 'hi 39n u i ho c v n chuy n. N u ' c 3 ' $
ng i +a 5n b 5m n chu Cu( chu i Q ng v c7c o Th7i D1nh Q ng( chu
Bhi ! n !h ! 'ho ng 2&& !ri u ng i. Du;n b7n n; l !n nh n mang l i 3 giu c 'inh " " %
'h ng cho b n !h c +n chu Cu( ng !h i mang n cho nhn +n chu Bhi !ai ho
'h ng 'hi p.
# sao t i n c Inh ! i n ,a cu c chi n t,anh 1oa h ng? !
8o !h7ng E n9m 2:%*( ?un ;n n c /nh( b ng lan !ruy n m ! !in gi ! gnR au c
v ng H5n-ri 8= b b nh !m !h n. "
Ngh5 c !in ny( gia ! c Niooc "Vor', v i chi c gia huy l b;ng h ng bi ! c !in
ny h ! 3 c vui m ng. H cho r ng gia ! c ?an-ca->! "?anca3!5r, v i chi c gia huy l
b;ng h ng ( 'h ng ch !ri u 1nh 0 lu( i b i h ! 3 c( cu c chi n /nh h Bh7p !r9m
n9m b !h ! b i v phHa n c /nh( 'hi n cho ng i /nh ph i nh c nh0. Dy gi au c
v ng H5n-ri 8= b b nh( 9n ni lung !ung( hnh ng b a b0i 'h;ng Au n l_ c c;ng "
vi c nh n c. y chHnh l + p ! ! h ginh l i ng;i vua. -;ng ! c > Niooc l <i- "
3 ! !Hch c c ho ! ng ngay. au_ ! c mi n Nam ng h gia ! c Niooc( c7c !r ng gi !
3 n ho7 cTng r ! vui m ng( h hy v ng c;ng ! c Niooc c !h !hay !h H5n-ri 8=( >y
+ ng chHnh Auy n b o v Auy n l i c a h . "
Nia ! c ?an-ca->! ch y u i bi u Auy n l i cho nh ng Au_ ! c mi n D c. 84ng ny l !
v4ng phong 'i n l c h u. Tr c !1nh h1nh nh v y h cTng r ! lo l ng. Tay chn !hn c n !
nh ! c a au c v ng l -;ng ! c Ia-mai->ai-!h ra l nh cho !h h bH m ! !h5o +bi "
ho ! ng c a gia ! c Niooc.
81 ]N c 'h;ng !h m ! ngy 'h;ng vua^( ngh vi n !ri u ! p cu c h p c4ng nhau c <i- " "
3 ! ln lm ]H Au c c;ng^. <i-3 ! ln n m Auy n l c( Au@! 3 ch m i !r ng i ;ng 0 !
cho b !4 c;ng ! c Ia-mai->ai-!h v1 ! i +anhR ]?m !h ! !h Nooc-m9ng-i v !ham ;
c a c;ng^. Nh ng ch ng bao lu( !h7ng 2$ n9m 2:%:( H5n-ri 8= b ng nhin 'h i b nh. ) "
Lng n m l i chHnh Auy n v b0i ch c H Au c c;ng c a <i-3 !. Ti p l ph c ch c cho !
Ia-mai->ai-!h d m ! 'h7c( !h5o _ 'i n c a hong h u Fac-ga-r5!( !1m bi n ph7p phng $ "
3 !ho7i v c a ng i anh h <i-3 !.
<i-3 ! r ! ! c gi n v i Auay v ph ng Nam. N9m 3au ;ng 0 ngh !h !iu -;ng ! c
Ia-mai->ai-!h ! i K5n! lo i !r ' > u bn c nh 8ua. Nh ng H5n-ri 8= 'h;ng ng _ 0
v ch !rHch ;ng v hnh vi ph n ngh ch. Nh v y l cu c chi n !ranh *& n9m 0 c
chm ngi. -u c chi n !ranh gi a c7c Au_ ! c phong 'i n ginh ng;i b7u ny c g i l
]-hi n !ranh hoa h ng^.
Th7ng % n9m ( <i-3 ! gi ng cao ng n c c gia huy +ng h c m1nh l D;ng h ng
!r ng( + n i Aun !i n 7nh 8ua H5n-ri 8=. Hai bn nghnh chi n ! i Ianh /n-b5( ' ! ! %
Au c a !r n ny l Aun ?an-ca!->! i b i( -;ng ! c Ia-mai->ai-!h b gi !( vua H5n-
ri 8= b b ! lm !4 binh. aun Niooc !h a !h ng !i n v ?un ;n( <i-3 ! l i lm H Au c ! !
c;ng( 'i m 3o7! !ri u chHnh n c /nh.
Hong h u Fac-ga-r5! l c;ng ch6a n c Bh7p 0 c4ng con !rai m1nh l0nh o Aun ?an-
ca!->! !i p ! c chi n u v i Aun Niooc. Th7ng 2$ n9m 2:G&( !rong !r n 85c-ph5n- 0
7nh b i Aun Niooc( b ! 3 ng <i-3 ! v 5m > ! bu u !r c c;ng ch6ng. !
-u c chi n hoa h ng v n !i p ! c v i m c Hch !r !h4 v chi m lnh ng;i b7u gi a c7c %
!h h lin !i p c a hai +ng h Niooc v ?an-ca!->! . -u c chi n '@o +i *& n9m m i "
' ! !h6c v i !h ng l i !hu c v H5n-ri Tu-ph n ! c vua H5n-ri 8==. !
i sao & nh d ch h ch ! i t, thnh i ho c a nhn !o i?
Ngy $: !h7ng * n9m 2*:%( ng i !a ph7! hi n !h y !rn b u !r i m ! hi n ! ng ' l R " "
Th !inh( F c !inh( Ho !inh g p nhau( ch p lm m !. chu Cu !rong m +i !rung c $ &
y m !Hn( hi n ! ng !hin v9n l ny 'hi n cho m i ng i 'inh 3 . -7c nh chim !inh "
h ! ho ng ni r ngR ]y l m ! !ri u ch ng > u nhn lo i 3 b Au !h n !r ng ph !^. " *
Th ! 'h;ng may( c7c nh chim !inh l i ni 6ng( m ! n n l n 0 n( nhn lo i g p ph i $
m ! i ho ch a ! ng c !rong l ch 3 .
Ngay ! n9m 2***( chu c7ch >a chu Cu 0 3inh ra m ! !h b nh +o chu ! ly !ruy n( "
!h b nh 7ng 3 ny !h5o con ng !h ng m i !ruy n n n v m ! 3 n c " #
'h7c( ng !h i n cTng honh hnh v4ng F-+o-p;-!a-mia "? ng H, v /i - p. n -
n9m 2*:)( n >m nh p vo chu Cu m ! c7ch m nh m 'h;ng c bi n ph7p no ng9n * "
ch n c n ! n o Ii->in( =!aly( v mi n Nam n c Bh7p( H ?an( c( Da ?an r i $
b 3ang /nh. -7c n c 'h;ng bi ! i ph v i b nh ny ra 3ao( c7c !h y !hu c u b "
!ay( 'h;ng ph ng c u ch a.
D nh + ch h ch honh hnh i l c chu Cu 'hi n cho n c /nh r ! 'inh 3 . H may "
m n c hn o /ng-l l phng !uy n b o v . -h c ! !h n 'h;ng n c y. ! " !
No ng 'hoa h c ch a ph7! !ri n( ch a !1m ra m ! bi n ph7p phng ng a + ch bnh( cho "
nn cu i c4ng + ch h ch v n b 3ang /nh. %
Ng i nhi m b nh + ch h ch( !on !hn c m !h y au n( !i p n l b 3 ! cao( !rn !ay . "
v m ! >u ! hi n nh ng ch m 5n. Ng i chu Cu 'hi ph7! hi n !h y nh ai c ng i $ " "
m c b nh ny( c nh 3 b u i i( nh b ! 3 ch. Nh ng + ch b nh v n lan r ng( nh ! " * " %
ny ! l i n nh 'ia !.
D nh + ch h ch ! n c;ng ?un ;n 0 lm ch ! h n m i v n ng i. S lan !ruy n b nh " "
+ ch h ch ny 0 ! n c;ng m nh m c7c !hnh ph Ty Cu( nh ng !hnh ph ph n vinh *
b ng ch c !r nn 3uy !n( hoang v ng. !
Nh ng !h y !hu c c a c7c n c 0 ph i u !ranh v i c9n b nh ny. H 0 c7ch ly ng i "
b nh( +4ng ! ! c c7c lo i !hu c ch a !r c7c !ri u ch ng b nh. Nhi u b7c 3 0 ph i hy " " "
3inh !Hnh m ng
D nh + ch h ch 0 gi ! h i nhi u ng i( nh ng Aua cu c chi n u ny( ng i !a 0 bi ! "
nhi u ph ng ph7p phng ch ng h u hi u. -hHnh ph c7c n c a ra c7c ph7p l nh " "
ng9n ch n + ch h ch lan !ruy n. Thnh 8 -ni-+ c a =!aly ban b l nh c m m i nh bu;n $ "
0 nhi m b nh ho c nghi l nhi m b nh u 'h;ng c vo !hnh. - nh ng n i Auy . " $ . "
nh !hu !h ph i 3 ng n i !ho7ng 'hH v y 7nh n ng *& ngy( r i m i c vo !
!hnh ph c a h . - n i ! !r m 'i m + ch nh ngoi c ng nh Fac->y ch ng h n. $ )
Au n l_ ngu n n c( ng i !a ! ra m ! ch c Auan chuyn !r;ng coi 'i m 3o7! ngu n $
n c. Ng i !a !rao !r ng !r7ch cho nh ng ng i lm c;ng !7c y ! .
Nh c g ng ( b nh + ch h ch 0 c ng9n ch n l i. Nh ng n9m 2*%*( 2*G$( 2*G: ! " $
!uy v n c + ch chu Cu( nh ng !7c h i 'h;ng l n l m. % !
Q ch h ch chu Cu vo !h ' I=8( 0 'hi n chi nhi u !hnh ph !r nn hoang v ng( !
nh h ng n n n 'inh ! ( lm ch ! hng !ri u ng i. Nh ng 3au cu c chi n u v i ! "
!h n + ch h ch 0 'hi n cho ngnh y ! !i n b v ph7! !ri n m nh m . *
*u c YtXt(X'an ,a i nh th no?
Ni a !h ' I===( Ti u r i vo !1nh !r ng h n lo n. Au c ;ng ?a F0 h4ng b7 Ti u
m y !h ' l6c ny ang l y Ni-> lm c i m u !ranh ginh l i -;ng->!an-!i-n;p b
Th p ! Aun chi m. Ng i Tuyc->5n-guc m ! !h i c ng !h nh 0 b Aun F;ng -
7nh cho !an !7c 'hi h >m nh p Ti u . F ! nhm !h lnh ng i Tuyc chi m lnh c7c
3 n !r i( !ranh ginh l n nhau( Ti u !r nn v; ch . %
T i mi n D c Ti u gi7p ranh v i Au c ;ng ?a F0( m ! 3 vb 3 !h5o o =->lam !
'@o bf ' ! ng ! > ng l c7c ]-a chi^( h gi ng ng n c ]Th7nh chi n^ c a o =-
>lam( nhi u l n 7nh chi m l0nh !h c a Au c ;ng ?a F0. F ! ng i !n l /n-!;-
crun( m ! !h lnh ng i Tuyc !h o nguyn Trung 0 ! p h p c 'h7 nhi u ]-a
chi^ r ! !hi n chi n( nh m ;ng 0 'h;ng ng ng m r ng v4ng !. N9m 2$E$( /n-!;- "
crun ! !h ( con c a ;ng l L-man ln ' nghi p( 0 7nh b i Au c ;ng ?a F0( "
chi m !hm m ! v4ng ! l n.
Kho ng n9m 2*&&( L->man !uyn b c l p( ! > ng l /-mia "nguyn !h ,. aun c a
L->man u c g i l ]L-man Tuyc^. N9m 2*2)( L->man !i n c;ng !hnh Bu-ru->a.
Thnh ny l m ! n i hi m y u c a ;ng ?a F0 phHa D c Ti u ( c phng !h r ! !
ch !. Sau 'hi chi m c !hnh Bu-ru->a( L->man ng ; ! i y( 'h ng ch 5o bi n $
ac-a-n5n( con ng Auan !r ng !h;ng 3ang chu Cu. N c m i !hnh l p ny mang !n
;ng( g i l Au c L!-!;-man.
N9m 2#$G( L->man l1a i( con c a L->man l `n-ban ln ' v . Lng >y + ng m ! i
Aun !h ng !r c h4ng m nh( lin ! c >m l c c7c n c >ung Auanh. Trong 2& n9m( c
b n 0 g ! h n !h l c ;ng ?a F0 ra 'h i Ti u . `n-ban cTng coi !r ng c v m ! ) $
chHnh !r ( b c u >y + ng c c7c !h ch c a m ! au c gia( !h c hi n ch "
!uy n Aun( phong ! cho ng i c c;ng( coi !r ng gi7o + c( >y + ng !r ng h c c a
ng i L!-!;-man. `n-ban cn l i + ng mu !hu n !rong n i b c a ;ng ?a F0 can %
!hi p vo. N9m 2*%:( `n-ban chi m lnh -a-ri-p;-ri( >y + ng Bh7o i u !in( u c u "
7nh chi m chu Cu. -on ;ng l Fu-ra! 3au 'hi ' v 'h;ng g i l /-mia n a( ! g i l
Iun-!an( !i p ! c !9ng c ng ! n c;ng ;ng ?a F0. N9m 2*G2 chi m !h !r n Auan !r ng
l Bh7o i /-! -ri-a v + i ; v ( i !n l i-!in-ny. D y gi ng i Th Nh K
'h;ng ng ng + n v Dan-c9ng. Au c ;ng ?a F0 ch cn gi l i c !hnh
-;ng->!an-!i-n;p n l . Th a c Au c L!-!;-man !h;n !Hnh lu;n ph n ! mi n Nam 0
Ian-v-a c a c7c n c v4ng Dan-c9ng. N9m 2*#G( Aun L!-!;-man + i 3 ch huy c a
Iun-!an Da--rai 0 chi n !h ng i Aun Th p ! Aun c a nhi u n c chu Cu "+o Ni7o !
hong gi6p , ! i N-'h "!rn ! Dungari ngy nay,. n cu i !h ' I=8( Au c -
L!-!;-man 0 'i m 3o7! !on v4ng Dan-c9ng.
N9m 2:&$ !rong cu c i chi n v i Au c Ti-mua Trung ( Iun-!an Da-5-rai b b ! !
3 ng. Au c L!-!;-man 3uy y u !rong m ! !h i gian.
N9m 2:%2( F;-ha-m5! nh ' v ( Auy ! !m !iu +i ! ;ng ?a F0. Th7ng : n9m 2:%*( " "
F;-ha-m5! == Hch !hn + n i Aun 7nh chi m -;ng->!an-!i-n;p. ch ;ng ?a F0 %
! n ! i h n 2&&& n9m 0 b +i ! vong. D n n9m 3au( F;-ha-m5! == l i + i ; n -;ng- "
>!an-!i-n;p( i !n l =->!an-bun.
Th i ' I-ri-mu !h ng !r ( Au c ny l i chi m Ii-ri( /i - p( Fai-ca Fai-!i-na. T
n9m 2%$& n n9m 2%GG( ng i ' v I-ri-mu l Iu-li-man = ! n !h i ' c c !h nh.
8 chHnh !r gia( Aun 3 gia n i !i ng ny c !;n > ng l i . Lng lin ! c chinh
chi n Trung Cu( Ty v D c Bhi. N9m 2%$2 ;ng + n Aun chi m D5n-g -ra!. N9m ! %
2%$G i 7nh Hungari( $#-E chi m !h ; Du-a( !iu +i ! Hungari. N9m 2%$# ;ng l i + n " %
i Aun 7nh 8in( 'hi n cho c chu Cu rung ng. chu ( h nhi u l n 7nh b i &
Da T ( chi m =r c( -roa!ia( Ty /c-m-ni. D c Bhi( h l n l ! chi m ?i-b9ng( /n- ! & !
gi-ri( Tuy-ni-+i !ranh h4ng !rn a Trung H i. ?6c ny h !r !hnh m ! Au c l n
>uyn Aua * chu l c Cu( ( Bhi
-7i ch ! c a Iu-ri-man 0 7nh + u 3 ' ! !h6c !h i ' c c !h nh c a Au c L!-!;-
man. N9m 2%)$( h m i Th Nh K b lin Aun 8 -ni-+ v Ty Dan Nha !iu +i !. T "
Au c L!-!;-man 3uy y u + n. n n9m 2#$$( Au c L!-!;-man ch m + ! 3au
cu c c7ch m ng - ng ho.
o gio 3 ny sinh nh th no?
o gi7o "hay ?0o gi7o,( Bh ! gi7o v H i gi7o "=>lam, l ba !;n gi7o l n 0 chi m a v
!h ng !r lu i Trung au c. Trong ba !;n gi7o ny !h1 Bh ! gi7o v h i gi7o h1nh !hnh
! c7c Au c gia 'h7c. -h ring c o gi7o l !;n gi7o c h1nh !hnh v ph7! !ri n ngay
!rn ! Trung au c.
o gi7o b ! ngu n ! !hu ! ph4 !hu v ph ng !hu ! !h n !in l u hnh !rong !h i - !
i Trung au c. Ng i 37ng l p ra o gi7o l Tr ng o ?9ng v n ! Bhong
!hu c n c D7i "nay l huy n Bhong ! nh Niang T;( Trung au c, !h i ;ng H7n. Lng 0 "
! ng l Auan huy n huy n Niang -hu + i !ri u Thu n "n9m 2$G h 2:: 3au -;ng " "
nguyn, i ;ng H7n. Lng a ! ! i H c Finh S n T Iuyn !u o. 81 "
nh ng ng i nh p o ph i n p n9m u g o nn o ny c !n l ]NgT u m o^ , .
" o n9m u g o,. o ny !h ?0o am ! c l nh !ri ! h c c i ?0o T lm gi7o
ch ( !;n > ng ?0o am lm ]Th7i !h ng l0o Aun^( l i l y 37ch ] o c 'inh^ c a ?0o
T v ]-hHnh nh ! 'inh^ lm hai 'inh i n ch y u.
?0o T cho r ng !r c 'hi !r i ! c h1nh !hnh 0 c ! n ! i m ! v ! ch ! nguyn
!hu h n n ch a phn !7ch( m v ! ch ! nguyn !hu chHnh l c9n nguyn h1nh !hnh
v n v ! !rong vT !r . Lng g i !h v ! 'h;ng bi ! !n ny l ] o^( m nh ng ng i !h5o
o gi7o !h1 l y ] o^ lm !Hn ng ng c b n v gi7o ngha. H !in r ng con ng i !a -
!r i Aua m ! !h i ' !u luy n nh ! nh( !h1 3 c !h !r ng 3inh b ! ! ( v !r !hnh !h n " *
!in.
Sau 'hi Tr ng o ?9ng Aua i( con !rai ;ng l Tr ng Honh v ch7u ;ng l Tr ng
? !i p ! c !ruy n o v !;n Tr ng o ?9ng lm ]Thin 3 ^. 81 !h o ]N9m u
g o^ cTng c g i l o ]Thin 3 ^
n cu i i ;ng H7n( Tr ng Ni7c chHnh l ng i 3au ny !r !hnh l0nh ! c a cu c
'h i ngha n;ng +n Hong -n "Kh9n vng,( l i 37ng l p ring o Th7i D1nh( l y 'inh
Th7i D1nh lm 'inh i n ch y u. Lng + a vo vi c ch a b nh !ruy n o. Trong " "
vng m i n9m !r i( 3 !Hn ln ! i m i v n ng i. N9m 2E: 3au -;ng nguyn(
Tr ng Ni7c ph7! ng 'h i ngha( ' ! h p v i Tr ng ? ( !r !hnh ng n c + n + ! % !
n;ng +n v >y + ng nn hai gi7o ph7i l n nh ! c a o gi7o !rong !h i ' u !in.
Sang n i ng( i T ng( +o 3 > ng c a c7c hong ng -ao T;ng(
T ng Huy T;ng( o gi7o + n + n c ph7! !ri n h ng !h nh.
n !ri u i nh Nguyn( ph7i Ton -hn +o 8 ng Tr4ng Q ng 37ng l p !r !hnh
m;n ph7i ch y u c a o gi7o. T y v 3au( o gi7o chHnh !h c phn !hnh hai gi7o
ph7i l n l -hHnh Nh ! v Ton -hn.
n i Finh v i Thanh( o gi7o b ! u ! !h nh chuy n 3ang 3uy. !
i sao n hu 1ong c g i ! v hong c a 'u(n i?
N9m $$2 !r c -;ng nguyn( vua n c T n l Qoanh -hHnh !hnh c;ng !rong vi c !h;n "
!Hnh 37u n c( l p nn v ng !ri u !h ng nh ! nh T n.
Nh ng T n Thu Hong 0 'h;ng b chi n !h ng lm cho m m n u c( ;ng !a bi ! ! ,
r ng n c T n !uy 0 !h ng nh ! c !on cbi Trung au c( nh ng v n cn !i p !hu c7i %
!1nh !r ng r i r c chia n9m > b y cn l u l i ! !h i ' -h H u c7! c ( 'h;ng nh ng 0
v9n ! c7c v4ng 'h;ng nh nhau( ch cai !r 'h;ng !h ng nh !( ch no cTng c nh ng
c a Auan( ng >7 c7ch !r ( m 37u n c cT v n ch a cam !m b !h ! b i v v n cn % %
nh ng !h l c cn 3! l i c a c7c +n +u m c v4ng bin gi i phHa Ty D c !h ng !
>uyn >m nh p Au y nhi u. 81 !h v n c p b7ch l6c b y gi l ph i lm !h no .
c ng c c m ! Au c gia ch ch u uy Auy n c a m ! hong .
u !in T n Thu Hong 0 >7c l p ch hong c a m1nh( >y + ng Auy n uy ! i
cao c a b n !hn. Dn + i hong 'h;ng c ch c c;ng( chHn ch c 'hanh nh ng 0 !
ch c c m ! chHnh ph !rung ng( c7c b ph n chia nhau Au n l_ c7c ph ng +i n v "
Aun 3 v v chHnh !r . 8 m ! a ph ng !h1 T n Thu Hong cho 7p + ng ch $
Au n huy n( !on Au c c chia ra !hnh *G Au n( bn + i Au n ! huy n( c7c Au n " $ "
v c7c huy n ch u 3 Au n l_ c a nh ng c p Auan l i nh Au n !h6( huy n l nh +o !rung " " "
ng b nhi m( ! c l chHnh !h phong 'i n !rung ng ! p Auy n. "
H n hai ngh1n n9m nay( !rong l ch 3 Trung au c( c7c v ng !ri u phong 'i n lu;n lu;n
!hay i nhau !h5o !h i gian( nh ng chHnh !h phong 'i n +o T n Thu Hong 37ng l p
v n m0i m0i c '@o +i 'h;ng 3uy chuy n( v1 !h 0 c l i 'h5n ng i ]ngn i u %
!h c chHnh 3 c a nh T n^
Hai l T n Thu Hong 0 ban b r ! nhi u 3 c l nh hnh chHnh !h ng nh ! c7c !h ch ! "
( ;ng !a 0 Auy nh r ng n c T n 0 !h ng nh ! ch cn o( 7p + ng r ng r0i
!rong ph m vi !on Au c. ng !i n h1nh !rn c l vu;ng c a nh T n 0 !r !hnh ng
!i n !h ng nh ! c a !on Au c( 'i u ch !i u !ri n Au n ho7 0 !r !hnh 'i u ch !iu "
chu n c a !on Au c. T ! c nh ng 3 c i c7ch c !Hnh ch ! l ch 3 nh !h 0 nh ,
h ng ! i !h l c ! p Au7n c a hng !ri u con ng i v bi u hi n rb !inh !h n !i n b " "
c a T n Thu Hong.
Da l T n Thu Hong mu n c ng c c;ng vi c bin phng( !9ng c ng 3 c 'h ng ch "
c a n c T n i v i !on l0nh !h ( cho nn ;ng !a 0 ph7! ng nhn +n !on Au c >y
+ ng 8 n ?_ Tr ng Thnh mi n D c b ! u ! ?m Thao phHa Ty v ra ! i ?iu ! !
;ng phHa ;ng( cn Bh ng nam ;ng !a cho o ?inh - n i li n +ng n c c a
hai con 3;ng T ng Thu v ?y Thu . Ngoi ra ;ng cn cho lm nh ng con ng m0 l
l y Hm Q ng lm !rung !m v !u;n ra ! phHa( nh !9ng c ng c 3 giao l u
'inh ! v v9n ho7 gi a c7c +n ! c( lm cho v ng !ri u nh T n !r !hnh m ! Au c gia
phong 'i n u !in !h ng nh ! v c nhi u +n ! c.
8 ng !ri u nh T n +o vua T n Qoanh -hHnh 37ng l p ch ! n ! i v n v n c 2% n9m 0 (
r i b l ! ( nh ng ng i 37ng l p ra n l T n Thu Hong 0 bi ! !hu n !h5o !ro l u
l ch 3 ( hon !hnh 3 nghi p !h ng nh ! l n lao( >y + ng c m ! Au c gia phong "
'i n !rung ng ! p Auy n( !h5o h1nh !h c chuyn ch . <b rng l m ! v hong c
c;ng lao phi !h ng. 81 !h 0 c ng i 3au !;n > ng l ]Thin c nh ! ^ "Hong
!h nh ! c a mu;n i,.
i ' nhn th i c ,ung Qu c ! nh ng ai? # !
? ch 3 Trung au c c b n ng i p lm 'huynh o i 3 ng chHnh !r c ng i i (
!ruy n ! ng c 3 c p 'h7c !h ng g i l T i m nhn. ! ( '
Th5o !r1nh ! !h i gian( ng i u !in l nng Ty Thi cu i !h i Iun Thu. Ty Thi v n
l m ! c; g7i gi ! l a Tr ?a "phHa Nam -h K ! nh -hi ! Niang ngy nay, n c 8i !. $ "
N9m :#: !r c -;ng nguyn( n c 8i ! b n c Ng; 7nh b i( 8i ! v ng l -u Ti n " " .
+ng Ty Thi cho Ng; v ng Bh4 Sai. Nng !r !hnh m ! phi ! c Bh4 Sai r ! 3 ng
7i. N9m :)* !r c -;ng nguyn( n c 8i ! +i ! l i n c Ng;( !ruy n !huy ! ' l i r ng " "
Ty Thi 0 !h5o Auan i phu Bh m ?0i c a n c 8i ! b vo Ty H . "
i m nhn !h hai l 8 ng -hiu aun !h i Ty H7n( !n T ng. Nng v n l m ! '
cung n c a H7n Nguyn . N9m ** !r c -;ng Nguyn( ch6a Thi n 8u H H7n T c a
!h ! c Hung N; >in ho !hn v i !ri u 1nh nh H7n. -hiu aun ! nguy n >in i >a l y "
ch6a Hung N; v c phong l Ninh H Vn Hung. Trong h n 37u m i n9m 8 ng
-hiu aun i ho !hn( Hung N; v !ri u 1nh nh H7n i > v i nhau r ! ho m c.
8 ng -hiu aun l ng i 0 c ng hi n r ! nhi u cho an ninh Au c gia v Auan h ho "
m c gi a hai +n ! c.
i m nhn !h ba l iu Thuy n( m ! nhn v ! !rong b !i u !huy ! c i n !r +anh '
Tam au c Qi n Ngha. Nng 3 ng + i i H7n Hi n "2#& h $$& 3au -;ng Nguyn,. .
iu Thuy n l ca ' !rong ph Auan ! 8 ng Qo0n "ch c Auan Au n l_ ru ng ! v '
nhn 'h u !rong n c,. 81 !h7i 3 ng Tr7c chuyn Auy n honh hnh !n b o( iu ,
Thuy n mu n gp ph n +i ! !r ng Tr7c 0 ! nguy n hi n !hn gi6p 8 ng Qo0n( " "
+4ng ' lin hon ly gi7n c Auan h gi a ng Tr7c v con nu;i c a h n l i ! ng " !
?0 D . -u i c4ng iu Thuy n 0 m n c !ay ?0 D gi ! ng Tr7c.
i m nhn !h ! l Q ng Ng c Hon i ng. N9m ):% 3au -;ng nguyn( nng '
c ng Huy n T;ng phong lm Au_ phi. Q ng Ng c Hon !h c ra 'h;ng Auan !m
g1 n chuy n chHnh !r !rong !ri u 1nh( nh ng v1 nng c ng Huy n T;ng h ! 3 c "
yu Au_( cho nn 'h;ng nh ng ch v 5m g7i nng c phong lm phu nhn( m n
ng i anh 5m con ch6 con b7c c a nng l Q ng au c Trung cTng c !h !hao !6ng vi c "
!ri u chHnh. N9m ))% 3au -;ng nguyn( /n ? c S n + y binh lm lo n v i +anh ngha
+i ! !r Q ng au c Trung. Sau 'hi Q ng au c Trung b gi !( Q ng Ng c Hon cTng "
b !r5o c .
Pn t c 1n 3 hnh thnh nh th no?
Qn ! c H7n l +n ! c c nhn 'h u ;ng nh ! v +i n !Hch phn b r ng nh ! Trung , "
au c. Ngu n g c c a +n ! c ny c !h !ruy ng c ln n !h i c i >a > a( nh ng
!n g i c a +n ! c !h1 m0i n !h i ' c n i m i >7c nh. Th5o !ruy n !huy ! ' l i(
!rong !h i c i >a > a 0 c nh ng !h ! c - u ?( Tam Fiu( 8im Th ( Hong
Th 3inh 3;i n y n !rong v4ng Trung Nguyn. n i -hu 8T 8 ng !h1 c7c !h ! c ny
!rong v4ng Trung Nguyn ! > ng l Hoa H . -hung Auanh !h1 c c7c +n ! c !hi u 3
Fan( Qi( Nhung( ch.
T !h i Iun Thu -hi n au c cho n 'hi T n Thu Hong !h ng nh ! !on cbi Trung
au c( l !h i ' u !in c7c +n ! c Trung au c ! h p l i v i nhau. Qo chi n !ranh(
c7c cu c +i +n v 3 ' ! h;n gi a nh ng ng i !hu c nh ng +n ! c 'h7c nhau( b n
n c l n !rong !h i ' ny l T n( S ( Ng;( 8i ! c4ng v i m ! 3 n c nh n a ! c7c "
+n ! c Qi( ch bi n !hnh +n ! c Hoa H v h1nh !hnh m ! Au c gia Trung ng ! p
Auy n u !in l y +n Hoa H lm ch !h ( chHnh l Au c nh T n.
n !ri u H7n( c7c +n ! c !hi u 3 Hung N;( Tin Ti( ( Kh ngg v n 3 ng !rong hai
mi n D c v Ty D c( b ! u +i c v i 3 l ng l n vo n i a. ! ! !
n hai !ri u Ngu v T n !h1 c7c +n ! c !hi u 3 v4ng auan Trung 0 chi m ! i n a 3 +
+n. Qo nh h ng c a n n v9n ho7 Hoa h ( ph ng !h c 3 n >u ! cTng nh ph ng
!h c 3inh ho ! c a h cTng 0 !hay i l n v h + n + n !h ng nh ! v i hai +n ! c b n
a( 'hi n !h i ' Ngu - T n !r !hnh !h i ' !h hai c a Au7 !r1nh !h ng nh ! +n ! c. +
Hai !ri u i T ng v Nguyn l !h i ' !h ba c a Au7 !r1nh !h ng nh ! +n ! c. Trong
!h i ' ny c7c +n ! c Khi ! an( N -hn( F;ng - ( l n l ! >m nh p Trung Nguyn
v !rong 'hi c ng c Auy n !h ng !r c a m1nh( h cTng b n n v9n ho7 Trung Nguyn
ng ho7.
n !h i ' ny( !n g i ng i H7n "H7n nhn( H7n nhi, 0 !r nn 'h7 ph bi n( nh ng
v n ch a !r !hnh !n g i chHnh !h c c a +n ! c. %
Khi n c Trung Hoa au c +n !hnh l p( ! >7c nh l m ! n c c ng ho c a n9m +n
! c H7n( F0n( F;ng( H i( T ng( hai ch ]H7n ! c^ m i !h c 3 !r !hnh !n g i +n ! c
c a c ng ng ng i H7n.
/hu 7guy)n /h ng 3 t, thnh v hong -hai *u c c a ,ung Qu c nh th
no?
N9m 2*GE ! i 'inh ; c Nam Kinh 0 c hnh m ! i n l long !r ng( a m ! v ho .
!h ng 9n my ln ng;i hong . chHnh l hong 'hai Au c -hu Nguyn -h ng
c a !ri u Finh.
-hu Nguyn -h ng "2*$E h 2*#E, l ng i Bh ng Q ng ! nh /n Huy. Iu ! !hn !
m ! gia 1nh nghfo 'h ( h i nh ;ng ! ng ch9n !ru cho a ch . 8 3au c cha v anh
c a ;ng u Aua i. -hu Nguyn -h ng ph i c ! !c i !u v >in 9n my Aua ngy. !
Da n9m 3au( au7ch T H ng l0nh o n;ng +n 'h i ngha( -hu Nguyn -h ng bfn b
7o c 3a i !h5o Aun 'h i ngha. 81 gan + v c u c !h;ng minh h n ng i( cho nn
ch ng bao lu 3au -hu Nguyn -h ng 0 !r !hnh m ! nhn v ! >u ! 3 c !rn chi n ) !
!r ng c a Aun 'h i ngha.
N9m 2*%% l n9m c !Hnh ch ! Auy ! nh i v i !hnh c;ng c a -hu Nguyn -h ng.
Lng 5m Aun v ! Aua Tr ng Niang( !i n >u ng Niang Nam l m ! v4ng 'inh ! !r4
ph6. 81 c7c ! ng c a ;ng ph n l n l ng i Niang D c 'h;ng n r i >a c h ng cho ! -
nn !h i gian hnh Aun b '@o +i. + ! !m !1nh y c a h ( -hu Nguyn -h ng bfn
3ai c ! ! h ! +y n5o !huy n( y ! ! c !huy n ch1m >u ng 3;ng. -7c ! ng 3 !h y ! , '
'h;ng cn ng no v n a( cho nn u +Tng c m lao v phHa !r c( 7nh m ! !r n
chi m c Nam Kinh. 81 ch ! ng c a !ri u 1nh nh Nguyn 0 ch ! !r n( cho nn
nh ng ' 3 ng 3! c a Aun Nguyn u u hng. -hu Nguyn -h ng bfn l y Nam 0
Kinh lm c9n c a( nh ra chi n l c ] p ! ng cao( !Hch !r nhi u l ng !h c( ch a !
v i vng > ng v ng^( 3au ;ng i 'hu ch !r ng !h l c( c ng c bn p n nh v
>y + ng c9n c v ng ch c. !
N9m 2*GE( !r n Auy ! chi n m mn. u !in( -hu Nguyn -h ng !i n 7nh Tr n H u
? ng v4ng Hoa Nam ng !h i c;ng 'hai c;ng b c ! ! Auan h v i Aun H ng -n. ! "
Lng ph7i ng i i n Ti u Finh 8 ng Hn ?m Nhi( nh ng !h a l6c Hn ?m Nhi
'h;ng phng b ( -hu Nguyn -h ng 0 +1m h n ch ! u i + i 7y 3;ng( 3au l i b1nh !
nh c -h ng S Thnh( 7nh b i c Bh ng -6c Trn c7! c mi n ;ng Tri !
Niang( r i ph7i binh 7nh >u ng phHa Nam( !iu +i ! Tr n H u nh c7! c v4ng Bh6c "
Ki n( cu i c4ng !hu ph c c !on b ? ng au ng "au ng ;ng( au ng Ty,. -
Sau c7c !r n chi n ' !rn( !h c l c c a -hu Nguyn -h ng 0 5m $% v n i Aun
!i n ln phHa D c !i n 7nh D c Kinh. Sau !7m !h7ng chi n u gian 'h ( D c Kinh !h ! ! ! !
!h . Thu n nh Nguyn b ch y( nh Nguyn b +i ! vong. Nh v y -hu Nguyn "
-h ng 0 m ! $% n9m !r i m i ln c ng;i hong i Finh.
,ung Qu c cD t t c &ao nhi)u hong ?
F i ng i u bi ! r ng nh ng ' !h ng !r ng;i cao nh ! !rong >0 h i phong 'i n 0
Trung au c c g i l ]hong ^. Qanh hi u ny l +o T n Thu Hong Qoanh -hHnh "
3 + ng l n u.
N9m $$2 !r c -;ng nguyn( Qoanh -hHnh l n u !in !h ng nh ! c !on cbi Trung
au c. nu cao !hnh !Hch( c;ng lao ny c a m1nh( ;ng !a 0 Auy nh +anh hi u c a "
m1nh l ]Thu hong ^.
8 +anh hi u ny 0 lin !i p + c +4ng( b ! u ! Qoanh -hHnh cho ! i v hong " !
cu i c4ng b cu c c7ch m ng Tn H i vo n9m 2#22 l ! l Bh Nghi !hu c !ri u i
nh Thanh( Aua !h i gian l $2*$ n9m( ! ng c ng c :#: v hong ( !rong 3 )* ng i
'h;ng !h ! 3 ln ng;i m ch c !ruy !;n l hong 3au 'hi 0 Aua i.
Trong 3 c7c hong ni !rn( hong -n ?ong i Thanh c !u i !h cao nh !( ;ng
0 3 ng ! i E# !u i. Th p h n -n ?ong m ! b c l n hong 8b T c Thin i !
ng. D 3 ng ! i E$ !u i. Hong -n ?ong ng;i G& n9m( '@m m ! n9m 3o v i ;ng
n i hong l Khang Hy l ng i c !h i gian !r v1 +i nh !( l v1 -n ?ong mu n
ni ln lng !;n 'Hnh i v i Khang Hy( bi u !h b n !hn m1nh 'h;ng +7m v ! Aua c;ng
c c a ;ng n i( v1 !h 3au 'hi ng;i G& n9m( -n ?ong 0 nh ng ng;i c a m1nh cho
con l hong Nia Kh7nh( cn m1nh !h1 lm Th7i !h ng hong.
Trong 3 c7c hong ( ng i c !h i gian ng i !rn ng;i ng n nh ! l Hon Nhan Th a !
?n( hong cu i c4ng c a !ri u i nh Kim( ! l6c ln ng;i cho n l6c b gi ! 'h;ng
! i n a ngy.
Tr c Qoanh -hHnh( Trung au c cn c r ! nhi u ' !h ng !r ! i cao. -h ng h n nh 0 )
!rong !h i c i >a > a c NgT ( !rong 3 c Nghiu v Thu n. Sau nh
H c 2) ' !h ng !r ( nh Th ng c *& ' !h ng !r ( h u c +anh m 'h;ng c hi u. 0 0 "
n i nh -hu( c7c ' !h ng !r > ng v ng( i Ty -hu c 2$ v ng( i ;ng -hu 0
!h1 c $: v ng( n i T n !r c T n Thu Hong cn c ba v ng l ;ng cha c a ;ng
!a.
Ngoi ra( Aua c7c !h i ' +anh hi u hong cTng 'h;ng nh nhau( ! i H7n n i "
Tu( c7c hong ph n nhi u > ng ( + i c7c !ri u ng( T ng( Nguyn( Finh(
Thanh l i ph n > ng nhi u l ]T;ng^
i sao hi n nay -h(ng t' th y !;ng ' cc hong t,i u 7guy n ,ung $
Qu c?
Trong !h i c Trung au c( 3au 'hi c7c hong ch ! i( h u nh bao gi cTng >y l9ng
m . -h ng h n nh l9ng c a T n Thu Hong ?m ng ! nh Thi m Ty( l9ng c7c )
hong nh H7n !hnh ph Hm Q ng( F u ?9ng huy n H ng D1nh( Ki n ?9ng "
huy n Ki n( Th p Tam ?9ng c a nh Finh D c Kinh( Thanh ;ng ?9ng huy n " ! "
Tun Ho7 ! nh H D c. !
-7c l9ng m ny c >y + ng c c ' !r7ng l ( ch ng 'h7c g1 nh ng cung i n n m 3u " ) "
+ i lng !( ! ! c u c gi7 !r l ch 3 v gi7 !r v9n ho7 cao( h p + n r ! nhi u nh %
nghin c u v9n ho7 v l ch 3 ( cTng nh c7c +u 'h7ch !rong v ngoi n c.
Nh ng cho n nay( ng i !a v n ch a ph7! hi n c l9ng m c a c7c v hong !ri u % "
i nh Nguyn. l v1 c7c hong i nh Nguyn u l ng i F;ng - ( m c7c
Au_ ! c F;ng - c ! p Au7n ch;n 3u( 'h;ng >y m .
Th5o l i Qi p T K i nh Finh !rong cu n ]Th o F c T ^( c7c hong i "
Nguyn( 3au 'hi b9ng h nh ! lu ! 'h;ng +4ng Auan Au7ch( m ch +4ng hai o n g !r
c r ng lm Auan !i ! !hi !h vo r i o h !h ! 3u m ch;n >u ng. Sau 'hi h $
c l p y( h +4ng ng a + m ph ng( ! Aun phong !o ( v ch 'hi c bn !rn m c % ) $
y( 'h;ng cn nh n ra + u v ! !hu Aun. Qo ng i i 3au 'h ph7! hi n n i ch;n !hi "
!h c a c7c hong !ri u Nguyn.
Tuy nhin c l ai cTng !h c m c. T i 3ao V Kim Ho c ? c K bn F;ng - l i c * ! ! !
m ! c7i l9ng Thnh -7! T H0n r ! huy hong( nguy nga !h5o 'i u ! ng bao c a F;ng
- c Th ! ra l9ng ny l +o -hHnh ph Nhn +n Trung ng c p !i n >y + ng 3au ngy
gi i phng( l c;ng !r1nh c !Hnh ch ! ! ng ni m( cn bn !rong 'h;ng c !hi hi c a "
Thnh -7! T H0n
#;n ho ph c h ng chu u c & t ngu n nh th no? "
Th ' I=8 v I8( chu Cu v n n m + i 3 'i m 3o7! nghim ng ! c a Ni7o h i Thin % $
ch6a ?a F0. D ! ' ai( ch c n hoi nghi Th ng ( ch !rHch Ni7o hong ho c !rong !7c $
ph m c _ !r7i v i ]Kinh Th7nh^( u b coi l ]+ oan^( v b b ! v ch u 3 !ra 'h o , !
nh c h1nh v b a ra !o ph7n > b giam( !r c >u !( b !hiu. F ! 3 ng i ch ng l i
ch chuyn ch phong 'i n v ch !r n nh ng chuy n 5n ! i !rong Ni7o h i ' c m ! "
3 nh 'hoa h c !i n b !h i ( u b !o 7n + oan ' ! ! i( ph i ch u nh ng nh c h1nh
!n b o. < ! nhi u cu n 37ch v nh ng c;ng !r1nh !i n b 0 b !hiu hu ( c m o7n. S
!i n b c a >0 h i b !r ng i nghim !r ng.
Nh ng cTng !h i ' ny( ph ng !h c 3 n >u ! ! b n cTng 0 b ! u h1nh !hnh v ph7! !
!ri n( nh ! l c7c !hnh ph D c =!alia gi7p a Trung H i nh 8 -ni-+ ( [lo-r5n-> ( l !
nh ng !hnh ph c;ng nghi p( !h c;ng nghi p( !h ng nghi p v ngn hng ph7! !ri n. " " "
Niai c p ! 3 n m i n i( b o v Auy n l i chHnh !r v 'inh ! c a h ( 0 !i n hnh "
u !ranh v i Ni7o h i. -7c nh ! ! ng ! 3 n ch ng !h n h c Thin ch6a gi7o( giam
c m lng ng i hng ngn n9m nay( h ph ! cao ng n c ]Bh c h ng^ v9n ho7 c i n(
nu ln ! ! ng ]nhn v9n^ ! 3 n.
i !in phong l phong !ro v9n ngh ]Bh c h ng^ c m ! 3 v9n ngh 3 !h5o ch " " '
ngha nhn v9n > ng ra. T7c ph m c a h c c i m +n ! c ch ng phong 'i n( , $
ch ng !h n h c. an-!( ng i c coi l ] i !hi ho u !in c a !h i i m i^. Trong
!hi ph m n i !i ng ]Th n 'h6c^( bi u hi n !ro l u ! ! ng nhn v9n 3 m nh !. Lng 0 , "
> ng r ng ]con ng i^ l g c c a !h gi i( ln 7n Ni7o hong v c7c !h y !u. an-!
0 b Ni7o h i !r c >u !( 3 ng cu c i l u vong n i ! 'h7ch. Nh ng ;ng v n 'in !r1 %
u !ranh 'h;ng m ! m i i v i Ni7o h i v Ni7o hong. Sau an-! cn c r ! nhi u "
nh !h ( nh v9n 0 ng ln 'Hch 3 h b i c a !ri u 1nh Ni7o h i v 3 3a o c a
c7c !h y !u. Q i 3 n l c c a nhi u nh v9n ho7( v9n h c ngh !hu ! c n i chu Cu "
0 c m ! n n ! ng v ng ch c. !
Trong !h i ' ny( 'hoa h c ! nhin c n i cTng ra i( ch y u !h hi n !rong !hin "
v9n h c( !o7n h c v c h c( !rong !hin v9n h c mang m ! _ ngha c ch !h i i.
S n >u ! ! b n ch ngha ra i v ph7! !ri n 0 !h6c y 3 !i n b c 'hoa h c ! ,
nhin. Khoa h c ! nhin ph7! !ri n l i !9ng !hm 3 c m nh ! n c;ng vo h !h ng "
!h n h c c a o Thin ch6a.
-;-p5c-nHch l nh 'hoa h c Da ?an( 'hi cn !r ch u nh h ng c a ! ! ng nhn v9n. 0
Trn c 3 nghin c u nhi u n9m v !hin v9n h c( Auan 37! c7c !hin !h ( ;ng 0 vi !
]Thuy ! v n hnh c7c !hin !h ^. Trong cu n 37ch ny( ;ng nu ra ]Thuy ! m ! !r i !rung $
!m^( ph nh lu n i u !rong ]Kinh !h7nh^ r ngR ]Th ng 0 ! o ra F ! !r i( F ! " $ $
!r9ng( b ! ch6ng ch y Auanh Tr7i !^( ph nh !huy ! Tr7i ! l !rung !m( lay ! n !
g c vT !r Auan !h n h c c a Thin ch6a gi7o. T b ! u cu c c7ch m ng !rong !hin !
v9n h c( !hay i v c9n b n c7ch nh1n c a loi ng i i v i vT !r .
N a !h ' 3au( !ri ! gia ng i W( Drun; v1 b o v h c !huy ! c a -;-p5c-nich 0 b Ni7o "
h i giam vo ng c ! i ) n9m !r i. Drun; 'in nh lng !in vo h c !huy ! ( ! ch i !h a
nh n 3ai l m( ngy E-$-2G&&( ;ng 0 b !o 7n + oan !uyn 7n ! h1nh v !h !iu !on b
nh ng !7c ph m c a ;ng. ,
Sau 'hi Druno ch ! + c *& n9m( !h7ng $ n9m 2G**( Na-li-llnh 'hoa h c ng i =!alia l i
b Ni7o h i giam vo ng c ! i. Lng 0 ! o ra 'Hnh !hin v9n Auan 37! vT !r v c7c !hin
!h ( v m ! l n n a l i ph nh vT !r Auan !h n h c. Lng cn c nh ng ph7! minh v
!o7n h c( v ! l_ 'hi n cho nhn lo i c nh n !h c hon !on m i v vT !r . Lng 0 b
Ni7o h i ' ! ! i( b ! giam v !ra ! n. !
Tr i Aua m y !h h u !ranh v ph i !r gi7 n ng n ( cu i c4ng 'hoa h c ! nhin 0 " $
!ho7! ra 'h i !h n h c( m nh b c !rn con ng !i n b .
T !h ' I=8 n !h ' I8== 0 > y ra phong !ro v9n ngh ph c h ng nhi u n c "
Ty Cu( l phong !ro v9n ho7 c a giai c p ! 3 n( h 0 +4ng 3 c m nh 'h;ng g1 lay
chuy n n i( ph7 v nh ng rng bu c c a 3 chuyn ch v v9n ho7 !h i ' Trung c ( lm -
!an r0 nhanh chng ch phong 'i n i b i( m ra m ! !h i ' m i gi i phng !
! ng( ph7! !ri n v9n ngh v 'hoa h c. "
i sao -hi tu &Z h thu ph i !' ! p chai , u? $
Khi c m ! chi c !u m i( ng i !a !h ng c hnh m ! nghi !h c h !hu long !r ngR
ng i ch !r1 gi cao m ! chai r u 3m banh( c chai c bu c b ng m ! 3 i +y( 3au
ng i y +4ng h ! 3 c p chai r u vo !hnh !u cho v r u b n ra !ung !o@. - !
Sau chi c !u m i c ! ! !r n !rn n !r ! >u ng n c v b ! u chuy n !
i bi n u !in c a n.
T ng !ruy n nghi !h c ny c ! !h i >a > a ph ng Ty. H i y hng h i l m !
ngh c c ' nguy hi m( !h ng >uyn > y ra nh ng v m !u( ng i ch !. 81 ch a c !
v; !uy n i n( cho nn m i 'hi g p !ai n n. ng i !rn !u ch cn c !h vi ! gi y b7o " $
n n( r i b vo m ! c7i chai( y 'Hn l i v n@m >u ng bi n( n !r;i i u !h1 !r;i( hy
v ng r ng c7i chai 3 !r;i Aua m ! chi c !u 'h7c hay + ! vo b bi n( c ng i !a nh1n *
!h y r i nh m 3 c !u ! i c u. *
Ng i ph ng Ty v n !hHch u ng r u 3m ban'( v1 !h 'hi n@m chai r u >u ng
!h ng l r u 3m banh. Trong !h i ' ' !hu ! hng h i cn r ! l c h u( m i 'hi g p ' $
n n !rn bi n ng i !a r ! 'h c u nhau( v1 !h c7c !huy n vin n@m chai r u 3m banh
>u ng n c ni r ng m1nh 0 b !ai n n v c !h ! vong. T ! nhin gia 1nh c a c7c
!huy n vin cTng mu n !1m !h y c7c chai r u nh !h ( cho nn h mong mu n gi i !r
nh ng i u b ! h nh v n i lo 3 nh v y( m i 'hi h !hu m ! chi c !u m i( ng i !a
p chai 3m banh vo mTi !u v i mong mu n con !u ra i 3 c !hu n bu m >u;i *
gi( v n 3 may m n. !
Nh ng v n cn m ! c7ch gi i !hHch 'h7c n a. T ng !ruy n !rong !h i c > a ng i !a %
cho r ng c;ng vi c i bi n l c c ' nguy hi m( cho nn !iu !r c7c m i nguy hi m "
ny( ng i !a !h ng !ri m ! n; l vo bn + i !hn !u m i( 'hi con !u !r ! Aua "
!hn !h ng i n; l v m7u c a ng i ny 3 !hay l i c u Th ng b o h . Nh ng " *
v 3au ng i Hy ? p 0 'h;ng cn !h c hi n ! p ! c +0 man ny n a( v1 !h ng i !a 0 "
+4ng r u !hay cho m7u ng i n; l ( nh v y nghi l h !hu con !u m i v n cn " . %
gi c cho n ngy nay v i ng !7c p chai r u vo !hnh !u.
i sao ng i ,ung Qu c th ng d8ng s [ v s 10 nDi !)n s vi)n '3n?
Trong !i ng H7n c nhi u ! ng c ! v i hai ch ]ngT^ "n9m, v ]!h p^ "m i,. $
-7c ! ng ny !h ng ni ln _ ngha ]!on b ^ ho c ]vin m0n^ "!r n v n,. ThH + R $ (
- ]NgT v ^ "n9m m4i v ,
- ]NgT 3 c^ "n9m mu 3 c, ! !
- ]NgT c c phong 0ng^ !h1 ni ln m ! c7ch 'h7i Au7! vi c !hu ho ch phong ph6 ! ! c "
c7c !h l ng !h c +4ng cho con ng i.
- -7c +0y n6i n i !i ng nh ! !rong !hin h !h1 c g i l ]ngT nh c^
- -n n9m lo i v ! ch !R 'im( m c( !h y( ho ( !h c g i l ]ngT hnh^( ! c ch ngu n
g c c a v n v ! !rn !r i !.
-n c7c ! +4ng ch ]!h p^ ni ln 3 !r n b ( !on v n !h1 g m cR (
- ]Th p !on^ "hon !on !r n v n^ (
- ]Th p m ^ "hon !on ! ! p, ' (
- ]Th p phn m0n _^ "m i phn v a _,
- ]Th p 7c b ! >7^ "! ! c c7c i u 7c u 'h;ng !ha,g
Th ! ra c7c 3 v ! m c7c ! ng ny bi u !h !rn !h c ! c 3 l ng v ! >a h n ]n9m^
v ]m i^ nhi u( !h !h1 ! i 3ao ng i Trung au c !hHch +4ng hai ch ]ngT^ v ]!h p^
ni ln 3 !r n v n y c i u ny 'h;ng !h !7ch r i 'h i ! p Au7n c a ng i i (
> a +4ng c7c ngn !ay !rn hai bn !ay c a m1nh !Hnh c7c con 3 .
i > a con ng i 3 ng !rong c7c b l c nguyn !hu ( >0 h i cn ch a c v9n ! ( cng
ch a c 3 hi u bi ! v c7c con 3 . Fu n !Hnh 3 ( ng i !a ch c !h +4ng c7c ngn !ay
!rn hai bn !ay 3o 37nh( 3au 'hi l n l ! 3o 37nh h ! c7c ngn !ay c a m1nh r i !h1
'h;ng c c7ch no m !hm c n a( m ! bn !ay ch c n9m ngn !ay( hai bn !ay c
! ! c m i ngn( v1 !h 3au 'hi 0 m n n9m v n m i r i !h1 coi l 0 !r n v n (
v y nh !. ThH + 3au 'hi i 39n !r v ng i !a gi hai bn !ay ra ni v i nh ng
ng i 'h7c r ng m1nh 0 39n c v mang v bao nhiu v ! 39n( m i ng i !r;ng !h y
!h r ! vui m ng v ph n 'h i. Trn !h c ! c7c con v ! m nh ng ng i i 39n mang v
!h ng c !h nhi u h n m i( nh ng h v n ch c !h +4ng hai bn !ay bi u !h v1 %
l con 3 l n nh ! m ng i !a c !h bi u !.
Nh v y n9m v m i ! nhin !r !hnh nh ng con 3 !r n v n v y . (
8 3au v9n ho7 + n + n ph7! !ri n( ng i !a 0 c v9n ! v 'i n !h c v 3 h c( nh ng
! p Au7n +4ng n9m v m i bi u ! 3 !r n v n !h1 v n c c l u !ruy n ! i ( %
ny Aua i 'h7c.
i sao ' t ti n cc -i n t,>c c ,ung Qu c th ng cD ' t (i s t ? !
Trong 3 c7c +i v ! v9n ho7 !h i c i 'hai Au ! c Trung au c( +4 l ng c(
g m( ! nung( ng !hau( hay c7c b c v ( c7c b c iu 'h c !rn 7( ch6ng !a !h y * !
c7c ng v ! c !h hi n ch c h ( +( chim( c7( b( l n( h c( h ug T ! nhin cn c "
r ng l con v ! +o con ng i ! ng ! ng ra( nh ng h1nh nh 'h;ng c +i v ! no c h1nh
3 ! .
Nguyn nhn c a vi c ny r ! n gi n. Trung au c !h i c 'h;ng c 3 ! ( ng i !a "
ch a bi ! n 3 ! ( v1 !h 'h;ng !h 'h c ho h1nh 3 ! !rong c7c !7c ph m ngh !hu !. ! , "
au h ng c a loi 3 ! l nh ng v4ng nhi ! i chu Bhi( N g S ! Trung " # 3
au c ch c ! 'hi H7n 8T 3ai Tr ng Khin i 3 Ty 8 c( c vua Ty 8 c ! ng $
nh m ! l v ! Au_ b7u a v Trung au c. .
Kho ng n9m 2$% 3au -;ng nguyn( hong !h b y c a nh ;ng H7n l Thu n
? u D o ln ng;i. au c v ng S ? c ! Ty 8 c 3ai 3 5m ! i ? c Q ng ! ng $ $
Thu n m ! c p 3 ! . 8 hong !r !u i ny r ! !hHch nn 0 +i chi u l i r ngR 3au $ 0
'hi !r m b9ng h( c7c 'hanh h0y +4ng c p 3 ! ny canh l9ng m cho !r m. Khi % $ %
Thu n ? u D o Aua i( v1 'h;ng c 3 ! !h ! nn ng i !a ph i ngh c7ch ! c 3 !
7 ! !r c l9ng. 8 3au( c7c Auan l n Auy n Au_ cTng b ! ch c ! c 3 ! 7 canh $ !
l9ng m cho ng i ch !.
T ng 3 ! 7 c !h uy nghim( m nh m v y 3 c 3 ng( c bi ! 'hi c ! c ! * $ "
!h Au( hai chn !r c u i( hai chn 3au g p( ng c n( b ng !h!( b m r ( 'h p m1nh - !
b p !h ! n i cu n cu n - ! ! c ! p !rung !h hi n v +Tng m0nh v 3 c m nh c a con 3 ! " 0
! . H1nh ! ng ny cTng bi u hi n m ! c7ch 'h7i Au7! !h gi i n i !m v 3 !1m 'i m v "
!inh !h n c a ng i !h ! c h1nh 3 ! .
Nh ng ng i !h 'h@o !ay v !h;ng minh !h i c Trung au c( !rong nh ng !r ng h p
'h7c nhau 0 ! o ra nh ng con 3 ! 7 v i r ! nhi u ! !h . 8 3au ch c n9ng c a 3 !
7 ! ch b o v ng i ch ! !r c c7c l9ng m 0 chuy n !hnh 'h n9ng >ua u i ! "
ma( !iu !r !ai ho . 81 !h 3 ! l i cn c ! !r c c7c c;ng !r1nh 'i n !r6c !;n gi7o $
nh ch4a chi n( mi u m og Ngoi ra ch6ng cn >u ! hi n nh nh ng h1nh ! ng ngh " "
!hu ! !rang !rH !h hi n 3 ! ! lnh( 3inh ng !rn c7c c;ng !r1nh 'i n !r6c nh R c u( ! "
ng( cung i ng !rong n i !i ng nh ! l c ;i 3 ! 7 !r c Thin /n F;n D c " !
Kinh. Th ph7p iu 'h c c a c p 3 ! 7 ny !h5o l i ! !h c ! ng i( h1nh ! ng ! $
!inh vi( uy nghim h4ng !r7ng c nhi u ng i a !hHch.
i sao ng i ph ng y - con s 1$?
Trong Kinh Th7nh c ghi m ! cu chuy n nh 3auR Y53u3 c4ng m i hai !;ng h p nhau "
!rong l 8 ! aua. .
n b a 9n ! i Y53u3 niR ]Trong 3 c7c ng i 3 c m ! ' b7n r !a^. au nhin !rong * 0 0
3 c7c !;ng c !n Yu+a ! c7o Y53u3 v i nh c m Auy n( v1 !h Y53u3 b ng anh cu
r6! ch ! !rn !h p gi7.
Ng i Auanh bn !rong b a 9n 6ng l c m i ba ng i( v1 !h ng i !a m i cho r ng
con 3 2* 3 5m l i i u b ! h nh. *
Trong !h n !ho i D c Cu cTng c cu chuy n ' r ngR m ! h;m !rong b a !i c !rn !hin ! " "
ng( c m i hai v !h n n + . D ng nhin hung !h n ?ochi >;ng n lm cho 3
ng i + !i c !9ng ln !hnh m i ba. Qo m m u c a ?ochi( con !rai c a v !h n ! i cao "
l /o!inh i +i n cho c7i !hi n b !r6ng !n m ch !( v1 !h ng i !a cho r ng con 3 2* " "
5m l i !ai ho .
K ! Au l ! i c7c n c Cu F ( ng i !a r ! ' con 3 2*. Trong c7c r p chi u phim ' +
nh ng n c ny 'h;ng c 3 gh 2*( 3au c7c 3 2$ c a ln !hnh 3 2: ho c l ghi $
2$D !hay cho 3 2*.
i sao -hi u ng , u ng i ta thch ch ' c c?
Trong c7c b a !i c( y n h i ng i !a u !hHch ch m c c u ng r u !9ng !hm 'h;ng "
'hH vui m ng( long !r ng( nh ng ch6ng !a c bi ! nghi !h c c a ! p Au7n ny b ! ngu n ! !
uc
- ng i cho r ng ! p Au7n ch m c c u ng r u b ! u c ! !h i ?a F0 c i. Khi !
coi !r ng 3 c m nh( ng i !a !h ng ! ch c nh ng cu c u vb. Tr c 'hi vo
cu c c7c u 3 !h ng u ng r u ! lng !;n !r ng v 'hHch l l n nhau. Nh ng ' " %
phng nh ng ' c lng + b ! chHnh cho !hu c c vo r u c a i ph ng( ng i 0
!a ngh ra c7ch l !r c 'hi vo u( hai u 3 u H! r u !rong c c c a m1nh vo c c
c a i ph ng( cho !h y r ng !rong vi c u ng r u 'h;ng c 3 gian !r7. Trong 'hi "
!h c hi n ng !7c ny( hai ch@n r u ! ! nhi5n ph i ch m vo nhau. 8 3au nghi !h c "
ny + n + n !r !hnh m ! nghi l !rong c7c b a !i c. . "
- Auan i m cho r ng ! p Au7n ch m c c 'hi u ng r u c ! !h i i c Hy ? p.
Ng i Hy ? p !h i c i v n r ! !hHch u ng r u. Ng i !a ngh r ng !rong 'hi u ng
r u 3 c r ! nhi u b ph n !rong c !h con ng i c !h c4ng !ham gia h ng !h *
ho ! ng !h6 v ny. FTi !h1 c ng i m4i !h m c a r u( m ! !h1 c ng m mu 3 c ! ! !
c a r u( l i c !h !h ng !h c v ngon c a r u. Nh ng ch hai !ai l 'h;ng c -
!h ng !h c g1 c .
8 y cho nn ng i !a 0 b 3ung c 3 !hi u 3! ny b ng c7chR !r c 'hi u ng r u
!a cho c c ch m vo nhau( nh !h !ai 3 c ngh5 !h y !i ng nh ng c c r u vang ln *
'hi ch m vo nhau v cTng c h ng c7i l c !h6 'hi u ng r u. Sau vi c ch m c c "
'hi u ng r u 0 !r !hnh phong ! c ! p Au7n.
Yng gi 7o6! t,ong t,uy n thuy t ! ai?
Ngy $% !h7ng F i Hai m i n9m l ngy l No5l. H;m y ;ng gi No5l 3 ! ng Au cho . * $
c7c ch7u nh ( l 3 vi c !hHch !h6 nh ! i v i c7c ch7u nh !rong l No5l. " .
Lng gi No5l !rong !ruy n !huy ! l m ! ;ng gi c +7ng v r ! nhn ! ph6c h u. -hi c 0
mT ( b ru +i !r ng nh !uy !( !rn m1nh m c m ! chi c 7o 'ho7c c c l;ng mu ! $
!r ng( l ng !h ! chi c +y l ng b ng +a 5n( chn i ;i ng. Hng n9m( c n m ! !
!r c No5l( ;ng gi No5l i !rn m ! chi c >5 !r ! !uy ! c c7c ch6 h u '@o ! ph ng
D c ! i( r i vo ! ng nh Aua c7c ng 'hi 5m Au No5l b vo !rong bH! ! ! c a c7c !
ch7u nh .
Ng i !a cho r ng ;ng gi No5l l ho7 !hn c a !h7nh Nicola !hnh Fila( Th Nh K.
Khi cn !r ( !h7nh Nicola 0 +4ng nh ng mn !i n l n c b m l i mang i gi6p 0 (
ng i nghfo 'h . Au ;ng c m ! c gi c ba c; con g7i( v1 gia c nh b n hn - &
'h;ng c !i n lm l c i( cho nn c ba c; u 'h;ng !h i l y ch ng c. Sau 'hi .
bi ! chuy n ny( !h7nh Nicola l@n ! i nh c gi( l5o ln m7i nh( ! i ng 'hi v n@m m ! "
!6i !i n vng nh >u ng( !6i !i n r i ngay vo chi c bH! ! ! +i m c7c c; g7i !r5o !rn v7ch
b p l. Sau 'hi c c !i n( ba c; g7i 0 c !h l y ch ng v c cu c 3 ng h nh ph6c.
-u chuy n ny 0 c l u !ruy n v v 3au c n l No5l( !r c 'hi i ng c7c ch7u " .
nh 'h;ng Aun ! bH! ! ! c a m1nh bn c nh gi ng c gi No5l b Au vo cho $
m1nh.
i sao t,ong ! sinh nh t ng i ta ph i th i t t n n? $ ! "
n ngy 3inh nh ! c a m1nh( c7c b n nh bao gi cTng !hHch ng i Auy Au n v i b m ( (
h hng v b n bf( r i !h i ! ! m ! 3 l ng n n b ng 3 !u i c a m1nh c m !rn chi c ! !
b7nh ga!;( ng !h i h7! bi h7! m ng 3inh nh ! h nh ph6c. -u i c4ng chi c b7nh c
c ! ra v chia cho m i ng i. !
T p ! c ny 0 n y 3inh 3 m nh ! n c Hy ? p > a. Trong !h i c Hy ? p( ng i !a
r ! 34ng b7i n !h n F ! !r9ng l /c!5mi> v m i n9m u ph i ' ni m ngy 3inh c a $ "
b. Nh ng ngy ( !rn bn !h ng i !a !h ng by m ! c7i b7nh lm ! !r ng( b ! m
v m ! ong. Trn m ! b7nh c c m r ! nhi u n n ! 37ng v ng i !a cho r ng 7nh 37ng $ !
c a c7c ng n n n ny ! ng !r ng cho 7nh 37ng lung linh c a F ! !r9ng v nh v y $
ng i !a 3 by ! c lng 34ng 'Hnh c a m1nh v i i v i v n !h n F ! !r9ng. * $
8 3au m i 'hi lm l 3inh nh ! cho con m1nh ng i Hy ? p c cTng !hHch by !rn bn .
m ! chi c b7nh ga!; v !rn chi c b7nh y ng i !a cTng !h p nhi u ng n n n nh . < i !
3au l i c !hm ng !7c !h i ! ! c7c ng n n n. !
Ng i !a !in r ng !rong c7c ng n n n c !h p 37ng c m ! 3 c m nh !h n bH no v !
!rong 'hi ng i c 9n m ng 3inh nh ! ;m p !rong lng _ nguy n c a ng i y 3 " *
c !h c hi n. "
T p ! c ny c l u !ruy n cho ! i ngy nay v c ph bi n nhi u n c.
7h ng ch Song 1 d8ng t,ong ' c i t -hi no?
Trung au c v m ! 3 n c chu ( n u !rn c a ra vo hay !rn ! ng nh no c +7n &
ch H mu !h1 ng i !a u bi ! ngay r ng nh v a c chuy n vui. T ng "
!ruy n r ng vi c +7n ch H !rong 7m c i l +o nh chHnh !r l n !ri u nh T ng( "
8 ng /n Th ch 'h i > ng.
H i ;ng cn !r ln 'inh !hnh i !hi( c Aua m ! n i g i l Nia F0 Tr n( ! i !r n ny 0
c m ! nh !i ch h F0( !r c c a nh !r5o m ! cy fn '@o Aun( !rn chi c fn c vi !
m y ch R
T u m0 9ng( 9ng m0 ! u( 9ng ! c m0 1nh b , ,
"fn '@o Aun( ng a fn ch y( fn ! ! ng a + ng b c, !
-y fn ny 0 lm cho ng i !a h ! 3 c ch6 _( 8 ng /n Th ch !h y !h ghi nh !rong
lng. -Tng v a may h;m 3au !rong !r ng !hi 8 ng /n Th ch l ng i u !in n p
Auy n( Auan coi !hi !h y ;ng lm bi nhanh nh !h ( mu n !h 3 c lm cu i >5m 3ao(
bfn ch l7 c !hu h1nh con h bay !r5o !r c c a( ra v iR
Bhi h '( ' h phi( Auy n h !ng !hn
"- h bay( h !rn c bay( c cu n h n7u m1nh,
8 ng /n Th ch nh ! i nh ng ch vi ! !rn cy fn '@o Aun bfn l y ngay lm v i
!h hai( l p ! c i lu;nR
T u m0 9ng( 9ng m0 ! u( 9ng ! c m0 1nh b , ,
auan coi !hi !h y 8 ng /n Th ch lm v i !h hai c a cu i cTng !h n ! c nh !h
cho nn cng 'h5n ng i nhi u h n.
Sau 'hi !hi >ong( 8 ng /n Th ch l i Aua F0 Nia Tr n( ;ng h i !h9m !h1 bi ! r ng !i
ch h F0 v n c c; con g7i yu ch a l y ch ng. -u !rn cy fn chHnh l ;ng a ra
'@n r .
Sau 'hi bi ! nh !h ( 8 ng /n Th ch l i 5m v i c a vin Auan gi7m 'h o nu ra
i l i v vi ! ln gi y a cho !i ch h F0 >5m. Ti ch h F0 vui m ng 'h;n
>i !( l p ! c h a g con g7i cho 8 ng /n Th ch.
Kh;ng bao lu 3au 8 ng /n Th ch ' ! h;n c4ng c; con g7i c a !i ch h F0. Ni a
h;m c; +u v ch6 r lm l l y !r i ! !h1 c7c 3ai + ch n b7o !inR ]8 ng i nhn !hi .
r i^. 8 ng /n Th ch ngh r ng b n !hn m1nh c ng phng hoa ch6c l m !
i u ]h ^( !n m1nh c nu !n !rn b ng vng l i l m ! i u ]h ^ n a( v1 !h ;ng l y
ngay m ! ! gi y ( vi ! ln hai ch ]h ^ !hnh m ! ch ]H ^ +o ;ng m i 37ng ! o ra
!hay cho hai ch ]h ^ n +7n ln c a. 81 ch ]H ^ ny bi u hi n y nh ! 'h;ng "
'hH vui m ng !rong 7m c i( cho nn !rong c7c l c i ng i !a u +7n ch ]H ^ .
!h m. !
hi p ch>c t & t u cD t &ao gi ? "
Trung au c !h i > a( !hi p ch6c T ! cTng c g i l !hHch( l !hi p( cTng c 'hi g i &
l m;n !r ng.
Thi p >u ! hi n 3 m nh ! + i !ri u nh T ng. Th i r ! !h nh hnh vi c hng n9m g i " "
!hi p ch6c T !. T ng !ruy n ho 3 c a !ri u 1nh Nam T ng l ?_ Tung c v b c ' *
]Tu chiu ^ "D c !ranh 37ng u n9m,( !rn v c nh ch nhn ang n !i p *
'h7ch 'h a !rong vi n( 'hi c7c gia nhn !rong c9n nh bn c nh nh n nh ng ! !hi p "
gi y m ng n9m m i. Trn c7c ! !hi p mu y ng i !a ghi h !n c a m1nh g i
! i b n bf ! _ ch6c m ng. 81 lo i !hi p ny l nh ng i 'h7c mang i cho nn m i
g i l phi !hi p.
Ngy $% !h7ng F i Hai l ! ! No5l( ! c l ngy ch6a Y53u3( ng i 37ng l p ra o -
c ra i. nhi u n c chu Cu v chu F ( n i o - c c !h nh hnh( l & ' .
No5l cTng nh l ngy T ! u n9m c a c7c n c chu l ngy l Auan !r ng !rong c .
n9m. !i n cho vi c ch6c m ng( n9m 2E:*( Au c v ng /nh 0 nh m ! ho 3 !hi ! " " '
' ! m !hi p m ng No5l u !in( ! v 3au b ! u ! m ! !h7ng !r c ngy No5l " !
ng i !a 0 g i cho nhau !hi p m ng.
N9m 2#22 3au c7ch m ng Tn H i( Trung au c !Hnh n9m !h5o -;ng nguyn( b ! u coi !
!r ng ngy ! ! Nguyn 7n( v1 !h cho nn vi c 9n m ng n9m m i cTng !h5o n9m m i "
+ ng l ch( !hi p ch6c m ng n9m m i cTng b ! u c ! ngy y. !
i sao ngy u n;' g i ! T7guy)n nU?
Hi n nay( Trung au c ngy m ng m ! !h7ng Ning + ng l ch hng n9m c g i l "
ngy ]Nguyn 7n^ " 8i ! Nam( Nguyn 7n l ngy m ng m ! !h7ng Ning m l ch,. & "
Trong !i ng H7n( ch ]nguyn^ ngha l b ! u( ! c l !h nh !( cn ch ]7n^ ngha l !
m ! ngy ho c bu i 37ng. Hai ch ny c gh@p l i v i nhau !h1 +4ng ch ngy u $
!in !rong m ! n9m.
Th i gian Tr7i ! >oay Auanh F ! !r i c m ! vng !h5o ph ng ph7p lm l ch g i l $
m ! n9m. Song 3 v n chuy n c a Tr7i ! Auanh F ! !r i 'h;ng c i m u v i m $
cu i c nh( v1 !h i m u v i m cu i c a m ! n9m l +o con ng i Auy nh. Qo
ph ng ph7p lm l ch 'h;ng !h ng nh !.
Trung au c( !h5o !ruy n !huy ! !h1 c7i !n g i ]Nguyn 7n^ c ngu n g c ! m ! v &
hong !rong Tam hong NgT c !n l -huyn H6c. -huyn H6c l y !h7ng Ning
n;ng l ch l Nguyn v ngy m ng m ! l 7n.
8 3au c nh ng !ri u i l i !hay i nh ! '_ c a ngy Nguyn 7n. -h ng h n nh H )
v nh Th ng l y ngy m ng m ! !h7ng F i Hai l Nguyn 7n. Nh -hu l y ngy
m ng m ! !h7ng F i F ! lm Nguyn 7n( nh ng n i H7n 8T l i l y ngy
m ng m ! !h7ng Ning l Nguyn 7n( r i ! n nay !r i Aua c7c !h i i( nh ! ' c a
ngy Nguyn 7n 'h;ng cn !hay i n a.
T 3au c7ch m ng Tn H i( ng i Trung au c chuy n 3ang +4ng -;ng l ch v ngy
Nguyn 7n m l ch c i !n l Iun !i ! "ngy T ! >un,( cn ngy m ng m ! !h7ng
Ning c a l ch m i !h1 c g i l Tn nin "ngy n9m m i,.
N9m 2#:#( H i ngh Ton !h 'ho7 = H i ngh Nhn +n -hHnh !r Hi p !h ng Trung "
au c 0 !h;ng Aua vi c 3 + ng ]c7ch ghi n9m !h5o -;ng nguyn^ v chHnh !h c Auy nh "
ngy m ng m ! !h7ng Ning -;ng l ch l ngy Nguyn 7n.
Ngy nay( nhi u Au c gia 7p + ng -;ng l ch u l y ngy m ng m ! !h7ng Ning lm
Nguyn 7n. Nh ng v n c m ! 3 Au c gia v +n ! c( +o ph ng ph7p lm l ch + a !h5o %
!Hn ng ng !;n gi7o( phong ! c ! p Au7n( 'hH h u c7c m4ag 'h;ng ng nh !( cho nn -
nh ! '_ ngy Nguyn 7n c a m i n c c nh ra 'h;ng nh nhau. 8H + ng i /i
- p l y ngy n c 3;ng Nil b ! u +ng ln lm ngy Nguyn 7n. !
\6sus cD th t hay -h(ng?
Y53u3 l -h6a - u !h c !Hn Thin -h6a gi7o !;n !h . Kh7c v i hai v 37ng l p hai
!;n gi7o 'h7c l ThHch -a Fu Ni v Fohamm5!( Y53u3 'h;ng ph i l ng i 37ng l p o
- c( m cTng 'h;ng c !i li u >7c !h c ghi l i cu c i c a ;ng. "
Kh7c v i Bh ! ! c a o Bh ! v !h7nh /la c a o =>lam( Y53u3 l m ! nhn v ! + ng
gian !r !hnh !h n ! ng !;n gi7o m ! c7ch c bi !. Trong Kinh Th7nh v nh ng 37ch $ "
Th7nh 'h7c c a o - c u c ghi 3 !Hch c a Y53u3.
Th5o !ruy n !huy ! !h1 Y53u3 l con Th ng ( m l Faria. Lng c m i hai m;n . (
8 3au m;n Yu+a ph n b i ( ;ng b ng inh ch ! !rn !h7nh gi7. Nh ng ba ngy 3au
'hi ch ! ;ng 0 3 ng l i.
Nh ng cu chuy n !ruy n !huy ! v a gi ng 3 !h ! l i v a gi ng !h n !ho i. i u ny "
!h c ! lm cho ng i !a 'h !h y rb Y53u3 l m ! con ng i hay l m ! v !h n. Nh ng +4
ni !h no v n c m ! i m 'h ng nh r ng 'h;ng c ai !rong !h i i Y53u3 "!h ' = % )
3au -;ng nguyn, ghi l i ho c !ruy n ! nh ng 3 vi c v Y53u3. $ "
8 3au - c gi7o ngy cng hon !hi n( Y53u3 c miu ! !hnh m ! con ng i c +a "
c !h ! c4ng ch u nh ng 3 vui bu n v i nh ng ng i +n !h ng( h n n a cn l m ! anh
h4ng hi n !hn m1nh cho vi c c u v ! con ng i. "
Song !ruy n !huy ! 'h;ng !h no ni ch c ch n r ngR Trong l ch 3 >7c !h c c m ! ! !
nhn v ! l Y53u3.

i sao n c Inh v ' t s n c -hc L6 i &)n t,i ng?
Trung au c v r ! nhi u n c !rn !h gi i( b ! ' ; !;( >5 p hay ng i i b cTng &
ph i !h5o 6ng Auy ! c giao !h;ng hi n hnh l i !h5o bn ph i ng. Nh ng n c ! "
/nh v m ! 3 n c 'h7c !h1 !r7i ng c h n( m i ph ng !i n giao !h;ng cTng nh ng i ) "
i b ph i i bn !r7i ng. 81 3ao v yc
Th ! ra ! p Au7n ny c a n c /nh v m ! 3 n c 'h7c cTng c nguyn nhn l ch 3 c a
n. T !h ' I=8 v I8( h i n c /nh v m ! 3 n c 'h7c cn ch a c ; !; v >5
p( ng i !a i l i b ng ng a ho c i b . $
-7c hi p 3 ( c7c nh Au_ ! c giu c 'hi i ng !h ng 5o 'i m bn m1nh. Th;ng " '
!h ng( ng i !a u +4ng !hu n !ay ph i nn 'i m c 5o bn !r7i !hn m1nh 'hi
c n c !h !i n !ay r6! 'i m ra c ngay. -n 'hi b ' ch ! n c;ng ! phHa !r c m ! " 0 $
!h1 bn !r7i ng 3 !i n cho vi c n v ! n c;ng ' ch h n. H0y !h ! ng ! ng( * " " - 0
n u b m ! ' !hu n !ay ph i ! n c;ng ! !r c m ! !h1 n ! n c;ng 3 nh m vo bn 0 $ *
!r7i ng i b ! n c;ng( nn ng i !a ph i n@ 3ang ph i !r7nh n. 81 l_ +o m /nh
v m ! 3 n c m y !r9m n9m nay ng i !a u i bn !r7i ng.
8 3au 36ng c ph7! minh. Khi +4ng 36ng nh m vo i ph ng ng i !a !h ng l y
!ay !r7i 36ng( !ay ph i ! vo c 36ng. Trong !r ng h p ny( i bn ph i ng + - $ .
ch ng ' ch ! phHa !r c !i n ! i !r c h n. 81 l_ +o ny m c7c Au c gia ph7! !ri n 0
mu n h n nh F c Auy nh i bn ph i ng. '
Trn !h gi i phn bi ! hai lu ! giao !h;ng Auy nh i bn ph i v i bn !r7i ng. a "
3 c7c n c( b ! u ! n c F ( Trung au cg u Auy nh i bn ph i ng( cn ! '
l i l c7c n c i bn !r7i ng nh /nh( Nh ! D ng
i sao coi chi' & cu ! &i u t ng c a ho &nh?
Trong Kinh Th7nh c o n nh !h nyR ]Th ng Y5hova ! o ra ng i nam l /+am(
r i l i l y m ! c7i > ng 3 n c a /+am ! o ra con ng i n Pva( nh con ch7u c a
h 3inh 3;i n y n v lm 9n 3inh 3 ng r ! h ng !h nh.
Nh ng !rong nhn lo i l i 3 n 3inh ra nh ng ' !ham h ng l c( 'h;ng ngh ! i 0
chuy n c n c4 lao ng( v1 !h m i n y 3inh nh ng ! i l a b p( h ho7 v b o l c( phong "
'hH o c c a nhn lo i b ! u h ho i. Th ng n i gi n( Auy ! nh +4ng n n !
h ng !hu hu +i ! !h gi i ny. "
Nh ng ch7u i !h chHn c a /+am l No5( ! c !r ng c a ! c H5br l m ! ng i h !
3 c !rung !hnh v i Th ng . Lng ch !r ng gi !r n chHnh ngha( c9m gh@! 3u 3 c !
c7c i u 7c !rong loi ng i.
F ! h;m Th ng b o No5 r ng m ! ! 3 p b h ng !hu nh n ch1m. No5 ph i l p $ !
! c lm m ! con !huy n h1nh vu;ng c ba ! ng !r7nh n n. No5 !un !h5o l i c9n + n $
c a Th ng ( lm >ong chi c !huy n h1nh vu;ng( a ! ! c m i ng i !rong gia 1nh
c4ng v i gia 36c( gia c m !rong nh a ln !huy n.
Tr n h ng !hu '@o +i 2%& ngy( ng p ch1m ! ! c n6i cao v nh c a( lm ch ! v; 3
ng i( ch ring c gia 1nh No5 l c an !on( v; 3 . n 'hi n c 3 p 3 a r6!( No5 !
Auy ! nh !h con chim b cu cho n i !h7m !hHnh( nh ng con chim ch l n h ! m !
vng r i bay v . No5 bi ! r ng 'h p c7c n i v n cn l n c( cho nn con chim 'h;ng c ! %
ch no u. 8i ngy 3au( No5 l i !h chim b cu. ?6c con b cu !r v ( !rn m n
ng m nh7nh !r7m m u l c( No5 nh1n !h y !h h ! 3 c 3ung 3 ng( v i u ny ch ng !
n c l ! 0 r6! l ra nh ng nh7nh cy non nh; ln 'h i m ! n c( !h l ;ng a ! ! $
c gia 1nh !r v l c a( b ! u >y + ng m ! cu c 3 ng m i^. !
-huy n con chim b cu v nh7nh !r7m b7o !r c cu c 3 ng ho b1nh v an ninh 0 !h5o "
Kinh Th7nh m c ph bi n ra !on !h gi i. n nh ng n9m *& !h ' I8==( chu
Cu n ra m ! cu c chi n !ranh '@o +i h n *& n9m !r i( lm cho chu Cu( c bi ! l nhn $ "
+n c ch1m !rong au !h ng !r m !r ng. Th i b y gi ( ! i m ! 3 !hnh !h n c
c( l u hnh m ! !h 'h9n ' ni m( !rn v h1nh con chim b cu ng m m ! nhnh " *
!r7m( ph n 7nh nguy n v ng mong ch ho b1nh c a nhn +n( v1 !h con chim b cu v "
nh7nh !r7m 0 ! ng !r ng cho ho b1nh.
Sau cu c -hi n !ranh !h gi i !h hai( nh ho 3 l n Bica33o 0 v m ! con chim b cu ' *
!r ng ang bay( g i ! ng i h i Ho b1nh !on !h gi i( ng i !a g i con chim b cu ! $
ny l -him b cu ho b1nh.
i sao d i t,i u nh hanhE n (ng u &' tDc?
aua phim nh( ch6ng !a !h ng !h y n ;ng + i !ri u nh Thanh 'h;ng m ! 3 i !c
no ! !r7n ln ! i nh u( nh ng ng 3au l i c bHm !c b n r +i >u ng + i l ng. "
-h6ng !a bi ! r ng v ng !ri u nh Thanh l +o ng i F0n 37ng l p. Qn ! c F0n v n c
!n l N -hn. Ngay ! !h ' I==( h 0 l p ra nh Kim ph ng D c. n ;ng bHm !
!c l ! p Au7n c ! !h i nh Kim.
N9m 2GG:( ng i F0n v ! S n H i auan( 7nh chi m D c Kinh( b ! u >y + ng ! !
chHnh Auy n !h ng !r !on cbi Trung au c( ! c l v ng !ri u nh Thanh. Nh ng 3o v i
+n ! c H7n !h1 ng i F0n ch l m ! +n ! c !hi u 3 3 ng !rn ! Trung au c( !rong
l ch 3 0 b ng i H7n !h ng !r .
Niai c p !h ng !r F0n Thanh bi ! r ng >y + ng Auy n !h ng !r !uy ! i c a +n "
! c ng i F0n !rn !on cbi Trung au c mnh m;ng( lm cho ! ! c ng i H7n u ph i
!h n ph c +n ! c F0n( m ch hon !on + a vo vi c !hnh l p m ! c c u chHnh Auy n "
c7c c p !h1 ch a . 81 !h !ri u 1nh nh Thanh 0 ban b m ! lo ! c7c chHnh 37ch ' !h
+n ! c >7c l p ! !rong !m l_ _ !h c v Auy n uy c a +n ! c F0n( v !rong c7c
chHnh 37ch ny 0 c l nh c ! !c. " !
? nh c ! !c ! c l c ng b c ! ! c nh ng ng i n ;ng !hu c +n ! c H7n ph i b ! " ! - !
ch c ! p Au7n c a +n ! c F0n( l c ! h ! !c ! !r7n ln nh u( nh ng cho !c !
ng 3au u m c +i ra r i ! ! !hnh bHm. N u !r7i l nh 3 > ! . H i y !rong +n gian " *
c cuR
]Kh;ng !c m ! u( u m ! !c^.
?6c 7p + ng chHnh 37ch ny( ng i H7n ph n 'h7ng + + i nh ng u b !r n 7p. F0i ! i
c7ch m ng Tn H i n9m 2#22 3au 'hi nh Thanh 3 p ( l i !c ny 'h;ng cn n a.
i sao t,ong L3 h i phong -i nE ng(i v v ng ch t,uy n cho con t,aiE -h(ng
t,uy n cho con gi?
Trong l ch 3 Trung au c cTng nh n c ngoi( ng;i v v ng ni chung l +o con !rai
!r ng ' !h a. - n !rong c7c gia 1nh !h ng +n cTng ch c nam gi i lm gia
!r ng v bao gi cTng l ng i b chi m a v ch o !rong gia 1nh.
Th ! ra !rong l ch 3 nhn lo i( !h i ' !h ng c cTng 0 ! ng c m ! giai o n r !
+i( !rong n gi i chi m a v ch6a ! !rong >0 h i. l !h i ' >0 h i m u h . Th i % "
b y gi ( nhn lo i ch bi ! c m m 'h;ng bi ! c b ( huy ! !h ng cTng ch !Hnh !h5o h ( "
m ( c n !i 3 n cTng ' !h a !h5o m . ( (
81 con ng i !h i b y gi c nh ng ph ng !h c +uy !r1 3inh ho ! r ! l c h u( i 3 ng
ch + a vo h7i l m v n;ng nghi p nguyn !hu ( m c7c c;ng vi c ny ph n l n l +o " "
ph n m ang. - n c;ng vi c ch bi n !h c ph m v c7c vi c !rong nh cTng u " , "
+o ph n g7nh v7c( v1 !h ph n chi m m ! a v h ! 3 c Auan !r ng !rong i 3 ng >0
h i !h i b y gi .
n !h i ' cu i c4ng c a >0 h i nguyn !hu ( loi ng i !i n vo !h i ' 3 !( l6c ny !
3 c 3 n >u ! 0 ph7! !ri n ln r ! nhi u. -on ng i !h i b y gi 3 ng 'h;ng ch cn + a
vo vi c h7i l m v n;ng nghi p nguyn !hu n a( m ph n Auan !r ng h n l + a vo " "
vi c 39n b n( ch9n nu;i gia 36c v n;ng nghi p cy c yd c7c c;ng vi c ny i h i ph i c " ! " "
+Tng 'hH v 3 c 'ho c a nam gi i. N9ng l c c !h c a ph n rb rng 'h;ng !h no 0
b ng nam gi i c( v1 !h + n + n nam gi i chi m a v c a ph n !rong i 3 ng >0
h i v nhn lo i cTng !i n vo !h i ' >0 h i !h ! c ph h . "
T y a v chi ph i c a nam gi i !rong >0 h i c '@o +i m0i( ng i !a ch cn bi !
huy ! !h ng ph h l !hu c +n ! c no( v ng !ri u no( gia ! c no. H cTng l y !h5o "
b ( cn con c7i +o ph n !ruy n l i !h1 c g i l ]bng chi^( ]bng h ^( nh h ng "
ny cn l u !ruy n cho ! i >0 h i c giai c p.
Th5o !i n b c a n n v9n minh nhn lo i( 3 'h7c nhau v gi i gi a nam v n ngy
cng H! i. Ngy nay c m ! 3 gia 1nh cn >u ! hi n nh ng ng i con !rai( con g7i l y h "
!h5o m ho c mang c hai h cha v m . ( $ (
, o c a 7h t 2 n 3 & t ngu n v pht t,i n nh th no? "
Ng i Nh ! D n r ! !hHch u ng n c !r( h n n a h cn i h i ph i c hon c nh !hHch
7ng u ng n c !r( m cTng l i cn i h i c v c7ch pha !r cTng nh m i !r.
Th;ng Aua vi c u ng n c !r( con ng i !a ! ! i c m gi7c !hanh ! nh v !h gi0n. "
! c l !r o c a Nh ! D n.
Th ! ra ! p Au7n u ng n c !r c a ng i Nh ! D n 0 c b ! ngu n ! Trung au c( !
!r o 0 c +u nh p vo Nh ! D n b i c7c h c 3inh v c7c nh 3 n ! Trung au c
l u h c ! i y !rong h n m ! ngh1n n9m.
N9m 22#2 3au -;ng nguyn( m ! ho !h ng Nh ! D n l 8inh Ty ' ! !h6c !h i ' l u
h c ! i !ri u 1nh nh ng( 0 !r v Nh ! D n mang !h5o r ! nhi u h ! chf. Sau 'hi
v ! i Au h ng( ;ng !Hch c c 'huy n 'hHch vi c !r ng nh ng cy chf( ng !h i cn "
vi ! m ! cu n 37ch nhan l ]Ng ! !r + ng 3inh '_^ "bi '_ u ng !r + ng 3inh,( - -
!uyn !ruy n !7c + ng ! ! p c a n c !r nh R lm cho !inh !h n ph n ch n( lm 37ng (
m !( gi6p 9n ngon mi ng. 8 3au vi c u ng n c !r 0 + n + n lan r ng ra ! ! ng l p ! " "
Au_ ! c >u ng ! i i ch6ng b1nh +n( m ! v cao !9ng c a Thi n T;ng l Th;n i n -hu
auang l ng i u !in a ra ph ng ph7p pha !r c a Thi n T;ng.
Sau 'hi Th;n i n Aua i( !h ng nhn !ham !hi n l 8T Q Tr Cu cTng c h ! 3 c 'hai
Au ! c7c g m THn ? c( l nh ng pha !r m c m c c v p !hu n ph7c c a Nh ! 0 (
D n( i u ny cTng lm cho !r o c c m ! b c ph7! !ri n m i.
-u i c4ng Thin ? i H u - ng i c !;n vinh l !hin !i v !r o - 0 h c ! p !hi n
3 8inh Ty v !hu !h p !on b !i li u ! ng ' ! bao Au7! c !inh !h n !r o l "
]Thanh ! nh ho !6c^ v i _ ngha l ]'h c 7i ho b1nh( !hanh !m an ! nh^ "h ! 3 c yu ho
b1nh( lng !hanh !h n yn !nh,( ngoi ra l i cn yu c u c7c + ng c pha v u ng !r o
ph i c v p h p v i nh ng ng i u ng !r. Ngh !hu ! !r o c a Thin ? i H u 0 0 ( "
m u !h i ' c c !h nh c a !r o !rong l ch 3 Nh ! D n.
Trong nh ng n9m g n y( !r o Nh ! D n ang +i n bi n !hnh nh ng h i u ng !r .
'i u i ch6ng v !r !hnh m ! 3inh ho ! v9n ho7 >0 giao l y m !h c lm !rung !m. ,
i sao ph n n thch i ' ' t n t ,u i gi a hai hng !(ng 'y? %
ThHch lm cho m1nh p !hm( l b n !Hnh c a con ng i. Bh n !h1 l i cng nh !h . (
Nh ng nh ng n c 'h7c nhau !h1 c7ch ph n !h5o u i c7i p cTng l 'h;ng gi ng (
nhau. -h ng h n nh n ph n !hHch !; m ! i m mu !o b ng h ! u ngay ) #
gi a !r7n. Ng i n cho r ng gi a hai hng mi v i m m ! v ! nh !h !h1 vi c # "
! ng !r ng cho m ! ni m vui( cTng l m ! 3 may m n. 81 !h h g i nh ng v ! nh !
!h l ]n ! ru i may m n^. !
8 ! !o gi a hai con m ! cn cho !h y rb !hn ph n c a nh ng ng i ph n n . ! # &
n ( ch nh ng ng i ph n 0 c ch ng m i c i m n ! ru i may m n. 8o # !
6ng ngy l !hnh h;n( ch6 r ! !ay +4ng 3u >a i m n ! ru i may m n ln !r7n c; +u . !
bi u !h c; g7i 0 lm l !hnh h;n. .
N u nh 3au 'hi ' ! h;n r i m ng i ph n no cn ch a i m n ! ru i may m n ny !
!h1 h 3 b c7c b c cha m ( c; ch6 v h hng !hn !hu c ch !rHch( cho r ng h c _ l a * (
+ i ch ng m1nh( !h m chH nh ng ng i 'h7c cn c !h hoi nghi 'h;ng bi ! ch ng c a
ng i n b ny c cn 3 ng 'h;ngc
T ! nhin( nh ng ng i v ch a c i v n b go7 ch ng !h1 'h;ng c i m n ! ru i
may m n. !
Tuy nhin( !h5o ph7! !ri n v 3 !i n b c a >0 h i ngy nay !h1 ph m vi c a nh ng
ng i ph n c i m n ! ru i may m n cTng 0 c m r ng. F ! 3 !r nh v ! 0
c7c c; g7i ch a ch ng cTng i m n ! ru i may m n. !
H n n a( ng i !a l i cn i h i h1nh !r ng v mu 3 c c a n ! ru i may m n ph i ph4 ! !
h p v i ! ng 'hu;n m !( ! ng 'i u !c v c ph c !rang n a. Nh !h c !h ni r ng $
nh ng 'hu;n m !( 'i u !c v ph c !rang 'h7c nhau i h i ph i c nh ng n ! ru i may $
m n 'h7c nhau v lo i n ! ru i may m n ny c !7c + ng !rang 3 c. ! !
? i cn c m ! 3 ng i lm b lm m n i m cho con c7i m ! n ! ru i 5n ( #
gi a hai hng mi. i u ny c nguyn nhn l g1 v yc 8 n l nh ng ng i b ng i m (
ny lo l ng n u nh con c7i h 'ho m nh v !h;ng minh !h1 + +ng b ma Au _ v ! 0 .
c 'h n9ng g p nh ng i u b ! h nh( !h m chH c !h b ch ! y u. N u nh i m !hm $
cho con c7i m ! n ! ru i 5n gi a hai con m ! nh !h !h1 3 lm cho ch6ng n b ! v ! * 0
7ng yu v nh !h cTng gi6p cho ch6ng g p ph i nh ng i u b ! h nh. <b rng c7c - $
!r ng h p i m n ! ru i ny nh m m c Hch !r7nh v !iu !r !ai ho .
i sao ph n ] B h ,a ngoi ! ph i d8ng -h;n 6n ch6 ' t? & ' $
T i m ! 3 Au c gia < B( m i 'hi ra ngoi ph n u ph i ch5 m ! b ng m ! ! m / 4 $
'h9n mu 5n( m ch5 !h1 r ! 'Hn( ch ch a m ! l h ng c !h !r;ng !h y ng i.
Ngoi ra h cn ph i m c m ! c7i 7o +i mu 5n( lm cho ng i !r;ng !h y 'h;ng cn c $
!h nh n ra +ung m o !h c c a h l nh !h no n a.
Bh n l n c7c n c < B u n m !rong v4ng 3a m c c n ng nng chi u + + i v c / 4 !
m a c7!. N u v y !h1 ph n c7c v4ng y l ra ph i 9n m c cho !ho7ng m7! h n m ! * $
ch6!( c nh !h !h1 m i !hHch h p v i 'hH h u nng b c. 8 y !h1 ! i 3ao h l i lm ng i
l i m 9n m c 'Hn 7o nh !h c $
8 n l ph n c7c n c < B u !in !h5o o =->lam. H b c7c gi7o l_ c a =->lam !ri / 4
bu c gh gh m. Th5o c7c i u ng9n c m !rong gi7o l_ c a ng i =->lam !h1 !on !hn c a
ng i ph n u l nh ng !h > u >a. N u m ! ng i nam gi i !r;ng !h y m ! c a m ! $
ng i n b l !h1 vi c ny b coi l m ! chuy n ch ng lnh. 81 !h ph n +4ng 'h9n " " )
5n ch5 m ! l b o v cho n ;ng( m cTng l c7ch gi g1n cho chHnh b n !hn ng i $ "
ph n .
F ! 3 Au c gia < B l i cn c gi i Auy nghim ng ! h n n a( con g7i n 37u !u i !h1 / 4 $
ph i 3u !rong nh. n m i !u i !h1 !on !hn ph i b c 'Hn( h ra 'h i c a l ph i c .
'h9n ch5 m !. H n n a l i ph i i !rong nh ng ngb nh v ph i i !h ! nhanh. Dao gi h $
cTng ph i v nh !r c l6c F ! !r i l n $ $
Bh n l n ph n < B !h ng 'h;ng i lm. Q4 v n c m ! 3 H! ph n lm vi c !rong / 4 % "
c7c c Auan !r c !hu c chHnh ph ( nh ng 'hi !i p >6c v i c7c ng 3 nam gi i h cTng
ph i +4ng 'h9n ch5 m !. -n m ! 3 c;ng vi c 'h;ng !h 'h;ng +o ph n m nhi m( $ " "
nh ngh !i p vin hng 'h;ng ch ng h n !h1 c7c c;ng vi c ny c7c n c y ph i m i ) "
nh ng c; g7i n c ngoi lm.
T ! nhin( vi c ph n c7c n c < B +4ng 'h9n ch5 m ! !h1 cTng c 3 'h7c nhau " / 4 $
!u !h5o Auy nh c a ! ng n c. Trong c7c v4ng n;ng !h;n hay 'hu ch9n nu;i m ! 3
n c( ph n 'h;ng nh ng 'h;ng +4ng 'h9n ch5 m ! m cn c4ng v i nam gi i ra ng $
hay ra b0i ch9n nu;i lm vi c. Bh n m ! 3 a ph ng +4ng mT b n b ng c !hay " "
cho 'h9n ch5 m !. ? i c nh ng n i ph n +4ng 'h9n !r4m u hay 'h9n !r4m vai $
!hay cho 'h9n ch5 m !. $
Ngy nay( ph n c7c n c < B cTng ch u nh h ng c a !ro l u( ! ! ng gi i / 4
phng ph n nh c7c n c 'h7c !rn !h gi i. T i nh ng !hnh ph l n( ph n 0 b ! !
u b 'h;ng +4ng 'h9n ch5 m ! v 7o +i 9n v n 6ng !h i !rang v c4ng v i nam $
gi i !ham gia c7c ho ! ng >0 h i.
7g i y 2an 7ha u &R tDt nh th no?
u b !! l ho ! ng !hi u mang !Hnh c !r ng !ruy n !h ng +n ! c nh ! c a ng i $
Ty Dan Nha. N u 0 i +u l ch Ty Dan Nha m ch a c >5m u b !! !h1 c !h b
coi l m ! chuy n i u ng c;ng.
-7c cu c bi u +i n u b !! !h ng c ! ch c vo bu i ! i. Sau 'hi u 3 !i n vo .
u !r ng !rong m ! nghi !h c long !r ng !h1 m ! con b 'ho ng n9m !r9m 'il;gamd hai
c7i 3 ng v a nh n v a +i c a vo. D y( !7m u 3 m c nh ng b Au n 7o 37! $
ng i( !hu 'im !uy n chia nhau ng b n phHa con b( !1m hi u !Hnh n ! v c7c ng
!7c Au5n !hu c c a n. Trong 'hi h cTng bi u +i n c7c ' > o c a m1nh cho c;ng . '
ch6ng >5m
Ti p !h5o !r n u gi a c7c ' 3 v con b !! b ! u. Hai ' 3 m c nh ng !rang ph c ! $
mu b c( c i hai con !u n m0 m c 7o gi7p !i n vo u !r ng. Trong 'ho nh 'h c con - $ !
b >;ng !h ng ! i con ng a !h1 u 3 3 mau l c m ng n m7c +i m vo c7i u ch c ) * ( !
n ch !rn l ng con b. Ngay 3au vi ng i c m lao m c 7o gi7p( 'h;ng c i ng a m $ -
ch ng vo nh ng v !rH v !h5o !h ! 0 Auy nh( phng r ! !r6ng v 3u cy lao vo
c4ng m ! ch !rn !hn con b.
Sau c4ng m i +i n ra !r n u chHnh !h c gi a u 3 v con b m ng. F ! u 3 m c . $
b Au n 7o p !hu 'im !uy n v m ! con b r ! !o( r ! hung + u m ! !r n v i nhau. (
u 3 'h;ng ng ng vung ! m 'h9n mu ( nh cho con b lu;n lu;n lao ! i h6c( r i ch
n 'hi l ng 3 c l c man r c a con b 0 hao ! n c4ng 'i !( u 3 m i ch n !h i c " '
! ! nh ! m !h ng mTi 'i m 3 c vo !im con b( ch m ! nh7! l m ch !. Trong !i ng ) !
hoan h; c a c;ng ch6ng( u 3 3 c ! !ai con b !! ngay ! i ch lm ' ni m ' * ! "
T ! nhin u 3 c4ng c 'h n9ng nh ! !h i c 3 3u !( !rong l6c ang ch i !h ng l i !
!h1 b 3 ng con b h6c ch !. i u 7ng 3 ny c l l i chHnh l nguyn nhn lm cho m;n *
u b !! c a Ty Dan Nha n i !i ng !rn !on !h gi i
L h i /a,navan do u ' cD? $
-arnavan l l h i !ruy n !h ng c a nhn +n chu Cu v chu F . m ! 3 n c chu . ' &
Cu v chu F ( ngoi l h i No5l ra( l h i -arnavan l n7o nhi ! nh !. Th5o !ruy n ' . . "
!huy ! !h1 l -arnavan b ! ngu n ! l ! !h n N;ng nghi p !rong !h i c ?a F0 . ! . "
H i y( m i n9m !r c 'hi b ! u c7c c;ng vi c ng 7ng( n;ng +n mu n ! rb ni m ! "
vui 3 ng c a m1nh( bao gi cTng m h i vui nh n vi ngy. 8 3au !rong c7c v4ng !h5o
o Thin -h6a 0 !h y !h nh hnh ! p ! c m ng ngy h ! 9n chay( !rong !h i gian 9n
chay nh !h c7c gi7o u b c m 'h;ng c 9n !h !. 81 !h ( vi ngy !r c ! 9n
chay ! ! c c7c nh u ph i !1m c7ch chu n b !h ! nhi u r u ngon v c7c !h c 9n ngon ,
c 9n u ng !ho i m7i m ! !. < i + n + n ! p ! c ny 0 +i n bi n !hnh nh ng .
ngy h i -arnavan ngy nay
Nh ng n i u !in hnh c l -arnavan l m ! 3 !hnh !h =!alia( v 3au h i ny .
c !ruy n ra !on b chu Cu( r i l i c 3ang c n c Dra>in chu F '
Hi n nay( ngy !h7ng c hnh h i -arnavan c7c n c v c7c v4ng 'h7c nhau( h1nh !h c "
' ni m cTng mu;n h1nh mu;n v ( nh ng c7c ho ! ng ch y u !h ng l i u hnh( 9n " 0
u ng( h i h p v vT h i ho7 !rang
Hi n nay( h i -arnavan Dra>in l n i !i ng nh !. Hng n9m c n h !u n !h7ng hai l "
+i n ra h i ny( '@o +i ba ngy. Trong !h i gian y c7c ph l n( ph nh c a Thnh ph .
u c !rang hong( hai bn ng ph + ng ln nh ng Au7n v nh ng 'h7n i ! m
c m r ! nhi u c v fn c7c mu. Qn ch6ng m c nh ng Au n lnh 7o p( !rang i m ! $ (
l ng l y( nh y nh ng i u 3amba cu ng nhi ! 3u ! ngy m. % " "
i sao ng i 7h t thch ' c +i'ono?
Ho Bh c "Au n 7o Nh ! D n, l !rang ph c !ruy n !h ng c a ng i Nh ! D n( ng i
Nh ! g i n l Kimono. Nh ! D n( Kimono >u ! hi n cho n nay 0 h n 2&&& n9m & "
l ch 3 . Ngy nay( Nh ! D n nam gi i !rong 'hi ngh ng i nh cTng nh n gi i !rong
c7c ngy l u !hHch m c Kimono. 81 !h Kimono 0 !r !hnh v ! ! ng !r ng cho +n . $
! c Nh ! D n.
Th c ra Kimono 0 c c i !i n !hi ! ' + a !h5o 'i u Au n 7o Trung au c + i
Tri u Tu v Tri u Q ng.
Tr c y h n m ! ngn n9m( 'hi m !ri u i nh ng a Trung au c vo m !
!h i ' ph n !h nh !rong l ch 3 !h1 nhn +n hai n c Trung au c v Nh ! D n 0 Aua l i
giao + ch v i nhau r ! nhi u( nhi u 3 gi c a Nh ! D n 0 ! i Trung au c h c ! p
r i 5m c7c !ri !h c m h !h nh n c !r v Nh ! D n.
Nhn +n Nh ! D n 0 c9n c vo c7c 'i u Au n 7o i nh ng r i ' ! h p v i c7c
c i m 'hH h u c a n c m1nh +4ng nguyn c m ! ! m v i lm !hnh !h Kimono $
c !hn r ng m c 'h;ng 37! m1nh( hai !ay ng n( r ng( c 7o !o. Nh ! D n l m ! n c c $ !
'hH h u ;n ho( l ng m a + i +o( m ! ng i cao. 81 !h m4a ;ng m m c , $
Kimono !h1 m. -n m4a hf m c l i Kimono !ho7ng gi v ch ng nng. $
Nh ! D n( Kimono c a ph n c c7c 'i u mu hoa v9n gi6p cho c !h phn bi ! & "
c l a !u i v c !1nh !r ng h;n nhn n a. -7c c; g7i ch a c ch ng !h1 !h ng m c 7o $
ngoi c !ay r ng( cn c7c ph n c ch ng !h1 m c 7o ngoi !ay h p. N u bn !rong $ (
Kimono m m c 7o c mu !h1 ng i m c cn con g7i. -n 'hi 7o !rong mu !r ng !h1 $ $ !
ng i m c 0 c gia 1nh. $
Sau l ng c7c 7o Kimono c a ph n Nh ! D n l i cn c !hm m ! c7i !6i nh . -7i !6i
ny bi n + ng c a + i l ng v c7i n6! c a + i l ng. Q i l ng c a m ! chi c Kimono c a
ph n +i ! i vi m@!( ch ! li u cTng r ! c u '( l i cn !hu !hm nh ng h1nh hoa v9n "
r ! p. Khi m c 7o ng i !a cu n c7i + i +y l ng +i ny >ung Auanh m1nh( phHa 3au ( $
bu c m ! c7i g i v ai l ng( r i l i c !hm m ! c7i ai nh c nh( nom c nh m ! c7i
!6i v y.
7h ng !oi v t ph v ' i - ! c (
-h6ng !a cho r ng loi v ! 'h;ng c ! +uy( y v y m nh ng 'h n9ng ' +i u +o ! "
nhin v u !ranh 3inh ! n ban ! ng cho ch6ng l i 'hi n !a ph i v ! c 3uy ngh !1m $ !
hi u.
K l c ng R
Ho ng ch ng : !i ng m ! ngy 0 c coi l ' l c( v y m gi y c7c nh 'hoa h c 2
cn ph7! hi n ra r ng c7 h5o Qall 'h;ng bao gi bi ! ng . Ng c l i( c m ! 3 loi 3inh "
v ! 3inh ra ch g ng . u !in ph i ' n loi mfo v i 2: !i ng m i ngy. -n loi
g u nu +0y Byr5n553 "Bh7p, ng 3u ! m4a ;ng +i l nh gi7. Kh;ng ch u !hua( loi
macm ! ng li n G !h7ng. Tuy nhin( ' l c v ng l i !hu c v m ! con l a v !h6 !6i
u;i Au n chu Bhi v1 ch6ng +nh nh ng E&X !h i gian 3 ng ng ( ! c l 2# gi m i
ngy.
K l c v cn n ng v 'Hch c $ -
N c l m;i !r ng 3 ng c a c7c ng v ! !o l n nh !. Qi nh ! l loi 3 a 'h ng l R )%
m@! "b ng 2G chi c >5 bu_! n i u;i nhau,. Sau ph i ' n c7 voi >anhR *% m@!. ng
!h ba l loi c7 nh7m voi 'h ng l +i 2E m@! ! u ! i u;i. N n gTi v i ch6ng !a h n
ph i ' n c7 3 u( !r9n( c7 u i cTng n m !rong ]!op !5n^ v chi u +i v i E m@!. So v i
nh ng loi ' !rn( h u cao c v voi( m c +4 c ng !hm c chi c c v c7i vi +i $
ngo ng( cTng ch !hu c hng !@p riuR m ! con h u cao c v i c7i c +i nh ! cTng ch
c G m@!( cn voi nh ch u !hua v i : m@! c vi. N u >@! v !r ng l ng( v; ch
!hu c v loi c7 voi >anh. -on n ng nh ! c !h ln ! i 2#&.&&& 'g( ! ng ng v i $
!r ng l ng c a *& con voi c ng l i. ng !h hai l c7 nh7m voi ":&.&&& 'g,. Nh ng ch6
voi 'h ng l ch > p hng !h ba v1 ch n ng c G.&&& 'g. Ngoi ra( ! gi7c v h m0 cTng $
c cn n ng 7ng ' ( *.&&& 'g m i con. $
K l c v !u i !h
Q ng nh ! o ho7 0 l y ph n 3 ng c a loi c;n !r4ng ph4 +u c ng !hm cho loi
r4a. -h ng !h m !rong 'hi loi c;n !r4ng ny ch 3 ng c v n v n m ! ngy !h1 l0o ) (
r4a gi l i 3 ng c nh ng 2%& !u i. -n ' l c 3 ng lu nh ! c a loi chim !hu c v
loi h i uR n ch ch u ch4ng c7nh 'hi 0 3 ng E& n9m.
ng v ! nhi u c nh !
/i cTng ngh r ng loi ng a 3 ng 3u ! cu c i ch bi ! ch y ph i ph7 ' l c v 3
l ng c b p. Trn !h c ! ( m ! con ng a b1nh !h ng c 2.$&& +y c . Tuy nhin( ' !
l c !hu c v loi 3u v i $.&&& c ! p !rung !rong c7c ! vng. i u ny gi i !hHch v1 3ao
ch6ng c !h v n v o hay Auay ng i + +ng n !h . $ ( .
ng v ! nhi u r9ng nh !
]- i h m i c7i r9ng^( i u ny ch 6ng v i con ng i. F ! con c7 3 u ch c n ]h@
mi ng c i +uyn^ cTng l ra 2$& chi c r9ng. Trong 3u ! cu c i( m ! con c7 3 u c "
h n *.&&& chi c r9ng( ! c l r9ng c a n r ng i m c l i ! i $% l n. Tuy nhin( ' l c
nhi u r9ng l i !hu c v c7 m p 'hi n c b !rang 3 c g m *.&&& chi c r9ng !r ng >o7 m !
b ! ' m ! h0ng 3 n >u ! '5m 7nh r9ng no cTng ph i !hfm mu n. Ngay c 'hi m !
chi c b r ng( m ! chi c 'h7c ch 3 n n i 6ng v !rH v 3 m c ngay. - nh v y( 2 *
!rong 3u ! cu c i( c7 m p c $&.&&& chi c r9ng. K l c v chi c r9ng !o v n ng nh ! $
!hu c v loi voi. Tr ng l ng c a b r9ng 3 a c a voi cTng n ng ! i : 'g. -n m i $
chi c r9ng hm + i c a h m0 cTng n ng ! i : 'g. Kh;ng nhi u( 'h;ng !o( 'h;ng n ng $ $
nh r9ng c7 m p( voi hay h m0( nh ng r9ng c a loi h i 3 l i 'hi n ng i !a ph i nh
n v1 n +i E& c5n!im@!( b ng chi u cao c a m ! 5m b@ % !u i.
ng v ! phm 9n nh !
Q n u +anh 37ch c7c con v ! phm 9n l voi. F i ngy m ! ch6 voi !r ng !hnh ng n %
h ! $&& 'g c 'h;( u ng h ! $&& lH! n c. Ti p !h5o( ph i ' n ' n ' n v 3 ! ( m i
b a ch6ng c !h 9n li n m ! m ch h ! :& 'g !h c 9n. Kh l i n i !i ng v1 9n nhanh(
ch6ng c !h > i m ! m ch %& Au chu i. 8 ph n m1nh( m i ngy chim c ng n h !
:(* m 3u "b ng chi u +i m ! chi c ; !;,. -7 3 u cTng 'h;ng '@m ph n c bi ! !rong $ "
chuy n 9n u ngR 'h;ng ' n nh ng con m i 3 ng( c7 3 u c !h 9n c 7. I@! v 'h "
n9ng nh n 9n( h nh r n ph i c g i l vuaR m i n9m ch c n 9n E h 2& b a 9n cTng !
cho ch6ng r id m ! con !r9n c !h nhin i 3u ! 2$ !h7ng li n( nh ng ngay 'hi g p ph i $
m ! ch6 linh + ng chn 5n( n c !h > i !7i c G& 'g ny.
K l c v !h i gian mang !hai
-on v ! ch a ng n nh ! l !h6 c !6i chu F R 2$ ngy. Ti p !h5o l chu !R * !u n. 0 ! '
y cTng l l_ +o v1 3ao !rn !h gi i ny c l m chu ! n !h . -hi m !h ba l !h R m ! !
!h7ng v c !h % h 2$ con m i l n. -on v ! ch a lu nh ! l ! gi7cR 2 n9m G !h7ng 0 0
$& ngy v voi chu R $ n9m 2 !h7ng. Nh ng ' l c l i !hu c v loi ' nh;ng 5n 3 ng
v4ng n6i /lp53 "Bh7p,R * n9m $ !h7ng v $& ngy.
Th i gian giao ph i ng n nh ! !
Th i gian giao ph i ng n nh ! !hu c v loi linh + ng nh v voiR m ! l n ]ch9n g i^ !
c a hai loi ny ch v n v n c 2& v $& giy. Th i gian m i l n +nh cho ]chuy n y^ ( "
c a 'h ma'i Fa+aga3car l $ gi . Tuy nhin( ' l c l i !hu c v loi chu ! nh !R 2$ !
gi .
-hHnh v1 l_ +o ny( 3au 'hi giao ph i v i con c7i( m ! ch6 chu ! c ch 3 ng !hm c %
h 2& ngy. K l c v 3 l n giao ph i !hu c v loi 3 ! R n c !h lm ]chuy n y^ EG "
l n m i ngy. -n b ng a c7i l i 'hi n ng i !a ph i !rn m ! v1 nng > i !7i b n !1nh !
3au 'hi !ho m0n. - l y l 'inh nghi m > ng m7u anh b n nh n hng >m r6! * " "
'inh nghi m. !r7nh b nh n c7i 9n !h !( nh n c !1m cho m1nh m ! l i !ho7!R +ng cho " " "
ng i !1nh m ! con m i. 8 !rong 'hi ng i !1nh cn b n 7nh ch@n !h1 chng !a ho !
ng. 8 n 'hi nh n c7i nh n ra !h1g 3 0 r i. -h 3i n i !i ng l hung ! n nh ng "
l i l loi v ! + u +ng nh ! !rong chuy n ]phng !h5^. -n loi v ! chung !hu nh ! l "
3cR m ! ch6 3c c >7m c !h chung 3 ng 2E n9m li n v i m ! ng i !1nh +uy nh !.
K l c v 'h u gi7c
N u ai ni v i b n r ng ch l loi v ! !hHnh mTi nh ! !h1 ng !in. -h ch ng hng !h
ba v 'h n9ng nh n ra m4i ! >a m !h;i. Bh7 ' l c !rong lnh v c ny l b m m.
F ! con ngi c c !h ng i !h y m4i c7ch n 22 'm. Sau ph i ' n r7i c7 bi n( c
!h nh n ra m4i 'hi c7ch n E 'm. -n c7 m p !h1 c !h ph7! hi n c m4i c a m ! "
gi ! m7u nh ho !an !rong 22% lH! n c. -h !h1 ng hng !h ba v ph7! hi n m4i "
>a( nh ng l i + n u +anh 37ch v con v ! phn bi ! c nhi u m4iR 2&&.&&& m4i 'h7c % "
nhau "m ! chuyn gia ng i m4i cTng ch phn bi ! c *.&&& m4i, "
K l c v >y !
?oi v ! >y ! !o nh ! l i bngR c7c nh 'hoa h c 0 ph7! hi n ra Pco335 m ! chi c "
! 3u :(% m@! +o chHnh chim i bng lm b ng m v mng chn. K c;ng nh ! l chi c
! c a loi chim @nR >y >ong m ! chi c ! ( chim @n ph i bay i bay l i 2.&&& l n(
+4ng m l y b4n !r n v i r0i ln nguyn v ! li u. -n h i ly g m ! m ! 'h6c g 3 i " $
ng 'Hnh $& c5n!im5! !rong ch a y 2 m >y ! .
K l c v !hHnh gi7c
Ti ng 'u 'ho nh ! !hu c v loi c7 voi >anh. Ng i !a !Hnh c r ng gi ng ni c a n 0
c !h ! ! i c ng m !hanh c a m ! !n l a a !u con !hoi vo vT !r . F ! 'h7c. $
81 c m ! c7i !ai r ! !hHnh( c7 voi >anh c !h giao !i p v i ng lo i bn 'ia i + ng.
Ti ng 'u c a m ! ch6 'h c !h c ngh5 !h y !rong chu vi 2% 'm. -n chim +i c 3ao "
n m !rong 37ch Nuin533 v i !i ng ]h!^ gi ng m ! con b ang r ng v ph7! i >a : 'm.
N u mu n yn !nh( ! ! nh ! l nn g n a ph n c a !h R b7o hi u nguy hi m( loi "
v ! ny ch +4ng chn 3au p p vi c7i >u ng !. 8 ph n m1nh( c7 h5o v n 'h;ng %
ng ng l i ! ng c a nhi u nghin c u v1 ng;n ng c a ch6ng r ! a + ng v '1 bH.
c bi !( !hHnh gi7c c a ch6ng ph7! !ri n h n ch6ng !a g p 2& l nR ch6ng c !h ngh5 $ "
c 3iu m !rong 'hi con ng i !h1 'h;ng !h .
K l c v !h gi7c
-7c loi chim 39n m i c c7i nh1n 3 c nh !R chim c ! +i c c !h nh n ra m ! con b cu ! !
'ho ng c7ch l E 'md i bng c !h ph7! hi n ra m ! con !h r ng ! !rn cao "
*.&&& m@!. ng v ! c m ! !o nh ! l m c !h 'h ng l R !hu !inh !h c a n c ng ! 0
'Hnh l *E c5n!im@!g b ng ng 'Hnh m ! Au bng r . ng v ! c v6( ng a gi ! ' &
l c c m ! !o nh ! " ng 'Hnh l %(% c5n!im@!, v Au 'h;ng 3ai 'hi ng i !a ni r ng !
ng a nh1n !h y ch6ng !a !o g p ) l n 'Hch c !h c c a ch6ng !a. ?oi v ! c bi ! n -
v i ;i m ! p nh ! l gi ng 3 S!. YacAu53. Q c !rn ! m 7o 'ho7c c a m1nh( gi ng 3 ! (
ny c hai +0y m ! g m r ! nhi u c p m ! nh >anh mu n c bi nd 3 l ng m ! c a ! $ ! !
ch6ng ngy cng !9ng !h5o !u i !7c c a ch6ng.
ng v ! ch y nhanh nh !
Huy ch ng vng > ng 7ng c !rao cho loi b7o v i v n ! c 2&2 'meh. Huy ch ng
b c !hu c v linh + ng v i #E(2G 'meh cn ho ng ch ginh c huy ch ng ng v i 2
v n ! c #E 'meh.
10 !oi v t nguy hi ' nh t th gi i
-h6ng l nh ng 3inh v ! n i +anh ! lu nh 3 ! ( c7 m p !r ng hay r n mang bnh( n ! !
nh ng loi Au7 Au5n !hu c >ung Auanh m !h m chH b n Aun m ! nguy h i c a ch6ng
nh mu ig Q i y l 2& loi ' !h4 gh gh m nh ! c a loi ng i. 0
Fu iR H u h ! c7c c6 mu i ! u ch 'hi n b n ng a. Nh ng m ! 3 loi mu i c !h
mang v !ruy n '_ 3inh !r4ng 3 ! r@!. H u Au l( nh ng con c;n !r4ng b@ nh ny 0 gy
ra h n $ !ri u ca ! vong !rn ng i m i n9m. "
< n mang bnh chu R F c +4 loi v ! ny 'h;ng c nh n +anh hi u loi r n c ! $ " !
nh !( nh ng n l i gy h i nhi u nh !. Trong 3 %&.&&& ca ! vong v1 r n c n m i n9m( ! !
r n mang bnh chu ng gp ]c ph n^ l n nh !. !
S a h p /u3!raliaR -n c g i l ong bi n( nh ng con 3 a !o b ng c7i b7! ny c !h c
n G& >6c !u !rn m i : m@! chi u +i. F i >6 !u c %.&&& ! bo ngi v c !
gi ! ch ! G& ng i.
-7 m p !r ngR F7u !rong n c c !h l;i '@o nh ng con v ! ny vo b a 9n in lo n( !
n i ch6ng 3 + ng ! ! c *.&&& c7i r9ng c a m1nh c n b ! c !h g1 chuy n ng. !
S ! chu BhiR Nh ng chi c r9ng nanh 'h ng l c Th >5m. Nhanh nh !ia ch pc H n c
i u . D vu ! 3 c nh +ao c oc Kh i ph i bn. -h6ng ic T ! h n h ! b n h0y hy !
v ng l 'h;ng. Nh ng con mfo l n ny g n nh l c7c !ay i 39n hon h o.
-7 3 u n c m n /u3!raliaR ng nh m con v ! ny v i m ! 'h6c g m N c !h n m im $
!rong n c( ch i ng i i ngang Aua. Sau ( !rong ch p m !( n lao vo con m i( '@o !
' > u 3 >u ng n c +1m ch ! v c n n7!. 0 !
8oiR Kh;ng ph i ! ! c c7c con voi u !hn !hi n nh Qumbo. 8oi gi ! h n %&& ng i "
m i n9m !rn !on !h gi i. 8oi chu Bhi !h ng n ng 'ho ng E ! n - giy n7! b n $
m ch a c n +4ng n ;i ng nh n ho !. !
N u !r ngR -h c ch n !rong v n !h6 ch6ng c v ngoi r ! + !h ng( nh ng !rong ! ! ! ! 0 .
nhin ch6ng coi h i c u voi l b a 37ng. Th !ham + m >5m( b n 3 !h y ch6ng + , * .
+ng >@ !o c u con m i b ng m ! c6 7nh v i nh ng chi c mng 'h ng l .
# sao thn cy hnh t, ?
F;n h1nh h c m7ch b o ch6ng !a r ng +i n !Hch c a h1nh !rn l n h n b ! ' m ! h1nh "
no 'h7c. Qo ( v i c4ng m ! l ng nhin li u nh nhau( mu n ! o !hnh lo i v ! c "
+ung !Hch l n nh ! ho c l c 3 c ch a nhi u nh ! !h1 hi n nhin ph i ! o !hnh h1nh !rn $
l !hHch h p h n c .
-h ng c g1 l l 'hi ng i !a lm ng 'hi( ng + n n c u l ng !rn. Trn !h c ! ) %
l m ! 'i u b ! ch c hi n ! ng ! nhin "phng 3inh h c,. ! "
Th hai l h1nh !r !rn ch u l c ! ! nh !. Tr ng l ng c a !7n cy !o !rn u nh vo 3
ch ng gi c a !hn cy. - nh ng loi cy 3ai !r7i( n m4a !rn cy cn !r5o n ng hng ! $
Au ( n u 'h;ng c cnh !hn 'ho ch ng gi ( lm 3ao c !h ! n ! i c. 0
H n n a( v i !hn cy h1nh !r !rn cn c l i cho vi c phng ch ng nhi u !7c h i ! bn "
ngoi. N u !hn cy l h1nh vu;ng ho c h1nh ch nh !( !hn cy ! 3 c c7c gc c nh( + $ ! * .
lm m i cho c7c loi ng v ! g m nh m. $
Ngoi ra( cy !hn g l cy lu n9m( !rong i n 'h !r7nh 'h i b gi b0o ! n c;ng. Qo
!hn cy h1nh !r !rn( cho nn +4 gi l n n ! phHa no cTng + +ng l ! Aua b m !( . $
ch ph i ch u m ! l c nh c a gi m !h;i.
F i 3inh v ! u !i n ln phHa !r c !rn b c !hang !i n ho7 c a !h gi i. H1nh !r !rn
c a !hn cy chHnh l ' ! Au hon h o c a 3 !hHch nghi .
# sao t ' nhn c a chi' ng , t La?
T !rn 'h;ng cao ! i $ h * ngh1n m@!( chim ng c !h nh1n !h y chHnh >7c m ! con chu !
ng ho c m ! con ch ang ch y + i m ! !. Nh ng con m i ny 'h;ng !h no !r n $ $
!ho7!. Nh u chim ng c 'h n9ng c
-him ng c !h l c ! ! nh v y ch y u l +o !rn vbng m c !rong m i con m ! c a n !
u c hai l hbm gi a( 3o v i l hbm gi a m ! ng i !h1 nhi u h n m !. F ! !rong !
hai l hbm ny chuyn nh1n !h ng( l cn l i !h1 nh1n nghing. Nh v y( ph m vi nh1n c a )
chim ng r ng h n r ! nhi u. Ngoi ra( m i c7i ng !rong l hbm gi a m ! c a chim ng !
cTng c nhi u ! bo nh1n v ! h n m ! ng i G h ) l n. -ho nn m ! chim ng 'h;ng ! !
nh ng c !h nh1n >a h n b ! c ng v ! no( m cn nh1n !h y r ! rb rng
/ch no phn &i t , n c? "
Bhn bi ! c9n b n nh ! gi a hai nhm r n c v 'h;ng c l ch r9ng c hay 'h;ng. " !
<9ng c 'hi c n 3 l i v ! !rn +a loi b c n. ! * !
<9ng c g m hai lo i. F ! lo i l r9ng c h1nh mc cu( !rn c m ! c7i r0nh !h;ng v i
n c c. ?o i r0nh ny m c ph n !r c > ng hm !rn c a r n( v ch mi ng n ra c ! "
!h !r;ng !h y.
F ! lo i r9ng c 'h7c l r9ng ng( cTng m c phHa !r c > ng hm !rn c a con r n. !
y l m ! ;i r9ng nh n h i cong v +i( gi a c m ! c7i l . Khi r n c c n ng i( ! !
c !h ! !rn !uy n c co l i lm cho + ch c !rong @p vo ng ng c a r9ng c(
!im n c c vo !hn !h ng i.
Khi b r n c n c !h c9n c vo v ! r9ng phn bi ! c hay 'h;ng. N u l r n c( ! ! " !
nh ! nh ph i c m ! ;i v ! c a r9ng c !rn l p +a b !h ng c !h !h y hai c7i l
r ! nh . -n 'hi b r n 'h;ng c c n !h1 !rn +a ch c v ! hai hng r9ng gi ng nhau. ! !
i sao ng a ng ng? #
Ng a c c !Hnh 'h;ng gi ng v i nh ng gia 36c 'h7c( l !rong m ! i( b ! ' l6c no $
ch6ng cTng u nh m m ! ng ng. Thi Au5n ny l +o +i !ruy n l i ! ! !in ng a ! !
hoang.
Nh ng con ng a hoang 3 ng !rn !h o nguyn 3a m c r ng mnh m;ng( !rong !h i >a
> a n v a l i ! ng 39n b ! c a loi ng i( v a l m ! mn 9n ngon c a c7c loi !h6 !
+ . Ng a 'h;ng gi ng nh !ru( + c !h +4ng 3 ng Auy ! u( m bi n ph7p +uy "
nh ! ch l b ch y !ho7! !hn. - !h ch6ng +i( ! chi 'ho ( r ! !hHch nghi v i 'h 0
n9ng ny. F ! 'h7c( nh ng ng v ! 9n !h ! nh h ( b7o( ch 3ig a 3 u ho ! ng $
v m. 81 v y( nh ng con ng a hoang 'h;ng +7m !h nh !h i ng !rong m ! i( ngay c
ban ngy ch6ng cTng ch +7m ng ng g ! v lu;n lu;n cao c nh gi7c.
Ng a nh m c +4 'h;ng g p nguy hi m b i ' !h4 ho c +o con ng i gy ra gi ng nh $ $ 0 $
ng a hoang( nh ng n c !hu n ho7 ! ng a hoang. 81 v y( !hi Au5n ng ng c a
ng a hoang v n cn c gi n ngy nay. %
Ngoi ng a( l a cTng c !hi Au5n ng ng( b i v1 m;i !r ng 3 ng c a ! !in ch6ng
g n gi ng v i ng a hoang.
# sao ng ng t, i &ay thnh hnh 'Mi t)n? )
Ng ng !r i l loi chim +i c !r6 ;ng. F4a !hu h ng n9m( ! Au h ng Sib5ria( ch6ng
' ! !hnh 7m l n( bay n ph ng Nam m 7p. Trong hnh !r1nh +i( ch6ng ! ch c i
h1nh r ! ch ! ch ( > p hng !hnh h1nh mTi !n ho c +n hng ngang( v a bay( v a 'h;ng $ * $
ng ng 'u ]c c( c c^. -h6ng lm g1 !h nh c
Th c ra( y l m ! !Hn hi u c a ch6ng v i nhau. -h6ng +4ng !i ng 'u ny ch9m 3c "
l n nhau( 'u g i nhau c ! c7nh bay hay h c7nh ngh ng i. T c bay ng >a c a %
ng ng !r i l r ! nhanh( c !h ! G# n #& 'm e gi .
Tuy ng ng !r i bay r ! nhanh( nh ng !h i gian i v ph ng Nam c n 'ho ng 2 h $
!h7ng. Trong cu c phi hnh ng +i( ngoi vi c v y c7nh( ch6ng cn bi ! l i + ng " %
lu ng 'h;ng 'hH chuy n v n !9ng ln bay l n !rong 'h;ng !rung( nh v y 3 !i ! *
'i m c 3 c l c. Khi con ng ng bay phHa !r c v c7nh ! o ra lu ng 'h;ng 'hH y u( "
con ng ng phHa 3au 3 l i + ng >ung l c c a lu ng 'h;ng 'hH ny m l n !rn 'h;ng *
!rung. Nh v y( ! ng con n i u;i nhau( > p !hnh i h1nh mTi !n ho c > p !hnh hng $
ngang ngay ng n. !
Ngoi ra( 3 > p hng nh !rn c a ng ng !r i cTng l m ! bi u hi n c a b n n9ng h p "
Au n( c l i cho vi c phng ng ' ch. n ng ng !r i l6c no cTng +o con ng ng gi " 0
c 'inh nghi m lm ] i !r ng^ bay phHa !r c hng ngT. Nh ng con ng ng non ho c " $
y u ! u >5n vo gi a i h1nh. Khi ngh ng i bn v c n c !1m 9n c ( l6c no cTng c
m ! con ng ng gi c 'inh nghi m gi vai !r ]lHnh g7c^. N u nh ng con ng ng !r i bay "
n l v ph ng Nam !h1 3 r ! + g p nguy hi m +o b ch h i 9n !h !. 0 * . $
i sao cy t,ong ch u c nh ! i gi v cD nhi u t th ?
D c vo v n ch u cy c nh c a v n !h c v ! Th ng H i b n c !h !h y nh ng
cy gi !rong ch u c nh 0 3 ng m y ch c n9m( !h m chH l m y !r9m n9m( 3ao l i c
3inh 'hH b ng b ng nh v y( cnh 'ho ( l7 >anh( nhi u ! !h p m !. T i 3ao nh ng 0 ( !
cy nh ch a cao n 2 m@! ny l i c !u i l n nh v yc
Th1 ra nh ng cy !rong ch u c nh l m ! lo i cy 'h;ng ph i 3inh !r ng ! nh !rong
ch u c nh( a 3 ! !in c a ch6ng l 3inh !r ng v4ng n6i cao hoang +0( ho c +o con $
ng i ch ! ph7( ho c +o gi( ru ! r ng( ph n !han c a ph n !rn cy b ch ! ho c m c $ $ $ $
n7! m 'h;ng ! n ! i c( nh ng m m ng yn lu +i !rn ph n g c c a cnh v ph n
+ i ! v n cn 3 ng( nh ng ng i lm v n li n l i + ng c !Hnh ny( a nh ng cy % $
'h;ng c phong !h7i ' ! h p v i ph n + i( 'h;i ph c l i v 3 a c ! !on b cnh( !
+4ng ! ! ! nu;i + ng cho !hHch h p v !i n hnh nu;i + ng ! m . Nh v y( nh ng - -
m m 0 ng lu gi l i 'h;i ph c 3 c 3 ng( + n + n m ch i !rn cnh v ra l7. Sau (
+4ng ph ng ph7p nhn ! o u n vng ho c u n cong nh ng cnh non m i ra !hnh c7c $
! !h !uy ! p( r i l i chuy n vo !rong ch u c nh( h1nh !hnh nn ch u c nh c !r9m " (
ngh1n ! !h ( gi + n( c ng c7p y 3 c 3 ng. $
F i loi !h c v ! ! nh 0 c !r ng !rong ch u( ng i !a !h ng g cnh( c ! ! a !
u '1m ch 3 ph7! !ri n c a n( n c 'i u +7ng p. (
T h1nh +7ng c a cy m ni( c nh ng cy !r ng lu ngy !rong ch u Au !h c l r ! nh (
nh ng >@! v h1nh !h r n r i c a ch6ng( c !h + +ng !h y r ng !u i c a ch6ng 'h;ng ! .
nh ( !h;ng !h ng H! nh ! cTng 3 ng c vi n9m( vi ch c n9m( !h m chH vi !r9m n9m.
y l !ruy n !h ng c a Trung au c v ngh !hu ! lm v n v ' !hu ! ch9m 3c " '
'h ng ch 3 ph7! !ri n c a cy !rong ch u.
- m ! 3 cy hoa mai c !r ng lu n9m !rong ch u( h1nh !hnh nn nh ng cnh cy r n !
r i( ra hoa hng n9m( nh ng 'h;ng cho ch6ng ph7! !ri n !hnh cy !o( !rong ngh !hu ! "
!r ng v n c g i l ]Thn mai^. Q4ng !hn mai lm cy c nh( cn m ! ngh !hu ! "
'h7c n a l c ! + c !hn mai ra lm hai n a( 5m m ! n a i !r ng !rong ch u( n v n c ! %
!h ra hoa hng n9m nh !h ng( c v p r ! ring( !rong ngh !hu ! lm v n g i l 0 ( "
]D mai^.
- !h 'h;ng H! ng i h iR -y 0 b ;i lm 3ao l i v n c !h 3 ng v ra hoac l +o %
nguyn nhn g1c
Th c ra( ng lib5 v n chuy n ch ! +inh + ng !rong ph n +y ch ng( ng + n !rong ph n - %
ch ! g v n chuy n ch ! +inh + ng( n u c ! 3 ch ph n v c a cy( 3 v n chuy n ch ! - !
+inh + ng ng ng l i( cy 3 ch !. Nh ng n u c ! + c cy lm hai n a( !h1 m i n a u - * !
c y c7c b ph n r ( !hn( cnh( l7. Nh v y !h1 ch ! +inh + ng m l7 m i n a . -
!hn cy ! o ra v n c !h c v n chuy n >u ng + i b ng h !h ng mao m ch !rong % "
ph n +y ch ng( cn n c v mu i v; c cTng !h;ng Aua c7c ng + n ph n !hn g %
v n chuy n ln !rn( +o v y nn m i n a cy u c !h ! 3 ng( ra hoa v 3inh !r ng
b1nh !h ng.
Trong c7c loi cy c i hoa c ( 'h;ng ch !hn mai c !h c ! lm hai( m cy ! vi( l u v !
nhi u loi 'h7c cTng c !h c ! lm hai n a( v n 3 ng b1nh !h ng. Q a vo nguyn l_ ! %
ny( ch6ng !a c !h ! o ra nhi u cy c nh l m ! v i nhi u h1nh +7ng c 7o ! c7c lo i !
cy c i hoa c 'h7c n a.
L' th no cho hoa c ' t,ong &nh cD th t i c !u? "
F ! cnh hoa ! i( ch c m c vi ngy !h1 cnh hoa b r u >u ng( mu 3 c cTng ! !
'h;ng cn ! i n a( i u ny l +o nguyn nhn noc N u b n l y cnh hoa ln >5m !h1
3 nh1n !h y ph n c m !rong n c b !h i r a( c m4i h;i. y l +o vi 'hu n ang gy * ! ,
chuy n( vi 'hu n v v ! ch ! phn gi i 'h7c nh h ng ! i 3 c 'ho c a ph n !rn c a " , 0
hoad - l6c 'h;ng nh1n !h y cnh !h i r a nh ng cnh hoa cTng rT u >u ng( l +o
3 a !rong c !h m ! 3 !h c v ! ch y ra ! mi ng c ! lm ! c ng + n chHnh ch mi ng " ! ! % "
c !( c n !r 3 h p !h n c( nh v y( cnh hoa 'h;ng c cung c p l ng n c !
c n !hi !( cho nn n m i b h@o rT.
T1m ra bH m ! !h1 ! ! Au7 r i( mu n cho hoa c m c lu( c !h c ! H! cu ng r i +4ng ! !
l a h Aua cnh hoa( lm cho n b c7cbon ho7 c c b ( nh v y c !h ph n + i
ngm !rong n c 'h;ng b nhi m vi 'hu n m b !h i r a( l i c !h lm cho 3 a c a m ! . ,
3 !h c v ! 'h;ng ch y ra lm ! c ngh n ng + n chHnh( lm cho n lu;n nh n c ! * %
l ng n c cung c p. - m ! 3 ng i mua v nh ng b;ng hoa ! i( r i +4ng l a
! vo ph n g c 0 c ! 3au c m vo b1nh. aua c7ch lm nh v y !h1 cnh hoa c !h ! !
c m c lu. Tr c 'ia !rong +n gian 0 ! ng l u !ruy n m ! ph ng ph7p l cu ng !
hoa !h c + c c ! !rn l a !h1 c !h lm cho n hoa n v gi c lu( c l *
chHnh l bi n ph7p ny. Bh ng ph7p ny ph i ch ang u c !7c + ng v i ! ! c c7c lo i "
hoa hay 'h;ng !h1 cn ph i nghin c u.
Trn !h !r ng hoa hi n nay cn c m ! lo i +ung + ch gi cho hoa ! i( cho m ! ch6! "
vo !rong n c c m hoa cTng c !h '@o +i !h i gian gi cho hoa c lu. !
i sao ch ng !o i th c v t t,)n n>i nhi u h n so v i ng & ng?
Nh ng nh !h c v ! h c ho c nh ng ng i h7i !hu c l7 lu;n !hHch i ln n6i b i v1 ch ng $
lo i !h c v ! !rn n6i nhi u h n 3o v i ng b ng. i u ny l ! i 3aoc
T ! c nh ng n6i cao u l !r4ng i p li n nhau( n i hang ng( 'h5 n6i 3u( a h1nh cao "
!h p 'h;ng b ng nhau lm cho 'hH h u nh ng v4ng ny c 3 bi n i 'h7 l n. 8H +
'hH h u chn n6i v !rn nh n6i 'h7c nhau r ! >a( m a v 3 ng m4 !rn nh n6i nhi u
h n + i chn n6i( 7nh n ng F ! !r i cTng nng h n. Qo ( phHa !rn v + i chn n6i ! $
!h1 ch ng lo i !h c v ! cTng c 3 'h7c nhau( ch ng lo i 'h7c nhau phn b n i c
cao !h p 'h7c nhau.
N u b n c !h n >5m ng n n6i Nga Fy T Iuyn( ng n n6i n m !rn cao %&&
n 2%&& m@! 3o v i m ! n c bi n !h1 c !h nh1n !h y nhi u lo i cy g !hu c h long $
l0o nh cy long n0o( cy nam( 3 n h ( nh ng cy ny !h ng l nh ng cy >anh Auanh
n9m +o nhi ! chn n6i m 7p. Trn cao 2)&& n $&&& m@! 3o v i m c n c "
bi n( b n c !h !h y nhi u cy !hHch( nh ng cy ny r ng l7 vo m4a ;ng( y l bi n "
ph7p ch ng l i c7i l nh gi7 r@! bu ! vo m4a ;ng c a cy. cao !rn $&&& m@! 3o v i &
m ! n c bi n n nh n6i( ! i u cTng u c7c lo i 3am l nh >anh !h m( y l m ! $ %
lo i cy c l7 h1nh 'im( ch6ng 'h;ng 3 l nh( m4a ;ng ch6ng c !h ch u ng c
m a !uy ! v gi l nh !rn n6i cao. v4ng ny( !h7ng % v !h7ng G hng n9m c r ! nhi u &
hoa Auyn nhi u h1nh + ng n ( mu !Hm nh r7ng my !r i 'h p n6i. !
Th5o !h ng '( hoa( c ( cy !rn n6i Nga Fi c !rn *&&& lo i( lo i c !hu c c !rn 2&&&
lo i( m c7c lo i !h c v ! !rn ng b ng + i n6i ch 'h;ng Au7 vi !r9m lo i.
D i v1 a h1nh c a ng b ng b ng ph ng( 'hH h u l i nh nhau( +o ch g lo i !h c )
v ! H! h n nhi u. 0 Au5n v i cu c 3 ng !rn n6i cao nn c7c loi 3am l nh v m ! 3 lo i
hoa Auyn( m ! 3 lo i !hu c nh hong lin 0 !hHch ng v i 'hH h u l nh nn cTng
'h;ng >u ng + i n6i 3 ng( cho +4 c chuy n >u ng 3 ng + i ng b ng !h1 n
cTng ph7! !ri n 'h;ng ! ! +o 'h;ng !hHch ng c v i 'hH h u.
Ngoi ra cn c m ! nguyn nhn n a lR -h ng lo i !h c v ! Trung au c nhi u v; ' (
+o vo ' ! !rong l ch 3 a ch !( phHa b c b7n c u b b9ng h bao ph ( nh ng v4ng " !
'h;ng c n6i ho c H! n6i "nh chu Cu, 0 c r ! nhi u !h c v ! b !uy ! ch ngd -n $ "
Trung au c +o c nhi u n6i( n6i 0 c !7c + ng c n !r 3 ng b9ng r ! l n( lm cho
nhi u loi !h c v ! Au_ c !i p ! c 3inh ! n !rong n6i nh !hu 3am( ngn h nh( 3am
b c( !r ng( cy Au !h m( ng c ngg n i !i ng !h gi i. Qo ch ring c7c lo i cy
!rong gi i !h c v ! Trung au c hi n nay c h n $&&& lo i( m !on chu Cu ch c "
h n $&& lo i.
i sao th c v t cD th ;n c(n t,8ng?
F i ng i u bi !( ng v ! +4ng !h c v ! ho c ng v ! 'h7c lm !h c 9n cho m1nh. $
Nh ng( ! i 3ao c m ! 3 !h c v ! cTng l y ng v ! b@ nh no lm !h c 9n cho
ch6ng. F ch6ng l i lm !h no b ! c c;n nh ng ng v ! nh b@ bi ! bay( bi ! !rfo( !
lm !h no phn hu c;n !r4ng !hnh !h c 9n c a m1nhc
Th c ch ! loi !h c v ! c !h 9n c;n !r4ng c c m gi7c c c ' nh y( ng !h i c !h
h p !h l ng l n ch ! h u c . ?7 c a ch6ng c !h bi n h1nh b ! c;n !r4ng( l7 c !h !
!i ! ra !h + ch ho !an v !iu ho7 nh ng ng v ! nh b b !. !
Th c v ! c !h 9n c;n !r4ng c : h v i 'ho ng h n :&& lo i. Trung au c c * h v i
'ho ng h n *& loi. -h y u c !h m ru( cy g ng v( c b ! ru i( c !r lung( c n p ! !
m( c b ! c;n !r4ng v lo i rong 3 ng !rong n c. Th c v ! 'h7c nhau !h1 ph ng ph7p !
'i m !h c 9n cTng 'h7c nhau( c loi !h c v ! c l7 gi ng nh c7i b1nh( vH + nh c !r
lung( l7 c a n c cu ng r ! +i( g c c a cu ng l bi n !hnh l7 gi r ng m cn b !( (
ph n gi a bi n !hnh + ng cu n !rn nh m +i( ph n !rn bi n !hnh h1nh c7i b1nh( b n
!hn phi n l7 l i !r !hnh n p b1nh. Trn mi ng c a v ! h1nh c7i b1nh c !h !i ! ra m ! ! "
+ ch m !( v7ch !rong h p !h1 nh n bng( m ph n + i v ph n 7y h p y c7c !uy n 2
c !h !i ! ra + ch !iu ho7. Nh ng con c;n !r4ng b h6! vo !rong + ch m ! y( r i vo bn
c nh b1nh( n u 'h;ng c n !h n( 3 b r i vo bn !rong b1nh. F ! 'hi c;n !r4ng r i vo , *
!rong b1nh !h1 n p b1nh l p ! c ng l i( +o nh ng loi c;n !r4ng bay cTng 'h;ng c !
c7ch no !ho7! ra. Nh ng c;n !r4ng r i vo 7y b1nh c ch a y + ch !iu ho7 ny li n b
!iu ho7 v h p !h . - m ! 3 l7 c a !h c v ! c !h ! ng > p l i( nh c b ! ru i. !
?7 c a c b ! ru i c h1nh b u + c( gn l7 !rong chia !hnh hai m nh( gi ng nh hai !
m nh v con !rai m ra. D1nh !h ng l7 m ra( !rn m ! l7 c r ! nhi u !uy n l;ng nh y( $
vi n l7 c r ! nhi u l;ng c ng h1nh r9ng. Khi c;n !r4ng u !rn m ! l7( ch m vo !uy n $
l;ng m n c m( l7 h1nh v ng c !rai li n 'h@p l i( l;ng c ng h1nh r9ng vi n l7 ng ch ! % $
ch giao nhau( b c 'Hn c;n !r4ng phHa !rong( 3au ! ! cho c;n !r4ng vo !iu ho7.
Trn !hn cy rong h loi !h c v ! 3 ng + i n c v r ! m m m i ny c r ! nhi u !6i
nh ( m i !6i c m ! c7i c a( Auanh ! ng mi ng !6i c l;ng c ng o ng c( c;n !r4ng c "
!h vo c m 'h;ng !h ra ngoi c.
-y ru l;ng m n r ! nh ( l7 !h ng ph !rn m ! !( !rn l7 mu h ng !Hm c a n 3inh $
!r ng r ! nhi u !uy n l;ng +i( !uy n l;ng !h ng c !h !i ! ra m ! lo i + ch +Hnh c
!Hnh ' ! +Hnh r ! m nh( h n n a cn c v ng ! v m4i !h m( lo i + ch +Hnh ny cho +4 b
7nh n ng F ! !r i chi u vo cTng 'h;ng b 'h;( 'i n v ru i ng i !h y m4i h ng ny ! $
'hi r i vo ho c !rfo ln l7 c a ch6ng !h1 l7 c a cy l p ! c cong l i cho !uy n l;ng ! $
l i m ! ch b ! l y c;n !r4ng( 3au 2 n $ gi ( c;n !r4ng nh 'i n li n b l7 !iu ho7 h p !
!h h !. ?o i + ch +Hnh !i ! ra ny c ch c n9ng !iu ho7( h n n a l7 c a n l i c 'h
n9ng h p !h ( +o c !h !iu ho7 v h p !h h ! c;n !r4ng.
D n c !in 'h;ngc <u l;ng m n cn c 'h n9ng 'h7c. N u b n b m ! hn 7 nh ho c $
nh ng !h m 'h;ng !iu ho7 c !h1 !uy n l;ng c a l7 'h;ng h ng y.
<u l;ng m n v c g ng v l c4ng lo i( 3inh !r ng n i m !( 'h;ng c 7nh n ng , !
c nh n6i ho c !rn m ! 7( n u b ch6ng !r ng vo !rong ch u( bn cho ch6ng H! !h ! v n $ $
!h1 ch6ng l n r ! nhanh. Nh ng mi ng !h ! 'h;ng c !o Au7( n u 'h;ng !h1 3 b b nh * "
]Tiu ho7 'h;ng ! !^ lm l7 b ch !.
auan h gi a ng v ! v !h c v ! !rong ! nhin r ! m ! !hi !( nh ng l i mu;n mu "
mu;n v ( y l ' ! Au c a 3 ph7! !ri n lu +i !rong gi i ! nhin. 0
/y c i s ng *ua '8a (ng ! nh gi nh th no?
Trong ! nhin c r ! nhi u hi n ! ng v; c4ng ' l ng i( 'hi n con ng i ph i +y "
c;ng nghin c u. -h ng h n nh ( cTng m ! lo i !h c v ! m c !rn m ! !( ! i 3ao c ) $
lo i 3 l nh( c lo i l i 'h;ngc K l nh ! l c7c lo i cy nh cy !h;ng( cy nh a ru i(
m c +4 vo m4a ;ng ng b9ng l nh gi7( n v n m c !h ng v >anh ! i( ch ng m i $ % ) -
c7i l nh gi7 c a m4a ;ng.
Th c ra 'h;ng ch c c7c lo i !h c v ! 'h7c nhau c 3 c ch u l nh 'h7c nhau( m 'h
n9ng ch ng r@! vo m4a ;ng v m4a hf cTng 'h7c nhau. -y l ph ng D c v n v ! ! %
Aua m4a ;ng nhi ! - $& n h *& - m ! c7ch b1nh an( nh ng vo m4a >un l i "
'h;ng ch ng c n i c7i r@! nh . ?7 'im c a cy !h;ng c !h ch u c c7i l nh h *& -
vo m4a ;ng( nh ng vo m4a hf n u con ng i h nhi ! >u ng h E - n 3 b " *
ch ! l nh.
Nguyn nhn no 0 'hi n cy c i vo m4a ;ng l i c !h 'h7ng l nh c nh v yc
y rb rng l m ! cu h i !h6 v .
F ! 3 h c gi n c ngoi u !in 0 ni r ng( i u ny c l gi ng v i nh ng ng *
v ! m7u nng( b n !hn cy c i cTng c !h 3 n 3inh ra nhi ! l ng( ng !h i cn c "
!9ng !hm c7c ! ch c v cy c 'h n9ng + n nhi ! b o v . Sau ny( m ! 3 nh 'hoa % " "
h c 'h7c l i ni r ng( ch y u +o c7c ! ch c c a cy c i vo m4a ;ng ch a H! n c(
nn 'hi nhi ! m cTng 'h;ng + g1 lm cho ! bo ng b9ng v ch !. Nh ng 3 gi i " .
!hHch ny u 'h 'hi n m i ng i hi lng( b i v1 ngy nay con ng i 0 bi ! rb r ng(
b n !hn cy 'h;ng !h 3 n 3inh ra nhi ! l ng v ! ch c cy + i nhi ! m cTng " "
'h;ng !h ng b9ng. ph ng D c( cnh cy li u( l7 'im cy !h;ng vo m4a ;ng cTng & ! .
ng b9ng nh nh ng mi ng 'Hnh b v 3aoc 8 y m n v n 3 ng c. - %
8 y bH m ! y l g1c
Th c ra ]b n lnh^ ny c a cy c ! o ra ! r ! 3 m. !hHch ng v i nh ng !hay i
c a m;i !r ng >ung Auanh( hng n9m cy c i u +4ng ph ng ph7p ' +i u l ]ch1m "
vo gi c ng ^ i ph v i c7i gi7 r@! c a m4a ;ng.
-h6ng !a bi ! r ng( cy c i mu n 3inh !r ng ph i !iu hao ch ! +inh + ng. F4a >un -
v m4a hf( cy 3inh !r ng nhanh( ch ! +inh + ng !iu hao nhi u h n 3o v i !Hch lu ( v1 - '
v y 3 c 'h7ng l nh cTng gi m. Nh ng n m4a !hu( !1nh h1nh l i ng c l i( l6c ny nhi ! "
ban ngy cao. F ! !r i chi u m nh( Au7 !r1nh Auang h p c a l7 +i n ra nhanh( cn ban $ .
m nhi ! !h p( cy c i 3inh !r ng ch m( ch ! +inh + ng !iu hao H!( !Hch lTy nhi u " -
nn cy ngy cng ]b@o^( cnh non bi n !hnh ch ! g ( cy cTng + n + n c 'h n9ng ch u
l nh.
Song ng ngh !rn b m ! cy m4a ;ng vo !r ng !h7i ng ng ho ! ng( !h c ra 3 $
bi n i bn !rong n r ! l n. Tinh b ! !Hch lu vo m4a !hu l6c ny chuy n ho7 !hnh '
ng( !h m chH c lo i !inh b ! l i chuy n ho7 !hnh ch ! b@o( y u l nh ng v !
ch ! phng l nh( n c !h b o v ! bo 'h;ng + b ch ! l nh. N u c ! c7c ! ch c " . !
!hnh nh ng mi ng m ng r i ! + i 'Hnh hi n vi Auan 37!( b n 3 cn ph7! hi n nh ng $ * "
hi n ! ng !h6 v . Th;ng !h ng c7c ! bo li n nhau ! ng c p( l6c ny 3 i g n ' ! ! " $ !
bo u b !( h n n a v7ch ! bo v ch ! nguyn 3inh cTng b !7ch r i( gi ng nh ! ng
chi c ng. Nh ng 3 !hay i nh b@ m m ! !h ng 'h;ng nh1n !h y c ny c !7c !
+ ng r ! l n !rong vi c nng cao 'h n9ng 'h7ng l nh c a !h c v !. Khi c7c ! ch c ng "
b9ng( n c !h !r7nh cho c7c b ph n Auan !r ng nh ! !rong ! bo. -h ! nguyn 3inh b
ng b9ng gi a c7c ! bo v g p ph i nh ng nguy hi m +o b ! n !h ng. $
- !h !h y( vi c ]ch1m vo gi c ng ^ v v ! Aua m4a ;ng c a cy c i ! ng Auan "
m ! !hi ! v i nhau. F4a ;ng( cy ng cng 3u !h1 cng ch u c nhi ! !h p( cng c "
3 c 'h7ng l nh. Ng c l i( gi ng nh cy chanh 3inh !r ng Auanh n9m m 'h;ng c
ngh ng i !h1 3 c 'h7ng l nh 3 '@m( cho +4 l 'hH h u Th ng H i !h1 n cTng 'h;ng *
!h 3 ng Aua m4a ;ng.
i sao tu i th c a ' t s !o i th c v t c c ng n? ! "
Nh ng chuy n !h6 v !rong !h gi i ! nhin nhi u v; ' ( 'h;ng bi ! c7c b n 0 ch6 _ "
n ch a( b ! lu n l c7c lo i cy cao n 2&& m@! ho c nh ng cy ch cao c vi cm( $
m c +4 b ngoi c a ch6ng c c ' + !h ng nh ng c i ch6ng l nh v yR Khi h ! $
c gi5o >u ng !( g p ph i i u 'i n m;i !r ng !hHch h p l n y m m( 3inh !r ng( $ "
ra hoa ' ! !r7i( !rong h ! gi ng l i p h ! cu !h h !h hai( cu i c4ng l ch ! i. "
Nh ng !h i gian c n !hi ! ch6ng hon !hnh Au7 !r1nh 3 ng nh v y ph i c9n c vo
c7c c !Hnh 'h7c nhau c a c7c lo i !h c v !( ng !h i 'h;ng hon !on gi ng nhau( !h m $
chH c7ch nhau m y ch c l n n m y !r9m l n. - lo i ch c n m ! n9m "! m4a >un
n m4a !hu, nh c7c lo i !h c v ! n;ng nghi pR l6a( cao l ng( ng;( 'hoaig m i ng i "
g i ch6ng l !h c v ! 3 ng m ! n9m. - lo i !h c v ! ph i c n n hai n9m m i c !h
hon !hnh( !rong ph i ngh Aua m ! m4a ;ng( n n9m 3au m i 3inh !r ng hoa !hn(
ra hoa ' ! Au nh rau c i + u( !i u m ch v ;ng l nh v y( m i ng i g i ch6ng l
!h c v ! 3 ng hai n9m. Nh ng lo i ny a 3 l nh ng !h c v ! !hu c lo i c .
Th c v ! lo i g !h1 l i 'h7c >a( c lo i c n m i m y n9m( m y ch c n9m !h m chH
m y !r9m n9m( m y ngn n9m m i hon !hnh chu ' 3 ng c a ch6ng. -ho +4 nh v y(
n cTng gi ng nh !h c v ! 'h7c( Auy lu ! c b n c a cu c 3 ng u l ! ph7! + c( 3inh
!r ng n gi y u v cu i c4ng l ch !( !rn !h gi i 'h;ng c loi !h c v ! no l c !h
3 ng m0i 'h;ng gi.
- lo i !h c v ! no 3 ng 'h;ng n m ! n9m 'h;ngc -Tng c v ch ng lo i c a ch6ng
cTng 'h;ng H!. Trong gi i !h c v !( c lo i ch 3 ng v n v n vi !h7ng( c lo i !h m chH (
ch 3 ng m y ch c ngy. Nh ch6ng !a !h ng nh1n !h y !rn m7ng ngi !rn m7i nh c
m ! lo i c nhi u !h ! c !h n b;ng hoa nh n9m c7nh mu vng( g i l Ngo0 !4ng( 3au
c n m a ch6ng m i m c ln( r ! nhanh chng n hoa( Aua m4a m a !h1 'h; m ch !. -n
c m ! lo i H 'h; !h o +4ng lm !hu c !rong ;ng y( m4a >un n y m m( m4a h v a
n !h1 n 0 !uyn b ' ! !h6c m ! i. N u mu n ni lo i !h c v ! !h ! 3 ng n !h1 !rn !
v4ng 3a m c c r ! nhi u. 8H + nh c6c o n m nh( y u i m l n nh ! c a nh ng !h c "
v ! o n m nh ny l 3 'h; h n. Trn 3a m c( l ng m a 'h;ng nh ng c c ' H! m cn "
! p !rung c a 3 >u ng !h p !rong m ! !h i gian ng n( +o ch6ng ph i hon !hnh chu !
' 3 ng !rong !h i gian ng n 'ho ng $& n *& ngy( ho c !rong m y !u n 3au 'hi m a ! $
>un r i >u ng m i n9m !h1 ra hoa( ' ! Au v ch !( 3au l i 'h;ng nh1n !h y + u v !
c a ch6ng u. Tu i !h c a nh ng loi !h c v ! !rn 3a m c ng n nh v y l +o i u !
'i n m;i !r ng 'h; h n c a 3a m c ! o nn( y l ' ! Au c a 3 !hHch ng v i ! "
nhin c a c7c loi !h c v !.
# sao ! t,)n ng n , ng cu i c8ng?
mi n ;n i( m i 'hi m4a !hu n( cy !hay mu l7 ! >anh 3ang vng( cu i c4ng !r6! &
n ! chi c 7o ny( !r n !r i n m4a ;ng ! i. N u ch6 _ m ! ch6!( n m 3 !h y l7 !rn *
cnh chHnh i mu !r c !in( 3au lan + n n ng n cy( ng n cnh. < ng l7 cTng
v y( r ng + i !r c( cng ln !rn ng n( l7 cng r ng ch m.
- !h b n 3 ni( l hi n ! ng ! nhin c a gi i 3inh v !( gi !r c ch ! !r c. ?7 * "
phHa + i ra !r c l7 u cnh nn r ng 3 m h n. y cTng l m ! c7ch gi i !hHch( nh ng
cn c c7ch hi u 3u h n.
Trong Au7 !r1nh 3inh !r ng( m i cy c i u v n ! i 3 ph7! !ri n y nh !( cho nn
n lu;n a nhi u !h c 9n ln ng n !9ng nhanh 3 3inh !r ng. Ng n cnh +o c
cung c p nhi u ch ! +inh + ng. Khi ng n cy l n n m ! m c nh ! nh( 3inh -
!r ng 3 ch m + n l i. ?6c ny cy r ng l7 l +o hai i u 'i nR Dn !rong( vi c cung * " "
c p +inh + ng b h n ch v bn ngoi( i u 'i n !h i !i ! !hay i !h5o chi u h ng - "
'h;ng c l i( ch c n9ng ! ng h p !h c 9n c a l7 '@m + n( l7 'h;ng ! n ! i c n a( r i
l ! .
Nh ng m c +4 v y( b ph n ng n cy v n c u !in ch9m 3c( !h c 9n c cung $ %
c p nhi u nh !( nn +4 cy ng ng a !h c 9n ln ng n( nh vo l ng + !r n v n %
3inh ! n !hm m ! !h i gian. ng !h i !rong l6c ( ch ! +i p l c !rong l7 cy ch a b ph7 "
hu ( v n ! ng h p c m ! 3 ch ! +inh + ng. Nh v y( l7 !rn ng n cy 3 r ng % - *
mu n h n c7c b ph n 'h7c !rn cy.
i sao tnh -hng & nh c a th c v t hoang d3 ! i , t ' nh?
-h6ng !a 0 nh1n !h y !h c v ! hoang +0 ru ng hoang v ! hoang( 'h;ng H! cy !rn !o
+ i nh ( cnh l7 y u !( c m ! 3 Au r ! nh m chua. Nh1n bn ngoi ch6ng cTng
! ng ng v i !h c v ! c !r ng. Nh ng nh ng ng i lm c;ng !7c 'hoa h c l i c
c m !1nh 3u 3 c v i ch6ng. H >5m !r ng i m no c a !h c v ! hoang +0c Th c v ! !
hoang +0 c m ! u i m v; c4ng Au_ b7u( u i m ny c c7c nh !h c v ! h c g i l
]THnh 'h7ng ch i m nh^. -7i g i l !Hnh 'h7ng ch i l ch 'h n9ng ch ng l i nh ng b !
l i !rong m;i !r ng 3 ng c a ch6ng. Trong gi i ! nhin( !h c v ! ang ! n ! i 'hi g p $
ph i nh ng i u c h i cho 3 3 ng c a ch6ng !h1 ch6ng lu;n mu n !1m c7ch ch ng
l i. Trong nh ng !h c v ! 'h7c loi( c bi ! l gi a nh ng loi !h c v ! c !r ng v $ "
nh ng loi !h c v ! m c hoang !h1 'h n9ng i 'h7ng c bi u hi n ra 'h;ng gi ng "
nhau.
- ng i 0 ! ng lm m ! 3 !h nghi m( !rong c4ng m ! i u 'i n( 'h n9ng 'h7ng " "
b nh u 5n gi a nho m c hoang v cy nho !r ng rb rng l 'h7c nhau. Khi l7 nho "
h ng hoa h ng c !r ng 0 y v ! ban 5n c a b nh u 5n !h1 gai nho v l;ng nho "
m c hoang g n nh 'h;ng c v ! ban 5n. y l +o nguyn nhn noc l v1 !h c v !
m c hoang ! m ! h ! m c !hnh m ! cy( ! !r c ! i gi 'h;ng ai vun !r ng v Au n l_
nh ng l i c r ! nhi u ' !h4 ! n c;ng( nh m a( gi( !uy ! l nh( h n h7n lT l !( b nh ! ! 0 "
v 3u h i lu;n mu n !1m c7ch bp ch ! 3inh m ng c a ch6ng. !i p ! c 3inh ! n( b ! !
u ! !h i ! !in( ! !h h ny n !h h 'h7c lu;n lu;n ph i u !ranh v i ' !h4 v; " " 0
!1nh( + n + n h1nh !hnh 'h n9ng 'h7ng b nh c c m nh !hHch ng v i m;i !r ng "
ch6ng !h ng ph i a ra nhi u 'i u bi n i v c u ! o h1nh !h7i bn ngoi v c n9ng
3inh l_ bn !rong c a chHnh m1nh !hHch ng. 8H + nhi u lo i !h c v ! m c hoang ho c $
l !on !hn ho c l l7 y l;ng( c lo i !h1 y gai( c lo i !h1 ch a c. Ton b nh ng $
!h ny u gi6p cho ch6ng c !h u !ranh ! ! h n ch ng l i ' !h4. Nh ng u 0
i m ny c a !h c v ! m c hoang 0 ni rb 3 c 3 ng v 3 c chi n u c a ch6ng u r !
m nh m . Nh ng nh ng !h c v ! !r ng !h1 l i 'h;ng nh v y( ch6ng ! nh n l n u *
c 3 ch9m 3c( Auan !m c a con ng i( !hi u 3 rfn luy n cho !Hnh i 'h7ng( m ! "
'hi nguy hi m n !h1 'h;ng ch u c( !h m chH b ch !.
Nh ng ng i lm c;ng !7c nu;i !r ng !h c v ! c c ' coi !r ng u i m c !Hnh 'h7ng c
c c m nh c a !h c v ! m c hoang. H !h ng !h;ng Aua con ng lai gi a lo i c
nu;i !r ng v lo i m c hoang ! o ra nh ng ch ng lo i ! ! v c nhi u ng i hoan
nghnh( nh ng !h c v ! c !Hnh 'h7ng c '@m c c i ! o !hnh nh ng lo i m i c ch !
l ng ! ! v !Hnh 'h7ng c m nh. Qo ( ! ! c nh ng lo i !h c v ! m c hoang !rn !
c n c i !rn n6i 'h;ng ch u ng gi m a( m l ch6ng c l n ln !rong 'hH h u 'h c !
nghi !. -h6ng !a ph i c bi ! coi !r ng v n Au_ b7u c a !i nguyn phong ph6( l i + ng " $ "
!ri ! u i m l !Hnh 'h7ng b nh m nh ny c a ch6ng( ! o ra gi ng lai a ra nhi u " "
lo i m i( gi6p Hch cho nhn lo i.
i sao nh ng !oi th c v t sinh t, ng &3i &i n v ' ! y u cD , h( h p? $
-h6ng !a bi ! r ng cu c 3 ng v 3 3inh !r ng c a !h c v ! 'h;ng !7ch r i 'h i n c.
Kh;ng c n c( !h c v ! + 6a !n( !h m chH l ch !. Nh ng 'hi n c !rong ! Au7 nhi u .
ho c ngm m1nh !rong n c !h1 'h;ng 'hH !rong l h c a ! 3 b n c y ra( lm cho $ * ,
! !r !hnh !hi u o>y( cTng 3 5 +o n cu c 3 ng c a !h c v !. - ng i 0 o c( *
'hi o>y !rong ! gi m >u ng 2&X !h1 c n9ng b r c a i a 3 c7c loi !h c v ! 3 c . *
!h b !ho7i ho7. Khi gi m >u ng $X !h1 h r ph i i +i n v i c7i ch !. D0i bi n v " . "
m l y l !hu c v m;i !r ng 3inh !h7i !hi u o>y( !h ng >uyn ng p n c.
Nh ng !h c v ! !rong Au7 !r1nh !i n ho7 cTng ! o ra c m ! lo ! ch ng lo i !hHch
ng 3inh !r ng !rong m;i !r ng !hi u o>y( c g i l !h c v ! m l y ho c !h c v ! $
b0i bi n. Nh ng !h c v ! ny c m ! c i m chung l c b r !i n hnh h; h p ! $ .
!rong ! ! i 'hi l + n ra !rong 'h;ng 'hH( c g i l r h; h p. < h; h p c c7c l . .
ngoi !o l n( bn !rong c c7c 'h5 h ! bo r ! ph7! !ri n( c !h + !r 'h;ng 'hH. y l
! ch c !h;ng 'hH r ! c bi ! c a !h c v ! b0i bi n v !h c v ! m l y( ch6ng c !h $ "
lm cho !h c v ! m l y v !h c v ! b0i bi n c !h 3inh !r ng !rong m;i !r ng !hi u
o>y. ng nhin( nh ng b r h; h p c a c7c !h c v ! b0i bi n v !h c v ! m l y .
'h7c nhau !h1 h1nh + ng c a ch6ng cTng 'h7c nhau( nh + ng Au g i( + ng vng( + ng
ngn !ay v + ng g y.
- r ! nhi u !h c v ! c r h; h p nh c7c !h c v ! 3inh !r ng b0i bi n nh cy v ! . (
!hu c h v ! v cy h i i p !hu c h c roi ng a( cy +y bi n !hu c h +u bi n. ( "
Trung au c cn 3 ng 3! m ! lo i !h c v ! l T4ng n c( l !h c v ! m l y n c
ng ! c a v4ng +uyn h i ;ng nam Trung au c( ph n g c c a cy m c ln b r h; h p .
+ ng Au g i cao !h p 'h;ng gi ng nhau r ! c 7o. -y ? c 8T Sam cn 3! l i c
ngu n g c ! phHa ;ng nam D c F ( ! !h ' $& 0 +u nh p vo !r ng Trung au c ! '
!rn v4ng m ng l i h phHa nam( ph n g c c a cy cTng gi ng nh !4ng n c( m c ra
b r h; h p c + ng Au g i c bi !. . $ "
v4ng m l y n c ng ! c a 'hu v c nhi ! i cTng !h ng nh1n !h y !h c v ! c r & " .
h; h p( nh cy T n +4ng lm !hu c chu F ( cy Hong Ng u v H ng Niao '
KalimanJaro( g Faomalu Nigiria( cy c ng o =lian( cy ng hong Nuyana.
< h; h p c a !h c v ! ngoi +4ng h; h p ra cn c !h c !7c + ng b o v v . "
ch ng 3ng.
i sao cD !oi th c v t thch nh sng H t t, iE cD !o i th c v t th thch &Dng ,'?
Kh;ng bi ! c7c b n c ch6 _ n 'h;ng( m ! m ! h ng nam v m ! m ! h ng b c c a $ $ !
nh( 3 n phHa Nam v 3 n phHa D c c a n6i cao nh n c l ng 7nh 37ng F ! !r i ! $
'h7c nhau. nh 37ng F ! !r i 3 n nam c chi u !r c !i p( h n n a chi u c ngy $
! i ! i( +o !h c v ! 3 ng !rn ph n n6i ny 3 nh n c nhi u 7nh 37ng v nhi ! * "
caod 7nh 37ng F ! !r i 3 n b c c chi u >in( nh ng !h c v ! 3 ng !rn ph n n6i $ !
ny 3 nh n c H! 7nh 37ng v nhi ! l ng. Ngoi ra( l ng n c( m( nhi ! ( * " , "
h ng gi( gi !h5o m4a v i u 'i n hon c nh 'h7c c a hai 3 n nam v b c cTng " !
'h;ng hon !on gi ng nhau.
Qo 7nh 37ng( l ng n c( h ng gi( nhi ! 'h7c nhau( lm cho 3 3inh !r ng lu + i "
c a !h c v ! 3 n nam v 3 n b c cTng c !Hnh c7ch 'h;ng gi ng nhau. Ni m ! c7ch !
n gi n( loi !h c v ! 3inh !r ng 3 n nam !hHch 7nh 37ng F ! !r i( nh !h c v ! h c $
g i l !h c v ! + ng 3inh nh !4ng( 3am( + ng( li u( hof. ?oi !h c v ! 3inh !r ng .
lu +i 3 n b c !h1 !hHch bng rm( +o ng i !a g i ch6ng l !h c v ! m 3inh( nh !
vn 3am( l0nh 3am( ng c chm. y l ' ! Au +o !h c v ! 3 ng lu +i !rong m;i !r ng
'h7c nhau. THnh c7ch c !h4 !hHch + ng !hHch m ny v n 'h;ng !h h1nh !hnh c $
!rong m ! !h i gian ng n. Nh ng cho +4 h1nh !hnh nn !Hnh c7ch nh !h ny ho c nh ! $
!h 'ia cTng 'h;ng !h !hay i m ! c7ch !u !i n c. D i v1 ch6ng cng !hHch h p "
h n v i i u 'i n 3 ng 3 n nam v 3 n b c( !rong h1nh !h7i ph n ngoi v c u ! o " !
3inh l_ bn !rong u c 3 bi n i. 8 y !h1( h1nh !h7i bn ngoi v c u ! o 3inh l_ bn
!rong c a !h c v ! !hHch + ng v !h c v ! !hHch m c 3 'h7c bi ! g1c S 'h7c bi ! rb " "
rng nh ! l ph n l7. -h ! l c a !h c v ! !hHch 7nh 37ng l h i +y v !h; r7p( !rn m ! l7 $
c l p ch ! 3 ng ho c ch ! 37p c !h ch ng ch i v i 7nh 37ng F ! !r i( l 'hH !h ng $ $
nh v +y( ch ! +i p l c ! ng i H! nh ng 3 l ng ! ng i nhi u. c !r ng c u " $
! o l7 c a !h c v ! !hHch + ng c !h m b o cho l7 c !h l i + ng ! ! n9ng l ng
F ! !r i + i 3 c chi u c a F ! !r i( !rong !r ng h p !hi u 7nh 37ng F ! !r i( cTng c $ $ $
!h !i n hnh !7c + ng Auang h p nh ! nh. - u ! o l7 c a !h c v ! !hHch m v !h c v !
!hHch + ng hon !on ! ng ph n nhau( l7 !h ng !o m m ng( ch ! 3 ng 'h;ng ph7!
!ri n( ! bo !hn l7 v l 'hH ! ng i H!( c 'h5 h ! bo ! ng i ph7! !ri n. S
l ng +i p l c c a l7 H! h n m ! n a 3o v i !h c v ! !hHch + ng( nh ng h1nh +7ng c a "
l7 h i !o. Nh !h c l i !rong m;i !r ng m !( ! i !9m cTng c !h h p !h v l i ,
+ ng 7nh 37ng F ! !r i y u !. $
nh h ng c a 7nh 37ng F ! !r i i v i 3 3inh !r ng v ph7! + c c a !h c v ! !h c ra / $
l r ! l n( +o !7c + ng c a 7nh 37ng( 'h;ng ch h1nh !h7i v 3inh l_ ph n l7 c a !h c v !
!hHch 7nh 37ng v !h c v ! !hHch bng rm c 3 'h7c bi ! rb rng( m chHnh l c4ng m ! "
lo i !h c v !( 3inh !r ng !rong m;i !r ng y 7nh 37ng F ! !r i v m;i !r ng rm m7! $
!h1 bi n ho7 3inh !h7i c a l7 cTng r ! l n. 8H + ( cy 3inh !r ng !rn m ! ! !r ng !r i $
!h1 !7n cy r ng l n v ph7! !ri nd Sinh !r ng !rong r ng r m !h1 !7n cy nh h p v cao (
ch! v!. Th m chH c l6c l7 !rn c4ng m ! cy +o nh n c 7nh 37ng 'h7c nhau m !Hnh
c7ch bi u hi n ra c a ch6ng cTng 'h7c nhau( nh l7 !rn ng n cy ho c m ! ngoi cy +o " $ $
nh n c nhi u 7nh 37ng chi u( ph n l7 ny li n bi u hi n ra c !r ng c a l7 !hHch 7nh " $
37ng( cn l7 ph n + i !7n ho c bn !rong +o !hi u 3 chi u 37ng c a 7nh 37ng( +o $
ch6ng m i bi u hi n ra c !r ng c a l7 !hHch bng rm. 8H + nh cy inh h ng( hof " $
!y( !rn c4ng m ! cy c !h >u ! hi n l7 !hHch 7nh 37ng v l7 !hHch bng rm. "
Trong !h c v ! c loi !hHch 7nh 37ng( c loi !hHch bng rm( ch y u c ! o !hnh +o
3 chi u !h ng v chi u >in c a 7nh 37ng F ! !r i( +o i u 'i n hon c nh 3inh !r ng ) $ "
'h7c nhau. Nh ng( c !h 'h ng nh m ! i m( b ! lu n !h c v ! c h1nh + ng nh !h )
no( n u 'h;ng c m ! !ia 37ng !h1 +4 cho l !h c v ! !hHch 7nh 37ng hay !h c v ! !hHch
bng rm !h1 u 'h;ng 3 ng c.
ng v t sa ' c t n t i nh th no?
ng v ! mu n ! n ! i !rong 3a m c !h1 ph i c H! nh ! hai 'h n9ng. F ! l 'h n9ng i
l i( b i v1 ! c7! b ! c l6c no cTng c !h ch;n v4i ch6ngd hai l 'h n9ng !r n c( v1
'hi r i 'h i n c !h1 b ! ' 3inh v ! no cTng ch cn con ng ch !.
8 c hai ph ng +i n !rn !h1 loi !h n l n c !h coi l m ! i n h1nh 3 ng m0nh li !R " "
Bh n !r c ! chi c a ch6ng m ra !hnh mng l n( ch ng cho c !h i l i !ho i m7i -
!rn c7!. Khi mn m bu;ng >u ng( l p 3 ng m4 bao ph ( c !h v m ! c a !h n l n !
li n +4ng 'h n9ng ! i a ! p h p nh ng gi ! 3 ng. Ngoi ra c7i l i +i c a n cn -
c !h li m 3 ng !r c m ! r ! linh ho ! v 'h@o l@o( gi ng nh c7i g ! n c !rn ;!; !
v y.
8 ph ng !h c v n ng( r n lao ]nh p gia !u ! c^ b ng m ! 'i u +i chuy n 'h;ng !
gi ng aiR ng9n ch n b c7c h ! c7! ch;n v4i b ! c l6c no( n cong ng i 3ang !r7i( $
ph i h ! m c !9ng +i n !Hch !i p >6c v i ! c7!( v h1nh !hnh nn !hi Au5n v n ng "
nghing.
8 'h n9ng !r n c( !h n l n u;i v nh c nh ng c i m !hu gom c7c gi ! n c $
! i a. F i 'hi 3 ng >u ng( n l i b ln nh c n c7!( Auay l ng v phHa c 3 ng !
bi n !h i ! i( u;i c a n v nh ln cao( lm cho !hn c a n nghing 3ang m ! bn( 'hi
3 ng m4 g p c !h l nh bu ! c a con v ! !h1 3 ng ng ! !hnh nh ng gi ! n c( ch y $ *
m5n !h5o l ng !r ! vo mi ng !h n l n. "
Kh;ng ch + ng l i nh ng c i m ny( ng v ! 3a m c m i con u c m ! ph ng $
ph7p ! n ! i ring( ch ng h n c loi chuyn 3 ng ph !hu c vo !h c v !. F ! 3 !h ng )
ngy gi u m1nh !rong c7c hang c7!( 'hi m a 3 ng >u ng !h1 l p ! c b ln m ! !( 3 $
+ ng !on !hn h ng 3 ng.
# sao chu t chMi s nh H t t, i?
-hu ! chTi l loi v ! 9n c;n !r4ng 3 ng !rong !. -h6ng !h ng o hang !rong l p !
! i > p( m ! v con . -hu ! chTi con 'hi 0 l n v n 3 ng !rong ng h m , 0 %
o + i !g
-hu ! chTi r ! H! 'hi o hang( lm ! + i l p ! 3@! ho c ! c7!. -hung Auanh ! c a $
ch6ng c ng h m( : b li n nhau. Qo !rong hang lu;n m ! nn giun !( nh n( r !( , "
3n + +ng 3inh 3;i( !r !hnh mn 9n 3 n 3ng cho chu ! chTi. . 2
-hu ! chTi l6c nh m ! h0y cn m r ! !o( n 'hi c !h l n + n ln( m ! b@ i( cu i ! !
c4ng !h1 l n 3u vo + i l p +a( !h l c !ho7i ho7 h n. ?6c n ch c !h phn bi ! r ! $ ) "
H! v 3 37ng ! i. Nh ng c i m c u ! o ny c h1nh !hnh +o 3 !hHch nghi 3 ng lu $
+i v i m;i !r ng !hi u 7nh 37ng !rong lng !.
81 chu ! chTi Aua m ! n9m 'h;ng ln m ! !( c7i chHnh l 'h;ng !i p >6c v i 7nh 37ng( $
cho nn 'h;ng Au5n v i 3 chi u 37ng c a F ! !r i. Thn nhi ! c a chu ! chTi cao h n $ "
!hn nhi ! c a ng i $ - * -. Trong c !h n 'h;ng c c u ! o !hHch nghi v i 3 !o "
nhi !( n u b 7nh 37ng F ! !r i chi u !h ng vo c !h ( lm nhi ! c !h bi n i l n( " $ ) "
! n 3 h; h p c a n 3 !9ng ln. N u b l 37ng h i lu( n 3 r i vo !r ng !h7i h;n m * *
nng( v c !h ch !.
/h n 2 c H di t , n chu(ng nh th no? " "
< n chu;ng "r n u;i 'u, r ! !hHch 9n !h ! ch n. Tuy nhin( ch n 'h;ng bao gi b 9n ! !
!h ! m ! c7ch + +ng. Ng c l i( ch6ng cn ! n c;ng v !iu +i ! hng lo ! nh ng con . "
r n c +i g n $ m@! ny. -h n c vT 'hH g1 l i h i nh v yc !
Nhm nghin c u !hu c i h c -alijornia 0 b ra g n m ! n9m Auan 37! 3inh ho !
c a loi ch n ]3p5rmiphilu3 vari5ga!u3^ c7c 3a m c D c F . -h6ng 3 ng !rong nh ng ! '
hang ng 3u + i lng !( v1 v y !h ng b r n chu;ng l n o 9n !h !. ! 0
! v ( h hng nh ch n b ! bu c ph i ! ch c c7c cu c ! n c;ng !r Ta. Th ng " !
'ho ng * ho c : con ch n Auy l i 7nh r n. F ! con lin ! c ! n c;ng vo chi c u;i $ !
'hi n ' !h4 ph i co l i( 'h;ng c b nh ng chi c r9ng c c c vo ng i ch n. 0
Trong 'hi ( nh ng con 'h7c c n !r m ! ng nh7! vo ng i r n. $ !
Khi ! n c;ng( ch n lu;n !r7nh u r n( v1 ch +Hnh m ! v ! p( ch6ng 3 b ch ! ngay 3au ! *
vi giy. Trong nhi u cu c chi n( gi ! ch ! r n ho c u i n ra 'h i a ph n( nh ! $
ch n ph i hy 3inh ! i vi !hnh vin.
!r7nh !hi ! h i( ch n cn ! ch c c7c cu c 39n l4ng Auy m; h nR -h6ng m vo ! n "
hang c a r n chu;ng. Trong 'hi con m v ng m !( ch6ng gi ! ch ! hng lo ! con non( ! ( ! $
ho c p v !r ng. $ -
Nh ng ni chung( ch n v n r ! 3 r n u;i 'u. N u r n >u ! hi n b ! ng ( ch n !h ng % ! ! "
b ch y !7n lo n. ?oi r n 9n !h ! ch n l n nh ! +i ! i g n $ m@!( c !n l 'im c ng !
"cro!alu3 a!ro>,( v1 ch6ng c mu +a nh nh ng vin 7. -h6ng c !h nu ! g n m ! con
ch n non( r i n m ngh 'ho ng $ - * ngy !iu ho7.
# sao chi' cnh c t cD th s ng 7a' c c?
F;i !r ng c c ' 'h c nghi ! Nam c c 0 bu c c7c 3inh v ! b c cao r6! lui 'h i l0nh ! "
a c a n. Ngay c c7c ng v ! l n c !h ch u c c7i r@! h E& - c a D c c c nh !
g u !r ng( voi bi ng cTng 'h;ng h c m ! c c Nam. 8 y m chim c7nh c ! l i c ! $
!h lm c i u .
hi u v1 3ao( ch6ng !a ph i >5m l i ]gia ph ^ c a ch6ng. Tr c h !( c7nh c ! l m !
loi chim b i + i n c c > a nh !. - !h n 0 n y nh c ! !r c 'hi chu
Nam c c m c ]7o gi7p b9ng^. Qo +i n !Hch ! li n h p( m ! bi n r ng( nn n i y c $ " ( $
!h coi l 'hu v c ph n !h nh nh ! !rong c7c !hu v c( v i ngu n !h c 9n phong ph6( !r
!hnh v4ng ! ! ! cho c7nh c ! !r6 ng .
Sau n a( +o ' ! Au !;i luy n !rong gi v b0o !uy ! Aua hng ngn v n n9m( l;ng !rn "
!on !hn c a c7nh c ! 0 bi n !hnh l p l p + ng v y g n ch !. 8 i lo i ]ch9n l;ng^ ! $
c bi ! ny( n c bi n 'h;ng nh ng 'h !h m !h u( m +4 cho nhi ! c >u ng ! i h $ " , "
2&& -( chim cTng 'h;ng h h n g1. ng !h i( l p m + i +a c a n r ! +y( nn -
cng m b o gi nhi ! cho c !h . "
Thm n a( chu Nam c c 'h;ng c !h6 9n !h !( !h l c7nh c ! 0 c c m ! m nh !
'h7 an !on. -h ng !h m 'hi c7c nh nghin c u ! chn ln m nh ! ! n c4ng c a ) $
!h gi i ny( chim c7nh c ! 'h;ng nh ng 'h;ng b ch y( m cn n !i p h v i !h7i
r ! !hn m ! "v ! m,.
i sao nDi san h( ! ng v t?
F i ng i !h ng cho r ng 3an h; l 7 Au_ v h1nh +ung n l m ! 'ho7ng v !. Qo r !
nhi u 3an h; !hin nhin ch a c gia c;ng u c h1nh cnh cy nn ! > a n nay r !
nhi u ng i l i cho r ng 3an h; l !h c v !. n !h ' I8===( cn c ng i >5m !ua
c m c a 3an h; l m ! loi hoa v ! cho r ng l ph7! hi n l n. Ngy nay( nh ng ng i "
0 ! ng h c ng v ! h c u bi ! r ng 3an h; l ng v ! b c !h p( n !hu c ng v !
ru ! r ng ch c hai l p ph;i !rong v ngoi( gi ng nh m ! chi c !6i c hai l p. N c
m ! mi ng nh ng 'h;ng c h u m;n. Th c 9n c a vo ! y. Iung Auanh mi ng " "
c m c nhi u !ua c m( y chHnh l !h m ng i > a g i l hoa. Tua c m c !h b ! !
!h c 9n ho c 'hu y ng +ng n c ch y vo mi ng v >oang !rng( gi6p !iu ho7 c7c $ "
3inh v ! nh !rong n c( cho nn n l ng v !.
San h; c r ! nhi u loi( ch6ng u 3 ng r ! v ng ch c( h n n a l i c nh ng c !Hnh ! $
chung l 3 ng !rong bi n n;ng( c bi ! l !hHch 3inh !r ng nh ng v4ng n c bi n m $ "
c +ng n c ch y nhanh( nhi ! cao( v !rong 3 ch. Qo ph n l n 3an h; u c !h "
n y m m 3inh !r ng( m nh ng m m ny 'h;ng !h !7ch 'h i !h m . Nh v y cu i (
c4ng 3 h1nh !hnh m ! Au n !h lin ' ! v chung 3 ng v i nhau( y chHnh l nguyn *
nhn ch y u m 3an h; c h1nh cnh cy.
F i n !h c a 3an h; c g i l ]!r4ng 3an h;^. ?oi 3an h; m ch6ng !a !h ng !h y
chHnh l b > ng c a Au n !h 3! l i +o !h ! c a !r4ng 3an h; ny 0 b !h i n7!. - b
> ng r ! !h; r7p( c !h +4ng lm nguyn li u ! 7 v;i( 7 nhn ! o( loi ! ! h n c !h "
+4ng lm nguyn li u >y + ng. ?oi 7 3an h; !h ng !h y + i bi n ph n l n u +o "
nh ng b > ng ny ch ! ng !hnh. - m ! 3 b > ng r ! c ng( mu 3 c ! i 37ng( !
c bi ! l lo i c mu ( con ng i !h ng mi +Ta n !hnh c7c lo i !rang 3 c. $ "
/hi' &ay t,ong ' a ch u n c ' a nh th no?
-him c m ! mH m ! c c m ng g i l mng nh7y( +4ng b o v m ! v b o v c 'hi ! " ! "
n bay !rong m a. Fng nh7y ny 'h;ng hon !on !rong 3u !( v1 v y chim c !h 'h;ng
nh1n !h y rb nh ng ch6ng v n phn bi ! c 37ng ! i. % "
Ni ng nh mfo( ch v m ! 3 loi ng v ! 'h7c( mng ny c !h nh7y Aua m ! r ! !
nhanh b o v m !. N gi6p !r7nh 'h i 3 va ch m 'hi chim bay Aua b i r m. chim " ! &
39n m i( nh chim ng ch ng h n( ch6ng nh m m ! l i ngay l p ! c !r c 'hi va ch m ) ! !
v i n n nhn( ch5 m ! l i 'hi b ! con m i. ! !
i sao t,ong t,aiE sR cD t,n chu .ng c0?
-7i n;i 3inh ra h ! !rn chu l loi ng v ! nhuy n !h nh con 3( !rai ng c bi n v !rai .
n c ng !. - nhi u ng i ngh !rai( 3 cng l n !h1 h ! !rn chu bn !rong ch6ng cng !o.
Th c ! !h1 'h;ng ph i v y. -h 'hi no c '_ 3inh !r4ng 3 ng '_ 3inh ho c c v ! bn $
ngoi >m nh p vo !rong c !h nh ng con 3( con !rai !h1 m i ! o ra c c7c h ! !rn
chu.
Th !7ch m ! v !rai ho c l v 3 ra !h1 !h y ! ng !rong c4ng c a v c 7nh 37ng r c r $ -
nh !( nh p nh7nh mu 3 c nh h ! !rn chu( y c g i l ]! ng !rn chu^( n l ch ! !
!rn chu +o mng ngoi !i ! ra c u !hnh.
Khi '_ 3inh !r4ng chui vo v 3( v !rai c ng( b o v c !h ( mng ngoi c a con 3( "
con !rai 3 nhanh chng !i ! ra ch ! !rn chu bao Auanh '_ 3inh !r4ng ny. Nh v y( !h i *
gian lu + n 3 h1nh !hnh ra h ! !rn chu. *
- l6c 'hi m ! 3 h ! c7! r i vo !rong con 3( con !rai lm cho ch6ng nh ! !h i 'h;ng c
c7ch no y n ra c( 3au 'hi ch u nhi u 3 'Hch !hHch au n !h1 ch6ng 0 nhanh ,
chng ! mng ngoi !i ! ra ch ! !rn chu + n + n bao vy l y n. Th i gian lu + n(
bn ngoi h ! c7! c bao b c b i ch ! !rn chu r ! +y( v cTng 0 bi n !hnh m ! h !
!rn chu !rn vo.
Kho ng $& h *& loi ng v ! nhuy n !h c !h 3 n 3inh ra h ! !rn chu. Hi n nay( . "
ng i !a 0 >y + ng n i nu;i !r ng nhn ! o( 3au 'hi nu;i l n m ! 3 ng v ! nhuy n .
!h "ch y u l !rai ng c,( !rong ! ch c ' ! mng ngoi c m nhn vo v !rai( v !rn !
nhn ph m ! ! m mng ngoi nh ( Aua m ! !h i gian nh ! nh !h1 3 3inh ra h ! !rn *
chu nu;i nhn ! o. Trong c7c 'hu v c +uyn h i v h l c a Trung au c u +4ng
bi n ph7p ny nu;i !r ng !rn chu( ngoi ra ! nu;i !r ng h ! !rn chu b1nh !h ng 0 "
ph7! !ri n m r ng ra nu;i !r ng h ! mu v h ! h1nh ! ng.
i sao ' t cy a cD th thnh , ng?
-y a l m ! lo i cy cao !o l7 >anh Auanh n9m( !o r ng( !hHch nh ng v4ng nhi ! cao "
m a nhi u( 'h;ng 'hH m !( n phn b ph bi n nh ng v4ng nhi ! i v 7 nhi ! , " "
i c a Trung au c( !h ng g p nh ng v4ng !h p v m ! nh !rong r ng nhi ! i( $ , "
b bi n +uyn h i v ng b ng !h p h n 3o v i m ! n c bi n. Qo Au c a cy a c v $
ng !( chim r ! !hHch 9n( +o h ! r ! c ng 'h;ng !h !iu ho7 c nn !h5o phn chim gi5o
v0i 'h p n i( !rn nh !h7p c ( !rn ! ng !hnh c v !rn nh nh ng ng;i nh c 'Hnh !
c a v4ng nhi ! i v 7 nhi ! i u c !h nh1n !h y nh ng cy a nh +o chim gi5o " "
h !. Nh ng cy a nh c 3inh !r ng !rn cy l n c a v4ng nhi ! i cTng a 3 l +o "
chim gi5o h !. Hi n ! ng ' l cy m c !rn cy 0 !r !hnh m ! c nh Auan l n c a c7c "
'hu r ng nhi ! i. "
Nh ng cy a c !u i !h cao( 3inh !r ng nhanh( h !h ng cnh v r ph r ! ph7! !ri n. " .
Trn !hn chHnh v cnh c a n c r ! nhi u l v ( ! i u cTng c !h 3inh ra nhi u r 'hH .
3inh( r >u ng + i gi ng nh nh ng chm ru +i( nh ng r 'hH 3inh ny 3au 'hi 3inh .
!r ng n m ! ! !h1 'h;ng ng ng !o ln v !r !hnh r c7i( r c7i 'h;ng phn cnh $ . .
'h;ng 3inh l7. -h c n9ng c a c7c r 'hH 3inh c a cy a gi ng nh b r 'h7c( c !7c . .
+ ng h6! n c v ch ! +inh + ng( ng !h i cn ch ng nh ng cnh cy lin ! c - -
v n r ng ra ngoi( lm cho !7n cy 'h;ng ng ng !o l n. Th5o !h ng '( m ! b r c7i .
c a cy a gi c !h ! ! i h n 2.&&& cnh. Th;n Hon !hnh huy n Tn H i ! nh au ng "
;ng c m ! cy a !o m c g n b h ( !7n c a cy a r ng ! i h n G.&&& m$( + i !7n
cy c hng ngn r c7i v c7c r ph ( gi ng nh m ! ]'hu r ng^ r m r p. Qo ]Khu . .
r ng^ ny c7ch bi n 'h;ng >a nn 0 !r !hnh n i c !r6 3 m ! i c a c7c loi chim nh
h c v c l y c7 lm !h c 9n( h1nh !hnh ]Thin ng c a c7c loi chim^ n i !i ng.
Nh ng ng i lm c;ng !7c v n r ng l y g i _ ! c !Hnh 3inh !r ng c a cy a( 0 !i $
!1nh !i n hnh + n( ch nh h1nh r 'hH 3inh v !7n c a cy a lm cho n !r !hnh m ! c nh % .
3 c c bi ! lm >anh ho7 3n v n v l ch u c nh giu c 3 c c a ?nh Nam. ! $ " $ !
Ngoi cy a ra cn c c7c lo i cy 'h7c nh cy c !hu c h c ( cy Au !r n( cy +u
-;ng N; !hu c h +u( cy ay g + o Suma!a !hu c h ay !hn g v c7c lo i cy o 0
ia r;n cTng c !h m c c r c7i. .
# sao cy L u h c p ! -hi cD v t ng vo? !
-y > u h cn c g i l cy !rinh n . Khi b ng nh ( n l p ! c !h hi n ngay 3 ]5 ( "
l ^ c a m1nh b ng c7ch 'h@p nh ng cnh l7 l i. N u b n n ng !ay( n 3 ph n ng c c " $ *
' mau l . -h ng 2& giy( ! ! c c7c l7 u c p >u ng. (
i u ny c lin Auan ! i ]!7c + ng 3 c c9ng^ c a l7 > u h . cu i cu ng l7 c m ! m; &
! bo m ng g i l b ng l7( bn !rong ch a y n c. Khi b n ng !ay vo( l7 b ch n
ng( n c !rong ! bo b ng l7 l p ! c + n ln hai bn phHa !rn. Th l ph n + i b ng
l7 > p >u ng nh Au bng >1 h i( cn phHa !rn l i nh Au bng b m c9ng. i u lm (
cho cu ng l7 3 p >u ng( 'h@p l i.
Khi m ! l7 'h@p l i( n 3 a !Hn hi u 'Hch !hHch lan r ng n c7c l7 'h7c( 'hi n ch6ng * "
cTng l n l ! 'h@p l i. Nh ng ch H! ph6! 3au( b ph n + i b ng l7 l i + n y n c( l7
l i >of ra nguyn + ng nh l6c ban u.
c !Hnh ny r ! c l i cho 3 3inh !r ng c a cy( !hHch nghi v i i u 'i n ! nhin. $ " &
ph ng Nam !h ng g p ph i nh ng !r n m a b0o l n( 'hi cy > u h !hu l7 l i 'hi $
g p m a gi 3 gi6p n c u c c7c l7 non. $ *
i sao hoa t,)n c8ng ' t cy &(ng cD 'u -h c nhau?
Ni chung hoa cy b;ng !h ng n vo bu i 37ng( 3au 'hi hoa n ( ch6ng 3 !hay i !hnh *
m y lo i mu 3 c. Hoa v a m i n !h1 mu !r ng( H! lu 3au bi n !hnh mu vng nh !( ! !
bu i chi u c mu h ng ph n ho c h ng( c 'hi !hnh mu hoa h ng. $
n ngy !h hai !h1 !hnh mu h ng 3 m( c 'hi !hnh mu !Hm( cu i c4ng ! ! c c7c %
b;ng hoa bi n !hnh mu nu r i r i 'h i b u nhu . ?6c nhu b ! u ph7! + c( + n + + !
+ n n !o ra( r i bi n !hnh nh ng Au b;ng.
Hi n ! ng nh ng c7nh hoa b;ng i mu l +o ! p !Hnh c h u c a cy b;ng. D i v1 " $
!rong c7nh hoa c a ch6ng c r ! nhi u 3 c ! ( !u !h5o nhi ! !hay i v chi u > c a ! "
F ! !r i( 3 c ! cTng ph7! 3inh bi n ho7. $ !
Trn c4ng m ! cy b;ng( c7c b ph n c a hoa n ra c !r c c 3au( b;ng hoa ny mu
!r ng( b;ng 'ia mu vng ho c mu h ng r i. -ho nn nh1n vo m ! cy b;ng m l i !h y ! $
h1nh nh c m y lo i hoa 'h7c nhau.
i sao ' t s th c v t cD th pht sng?
F4a hf( !rong r ng cy ho c !rong b i c ( nh ng con om m bay l p lof ph7! ra 7nh $
37ng p v !;n ln 7nh 3ao( y l hi n ! ng 3inh v ! ph7! 37ng m m i ng i u bi !. ( "
Nh ng( !h c v ! cTng c !h ph7! 37ng( b n 0 !h y hi n ! ng ch ac "
Nh n9m !r c( huy n an c a ! nh Niang T; c nhi u ng i 0 nh1n !h y m y cy "
li u c !h ph7! 37ng. Dan ngy( nh ng cy ny ng rT bn b ru ng( 'h;ng h !hu h6! .
3 ch6 _ c a m i ng i( nh ng n m n l i !o ra 7nh 37ng l5 li !h n bH v c mu
>anh nh !( cho +4 m a !o gi l n hay nh ng ngy n ng gay g ! cTng '@o +i 'h;ng ngh . ! !
Nh ng cy li u !h;ng !h ng ny 3ao l i c !h ph7! 37ng cc aua nghin c u( cu i .
c4ng cTng gi i 7p c hoi nghi. Ho7 ra( c7i ph7! 37ng 'h;ng ph i l b n !hn cy li u .
m l m ! lo i n m 3 ng '_ 3inh !rn !hn cy li u( b n !hn c7c 3 i n m c a n m .
Yiamihuan ph7! ra 7nh 37ng( +o lo i n m ny c !h ph7! 37ng( m i ng i g i n l
]N m 37ng^. ?o i n m ny phn b ph bi n m ! + i T; -hu( Tri ! Niang( /n Huy(
n chuyn i !1m v 3 ng '_ 3inh m ! 3 cy( l n ln !hnh !h 3 i n m c m u !r ng !
gi ng nh 3 i b;ng( h6! ch ! +inh + ng c a !h c v !( 9n no r i !h1 l i ph7! 37ng( ch v1 -
ban ngy nh1n 'h;ng ra( ch6ng !a lu;n lu;n nh1n ch6ng m 'h;ng nh n ra m !h;i. H;m
nay( b n nh1n !h y ]Fi ng n m 37ng^ v ] n !hu c n m 37ng^ !rong phng !hu c
chHnh l lo i !hu c c lm ! lo i n m ph7! 37ng ny( l ph ng !hu c ch a !r ! ng
i hi u Au i v i b nh vim !6i m ! v vim gan. " "
N u b n l m ! ng i 3 ng g n bi n( !rong nh ng m ! i nh m c( c l6c c !h nh1n
!h y !rn m ! bi n nh ng lu ng 7nh 37ng mu !r ng nh 3 a ho c mu >anh lam( !h;ng $ ! $
!h ng c g i l l a bi n( !h l n + i 7y bi n c !h g p nh ng lu ng 37ng m $ $
ng i nh 7nh 37ng c7c v1 3ao !rn b u !r i + i 7y bi n( !h ! ch ng 'h7c no ng )
!inm Ho7 ra y l m ! 3 lo i 3inh v ! ph7! 37ng !hu c lo i ! o( ! bo n m v nh ng
ng v ! nh ! p h p !hnh 7m ph7! 37ng.
Ngh5 ni( !rong m ! !ri n l0m Au c ! Bari Bh7p n9m 2#&&( phng Auang h c c m !
gian !ri n l0m 37ng ! o ra m ! h1nh !h c m i( !rong 'h;ng c m ! bng fn no nh ng
l i r ! 37ng( !h1 ra l !rong m ! b1nh !hu !inh c nu;i ! bo n m ph7! 37ng( lm cho m i
ng i 'h;ng ng ! 'inh ng c.
Th c v ! ! i 3ao l i ph7! 37ng cc l b i v1 !rong !hn c a nh ng !h c v ! ny c
m ! lo i v ! ch ! ph7! 37ng c bi ! - ch ! hunh Auang v ch ! >6c !7c hunh Auang. $ "
Trong Au7 !r1nh ho ! ng 3 ng c n ph i !i n hnh o>y ho7 3inh v !( ch ! hunh Auang
ny b o>y ho7 + i !7c + ng c a ch ! >6c !7c( ng !h i gi i phng ra n9ng l ng( lo i
n9ng l ng ny c bi u hi n ra + i h1nh !h c ph7! 37ng( l nh ng 7nh 37ng c a "
3inh v ! m ch6ng !a nh1n !h y.
nh 37ng c a 3inh v ! l m ! lo i 7nh 37ng l nh( hi u 3u ! ph7! 37ng c a n r ! cao( c "
! i #%X c 'h n9ng chuy n !hnh 7nh 37ng( h n n a 7nh 37ng mu 3 c m + u v !hHch !
h p. -7c nh 'hoa h c c c g i _ c a 7nh 37ng l nh( m; ph ng nguyn l_ ph7! 37ng
c a 3inh v ! ch ! o ra r ! nhi u ngu n 7nh 37ng c hi u Au cao v m i. "
nh sng o' D' cD t u?
Th +i n7! !rn ! m ! con om m ph7! 37ng( b n 3 !h y l i !rn m ! ! l m ! * $
v ! +i( v n !i p ! c nh p nh7y( 3au m i m + n r i m ! h n. Nh v y( 7nh 37ng +o " % )
om m ph7! ra l 3 n ph m c a m ! Au7 !r1nh ho7 h c( ch 'h;ng ph i l m ! Au7 !r1nh ,
3inh h c nh ban u ch6ng !a ngh.
D i v1( 3au 'hi con c;n !r4ng 0 ch ! m 7nh 37ng v n cn( !h1 rb rng l con v ! ch lm %
nhi m v lin ! c 3inh ra lo i ch ! ph7! 37ng m !h;i. "
om m c hai nhm l om m bay v om m b + i !. - hai nhm ny u c
!h ph7! ra c4ng m ! !h 7nh 37ng l nh 'h7 c bi !( 'h;ng !o nhi ! nh 7nh 37ng nhn $ " "
! o. l v1 !rong Au7 !r1nh ph7! 37ng( h u nh !on b n9ng l ng c 3inh v ! chuy n
!hnh Auang n9ng( ch 'h;ng !iu hao !hnh nhi ! n9ng nh nh ng ngu n 37ng nhn ! o "
'h7c.
nh 37ng c a om m c ph7! ra ! m ! vi ! cu i b ng. Dan ngy( c7c ! ny ch
c mu !r ng >7m( v m m i ph7! ra 7nh 37ng huy n o Aua l p +a !rong 3u !. Dn !rong !
l p +a b ng l +0y c7c ! bo ph7! Auang( !rong c4ng l l p ! bo ph n Auang( c ch c
n9ng nh m ! g ng gi6p ph n chi u 7nh 37ng ra ngoi. $
-7c ! bo ph7! Auang c ch a hai lo i ch ! l lucij5rin v lucij5raOa. Khi !7ch r i nhau(
ch6ng ch l nh ng ho7 ch ! b1nh !h ng( 'h;ng c 'h n9ng ph7! 37ng. Nh ng 'hi c nh
nhau( m5n lucij5raOa 3 >6c !7c( !h6c y Au7 !r1nh o>y ho7 lucij5rin "Au7 !r1nh +4ng o>y * ,
! ch7ylucij5rin,. au7 !r1nh o>y ho7 ny ! o ra Auang n9ng.
om m ch c !h ph7! 37ng l p lof m 'h;ng lin ! c( b i v1 ch6ng ! 'h ng ch vi c "
cung c p o>y( 3ao cho ph n ng ph7! 37ng !h c hi n c lu +i. "
2 ' t s h i sinh c a v6 s u
Ng i Trung au c c cho r ng v5 3 u l con v ! bi u ! ng c a 3 h i 3inh +o chu '
3 ng c m ! 'h;ng hai c a ch6ngR n m l ng l + i m ! ! !rong nhi u n9m li n( 3au $ * $
!r i ln 'h i m ! ! i !1m b n i giao ph i( !r ng r ig ch !m Ngy nay( ng i !a $ 0
v n ! h i v 'h n9ng ' l c a v5 3 u 'hi ch6ng lu;n >u ! hi n !rong !hin nhin vo % "
m ! !h i i m chHnh >7c !rong n9m.
Ng i !a o nh ng con nh ng !hu c loi v5 3 u Fagicica+a 0g !h + i m ! ! 2% $
n9m. ?oi v5 3 u ny !h ng ch ngoi ln 'h i m ! ! 3au 2) n9m ]!u luy n^. Khi a $ "
nh ng con nh ng v5 3 u vo m ! c9n phng c i u 'hi n 'hH h u nhn ! o. T i y
nh ng con nh ng c g n vo b r c a nh ng cy o "p5ach, 0 c ]i u ch nh^ ! .
c !h ra hoa hai l n m i n9m. K ! Au nh ng con v5 3 u !ho7! 'i p nh ng 3 m h n
m ! n9m. ?oi c;n !r4ng ny 0 ] m^ !h i gian b ng c7ch !h5o +bi nh ng !in hi u 3inh l_ "
c a cy.
- vo m4a >un( 'hi nhi u lo i cy b ! u ra hoa( nh ng gi ! m ! v pro!5in ! hoa 3 ! *
ch y ra( r i >u ng v !h m vo b r c a cy. 85 3 u !rong lng ! h6! l y !h c 9n ! .
r cy v chHnh l l6c chi c ng h 3inh h c c a loi c;n !r4ng ny c ]'Hch ho !^. .
?6c ny v5 3 u 3 h i 3inh( b ln 'h i lng ! v b ! u m ! chu ' 3 ng m ig * !
i sao cD ' t s th c v t ! i cD c?
Th c v ! 'h7c loi( +o ' ! Au ho ! ng 3inh l_ c a ch6ng 'h;ng gi ng nhau( ! o !hnh
v ! ch ! c !Hnh ch ! 'h7c nhau !Hch lu !rong !hn c a ch6ng. 8H + nh l7 c a rau c n( '
rau chn v ! v rau !h m c m4i v 'h7c nhau chHnh l nguyn nhn ny. Nh ng !Hch lu c a '
m ! 3 !h c v ! l v ! ch ! c( i vo bn !rong c !h con ng i v gia 36c !h1 c !h
ph7! 3inh !7c + ng c a c !Hnh( lm ! n h i n ! ch c ! bo( + n n !r ng i v c %
n9ng( b nh ! ! ho c ! vong( +o ch6ng c g i l !h c v ! c c. " $
-h ng lo i v !Hnh ch ! c a v ! ch ! c c !rong !h c v ! r ! ph c ! p( y ch ni
n m ! 3 lo i Auan !r ng . Ni ! !Hnh ch ! ho7 h c( v ! ch ! c c c a !h c v ! ch
y u c R Ki m !h c v !( gluco>i!( 3aponin( pro!5in v nh ng c ! 'h7c v n ch a rb. %
Ki m !h c v ! l c h p ch ! h u c c ch a ni! !rong !hn !h c v !( nh 'i m cy
!hu c l7 ch a !rong l7 v h ! gi ng c a cy !hu c l7( c ! c a cy n m c ch a !rong
cy n m. Nluco>i! l 3 n v ! c a 3 ' ! h p gi ng v g c hiro>i! "-ZH,( nh
gluco>i! 'h h nh nhn ch a !rong h ! b ch Au v 'h h nh nhn. Saponin l h p ch !
r ! ph c ! p( 3au 'hi ho !an !rong n c( l c m ! ch6! l c !h ! o !hnh b !( nh !
3aponin c4 m ch ch a !rong h ! c4 m ch. Bro!5in l ch v ! ch ! c c c !Hnh ch !
pro!5in( nh pro!5in !h u + u !rong h ! gi ng c a !h u + u( ch ! ba u !rong h ! gi ng
ba u. 8 ! ch ! c c 'h;ng ch !Hnh ch ! 'h7c nhau !rong c7c !hn !h c v ! m v !rH
phn b cTng 'h7c nhau( c lo i nh ng b ph n 'h7c nhau c a cy u c c( c lo i
nh ng b ph n 'h7c nhau c4ng m ! cy !h c v ! c nh ng v ! ch ! c c nh ng
m c 'h7c nhau. Qo 3 'h7c nhau v ' !hu ! !r ng !r !. ! !r ng v 3 !hay i v '
n9m( giai o n ph7! + c( v !rH v !h i !i ! nn hm l ng c !Hnh c a !h c v ! c c
cTng 'h7c nhau.
Nlu>i! h nh nhn ch a !rong h ! gi ng c a b ch Au v h nh nhn ho !an !rong n c c
!h 3inh a>i! cyanog5n c c !Hnh r ! cao( !r 5m nu ! m ! l ng nh !h1 3 m ! i !ri 0 *
gi7c( !r6ng c m ch !. Khoai !y 3au 'hi a ra 7nh 37ng chuy n 3ang m u >anh ho c $
n y m m( ph n ny 3inh ra m ! lo i c ! c !n l ] ?ong Au !inh^. Ng i 9n vo 3 *
+ n n b !r6ng c( 3inh ra c7c !ri u ch ng nh n;n( a ch y. -7c lo i h ! 'h7c nh o % "
nhn( !h u + u 3au 'hi 9n 3 b !r6ng c. Hi u c nh ng Auy ! c ny !h1 c !h phng * !
ch ng !r6ng c v 7p + ng c7c bi n ph7p c u ch a ' p !h i. - m ! 3 !h c v ! c c "
3au 'hi b c ! !h1 c !h !i p ! c +4ng c( ni m ! c7ch !h;ng !h ng( rau + i 3au
'hi ngm v r a Aua n c ho c n u chHn r i l i ngm( lm cho h ! v ch7! v ng !h1 c $ !
!h 'h h ! c !Hnhd ng nhin cTng c m ! 3 !h c v ! nh n m c !h1 cho +4 c
ngm r a( n u chHn nh !h no u 'h;ng !h 'h c c !Hnh. Qo v y( nh ng !h c
v ! 'h;ng bi ! !h1 c n ph i !1m hi u >ong m i c !h 3 + ng( !r7nh 3au 'hi 9n nh m
r i b !r6ng c.
F ! 3 !h c v ! c ch a v ! ch ! c c( c bi ! l !hu c nh ng !h c v ! c !Hnh 'i m $ "
!h c v !( c !h +4ng ch ! o ra !hu c. 8H + ( nh l7 v r c a cy c + c v c c .
+ c c ch a 'i m l ng ang v a!ropin( c c( c !h lm cho con ng i h ng ph n(
h;n m( nh ng 'hi +4ng m ! l ng nh !rong y h c l i !r !hnh bi !hu c !r b nh phong "
!h p( !h + c( b ng au Au nd Hoa c a c c + c l hoa + ng 'im m ;ng y c i $
+4ng lm !hu c gy md Khi b !r6ng c mocphin !rong Au !hu c phi n c !h + n " %
! i li ! h; h p( nh ng !rong y h c 'hi 3 + ng v i li u l ng !hHch h p !h1 l i !r !hnh "
bi !hu c + ng au nhanh. Qo hi u c lo i !h c v ! no c c v !rong ch6ng c
ch a lo i c ! no c _ ngha r ! Auan !r ng.
/h>a t c a cc !oi hoa
F ! ngy no ( lang !hang !rong r ng m a nhi ! i c a Falay3ia v =n+on53ia( b n c "
!h 3 3 ng 3 ! 'hi p vo m ! b n l m ! b;ng hoa chi l i( 'h ng l v i ng 'Hnh * !
! i g ng 2 m@!. l <ajjl53ia( m ! + ng hoa loa 'fn l n nh ! !h gi i. Th y ' l ( !
]b7u v ! c a ! o ho7^ ny( c !h m4i 'inh 'h ng 'h;ng ng ng b c ra h m4i !h ! !h i.
Qn a ph ng +o v y g i n l hoa >7c ch !. Tuy v y( !h m4i l i c vai !r 3 ng
cn i v i hoa rajjl53ia( ch6ng h p + n ru i nh ng n lm ch c n9ng !h ph n. % $
Tn y c a loi hoa ny l <ajjl53ia arnol+i. Hoa m c ngay !rn m ! !( ng 'Hnh $
! i 2 m@!( mu chi l i. -y <ajjl53ia l m ! lo i cy '_ 3inh( + ng 3 i( ng 'Hnh
!hn b@ nh 3 i ch . Th ! ng c i( hoa c a cy !o bao nhiu !h1 !hn cy l b@ b y nhiu.
<ajjl53ia chui vo c7c m; r c a m ! cy ch c + ng !hn l5o v h6! ch ! +inh + ng ! . -
. N 'h;ng c l7( 'h;ng c cu ng( 'h;ng c r . -u i c4ng( c7i vi !h 9n b7m nh b@ .
3 ! o ra m ! c7i n u( !o + n ln !hnh h1nh m ! chi c b p c i. -hHnh c7i ]b p c i^ ny * ! !
v 3au 3 n ra b;ng hoa 'h ng l <ajjl53ia arnol+i( m c ngay !rn m ! !. * $
-7c h ! c a cy <ajjl53ia r ! nh ( c b c !rong m ! l p v c ng. -7c nh 'hoa h c
cho r ng chHnh c7c ng v ! 0 !ruy n h ! ny i >a 'hi i lang !hang !rong r ng. H ! gi ! !
vo mng chn c a ch6ng v !h l c !ha i 'h p n i. !
?oi <ajjl53ia u !in v l n nh ! c ph7! hi n o Suma!ra. -7c nh 'hoa h c 0 "
l y !n ng i ph7! hi n ra n( m ! ng i chu Cu c !n l Thoma3 S!amjor+ <ajjl53ia( "
cTng l ng i 0 !hnh l p n c Singapor5 ngy nay( ! cho cy. T n nay( ng i $
!a 0 ! !n cho h n 2$ loi <ajjl53ia 'h7c. $
Kh;ng ph i m i loi <ajjl53ia u c m4i !h i r a c a !h ! !h i. =n+on53ia cTng c loi &
cy ny( ng i +n g i l bunga pa!ma( c ngha l hoa 35n.
Loi hoa nhanh nh t t,ong t nhi)n
Qanh hi u loi !h c v ! nhanh nh ! Tr7i ! gi !hu c v cy 3 n !h4 +u -ana+a "
"Dunchb5rry QogUoo+ ,( c7 nh !h c v ! h c !uyn b .
Nh ng b;ng hoa 3 n !h4 +u nh >Hu c !h i gian( m ra ch a ! i &(% ph n ngh1n giy(
phng i c Auan 3inh 3 n c "ph n hoa, + i m ! 7p l c g n E&& l n l c m c7c nh +u
hnh 0 ph i ch u 'hi !n l a c phng.
]8i+5o ! c cao 0 cho !h y b;ng hoa n ra !rong vng ch a ! i &(% ph n ngh1n giy(
nhanh nh ! ! ng c ghi nh n m ! loi !h c v !^( Yoan P+Uar+3 ! i i h c \illiam3
\illiam3!oUn( F ( cho bi !. '
-y 3 n !h4 +u "-ornu3 cana+5n3i3, 0 v ! Aua c7c loi !h c v ! n i !i ng nhanh nh
ch p 'h7c( nh Au =mpa!i5n3 palli+a n !ung !rong $(E - %(E ph n ngh1n giy( v c6 'h@p
ch ! c a hoa b y m i 85nu3 !rong 2&& ph n ngh1n giy. $ %
?oi cy ny !h m chH cn nhanh h n c b ch@! c c6 nh y v i ! c &(% - 2(& ph n
ngh1n giy v !;m b ng a v i pha ! n c;ng ch p nho7ng !rong $() ph n ngh1n giy.
] Nh hoa 3 n !h4 +u c c u ! o gi ng nh m7y b n 7 !h i !rung c !hu nh ^( P+Uar+3 !
cho bi ! . - m7y ny cho ph@p b;ng hoa b n ph n i >a h n c m ! chi c m7y l9ng 7 !
n gi n.
Th;ng !h ng( ' 'h i ng cho chi c m7y b n 7 ny !h ng l nh ng con c;n !r4ng 0 !
l n nh ong b p cy( ho c ;i 'hi ch ng c g1 c . Khi m ! con c;n !r4ng u vo b;ng ! $ )
hoa( ph n hoa +Hnh ln !hn !h ch6ng v c !ruy n 3ang nh ng b;ng hoa 'h7c. -Tng c
'hi b;ng hoa ! n ra( ph n hoa c mang i !rong gi v h i ng v i c Auan 3inh 3 n
c7i c a nh ng b;ng hoa 'h7c.
Tuy v y( nh ng ph n hoa +Hnh b7m l i !rn !hn !h c;n !r4ng !h ng 'h;ng c
b ! mang i !rong gi. 81 v y( c !h cy 3 n ph4 +u 0 ph7! !ri n m7y b n n nh !
>iu lm ph ng 7n + phng( 'hi m nh ng ' !h ph n 'h;ng >u ! hi n( c7c nh 'hoa 0 "
h c ph ng o7n.
-y 3 n !h4 +u l loi !h c v ! ph bi n ! o nn nh ng !h m c + i r ng !aiga v vn
3am -ana+a.
i sao g i cy L ng , ng Sagua,os ! T ng i -h ng ! U c a sa ' c !
8 i chi u cao !rung b1nh #(2 n 2*(* m@!( c cy cao v ! ln ! i 2%(% m@!( > ng r ng
Saguaro3 n i b ! !rn 3a m c hoang v ng v i nh ng !hn cy cao + ng c !( ;i 'hi ng !
'Hnh !hn ! ! i )G cm. Trn !hn n ch c vi nh7nh l n( cn g i l !ay( u n cong ln
!r ig
Saguaro3 phn b /riOona( ;ng Nam -alijornia v Sonora F5>ico. Bh i m ! ! i *&
n9m loi cy ny m i ! chi u cao 2 m@!( nh ng !u i !h c a ch6ng c !h '@o +i h n
$&& n9m.
Ni ng nh c7c loi > ng r ng 'h7c( Saguaro3 3 ng !rong 3a m c nh nh ng c n m a
> i > !h ng ch > y ra 'ho ng m ! l n !rong n9m. -h6ng h6! n c nhi u h ! m c c
!h v + !r . Saguaro3 c !h 3 + ng m ! ! n n c m i ngy b ng c7ch n r ng h ! c -
'Hch !h c !hn cy. ? ng n c ny 3au + n + n c 3 + ng >y + ng nn c7c
m; m i( nh ng v i m ! ! c ch m n m c Au7 !r1nh ny '@o +i cho n c n m a
3au.
T b o v "
?oi Saguaro3 c bao b c b ng v; 3 nh ng chi c gai nh "+ ng bi n i c a l7,.
Nh ng chi c gai ny lm ch ch h ng c7c +ng 'hH bao Auanh !hn cy( h n ch ! i a 3 "
!ho7! h i n c b m !. Nh ng chi c gai nh n cTng gi6p >ua u i nh ng con !h6 chuyn $
i 'i m > ng r ng Saguaro3 lm !h c 9n. -h ! c !rong nh a > ng r ng gp ph n
ng9n c n 3 ph7 ho i c a c7c loi ng v ! 'h7c.
au chHn ngay !r c 'hi m4a m a ! i
Nhi u loi ng v !( !rong c con ng i( 3 + ng Au c a cy Saguaro3 lm !h 9n.
-him gb 'i n lm ! !rn cy b ng c7ch 'ho@! c7c h c vo !rong chi c !hn 3 . Hoa
c a cy( nh ng b;ng hoa 3ang !r ng c a v4ng /riOona( mu !r ng ng v c ng 'Hnh !
! i 2$(% cm. -h6ng !o ra m4i !h m n ng nn( !hu h6! nhi u loi c;n !r4ng cTng nh
nh ng con chim b cu c7nh !r ng v + i mTi +i. Nh ng loi ng v ! ny 3 v; !1nh !hu ! *
gom v phn !7n ph n hoa +Hnh v c7nh v ng i ch6ng 'hi ch6ng !1m ! i c7c b u m !
!h m ngon.
2 n c a cy t ' g i *
8o nh ng ngy m4a ny !rong n9m( nh ng ch4m cy ! m g i v i Au !r ng m ng v l7 !
>anh m ! !h ng c !r5o ln c a ra vo c7c ng;i nh( g i c m h ng cho nh ng ;i
b n !r !rao nhau nh ng n h;n. Nh ng 'h;ng ph i ai cTng bi ! r ng l m ! !rong 0
nh ng loi c + i c h i nh !.
- 'ho ng h n 2.*&& loi ! m g i( bao g m hai loi ph bi n nh ! lu;n c !r5o !rn
c a nh !rong ngy l m4a ;ng( nh m ! bi u hi n c a 3 !hi n chH v !1nh b ng h u. . " "
Nh ng !h c ! ( ! ! c b n ch6ng l i l nh ng ' 9n b7m !rn c7c cnh cy v cy b i( 9n 0
c p !h c 9n v n c c a ] ch nh^. !
]aua !h i gian( ch6ng lm ! n h i ! i 3 ph7! !ri n c a cy v !h m chH gi ! ch ! cy ^.
H u h ! c7c loi ! m g i c l7 >anh gi6p ch6ng ! ! o n9ng l ng nh Au7 !r1nh Auang
h p. 81 !h c7c nh 'hoa h c g i n l loi b7n '_ 3inh.
T Fi3!l5!o5 "cy ! m g i, b ! ngu n ! !h c ! r ng loi cy ny !h ng >u ! hi n ! "
nh ng n i chim mu;ng l i ch ! !h i c a m1nh. Th5o !i ng /nglo - Sa>on( mi3!5l c
ngha l phn( v !an c ngha l cnh cy. 81 v y !n !h;ng !h ng c a n c ngha l
]phn !rn cnh cy^. Tn 'hoa h c c a ! m g i cTng 'h;ng hay ho g1 h n. Trong !i ng
Hy ? p( phora+5n+ron c ngha l ] ' !r m !rn cnh cy^. 0
H ! c a ! m g i c ph7! !7n Aua m ( chn v c Auan !iu ho7 c a loi chim. l m i
Auan h ;i bn c4ng c l iR Nhi u loi chim 3 + ng ! m g i lm ! . "
Trong c7c loi ! m g i( ! m g i l4n l m ! ' nguy hi m cho ngnh lm nghi p. -h ring 0 "
-olora+o "F ,( n c !h lm gi m m ! n a 3 n ph m g hng n9m. ?oi !h c v ! ny ' ,
b7m r vo nh ng cy !o !r ng !hnh( lm 3uy y u ch6ng b ng c7ch h6! ch ! +inh + ng . -
v n c. Khi Au c a ! m g i l4n chHn( ch6ng 3 n !ung v b n c7c h ! i >a ! i 2%m. * !
Nh ng h ! l i ng !rn cnh cy non v 3au 'hi n y m m l i !i p ! c 7nh c p ch ! !
+inh + ng ! nh ng n n nhn m i. -
-7c nh lm nghi p v c7c c;ng !y l y g 0 ph i v ! l n nhi u n9m ng9n ch n 3 " $
ph7! !7n c a loi cy b@ nh m nguy hi m ny. ]8i c ng9n c n n 'h h n c ng9n c;n "
!r4ng^.
D ! ch p n i 'inh hong +o ! m g i gy ra( loi !h c v ! ny 0 a con ng i >Hch l i
g n nhau h n !h5o !ruy n !h ng lu i. Qo cy ! m g i ra Au vo m4a ;ng( c7c n n
v9n ho7 !h ng coi n l bi u hi n c a 3 ph1 nhiu( mu m . 8i c !rao nhau n h;n + i " - "
cy ! m g i c ngu n g c ! !h i c i c a ng i Qrui+. Khi ' !h4 ch m !r7n nhau 0
+ i cy ! m g i !rong r ng( h ph i h vT 'hH v ng ng b n cho ! i ngy h;m 3au. T !
!ruy n !h ng ny m + n ! i vi c cho cy ! m g i ln c a nh v h;n nhau + i !7n l7 % "
>anh^. -y ! m g i 0 >u ! hi n ! ngh1n n9m nay( ch6ng l m ! ph n 'h;ng !h !hi u "
c a 'hu r ng.
# sao ng i v ng v t v8ng nhi t i ! i nh &^?
Qo !i p !hu ngu n !h c 9n nghfo nn v pro!5in v vi ch !( c7c nhm ng i v ng v !
3 ng !rong v4ng nhi ! i m v >Hch o 0 !hHch nghi !h5o h ng !hu nh ! m vc l i " ,
! n ! i c !rong m;i !r ng b ! !hu n l i ny.
Th5o c7c nh a ho7( !rong i u 'i n 7nh 37ng F ! !r i + i +o nh v4ng >Hch o( " $
c ng !hm l ng m a phong ph6 nh !rn nh ng v4ng nhi ! i m( ! ai hai mi n ny " ,
c 3 phong ho7 m nh m v !r nn '@m ph1 nhiu( nghfo v m v ln + !iu. -h ! * .
'i m( nh ! l can>i v magi5 !hi u !r m !r ng +o m a nhi u( ! b r a !r;i nhanh. Nh ng
nguyn ! vi l ng r ! c n cho 3 3 ng nh io!( cobang cTng !hi u( nh ! l mi n n6i.
T c7c y u ! ny( 3 '@m ph7! !ri n c a 'Hch !hHch c !h ng i v ng v ! c !h
c l_ gi i nh 3auR
- Thi u can>i v magi5 3 gy ra c7c b nh v > ng. I ng 'h;ng ph7! !ri n 'hi n * "
chi u cao h n ch .
- Thi u h ! 3 ! 'hi n con ng i m c b nh !hi u m7u v g y. Th c v ! nhi ! i m giu ! ! " " ,
3 !( 3ong con ng i 'h;ng h p !h 3 ! Aua vi c 9n !h c v ! m ngu n 3 ! ch y u l ! ! " !
c cung c p !h;ng Aua ng v ! "!h !( c7( !r ng( 3 ag,. Tuy nhin !rong !h c ! ( !h c
9n c a ng i v ng v ! 3 ng v4ng ny ch y u l !h c v !( ng v ! ch chi m
'ho ng ! %X n 2&X.
- Trong i u 'i n m a nhi u( c7c ch ! 'i m c n !hi ! cho cu c 3 ng c a c7c 3inh v ! b "
r a !r;i !rong 'hi l i c 3 !Hch lu c a c7c nguyn ! 'h7c nh 3 !( nh;m( 3ilicg Silic l ' !
nguyn ! lm cho l7 cy c a hai v4ng ny c mu >anh 3 m v c ng( 3 c( c nhi u > v % !
'@m gi7 !r +inh + ng m i n h1nh l c !ranh. Silic nhi u n n i bn !rong c7c ng !r5( -
n a !a c !h g p c7c !inh !h 3ilic ng m n c ' ! ng l i nh nh ng c c ng. y $
l nguyn nhn gi i !hHch v1 3ao nh ng ng v ! nu;i v4ng nhi ! i m v >Hch o " ,
cho 3 n l ng !h ! v 3 a !hua >a 3o v i c7c loi ng v ! > ;n i.
S ' ! h p nh ng y u ! !rn 0 'hi n c7c c +n c a v4ng nhi ! i m nh 8i ! Nam( " , "
Falay3ia( Th7i ?an( Bhilippin53( =n+on53ia( /ngola( Nhin5g u c vc +7ng nh b@.
Th m chH v4ng r ng >Hch o chu Bhi c b l c ng i Bich m cn c g i l b l c
c a nh ng ng i ]!H hon^. Nam gi i y cao 'h;ng Au7 2(* m@!( cn ph n ch cao
!rung b1nh 'ho ng 2 m@!.
T1nh !r ng ! ng ! nh v y cTng +i n ra i v i ng v !. Th5o !Hnh !o7n c a c7c nh .
'hoa h c( c7c lo i ng v ! v4ng nhi ! i m v >Hch o c 'Hch !h c !hua !hi ! 3o " , "
v i ng lo i c a ch6ng v4ng ;n i ! i 2(% m@!. 8H + ( li h u cao c 3 ng c7c
ng c ;n i c chi u cao !rung b1nh l G m@! !rong 'hi v4ng >Hch o ch6ng ch cao
c $(% m@! m !h;i.
10 !oi v t nguy hi ' nh t th gi i
-h6ng l nh ng 3inh v ! n i +anh ! lu nh 3 ! ( c7 m p !r ng hay r n mang bnh( n ! !
nh ng loi Au7 Au5n !hu c >ung Auanh m !h m chH b n Aun m ! nguy h i c a ch6ng
nh mu ig Q i y l 2& loi ' !h4 gh gh m nh ! c a loi ng i. 0
Fu iR H u h ! c7c c6 mu i ! u ch 'hi n b n ng a. Nh ng m ! 3 loi mu i c !h
mang v !ruy n '_ 3inh !r4ng 3 ! r@!. H u Au l( nh ng con c;n !r4ng b@ nh ny 0 gy
ra h n $ !ri u ca ! vong !rn ng i m i n9m. "
< n mang bnh chu R F c +4 loi v ! ny 'h;ng c nh n +anh hi u loi r n c ! $ " !
nh !( nh ng n l i gy h i nhi u nh !. Trong 3 %&.&&& ca ! vong v1 r n c n m i n9m( ! !
r n mang bnh chu ng gp ]c ph n^ l n nh !. !
S a h p /u3!raliaR -n c g i l ong bi n( nh ng con 3 a !o b ng c7i b7! ny c !h c
n G& >6c !u !rn m i : m@! chi u +i. F i >6 !u c %.&&& ! bo ngi v c !
gi ! ch ! G& ng i.
-7 m p !r ngR F7u !rong n c c !h l;i '@o nh ng con v ! ny vo b a 9n in lo n( !
n i ch6ng 3 + ng ! ! c *.&&& c7i r9ng c a m1nh c n b ! c !h g1 chuy n ng. !
S ! chu BhiR Nh ng chi c r9ng nanh 'h ng l c Th >5m. Nhanh nh !ia ch pc H n c
i u . D vu ! 3 c nh +ao c oc Kh i ph i bn. -h6ng ic T ! h n h ! b n h0y hy !
v ng l 'h;ng. Nh ng con mfo l n ny g n nh l c7c !ay i 39n hon h o.
-7 3 u n c m n /u3!raliaR ng nh m con v ! ny v i m ! 'h6c g m N c !h n m im $
!rong n c( ch i ng i i ngang Aua. Sau ( !rong ch p m !( n lao vo con m i( '@o !
' > u 3 >u ng n c +1m ch ! v c n n7!. 0 !
8oiR Kh;ng ph i ! ! c c7c con voi u !hn !hi n nh Qumbo. 8oi gi ! h n %&& ng i "
m i n9m !rn !on !h gi i. 8oi chu Bhi !h ng n ng 'ho ng E ! n - giy n7! b n $
m ch a c n +4ng n ;i ng nh n ho !. !
N u !r ngR -h c ch n !rong v n !h6 ch6ng c v ngoi r ! + !h ng( nh ng !rong ! ! ! ! 0 .
nhin ch6ng coi h i c u voi l b a 37ng. Th !ham + m >5m( b n 3 !h y ch6ng + , * .
+ng >@ !o c u con m i b ng m ! c6
i sao nDi ,8a ! !oi v t gi nh t th gi i?
Nh ng con v ! gi nh ! !rn !h gi i 3 ng !rn m ! vi hn o c a Th7i D1nh Q ng v
n Q ng. l nh ng con r4a ! 'h ng l m gi y ch cn ! n ! i c hai loi( #
m ! loi Nalapago3 cn loi 'ia /l+abra n m c7ch >a v phHa Ty c a b bi n
Tan+ani 'ho ng G:& cy 3 "!hu c ;ng Bhi,. -7ch y hai !r9m n9m c nh ng loi r4a
! ng ! nh v y 0 c !1m !h y v4ng Fan+aga3car( <o+riAu5O v nh ng v4ng 'h7c
n a nh ng gi y ch6ng 0 b !iu +i !. Nh ng con gi nh ! !rong 3 r4a ny +i ! i h n "
2($ m@!. Ng i !a cho l !u i !h > p > c a ch6ng l 2%& n9m. F ! con r4a !n l Farion
b b ! vo n9m 2)GG c a ln o Fauric5 c4ng v i b n con 'h7c. N9m 2#2& Farion !
b m4 r i ng u nhin b gi ! ch ! vo n9m 2#2E. 8 y l n 0 3 ng !rn o Fauric5 c %
2%$ n9m( nh ng !h c ! !u i i c a n ph i l 2E& n9m b i v1 !r c 'hi Farion c
a ! i o !h1 n 0 c m ! !hn !h !o l n. F ! con 'h7c c a n o Sri ?anca
v -5ylan vo n9m 2)#) v n 3 ng m0i cho ! i n9m 2#2&( mai c a n o c 2(*G m@!.
Nhi u ' l c 'h7c v !u i !h 0 c ghi ch@p cho c7c loi r4a 'h7c. F ! con r4a g c !
nh ng o Tonga3 c7ch >a h n *&& 'm v phHa ;ng c a /u3!ralia cTng 0 !rao cho m !
nh !h7m hi m ng i /nh Y. -oo' n9m 2))). N 0 ch ! !u i 2E# vo n9m 2#GG.
Nh ng con r4a Au7i + Au !h ! l loi v ! 3 ng lu nh !. Th5o c7c chuyn gia nh n nh
!h1 nh ng i !h !r c !i p nh ! c a ch6ng l nh ng ch6 c7 voi l n c !h 3 ng c m !
!r9m n9m. Ng i !a cTng 'h ng nh voi chu Bhi cTng c !h 3 ng c m ! !h ' )
nh ng cho n nay nh ng 'h ng nh ny v n ch a c ch ng !h c. Nh ng con r4a ! ) %
'h ng l ch a ph i l loi l n nh ! v1 loi r4a lu_!( m ! loi r4a bi n +i ! i $(: m@!( c7ch
y hng !ri u n9m 0 c con +i ! i : m@! 3 ng chu F v m ! con 'h7c o c G " '
m@! cTng 0 ! n ! i n . #
H i u bi n cTng l m ! loi 3 ng r ! !h 3au 'hi c !h5o +bi b ng ph ng ph7p 5o
vng cho n. -on h i u ?5y3an lm ! !rn m ! hn o nh bi ! !9m Th7i D1nh Q ng "
!rn !h c ! 0 3 ng c ! i :$ n9m.
i sao con ng i ! i s;n & t c voi? "
-7 voi l loi ng v ! 'h ng l !o l n nh ! !rn Tr7i !( nh ng ch6ng l i l loi ng
v ! hi n ! c a bi n c . Tr ng l ng c a nh ng con c7 voi c !h ! ! i 2%& ! n.
Nh ng hi n nay m ! 3 loi c7 voi ang ng !r c ng ng c a c a 3 !uy ! ch ng b i " - "
3 39n b ! c Auy m; l n c a con ng i. Tr ng h p c a nh ng con c7 voi b u hay c7 !
voi >anh 0 ph n 7nh r ! rb nh ng h u Au c a 3 39n b ! r7o ri !R chu Nam - c c !
r ! nhi u loi c7 voi l n 3inh 3 ng. -7c nh 'hoa h c nh n nh r ng vo n9m 2#%& 3
l ng c7 voi y l 2&&.&&& con. Ng i !a +4ng m i c7ch 39n b ! c7 voi n n i m !
ch m i l9m n9m 3au y ch cn c 'ho ng ba ngn con.
S l ng c7 voi hi n nay ch cn 'ho ng ch ng 2$.&&& con. <ing c7 voi >anh ch cn "
ch ng )&& con( m ! con 3 'h7 H! im
Ng i !a ' r ng( c7ch y vi !h ' nh ng ng i b n > o F5>iAu5 c a bang
-alijornia 0 !i n hnh 39n b ! c7 voi m ! c7ch !n nh n v r ! ly '. 8o !h7ng ging 'hi ! %
n c7 voi ! i c b bi n b c !h1 h !i p c n c7 voi !rn nh ng chi c >u ng( m ! !
ng i can m nh ! !rong 3 ny li n nh y ln l ng c a m ! con !rong n v c m hai , !
m nh g vo hai l mTi 'hi n cho con v ! ph i ch ! ng !.
T 'hi con ng i ph7! minh ra nh ng 'h u 36ng b n nh ng chi c lao mc +4ng 39n c7 , !
voi !h1 ' ngh ch bi n n c4ng !r nn ph7! !ri n. Sau 'hi b ! c c7 voi ng i !a b m ' " !
'h;ng 'hH vo gi a 'ho ng +a v !h ! c7 voi !r7nh cho c7 voi b ch1m v b !r;i. Nh ng
! u 39n c7 voi 3 mc con c7 v '@o v > ng ch bi n. Th ! v m c7 voi l ngu n * -
nguyn li u ch y u u !in m c7 voi cung c p. F ! !h i gian +i m c7 voi c +4ng " -
lm + u !h p 37ng v +4ng 3 n >u ! ra > phng. Tr c 'hi ch ! + o 9ng Auang 0 c ! 0
m ! !h i ! n ! i m ! !h !r ng r ! 3 m u ! 'inh +oanh nh ng chi c y m( nh ng ! m
3 ng u n + o !r5o nh ng b hm !rn c a c7 voi. Nh ng !n g i n gi n ]c7 voi^ l 0
nh ng !h +4ng gi cho c7c 7o n ! ng c v 7o l! c a c7c b c ch c ch n. Ngy nay ! !
ch6ng ch lm ch i Au@! m !h;i.
Hi n nay 0 c nh ng lu ! c m 39n b ! loi v ! ang c nguy c !uy ! ch ng. Nh ng " ! "
ng i !r c 'ia 3 ng b ng ngh 7nh b ! c7 voi nay 0 chuy n 3ang ngh h ng + n ! %
vin +u l ch( !ham Auan c7 voi !rn i + ng. nhi u n c chu ( ng +n g i c7 voi l &
c7 Lng v h !in r ng c7 Lng 0 gi6p h r ! nhi u 'hi hnh ngh !rn bi n( nh ! l gi6p
h !r7nh c nh ng !ai n n !u !huy n !r c nh ng con 3ng l n. 81 v y 'hi ph7! hi n "
>7c c7 voi ng i +n ! p !rung '@o c7 voi ln b v ch;n c ! c7 voi r ! chu 7o. Nhi u n i
ng i !a cn l p n !h v ! ch c c6ng l cho ch6ng. .
i sao nDi c voi ! ' t ng v t thu c ! p th>?
-7 voi >anh l loi c7 voi !o l n nh ! c a i + ng v i chi u +i l *& m@! v n ng ! i $
'ho ng 2%& ! n. H hng c a c7 voi >anh l c7c lo i c7 voi >7m( c7 voi !r ng( c7 voi l ng !
g4g hay c7 nh !7ng( c7 h5og
Th c ra c7 voi l m ! ng v ! !hu c l p !h6. -h6ng c y c !Hnh c a l p !h6 $
!rn c n nh h; h p b ng ph i( con v nu;i con b ng 3 a. -7ch y G% !ri u n9m( 'hi 0 "
loi 'h ng long !uy ! ch ng !h1 nh ng 3inh v ! 'h7c !rn hnh !inh m i 3inh 3;i n y n v "
chHnh 3 ph7! !ri n nhanh chng ny 0 + n n !1nh !r ng 'han hi m !h c 9n. Trong i u %
'i n 3 ng nh !h ( ! !in c a loi c7 voi 0 ph i +i chuy n n v4ng v5n bi n 'i m "
9n v !r i Aua m ! !h i gian +i !i n ho7 loi c7 voi 0 !hHch nghi c v i m;i !r ng
n c cho n ! n ngy nay. Khi chuy n ! cu c 3 ng !rn c n 3ang 3 ng m;i !r ng
n c( c7 voi chia !hnh hai nhmR nhm c r9ng v nhm 'h;ng c r9ng. Nhm c7 voi
'h;ng r9ng chuyn 9n c7c 3inh v ! ph4 +u !h1 r9ng c a ch6ng bi n ho7 hon !on. -n
nhm c7 voi c r9ng !h1 chuyn 9n c7c loi c7 hay nhuy n !h !h1 r9ng c a ch6ng r ! ph7! .
!ri n. -7 voi c !hn h1nh !hon +i( +a l7ng !r n v c 'h n9ng ch u l nh r ! cao. Kh
n9ng b i c a c7 voi cTng r ! !uy ! v i( > ng 3 ng c7 voi r ! m m + o( u n l n + " 0 .
+ng !rong n c( u;i c7 voi n m ngang. Bh i c a loi c7 voi !uy b@ nh ng l i ho ! ng
r ! hi u Au ( ch c n vi giy ngoi ln !rn m ! n c( c7 voi 0 c !h !hay i #&X 'h;ng " $
'hH !rong ph i c a ch6ng. Kh n9ng l n 3u 'ho ng $ gi c a c7 voi l c i m ' +i u $ $ "
c a loi 3inh v ! 'h ng l ny.
Tr c y ng i !a 0 7nh b ! c m ! con c7 voi >anh c 'Hch !h c chi u +i l !
**(2) m@! v n ng ! i 2#& ! n( ch ring b > ng c a con c7 voi 0 n ng ! i $# ! n( !r7i $ $
!im n ng )&& 'g( gan n ng #E& 'g v l i c a n n ng :(* ! n. Tr ng l ng c a l i $ $ - $ -
'h;ng !h;i 0 b ng !r ng l ng c a m ! con voi !rn c n.
-7 voi >anh cTng +i c nh nh ng loi c7 'h7c. D1nh !h ng ch6ng 3inh 3 ng v4ng c c
D c l nh gi7( nh ng 'hi 3inh 3 n ch6ng l i +i c v ph ng Nam 3inh 3 n !rong !
nh ng v4ng n c m h n. Nh l p +a +y ! i G& cm m c7 voi c 'h n9ng ch u l nh r !
cao cTng nh !r7nh c ! n !h ng 'hi va ch m.
Th i gian mang !hai c a c7 voi r ! +i( 'ho ng 22 !h7ng. Khi m i 3inh ra c7 voi con 0 +i
) h E m@!( n ng * h : ! n. Sau m ! !h7ng !h1 !r ng l ng c a ch6ng 0 !9ng g p ;i. F i $
ch6 c7 voi con c n n $&& lH! 3 a m i ngy. S a c7 voi c r ! nhi u +inh + ng( !rong -
!hnh ph n 3 a c7 voi c ! i %&X l Bro!5in v ch ! b@o.
-7c nh 'hoa h c cho r ng !u i !h c a loi c7 voi !rong !hin nhin +i 'ho ng %& n9m
ho c c !h l lu h n n a. Nh ng con c7 voi c 'h n9ng ph7! ra nh ng m !hanh !r m $
b ng m ng i !a !h ng b o l c7 voi ang h7!. Nh ng m !hanh ny c _ ngha r ! Auan
!r ng !rong i 3 ng c a loi c7 voi. Ti ng 'u gi6p ch6ng !1m b n( gi6p ch6ng !1m ng
ho c !h;ng b7o nh ng nguy hi m cho ng lo i 'hi c n !hi !. -7 voi l loi c7 !h;ng $
minh. N c !h b ! ch c c m ! 3 hnh vi c a con ng i. !
i sao nDi c h6o ! !oi c th(ng 'inh?
Th7ng F i n9m 2#E) cu c chi n !ranh =ran - =r c ang +i n ra r ! gay go. 6ng l6c ! .
n9m con c7 h5o( g i l n9m con c7 h5o mbm +i 0 c m ! n v h i Aun F !h 5o '
bi n ZrmuO !ham gia vo m ! chi n + ch g m1n. -on c7 h5o l n "Tur3iop3 !ruca!u3, l -
con c7 h5o 0 ph7! hi n c r ! nhi u c7c lo i m1n. Nh v y n9m con c7 h5o 0 c "
hu n luy n lm nhi m v ph7! hi n nh ng Au m1n m ng i =ran 0 !h >u ng nh m " " "
gy !r ng i cho nh ng !u ch + u ho ! ng v4ng v nh B5r3iAu5.
y 'h;ng ph i l l n u !in nh ng con c7 h5o c 3 + ng vo nh ng m c Hch Aun
3 v1 !rong cu c chi n !ranh 8i ! Nam( ]con c7 h5o hng h i^ 0 c 3 + ng r i. "
Nh ng c7c nhi m v c a ch6ng u ]! i m !^ cho nn ng i !a 'h;ng !h bi ! c Hch "
>7c l nh ng nhi m v g1 c. "
Tr7i l i( m ! i u ch c ch n m ai cTng bi ! l 3 !h;ng minh c a nh ng con v ! bi n c ! !
v6 ny. Ni ng nh nh ng con + i( ch6ng c !r i ph6 cho m ! c Auan nh v b ng
3ng m( c7 h5o 3 ph7! ra c7c m !hanh( 'hi g p m ! v ! c n nh ng m !hanh 3 ph n * $ *
h i l i( l6c ny b nh c a ch6ng ]0 v ^ ln c ! m b n ghi l i nh ng g1 m *
ch6ng ph7! hi n >ung Auanh y( ng !h i cTng b7o cho ch6ng bi ! !1nh h1nh chuy n "
ng c a i ! ng.
!1m c 'ho ng c7chR Nh !r ng h p !1m ra nh ng Au m1n !h 5o bi n ZrmuO -
ng i !a cho r ng con c7 h5o 0 3 + ng ! i m ! c7i m7y !hu ph7! !Hn hi u n m 7y b "
n0o v n 3 ghi l i nh ng 3ng m !hanh ph7! i v 3o 37nh v i 3ng ph n h i. *
Nh ng c7 h5o c !h ph7! i c7c 'i u m !hanh 'h7c n aR l nh ng m !hanh ch6ng
+4ng !h;ng !in cho nhau bi !. Th5o 7nh gi7 c a c7c chuyn gia !h1 'ho ! v ng c a c7
h5o c 'ho ng :&& !Hn hi u ph7! ra 'h7c nhau. "
-7 h5o l m ! loi v ! r ! !h;ng minh ch6ng c !h b ! ch c v hi u c nh ng ng !
!7c c a con ng i. -on ng i 0 bi ! c c i m v 'h n9ng c a c7 h5o nn 0 hu n $
luy n v 3 + ng c7 h5o vo nh ng m c Hch 'h7c nhau nh m c Hch Aun 3 ( hu n "
luy n c7 h5o lm >i cg "
i sao chi' &ay c?
-on ng i ch6ng !a lu;n lu;n m c c bay !rong 'h;ng !rung. Trong nhi u !h '
Aua( nhi u ph7! minh 0 ph i h p ch ! o ra nh ng m7y mc m; ph ng !h5o 3 Auan 37!
c a con ng i v c7c loi chim. Nh ng ! ! c c7c c m7y ny u !h ! b i v1 'h;ng c
c c7c c7nh nh chim r i 'h i m ! !. Thn chim hon !on ph4 h p v i 'h n9ng $
bay c c a n( > ng chim l i nh nhng cn u chim c m ! c u ! o 'hoang ch a (
y 'h;ng 'hH ! o cho chim gi m c !r ng l ng. S h; h p nhanh m b o cung c p
m ! l ng ;>y cho nh ng c b p l ng ng c chim !7c ng n ho ! ng c a ;i !
c7nh( c c nh v y !h1 ch6ng m i c !h cung c p c nhi u n9ng l ng h n. N u
c7c c b p v c7c l7 ph i c a ch6ng !a cTng ho ! ng nh v y !h1 ch6ng !a 3 m nh ln ! *
hng ch c l n.
Nh ng l;ng c7nh 3 ngR - l nh ng chi c l;ng l n u c7nh chim( chim b cu )
l nh ng chi c l;ng +i nh !( ch6ng b o m ! o ra c 3 c y v h ng bay cho ,
chim.
Nh ng chi c l;ng c7nh !h y uR - Bh n 3au c7nh chim ! o nn b i nh ng chi c l;ng ny.
Nh ng l;ng c7nh !h y u l i c bao ph b i nh ng l;ng m1nh.
Nh ng chi c l;ng lm b7nh l7iR - -him 3 + ng l;ng + i i u 'hi n ng bay c a
ch6ng cTng nh h0m l i. Khi m ! con chim b cu bay Aua bay ngang Aua m ! v4ng
nhi u cy c i n 3 >of l;ng u;i ra bay ngo n nghfo gi a nh ng cy c i . Trn *
v4ng cy !h a( ch6ng 3 g p nh ng chi c l;ng u;i l i. *
?;ng chim v > ng chimR Ni cho 6ng( m i chi c l;ng chim l m ! chi c ng !rung !m
v i hng !r9m nh ng 3 i ! . Nh ng 3 i ! ny lin ' ! l i v i nhau !rn c7c l;ng c7nh nh
nh ng chi c mc ! o nn m ! m ! nh n. Trn m1nh chim l l;ng chim v nh ng 3 i ! r i $ 2
mc l i v i nhau !r;ng b4 >4 c !7c + ng ch ng r@! cho chim.
Nh ng loi chim bay >a nh ! cTng l nh ng con c !r ng l ng c a c !h nh nh !. (
I ng c a c7nh m ! con chim r ! nh nn cTng gi m c !r ng l ng c !h . Nh ng (
> ng ny l i c !9ng c ng b i m ! m ng > ng ngang 'hi n cho c ng ch c c a !
chim cng c !9ng c ng. Nh ng lo i chim l n chn vi n v nh ng loi chim l n 'h7c $ $
u c b > ng c nn ch6ng c !h ch1m 3u + i n c m ! c7ch + +ng( nh ng con $ .
'h;ng c 'h n9ng bay cTng v1 !h m 'h;ng !h c ! c7nh c.
# sao cD ng v t ng (ngE cD ng v t -h(ng ng (ng?
Hng n9m c vo u m4a ;ng r ! nhi u con v ! bi n m ! 'h i m ! ch6ng !a. F ! 3 !
con +i c ( m ! 3 con 'h7c !h1 ch1m vo gi c ng 3u. -7c nh 'hoa h c ! !n cho gi c $
ng m4a ;ng l ]3 ng ;ng^. Th nh ng v n c m ! 3 loi nh R chu ! ng( chim %
3 g l i i 'i m 9n 'h p n i nh 'h;ng h hay bi ! m4a ;ngc 0 !
Ng i !a chia ng v ! lm hai lo iR m7u l nh v m7u nng. ?oi m7u l nh l ng v ! c
nhi ! !hay i( l c7c ng v ! ng ;ng. Th5o nh !n g i( loi ng v ! c nhi ! " "
!hay i c c !Hnh l !hn nhi ! c a ch6ng !hay i !h5o nhi ! bn ngoi. Khi nhi ! $ " " "
bn ngoi cao( nhi ! c !h c a ch6ng cTng cao( c7c ho ! ng 3inh l_ +o cTng "
m nh v bi u hi n 'h7 3;i ng. 8o m4a !hu 'hi nhi ! h !h p( c7c ho ! ng 3inh l_ " "
c a ch6ng y u + n( !h m chH 'h;ng c n ho ! ng. Qo v y ch6ng !r n i ng . i v i
loi g u !h1 m ! 3 ngh ng i '@o +i 'h;ng ! ng ng nh m ! !r ng !h7i !h c 3 c a
m ! gi c ng l m m ni 6ng h n ch l 3 ngh ng i l i bi ng !rong m4a ;ng m
!h;i. Su ! !rong !h i gian ny ni 6ng h n l con v ! 0 !hiu !hiu ng nh ng 'h;ng h
gi m b ! b ! c m ! ch c n9ng !r ng y u no v n cTng ch ng ! b vi c 'hu y ng ) "
;i chn( ;i !ay c a n 'h i b ch ! cng ho c !h c hi n c nh ng vi c lm cn Auan $ " "
!r ng h n l con. - con mac-mo! cTng v y( !rong !r ng h p n ang ng !h c 3 ( 0
v n !h nh !ho ng ng y c !h . Ng c l i con 3c ph i ng lin ! c 'h;ng ng ng ! %
b y n !7m !h7ng. Bh i ni ' l c ng !h gi i !hu c v loi 3c b@ nh chu h n
l con 3c !6i m7 ng !rong b y !h7ng m4a ;ng c ng v i hai !h7ng hf 3 ng Aua nh ng
m4a h n h7n.
i v i loi v ! c nhi ! c !h 'h;ng !hay i( gi nhi ! c !h 'h;ng i( " "
ch6ng ph i ho ! ng lin ! c !rong m4a ;ng ho c +i c n nh ng v4ng c nhi ! $ "
m 7p !r6 Aua m4a ;ng( gi m 3 ! n !h ! nhi ! l ng +o 3 l nh l o c a m4a " *
;ng. 81 v y c nh ng con v ! nh ch ch ng h n( m ! gi ng v4ng ng c D c F ) ! '
ch ng m ! !u n l . .
Loi v t cD th nh n ;n &ao !u?
Trong nh ng !r ng h p c bi ! loi v ! 'h;ng !h !1m c !h c 9n cho ch6ng. 8 y $ "
ch6ng 3 nh n i c bao luc *
Ta 0 bi ! n loi r p gi ng v h i Au. ?oi r p gi ng nhi u 'hi c7i b ng r ng " "
c a ch6ng ! i n a n9m ho c h n !h n a. Nh ng c7c con c a n( nh ng u !r4ng r p "'hi $ "
3 ng !rong nh !h ng gy cho con ng i !a 'h ch u cTng 'h;ng '@m g1 r p !r ng "
!hnh, 'hi c n !hi !( ! c l nh 'h;ng c ai ( c !h nh n 9n ! i m ! n9m r i. -
H i Au 'h;ng gi ng r p nh ng cTng c !h nh n i lu c ! i ba n9m. Ng i !a 0 "
nhi u l n !h y c i u !rong c7c b nu;i. Trong !r ng h p nh v y h i Au ]g y
i^ r ! nhanhd !r ng l ng gi m >u ng ! i m i l n. Nh ng ch c n cho n 9n l l p ! c
n !ham lam nu ! v i vng ngay. -h 3au m y ngy l h i Au b@o ln r ! nhanh( n m c
c !h !r;ng !h y c. Ta 'h c !h !in c l n c !h nh n 9n lu n nh v y
c.
Khi h i Au !hfm 9n( n nu ! b ! ' !h g1( !h m chH c nh ng !h 'h;ng 9n c ho c $
3 h i i v i n. F ! con h i Au b i c l n 0 nu ! c m ! c7i v chai l n. -7i v *
chai b nu ! vo b ng n m ngang chia + +y !hnh hai ph n !rn v + i. Th c 9n
mi ng vo 'h;ng >u ng c ph n + i + +y. Ng i !a ngh r ng h i Au 3 ch !. " *
Nh ng n 0 !1m ra l i !ho7!R c7i 6ng ch ]b;ng hoa^ bi n b7m !rn 7 m ra m !
c7i h ng 'h;ng r9ng( m ! c7i m m m i - m ! c7i l bn h;ng con h i Au. Nh ng
ch ng bao lu 3au chung Auanh c7i l 0 m c ln c7c >6c !u. Th l con h i Au c )
hai m m( hai + +y.
Kh c loi ng v ! phm 9n no 37nh ' p c v i loi b@!. -h6ng h6! m7u c7c loi
ng v ! 'h7c nhau( h6! nhi u n n i !o ph1nh ra 'h;ng bi ! bao nhiu m ' .
-on b@! ch 3au 'hi h6! m7u no n ng h n l6c n cn i ! i hai !r9m hai m i l n. -n $
con b@! b !rong ba !u n( ' ! 'hi ph7! !ri n ! u !r4ng n b@! !r ng !hnh 0 !9ng n
m ! v n l n.
Nh ng cTng r ! l l 3au 'hi 9n u ng phm phu n m c nh v y m c7c con b@! c
!h nh n i ! i hng n9m !r i. 'i m !ra >5m ch6ng c !h 'h;ng 9n c bao nhiu
luR c7c nh b7c h c 0 5m c ! c7c vi mi ng c a n id !ri ! i u 'i n h6! m7u. Nh ng ! " " "
con b@! b 3au 'hi Aua ph u !hu ! 0 3 ng ! i phng !hH nghi m m ! n9m( hai n9m( ba % "
n9mg Ng i !a Aun m ! i 'h;ng bu n ch !hm bao gi ch6ng m i ch !. Nh ng ch6ng
v n ch a ch u ch !. 8 n 3 ng 3ang n9m !h n9m( r i n9m !h 37u v !h b yg Th m chH % %
cn h n !h n ag
8 y l ng i !a bi ! n ! !in nh b@ c a c7c ch6 b@! nh ph7 ' l c !h gi i.
Loi +h ng !ong cD th t hay -h(ng?
Nh ng con Kh ng long 3 ng !rn Tr7i ! c7ch y ! i hai !r9m !ri u n9m v 0 bi n m ! "
'h i Tr7i ! c a ch6ng !a 'ho ng ch ng 37u m i l9m !ri u n9m. "
-on ng i ch >u ! hi n 3au m ! vi ngh1n !h ' cho nn cTng ch a bao gi c !h "
! n m ! nh1n !h y m ! con 'h ng long 3 ng. Tuy v y nh ng con !h n l n !o l n 'h ng !
'hi p v n lu;n lu;n l m ! ph n c a !rH ! ng ! ng c a ch6ng !a n u nh >@! o7n Aua %
hng ngh1n loi 3inh v ! < ng 3inh 3 ng nh ng mi n 'hH h u 'h7c nhau v cTng l !h
gi i v nh ng cu !ruy n !h n !ho i( !ruy n !huy !. "
8 y ! i 3ao loi 'h ng long ny 'h;ng cn ! n ! i n ac - r ! nhi u gi !huy !. F ! 3
ng i cho r ng ngy > a !rn Tr7i ! 0 > y ra 3 l nh l o gh gh m( ng c l i m ! 3 *
'h7c l i cho r ng 3 bi n m ! c a loi 'h ng long l h u Au c a 3 va ch m gi a Tr7i
! v i m ! !i u hnh !inh l n gy ra m ! 7m ch7y 'h ng l !rn m ! !. $
Tuy v y cTng c nhi u !h;ng !in c gi7 !r c a c7c nh 'hoa h c cho ch6ng !a nh ng hi u
bi ! nh ! nh v ch6ng. Nh ph7! hi n v m ! m nh > ng 3 c a m ! con 'h ng long "
'h ng l 9n !h ! phHa Ty Nam Faroc c a nh c 3inh v ! h c Baul S5r5no !hu c !r ng
i h c -hicago. y l m ! ho7 !h ch c a loi 'h ng long l n nh ! 3 ng chu Bhi
c7ch y chHn m i !ri u n9m 'hi mi n ny n m r i !7c nh ng cy !4ng b7ch v b chia "
c ! b i nhi u +ng 3;ng. Lng 0 !h;ng b7o v 'Hch !h c b > ng 3 l 2%$(: cm( chi u !
+i 2&2(G cm v con -archaro +on!o3auru3 3aharicu3( loi 'h ng long c c u ! o b r9ng
9n !h ! 3a m c Sahara. -on ny c u !o b ng ho c !o h n u con Tyrano3auru3 g n $
y c c;ng nh n l con 'h ng long ch6a ! 9n !h ! !rn Tr7i ! !hu c h !h n l n r !
!o l n v nguy hi m 3 ng a Trung H i gi a i Ty Q ng v Th7i D1nh Q ng.
"Kh ng long -archaro +on!o3auru3 3aharicu3 n ng ch ng E ! n( +i 2*()2 m,. $
-7c nh 'hoa h c c 3inh v ! h c Ty Dan Nha v Bh7p !hu c 8i n Khoa h c !i n ho7 "
Fon!j5lli5r ng !h i cTng !1m !h y *&& Au !r ng ! nh ?5ri+a c a Ty Dan Nha. y l
n i !h n l n c7i !h ng !1m n !r ng( m ! !rong nh ng ph7! hi n Auan !r ng nh ! !1m 0 "
!h y !rn !h gi i n m !rn b bi n ' li n v i i + ng. Trn m ! l p 3nh r ! n;ng
mu c 2# ! !r ng( m i ! c7ch nhau 'ho ng $(% m c7ch y 'ho ng )& !ri u n9m. "
Trong m i ! c ! 2 n ) Au !r ng ch c m ! Au cn nguyn v n( nh ng Au 'h7c 0 (
v !hnh nhi u m nh. F ! 3 Au c + ng h1nh c u 'Hch !h c $& cm. Trong !1nh !r ng -
b v !hnh nhi u m nh nh !h1 'h;ng cn Au !r ng no cn gi c ph;i n a( !h5o -
+ng !h i gian ph n bn !rong 0 b !iu !an.
# sao '8a Lun v '8a thu ! i thch h p v i vi c cu c?
c7c !hu v c g n b bi n Nh ! D n c r ! nhi u lo i c7 !hHch 3 ng v4ng n c m &
2G h $% -
8o m4a >un n c g n b bi n m + n( c7c loi c7 a n c m !hHch i u ( !rong
'ho ng ! m4a hf n m4a !hu i v i c7c lo i c7 ny rb rng l !h i gian 3 ng l_ ! ng.
Sau 'hi !r i chuy n l nh( c7c loi c7 nh c7 c( c7 b n( c7 ho !( c7 hm !1m n v4ng
bi n 3u !r7nh l nh. Sau 'hi bi n m !r l i ch6ng l i !1m Auay v v4ng bi n c n. Khi
m4a ;ng l nh l o n( c7 l n h i i 'i m 9n 'h p m i n i( v a i v a !1m 'i m v4ng * !
bi n m !hHch h p v i cu c 3 ng c a ch6ng h n.
81 c7c l_ +o v a ' !rn( i a 3 c7c loi c7 ! m4a >un n m4a !hu hay b i g n b ( v1
l l6c i a 3 c7c loi c7 ang i 'i m 9n nn i cu !h1 3 c nhi u c7. -n n u *
mu n cu c nhi u c7 c vo m4a ;ng( nn i !huy n cu v4ng bi n n c 3u. -n
vo l6c !r i m( ! ! nh ! nn i cu g n b ( v1 !h ng l6c ny( c7 !h ng Auay v v4ng b
bi n c n 'i m 9n v 3inh . -ho nn 'hi i cu !h1 ph i !u !1nh h1nh m +4ng c7c 0
ph ng ph7p 'h7c nhau.
i sao hoa 7gu H 7hn c coi ! tuy t s c giai nhn? "
Ngu F Nhn l !h o m c 3 ng 2 h $ n9m( !hn !h ng( phn cnh ! nh ( !hn cao *& h #& ' )
cm. ?7 h 3inh( m4a hf n hoa( hoa bao h1nh v7! !rn( m c n ng n cnh. Tr c l6c
ch a n ( n hoa g c >u ng( !hn cy g y y u nh 'h;ng ch u n i 3 c n ng nn u n $
cong( n 'hi hoa n ( !hn hoa v6! ng !h ng( l6c ny hai nh7nh l7 +i m m nh l;ng ! )
ng r ng >u ng.
-7nh hoa Ngu F Nhn !h ng c b n c7nh( hai l n hai nh ! o nn m ! 3 4m b c '
'h@o l@o v 'h9ng 'hH!( c7nh hoa m ng nh 3a( + ng n a !rong 3u !( m u 3 c +i m l R ! . "
h ng( !Hm ( !Hm 3 m( !r ngg chp cnh hoa mu !r ng l p l7nh 7nh b c. Tr c7nh hoa % ! !
n ra cn c gi ng hoa c7nh ch ng v c r ! nhi u c7c mu 3 c bi n ho7 pha !r n( nh !
hoa vi n !r ng( hoa !r ng vi n g ! !
Thn hoa r ! m m y u( b;ng hoa l i h i !o. -h m ! ln gi nh n 0 u a nh nh ng (
c7nh b m ch p ch n. F i cnh ch c m ! hoa v hoa ch r c r c hai ngy nh ng v1 -
cy c a n c r ! nhi u cnh cho nn c r ! nhi u hoa. N hoa Ngu F Nhn c6i u '
!r;ng nh !hi u n c6i u !r m ! . F i hoa n !h1 6ng l !r9m hoa ua 3 c p nh ! (
!in n gi7ng !r n v y.
Hoa Ngu F Nhn cn mang c7c !n 'h7c nh R ? Iun Hoa( ? Iun Th o( Tin N ' " "
Hoag Ng i !a 0 5m n 3o 37nh v i Ngu - ( ng i p !uy ! 3 c giai nhn !h i c ( " !
v i F u n Au c 3 c !hin h ng. 81 v y n mang !n l Ngu F Nhn. % ! '
Ngu n g c c a loi hoa Ngu F Nhn ny l v4ng b c ;n i chu Cu( l cy h /nh ' !
T6c( h1nh !h7i ! p !Hnh v Au !h c cTng gi ng v i hoa /nh T6c. Trong c !h ch6ng cTng
c ]ch ! 3 a^. Nh ng ch ! 3 a c a hoa Ngu F Nhn v ch ! 3 a c a hoa /nh T6c 'h7c '
nhau( 'h7c nhau ch l n 'h;ng c ch ! !hu c phi n. Ton b !hn cy c !h lm "
!hu c( l y hoa !r ng c ! ho c pha !r u ng c !h !r ho( Au c a n c !h +4ng ch $
!hu c !r ! .
i sao hoa u!ip cD t)n g i ! _ t +i' 1 ng?
Hoa Tulip c v p 3ang !r ng v l ch 3 ( hoa n i h1nh 'im ho c h1nh ch@n( b;ng !o v 0 ( $
r ! p( hoa b c 37u c7nh( chia lm ra hai hng !rong ngoid hoa c nhi u mu 3 c 'h7c ( !
nhau v h ng !h m ngo ng !( bn ngoi hoa gi ng nh hoa 35n( l i gi ng hoa F u n. %
Trong !h gi i c7c loi hoa ch c 'h;ng c loi hoa no 3o b1 c v i mu 3 c ' +i u ! ! "
c a hoa Tulip.
Hoa Tulip l h1nh nh ! ng !r ng cho ! n c H ?an. Ngoi ra n cn c !r ng
nhi u Th Nh K( Hungari v =ran.
Th ! ra Au h ng c a hoa Tulip l cao nguyn Ty T ng c a Trung au c( n c g i
l hoa ` ! Kim H ng( n nay v n 3inh !r ng 'h;ng H! loi hoa ` ! Kim H ng %
hoang +0. H n $&&& n9m v !r c( ` ! Kim H ng c !ruy n n ! v4ng Trung v
c !r ng Th Nh K. T ng !ruy n( vo !h ' I8=( m ! v 3 gi ng i o ! i
Th Nh K nh1n !h y hoa ` ! Kim H ng c 3 c mu +i m l ( bfn l y m ! 3 cy mang ! . "
v 8irana v ! !rong cung 1nh 8irana m ! ng i !h v n H ?an l i l y mang v H
?an.
Hoa ` ! Kim H ng p v c mu 3 c +i m l ( !ao nh0 v Au_ ph7i. Sau 'hi ng i H ( ! . "
?an ph7! hi n v 3ay m !r c v p c a ch6ng( hoa ` ! Kim H ng 0 r ! c yu " 0 (
!hHch v a chu ng v n c n i !i ng !rn 'h p ! n c H ?an v i !n g i Tulip. !
Hoa Tulip !r !hnh lo i hoa c gi7 !r r ! cao. - chuy n m ! ng ph /mu!3!an( vo "
!h i hoa ! nh !( gi7 ba cy hoa Tulip b ng m ! c9n phng pm ! (
Hi n nay( ! n c H ?am 0 !r !hnh n c >u ! 'h u hoa Tulip l n nh ! !rn !h gi i( " ,
n c >u ! ! i nh ng 2$% Au c gia !rn !h gi i.
i sao , ' 1 ng ! !o i cy danh gi?
Tr m H ng l cy 'i u m c >anh Auanh n9m +ng Thu h ng( cTng c !n l ]Ni nam +
h ng^( ]K nam h ng^( l7 +a !hu c( + ng !r ng h1nh 'im ! ra( nh n bng( hoa m u * 2
!r ng( hoa > p h1nh +4g !
Ngu n g c c a Tr m H ng l n ( Th7i ?an( 8i ! Nam v.vg v m ! 3 v4ng 'h7c # "
n a( ru ! g l m ! !rong nh ng h ng li u m r ! n i !i ng. H c !hu ! ;ng y +4ng "
+ u r cy c mu c 5n ho c cnh 3au 'hi gia c;ng !hnh v !hu c( !Hnh m( v ng( c . $ !
c;ng hi u !r gi7ng 'hH ch au( ch !r h5n >uy n( bu n n;n( ay + +y v.vg v nhi u " .
ch ng b nh 'h7c. "
I a Tr m H ng c nh nh p 'h u( gi7 !r r ! !. Sau !h i T ng( Nguyn( ;ng , !
au n ! nh au ng ;ng 0 >u ! hi n m ! gi ng Tr m H ng 'h7c g i l Th Tr m "
H ng( v1 n ch y u 3 n >u ! ;ng au n( nn cTng c !n l ]au n h ng^. Ng i
!a !r ng cy ny +4ng l y !r m( ph ng ph7p l y !r m l c a i m ! o n cy !hHch
h p( ch cn l i m ! c ! c a ph n r ( cho vi n9m b ! u 'hai !h7c !r m. Khi c $ ! . !
!r m +4ng cy c g +i( ch c !hnh hoa v9n nh r9ng ng a( 3au +4ng ! ph ln(
cy !i p ! c l n. F i n9m vo ' !hu ;ng l i c !r m m ! l n( cy cng gi( h ng
cng ! !( h ng ! ! nh ! l c7c m nh v n 'hi c. au n h ng ! au ng -hu >u !
'h u ra n c ngoi Aua c ng - u ?ong "H ng K;ng, nn c ng ny c !n l H ng ,
- ng.
Tr m H ng l gi ng cy nhi ! i( ch c m ! 3 v4ng nh ! nh. Tr m H ng 3 n "
>u ! o H i Nam c ch ! l ng ! ! nh !.
Tn Tr m H ng v1 u m cc N u b Tr m H ng >u ng n c !h1 b ch1m ngay( 'hi
! ch7y c m4i !h m n ng nn( nn c !n ny. S7p g !h m c ! !hnh cao( m u 5n(
!h m ng7!( cho vo n c b ch1m( nn g i l Tr m H ng( c lo i n a n i n a ch1m !h1
g i l H ng.
Tr m H ng cn c m ! !n 'h7c l ] ng m c^ +o hoa c a n c h1nh gi ng chim ng. 1
i sao -hi ' i thu v th ! cy Lanh ! i ng 'u vng v , i , ng? )
I a nay v n cho r ng v1 m4a !hu 'h; r7o + n n l7 b m ! n c. Nh ng c7c nh 'hoa % %
h c m i y ph7! hi n ra r ngR 3 bi n mu c a c7c l7 cy c Auan h n 3 bi n ho7 " "
c a c7c 'Hch !hHch ! no c4ng v i 3 !hay i v v ! ch ! ho7 h c. 8o u m4a !hu(
'Hch !hHch ! !7ch r i ch ! /->H! v c7c ch ! 'h7c !Hch ! vo l7 cy( l7 b ! u bi n mu !
vng( l7 cy mang +i p l c ! ( n c( m( pr;!i! v c7c h p ch ! h u + ng v cho cnh( "
cho r r i ! m1nh nh n 3 'h; h@o v +i ! vong. -Tng nh v y( ! bo c !h4 c a . " $
cu ng l7 cTng + n + n 3uy y u( !h l m i 'hi c m a( gi( ch6ng + +ng b ! l1a. .
-7c nh !h c v ! h c cho bi !R mu 3 c l7 m4a !hu c l6c nh !( l6c m( n ph !hu c vo !
l ng m a v !uy ! r i. N u nh g p n9m h n h7n( !h1 3 !hay i c a l7 'h;ng l n l m( $ !
l7 3 r ng 3 m h n( l +o ch6ng mu n gi n c cho cy( !Hch !r ch ! +inh + ng cho * -
cy( r ng l7 c !h l n c c ]!hH ! ! gi >5^ c a loi cy. y l m ! !rong nh ng !h
o n gi m1nh c a c7c loi !h c v ! v y cTng l m ! !rong nh ng c i m c a ! o $
ho7.
- m ! 3 l7 >anh l i bi n !hnh mu 3au 'hi !r i l nh + n. Ng i D c Kinh "Trung !
au c, ch ch nh ng ngy !hu ! i n H ng S n ng m l7 ( !on b m ! v4ng n6i !
non !r i m ! mu vng r c r . -
L' th no Lc nh tu i c a cy? !
T i nh ng v4ng c 'hH h u c !Hnh bi n ho7 rb rng v m4a v ( !rong b m c ch ! !h
3inh !rong cy !h c v ! h m c b n 3 ng lu n9m( m i n9m u h1nh !hnh ng vi n
hoa v9n c bin gi i rb rng( g i l vng i( cTng c !n l vng 3inh !r ng hay ! ng 3inh
!r ng( l c9n c >7c nh !u i c a cy.
S h1nh !hnh c a b !h 3inh m c ch !( l ' ! Au c a ho ! ng h1nh !hnh ! ng m
ho ! ng c a ! ng h1nh !hnh l i ch u nh h ng c a 'hH h u c !Hnh m4a v ( c bi ! $ "
l nh ng v4ng ;n i v nhi ! i c !h i !i ! 'h;( m. 8H + nh v4ng ;n i( ! " ,
m4a >un n m4a h ( 'hH h u l6c ny r ! !hHch nghi cho 3 ph7! !ri n c a cy c i( ! bo
c a ! ng h1nh !hnh phn bi ! r ! nhanh chng( 3inh !r ng mau chng( h1nh !hnh ! bo "
b m c ch !( r ng > p v7ch m ng( 3 i ! H!( ng + n chuyn ch !hu phn r ! nhi u( %
g i l g m4a >un. n m4a !hu( ho ! ng c a ! bo b m c ch !( ch ! ch v7ch +y( $ *
! 3 i nhi u( ng + n H!( g i l g m4a !hu ho c l g mu n. % $
-h ! g m4a >un > p m m( mu h i nh !( ch ! g m4a !hu ch c ch n( mu 3 c m ! ! !
h n. N >un v g !hu( ;m nhau !hnh m ! vng !rn( y chHnh l ]vng i^ vng c a
m ! n9m !u i c a cy g . - m i m ! n9m l m ! vng( m bao nhiu vng l bi ! ngay
!u i c a ch6ng l bao nhiu.
Kh;ng ph i ! ! c c7c cy g u c vng i( nh !h c v ! l7 n ch ng h n( v1 'h;ng )
h1nh !hnh ! ng( nn 'h;ng c vng i. c7c v4ng nhi ! i +o m4a v 'h;ng nn ! & "
bo 3 n 3inh c a ! ng h1nh !hnh r ! nh ( nn vng i !h ng 'h;ng rb rng( c l6c c
n i +o a ! ng ho ! ng + + i. T ng h1nh !hnh 'h7c i( m i n9m c !h 3inh ra m y
vng i( y g i l vng i gi ( nh cam Au_!( m i n9m c !h 3inh ra ba vng i( c
nh ng 'hi +o 'hH h u ! bi n( ch u nh h ng c a 3u h i( cTng c !hm c7c vng i
gi . 8 y !h1 n u c !Hnh vng i m ra !u i c a cy !h1 ph i !r i c7c vng i gi v
!h l ch6ng !a ch c c m ! con 3 g n 6ng v !u i c a cy.
i sao nDi T/y to , suU? $
i v i loi !h c v !( r cy c 3u !h1 l7 m i +y( l7 +y !h1 hoa m i n r . < c a loi . .
!h c v ! Ki u m c c !h c m 3u + i lng ! ! 2 h $ md cy D -;ng /nh 3 ng n i !
hoang +0( 'hi !hn cao ! i $& cm !h1 r cy 0 c m 3u >u ng h n 2 m ! r i. < cy c . ! .
?inh l9ng 3 ng 3a m c !h1 3u nh ng 2$ m. < cy D Ba-7c-ba chu Bhi chu >u ng .
! a ! ng 3u nh ng *& m.
< c a !h c v ! 'h;ng nh ng c m r ! 3u m cn r ! r ng n a. < r ! nhi u ng !h i . ! .
+i n !Hch bao ph cTng ! ng i l n. ?o i cy F ch 5n 3 ng Iibri c nh ng 2:.&&& "
r nh ( chi m $$% m$ !. Trn c7c r nh cn c m c hng 2% ! r !u( !Hnh 3 !i p >6c . . .
c a +i n !Hch r !u v i ! !h1 ph i n :&& m$. " .
H !h ng r c a cy g cTng r ! v i. T ng +i n !Hch c a ch6ng v ! >a 3o v i +i n " . " "
!Hch ch5 ph c a l7 v cnh. Th ng l g p % n 2% l n +i n !Hch ch5 ph . "
T ! c nh ng r !o( r con( r !u u gi ng nh !ri u !ri u bn !ay nh ( n m ch ! l y . . . " " ! $
!( gi cho !hn cy ng v ng ch c !rn m ! !( ng !h i gi cho ! 'h i b n c ! $
cu n !r;i. Ngoi !7c + ng gi v ng cy( ch6ng cn c nhi m v !1m 'i m( h p !h ch ! "
+inh + ng nu;i cy. -
< c a !h c v ! b !hu h6! b i 3 c h6! c a Au ! nn 3inh !r ng !rong ! g i l !Hnh .
h ng a( r c c !Hnh m c !h5o h ng n c m g i l !Hnh h ng !hu . Th c v ! h6! . $ ,
c !hu ph n v +inh + ng l hon !on nh vo c7c r !u "mao,. -h6ng 'h;ng ng ng - .
m r ng( c m 3u >u ng lng ! !1m 'i m !h c 9n( n c u ng cho cy. !
< !u r ! b@( +i nh ! cTng ch ) h E mm( nh ng ch6ng l i r ! nhi u( ng i !a !Hnh !rn 2 .
mm$ r ( u H ?an c h n $$& r !u. Nh ng chi c r !u ny nh nh ng chi c ]m7y . . .
b m^ nh ( 'h;ng ng ng h6! n c v +inh + ng ! !rong lng !( cung c p 3 3 ng cho -
cy( cnh( l7( cho hoa v Au .
/h>ng ta ph i !' sao & o v '(i t, ng?
KhH h u nng ln( ! ng oOon b !h ng( nh ng c n m a a>i!( c7c ch ! !h i c h i( nh ng
3inh v ! 3 ng hoang +0 0 b hu +i ! cTng nh b u 'hH Auy n( ngu n n c( ! ai b ; "
nhi mg Nh ng v n ' !rn u l hng lo ! nh ng v n v ; nhi m m;i !r ng . .
!on c u m hi n nay ch6ng !a ang ph i i m !. ng !r c nh ng v n !rn( ch6ng " $
!a ph i lm g1c
D o v m;i !r ng( m i ng i u c !r7ch nhi m( m i m ! ng i u c r ! nhi u " "
vi c lm( ch ng h n nh R !;n !r ng m i Auy nh v vi c nghim c m v ! lung !ung " ) "
c7c lo i ch ! !h i( ch ! !h i vo n i ch nh ho c !h4ng ch a( !rong h c ! p v lm $
vi c h ! 3 c !i ! 'i m +4ng v9n phng v c7c lo i v9n phng ph m( ch ng 3 + ng " " ,
l0ng phHd ph i n m b ! c c7ch 3 + ng v nh ng vi c c n ch6 _ c a c7c lo i 3 n ! ! "
ph m nguy hi m v c7c ch ! ho7 h c( 'h;ng c ! _ +i chuy nd c n h n ch 'h;ng ,
+4ng c7c lo i ch ! phun nh ch ! phun +i ! !r4ng( ch ! phun 'h m4i( phun 3 n( phun "
'5og b i v1 vi c 3 + ng c7c !h ny 3 !h i vo !rong 'h;ng 'hH nh ng ch ! " *
cacbuahy+ro jlo clod !r7nh 3 + ng c c u ng n c( h p c m( !6i nilon( b m +4ng m ! l n(
+4ng c c 3 ( h p gi y !6i v i !hay !h . Nh v y m i c !h lm gi m l ng r7c( gi m
nh 7p l c c a c;ng vi c > l_ r7c( l a ch n mua nh ng !rang ph c 'h;ng ph i gi ! 'h; ( " $
b i v1 gi ! 'h; c n n nh ng ch ! c h i( 'h;ng c ! _ b ! gi ! c7c loi ng v ! $ !
3 ng hoang +0( 'h;ng ! _ b ! v gi ! nh ng loi c;n !r4ng( c7( chim c Hch( nh ! l ch v1 !
m ! con ch !rung b1nh m ! n9m c !h 9n 2%.&&& con c;n !r4ng( !rong ch y u l c;n
!r4ng c h id yu cy c ( !h;ng Aua $ bn !ay c a ch6ng !a !; i m cho !hnh ph mu
>anh lm cho !hnh ph !r !hnh m ! v n hoa l n.
Nh ng vH + !rn y !uy ch l chuy n nh nh ng ch c n m i ng i b ! !ay vo( c4ng " !
c g ng !h1 nh ng chuy n nh 'h;ng 7ng ' ny cTng 3 c !7c + ng i v i vi c c i ! " * "
!hi n ; nhi m m;i !r ng. -h c n ch6ng !a b ! !ay ! vi c !i ! 'i m ngu n !i nguyn v " . ! " "
gi m ; nhi m( i u ch nh ph4 h p v i c7ch 3 ng c a m1nh !h1 ch6ng !a 0 c !h c ng .
hi n m ! ph n cho vi c b o v Tr7i !. " "
# sao t,ong sa ' c cD n ' ?
Trong 3a m c( !h nh !ho ng b n 3 b ! g p ! ng hn nham !h ch c; c nh; ln nh * ! $
nh ng cy n m 7( c hn cao n 2& m@!. Ng m c7i ]b ng^ !hon v c7i ] u^ n ng n ! $
c a ch6ng !h ! l !h6 v . -h6ng l 'i ! !7c c a nh iu 'h c no v yc - a nh iu 'h c " ! !
v; +anh h gi !rong 3a m c.
Nh ng 'h i nham !h ch ' l ny l +o b gi c7! c 37!( mi mn ngy ny Aua ngy 'h7c
m nn. Nh ng h ! c7! nh b gi cu n ln r ! cao( !rong 'hi nh ng h ! c7! ! ng i !h;
n ng !h1 ch bay l l g n m ! !. Trong i u 'i n ! c gi b1nh !h ng( h u nh !on $ $ "
b 3 i u ! p !rung ! m cao ch a ! i $ m@!. - ng i 0 lm m ! !h c nghi m !h6 v "
ph n nam i 3a m c Ta'la Fa'an( !h1 !h y 'hi ! c gi l %() megiy !h1 c ! i *#X
3 i ch bay ! i cao + i 2& c5n!m@!( !rong ph n c c l n h u nh bay 37! m ! !. $
81 v y 'hi nh ng c n gi cu n 3 i c7! bay Aua( ph n + i c a ! ng nham !h ch c; l p
gi a 3a m c b r ! nhi u h ! 3 i c7! 'h;ng ng ng mi mn( ph7 hu ! ng i nhanh. -n
ph n !rn( v1 gi mang !h5o ! ng i H! 3 i c7! nn 3 mi mn 3 +i n ra ch m h n. * .
Ngy Aua !h7ng l i( Au7 !r1nh ny + n + n h1nh !hnh nn ]n m 7^ c ph n !rn !h; l n(
ph n + i nh .
N u ph n + i c a nham !h ch m m( ph n !rn c ng ch c !h1 !h m chH nh ng ch !
'h;ng b gi c7! mi mn( ch + i !7c + ng ph7 ho i c a c7c l c !rong ! nhin 'h7c(
! ng nham !h ch cTng 3 b ! c !hnh n m 7. *
i ng ht t sa ' c do u?
-7ch y 2.$&& n9m( nhi u v9n b n c a Trung au c 0 ! ng !hu ! v nh ng m !hanh
Au7i l c ph7! ra ! 3a m c Nobi hoang v ng mnh m;ng c a > F;ng - . Sa m c !
n Hong c a Trung au c cTng c nh ng m !hanh l l4ng( 'hi !h1 gi ng !i ng nh c(
!i ng h7!( c l6c l i gi ng !i ng !r ng( !i ng 3 mg
n nay( !h5o c7c nh nghin c u( !rn !h gi i c 'ho ng *& 3a m c bi ! ]h7!^ chu
F ( chu Bhi v chu . Nh ng !i ng v ng ny c nhi u m i u 'h7c nhau( ch a !h ng ' "
' c lo i m i u no c nhi u h n( v1 v y c7c nh nghin c u 'hi !h1 g i l !i ng h7!( "
'hi !h1 g i l m vang( !i ng r ng Nh ng ni chung( g i l !i ng ]h7!^ !h1 nhi u h n.
Nh ng i u g1 0 ! o nn nh ng !i ng ]h7!^ nyc
T m ! !h ' nay( c7c nh 'hoa h c 0 c g ng a ra nhi u l i gi i !hHch v hi n ! "
! ng ]3a m c ph7! m^ ny. aua nhi u 3o 37nh nghin c u !Hnh ch ! nh ng lo i c7! ! i 3a
m c ph7! m v lo i c7! ! i 3a m c 'h;ng ph7! m( c7c nh 'hoa h c 0 a ra gi !hi !
r ng h ! c7! l nguyn nhn ! o nn m !hanh. Ngay 'hi + m chn i !rn b0i bi n( b n c %
!h ngh5 c nh ng m !hanh nho nh .
c i m c a nh ng h ! c7! 3a m c ph7! mR $
- KHch !h c c a ch6ng u nhau( b1nh Aun m ! h ! c7! c &(* mm ng 'Hnh
- D m ! c a nh ng h ! c7! ny 'h;ng hon !on !rn !r a( !r n l7ng. $
- m c a c7! r ! !h p. N u m ln cao n m ! m c no ( c7! 3 'h;ng ]h7!^ , , *
c n a.
- -ung b c m !hanh c ! n 3 ! %& n *&& HO. 81 v y( ng i !a c !h ngh5 c
nhi u lo i m !hanh 'h7c nhau nh !i ng nh c( !i ng h7!( !i ng !r ng( !i ng 3 m r n( c
'hi l i gi ng nh !i ng nh ng binh 'hH va ch m.
-7c lo i c7! bi ! h7! c ! l 3ilic ln n #%X. -7c lo i c7! ]cm^ c ! l %&X 3ilic l n " " %
vo c7c ch ! 'ho7ng 'h7c.
Nhi u !7c ng ! o nn m !hanh c a 3a m c
mR Dan m c7! gi m( ' ! +Hnh h ! c7! ny v i h ! c7! 'h7c. S ' ! +Hnh ny ch , ,
l ! m !h i. Ni nng !h i >uyn Aua c7c l p c7! ph lm 'h; ch6ng i v rung ng ng
lo !. S ' ! h p c7c +ao ng !rong 'h;ng 'hH v !rong c7! ! o !hnh nh ng m !hanh '
l . Tu lo i c7!( !u 3 c gi m c nh ng lo i m !hanh 'h7c nhau.
S c giR 8ai !r c a gi cTng 'h;ng '@m ph n Auan !r ng. 8 n ! c gi ph i ! $$ 'm e
gi !r ln. v n ! c chu n ny( nh ng h ! c7! !rong n c7! b ! u b rung ng v & , !
n y ln hng lo !. n 'hi gi !9ng v n ! c( c7c h ! c7! va ch m vo nhau m nh h n lm
!hay i h1nh + ng c a n c7!. Khi n c7! c + c $% !h5o h ng ngh ch v i
h ng gi !h i( m i 'hi rung ng 3 gy nn hi n ! ng c7! l ( ! o ra nh ng m !hanh * "
vang + i.
Trong 'hi c7! l ( !u !h5o 3 c gi v 'Hch !h c c a h ! c7!( 'h i 'h;ng 'hH >5n ' c !h *
!9ng gi m ! o nn nh ng m !hanh cao !h p !r m b ng 'h7c nhau.
F ! ! rung ngR N u 'h i c7! 3 ! l l r ! l n( m ! ! 3 b rung ng( lm cho m $ $ *
!hanh ! 3a m c !hm vang ng( ngh5 c r ! >a v lu. - !r ng h p m !hanh vang
!rong b7n 'Hnh 2& 'm v lu n % ph6!.
# sao t,ong sa ' c cD c o?
Ni a 3a m c mnh m;ng c7! !r ng( 'h;ng m ! gi ! n c( !h nh !ho ng l i !h y >u ! hi n ! "
nh ng c o >anh ! i v i nhi u lo i ng !h c v ! r ! a + ng. T i 3ao y l i c
nhi u n c n nh v y( +4 r ! H! m ac
a 3 c7c c o u + a vo n6i cao( h ng ra 3a m c. 8o m4a ;ng( b9ng !uy !
!h ng ng l i !rn c7c nh n6i. n m4a hf( b9ng !an ra !hnh n c( ch y !hnh 3;ng.
Qo a !h + c nn n c ch y >i !( mang !h5o b4n !( !h m chH c c c7c ! ng 7 l n !
!rn n6i. Nh ng 'hi n c a 3;ng( a !h ! nhin b ng ph ng( b4n ! l ng ng l i ) !
hai bn b ( !Hch ! + n !hnh nh ng 'hu v c ! ai mu m . -
a 3 c7c +ng n c y 'h;ng m nh ch y ra bi n( m ch ch y m ! o n r i
!h m vo ! c7! !hnh c7c m ch n c ng m. hai v4ng b 3;ng( g n c7c m ch n c &
ng m( cy c i m c ln >anh ! i. chHnh l c7c c o.
S ng 'u i hnh thnh nh th no?
Nh ng m gi7 r@!( b u !r i y !r9ng 3ao( 'h;ng h c gi lay ng nh ng ng n l7. S7ng
+ y ra ngoi c a !h y 'h p !rn c7c ng n c ( m7i nh( !h m chH l c + i m ! vin ! $
ngi ph y 3 ng mu i !r ng mu !. Ng i !a g i !i ! l ]3 ng gi7ng^( ngha l !
]3 ng mu i r i^. Nh ng !h ! ra( ch a ai !h y 3 ng mu i ]r i^ bao gi g
Ni Auy n l ch ra >5m !h y hng n9m( vo ! m h !u n !h7ng 2& lu;n c m ! !i ! g i l
]3 ng gi7ng^.
Dan ngy( m ! ! nh n c 7nh 37ng F ! !r i( nhi ! !9ng cao h n( lm cho n c $ $ "
'h;ng ng ng b c h i( 'hi n l p 'h;ng 'hH 37! m ! ! l6c no cTng c l ng h i n c $
nh ! nh.
Sang cu i !hu( !rong m4a ;ng v u m4a Iun( vo nh ng m !i ! !r i r ! gi7 r@!( nh !
l vo nh ng m 'h;ng c my( gi. KhH l nh ng l i 37! m ! !( 'hi !i p >6c v i $
nh ng v ! !h c nhi ! l nh + i & - !h1 m ! ph n h i n c 3 b7m vo b m ! " * $
v ! m ng ng ' ! !hnh !inh !h b9ng nh . chHnh l 3 ng mu i.
81 3 ng mu i l h i n c 37! m ! ! ng ng ' ! !hnh nh ng !inh !h b9ng nh nn $
n 'h;ng !h l ! !rn !r i r i >u ng c. Khi y b ! g p b ! c n i no( ch c n ! $
i u 'i n l n ng ng ' ! l i . Qo v y ;i 'hi ch6ng !a c !h ph7! hi n 3 ng mu i " "
ng c m ! + i vin ngi ho c hn g chg - l c7i ! ]3 ng gi7ng^ cTng c n $ $ *
ph i 3 a l i cho chHnh >7c. Nh ng v1 c7i !n ny 0 c +4ng Au5n( !ruy n ! bao i
nay( nn nguyn cTng ch ng 3ao( mi n l b n hi u chHnh >7c nguyn l_ ! o ra n. ) .
Kh;ng ph i ch no cTng c
i v i c7c v ! !h ngoi !r i ban m gi7 r@!( m i v ! l i c i u 'i n ng ng ' ! "
3 ng mu i 'h7c nhau. Nh 3 ! ch ng h n( +o !i nhi ! !h p( 3au 'hi 'huy ch !7n nhi ! ! ) " "
l ng r ! + !r nn l nh gi7( nn + +ng >u ! hi n 3 ng mu i. . . "
N ch ngi +o c nhi u l > p nh ( 3 c7ch nhi ! gi a c7c b ph n c a ch6ng l r ! ! ! "
nn m ! 'hi 0 b l nh r i ch6ng 3 'h nng ln b i nhi ! ! ch 'h7c !ruy n ! i. * "
Trong !h i !i ! gi7 r@!( cTng l v ! ng 3 ng mu i. ?7 c cy v1 m ng l i c c
hai m ! c4ng ! n nhi ! nn cTng + lm l nh( c i u 'i n >u ! hi n 3 ng mu i. $ " . " "
! ru ng ch 0 cy ! i 3o v i ch ch a c cy cTng v1 + n nhi ! 'h7c nhau m % "
i u 'i n ng ng ' ! 3 ng mu i cTng 'h7c nhau( v1 !h 3 ng mu i !h ng >u ! hi n " "
nh ng ch 0 c cy !r c r i 3au m i c nh ng ch ch a c cy.
# sao &;ng 7a' / c nhi u h n 2 c / c? "
Nam c c v D c c c u l hai m m ! n c4ng c a Tr7i !( c4ng m ! v gi ng nhau( !
!h i gian chi u v gc chi u c a F ! !r i cTng gi ng nhau( v y m ch6ng l i 'h7c $
nhau n ' l . N u nh l p 7o b9ng Nam c c + y !rung b1nh 'ho ng 2.)&& m@!( !h1
c c D c( l p v l nh gi7 ny ch +y ! $ n : m@! m !h;i. !
8 n l v4ng Nam c c c m ! mng l c a r ! l n g i l ] i l c !h b y^ c a !h gi i(
c +i n !Hch 'ho ng 2: !ri u 'm$. N9ng l ng gi nhi ! c a l c a r ! '@m( v1 !h ( " " "
nhi ! l ng !hu c !rong m4a hf b c > h ! r ! nhanh 'hi n b9ng !Hch l i nhi u. S;ng "
b9ng !rn l c a ! !rn cao +i ng >u ng b n phHa b v !hnh nhi u ! ng b9ng r ! l n -
!rn b bi n( !r;i n i !rn i + ng bao Auanh l c a( ! o nn nh ng v ! c n l nh ng
n6i b9ng cao l n.
Ng c l i( D c b9ng + ng v4ng D c c c c +i n !Hch r ! l n 'ho ng 2*(2 !ri u 'm$( ! ! " "
nh ng ch !on l n c. Nhi ! +ung c a n c l n( c !h h p !h ! ng i nhi u nhi ! " "
l ng nh ng r i ! ! !o ra( nn b9ng y H! h n Nam c c. H n n a( !uy ! i b "
ph n b9ng l i !Hch ! !rn o Nr55nlan+.
Ng i !a 0 !Hnh c r ng +i n !Hch b9ng ch5 ph !rn !on Tr7i ! l 'ho ng g n 2G "
!ri u 'm$( m Nam c c chi m ! i :e%. T ng !h !Hch b9ng Nam c c c 'ho ng $G "
!ri u 'm*( cn D c c c ch b ng g n 2e2& m !h;i. N u !on b b9ng Nam c c !an " !
h ! !h1 m c n c bi n !rn !h gi i 3 +ng cao 'ho ng )& m@!. *
23i -h ng ! hay -hu v n ch i c a /h>a? !
v4ng c n Ka3pir c a KaOa'h3!an( !rn hoang m c r ng l n !hu c 'hu v c h5o h6! c a &
! nh Tury3h( ng i !a m i ph7! hi n hng ngh1n hn 7 !rn nh nh ng hn bi 'h ng l "
n m r i r7c !rn m ! +i n !Hch 'h7 l n( c nin i 'ho ng E - # !ri u n9m. Kh;ng ai bi ! " "
v1 3ao ch6ng >u ! hi n . "
Sn ch i cTng ng i 'h ng l c
D ! c ai l n u !in ! chn n b0i 7 'h ng l ny u c c m gi7c nh l c vo m ! $
'hung c nh 'h;ng c !h c. Hng ngh1n hn 7 nh nh ng hn bi( l n nh ! !h1 c ng
'Hnh h n $ m( nh nh ! c vin n 36ng !h n c;ng( c nh !h c bn !ay 'h ng l -
no r i >u ng 'hu v c r ng 'ho ng vi 'm$. D0i 7 l l4ng c ng i +n a
ph ng bi ! n ! ngn i nay( g i l ]m ! 3n c a nh ng ng i 'h ng l ^ v coi $
l n i linh !hing nn ch ng ai +7m n canh !7c ho c 3inh 3 ng. Th i I; 8i ! ) $
KaOa'h3!an l v4ng !r ng !m c a phong !ro h p !7c ho7 n;ng nghi p( nh ng v4ng 7! c "
b0i 7 ' l +o n m n i Au7 h o l7nh nn 0 'h;ng l ! vo +i n !Hch Auy ho ch( v1 v y( 0 "
ngoi +n ch6ng 3 ! i( ch ng ai bi ! ! i 'hu v c c bi ! ny. F0i n g n y( nh m ! ) $ "
! b7o a ph ng g i chuy n( !h gi i bn ngoi m i bi ! n ]m ! 3n c a nh ng " $
ng i 'h ng l ^.
Nh ng 3 ' bH 'h;ng ch c !h
Nhi u hn 7 l n !rong b0i 7 cn b b lm ;i u ch n ch n nh !h b chia c ! b ng $ !
l i c a m ng c a lu;n n m 6ng h ng D c - Nam. i u ny 'hi n ng i !a lin - !
! ng n vi c Tr7i ! b b lm ;i b i m ! m ! ph ng !r4ng 'h p v i ng 3 c c a " $ )
a ! !r ng. -Tng c n ni !hm( 3 l ng vin ]bi^ b0i 7 'h;ng ch c vi ngh1n nh
hi n !h y( v1 m ! vi n i( ng i !a cn !h y nh ng chm bi nh; ln 'h;ng cao l m( v y " !
c !h cn c nh ng vin nh v y ang v4i m1nh !rong lng !.
Ngoi ra( n u KaOa'h3!an c7c vin bi 7 c phn b r i r7c( 'h;ng ng u( !h1
-o3!a <ica( ch6ng l i c 3 p > p m ! c7ch r ! c _ !h c( ! o !hnh nh ng + ng h1nh !
h c nh !rn( vu;ng( ch nh !( !am gi7c( l c gi7c u( h1nh !hang cng -4ng m ! hi n "
! ng nh ng c7ch l_ gi i l i 'h7c >a nhau. Trong nh ng !r ng h p nh !h ny( r ! c
!h nh ng g1 hi n nay c g i l chn l_( !h1 mai y l i b coi l !ruy n !huy !. "
Kh;ng ph i +o con ng i ch !7c
Tr c h ! c n ni r ng 7 h1nh c u l m ! hi n ! ng hi m( nh ng cTng c m ! m ! " $
3 n i !rn !h gi i nh -o3!a <ica( F5>ico( DraOil v <umani. /i r i ch6ng
>u ng nh ng n i c -ho n nay 0 c r ! nhi u gi !huy ! v hi n ! ng ny( nh ng "
ch a c gi !huy ! no 3 c !huy ! ph c. Th i I; 8i !( c7c nh 'hoa h c hng huy n "
0 ! ng ] !r ^ +n ch6ng 3 ! i r ng >ung Auanh c7c hn 7 !rn n ! n ! i m ! ] !r ng
+ !h ng^( c !h lm 3ai l c c7c lo i m7y mc v 'hi n cho c !h m i 3inh v ! ho !
ng 'h;ng b1nh !h ng( v1 !h ng i +n cng H! +7m n g n 'hu v c ny. -n !h i
i m !i n I; 8i ! v h u I; 8i ! !h1 'i u l_ gi i gi ! gn( i lo i nh ng vin 7
!rn chHnh l nh ng con m ! vT !r ( c ch c n9ng >7c nh( !hu ph7! 3ng( g i !h;ng !in !
n ] ng ! i cao ! i !h ng^g
Q4 l_ gi i !h no i n a( ng i !a cTng ch bi ! ch c r ng R nh ng vin bi 'h ng l ny !
'h;ng !h l ] !7c ph m c a con ng i^. Hng !ri u n9m !r c( 'hi 3 l ng ng i " hay , "
ng i v n, !rn hnh !inh cn Au7 H! i v ph ng !i n lao ng cn Au7 !h; 3 ( 'h;ng ai "
c !h ch !7c v v n chuy n m ! 'h i l ng 7 'h ng l nh !h ! u 5m n
y r i m ! c7ch h u nh 'h;ng c m c Hch.
10 hRn o ! n nh t th gi i
2. Nr55nlan+( D c i Ty Q ng "an F ch, $.2)%.G&& 'm$ !
$. N5U Nuin5a( Ty Nam Th7i D1nh Q ng "=n+on53ia( Bapua N5U Nuin5a, E&E.%2& 'm$
*. Dorn5o( Ty Th7i D1nh Q ng "=n+on53ia( Drun5i v Falay3ia, )%2.2&& 'm$
:. N c c ng ho Fa+aga3car( n Q ng %E).&:2 'm$ #
%. Dajjin( D c i Ty Q ng( "-ana+a, %&).:%2 'm$ !
G. Suma!ra( ;ng D c n Q ng( "=n+on53ia, :)*.G&% 'm$ ! #
). Hon3hu( Th7i D1nh Q ng( "Nh ! D n, $*&.:%% 'm$
E. /nh Au c $$#.E)& 'm$
#. Pll53m5r5( D c D9ng Q ng( "-ana+a, $2$.GEE 'm$ !
2&. 8ic!oria( D c D9ng Q ng( "-ana+a, $2$.2##'m$. !
i sao J,66n!and ! hRn o -h ng ! ? !
I@! v a l_( i m 'h7c nhau +uy nh ! gi a o v l c a l 'Hch !h c. ? c a nh
nh ! /u3!ralia( c ! ng +i n !Hch 'ho ng )(G !ri u 'm$( v n r ng h n nhi u 3o v i hn " " %
o l n nh !. y !h m hn o l n nh ! l i cn r ng g p 'ho ng :& l n +i n !Hch # "
n c !a. l o g1 v yc
K l c v 'Hch !h c !hu c v o Nr55nlan+( l0nh !h ! !r c a an F ch h $.2)%.G&&
'm$. BhHa D c( Nr55nlan+ gi7p v i D c D9ng Q ngd phHa ;ng( v i bi n Nr55nlan+d phHa ! !
Nam( v i i Ty Q ng v phHa Ty( gi7p v i 5o bi n Qavi3 v v nh Dajjin. Th ph
c a o l Nuu'.
N n nh n m !r n !rong D c D9ng Q ng( Nr55nlan+ c a h1nh v 'hH h u r ! 'h c ! !
nghi !. Ngo i !r v4ng +uyn h i r ng 'ho ng :2&.:%& 'm$( b m ! !on o ph m ! " $
l p b9ng( 'h7 nhi u n i l b9ng vnh c u v 3;ng b9ng. m ! 3 n i( l p b9ng ny +y &
! i :.*&& m@!. Th i !i ! !rn o 'h;ng n nh( nhi u 3 ng m4. Qng h i l u ch y + c
3 n ;ng c a o >u ng phHa nam cu n !h5o nh ng ! ng b9ng l ng l ng !r;i( 'hi n cho
vi c i l i !rn v4ng bi n Auanh o r ! nguy hi m. "
Nr55nlan+ 'h;ng c r ng. Th c v ! !rn o u l nh ng loi ]l4n ! !^ nh ru( a y( c
v l7ch. ng v ! ch y u l g u !r ng( b > ( 3i D c c c( !h r ng( !u n l c. ! !
I p >H E%X 3 +n c !rn o l ng i =nui!( 3 cn l i ng i an F ch v ng i g c
KavbaO "-apba35,. Ngnh 'inh ! Auan !r ng nh ! l ngh 7nh b ! c7. Trong vng $: !
n9m( ! n9m 2#%*( Nr55nlan+ l !hu c a c a an F ch. Hn o ny 0 ginh c
Auy n ! !r vo n9m 2#)#.
o hnh thnh nh th no?
N m >a l c ngoi 'h i( m ! hn o >inh p v i cy c i >anh r n nh ng c; c gi a ! (
b n b n c mnh m;ng. -7ch n hng !r9m 'm( m ! vng !rn 3an h; !r ng mu ! l n !
!rn n n i + ng >anh ng ! cTng ang m ! m1nh ch ng ch i v i 3ng gi i + ng. !
81 3ao ch6ng l loi v y nh c 0
F ! 3 o v n l b ph n c a l c a. Qo v Tr7i ! v n ng( gi a ch6ng v l c a
>u ! hi n + i ! ! g0y ch1m >u ng +o m !hnh o ng9n c7ch v i l c a b ng "
bi n. -7c o i ?oan( H i Nam Trung au c u c h1nh !hnh nh v y. -Tng c
'hi +o 3;ng b9ng !an( m c n c bi n +ng ln lm nh n ch1n c7c ph n lbm bn b i
l c( ch cn l i m ! 3 v4ng ! cao( nh n6i bi n !hnh o.
Ngy nay( ng i !a cn ph7! hi n c +o ch u !7c + ng c a l c !r ng( l c a > y ra "
nh ng v ! ! g0y r ! 3u( r ! l n v c7c v ! ch ! !rong lng ! !rn ra !h5o v ! n ! h1nh
!hnh 7y bi n m i( c m ! 3 m nh v ! l c a phn !7ch ! o ra o c7ch >a l c a. -
Th5o nghin c u( hn o l n nh ! !h gi i Nr55nlan+ 0 phn !7ch ! l c a chu Cu.
T n6i l a
Trong bi n cTng cn r ! nhi u hn o v n 'h;ng ph i l l c a( m l +o c7c +ung nham
v v ! ch ! v n 'h7c ! n6i l a phun ra !Hch ! + i 7y bi n ! o nn. au n o HaUaii
gi a Th7i D1nh Q ng l m ! minh ch ng i n h1nh. -h6ng l m ! +0y n6i l a nh; ln
'h i m ! n c. $
Nh ng o h1nh !hnh !h5o c7ch ny n u 'h;ng c +ung nham v c7c v ! ch ! n6i l a !i p
! c b i p !h1 c !h b 3ng bi n va p m 3 ! l cho n 'hi m ! h n + u v ! !rn ! )
m ! bi n. Tu i !h c a ch6ng ch '@o +i vi n9m !h m chH ch m y !h7ng. Nh ng n u $
v ! ch ! 'h;ng ng ng phun ra v !Hch ! l i lm cho c7c o c !h !Hch ! ng i l n !h1
ch6ng c !h ! n ! i lu +i.
n san h(
San h; cTng l nh ng ng i ]!h >y^ o !Hch c c. -h6ng ! h p l i v i nhau( !i ! ra
ch ! 7 v;i( ! o nn nh ng ]cy^ 3an h; 'h;ng ng ng 3inh 3;i n y n . Sng gi c !h lm
v m ! b ph n c a ch6ng( nh ng nh ng m nh v n l i l p y 'ho ng !r ng !rong -
]r ng 3an h;^ lm cho ch6ng cng !hm ch c ch n. -4ng v i > ng c a c7c 3inh v ! ! !
'h7c( ch6ng !Hch ! l i !hnh nh ng ! ng 7 ng m v hn o m c ng !h ng !rong bi n. )
F c +4 +i n !Hch c a c7c o 3an h; 'h;ng l n( cao nh; ln m ! bi n cTng c h n( $ " $
!h ng ch ! vi n vi ch c m@!( nh ng ch6ng v n c !h ! n ! i v ng vng gi a i %
+ ng.
San h; c !r6 v4ng n c bi n m( !rong v c hm l ng mu i !hHch h p. -h6ng ch c
!h 3 ng nh ng v4ng n c n;ng( 3u vi ch c m@!. -h6ng c n b7m vo 7y bi n c
7 m c ln( v1 !h r ! nhi u o 3an h; c phn b ! i ng gi7p gi i v i l c a(
nh nh ng o 3an h; bn b ;ng D c /u3!ralia '@o +i ! i h n $.&&& 'm. nh ng ! &
n i bi n 3u( 3an h; 'h;ng !h 3inh !r ng( nh ng nh ng n i ! n ! i n6i l a !h1 ch6ng
c !h l y n6i l a lm c 3 ( >oay Auanh n6i l a 3inh 3;i. N u ph n gi a c a n6i l a
ch1m >u ng n c m 3an h; v n !i p ! c 3inh 3;i h ng ln !rn( m ! o 3an h; c h1nh %
vng !rn m gi a l n c. chHnh l c7c vng !rn !r ng c bi ! !rn bi n. ! $ "
ng t, c tnh t, ng nhi t ton c u t;ng !)nE ch>ng ta ph i cD &i n php g? #
-7c nh 'hoa h c 0 a ra hai bi n ph7p ]!hHch ng^ v ]h n ch ^. ThHch ng chHnh l 7p "
+ ng m i bi n ph7p !hHch ng v i 3 !hay i c a 'hH h u( vH + nh >y p "
nh ng v4ng b ng p n c bi n phng !hin !ai +o m c n c bi n +ng cao( !hay
i gi ng n;ng nghi p !hHch ng v i 3 !hay i c a 'hH h u. ]H n ch ^ chHnh l 7p "
+ ng m i bi n ph7p h n ch 3 ph7 ho i c a con ng i i v i 'hH Auy n nh R h n "
ch 3 l ng !h i cacbonic( !hay i ch ! ! nh !han v + u( ra 3 c ph7! !ri n ngu n
n9ng l ng nh n9ng l ng F ! !r i( n9ng l ng h ! nhn( n9ng l ng gi(g Dn c nh $
c n ph i ra 3 c !r ng cy ! o r ng( !9ng !hm !h m cy h6! 'hH cacbon io>i!( cTng
c !h lm gi m hm l ng cacbon io>i! !rong 'hH Auy n. T c !h phng ng a nhi ! "
!i p ! c !9ng ln !rn Tr7i !.
7hi t ton c u nDng !)n cD nh h ng g t i '(i t, ng nhn !o i?
S !hay i 'hH h u !rn Tr7i ! c lin Auan r ! m ! !hi ! ! i cu c 3 ng c a con ng i.
Th;ng Aua 3 Auan 37! v nghin c u 'hH h u !on c u c7c nh 'hoa h c 0 ph7! hi n ra "
h n 2&& n9m !r l i y( nhi ! b1nh Aun !on c u !9ng cao &(% n &(G - v c >u "
!h !i p ! c !9ng. S ph7! hi n ny gy ch6 _ r ng r0i cho con ng i. N9m 2#E# -h ng "
!r1nh ' ho ch m;i !r ng ?in H p au c cn a ra v n ]Nhi ! !on c u !9ng "
ln^ li ! vo ch chHnh !rong ngy ]F;i !r ng !h gi i n9m ^. "
T i 3ao 'hH h u !on c u l i nng lnc Nhn ! lm !hay i 'hH h u r ! ph c ! p( nh ng
c !h chia lm $ nhn ! con ng i v nhn ! ! nhin.
Nhn ! ! nhin cR
Ho ! ng c a F ! !r i bao g mR v ! 5n F ! !r i( !ia l a F ! !r i( v ! 37ngg $ $ $ "
- a + i b9ng h v 3 !hay i c a lu ng 'hH l nh( lu ng 'hH m( n6i l ag
Nguyn nhn c a vT !r nh 3 !hay i ! c >oay chuy n c a Tr7i !.
Nhn ! con ng iR
-h c7c ho ! ng 'h;ng h p lH c a nhn lo i
8H + R Th5o ph7! !ri n c a c;ng nghi p c7c nhin li u ! nh R !han( + u( 'hH !hin " "
nhin !rong nh m7y 0 lm cho hm l ng cacbonic !rong 'h;ng 'hH !9ng nhanh. S !n
ph7 r ng v !h o nguyn c a con ng i lm cho 'hH cacbonic !9ng cao v l ng o>y m
r ng v !h o nguyn ! o ra H! i r ! nhi u. KhH cacbonic cng ngy cng !9ng l !r ng i
ng9n 'h;ng cho nhi ! gi m >u ng. "
Hm l ng cacbonic !rong ! ng 'hH Auy n !9ng m nh 3 gy ra hi u ng nh 'Hnh. K ! * "
Au 7nh F ! !r i c !h chi u >u ng Tr7i ! !rong 'hi nhi ! gi m >u ng v nhi ! $ " "
!rn Tr7i ! cng ngy cng nng ln.
Hi n nay( m i n9m l ng 'hH cacbonic !rn Tr7i ! !9ng v i ! c &() ppm. T y "
ch6ng !a c !h !Hnh c n !h p ' *& c a !h ' II=( nhi ! b1nh Aun !rn Tr7i "
! 3 !9ng ! 2(% n :(% - 3o v i hi n nay. ?6c n c bi n 3 !r nn r ! nng( * " *
m ! n c bi n 3 !9ng &($ n &(: m@! c ng !hm + i b9ng h !an ra( m c n c bi n 3 $ * *
cng !9ng cao( c 'h n9ng c7c v4ng v5n bi n 3 b l !( lm cho m;i !r ng ! nhin v h * "
3inh !h7i b ph7 ho i( m i !hin !ai nh b0o( m a ro( 3ng !h n( 3 c nng(g 3 lin !i p *
> y ra v 5m l i ! n !h ! 'h;ng !h l ng !r c c cho c7c ngnh 3 n >u ! nh n;ng
nghi p( lm nghi p( ch9n nu;i v 7nh b ! cTng nh cu c 3 ng c a !on nhn lo i. - " " !
ng i coi l ]Thin !ai c a chi n !ranh h ! nhn^.
1i u ng nh -nh ! g? #
F4a ;ng phHa D c !r i bu ! gi7( cy c 'h; c n. Nh ng !rong nh 'Hnh l i m 7p nh !
m4a >un( 'h p n i cy c >anh ! i c nh 3 c r ! 3inh ng. y l nguyn nhn g1 v yc ! !
Th1 ra 'Hnh c m ! c i m c !h4( n c !h cho b c > F ! !r i chi u vo !rong $ $ $
phng 'Hnh( l i c !h ng9n ng a b c > nng !rong nh 'Hnh l ! ra ngoi ! o ra b u 'h;ng
'hH !rong nh 'Hnh cng ngy cng m 7p.
Trn !h c ! ( Tr7i ! ngy nay cTng ang !r !hnh ]m ! nh 'Hnh l n^.
Trong 'h;ng 'hH bao Auanh Tr7i ! ngoi 'hH Ni! ( Z>i cn c r ! nhi u 'hH 'h7c nh
-acbonic( F!an( -lorua( [lorua( hyrocacbon( v.vg Nh ng 'hH ny c !7c + ng ! ng !
nh 'Hnh( n c !h lm cho b c > 3ng ng n c a F ! !r i chi u Aua. Nh v y 7nh F ! ! $ $
!r i 3 !r c !i p chi u >u ng m ! ! lm cho nhi ! Tr7i ! !9ng cao. ng !h i * $ "
nh ng 'hH ny l i c !h h6! b c > nng !o ra ! m ! !. i u ny ni ln n9ng l ng $
b c > vo !h1 + m !o ra !h1 'h. Hi n ! ng ny r ! gi ng hi n ! ng !rong nh 'Hnh. . " "
-on ng i 0 g i hi n ! ng ny l hi u ng nh 'Hnh( 'hH -Z$ ng vai !r ch y u( vai " "
!r c a c7c 'hH 'h7c ch chi m 'ho ng 2eE.
Hi u ng nh 'Hnh + n n nhi ! Tr7i ! !9ng cao. Tring !h i gian ! n9m 2E%& n " % "
n9m 2#EE( n ng -acbonic !rong 'h;ng 'hH 0 !9ng $%X. Th p ' E& c a !h ' II(
nhi ! b1nh Aun c a Tr7i ! cao h n &(G - 3o v i !h ' !r c. N u nhi ! Tr7i " "
! !i p ! c !9ng cao nh hi n nay !h1 h 3inh !h7i c a Tr7i ! 3 m ! !h9ng b ng v gy " " *
ra !hin !ai.
#Ri , ng` / n th nh n c a thi)n nhi)n
F ! v4ng my >o7y 'h ng l !rn b u !r i >7m > ! v n +i chi c vi h6! ngo n ngofo
>u ng m ! !. N c !h >@ !oang chi c ; !; ! i 2& ! n( b m ! !o nh % ! ng ! chn ln $
n nh n6i( v ch !rong nh7y m ! 0 n@m v9ng m ! !oa !u ho i >a 'ho ng $ cy 3 g !
]Hung !h n^ chHnh l vi r ng.
8i r ng l hi n ! ng m ! lu ng 'h;ng 'hH l n >o7y !rn m r ng ra ! m ! 7m my "
+;ng >u ng ! i m ! !. ng 'Hnh c a vi r ng c !h !hay i ! m ! vi ch c m@! $
n $ cy 3 ( !rung b1nh l vo 'ho ng %& m@!.
8i r ng h1nh !hnh b7n c u b c !h ng ! o ra gi >o7y ng c chi u 'im ng h ( !
>ung Auanh m ! !m c 7p 3u ! 'h;ng 'hH c c ' !h p. b7n c u nam( gi h1nh !hnh vi &
r ng i !h5o chi u 'im ng h . 8 n ! c gi ! i a c !h ! i 2$& h 2%& 'm e h.
Bh n l n vi r ng c h1nh !hnh ! m ! + ng my +;ng c bi ! g i l my +;ng !Hch $ "
i n. F ! 7m my +;ng !Hch i n c !h '@o +i !rong vi gi ( >o7y !rn !rong v4ng c " "
ng 'Hnh ! 2& h 2G 'm( chu +u hng !r9m + m v 3inh ra m ! 3 ] ng h6!^ 'h ng l $
nh v y.
-7c nh 'hoa h c cho r ng vi r ng c h1nh !hnh gi a m ! v4ng c lu ng 'hH nng i
ln v m ! v4ng c lu ng 'hH l nh i >u ng. D c u !in l Au7 !r1nh ! ng !7c gi a
nh ng c n +;ng h ng ln !rn v gi. - n +;ng ny l m ! lu ng 'hH nng m( c ,
nng ln 'h i m ! ! !rong Au7 !r1nh h1nh !hnh b0o. S ! ng !7c 'hi n cho ! ng 'hH $
nng i ln >oay !rn !rong 'h;ng !rung. Niai o n hai l 3 ph7! !ri n c a +ng 'hH l nh +i
chuy n !h5o h ng i >u ng m ! ! phHa bn 'ia c a c n b0o. T c +ng 'hH i $
>u ng c !h v ! Au7 2G& 'm e h. 8i r ng lo i y u h n c !h c ! o ra ngoi bi n.
-h6ng !h ng >u ! hi n !rong c7c v4ng n c nhi ! i. " "
8i c o ! c gi c a vi r ng m ! c7ch !r c !i p l v; c4ng 'h 'h9n( b i n c !h ph7 "
hu nhi u !h >u ! hi n !rn ng i. N9m 2#)2( ;ng Th5o+or5 [uJi!a( m ! nh 'hH "
! ng !hu c i h c -hicago 0 ch ! o ra m ! h !h ng phn bi ! c p c a vi r ng " "
+ a !rn vi c o !7c h i c a n i v i nh ng c;ng !r1nh nhn ! o. Thi ! b c g i l "
cn [. m nh c a vi r ng !9ng + n ! [& h [%. 8i r ng y u nh ! "[&, c !h ph7 hu
ng 'hi v c7c bi n hi u( !rong 'hi c p m nh nh ! "[%, ch6ng c !h !h i bay nh ng "
c9n nh 'h i mng.
F l n i c 3 l ng vi r ng !rung b1nh m i n9m cao nh ! !h gi i( 'ho ng E&& c n. '
/u3!ralia > p !h hai. 8i r ng cTng > y ra nhi u n c nh Trung au c( Nga( n ( #
/nh v c.
Tr n l c >o7y vi r ng ! i ! nh ! F > y ra ngy 2Ee&*e2#$%. -4ng m ! l6c ) vi r ng " '
>u ! hi n * bang =llinoi3( Fi3rou3i( =n+iana lm ):& ng i !hi ! m ng v ph7 hu nhi u " "
c u !r6c h ! ng. F ! !h m ho vi r ng 'h7c cTng 7ng nh 'h;ng '@m > y ra vo ngy
&*e&:e2#):( n l ! p h p c a 2:E vi r ng nh ( gi ! ch ! *2% ng i ! b c /labama n !
bang Zchio.
Trong !h i gian +i n ra vi r ng( m i ng i ph i ngay l p ! c !1m n i !r6 n !rong m ! . ,
!ng h m hay n i 'Hn 7o c a !o nh nh phng h p( phng ! mg Tuy ! i !r7nh !r6 n ! " ,
!rong >5 h i v nh +i ng b i ch6ng c !h b !h i bay b ! c l6c no. Kh;ng nn
!rong nh ng nh l n c m7i r ng nh !hHnh phng hay 3iu !h1 l nh ng n i + b 3 p . .
N u ang ngoi ng( b n nn chui >u ng m ! c7i r0nh hay m ng 3u v ch5 u
c n !h n 'h i b !h ng +o ! 7 r i >u ng. ,
# sao -hi & vo t !i n th c ng c a &3o gi ' Lu ng nh ng ' a ! n !
-h(ng ng ng?
D0o l vng !rn 'hH l n nhi ! i >oay !rn + + i !rung !m 'hH 7p !h p bao Auanh. Sau "
'hi i vo ! li n( c n b0o ch u nh h ng c a ma 37! m ! ! 'h;ng b ng ph ng( 3 c $ )
gi + n + n gi m >u ng( v n ! c 'hH 7p nhanh chng !9ng ln. Nh ng !rn cao( b0o v n %
!h i bao Auanh !rung !m 'hH 7p !h p( lu ng 'h;ng 'hH c m cao( nhi ! cao !h i ! , "
bi n v n ang ln cao v ng ng ' ! l i( 'h;ng ng ng ! o ra c7c gi ! m a. N u lu ng %
'h;ng 'hH m ! g p ph i n6i cao( 3 n n6i n gi 'hi n cho b0o cng !9ng !hm ! c , $
v 3 ng ng ' !( m a l n n i y cng !hm + + i h n. - l6c 3au 'hi b0o b vo
! li n( ]m !^ n !h c 3 'h;ng cn mu n ho ! ng g1 n a( 'h;ng nh ng 3 c gi "
gi m i( ngay c !rung !m 'hH 7p cTng chuy n ng ch m + n !h m chH l !h ng ch
+ ng l i Au n Auanh m ! ch ( m a l n ch !r6! >u ng c4ng m ! n i !rong m y ngy ,
m y m li n. T1nh !r ng l ! l i ng nhin l cng !hm !r m !r ng. Hi n ! ng m a "
c bi ! l n ! nh H Nam ph i h ng ch u nh 0 ! ng ni !rn chHnh l hi n ! ng $ " "
c ! o !hnh b i !rung !m 'hH 7p !h p 3au 'hi c n b0o vo ! li n ch Au n Auanh ,
m ! ch !rong m y ngy li n.
# sao ng di chuy n c a &3o ! i tun th6o ' t *uy !u t nh t nh?
Sau m i l n lin ! c ngh5 b7o c7o v !rH !rung !m b0o( b n h0y 7nh + u v !rH c a c n b0o
!rn b n ( b n 3 ph7! hi n ra r ng( ! ! c m i !uy n ng i c a !rung !m c n b0o( * "
!uy cTng c m ! 3 !hay i( nh ng !rn c b n v n l !uy n ng c h1nh parabol v %
!uy n ng !h ng( b0o +i chuy n r ! c Auy lu ! !rn Tr7i !. )
Q b7o c a i 'hH ! ng !hu v9n !rn c b n l + a vo Auy lu ! +i chuy n c a b0o
a ra + b7o.
- hai lo i l c 'hi n cho b0o chuy n ng( l n i l c v ngo i l c. N i l c l l c 3inh
ra !rong b n !hn b0o. 81 b n !hn b0o l lu ng 'h;ng 'hH >o7y !rn ng c v i h ng c a
'im ng h ( ph ng h ng chuy n ng c a ! ng ch ! i m !rong lu ng 'h;ng 'hH 0
ch u nh h ng c a hi n ! ng Tr7i ! ! Auay Auanh v ph7! 3inh ra ph ng h ng "
l ch. T7c + ng c a ph ng h ng l ch ny b7n c u D c( lm cho c7c ch ! i m !rong " " !
lu ng 'h;ng 'hH c >u h ng chuy n ng l ch v phHa bn ph i( h n n a( v ngy "
cng cao( !7c + ng c a h ng l ch ngy cng l i h i( i u ny 'hi n cho gi b0o ! "
h ng D c !h i 3ang h ng Ty v n c nhi u ch ! i m !rong 'h;ng 'hH 0 + ch chuy n !
m ! l ng 3ang phHa D cd gi b0o ! h ng Nam !h i 3ang h ng ;ng v n c H! ch ! !
i m !rong 'h;ng 'hH 0 + ch chuy n m ! l ng 3ang phHa Nam. Nh !h ( ch ! l ng c a
'h;ng 'hH phHa Nam c n b0o l n h n phHa D c( b0o c !r ng l ng ! nh + ch chuy n !
h ng D c. Tr ng l ng ! nh ny c !h Auy vo n i l c ch y u !rong ng +i chuy n !
c a c n b0o. Ti p !h5o( 'h;ng 'hH !rong 'hu v c b0o l 'h;ng 'hH bay ln cao. Kh;ng 'hH
!rn cao + i !7c + ng c a l c -oriori! "!7c + ng chuy n ng !h5o ph ng l ch c a Tr7i "
!,( c >u h ng chuy n ng 3ang h ng Ty( y cTng c !h Auy vo n i l c c a
b0o. T7c + ng ! ng h p c a hai lo i n i l c ny 'hi n cho b0o c >u h ng chuy n ng
h ng D c l ch Ty. ! "
Ngo i l c l ng l c !h6c y c n b0o 'hi lu ng 'h;ng 'hH bao Auanh c n b0o v n ng ,
!rn m ! Aui m; l n. 8o m4a h v m4a !hu( !rn bi n Th7i D1nh Q ng !h ng c m !
lu ng 'h;ng 'hH 7p cao c l p "!h ng c g i l 'hH 7p cao ph nhi ! i,( h ng gi "
b n b 'hH 7p cao ny c m i Auan h v i con ng +i chuy n c a b0o. D0o 3inh ra "
v4ng ph c n phHa Nam c a 'hH 7p cao Th7i D1nh Q ng( c gi ;ng !h i !h l
c n b0o !h nh hnh h ng v phHa Ty.
N i l c v ngo i l c ' ! h p l i v i nhau 'hi n cho ph ng h ng +i chuy n c a c n
b0o !h ng !h5o m ! Auy lu ! nh ! nh. Nh ng !rong Au7 !r1nh +i chuy n c a n ch u nh
h ng r ! l n cu 7p cao ph nhi ! i bi n Th7i D1nh Q ng. Trong !h i ' u( b0o "
m ! Nam c a cao 7p ph nhi ! i( n !h ng +i chuy n !h5o h ng Ty D c( m ! 'hi $ " !
n v4ng v5n phHa Ty c a + i 'hH 7p cao ph nhi ! i( 3 !i n vo phHa Ty D c c a " * !
!rung !m 7p cao ph nhi ! i( l6c ny( ngo i l c m n !hu c 3 !hay i( !h6c y " * ,
n chuy n 3ang h ng ;ng( c4ng ' ! h p v i n i l c( 'hi n cho ph ng h ng c a b0o
chuy n 3ang h ng Ty D c. Qo c ng c a 7p cao ph nhi ! i( '@o +i v phHa Ty ! "
v !hu h p phHa ;ng( c4ng v i !1nh !r ng ng ! Au0ng 'h7c nhau nn !uy n ng i ( !
c a b0o cTng 'h;ng gi ng nhau. N u + i 7p cao ph nhi ! i +i ra phHa Ty ng !h i "
c !9ng c ng( ng i c a b0o cTng l ch 3ang h ng Nam( !i n !h ng 3ang phHa " )
Tyd n u + i 7p cao ph nhi ! i phHa D c c a b0o lui 3ang phHa ;ng ho c ! o n( " ! $
b0o c !h +i chuy n 3ang phHa D c n i c ch ! g0y ho c phHa Ty v4ng 7p cao( 3au ! $
chuy n ng vng 3ang phHa ;ng D c. Ni !m l i( ng i c a b0o c h1nh !
!hnh !h5o ng Barabol.
Trong Au7 !r1nh +i chuy n( b0o v a >oay chuy n v a i( m 'hu v c gi l n c a n cng
+i chuy n cng l n( 'hi c h1nh !hnh !rn v4ng bi n nhi ! i( ng 'Hnh c a n r ! "
l n( ! 'ho ng 2&&.&&& m@!( 3au + n + n c ph7! !ri n( 'hi +i chuy n n i ph c n
*& v D c( ng 'Hnh !9ng g p 2& l n 3o v i ng 'Hnh ban u( 3au l i !i p ! c !
+i chuy n ln phHa !r c( l c c a b0o v1 !h gi m + n( ph m vi c a gi cTng gi m
>u ng( cu i c4ng l m ! h n. )
D1nh !h ng b0o ch i Aua v4ng 37! bin gi i Trung au c( 3au +i chuy n 3ang Nh !
D n( cho nn n ch nh h ng n c7c ! nh au ng ;ng( H i Nam( au ng Ty( i
?oan( Bh6c Ki n( Tri ! Niang( Niang T; v !hnh ph Th ng H i. v4ng +uyn h i &
S n ;ng v b7n o ?iu ;ng cTng c l6c ch u m ! 3 nh h ng( nh ng b0o r ! H! 'hi
nh h ng n c7c ! nh phi7 D c v c7c ! nh !rong n i a. -h c 'hi v4ng ph c n phHa !
Ty c a + i cao 7p ph nhi ! i Th7i D1nh Q ng vo 'hu v c Niang Nam Trung "
au c !h1 b0o m i vo v4ng +uyn h i ;ng Nam v !i n vo v4ng n i a.
81 3ao 3au 'hi b vo ! li n( c ng nhanh chng y u i cn m a l n !h1 'h;ng
gi mc Qapan
D0o c 3inh ra !rn bi n( m ! c n b0o !r ng !hnh c 3 c gi v; c4ng l n( 3 c gi !
c p 2$ !r ln c !h b c u ng n 3ng ln m y ch c m@!( !h i bay b ! c chi c >5 l n
no c ! i !r ng ln ! i c v n ! n.
Sau 'hi b vo ! li n( b0o v n m9c 3 c ph7 ho i c7c 'hu v c v5n bi n( 7nh b ! %
g c cy( lm nh( !h i bay hoa mu. Nh ng m ! 'hi 0 !i n 3u vo !rong l c a( ch u
nh h ng c a l c ma 37! v i m ! !( ! c gi + n + n b gi m nh >u ng( c ng $
cTng y u + n. ?6c ny n m i !r6! m ! c n m a l n >u ng m ! ! 'hi n cho n6i l ( $
'h p n i y n c( ph7 ho i 'f( ng ru ng ng p y n c. - l n 3au 'hi b0o !
b vo ! li n( m ! ! nh c7ch >a bi n nh H Nam( !rong vng m y ngy li n ! nh
ph i h ng m ! l ng m a nh !r6! >u ng h n 2&&& mm 'hi n cho c m y huy n g p " $
!1nh c nh nh c a ng p n c n nh.
H t &3o ! ng giD "
D0o !h c ch ! l m ! 'h i 'h;ng 'hH Auay !rn c ph m vi r ! l n( n v a >oay v a +i
chuy n. T i !rung !m c a b0o( 7p 3u ! 'hH r ! !h p( !rong 'hi 'h;ng 'hH >ung Auanh
>o7y r ! nhanh Auanh !m( ng c chi u 'im ng h g
Kh;ng 'hH ! ng !h p v a Auay v a v !rung !m 7p 3u ! !h p( ! o ra m ! !m b0o
h1nh !rn c ng 'Hnh 'ho ng :& 'ilom@!( !h ng c g i l m ! b0o. Qo c7c +ng 'hH !
bn ngoi m ! b0o Auay !rn r ! g p ! o ra l c ly !m( 'hi n 'h;ng 'hH 'h m l ! vo !
c v4ng bn !rong. -hHnh v1 !h m ! b0o nom nh m ! chi c ng n c +o m ! vng !
! ng b ng my bao b c( bn !rong n 'h;ng 'hH + ng nh 'h;ng Auay v gi cTng r !
y u !.
Tr i Auang my ! nh
Kh;ng 'hH bn ngoi m ! b0o v a Auay v a !i n v !rung !m c 7p 3u ! !h p( mang !h5o !
r ! nhi u h i n c. Qo 'h;ng !hm nh p c vo m ! b0o( n ph i b c ln >ung Auanh !
v4ng ny( h1nh !hnh nn m ! 7m my cao ng ! ph1nh !o mu >7m > ! v ! >u ng
nh ng c n m a nh !r6!. Trong 'hi ! i m ! b0o l i >u ! hi n +ng 'hH i >u ng( nh ! "
!h y !r i Auang( m a ! nh( !h m chH ban m cn nh1n !h y c nh ng ch4m 3ao l p
l7nh !rn 'h;ng.
F ! b0o !h ng 'h;ng c my ho c r ! H! my nn !rn nh ng nh ch p ! v !inh >u ng( ! $ "
n c ghi l i nh m ! i m !rn nh mu 5n. Sau 'hi m ! b0o +i chuy n Aua r i( !h i !
!i ! r ! > u l p l i v ph7! 3inh ra m a !o( gi l n. $
!rong m ! b0o( !h ng hay c nh ng n chim r ! ;ng bay l n. Nh ng con chim & !
bi n ny 0 b nh ng +ng 'hH cu n + ! vo b0o v v; !1nh nh v y m !1m c m ! n i
!r7nh gi !uy ! v i. - nh ng !r ng h p c n b0o +i chuy n 0 5m !h5o nh ng n chim "
nh v y ! i nh ng mi n r ! >a.
Nh ng bi n l i 3;i 3 c
Trong m ! b0o !uy !r i Auang gi l ng nh ng 3ng bi n !h1 l i c bi ! hung + . ! $ $ "
l v1 'hH 7p ! i !m b0o r ! !h p 3o v i >ung Auanh n. Nh ng !hH nghi m cho !h y( 'hi ! " $
m ! c c n c vo !rong chi c chu;ng !hu !inh r i h6! + n 'h;ng 'hH !rong chu;ng ra( l6c
'h;ng 'hH 0 !r nn r ! lo0ng( 7p 3u ! gi m ! i m ! m c nh ! nh !h1 n c !rong c c 3;i
3 c n i b ! ln ! a ch ng ! ln b p m un v y. -ho nn nh ng n i !m b0o i b $
ln b ( 3ng bi n !h ng +ng ln r ! cao v gy ra nh ng !hi ! h i !o l n. "
# sao n>i Bh> S" v n cao -hc th ng?
Di u ! ng c a ! n c F ! !r i m c - ng n n6i Bh6 S !uy ! m - lu nay v n 'hi n $ " ' %
c7c nh 'hoa h c !h c m c. - c7i g1 h i bH n n i yR Ng n n6i ny Au7 !o v ho ! ! ! ,
ng Au7 m nh 3o v i v !rH c a n.
Bh6 S n m !rn m ! i h6! ch1m( l ranh gi i gi a hai m ng !h ch Auy n. T i y(
m ng !h ch Auy n Bhilippin5 ch1m >u ng bn + i Nh ! D n. au7 !r1nh ny lm nng
ch y 7( ! o ra r ! nhi u !6i +ung nham nh .
Th;ng !h ng( c7c n6i l a h1nh !hnh !rong nh ng 'hu v c nh v y c >u h ng yn !nh
"H! 'hi phun !ro, v !h ng b@ nh ( n gi n b i ch6ng 'h;ng nh n c l ng
magma c n !hi ! !o ra v ho ! ng m nh h n.
Nh ng ng n n6i Bh6 S l i cao b ! !h ng( v ! o ra v ! li u v i ! c 'ho ng 2&.&&& "
'ilom@! 'h i 3au 2&&.&&& n9m( l n h n c7c n6i l a 'h7c i u 'i n ! ng ! . Thm n a( "
+ung nham c a n l i h i gi ng v i lo i c ! o ra c7c +0y n6i gi a i + ng "n i
hai m ng !h ch Auy n !7ch r i nhau( magma + i 3u phun !ro ln,.
Ng i !a 0 'h7m ph7 ra m ! v ! ]r7ch^ !rong m ng !h ch Auy n bi n Bhilippin5 ngay
bn + i chn n6i Bh6 S. T v ! r7ch ny( m ! l ng l n man!i 0 +ng ln( l p y
'hoang ch a +ung nham c a ng n n6i( 'hi n cho n6i l a cao !hm v ho ! ng m0nh li ! "
h n c7c anh ch 5m c a n. 8 ! r7ch ny c ! o ra 'hi hai m ng l c a g n va
vo 'ho ng $ !ri u n9m !r c y. "
u ,a nh n>i & ng? +
Q4 l 'h7ch +u l ch hay !hu !h c 'inh nghi m( m i 'hi ng i !rn !u !hu i Aua mTi "
H o 8 ng phHa Nam chu Bhi( !h ng b ]h6! h n^ b i m ! ng n n6i c nh ph ng l )
nh m ! bn( !hu c lo i n6i c c hi m !rn !h gi i. $
v4ng T Iuyn( Trung au c cTng c lo i n6i ny. 81 3ao ch6ng l i b ng nh c ai g ! &
o v yc *
l +o ! ng nham !h ch b ng ph ng ph7! !ri n m h1nh !hnh. Trn 7y bi n( 7y h v )
v4ng ng b ng r ng ! !h i i Th7i vi n c ( n c ch y 0 lm l ng ng nhi u ! ng . !
! c7!( b4n v 7 cu i. aua bao nhiu n9m !h7ng( nh ng ! ng ! ! i v n + n + n !Hch
! l i( ngy m ! +y( ch c( r i ! ng b c ho7 !hnh ! ng !h ch Auy n c ng r n nh ! !
ngy nay.
Sau v Tr7i ! > y ra nh ng v n ng nh; ln m ! c7ch ch m ch p. -7c ! ng !h ch
Auy n ny ! 7y n c nng ln ! ng i n nh( nn gi c !r ng !h7i b ng ph ng. )
< i !rn ! ng !h ch Auy n b ng ph ng >u ! hi n nh ng con 3;ng( con 3u i l n nh . ) "
-7c +ng n c ny >i mn + n !h5o c7c r0nh( h1nh !hnh nh ng v4ng n6i ho c g i $
nh p nh;. N u nh c a ch6ng l m ! ! ng !h ch Auy n c ng r n( 'h b >m !h c ph7 !
ho i !h1 3 gi c !r ng !h7i b ng ph ng lu +i( cn hai bn + c ng nh b c ! ng. * )
Tuy v y( m ! 3 ng n n6i 'h;ng c c7c i u 'i n !rn( nh ng nh c a ch6ng cTng b ng "
ph ng( >a !r;ng nh m ! c7i bn vu;ng. - c7i l +o 7 baOan nng ch y ! n6i l a phun ra )
ch5 ph m !hnh( c c7i l i l +o nham !h ch ' ! !inh ! >a > a( 3au b >m !h c phong
ho7 lu +i m !hnh.
# sao giD th i !)n th ng cD t, n to t, n nh ? i u ny ph i & t u &n t s ! "
v n ng h n !o n c a -h(ng -h )
D n nh ! nh ! ng ch6 _ 'hi b i bay ! a ! ng 'hi !h ng bay cu n cu n ln phHa
!rn( gi ! 3 ng !rong mn 3 ng !h ng b !h i bay ! phHa( l7 r i ngoi gc ! ng !h1
!h ng r i >u ng >oay !rn !h5o chi u gi. T ! c nh ng i u ny ni ln 3 + ch chuy n
c a 'h;ng 'hH 'h;ng ph i + a vo ph ng !uy n !h ng( m l 3 v n ng 'h;ng !h5o )
Aui ! c c a vng >o7y l n nh . S v n ng 'h;ng !h5o Aui ! c ny l 3 v n ng h n ! !
lo n c a 'h;ng 'hH.
Khi b ! u( 3 v n ng ny h1nh !hnh u !in n i !i p >6c v i c7c v ! !rn m ! !. ! $
Qo b m ! Tr7i ! g gh ( 'h;ng b ng ph ng( ! c +i chuy n c a c7c lu ng 'h;ng $ )
'hH nh 'hi !i p >6c v i b m ! Tr7i ! 'h;ng nh ng b gi m !7c + ng ma 37! v i b $
m ! Tr7i ! + n n ! c gi gi m( m cn c !h ph7! 3inh nh ng 'h7c bi ! + n n $ % " %
3 n 3inh ra c7c >o7y !rn 'h;ng 'hH l n nh . -hi c l7 r i >u ng >o7y !rn phHa gc
! ng chHnh l +o lu ng 'h;ng 'hH !rong Au7 !r1nh chuy n ng b b c ! ng 'ia ng9n l i(
nh ph i h ng n phHa r1a b c ! ng( ! o !hnh vng >o7y h1nh !r;n c. -Tng gi ng
nh !h ( gi 'hi g p v ! !r ng i nh nh cao ! ng( n6i i( cTng c !h h1nh !hnh nn $
c7c vng >o7y 'h;ng 'hH l n nh . 8ng >o7y 'h;ng 'hH cn !h ng h1nh !hnh nh ng
'hu v c m m ! ! h p !h c nhi ! l ng 'h;ng ng u( 3 n 3inh ra i l u c c $ "
b ( ho c gi a hai lu ng 'h;ng 'hH c v n ! c +i chuy n 'h;ng gi ng nhau ho c ph ng $ $
h ng !r7i ng c nhau. -ho +4 vng >o7y c 3inh ra ! nguyn nhn no !h1 ch6ng v a
!i n ln phHa !r c v a >o7y !rn c4ng v i ph ng h ng chHnh c a lu ng 'h;ng 'hH(
!rong Au7 !r1nh !i n ln phHa !r c v a Au y nhi u v a !hay i h1nh + ng( ' ! h p ho c . $
'hu ch !7n. ?6c ny( i v i ch nh !h 'h;ng 'hH m ni( !uy n v n v n ng + ch %
chuy n !h5o c4ng m ! h ng( nh ng i v i lu ng 'h;ng 'hH nh m ni( !h1 3 chuy n
ng c a ch6ng l 3 chuy n ng !h5o !uy n g p 'h6c l6c nhanh( l6c ch m 'h;ng !h5o
m ! Aui ! c no. i v i m ! a i m nh ! nh( !h5o 3 +i chuy n 'h;ng ng ng c a 3 !
Aua l i nn r ! nhi u vng >o7y !o nh 'h;ng gi ng nhau( h1nh + ng 'h7c bi !( bi u hi n " "
r ! rb !r n !h1 m nh !r n !h1 nh . (
nh ng n i c b m ! Tr7i ! g gh ( l c ma 37! l n( 3 v n ng + ch chuy n m nh( & $
!r n !Hnh c a gi cTng l n. 81 !h ( !r n !Hnh c a gi !rong ! li n !h ng m nh h n
v4ng bi n( 'hu v c n6i m nh h n b1nh nguyn. Ngoi ra( !r n !Hnh c a gi cn nh ng
m i lin h l n nh v i b n !hn ! c c a gi( ! c b1nh Aun cng l n( !r n !Hnh gi "
cng m nh( 3 3ai 'h7c gi a ! c gi ch p m ! v i ! c gi b1nh Aun ngy cng l n. !
# sao giD th i !>c ' nh !>c nh ? ! ,
Ni !h i !h ng c !r n m nh !r n y u( r ! H! 'hi gi !i n ln phHa !r c c4ng m ! ! c .
Trong b n !in 'hH ! ng( b7o c7o 3 c gi !o nh !h ng c p % - c p G(gi c p ) ( chHnh l
ni rb c !Hnh c a gi. - p %( c p G ch 3 c gi b1nh !h ng( ! ng ng v i ! c gi $
b1nh Aun ! E -2&() m e 3 ho c 2&(E - 2*(E m e 3( !r n gi c p ) ! ng ng v i ! c $
gi !rong nh7y m ! ! 2*(# - 2)(2 m e 3. Th5o Aui nh c a i 'hH ! ng Trung au c( 'hi !
o c ! c gi( !h ng nh ! 3 + ng ! c gi b1nh Aun l $ ph6!. - l6c cTng c9n c
vo nh ng yu c u 'h;ng gi ng nhau !Hnh !o7n ! c gi b1nh Aun l 2 ph6! ho c 2& $
ph6!. -n nh ng !r n gi c ! c gi l n nh ! !rong m ! 'h;ng gian ng n !h1 c g i !
l ! c gi ch p m !. !
# sao giD t,)n cao th i ' nh h n d i th p? !
-h6ng !a !h ng ng !rn l u cao ho c !rn !h7p cao 3 c m !h y gi m nh h n !rn $ *
m ! !( c !h !h y r ng ! c gi m nh !h5o cao. ? y !hnh ph D c Kinh lm vH $ !
+ ( 'hi ! c gi cao 2& m@! l 2(2 m e 3( cao %& m@! l *(G m e 3( cao 2&&
m@! l :(: m e 3( cao 2%& m@! l :(# m e 3( n u nh cao cng !9ng !h1 gi cng m nh
h n( c nh v y n m ! cao nh ! nh !h1 + ng( cao ny c Auy ! nh b i
i u 'i n 'hH h u l6c . "
Ni n i cao !h ng !h i m nh h n gi n i !h p( !h nh ng 3 chnh l ch v ! c "
gi n i cao v ! c gi n i !h p ph !hu c vo !1nh h1nh !h i !i !. 8o nh ng ngy
n ng + i 7nh 37ng F ! !r i chi u m nh( i l u !rong 'h;ng 'hH cTng m nh( l6c ny 3 ! $
chnh l ch v ! c gi n i cao v n i !h p l 'h;ng 7ng ' ( chHnh l ! c gi "
n i cao !uy l n !h1 ! c gi n i !h p cTng 'h;ng h nh . 8o nh ng ngy !i ! !r i m
u( 7nh 37ng F ! !r i chi u >u ng ! ng i y u( i l u 'h;ng 'hH y u ( l6c ny 3 $
chnh l ch ! c gi n i cao v n i !h p ! ng i l n( chHnh l ! c gi n i !h p "
! ng i nh !h m chH 'h;ng c gi nh ng n i cao gi v n ! ng i l n. %
81 3ao gi n i cao l i m nh h n gi n i !h pc D i v1 'h;ng 'hH v n ng lu;n ch u
nh h ng c a l c ma 37!( lu ng 'h;ng 'hH !rn m ! ! ch u !7c + ng r ! l n c a l c ma $
37!( c bi ! l nh ng v4ng i n6i 'h;ng b ng ph ng( 'h;ng 'hH r ! + h1nh !hnh $ " ) .
chuy n ng >o7y. -4ng v i cao !9ng ln( !7c + ng l c ma 37! gi m( ! c gi cTng
!9ng. -4ng m ! 'hu v c( nhi ! 'h;ng 'hH g n m ! ! cTng 'h;ng gi ng nhau( c " $
ch cao ch !h p. Nh v y( m ! n c !rn c4ng cao !h1 nhi ! 'h;ng ng u( + n $ " %
n 'hH 7p 'h;ng ng u " g i l 'hH 7p n c !hang,( lm cho ! c gi m nh ln.
JiD th i nh th no? !
- bay !rong gi( !huy n bu m ch y b9ng b9ng( m ! n c + p + nh( 3ng v m m( g $
Nh ng i u ny u +o gi gy ra. Khi vui v ( n i ch m r0i ! ng b c( nh nhng u 0 (
a cnh li u( 'hi n i gi n( n ch y nh y lung !ung( lm cy l ! nh. .
8 y gi !h ng !h i nh !h noc
T c ng c cu ]nhi ! c c 3inh phong^" 'hi nng Aua 3 n i gi,( cu ni ny r ! c _ " *
ngha. F ! !r i chi u >u ng Tr7i !( +o !Hnh ch ! b m ! Tr7i ! 'h7c nhau cho nn $ $
m c ch u nhi ! cTng 'h7c nhau( nhi ! 'h;ng 'hH c7c v4ng c n i cao n i !h p. " "
Nh ng v4ng nhi ! cao( 'h;ng 'hH ph1nh ra( m ! 'h;ng 'hH !hu h p( 'hH 7p !h pd " (
ng c l i(nh ng v4ng nhi ! !h p( 'h;ng 'hH co l i( m ! 'h;ng 'hH + y c( 'hH 7p " $
!9ng cao. Qo 'hH 7p gi a hai v4ng chnh l ch nhau nn 0 3 n 3inh ra m ! l c ! n i c 'hH "
7p cao n n i c 'hH 7p !h p( !h ng c g i l l c 'hH 7p n c !hang. Q i !7c + ng
c a l c 'hH 7p n c !hang( 'h;ng 'hH +i chuy n ! n i c 'hH 7p cao >u ng n i c 'hH 7p
!h p( cTng gi ng nh n c 3;ng !h ng ch y ! ch cao n ch !h p( v gi cTng
!h i !h5o Aui lu ! nh v y. S chnh l ch 'hH 7p gi a hai v4ng cng l n !h1 lu ng 'h;ng "
'hH +i chuy n cng nhanh( gi cTng !h i m nh h n. Khi 'hH 7p chnh l ch 'h;ng 7ng ' "
!h1 'h;ng 'hH +i chuy n ch m( 3 c gi !h i cng 'h;ng c l c. N u nh 'hH 7p gi a hai
v4ng ! ng ng( 'h;ng c 3 chnh l ch 'hH 7p !h1 'h;ng 'hH 3 'h;ng chuy n ng( " *
!r i l ng gi. $
S phn b 'hH 7p c7c v4ng !rn Tr7i ! 'h;ng nh ng 'h7c bi ! nhau m cn !hay i "
!h5o !h i 'h c. ?u ng 'hH 7p cao v 'hH 7p !h p nh ! 'hi !h1 'h ng ch v4ng ! li n( 'hi !
!h1 +i chuy n ra ngoi nh ng i + ng. KhH 7p cao hn l nh !h ng n i !i p v i lu ng
'h;ng 'hH l nh +i chuy n ! 'hu v c c v cao >u ng 'hu v c c v !h p. KhH 7p
!h p 'hu v c ;n i +i chuy n ! Ty 3ang ;ng. Nh v y( ph ng hu ng( l n
m nh c a l c 'hH 7p n c !hang gi a c7c v4ng !hay i !h5o ! ng !h i 'h c( gi gi a c7c !
v4ng cTng 'hi m nh 'hi y u ng !h i 'h;ng ng ng !hay i h ng gi.
8o m4a ;ng( +o ! li n ph7! !7n nhi ! nhanh h n v4ng bi n nn nhi ! 'h;ng 'hH " "
!h p h n v4ng bi n( nh ng 'hH 7p l i cao h n v4ng bi n( 'hH 7p cao !h ng c ng
v4ng ! li n( v1 !h m4a ;ng Trung au c !h ng c gi Ty D c v a 'h; v a l nh !
!h i ! ! li n ra bi n. 8o m4a hf !h1 ng c l i( + i 7nh 37ng F ! !r i c c m nh( $
v4ng ! li n nhi ! gia !9ng nhanh h n v4ng bi n( nhi ! !9ng cao 'hH 7p l i !h p " "
h n v4ng bi n r ! nhi u( v1 !h m4a hf Trung au c !h ng c gi m4a ;ng Na nng
m !h i ! bi n Th7i D1nh Q ng vo phHa ;ng Trung au c. Khu v c Ty Nam Trung
au c cn c gi m4a Ty Nam nng h i ! n Q ng. #
Khu v c +uyn h i( ban ngy !i ! !r i !rong lnh( v4ng ! li n ch u nhi ! nhanh h n v4ng "
bi n( nhi ! cao( 'hH 7p !h p h n v4ng bi n( gi bi n m7! m 'h;ng ng ng !h i ! bi n " 0
vo !rong ! li n. Dan m( ! li n ! n nhi ! nhanh h n v4ng bi n( 3 phn b nhi ! " "
'h;ng 'hH v 'hH 7p ng c h n 3o v i ban ngy( gi !h i ! ! li n ra ngoi bi n. y )
chHnh l nguyn nhn ! i 3ao v4ng +uyn h i !h ng >u ! hi n gi !h m l c a. "
Dan ngy v4ng n6i !r i n ng( 'h;ng 'hH !rong 'h5 n6i ch u nhi ! nn n ph1nh ra( ! p !rung ! "
+y c phHa !rn( !rn cao gi ng nhau nh ng 'hH 7p !rong 'h5 n6i !h ng cao h n $
!rn 3 n n6i ( v1 !h gi ! !rong 'h5 n6i !h i ln nh n6id nh ng vo ban m !h1 ng c
l i( gi ! !rn n6i !h i >u ng 'h5 n6i. y l gi n6i v gi 'h5 n6i.
T c !h !h y r ng( b ! ' gi m4a( gi !h m l c a hay gi n6i( u cho !h y b c
> 7nh 37ng F ! !r i c !h l ng l c c b n gi !h i( cn nguyn nhn c b n $
chHnh l 3 chnh l ch 'hH 7p gi a hai v4ng. "
S ng '8 c hnh thnh nh th no?
8o nh ng ngy m6a ;ng gi7 l nh( !h nh !ho ng gi !h i nh ( !r9ng 3ao 37ng v ng v c( ( $
g n v 37ng m c a 3 nh1n ra ngoi( m7i nh( ng c !on l mu !uy ! !r ng( n u nh !
b n ! m l ! ! m ngi ln( c !h ph7! hi n !h y + i ! m ngi l 3 ng !r ng. " !
? ! l i cu n l ch( !h1 m i n9m vo h !u n !h7ng 2& lu;n c !i ! ]3 ng gi7ng^. Ta nh1n
!h y !uy ! r i( cTng nh1n !h y m a r i( c !h l c ai nh1n !h y 3 ng r i ch ac
S ng l ! !rn !r i r i >u ng c ph i 'h;ngc Dan ngy( !rn m ! ! ch u 3 chi u > $
c a 7nh 37ng F ! !r i( nhi ! lu;n cao h n m ! ch6!( !hnh ph n n c !rn m ! ! $ " $
'h;ng ng ng b c h i( nh v y lm cho 'h;ng 'hH !i p gi7p g n v i m ! ! lu;n c h i $
n c nh ! nh. 8o nh ng m cu i !hu( m ;ng v m u m4a >un 'h;ng 'hH r !
l nh( c bi ! l nh ng m 'h;ng c my( 'h;ng c gi( 'h;ng 'hH l nh g n v i m ! ! $ " $
h n( 'hi n !i p >6c v i v ! !h l nh m ! m c nh ! nh l + i & -( !rong
m ! ph n h i n c 3 ng ng ng l i !hnh h ! b9ng !rn v ! !h ( y chHnh l 3 ng. *
S ng l 3 ng ng ng c a h i n c g n m ! !( 'h;ng ph i l ! !rn !r i r i >u ng( $
+o v y( 'h;ng ' b ! ' n i u( ch c n c i u 'i n ng ng ' ! l n li n ng ng ' ! "
l i( ;i 'hi ch6ng !a c !h !1m !h y + u !Hch c a h ! 3 ng bn + i ! m ngi ho c $
+ i ! ng 7.
S ng ch c ch n l 'h;ng ph i l ! !rn !r i r i >u ng( v y l c7ch ni ]3 ng gi7ng^ ! !
cTng nn c i chHnh ;i ch6!m Th nh ng !n g i c a !i ! m4a ny c !ruy n l i ! hng
ngn n9m 0 !r !hnh !hi Au5n( ch c n ch6ng !a hi u c _ ngha Hch !h c !h1 'h;ng
c i chHnh cTng 'h;ng v n g1.
-7c lo i v ! !h ngoi !r i m4a l nh i u 'i n ng ng ! 'h;ng gi ng nhauR c7c lo i "
3 ! +o H! nhi ! h n( nn 3au 'hi 'hu ch !7n nhi ! l ng + lm l nh( +o v y + h1nh !hnh ! " " . .
3 ngd cy c u g ( +o !rn + i hai bn c !h 'hu ch !7n nhi ! l ng m gi7 !rn " -
m ! n c cung c p h i n c nn c cu !h r ng ]nhn !Hch b n 'i u 3 ng^d !rong $
m7i ngi c 'h5 h ( !Hnh n9ng 'h;ng c7ch nhi ! c a c7c b ph n ! !( !rong ch c l7! li n "
lm l nh( nhi ! l ng n i 'h7c 'h m c ng h ng v i n +o v y 3 ng c !h + n + n "
ng ng ng l i !rn m ! ngid !rn m ! !( hai m ! l7 c c !h 'hu ch !7n c nhi ! $ $ $ "
l ng( l7 c v a m ng( + lm l nh( +o v y c !h >u ! hi n 3 ngd !rn b m ! nh ng . " $
ru ng cy( +o n 'h;ng + nh n c 3 c ng h ng c a nhi ! l ng + i m ! ! nn . " $
! o 3 ng h n 3o v i b m ! !. i u 'i n ng ng ' ! c a ch6ng l 'h;ng gi ng $ "
nhau. Qo v y( 3 ng >u ! hi n !r c 3au cTng l 'h;ng gi ng nhau. "
# sao ' nh ng ngy ' a th -h(ng cD s ng?
Dan m c my( !rn m ! ! + ng nh l ph m ! l p ch9n b;ng +y( nhi ! l ng $ "
mu n ch y n v i 'h;ng gian ny cTng 'h m Aua c a i l n ny( 3au 'hi g p ph i $
! ng my( m ! b ph n b Auay !r l i m ! !( b ph n 'h7c b my h6! i( ph n nhi ! $ "
l ng b my h6! i 3au + n + n phng >u ng m ! !. Qo v y( ! ng my nh l m ! $
nh 'Hnh c !7c + ng +uy !r1 nhi !. Nh v y( v m( c b u !r i !on l my( nhi ! " "
g n m ! ! 'h;ng + g1 h >u ng( 3 ng 'h m >u ! hi n. $ . "
Dan m c gi c !h lm cho 'h;ng 'hH >7o !r n( !9ng ln nhi ! ! ng 'h;ng 'hH g n "
m ! !( l i lm cho h i n c 'hu ch !7n( !h l 'h c !h h1nh !hnh 3 ng. $
n;ng !h;n( 3 ng r ! c l i i v i m4a mng( v1 3 ng cTng nh m a( c !h lm m & ,
!( c !7c + ng gi6p cho !h c v ! 3inh !r ng v ph7! !ri n.
# sao -hi cD s ng th t, i n ng? "
D n m4a u c 3 ng( ch c i u vo m4a !hu !h ng nhi u 3 ng h n. 8o bu i 37ng
3 m( b n ch c n l u _ m ! ch6! ru ng l6a( c + i bn v ng v !rn mng nh n( " "
3 ph7! hi n !h y n c 3 ng m !( c bi ! l nh ng gi ! 3 ng ng !rn m ng * " , $ "
nh n nh nh ng h ! !rn chu l p l7nh. "
Th i c > a( ng i !a coi 3 ng l ng c b i( cho r ng 3 ng 'h;ng ch r i ! !rn !r i
>u ng( m cn l r i ! !rn nh ng chm 3ao 'h7c nhau( c7c nh luy n an c i r ! ch6 "
_ n vi c !hu nh p h ! 3 ng( h cho r ng n gi6p nhi u !rong vi c ch ! o 'im !h ch " "
v !hu c !r ng !h . - ng i +4ng 3 ng lm !hu c( cho r ng u ng nhi u 3 ng c !h
ch a c b nh v '@o +i !u i !h . "
Sau ny( b n ch ! c a 3 ng m i c hi u rb( 3 ng 'h;ng ph i l r i >u ng ! !rn
b u !r i( cng 'h;ng ph i l r i ! c7c chm 3ao 'h7c nhau( ch6ng c h1nh !hnh ! h i
n c ! ng 'h;ng 'hH !h p 'hi g p ph i v ! !h l nh. Trong cu c 3 ng hng ngy( $
ch6ng !a !h ng g p hi n ! ng nyR vo m4a ;ng( 'hi b n !h vo m ! ; c a 3 b ng $ "
!hu !inh( b n 3 ph7! hi n !rn c a 3 >u ! hi n nh ng h ! n c nh d vo m4a hf n u * " "
nh b n Au5 '5m vo !hu !inh m ! l6c li n nh1n !h y bn ngoi c c !hu !inh c h !
n c nh . y l ' ! Au h i n c !rong 'h;ng 'hH g p nh ng v ! !h l nh ng ng ! m $
!hnh.
8o ban m nh ng ngy n ng 'h;ng c my( nhi ! l ng m ! ! ph7! !7n r ! nhanh( ! " $
nhi ! !rn c7nh ng nhanh chng gi m >u ng. Nhi ! 'hi 0 h !h p >u ng !h1 'h " "
n9ng ch a h i n c !rong 'h;ng 'hH cTng gi m !h5o( h i n c ! ng !h p !rong 'h;ng
'hH r i >u ng ng n c ( r i !rn l7 cy( ng !h i ' ! !hnh nh ng h ! n c nh ( chHnh
l Au7 !r1nh h1nh !hnh h ! 3 ng.
81 3ao 'hi c 3 ng !h1 !h i !i ! !h ng n ngc !
S h1nh !hnh nh ng h ! 3 ng c n c nh ng i u 'i n 'hH h u nh ! nh( l +o 3 "
'h ng ch c a 7p 'hH cao( H! gi( !r i Auang my ! nh( nhi ! l ng !rn m ! ! !7n r ! " $
nhanh( nhi ! gi m >u ng( 'hi h i n c g p ph i m ! ! ho c nh ng v ! !h ! ng " $ $ $
i l nh !h1 3 h1nh !hnh 3 ng. *
# sao -hi tuy t , i -h(ng ! nh nh ng -hi tuy t tan ! i ! nh?
8o m4a ;ng( nhi u v4ng Trung au c !h ng ch u 3 chi m lnh c a lu ng 'h;ng 'hH
l nh. ?u ng 'h;ng 'hH v a l nh v a 'h; b ! ngu n ! ph ng D c +i chuy n >u ng phHa ! !
Nam v i c ng m nh( 'hi n !i p >6c lu ng 'h;ng 'hH nng m ph ng Nam( +o ,
'h;ng 'hH l nh n ng h n 'h;ng 'hH nng( li n y 'h;ng 'hH nng m bay ln cao( 'hi n $ , ,
cho h i n c !rong lu ng 'h;ng 'hH nng nhanh chng ' ! ! a ! o !hnh h ! b9ng( c7c h !
b9ng !o + n ln !r !hnh hoa !uy ! r i 3au r i >u ng !.
Tr c 'hi lu ng 'h;ng 'hH l nh n( !h;ng !h ng !h1 lu ng 'h;ng 'hH nng m ,
ph ng Nam r ! m nh( v1 !h ( !h i !i ! c ph n m 7p. F h i n c ' ! ! !hnh hoa
!uy ! cTng gi i phng ra m ! nhi ! l ng nh ! nh( i u ny 'hi n cho !h i !i ! !r c "
'hi !uy ! r i v 'hi !uy ! r i !h ng 'h;ng l nh.
Sau 'hi !rung !m lu ng 'h;ng 'hH l nh Aua i( my !an !uy ! ! nh( !h i !i ! !r nn !rong
>anh( +o !rn b u !r i 0 m ! i ! ng my c n !r ( !rn m ! ! li n phng ra m ! nhi ! $ "
l ng r ! l n( nhi ! l6c ny gi m >u ng 7ng ' . H n n a( nh ng n i !uy ! r i 'hi b "
7nh 37ng F ! !r i chi u > >u ng 3 b !an ch y( 'hi !an ch y 3 h p !hu m ! nhi ! $ * * "
l ng l n. Th5o !hH nghi m !h c ! ( 2 gam b9ng & -( !an ch y !hnh n c & - "
c n h p !hu l **:(: micron "E&'cal, nhi ! l ng( cho nn 'hi m ! v4ng l n !uy ! !an !h1 "
nhi ! l ng c n h p !hu cTng ph i ! ng ng. 81 !h ng i !a c c m gi7c !h i !i ! "
l nh h n.
# sao tuy t t, ng? "
!r l i cu h i ny( 'h;ng nh ! !hi ! b n ph i l nh 'hoa h c. D n c mu n !h !1m
hi u 'h;ngc
Khi !ia 37ng F ! !r i >m nh p vo m ! h ! !uy !( n 3 nhanh chng b !7n > b i v; 3 $ *
nh ng !inh !h b9ng v !6i 'hH bn !rong. N n nh !on b !ia 37ng b b ! ng c !r l i v
ra 'h i h ! !uy !. 81 !h !uy ! gi nguyn mu 3 c c a 7nh 37ng F ! !r i h mu !r ng. ! $ !
8 y( 7nh 37ng l g1 v !h no l hi n ! ng !7n > 7nh 37ngc "
nh 37ng l ! p h p c a v; 3 c7c h ! pho!on. Bho!on n m ! ch6ng !a + i h1nh !h c !
m ! ]+ i c u v ng^ m c7c nh v ! l_ g i l Auang ph . auang ph c r ! nhi u mu 3 c( !
nh ng v c b n c ) mu l ( +a cam( vng( l c( lam( chm( !Hm !ruy n !rong 'h;ng
gian v i b c 3ng ng n( cn c7c pho!on c a c7c + i mu ]nng^ h n !h1 !ruy n n m ! ! !
ch6ng !a v i b c 3ng +i. nh 37ng F ! !r i l ! ng h p c a ! ! c nh ng mu 3 c y( $ !
nh ng n 'h;ng r c r nh b n ngh u m ch c m ! mu !h;i h mu !r ng. - !
Khi c7c h ! pho!on va ch m v i b ! ' m ! v ! !h no ( ch6ng 3 c nh ng ph n ng *
r ! a + ng. -h6ng c !h b ! !r l i "!hu ! ng v ! l_ l ph n > ,( c !h b n ra c7c phHa !
"!7n > ,( ho c !h m chH ch6ng c !h i !h5o m ! ng !h ng "3 !ruy n 7nh 37ng,. - $ )
m ! 'h n9ng n a l c7c h ! pho!on 3 ]m 3 m^ vo m ! phn ! c a ch ! ! o !hnh *
v ! !h ( !ruy n n9ng l ng cho phn ! ny v ]ch !^ "h p !h ,. -7c h ! pho!on !hu c
nh ng + i mu 'h7c nhau c ph n ng 'h7c nhau !u !h5o v ! !h m n va ch m. Nh
v y( c7c b n c !h hi u n gi n !h nyR au !7o Ty c mu h ng b i v1 n h p
!h ph n l n 7nh 37ng ]nng^( ch y u l 7nh 37ng ( !rong Auang ph . nh 37ng mu
l c( lam( chm( !Hm ]y u^ h n b b ! ng c !r l i "cho nn 'h;ng !h c Au !7o mu
>anh n c bi n( !r phi c aig nhu m n,.
8 y l m i chuy n !r nn n gi n "
ia ch p v sao cD hnh d ng gi ng nh Tcy -h( t,6o ng cU?
Khi my m a >u ! hi n( ! ng my mang i n m( c m ng m ! ! mang i n + ng( !ia " " $ "
ch p u !in >u ! hi n mang i n m ! !rn 7m my h ng >u ng m ! ! g i l ]!ia " " $
ch p !in + n^( n ph7! huy !7c + ng 3inh ra !ia ch p. Tia ch p + n i n ny 'hi ph7! ra !ia % % "
ch p 'h;ng h !hu n bu m >u;i gi. Tr c !in( n !i n !h5o h ng 'hu v c mang i n "
!Hch + ng m phn b h n lo n !rong 'h;ng gian phHa + i c a ! ng my. Nh ng i n "
!Hch + ng !rong 'h;ng gian ny l lo i i n !Hch c m ng c a m ! ! !Hch ! v i m ! " $
! ng i + y c !rn v ! !h nh n( ch6ng !i n vo b u 'hH Auy n +o ! bi !r l n $ %
nhau( mang vo ! ng 'h;ng 'hH !h p nh ng +ng 'hH h n lo n +o ch u 7p l c ! ng my
+;ng v phn b 'h;ng ng u. Tia ch p !in + n !h ng !i n vo 'hu v c i n !Hch % "
+ ng 'h;ng gian ph c n. N u nh 'hu v c ph c n c hai hay nhi u v4ng 'h;ng
gian mang i n !Hch + ng !h1 !ia ch p !in + n li n >u ! hi n hi n ! ng phn nh7nh. " % " "
Ni chung !ia ch p !in + n r ! + !h;ng Aua ! ng 'h;ng 'hH m ! m 'h;ng + !h;ng % . , .
Aua ! ng 'h;ng 'hH 'h; hanh. Qo v y( con ng i c a n !r7nh ch 'h; g p !( n i $
Aua 'hu i n !Hch + ng b ng con ng 'h6c 'hu u( r i l i i n 'hu i n !Hch + ng " "
'h7c phHa + i. m ! vi v !rH phn nh7nh( n !i n n nh ng 'hu v c no !h1 mang &
i n !Hch m n 'hu v c ( nh v y( >u ! hi n !ia ch p !in + n !r;ng gi ng nh l " " %
]cy 'h; !r5o ng c^. i u cho !h y !ia ch p !in + n l !ia ch p m ph i ] p b ng %
ch;ng gai( n m mu;n vn 'h 'h9n^ m i h1nh !hnh. Nh ng lo i !ia ch p nh v y 'h;ng
ph i l !ia 37ng m nh. i m u !in c a !ia ch p + n + n v n !h ng >u ng cho n )
g n m ! !( i n !Hch + ng c a v ! !h nh n phHa + i m ! ! nh n l c h6! c a $ " $
i n !Hch m u nh n c a !ia ch p !in + n( m5n !h5o !ia ch p !in + n m !i n v phHa " % %
+ i c a 7m my( n g p i n !Hch m v n c c a !ia ch p v ph7! ra 7nh 37ng r ! m nh. $ "
l !ia ch p m ch6ng !a nh1n !h y. Qo ng c a n l con ng cT c a !ia ch p !in
+ n nn !ia ch p ph7! ra 7nh 37ng cTng lu;n hi n ra h1nh + ng c a cy 'h; !r5o ng c( % "
lo i !ia ch p ny cn g i l !ia ch p ph n h i.
Khi !ia ch p !in + n ph7! >u ng m ! !( i m m n 7nh >u ng !h ng >u ! hi n !ia % $ "
ch p + ng h1nh c u. l Au c u mang i n !Hch v i ng 'Hnh 'ho ng 2& h $& "
c5n!im5!( n r ! nh ( c !h +i chuy n !h5o gi( c !h 3au 'hi co l i >uyn vo 'h5 c a( (
r i l i ph c h i h1nh +7ng ban u l h1nh c u. N r ! !hHch +i chuy n c4ng +ng i n( "
ng n c( 'h;ng 'hH nng( 'hi +i chuy n !h ng ! o ra m !hanh v4 v4. ?6c b1nh !h ng
n c mu h ng ho c mu h i vng( cTng c l6c mang mu lam !r ng ho c mu nh !. $ ! $
phHa D c c a ! nh Niang T; c m ! n9m m i ng i 0 ! ng nh1n !h y( m ! l n 'hi !ia & !
ch p ph7! ra c m ! !ia ch p ph7! r ! nhanh( 'hu ! 3au b i c ( 3au 3 vi c ( ph7! hi n " "
c m ! 7m c b !hiu ch7y. v4ng Th ng H i( !rong m ! l n !i ng 3 m n vang &
!r i ph7! hi n c m ! Au c u l a ! c a 3 phHa D c ! ng hai c a phng m i >y vo " !
!rong nh 'Hnh( m5n !h5o b c ! ng b ch7y >@m( ph7! ra !i ng n !o( v l p ! c m ! i
gc bn !r7i c a c a 3 l i m ! l !h ng 'ho ng $& c5n!im5!( Au c u l a ny ch l
m ! !ia ch p h1nh c u.
Hi n nay con ng i v n ch a >7c nh c nguyn nhn >u ! hi n !ia ch p h1nh c u( c " % "
m y ch c Auan i m( ch ng h n nh c ng i cho r ng n >u ! hi n nh ng ch g p ) "
'h6c c a !ia ch p( c ng i cho r ng >u ! hi n ch m !ia ch p 7nh vo. S h1nh "
!hnh c a n c lin Auan ! i nhi ! cao hng v n !rong !ia ch p. N c !h chuy n "
ng( !hnh ph n c a n ch l m ! vi lo i ion + ng( ion m( cTng c ng i ! ng !h
nghi m b ng Au c u ! ! o( nh ng i v i v n ny cn c n ph i nghin c u 3u "
!hm.
# sao Lu t hi n ch p d ng hnh cy v hnh c u?
8o l6c ch ng v ng ! i c a m4a hf( 7m my h ng i Aua lm nng m ! !( c ng !hm $
!7c + ng !i m nhi ! c a h i n c ng b9ng lan r ng r ! cao v + y( my u n nh cy c "
!h gi mu;n h1nh mu;n v >u ! hi n nhi u nh ng b ph n l i c a v ! !h . 'hu v c 0 " &
m 7nh 37ng F ! !r i chi u n !h1 c mu h ng 3 m( nh ng bng rm m F ! !r i 'h;ng $ % $
chi u n c !h1 c nh 3 c mu m u v >7m > !. Trn bin c7c 7m my( c nh ng v ! ! "
m a n i !i p chn !r i. Trn nh nh ng 7m my c 'hi my nh mu vng !r i ra
!rn b u !r i. Trong 7m my c !ia ch p >u ! hi n rb r !( !ia ch p >uyn Aua 7m my " "
nh l con r n b c( 'hi 7nh 37ng !ia ch p ph7! Auang( 7m my 5n ! nhin h ng ln !
nh l !hanh 3 ! v a m i l y ra 'h i l luy n. ! "
# sao s^t hay nh vo v t th cao chDt vDt ng n c? #
T ng my !h p !rong c7c 7m my gi;ng !h ng mang i n. ?o i i n n9ng ny !h ng " "
gy c m ng cho m ! !( ng !h i lm cho m ! ! 3 n 3inh ra lo i i n !Hch 'h7c v i $ $ "
!Hnh ch ! c a +ng i n !rong ! ng my !h p. i u c ngha( ! ng my !h p n u !Hch "
i n + ng !h1 m ! ! l i mang i n md ng c l i n u ! ng my !h p mang i n m " $ " "
!h1 m ! ! mang i n + ng. F ! ! mang lo i i n !Hch ny g i l ]i n !Hch c m $ " $ " "
ng^.
?o i i n !Hch c m ng ny !rn m ! ph m vi nh !h ng mang !Hnh ch ! gi ng nhau( "
ch ng h n u mang i n + ng( ho c u l i n m. Qng i n c4ng m ! !Hnh ch ! ) " $ " "
!h ng bi >Hch nhau. K ! Au c a 3 bi >Hch nhau 'hi n cho i n !Hch !rn m ! ! phn " $
b l i ! u. ? c bi >Hch ny v5n !h5o 3 phn l c c a ph ng h ng m ! !( $
nh ng n i m ! ! gh gh !h1 3 phn l c !h ng nh h n nh ng v4ng ! b ng $
ph ng( v1 !h i n !Hch !h ng + ch chuy n n nh ng n i m ! ! gh gh g p 'h6c. ) " $
T 3uy ra( nh ng v4ng ! gh gh g p 'h6c( m ! i n !Hch nhi u h n v + y "
c h n. $
Nh ng v ! !h cao ch! v! mang i n !Hch c m ng nhi u h n m ! !( c 'h n9ng h6! " $
3ng i n m nh h n( v1 !h n h6! !ia i n m ! c7ch + +ng. " " .
-hHnh v1 nh v y( 'hi !r i m a( ch6ng !a 'h;ng nn ng !r6 m a + i nh ng v ! !h cao
nh c ! c ( cy cao( !h7p nh n( c ! i n v.vg b i v1 !ia 3@! r ! !hHch nh ng n i . "
Th nh ng ng i !a cTng !h ng l i + ng c !Hnh c a nh ng v ! !h cao ch! v!( $
b o v c7c !o nh !r7nh c 3@! 7nh( chHnh l l p ! c ! ch ng 3@!. " ! $
- ! ch ng 3@! chHnh l c7c !hanh 'im lo i n m !rn nh c7c !o nh cao( ph n + i n i
!i p v i m ! !. N 3 h6! ! ! c !ia 3@! mang i n( coi l ng + n i n( cho +ng $ * " % "
i n ch y Aua n v !ruy n >u ng + i lng !. Nh v y( !ia 3@! 7nh vo !o nh cao "
!h ng b ch n l i v 'h;ng !h 7nh !r6ng m c !iu. $
# sao !u(n nhn th y ch p t, c , i ' i ngh6 th y ti ng s '?
8o m4a hf !h ng >u ! hi n ch p v 3 m( !rong c n +;ng( i n !r ng gi a hai 'hu v c " "
mang i n !Hch + ng v i n !Hch m !rong nh ng 7m my l n n m ! m c nh ! " "
nh( hai lo i i n !Hch !rong Au7 !r1nh ph7! !ri n 3 ph7! ra !ia l a( hi n ! ng ny g i l " * "
hi n ! ng !ia l a phng i n. Khi !ia l a phng i n ph7! ra !ia 37ng c c m nh( m !rn " " "
ng !ia 37ng ny 3inh ra nhi ! cao( lm cho 'h;ng 'hH >ung Auanh ch u nhi ! l n v " "
ph1nh ra( h ! my cTng n ph1nh ra +o nhi ! Au7 nng( ! o ra m !hanh vang m nh( 7nh "
37ng m nh nh v y chHnh l ch p( v m !hanh vang + i chHnh l !i ng 3 m.
-h p v 3 m ph7! 3inh ra vo c4ng m ! l6c( nh ng ! i 3ao ch6ng !a !h ng nh1n !h y ch p
!r c 3au m i ngh5 !h y !i ng 3 mc l b i v1 ! c !ruy n c a 7nh 37ng nhanh
h n nhi u 3o v i ! c !ruy n c a m !hanh. Trong 'h;ng 'hH( m i giy 7nh 37ng i c
*& v n 'm( ! ng ng ch y )(% vng Auanh >Hch o !rn Tr7i !. T c c a m
!hanh !rong 'h;ng 'hH ch i c *:& m e 3( b ng 2 e #&&.&&& l n 3o v i ! c c a 7nh
37ng. Th i gian !ia 37ng ph7! 3inh ! ch p !ruy n n m ! ! 'h;ng n m ! ph n vi $
ch c v n giyd !h nh ng m !hanh c4ng ch y v i c ly nh v y c n ph i c !h i gian
+i h n. Th5o nh ng hi u bi ! !h;ng !h ng( ch6ng !a c !h l i + ng 'ho ng c7ch !h i
gian ! 'hi nh1n !h y ch p n 'hi ngh5 !h y !i ng 3 m c !h !Hnh ra n i phng i n "
c7ch ch6ng !a bao >a.
;i 'hi ch6ng !a ch nh1n !h y ch p m 'h;ng ngh5 !h y !i ng 3 m( chHnh l v1 ! ng my
phng i n c7ch ch6ng !a Au7 >a( ho c +o m !hanh ph7! ra 'h;ng vang. -hHnh v1 'hi " $
m !hanh !ruy n !rong 'h;ng 'hH !h1 n9ng l ng c a n 0 gi m i nhi u( n cu i c4ng
'h;ng cn ngh5 !h y !i ng 3 m n a.
F c +4 !rong 'h;ng !rung c m ! l n c ch p l m ! l n c 3 m 'fm !h5o nh ng ! i 3ao $
!h nh !ho ng ch6ng !a v n ch nh1n !h y m ! !ia ch p nh ng l i ngh5 !h y !i ng 3 m m %
m 'h;ng + !( vang h i lu m i ng ngc
Nguyn l +o !ia ch p !rong 'h;ng !rung !h ng r ! +i( c nh ng !ia ch p +i n $ n *
'm( !h m chH c !ia cn +i n 2& 'm. Qo 'ho ng c7ch ! c7c ph n !rn !ia ch p 3o v i
ch6ng !a hon !on 'h;ng gi ng nhau( cho nn !h i gian !i ng 3 m !ruy n m !hanh n !ai
ch6ng !a cTng vang !i ng !r c !i ng 3au. F ! 'h7c( !ia ch p 'h;ng ch ph7! 3inh m ! l n $
r i + ng l i m h u nh !rong m ! !h i gian ng n lin !i p hng chu i !ia ch p >u ! !
hi n( v y !h1 !i ng 3 m c a ! ch p phng i n u !in ch a + ! !h1 l i n l ! !i ng " "
3 m c a ! ch p phng i n !h hai( !h ba( nh ng m !hanh lin !i p l n vo nhau " %
! o nn chu i m !hanh 3 m vang m ch6ng !a v n !hi !ho ng ngh5 !h y. %
Ngoi ra( 'hi !i ng 3 m g p ph i m ! !( nh cao ! ng( n6i cao ho c ! ng my !rn b u $ $ $
!r i( u ph7! 3inh hi n ! ng ph n > ( ! o ra m !hanh ph n h i. Th i gian nh ng m "
!hanh ph n h i ny !ruy n n !ai ch6ng !a cTng 'h;ng ng nh !( chHnh v1 !h h1nh !hnh
nn chu i !i ng 3 m. Th nh !ho ng +o vi nguyn nhn ' ! h p l i ! o nn nh ng chu i
m !hanh m m 'h;ng + !( !h m chH ;i 'hi c !h '@o +i n m ! ph6! m i ng ng.
i sao t, i *u ng th giDE t,;ng tn th ' a?
F i 'hi Auanh F ! !r i ho c F ! !r9ng >u ! hi n nh ng vng 7nh 37ng 'h7 l n mu $ $ $ "
!r ng ho c 7nh 37ng c nhi u mu( ;ng b ch6ng !a > a l i nh c con ch7u !hu !hc ang ! $ !
ph i( c ! Au n 7o( ng c a 3 g H b o nhau m a gi 3 p n y. 8 ng 37ng y c !
g i l !7n hay Au ng.
au ng 7nh 37ng >u ! hi n >ung Auanh F ! !r i ph n l n l c mu 3 c !h5o !h ! ! " $ !
!rong ra ngoi l h ng( +a cam( vng( l c( lam( chm( !Hm. au ng >u ! hi n Auanh F ! " $
!r9ng ph n l n l mu !r ng. !
]au ng^ >u ! hi n 'hi b u !r i c my !i ! ng. ? p my ny l nh ng my ! ng cao +o "
v; vn !inh !h b9ng li !i ! o !hnh( 7y l p my c7ch m ! ! 'ho ng h n G 'm. Kh;ng $
'hH y l6c ny v n cn l nh( !h i !i ! v n ! !. Tuy nhin( n i >a "c7ch 'ho ng % %
m y !r9m 'm,( lu ng 'h;ng 'hH nng m ang giao !ranh v i lu ng 'h;ng 'hH l nh. Kh;ng
'hH + n m nng v bay ln !h5o m ! nghing c a 'h i 'h;ng 'hH l nh. Trong Au7 !r1nh $
'h;ng 'hH nng ln cao( nhi ! c a 'h i 'hH b gi m + n( h i n c ng ng ng !hnh "
! ng my.
Q n + n >u ! hi n my vT ! ng +y( lo i my ny !h ng cho m a !h i gian '@o +i v "
+i n r ng ! i 'ho ng *&& 'm. -ng ln cao( +o m ! jron! nng "m ! phn c7ch 'h i 'hH " $ $
nng l nh, cng c7ch >a m ! !( cao ng ng ' ! h i n c cTng + n + n !9ng ln( +o $
cao c a chn my cTng + n cao h n( !hnh my cao ! ng v my !i ! ng( ln cao h n
n a l my !i.
81 my !i h1nh !hnh cao !rn G 'm( nhi ! 'h;ng 'hH l6c ny 0 h >u ng 'ho ng h "
$& -( +o c !h ! o !hnh nh ng !inh !h b9ng h1nh !r ho c h1nh l c l9ng. $
]Khi !ia n ng F ! !r i v 7nh !r9ng chi u Aua !inh !h b9ng ny 3 ! o ra Au ng F ! !r i ! $ * $
ho c Au ng F ! !r9ng^. $ $
Khi ch6ng !a nh1n !h y Au ng F ! !r i ho c Au ng F ! !r9ng ch ng ! m ! ! n i !a $ $ $ $
ng !uy v n c 'h;ng 'hH l nh 'h ng ch ( !h i !i ! v n b1nh !h ng( nh ng !rn cao % %
0 >u ! hi n 'h;ng 'hH nng( v 'hi h i nng ! + i m ! ! b c ln ngy cng lan n " $
g n n i !a ng h n( !h1 nh h ng !i p !h5o 3 l my ngy cng !h p( gi m nh + n *
ln. -u i c4ng l nh ng gi ! m a r i. 81 v y( Au ng l + u hi u u !in cho !h y 3 c " *
m a gi.
Ngoi ra( ! i 'hu v c ngo i vi c a b0o cTng !h ng c l p my cu n v Au ng( 3au Au ng
c7c 7m my + n + n +y ln v 5n c( !i p 3 c m a !o gi l n. $ *
Tuy nhin( 'h;ng c ngha l h F ! !r i c Au ng( v ng !r9ng c !7n !h1 nh ! nh c m a . $
gi 3 > y ra. -h y u y l !h i !i ! 3 > u i( cn m a gi hay 'h;ng l i cn ph i * *
ph !hu c vo nhi u y u ! 'h7c n a.
# sao )' v sng s ' ngh6 ti ng chu(ng La ,a h n &an ngy?
- ng i 3 niR ] l v1 ban m v bu i 37ng 3 m m;i !r ng yn !nh( cn ban ngy *
!h1 c nhi u !i ng n^. i u 6ng( nh ng ch l ph n nh v cTng 'h;ng hon ch nh.
D n c bi ! nguyn nhn ch y u 'h;ngc l v1 m !hanh bi ! ]i vng^.
Cm !hanh !ruy n i c l nh 'h;ng 'hH( nh ng n l i c !Hnh c7ch l l nh 3auR Trong
'h;ng 'hH c nhi ! 'h;ng i( n !ruy n !h ng( nh ng m ! 'hi g p ph i 'h;ng 'hH c " ) $
nhi ! ch cao ch !h p( n 3 ch n n i c nhi ! !h p i( v1 !h m !hanh i " * "
vng.
Dan ngy( F ! !r i hun nng m ! !( nhi ! 'h;ng 'hH g n m ! ! cao h n nhi u 3o $ $ " $
v i !rn cao. Qo nhi ! phn !7n 'h;ng ng u nn 3au 'hi !i ng chu;ng ph7! ra( "
ch a i c bao >a( n 0 i vng ln !rn cao n i c nhi ! !h p. 81 v y !rn m ! !( " $
ngoi m ! 'ho ng c7ch nh ! nh ra b n 3 ngh5 'h;ng rb( n u c7ch >a h n n a b n 3 * *
hon !on 'h;ng ngh5 !h y m !hanh.
Dan m v bu i 37ng 3 m !h1 ng c l i( nhi ! 'h;ng 'hH g n m ! ! !h p h n 3o " $
v i !rn cao( 3au 'hi !i ng chu;ng !ruy n i n 3 !i n v phHa m ! ! n i c nhi ! * $ "
!h p( v1 v y n i r ! >a ng i !a v n c !h ngh5 rb !i ng chu;ngg %
# sao giD &an ngy ' nh h n &an )'?
Ngy hf nng n c v oi ( b n mong cho m mau >u ng v ch i nh ng ln gi m7!.
b n c !h cho r ng bu i ! i gi m nh h n. Nh ng !h c ra( ch l c m gi7c c a ch6ng
!a m !h;i. 81 m !nh m ch h n ngy( ng i !a c !h ngh5 !h y !i ng gi !h i rb h n(
vang h n vo ban ngyg
Th;ng !h ng( gi !rn 'h;ng !rung bao gi cTng c ! c l n h n gi + i m ! !. Dan $
ngy( 'hi c 3 !rao i 'h;ng 'hH !h5o chi u !h ng ng( 'h;ng 'hH !rn 'h;ng !rung +i )
chuy n >u ng phHa + i 3 !h6c y gi + i m ! ! !h i nhanh h n. 81 !h ! c gi * , $
m ! ! vo ban ngy ! ng i l n. $
Ng c l i( 3au 'hi F ! !r i l n( nhi ! m ! ! gi m i( 3 !rao i 'h;ng 'hH gi a $ $ " $
!rn v + i b y u + n. Kh;ng 'hH ! ng + i m ! i 3 !h6c y c a +ng 'hH c ! c ,
l n ! ng cao( v1 !h gi y cTng y u i.
- ch !rao i 'hH !rn + i
Nguyn l_ +i chuy n chung c a c7c ! ng 'hH lR 'hH nng( nh 3 b c ln cao( 'hH l nh( ( *
n ng 3 ch1m >u ng + i. $ *
Dan ngy( 7nh n ng F ! !r i chi u >u ng lm c7c v4ng !rn m ! ! nng ln. Nh ng +o ! $ $
nhi ! l ng m m i v4ng nh n c 'h;ng u nhau nn nhi ! l p 'h;ng 'hH 37! m ! " " $
! cTng c 3 chnh l ch. N i c nhi ! cao( 'h;ng 'hH 3 b c ln !rn( n i c nhi ! " " * "
!h p( 'h;ng 'hH 3 l ng >u ng + i. i u + n ! i 3 !rao i 'h;ng 'hH !h5o chi u ln * ! %
>u ng.
8o bu i ! i( F ! !r i l n( m ! ! ngu i + n i 3inh ra hi n ! ng nhi ! !rn 'h;ng $ $ $ " "
cao h n nhi ! + i !h p( ng9n c n 3 !rao i ln >u ng c a c7c +ng 'hH. "
# sao )' '8a hZ cD nhi u sao h n )' '8a (ng?
Nh ng m hf !r i Auang( nh1n ln b u !r i ch6ng !a 3 !h y chi chH! c7c v1 3ao v rnh *
rnh l nhi u h n h n 3o v i m m4a ;ng. T i 3ao v yc ?_ +o l m4a hf ch6ng !a ng )
g n !rung !m ngn h( n i c nhi u 3ao nh !( cn m4a ;ng( Tr7i ! c a ch6ng !a
ng r1a ngn h( n i c H! 3ao h n.
Trong h ngn h c a ch6ng !a "Fil'y \ay, c 'ho ng 2&& ! 3ao v ch y u phn b "
!rong m ! chi c ]b7nh !rn^. Bh n gi a chi c b7nh ny h i + y h n chung Auanh. nh
37ng i ! phHa m@p ]b7nh^ bn ny n phHa bn 'ia ph i m ! 2& v n n9m 7nh 37ng( i !
m ! !rn >u ng m ! + i b7nh cTng ph i m ! 2 v n n9m 7nh 37ng. $ $
F ! !r i v nh ng hnh !inh l7ng gi ng c a h F ! !r i u n m !rong h ngn h. H u $ " $ "
h ! nh ng 3ao m ch6ng !a nh1n !h y b ng m ! !h ng cTng u n m !rong . N u F ! ! $
!r i n m gi a h !h1 +4 ch6ng !a nh1n ! phHa no cTng !h y 3 l ng 3ao !rn !r i nhi u "
nh nhau. Th nh ng h F ! !r i c7ch !rung !m h ngn h 'ho ng * v n n9m 7nh 37ng. " $ "
Khi ch6ng !a nh1n v phHa !rung !m ngn h 3 !h y 'hu v c +y c c7c v1 3ao. * $
Ng c l i( n u nh1n v phHa i +i n !rung !m ngn h 3 ch nh1n !h y m ! 3 H! 3ao " *
!rong m ! ph n c a h . "
Tr7i ! 'h;ng ng ng Auay Auanh F ! !r i. 8 m4a hf Tr7i ! chuy n ng n 'hu v c $
gi a F ! !r i v h ngn h g i l i ngn h. i ngn h l 'hu v c ch y u c a h $ " "
ngn h( ! p !rung nhi u 3ao c a h . D u !r i m hf ch6ng !a nh1n !h y chHnh l i ngn "
h +y c c7c v1 3ao. 8 m4a ;ng v c7c m4a 'h7c( 'hu v c i ngn h n m v phHa $
Tr7i ! ang ban ngy( nn r ! 'h nh1n !h y. -n m ! 'ia c a Tr7i ! "v4ng ang l $
m, 3 'h;ng !h nh1n !h y n. Qo v y( m m4a hf ch6ng !a nh1n !h y nhi u 3ao h n *
m m4a ;ng.
i sao thng b th ng ch cD b% ngy?
Th7ng !rong l ch + ng c phn !hnh hai lo iR !h7ng v !h7ng !hi u( !h7ng c *2
ngy( !h7ng !hi u ch c *& ngy. Nh ng +uy nh ! !h7ng $ l ch c $E ngy( c n9m l i c
$# ngy( ! i 3ao l i nh v yc
Ni ra !h1 !h ! bu n c i( Auy nh ny r ! hoang ng
N9m :G !r c -;ng nguyn( !h ng 3o7i ?a F0 Yuliu3 -@3ar 'hi nh ra l ch + ng( Auy
nh ban u l m i n9m c 2$ !h7ng( !h7ng l l !h7ng ( c *2 ngyd Th7ng ch n l 0 2
!h7ng !hi u( c *& ngy. Th7ng $ l !h7ng ch n l ra cTng ph i c *& ngy. Nh ng n u !Hnh 2 *
nh v y !h1 m ! n9m 'h;ng ph i c *G% ngy m l *GG ngy. Qo ph i !1m c7ch b ! i
m ! ngy !rong m ! n9m.
8 y !h1 b ! i m ! ngy !rong !h7ng noc
?6c ( !h5o ! p ! c c a ?a F0( r ! nhi u ph m nhn 0 b > ! h1nh( u b ch p hnh
h1nh ph ! vo !h7ng $( cho nn m i ng i cho r ng !h7ng l !h7ng 'h;ng may m n. !
Trong m ! n9m 0 ph i b ! i m ! ngy( v y !h1 b ! i m ! ngy !rong !h7ng $ ( lm cho
!h7ng 'h;ng may m n ny b ! i m ! ngy l ! ! h n. Qo !h7ng $ cn l i $# ngy( !
chHnh l l ch Yuliu3.
Sau ny( 'hi /ugu3!u3 ' ! c Yuliu3 -@3ar ln lm Hong ?a F0. /ugu3!u3 0 ph7! hi n "
ra Yuliu3 -@3ar 3inh vo !h7ng )( !h5o l ch Yuliu3 !h1 !h7ng ) l !h7ng ( c *2 ngy(
/ugu3!u3 3inh vo !h7ng E( !h7ng E l i lu;n l !h7ng !hi u( ch c *& ngy. bi u !h 3
!;n nghim nh Yuliu3 -@3ar( /ugu3!u3 0 Auy ! nh 3 a !h7ng E !hnh *2 ngy. ng !h i
cTng 3 a l i c7c !h7ng 'h7c c a n a n9m 3au. Th7ng # v !h7ng 22 ban u l !h7ng !h1
3 a !hnh !h7ng !hi u. Th7ng 2& v !h7ng 2$ ban u l !h7ng !hi u 3 a !hnh !h7ng .
Nh v y l i nhi u !hm m ! ngy( lm !h no yc ? i l y b ! i m ! ngy !rong !h7ng
$ 'h;ng may m n n a( !h l !h7ng $ ch cn $E ngy. !
H n $.&&& n9m !r l i y( 3 + m i ng i v n !i p ! c +4ng c7i Auy nh 'h;ng h p l_ %
ny ch v1 n l m ! !hi Au5n. Nh ng ng i nghin c u l ch 3 !rn !h gi i 0 a ra r !
nhi u ph ng 7n c i !i n c7ch lm l ch( h mu n lm cho l ch c h p l_ h n.
# sao & n '8a t,ong n;' -h(ng di nh nhau
F i m4a !rong n9m 'h;ng ph i !rn !r a b ng 3 ngy m ! n9m chia cho :( m c c9n
!h5o !h i !i ! ph c v nh n;ng. 81 !h ( n ch ng lin Auan g1 n ph@p chia u. )
F4a >un b ! u ! ngy Iun phn "$*e2, n ngy H chH "$2eG, ! c l 'ho ng #$ !
ngy 2# gi . F4a hf b ! u ! ngy H chH n ngy Thu phn "$*e#, +i 'ho ng #* !
ngy 2%gi . F4a !hu '@o +i ! ngy Thu phn n ngy ;ng chH "$$e2$, +i 'ho ng E#
ngy 2# gi . F4a ;ng ! ngy ;ng chH ! i ngy Iun phn ch '@o +i c E# ngy. Nh
v y m4a hf +i h n m4a ;ng nh ng : ngy 2% !i ng.
8 n ng n +i ny hon !on lin Auan n 'ho ng c7ch gi a Tr7i ! v i F ! !r i ! $
m i !h i i m >a hay g n. Ta bi ! r ng Tr7i ! Auay >ung Auanh F ! !r i !h5o Au o $ '
h1nh b u + c( m F ! !r i 'h;ng ph i l !m i m c a h1nh b u + c ( m ch l m ! $
!iu i m !rong h1nh b u + c !h;i. Nh v y( 'hi Tr7i ! Auay !rn Au o( 3 c l6c n ' *
g n F ! !r i h n( c l6c c7ch >a h n. $
F4a h ( 'hi Tr7i ! >a F ! !r i nh !( 3 c h6! c a F ! !r i i v i n l y u nh !( +o $ $
Tr7i ! Auay ch m nh !( v !h i gian c a m4a hf +i nh ! !rong m ! n9m. Ng c l i(
m4a ;ng( 'hi Tr7i ! g n F ! !r i nh !( 3 c h6! c a F ! !r i !7c ng ln n m nh $ $
nh !( +o Tr7i ! Auay nhanh h n l6c no h !( v l m4a ng n nh ! !rong n9m. !
T ng ! nh v y c !h >@! cho m4a >un v m4a !hu( l hai m4a !rung gian !rong m i
n9m.
7 c !' cn &nh nhi t
F ! bi n >Hch o mnh m;ng c !Hnh ch ! 'h7c h n l c a. N c 'h n9ng !ruy n + n $ ) %
nhi ! l ng c a F ! !r i >u ng ! n + i 7y 3u. ng !h i n c bi n 'hi b c h i cTng " $
lm !iu hao 'h7 nhi u nhi ! l ng F ! !r i. F ! 'h7c( n c bi n c nhi ! ring r ! " $ $ "
l n( nhi ! n c !9ng ch m h n r ! nhi u 3o v i ! li n. 2cm* n c nh n c :(2E "
Jun nhi ! l ng ( ! c 2 calo( !h1 ch lm cho n c !9ng !hm 2 -( !rong 'hi 2cm* ! "
h p !hu b ng ! ng y nhi ! l ng !h1 nhi ! c !h !9ng !hm $ - $(% -. 81 l vo " " *
m4a hf( nhi ! m ! bi n ! i >Hch o 'h;ng bao gi !9ng ln ! ng ! " $
T1nh h1nh c7c 3a m c !h1 hon !on ng c l i. 3a m c r ! hi m c7c lo i !h c v !( &
n c cng ]c c Au_^( ch c c7! !r ng m !h;i. Qo nhi ! +ung c a c7! nh ( n 3 nng ln ! " *
nhanh chng 'hi h p !h nhi !( nh ng l i 'h;ng !ruy n nhi ! ny >u ng + i 3u c " "
" +o 'h n9ng !ruy n nhi ! r ! '@m,. 81 !h ( !uy l p c7! b m ! 0 nng r0y r i m l p c7! " $
bn + i v n l nh nh b9ng. %
F ! 'h7c( ! 3a m c l i !hi u h n !7c + ng b c h i n c lm !iu hao nhi ! nh bi n. $ ) "
-ho nn( 'hi F ! !r i >u ! hi n !rn ng chn !r i( nhi ! !rn 3a m c lu;n !9ng ln( $ " "
n gi a !r a m ! ! h u nh 0 b nung nng nh l a !hiu v y. $
F ! nguyn nhn 'h7c n a l c7c 7m my v c n m a v4ng >Hch o cTng nhi u h n
h n v4ng 3a m c. 84ng >Hch o !h ng chi u no cTng c m a( nh v y nhi ! bu i ) "
chi u 'h;ng !h cao Au7 c. -n 3a m c( !h ng l !r i n ng( r ! hi m 'hi c ngy !
m a. T 37ng 3 m n chi u ! i F ! !r i v n !o h i nng >u ng 3a m c( v chi u $ %
nhi ! v4ng 3a m c cTng !9ng ln r ! cao. l l_ +o v1 3ao v4ng >Hch o 'h;ng ph i l "
n i nng nh ! Tr7i !.
# sao i ' nDng nh t -h(ng ph i ! Lch o?
IHch o !h ng c coi l n i nng nh ! l v1 v4ng ny Auanh n9m c F ! !r i !rn $
nh u. Nh ng h0y >5m l i !i li u !h ng ' !1nh h1nh !h i !i ! !rn !on !h gi iR T i "
v4ng >Hch o( nhi ! cao nh ! r ! H! 'hi v ! Au7 *% -. 8 y m ! i 3a m c Sahara "
chu Bhi( nhi ! ban ngy ln ! i %% -( !rong 'hi Sahara c7ch >a >Hch o ! i hng "
ngn + m. $
T i c7c v4ng 3a m c < p( nhi ! ban ngy cao nh ! cTng ln ! i :% h %& -. T i / "
v4ng 3a m c Trung ( nhi ! cao nh ! ban ngy cTng ln n :E . Sa m c Nobi "
"F;ng - , 'ho ng :% -.
84ng >Hch o c h p !h nhi u nhi ! l ng F ! !r i nh !( v y ! i 3ao l i 'h;ng ph i " $
l n i nng nh !c Nh1n vo b n !h gi i !a !h y( nh ng v4ng !hu c >Hch o ph n l n
u c bi n c nh Th7i D1nh Q ng( n Q ng. #
i sao nDi T] ng ! ! ph i c a ,i tU? !
< ng l ]v 3^ c a gi i ! nhin( l !r c ! m b o cn b ng 3inh !h7i. N c !h +uy !r1 "
3 cn b ng l ng o>y v cacbonnic !rong 'h;ng 'hH( gi m nh nh h ng c a c7c ch ! (
!h i( 'hH c gy nn ; nhi m( lm !rong 3 ch m;i !r ng( v1 v y nn n c >5m l ]?7 .
ph i c a Tr7i !^.
? ng o>y !rong 'h;ng 'hH c vai !r r ! l n i v i i 3 ng c a m i 3inh v ! !rn Tr7i
!. -h6ng !a c !h nh n 9n( nh n u ng nh ng 'h;ng !h ng ng h; h p. H u h ! l ng
o>y !rn Tr7i ! ny c 3inh ra nh vo !h c v ! >anh !rong r ng. Trong Au7 !r1nh
Auang h p( nh ng !h c v ! ny 0 h6! 'hH cacbonic v !h i ra 'hH o>y. Tuy nhin( nh ng
!h c v ! cTng c n ph i h; h p( nh ng + i 3 chi u > c a 7nh n ng( !7c + ng Auang !
h p c a ch6ng ph i l n g p $& l n 3o v i !7c + ng h; h p. 81 v y m i ng i g i !h c
v ! >anh l ]Nh m7y 3 n >u ! !hin nhin^ c a o>y.
-y c i !h;ng Aua Au7 !r1nh Auang h p 0 h6! l ng 'hH cacbonic v !h i ra m;i !r ng
l ng 'hH o>y. Nh m con ng i v 3inh v ! m i c !h +uy !r1 c 3 3 ng c a
m1nh( 'hH h u m i c n nh. - ng i lm m ! ph@p !Hnh( cy + cao ** m@! c 0
'ho ng 22& ngh1n l7. Qi n !Hch l *:&m$. F ! 'hu r ng c 'ho ng h n 2& !ri u cy !h1 " "
+i n !Hch l7 cy ch5 ph l r ! l n( 'h n9ng Auang h p cao. F i m ! n9m( h !h c v ! " "
!rn Tr7i ! nh n :&& ! ! n cacbonic v !h i ra $&& ! ! n o>y. Nh v y cho !h y n u
'h;ng c r ng( con ng i cTng nh h 3inh v ! 3 ch ng !h ! n ! i c. " * )
< ng gi vai !r l n !rong vi c lm 3 ch ho7 b u 'h;ng 'hH. Nh ng !h c v ! r ng c 'h "
n9ng lo i !r !on b nh ng 'hH !h i c h i nh R SZ$( H[( -lg SZ$ l lo i 'hH r ! c(
c m ! nhi u n i. Khi n ng SZ$ !rong 'h;ng 'hH ln ! i 2& ppm 3 + n n m ! 3 $ * %
ch ng b nh nh !im p m nh( lo n nh p 'h !h g < ng c !h h p !h 'hH SZ$ v "
chuy n ch6ng !hnh nh ng !hnh ph n c u ! o nn c7c a>i! g c amin !rong c7c !hn cy
v.vg [ cTng l m ! lo i 'hH c h i v i c !h con ng i. N u ch6ng !a 9n ph i hoa Au (
!h c ph m( rau c hm l ng [ cao 3 b nhi m c( 3inh b nh. Trong r ng c r ! nhi u , * . "
lo i cy c !h h p !h !h 'hH ny. Trung b1nh c m ! 2 ha cy ngn hoa c !h h p !h
22(E 'g [( 2 ha cy +u !y l :(* 'g [ v 2 ha cy li u !h1 h p !h *(# 'g [. .
< ng cTng l m7y h6! b i 'h ng l c a con ng i. Qo !rn m i phi n l7 c m ! l p l;ng
+y nn n c !h ch n l i nh ng ch ! gy ; nhi m( l c v h p !h l i ch6ng lm !rong $ .
3 ch m;i !r ng. -7c nh 'hoa h c a ra 3 li uR !rung b1nh 2 n9m( c 2% m u ! !r ng " %
cy !4ng c !h lo i !r c *G ! n 'hi b i !rong 'h;ng 'hH( 2 m$ cy ph4 +u c !h
ng9n c *(*# ! n b i !h i. Trong r ng cnh v l7 cy ! ng i r m r p um !4m nn
lm gi m 3 c gi. Qo v y nn 3 b i !h i c;ng nghi p !rong 'h;ng 'hH 0 b gi l i g n "
h !( 3au m ! !r n m a l n( 3 b i cn l i c !r v v i !( nh v y m 'h;ng 'hH
c !rong lnh v m7! m h n. ?7 cy 3au 'hi c 3 ch b i l i !i p ! c Au7 !r1nh gi 0
b i v chu !r1nh lm 3 ch 'h;ng 'hH m i c b ! u. !
< ng Au !h ! l ]?7 ph i c a Tr7i !^( 'h;ng c r ng( ! ! c m i 3inh v ! !rn Tr7i !
ny ' c con ng i 3 'h;ng !h h; h p( 'h c !h 3inh ! n v ph7! !ri n. *
/D th d8ng n c i d ng d p t t n>i ! a -h(ng? "
8o n9m 2#)*( ! ng c _ ! ng nh m + p ! ! m ! ng n n6i l a ang phun !ro 5 +o !
b n c ng o H5ima5y ngoi 'h i =c5lan+. N c bi n 3 c b m !h5o ng ng ! i *
lm ;ng nham !h ch ch y ra ngay ! i ch g
Ng i !a cn !Hnh c ! i vi c 3 + ng ch ! n ph7 v l p ngoi 0 ! ng i ngu i " -
c a +ng nham !h ch ch y vo b n c ng c a hn o( cho ph@p n c bi n lm ngu i l p
nham !h ch nng bn !rong v ! 'i m 3o7! 3 !i n !ri n c a n.
Tuy nhin( c7c chuyn gia !Hnh !o7n r ng n u n c bi n !i p >6c v i nham !h ch nng
ch y !rong !1nh hu ng ( m ! v n h i n c c !h 3 ph7 v cho nhi u nham !h ch * -
!rn ra h n( nhi u n c !rn vo h n v ! o nn ph n ng +y chuy n. -7c chuyn gia lo
ng i ph n ng ny c !h '@o !h5o !on b nham !h ch + i n c( + n ! i m ! v n %
! ng ng v i m ! Au bon Hy+ro c c;ng 3u ! vi m5ga!on( gy !h m ho cho c7c
hn o v c7c con 3ng 'h ng l c a i + ng 3 nh n ch1m c7c b n c ng >ung Auanh *
vnh ai D c i Ty Q ng. K ho ch ny +o 0 b ho0n l i v +ng ch y c a nham !
!h ch cu i c4ng 0 ch ng l i( l i b n c ng v n h u + ng. %
Trn !h c ! ( v n c nh ng ng n n6i l a ng m n m + i bi n 3u. 7 nng ch y c a c7c %
ng n n6i ny ch y !rn ra !rn 7y c a c7c i + ng nh ng l i c n c bi n lm
ngu i( ! o ra nham !h ch g i. 3u $&&& m@!( 7p 3u ! cao ng9n c n vi c h1nh !hnh & "
c7c v n h i n c. Nh ng ln cao h n( 'hi 7p 3u ! gi m i( c7c v n ny lin !i p > y
ra. Ng i !a 0 o c l6c n6i l a phun Sur!35y( m ! hn o ngoi 'h i =c5lan+( c *
ph6! l i c m ! v n ! ng ng v i 3 c c;ng ph7 ! $& n :& 'ilo!on.
# sao ng i ng3 Lu ng 2i n /h t -h(ng ch'?
D i l i !rong Di n -h ! b n ng bao gi lo ch ! u i( b i v1 hm l ng mu i !rong
n c bi n y cao ! i $)& ph n ngh1n. T !r ng n c bi n cn l n h n c ! !r ng
ng i b n. 81 !h !a c !h n i !rn bi n nh m ! ! m g .
Nh ng ! i 3ao !rong 'hi hm l ng mu i !rung b1nh c a n c bi n !rn ! ng m ! c7c i $
+ ng ch c 'ho ng *% ph n ngh1n( cn hm l ng mu i !rong Di n -h ! l i cao n
v yc
Ni b n ra ch6ng !a 3 !h y Di n -h ! n m v4ng bin gi i phHa Ty c a Yor+an( l *
chi c h !h p nh ! !h gi i( l ! !h m !rong v4ng c a h1nh >ung Auanh ! ng i cao.
Th c ra( Di n -h ! 'h;ng ph i l bi n !h c 3 m ch l m ! c7i h 'h;ng c ng ra(
v i m ! 3 con 3;ng 'h;ng l n mang n c vo. -hHnh c i m ny 0 Auy ! nh !Hnh $
ch ! c a n.
-hung Auanh c7c con 3;ng ch y vo Di n -h ! ph n l n l 3a m c v nham !h ch 7 v;i.
-7c ! ng nham !h ch c ch a r ! nhi u mu i 'ho7ng. 81 !h ( n c 3;ng ch y vo
Di n -h ! u c hm l ng mu i r ! cao. Qo bi n 'h;ng c ng ra nn !on b
nh ng 'ho7ng ch ! ny u b gi l i !on b . ng !h i Yor+an l i l v4ng hanh 'h;( H!
m a. F ! !r i gay g ! 'h;ng ng ng lm cho n c !rong c7i ]vTng^ 'Hn ny b c h i r ! $ !
m nh.
Trong 'hi ( m ! ngu n n c chHnh c a Di n -h ! l 3;ng Yor+an l i b r6! b ! 7ng
' ph c v c;ng vi c ! i !iu. Th7ng n9m Aua( hm l ng mu i !rong bi n ngy cng "
nhi u( ngy cng m c. K ! Au l !rong !hu v c ny( !r m ! vi vi 'hu n( 'h;ng c $ ,
3inh v ! no ! n ! i c( v1 !h n m i c mang c7i !n 'h;ng l y g1 lm p - ( *
Di n -h !.
i sao n c &i n ' n?
- ng i ni r ng n c bi n m n v1 n ho !an r ! nhi u mu i. Nh ng l i 'h;ng ph i $
l cu !r l i( b i mu i u m rac Kh;ng l n c 3;ng( n c h 'h;ng c mu i ho *
!an m ch c n c bi n m i cc
n nay( c7c nh 'hoa h c v n ch a !1m ra cu !r l i !ho 7ng. - hai gi !huy !R %
- Ni !huy ! !h nh ! cho r ng ban u n c bi n cTng ng ! y h ! nh n c 3;ng( n c "
h . Sau ( mu i ! !rong nham !h ch v c7c l p ! >i mn( !h5o m a ch y ra c7c +ng
3;ng. < i c7c +ng 3;ng v bi n c . N c bi n b c h i( !r6! >u ng !hnh nh ng c n
m a. F a l i ra c7c +ng 3;ngg - nh v y( !h5o !h i gian( mu i 0 ng + n
>u ng bi n( 'hi n bi n ngy cng m n h n. Th5o ( + a vo hm l ng mu i !rong $
n c bi n( ng i !a c !h !Hnh ra !u i c a n.
- Ni !huy ! !h hai cho r ng( ngay ! u n c bi n 0 m n nh v y. ?_ +o l c7c nh $
'hoa h c !h y r ng( hm l ng mu i !rong n c bi n 'h;ng !9ng ln u n !h5o !u i $
c a Tr7i !. Khi nghin c u nh ng l p ! 7 !rong c7c hang ng b n c bi n !rn vo(
ng i !a !h y r ng( hm l ng mu i !rong n c bi n lu;n !hay i( 'hi ln 'hi >u ng
ch 'h;ng c nh m ! m c no . n nay( ng i !a v n ch a bi ! l_ +o ! i 3ao l i %
nh v y.
# sao ng t ! i cD sDng th n?
Khi c ng !( n c bi n >ao ng h1nh !hnh nn 3ng l n v o o vo ! li n(
chHnh l 3ng !h n. Khi 3ng l n vo ! li n !u !h5o !1nh h1nh c a v nh bi n m c
!h c bi n i. 8H + ( v4ng v nh c ba phHa l ! li n h1nh ch ]8^ !h1 chi u cao c a
3ng 3 cao g p * h : l n. *
8o n9m 2#**( mi n `i5 c a Nh ! D n !rong c n ng ! 0 c 3ng !h n( 3ng bi n
0 +ng ln n $% m@!. Trong 'hi ( v4ng v nh To'yo 3ng ch cao b ng m ! n a. <b
rng !r ng h p 3au v nh bi n ! ng i an !on.
Kh;ng ch ng ! gy nn 3ng !h n m n6i l a 7y bi n cTng c !h gy ra 3ng
!h n. Ngoi ra( 'hi !i n hnh c7c !hH nghi m gy n l n bi n cTng a n c7c ch n "
ng "!hay i 'hH 7p, m nh h1nh !hnh 3ng !h n.
u cD sDng ! ng?
Ni ! o nn 3ng v chi u cao c a 3ng ph !hu c vo 3 c gi( !h i gian !h i c a gi v
+i n !Hch c a m ! n c m gi !h i Aua. Ni 3 m ! c n b0o c gi c p 2$ "'h7 hi m, " $
l ! Aua ! 5o bi n Trung F ( b9ng Aua b m ! Th7i D1nh Q ng( n v4ng bi n ;ng ' $
c a 8i ! Nam( v ! Au0ng ng > p > 2E.&&& 'm( !h1 3au m ! gi +i chuy n( n ! o "
c nh ng con 3ng c cao !rung b1nh l :($ m@!. Th5o c7c !Hnh !o7n( 3au m ! ngy
m( 3ng +o c n b0o ny ! o ra 3 cao !rung b1nh 2:(2 m@!( 3au h n m ! !u n( 3ng ! *
$&() m@! nh ng r i + ng ( 'h;ng !h cao h n c n a +o nhi u y u ! c n !r (
!rong Auan !r ng nh ! l !r ng l c.
8 y !h1 ! u 3inh ra nh ng con 3ng l ng cao h n $% m@!c ? i cng 'h hi u h n 'hi
3ng l ng cao !rn *& m@! !h ng >u ! hi n vo nh ng l6c bi n ! !( hon !on 'h;ng c "
gi l n. Ngy $)e&$e$&&*( !u B5rm c a h i Aun Nga 0 o c chi u cao c a m ! con
3ng l ng !hu c vo hng ' l cR *: m@! - b ng chi u cao c a m ! !o nh 2$ ! ngm -7c
nh 'hoa h c cn cho r ng c !h c nh ng con 3ng l ng cao !rn %& m@!( +4 cho n nay
ch a ai b ! g p. 8 l_ !huy !( nh ng con 3ng l ng c !h >u ! hi n !rong l6c bi n ng ! $ "
v n u m ! con 3ng l ng cao !rn *& m@! ] i^ !rn u m1nh m ! con 3ng $& m@! +o gi
! o ra !h1 chi u cao ! ng c ng rb rng l !rn %& m@!.
I7c 3u ! > y ra i u ny l r ! !h p( 3ong 'h;ng ph i l b ng 'h;ng. N9m 2##%( !rn
v4ng bi n D c c a Nga( !rong m ! c n bi n ng( 3ng 0 Au@! 3 ch m i !h !rn m ! !
gin 'hoan + u c a h0ng S!aoil m l6c b1nh !h ng +n 'hoan ny l cao :2 m@! 3o v i
m ! bi n. Ng i !a nghi y l lo i 3ng m - con ni !rn. $ (
Trong 'hu;n 'h ch ng !r1nh l n Fa>\av5 c a - Auan vT !r chu Cu( c m ! + 7n
mang !n l \av5/!la3 "D n 3ng,. Q 7n ny c nhi m v ph7! hi n ho c + b7o v " " $
3ng l ng nh m c nh b7o cho nh ng !u !huy n !rn c7c h i !r1nh Auan !r ng. -7c nh
'hoa h c !h c hi n + 7n ny 'h;ng !h no l_ gi i n i hi n ! ng 3ng l ng >u ! hi n " " "
n l nh ng cTng c !h >u ! hi n !hnh c p( !h m chH nh7nh b ba( b b n( b n9mg 0 " $
3ong 3ong nhau. ? i n a( 3ng l ng c !h b ! ng nh; ln( ng ngh u ngh n vi ph6! . "
r i 3 p >u ng( !an bi n 'h;ng l i + u v !( nh ng cTng c !h l ng l ng !i n b c
v ! hng ngh1n 'ilom@! nh b c ! ng n c +i ng( !h m chH c !rong !r ng h p >u !
hi n !hnh b ba( b b n. T ! nhin c n c m ! l c !7c + ng ! c !h i +ng n c ln cao "
!hnh 3ng l ng( nh ng l c no gi cho 3ng ch c chn !rn ng ]hnh Aun^ ngh1n !
+ m nh v yc $
Sng l ng Au l m ! !h ]h ! + ^ 'h nh n i v i c7c nh nghin c u v1 ]ch6ng 'h;ng 0
ph !hu c b ! c Auy lu ! ! nhin hay nguyn ! c v ! l_ no c ^. Trn Auan i m !o7n !
h c( m ! 3 ng i cho r ng 3ng l ng l !Hch h p c a nhi u con 3ng nh ( 3ong >5m ra l_
!huy ! ny 'h;ng v ng( v1 'hi c 3ng l ng >u ! hi n ngay !rong i u 'i n !r i yn bi n " "
l ng. Trn Auan i m h i + ng h c( 3 'h7c l i cho r ng nh ng n i m gi ang !h i $
ng c chi u c n !r +ng h i l u b ng y u i( +ng ch y ! ng ! !9ng ! c( ph n n c
ch y nhanh ng 3au va ch m v i 'h i n c ch y ch m phHa !r c gy ra hi n "
! ng 3ng l ng. Thuy ! ny !uy c v c l_( 3ong l i 'h;ng !h 7p + ng l_ gi i 3ng 0
l ng v4ng bi n D c( n i 'h;ng h c +ng h i l u no c . ! "
F ! 3 'h7c n a v n + ng 'i n !h c v ! l_ a c u( cho r ng m ! 3 n i !rn Tr7i !(
c bi ! !rn c7c i + ng( c nh ng i m m !r ng l c c nh ng bi n !hin nh ! nhd $ "
n u l c h6! c a Tr7i ! cao h n m c b1nh !h ng !h1 3 ! o ra v4ng lbm !rn m ! * $
bi n( !r ng h p ng c l i - ! o v4ng l i "!rn !h c ! ( c7c nh +u hnh vT !r Au c
Auan 37! c nh ng v4ng l i ho c lbm nh !h !rn b m ! c7c i + ng,. Q i !7c $ $
ng c a l c Auay Tr7i !( ' ! h p v i nhi u y u ! 'h7c n a( v5n r1a c7c v4ng l i ho c $
lbm ny r ! c !h >u ! hi n 3ng l ng. Nh ng i u l l 3ng l ng v n !h ng >u ! " %
hi n ngay c nh ng n i m l c h6! Tr7i ! ! ra b1nh !h ng v !rn m ! bi n ch ng " $ )
c v4ng l i hay lbm no c . F i chuy n l i r i vo b ! c. " !
aua ho ! ng !h c !i n( c7c chuyn gia !hu c + 7n \av5/!la3 'h ng nhR 'h;ng !h . )
+ b7o 3ng l ng( c v !h i gian l n a i m. H ch c !h a ra nh ng l i 'huynR %
c7c nh 'hai !h7c + u nn nng chi u cao gin 'hoan ln ! i !hi u $&X( c7c ch !u bi n(
ngoi vi c ch Aun mua b o hi m( nn gia c m n v boong !u( !9ng 'h n9ng ch ng "
ch u n u ch ng may b 3ng l ng p >u ng( cn 'h7ch +u l ch ng bi n !h1g ch cn )
c7ch ph m c cho 3 may r i m !h;i. $
h no g i ! SDng ! ng?
- hai lo i 3ng c c ' 7ng 3 i v i nh ng ng i i bi nR 3ng !h n v 3ng l ng.
Sng !h n l h Au c a ho ! ng 'i n ! o v Tr7i ! v 0 c nghin c u 'h7 ' ( " '
nh ng 3ng l ng cho n nay v n l hi n ! ng gy nhi u !ranh c0i. % "
T gi a m ! bi n ph ng l ng( b ! ng + ng ln m ! b c ! ng n c 'h ng l ( 3 p $ ) $
>u ng v !an bi ng l chn +ung 3 b nh ! v m ! c n 3ng l ng.
Hai !hu !h c a chi c !u ch + u 'h ng l !n l P33o ?ang5+oc mang Au c ! ch
Banama 0 b m ng v1 3ng l ng v4ng bi n !hu c n Q ng( g n Nam Bhi. Th5o #
l i ' c a !huy n ph Bhillip ?5ag5our( l6c b ! gi !h i !i ! !uy 'h;ng ! ! 3ong ch a !h
g i l bi n ng . D ! ng i ! m ! bi n c7ch m n !u bn ph i vi ch c m@!( m ! b c $
! ng b ng n c +i hng ngh1n m@! ! ng ! + ng ln( ch m ! i v i c7i l i >o n cu n - !
!rn u( cn b9ng Aua con !u( ch y !i p r i p >u ng c7ch m n !r7i !u vi !r9m m@!.
Du ng ch huy cao ng ! ngh u( c ng n 9ng !5n l 'ho ng *& m@! !Hnh ! m ! n c( v y $
m ! ! c u ch1m ng p !rong n c 'hi con 3ng l ! Aua. Sau ph6! 'inh hong y(
ng i !a !h y !hi u hai !rong 3 c7c !hu !h b y gi ang lm vi c !rn boong. H 0 b "
lu n c cu n !h5o v nh n ch1m >u ng 7y bi n 'hi n 3 p >u ng. '
Tu P33o ?ang5+oc v n cn may m n v1 3ng l ng ch l ! Aua. N9m 2#E&( !rong v4ng % !
bi n Nh ! D n( chi c !u ch hng Q5rb5a3hir c a /nh 0 b m ! con 3ng l ng p ln
u v nh n ch1m ngay ! c 'h c. Ton b !hu !h on :: ng i b >7c 7y bi n. !
Th5o 3 li u !h ng ' m i y c a - Auan vT !r chu Cu "PS/,( !rong hai !h p nin "
g n y nh !( c 'ho ng $&& chi c !u bi n b 3ng l ng lm m( !rong c $$ con !u !
'h ng l c m nh +anh l ]'h;ng !h 7nh ch1m^. T ng c ng h n G&& ng i b !hi ! " "
m ng. -n !h5o !Hnh !o7n c a !rung !m nghin c u !ai n n hng h i c !h1 !rn 'h p c7c !
i + ng( m i !u n H! nh ! c hai con !u b 3ng l ng lm h h i ho c gy !hi ! h i v $ "
ng i.
i sao g i ! v" ng a?
8 ng a c ! n ! i 'h;ngc N u c !h1 n u( v v1 3ao n l i mang c7i !n '1 l yc
F ! lo ! cu h i c !h n y 3inh !rong u b n m i 'hi ngh5 nh c n 'h7i ni m ny. ! "
l c7c v4ng v !uy n *& h *% !rn hai b7n c u( n i gi l ng v 'hH h u 'h; nng. 8 $
ng a b7n c u b c ;i 'hi cn c g i l ]v4ng l ng Nam chH !uy n^. ! $
Tn g i v ng a c l h1nh !hnh ! !h i ng i Ty Dan Nha ch ng a n Ty n * #
b ng !u bu m. Khi n y( !u !h ng r i vo !1nh !r ng ]1 ch^ v1 'h;ng c gi( 'hi n
chuy n i b '@o +i ngoi _ mu n. T l i n y 3inh v n !hi u n c. Th l c7c
!hu !h nh ph i Au ng ng a >u ng bi n v1 hai m c HchR +nh n c u ng cho ng i )
v mau chng r i 'h i v4ng l ng gi. $
- gi !huy ! 'h7c cho r ng n i ny mang !n g i nh v y v1 n l ]!o ch !^ c a
ng a. F i 'hi c7c l7i bu;n Ty Dan Nha i Aua y( ng a c a h u b ch ! hng lo ! v1
nng v 'h7!.
i sao ! i cD &3o a t ?
Trong !h i gian g n y( c7c ! phun !ro my 'hH v h ! nhi m i n ! F ! !r i lin ! c . " $
+i n ra( gy nn ! b0o a ! c c l n !rong l ch 3 Tr7i !. 8 y u l nguyn nhn 3u .
>a c a hi n ! ng nyc "
Tr c y( gi i 'hoa h c !in r ng !m F ! !r i c c u ! o b ng hy+ro( v y chHnh l $
nguyn nhn gy nn c7c ! phun !ro( c bi ! l !rong nh cao chu ' 22 n9m c a F ! $ " $
!r i. -hHnh v1 v y( ch6ng !a 0 hi u 3ai v b n ch ! c a c7c ! !hay i 'hH h u !rn Tr7i
!. Th5o Zliv5r Fanu5l( Ni7o 3 ho7 h c h ! nhn F ( 'hi chuy n ng ! i b m ! F ! ' $ $
!r i( hy+ro b nng ch y v ph n no ! o nn nng c a F ! !r i. Tuy nhin( ph n l n $
nhi ! 'h ng 'hi p c a ];ng gi cau c^ ny l i !o ra ! lbi c a m ! v n 3iu !n "
!inh ngay ! i ph n !m giu 3 !( ch 'h;ng ph i l hy+ro c a F ! !r i. ! $
Fanu5l gi i !hHchR ]Th5o ch6ng !;i( !h7i + ng h c 3inh ra ! m ! ng;i 3ao( v F ! " $
!r i h1nh !hnh ! lbi c a m ! 3iu !n !inh 0 n . H u h ! c7c hnh !inh bn !rong c
c u ! o b ng v ! ch ! ! i lbi ng;i 3ao y( cn c7c hnh !inh bn ngoi !h1 b ng v ! ch !
! i l p ngoi. -hHnh v1 v y( ch6ng !a hi u 3ai v Au7 !r1nh ! o nn ! !r ng !m F ! $
!r i h nguyn nhn gy phun !ro v b0o a ! . -h6ng !a c ! ng r ng chHnh +ng pla3ma
b m ! m;i !r ng ! o nn ! !r ng nh ng !h c ! 'h;ng ph i l nh v y^. $
Bh n l n gi i v ! l_ !hin v9n u ng h Auan i m l c7ch y :(% ! n9m( F ! !r i $
c h1nh !hnh ! m ! 7m my 3ao. Ng c l i( Fanu5l 'h ng nh r ng !h7i + ng h ) "
c ngu n g c ! m ! v n 3ao !n !inh. -hHnh v1 v y( ho c l ! !r ng c a ng;i 3ao $
n5u!ron !m F ! !r i( ho c l ph n ng bi n l p 3 ! Auanh ng;i 3ao !hnh m ! ch ! $ $ !
3iu + n "ph n ng ng ng ! Do35 h Pin3!5in,( 0 gy nn c7c ! phun !ro !rong chu ' %
ho ! ng F ! !r i. $
Trong 'hi !huy ! c a Fanu5l cn ang gy !ranh c0i !rong gi i 'hoa h c !h1 nhi u nh
nghin c u 'h7c 0 'h ng nh( c7c hnh !inh !hu c Au o !h7i + ng h u giu ch ! ) ' "
3 ! v 'im lo i. Fanu5l !in r ng( i u ny 3 gi6p !hay i Auan i m c a m i ng i v ! *
ngu n g c c a !h7i + ng h . H n :& n9m nay( ;ng 0 c ng hi n cu c i m1nh cho vi c " "
i !1m ]gi y 'hai 3inh^ c a h F ! !r i. " $
2i ton vui v t, ng ! ng c a 'y
0 bao gi b n ! h i >5m m ! ng !uy ! > p l l ng !rn b u !r i n ng bao nhiuc $
Hay m ! c n b0o !h1 m y ! nc F ! nh 'hH ! ng h c F 0 !h c hi n ph@p c ' "
l ng v ' ! Au c !h lm b n 'inh ng c.
H0y b ! u v i m ! 7m my !r ng > p !r ng n gi n - m ! 7m my !Hch. N c !h ! ! !
ch a bao nhiu n c !rong m1nhc B5ggy ?5Fon5( nh 'hoa h c cao c p ! i Trung !m
nghin c u KhH Auy n au c gia Doul+5r( -olora+o( cho bi !R ]N c !rong m ! 7m my
nh c !h n ng 'ho ng %%& ! n. Hay + h1nh +ung h n( b n h0y lin ! ng n v i g $ .
nh ng con voi. F ! con voi !rung b1nh c 'h i l ng 'ho ng G ! n( i u c ngha l
7m my !Hch n ng ! ng ng g n 2&& con voi^. $
H1nh nh l ng n c 'h ng l b ng 2&& con !h6 l n nh ! !rn ! li n !r5o l l ng !rn
b u !r i l i g i nn m ! cu h i 'h7cR -7i g1 gi ch6ng .
]Tr c !in( n c 'h;ng ! n ! i + ng gi ! c 'Hch c !o nh con voi( m bao g m v; -
vn c7c h ! r ! r ! nh ^( ?5Fon5 gi i !hHch. 8 nh ng h ! b i n c ny l l ng !rong
! ng 'h;ng 'hH m ang +ng ln bn + i. Tuy nhin( _ ni m v m ! l ng n c l n "
nh ng y !r5o !rn b u !r i lm 3 ng 3 ! ngay c i v i m ! nh 'hH ! ng h c nh
?5Fon5. ]T;i 'h;ng h c ch6! _ !h c no v !r ng l ng c a m ! 7m my( cho ! i 'hi
!;i b ! u !Hnh !o7n^( b ni. !
8 y bao nhiu ]ch6 voi^ my c m ! !rong m ! c n +;ng l ngc N p m i m y l n 7m $
my !Hch ch9ngc -on 3 !h c 3 'hi n b n 'inh ng cR 'ho ng $&&.&&&m -n !rong m ! *
c n b0o l n( ' ! Au cn cho7ng v7ng h nR : !ri u con voi cTng ch n ng nh !h . i u " $
c ngha r ng n c !rong m ! c n cu ng phong c 'h i l ng l n h n ! ! c c7c con
voi !rn Tr7i ! c ng l i. - l ( cn nhi u h n ! ! c 3 voi ! ng ! n ! i !rn hnh !inh *
c a ch6ng !a.
7goi ,i t cc hnh tinh -hc cD 'y -h(ng?
Fy m ch6ng !a nh1n !h y l nh ng h ! b9ng ho c h ! n c +y c +o h i n c !rong $ $
'hH Auy n 3inh ra. 81 v y( n i 'h;ng c 'hH Auy n nh F ! !r9ng v n i m ! 'hH $
Auy n ch b ng m ! ph n $& c a Tr7i ! nh 3ao Thu u 'h;ng !h nh1n !h y my.
c i m c a my !rn nh ng hnh !inh c l n nh 3ao F c( 3ao Th v.vg l l p 'hH $ -
Auy n c +y !rn 2.&&& 'm v nhi ! >u ng !h p( ! !rn >u ng + i h1nh !hnh nn "
am;nium( ! ng n c ng b9ng( +o i l u m hi n ra + ng hoa v9n. "
-7c hnh !inh nh Tr7i ! !r 3ao Thu ' !rn ra u c my.
Trn 3ao Ho ( +o b0o c7! h1nh !hnh my c7! r ! n i !i ng. Th5o Auan !r c c a !u Fani5r !
h :( !rn 3ao Ho c 'hH Auy n lo0ng ! ng ng 2e% 'hH Auy n !rn Tr7i !( cTng c
m ! H! h i n c( cho nn c !h h1nh !hnh my b9ng gi ng nh c a Tr7i !.
Nh ng #%X !rong my 3ao Ho l ;>i! cacbon. Th5o Auan !r c !rn cao c a phi !huy n !
Bira!5 h 2 !h1 nhi ! !h p nh ! l 2*# -. 81 nhi ! !h p n !h ny nn my 3inh " "
ra u l b9ng 'h;.
8 3ao Kim( !rong 'hH Auy n !h1 c ! i #%X l i;>i! cacbon( +y c a my ! i %& 'm
bn !rn c a my l m $& -( 'h;ng !h h1nh !hnh b9ng 'h;. Fy !h9m + 3ao Kim
Auan !r c c my !h h ! ch ! l ng( !h5o nh n nh !h1 lo i my ny !rn cao H! ra l !
my a>i! 3unphuric.
# sao &nh 'inh v hong h(nE H t t, i t,(ng to h n?
F ! !r9ng Auay Auanh Au o c a Tr7i !( Tr7i ! Auay Auanh F ! !r i. Kho ng c7ch $ ' $
gi a Tr7i ! v hai !hin !h ny ! 37ng n ! i h u nh 'h;ng !hay i. Th m c l6c
!a !h y F ! !r i ho c F ! !r9ng !o nh c7i nia( c l6c 'h7c l i ch b@ nh Au b i. T i $ $ $
3ao v yc
?_ +o l !rong nh ng i u 'i n nh ! nh( m ! c a con ng i nh1n m i v ! + 3inh o " ! .
gi7c. -h6ng !a h0y >@! hai vH + R
"2, Khi !a m ! v ! vo gi a c7c v ! 'h7c nh h n( !a 3 !h y n !o h n b1nh !h ng. *
Ng c l i( n u n gi a c7c v ! 'h7c !o h n( !a l i !h y n nh nh l i. H1nh 2R 8ng
!rn nh gi a bn ph i nh1n c v l n h n bn !r7i( m c +4 ch6ng !o nh nhau. 0 $
"$, Hi n ! ng o gi7c Auang h c( hay cn g i l !7c + ng !h u Auang. H1nh $R H1nh !rn "
mu !r ng nh1n c v !o h n h1nh !rn mu 5n( m c +4 ch6ng b ng nhau. ! 0 $
K ! h p hai vH + !rn( ch6ng !a c !h gi i !hHch hi n ! ng !hay i l n c a F ! !r i " $
v F ! !r9ng nh 3auR $
Khi F ! !r i v F ! !r9ng m i m c ho c 3 p l n( phHa ng chn !r i ch c m ! gc $ $ $ ! $
'ho ng 'h;ng. N n l i l n6i i( cy c i( nh c a ho c c7c v ! 'h7c. F ! ch6ng !a ! $ !
nhin 3 3o 37nh F ! !r i ho c F ! !r9ng v i c7c v ! ' !rn( v1 v y !a c c m gi7c ch6ng * $ $ $
!o h n ra. Nh ng 'hi ln ! i nh u( b u !r i bao la 'h;ng c v ! g1 'h7c( ch6ng !a !h y )
ch6ng nh h n l i. )
F ! 'h7c( 'hi F ! !r i ho c F ! !r9ng m i m c ho c 3 p l n( b n phHa u m ! i $ $ $ $ $ ! $
'hi n ch6ng !a c c m gi7c l ch6ng 37ng h n "nh vH + $( vng !rn !r ng gi a n n !
5n,. Khi ( m ! !a 3 !h y ch6ng !o h n. ! *
# sao cD th d on th i ti t *ua hnh d ng H t t,;ng?
Qn gian Trung au c c 'h;ng H! cu ng n ng ni v !h i !i ! l + a vo h1nh + ng F ! $
!r9ng + b7o 3 !hay i !h i !i !. 8H + nh ]'h;ng 3 m ng m ! m u( !h1 3 m ng
hai m ng ba m a >u ngd 'h;ng 3 m i l9m( m i 37u m u( !h1 3 m i b y m i !7m
m a r i^( ]Tr c >5m m ng hai m ng ba( 3au >5m m i b y m i !7m^. -u ng n ng
!h nh ! vo ngy m ng m ! v m i l9m m i 37u m l ch m !r i m u m ! ch6! cTng
'h;ng 7ng 3 ( nh ng n u ngy m ng hai m ng ba ho c m i b y m i !7m m c m a $
r i !h1 m y ngy ' !i p 3au m a c !h cng !o v '@o +i h n. -u ng n ng !h hai
c ngha l 3 !hay i !h i !i ! c a n a !h7ng u ch y u nn !h5o +bi !h i !i ! ngy
m ng hai m ng ba( 3 !hay i !h i !i ! c a n a !h7ng 3au ch y u nn !h5o +bi !h i !i !
ngy m i b y m i !7m. K !h c !h1 _ ngha c a hai cu ng n ng v !h i !i ! ny cTng
! ng ! nhau. Hay nh v4ng l u v c 3;ng Tr ng Niang Trung au c c cuR ]D7n b c
Nga Fi nguy ! "ch 7nh !r9ng ngy m l ch u !h7ng,( vi ! ! ! b ! l c( vi ! o n o n " " "
b ! !r ^( ]minh nguy ! chi u !h p a( b ! l c chn hi '1^( u l nh ng cu ng n ng v "
!h i !i ! c lin Auan ! i h1nh + ng !r9ng.
Fu n gi i 7p v1 3ao c !h + a vo h1nh + ng !r9ng + b7o !h i !i !( u !in ph i
hi u h1nh + ng !r9ng l g1c
H1nh + ng !r9ng chHnh l 3 !hay i !rn 'huy ! c a F ! !r9ng. Trong m ! !h7ng m l ch( $
v !rH c a F ! !r9ng F ! !r i v Tr7i ! u !hay i. 8o l6c F ! !r9ng vo v !rH chHnh $ $ $
gi a F ! !r i v Tr7i !( ! Tr7i ! 'h;ng !h nh1n !h y 3 ph n chi u !ia 37ng F ! !r i $ $
c a F ! !r i( +o l6c ny !a nh1n !h y F ! !r9ng c mu 5n( ngy h;m chHnh l $ $
m ng m ! m l ch( !rong !hin v9n h c g i l Sc. 8o l6c F ! !r i v F ! !r9ng hai $ $
n a Tr7i ! v c4ng v i Tr7i ! ! o !hnh m ! ng !h ng( l6c ny nh1n ! Tr7i ! )
!h y F ! !r9ng !rn nh ! v 37ng nh !( ngy c g i l 8 ng( chHnh l ngy m i $
l9m( m i 37u m l ch. ?6c F ! !r9ng( F ! !r i v Tr7i ! ! o !hnh gc vu;ng #& ( $ $
nh1n ! Tr7i ! !h y n a bn ph i 37ng( ngy h;m g i l Th ng huy n( chHnh l
m ng !7m ho c m ng chHn m l ch. ?6c F ! !r9ng( F ! !r i v Tr7i ! ! o !hnh gc $)& $ $ $
( nh1n ! Tr7i ! !h y F ! !r9ng 37ng n a bn !r7i( ngy h;m g i l H huy n( chHnh $
l hai hai ho c hai ba m l ch. Qo chu ' bi n i !rn 'huy ! c a F ! !r9ng "! c l chu $ $
' + ng !r9ng, chHnh l m ! !h7ng m l ch( l i cTng 6ng l m ! !h7ng 3c v ng !rong !hin
v9n h c.
-h6ng !a bi ! r ng F ! !r i v F ! !r9ng c l c + n !ri u i v i Tr7i !( c !h lm $ $ %
cho n c bi n +ng ln h >u ng( cTng c !h 'hi n l p v Tr7i ! chuy n ng ln
>u ng. chHnh l !hu !ri u v !ri u c. Tr c y nhi u ng i ! ng r ng nh $
h ng c a l c + n !ri u i v i 'hH Auy n 'h;ng l n. Nh ng g n $& n9m !r l i y( c7c %
nh 'hoa h c Trung au c nghin c u v ph7! hi n ra r ng l c + n !ri u c a F ! !r9ng v " % $
F ! !r i c !7c ng r ! l n ! i 3 v n ng c a 'hH Auy n v 3 !hay i !h i !i !( c $ $
bi ! nh ng !hay i !h i !i ! ! ng ! v nh ng ph7! 3inh nguy h i c a !h i !i ! !h ng c "
lin Auan ! i 3 !hay i c a l c + n !ri u. Trong m ! !h7ng m l ch( ngy Sc v ngy %
8 ng l l6c l c + n !ri u c a F ! !r9ng v F ! !r i h p l i m c cao nh !( 3au h p % $ $
l c c a l c + n !ri u + n + n gi m i. N u vo m ng m ! m l ch "Sc, v m i l9m %
m i 37u m l ch "8 ng, !h i !i ! 'h;ng chuy n ! 37ng 3 a 3ang m u( !h1 vo m ng hai
m ng ba m l ch ho c m i b y m i !7m m l ch !h i !i ! 3 chuy n > u( cho !h y $ *
r ng l c + n !ri u c !h c nh ng !hay i 'h7c !h ng( ho c c !h c Au7 !r1nh !h i % $
!i ! 'h7 l n nh h ng ! i n i ( b7o !r c r ng !rong 'ho ng !h i gian 3 p ! i !h i !i ! !
c !h 3 !i p ! c > u i( ph i phng !r c 3 chuy n bi n > u c a !h i !i !. *
chHnh l _ ngha c a cu ]'h;ng 3 m ng m ! m u !h1 3 m ng hai m ng ba m a >u ng^.
Q a vo + ng !r9ng + b7o !h i !i ! l c c 3 'hoa h c nh ! nh. Nh ngy nay c7c
nh 'hH ! ng 0 v c b n lm rb c nh h ng c !h c a l c + n !ri u i v i !h i %
!i !( ng !h i c !h !r c !i p + a vo 3 !hay i c a l c + n !ri u( ' ! h p v i nh ng %
bi n i c a !1nh h1nh !h i !i ! nh 7p 3u ! cao( 7p 3u ! !h p + o7n 3 !hay i c a
!h i !i ! 3 p ! i. !
i sao cD th th y H t t,;ng gi a &an ngy?
F ! !r9ng >u ! hi n vo ban ngy cTng nhi u nh vo ban m. -h c i u ban ngy F ! $ " $
!r i 37ng h n ! ! c m i !h ( 37ng n n i ch6ng !a 'h;ng !h nh n ra F ! !r9ng ngay c $
'hi n ang >u ! hi n. Tuy v y( vo ban m ch H ng l !h 37ng nh ! !rn b u !r i. "
Qo F ! !r9ng +i chuy n Auanh Tr7i ! !rong m ! !h7ng( nn n c m ! m i v !rH !rn $ $
b u !r i !rong 3u ! $: gi . Qi n !Hch b m ! F ! !r9ng c nh1n !h y ph !hu c vo " $ $
!u n !r9ng( hay vo +i n !Hch m n c 7nh F ! !r i chi u ! i ! i m ! !h i i m nh ! " $
nh.
Dan ngy !r i 37ng v1 b u 'hH Auy n !7n > 7nh F ! !r i( nh ng F ! !r9ng g n v $ $
!o ph n chi u 7nh F ! !r i nn n 37ng h n b u !r i >ung Auanh. 81 !h !a v n $ %
!h y F ! !r9ng. Song i u ny 'h;ng 6ng v i c7c v1 3ao. $
Tuy v y( m ! nh +u hnh !rn F ! !r9ng !h m chH v n c !h nh1n !h y c7c v1 3ao 'hi m $ %
F ! !r i ang m c( b i v1 !rn !h c ! F ! !r9ng 'h;ng c b u 'hH Auy n phn !7n 7nh $ $
F ! !r i v lm 37ng lo7 b u !r i ban ngy. $
L' th no & o v 'nh gi a c n d(ng?
Trong c n +;ng( 7ng 3 nh ! 'h;ng ph i l b u !r i 5n ' !( gi rH! o o( 3 m gi ! hay
mn n c !7p >in vo m !( m l nh ng c6 3@! ch ! ng i 7nh >u ng !. Q i y l $
l i 'huyn c a c7c chuyn gia n u b n ch c m ! m1nh !rong c n +;ng.
Trn c7c c7nh ng
Tr c !in( 'h;ng b 5 +o b i nguy c c7i cy >u ng ng u( b n h0y !r7nh >a
c7c g c cy( c bi ! l nh ng cy ng ring l . Th c ! l nh ng ng n gi m nh !rong $ " 0
3u ! c n m a 'hi n cho 'h n9ng ch5 m a c a cy 'h;ng cn( nh ! l 'hi !r i m a nh
!r6! n c. Sau n a( v i cao c a n( cy !hu h6! 3@!. 8 v1 'hung > ng c a ng i c
i n !r nh h n g ( nn ch6ng !a 3 l m ! ph ng !i n ! ! h n cho 3@! !i p !. Khi " * "
b n ng c7ch >a cy( !h m chH 'hi ng !h ng( cTng gi m nguy c !hu h6! 3@! h n %& )
l n.
Th nh ng nguy hi m v n cn. Ng i n;ng +n( v i c7c + ng c b ng 3 ! !rn !ay( cTng % !
v; !1nh bi n m1nh !hnh m c !iu c a 3@!. 81 v y( c7ch ! ! nh ! 'hi g p +;ng ! n i $
!r ng !r i nh c7nh ng l Au >u ng !. Q4 c h i b n( nh ng b n H! c nguy c ch m ,
!r7n Thin ?;i.
-n n u ang b i
F ! !1nh hu ng nguy hi mm S@! 'h;ng c n 7nh !r c !i p ln m ! ng i ang b i v n c %
!h bi n anh !a !r !hnh n n nhn. 81 !h c ! +ng i n ! !rn !r i 'h;ng bi n m ! ngay "
'hi n 7nh >u ng !( m ch y u + n !rong m;i !r ng !. D i v1 n c l m ! ch !
+ n i n r ! ! !. Qo v y( 'hi 7nh >u ng n c( ho c >u ng m ! ! g n ( +ng i n % " $ $ "
3 r ! + +ng ch y ! i ng i. 81 v y( 'h;ng nn b i 'hi !r i n i +;ng. * .
Trong >5 h i
-hi c >5 l m ! n i n n p an !on !rong c n +;ng. y( n ng vai !r ! ng ! nh , &
m ! ]chi c l ng [ara+ay^ "!n c a nh 'hoa h c u !in ch ng minh r ng vi c n m1nh " ,
phHa !rong m ! c u !r6c b ng 'im lo i l bi n ph7p ! ! nh ! !r7nh 3@!,. N u 3@! 7nh "
!r6ng >5 !h1 i n 3 + n !ruy n !rn v >5 m 'h;ng >uyn vo phHa !rong !r c 'hi !i p " * %
>6c v i m ! !. Qo v >5 b ng 'im lo i + n i n ! ! h n nhi u 3o v i 'h;ng 'hH !rong $ % "
>5( nn +ng i n c c m nh c a 3@! 3 c !ruy n nhanh chng >u ng m ! !. Tuy " * $
nhin( !rong !1nh hu ng ny( nh ng ng i ng i !rong >5 !uy ! i 'h;ng c 3 vo m7y "
!hu !hanh hay b ! ' m ! b ph n 'im lo i no 'h7c c a >5. 8 nh ! l 'h;ng c b
mui.
Trn m7y bay
Tr c !in( c n ph i bi ! r ng m7y bay !h ng >uyn b 3@! 7nh. Trung b1nh c 3au
%.&&& hay 2&.&&& gi bay( m ! chi c m7y bay 3 b 3@! 7nh m ! l n. Nh ng l hi n * "
! ng b1nh !h ng( 'h;ng l i h u Au . Nh vo l p v 'im lo i( m7y bay !ruy n i n "
c a 3@! m 'h;ng g p !r ng i g1( v1 l6c ( n ch !r !hnh v ! !h chn !rong m ! vi $
giy ng !ruy n ! nhin c a 3@! !rong 'h;ng 'hH. Qo v y( 'hi phi c;ng !1m c7ch i !r7nh
c n +;ng( 'h;ng ph i l v1 anh !a 3 3@!( m l v1 c7c +ng 'hH m nh +o hi n ! ng !h i "
!i ! ny m i !h c 3 nguy hi m( c bi ! 'hi !i p ! v c ! c7nh. $ "
# sao t, c c n ' a ,o t, i , t oi & c? #
Du i 37ng( F ! !r i v a m i m c m 'h;ng 'hH 0 r ! nng n c( Au ! Auay !H! nh ng m $
h;i m ' b n r ! nh nh i. Tr i 'h;ng ch nng b c m cn ng ! ng ! n aR chHnh l .
+ u hi u b ! u c a m ! c n m a ro. " !
F a ro !h ng > y ra vo m4a hf. Fu n c m a ro c n ph i c hai i u 'i n. F ! l "
nhi ! m ! ! cao( hai l 'h;ng 'hH ph i c m cao. F ! ! nng lm l p 'h;ng " $ , $
'hH 37! m ! ! cTng m ln( !r nn nh h n v bay ln 'h;ng !rung. Nh ng n u nng m $ (
'h;ng 'hH l i 'h; r7o !h1 m a ro 'h;ng !h > y ra. -h 'hi m cao( h i n c b c ln ,
!rn !r i h1nh !hnh my vT !Hch !h1 m i c 'h n9ng cho m a c.
Kh;ng 'hH 0 nng l i m( 'hi n cho n c b m ! Tr7i ! 'h;ng !h b c h i c. , $
F h;i !rn c !h ng i cTng 'h 'h; i. Khi y !a c m !h y oi b c ng ! ng ! 'h ch u.
- m gi7c ! ng ! nh 'hi !a !rong bu ng ! m 'Hn m4a hf( v i m l n ng !h i ! ,
nhi ! cao. "
81 !h ( 'hi b n c m !h y oi b c ! c l 'h;ng 'hH >ung Auanh v a c m l n( v a c ,
nhi ! cao( i u 'i n cho m ! c n m a ro > y ra. " "
Nh ng ;i 'hi hi n ! ng 'h;ng 'hH oi b c > y ra m v n 'h;ng h c m a. l v1 " %
ph m vi c a nh ng c n m a m4a h ! ng i nh . - !h u ang m a ro
nh ng ch ch6ng !a l i 'h;ng.
i u g *uy t nh s to nh c a h t ' a ?
Kh;ng ph i c b u !r i cng nhi u n c !h1 h ! m a 7 cng !o. -7c nh nghin c u cho
bi ! 3 c m nh c a c7c +ng 'h;ng 'hH chuy n ng ln phHa !rn !rong c n b0o 3 m m i
l y u ! Auy ! nh 'Hch c c a ch6ng. -
T i n i c n b0o >u ! hi n( 'h;ng 'hH chuy n ng ln !rn r ! nhanh. Khi ! n cao "
nh ! nh( lu ng 'h;ng 'hH ny l nh i( h i n c !rong c7c h ! n c b c h i ng ng ! l i
!hnh m ! 7m my b0o. -u i c4ng( 3 ' ! ! a c ! o !hnh !rong c7c 7m my( u
!in gi ng nh c7c v y !uy !( 3au gi ng nh c7c h ! m a. ,
N u c7c h ! m a ny l i b b ! l i vo lu ng 'h;ng 'hH chuy n ng ln !rn m ! l n !
n a( n 3 !i p ! c +i chuy n v ! ln !rn m c ng b9ng( v !r !hnh m ! Au bng *
nh b ng n c 7. H ! n c 7 ny !i p nh n !hm c7c h ! 7 nh li !i !rong m;i !r ng
>ung Auanh( v cu i c4ng( 'hi 0 n ng( n r i >u ng( v r i l i b gi l i !rong 3 ho ! $
ng h n lo n c a 'h;ng 'hH.
8 i m i chuy n i ln v i >u ng nh v y( h ! m a 7 l i c b 3ung !hm c7c ch !
m i. Khi c ! ngang Aua m ! h ! m a nh v y( !a 3 !h y c7c l p gi ng nh vng !u i ! *
c a cy( cho bi ! n 0 !h c hi n bao nhiu chuy n i ]'h h i^. "
Nh ng v4ng 'h;ng 'hH ho ! ng h n lo n l nh ng n i 3inh ra c7c h ! m a 7 l n nh !.
c !Hnh lu ng 'h;ng 'hH chuy n ng ln phHa !rn v i v n ! c 'ho ng 2G& 'm e h c 1
!h ! o ra c7c h ! m a 7 c ng 'Hnh 2$ c7ch m ng ho c h n. F ! h ! m a 7 n i $
!i ng r i >u ng -ojj5yvill5( Kan3a3 n9m 2#)# cn n ng )%& gram( c ng 'Hnh 'ho ng $
$& c5n!im5!.
# sao ' a ch Lu t hi n vo '8a nDng?
8o cu i m4a ;ng v !rong m4a hf( 'hi nhi ! 'h;ng 'hH ln cao( nh ng c n m a "
!h ng Au9ng >u ng m ! ! v; 3 h ! b9ng h1nh c u( h1nh c;n v c7c h1nh + ng 'h7c. $
Ng i !a g i ch6ng l m a ]7^. Trong 'hi m4a ;ng( ' c nh ng h;m gi7 r@! nh ! cTng
'h;ng bao gi c m a 7. T i 3ao l i ]ng c i^ !h nh c
Fu n hi u rb v n ny( !r c !in c n !1m hi u m a 7 c h1nh !hnh nh !h no.
F a 7 v m a ro v n l anh 5m v i nhau( u +o vT !Hch 3inh ra. -h 'h7c nhau ch
m a 0 h1nh !hnh !rong i u 'i n c7c +ng 'h;ng 'hH ln >u ng " i l u, r ! m0nh li !. " "
F i u 'i n ny ch c c vo m4a nng( ch r ! H! 'hi >u ! hi n !rong m4a l nh. " "
8o m4a nng m( n ng gay g !( hm l ng h i n c !rong 'h;ng 'hH r ! cao. KhH Auy n , ! !
! ng !h p nh n c nhi u nhi ! n9ng 3 nng ln( h1nh !hnh c ! 'h;ng 'hH + i nng " *
!rn l nh( r ! 'h;ng n nh. ?6c ny hi n ! ng i l u m0nh li ! ph7! 3inh( ! o ra " "
nh ng 7m my vT !Hch c 'h n9ng gy m a 7.
ng !h i +ng 'hH i ln !rong 7m my cTng r ! m nh( nng nh ng h ! b9ng -
l n h1nh !hnh v l n + n ln !rong my( 'hi n ch6ng !i p ! c ' ! h p v i b;ng !uy ! hay
gi ! n c nh !rn ng i( cu i c4ng !r !hnh c c b9ng c c u ! o nhi u l p !rong v
c >5n ' nhau. Khi c c b9ng l n ! i m ! m c m +ng 'hH i ln 'h;ng cn 3 c *
nng n a !h1 3 r i >u ng !( gy ra !r n m a 7. - *
F4a ;ng( i l u y u 'h;ng ! o b9ng
Sang ;ng( +o 7nh n ng F ! !r i chi u >in >u ng m ! ! nn nhi ! l ng !hu c ! $ $ "
y r ! y u( 'h;ng gy ra 3 i l u m nh m . Trong 'hi 'h;ng 'hH l i 'h; hanh( nn *
+4 c i l u ch9ng n a cTng 'h;ng + +ng ! o ra nh ng 7m my c vT !Hch l n. Th m .
chH n u my vT !Hch c ! o ra( nh ng +ng i l u i ln !rong n 'h;ng m nh cTng
'h;ng +uy !r1 c Auan !r ng h1nh !hnh v l n ln c a h ! b9ng( v1 !h m4a gi7 l nh
'h;ng c m a 7.
- ng i 3 h iR ]i u 'i n h1nh !hnh h ! b9ng i h i nhi ! r ! !h p( !rong 'hi m4a * " "
hf l i r ! nng( lm 3ao c b9ng cc^
8 n l !rong m4a hf nng n c( nhi ! + i ! c !h ln ! i *& -( nh ng "
'h;ng 'hH cng ln cao l i cng l nh + n i. N u + i 7y 7m my( nhi ! cn $& "
- !h1 !rong 7m my( ch c cao : 'm( nhi ! 0 >u ng + i & -. F ! 7m "
my m a 7 c !h v n ! i cao !rn 2& 'm. 81 v y( !rn 'h;ng !rung c nh ng v4ng
nhi ! >u ng !h p h n i m ng b9ng( ! o i u 'i n cho nh ng h ! b9ng h1nh !hnh. " "
i sao -hi t, i s p ' a 'y chuy n 'u L'? "
-hHnh +y hay chi u cao c a 7m my l nguyn nhn 'hi n cho my c mu >7m. Khi
my m ng( ch6ng 3 cho ph n l n 7nh 37ng >uyn Aua v c mu !r ng. Nh ng cTng * !
nh nh ng v ! !h !ruy n 7nh 37ng 'h7c( my 3 !un !h5o Auy lu ! cng +y cng H! 7nh *
37ng c !h >uyn Aua.
Tr c h ! ch6ng !a c n !1m hi u Aua v b n ch ! c a my. Fy l ! p h p c a r ! nhi u
h ! n c ho c !inh !h 7 nh li !i( c ! o !hnh 'hi h i n c ng ng ! l i !rong $
nh ng !6i 'h;ng 'hH ang b c ln. Trong i u 'i n !h i !i ! b1nh !h ng( 'h;ng 'hH !i p "
! c c y ln 'hi n cho 7m my c b i p !hm. , !
Nh ng h ! n c v !inh !h 7 nh >Hu ny c 'Hch c nh v a c !h phn !7n ! ! -
c c7c mu 3 c c a 7nh 37ng. Khi 7nh 37ng c h p !hnh ! ! ! c c7c mu( n 3 c ! *
m ! ch6ng !a c m nh n l mu !r ng. ! !
Khi my m ng( ch6ng 3 cho ph n l n 7nh 37ng >uyn Aua v l6c my c mu *
!r ng. Khi +y c a 7m my !9ng ln( ph n 7y c a 7m my 3 c mu ! i h n +o H! ! *
7nh 37ng >uyn Aua( nh ng v n c !h phn !7n c ! ! c c7c mu. D ng m ! !h ng % !
ch6ng !a 3 nh1n !h y 7m my c mu >7m v n u _ !a 3 !h y ph n 7y ph ng c a * * )
7m my lu;n c mu 3 m h n 3o v i m ! bn. % $
i sao c u v ng ! i t,Rn v th ng -^p?
Nh ng c u vng !h;ng !h ng nh ! c h1nh !hnh 'hi 7nh 37ng F ! !r i chi u Aua c7c $
h ! m a. -7c gi ! m a ny c !7c + ng gi ng nh l9ng 'Hnh v !7n > 7nh 37ng F ! !r i $
!hnh Auang ph mu 3 c Au5n !hu cR ( cam( vng( >anh l c( >anh lam( chm( !Hm. !
- u v ng c h1nh !rn +o c lin Auan n c !Hnh h1nh h c 'hi nh1n ch6ng. D n !h y $
m ! c7i c u v ng 'hi F ! !r i phHa 3au l ng b n v c7c h ! m a !h1 !rong c7c 7m $
my phHa !r c m ! b n. -7c !ia 37ng i Aua !rn u b n ! phHa 3au( chi u vo c7c h ! $
m a( b !7n > !hnh mu 3 c( ph n > ra phHa 3au c7c h ! m a r i i vo m ! b n. ! !
F ! ph i !i p nh n c7c !ia 37ng chi u ! i ! h ! m a !h5o m ! gc c !h c !h nh n !
c mu 3 c. F ! c u v ng nh1n c ch c h1nh !hnh n u c7c h ! m a n m 6ng !
v !rH( nh 3 c m ! gc nh ! nh gi a F ! !r i( gi ! m a v m ! b n. -7c gc ny * $ !
ph i l gc c nh v c7c c !Hnh h1nh h c gi cho gc ny 'h;ng i c lin Auan ! i $
m ! ng !rn.
D n ch c !h nh1n !h y m ! ph n c a ng !rn ny n m phHa !rn c a ng chn
!r i. N u b n ! ng ! ng ph n cn l i c a ng !rn n m u( b n 3 !h y l b n *
c !h v m ! ng !h ng ! F ! !r i >uyn Aua u b n n i m gi a c a h1nh !rn( * ) $
m m ! ph n c a n chHnh l c u v ng.
i u ny ngh5 c v !hi v ( nh ng v m ! 'hoa h c( 'h;ng c hai ng i no nh1n !h y 0 $
c4ng m ! c u v ng. N u ba ng i c4ng nh1n vo c u v ng( m i ng i u m ! gc
6ng nh1n !h y c u v ng . ;i 'hi ng i !a cn nh1n !h y m ! c u v ng !h hai bn
ngoi c u v ng !h nh !( m ! vng !rn l n h n. Fu 3 c c u v ng !h hai ny 3 p ! !
> p ng c l i( r ! m o m ! c7ch 'h7 c !r ng. $
i u ny > y ra chHnh l 7nh 37ng i c4ng !h5o m ! con ng( nh ng !ia 37ng c ph n
> l i hai l n !rong gi ! m a. Hai l n ph n > 5m l i hai hi u Au R !r ! ! mu 3 c b " !
l ! ng c v !rong m i l n ph n > 7nh 37ng b y u i( phn !7n ra 'h i h ! m a( lm cho
c u v ng !h hai m o v H! 'hi c nh1n !h y.
! 'i m ch ng( vo l6c !h i !i ! m( b n c !h ! ! o ra m ! c u v ng b ng ng
! i n c 3ao cho n c phun ra !h ! p v F ! !r i n m 6ng phHa 3au l ng b n. ( $
# sao & u t, i Lanh ' -h(ng ta?
Fu >anh l c a b u !r i( c7c nh v ! l_ gi i !hHch( l +o c7c !ia 37ng >anh b b cong i 0
nhi u h n !ia 37ng . Nh ng 3 cong !hm ny h cn g i l hi n ! ng !7n > - cTng "
m nh 'h;ng '@m c7c !ia !Hm( v y ! i 3ao b u !r i 'h;ng ph i l mu !Ham
-u !r l i( c gi i !hHch l +o m ! c a ng i Auan 37!. !
nh 37ng !r ng c ! o !hnh ! ! ! c c7c mu !rong c u v ng. Khi 7nh 37ng F ! !r i ! $
i vo b u !r i 'hH Auy n Tr7i !( g p ph i c7c phn ! nh ni! v ;>y !rn b u !r i( n $
b !7n > ( ho c 'h6c > . -7c !ia 37ng c b c 3ng ng n nh ! ">anh v !Hm, b !7n > $ !
m nh h n c7c !ia 37ng c b c 3ng +i " v vng,. 81 !h ( 'hi ch6ng !a nh1n !h5o m !
h ng !rn b u !r i( ch6ng !a nh1n !h y nh ng b c 3ng b b cong nhi u nh !( !h ng 0
l cu i + i mu >anh.
-7ch l_ gi i !ruy n !h ng v b u !r i >anh l 7nh 37ng F ! !r i b !7n > - c7c b c 3ng $
ng n h n !h1 !7n > m nh h n c7c !ia 3ng +i. Song !h c ! ( m ! n a l i gi i !hHch !
!h ng b b AuaR l b ng c7ch no m9! ch6ng !a nh n c ph ny.
F ! ng i nh1n c mu 3 c l nh vo * lo i ! bo h1nh nn !rn vbng m c. F i lo i ! !
c m nh n ! ng ng v i m ! lo i 7nh 37ng c b c 3ng 'h7c nhauR +i( v a v ng n. !
]D n 3 c n c ba lo i ! bo ny m i nh1n mu chHnh >7c c^. *
Khi m ! b c 3ng 7nh 37ng i n m !( ! bo h1nh nn 3 g i m ! !Hn hi u ! i n0o. N u ! * "
7nh 37ng >anh + ng v i c7c g n 3ng ng n( ! bo nn 3 ph7! !Hn hi u n0o nh1n ra ! * "
mu >anh. N u l 3ng v i c7c b c 3ng +i( n0o 3 nh1n !h y mu ] ^. *
Tuy nhin c ba lo i ! bo nn !rn u nh y c m !rn m ! 'ho ng r ng( c ch ch ng
ch p ln nhau( i u c ngha l hai ph 'h7c nhau c !h gy ra c4ng m ! ph n ng
m ! nhm c7c ! bo nn. -h ng h n n u m ! 3ng v 3ng >anh l c i vo m ! c4ng ) !
l6c( c7c ! bo nn 'h7c nhau 3 g i m ! !Hn hi u m n0o + ch ra l mu vng. * "
Fu c u v ng a 3 c c a b u !r i 'hi i vo m ! ng i 3 c c m nh n ! ng ! nh ! ! *
3 ch ng ch p c a 7nh 37ng >anh + ng ]nguyn ch !^ v i 7nh 37ng !r ng. 8 l l_ +o !
v1 3ao b u !r i >anh l - ho c g n nh v y. $
F ! c a b n 'h;ng !h phn bi ! 3 'h7c nhau gi a ph ! ng h p >anh + ng h !Hm v i ! "
h n h p c a 7nh 37ng >anh + ng nguyn ch ! v 7nh 37ng !r ng. !
Trong m ! c7c loi ng v ! 'h7c( mu c a b u !r i l i 'h7c h n. Tr ng i v m ! 3 ! )
loi linh !r ng( h u h ! ng v ! ch c hai lo i ! bo h1nh nn !hay v1 ba. Zng m ! v
m ! 3 loi chim nh1n b c 3ng c c !Hm - lo i b c 3ng v; h1nh !r c con ng i.
i sao con ng i -h(ng & v;ng ,a -h i ,i tE -hi ,i t *uay?
Khi >o7y nhanh c7i ; ch5 m a( nh ng gi ! n c m a 3 ! >ung Auanh ; v9ng ra. Tr7i ! *
Auay nn ! i H N i m i v ! cTng Auay v i v n ! c 2.%&& 'm e gi hay :*& 'm e giy.
Nh ng ch ng nh ng m i v ! 'h;ng b v9ng ra m cho +4 c nh y ln cao v n b r i ) %
>u ng m ! ! ngay. S c h6! c a Tr7i ! l nguyn nhn lm cho ng i v c7c v ! >ung $
Auanh 'h;ng !h v9ng ra 'h i Tr7i !. 8 ! !h mu n !ho7! 'h i 3 c h6! c a Tr7i !
bay i !h1 c n ph i ! c ! c E 'm e giy. Bh i phng !n l a v i ! c g n E 'm e
giy !h1 !n l a 'h;ng b r i ! i m ! ! m chuy n ng !h5o Au o vng !rn Auanh $ '
Tr7i !. 81 v y mu n phng v !inh nhn ! o hay con ! u vT !r ph i c !n l a y ! " ,
c ! c ! i !hi u E 'm e giy !h1 v !inh con !u m i chuy n ng Auanh Tr7i !. "
-ho nn ng i !a g i ! c g n E 'm e giu l ! c vT !r c p 2.
L' th no &ay -h i ,i t?
Khi b n 7 Au bng hay b n vin n ln !r i( +4 cao n u( r i ch6ng cTng r i >u ng !
!. T i 3ao ch6ng 'h;ng ln cao m0i v ]i lu;n^ nh c n gi n l ! ! c c7c v ! !h
Auanh Tr7i ! u 'h;ng !h ]ch y !r n^ 'h i 3 c h6! c a nc
8 y m c7c v !inh nhn ! o v phi !huy n 'h;ng gian v n c !h bay Auanh Tr7i ! r ! " %
nhi u ngy m 'h;ng b r ic
Fu n gi i !hHch i u ny( !r c !in ch6ng !a h0y lm m ! !hH nghi m n gi nR Du c "
m ! v ! n ng vo u +y( c m ch c u 'ia 3 i +y v Auay m nh. Tay b n 3 c m $ ! *
!h y c m ! l c '@o c9ng ra c7c phHa. T c Auay cng nhanh( l c '@o i ra cng m nh.
? c '@o g i l l c ly !m. F ! l c 'h7c c a 3 i +y gi ch ! v ! n ng v b ! n Auay $ $ !
!rn( g i l l c h ng !m. ? c ly !m v l c h ng !m !uy ng c nhau nh ng cn b ng
v !7c ng vo hai v ! !h "3 i +y v v ! n ng,. F i v ! 'hi chuy n ng !rn u b $
!7c ng c a l c h ng !m.
22($ 'm e giy m i !h ng 3 c h6! Tr7i ! !
Khi bay( v !inh nhn ! o cTng ch u !7c + ng c a l c h ng !m c n !hi ! 'h;ng l n( "
!h1 3 c h6! ny 'h;ng nh ng bu c v !inh nhn ! o ph i bay Auanh m cn '@o n !r l i "
Tr7i !.
-h 'hi v !inh nhn ! o bay v i ! c c c l n( n m c l c h ng !m hon !on +4ng "
vo chuy n ng !rn c a v !inh !h1 n m i 'h;ng b r i. Th5o !Hnh !o7n 'hoa h c( "
'h n9ng ny 'h;ng > y ra( v !inh nhn ! o ph i ! ! c )(E 'm e giy v ph i bay "
!h5o h ng n@m v9ng ra 'h i m ! n c. T c ny c g i l ]! c vT !r 2^. $
Tuy v y( ngay c ! c ny( +o g p ph i l p 'h;ng 'hH m ng ngoi Tr7i !( v !inh $ "
3 chuy n ng ch m + n v cu i c4ng r i vo ! ng 'hH Auy n m c( c 37! nng ln * $
v b c ch7y.
'h c ph c hi n ! ng v ]!ho7! ly^ 'h i Tr7i !( v !inh ph i ! ! c 22($ ! " "
'm e giy( 'hi n 3 !r !hnh v !inh nhn ! o. T c ny cn g i l ]! c !ho7! ly^ * "
ho c ]! c vT !r $^. $
N u mu n bay ! i c7c hnh !inh 'h7c( v !inh c n ! ! c 2G() 'megiy. T c ny l "
]! c vT !r *^.
u cc v t n ng h n? +
-ng ln cao( l c Tr7i ! h6! c7c v ! cng gi m( v1 !h ( ch6ng cng nh i. N u v ! ra (
'h i b u 'hH Auy n c a Tr7i !( !r ng l ng c a v ! 3 b ng &. Suy ng c ra( b n c *
!h cho r ng cng vo 3u !rong lng !( v ! cng n ng h n. -h6 _ nh@( i u ny hon $
!on l ng nh nm
Tr7i ! h6! nh ng v ! !h bn ngoi y nh !on b 'h i l ng c a n ! p !rung !m.
Th5o nh lu ! v n v ! h p + n( l c h6! gi m ! l ngh ch v i b1nh ph ng 'ho ng c7ch( % "
cng ln cao( l c h6! c a Tr7i ! ln c7c v ! cng y u i.
N u a Au cn 2 'g ln cao G.:&& 'm( ! c l + i n ra >a !m Tr7i ! g p hai l n
b7n 'Hnh Tr7i !( !h1 l c h6! 3 gi m i $ mT $ l n( ! c l : l n( v Au cn !r5o vo cn *
l >o 3 ch n ng c !h y $%& gram( ch 'h;ng ph i 2 'g. N u 5m Au cn i >a m ! ! * $ $
2$.E&& 'm( ! c l >a !m Tr7i ! g p * l n( !h1 l c h6! gi m i # l n( Au cn 2'g l6c ny
ch cn n ng 222 gg $
T !Hnh !o7n !rn( ! ! b n 3 n y ra _ 'i n cho r ng 'hi a Au cn vo 3u !rong lng *
Tr7i !( ! c l 'hi a v ! !i n v !m( !h1 !a ph i !h y 3 c h6! !9ng h n( hay 'hi Au
cn n ng h n. Song( !h c ! ( v ! !h 'h;ng !9ng !r ng l ng 'hi a vo 3u !rong lng $
Tr7i !( m ng c l i( nh i. (
S + nh !h l v1 by gi v ! !h 'h;ng cn ch u 3 c h6! ! m ! phHa n a( m l !
nhi u phHa !rong lng ! "+ i( !r7i( ph ig,. <6! c c( c7c l c h6! c a Au c u c b7n
'Hnh b ng 'ho ng c7ch ! !m Tr7i ! n ch ! v ! l c gi7 !r . 81 v y( cng i $
3u vo lng Tr7i ! !h1 !r ng l ng c a v ! cng gi m nhanh. Khi ! i !m Tr7i !( v !
!r !hnh 'h;ng !r ng l ng.
Nh !h ( !rn m ! !( v ! 3 n ng h n c "2, $ * $
"2, T1nh h1nh > y ra 6ng nh !h n u Tr7i ! hon !on ng nh ! v 'h i l ng ring.
Nh ng !rn !h c ! ( 'h i l ng ring c a Tr7i ! !9ng ln 'hi vo g n !mR 81 v y( 'hi
vo 3u !rong lng Tr7i ! !h1 !ho ! u !r ng l c !9ng ln m ! 'ho ng no ( r i 3au
m i b ! u gi m. !
# sao ch>ng ta -h(ng c ' th y ,i t chuy n ng?
F i giy( Tr7i ! v ! c ch ng ng ! i *& 'm Auanh F ! !r i. l ch a ' ! i $ $
vi c Tr7i ! ! Auay Auanh m1nh v i ! c ng >Hch o l :G% m@! e giy. 8 y m "
c v nh Tr7i ! ang ng yn( !rong 'hi ch c n ng i !rn >5( b n 3 !h y >5 lao i 0 *
nhanh chng m !. $
Tr l i v i m ! !1nh hu ng !h ng g pR Khi i !huy n !rn 3;ng( b n 3 !h y !huy n l ! $ *
r ! nhanh( cy c i v m i v ! hai bn b c !r;i Aua v4n v !. Nh ng 'hi b n i !u !hu
!rn bi n r ng( !r c m ! b n l !r i bi n >anh bi c m ! mu( nh ng con chim h i u !
!r;ng >a nh m ! m !r ng l l ng !rn 'h;ng !rung( l6c ( b n 3 c m !h y !u !hu i ! *
Au7 ch m( m c +4 ! c c a n h n h n ! c c a !huy n !rn 3;ng. 8 n chHnh l $ )
ch .
Khi i !huy n( cy c i hai bn b 3;ng 'h;ng +i chuy n m chHnh l !huy n +i chuy n.
N u cy c i v5n b lao i cng nhanh( ch ng ! ! c c a !huy n cng l n. Nh ng !rn
bi n r ng 'h;ng c g1 lm m c !a !h y !u ang i nhanh. D i !h b n !h y n l ! i
r ! ch m( !h m chH c l6c ng yn.
Tr7i ! nh m ! chi c !u 'h ng l !rong 'h;ng gian. N u bn c nh Au o c a n '
cTng c nh ng v ! m c nh cy c i bn b 3;ng( ch6ng !a 3 + +ng nh n !h y Tr7i ! * .
ang chuy n ng. Nh ng g n Tr7i !( !i c !hay( l i 'h;ng c v ! g1 lm chu n. -h ,
c nh ng v1 3ao >a !H! ! p gi6p !a !h y c Tr7i ! !hay i v !rH !h5o ngy( !h7ng m !
!h;i. -7c v1 3ao ny Au7 >a( nn !rong m ! !h i gian ng n m y ph6!( m y giy( ch6ng !a !
r ! 'h c m nh n !h y Tr7i ! ang chuy n + ch.
-n v vi c Tr7i ! ! Auay Auanh n v i ! c 'h7 nhanh( ch6ng !a v m i v ! !rn "
cTng ang Auay v i c4ng m ! ! c ( b i v y ch6ng !a 'h;ng c m nh n c chuy n
ng ny. Nh ng c7c b n ch Aun r ng( hng ngy( ch6ng !a nh1n !h y F ! !r i( F ! $ $
!r9ng v c7c v1 3ao m c ng ;ng v l n ng Ty( chHnh l ' ! Au c a vi c Tr7i ! $ "
! Auay Auanh m1nh n.
,i t cD th phDng nhi t ,a ngoi c -h(ng?
Ng i !a !h ng + a vo o nhi ! gi ng 3u o nhi ! + i m ! !( c gi ng " " $
3u !hm 2&& m !h1 nhi ! !9ng !hm * -. Ng i !a g i l !hang a nhi !. N u !Hnh " "
!h5o c;ng !h c o- e 2&&m ho c o- e 2&m !h1 !a 3 !Hnh c nhi ! !rung !m Tr7i ! $ * "
ph i g n $&&.&&& -. Th nh ng nhi ! !h c ! !rung !m Tr7i ! ch 'ho ng *&& "
n :.%&& -.
Nhi ! Tr7i ! l +o c7c nguyn ! phng > c u ! o nn Tr7i ! gy nn( nhi ! " "
Tr7i ! +o c7c ! ng nham !h ch nng ch y mang ln Tr7i !.
Nhi ! Tr7i ! !7n > ra ngoi m ! !Hnh !h5o 2 cm$ n v BBm "le!ri u, !rn 2 cm*e gy " $ "
v nhi ! l ng !7n > b1nh Aun !rn !on b m ! Tr7i ! l 2(:. nh ng n i c n6i l a " $ &
ho c 3u i n c nng 7y bi n cTng ch !rn + i *. $
Nh ng +o Tr7i ! h p !h nhi ! ! F ! !r i nn nhi ! >ung Auanh b m ! Tr7i ! " $ " $
c +uy !r1. N u !Hnh l ng nhi ! cn b ng m b m ! Tr7i ! h p !h ! F ! !r i v " $ $
l ng nhi ! m Tr7i ! b c > ra ngoi bi u !h !h5o n v v a nn !rn !a 3 c con 3 " *
b1nh Aun v ! Au7 E.&&&. T c !h !h y c nhi ! l ng +o Tr7i ! b c > 3o v i "
l ng nhi ! m Tr7i ! h p !h ! F ! !r i l v; c4ng b@. " $
7>i ! a ! th ph ' gy n)n hi n t ng c! 7ino?
Trong m y n9m v a Aua( hi n ! ng Pl Nino 0 gy ra >7o !r n nghim !r ng i v i 'hH "
h ! Tr7i !. F i y( gi i 'hoa h c F 0 !1m ra !h ph m chHnh gy nn Pl NinoR n6i '
l a.
-7c nh 'hoa h c 0 Auan 37! c7c ]ch 3 a ch !^ - b i !rn lbi b9ng c a $ c c( vng cy
v 3 ph7! !ri n c a 3an h; - r i 5m 3o 37nh v i c7c ! phun !ro n6i l a l n ! n9m
2G:# !r l i y. H nh n !h y r ng( ho ! ng n6i l a + + i c7c v4ng nhi ! i 3 " *
'@o !h5o nh ng ! bi n i 'hH h u l n( gi ng nh Pl Nino( !rong nhi u n9m li n. F i
'hi n6i l a phun !ro( c nhi u 'h n9ng l Pl Nino 3 >u ! hi n vo m4a ;ng n9m y. * "
Pl Nino > y ra !h5o chu ' ! * n 22 n9m( 'hi nhi ! m ! n c bi n ! i 'hu v c phHa " $
Ty Th7i D1nh Q ng !r nn m h n 3o v i b1nh !h ng. Ni m y + ch !h i ! ;ng
3ang Ty ! ! h n( 'hi n cho +ng n c 'hu v c ny m ln. H u Au c a Pl Nino !h ! ! !
'inh 'h ng( nh h ng n !on b nam b7n c uR l !uy ! v l ! Nam F ( h n h7n '
Nam Bhi( l c >o7y nh i Ty Q ng v ch7y r ng =n+on53ia. Ngoi ra( n cn (
lm cho m4a mng !h ! b7!( c n !r ng +i c c a c7( gy !hi ! h i nghim !r ng n "
i 3 ng con ng i.
N6i l a phun !ro 3 !h i m ! l p b i m ng ln ! ng b1nh l uR ch6ng 3 l l ng y( * *
ch5 b ! 7nh n9ng F ! !r i( 'hi n cho nhi ! Tr7i ! gi m >u ng m ! ch6!. Tuy v y( $ "
'hu v c Th7i D1nh Q ng l i m ln +o +ng n c m ! c7c n i v . S bi n i v
nhi ! ni !rn gy nn m ! ! Pl Nino. Pl Nino !h ng '@o +i 3u ! * n9m li n "
3au 'hi n6i l a phun !ro + + i.
Tuy nhin( c7c nh 'hoa h c cTng a ra l i c nh b7oR n6i l a 'h;ng ph i l !h ph m
+uy nh ! gy nn hi n ! ng Pl Nino. KhH h u !on c u m ln cn +o chHnh bn !ay con "
ng i. -h6ng !a ! ch7y nhin li u 'ho7ng v !h i ra 'hH nh 'Hnh. 81 v y( ch6ng !a c n "
ph i gi cho m;i !r ng !rong 3 ch( 'h;ng ] !hm + u vo l a^ 'hi ch a c c7ch
no 'i m 3o7! c n6i l a phun !ro.
,i t t *uay ' t vRng cD >ng ' t ngy -h(ng?
Th i gian Tr7i ! ! Auay m ! vng l $* gi %G ph6!( nh ng m ! ngy !rn Tr7i ! l i
c ! i $: gi . y ch ng ph i l mu !hu n 3aoc ) %
F ! ngy !rong cu c 3 ng !h ng nh ! c a ch6ng !a( chHnh l !h i gian lun chuy n ngy
m m ! l n. Q4ng !iu ch n g1 !Hnh m ! c7ch chHnh >7c nh ! 3 +i ng n c a m ! , !
ngyc
-7c nh !hin v9n h c l a ch n F ! !r i Aua !uy n TH Ng " ng nam b c,( cTng chHnh $ !
l 'hi F ! !r i ! n v !rH cao nh ! 3o v i m ! ! lm !iu chu n !Hnh !h i gian. Th i $ $ ,
gian gi a l n ny F ! !r i i Aua !uy n !H ng v l n !i p !h5o i Aua cTng m ! i m !rn $
!uy n TH Ng chHnh l m ! ngy( !h i gian !rung gian c n !hi ! l $: gi .
N u Tr7i ! ch ! Auay m 'h;ng Auay >ung Auanh c7c !hin !h ( nh v y( +o 3 ! Auay
c a Tr7i !( !h i gian F ! !r i i Aua !uy n TH Ng hai l n( chHnh l !h i gian Tr7i ! ! $
Auay m ! vng.
Trn !h c ! ( 'hi Tr7i ! ! Auay cTng ng !h i Auay >ung Auanh F ! !r i. Sau 'hi Tr7i $
! ! Auay m ! vng( +o nguyn nhn c a vi c Auay >ung Auanh !hin !h ( Tr7i ! 3 " *
'h;ng ch cT n a( m +i chuy n ! i m !h nh ! i m !h hai !rn b n . i m
m l n u !in h ng v phHa F ! !r i( 3au 'hi Tr7i ! ! Auay m ! vng v n ch a $ %
h ng v phHa F ! !r i l n !i p !h5o "mTi !n mu 5n !rn b n ch h ng,( c n $
ph i i Tr7i ! Auay !hm m ! gc nh n a m i h ng v phHa F ! !r i. "FTi !n $
mu >7m !rn b n ch ph ng h ng,. Th i gian Tr7i ! ! Auay Auanh gc ny(
c n 'ho ng : ph6!.
Trong !h i gian hai l n F ! !r i i Aua !uy n TH Ng ( !h c ! Tr7i ! ch Auay c h n $
m ! vng m ! ch6!. au0ng !h i gian ny m i l m ! ngy h $: gi ( !rong cu c 3 ng c a
ch6ng !a.
Nh v y( 3au 'hi Tr7i ! Auay m ! vng >ung Auanh F ! !r i( !h1 !h c ! 3 vng Tr7i $
! ! Auay nhi u h n 3 ngy !rong m ! n9m l m ! l n.
i sao ,i t cD th t *uay Lung *uanh t, c?
Tr7i ! cTng gi ng nh E hnh !inh l n 'h7c !rong h F ! !r i( ng !h i v i vi c Auay " $ "
>ung Auanh F ! !r i( n cTng chuy n ng 'h;ng ng ng Auanh !r c Auay gi ! ng. $
Hi n ! ng lun chuy n ngy m l +o Tr7i ! ! Auay ! o nn. "
F y !r9m n9m !r c( con ng i 0 a ra r ! nhi u ph ng ph7p ch ng minh Tr7i ! !
Auay( ]Au l c Bhu-c;n^ n i !i ng 0 cho ch6ng !a nh1n !h y m ! c7ch chHnh >7c 3 ! !
Auay c a Tr7i !. Nh ng ! i 3ao Tr7i ! c !h ! Auay >ung Auanh !r cc 8 ! i 3ao Tr7i 0
! c !h Auay >ung Auanh F ! !r ic y l m ! v n lm cho c7c nh 'hoa h c c m $
!h y r ! h ng !h6 !rong nhi u n9m li n. I5m >@! 3 l c !h1 3 Auay l m ! h1nh !h c v n
ng c b n c a nhi u !hin !h !rong vT !r ( nh ng !r l i v n ny m ! c7ch
chHnh >7c( !r c !in cn c n ph i lm rb Tr7i ! v h F ! !r i h1nh !hnh nh !h no. " $
S 'h7m ph7 ra hi n ! ng ! Auay v hi n ! ng Auay >ung Auanh c a Tr7i ! c m i " "
! ng Auan m ! !hi ! n 3 h1nh !hnh h F ! !r i. " $
Nh ng lH lu n v !hin v9n h c hi n i cho r ng( h F ! !r i c h1nh !hnh ! c7i g i " " $
l Tinh vn nguyn !hu . Tinh vn nguyn !hu l m ! m ng my 'hH l n v r ! lo0ng( % !
n9m !r c 0 ch u nh h ng r i lo n v co l i phHa !rung !m + i !7c ng c a l c h p
+ n. Tr i Aua !h i gian bi n i +i ng ng( m ! v ! ch ! c a b ph n !rung !m % 2
ngy cng l n( nhi ! cTng cao h n( cu i c4ng ! n m c c !h + n n ph n " %
ng nhi ! h ch v chuy n ho7 !hnh F ! !r i. Th 'hH cn 3! l i >ung Auanh F ! !r i " $ $
+ n + n h1nh !hnh m ! l p !h 'hH >oay !rn h1nh c7i ch u( !r i Aua Au7 !r1nh co l i( l i
va p( !Hch ! ( l p !h 'hH ny ! ng b c !Hch ! !hnh c7c hn ch ! r n( hnh !inh nh ( !
hnh !inh nguyn !hu ( cu i c4ng h1nh !hnh c7c !hin !h !rong h F ! !r i nh c7c !i u " $
hnh !inh v i hnh !inh c l p.
-h6ng !a bi ! r ng( c n o chuy n ng nhanh ch m c a v ! !h !h5o ng !h ng( )
c !h +4ng ! c bi u !h ( v y !h1 +4ng c7i g1 o l ng !r ng !h7i Auay !rn c a
v ! !h c - m ! c7ch l +4ng ]l ng chuy n ng gc^. i v i m ! v ! !h chuy n
ng >ung Auanh m ! i m c nh !h1 l ng chuy n ng gc c a n b ng ch ! l ng
nhn v i ! c v nhn !i p v i 'ho ng c7ch gi a v ! !h ny v i m c nh. Trong
v ! l_ h c c nh lu ! b o ! n l ng chuy n ng gc r ! Auan !r ng( lR F ! v ! !h
chuy n ng( n u 'h;ng ch u !7c ng c a ngo i l c !h1 l ng chuy n ng c a gc c a
n 3 'h;ng bi n i !h5o 3 bi n i h1nh + ng c a v ! !h . 8H + R m ! +i n vin m6a * .
Dal( 'hi ang Auay ! nhin !hu c7nh !ay l i "'ho ng c7ch gi a !m v i m c nh nh
i, !h1 ! c Auay c a ng i 3 nhanh h n( b i v1 ch c v y m i c !h b o m vai *
!r Auan !r ng !rong vi c n y 3inh ! c ! Auay c a Tr7i !. "
Th1 ra vi c h1nh !hnh !inh vn nguyn !hu c a h F ! !r i 0 c 'fm !h5o l ng chuy n " " $
ng gc. Sau 'hi h1nh !hnh h !h ng F ! !r i v hnh !inh( l ng chuy n ng gc c a " $
n 'h;ng b gi m i( nh ng 3 c 3 phn b l i( !rong Auan !r ng !Hch ! v ! ch ! lu +i( *
c7c !hin !h l n l ! ! n l ng chuy n ng gc nh ! nh ! !rong c7c !inh vn
nguyn !hu . Qo l ng chuy n ng gc c gi c nh( !rong Auan !r ng co l i( ! c
Auay c a c7c hnh !inh cTng 3 !9ng ln ngy cng nhanh. Tr7i ! cTng 'h;ng l ngo i *
l ( l ng chuy n ng gc m n ! c phn b ch y u !rong vi c Tr7i ! Auay " "
Auanh F ! !r i( Tr7i ! Auay Auanh F ! !r9ng v Tr7i ! ! chuy n ng( nh ng c n $ $
phn !Hch chHnh >7c 3 chuy n ng c a Tr7i ! >ung Auanh c7c hnh !inh l n v 3 !
v n ng c a Tr7i !( cTng c n 3 c g ng !rong c;ng !7c nghin c u c a c7c nh 'hoa !
h c ngy nay.
# sao ,i t ! i nDng !)n?
Trong cu c 3 ng c a loi ng i( c bi ! l !rong 3 n >u ! c;ng nghi p( + u v !han 7 $ " "
c +4ng r ! nhi u( +o 0 !h i vo 'h;ng 'hH !rn cao m ! l ng io>i! cacbon r !
l n( !9ng $&X 3o v i l ng 0 c c7ch y :& h %& n9m !r c.
io>i! cacbon c4ng v i h i n c h1nh !hnh nn m ! l p m ng bao ph Tr7i !( n cho
nhi ! l ng ! F ! !r i ph7! !a i ! i m ! ! m ! c7ch + +ng( nh ng l i h p !h nhi ! " $ $ . "
l ng ! m ! ! !7n > vo 'h;ng gian r i l i ph7! i i b ph n nhi ! l ng >u ng $ "
l i m ! !. i u c hi u Au gi ng nh c7i nh b ng 'Hnh ho c ! m ch ! + o m ng. $ " $ 0
Nn hi n ! ng ny c g i l hi u ng nh 'Hnh. " "
N u n ng io>i! cacbon !9ng g p ;i( nhi ! 'h;ng 'hH !rung b1nh ! i m ! ! li n " $
! ng $ h * -. Trong giai o n 2#:& n 2#G%( nhi ! 'h;ng 'hH !rung b1nh vo "
!r ng !h7i gi m 3au 2#E& c >u !h !9ng ln.
,i t n ng &ao nhi)u?
Tr ng l ng c a c4ng m ! v ! !h ( ! F ! !r9ng 3 nh h n 3o v i Tr7i ! ! i G l n. $ $ * (
-7c v ! c !r ng l ng l +o l c h6! Tr7i ! m 3inh ra.
Tr7i ! c 'h i l ng b ng %(#E > 2&$) gam( > p > G !ri u !ri u !ri u 'il;gam. Tr ng " " "
l ng c a m ! v ! !h n ng ! l !hu n 'h i l ng Tr7i ! v ! l ngh ch v i b7n 'Hnh $ " "
Tr7i ! "G.*)& 'm,. N u >7c nh c h ng 3 ! l "h ng 3 v n v ! h p + n, !rong " %
m i Auan h !h1 c !h !Hnh ra !r ng l ng c a Tr7i !. Ni a !h ' I8===( nh 'hoa "
h c /nh -av5n+i3 !h;ng Aua !h nghi m 0 r6! ra c !r 3 chHnh >7c c a h ng 3 . "
-ho nn 'h i l ng c a Tr7i ! cTng !Hnh ra c.
Di ! b7n 'Hnh Tr7i ! c !h !Hnh c !h !Hch c a Tr7i ! b ng 2(&E > 2&$) cm$ 'h i
l ng ring !rung b1nh c a Tr7i ! b ng 'h i l ng chia cho !h !Hch b ng %(%$ gecm*(
'h i nham !h ch !rn b m ! Tr7i ! l n g p ;i. -ho nn Aua c !h o7n h !( !rong $
lng ! c !h c c7c ch ! !hu c 'im lo i n ng nh 3 !( ni'5ng $ !
,i t *uay Lung *uanh H t t, i nh th no?
N9m 2%:* c;ng nguyn( nh !hin v9n h c ng i Da ?an Nicola Kop5rni' !rong !7c ph m ,
v i c a m1nhR ]Thuy ! !hin !h v n hnh^ 0 ch ng minh r ng 'h;ng ph i F ! !r i $
chuy n ng Auanh Tr7i ! m l Tr7i ! chuy n ng >ung Auanh F ! !r i. y l 3 $
>oay Auanh c a Tr7i !( !h i gian Tr7i ! Auay >ung Auanh F ! !r i m ! vng chHnh l $
m ! n9m.
THnh !h5o c;ng !h c nh lu ! v n v ! h p + n c a =33ac Niu! n( l c h p + n gi a Tr7i % %
! v F ! !r i 'ho ng *(% ! Niu! n. T c chuy n ng !h5o chu vi h1nh !rn c a Tr7i $
! Auanh F ! !r i ! *& 'me3. Qo c l c li !m Au7n !Hnh 3 n 3inh ra v l c h p + n c a $ %
F ! !r i v i Tr7i ! l ngang nhau( lm cho Tr7i ! 'h;ng b l ch m !r7i l i( lu;n Auay $ "
>ung Auanh F ! !r i. $
S !h c l( Au o c a Tr7i ! 'h;ng ph i l h1nh !rn m l h1nh b u + c. u !h7ng '
m ! hng n9m( Tr7i ! i Aua m ! i m g n nh ! v i F ! !r i !rn Au o( !rn $ '
ph ng +i n !hin v9n h c g i l i m c n nh !( l6c ny( Tr7i ! c7ch F ! !r i " $
2:)(2&& !ri u 'm. -n vo u !h7ng )( Tr7i ! i Aua m ! i m >a v i F ! !r i nh !( " $
c g i l i m vi n nh !d l6c ny( Tr7i ! c7ch F ! !r i 2%$(2!ri u 'm. -9n c vo 3 . $ "
li u ny( F ! !r i m ch6ng !a nh1n !h y vo !h7ng 2 !o h n m ! ch6! 3o v i F ! !r i m " $ $
ch6ng !a nh1n !h y vo !h7ng ) hng n9m. Nh ng Au o c a ! l m ! h1nh b u + c g n '
b ng h1nh !rn( v1 !h 3 'h7c bi ! ny !rn !h c ! 'h;ng rb rng( m ! !h ng 'h;ng !h " !
no nh1n !h y c( ch c !h;ng Aua vi c o c ! m m i c !h ph7! hi n ra c. " "
auan !r c chHnh >7c h n n a 3 cho ch6ng !a bi ! r ng Au o c a Tr7i ! v h1nh b u ! * '
+ c v n c 3 'h7c bi ! nho nh ( l v1 F ! !r9ng v 3ao Ho ( 3ao Kim v c7c hnh !inh % " $
'h7c u +4ng l c h p + n c a ch6ng !7c ng n 3 chuy n ng c a Tr7i !. Nh ng %
ch6ng r ! nh 3o v i F ! !r i( !7c + ng c a l c h p + n i v i Tr7i ! l r ! nh ( 'h $ %
m 3o c v i F ! !r i( cho nn Au o c a Tr7i ! v n r ! gi ng v i h1nh b u + c. $ ' %
Ni m ! c7ch nghim !6c( Au o Auay c a Tr7i ! l m ! ng cong ph c ! p( ng '
cong ny g n nh m ! h1nh b u + c v i chnh l ch r ! nh . -7c nh !hin v9n h c 0 "
hon !on n m b ! c Auy lu ! chuy n ng ph c ! p ny c a Tr7i !. ! !
,i t cD t &ao gi ?
H F ! !r i c h1nh !hnh ! 7m ]!inh vn nguyn !hu ^ c + ng h1nh a !rn >oay " $
vng v i nhi ! cao ! i $.&&& - !rn v !rH c a Tr7i !. Tinh vn ny +o c7c nguyn "
! ( phn ! ( h ! ch ! r n "b i vT !r ,( ch ! 'hH + ng ion h p !hnh. Th5o ngu i l nh i !
c a !inh vn( b i vT !r >ung Auanh. F ! !r i nguyn !hu ng ng ! !hnh c7c 'h i ch ! $
r n( l ng ng !rn m ! ph ng c a a ">Hch o,. ! ! $ )
D i vT !r ch y u +o vn !h ch 3ilica! c7c h p ch ! c ch a 3 ! v.vg ! o !hnh. Thnh !
ph n c a vn !h ch v c a F ! !r i gi ng nhau. i u ch ng ! b i vT !r v F ! !r i $ $
v n l ! c4ng ]!inh vn^ h1nh !hnh m ra.
Sau 'hi c7c h ! ch ! r n l ng ng vo !rong 'ho ng !h i gian 2& !ri u h 2&& !ri u n9m( ! ! " "
+o 3 cn b ng gi a 3 c h6! c a F ! !r i v l c ly !m m h1nh !hnh c7c hnh !inh lo i $
Tr7i ! ch y y +o vn !h ch ! ! p l i v4ng g n F ! !r i. v4ng >a F ! !r i !h1 $ & $
h1nh !hnh c7c hnh !inh 'i u 3ao F c +o 'hi vT !r v c7c h ! b9ng ! ! p l i. 8 !u i !7c
c a vn !h ch v c a F ! !r9ng( + a vo ' ! Au c7c nguyn ! c !Hnh phng > m $
ch6ng ch a nh urani( !horig cho l :(G !y !u i. cTng l !u i !7c c a h Tr7i ! v h " "
F ! !r i. $
# sao n (ng ! y v ?
T i 3ao v i u g1 'hi n cho m ! anh chng ! +o l;ng b;ng v vui !h6( b ng nhin chui
! ! ]vo l ng^c T i 3ao( ! i 3ao !h c
Th5o 3 l_ gi i c a c7c nh !m l_ hi n i( ! p chH ]\oman^ 0 !m ! ! !hnh ba i m " !
3auR
2. 81 ng h 3inh h c c a anh !a 0 gb
Th5o c7c nh !m l_ h c !h1 !rong m i ng i ch6ng !a c m ! nh p 3 ng i !h5o v i !r ! !
!hin nhin g i l ng h 3inh h c. N u ! +o( 'h;ng g @p g1 c !h1 ! nhin n m !
l6c no c7i ng h 3inh h c y gb nh p lin ! c b7o cho anh chng c !hn 'ia r ng
0 n l6c anh !a ph i c v ( m ! ng i n b( ' ! h p v i anh !a gi !h9ng b ng !m
3inh l_ cho anh( n u 'h;ng !h n 'inh anh r ! + b ]ch p m ch^. .
Ti ng gb b7o hi u ny r ! m nh( n !h;i !h6c !ri n min 'hi n cho anh !hanh nin 'ia 9n "
'h;ng ngon( ng 'h;ng yn( !m !rH !r nn ng ng n( cho n 'hi anh !a g p c m ! , $
ng i ph n ( v ' ! h p v i ng i y ! o nn m ! l a ;i !hu n h p !hin nhin. 8 y
l anh !a c m ! gia 1nh h nh ph6c.
D i !h ( !r nh ng ng i Au7 c bi !( Au7 'hi m 'huy !( cn ng i n ;ng no !h1 $ "
cTng 3 c v ( ng i n b no r i cTng 3 c ch ng. ?6c y chi c ng h 3inh h c * *
n i m i ng i m i lu;n !h;i !h6c ng i y ph i l p gia 1nh 'hi n gi 0 nhg
-hi c ng h ny m i ng i m i 'h7c nn c ' 3 m l p gia 1nh( c ng i !h1 mu n 0
mng ch m !r g Nh ng !r c 3au r i cTng c gia 1nh. .
$. 81 anh !a c m !h y b1nh yn v i ng i ph n yc
n 'hi b n 3 h iR ! i 3ao anh !hanh nin y ch n c; ny m 'h;ng ch n c; 'iac i u g1 *
chi ph i anh !ac
Tr c nay m i ng i Au5n b oR 81 +uyn ph n. Th c ra( m i chi c ng h 3inh h c
m i ng i u c ! n 3 +ao ng nh ! nh. Khi g p m ! ! n 3 giao !hoa !hHch h p ho $
nh p v i n( chi c ng h y 3 ln !i ng ho m( ! o cho hai ng i v nh ! l anh *
chng !hanh nin 'ia c m ! c m gi7c b1nh an h nh ph6c. Th l anh !a ch n ng i ph
n mang chi c ng h 3inh h c 'ia cTng gb nh p !r n i v i anhm
Khi !a i +i n v i m ! ng i m !a c c m gi7c an lng( !in ! ng !h1 cn g1 ng9n c n !a "
ng0 vo vng !ay ng i y ang +ang r ng v n ch !am D i !h ( 'hi m ! anh !hanh nin
b ! g p hai( ba hay nhi u chi c ng h 3inh h c h p v i anh !a( nh ng anh !a ng0 ngay ! $
vo ng i no may m n +ang !ay n anh !a !r c v anh !a c m !h y b1nh an. !
*. 81 anh !a !1m !h y ng i ph n i u m anh !a !hi uc
Kh;ng ph i v n !i n b c( c a c i m v !m l_( !Hnh !1nh hay c !rH !u n a. "
- anh yu m ! ph n v1 !h y ng i y ! nh ( hi u m1nh( ! ra r ! 3nh !m l_ c a
m1nh( cn ! !h y b n !hn m1nh !h1 c c m ch( vung v .
- anh yu m ! ph n v1 !h y ng i ph n y !Hnh !1nh + u +ng !rong 'hi m1nh nng
nh l a( ho c c; y vui v ho ! b7! !rong 'hi m1nh m mi ng 'h;ng ra h ig $ 0 "
- anh yu ng i b n g7i v1 !h y c; y r ! 'h;n ngoan( !Hnh !o7n m i vi c r ! 'h@o l@o "
!rong 'hi m1nh !h1 ngu ng + b !hin h g ! g m nhi u chuy n. . % "
Ni chung l 'hi m ! anh chng !hanh nin l y v nh i !1m m ! 3 b4 !r cho 3 !hi u
h ! !m l_( !1nh c m hay !rH !u n i anh !a. "
-Tng c anh i !1m 3 b4 !r v !i chHnh( c a c ig nh ng nh ng anh ch ng ny !r c
3au g1 cTng chu c l y b ! h nhm
8 !hanh nin ngy nay ph n l n l y v mu n v1 m ! !rong ba l_ +o 3auR
- -hi c ng h 3inh h c h ch a ln !i ng gb nh p !h;i !h6c.
- H !h y 'h;ng an !on !r c m ! 3 ng i ph n m h g p. $
- H 'h;ng !1m !h y ph n c7i b4 !r cho nh ng g1 m h ang !hi u.
Th !h;i( !h i bu i c a ! +o v chHnh !r ( >0 h i( !Hn ng ng( o cg /i @p c m ! -
!hanh nin l y v c Tr 'hi( chHnh anh !a mong mu n m !h;i.
+hi ch p ' tE th gi i ng ng t,(i? "
Th c ! l 'hi ch p m !( con ng i b !7ch ra 'h i !h gi i >ung Auanh !rong 'ho nh !
'h c. Song hi m 'hi !a nh n !h c c i u ny b i v1 nh ng ph n n0o i u 'hi n !h !
gi7c c a ch6ng !a 'hi ! m !h i b ]ng^.
]-on ng i 3 nh n ra ngay l p ! c 'hi !h gi i >ung Auanh ! nhin ! i om( c bi ! l * $ "
'hi n ch > y ra !rong vi giy. Song i v i c7i ch p m ! !h1 r ! hi m 'hi nh n ra( m c ! $
+4 c ng ny cTng lm gi m c ng 7nh 37ng ! ng ng ! i m !^( !i n 3 Qavina !
Dri3!oU( i h c -oll5g5 ?on+on "/nh, cho bi !. - !h v1 vi c ch p m ! lm cho ]c7i " !
nh1n vo !h gi i b gi7n o n^.
Th;ng !h ng( m ! c7i ch p m ! '@o +i ! 2&& ! i 2%& milli giy v con ng i !h ng !
ch p ! 2& ! i 2% l n !rong m ! ph6! lm m v cung c p o>i cho gi7c m c. Trong !h i ,
gian ch p m !( !h gi7c 3 'h;ng ghi h1nh v 3 'h;ng !hu nh n 7nh 37ng( 'hi m i !h ! * *
!rong giy l7! i vo bng ! i.
Dri3!oU v c7c c ng 3 0 ph7! hi n ra v1 3ao con ng i hi m 'hi nh n !h c c nh ng "
]'ho nh 'h c ! ! fn^ . Nhm 0 3 + ng m ! !hi ! b chuyn + ng 7nh gi7 nh ! !
h ng c a c ng ch p m ! ln b n0o. Thi ! b ny g m c7c fn ph7! Auang( c ! ! $
vo mi ng c a m ! 3 ng i !1nh nguy n. Trong 'hi ( h ph i 5o 'Hnh b o h ch ng " "
chi m ! v n m !rong m ! m7y Au@! c ng h ng ! "[F<=,. !
nh 37ng ! fn Auanh chi u ln vbng m c v n 'h;ng !hay i ' c 'hi i ! ng
ch p m !. !
auan 37! Aua m7y ch p n0o cho !h y( c ng ch p m ! 0 '1m n@n ho ! ng c a v n0o !
!h gi7c v nh ng v4ng nh u v !r c !r7n. y l nh ng ph n n0o !h ng c
'Hch ho ! 'hi con ng i +4ng m ! nh n bi ! 3 'i n ho c v ! !h !h gi i bn ! " $
ngoi.
]Trong 'ho nh 'h c ch p m !( nh ng v4ng n0o lin Auan n !h gi7c b v; hi u ho7( y ! ! "
c !h chHnh l c ch !h n 'inh ng9n c n b n0o nh n !h c r ng mH m ! 0 bao !r4m !
ng ! !rong !h i gian ch p m ! v r ng !h gi i bn ngoi 0 ! i om^( Dri3!oU ' ! lu n. !
7)n ,Zn !uy n tay t,i ,a sao?
Th c ! ( hai b7n c u n0o v a c 3 phn c;ng( h p !7c( b 3ung( v a h n ch v b4 p !
cho nhau. Th;ng !h ng( hai b7n c u n0o h p !7c v i nhau c4ng ho ! ng. Nh v y( b n
m i c c7c c ng chHnh >7c. D n luy n ! p !ay !r7i( 'h;ng c ngha l bi n m1nh "
!hnh ng i !hu n !ay !r7i( m ch l !9ng c ng ho ! ng phHa bn !r7i( 'Hch !hHch 3
ph7! !ri n ng u c a n0o b .
D c !h nh !( b n c !h co +u i ngn !ay !r7i( l n l ! ! ng ngn m !. ?m i lm l i
cho n 'hi !hnh !h o. D c !h hai( lm m ! 3 vi c 'h@o l@o b ng !ay !r7i( nh >u "
'im( v !ranhg D c !h ba( h0y lm b ng !ay !r7i nh ng vi c !r c 'ia ch c !ay ph i * "
m i lm c cho n 'hi !hnh !h o. H0y 'in !r1( b n 3 + n !h y r ng 'h;ng nh ng *
b n c ;i !ay 'h@o l@o( m c !h cTng 3 nhanh nh n h n( ngh c nhanh h n. TrH * (
!h;ng minh ph7! !ri n rb r !m "
Sau c4ng( !hu n !ay ph i hay !hu n !ay !r7i u +o b m 3inh. - ng i coi !hu n !ay !r7i ,
l m ! ! ! > u( ra 3 c 3 a ch a. i u ny l r ! 3ai l m. -7c nh 'hoa h c 0 lm cu c
ph ng v n hai nhm !r 5mR Nhm !h nh ! g m c7c 5m !hu n !ay !r7i c ]3 a 0
ch a^ !hnh !hu n !ay ph i( v nhm !h hai g m c7c 5m !hu n !ay !r7i ! nhin. K ! Au (
nhi u 5m nhm !h nh ! ni n9ng 'h;ng l u lo7!( !rH l c ph7! !ri n ch m. Nhm !h hai
!h1 ng c l iR -7c 5m !r l i l u lo7! nh m i a !r b1nh !h ng 'h7c. Nh v y( vi c 0 "
c c;ng 3 a ch a cho ng i !hu n !ay !r7i ch c h i m !h;i.
p !uy n tay t,i s th(ng 'inh h n? -
Ng i !hu n !ay !r7i nhanh nh n h n h n ng i !hu n !ay ph i. Th5o !h ng '( 2% 5m ( )
!rong i u 'i m Bh7p !h1 c E 5m !hu n !ay !r7i. F ! !h i gian( gi n a c7c !hnh vin
!rong i !uy n bng bn Trung au c 'h;ng !hu n !ay ph ig Kh;ng nh ng ho ! b7! h n(
n u ch u 'h luy n ! p !ay !r7i( b n 3 !h;ng minh h n ym " *
N0o b chia !hnh $ b7n c uR b7n c u n0o !r7i v b7n c u n0o ph i. F i bn n0o b c
ch c n9ng !hin v c7c ho ! ng phHa bn 'ia c a c !h . D7n c u n0o !r7i chi ph i
ph n l n ho ! ng c a n a ph i c !h ( c Auan h c bi ! v i 3 ph7! !ri n ng;n ng ( " $ "
g i l ]b7n c u u !h ng;n ng ^. y( c7c >ung c m gi7c ! p h p m c cao nh ! &
h1nh !hnh !Hn hi u ng;n ng v 'h7i ni m !r u ! ng. Qo ( ch c n9ng c u b7n c u n0o " "
!r7i !hin v giai o n nh n !h c l_ !Hnh( v h1nh !hnh ! +uy !r u ! ng c a con ng i.
D7n c u n0o ph i chi ph i n a bn !r7i c !h . Th;ng Aua 3 ch nh h p( c7c >ung c m
gi7c ! o ra h1nh nh c !h v v n v !( con ng i( 'h;ng gian v !h i gian. Qo ( b7n
c u n0o ph i !hin v giai o n nh n !h c c m !Hnh( g i l ]b7n c u u !h 'h;ng l i^.
D7n c u n0o !r7i i u 'hi n !ay ph i( b7n c u n0o ph i i u 'hi n !ay !r7i. N u !a v n
ng !ay "nh ! l c7c ngn !ay,( !a c !h 'Hch !hHch ! bo n0o 'hu v c nh ! nh( lm
cho n0o ph7! !ri n. i u c ngha l( n u ng i no !h ng +4ng !ay ph i( n0o !r7i 3 *
ph7! !ri n h n v ng c l i.
au7 !r1nh ! !h gi7c ! i ph n ng ng i !hu n !ay ph i v !ay !r7i c 'h7c nhau. &
ng i !hu n !ay ph i( ng n i !h n 'inh c + ngR ]b7n c u n0o ph i h b7n c u n0o !r7i
h !ay ph i^. ng i !hu n !ay !r7iR ]b7n c u n0o ph i h !ay !r7i^. <b rng( !h;ng !in ! !h &
gi7c n ng !7c ng i !hu n !ay !r7i b ! c m ! 'hu( +o anh !a ph n ng nhanh
h n ng i !hu n !ay ph i.
Ng i !hu n !ay ph i( m i l n +4ng !ay !r7i u c m !h y ng ng ng u( !h m chH cn
'h;ng lm n i m ! vi c nh nh c m ;i Ta ch ng h n. " )
i sao -hi cD giD ! i th y ! nh h n?
-h c h n ai cTng bi ! r ng !r i r@! m im gi !h1 + ch u h n 3o v i l6c c gi. Nh ng( ! ) .
'h;ng ph i ! ! c m i ng i u bi ! nguyn nhn c a hi n ! ng y. ]-h c7c 3inh v ! "
m i c m !h y gi7 bu ! 'hi c gi^( cn c7c v ! v; 3inh !h1 'h;ng.
-h ng h n( nhi ! ' 3 'h;ng h ! ! >u ng 'hi n ra ngoi !r i ang c l c. Tr c ) " *
h !( 3 + !a c m !h y r@! bu ! !rong nh ng ngy ;ng c gi l v1 nhi ! ! m ! !a "v ni " $
chung l ! !on !hn !a, !o ra l6c y nhi u h n h n l6c !r i im gi. Khi ng gi( l p )
'h;ng 'hH b !hn !h !a lm nng ln 'h;ng c !hay !h nhanh b i l p 'h;ng 'hH m i(
cn l nh. -n 'hi gi m nh( !h1 !rong m ! ph6!( cng c nhi u 'h;ng 'hH n !i p >6c v i
+a !h ! !a v +o !hn !h !a cng b l y i nhi u nhi !. -h m ! i u !h;i cTng gy "
ra c m gi7c l nh.
Nh ng( h0y cn m ! nguyn nhn 'h7c n a. Qa ch6ng !a lu;n lu;n b c h i m( ngay c ,
!rong 'h;ng 'hH l nh cTng v y. b c h i c n ph i c nhi ! l ng( nhi ! y l y ! c " "
!h ch6ng !a v ! l p 'h;ng 'hH +Hnh 37! vo c !h c a ch6ng !a. N u 'h;ng 'hH 'h;ng
l u !h;ng !h1 3 b c h i !i n hnh r ! ch m( b i v1 l p 'h;ng 'hH !i p >6c v i +a 3 r ! *
chng no h i n c "b0o ho,. Nh ng n u 'h;ng 'hH l u !h;ng v l p 'hH !i p >6c v i +a
lu;n lu;n i m i( !h1 3 b c h i l6c no cTng !i n hnh m ! c7ch m nh m ( m nh v y *
c !h 3 !iu hao r ! nhi u nhi !. * "
8 y !7c + ng lm l nh c a gi l n n m c noc i u ny ph !hu c vo v n ! c c a
gi v nhi ! c a 'h;ng 'hH l6c . Ni chung( !7c + ng y v ! >a m c m m i ng i "
v n ! ng. D n h0y >5m m ! vH + 3au c !h h1nh +ung c nR Ni 3 nhi ! % "
c a 'h;ng 'hH l o: -( nh ng 'h;ng h c gi. Trong i u 'i n y( nhi ! c a +a " "
ch6ng !a l *2 -. N u by gi c m ! lu ng gi nh !h i Aua( v a lay ng l7 c (
nh ng ch a lm rung chuy n l7 cy "'ho ng $ megiy,( !h1 nhi ! +a ch6ng !a gi m "
i ) -. -n 'hi gi lm ng n c ph p ph i bay "v n ! c G megiy, !h1 +a ch6ng !a l nh
m ! $$ ( nhi ! c a +a ch >u ng cn # -. "
i sao ng t,)n cao nhn Lu ng ! i th y chDng ' t? #
i v i c !h ( ng ! !rn nc nh cao ! ng nh1n >u ng chHnh l m ! lo i 'Hch !hHch b !
!h ng v i c ng m nh. N gy ra ph n ng !h5o nhi u ng 'h7c nhau. Ng i !a
c m !h y chng m ! l +o nh ng ph n ng . $
2. - nh ! ng ! !rn cao 'hi n ch6ng !a c9ng !h ngR S c9ng !h ng ny ! o ra hng lo ! ) )
ph n > !h n 'inh( nh ! l !h n 'inh giao c m b ng h ng ph n lm cho !im p nhanh(
chn l;ng + ng ln( l ng ! gi0n ra( chn !ay m h;i( !h g p( Auan !r ng h n c l
n lm co m ch m7u( huy ! 7p !9ng ! ng !. Hi n ! ng ny lm cho con ng i !a b "
chng m !. $
$. ?n cao 3 b 'Hch !hHch b i 7p l c 'h;ng 'hH v !i ng gi( c4ng v i 'Hch !hHch c a !h *
gi7c 'hi nh1n >u ngR Nh ng nhn ! ny 3 nh h ng n c u !r6c cn b ng !rong !ai. *
i u ny lm !a nh ! !h i m ! i c m gi7c !h9ng b ng( gy chng m !( !h m chH cn c $
!h n;n m a( gi ng nh 3ay !u >5 v y.
*. Ti u n0o cTng ph !r7ch ng !7c cn b ngR -7c 'Hch !hHch 'hi !7c ng m nh vo l p
v i n0o( ]b ! l nh^ !h n 'inh cao c p nh ! c a c !h ng i( 3 !h;ng Aua !h gi7c( " *
!hHnh gi7c !7c ng vo !i u n0o( gy ra hng lo ! ho ! ng i n 3inh h c( lm nhi u " .
ch c n9ng !i u n0o !rong !h i gian ng n( 'hi n !a chng m !. ! $
8 y ! i 3ao ln ! ng cao m i c hi n ! ng ny( cn ln n6i cao l i 'h;ngc 8 n r ! "
n gi n. 81 ! ng cao l ln !h ng( ! o ra 3 ! ng ph n cao rb r ! v i c nh v ! >ung ) "
Auanh( +o 'Hch !hHch m nh m h n. ?n n6i( +4 cho n6i cao g p nhi u l n !o nh( *
nh ng +o cao c a n !hoai !ho i( !9ng + n( 'h7c bi ! v i chung Auanh 'h;ng rb r !( " "
ng ng n n6i ny v n !h y nhi u ng n n6i 'h7c nh p nh;( cho nn 'h;ng ! o ra 'Hch %
!hHch m nh( H! nh h ng n !h n 'inh con ng i.
i v i nh ng ng i H! 'hi ln ! ng cao( !r c 'hi i ln c n chu n b 3 n 3ng ! ! ng( , 2
! ! nh ! nn ng m nh1n phong c nh >a !r c( lm cho !h gi7c( !hHnh gi7c v !inh !h n !
Au5n + n( r i m i !hu g n l i v nh1n !h ng >u ng. Nh v y( !a 3 'h;ng b chng m !. ) * $
/h>ng ta cD th ch u c nDng n ' c no? #
Kh n9ng ch u nng c a con ng i 'h7 h n nhi u 3o v i ch6ng !a v n ! ng. T i mi n %
!rung /u3!ralia( nhi ! m4a hf ch rm !h ng l :G -( cao i m ! i %G -. -n "
n u !9ng !h ! ! ! ( c !h ng i !h m chH cn ch u cg nhi ! 3;i c a n c. "
Khi !u bf i ! H ng H i n v nh Da T ( m c +4 !rong c7c phng c a !u lu;n lu;n c $
Au ! !h;ng gi( nhi ! y v n ! i %& - ho c h n. F c nng nh ! Auan 37! !rong " % $
gi i ! nhin !rn m ! 'h;ng Au7 %) -. Nhi ! ny c >7c nh ! i ]!hung $ "
lTng ch !^ !hu c -alijornia "D c F ,. ! '
Tuy nhin( nh ng nhi ! ' !rn u c o !rong bng rm. T i 3ao c7c nh 'hH "
! ng l i ph i ch n v !rH nh v yc l v1( ch 'hi nhi ! ' ! !rong bng rm m i o " $
c nhi ! c a 'h;ng 'hH. N u nhi ! ' ngoi n ng( F ! !r i 3 hun n nhi u h n " " ! $ *
h n 3o v i 'h;ng 'hH >ung Auanh( !hnh ra ch c a n 'h;ng cho !a bi ! ch6! g1 v )
!r ng !h7i nhi ! c a m;i !r ng. "
0 c ng i !i n hnh !hH nghi m >7c nh nhi ! cao nh ! m c !h ng i c !h " "
ch u ng c. H nh n !h y !rong 'h;ng 'hH 'h; r7o( n u !9ng nhi ! !h ! ! ! !h1 "
c !h c a ch6ng !a ch ng nh ng c !h ch u ng c nhi ! 3;i c a n c "2&& ) "
-,( m ;i 'hi cn ch u c nhi ! cao h n n a( n 2G& -. Hai nh v ! l_ ng i "
/nh l Dlag +5n v T35n! ri 0 ch ng minh i u ny b ng c7ch ng hng gi !rong l
n ng b7nh m1 nng b ng.
T i 3ao con ng i c n9ng l c ch u nng cao n v yc l v1 !rn !h c ! ( c !h ng i
'h;ng !i p nh n nhi ! l ng ( m v n gi !hn nhi ! g n v i nhi ! !iu chu n. - " % " " ,
!h ch6ng !a ch ng c l i l ng nhi ! b ng c7ch m h;i. Khi m h;i bay h i( "
n 3 h6! r ! nhi u nhi ! l p 'h;ng 'hH +Hnh 37! v i +a( v lm cho nhi ! c a l p * " "
'h;ng 'hH y gi m i r ! nhi u.
i u 'i n c n !hi ! +uy nh ! gi6p cho c !h ng i c !h ch u ng c nhi ! cao " "
l c !h ng i 'h;ng !i p >6c !r c !i p v i ngu n nhi ! v 'h;ng 'hH ph i 'h; r7o. " &
Trung ( !r i nng *) m v n ! ng i + ch u. Nh ng n u Sain! B5!5rburg nng % .
$: !h1 ch6ng !a 0 c m !h y 'h ch u. Nguyn nhn y l +o m 'h;ng 'hH ,
Sain! B5!5rburg cao( cn m Trung !h1 !h p h n +o y r ! H! m a( 'hH h u 'h; ,
r7o h n.
/h s ?Q -h(ng ph i ! th c o t, th(ng 'inh
Nhi u !hin !i !o7n h c c !h nhanh chng !1m ra m i lin h logic gi a c7c +0y 3 +i "
+ ng + c ch !rong vng vi giy nh ng l i loay hoay c gi ng h !r c m ! c7i vi $
n c 0 v n ch ! m v n r n cg $ $ %
/nh !a cTng 'h;ng !h c m nh n c _ ngha !h c !h c a m ! cu !h !h m chH cTng
'h;ng !h !1m ra c m ! l i no an i m ! ng i b n !rong c n ho n n n. Nh ng
anh !a v n l m ! !hin !i v i !rH !h;ng minh 'h7c !h ng. %
Qo ( !rH !h;ng minh l m ! 'h7i ni m v; c4ng ph c ! p( n 'h;ng !h ch c 'i m "
ch ng !h;ng Aua m ! vi b cu h i ph c ! p. Trn !h c ! ( nh ng bi !r c nghi m ch 3 ! "
=a ch c !7c + ng 'i m !ra 'h n9ng ! +uy logic v c phn !Hch c a m i ng i ch
'h;ng !h cho ph@p 7nh gi7 m ! c7ch y m c !h;ng minh c a ng i c.
F i m ! con ng i l m ! !h c !h ' ! h p nhi u + ng bi u hi n 'h7c nhau c a !rH "
!h;ng minh m !u ! ng c7 nhn 3 c 'h n9ng v m ! ny n i !r i h n m ! 'h7c. Ni * $ $
c7ch 'h7c( !rH !h;ng minh c a con ng i 'h;ng ch l 'h n9ng ! +uy logic m cn c !h
l 'h n9ng !h hi n nh ng c ch ( ng !7c iu luy n c a m ! vT c;ng( 'h n9ng +i n " " .
! ng;n ng >u ! !h n c a m ! nh v9n( nh !h hay 'h n9ng hi u !h u c !m !
ho c n i lng c a m ! ng i no . T ng ! nh v y( m ! nh c c;ng iu luy n cTng $ "
l m ! ng i r ! !h;ng minh !rong vi c c m !h m nh c hay m ! nh hng h i cTng "
c coi l m ! ng i c !rH !h;ng minh !uy ! v i !rong vi c >7c nh ph ng h ng. " "
-Tng gi ng nh c b p( !rH c cTng c n c nu;i + ng v rfn luy n !h ng >uyn ! - "
nng cao hi u Au . Tuy nhin( rfn luy n v nng cao !rH !h;ng minh 'h;ng c ngha l c " "
g ng nh p !m hng m c7c +0y 3 hay '_ ! ph c ! p nh c7c +anh b i n !ho i hay 3 ! "
bi n 9ng '_ c a c7c >5 Aua l i !rn ng. c !h n gi n l vi c c m ! cu n "
37ch( ch i m ! v7n c hay !h m chH !ham gia m ! 3 ho ! ng chn !ay c i h i c
Auan 37!. Nh ng ! ! h n h ! l nn !h h c c7ch ch i m ! !h g1 hon !on m i m ( 0
ch ng h n ! p ch i m ! m;n !h !hao( h c m ! ngo i ng ( h c v hay ! p ch i c . ) *
Nh ng !h !h7ch m i nh v y i v i b n0o 3 gi6p ch ! >7m ! o ra nh ng m i lin ' ! *
m i gi a c7c n ron v !r7nh c hi n ! ng > c ng. "
Ji i '3 hi n t ng o nh v thc n c
l m ! o gi7c 0 lm r i !rH nhi u ng i ! 'hi /ri3!o!l5 min ! n 'ho ng $.&&& n9m
!r c y. N u b n nh1n vo !h7c n c !rong m ! !h i gian ng n r i nh1n 3ang m ! bn( !
h1nh nh bn b 3 ch y ng c ln. F ! !h nghi m !rn n0o 'h 0 gi i !hHch ]hi u * " "
ng !h7c n c^ ny.
Khi !h5o +bi m ! !h7c n c( c7c ! bo n0o nh m vo 3 chuy n ng i >u ng 3 !r nn *
m ! m i. Khi m ! chuy n h ng 'h7c( ! bo h ng vo hnh ng i ln 3 ho ! ng " ! *
!Hch c c h n( v +o v y lm v ! !h !nh + ng nh ch y ng c ln.
-7c nh 'hoa h c !h n 'inh 0 3 + ng m ! m; h1nh ! ng ! ch ng minh i u ny.
H chi u m ! lo ! h1nh nh chuy n ng cho 'h >5m( v !hu l i ho ! ng c a h !h n "
'inh n0o( !rong !rung !m > l_ chuy n ng.
Khi 'h c >5m h1nh nh c7c ng !h ng ch y + c >u ng( c7c ! bo n0o ! p !rung )
vo chuy n ng i >u ng !r nn ph n ng ch m + n h n( !rong 'hi ! bo nh m vo
ho ! ng i ln l i 'h;ng b nh h ng.
Sau ( c7c nh nghin c u cho 'h >5m !hm hai h1nh nh chuy n ng n a h m ! g m
c7c ng !h ng i ln v m ! g m c7c ng !h ng i >u ng. H !h n 'inh ph n ng ) ) "
v i 3 i ln ho ! ng !Hch c c h n( 3o v i nh ng ! bo h ng vo ho ! ng i >u ng(
+o by gi 0 b m i m !. S m ! cn b ng ph n ng ny ! o ra o gi7c v 3 chuy n "
ng ng c ln.
Hi n ! ng o nh ny 0 minh ch ng ]hi u ng !h7c n c^. N u b n nh1n vo m ! h1nh " "
nh 'h7c 3au 'hi nh1n vo h1nh nh chuy n ng i >u ng( nh ng ng i >u ng bi n
m ! v h1nh nh m i + ng nh !r;i ng c ln.
K ! Au !1m 'i m ny cTng 'h ng nh m ! gi !huy ! 0 c nh !m l_ h c ng i )
c Sigmun+ P>n5r a ra vo !h ' I=I. Lng cho r ng o nh !h7c n c l +o h !h n "
'inh n0o b nh h ng b i c7c h ng i l p c a chuy n ng.
i sao n (ng !u(n & cu n h>t & i c8ng ' t ' u ph n ? .
Trn !h c ! ( i u ny 'h;ng ph i l +o ng u nhin. D n 3 b cu n h6! b i nh ng m u % * %
ng i c !Hnh ! ng ng v +i !ruy n v i chHnh b n. Trong 3inh ho ! h ng ngy( !rong
giao !i p( b n0o c a b n lu;n lu;n 3 n 3ng !i p nh n r ! nhi u !h;ng !in ph7! ra ! 2
nhi u ng i ph n 'h7c nhau phn !Hch v ]!h m !ra^ v !Hnh !1nh( c7ch 3 ng( !1nh ,
!r ng 3 c 'ho v c v nh ng c i m +i !ruy n c a h g 8 !rong 3 c7c ph n ( 0 $
n u may m n c m ! ng i ! ng ng v i b n !h1 b n 3 b cu n h6! ngay. ! *
Ni rb h n l n0o 3 phn !Hch m ! chu i c7c + 'i n( !rong m ! 3 +o c7c ph5romon5 * "
cung c p. Bh5romon5 l ch ! ho7 h c !h ng c !1m !h y !rn b m ! +a 'hi ch6ng !a $
bi !i ! m h;i. -h6ng c ch c n9ng ph7! ra c7c !h;ng !in b7o hi u !ruy !1m m ! i "
! ng ! ng h p. Nh ng n0o c a b n c !h nh n c c7c !Hn hi u ! ng h p( b n "
!hn ng i ph n cTng ph i !i p nh n c c7c !Hn hi n ! ph5romon5 !rn c !h "
c a b n. Qo ( 3 !hu h6! mang !Hnh ch ! hai chi u. N u 'h;ng( m ! !rong hai ng i 3 *
v n + ng + ng. %
Ngoi ra( c7c ph5romon5 cTng gp ph n lm !hay i !h7i c a b n. -h6ng 3 'Hch !hHch *
c7c v4ng n0o b c ch c n9ng i u 'hi n hnh vi b n n9ng v 'h i + y c7c ph n > c
lin Auan n vi c 3inh 3 n v +uy !r1 ni gi ng. 8 Auan !r ng h n c l ch _ ngh v; "
!h c c a b n m i !i p nh n c c7c !Hn hi u ny. -h6ng 3 b7o cho b n bi ! r ngR ]-; " *
y h p v i b n ym^( ho c ]Kh;ng c g1 Auan !r ng c m^. Ni !m l i( b n ]bi !^ c; y( $
b i v1 b n 0 !r i Aua nhi u c i m 3inh l_ v !m l_ c a c; y( nh ng ch b ng v; $
!h c m !h;i.
h no ! hi n t ng ng i t & c ho ?
8 'h7ch n gb c a nh b <5535r( m ! ph n lu ng !u i 0 v h u 3 ng ! i bang
[lori+a( F . F0i 'h;ng !h y ai ra( b g i !hm ng i ph7 c a. Trong nh( !rn chi c gh '
bnh( ch nhn 0 ch7y !hnh !han( ch cn l i m ! bn chn i giy v i( >ung Auanh(
c h u nh v n nguyn v ng % (
S vi c ny > y ra vo n9m 2#%2. D <5535r ch l m ! !rong nhi u !r ng h p c l ch "
3 ghi nh n l n n nhn c a c7i ch ! r ! ' l R ! b c ho !hnh !han. 8o n9m 2GG&( +
lu n Bari3 ! ng r n ln v i v ch7y ]! nhin^ c a m ! ph n nghi n r u n ng( ch " $
cn l i vi ! ngn !ay v chi c 3 .
i u l l !rong m i v ch7y( c7c n n nhn u l i c7c + u hi u gi ng nhauR !hn !h "
ho7 !han nh ng bao gi cTng 3! l i m ! b ph n 'h;ng ch7y !r i( !h ng l c ng chn )
hay bn chn v l i cn nguyn v n n ' l . (
Ng i !a 'h;ng hi u l a ! u ra( v1 >ung Auanh n n nhn( !h ng c !1m !h y !rong
! !h ng i !rn gh ( l a h u nh 'h;ng gy h h i. -hHnh v1 v y( c7c nh Auan 37! !h i
+ 'h;ng ch6! nghi ng ( m ! m c cho r ng l a nh ! !hi ! ph i 'h i ph7! ! ph ! n c a
n n nhn. Kh i ph7! ! m ! l_ +og 'h;ng rb v b ! ng . 81 !h ( !n g i l b y lu nay
ng i !a v n g7n cho hi n ! ng bH n !rn l ]8 ch7y ng i ! ph7!^. % "
81 3ao ng i c !h ! b c ho c Qapan
-7c nh 'hoa h c 0 nghin c u v 0 a ra c m ! 7p 7n h p l_ h n c . l hi n "
! ng ]hi u ng fn c y^( 'h;ng c ch6! g1 l 3iu nhin. Th5o gi !huy ! ny( ng n l a "
+ c !ruy n lan 3ang !hn !h c a n n nhn Aua m ! ngu n bn ngoi( c !h !hiu ch7y
+ n + n !hn !h ng i nh m ! ng n 37p ch7y v y.
i !h ( ' ch b n bao gi cTng nh nhauR D m ! 3 c g1 v !im hay ng0( m ! ng i ! ! !
!h . ? a( ! m ! v ! !rung gian l !hu c l7( ! u hay m ! cy fn c y( ch7y lan ra Au n 7o( ,
r i ch7y n +a v l p m n m ngay + i +a. Ti p >6c v i l a( m ny !an ra n c( ch y - -
ra bn ngoi !hn !h ( !h m vo c7c l n v i !i p >6c v i n n nhn. Trong ph n l n c7c
!r ng h p !h1 y l Au n 7o ang b n !rn ng i( ph gh ! a !rn n n nhn
ang ng i. v i !h m ! m 3 ch7y ! ! !rong nhi u gi . S ch7y ny ! o ra v +uy - *
!r1 m ! ng n l a ch7y m c nhi ! > p > G&& -( n 'h;ng lm h h i c !on "
b c9n phng m ch !hiu hu c >7c ch ! !rn n c ph7! 3inh ra.
S ch7y ch m '@o +i c !h lm h h i m ! 3 b ph n c a !hn !h ( nh ng v n 'h;ng %
lm ch6ng ch7y !hnh !ro v l i m ! 3 b ph n hon !on lnh l n. Far' D5n5c'5( b7c $
3 ph7p y ! i i h c -ologn5 " c, gi i !hHchR l a ch !hiu hu c7c m; c a c !h ng i
ch ! n m phHa bn !rn ng n l a. Hai bn chn v c ng chn !h ng cn nguyn v n l +o ) (
ch6ng n m bn + i ng n l a.
? a !h ng ch7y ! hai 4i c a m ! ng i ng i( h u h ! l nh ng ng i gi7 hay ng
!u i - l p ng i + g p !ai bi n v !im 'hi n h ph i ng i l1 m ! ch - ho c nh ng . $ $
ng i ang c n 3ay r u 'hi !h m c nh > y n. -hHnh r u ! o !hu n l i cho lo i !ai
n n . Tr c h !( m ! ai 'hi 3ay !h1 H! ch6 _ n lo i l a m h ang c m !rong !ay(
3au n a r u gp ph n lm h1nh !hnh m; b@o( c ngha m l ch ! ! chHnh !rong c7c v -
ch7y ch m ny.
<b rng( hi n ! ng ng i ch7y ]! nhin^ hay ]! ph7!^ lu nay ch l huy n !ho i ho c " $
huy n ho c( c nu;i + ng b i !ro l u v9n h c 'inh + !h ' I=I v c bi ! l . $ - $ "
!rong c7c cu n !ruy n !ranh vui c a n c F 3au ny. " '
# sao cc nh du hnh hay ' t ng ?
F ! ng v ng 'h;ng 3u l ]chuy n !h ng ngy^ c a c7c nh +u hnh( nh ! l 'hi h "
!rn vT !r +i h n !rong i u 'i n 'h;ng !r n l ng. 8i c !hi u i c7c !Hn hi u ngy " " "
m cTng lm cho ng h 3inh h c !rong ng i h bi n m !.
Hi n ! ng ny 'hi n c7c nh +u hnh '@m ! nh !7o v gi m hi u Au ho ! ng. Trong " "
c7c nh h ng ! i ng h 3inh h ( c7c nh nghin c u !in r ng chHnh 7nh 37ng p vo
vbng m c c a m ! +0 gi6p c !h nh n bi ! c !h i gian !rong ngy. F ! 'h7c( !1nh ! $
!r ng 'h;ng !r ng l ng !rong vT !r cTng ng ngha v i vi c c7c nh +u hnh !iu ! n H! "
n9ng l ng h n 3o v i !rn Tr7i ! v v1 !h ( h cTng !h y H! m ! m i h n "m ! m i l " "
c m gi7c + 'hi n con ng i bu n ng ,. .
]Nghin c u c a ch6ng !;i cho !h y con ng i c n !1m c7ch 'Hch ho ! ng h 3inh h c
!rong c !h ( +uy !r1 chu ' hai ! gi m i ngy( n u ch6ng !a mu n !hnh c;ng v i c7c
chuy n bay +i h n^( Timo!hy Fon'( Ni7o 3 i h c Bi!!3burgh 'im Tr ng nhm
nghin c u( cho bi !. H ! ng !h5o +bi gi c ng c a Y5rry ?in5ng5r( m ! nh +u hnh vT
!r hi n 0 ngh h u( !rong g n n9m !h7ng ;ng !rn !r m vT !r Fir c a Nga vo n9m "
2##).
Trong ba ' "m i ' g m hai !u n,( l n l ! nh ng ngy u !in( gi a v cu i cu c
hnh !r1nh( c7c nh nghin c u + i m ! ! 0 ghi ch@p l i l ch ng c a ?in5ng5r nh $
gi !rn gi ng( !h i gian !h c v !h i gian ng . Trong 'hi !rn !r m( ?in5ng5r
cTng ! ghi l i nhi ! c !h ( l ch ng c a b n !hn( 7nh gi7 ! nh !7o n9m l n m i "
ngy v !h c hi n 'i m !ra m ! l n vo gi a ngy. "
K ! Au cho !h y( !rong nh ng ngy u !in ln !r m( ?in5ng5r !un !h !h i gian i ng
v + y u n( nh ng 3au : !h7ng( v i vi c m i ngy u c 2% l n F ! !r i m c v 2% $ " $
l n F ! !r i l n( 'h;ng 0 ]m ! c m gi7c v ngy v m^. - :% ph6! m ! l n !r i l i $ $
! i( v v1 !h ( nh p 3inh h c 'h;ng cn n a.
-7c nghin c u !r c y cTng ch ra r ng nh ng ng i b m ! chu ' 37ng ! i !h;ng
!h ng( !rong c ng i m4( u ch u nh h ng c a ch ng m ! ng ( v !h i gian ng
ban ngy nhi u h n ho c vi c !h c gi c ban m +i n ra !h ng >uyn h n. $ " .
Nhm c a Fon' 0 !h nghi m m ! lo ! ph ng ph7p 'h7c nhau i u !r ch ng m ! "
ng !rong vT !r ( !rong c vi c +4ng !hu c ng ( +4ng m5la!onin "m ! lo i hoc m;n +o "
!uy n yn !i ! ra i u 'hi n chu ' ng , v 3 + ng 7nh 37ng nhn ! o m; ph ng
7nh 37ng F ! !r i. H cTng ngh i u ch nh vi c 3 + ng 7nh 37ng !rong !u 'h;ng $ "
gian v 3 + ng c7c bi ! p ch ng l i nh h ng c a !1nh !r ng 'h;ng !r ng l ng.
i sao ch>ng ta tin vo !inh h n?
Nh ng cu c ni chuy n v i linh h n ng i 0 'hu ! c !h ch l ' ! Au c a 3 3 h0i "
hay 7m nh( ch ch ph i l cu c g p g !m linh no h !. -7c nh 'hoa h c cho bi !( $ -
g i h n ch l c7ch m ch6ng !a gi i !o mong c c a m1nh m !h;i.
Ni7o 3 !m l_ ng i /nh( <ichar+ \i35man 0 !1m hi u nh ng !hH nghi m ]g i h n^ c "
'i m 3o7!. T ;ng nh n !h y r ng c r ! nhi u c7ch con ng i c !h gi i m0
c nh ng l i ph7n c a c7c b ng v g7n gh@p cho b n !hn m1nh( b ! ch p !1nh !i !
c 6ng 3 !h c hay 'h;ng.
\i35man cho r ng c !h c m ! vi chi n l c ng 3au nh ng l i o7n m ng v n c
>5m l ]chHnh >7c^ c a c7c b ng.
Tr c h !( con ng i lu;n lu;n c >u h ng !in vo nh ng l i b1nh lu n( nh ng !in o7n
chung chung m h c !h v n vo m1nh b ! c 'hi no h mu n. ]T;i cho r ng c7c b
ng 'h7 !hnh !h !( nh ng con ng i l i c c r ! nhi u !h;ng !in ! nh ng l i b1nh
lu n 'h7 m h c a h ^.
Ng i !a cTng !h ng n v i b ng l !1m 'i m 3 yn lng ho c 3 !r gi6p cho $
m ! giai o n c9ng !h ng !rong cu c i m1nh( nh vi c m i b m ! ng i !hn. ]-h6ng ) "
!a mu n !in r ng nh ng i u ph7n l 3 !h c( v n 6ng v i ch6ng !a( v1 !h ch6ng !a 3 *
c >u h ng 3 n lng !r !i n cho nh ng l i ni 6ng _ ^. 2
F ! vH + l n u b ng b o r ngR ]c7c linh h n ang ni chuy n v m ! ph n !r 0 " 0
Aua i^( !h1 c !h l m ! b@ g7i( m ! !hi u n ho c m ! ai 0 ch ! !u i :&( $
!u !h5o nhn v ! m b n mu n ngh n.
Ngoi ra( ng i !a !h ng c >u h ng nh ]nh ng i u may m n^ - nh ng l i ph7n c a !
b ng h p v i mong mu n c a b n h v b Aua nh ng i u ]'h;ng !r6ng Hch^.
Kh;ng ch c !m l_ 'h7ch hng nh h ng n ' ! Au c a cu c ln ng. -7c b ng
cTng !i p nh n v ph n ng m ! c7ch m ! c7ch v; !h c v i nh ng !h;ng !in ! hon c nh
>ung Auanh. -h ng h n( b !a c !h o7n m nhu c u c a b n b ng c7ch _ ! i nh ng )
chi !i ! !inh ! nh b m b n ang m c( hay c7ch m b n ph n ng v i nh ng cu $
h i c a b. T ! c nh ng i u 'hi n cho cu c ln ng h u nh l6c no cTng ]!hnh
c;ng^
Ni7o 3 \i35man 0 cho !h c hi n m ! cu c g i h n c 'i m 3o7! v i n9m i ! ng v "
c7c b ng( nh ng 'h;ng h !1m !h y b ng ch ng v 'h n9ng !m linh !h ! 3 .
\i35man cho bi ! 'h;ng ngh r ng h u h ! c7c ;ng ng b c ! u l nh ng ' l a o( 0
nh ng v1 con ng i !1m 'i m h 3 !r gi6p v !inh !h n v ! Aua !1nh !r ng m !
ng i !hn( nn i u ny c !h l ! ! cTng c !h l > u.
Khi m ! ng i !hn( ng i !a !h ng c m !h y r ! c; n( b v ( v nghi ng ( +o h
3 !1m m i c7ch n c n i m h ngh r ng 3 !1m ra cu !r l i cho m1nh. i u * *
Auan !r ng i v i nh ng ng i c !ang l h0y c n !r ng 'hi !1m 'i m 3 gi6p ( b i c , -
!h ch l c6 l a ngo n m c m !h;i.
Ii cD th i t,)n than h ng?
D n c !h vo phng ! m h i nhi ! #& !rong vng m i ph6! nh ng l i 'h;ng ! "
ch u c 'hi nh6ng !ay vo n c nng hay 'im lo i nhi ! y. Nh ng ng i i !rn "
!han h ng ch ng c bH Auy !( ' !hu ! no c m ch + a vo v n ! c !ruy n nhi ! ! v ! ) ' "
ny 3ang v ! 'h7c m !h;i.
F ! v ! c coi l nng hay 'h;ng nng 'h;ng ch ph !hu c vo nhi ! c a n. Than "
h ng c !h ! n )&& - nh ng v n 'h;ng n ng chHn gan bn chn ng i v1 n %
+ n nhi ! r ! '@m. Bh i m ! hai giy !i p >6c n m i !ruy n 3ang bn chn b n G& - % "
v b ! u nng ln. Qo n u b n b c nhanh chn !rn !han c i r c( 3 ch ng c g1 ! * )
nguy hi m c .
Nh ng b n h0y nh ( 'hi i !rn !han h ng ph i h ! 3 c b1nh !nh( 'h;ng !h1 nguy hi m
l m v c bi ! 'h;ng nn !hi gan bn chn v i !han 7 v1 n + n nhi ! r ! ! !. ! $ " % "
# sao th i gian t,(i nhanh h n -hi ng i ta vui?
-7c nh 'hoa h c 0 gi i !hHch c hi n ! ng !h i gian !r;i mau 'hi !m !r ng con "
ng i ang h ng ph n( v '@o +i l !h nh ng l6c b n u 3 u.
8i c ch p nh n0o 0 cho !h y nh ng h1nh !h7i ho ! ng 'h7c nhau c a n0o( ph !hu c "
vo m c ! p !rung cho c;ng vi c. N u c ch6 _ m0i vo vi c !h i gian 3 !r;i i nh " " *
!h no h nh ch6ng !a v n lm 'hi bu n r u h n0o 3 'Hch ho ! m ! + ng ho ! ng % *
'hi n !a ! ng nh chi c 'im ng h !Hch ! c ch m h n. !
K ! Au cho !h y m ! m ng l i c7c v4ng !rn n0o c g i l v4ng vn v n0o "cor!ico
h 3!ria!al loop, ho ! ng m nh h n 'hi ng i !ham gia ! p !rung 3 ch6 _ vo !h i gian.
Th5o c7c nh nghin c u( n u n0o b n Auan !m ! i nhi u 'hHa c nh 'h7c nhau c a c;ng
vi c( n 3 ph i +n !r i ngu n !i nguyn H! i c a m1nh( v +nh 3 ch6 _ 'him ! n cho " *
!h i gian. 81 !h nh ng gi ph6! Aua i m ch6ng !a g n nh 'h;ng nh n !h y( v c m
gi7c + ng nh n !r;i nhanh h n.
Tuy nhin( n u n0o 'h;ng b 'Hch !hHch !h5o c7ch ny( n 3 ! p !rung !on b !inh l c vo *
vi c !h5o +bi +i n !i n c a !h i gian. i u 'hi n !a c m !h y nh !h i gian l ch m " .
ch p( !rong 'hi c !h y m i chHnh l 3 nh n !h c chHnh >7c.
S gi ng nhau c a nhi u v4ng !rn n0o c4ng !ham gia c l ng !h i gian l ch ( ch6ng
u ng vai !r Auan !r ng !rong vi c 'i m 3o7! chuy n ng( v chu n b cho nh ng " ,
ho ! ng m i( gi ng nh 'hi m ! nh c 3 gi m chn( ho c m ! v n ng vin o7n i ' $
!i ng ci c a !r ng !i.
# sao ch cD con ng i &i t nDi?
Trong 'hi 'h c !h hi u c nh ng Auy lu ! c b n v ! ( ch6ng l i 'h;ng !h n m !
c c7c Auy lu ! ph c ! p h n !rong c7c c u !r6c ng ph7p. -h c loi ng i l v !
Aua c c7i ]n6! c chai 'i n !h c^ ny !rn con ng >y + ng v 3 + ng nh ng
ng;n ng m !h;i.
-h ng h n( 'hi c !h n m v ng nh ng c u !r6c ! n gi n ! ng ! nh vi c nh n ra ) ! "
]!h5^ v ]a^ lu;n c !h5o 3au b i nh ng ! 'h7c. Nh ng ch6ng 'h;ng !h hi u c
c7c c u !r6c i u 'i n ph c ! p h n nh R ]ijg!h5ng^ "n ug !h1g,. N c !hang ng "
ph7p ny( m ! ! c c7c ng;n ng c a loi ng i u ph !hu c( c !h l ]n6! c chai
'i n !h c Auy ! nh m ch6ng !a ph i i Aua !rong Au7 !r1nh ph7! !ri n v 3 + ng ng;n
ng ^.
-7c nh nghin c u 0 !h c hi n hai !h nghi m b ng !ai !rn nh ng con 'h !amarin u " "
!r ng( !rong ng i !a 3 c ln m ! chu i c7c ! m ! m !i !. ! *
Trong !h nghi m u !in( c7c ! ng u nhin c g i ra !h5o m ! chu i 3 p > p " % !
nghim ng !R gi ng nam !r c( gi ng n 3au. Nh ng con 'h 7p ng v i 3 !hay i ! $
ng ! !rong Auy lu ! nam - n ny b ng c7ch nh1n vo mi ng ng i c. i u ny cho "
!h y ch6ng c !h nh n ra nh ng Auy lu ! n gi n.
Trong !h nghi m !i p !h5o( Auy lu ! ng ph7p c !hi ! l p !h5o 'i u gi ng nam c !h "
c ra m !( hai ho c ba ! ( r i n gi ng n cTng ! ng ! nh v y. ?o i !h nghi m $ "
ny ph c ! p h n m ! ch6!( c g i l 3 l ng +i n( v1 n lin Auan ! i vi c ! n ! i m ! . "
Auy lu ! !rong m ! Auy lu ! 'h7c.
?6c ny( nh ng con 'h 'h;ng !h nh n ra b ! ' 3 !hay i no !rong chu i ! . Tuy
nhin( 'hi con ng i c !h nghi m ! ng ! l i 'h;ng g p 'h 'h9n nh v y( m c +4 " $ $
h u h ! h 'h;ng !h gi i !hHch !h c 3 Auy lu ! l g1.
]Kh n9ng nh n bi ! 3 l ng +i n l c nh ! ng i v nh h ng 'h;ng ch ! i ng;n .
ng m cn ! i h u h ! c7c hnh vi c a ch6ng !a^( c7c chuyn gia ng;n ng linh !r ng
cho bi !. ]-h ng h n( !rong l p h c( ch6ng !a !h ng nh1n !h y 5m / nh1n 5m D( 5m D )
nh1n 5m -( v 5m - nh1n !h y gi7o. Nh ng !rong h nh !inh !inh( ch6ng !a !h y 'h / nh1n
m n( 'h D nh1n m n( 'h - nh1n m ng^ ( ( (
Kh n9ng l ng +i n 'h;ng hon !on c n !hi ! cho ng;n ng - b i v1 ch6ng !a cn ni c .
nh ng cu n ngha h nh ng 'h n9ng hi u c nh ng cu ni n _ c !h l m ! !r ,
ng i 'hi n cho 'h 'h;ng !h ph7! !ri n c !i ng ni.
]Kh 'h;ng nh ng 'h;ng !h ni c( ch6ng cn 'h;ng !h b ! ch c 6ng c7c hnh !
ng v 'h;ng !h + y l i h l nh ng ' n9ng c n !hi ! cho ng;n ng ^. '
Kh n9ng n m v ng c7c Auy lu ! n ng l ch1a 'ho7 cho 3 linh ng c a loi ng i( ! ,
cho ph@p con ng i ! +uy !r u ! ng( 3 + ng ph@p n + v nh ng 'h7i ni m bao hm , "
nh !h i gian.
/D ph i !oi ng i v !oi -h cD c8ng TdRng h U?
I@! v h1nh +7ng bn ngoi !h1 loi 'h c r ! nhi u n@! gi ng v i con ng i. -h c n >@!
;i bn !ay c a 'h cTng !h y rb h n ch ng 'h7c !ay ng i ch6! no. -Tng n9m ngn( )
!rn c7c ngn !ay cTng c y mng. 8 'hu;n m ! cTng c nhi u n@! ! ng ngR $
cTng bi ! bu n vui nh con ng i.
-n v 'h i c v !rH !u c a 'h n a. - l y m i l nh ng b ng ch ng c b n v " *
vi c n c ph i l h hng( b con v i loi ng i. Th c ra !h1 b c c a loi H c !inh !inh " !
nh h n c c a con ng i ! i ba l n "b c !o nh ! c a ch6ng l )&& cm$,( nh ng c7c
r0nh v c7c n p nh9n !rong !h1 l i 'h;ng ph i l H!. -h ng c i u g1 7ng ng c nhin )
h !R 'h cTng c !rH !u . N cTng ph i ] ng n0o^ lu;n. Th h i c loi v ! no o7n ra "
c l mu n v i c Au chu i !rn cao !h1 ph i l y m y c7i h p >y !hnh b c m
!rfo ln.
Song ni cho c4ng !h1 ! ! c m i i u o m i ch l nh ng b ng ch ng ]gi7n !i p^ v
Auan h h hng c a loi ng i v loi 'h m !h;i. -h6ng !a ang cn c nh ng i m "
!r c !i p 'h7c n a. - l n ng i !a 0 5m m7u c a con ng i !h !i p cho con chim b
cu. -on chim b cu ch !. Ti p cho !h ( !h l9n ra m. Nh ng 'hi 5m m7u c a con
ng i !i p cho H c !inh !inh !h1 !h y n 'h;ng vi c g1 c . Nh v y c7c nh 'hoa h c 0 ! "
6ng 'hi li ! con ng i v nh ng con v n h1nh ng i vo nhm ng v ! !hu c h ?inh "
!r ng. D i vi c !i p m7u ch c ' ! Au ! ! p chi ng i hi n m7u v ng i c !i p " (
m7u c c4ng nhm m7u.
-7ch y ch a lu ng i !a 0 m o hi m 5m m7u v n !i p cho ng i n a. Hng ch c
cu c !i p m7u nh v y 0 c !i n hnh v u !hnh c;ng c .
Ngay c n '_ 3inh !r4ng c a c hai gi ng cTng nh nhau. - b nh ! ! cTng gi ng nhauR "
ho lao( ung !h ( ! huy !( l ( !9ng huy ! 7p( > ng m chg ! ! c u l nh ng c9n +
b nh chung v ph bi nd v ng i l n 'h u c " %
Nh ng 3 l 3ai l m n u !a cho r ng nh ng con v n h1nh ng i hi n nay chHnh l ! !in * "
c a ch6ng !a.
Kh;ng ph i nh v y u. 8 n ! !in nhn lo i hi n nay ang cn nhi u i m ch a "
37ng ! . Tuy v y c m ! i m m h u h ! c7c nh 'hoa h c u nh ! !rH l 'h;ng nn !1m
! !in c a ch6ng !a !rong nh ng con 'h hi n !h i. -h6ng !a v loi v n h1nh ng i ch "
c4ng chung m ! 3 ! !in c lai hy m !h;i.
7h ng th nghi ' T p nh tU t,ong ! ch s ,
Nh ng !hH nghi m 'hoa h c hi n nay !h ng ph c ! p( ch c !h !h c hi n b i m ! " " "
nhm nghin c u( v i chi phH ln ! i hng !ri u `SQ. Tuy nhin( 'hi c h i v !hH "
nghi m ] p nh !^ !rong l ch 3 'hoa h c( ng i !a l i !;n 34ng c7c _ ! ng n gi n. " (
F i y( !i n 3 <ob5r! -r5a35( !hu c 'hoa !ri ! c a i h c N5U Vor' "F ,( 0 lm m ! '
cu c !h9m + _ 'i n c a c7c nh 'hoa h c v ]!hH nghi m p nh ! !rong l ch 3 ^. K ! " (
Au ( 'h;ng ph i nh ng !hH nghi m hi n i v ph c ! p "v phn !Hch g5n5( v h ! h " "
nguyn ! hay o 7nh 37ng c a c7c ng;i 3ao >ag, c ch n l ] p nh !^( m chHnh l (
nh ng !hH nghi m n gi n nh o chu vi Tr7i !( !7n > 7nh 37ng( v ! r i ! +og( c "
ng i !a yu !hHch h n c . 8 p ny c m ! _ ngha r ! c i nR m; h1nh !hH nghi m 0 ( "
n gi n( logic n gi n( nh ng ' ! Au ! c l i r ! l n.
Q i y l !h ! c7c !hH nghi m c >5m l ] p nh !^ "> p !h5o !h ! !h i gian,. " (
ThH nghi m o ng 'Hnh Tr7i ! c a Pra3!h5n53 "
8o m ! ngy h chH c7ch y 'ho ng $*&& n9m( ! i !hnh ph /Uan c a /i - p(
Pra3!h5n53 0 >7c nh c !h i i m m 7nh 37ng F ! !r i chi u !h ng ng >u ng b $ )
m ! !. - ngha l bng c a m ! chi c c c !h ng ng !r4ng 'h p v i !hn c c. $ )
-4ng !h i i m n9m 3au( ;ng 0 o bng c a m ! chi c c c ! /l5>an+ria "Hy $
? p,( v ph7! hi n ra r ng( 7nh 37ng F ! !r i nghing ) 3o v i ph ng !h ng ng. " $ )
Ni nh r ng Tr7i ! l h1nh c u( !h1 chu vi c a n ! ng ng v i m ! gc *G& . N u
hai !hnh ph "/Uan v /l5>an+ria, c7ch nhau m ! gc ) ( !h1 gc ph i ! ng ng
v i 'ho ng c7ch gi a hai !hnh ph y "v i gi nh r ng c hai !hnh ph c4ng n m !rn
ng >Hch o,. Q a vo m i lin h ny( Pra3!h5n53 0 !Hnh ra chu vi Tr7i ! l $%&.&&& "
3!a+ia.
n nay( ng i !a v n ch a bi ! chHnh >7c 2 3!a+ia !h5o chu n Hy ? p l bao nhiu m@! % ,
"c !h l chi u +i c a m ! 3n v n ngc,( nn ch a !h c ' ! lu n v chHnh >7c
!rong !hH nghi m c a Pra3!h5n53. Tuy nhin( ph ng ph7p c a ;ng hon !on h p l_ v "
m ! logic. N cho !h y( Pra3!h5n53 'h;ng nh ng 0 bi ! Tr7i ! h1nh c u( m cn hi u $
v chuy n ng c a n Auanh F ! !r i. $
ThH nghi m v v ! r i ! +o c a Nalil5i "
-u i !h ' I8=( ng i !a u !in r ng( v ! !h n ng u r i nhanh h n v ! !h nh . ?_ $ (
+o l /ri3!o!l5 0 ni nh v y( v Auan i m c Nh !h c;ng nh n
Tuy nhin Nalil5o Nalil5i( m ! !h y gi7o + y !o7n i h c Bi3a "=!aly, l i !in vo i u
'h7c h n. ThH nghi m v v ! r i ! +o c a ;ng 0 !r !hnh cu chuy n 'inh i n !rong ) " "
'hoa h cR Lng 0 l5o ln !h7p nghing Bi3a !h c7c v ! c 'h i l ng 'h7c nhau >u ng
!( v r6! ra ' ! lu n l ch6ng r i v i ! c nh nhaum "! ! nhin ph i b Aua 3 c c n
c a 'h;ng 'hH,. 81 ' ! lu n ny m ;ng 0 b u i vi c. Lng !r !hnh ! m g ng 37ng "
cho c7c nh nghin c u 3au ny( v1 0 ch ra r ngR Ng i !a ch c !h r6! ra 'i n !h c
'hoa h c ! c7c Auy lu ! 'h7ch Auan c a !hin nhin( ch 'h;ng ph i ! ni m !in.
ThH nghi m v c7c vin bi l9n !rn m ! + c c a Nalil5i " $
F ! l n n a( Nalil5o Nalil5i l i c m ! !hH nghi m c l ! vo ]Top 2& !hH nghi m p " " (
nh !^. 'i m ch ng m ! i l ng g i l gia ! c( Nalil5i 0 !hi ! ' m ! ! m v7n +i
%(% m@!( r ng &($$ m@!. Sau ( ;ng cho > m ! r0nh gi a ! m v7ng 0
Nalil5i + ng ! m v7n + c >u ng( r i !h c7c vin bi ng !h5o r0nh. Sau ( ;ng +4ng m !
chi c ng h n c o !h i gian m vin bi +i chuy n !rn m ! Au0ng ng nh !
nh "Nalil5i 0 o ng i c a vin bi v cn 3 n c +o ng h nh ra 3uy ra ! l "
gi a ng i v !h i gian +i chuy n c a v ! !h ,.
Nalil5i 'h7m ph7 ra r ng( cng >u ng chn + c( vin bi ch y cng nhanhR au0ng ng i
! l !hu n v i b1nh ph ng c a !h i gian +i chuy n. ?_ +o l vin bi lu;n ch u !7c + ng "
c a m ! gia ! c "gy ra b i l c h6! c a Tr7i !,. chHnh l gia ! c ! +o "g p #(E me3$,.
N5U!on 0 ch ng minh r ng( 7nh 37ng !r ng b phn !7n !hnh nhi u mu 'hi i Aua l9ng !
'Hnh.
Tr c N5U!on( ng i !a v n cho r ng 7nh 37ng l m ! !h !inh 'hi !( 'h;ng !h phn !7ch %
"l i /ri3!o!l5m,. Tuy nhin( N5U!on 0 ch ra 3ai l m ny( 'hi ;ng +4ng l9ng 'Hnh !7ch
7nh 37ng F ! !r i ra c7c mu 'h7c nhau r i chi u ln ! ng. $
ThH nghi m c a N5U!on cho !h y( 7nh 37ng !r ng 'h;ng h ]nguyn ch !^ m n l ! ng " !
h p c a m ! + i Auang ph ) mu c b nR ( +a cam( vng( >anh l7 cy( >anh n c bi n(
chm( !Hm.
ThH nghi m v ]3 i +y >o n^ c a -av5n+i3h " !
-h6ng !a u bi ! r ng N5U!on l ng i !1m ra l c h p + n. Lng 0 ch ra r ng( hai v ! %
lu;n h6! nhau b ng m ! l c ! l !hu n v i 'h i l ng v ! l ngh ch v i b1nh ph ng " "
'ho ng c7ch gi a ch6ng. Tuy nhin( lm 3ao ch cho ng i 'h7c !h y l c h p + n %
b ng !hH nghi m "b i v1 n Au7 y u,c "
-u i !h ' 2E( nh 'hoa h c ng i /nh H5nry -anva+i3h 0 lm m ! !hH nghi m !inh "
> o nh 3auR Lng cho g n hai vin bi 'im lo i vo hai u c a m ! !hanh g ( r i +4ng !
m ! 3 i +y m nh !r5o c h !h ng ln( 3ao cho !hanh g n m ngang. Sau ( -av5n+i3h "
0 +4ng hai Au c u ch1( m i Au n ng 2)& 'g( ! nh !i n l i g n hai vin bi hai u g y. $
Th5o gi !huy !( l c h p + n +o hai Au c u ch !7c + ng vo hai vin bi 3 lm cho cy % *
g y Auay m ! gc nh ( v 3 i +y 3 b >o n m ! vi o n. * !
K ! Au ( !hH nghi m c a -anva+i3h c >y + ng !inh vi n m c( n ph n 7nh g n "
nh chHnh >7c gi7 !r c a l c h p + n. Lng cTng !Hnh ra c m ! h ng 3 h p + n g n % %
6ng v i h ng 3 m ch6ng !a bi ! hi n nay. Th m chH -anva+i3h cn 3 + ng nguyn l_ "
!hH nghi m ny !Hnh ra c 'h i l ng c a Tr7i ! l G& > 2&$& 'g. "
ThH nghi m v 3 giao !hoa 7nh 37ng c a Voung "
Nhi u n9m li n( N5U!on 0 + n c7c nh 'hoa h c vo m ! con ng 3ai l m 'hi ;ng cho %
r ng 7nh 37ng c c u !hnh ! h ! ch 'h;ng ph i l 3ng. Tuy nhin( n9m 2E&*( nh
v ! l_ ng i /nh Thoma3 Voung 0 ph n b7c c Auan i m c a N5U!on b ng !hH
nghi m 3auR "
Voung 'ho@! m ! l c a 'Hnh( r i ch5 l i b ng m ! mi ng gi y +y( c chm m ! l
nh nh u 'im. Sau ( Voung +4ng m ! ! m g ng lm ch ch h ng i c a !ia "
37ng m nh r i Aua l nh c a mi ng gi y. Ti p !h5o( ;ng +4ng m ! m nh b1a c c m nh
"c &(2 milim5!, ! vo gi a !ia 37ng !7ch n ra lm hai. Khi hai !ia 37ng ny chi u ln - $
! ng( Voung nh n !h y c c7c i m 37ng v i m ! i an >5n v i nhau. y rb rng l
hi n ! ng giao !hoa c a 7nh 37ng "i m 37ng l n i hai nh 3ng giao nhau( cn i m ! i "
l n i m ! nh 3ng giao !hoa v i m ! lTng 3ng !ri ! !iu nhau,. Nh v y( 7nh 37ng "
ph i c !Hnh 3ng.
hu c n c pht 'inh nh th no? !
Thu c n 5n l lo i !hu c n m con ng i 3 + ng 3 m nh !( n c ng i Trung
au c ph7! minh ! h n 2&&& n9m !r c. Tn c a !hu c n 5n c ! u c N u c9n c
vo !n 3uy ngh !h1 !hu c n 5n c l l m ! lo i nguyn li u !hu c mu 5n c !h * "
n ph7! ra l a. Nh ng( !hu c n 3ao l i lin Auan n nguyn li u !hu c. i u ny ph i "
b ! u ! nh ng nh n !h c ban u c a con ng i i v i !hu c n . !
Trong !h i ' c i( ngay ! r ! 3 m con ng i 0 l y Au ng ni!ra!'ali "+im !iu, v l u $
hunh lm nh ng nguyn li u !hu c Auan !r ng r i. 8H + nh !rong ]Th n n;ng b n "
!h o 'inh^ !h i H7n Au ng ni!ora!'ali c li ! vo v !rH 3 37u !rong c7c lo i !hu c $ "
!h ng ph m( ngh5 ni n c !h ch a c h n $& lo i b nh( l u hunh c li ! vo , " "
v !rH 3 * !rong 3 c7c lo i !hu c !rung ph m( cTng c !h !r c h n 2& lo i b nh. Hai , "
lo i nguyn li u !hu c ny chHnh l nh ng lo i nguyn li u chHnh ch ! o !hu c n " "
5n. Th5o 'h o ch ng !h1 lo i !hu c n 3 m nh ! c ra i ! !ay m ! nh luy n n. "
!h i c i ( !ho m0n ham mu n !r ng !h b ! l0o c a m1nh( c7c b c v ng &
phong 'i n 0 ch nh m ! nhm !hu ! 3 ! l nghin c u v i u ch n + c.
-7c !hu ! 3 luy n n 0 !i n hnh c7c !hH nghi m nh phn li( ho !an( ch ng c !( !h9ng " "
hoa( !g nhi u lo i v ! ch !. y c l l h1nh !h c !hH nghi m ho7 h c 3 m nh ! m * "
con ng i 0 lm. Thu ! luy n n !uy b ! ngu n ! m c c a c7c b c v ng " !
nh ng ho ! ng !h c !i n c a n l i c !7c + ng !h6c y i v i 3 ph7! !ri n c a 'hoa ,
h c. F ! 3 !7c ph m n i !i ng c a c7c nh luy n n oc l u !ruy n h u !h 0 !h , "
hi n nh ng nh n !h c ! o nn v ! ch ! c a ng i > a. Thu c n 5n chHnh l m ! !rong "
nh ng vH + i n h1nh.
Nh ng nh luy n n Trung au c 0 !i p >6c v i c7c v ! ch ! nh Au ng ni! ra!'ali( l u " $
hunh v !han g ! r ! 3 m v nh n !h c c r ng 'hi ch6ng !r n l n c >7! ho c va % $
p v i nhau !h1 !h ng 3 > y ra ch7y c !Hnh n . Nh luy n n !h i H7n l Ng y D7 * "
Q ng 0 +4ng l u hunh 'i m nghi m Au ng ni! ra!'ali l !h ! hay gi . aua c >7! " $
m nh( n u 6ng l Au ng ni! ra!'ali !h1 g p l u hunh n 3 ch7y r ! nhanh. Nh luy n $ $ * "
n !h i Nam D c !ri u o Ho ng - nh cTng ch ra chHnh >7c r ng( Au ng ni! ra!'ali ! $
g p !han g v nng 3 > y ra ch7y mang !Hnh n . Trong nh ng n9m u c a !ri u $ *
ng !rong cu n 37ch ]an 'inh^ nh luy n n T;n T F o 0 vi ! v c7ch l y ba "
!h l Au ng ni!ora!'ali( l u hunh v b ! !han !r n !h5o ! l nh ! nh !hnh !hu c n $ "
5n.T c !h !h y r ng( l6c m i ng i 0 n m c y v c7ch ch ! o v !
!Hnh ch ! c a !hu c n 5n.
Trong nh ng n9m cu i !ri u ng !hu c n 5n b ! u c +4ng vo lnh v c Aun !
3 ( !hnh ph n v ! l !hu c n cTng chHnh >7c h n( Au ng ni!ora!'ali )%X( b ! !han " $
2%X( l u hunh 2&X. n !ri u T ng( Auy m; 3 n >u ! !hu c n lin ! c c m r ng(
! n c cn !hnh l p c7c ]c;ng !hnh !7c^ "> ng c;ng binh, !rong c > ng chuyn
3 n >u ! !hu c n 5n h l luy n !hu c n ( Auy m; ! m y ! n n m y ch c ! n m ! "
ngy. N9m !h ! i D c T ng "N9m 2&:& -;ng nguyn, !rong ]vb 'inh ! ng y u^ +o !
T9ng -;ng ? ng bin 3o n 0 vi ! v c7i !n ]!hu c n ^ v ! l i u ch c lin Auan. "
Trong ! l i u ch ( ngoi Au ng ni!ora!'ali( l u hunh ( !han ra cn c !hm c7c v ! + " $ .
ch7y nh a>i! 3unjuric( nh a !h;ng( 37p ong( 3 n 'h;g
Kho ng u !h i ' Nam T ng( vi c ch ! o !hu c n 5n c a vo !rong +n gian . "
Khi 9n T ! ng i +n 0 +4ng !hu c n 5n ch ! o ph7o v ph7o hoa !. Bhong
! c ny cn c gi cho n ngy nay.
Thu c n 5n l m ! lo i ch ! h n h pR au ng ni! ra!'ali l ch ! o>y ho7 3inh ra o>y $
'Hch !hHch ch7y( l u hunh v !han l nh ng ch ! c !h ch7y( 'hi ch7y ' ! h p v i o>y
ho7 3inh ra c7c !h 'hH nh S&$ ( -Z$. Nhi ! b c ch7y c a l u hunh !h p h n !han "
lm cho !hu c n + ch7y h n( ng !h i l u hunh cn 'im lu;n vai !r lm ch ! ' ! .
+Hnh n a. Thu c n 5n 'hi ch7y c !h 3inh ra m ! l ng l n nhi ! v 'hH l n( lm cho "
'h;ng 'hH >ung Auanh +0n n nhanh m nh( ! ng ! ! o ra hi n ! ng n . "
Thu c n l m ! !rong nh ng ph7! minh l n c a Trung au c( 3au !ruy n ! Trung
au c Aua N ( r i >m nh p vo v4ng < p( r i l i ! /r p Aua c7c n c nh Ty # /
Dan Nha >m nh p vo -hu Cu. Qo -hu Cu >u ! hi n !hu c n ch m h n Trung "
au c vi !r9m n9m. 8i c ph7! minh ra !hu c n 'h;ng nh ng ch m + ! !h i ' chi n "
!ranh l nh v m ! Aun 3 m cn ph7! huy c uy l c !o l n !rong vi c >y + ng c7c $ "
c;ng !r1nh v !rong 3 n >u ! c;ng nghi p. Qo ( !hu c n 5n c coi l m c Auan "
!r ng !rong l ch 3 ho7 h c .
L' th no Lc nh c ni)n i c a g ' 3 c -hai *u t?
c7c n i 'hai Au ! c g m !h ng c m ! H! m nh g b !han ha ho c m ! H! !ro & $
!han g . Ngoi ra !rong c7c ng;i m >y b ng v 3 !h ng c v 3( 'hi 'hai Au !
g m ng !h i cTng 'hai Au ! c m ! 3 > ng ng v !. -7c nh 'h o c c 'inh
nghi m 'h;ng ch o v ph7! hi n l ng cacbon !rong !ro v c7c m nh g c !rong ph n " "
m m cn o hm l ng c7c bon + ng h p ch ! can>i c7cbon !rong > ng ng v ! v
v 3.
Trong hm l ng c7cbon c c7c nguyn ! c7c bon c nguyn ! l ng 'h7c nhau "c7c
ng v c7c bon 2$( 2*( 2:,. Nguyn ! cacbon c 'h i l ng nguyn ! b ng 2: c g i
l ng v phng > -2: . -7c bon phng > !r i Aua !h i gian 3 + n + n bi n !hnh *
nguyn ! ni! . Th i gian l ng nguyn ! c7c bon -2: cn m ! n a l ng ban u l
%)*&o:& n9m "cn g i l chu ' b7n r0 hay chu ' !7n hu ,. Qo v y ch c n o !Hnh phng
> c a -2: c !rong g ( !rong v 3 'hai Au ! c( ng i !a c !h bi ! c nin i
c !h c a ch6ng.
8H + Nh ! D n ( g m o c huy n -a!agaUa c nin i 3 m nh ! #:%&o:& "
n9m v !r c( !r c y( ng i !a cho r ng + ch huy n Shiba c nin i %2&&o:& "
n9m nh ng !Hnh !h5o ph ng ph7p o cacbon phng >a nin i c a + ch ny l 'ho ng
2#%& n9m.
S c ' nh -W ! t,ong *u c u Hagd6&u,g #
Ngy Ee%e2G%:( ng i +n !hnh ph <5g5n3burg( nh vua v c7c Au_ ! c c( 0 c
m c 'Hch m ! 3 vi c ' l R 2G con ng a( chia lm hai nhm( ra 3 c '@o b ! hai b7n c u "
b ng ng g n ch ! v i nhau v hai phHa. Nh ng( hai b7n c u v n !r ram ! $ %
D ng !hH nghi m ny( !h !r ng !hnh ph ( ;ng Z!!o von Nu5ric'5( 0 ch ng minh r ng "
'h;ng 'hH hon !on 'h;ng ph i l ]'h;ng c g1 c ^ nh m i ng i v n ngh( r ng n c %
!r ng l ng v n@n v i m ! l c r ! l n !rn ! ! c m i v ! !rn Tr7i !. 8 y l m !
!rHch + ch m ! o n v !hH nghi m ny c a Nu5ric'5R ]ThH nghi m ch ng minh r ng 7p " "
3u ! c a 'h;ng 'hH g n hai b7n c u vo v i nhau ch c n n i 2G con ng a cTng 'h;ng ! !
!7ch n i ch6ng !a^.
]T;i ! lm hai b7n c u b ng ng ng 'Hnh l ba ph n ! 'h u Fag+5burg "'ho ng $
:& cm,. Nh ng !h c ! ng 'Hnh ch b ng 'ho ng *) cm( b i v1 ng i !h !h ng
'h;ng !h lm !h ! 6ng nh yu cu. Hai b7n c u hon !on 9n 'hH! v i nhau. m ! b7n &
c u c l p m ! vi h i( Aua vi ny ng i !a c !h h6! h ! 'h;ng 'hH !rong ra( v 'h;ng !
cho 'h;ng 'hH ngoi l ! vo. Ngoi ra !rn hai b7n c u cn c : c7i vng( +4ng lm ch
lu n !h ng bu c n i v i yn ng a. T;i l i 3ai hai ng i 'hu m ! c7i vng +ad r i 5m
ngm vng +a vo !rong h n h p 37p v i + u !h;ng. Sau 'hi 0 ' p vng +a ny vo gi a (
hai b7n c u !h1 'h;ng 'hH 'h;ng !h l ! vo !rong n a. N i vi h i v i m ! b m r6!
h ! 'h;ng 'hH !rong Au c u ra. ?6c y( ng i !a 0 !h y( Aua vng +a( hai b7n c u @p
ch ! vo nhau m nh n m c no. p 3u ! c a 'h;ng 'hH bn ngoi 3i ! ch ! ch6ng n $ $
n i( 2G con ng a '@o c ! l c cTng 'h;ng !7ch n i ch6ng ra c( ho c n u c !h1 cTng $
r ! ! n 3 c l c. Khi ng a '@o c hai b7n c u ra !h1 cn !h y ch6ng ph7! ra !i ng n nh
36ng v y.
Nh ng ch c n v n vi h i cho 'h;ng 'hH ! +o i vo l l p ! c c !h l y !ay !7ch hai $
b7n c u y ra c + +ng^. .
F ! vi ph@p !Hnh n gi n cTng c !h lm cho ch6ng !a hi u rb( ! i 3ao l i ph i +4ng
m ! l c l n n !h !7ch hai b7n c u ra.
Kh;ng 'hH n@n > p > 2& N !rn m i c5n!im@! vu;ng. Qi n !Hch c a vng !rn c ng "
'Hnh *) cm l 'ho ng 2.&G& c5n!im@! vu;ng " y !a !Hnh +i n !Hch c a vng !rn ch "
'h;ng ph i b m ! c a b7n c u( b i v1 7p 3u ! 'hH Auy n ch c l n nh 0 ni 'hi !7c $
+ ng vu;ng gc v i m ! b m !( cn 'hi !7c + ng nh ng b m ! n m nghing !h1 7p 3u ! $ $
nh h n. Trong !r ng h p ny !a ph i l y h1nh chi u !h ng gc c a m ! c u ln m ! ) $ $
ph ng( ngha l l y +i n !Hch c a vng !rn l n,. Nh !h ngha l l c @p c a 'hH Auy n ) "
!rn m i b7n c u ph i h n 2&.&&& N.
8 y m i nhm E con ng a ph i '@o v i m ! l c b ng 2&.&&& N m i !h ng n i 7p 3u ! !
c a 'h;ng 'hH bn ngoi. Nh1n Aua !h1 ! ng ch ng con 3 'h;ng l y g1 lm Au7 n ng $
3o v i !7m con ng a "m i bn,. Nh ng b n ch Aun r ng( 'hi ph i '@o m ! ! n hng
ha( ng a ph i b ra m ! l c r ! nh h n 2&.&&& N r ! nhi u( ! c l n ch ph i !h ng c7c !
l c ma 37! gi a c7c b7nh >5 v i !r c( v gi a b7nh >5 v i ng nh a m !h;i. F l c ma
37! ny( !rn ng nh a( b ng 'ho ng %&&N " y ch6ng !a cTng cTng b Aua hi n "
! ng 'hi !7m con ng a c4ng '@o m ! v ! n ng !h1 ch6ng b m ! i %&X l c '@o,. Qo $
l c '@o 2&.&&& N c a ng a c !h '@o c m ! >5 $& ! n. 8 nh v y( 'hi '@o b7n c u
ra( !7m con ng a y 6ng l ph i '@o m ! v ! ! ng ng v i m ! u m7y >5 l a c -
nh 'h;ng !rn ng ray v ym
Ng i !a 0 o c l m ! con !u n m0 '@o >5 v i m ! l c c !h y l E&&N. -ho nn
mu n '@o l ! c c7c b7n c u Fag+5burg ra "!rong !r ng h p l c '@o c a c7c con ng a
b ng nhau, !h1 m i bn ph i +4ng 2&.&&&eE&& p 2* con ng a.
-h c h n b n c 3 v; c4ng 'inh ng c n u bi ! r ng m ! 3 'h p >u ng !rong c !h ! ) *
ch6ng !a 3 + 'h;ng r i nhau ra( cTng l +o m ! nguyn nhn nh c7c b7n c u
Fag+5gurg. p 3u ! 'hH Auy n 0 3i ! ch ! c7c > ng l i v i nhau( b i v1 'ho ng !r ng $
gi a c7c 'h p > ng 'h;ng c 'h;ng 'hH.
h no ! T2;ng tuy t -h(U?
Trong m ! !r o !hu !( nh ha h c ph !6i v i vo mi ng m ! b1nh !h@p l n v m van. "
T mi ng b1nh b c ra lu ng !uy ! mu !r ng( l6c 3au c !6i v i ch a y lo i !uy ! ny. " !
Nh ha h c m !6i !uy ! ln m ! !( ch ng m y ch c !uy ! !r ng bi n m !. Tuy ! $ ) !
y i uc
-h ! ch a !rong b1nh 'h;ng ph i l !uy ! m l g-Z$ l ng. Khi ch a -Z$ vo b1nh n@n
v !9ng 7p l c( n 3 ho7 l ng. !h i i m nh ho7 h c m n6!( 7p 3u ! !rong binh gi m * &
nhanh 'hi n -Z$ l ng bi n !hnh 'hH. Trong Au7 !r1nh ny( -Z$ !hu nhi u nhi ! l ng "
lm gi m nhi ! ( m ! b ph n 'hH -Z$ 3 l nh n m c ho7 r n( !r;ng b ngoi gi ng " * !
nh !uy !( cTng > p v !r ng. !
D9ng v !uy ! !h ! l +o n c ! o !hnh( v1 v y ch6ng !a c c m gi7c m. -Z$ r n 'h;ng , !
ph i l n c nn 'hi 3 ch6ng !a c c m gi7c 'h;( v1 v y c7c nh 'hoa h c g i n l
]b9ng 'h;^.
Nhi ! c a b9ng 'h; l h )E -( v1 v y gy cho !a c m gi7c r ! l nh( ch6ng !a c !h "
nh nhng !i p >6c v i n. - n ch6 _ ng bao gi 3 c !ay vo b9ng 'h; v1 i u c (
!h gy ! n !h ng v1 ;ng l nh. nhi ! cao h n h )E -( b9ng 'h; !r c !i p bi n & "
!hnh 'hH -Z$ 'h;ng ph i Aua giai o n ho7 l ng. Ng i !a g i l hi n ! ng !h9ng "
hoa. l lH +o ! i 3ao 'hi b9ng 'h; ln m ! !( n 3 hon !on bi n m ! 'h;ng $ *
l i + u v ! g1.
nhi ! !h ng( b9ng 'h; b !h9ng hoa 'h;ng ng ng gy nn 3 gi m nhi ! . 81 & " "
v y( c !h +4ng b9ng 'h; lm !7c nhn lm l nh. N u 5m b9ng 'h; ch n v i
propy>5n!on 3 ! o ra m ! h n h p l nh c !h h c n nhi ! - 2&& -. -7c * "
'ho ;ng l nh ho c >5 l nh !h ng +4ng b9ng 'h; b !r cho !7c + ng lm l nh. $
Ng i !a cn +4ng b9ng 'h; lm ch ! + p l a ho c lm m a nhn ! o. Tuy nhin( $
!rong vi c lm m a nhn ! o ngy nay( ng i !a !h ng +4ng b c io h ua !hay b9ng "
'h;.
i sao t ong u ! hnh ! c gic u? !
N u Auan 37! ' cng ! ong( b n ch c ch n 3 r ! 'inh ng c 'hi ph7! hi n ra r ng( ' ! ' ! ! * "
c u c a ! ong !h ! l m ! ' !Hch c a ! nhin( ! ong l +o r ! nhi u l v i h1nh + ng !o
nh 'h;ng gi ng nhau ! o !hnh( nh1n Aua ! bn !rn( ch6ng l h1nh l c gi7c u( nh ng
3 p > p r ! c !r ! ! . Nh ng n u nh1n ! bn !r7i( ch6ng l i +o r ! nhi u h1nh l9ng !r !
l c gi7c u gh@p l i v i nhau. F 7y c a m i h1nh l9ng !r l c gi7c u l i cng lm
cho con ng i !a 'inh ng c. N 'h;ng ph ng( cTng 'h;ng ph i !rn. F l nh n( l +o ba )
l9ng !r 7y nh n hon !on gi ng nhau h p !hnh.
H1nh l c gi7c u ' +i u ! ong ! r ! lu 0 !hu h6! c 3 ch6 _ c a con ng i( ! i "
3ao nh ng ch6 ong nh b@ l i lm ! m1nh b ng nh ng h1nh l c gi7c u nh ( m 'h;ng
ph i l h1nh !am gi7c u( ! gi7c u hay l ngT gi7c uc
H u h ! c7c v ! !h c h1nh ng !rn( 'hi m ! !r c( m ! 3au( bn ph i( bn !r7i ch u 7p $ $
l c( b m ! ch u l c c a n 3 bi n !hnh h1nh l c gi7c. 81 !h nh1n ! gc l c h c( $ *
h1nh l c gi7c l n nh nh !. 8 y !h1( nh ng ch6 ong nh 'hi lm ! c ph i l !r7nh
7p l c ! bn ngoi v gi a c7c ! v i nhau 'h;ngc ng nhin l 'h;ng ph i r i( b i v1
! ong ngay ! ban u 0 l m ! 'h i g n li n v i nhau r i. !
u !h ' !h I8===( nh 'hoa h c ng i Bh7p Fala5rAi 0 ! ng o c gc c a !
ong( ph7! hi n ra m ! Auy lu ! !h6 v ( l m i gc c a h1nh l9ng !r l 2&# $G ph6!( "
m gc nh n l )& *$ ph6!. Hi n ! ng ny 0 g i ln !rong u nh v ! l_ h c ng i "
Bh7p ?5omiul5 m ! g i _R h1nh +7ng c nh v c bi ! ny( ph i c ! n H! nhin li u $ " "
nh ! 'h;ng( m +i n !Hch 3 + ng l i l l n nh !c 81 !h ( ;ng >in _ 'i n nh !o7n h c "
ng i Th y S K5nig5( 3au 'hi nghin c u ! m ( K5nig5 0 ch ng !h c cho ph ng o7n
c a ;ng. Nh ng gc c a ! ong !Hnh ra l n ny l 2&# $G ph6! v )& *: ph6! 3ai hai
phn 3o v i gc m ?5omiul5 !Hnh ra.
N9m 2)*:( nh !o7n h c /nh l i !i n hnh !Hnh !o7n ! u( ' ! Au hon !on ph4 h p
v i gc c a ! ong. Th1 ra( 3 li u m K5nig5 3 + ng !rn bi u b ng u 0 b in 3ai. "
aua vi !h ' nghin c u ' ! c u c a ! ong( con ng i ph7! hi n ra ' ! c u ny c l i "
nh ! cho vi c !i ! 'i m nhin li u v ! n + ng 'h;ng gian. -on ng i cn !1m ra 'h;ng H! " " "
nh ng v n + ng +i u ' c a n. Hi n nay con ng i ang ng + ng r ng r0i !rong c7c " "
lnh v c nh 'i n !r6c( hng 'h;ng( v; !uy n i ng T 'i n !r6c ]T ng h m 'i u ! "
ong^ c7ch m c7ch i u n !hi ! ' con !u con !hoi phng vo vT !r ( u Auan h m ! " "
!hi ! v i ' ! c u c a ! ong.
# sao &Dng &ay & ' -h h6!i chDng L p? ,
Hai Au bng bay gi ng h ! nhau( m ! b m b ng 'h;ng 'hH !h ng( m ! b m b ng 'hH "
h5li. c m ! l6c( bng b m 'hH h5li 0 !5o l i( +6m + + n( !rong 'hi Au 'ia h u nh
v n !rn c9ng cho n vi ngy 3au. Dng 'Hn nh !h ( h5li !ho7! i uc %
H5li l lo i 'hH r ! nh . -7c phn ! c a n c c u ! o ! c7c n nguyn ! ( nn c (
'Hch !h c r ! nh b@( ng 'Hnh ch b ng &(2 nanom@!. Nh !hn h1nh ]c c mini^ ny(
h5li r ! + +ng 'huy ch !7n Aua mng 'im lo i nh ]vi hnh^ !h5o c7c 'h5 h ng( l r ng( .
+o v y ng i !a !h ng 3 + ng n 'i m !ra ch ! l ng c7c h !h;ng h6! b i !rong "
phng !hH nghi m v !rong c;ng nghi p( >5m ch6ng c b c7c 'h5 n ! hay 'h;ng. " "
Khi b m h5li vo bng( 'hH ny 3 nhanh chng !ho7! ra ngoi !h5o c7c 'h5( ng nh >Hu *
!rn v bng bay( lm bng > p i nhanh chng. (
Trong 'hi ( phn ! ni! v o>y "hai 'hH chHnh !rong 'hH Auy n, c ng 'Hnh l n h n
nhi u nguyn ! h5li( nn ch6ng H! b 'huy ch !7n Aua v bng bay.
F ! nguyn nhn 'h7c cTng 'hi n h i nhanh chng !ho7! ra l +o c u ! o c a v bng.
Dng bay c lm ! ch ! + o( l m ! ! p h p c7c 3 i polym5 an vo nhau. -7c 3 i ny 0
'h;ng !h 3H! ch ! v i nhau( m cn ch a c7c l h ng( hay c7c 'h5( r0nh. 81 !h ( ngay $
7p 3u ! !h p( h5li v n c !h 'huy ch !7n ra ngoi nh !h ng. %
Khi bng c b m c9ng( c7c 3 i polym5 gi0n ra( v bng !r nn m ng h n( l r ng m
r ng ra( 7p l c !9ng ln y c7c phn ! 'hH chui ra ngoi nhanh h n( i Aua ]Au0ng ,
ng^ ng n h n. l c7c l_ +o ! i 3ao 'hi bng c9ng( Au7 !r1nh > p h i +i n ra r ! ! ( .
nhanh v ch m + n 'hi 'Hch c Au bng bng !hu nh l i. -
Dng c !h ! ph ng lnc
Tuy nhin( b n cTng 3 nh n !h y Au bng 'h;ng hon !on > ! h n. l +o ngoi +ng * )
'hH i ra( cn c +ng 'hi i ! bn ngoi i vo cTng chui Aua c7c 'h5 r ng ny. N u Au
bng c b m y 'hi 3ulphur h5>ajlouri+ "c 'Hch !h c phn ! r ! l n( r ! 'h
'huy ch !7n ra ngoi, !h1 ch6ng 3 'h;ng b > p i. ng !h i( 'h;ng 'hH ! ngoi l i i * (
vo !rong Au bng( 'hi n n + n + n !9ng ln v 'Hch c . -
Hi n nay( ng i 0 ch ! o ra nh ng lo i bng bay lm ! v ! li u 'h;ng n h i( 'h;ng " "
c l r ng v c ph mng gi m 3 !ho7! 'hH. F c +4 v n c hi n ! ng > p h i( $ % " (
nh ng ch c ch n( !h i gian c9ng !rn c a bng cho !r 5m ch i n 'hi ch6ng ch7n !r ! ! 0
ny.
2;ng t,)n 'i nh hnh thnh nh th no?
0 bao gi b n ! h i( nh ng c ! n c 7 bu;ng !hbng ! m7i nh >u ng h1nh !hnh !rong
giai o n b9ng !an hay b9ng gi7. N u !rong ngy b9ng !an( !h1 ch ng l n c c !h ng ) *
b9ng nhi ! !rn 3 'h;ngc -n n u !rong ngy b9ng gi7( !h1 l y u ra n c !rn m7i "
nhc
8 n 'h;ng n gi n nh ch6ng !a ! ng. Fu n h1nh !hnh nh ng c ! b9ng !h1 !rong
c4ng m ! l6c ph i c hai nhi ! R nhi ! lm !an b9ng h !rn 3 'h;ng ( v nhi ! " " "
lm ng b9ng - + i 3 'h;ng.
Trong !h c ! 6ng nh v yR Tuy ! !rn m7i nh + c !an ra v1 7nh 37ng F ! !r i 3 i nng $
! i nhi ! !rn 3 'h;ng( nh ng 'hi ch y n r1a m7i gianh !h1 n ;ng l i( v1 nhi ! " "
y + i 3 'h;ng.
D n h0y h1nh +ung m ! c nh !h ny. 8o m ! ngy Auang my( !r i v n b9ng gi7 v n l % %
2 - $ + i 'h;ng. F ! !r i !o 7nh 37ng( 3ong nh ng !ia n ng >in y 'h;ng 3 i m $ !
Tr7i ! lm cho !uy ! c !h !an. Nh ng !rn m7i + c h ng v phHa F ! !r i( !ia $
n ng chi u >u ng 'h;ng >in nh !rn m ! !( m + ng ng h n( nghing m ! gc g n ! $
v i gc vu;ng h n. F !a bi ! gc h p b i !ia 37ng v m ! ph ng chi u n chi u ! i cng $ )
l n !h1 !ia 37ng cng m nh v 3 i nng nhi u h n "!7c + ng c a !ia 37ng ! l v i 3in c a "
gc ( nh !r ng h p h1nh !rn( !uy ! !rn nc nh nh n c nhi ! nhi u g p $(% l n "
3o v i !uy ! !rn m ! ! n m ngang( b i v1 3in G& l n g p $(% l n 3in $& ,. l l_ $
+o ! i 3ao m ! + c c a nc nh c 3 i nng m nh h n v !uy ! !rn c !h !an ra. $
N c !uy ! v a !an chy !hnh ! ng gi !( ! ng gi ! >u ng r1a m7i gianh. Nh ng bn
+ i r1a m7i gianh( nhi ! !h p h n 3 'h;ng v gi ! n c "+o cn b b c h i n a, nn "
ng b9ng l i. Ti p ! c gi ! n c !uy ! !h hai ch y n cTng ;ng l ig c !h !i p
! c m0i( + n + n h1nh !hnh m ! m m b ng nho nh . < i m ! l n 'h7c( !h i !i ! cTng )
! ng ! nh !h ( v nh ng m m b9ng ny c +i !hm ra( cu i c4ng !r !hnh nh ng
c ! b9ng gi ng nh nh ng !h ch nhT 7 v;i !rong c7c hang ng v y. Ni chung !rn c7c
c9n nh 'h;ng c 3 i m( c7c c ! b9ng cTng h1nh !hnh ! ng ! nh !rn
P8ng &;ng ! y ! a nh th no ?
Ni 3 b n b l c ln m ! b9ng o v Aun mang !h5o +im ho c b ! l a. Iung Auanh $
ch c b9ng !uy ! v nh ng cnh c i 'h;. ?6c y( c !h b n 3 ph i +4ng b9ng l y l a. *
Th nh ng b9ng l n c ho7 c nhi ! r ! !h p( lm 3ao c !h 3inh l a cc $ "
y b n ph i 3 + ng m ! nguyn l_ !rong Auang h c( l 'Hnh l i h i ! 7nh &
37ng. Ng i !a c !h p b9ng !hnh nh ng chi c 'Hnh l i l n( !rong 3u !( r i ! ! $
nghing h ng 7nh n ng F ! !r i. Khi 7nh 37ng i Aua chi c ]'Hnh b9ng^ ny( n 3 'h;ng ! $ *
hm nng b9ng( m n9ng l ng c ! l i !hnh m ! i m nh .
N u chi c 'Hnh b9ng r ng 2 m@! v +y 'ho ng *& c5n!im@!( !h1 n9ng l ng 7nh 37ng F ! $
!r i m n h i ! c !h l n ! ch7y m ! 7m c i 'h;. Nh v9n vi n ! ng Yul5 .
85rn5 0 + a !rn nguyn l_ ny vi ! ra cu n !ruy n phiu liu ]-u c +u l ch c a vin "
!huy n !r ng Ha!!5ra!^ m !rong ( c7c nhn v ! !rong !ruy n 0 +4ng !h y 'Hnh b9ng "
l y l a nhi ! - :E -m "
i sao n c -h(ng th chy c?
8 n ny >5m ra c v h i !h a. N c 'h;ng !h ch7y c( y l i u m ai cTng 0
bi !. Nh ng( ! i 3ao n c l i 'h;ng !h ch7y cc
ni rb v n ny( !r c !in ch6ng !a ph i lm rb( ch7y l nh !h noc
-h7y !h ng l m ! Au7 !r1nh ch 3 ho7 h p m ng gi a v ! ch ! v 'hH o>y. - m ! 3
v ! ch ! m c +4 l nhi ! !h ng nh ng ch c n c c h i ]g p m !^ v i 'hH o>y l $ " $ $
n l p ! c ]' ! h p^ v i o>y v ! ng ch7y. Bho!pho !r ng chHnh l nh v y. Ngoi ra( !
c m ! 3 ch ! nh !han "!hnh ph n ch y u l cacbon,( 'hH hy+ro( l u hunhg m c +4 $
nhi ! !h ng 'hi !i p >6c v i o>y $ bn 'h;ng h c ph n ng g1( nh ng 'hi nhi ! " "
!9ng( ch6ng 3 ch7y m nh. *
Nh1n bn ngoi !h1 h1nh +7ng c a c n( >9ng( + u v n c g n gi ng nhau( u l !h l ng
'h;ng !rong 3u !. Nh ng c n l +o * nguyn ! -acbom( Hy+ro( Z>y ! o nn( cn >9ng v
+ u ch ch a -acbon v Hy+ro. Trn !h c ! ( a 3 c7c h p ch ! ho7 h c ch a -acbon
u c !h ! ch7y. - n( >9ng( + u 3au 'hi ch7y( m i m ! nguyn ! cacbon ' ! h p v i
hai nguyn ! o>y bi n !hnh -&$( cn 'hH hy+ro ' ! h p v i o>i !hnh n c( ch6ng 0
ch7y 3 ch r i.
c n y c l b n 0 bi ! r i( n c ! i 3ao 'h;ng !h ch7y c. N c l +o hai *
nguyn ! hy+ro v o>y ! o nn. -Tng ! c l( n c l 3 n ph m 3au 'hi 'hH hy+ro ch7y. 0 ,
l 3 n ph m c a 3 ch7y !h1 ng nhin n 'h;ng cn 'h n9ng ' ! h p v i 'hH o>y ,
n a( cTng ! c l n 'h;ng ch7y n a. -Tng nh v y( -&$ l 3 n ph m cu i c4ng c a 3 ,
ch7y( cho nn n cTng 'h;ng !h ch7y n a. Qo -&$ 'h;ng !h 'Hch !hHch ch7y( h n n a
cn n ng h n 'h;ng 'hH cho nn con ng i c !h >oay ng c l i( l i + ng n c u $
ho .
Tuy nhin( cTng c 'h;ng H! c7c v ! ch ! 'h;ng ]h p^ v i 'hH o>y( cho +4 b n c hm
nng n nh !h no !h1 n cTng 'h;ng mu n ]' ! b n^ v i 'hH o>y( nh ng v ! ch ! nh
v y ng nhin 'h;ng !h ch7y c.
# sao d u v n c -h(ng th ho tan?
Nh m y gi ! + u vo n c !rong( b n 3 !h y ch6ng l p ! c loang ra !hnh m ! mng *
m ng n i ln m ! n c. -ho +4 b n c 'hu y n c m nh n u( ch6ng cTng 'h;ng $
!h ho !an lm m !. 81 3ao v yc
-h6ng !a 0 bi ! n c 3u i c !h nh; cao h n mi ng c c m 'h;ng !rn ra ngoi l v1 3 c "
c9ng b m ! '@o ch ! c7c ph n ! !rn m ! ch ! l ng l i. $ $ $
S c c9ng b m ! c a c7c lo i ch ! l ng 'h;ng gi ng nhauR c a + u nh h n c a n c. $
Khi + u r i vo m ! n c( n c co l i h ! m c nn 0 '@o + u +0n ra !hnh m ! mng $
m ng n i bn !rn. H n n a( ! !r ng + u l i nh h n n c r ! nhi u( nn +4 c +4ng
3 c 'hu y !h no( !h1 mng + u v n n i ln !rn m ! n c v 'h;ng ho !an c. % $
Nh ng ch6 chim !h ng >uyn ph i nho ng p >u ng n c b ! c7 cTng + a vo c ! $
!Hnh c a + u b o v m1nh. D l;ng vT !rn c !h ch6ng !h ng >uyn c ]!r7ng^ "
m ! l p + u m c bi ! !i ! ra ! c7c l chn l;ng. N u 'h;ng c l p + u b o v ( - $ " "
l;ng vT 3 b ! v 'hH chim 3 ch ! ch1m ngay. - !h !h y vo l6c !r i m a( nh ng * *
con v ! h9ng h7i ch y i ch y l i m l;ng 'h;ng h b !( cn c7c ch6 g +o !rn l;ng
'h;ng c l p + u ch5 ph ( nn b n c m a !h m ! v !r !hnh g ]r4^.
i sao -i' c ng ! i , n v c ng n nh v y? " #
D n c !h ch a ! ng ngh n chuy n !han ch1 5n 31 31 v 7 'im c ng 37ng l p l7nh l "
anh 5m ru !( u l cacbon nguyn ch ! ! n ! i !rong gi i ! nhin( ch c i u l ! ng
m o v !Hnh c7ch c a ch6ng 'h7c nhau m !h;i.
Than ch1 r ! m m( ch c n g ch nh !rn gi y +a 0 l i v ! mu 5n >7m !rn r i( (
ru ! b6! ch1 +4ng !han ch1 ch ! o ra. Kim c ng l ]nh v; ch^ v c ng !rong 3
c7c 'ho ng v !R nhn vin b7n hng !rong c a hng 'Hnh +4ng +ao n m 'im c ng c ! !
'Hnh( 'h;ng c v ! no m 'h;ng ]rc !h5o +ao^ c . Trn mTi 'hoan c a m7y 'hoan !h9m
+ Au ng c n m 'im c ng( i u ny c !h !9ng nhanh ! c 'hoan >u ng ! c a nd $
+ao 'im c ng cn c !h +4ng gia c;ng c7c 'im lo i c ng r n 'h7c n a. !
Than ch1 v 'im c ng u l !hnh vin c a gia ! c cacbon( ! i 3ao c ng c a n l i
'h7c >a nhau nh v yc
Th1 ra( nguyn ! cacbon !rong phn ! !han ch1 > p !h5o + ng ! ng( lin ' ! gi a c7c
! ng nguyn ! l r ! nh ( cTng gi ng nh m ! b !6 l 'h > p l i v y( ch6ng r ! + b .
!r ! v !ung ra. -n nguyn ! cacbon c a 'im c ng l i l ' ! c u h1nh 'h i c > p
g n gng( m i nguyn ! cacbon u lin ' ! !r c !i p v ch ! ch v i nguyn ! cacbon $ *
'h7c( ! o !hnh m ! !h ' ! !inh ch ! ch ( +o n r ! c ng. $ *
S n l ng c a 'im c ng !hin nhin l r ! nh ( !h ng n c nh ng v4ng 3u c a ,
Tr7i !. -h c nhi ! r ! cao v 7p l c l n !h1 cacbon !rong l luy n + i ! m i c " "
'h n9ng !h;ng Aua Au7 !r1nh ' ! !inh !hin nhin h1nh !hnh 7 'im c ng Au_ gi7. Qo
3 n l ng 'im c ng !hin nhin H!( gi7 l i ! cho nn( m i ng i !h ng l i + ng nhi ! ! "
cao v 7p 3u ! cao ch ! o 7 'im c ng.
Nh ng !Hnh !o7n 0 ch ng minh r ngR Th n nh 7p l c b1nh !h ng c a cacbon l
!han ch1( cn 7 'im c ng !h1 ph i nhi ! cao $&&& - v 7p 3u ! cao %.&G% > 2&G "
/pm !ph5 m i ! c !r ng !h7i n nh. Trong m y n9m g n y( con ng i 0 bi n
!han ch1 !hnh 'im c ng !rong nh ng i u 'i n ! ng ! . "
# sao -hi tu i v pha yE ' t ngy di h n bA gi ?
Ngy $&e&#e2%2#( n9m chi c !u c a Ty Dan Nha +o nh !h7m hi m Fag5llan + n u %
r i c ng Sanlucar i v phHa Ty( b ! u cu c hnh !r1nh vng Auanh Tr7i !. Sau g n * !
n9m( ch cn l i m ! chi c !u v ! i Au n o FTi Ianh( c c Ty -hu Bhi. Nh ! '_ !rn
!u ghi l i ]Ngy &#e&)e2%$$( ! i Au n o ]FTi Ianh^. Nh ng !rn o( h;m l i l
m4ng 2&.
-7c !hu !h !rn !u ngy no cTng ghi nh ! '_ nn h 'h;ng !in l i +n a ph ng. 8 y
r ! c c h;m l m4ng # hay m4ng 2&c Trn !h c ! ( h;m l m4ng 2&. -7c !hu !h
u bi ! r ng( h 0 7nh m ! m ! ngy !rn ng i( v1 h 0 b ! u i v phHa Ty !
i vng Auanh Tr7i !.
Tr7i ! Auay ! Ty 3ang ;ng. on !u c a Fag5llan i v phHa Ty( v; h1nh +ung h
0 ch i !r ]u i b ! F ! !r i^. Dan ngy( h 'h;ng ng ng u i !h5o F ! !r i ang l n ! $ $ $
v phHa Ty( ban m h l i !r7nh >a F ! !r i m c phHa ;ng( v nh v y ngy v m $
!rn !u c '@o +i ra. Th5o !Hnh !o7n c a c7c nh 'hoa h c( m i ngy m !rn !u +i
h n 2(% ph6! 3o v i m ! ngy b1nh !h ng c $: gi . 81 m ! ph6! r i Au7 ng n v !rn - !
!u 'h;ng c ng h chu n nn c7c !hu !h 'h;ng ph7! hi n ra. on !u i g n * n9m( , "
m i ngy +i !hm 2(% ph6!( c ng l i !rong * n9m 6ng b ng 2 ngy. F ! ngy ' l 0
l ng l bi n m ! !rong chuy n i c a on !u. $ *
T ! nhin( n u nh on !u i v phHa ;ng( 3au * n9m h 3 +;i ra 2 ngy. *
T c c a !u !huy n m y !r9m n9m !r c ch m h n nhi u 3o v i !u vi n + ng v .
m7y bay ph n l c ngy nay. Khi c7c !u vi n + ng v m7y bay i v phHa Ty( m i ngy .
'h;ng +i ra 2(% ph6! m +i !hm m y ch c ph6!( !h m chH m y gi ( b i l ch6ng ]u i *
!h5o^ F ! !r i v i ! c r ! nhanh. 81 v y c7c nh hng h i v hng 'h;ng 'hi !Hnh !h i $
gian hnh !r1nh bu c ph i !r b ! ho c c ng !hm 'ho ng !h i gian !9ng !hm ho c m ! i $ $
.
i sao thuy n &u ' cD th ch y ng c giD?
8 i ng i 'h;ng c 'inh nghi m i bi n ho c 'h;ng h c v ! l_ !h1 vi c !huy n bu m c " $ "
!h b i ng c gi !h ! 'h ! ng ! ng. Th c ra( !huy n 'h;ng !h i ng c h ng gi
hon !on( nh ng ch ch m ! gc nh !h1 c !h . "
Fu n hi u v n ( ch6ng !a h0y !1m hi u l c gi !7c + ng ln bu m nh !h noc Nhi u
ng i ngh r ng( c7nh bu m c y !h5o chi u gi !h i( nh ng !h c ! 'h;ng ph i ,
v yR Q4 gi c !h i !h5o h ng no !h1 n cTng ch y bu m !h5o ph ng !h ng gc v i , )
m ! ph ng c a bu m m !h;im $ )
"h1nh 2,
Trong h1nh 2( ng !h ng /D bi u +i n c7nh bu m. < l l c y c a gi !7c + ng vo ) . ,
c7nh bu m. Ta phn !Hch l c < !hnh hai ph n( g m l c a vu;ng gc v i c7nh bu m v
l c B h ng + c !h5o n. 81 3 ma 37! c a gi v i c7nh bu m l 'h;ng 7ng ' ( nn l c B
ch !r ! Aua ch 'h;ng !7c + ng g1 ! i bu m. -h c l c a y c7nh bu m !h5o h ng ,
vu;ng gc v i m ! bu m. $
N u hi u c v n !rn( b n cTng c !h hi u ! i 3ao !huy n c bu m c !h i
ng c m ! gc nh n v i chi u gi.
"h1nh $,
Ni 3 o n !h ng KK bi u +i n chi u +i c a !huy n. ng !h ng /D bi u +i n c7nh ) . ) .
bu m. Ng i !a h ng c7nh bu m 3ao cho m ! ph ng c a n chia ;i gc gi a ph ng $ )
c a lng !huy n v ph ng c a gi. Dy gi b n h0y !h5o +bi bi u phn !Hch l c
h1nh $( !rong a l 7p l c c a gi !7c + ng ln c7nh bu m.
Nh 0 phn !Hch h1nh 2( l c a ph i vu;ng gc v i c7nh bu m. ? c a l i c !h c
chia !hnh hai l cR l c S + c !h5o mTi !huy n v l c < vu;ng gc v i chi u +i !huy n. 81
chuy n ng c a !huy n !h5o h ng < b n c c n l i r ! m nh "!huy n bu m !h ng
c lng r ! 3u,( nn l c < hon !on b l c c n c a n c cn b ng. Qo ( ch c S l l c
h ng ! i phHa !r c( gi6p !huy n c !h chuy n ng ng c m ! gc nh v i chi u gi.
"h1nh *,
Th c ! "h1nh *,( a !huy n ! i m / n i m D( ng c chi u gi( ng i !a ph i
h ng !huy n bu m i !h5o ng Oic Oac.
# sao ,ay t,)n ng s t ph i !' thnh hnh ch TiU? "
T u ho ph i ch y !rn hai !hanh ray 3 ! ! 3ong 3ong v i nhau( + i nh ng !hanh ray ! $
ny( c7ch m ! 'ho ng nh ! nh u ! m ! ! m g + y !o vu;ng v c. N 3 lm cho $ *
n n ng c !h ch u c 7p l c n ng c a ! u. $
Kh;ng bi ! b n c ch6 _ 'h;ng( !hanh ray !rn ng 3 ! 'h;ng ph i l h1nh ]vu;ng gc^ !
n gi n m l h1nh ch = v i 'i u !hi ! ' !rn h p + i r ng. i u ny l ! i 3aoc (
F i ng i u bi ! !r ng ! i c a >5 l a r ! l n. c !h ch u c 7p l c c a >5 c
!r ng ! i l n( m ! !rn c a ng ray c n c r ng v +y nh ! nhd -Tng nh v y( $
nng cao !Hnh n nh c a ng ray( m ! 7y c a ng ray cTng c n c r ng $
nh ! nhd H n n a( 9n 'h p v i b7nh >5( ng ray l i ph i c cao nh ! nh.
ng ray h1nh ch ]=^ v a 7p ng y ba yu c u !rn( m >@! ! Auan i m c a
v ! li u c h c !h1 ng ray 'i u ny c c ng cao nh !( c !h ! n + ng nguyn "
li u m ! c7ch h p l_. Qo v y m ! c ! ch ]=^ c ch n l m ! c ! ng ray ! ! nh !. " $ ! $ !
ng ray h1nh ch ]=^ 0 c 3 + ng !rn ng 3 ! !rn ng 3 ! !rn m ! !r9m ! !
n9m. Ngoi vi c !hHch ng v i 3 !9ng !r ng ! i c a u m7y v nng cao ! c c a "
!u !h1 ngoi vi c !hi ! ' !9ng m ! c ! c a ng ray v c i !i n c7c chi !i ! nh c a c7c " $ !
b ph n( h1nh + ng c a ng ray h u nh 'h;ng c g1 !hay i. Nh ng y cTng 'h;ng
ph i l ni h1nh +7ng c a ng ray vnh vi n 3 'h;ng !hay i. -7c ' 3 ng 3 ! . * ' !
v n ang nghin c u v n ny( hy v ng c !h !1m ra h1nh +7ng c a ng ray h p l_ %
h n v 'inh ! h n.
, ng c a ng s t u gi ng nhau ph i -h(ng? "
-h6ng !a bi ! r ng >5 l a lu;n ch y !h5o hai ng ray ! 3ong 3ong. Qo hai bn !r7i v $
ph i c a ! u ho ! ng i c nh v i 'ho ng c7ch gi a b7nh >5( +o v y 'ho ng c7ch
!h ng gi a hai !hanh ray h 'ho ng c7ch ray cTng ph i c nh 'h;ng i( n v 'ho ng )
c7ch c a hai b7nh ! u ho ph i v a v n( 9n 'h p v i nhau( ch ch ngo ! c a ng $ $
3 ! !h1 'ho ng c7ch ray m i h i r ng v !r7nh lm !r ! b7nh. !
Kho ng c7ch ray !iu chu n c a ng 3 ! l 2:*% mm. Ngu n g c c a n cn l m ! cu , !
chuy nm H n $%&& n9m !r c( v ng Au c ?a F0 c ph7i m ! i Aun 3ang >m l c "
n c /nh. 8; 3 chi n >a 0 !rn Aua m ! v4ng ! r ng l n c a /nh au c( l i
nh ng v ! b7nh >5 r ! 3u !rn ng. ?6c ( lo i b7nh >5 hai b7nh ny 0 l i v ! "
b7nh >5 c 'ho ng c7ch gi a hai b7nh 'ho ng 2:*% mm lm cho >5 ng a b n b7nh c a
/nh r ! + b 3a l y >u ng. nh ng >5 c a m1nh c !h +i chuy n !hu n l i ln phHa .
!r c !h5o c7c v ! b7nh >5 !rTng >u ng r ! 3u ny( ng i /nh 0 Auy ! nh c i ! o
'ho ng c7ch c a ! ! c c7c b7nh >5 ng a !hnh c4ng m ! r ng h 2:*% mm. K ! Au (
!ruy n !h ng ny l i c lm !i p nh cT. n n9m 2E$%( !uy n ng 3 ! u !in !rn !
!h gi i c 'h7nh !hnh ! i n c /nh. Kho ng c7ch ray c a ng 3 ! cTng c nh !
rb rng l 2:*% mm.
Sau ( c4ng v i 3 ph7! !ri n c a c7ch m ng c;ng nghi p( r ! nhi u Au c gia cTng !i p "
! c >y + ng ng 3 !( m l i ! i ! p mang 'ho ng c7ch ng ray c a ng 3 ! /nh ! !
v n c. N9m 2#*)( Hi p h i ng 3 ! au c ! Aui nhR Kho ng c7ch ng ray !iu " !
chu n c a ng 3 ! l 2:*% mm. , !
8 y !h1 c ph i ! ! c c7c ng 3 ! !rn !h gi i u +4ng 'ho ng c7ch ray !iu chu n ! ,
ny ph i 'h;ngc Th c ra( +o !Hnh c !h4 c a !1nh h1nh ph7! !ri n ng ray ! ng !h i ' $
c a ! ng n c( 'h;ng H! n c 3 + ng ng ray h p ho c ng ray r ng nh h n ( $
ho c v ! Au7 2:*% mm. 8H + ( 'ho ng c7ch ray ng 3 ! c a ?in I; cT bi n !hnh $ !
2%$: mm( ng ray r ng c a Ty Dan Nha ! n 2GG) mmd -n !r c y( 'ho ng
c7ch ray ng 3 ! Nh ! D n l i ! ng i h p( ch c 2&G) mm. ! (
H u h ! ng 3 ! !rong m ng l i ng 3 ! c a Trung au c u 3 + ng 'ho ng ! !
c7ch ray !iu chu n Au c ! l 2:*% mm. Nh ng m ! 3 v4ng nh bin gi i Trung Fi n( ,
Trung 8i ! !r c y 0 ! ng !r i ng 3 ! 'ho ng c7ch ray h p( +4ng cho ! u ho nh " ! (
c a a ph ng v n hnh( y l !1nh h1nh c c b !rong !h i ' l ch 3 c !h4. Ngoi ra( $
v4ng ;ng D c c a Trung au c 0 >y + ng m ! vi !uy n ng 3 ! !rong r ng 3u( +o ! !
chuyn +4ng v n chuy n g ( l c '@o + n ! ng i nh ( ! u c !hi ! ' r ng %
! ng i h p( +o ph bi n 3 + ng ng 3 ! ray h p )G$ mm. ( ! (
i sao L6 ! a c n ch y t,)n ng ,ay?
F ! ; !; ! i n u !rn m ! ng 7 v n( 2% ng i m i y n i c. Nh ng n u $ ,
m ! !oa >5 l a c c4ng !r ng l ng !rn ng ray !h@p( ch $ ng i l y n !i n ,
ln. 8 n m u ch ! y l 3 c c n l9n. i l ng ny chnh nhau ! i )(% l n hai
lo i >5.
Khi i >5 p !rn ng r i nh a ph ng l1 b n 3 c m !h y r ! + ch u( cn 'hi i >5 ) * .
!rn ng 7 v n g gh 'h p 'h nh b n 3 c m !h y ! n 3 c. T ng ! ( 'hi l p >5 *
p b m c9ng( ng i ln >5 c m !h y + ch u. Khi l p non h i( p >5 3 ! n 3 c. . *
8 n cTng v n l 3 c c n l9n. ng nh a ph ng l1 v l p >5 p b m c9ng !h1 3 c % )
c n l9n nh ( ng i ng i !rn >5 p c m !h y + ch u. 81 v y gi m 3 c c n l9n l m ! .
'hu ch y u !rong vi c nng cao hi u Au v n chuy n. " "
Nh ng >5 l a u !in l nh ng >5 b7nh g ch y !rn ng ray g +o ng a '@o( 3 c c n
l9n r ! l n. Sau ( ! ng b c c i !i n( cho n c7ch y h n 2&& n9m( 'hi ph7! minh ra
m7y h i n c !h1 b7nh >5 v ng ray m i c ch ! o b ng !h@p( +o v y 3 c c n l9n
gi m i r ! nhi u.
F ! 'h7c( +o b n !hn >5 l a r ! n ng( n u >5 l a !r c !i p ch y !rn ng 7 ho c $ $ $
ng >i m9ng !h1 m ! ng 3 > y ra hi n ! ng lbm >u ng + i. Q4ng ray !h@p v ! $ * "
v !( !r ng l c c a >5 l a c +n u nn c !h !r7nh c !1nh !r ng . (
Ngoi ra( gi a hai !hanh ray c a ng 3 ! c 'ho ng c7ch nh ! nh( g i l chi u r ng !
ng ray( n ph4 h p v i 'hu v c c a hai b7nh >5 c4ng !r c hai bn c g . Nh v y(
!h;ng Aua Auan h gi a b7nh >5 v ng ray( >5 l a c !h ch y !h5o h ng c a hai "
ng ray.
i sao hoa ! i cD nhi u 'u?
D n 0 ! ng n D c Kinh ch ac Khi b n i + o Auanh i l ng nhn +n !rn ! .
Au ng !r ng Thin /n F;n( p vo m ! !r c !in l m ! +0y c ! mu !r ng >7m !o l n ! !
v !rn. D n c bi ! ch6ng c lm b ng g1 'h;ngc Khi b n i g n n bia ! ng ni m "
c7c anh h4ng nhn +n( b n !h y c ! bia !r ng nh ng c( >ung Auanh 'h c ph4 iu 'ia ! !
!h ! h4ng v v !rang nghim bi ! bao. Th b n c bi ! ch6ng c lm b ng g1 'h;ngc
Th1 ra( nh ng !h 7 p 'ia u l 7 hoa. -h ng lo i 7 hoa r ! nhi u( nh ng c ! 7 (
hnh lang mu !r ng >7m 'ia g i l ]ng i +i p !hanh^d 7 bia mu !r ng !inh 'hi ! 'h;ng ! " !
! p ch ! 'ia g i l ]h7n b ch ng c^ . Nh ng b c bi u ng ( c u 7 !r ng !r c c ng !
Thin /n F;n cTng c 'h c b ng h7n b ch ng c. !
7 hoa l m ! lo i v ! li u >y + ng r ! Au_ v n i !i ng. Thnh ph i ?_ c a ! nh "
8n Nam 3 n >u ! nhi u lo i 7 ny nn c !n l 7 i ?_ "7 hoa,. - i u( 7 hoa
'h;ng nh ! !hi ! ph i c chuy n ! i ?_ n( nh ng n i 'h7c cTng c 7 hoa.
Thnh ph n ho7 h c c a 7 hoa l -an>i cacbona!. -an>i cacbona! nguyn ch ! c mu
!r ng( ]h7n b ch ng c^ chHnh l -an>i cacbona! nguyn ch !. -an>i cacbona! 'h !an !rong !
n c cho nn nh ng bi u ng !r c Thin /n F;n b n c m a h ! !rong nhi u n9m v n ! %
ng 3 ng 3 ng m 'h;ng 3ao. - i u( can>i cacbona! m ! 'hi g p mu i a>i! l 3 l p $ *
! c 34i b ! 'hH v !h i ra c7cbonic( ch l7! 3au l b !an ra ngay. F i ng i !h ng +4ng
c7ch ny phn bi ! v i 7 hoa. "
7 hoa !hin nhin !h ng 'h;ng ph i l -an>i a>i! cacbon nguyn ch !( bn !rong c
nhi u ! p ch !. Qo ! p ch ! !rong 'h7c nhau nn mu 3 c c a 7 hoa c ng cTng 'h7c !
nhau. -hHnh v1 nh v y nn ch ng lo i c a 7 hoa r ! nhi u( mu 3 c a + ng( phong !
ph6( vH + nh ];ng D c h ng^ mu ( ]T u bi n^ mu !Hm( ]H i o^ "3ng bi n, ! "
mu 5n >7mg Ni chung( mu l +o bn !rong ch a -oban( mu >anh l +o c ch a
ng( cn mu 5n v mu >7m l +o ch a 3 !. !
7 hoa m n( u( mu 3 c ! i ! n( hoa v9n p( l v ! li u >y + ng r ! ! !. Dy gi ( r ! ! ! ( "
nhi u ng i cn !hHch +4ng 7 hoa !rang !rH n i !h !( vH + nh l7! n n( lm m ! bn( $
iu 'h c ngh !hu ! v +4ng lm !rang 3 c. -ho +4 l +4ng nh !h no !h1 7 hoa ! "
u ! ra v; c4ng 3ang !r ng v p . ( *
i u g !' thu tinh t,ong su t?
-h6ng !a c !h nh1n Aua h u h ! c7c ch ! !h 'hH v !h l ng nh 'h;ng 'hH( n c( r u(
>9ng + ug nh ng 'h nh1n !h u Aua nh ng ch ! r n nh 3 !( ng( g g y v y m ! ! #
!hu !inh !uy cTng l ch ! r n( nh ng l i !rong 3u !( c !h nh1n Aua c. !
S + ch6ng !a nh1n c Aua ch ! 'hH v ch ! l ng v1 c7c phn ! c a ch6ng 3 p > p r ! !
l ng l o( 3ng 7nh 37ng c !h + +ng l ! Aua. Ng c l i( phn ! ch ! r n lin ' ! v i 0 . !
nhau !h5o !r ! ! +y c( nh c7c vin g ch > p >H! l i v i nhau !hnh c7c b c ! ng $
ch n 7nh 37ng. !
nhi ! cao( !hu !inh !an ch y !hnh ch ! l ng. Khi ( c7c phn ! 3 p > p r ! ng u & " ! %
nhin( 'h;ng !h5o m ! !r ! ! no. Nh ng v1 !hu !inh ;ng c r ! nhanh( c7c phn ! $
v n gi nguyn !r ng !h7i h n lo n( nn 'hi 0 !h r n( 7nh 37ng v n + +ng l ! Aua. % ! % .
i sao na' ch' ' t d n t tnh?
-7c nam chm !h h m i c lm ! nh ng v ! li u h u nh 'h;ng lm m ! ! !Hnh " "
!h5o !h i gian nh c7c lo i nam chm h1nh ch ` !r c 'ia.
Nam chm g m r ! nhi u v4ng ! !Hnh nh g i l mi n. T !r ng c a nam chm i !h5o
h ng ng c chi u v i c7c mi n ! o ra ! !r ng . i u ny c >u h ng lm c7c
mi n Auay ng c chi u ! !r ng c a ch6ng l i.
8 i nam chm hi n i( c7c mi n m c no b ! li ! v m ! n9ng l ng( lm " " $
ch6ng 'h;ng + b !7c ng b i hi u ng !rn. - c nam chm ch m ! ! !Hnh 'hi b un . "
nng nhi ! cao ho c b rung ng m nh. " $
-7c nam chm 'i u m i 3 + ng nh ng ch ! li u nh alnico "h p ch ! g m nh;m h "
nic'5l - cobal!, v cobal! 3amarium c c u !r6c n i ! i ng9n ch n 3 !ho7i ho7 c a c7c $
m ch ! . -h6ng c chia !hnh nhi u m nh v n nh ( m i m nh l m ! mi n. Ng c
l i( nam chm h1nh ch ` 'i u cT c mi n l n h n r ! nhi u( l nh ng m u 3 ! c ng v i , !
mi n c bao b c b i c7c ! p ch ! carbua 3 !. F ! i u ! ng nh ngh ch l_ y l !
nh ng m nh v n nh v i 'Hch !h c ! i u l i c !Hnh n9ng n nh h n nh ng m nh l n
!rong c7c ch ! ! !Hnh. Qo v y( lo i nam chm ch ` '@m b n v ng h n nhi u 3o v i nam
chm 'i u m i.
/ c *uang ! hi n t ng nh th no?
8o nh ng m !r i Auang my ! nh( !rn v4ng !r i hai c c Tr7i ! !h ng lin !i p
>u ! hi n nh ng + i 7nh 37ng mu h ng( lam( vng( !Hmg r c r v bi n o 'h;n l ng. " -
Tia ny v a ! ! i( !ia 'h7c l i >u ! hi n( nh y m6a( lung !inh mu 3 cg ! " !
- l6c ch6ng ch l m ! !ia 37ng mong manh( c 'hi mang h1nh + Au !( h1nh ng n l a( r i 0
l i ho7 !hnh nh ng vng cung mu l7 cy v ! !rn n n !r i. chHnh l c c Auang. !
- c Auang l m ! hi n ! ng hi m !h y nhi u n i !rn Tr7i !. Nh ng /la3'a "F ,( " '
ph n l n l0nh !h -ana+a( hay v4ng n m ! v G& !r ln( y l i l m ! chuy n b1nh "
!h ng. - c Auang !h ng >u ! hi n vo bu i m. - ng i y u bng vHa( nh1n !h y "
hi n ! ng ny li n cho lg ngy ! n !h 3 p n. " !
8o nh ng n9m E& c a !h ' I=I( ng i !a 'h7m ph7 ra r ng ! !r ng c a Tr7i ! c
lin Auan n hi n ! ng ' o ny. Khi 5l5c!ron va vo m ! v ! !h no ( n c !h ! o "
ra 7nh 37ng "i u ny cTng ! ng ! nh nguyn l_ ho ! ng c a mn h1nh !ivi v m7y
!Hnh,. Nh v y( c7c nh 'hoa h c cho r ng c c Auang c !h 3inh ra 'hi c7c +ng h ! mang
i n !Hch !rong vT !r va ch m v i b u 'hH Auy n. "
K ! Au nghin c u 'hoa h c vo c7c n9m 2#%) h 2#%E cho r ng 'hi !rn F ! !r i >u ! $
hi n c7c v ! 5n( gi F ! !r i ! ! vo Tr7i !( mang !h5o m ! +ng h ! n9ng l ng cao " $
gy ra hi n ! ng c c Auang. -7c 5l5c!ron v pro!on !rong +ng h ! ny i vo b u 'hH "
Auy n. Q i nh h ng c a a ! ( ch6ng b h6! v hai c c Tr7i !. T i y( ch6ng va
ch m v 'Hch !hHch c7c ph n ! 'hH( lm c7c phn ! ny ph7! ra b c > i n ! + i + ng "
7nh 37ng nh1n !h y. D u 'hH Auy n c r ! nhi u ch ! nh o>y( ni!o( h5li( hy+ro( n5ong
Q i !7c ng c a +ng h ! mang i n( 7nh 37ng +o c7c ch ! 'hH 'h7c nhau ! o ra cTng "
'h7c nhau( v1 !h c c Auang c mu;n mu ngn 3 c. !
- c Auang 'hi 3 >u ! hi n m nh !h ng i 'fm v i nh ng !hay i !rong a ! v '@o * "
!h5o 3 giao !hoa v i 3ng v; !uy n( 3ng i n !ho ig Th i ' m nh( y u c a c c Auang "
c m i lin Auan ch ! ch ! i chu ' ho ! ng c a F ! !r i. Khi F ! !r i nh chu '( $ * $ $
"ho ! ng m nh nh !,( n 3 b c > nhi u h n m c b1nh !h ng. ?6c ny +ng h ! *
mang i n va ch m nhi u h n v i 'hH Auy n( +o ( c c Auang 3 >u ! hi n r ! nhi u v " * "
' v.
+i' !o i cD th t & c chy?
N u r i lo i b ! ch1 5n m n ln m ! ! gi y ! !rong bng ! i( b n 3 !h y nh ng ch m $ *
l a l m m. N u g p !h i !i ! 'h; hanh( 7m b ! ch1 3 c !h b4ng ch7yg Kim lo i $ *
m cTng ch7y ( 3ao l i !h nh c
Nh ch6ng !a 0 bi !( 'im lo i ph n ng v i o>y 'h;ng 'hH. Th;ng !h ng( ph n ng
o>y ho7 > y ra ! ng i ch m. y l ph n ng 3inh nhi !. Nhi ! l ng 3inh ra !Hch ! " "
+ n + n b m ! 'im lo i 'hi n nhi ! !9ng ln. Khi !a gom c7c h ! 'im lo i c c m n $ "
l i !hnh m ! ng( +i n !Hch !i p >6c c a c7c h ! v i o>y !rong 'h;ng 'hH 3 r ! l n( v " *
! c o>y ho7 r ! cao. Khi ( nhi ! l ng !ho7! ra l n c7c h ! b ! m n ! n "
i m b ! l a( v 'im lo i 3 ! b c ch7y. ! *
Nh ng 'im lo i no c 'h n9ng ! b c ch7yc Bh bi n nh ! l 3 ! v ch1( hai 'im lo i !
m ng i !a v n ngh l r ! n nh. Tr c y c ng i 0 ! ng +4ng b ! 3 ! 'h m n % !
lm v ! li u + n ho7( v1 n c !h ! b c ch7y !rong 'h;ng 'hH. -h1 cTng c !h ! b c " %
ch7y. Nh ng ! ! nhin( 'h;ng ph i l c7c m nh ch1 v chH l7 !h ng g p( m l lo i ch1 $
m n( i u ch ! b ! ch1 !rac!ra! 'han.
+i' !o i cD -h n;ng nh ?
Nhi nh l 'h n9ng c bi ! c a i n0o ng v !. Nh ng c h p 'im bi ! ]nh ^ 'h;ng $ "
!hua g1 ng v !. i u ny m i ngh5 c v 'h !in( nh ng l i l 3 !h !. 0
N9m 2#G2( ! i m ! vi n nghin c u F ( m ! nghin c u vin c n h p 'im ni'5n h !i!an " '
b@ cong Au5o. /nh bfn !Hm c7ch '@o !h ng ! ng 3 i r i !i n hnh lm !hH nghi m. - m ! ) "
l n 'hi !9ng nhi ! c a 3 i +y 0 '@o c9ng ln :& ( nghin c u vin ny !h y m ! "
hi n ! ng l R S i +y 0 'h;i ph c nguyn + ng cong Au5o l6c u. Th l !h noc "
Ng i !a bfn l y nhi u 3 i h p 'im 0 '@o !h ng( 5m gia nhi ! v !h y ch6ng u 'h;i ) "
ph c l i + ng cong ban u. Q ng nh c7c +y h p 'im c 'h n9ng nh nh n0o
ng i v y. nhi ! cao( ch6ng v n nh c c + ng cong v n c l6c ban u. & " %
T i 3ao h p 'im ny l i c 'h n9ng nh c i u lin Auan n c u !r6c !inh !h c a
h p 'im. Ni chung c7c i u 'i n 'h7c nhau( c7c !inh !h c c u !r6c v !Hnh n nh "
'h7c nhau. nhi ! ! ng i !h p( c u !r6c c7c !inh !h c a h p 'im 'h;ng n nh. & "
Khi nhi ! !9ng Au7 m ! m c >7c nh. Khi nhi ! !9ng Au7 m ! m c >7c nh no ( " "
c u !r6c !inh !h 3 bi n !hnh + ng n nh. Nhi ! ny c g i l nhi ! chuy n * " "
bi n c u !r6c. l l_ +o ! i 3ao c7c 3 i h p 'im ni'5 h !i!an l i l y l i + ng cong ban
u 'hi !9ng nhi ! . "
ng + ng ph7! hi n 5 "
?o i h p 'im ny 0 c 5m vo ph c v cho m c Hch !h7m 'h;ng. !hu !h p c7c
! li u v F ! !r9ng( c n ph i ph n h i c7c ! li u ! F ! !r9ng v Tr7i !( mu n v y( " $ " $
ph i ! !rn b m ! ]-h H ng^ m ! an!5nma c 'Hch !h c 'h ng l . Nh ng lm 3ao $ $
a an!5nma l n nh !h ln F ! !r9ngc $
Tr c h !( c7c nh 'hoa h c 3 ch ! o m ! ]c7i ;^ h m ! an!5nma l n lm b ng h p 'im *
ni'5n h !i!an nhi ! !rn :& -. Sau ( g p ]c7i ;^ ny l i !hnh m ! !h !Hch r ! b@ "
c !h cho vo !rong !u vT !r . Khi an!5nma 0 ln ! i F ! !r9ng( bao ng an!5nma $
m ra( c7c 3 i h p 'im 3 nh n c n9ng l ng F ! !r i. Qo !rn F ! !r9ng( 'h;ng * $ $
'hH r ! lo0ng( nn 7nh 37ng F ! !r i 'h;ng b !7n > v h u nh !on b n9ng l ng 7nh $
37ng 3 chi u vo an!5nma( lm nhi ! c a an!5nma ln cao Au7 :& -( ! n nhi ! * " "
c !7c + ng lm h p 'im ]ph c h i !rH nh ^ v 3 c c u !r6c n nh. Nh ( *
an!5nma c m ra( l y l i + ng cT v c !h lm nhi m v chuy n c7c !h;ng !in v "
Tr7i !( ph c v yu c u nghin c u.
+i' !o i no nh nh t? ,
N u c ng i ni( c !h + +ng +4ng +ao c ! 'im lo i ra !hnh l7! m ng( b n c !h 3 . ! *
'h;ng !in. Nh ng( Au !h c l c m ! 3 'im lo i nh v y( ?i!i chHnh l m ! lo i !rong 3
.
?i!i l m ! lo i nh nh ! !rong 3 c7c 'im lo i( m ! c a n ch c &(%*: gecm* "$& (
-,( nn c !h n i !rn >9ng. ?i!i c mu !r ng b c l p l7nh( nh ng m ! 'hi g p 'h;ng ! $
'hH( b m ! p 'ia c a n 3 ! ng ! m ! i bng( !rong n c( n ph n ng $ ( * *
v i n c gi i phng 'hH hy+ro( n cn c !h ch7y gi ng nh !hu c n .
?i!i 0 'h;ng ch u c !7c + ng c a 'h;ng 'hH( l i 'h;ng ch u c !7c + ng c a n c
!h1 n cn c !7c + ng g1c -ho nn( ng i > a lu;n cho r ng n ch ng c !7c + ng g1 c ( )
nh ng nh ph7! minh n i !i ng P+i3on l i 'h;ng b Aua n. Lng 0 +4ng h p ch ! ho7 h c
o>y! c a ?i!i +4ng vo +ung + ch i n gi i c a pin( acAuy lm cho !Hnh n9ng c a pin "
c nng cao ln r ! nhi u. ?o i pin ny 0 !r !hnh +4ng 'h;ng !h !hi u c
!rong !u ng m !rong chi n !ranh !h gi i !h nh !. Ngy nay( pin ?i!i 0 c ng + ng
r ng r0i vo !rong c7c lnh v c nh R F7y !r !im( i n !ho i +i ngg "
?i!i c vi nguyn ! ng v ( !Hnh ch ! ho7 h c c a ?i!i G v ?i!i ) g n gi ng nhau( nh ng
c;ng + ng l i hon !on 'h7c nhau. ?i!i G +4ng !rong ngnh ' !hu ! c;ng nghi p mTi ' "
nh n( cn ?i!i ) l i +4ng !rong c7c ngnh 3 n >u ! c;ng n;ng nghi p !h;ng !h ng. "
Ngi n nguyn ! !rong bom hy+ro ho c bom nguyn ! ph i b c m ! l p ?i!i G + y $
'h ng ch Au7 !r1nh ph n ng.
F7y mc 'hi v n hnh ph i !h ng >uyn cho !hm + u b;i !r n( m ! m ! c !h +uy $
!r1 3 linh ho ! !rong v n chuy n c a m7y mc( m ! 'h7c c !h lm gi m 3 mi mn v $
hao ! n c a c7c linh 'i n m7y. Nh ng c7c lo i + u b;i !r n !h;ng !h ng nhi ! cao( " "
nhi ! !h p ho c 'hi b ngm n c u 3 b nh h ng. N u 3 + ng nguyn li u b;i " $ * "
!r n +o ?i!i ) ! o nn !h1 c !h ch u c nh ng nh h ng bn ngoi m c7c lo i + u
b;i !r n !h;ng !h ng 'h;ng ch u c.
Trong cu c 3 ng( l p m5n 37ng bng !rn b7!( l p m5n !rn g m 3 37ng bng nh !hu
!inh. Trong nh ng nguyn li u c a ch6ng u cho ch a ?i!i( v1 ?i!i c !h lm gi m "
nng ch y c a m5n( r6! ng n !h i gian nung( h n n a cn lm cho b m ! v ! c !r n ! $
bng v u. Ngoi ra !rong mn h1nh c a !ivi cTng c ?i!i.
Trong n;ng nghi p( ?i!i nng cao 'h n9ng 'h7ng b nh c a m ! 3 loi !h c v !( vH + " "
l6a m ch + b m c b nh m l7 nh !( c chua + b !h i( n u ' p !h i +4ng mu i ?i!i . ! " .
lm phn bn !h1 c !h ng9n 'h;ng cho !h c v ! m c nh ng b nh ny. ! "
H t '^t di &ao nhi)u?
F ! m@! b ng n9m vin g ch l7! 3ng F ! 5m nh cTng c !h + +ng !h c hi n ph@p . "
!Hnh ]hi n nhin^ ny. -n b n( c !h b n 3 ng c nhin m !r l i r ng ]2 m@! !h1 b ng *
2 m@! ch 3aoc^. Nh ng v n ch a ph i l l i gi i 7p chHnh >7cm %
Khi nghin c u b n ch ! c a 7nh 37ng( c7c nh v ! l_ ph7! hi n c r ng 7nh 37ng l "
m ! + ng chuy n ng 3ng. nh 37ng c mu 3 c 'h7c nhau !h1 b c 3ng cTng 'h7c !
nhau( h n n a b c 3ng l c c ' n nh. Q4ng b c 3ng lm chu n +i c nh ng ,
u vi ! 'h;ng g1 37nh n i. 81 v y ! i H i ngh -n o au c ! 'ho7 22 !h7ng 2& n9m "
2#G&( ng i !a chHnh !h c Auy nh +i !iu chu n c a m ! m@! b ng 2.G%&.)G*()* l n ,
b c 3ng c a 3ng mu +a cam +o Krip!on EG ph7! ra !rong m;i !r ng chn 'h;ng.
n v m@! Aua c7c !h i '
Th i c i c7c n c u c n v +i ring c a m1nh m c7c !ri u i !h1 l i !h ng
!hay i. Nh ng c7i !h c !hay i nhi u 0 gy 'h;ng H! 'h 'h9n cho vi c ch ! o m7y "
mc chHnh >7c.
Sau cu c c7ch m ng c;ng ngh !h ' I8===( 'hoa h c ' !hu ! ph7! !ri n nhanh chng " '
0 bu c c7c nh 'hoa h c ph i !1m b ng c m ! !iu chu n +i !h ng nh ! Au c ! ( ,
c !h +uy !r1 c !rong m ! !h i gian +i 'h;ng !hay i. -7c nh 'hoa h c !h i cho
r ng l n c a Tr7i ! l 'h;ng !hay i. N9m 2#)&( gi i 'hoa h c Bh7p 0 o ng
'inh !uy n ! >Hch o c a Tr7i !( nu ra chu n +i l m ! ph n m i !ri u o n , "
ng 'inh !uy n ! >Hch o Aua Bari3 n D c - c v g i l ]2 m@!^. -9n c vo !
+i ng i !a +4ng pla!in ch ! o ra chi c !h c +i 2 m@! chu n u !in. ,
N9m 2EE#( H i ngh -n o au c ! 0 chHnh !h c !h;ng Aua ]chu n g c Au c ! ^ c a ,
m@!. l !hanh h p 'im pla!in h iri+i !i ! +i n h1nh ch I( c +i b ng m ! ph n b n "
m i !ri u ng 'inh !uy n c a Tr7i !. D n ]g c^ ny c c ! gi ! i 8i n -n o " "
au c ! Bari3. -7c b n 3ao m@! !iu chu n +o c7c n c lm l i ph i c nh ' a ,
n Bari3 i chi u !h c m@! !iu chu n. ,
-h a hon h o
S + ng m ! !h i gian( c7c nh 'hoa h c l i nh n !h y chi c !h c m@! Bari3 v n cn %
nhi u nh c i mR
Th nh !( n 'h;ng c nh. gi c chHnh >7c 3u ! n9m ph i n !rong
phng c nhi ! 'h;ng i( 'h;ng cho 7nh 37ng F ! !r i !r c !i p chi u vo. N u 7p " $
3u ! bn ngoi !hay i 2&2* bar !h1 n c !h co gi0n $ ph n v n milim5!.
Th hai( h p 'im pla!in h iri+i cTng 'h;ng !r7nh 'h i hi n ! ng nng gi0n( l nh co. Qo "
v y( !h c 'h;ng 7p ng c vi c o l ng r ! nhi u chi !i ! i h i chHnh >7c cao "
nh hi n nay. -h ng h n linh 'i n c a m7y + n ng !u vT !r ( n u ch 3ai m ! " ) " %
milim5! cTng lm cho hnh !r1nh ]3ai ngn + m^. -u i c4ng( !h c +4 ch ! o b ng $
'im lo i nh ng + n + n cTng 'h;ng !r7nh 'h i b 9n mn( h h ng. N u chu n g c Au c ,
! b h h ng !h1 'h;ng !h ch ! o b ng 'im lo i nh ng + n + n cTng 'h;ng !r7nh 'h i
b 9n mn( h h ng. N u chu n g c Au c ! b h h ng !h1 'h;ng !h ch ! o c ,
nh ng !h c 'h7c hon !on gi ng nh cT. Qo v y( c7c nh 'hoa h c 0 chuy n 3ang m !
+ ng n v c !h ]b ! bi n^ h n. l b c 3ng 7nh 37ng.
81 3ao ph i c n v +i ch ! ch v !h ng nh ! nh v yc Iin l y m ! vH + ( !rong $ *
nh m7y( m ! chi c m7y ph c ! p c 'h;ng + i m y ngn chi !i !( mu n 5m hng ngn
chi !i ! l p !hnh m ! chi c m7y n ho ! ng b1nh !h ng !h1 'hi ch ! o v 'i m !
nghi m ph i 3 + ng c7c + ng c o m b o chHnh >7c c a c7c chi !i !. N u nh "
'h;ng c m ! n v o +i m ! c7ch !h ng nh !( !h1 'h;ng c c7ch g1 hon !hnh c
c;ng vi c . "
Ti n b c a 'hoa h c 'h;ng bao gi c gi i h n( vi c nng cao chHnh >7c c a n v "
o +i 3 cn !i p ! c. *
7h y Lu ng t ' t toa L6 ang ch yE ph i !' th no?
N u !a nh y v phHa ng !r c 'hi >5 ang ch y( + nhin l 'h;ng nh ng 'h;ng !r
c v n ! c m ng c l i( lm n !9ng ln. ? p lu n nh v y( !a 3 3uy ra r ng ph i *
nh y v phHa 3au. D i v1 'hi ( v n ! c nh y !r vo v n ! c c a >5( nn 'hi ch m !(
!hn !a 3 ph i ch u l c H! h n. Nh ng !rn !h c ! ( nh y nh v y l i r ! nguy hi m. T i *
3ao l i nh !h c
-u !r l i l( +4 nh y v ng !r c hay ng 3au( !a cTng u c nguy c b ng0( v1 'hi
chn ch m ! + ng l i r i !h1 ph n !rn c a !hn ng i v n chuy n ng. 8 n ! c c a %
chuy n ng ny 'hi nh y v phHa !r c Au l c l n h n nh y v phHa 3au( nh ng i u
Auan !r ng y l ]ng0 v ng !r c H! nguy hi m h n ng0 v ng 3au^.
Khi ng0 v phHa !r c( +o chuy n ng 0 !hnh !hi Au5n( !a !h ng b c chn ln phHa
!r c "n u >5 chuy n ng nhanh !a 3 ch y !h5o vi b c,( v nh !h m 'h;ng ng0. *
-huy n ng 0 !hnh !hi Au5n( v1 c i !a 0 !h c hi n n !rong l6c i "!h5o Auan "
i m c h c( i ch ng Aua l m ! lo ! c7c ng !7c ng0 !hn ng i v ng !r c v )
c l i nh vi c b c chn ln phHa !r c,. -n 'hi ng0 v ng 3au( +o 'h;ng c - "
chuy n ng c u nguy nh v y c a chn( nn nguy hi m h n nhi u. F ! 'h7c( cn m ! $
i u Auan !r ng n a l( +4 b ng0 !h1 ng0 v ng !r c( nh c !ay ch ng( cTng nguy -
hi m h n ng0 v ng 3au.
Tm l i( nh y ra 'h i >5 v ng !r c H! nguy hi m h n l +o c u ! o c !h ch6ng !a
ch 'h;ng ph i l +o Au7n !Hnh. <b rng l i v i nh ng v ! v; !ri !h1 Auy lu ! 'h;ng
7p + ng cR F ! c7i chai n@m ra 'h i >5 v ng !r c + b v h n 'hi n@m v phHa . -
3au. 81 v y( n u ph i nh y 'h i !oa >5 !h1 ph i nh y v phHa !r c.
N u c 'inh nghi m v b1nh !nh h n( b n h0y nh y l4iR Nh y v phHa 3au nh ng v n " %
Auay m ! v phHa !r c. $
7g n ! a nghi)ng v pha no?
D n chm m ! ng n n n v ! n !rn u chi c >5 h i r i n m7y( cho >5 !9ng ! c. $
Ng n l a 3 nghing v phHa no( ! i 3aoc h 7pR Ng n l a nghing v phHa !r c( b i *
v1g
Tr ng l ng ring c a ng n l a nh h n c a 7m 'h;ng 'hH l nh vy Auanh. D1nh
!h ng c hai l c !7c + ng vo ng n n nR !r ng l c v l c y /c3im5!. ? c ny chHnh l ,
!r ng l ng c a 7m 'h;ng 'hH l nh m ng n l a chi m ch . S + ng n l a lu;n h ng
ln cao l v1 !r ng l c c a n nh h n l c y c a 'hH l nh "-Tng ! ng ! nh 'hi !a ,
v ! m ! v ! nh h n n c >u ng n c( n 3 n i,. ( *
Khi b n g n ng n n n ln mui >5 v nh n ga( ! c l a vo >5 m ! gia ! c. Khi ngoi !
hai l c ni !rn( !7c + ng vo ng n l a cn c l c !h ba !h5o ph ng ngang. ? c ny l
!h noc
Khi ng n l a +i chuy n v phHa !r c( n 3 ch u !7c + ng c a l c gia ! c y v phHa * ,
3au "[2 p m.a( !rong m l 'h i l ng ng n l a v a l gia ! c c a >5,. Ngoi ra( 'hi
ng n l a !i n v phHa !r c( n 3 chi m ch v ! nng 'h;ng 'hH l nh . i u ny *
lm chnh l ch 7p 3u ! v i 'h;ng 'hH l nh phHa 3au( ! o ra m ! l c y v phHa !r c. " ,
? c ny l n h n [2( v1 v y ng n l a b nghing v phHa !r c. Th5o !Hnh !o7n c a c7c nh
'hoa h c( gc nghing alpha c a ng n l a "!h5o ph ng !h ng ng, c !Hnh !h5o c;ng )
!h c 3auR
!ang "alpha, n aeg
"!rong a l gia ! c c a >5( g l gia ! c ! +o,
i sao ng n ! a -h(ng t t t? "
? !h ng( Au7 !r1nh ch7y ! o ra 'hH cacbonic v h i n c( u l nh ng ch ! 'h;ng c *
'h n9ng +uy !r1 3 ch7y. Nh ng ch ! ny 3 bao b c l y ng n l a( ng9n 'h;ng cho n *
!i p >6c v i 'h;ng 'hH. Nh v y( ng n l a ph i ! ! ngay ! l6c n m i b ! u h1nh !hnh ! !
ch c
Nh ng ! i 3ao vi c l i 'h;ng > y rac T i 3ao 'hi + !r nhin li u ch a ch7y h ! !h1 " "
Au7 !r1nh ch7y v n '@o +i 'h;ng ng ngc Nguyn nhn +uy nh ! l( ch ! 'hH 3au 'hi nng %
ln !h1 3 n ra v ]!r nn nh h n^. -hHnh v1 !h ( c7c 3 n ph m nng c a 3 ch7y 'h;ng * ( ,
l i n i ch6ng c h1nh !hnh "n i !r c !i p g n ng n l a,( m b 'h;ng 'hH m i l nh
h n v n ng h n( y ln phHa !rn m ! c7ch nhanh chng. $ ,
y( n u nh nh lu ! /c3im5! 'h;ng c 7p + ng cho ch ! 'hH "ho c( n u nh & $
'h;ng c !r ng l c,( !h1 b ! ' ng n l a no cTng ch ch7y c !rong ch c l7! r i 3 ! *
! ! ngay. -n !rong m;i !r ng h p + n y u( ng n l a 3 c h1nh !h4 r ! ' Au c. ! % * $
-h6ng !a + +ng !h y rb !7c + ng !ai h i c a nh ng 3 n ph m ch7y i v i ng n l a. . ,
-hHnh b n cTng !h ng v; !1nh l i + ng n lm ! ! ng n l a !rong fn. D n !h ng !
!h i ! ! ng n fn + u ho nh !h noc D n !h i ! phHa !rn >u ng( ! c l 0 + n >u ng !
+ i( v phHa ng n l a( nh ng 3 n ph m 'h;ng ch7y c "+o 3 ch7y 3inh ra,( v ng n ,
l a ! ! v1 'h;ng c 'h;ng 'hH,. !
# t !i u co'posit6 ! g?
THnh ch ! c b n v c n !hi ! c a v ! li u m ph n l n c7c 3 n ph m c 'hH( ch ! o " ,
m7y i h i l !Hnh ch u n@n( '@o( ch u 9n mn v nh . aua nghin c u( ng i !a 0 !1m (
c ph c h p v ! li u g m 3 i c7c bon ch u '@o v '5o 3ilica! ch u n@n c !h b !r cho "
nhau( c hai c4ng nh v 'h;ng b 9n mn ho7 h c. (
Tr n hai v ! li u ny v i nhau !h5o m ! ! l nh ! nh( gia nhi ! r i @p vo 'hu;n + i " " "
7p 3u ! cao l !a c c v ! li u compo3i!5 v i h1nh + ng !h5o _ mu n( 'h;ng c n ph i "
luy n( !;i( phay( !i ng nh v i c7c 3 n ph m 'im lo i 'h7c. " " ,
-ompo3i!5 r ! nh ( ch b ng :&X 3o v i nh;m n u c4ng !h !Hch. Nh u i m ny( g n (
y( v ! li u compo3i!5 0 c 3 + ng !hay !h 'im lo i !rong c7c 3 n ph m c a " ,
ngnh c 'hH( ch ! o m7y( ng >u ngg Ng i !a c !h ph ln m ! compo3i!5 m ! $
l p nhT c 7nh 'im ! o c m gi7c gi ng 'im lo i.
)n ! a nh sng ! g?
nng cao ! c bay c a !n l a !rong vT !r ( c7c nh 'hoa h c 0 'h;ng ng ng !1m !i
ra nh ng ngu n n9ng l ng m i. N9m 2#%*( m ! nh 'hoa h c ng i c 0 a ra !
! ng !n l a 7nh 37ng. nh 37ng chHnh l c7c h ! c b n c u !hnh 7nh 37ng( 'hi n ph !
ra ! ph n u;i c a !n l a( n li n c ! c nh ! c c a 7nh 37ng( m i giy c !h
! ! i *&&.&&& 'm. N u +4ng 7nh 37ng lm l c y cho !n l a( ch6ng !a 3 n c , *
c7c l7ng gi ng !rong h F ! !r i nh c7c hnh !inh ln c n ch c n ! i : n % !i ng( nh " $
v y !h1 !h ! !uy ! v i. "
Nh ng gi ! ng v !n l a 7nh 37ng v n ch + ng !rn l_ lu n( 'h 'h9n !rong vi c ch % "
! o n v n n m ' ! c u. %
-h6ng !a 0 bi !( nguyn ! l vi h ! nh nh ! !rong bi n ho7 ho7 h c c a v ! ch !(
nguyn ! l +o nh ng i n ! mang i n !Hch m v n ng >ung Auanh h ! nguyn ! v " "
c7c h ! nguyn ! mang i n !Hch + ng ! o !hnh. H ! nguyn ! c h1nh !hnh b i "
c7c h ! nhn nguyn ! mang i n !Hch + ng v c7c h ! n !ron 'h;ng mang i n !Hch. " "
-7c h ! nhn nguyn ! ( c7c n !ron v i n ! cn c !h phn !hnh r ! nhi u c7c h ! c "
b n v; c4ng nh b@( vH + nh gi i ! ( 3iu h !g
-7c nh 'hoa h c cn ph7! hi n ra( !rong vT !r cn ! n ! i c7c h ! c b n m i ng( c "
i n !Hch ! ng ng m '_ hi u ! ng ph n( vH + nh c7c h ! ]ph n i n ! ^ c i n " " " "
!Hch + ng v ]ph n i n ! ^ c i n !Hch m( nh ng h ! ny c g i l ]ph n h !^. -7c " "
nh 'hoa h c 0 + o7n r ng( 'hi !rong 'h;ng gian vT !r cn ! n ! i c7c h ! v ! ch ! +o
c7c ph n h ! ! !hnh( 'hi m ph n h ! v h ! c b n( v ! ch ! v ph n v ! ch ! g p $
nhauR %&& gam h ! c b n v %&& gam ph n h ! 3 b !iu +i !( n9ng l ng 3inh ra l6c ny * "
! ng ng v i n9ng l ng ph n ng +o 2&&& 'g h ! urani phng ra.
N u nh ch6ng !a !hu !h p 'hH hi+ro phong ph6 c !rong vT !r l i( cho n v ph n v !
ch ! c4ng b !iu +i ! !rong ng c c a !n l a( 3 n 3inh ra Auang ! l u( ! ng ph ! "
ph ! ra( ! m 'h i ng c !n l a( lo i !n l a nh !h ny c g i l !n l a
7nh 37ng( n 3 ! c ! c c a 7nh 37ng( bay ln v i v n ! c *&&.&&& 'me3. *
F c +4 n9ng l ng !hu c +o ph n ng 'hi n ch6ng !a r ! 'inh ng c( c7c nh 'hoa h c $
!rong phng !hH nghi m cTng 0 !hu c c7c ph n h ! nh ph n h ! hi+ro( ph n h ! "
T ri!i "T,( ph n h ! H5li "H5,. Nh ng ch6ng v a nh1n !h y 0 bi n m ! ngay ch ng cn )
+ u v ! no h !. Th5o !r1nh 'hoa h c ' !hu ! c a c7c nh 'hoa h c hi n nay( 'h;ng ' "
!h no c ! gi nh ng ph n h ! ny c( cng 'h c !h +4ng 'h i ng !n l a bay
ln.
Nh ng c7c nh 'hoa h c v n r ! l c Auan cho r ng( l_ ! ng v !n l a 7nh 37ng nh ! %
nh 3 !hnh hi n !h c. H gi ng r ng !rong !n l a 7nh 37ng ! ng lai( phHa !r c * "
chHnh l 'hoang lm vi c v 3inh ho ! c a c7c nh +u hnh( gi a l 'hoang c ! gi c7c "
h ! c b n v c7c ]ph n h !^( cu i c4ng l g ng lbm ph n > l n. -7c h ! c b n v
]ph n h !^ 'hi g p nhau !iu i m c a g ng lbm 3 b hu +i ! v chuy n !on b $ * "
n9ng l ng !hnh Auang n9ng( 3inh ra +ng Auang ! . N ng lbm 3 ph n > +ng Auang *
! ( ! 3 lm cho !n l a 7nh 37ng 'h i ng c v phng ln. *
ng nhin( !rong !n l a 7nh 37ng nh !h ny( 'hoang lm vi c c a c7c nh +u hnh "
ph i c h !h ng phng h !ia b c > . N u 'h;ng !Hnh m ng c a h 3 b ! n h i. " *
/ch phn &i t ' t s !o i t)n ! a
Th5o !h ng '( hi n !rn !h gi i c g n G&& lo i !n l a c !Hnh n9ng( c;ng + ng 'h7c "
nhau. Q a !rn 3 'h7c nhau c a c9n c phng !n l a v v !rH m c !iu ! n c;ng( c !h
chia !n l a !hnh m y lo i nh 3auR
2. Tn l a 'h;ng i 'h;ngR l lo i !n l a c g n !rn m7y bay !im 'Hch( !im 'Hch !
n@m bom v m7y bay !r c !h9ng vT !rang( +4ng ! n c;ng c7c m c !iu bay. Ng i !a
phn lo i !n l a !h5o ! m b n g m !n l a ng9n ch n c ly >a "2&& - $&& 'm, ( !n l a ! $
ng9n ch n c ly !rung b1nh ":& -2&& 'm,( !n l a 7nh ch n c ly g n "E h *& 'm,( !n $ $
l a ! n c;ng h ng nh "% h 2& 'm,g Bh ng !h c + n ng c a c7c lo i !n l a ny ( %
!h ng l 3 + ng !ia h ng ngo i( ra+ar b7n ! ng( ra+ar ! ng hon !ong( >7c 3u !
b n !r6ng !h ng ! !rn E&X. !
$.Tn l a 'h;ng i ! v !n l a 'h;ng i h mR ? lo i vT 'hH !rang b cho m7y bay(
c !rang b !rn c7c m7y bay !7c chi n hi n i( nh m7y bay n@m bom( m7y bay !im "
'Hch n@m bom( m7y bay c ng 'Hch( m7y bay !r c !h9ng vT !rang v m7y bay !u n !ra
ch ng ng m. ?o i ny c +4ng ! n c;ng c7c m c !iu !rn m ! !( !rn m ! bi n $ $
ho c !u ng m ch y + i n c. $
D ph n u n c a c7c lo i !n l a ny a ph n 3 + ng !hu c n !h ng( m ! 3 H!
cTng 3 + ng u n h ! nhn c nh ( ! m b n ! G n G& 'm( l n nh ! c !h ! ! i - !
:%& 'm. Bh ng !h c + n ng c a !n l a 'h;ng i ! 'h7 phong ph6( vH + nh R 3 %
+ ng !ia h ng ngo i( !ia la+5( 3 i Auang( v; !uy n !ruy n h1nh( ra+ar 3ng milim@! v nh
h ng ngo i.
*. Tn l a ! i + !( !n l a ! i h m( !n l a h m i h mR Tn l a ! i !
c phng i ! ! li n( nh n i ng Aun( on >5 b c !h@p( 3 ch huy m ! !( !r n $
a phng 'h;ng( 3n bay( 'ho !ng( nh ! l >5 !9ngg -9n c !h5o ! m b n( !n l a c !
phn lo i !hnh lo i ! m >a "! 2&& 'm !r ln,( ! m !rung "*& - 2&&'m,( ! m g n ": h *&
'm,( 3 + ng nhi u ph ng !h c + n h ng nh b ng !ia h ng ngo i( !ia la+5( 3 i Auang %
v ra+ar b7n ! ngg
Tn l a h m i h m c phn lo i !h5o ! m b n g m ! m >a "$&& h %&& 'm,( ! m !
!rung ":& h $&& 'm,( ! m g n "+ i :& 'm,. Tn l a h m i h m 7p + ng hai ph ng
!h c l + n b ng ra+ar ! ng v ra+ar b7n ! ng. -h6ng !h ng bay v i ! c + i %
m !hanh( m ! 3 H! c ! c 3iu m.
:. Tn l a i 'h;ng "bao g m !n l a ! i 'h;ng v !n l a h m i 'h;ng, c !h
7nh ch n m7y bay v ch ! p 'Hch( !n l a hnh !r1nh( !n l a 'h;ng i !( !n l a ! $
i ! !rn ng bay. T m b n c a ch6ng cTng c chia !hnh * lo i bao g mR ! m >a !
"! 2&& 'm !r ln,( ! m !rung "*& h 2&& 'm,( ! m !h p( r ! !h p ": h *& 'm,. Bh ng
!h c + n c a lo i !n l a ny ph n l n l 3 + ng ra+ar b7n ! ng( v; !uy n i n( !ia % "
h ng ngo i v !ia la+5g
Nh1n chung( !n l a lo i no c u i m c a lo i ( ph7! huy c b n lnh ring !rn
c7c chi n !r ng 'h7c nhau.
7g i nh y d8 , i nh th no?
Nhi u ng i !h ng ngh r ng( 'hi ]r i nh hn 7^ m 'h;ng m +4( !h1 ng i 3 bay *
>u ng + i v i v n ! c !9ng ln m0i( v !h i gian c a c6 nh y ng +i 3 ng n h n * !
nhi u. Song( !h c ! !h1 'h;ng ph i nh v y.
S c c n c a 'h;ng 'hH 0 'h;ng cho v n ! c !9ng m0i ln. 8 n ! c c a ng i nh y +4
ch !9ng ln !rong vng 2& giy u !in( !rn Au0ng ng m y !r9m m@! u !in. S c
c n 'h;ng 'hH !9ng 'hi v n ! c !9ng( m l i !9ng nhanh n n i ch ng m y ch c v n ! c )
0 'h;ng !h !9ng h n c n a. -huy n ng nhanh + n !r !hnh chuy n ng u.
THnh !o7n cho !h y( 3 r i nhanh + n c a ng i nh y +4 "'hi 'h;ng m +4, ch '@o +i
!rong 2$ giy u !in hay H! h n m ! ch6!( !u !h5o !r ng l ng c a h . Trong 'ho ng 2&
giy ( h r i c ch ng :&& -%&& m@! v ! c v n ! c 'ho ng %& m@!e giy. 8
v n ! c ny +uy !r1 cho ! i 'hi +4 c m .
Nh ng gi ! n c m a cTng r i ! ng ! nh !h . -h c 'h7c l !h i ' r i u !in c a
gi ! n c m a "! c l !h i ' v n ! c cn !9ng, '@o +i ch ng m ! ph6!( !h m chH H! h n
n a.
# sao n s>ng th n c(ng & c chy -hi a !)n ' t &i n?
Hai nh ho7 h c /nh !in r ng h 0 gi i m0 c m ! hi n ! ng bH n ! $G n9m nay( " ,
!r l i cu h i R T i 3ao nh ng vin n 3 ! l i b4ng 37ng !hnh nh ng Au c u l a l n( !
'hi c v ! ln ! m ! con !u mc !
]-h6ng b ! u r c ln v b n c !h c m !h y h i nng !o 'hi chi c bn ' b ! u ! !
b c 'hi^( Do+ -hil+( nay l nh ho7 h c ! i -7c D o Tng v Bhng !r ng by ! nhin
c a > \al53 -ar+ijj( ' l i.
Hi n ! ng ' l > y ra n9m 2#)G( 'hi -hil+ ang b o Au n nh ng v ! !r c v ! c "
! con !u HFS -orona!ion( b m n9m 2#G2. Trong m l i '@o ln l vi ch c vin n ! 0
36ng !h n c;ng b ng 3 !( b m ! l p v c7! c ng nh b !;ng bao ph 3au * !h ' ng !
yn + i 7y bi n. Khi +4ng b6a p v l p 7o ngoi ny( -hil+ 3 ng 3 ! 'hi !h y m ! -
vin bi 3 ! ! nhin nng ln + + i( n m c h u nh 0 b@n l a 3ang chi c bn g ' !
bn + i. Th5o ph ng o7n c a ;ng( nhi ! c a nh ng Au c u 3 ! ph i ln ! i *&& - " !
:&& -.
Nay( 'hi ]hm nng^ l i hi n ! ng ny( -hil+ v m ! nh ho7 h c 'h7c( Qavi+ "
<o33in3'y( cho hay h 0 bi ! l_ +o v1 3ao. Lng gi i !hHch nh 3auR
Khi chi c -orona!ion ch1m ngh m >u ng 7y bi n( +o b bao b c b i n c bi n m n v $
giu o>y( nh ng Au c u 3 ! b ho5n g m0nh li !. au7 !r1nh ny 'hi n !h !Hch 'h i c u ! "
!9ng ln( ch6ng n ra( v ! !r ng gi m >u ng "!h c ! ( nh ng Au bi 3 ! c l;i ln m ! ! $
n c nh h n nhi u 3o v i ng i !a ! ng,. -4ng l6c ( nh ng Au c u ! ! ch1m vo (
c7!( ! ng !7c v i ! ng c7! 7y bi n ! o nn m ! l p 7o c ng ch c nh >i. aua nhi u !h !
' ( nh ng v ! ch ! h u c !h i r a g n nh 0 'h c7c 'im lo i b o>y ho7 ny(
chuy n ch6ng !r l i !hnh 3 ! nguyn ch !. Tuy nhin( i u c n l u _ y l !h !Hch !
'h i c u v n gi 'h;ng i( ngha l nh ng l r ng "m !r c l v !rH c a c7c ion 3 ! , % !
v n c gi nguyn. Khi a Au c u ln m ! bi n v p v l p 7o >i( 'h;ng 'hH !rn % $ -
vo c7c l r ng ny( v ph n ng o>y ho7 > y ra ! c !h1( + + i b4ng ln !hnh ng n l a.
Nh nghin c u v Au7 !r1nh 9n mn S!5ph5n [l5!ch5r !hu c i h c ?oughborough( F ( '
cho r ng hi n ! ng ny 'h;ng c g1 l b ! !h ng. Khi 3 ! b o>y ho7( n gi i phng ra " !
n9ng l ng. 8 v1 Au c u 3 ! c v; 3 c7c l r ng( nn +i n !Hch !i p >6c c a 3 ! v i ! " !
o>y l c c ' l n( v Au7 !r1nh o>y ho7 > y ra c c nhanh( n m c c !h > y ra hi n "
! ng b c ch7y.
u ' -h(ng -h ch y t,)n ' t n c nh th no?
8i n9m !r l i y( m ! lo i !u !hu ]7nh b ^ c c7nh bay !rn m ! n c 0 >u ! hi n $ "
! i nhi u Au c gia !rn !h gi i. Khi ch y( !hn !u hon !on r i 'h i m ! n c v ch $
cn ch u 3 c c n c a 'h;ng 'hH. N c !h ch c m y !r9m hnh 'h7ch v ch y c
h n 2&& 'm m i gi .
? c no 0 nng con !u m y !r9m ! n ln 'h i m ! n cc Th c ra con !u ny 0 ! $ $
m y chi c Au ! gi r ! l n( 'h;ng 'hH n@n +o nh ng chi c Au ! ny 3inh ra !h5o ng
+ n h1nh !rn b n >ung Auanh 7y !u phun ra v phun >u ng + i m ! n c v i 7p l c % $
r ! l n. Th5o nguyn l_ 7p + ng v ph n !7c + ng( !hn !u nh n c m ! ph n l c !h5o
h ng ln !rn. Khi ph n l c ny ! c l n 3 c y !r ng l ng !hn !u ln !h1 ,
!hn !u c nng ln 'h i m ! n c. ?6c y gi a !hn !u v m ! n c 3 h1nh !hnh $ $ *
m ! l p m 'h;ng 'hH( +o v y m lo i !u ny c g i l !u m 'h;ng 'hH. Sau l i " "
+ ng 3 c y c a chn v ! c m !h5o h ng nghing vo !rong n c ho c chong chng , ! $
'h;ng 'hH y !huy n ch y ln phHa !r c. ,
T n '@m n9ng l ng nh ng a n9ng
Kh;ng 'hH n@n !rong m 'h;ng 'hH 'h;ng ng ng !an i( v1 !h ( +uy !r1 m 'h;ng 'hH " "
c n ph i !iu hao c;ng 3u ! r ! l n. H n n a( 'hi !u +i chuy n !rn m ! n c cn gy ra $
nh ng ! 3ng ! ng i l n ng !h i lm !ung !o@ r ! nhi u hoa 3ng. Nh ng ho !
ng ny u !iu hao 'h;ng H! n9ng l ng( v1 v y !u m 'h;ng 'hH !uy c !h nng cao "
! c ch y( nh ng i h i ph i c c;ng 3u ! l n.
Tuy v y( lo i !u ny c m ! u i m r ! l n l v a ch y !rn n c( v a ch y c !rn
c n. Khi ch y !rn m ! !( gi a !u v m ! ! cTng h1nh !hnh m ! l p m 'h;ng 'hH $ $ "
nng !u ln. Qo l p m ny +y ! i m y m@!( !u c !h ch y m ! c7ch b1nh yn !rn "
c7c con ng g gh ( b4n l y( !rn !h o nguyn( 3a m c( m l y ho c !rn m ! bi n $ $
ng b9ng m 'h;ng g p !r ng i g1. Ngoi m7y bay ln !h ng ra( y l lo i !u c !h i $ )
n c nhi u n i nh !.
u ph &;ng ho t ng nh th no?
F4a ;ng r@! bu ! '@o +i !h ng lm c7c 5o bi n( m ! bi n ph ng b c b b9ng ng $ !
'Hn( ng hng h i 7ch ! c. !u !huy n c !h ra vo c ng( ng i !a ph i +4ng n !
3 c n ng c a c7c con !u 'h ng l v 'h7 !h; ' chR !u ph7 b9ng. $ "
Nh m m ng nhi m v n ng nh c ny( !u ph7 b9ng ph i c c u !r6c c bi !R u " $ $ "
!u c lm !h5o h1nh v7!( ! o !hnh gc $&-*%& 3o v i m ! n c( gi6p n ]b^ ln m ! $ $
b9ng + +ng. Hai m ! bn c a u !u( u;i !u v b ng !u u c nh ng 'hoang n c . $
r ! l n c +4ng nh l !hi ! b ph7 b9ng.
Khi g p b9ng( u !u nng ln v b !rn m ! b9ng !h ng l4i v phHa 3au m ! o n( 3au $ $
m i m h ! c;ng 3u ! m7y lao vo n. Qo c;ng 3u ! ng c l n( ! c cao nn c6 va
ch m ny 3 ! o l c >ung 'Hch m nh lm ph7 v b9ng. ng !7c ny c l p l i nhi u * - $
l n cho n 'hi !hnh c;ng.
N p l p b9ng r ! +y( m ! l6c 'h;ng ph7 c ngay( nh ng m7y b m n c c c;ng 3u ! $
l n ! !rn !u 3 ho ! ng( b m y n c vo c7c 'hoang ch a u;i !u( +o !r ng $ *
!m c a !u chuy n v phHa 3au( u !u ! nhin ngc ln cao. ?6c ny cho !hn !u !i n
ln m ! ch6! cho u !u g7c ln ! ng b9ng +y( !i p !h7o h ! n c 'hoang ch a
n c u;i !u ra( ng !h i b m y n c vo 'hoang ch a u !u. Nh v y u
!u v n c !r ng l ng r ! l n nay l i !hm !r ng l ng c a m y !r9m ! n n c
'hoang ch a nn +4 l p b9ng r ! +y cTng b ph7 v . - nh v y !u ph7 b9ng 'h;ng -
ng ng !i n ln( m ng i !rn l p b9ng.
-7c !u ph7 b9ng c a m ! 3 n c chu Cu 'hi ph7 b9ng D c D9ng Q ng c l6c 0 !
g p nh ng ! ng b9ng v a +y v a 'in c v 0 > y ra 3 vi c 3auR Tu ph7 b9ng b ' ! $ " (
!rong nh ng ! ng b9ng l n. -h cn bi n ph7p l c i l c l i m i gi i !ho7i c n. " ! !
Fu n !u c !h l c c( hai 3 n !hu c ph n gi a c a !u ph i !hi ! ' c7c 'hoang !
n c. D m y r ! nhanh 'hoang ch a n c m ! bn 3 n( !u 3 nghing v m ! bn( *
h6! n c 3 n ny ra v b m y vo 'hoang ch a 3 n bn 'ia( !u 3 nghing v *
phHa ng c l i. - b m v h6! nh v y( !u ph7 b9ng 3 l c i l c l i v hai phHa ph i * ! !
!r7i( n m ! l6c no cho !u ch y h ! c;ng 3u !( !u 3 l4i 'h i m ! b9ng 'h;ng 'h * $
'h9n g1.
Tu ph7 b9ng c ' ! c u c bi ! v ng ch c. 8 b ng !h@p v !h ng +y h n c7c lo i $ " !
v !u 'h7c r ! nhi u. Thn !u !o r ng nh ng ph n !rn !hon l i ph4 h p v i vi c m "
ng cho i cho !u !huy n ! ng i r ng !rong l p b9ng. + +ng !i n( lui( !hay .
i ph ng h ng v + l7i( !hn !u c !hi ! ' ng n "! l gi a chi u +i v chi u . ! "
r ng c a c7c !u ni chung l vo 'ho ng ) - #e2( cn !u ph7 b9ng l :e2,. Qo m n n c
3u nn !u c !h ph7 nh ng ! ng b9ng ! ng i +y.
i sao tu ng ' cD th ! n Lu ngE n i !)n? !
Nh ng con !u b1nh !h ng ch c !h l ! !rn m ! bi n. Nh ng !u ng m v a c !h i $
!rn m ! n c l i v a c !h l n 3u >u ng bi n i ng m + i n c. o !hu ! g1 y $ $ /
v yc DH m ! n m !rong hai l p v c a n.
D ! ' v ! !h no !rong n c( ngoi vi c ph i ch u !7c + ng !h5o h ng !h ng ng " )
>u ng + i( cn ph i ch u l c nng ln c a n c. ? c nng chHnh l 3 c y. Khi 3 c ,
y l n h n !r ng l c( v ! !h 3 n i ln m ! n c( 'hi 3 c y nh h n !r ng l c( v ! , * $ ,
!h ch1m >u ng. Khi l c y b ng ho c chnh l ch r ! H! 3o v i !r ng l c( v ! !h 3 l , $ " *
l ng b ! ' v !rH no !rong n c. Nh v y( n u i u ch nh c chnh l ch gi a "
!r ng l c v 3 c y c a !u ng m( !a c !h i u 'hi n n ch1m >u ng hay n i ln + , .
+ng.
Nh ng !hn !u ng m l c nh 'o !hay i( nn 3 c y m n ch u !rong n c l 'h;ng ,
!hay i. 81 v y( mu n i u ch nh chnh l ch ny( ch c !h !hay i !r ng l ng b n "
!hn !u ng m.
]DH m !^ !rong hai l p v
Thn !u ng m c !hi ! ' g m hai l p v !rong v ngoi. Trong 'ho ng 'h;ng gi a
hai l p v ny chia !hnh m ! 3 'hoang n c. F i 'hoang n c u l p van + n n c ! %
vo v van > n c ra.
Tu ng m ang n i !rn m ! n c( mu n l n >u ng ch c n m van + n n c n c $ $ %
bi n nhanh chng !rn y vo c7c 'hoang( l6c !r ng l ng !u ng m 3 !9ng ln. 8 *
'hi !r ng l ng v ! Au7 3 c y !h1 !u 3 ch1m. , *
Tu ng m ang l n + i n c( 'hi mu n n i ln !h1 ch c n +4ng van + n n c vo r i $ %
3au +4ng 'h;ng 'hH n@n c 7p l c c c l n phun n c !rong c7c 'hoang ch a n c
Aua van > ch y ra ngoi( l6c !r ng l ng gi m( 3 c y c a !u ng m l n h n !r ng ,
l c nn !u n i ln 'h i m ! n c. $
N u !u ng m mu n ch y !rong 'ho ng n c gi a m ! bi n v 7y bi n !h1 c !h cho $
n c vo m ! ph n 'hoang ch a n c ho c > m ! ph n n c 'hoang ch a ra nh m $
i u !i ! !r ng l ng !u ng m( 'hi n cho !r ng l ng b ng ho c l n h n 3 c y m ! $ ,
ch6!( l6c !u ng m c !h i !rong 'hu v c n c n;ng 3u 'h7c nhau.
#M -h !as6, ho t ng nh th no?
8T 'hH la35r 'hi c b n ra( !uy 'h;ng c n nh 36ng ph7o !h ng nh ng l i ph7! ra !
ch4m !ia la35r n9ng l ng cao v i ! c *&&.&&& 'megiy. N9ng l ng ny ! p !rung r !
m nh( 'hi chi u vo v ! !h 'im lo i( !rong nh7y m ! 3 lm cho 'im lo i nng ch y( b c ! *
h i( !h m chH bi n !hnh ion.
T7c + ng g i l ]hi u ng lan ch y nhi !^. 8T 'hH la35r ph7 ho i m c !iu ch y u " "
nh vo hi u ng . -h4m !ia la35r gy !7c + ng lan ch y cng l n h n i v i c !h "
3 ng( !h m chH gy ! vong. -ho nn !ia la35r ! ng c m nh +anh l !ia ch ! chc. "
N u b n a 'Hnh h i ! ra !r c 7nh n ng l y !iu i m 37ng. Tiu i m ny c !h !
lm ch7y gi y. 8 y m 37ng c a !ia la35r cn cao g p vi !r9m !ri u( !h m chH vi ! "
l n 3o v i 7nh n ng F ! !r i. N9ng l ng c a n + nhin l r ! l n. Qo ( ng i !a 0 ! $
3 + ng vT 'hH !ia la35r b n m7y bay( !n l a c a i ph ng. Ngoi ra( 'hi b n vo ! !
m c !iu + ng 'im lo i( !ia la35r cn 3inh ra !7c + ng ph7 ho i ph . l + ng ion h1nh
!hnh + i nhi ! cao c a !ia la35r 'hi ph7! ra 'h i b m ! 'im lo i( l c ph n !7c + ng " $
3 gy ph ! i >ung 'Hch !rn b m ! 'im lo i( lm bi n + ng( ph7 hu nhanh chng v ! * $
!h . ng !h i + ng ion cn ph7! ra b c > I( lm cho c7c linh 'i n i n ! g n m c !iu " "
b v; hi u ho7. "
F ! i u c n ph i ni !hm l( ch4m !ia la35r cn lm cho ng i !a b m4 m ! ho c ! m ! $
!h i 'h;ng nh1n !h y g1. l v1 m ! ng i gi ng nh m ! !h u 'Hnh h i ! ( 'hi b ch4m !
la35r chi u vo Aua h i ! c a !hu !inh !h 3 h1nh !hnh !iu i m !rong vbng m c( lm *
cho n9ng l ng la35r cng ! p !rung h n. T ch c vbng m c c c m ng b h p !h n9ng
l ng l n c a !iu i m 7nh 37ng( 3 nhanh chng chuy n !hnh nhi ! n9ng lm ch7y * "
b ng vbng m c( + n n m4 m ! % !
i sao 'y &ay tng hnh cD th tng hnh?
F7y bay !ng h1nh l lo i m7y bay chi n u Aun 3 c !hi ! ' + a !rn ' !hu ! '
!ng h1nh. -h c i u( 3 ]Tng h1nh^ c a m7y bay !ng h1nh ch l c7ch ni vH von m
'h;ng c ngha l m ! !h ng 'h;ng !h nh1n !h y n( m ch l !ng h1nh i v i 3ng !
c a raa.
-h4m 3ng i n ! +o raa ph7! ra c m ! c i mR -h 'hi ch4m ph n > m n 3inh ra " $
m5n !h5o h ng chi u c a ch4m 3ong nn b 9ng!5n c a raa !hu c( ng !h i !rn
mn hunh Auang c a raa hi n ln m ! i m 37ng. F ! c ! !7n > c a raa !rn m7y bay " $ !
cng nh !h1 ! l !hu c h1nh nh c a n !rn raa cng nh . F ! c ! !7n > raa c a " $ !
m7y bay n@m bom !ng h1nh < - 22)/ +o F ch ! o ch ! &(&2 m$( ch l &(&2 n &(2X( '
+o v y n gi ng nh !ng h1nh !h c 3 ( c !h v ! Aua 'i m 3o7! c a m i ra a.
F7y bay !ng h1nh c !h !ng h1nh c l +o 7p + ng m ! lo ! c7c ' !hu ! !ng h1nh '
cao c p v hi n i nh !( !rong bao g m !ng h1nh ph n 'hung v v ngoi m7y bay( "
v ! li u 3 n ngoi lm !ng h1nh b m !( ngo i h1nh c ' ! c u !ng h1nh( ' !hu ! lm " $ '
gi m b c > h ng ngo i( ' !hu ! gi m !hanh( ' !hu ! nhi u i n ! . 8 ! li u ch ! o ' ' . " "
lm !ng h1nh v ngoi v 'hung m7y bay c nhi u lo i( !rong c +4ng nhi u nh ! l
nguyn li u ph c h p b ng v ! li u cacbon !r n nh a cy( nguyn li u ph c h p cacbua " " "
3ilic !9ng !hm nh a cy. Nh ng lo i v ! li u ph c h p ny c !Hnh ch ! c ng( !r ng "
l ng nh ( c !h h p !h c 3ng raa. F7y bay n@m bom !ng h1nh D h $ c a F ( '
l p v ngoi cn 3 + ng v ! li u 'i u ! ong lm l p v i v! nng cao h n 'h n9ng "
h p !h 3ng raa. !hu c hi u Au !ng h1nh cao nh !( !on b b m ! ngoi m7y " $
bay cn 3 n m ! l p 3 n !ng h1nh b ng b ! m n Ni'5n -oban ho c 'im lo i v 'im lo i $
0 o>y ho7. ? p 3 n ny c !h lm ! n hao 3ng raa chi u > ln lm n b h p !h ( c
!7c + ng lm !rong 3ngd -n c m ! ch ! li u mu i 'i m c !h nhanh chng chuy n "
3ng raa chi u ! i !hnh nhi ! n9ng m 'h;ng 3inh ra 3ng ph n > . "
Ngoi v n + ng c7c ch ! li u !ng h1nh( m7y bay !ng h1nh cn c m ! m u ch ! Auan "
!r ng lR K ! c u ngo i h1nh c bi ! c a n cTng c !h !ng h1nh. Th;ng !h ng( !hn $ "
m7y bay c h1nh !r !rn v !hn( c7nh( u;i ! o !hnh m ! ' ! c u lin !i p( u c !h
lm cho 3ng raa 3inh ra Auay !r l i raa v !hu 3ng ph n > c a 9ng!5n. -7c nh !hi !
' m7y bay !ng h1nh 0 ph7! hi n ra r ng n u bi n i h1nh !r !rn c a !hn m7y bay "
!hnh h1nh m ! c !( h1nh chp( chp nh n( ho c bi n ph n !i p n i gi a c7nh v !hn $ ! $
!hnh h1nh ng !rn( ! o !hnh h1nh m7y bay c !h4 c 3 ho h p gi a !hn v c7nh( b $
i ph n u;i c7nh( !hay i 3 + ng ph n u;i ch 8 l ch( !hn v c7nh 'h;ng b !rH gi7 "
!r5o n og !h1 u c !h ph7 v !7c + ng c a 3ng ph n h i +o raa 3inh ra( lm cho -
3ng ph n h i y u i( !h m chH h u nh 'h;ng c. F7y bay !ng h1nh [ - 22) / v D -
$ l 3 ! ng h p !hi ! ' c a nh ng c i m !rn. F7y bay n@m bon !ng h1nh D - $ c $
c7nh +i %$(:* m( !hn +i $2 m( lo i m7y bay l n nh !h m m ! c ! !7n > ch c $ !
&(&%m$( hi u Au !ng h1nh r ! cao. "
Qo !hi ! b !1m 'i m m7y bay ngoi raa cn c m7y !1m 'i m h ng ngo i( nn m7y bay
!ng h1nh ngoi nhi m v !ng h1nh v i raa cn ph i !ng h1nh v i m7y !h9m + h ng "
ngo i. Bh ng ph7p l b !rH mi ng nh n v !ho7! 'hH c a ng c m7y bay ph n nh "
c a m7y bay v ! i l !ho7! 'hH l i l p ! m7y !h i 'hH v !hi ! b h6! nhi ! !h i ! $ "
ngu n nhi ! mi ng ng c ( 'h;ng m7y !h9m + h ng ngo i !rn m ! ! + c " " $
b c > h ng ngo i c a m7y bay. -n v !i ng n +o m7y bay 3inh ra !rong Au7 !r1nh bay(
c !h gi i Auy ! !h;ng Aua !hi ! b h6! m ho c !hi ! ' m ! lo i ng c c m !hanh $
r ! nh .
i sao 'y &ay t, c th;ng ! i cD th !' c i u D?
F7y bay !r c !h9ng c n m ! l c bay !h ng c !r ng l c c a chHnh n !h1 m i c !h
bay vo b u !r i c. ? c bay c a m7y bay !r c !h9ng c 3inh ra b i c7nh Au ! Auay
!rn nc m7y bay. Khi m7y bay + ng l i( c7nh Au ! v n 'h;ng ng ng chuy n ng v 3inh %
ra l c bay ! ng ph n cn b ng v i !r ng l c m n nh n c. 81 !h ( m7y bay !r c
!h9ng 'h;ng !i n m cTng ch ng l4i( 'h;ng ln cao m cTng 'h;ng h >u ng( + ng l i )
m ! c7ch v ng vng gi a b u !r i.
Bh i ch9ng ch c m7y bay !r c !h9ng m i c !h h c7nh !h ng !c )
u i m l n nh ! c a m7y bay !r c !h9ng l 'h;ng c n ng b9ng c ! c7nh hay h 1
c7nh( ch c n !h;ng Aua chuy n ng !r c !i p c ! c7nh hay h c7nh( i u ny c7c m7y
bay 'h7c 'h;ng !h c c. Tuy nhin( !rong gia 1nh ;ng 6c c7c lo i m7y bay ph n
l c ny v n c m ! lo i m7y bay c !h !r c !i p c ! c7nh v h c7nh( l lo i m7y bay %
chi n u b ! ch c c7ch !h c c a loi +i u hu !rong vi c nhanh chng c ! c7nh v h ! "
c7nh.
ng c 'h i ng c a lo i m7y bay ny r ! c bi !( n c : l ph n l c( c v gi ng $ " 0
nh m ! chi c Au n li n 7o. D n l c a ng c ph n l c c b !rH hai bn !hn m7y
bay( c !h chuy n ng linh ho !. Khi m7y bay 3 p c ! c7nh( l ph n l c chuy n ng !
ng c h ng v i m ! !( phun 'hH ra v i ! c cao( gi ng nh b n c7i c ! c l c r ! $
m nh( gi6p m7y bay !ho7! vo 'h;ng !rungd Khi m7y bay ! i m ! cao nh ! nh( l
ph n l c c !h chuy n h ng v phHa 3au( ph n l c 3inh ra gi6p m7y bay bay cao v i ! c
l nd Khi m7y bay 3 p ph i h c7nh( phi c;ng c !h i u 'hi n l ph n l c h ng v !
m ! !( l6c ny m7y bay m ! i l c !i n ng !h i h c7nh( !r ng l c l i !i p ! c c $
+uy !r1 b i ph n l c vu;ng gc v i m ! !. $
-4ng v i 3 gi m >u ng c a !r ng l c( m7y bay ! ! h c7nh vu;ng gc >u ng m ! !. $
Trong Au7 !r1nh bay( ng i phi c;ng ch c n i u ch nh gc c a l 'hH ph n l c l c
!h i u ch nh c !r ng !h7i c a m7y bay.
F7y bay 'i u ]Qi u hu^ cTng c !h ch c n m ! o n r ! ng n l c ! c7nh c( r ! !
!hHch h p cho nh ng v4ng o h p v !rn hng 'h;ng m u h m( b1nh !h ng 'h;ng c n ( %
ng b9ng( ch c n m ! 'ho ng !r ng v i 'Hch !h c *% m > *% m l c !h c ! c7nh
ho c h c7nh( +o v y n c 3 + ng nhi u !rong Aun 3 . $
F7y bay 'i u ]Qi u hu^ ra i vo nh ng n9m )& c a !h ' II( v 3au 'h;ng ng ng
c c i !i n( ch ! o ra nhi u lo i m i. Hi n nay 0 c !rang b cho h m i h i "
Aun( l lo i m7y bay u !6 c 3 + ng nhi u !rong chi n u.
i sao 'y &ay t, c th;ng ng i' c t,)n -h(ng? #
L !; ch y !rn m ! ! mu n + ng !h1 + ng( mu n i !h1 i( r ! !i n l i( nh ng m7y bay $ "
bay !rn !r i !h1 'h;ng !h !u !i n nh ; !; c. Kh m h1nh +ung n i m ! chi c m7y "
bay ang bay m ! nhin + ng l i b ! ng !rn !r i. q! nh ! !h1 i v i nh ng chi c
m7y bay b1nh !h ng m ni( l i u 'h;ng !h .
-h6ng !a u bi ! r ng( b ! ' v ! !h no mu n r i 'h i m ! ! bay vo b u !r i $
u ph i !h ng c !7c + ng c a !r ng l c. Tr ng l c chHnh l l c h p + n c a Tr7i ! ! %
i v i c7c v ! !h >ung Auanh( h ng c a n lu;n h ng v phHa + i n ra 3 c '@o ! !
c c7c v ! ng l i !rn b m ! Tr7i !. N lm cho ch6ng !a l6c nh y ln cao cTng 3 ! $ *
Auay !r l i m ! ! m 'h;ng !h bay v6! ln cao. Qo v y( m7y bay mu n bay vo 'h;ng $
!rung !h1 ph i c m ! l c h ng ln ch ng l i !7c + ng c a !r ng l c( chHnh l l c bay
c ! o ra b i c7nh m7y bay. Tuy nhin( i u 'i n ! ng !7c v i 'h;ng 'hH c 3 v n "
ng m i c l c bay ln( 'h;ng c 3 v n ng !h1 'h;ng c l c c ! c7nh. Qo v y( m7y
bay ph i bay !h1 m i 3inh ra l c bay( n u + ng l i !h1 'h;ng c 3 v n ng ! ng !7c
gi a 'h;ng 'hH v c7nh m7y bay( l c bay 3 bi n m !. F7y bay m m ! i 3 +uy !r1 c a *
l c ny !h1 ch nh m ! hn 7 r i ! !rn 'h;ng >u ng.
Tuy nhin( c m ! lo i m7y bay l i c 'h n9ng + ng l i gi a 'h;ng !rung( chHnh l
m7y bay !r c !h9ng.
/hi'E n i -inh hong c ad 'y &ay ph n ! c )
Ngy &:e2&e2#G&( chi c m7y bay !ua bin ph n l c ch 'h7ch c a F 3au 'hi c ! c7nh ! '
Do3!on 'h;ng lu !h1 ! nhin * !rong 3 : ng c b h ng( phi c m ! !h9ng b ng( m
u >u ng m ! h n c g n 3n bay( G$ ng i ! n n. Tai n n !h m 'h c ny b ! u !
! m ! n chim 37o.
Th1 ra( ch6ng 0 va vo m7y bay v vi con !rong 3 0 l ! vo c a h6! c a * ng c
!ua bin. l 3 c nghim !r ng nh ! !rong l ch 3 m7y bay b r i +o loi chim gy ra.
Th5o !h ng ' c a F ( ! n9m G% cho n nay( !rung b1nh c !rn *%& v ]va ch m vo '
chim c !Hnh ph7 ho i^( 'hi n nhn vin !rn m7y bay b !h ng ho c m7y bay b h h ng. $
Kh;ng ph i ch ! i chim
81 3ao chim bay l i ]gy 'h + ^ cho m7y bay ph n l c nh v y. I5m ra 'h;ng ch nn .
!r7ch ring loi chim. Hi n nay c7c ng c +4ng !rn m7y bay ph n l c ch y u c hai "
lo iR F ! l ng c !ua bin ph n l c v m ! lo i l ng c !ua bin c7nh Au !. D ! ' l
lo i no cTng u ph i h6! m ! l ng l n 'h;ng 'hH >ung Auanh vo !h1 m i lm vi c "
c( +o v y( c a h6! 'h;ng 'hH vo c a c7c ng c ny ph i m r ! r ng( 'hi bay
gi ng nh m ! c7i mi ng h7 c c !o( !ham lam nu ! nh ng lu ng 'h;ng 'hH vo. N u n "
chim l i v a 6ng ! m bay g n ng c !h1 ch6ng 3 'h;ng lm ch c n a m c4ng *
v i 'h;ng 'hH b h6! vo ng c .
T c c a m7y bay ph n l c v n r ! l n. -7c loi chim !uy > ng !h ! r ! m m nh ng
'hi va ch m ! c cao 3 ! o ra l c ph7 ho i r ! gh gh m. H n n a( c u ' ! bn *
!rong c a ng c ph n l c r ! !inh vi( 'hi chim va p vo( +4 cho c7c chi !i ! c a ng
c 'h;ng b h h ng nghim !r ng nh ng Au7 !r1nh lm vi c c a ng c 3 b nh " *
h ng n ng( !h m chH bu c ph i ng ng lm vi c 'hi n 'hi c m ! ng l c bay( ' ! $ "
Au l c !h r i.
]Bh7 c a m vo^
S uy hi p c a chim v i m7y bay cn !h hi n 3 va p !r c !i p c a ch6ng v i v "
ngoi bay. Qo phi c ph n l c c ! c cao. S va p l r ! nguy hi m. 0 c 3
vi c ' Au c 3auR m ! m7y bay !im 'Hch ang bay v i ! c G&& 'megi ( va vo m ! con " $
chim ng !rn !r i( ' ! Au l con chim ng ] ! nh p^ b ! c + vo 'hoang m7y bay( !
lm cho nhn vin i bay h;n m( m y giy 3au m i ! nh l i. Tuy nhin( nh ng va ch m
nghim !r ng nh !h r ! H! > y ra.
S li u !h ng ' cho !h y vi c m7y bay ph n l c va ch m v h6! chim vo ng c > y " "
ra nhi u nh ! chu ( r i n chu F ( H! nh ! l chu Cu. H n n a c7c 3 'i n !rn ' "
u +i n ra cao + i #&& m@!( c bi ! + i G&& m@! l 'ho ng 'h;ng gy nguy . $ "
hi m nh !. i u c ngha l v n ch y u > y ra 'hi m7y bay c ! v h c7nh.
Hi n nay( ng i !a gi i Auy ! v n ny b ng hai ph ng ph7p. F ! m ! l u i chim " $
i( nh lm b4 nh1n chuy n ng( ho c !rong Au7 !r1nh m7y bay c ! c7nh hay h c7nh !h1 $
b n 36ng u i chim g n 3n bay. -n c !h +4ng lo i loa ph7! m c bi ! !r c ! $ "
'hi m7y bay c !( h c7nh ho c ! !rn 3n bay m ! 3 !iu b n chim 0 ch ! ch6ng 3 $ $
h0i m bay i.
8i c ny cn nh c nh c7c phi c;ng l7i vng Aua n i chim ! p !rung( nh l i + ng ' " ! '
!hu ! i n ! hi n i v ra+ar( ! nh ng ra+ar gi7m 37! ! m >a( nh c nh m7y bay ang " " $ !
!rn ng bay !r7nh >a n chim. Ngoi ra cn ph i c i !i n ' ! c u m7y bay v ng c
n u c va ch m v i chim !h1 !ai n n cTng 'h;ng > y ra( m i l gi i ph7p c9n b n
nh ! !rong !r ng h p ny.
i sao 'y &ay nhi u t ng cnh ! i t c s d ng?
G& h )& n9m !r c( nh ng chi c m7y bay ]nguyn !hu ^ c ! i $ h * ! ng c7nh( ! ch ng $
ln nhau( gi a c nhi u !r c 'hi n n r ! gi ng m ! gi7 37ch. -ng nhi u c7nh( l c -
nng cng l n( v y 6ng ra m7y bay ngy nay cn ph i nhi u c7nh h n. Nh ng !rn !h c
! ch6ng 0 g n nh ]!uy ! ch ng^. 81 3ao !h nh c "
T nh ng n9m *& !r i( m7y bay hai ! ng c7nh cn l i r ! H!( h u nh !h ng !r b u !r i l
nh ng chi c phi c m ! l p c7nh.
D i v1 c7nh m7y bay +4ng 3inh ra l c nng. Khi !rn !r i( m7y bay 'h;ng r i ! +o
nh m ! hn 7 l nh vo l c nng c a c7nh cn b ng !r ng l ng. Ni 3 m ! m7y
bay ngoi !r ng l ng c a b n !hn( n u !Hnh !hm !r ng l ng c a hnh 'h7ch( hng ho7(
nhin li u !h1 ! ng !r ng l ng l %& ! n. Nh v y 'hi bay !rn !r i( c7nh v u;i m7y bay "
ph i 3inh ra c m ! l c nng l %& ! n m i +uy !r1 c 3 cn b ng gi cho n 'h;ng
r i >u ng !.
-7nh m7y bay c !h 3inh l c nng hay 'h;ng l ph !hu c vo ! c bay v +i n !Hch "
m ! b ng c a c7nh. T c bay cng cao( +i n !Hch c7nh cng l n !h1 l c nng 3inh ra cTng $ "
cng l n. Hi n ! ng ny 'hi !h +i u b n c !h c m nh n !h yR hai c7i +i u c4ng n ng " $
nh nhau( c7i no c +i n !Hch l n h n v '@o ch y nhanh h n !h1 3 nng m1nh v bay cao " *
h n c7i cn l i.
Th i ' u( m7y bay +o 'h;ng c ng c ! !( v ! li u ch ! o cn !h; 3 nn ! c "
bay 'h;ng nhanh. Qo v y( mu n nng c m ! !r ng l ng nh ! nh !h1 ch cn c7ch l
lm r ng h ! c c !h +i n !Hch c7nh m7y bay c c l c nng c n !hi !. F ! ! ng - "
c7nh 'h;ng !h1 +4ng hai( ba l p. F7y bay * ! ng c7nh ra i l v1 !h . Nh ng ' ! c u
c a lo i m7y bay ny r ! ph c ! p( hi u Au cTng 'h;ng l n h n hai ! ng c7nh nn 3au "
ng i !a 'h;ng 3 + ng ch6ng n a( v1 v y h u h ! m7y bay !rong !h i ' u u l lo i
hai ! ng c7nh.
T9ng ! c !hay v1 !9ng c7nh
Qo ng c m7y bay ! ng b c c c i !i n v v ! li u ' ! c u +4ng !rong ngnh hng "
'h;ng ngy m ! c hon !hi n + n( nn c4ng v i vi c ! c bay !9ng ln r ! l n( " "
ng i !a 'h;ng c n ph i ! o m ! +i n !Hch c7nh l n m i 3inh l c nng( v1 !h h u h ! "
c7c m7y bay hi n i u ch cn m ! ! ng c7nh. "
Nh ng i u 'h;ng c ngha l lo i m7y bay hai c7nh ny 0 ]h ! ch ng^. Ngy nay
ng i !a v n 3 + ng ch6ng r ng r0i !rong n;ng nghi p. Nh ng chi c m7y bay +4ng % "
phun !hu c +i ! 3u b ( gi5o h !( !r ng r ng( !r c g( i h i ph i bay !h ! ch m( bay "
n nh. 81 !h +i n !Hch c7nh m7y bay ph i l n m i 3inh ra l c nng. F 7p ng "
c nh ng yu c u ( m7y bay hai ! ng c7nh l ] ng c vin^ 37ng gi7 nh !.
# sao t,)n 'y &ay c n ! p t Zn Lanh Zn ? "
ng0 ! ng giao !h;ng ! p n p( lu;n ! c ! fn >anh fn r ! n i b !. I5 c v & $
ng i i ng u ! gi7c !;n !r ng Auy ! c giao !h;ng ]fn + ng( fn >anh i^( nh !
v y m i c !h !r7nh c > y ra h n lo n v !ai n n giao !h;ng. i u c _ ngha l !rn
m7y bay cTng l p fn >anh fn ( l ! i 3aoc Tr i m !rong >anh( c4ng v i nh ng m !
!hanh a n( ch6ng !a c !h ph7! hi n ra chn !r i c fn ( >anh( !r ng ch m ch m " !
bay Aua. y l fn hng 'h;ng !rn m7y bay( !7c + ng c a n cTng ! ng ! l !r7nh
c7c !ai n n giao !h;ng !r;ng 'h;ng gian.
Tuy r ng b u !r i v; c4ng r ng l n( nh ng ! c bay c a m7y bay hi n i r ! nhanh( "
b i v y v n c nguy hi m > y ra m nhau. !r7nh !ai n n > y ra !rn 'h;ng !rung( %
ngoi nh ng !uy n hng 'h;ng nh ! nh c Auy nh cho m7y bay +n + ng !rn nh ng
!uy n bay nh '( phi c;ng cn ph i lin ! c ch6 _ Auan 37! !1nh h1nh !r c 3au( !r7i( ph i
!rn 'h;ng !rung. !i n cho phi c;ng Auan 37! >ung Auanh c m7y bay hay 'h;ng( lin ! c "
n m c Auan h c a m7y bay 'h7c ang i c4ng !uy n ng v i m1nh nh !h no( +o ! "
v y 'hi bay !rong m( ph i !h p 37ng ba fn hng 'h;ng hai bn !r7i ph i v m ! fn !
ph n u;i m7y bayR Auan 37! ! v !rH c a phi c;ng !h1 fn lu;n u c7nh !r7i( fn
>anh l p u c7nh ph i( fn !r ng l p u;i m7y bay( ba c7i fn c !h lin ! c chi u ! !
37ng( cTng c !h nh p nh7y.
Sau 'hi m7y bay bu i ! i b ! fn hang 'h;ng( !1nh h1nh Auan 37! c a phi c;ng !hu n l i
h n. N u phi c;ng nh1n !h y m ! m7y bay c4ng m ! cao v i m1nh( m ch nh1n !h y
hai fn >anh !h1 ch ng ! i ph ng ang i i +i n v i m1nh( c nguy c m vo "
nhau( c n c bi n ph7p !r7nh. N u ch nh1n !h y m ! fn !h1 ch ng ! l i ph ng "
ang bn !r7i ho c bn ph i m1nhd N u ng !h i nh1n !h y c ba fn !h1 ch ng ! i $
ph ng ang bay phHa !rn ho c phHa + i m1nhd Hai !1nh !h ny u 'h;ng nguy hi m. $
ng nhin( !rong !1nh h1nh ! c m7y bay hi n i r ! nhanh( ch + a vo fn ch + n " %
!h1 ch a hon !hi n. 8H + ( 'hi !h i !i ! > u c my( c 3 ng m4 !h1 lm !h noc "
Hi n nay 0 c m ! lo i !hi ! b c g i l ]Thi ! b ch !h !i p c n m7y bay^( c !h "
gi6p phi c;ng ph7! hi n m7y bay g n m1nh. Thi ! b ny c l p fn ch !h ( ng - " !
!h i ra a !rn m7y bay 'h;ng ng ng ph7! 3ng v; !uy n i n ra >ung Auanh( 'hi m7y bay "
'h7c bay g n( 3ng ra a b ph n > !r l i( lm cho fn ch !h 37ng ln. T c7c fn ch !h
'h7c nhau c !h ph n 7nh h ng bay v 'ho ng c7ch ! ng i c a chi c m7y bay ang
+ n bay g n n minh. T c !h a ra c7c bi n ph7p i ph ph4 h p. "
i sao t,)n 'y &ay ph i cD Th p 6nU?
F i 'hi c chi c m7y bay g p n n b r i( c7c nhn vin c u h u !in u c !1m !h y $
c7i ]h p 5n^ c a n. l v1 bn !rong h p 5n c l p nh ng !hi ! b o v ghi hi n i ! "
chuyn + ng.
-7c h p 5n !h;ng !h ng +4ng b9ng ! ghi l i !h i gian bay b1nh !h ng( c7c !ham 3
Auan !r ng( nh ng l i !rao i gi a c7c nhn vin ph c v !rn m7y bay( v c c7c lin l c
v i bn ngoi.
T7c + ng c;ng + ng c a h p 5n lR 'hi > y ra !ai n n m7y bay( ng i !a c !h + a vo
!h;ng !in v cao( ! c ( h ng bay c ghi l i !rong h p 5n phn !Hch v !1m
nguyn nhn > y ra !ai n n. Ng i !a c !h cn a nh ng !h;ng 3 !hu c ! h p 5n
vo m7y m; ph ng bay !7i hi n bi u +i n !ai n n( v phn !Hch nguyn nhn gy ra !ai " .
n n b ng h1nh nh.
Trong ho ! ng bay b1nh !h ng( !h;ng !in h p 5n cung c p c !h c +4ng lm c
3 'hoa h c c i !i n nh ng !Hnh n9ng c a m7y bay v Auy ! nh >5m m7y bay c c n
ph i 3 a ch a hay b o + ng hay 'h;ng. -
Th c ! ( h p 5n 'h;ng c mu 5n. + !1m !h y( ng i !a lm ch6ng b ng mu +a .
cam. - h p 5n l i cn l p m7y ph7! > c v; !uy n i n( lu;n lu;n ph7! !Hn hi u g i. ! " "
Th;ng !h ng h p 5n c l p !rn c7i c7nh !h ng ng u;i m7y bay( !r7nh b ! ! )
h h i.
-7c yu c u !rong !hH nghi m i v i h p 5n l c !h ch u ng c nhi ! " "
22.&&&&-( ch u c 7p l c !rn #E&& a!m;!ph5( ngm + i n c bi n *G gi m b9ng !
'h;ng b m( ch u n i 3 9n mn c a n c bi n( + u v +ung + ch ch ng l a. ,
D ! u ! n9m 2#EE( m ! 3 c;ng !y hng h i 0 b ! u l p h p 5n !rn !u !hu . ! ! !
i sao 'y &ay c n !)n v Lu ng th6o chi u giD?
Hnh 'h7ch ng i !rn m7y bay u bi ! r ng 'hi m7y bay chu n b c ! c7nh !h ng ch y ,
3ang ph i 3ang !r7i( 3au m i n m ! ng b9ng chHnh r ng l n( !hu n !h5o chi u gi
r i m i c ! c7nh bay ln 'h;ng !rung.
Th c ra( 'hi m7y bay h c7nh gi ng nh 'hi c ! c7nh cTng h c7nh !h5o chi u gi. i u
ny l ! i 3aoc
Th1 ra c hai nguyn nhn ch y u lm m7y bay ph i c ! v h c7nh !h5o chi u giR F !
l c !h r6! ng n 'ho ng c7ch ch y !rn ng b9ng !h1 m7y bay c ! c7nh v h c7nh( !
!h hai l ! ng i an !on.
Khi m7y bay c ! c7nh( ch 'hi l c nng +o c7nh m7y bay 3inh ra l n h n !r ng l ng c a
m7y bay !h1 m7y bay m i c !h r i 'h i m ! !. F 3 c nng l n hay nh l i c Auan $
h v i ! c +ng 'h;ng 'hH !h i Aua b m ! c7nh m7y bayR T c cng l n 3 c nng " $
cng l n. N u 'h;ng c gi( ! c c a +ng 'h;ng 'hH !h i Aua b m ! c7nh m7y bay $
b ng ! c c a m7y bay ch y !rn ng b9ngd N u !hu n !h5o chi u gi !h i ! i !h1 ! c
c a +ng 'h;ng 'hH !h i Aua b m ! c7nh m7y bay b ng ! c ch y !rn ng b9ng $
c a m7y bay c ng !hm ! c gi. Qo v y( !rong !1nh h1nh !hu n chi u gi( l c nng c a
m7y bay ! ng i l nd Trong i u 'i n ! c m7y bay b ng nhau( 'ho ng c7ch ch y "
!rn ng b9ng c a n c !h r6! ng n m ! H! 3o v i 'hi 'h;ng c gi. !
Khi h c7nh( ch6ng !a hy v ng ! c hi n c c a m7y bay nhanh chng gi m >u ng. H "
c7nh !hu n chi u gi !h1 c !h l i + ng 3 c c n c a gi gi m ! c m7y bay(
'ho ng c7ch m7y bay !r ! !rn ng b9ng c gi m i m ! ch6!.
F7y bay c ! c7nh v h c7nh !hu n chi u gi cn c !h nng cao !Hnh an !on. Qo ! c
'hi c ! c7nh v 'hi h c7nh c a m7y bay ! ng i ch m( !Hnh n nh u ! ng i
'@m( n u l6c ny g p ph i m ! !r n gi m nh !h i ngang !h1 c !h lm m7y bay b $
nghing ( gy ra !ai n n. F bay !h5o chi u gi v a 'h;ng + b nh h ng c a gi .
ngang( l i cn c !h lm m7y bay gi c 3 c nng nh ! nh( +o v y m7y bay c
! ng i an !on.
-hHnh +o nh ng l_ +o nu !rn( h ng c a ng b9ng 3n bay 'h;ng ph i c >y + ng
!u _( n c ch n c9n c vo h ng gi n i . Nh ng h ng gi c a m ! n i
!h ng !hay i !h5o b n m4a !rong n9m( +o v y h ng c a ng b9ng 3n bay c
ch n !h5o h ng c !h i gian gi !h i +i nh ! !rong n9m( h ng gi ny c g i l
h ng gi ch o.
Tr c y( ! c m7y bay ! ng i ch m( !Hnh n nh cTng 'h;ng ! !( cho nn vi c "
]ln >u ng !h5o chi u gi^ l m ! yu c u ! ng i cao. - 3n bay !rong m ! n9m
h ng gi bi n i ! ng i nhi u( nn ph i >y + ng nhi u ng b9ng c c7c h ng
'h7c nhau( ho c >y + ng nhi u ng b9ng b c > giao nhau( !i n !hHch ng v i $ "
h ng gi 'h7c nhau !rong m i m4a. Nh c i m c a c7ch lm ny l chi m Au7 nhi u
!( 'inh phH >y + ng 3n bay l n. F y n9m g n y( +o vi c nng cao !Hnh n9ng n nh "
v gia !9ng ! c c a m7y bay( nh h ng c a h ng gi i vi c m7y bay ln >u ng 0 "
'h;ng cn l n nh nh ng n9m !r c. Qo v y 3n bay hi n i !h ng ch c n >y + ng "
m ! ho c m y ng b9ng 3ong 3ong !h5o h ng gi ch o l . $
T i 3ao 'hi m7y bay c ! c7nh( h c7nh v !rong 'hi bay u ph i +4ng ra a i u 'hi nc
Sn bay !h ng c g i l ]- ng hng 'h;ng^( l m ! u m i giao !h;ng v; c4ng b n
r n( m i ngy u c r ! nhi u m7y bay c ! c7nh v h c7nh.
Tuy 3n bay r ! l n( nh ng +o ! c c a m7y bay r ! nhanh( !r7nh 3 va ch m gi a
c7c m7y bay( c7c 'hai !h7c vin 'h;ng l u ph i ' p !h i n m b ! c v !rH c a m7y bay ! !
!rong ph m vi vi ngh1n m@!( cTng nh ! c ( ph ng h ng c a m7y bay( 3au m i
ph7! ra ch !h chu n >7c v 3 c ! c7nh( h c7nh i v i ! ng m7y bay. Bh i hon !hnh ,
! ! c;ng !7c i u v a n ng n v a ! m nh v y !h1 i v i h ( ra a l !h 'h;ng !h $
!hi u. Sn bay c l p ! ra a( c7c 'hai !h7c vin c !h nh1n !h y rb !on b !1nh h1nh 3n ! $
bay !rong ph m vi vi !r9m ngh1n m@! Aua mn h1nh ra a. Nh ng lo i ra a ny c g i
l ]<aa Au n l_ giao !h;ng hng 'h;ng^ v ]<aa h c7nh chHnh >7c^. Fn hi n !h raa
c !h + b7o Au o h c7nh l_ ! ng nh ! cho ! ng m7y bay. Trong Au7 !r1nh m7y bay '
!i p !( raa lin ! c o c v !rH c a m7y bay v +4ng i n m ch o cho phi c;ng "
bay !h5o ng bay chHnh >7c nh ! cho n 'hi m7y bay c !i p ! an !on.
<a a 'h;ng ch i u 'hi n cho m7y bay 'hi c ! c7nh v !i p ! m cn ch o !rong c
Au7 !r1nh bay. Th;ng !h ng( m7y bay bay !h5o l !r1nh ! ! nh ! 0 nh. N u g p !r i ! i $
ho c my m4( ho c phi c;ng 'h;ng Au5n l !r1nh !h1 ph i +4ng ra a + n ng. Trn m7y $ $ %
bay c l p m ! !hi ! b ra a( 9ng !5n h ng v phHa m ! !( mn hi n !h 3 hi n ln ! $ * "
m ! ]D n raa^( hoa !iu nh1n !h y b n ny c !h bi ! v !rH c a m7y bay( m
b o ch c ch n m7y bay ang i 6ng h ng. ! !
Trong Au7 !r1nh bay( phi c;ng ph i ' p !h i n m c 'ho ng c7ch gi a m7y bay v m ! ! $
!( cho nn m7y bay c l p ! !hm m ! b ph n g i l ]<aa !h9m + cao^. Nh ! $
v y( 'hi bay !rn bi n( c !h bi ! c 'ho ng c7ch ! m7y bay n m ! bi n ( 'hi bay $
!rn ng b ng c !h bi ! c m7y bay c7ch m ! ! bao >a( 'hi bay !rn nh ng nh $
n6i cTng c !h bi ! 'ho ng c7ch gi a m7y bay v nh n6i( ' c cao c a nh n6i.
Trn m ! 3 m7y bay Aun 3 cn c ]<aa ch ng va ch m^( n c !h c nh b7o ' p !h i
phi c;ng !r7nh n6i cao hay nh ng 'i n !r6c cao 'hi m7y bay bay cao ! ng i
!h p.
# sao 'y &ay t c ! n ngy cngd Tc t cnhU?
-4ng v i vi c nng cao ! c c a c7c phi c ( con ng i ngy cng !hu ng n c7nh c a " !
ch6ng l i. H !i ! 'i m v ! li u ch9ngc " "
ng nhiun 'h;ng ph i v y. F7y bay nh vo c7nh m 3inh ra l c nng ln cao( c7nh
cng l n !h1 l c nng cng l n. Nh ng >@! !rn ph ng +i n l c c n !h1 c7nh +i ch ng " )
]l i l c^ g1( c7nh cng +i !h1 l c c n cng l n m !h;i. 81 !h ( m ! m7y bay c ! c
2.&&& 'megi !h1 !on b 3 i c7nh +i 'ho ng ** m@! v !hn +i 'ho ng $& m@!. Nh ng
m ! chi c 'h7c c ! c 2.)&& 'megi ( !hn 'ho ng $& m@!( !h1 3 i c7nh ch c n 'ho ng
2$ m@! l .
-7nh +i +nh cho bay ch m
Khi ! c bay ! ng i !h p( ! o ra l c nng( ng i !a lm c7nh m7y bay +i
!hm m ! ch6!( vH + c7nh !u l n r ! +i. Nh ng 3au 'hi ! c c nng cao( c bi ! $ "
l 'hi bay v i ! c v ! m !hanh( n u c7nh +i !h1 l c c n 3inh ra 3 c bi ! l n. 81 * $ "
v y 'hi bay ! c cao( ng i !a !1m c7ch lm cho c7nh m7y bay cng ng n cng ! !. !
8 n n y 3inh y( 'hi 0 lm ng n c7nh m7y bay r i( li u n c ! o ra l c nng ! "
'h;ngc
y c hai !1nh hu ngR 'hi m7y bay ang bay !rn !r i( ! c cng nhanh !h1 l c nng &
3inh ra cng l n( v1 !h c7nh ng n cTng 3inh ra l c nng +4ng. !
Nh ng 'hi m7y bay c ! c7nh ho c h c7nh( ! c ! ng i nh ( l c nng +o c7nh ng n $ !
! o ra 'h;ng 'h c ph c !r ng l ng m7y bay. Trong !r ng h p ny( m7y bay c n !
ph i ch y !rn m ! ! m ! 'ho ng c7ch r ! +i( ! i 'hi ! c ! c 'h7 cao m i c $
!h r i 'h i m ! !. ng bay +i cTng gi6p m7y bay v a ch y v a gi m ! c !rong $
Au7 !r1nh !i p !. l nguyn nhn ch y u c a vi c m7y bay cao ! c hi n i i h i " "
3n bay ph i c ng b9ng r ! +i.
Hi n nay( 0 c nhi u lo i m7y bay c ch ! o !h5o 'i u ]c7nh c p c7nh >of^. ?o i "
m7y bay ny 'hi bay v i ! c cao( c7nh c !h r6! ng n l i( cn 'hi c ! c7nh ho c h ! $
c7nh( c7nh 3 gi ng ra( nn c !h gi i Auy ! c mu !hu n !rn. * %
# sao 'y &ay -h(ng c n v y cnh nh chi'? .
F i >5m ra !h1 h1nh nh m7y bay ]!h;ng minh^ cn chim ]'@m ph7! !ri n^. Nh ng 3 !h c
hon !on ng c l i. F7y bay hi n i( b ! ' l lo i no( u ph i c y c7nh m7y "
bay v c7nh Au ! m i bay c( v i chim( ch6ng 0 !i n ho7 !hnh c;ng ]hai !rong m !^.
-7nh m7y bay +4ng 3inh ra l c n9ng( 'hi n m7y bay c !h !r5o ln cao( cn c7nh Au !
m7y bay c !7c + ng 3inh l c '@o hay l c y 'hi n m7y bay !i n v phHa !r c. N u ,
'h;ng c c7nh Au ! m ch c c7nh !h;i !h1 m7y bay 3 bi n !hnh !u l n. Tu l n ph i *
nh m ! l c 'h7c ln cao ch ! m1nh 'h;ng !h bay ln. T c !h !h y !rong 'hi
bay( c7nh m7y bay ch c !7c + ng nng( ch 'h;ng ! o ra l c lm cho m7y bay !i n -
ln c.
-7nh chim 'h;ng gi ng nh v y. -him 'h;ng c c7nh Au !( !rn m1nh ch6ng 'h;ng c
ng c pH! !;ng lm Auay c7nh Au ! '@o ch6ng v phHa !r c( l i cTng 'h;ng c ng
c ph n l c phun 'hH ! ra phHa 3au y ch6ng !i n ln. ng c c a chim chHnh l b n ,
!hn n( cn y n !i n v phHa !r c l nh vo ;i c7nh. 81 v y c7nh chim ng !h i ,
hon !hnh hai nhi m v R m ! l 3inh ra l c nng 'hi n !hn m1nh !r5o !rn cao( hai l "
3inh ra l c y 'hi n !hn m1nh ch6ng !i n v phHa !r c. ,
-7nh m7y bay c nh ch c !7c + ng 3inh ra l c nng. Nh ng c7nh v c m i c !h
ng !h i 3inh ra l c nng v l c y. -ho nn c7nh m7y bay b ! ng cn c7nh chim !h1 ,
ph i v y ln v y >u ng. % %
Th li u c !h lm c7nh m7y bay v ln v >u ng 'h;ngc l _ ! ng m ! >a > a "
loi ng i 0 mong mu n m ch a !h c hi n c. Nghin c u 'hH ng l c h c cho "
!h y( +4ng ph ng !h c bay v c7nh ! ng i !i ! 'i m l c. Nh ng +o nguyn l_ v "
h1nh + ng bn ngoi c a c7nh v 'h7 ph c ! p( nn loi ng i n nay v n ch a lm ch %
c c;ng ngh ny. "
i sao ph i ch t o 'y &ay cD cnh h ng v pha t, c?
Th;ng !h ng !h1 c7nh m7y bay u h ng v phHa 3au( nh ng ch ng l l i 'h;ng c lo i ) *
m7y bay no c7nh h ng v phHa !r cc Th7ng #e2##)( ! i m ! 3n bay ngo i ;
Fa!>c va( l n u !in lo i m7y bay chi n u m i c c7nh h ng v phHa !r c mang
!n S-*) 0 c ! c7nh. ;i c7nh '@o +i v phHa !r c c a n 0 5m l i cho ng i >5m
m ! c m gi7c m i.
Hi n nay( 'h;ng H! m7y bay c c7nh h ng v phHa 3au 0 ! c ! c r ! cao( !h m "
chH 0 v ! Aua ! c c a m !hanh. Nh ng lo i m7y bay ny cTng c m ! nh c i m
r ! l n l 'hi m7y bay ! n ! c cao( lu ng 'h;ng 'hH c !h chuy n ng !rn b
m ! m7y bay. Khi m ! ph n 'hH m5n !h5o m@p c7nh chuy n ng ! !rong ra ngoi( u $
m6! phHa ngoi c7nh m7y bay 3 >u ! hi n nh ng r i lo n 7ng 3 . Nh ng r i lo n ny * "
nh h ng r ! l n n l c nng c a c7nh ngoi m7y bay( nghim !r ng h n !h1 n c !h
nh h ng n hi u Au i u 'hi n c a !ay l7i( + n n !r ng h p m7y bay ang bay " %
c !h ! l9n !rn !rn 'h;ng( gy ra nguy hi m ! i 3 an !on c a m7y bay v ng i l7i.
N u 5m 3o 37nh( m7y bay c c7nh h ng v phHa !r c 'h;ng c nh c i m ny. Khi
lu ng 'hH chuy n ng m5n !h5o b m ! c a m7y bay( c7nh !r c 3 cho lu ng 'hH $ *
chuy n ng ! ngoi vo !rong( lm lu ng 'hi !rong c7nh c 3 phn ly. Qo lu ng 'hH i
! ngoi vo !rong c !h ! p !rung l i( c4ng i Aua b m ! c7nh m7y bay v 'h;ng nh $
h ng ch6! no n l c nng( l i cng 'h;ng !h nh h ng ! i 3 i u 'hi n ho ! ng
c a m7y bay( !r ng !h7i lm vi c c a !ay l7i. Nh v y( lo i m7y bay c c7nh h ng v "
phHa !r c c c !Hnh chuy n ng 'hH ! ! h n( ! c l c nng l n( l c c n l i nh . $
F ! i m ! ! n a l m7y bay chi n u c c7nh h ng v phHa !r c c !h ho ! ng
c !rn 'h;ng v i m ! gc l n lm cho m7y bay chi n u ! c ! c c n
!hi ! b ! c c7c m7y bay chi n u 'h7c( chi m u !h !rn b u !r i. !
T i 3ao !r c y ! ! c c7c lo i m7y bay u c c7nh h ng v phHa 3auc ?_ +o l v1
c ng c a nguyn li u ! o nn c7nh m7y bay !r c y 'h;ng ( n u m7y bay 3 + ng "
lo i c7nh h ng v phHa !r c 3 lm cho 'h n9ng ch ng bay ngo ! !rong l6c bay c a * $
ng c gi m 36! rb r !. Q i !7c + ng gia !9ng c a lu ng 'h;ng 'hH( c7nh ngoi c a m7y "
bay c !h >u ! hi n hi n ! ng cong ln !rn( c4ng v i 3 gia !9ng c a l c nng v gc " "
bay !h1 hi n ! ng ny !i p ! c !9ng ln. Nh v y( 3 !u n hon 'h;ng ! ! ny c !h "
lm g y gi a ph n c7nh v !hn m7y bay. Ni 3 ph i ng9n ch n hi n ! ng c7nh m7y % $ "
bay r n n ! !h1 ch cn c7ch gia !9ng +y c a c7nh !9ng c ng 'h n9ng ch ng
cong. Nh ng lm nh v y !h1 !r ng l c c a m7y bay 3 gia !9ng r ! nhi u. Th l c7c ' * '
3 nh ph i b Aua !hi ! ' c7nh m7y bay h ng v phHa !r c m ph bi n 7p + ng
h1nh !h c c7nh h ng v phHa 3au.
S ra i c a nh ng lo i v ! li u m i 0 lm cho m7y bay c c7nh h ng v phHa !r c "
h i 3inh. -4ng v i 3 gia !9ng !rong vi c ! ng h p c7c 3 i( c7c lo i v ! li u ny ngy cng " "
nh h n( m nh h n( c ng h n( 'h n9ng ch ng cong v o c bi ! m nh m . Qo v y( ( ( $ " *
ng i !a l i i 3u vo nghin c u m7y bay c c7nh h ng v phHa !r c. N9m 2#E: F '
0 nghin c u ch ! o ra m7y bay !h nghi m c c7nh h ng v phHa !r c ]I h $#/^ "
!on b ng c7c v ! li u ph c h p( cn m7y bay ]S h $)^( l lo i m7y bay c c7nh h ng v "
phHa !r c c !Hnh n9ng u vi !( ! o !i n ph7! !ri n r ng l n cho 'i u m7y bay m i c a "
!h ' II=.
Hy &ay u 'u n &ay cao ph i -h(ng?
-h6ng !a bi ! r ng( m7y bay !h ng u bay cng cao cng ! !. 81 v y( >@! v m ! Aun $
3 ( 'hi 'h;ng chi n( n u c !h bay cao h n m7y bay c a ch !h1 c !h nh1n ! !rn
>u ng( !hu n !i n ! n c;ng i ph ngd -n n u ni v m7y bay n@m bom v m7y bay "
!rinh 37! !h1 cng bay cao cng c l i !r7nh b m7y bay i ph ng ! n c;ng v ph7o
b n ln ! m ! !. Ni v m ! +n + ng( bay cao !rn 'h;ng( 3 c c n 'h;ng 'hH nh ( ! $ $
+ng 'h;ng 'hH ! ng i n nh( hnh 'h7ch ng i !rn m7y bay H! c m !h y >c. N u
bay !rn cao nguyn( gi ng nh !rn cao nguyn Thanh T ng c a Trung au c( !h;ng
!h ng cao !rn m ! n c bi n :%'m m i m b o an !on. $
Nh ng +o 3 ph7! !ri n ' !hu ! phng 'h;ng hi n i( hi n nay c m7y bay Aun + ng ' " "
l i ng c l i( n 'h;ng yu c u bay cao( m l i mong bay cng !h p cng ! !. Nh v y
ngh5 ra !h ! 'h l_ gi i( ! i 3ao l i c n bay !h pc
Th1 ra m7y bay Aun + ng bay cao r ! + b ra a c a ch ph7! hi n. Sng v; !uy n i n . " "
!rn 'h;ng +o ra a ph7! ra 'hi g p ph i m7y bay ch !h1 3 ph n > l i( hi n !h rb nh $ *
c a m7y bay ch !rn mn h1nh ra a. Nh ng 3ng i n ra a c m ! c i m l n ch c " $
!h !ruy n !h5o ng !h ng( 'h;ng !h Auay. N u m7y bay bay c r ! !h p( +o b )
m ! Tr7i ! l i lbm( !h1 ngoi 'ho ng c7ch nh ! nh m7y bay 3 n m ngoi ! m 'i m $ *
3o7! c a ra a( 3ng ra a 'h;ng !1m !h y m7y bay. Qo v y( ! ph7 vo 'hu v c phng
'h;ng c a i ph ng( m7y bay n@m bom v m7y bay !rinh 37! hi n i 7p + ng ph ng "
ph7p bay l l !rn m ! !( g i l ] ! 'Hch phng 'h;ng bay !h p^. Qo m7y bay bay !h p $
v i ! c cao g n 'hu v c c a ch( 'hi b ra a c a ch ph7! hi n !h1 0 nhanh chng "
bay n nh u ch6ng. Nh v y( ! l6c i ph ng ph7! hi n m7y bay ch n n@m "
bom ho c m7y bay chi n u c ! c7nh !h1 !h i gian chu n b c c ' ng n( !h m chH c l6c $ , !
'h;ng ' p !r !ay. -hHnh v1 m7y bay bay !h p ! ph7 vo phng !uy n c a i ph ng c
!Hnh b ! ng c c m nh( +o v y c h i m n b 7nh !r l r ! nh .
Day ! c cao l l !rn m ! ! 'h;ng ph i l chuy n + . 81 !rn m ! ! c +0y n6i( c $ " . $
c;ng !r1nh >y + ng cao !o( m ! 'hi 'h;ng c n !h n 3 b m m7y bay v ! n n. F7y , *
bay cao ! c hi n i c 'h n9ng ! ph7 phng 'h;ng bay !h p u c m ! h !h ng " "
!h5o +bi a h1nh( lin ! c +4ng m7y !Hnh !Hnh !o7n 'ho ng c7ch v i m ! !( ! ng $
i u 'hi n m7y bay bay cao ho c !h p !r7nh nguy hi m 'hi va ch m v i ch ng ng i $
v ! !rn m ! !. $
Ngoi m7y bay Aun 3 ra( c lo i m7y bay +n + ng cTng c n bay l l !rn m ! !. 8H $
+ m7y bay +4ng !rong n;ng nghi p phun !hu c !r 3u v !hu c +i ! c !h1 c n lo i " "
m7y bay 3iu !h p bay c7ch c7nh ng m y m@!. N u bay Au7 cao( !hu c b ! r i ! !rn
m7y bay 3 b gi cu n i bay lung !ung( bay !h p !h1 m i c hi u Au . Nh ng lo i m7y * "
bay ! c ch m( 'h;ng c n l p r7p h !h ng ! ng !h9m + a h1nh c gi7 !( ch ! " !
c n nhn vin i u 'hi n l c.
Hy &ay hng -h(ng ! g?
F7y bay hng 'h;ng l m ! lo i !hi ! b ang c nghin c u( !n g i y c a n l
m7y bay hng 'h;ng vT !r . N v a c !h bay !rn b u !r i( v a c !h bay vo vT !r (
l m ! lo i !hi ! b ' ! h p cao ' !hu ! hng 'h;ng v ' !hu ! hng 'h;ng vT !r .
N9m 2#E2( n c F 0 ch ! o !hnh c;ng m7y bay vT !r (!r !hnh m ! m c l ch 3 Auan
!r ng !rong l ch 3 ph7! !ri n ngnh hng 'h;ng vT !r . Nh ng m7y bay vT !r v n cn ! n %
! i nhi u nh c i m( ch y u l vi c b o + ng ph c ! p( phH ! n Au7 l n v !h ng " -
>uyn > y ra 3 c . Nh ng n u 5m 3o 37nh m7y bay hng 'h;ng v m7y bay vT !r !h1
m7y bay hng 'h;ng c nhi u u i m c a m7y bay h n. a h1nh h c7nh n gi n( b o
+ ng v 3 + ng + +ng( !hao !7c v phH +4ng !h p( c !h bay v h c7nh !rn nh ng - .
3n bay c l n !h;ng + ng( ngay n b ngoi c a n cTng r ! gi ng v i m7y bay ch -
'h7ch. Nhin li u c a n l 'hH Hi+ro( 'hi bay !rong b u 'hH Auy n(c !h l i + ng !ri ! " "
c 'hH ;>i !rong 'h;ng 'hH. Thm vo l n c !h 3 + ng i 3 + ng l i nhi u
l n( !h c 3 0 !h c hi n c hi u n9ng cao m phH +4ng l i !h p. " "
K !hu ! m u ch ! 'hi nghin c u m7y bay hng 'h;ng l !hi ! b ng l c. Thi ! b
ng l c c a n b ! bu c ph i c !h lm vi c !rong m ! ph m vi r ! r ng( chHnh l ! "
n c !h v n hnh m ! c7ch b1nh !h ng ! l6c m7! bay c ! c7nh ! ! c b ng & cho
n ph m vi ! c 3iu cao 'hi 0 bay vo !rong vT !r . i u ny yu c u c7c !hi ! b
ng l c c a n ph i c hai ch c n9ngR Th nh ! l ch c n9ng c a ng c !n l a +4ng
vo vi c y ngoi ! ng 'hH Auy nd Th hai l ch c n9ng ng c !h5o h1nh !h c h6! " ,
'hH( +4ng y !rong ! ng 'hH Auy n. Khi ng c !h5o 'i u h6! 'hH lm vi c( +4ng !7c , "
+ ng n@n !i n hnh n@n 'h;ng 'hH ho7 l ng( cung c p nhin li u o>i l ng. "
- !h + li u( m7y bay hng 'h;ng m ! 'hi c ch ! o !hnh c;ng( n 3 hon !on " *
!hay !h cho m7y bay vT !r ( m !h i gian bay gi a hai !hnh ph b ! ' no !rn Tr7i !
u 'h;ng Au7 hai !i ng ng h . N u i u !r !hnh hi n !h c 3 l m ! !hnh c;ng " *
l n lao c a nhn lo im
i sao t,ong -h(ng t,ung ! i cD hi n t ng & ' t t, ng ! c?
8 n v ! !rn Tr7i ! u ch u 3 c h6! c a Tr7i !( v c g i l !r ng l c. l n c a
!r ng l c gi m + n c4ng v i 3 !9ng ln c a cao. -7c !u vT !r !rong l6c bay >ung
Auanh Tr7i ! ho c !rn Au o gi c7c hnh !inh ( ch6ng !h ng c7ch >a Au ! v $ '
!inh c u 'h7c( ! nhin 3 vo !r ng !h7i m ! !r ng l c( y chHnh l hi n ! ng m ! * "
!r ng l c. ng nhin( m ! !r ng l c 'h;ng ph i l !uy n i 'o c !r ng l c( ch c "
i u l !r ng l c r ! H!( cho nn m ! !r ng l c cn !h ng c g i l !r ng l c y u.
Hi n ! ng m ! !r ng l c chHnh l m ! c !Hnh v; c4ng Auan !r ng c a m;i !r ng !rong " $
vT !r .
Trong !r ng !h7i m ! !r ng l c( c !h con ng i v c7c v ! !h 'h7c 3 c !h bay ln +4 *
ch c n ch u !7c ng c a m ! l c r ! nh . ? i + ng hi n ! ng ny( ng i !a c !h !i n "
hnh gia c;ng m ! 3 nguyn li u v nghin c u 'hoa h c m 'h lng c !h !h c hi n " "
c !rn m ! !( vH + nh 3 n >u ! 3ilHc n !inh !h !hu n cao( ch ! o h p 'im $
3iu + n v 'im lo i 3iu !hu n( v ch ! ! o c7c + c ph m 3inh v ! c bi ! v.vg % , $ "
F ! !r ng l c cTng mang l i nh ng i u 'i n !hu n l i cho vi c l p r7p ' ! c u hng " " !
'h;ng !o l n "nh !r m 'h;ng gian( !r m i n +4ng n9ng l ng F ! !r i !rong vT !r , " $
!rong vT !r .
ng nhin( m ! !r ng l ng cTng c nh ng !7c h i nh ! nh i v i con ng i( ch
y u l c7c nh +u hnh vT !r !h ng m c b nh v n ng vT !r . c !r ng i n h1nh ! " $
c a b nh ny l 3 c m ! nh ! nh !( ra m h;i l nh( au b ng bu n n;n( cn c l6c n c " ! $
b ! !i ! ra nhi u h n b1nh !h ng( ph n b ng phHa !rn 'h ch u( !hfm ng ( au u( m !
c m gi7c ngon mi ng( c o gi7c b ng b nh. D m ! !r ng l c !rong !h i gian +i cn c "
!h + n n b nh lo0ng > ng v b p !h ! !5o l i. phng !r v gi m !hi u b nh v n % " ! "
ng vT !r ( u !in ph i y m nh vi c luy n ! p c a c7c phi c;ng !rn m ! !( !9ng , " " $
c ng !h ch !d Ngoi ra ph i coi !r ng vi c luy n ! p !h + c !rong vT !r ( 'hi ch6ng !a " "
c >5m c7c c nh Auay !h c ! v ho ! ng !rong 'h;ng !rung( !h ng !h ng c
!h !h y( c7c nh phi hnh vT !r ang luy n ! p c !h !rn m7y v n ng. "
hi th t,ong -ho ng -h(ng phn ,3 nh th no?
N u > y ra 3 c ch ! ng i( !r c !in >7c c a nh +u hnh 3 b ng b9ng v1 c !h *
con ng i v n ch y u l n c. Nh ng c7i >7c 3 'h;ng ! n ! i m0i m + n b c h i *
v cu i c4ng bi n m !g
Tr c h !( b n c n bi ! r ng m c +4 !rong 'ho ng 'h;ng vT !r ( c7c nh +u hnh v n $ %
nh1n !h y 7nh 37ng F ! !r i( nh ng nhi ! ngoi !h p h n 3o v i b m ! Tr7i ! $ " $
c a ch6ng !a nhi u l n. l v1 hnh !inh c a ch6ng !a c c7c l p 'hH Auy n bao b c
v gi m !h;ng Aua hi n ! ng nh 'Hnh( nh ng ngoi vT !r !h1 'h;ng. "
Qo v y( n u > y ra 3 c ch ! ng i( !r c !in >7c c a nh +u hnh 3 b ng b9ng v1 *
c !h con ng i v n ch y u l n c. Nh ng c7i >7c 3 'h;ng ! n ! i m0i m + n *
b c h i v cu i c4ng bi n m !. y l hi n ! ng b9ng 7 b c h i m 'h;ng c n !r i Aua "
giai o n ho7 l ng.
-n 'h n9ng phn r0 c a >7c ch ! 'h;ng ! n ! i( nh ng 'h;ng ph i l +o !rong 'h;ng
gian bao la 'h;ng c vi 'hu n 3 ng m l +o 'h;ng c o>y( m ! ch ! 'hH c n !hi ! phn ,
hu >7c h u c . au7 !r1nh bi n m ! m ! >7c ch ! !rong vT !r +i n ra !rong bao lu !h1 cho .
n nay ch a nh 'hoa h c no >7c nh c. 8 l_ !huy !( i u cn ph !hu c vo
ng i c m c Au n 7o +u hnh hay 'h;ng. $
F ! 3 chuyn gia cho r ng( ch ng c n i n 'hi c7i >7c ! b c h i( n 3 b c7c !hin ) *
!h ch hay b i vT !r >@ n7! v n !hnh !ro b i v1 !rong 'h;ng gian bao la c v; vn !hin
!h ch bay 'h;ng !h5o m ! Au o no v i v n ! c c c nhanh. '
7h n du hnh vM t, u ti)n t,)n th gi i ! ai?
Nh n +u hnh vT !r u !in !rn !h gi i l 8al5n!ina Tr5r53'ova c a ?in I; !r c
y. Ngy 2Ge&Ge2#G*( b m ! m1nh 0 l7i !u vT !r ]Bh ng ;ng G^ bay vo vT !r ( c4ng
v i !u vT !r ]Bh ng ;ng %^ c phng i $ ngy !r c ( hon !hnh chuy n bay
!h5o i. Trong * ngy * m !rong 'h;ng !rung( chi c !u vT !r +o b i u 'hi n 0 bay
Auanh Tr7i ! :E vng( l !r1nh bay vo 'ho ng $ !ri u 'm. Hai chi c !u vT !r 0 b1nh "
an !r v m ! ! vo ngy 2# !h7ng G. $
Tr5r53'ova 0 +Tng c m l7i !u vT !r bay vo vT !r ( hon !hnh >u ! 3 c ' ho ch 'h o !
37! ' !hu ! 'hoa h c v y h c v ! ch !( b ng nh ng 'inh nghi m c a b n !hn( b 0 ' "
ch ng minh r ng ph n cTng c !h lm vi c v 3 ng b1nh !h ng !rong 'h;ng !rung( "
m ra !rang 3 c a ph n bay vo vT !r .
Tr5r53'ova 3inh n9m 2#*)( ! nh 0 r ! yu !hHch b u !r i >anh. Sau 'hi ! ! nghi p !rung "
h c v !ham gia c;ng !7c( m ! m ! b v a !ham gia h c !r ng hm !h ' !hu !( m ! $ '
m ! !ham gia ho ! ng nh y +4 c a cu l c b hng 'h;ng. T 3au 'hi Nagarin l n u $
!in bay ln vT !r ( b v nh ng ng i b n n cu l c b 0 c4ng vi ! !h cho ngnh
hng 'h;ng( 'u g i !uy n ch n ph n !ham gia bay vo vT !r . N9m 2#G$( !r i Aua 3
!uy n ch n ng ! nghfo( cu i c4ng b 0 c ch n vo i ngT c a c7c nh +u hnh vT $
!r .
bi u + ng 3 c ng hi n c a b cho 3 nghi p hng 'h;ng vT !r ( b 0 c nh n "
hun ch ng ? nin( hun ch ng gi i !h ng Iioncop>'i( huy ch ng vng ]8T !r ^ +o
H i lin hi p hng 'h;ng Au c ! !rao ! ng( H i lin hi p ph n Au c ! 0 b u b lm " $ "
Bh ch ! ch. F ! +0y n6i h1nh !rn !rn F ! !r9ng " $E v b c( 2:% 'inh ;ng, $ !
cTng c mang !n b.
Th7ng E n9m 2#G*( Tr5r53'ova 0 ' ! h;n c4ng v i m ! nh +u hnh vT !r 'h7c l
Ni'olai5v v 0 !r !hnh gia 1nh +u hnh vT !r u !in !rn !h gi i. N9m 2#EG( v
H ng nga ng i ny 0 n !h9m Au h ng c a H ng nga !rong !ruy n !huy !( !
n c Trung au c 0 >;n >ao.
i sao & du hnh -h(ng pht n t,ong vM t, ? !
au n 7o c a c7c nh +u hnh c lm b ng nhi u l p 3 i 3iu b n v c7c v ! li u 'h7c "
c ng 'h;ng b b c r7ch !rong 'ho ng 'h;ng vT !r .
-7c v ! li u ! o nn # ho c 2& l p b o v ny g m v i ch ! l ng cao( ' ! h p gi a " $ "
T5jlon v i '5vlar ch ng !r y > c( m ! l p mng Fylar !r7ng nh;m c !9ng c ng !hm
v i b Qarcon( v i nylon !r7ng N5opr5n5( v i Qarcon( v i nylon !r7ng polyur5!han5( mng
ch1m polyur5!han5( nylon + n !r g m nhi u l p 3 i 'im lo i( v i ! ng h p 8inyl %
5!hyl5n5 ! o ng + n cho ch ! lm ngu i n c v l p l! b ng l a nylon gi6p cho c !h %
+ ch u h n. .
Tuy v y l c '@o c a chn 'h;ng 'h;ng ph i l m i 5 +oa chHnh i v i c7c l p v i ny.
F i nguy hi m !r c !i p h n l vi c m ! 7p 3u ! 'hH Auy n bn !rong +o m ! l nh gy "
ra b i m ! !hin !h ch c c nh ( v +o !i p >6c v i nhi ! Au7 cao ho c Au7 !h p( !u " $
!hu c vo v !rH c a c7c phi hnh gia phHa no c a Tr7i !( g n hay >a F ! !r i. $
-hi c ba l; 5o 3au l ng c7c phi hnh gia chHnh l m ! chi c m7y +uy !r1 7p 3u ! 'h;ng 'hH
!h v 'i m 3o7! nhi ! . "
/c nh du hnh vM t, t t,)n -h(ng t,ung s th y ,i t nh th no? -
Khi !rn 'h;ng !rung( i u !h6 v nh ! c a c7c nh +u hnh vT !r l c ng m nh1n !
!on b b u !r i. H ng m c7c v1 3ao v 'h;ng bao gi nh1n !h y c7c ng;i 3ao nh p nh7y( !
l v1 h c !h nh1n !h y c7c v1 3ao m ! c7ch rb n@! +o 'h;ng b b u 'hi Auy n ch5 m !.
H !h ng ng m F ! !r i m c v l n( nh ng h !hHch ng m nh1n nh ! chHnh l c nh l6c ! $ $ !
F ! !r i l n( 3au 'hi F ! !r i l n c !h nh1n !h y c7c 7nh 37ng !r ng( nh1n !h y v !rH $ $ $ $ !
chHnh >7c n i F ! !r i l n. Nh1n ng m c7c F ! !r9ng cTng r ! !h6 v ( ban ngy nh1n !h y $ $ ! $
F ! !r9ng hi n ra mu >anh nh !( !r;ng r ! p( p h n r ! nhi u 3o v i 'hi c nh1n $ " ( (
! m ! !. $
8 c7c nh +u hnh vT !r v n !hHch ng m nh ! chHnh l Tr7i ! h c7i n;i c a loi % !
ng i( c nh ng ng i !hn ngy m !r;ng ngng h . F c +4 m i ng i u c $
m ! c7ch miu ! 'h7c nhau( nh ng ph7! hi n v _ 'i n c a ring m1nh( nh ng m i ng i "
u ph i !h ! ln ! 7y lng ]Tr7i ! >inh p v; c4ng^. T !rn 'h;ng( ban ngy i b (
ph n Au ! c mu >anh nh !( vnh mu >anh m +uy nh ! chHnh l 'hu v c cao
nguyn Thanh T ng c a Trung au cd F ! vi ng n n6i cao v h ao 'h;ng nh ng !r;ng
r ! rb m cn hi n ra mu >anh ; liu( !r;ng gi ng nh mu c a m ng 3un-jua-ricd Sa "
m c Sahara hi n ln m ! mu nu c bi !d nh ng n i nhi ! !h p v 'h;ng b my " $ " "
ch5 'hu !( vH + nh ng n i cao nh +0y n6i Himalaya( c !h nh1n !h y r ! rb h1nh +7ng
c a n( !h m chH cn c !h nh1n !h y c7c ao h ( +ng 3u i( ng i( ng b ng( cy c i(
cn c !h nh1n !h y c c nh ng ln 'hi !r ng c a nh ng c9n nh v ng 'hi b c !
ln.
Nh +u hnh vT !r ng i F !rn ch ng ng bay ! i m;i !r ng 0 nh1n !h y 8 n l_ ' $
!r ng !hnh c a Trung au cd F ! nh +u hnh vT !r 'hi bay Aua F 0 nh1n !h y m ! '
con ng c a bang T5>a3d Trn b u !r i n ( h nh1n !h y >5 l a ch y nh bayd Day #
!rn b u !r i Fi n i n( h cn c !h phn bi ! c mu 3 c i l p !rn F ! !r i( vH " " ! $
+ nh nh n6i Himalaya 3 ng 3 ng v i mu >anh m( c lm n i b ! ln b i !uy !
!r ng >o7( 5m l i cho ng i >5m m ! c m gi7c mnh m;ng hoang v ng. Sa m c l n ! !
=ran cng 'hi n ng i >5m b !hu h6!( n !r;ng gi ng nh 3ao F c( gi a l i >u ! hi n "
vng >o7y v i c7c mu ( mu nu v mu !r ng( y chHnh l nh ng + u v ! cn l u l i !
3au 'hi h mu i b b c h i 3au nhi u n9m !h7ng. Ng i !a cn nh1n !h y Au n o HaUaii
ph7! 37ng nh vin b o ng c mu >anh.
Nh1n c7c !ia ch p Tr7i ! ! !rn 'h;ng !rung m i !h ! !h6 v v lm ng i !a ph n
ch n - nh ng !r n 3 m ch p l p l7nh( !r;ng nh hoa !r6c 7 b ng n ( 'hi ch p ph7! ra lin
! c c !h nh1n !h y c m ! bi n l a. N u nh nh1n ch p vo ban m( c l6c cn c !h
nh1n !h y ch p %( G n i !rong nh ng ! ng my 'h7c nhau( lm cho !on b ! ng my
c chi u 37ng( c nh 3 c p n 3ay lng ng i( !h ! 3 'h;ng !h c c7ch no miu ! (
! cho h ! c.
Nh1n ng m Tr7i ! ! !rn vT !r c !h ni l p 'h;ng 3ao ! >i !. ! (
u ! ngu n oLy c a cc nh du hnh?
i v i m ng 3 ng c a con ng i( 3o v i n c v !h c ph n( o>y cn Auan !r ng h n r ! ,
nhi u. Trn Tr7i !( b u 'hH Auy n + ng nh l ngu n cung c p o>y v; ! n. Nh ng
!rong vT !r chn 'h;ng hon !on v ng m ! o>y( c7c nh +u hnh !h b ng g1c ! $
N u nh +u hnh vT !r b r i vo 'ho ng 'h;ng 'h;ng c o>y 3 > y ra !1nh !r ng !hi u *
o>y c p !Hnh. Trong vng vi ph6!( 3inh m ng c a nh +u hnh 3 g p nguy hi m( v1 v y * $
'hi bay !rong vT !r ( cung c p o>y l v n u !in hng u.
- nhi u gi i ph7p cho v n ny.
2. Ho7 l ng o>y !rong c7c b1nh ch u 7p 3u ! caoR -7c nh l5o n6i( !h l n v c7c phi c;ng $
l7i m7y bay u +4ng c7c b1nh o>y 'i u . Tuy nhin( ph ng ph7p ny 'h7 h n ch
ch c7c b1nh ch a Au7 n ng m l ng o>y !hu c l i r ! H!. $
$. Q4ng c7c p5o>y! c a 'im lo i 'i m v 'i m !h l u gi v gi i phng o>yR Khi !
'im lo i 'i m !rong i u 'i n + o>y( ! 'im lo i 'i m !h !rong o>y i u 'i n 7p " "
3u ! cao c !h ! o c c7c p5o>y!. Khi mang c7c p5o>y! vo 'ho ng 'h;ng vT !r ( cho
!7c + ng v i n c ho c 'hH cacbonic( !a 3 !hu c o>y. 81 p5o>y! + ng r n c !h $ * !
!Hch nh nn + mang !h5o. Kh7c v i o>y l ng( y 'h;ng c n c7c + ng c ch a c . $
bi !. "
Q4ng ph ng ph7p ny cn c u i m r ! l n l p5o>y! c !h !7c + ng v i 'hH cacbonic
+o c7c nh +u hnh !h i ra ! o o>y. Trn !h c ! 'hH cacbonic +o c7c nh +u hnh !h i
ra l m ! ch ! c h i nn c n !1m c7ch lo i b . Trong Au7 !r1nh v a nu( ng i !a 0 l i
+ ng 'hH ph !h i ch ! o o>y.
*. Q4ng n c o>y gi "c;ng !h c phn ! H$Z$, lm ngu n 3inh o>yR Tuy n c o>y gi l
ch ! l ng nh ng 'h;ng c n ph i +4ng c7c !hi ! b ch u 7p l c cao ch a ng. -h c n
+4ng b c lm ch ! >6c !7c l c !h phn gi i n !hnh o>y( n c v nhi ! n9ng. Da lo i "
3 n ph m ny u r ! c n cho nh +u hnhR o>y !h ( n c u ng v nhi ! n9ng l , "
n9ng l ng ! ! nhin r ! c n cho !u vT !r .
:. i n phn n c 3 n >u ! 'hH o>y v hy+roR KhH hy+ro 3inh ra c !h cho !7c + ng "
v i 'hH cacbonic +o c7c nh +u hnh !h i ra ! o ra 'hH m5!an "-H:, l m ! ch ! ch7y
+4ng 3inh n9ng l ng.
%. Q4ng ! o lam Auang h pR T o lam l m ! lo i !h c v ! bi n. Khi Auang h p( n c
!h 3 + ng 'hH cacbonic +o c7c nh +u hnh !h i ra v n c ! o ra ng glucoOa v
o>y. -h c n ! o i u 'i n cho ! o lam 3inh 3 ng l c !h ! o c ngu n o>y lin ! c. "
y c !h l m ! bi n ph7p r ! 'inh ! . "
2 n pht hi n ! n c a thi)n v;n h c t,ong nh ng n;' K0 c a th - VV ! g?
Nh ng n9m G& c a !h ' II( c4ng v i 3 nng cao !Hnh n9ng c a 'Hnh vi n v ng v; .
!uy n lo i l n( !rong m;n 'hoa h c h p + n con ng i nh ! l m;n !hin !h v ! l_ h c( %
!i p n l nh ng ph7! hi n mang !Hnh !r ng i( chHnh l c7c lo i !inh !h ( m ch 3un "
!inh( b c > ng 3au vT !r v phn ! h u c gi a c7c ng;i 3ao.
N9m 2#G& 0 ph7! hi n ra lo i !inh !h u !in( c !r ng l n nh ! c a n l 3 !hay i " $
mu c a v ch Auang ph r ! l n( i u ny cho bi ! r ng n c7ch Tr7i ! c a ch6ng !a
r ! >a( c !rn m y !r9m !ri u n9m ho c hng ngn n9m 7nh 37ng. F ! 'h7c( 37ng c a " $ $
lo i !hin !h m nh h n g p 2&& n 2&&& l n 3o v i !on b h Ngn H "!rong h Ngn " "
H c c 'ho ng 2&&.&&&.&&&.&&& hnh !inh,( 37ng c a b c > i n m nh h n "
2&&.&&& l nm Nh ng( !h !Hch c a lo i !inh !h l i r ! nh ( ch b ng m ! ph n m y !ri u "
! c a h Ngn hm Nguyn nhn no lm cho lo i !inh !h !rong !h !Hch nh nh v y c "
!h !Hch ! c nhi u n9ng l ng nh v yc - ph i ! n ! i m ! ngu n n9ng l ng m i
m ch6ng !a ngy nay v n ch a hi u rbc Th5o 3 !Hch lu c a ! li u Auan 37! c c % ' "
c ! nhi u n9m nay 0 ph7! hi n ra !rn G$&& lo i !inh !h . -on ng i !uy c m ! ch6! "
hi u bi ! v ch6ng( nh ng b n ch ! c a n v n l m ! bi !o7n ch a c l i gi i v i %
ch6ng !am
N9m 2#G)( hai nh !hin v9n h c n c /nh 0 Auan 37! c m ! ngu n b c > i n ' "
l !rn b u !r i( ch6ng ph7! ra !h5o c4ng chu ' >7c nh m ! c7ch l p i l p l i m ! i n $ $ "
>ung b c > iun( m c chHnh >7c c a m ch >ung v ! Aua c ng h b1nh !h ng.
?6c u( c7c nh !hin v9n h c cn hoi nghi ch6ng l m ! b c i n b7o 'h;ng +y c a "
c7c 3inh v ! cao c p !rong vT !r ph7! v h ng ch6ng !am Sau !i p ! c ph7! hi n ra "
m ! lo ! !hin !h nh v y( !h;ng Aua nghin c u( c7c nh !hin v9n h c nh n !h c c
r ng y l m ! lo i !hin !h m i - m ! 3ao n !ron chuy n ng v i ! c cao( c
g i l 3ao m ch >ung. Ngy nay( 0 c h n %%& 3ao m ch >ung c ph7! hi n. -h ! "
l ng c a 3ao m ch >ung 3o v i F ! !r i l ! ng ng nhau( !h !Hch !h1 l i r ! nh ( $
!h;ng !h ng ng 'Hnh ch c 'ho ng ! 2& n $& 'm( +o m ! r ! l n( v ! ch ! 3ao
m ch >ung c a 2 cm* ch c 2&& !ri u ! n( b ng 2&&& ! l n m ! v ! ch ! h ! nhn "
c a F ! !r im Nhi ! b m ! c a 3ao m ch >ung 'ho ng !rn 2& !ri u -( m ! $ " $ "
h ! nhn cao h n G ! -( + i 7p 3u ! cao nhi ! cao( v ! ch ! ng !r ng !h7i ' "
l - !r ng !h7i n !ron( ! c !on b i n ! b ngoi c a nguyn ! b h6! vo h ! nhn "
nguyn ! m !rung ho7 v i i n !Hch + ng !rong h ! nhn( ' ! Au ( h ! nhn nguyn ! "
!rung !Hnh 'h;ng mang i n !Hch h ! nhn v h ! nhn 3 p > p m ! c7ch ch ! ch c4ng " ! $ *
nhau lm cho !h !Hch nh l i nhi u l n. Ngy nay c 'h;ng H! ng i cho r ng 3ao m ch
>ung l m ! ng;i 3ao lu i( b i v1 nhin li u c a h ! nhn 0 !iu hao h !( + n n " %
' ! Au !ai bi n m b mai m !. Ng i ph7! hi n ra 3ao >ung m ch cTng +o m nh n "
c gi i !h ng Nob5l v v ! l_ n9m 2#):.
N9m 2#G%( hai nh v ! l_ h c ng i F 'hi i !1m ngu n m !hanh lm nhi u h !h ng ' . "
!h;ng !in c a v !inh( b ng ph7! hi n ra !rn c7c h ng c a b u !r i u c nh ng 3ng " "
b c > nh y u !( ch6ng ! ng ng v i b c > v ! 5n nhi ! !uy ! i l *K. ?o i " "
b c > ny n ! !rong v4ng 3u !h m c a vT !r ( !rn c7c h ng h u nh hon !on )
gi ng nhau( c !h !h y r ng vT !r 'h;ng ph i l ]chn 'h;ng^. Hi n ! ng ny !rong "
!hin v9n h c c g i l b c > b i c nh vT !r . N 0 nu ra m ! ch ng c Auan 37! ! !
nh ! cho lH lu n ny Auan 37! vT !r . N9m bi b7o a !in v 3 ph7! hi n ny ch c "
v n v n G&& ch ( nh ng 0 lm ch n ng !on b gi i v ! lH h c !hin !h v gi i v ! lH 0 (
h c l_ lu n. Hai nh ph7! hi n cTng +o m c nh n gi i !h ng Nob5l v v ! lH "
n9m 2#)E.
u nh ng n9m G& c a !h ' II( 3au 'hi con ng i Auan 37! l ng l n c7c b c > 3ng
ng n c5n!im5! hay milim5!( 0 ph7! hi n ra r ! nhi u lo i v ! ch ! mu;n h1nh v n !r ng ! "
gi ng nh 3 ! n ! i c a c7c h1nh phn ! v i 3 b ! ng l n( !rong 'h;ng ch c v !
v; c n gi n( m cn c nh ng phn ! h u c ! ng i ph c ! p. S bi n ho7 c a
c7c phn ! gi a c7c ng;i 3ao v c7c ng;i 3ao c Auan h m ! !hi !. -ng Auan !r ng h n "
l( 3 ph7! hi n c a c7c phn ! h u c gi a c7c ng;i 3ao ( 0 nu ra m ! manh m i "
Auan !r ng cho nghin c u 'h i ngu n cu c 3 ng !rong vT !r .
D n ph7! hi n l n ny !rong !hin v9n h c c a nh ng n9m G& c a !h ' II u r ! Auan "
!r ng i v i 3 ph7! !ri n c a !hin v9n h c v nh n !h c c a con ng i v vT !r .
7g i ta nDi ti ng g sau vi th - Tchinh ph tU vM t, ?
N u con ng i r i 'h i hnh !inh ny !rong m ! chuy n !h7m hi m +i hai !h ' ( li u "
h u +u c a h c !i p >6c c v i nh ng ng i l i !rn Tr7i ! hay 'h;ngc F ! "
gi7o 3 ng;n ng h c 0 nu ra cu h i ny( !rong n l c lm 37ng ! !h !i ng m nh ng
ng i chinh ph c vT !r 3 3 + ng( v 3 bi n ! u c a n !h5o !h i gian. *
Khi cu c hnh !r1nh b ! u( hi n nhin( nh ng nh +u hnh vT !r ny 3 ni c4ng ng;n ! *
ng v i nh ng ng i !rn m ! !. Nh ng n u chuy n bay ch mang !h5o m ! vi i $
+i n c a !on b !h gi i( nh ng ng;n ng Au c ! nhn ! o nh P3p5ran!o 3 c Au7 H! " *
ng i ni( 'hi n ch6ng 'h;ng !h !r !hnh ng;n ng chHnh !h c c a cu c hnh !r1nh .
Th m chH( n u ! ! c nh ng hnh 'h7ch c a phi hnh on ny ni c4ng m ! !h ng;n
ng 'hi h b ! u chuy n bay( !h1 !h !i ng ny v n c !h bi n i nhanh chng( !h5o ! %
h ng 'h7c >a 3o v i !i ng m !rn Tr7i !. F;i !r ng vT !r +i ngy lm !hay i ( 0
hon !on v n ! v ng. Nh ng ! m i >u ! hi n v nh ng ! cT bi n m !. ]-7c c m ! "
c b n nh ]cha( m ( ch y( i b ( ng ig^ v n 3 ! n ! i. Nh ng nh ng ! 'h7c nh ( % *
]m7y bay( nh ch c !r i( >5 h i^ hay ]!u ho ^ 3 !r !hnh v; Hch v i c7c c +n 3 ng *
!r;ng 'h;ng gian^( Thomp3on( ng i 0 nghin c u 3 !hay i ! ng;n ng b n a !hnh
!i ng r p b i c a ng i +a chu F !rong !h ' I=( cho bi !. / '
Trn Tr7i !( 0 ! ng c m ! !i n l nh !h R l !h !i ng /nh lo i( b bi n ! u "
Aua nhi u Au c gia !rn 'h p !h gi i( ! Nhana n n ( ! ng i chu F g c Cu ! # '
! i ng i chu F b n a v nh ng ng i nh p c !rn 'h p !h gi i. T l c a Aua ' !
l c a( ! o 3ang o( Au n !h nh ng ng i ni !i ng /nh 0 l p nn !h !i ng a
ph ng c 3 3ai bi ! rb rng. "
Trong vT !r ( Au7 !r1nh ! ng ! nh v y cTng 3 +i n ra. Trong vng $&& n9m( ng;n ng * .
vT !r c h1nh !hnh 3 'h;ng 3ai 'h7c nhi u l m 3o v i ng;n ng ! nhin ban u. * !
Nh ng nh ng nh !h7m hi m 3 !h y rb 0 c 'ho ng c7ch gi a h v i nh ng ng bo *
Tr7i !. Khi con !u +u hnh 0 bay i r ! >a( nh ng !h;ng i p Aua ra+io 3 ph i m ! " *
vi !h p ' m i !r v c v ng c l i. Trong !h i gian ( nh ng !h h m i ra i "
!rong 'h;ng gian( v !h ng c a h 0 'h7c nhi u 3o v i ng;n ng m . -ng ngy( ( 0
nh ng ng i >a > cng c m !h y mi n c ng v 'h 'h9n 'hi lin l c v i Tr7i !( cho . -
n ngy !Hn hi u c a h m ! !9m !rong vT !r bao la. "
hi)n th ch d ng &;ng ! nh th no?
8 ! !h !hin nhin !r ng !h7i c nh r i >u ng m ! ! ! 'h;ng gian vT !r >uyn $
Aua ! ng 'hH Auy n Tr7i ! g i l 3ao D9ng( 3ao D9ng c !h chia lm * lo iR 3ao D9ng 7(
3ao D9ng 3 ! v 3ao D9ng 3 ! 7. Ngoi ba lo i 3ao D9ng ny ra cn c lo i 3aoD9ng ! ! !
ch ! !hu !inh( g i l b9ng !hin !h ch.
Trong Au7 !r1nh 3ao D9ng r i >u ng m ! !( nhi ! b m ! c !h ! ! i !rn :&&& $ " $
-( r ! nhi u v ! ch ! u l n l ! b 'hH ho7 + i nhi ! cao nh v y( v1 !h m m i "
ng i u r ! 'h ! ng ! ng ra r ng 3ao l i c b9ng !hin !h ch r i >u ng m ! !c $
Nh ng ghi ch@p lin Auan n b9ng !hin !h ch !h c 3 r ! hi m. Trong nh ng !i li u "
!h i > a c a Trung au c ! ng ghi l i m ! o n v9n ! nh 3auR ]F4a !hu n9m ng !r
!h nh ! "n9m 2#G$,( gi a !r a c ng;i 3ao l n r i >u ng c7nh ng nh h ?;i( !h;n Ty
huy n ?inh ?9ng. N !o nh c7i u v !rn( !i ng n nh 3 m( lu + n bi n !hnh "
n c^. ]Ng;i 3ao^ l n ny chHnh l v 'h7ch n ! ngoi Tr7i ! h b9ng !hin !h ch hay
l b9ng 7c Th5o nh ng ghi ch@p l6c m ni !h1 v n ch a !i n hnh gi7m nh %
'hoa h c. Ngy 22 !h7ng &: n9m 2#E*( c a ;ng !hnh ph 8; THch 0 r i >u ng m !
m ng b9ng( 3au l m ! 7m 'hi n i ln. F ! ng i Aua ng cn ! m ng b9ng v $ -
m ;ng nh ! c vo b1nh n c nng. Sau ny( !r c 3 c g ng c a c7c nh !hin v9n $ !
h c Trung au c( ! b c h1nh ch p c ! v !inh nhn ! o ngy h;m ( h 0 !1m !h y "
c7c + u v ! Au o ! 'h;ng gian vT !r !i n vo ! ng 'hH Auy n( ! 0 ch ng minh '
n l m ng 3ao b9ng !hu !inh hi m !h y.
Nh ng ghi ch@p lin Auan n 3ao D9ng !hu !inh c a n c ngoi cTng r ! H!. Ngy *&
!h7ng E n9m 2#%%( m ! m ng 3ao D9ng !hu !inh r i >u ng bn ngoi !hnh ph Ka3!on(
bang /la3'a c a F ( v i !r ng l ng vo 'ho ng *&&& gram. Ngy $) !h7ng E n9m 2#G*( '
m ! m ng 3ao b9ng !hu !inh r i >u ng m ! v n cy !rong m ! n;ng !rang 'hu v c
Fa!>c va !hu c ?in I; cT( ! ng !r ng l ng c7c m ng b9ng v vo 'ho ng %&&& gram. -
F ! 3 nh 'hoa h c o7n r ng( ngu n g c c !h nh ! c a 3ao b9ng !hu !inh chHnh l
3ao ch i( 'hi ng;i 3ao ch i nh va vo b u 'hH Auy n( c l c m ! 3 ch a b ! ch7y *
hon !on !rong b u 'hH Auy n nn b r i >u ng m ! !. Tuy nhin( hi n nay v n ch a c $ " %
h c gi no !h hi n !h7i ph nh v 3ao D9ng !hu !inh( h cho r ng v n ch a " %
ch ng c ch ng minh ch6ng l nh ng v 'h7ch n ! bn ngoi Tr7i !. H cho r ng
nh ng ! ng b9ng r i ! !rn !r i >u ng ! r ! c !h l 3 n ph m !rong b u 'hH Auy n ,
Tr7i !.
L' th no &i t ' t hRn ! thi)n th ch?
N u ! !r c m ! b n m ! ng 7 v 3 ! c c( b n c phn bi ! c hn no l !hin $ ! ! "
!h ch( hn no l 7 hay 3 ! ! nhin 'h;ngc -h ng 'h l m u. _ m ! ch6!( b n 3 ! ) ! *
!h y !hin !h ch c l p v m ng v nh ng r0nh 'h;ng 'hH r ! c !r ng. $
Khi bay vo b u 'hH Auy n( !hin !h ch c 37! v i 'h;ng 'hH nn b m ! ch6ng b nng ln $
n m y ngh1n ( v ch y !hnh n c. Sau ( 'hi ngu i + n( b m ! nng ch y ny $
ng l i !hnh m ! l p v m ng g i l l p v nng ch y( !h ng l p v ny ch +y 2
mm( c mu nu ho c mu nu 5n. $
Trong Au7 !r1nh l p v ny ngu i + n( 'h;ng 'hH !h i Aua b m ! n v l i nh ng v ! $
h n rb( c g i l c7c r0nh 'h;ng 'hH( !r;ng gi ng nh v ! ngn !ay l i 'hi !a n m !
b ! m1. ? p v nng ch y v nh ng r0nh 'h;ng 'hH l c i m ch y u c a !hin !h ch. $
N u nh1n !h y ! ng 7 hay c c 3 ! no c c7c c i m ' !rn( !h1 c !h 'h ng nh ! $ )
chHnh l !hin !h ch.
F ! 3 !hin !h ch r i >u ng ! lu ngy( b m a n ng phong ho7 lm bong m ! l p v !
c ng. Tr ng h p ( 'h nh n ra c7c r0nh 'h;ng 'hH nh ng 0 c c7ch 'h7c nh n ra
ch6ng. Thin !h ch 7 !r;ng r ! gi ng 7 !rn Tr7i !( nh ng v i c4ng m ! !h !Hch( b n
3 !h y n n ng h n nhi u. -h6ng !h ng ch a m ! l ng 3 ! nh ! nh( c ! !Hnh( +4ng * $ !
nam chm !h l bi ! ngay. Ngoi ra( Auan 37! ' m ! c ! c a !hin !h ch 7( b n 3 !h y ' $ ! *
!rong c r ! nhi u h ! !rn nh ( ng 'Hnh 2 h * mm. #&X !hin !h ch 7 u c
nh ng h ! !rn nh nh v y.
Thnh ph n ch y u c a !hin !h ch 7 l 3 ! v ni'5n( !rong 3 ! chi m 'ho ng #&X( ! !
ni'5n : h EX. ? ng ni'5n !rong 3 ! ! nhin !rn Tr7i ! 'h;ng nhi u nh v y. N u mi !
nh n m ! c ! c a !hin !h ch 3 ! r i +4ng a>i! ni!ric b;i vo( 3 >u ! hi n nh ng v ! r 2 $ ! ! * "
r ! c bi !( gi ng nh c7c ; hoa. l v1 !hnh ph n c7c ch ! !rong !hin !h ch 3 ! phn $ " !
b 'h;ng u( ch nhi u ch H! ni'5n. -h ch a nhi u ni'5n 'h b a>i! 9n mn v ng c
l i( ! o nn c7c ng vn. y cTng l m ! c7ch nh n bi ! !hin !h ch.
nh sng e Tv( ch vM t, U v t c
-7c nh v ! l_ 0 'h ng nh r ng v n ! c 7nh 37ng "> p > *&&.&&& 'megiy, l c c i )
!rong vT !r . Th m chH ch6ng !a cTng 'h;ng !h y m ! !h nh nh 5l5c!ron bay v i , (
v n ! c 7nh 37ng c. - !h gi i !hHch i u ny nh !h noc
Pl5c!ron( !hnh ph n c a nguyn ! ( l m ! h ! !H hon c 'h i l ng c c nh . Trong !h c
! ( c7c nh 'hoa h c 0 lm cho n chuy n ng v i v n ! c > p > ##(##X v n ! c 7nh
37ng( nh ng v n ch a ! c con 3 mong mu n. N9m 2#G:( !rong 'hi c g ng !9ng % !
! c 5l5c!ron( \. D5r!oOOi 0 !h y r ng cng nh n nhi u c;ng( 5l5c!ron chuy n ng cng
nhanh( nh ng 'hi g n ! ! i v n ! c 7nh 37ng( n 'h;ng cn chuy n ng nhanh h n
n a( m ch !hu !hm ng n9ng "n9ng l ng 3inh ra !rong Au7 !r1nh chuy n ng,.
i u g1 3 > y ra 'hi ng n9ng ! ! i m ! m c caoc -h6ng !a h0y nghin c u c;ng !h c *
v ! l_ n i !i ng c a nh b7c h c /lb5r! Pin3!5inR P p mc$( !rong P l n9ng l ng( m l
'h i l ng v ! !h v c l v n ! c 7nh 37ng "'h;ng i,.
Bh ng !r1nh ny ch ng ! R Khi m ! 5l5c!ron g n ! ! i v n ! c 7nh 37ng( ng n9ng n
!hu c !9ng ln v 'h i l ng cTng !9ng !h5o. Ni c7ch 'h7c( cng chuy n ng nhanh
]u i !h5o 7nh 37ng^( 5l5c!ron cng n ng. -7c nh 'hoa h c !Hnh ra r ng lm m ! $
5l5c!ron chuy n ng nhanh ! i g n *&&.&&& 'megiy( c n ph i c n9ng l ng v; h n.
7ng !i c( !rong vT !r 'h;ng ! n ! i n9ng l ng v; h n( +o ( 'h;ng c c7ch no lm
5l5c!ron bay nhanh h n 7nh 37ng c( H! nh ! l vo !h i i m hi n nay. "
i u ny 6ng v i m ! h ! v ! ch ! nh nh 5l5c!ron !h1 cTng 6ng v i m i !h 'h7c (
!rong !h c ! . -huy n ng nhanh nh 7nh 37ng l i u 'h;ng ! ng.
L' th no -hai thc -i' !o i *uS hi ' t,ong vM t, ?
-7c !i u hnh !inh !rong vT !r c cho l ch a m ! 'h i l ng l n c7c 'im lo i Au_
hi m nh cacbon( 'im c ng( !i!an v + u m ( c 3inh ra ! b i !han v 'hH ng ng ! .
-n n m 3u h n + i l p b m ! c a c7c !i u hnh !inh c !h l c7c l p cacbon v $
3ilicon. Th5o c7c Auy lu ! v ! l_( cacbon + i l c @p l n c !h chuy n !hnh 'im c ng.
-7c nh v ! l_ c a !r ng i h c Brinc5!on v !r ng i h c -arn5gi5 "F , cho r ng( '
c7c +ng 3;ng( bi n v !h m chH l i + ng c a c7c !i u hnh !inh 3 c r ! nhi u 'hH *
m5!an v + u m .
Hi n ! i con ng i ch c !h chim ng ng c7c m 'im c ng v m + u ! nhin !rn " -
c7c !i u hnh !inh. Nh ng !h5o nh v ! l_ Ka!harina ?o++5r3 ! i !r ng i h c
\a3hing!on( 'h i l ng 'im lo i c !h ! n ! i nh ng !i u hnh !inh g n h F ! !r i. " $
aua phn !Hch !h;ng !in !hu c b ng 'Hnh vi n v ng Huyg5n3( nh v ! l_ ?o++5r3 cho .
r ng !rn 3ao F c c 'h n9ng ! n ! i !i!an.
n nay( c7c nh 'hoa h c cho r ng !m c a c7c hnh !inh !rong h F ! !r i c h1nh " $
!hnh nh ion( nic'5n v can>o. Th5o c7c gi !hi ! 'hoa h c ( ban u c7c ch ! ho7 h c
ny c ! l i + ng 7m my b i 'hH bao Auanh F ! !r i. Tuy nhin( nh v ! l_ $
?o++5r3 cho r ng v n cn ! n ! i nh ng l p 7 cu i v 7 l9n !rong c7c 7m my . %
Nh ng hn 7 cu i 'hi r i >u ng Tr7i ! c !h ch a graji! v !h m chH c7c ph n ! 'im
c ng. -hHnh nh ng 'h i 7 cu i Aua hng ! n9m v n ng c !h 0 ! o ra m ! hnh
!inh c 'Hch !h c c c l n ch a c7c m + u v 'im c ng.
N9m 2###( F 0 h c7nh !hnh c;ng !r m vT !r NP/< ln hnh !inh Pro3. Sau 'hi phn '
!Hch c u !r6c b m ! c a hnh !inh Pro3( c7c nh 'hoa h c F 0 ph7! hi n !h y !rn hnh $ ' "
!inh Pro3 ch a 'ho ng $& ! ! n nh;m v 'ho ng $& ! ! n pla!in( vng v m ! 3 'im lo i
Au_ hi m 'h7c. Ni c7ch 'h7c( hi n ang c nh ng m 'im lo i Au_ hi m 'h ng l bay "
>ung Auanh Tr7i !( !r gi7 c !Hnh 'ho ng $& h *& ngh1n `SQ.
-7c hnh !inh c 'im c ng v + u m n m c7ch r ! >a Tr7i ! v v i 'hoa h c hi n "
nay loi ng i ch a !h 'hai !h7c c ngu n !i nguyn Au_ gi7 ny. Nh ng hy v ng v i
! c ph7! !ri n 'hoa h c nh vT b0o hi n nay( 'h;ng bao >a n a con ng i c !h 'hai "
!h7c c c7c m vng v + u 'hH !rong vT !r b 3ung cho ngu n n9ng l ng !h gi i
ang c n 'i ! + n nh hi n nay. " "
L i gi i no cho s ' t tch & n c a cc h t n6ut,ino? *
F ! nhm nghin c u v ! l_ Au c ! v a 'h ng nh 0 c 7p 7n cho bH n '@o +i *& ) ,
n9m AuaR 3 m ! !Hch c a c7c h ! n5u!rino "+ ng h ! c b n c u !hnh v ! ch !, ph7! ra !
F ! !r i. Kh;ng ai 'h7c( chHnh c7c h ! n5u!rino 0 ]!hay h1nh i + ng^ !rn ng n $
Tr7i ! 'hi n c7c nh 'hoa h c m ! + u ch6ngm
N5u!rino l m ! !rong 3 c7c h ! c b n c u !hnh v ! ch !. -h6ng !h ng c g i l
]bng ma^ +o c !Hnh ! ng !7c Au7 y u ! v i c7c + ng 'h7c c a v ! ch !. -h6ng chia $
!hnh * + ngR 5l5c!ron h n5u!rino( moun h n5u!rino v !au h n5u!rino. -7c n5u!rino 3inh ra !
c7c ph n ng h ! nhn !rong lng F ! !r i u l + ng 5l5c!ron h n5u!rion. $
u !h p ' )&( c7c nh 'hoa h c 0 !h c hi n nhi u !hH nghi m >7c nh l ng " "
n5u!rino n Tr7i !. Tuy nhin( h ch !1m !h y 'ho ng 2e* 3 h ! n5u!rino 3o v i c
!Hnh. Nh ng h ! cn l i i uc - i u g1 3ai l m !rong l_ !huy ! v F ! !r i( hay !rong $
nh n !h c c a ch6ng !a v n5u!rinoc
Sau nhi u n9m nghin c u( n nay c7c nh 'hoa h c 0 c c l i gi i rb rngR -hHnh
5l5c!ron h n5u!rino( !rong Au7 !r1nh ]chu +u^ ! nhn F ! !r i ! i Tr7i !( 0 chuy n ho7 $
3ang + ng moun h n5u!rino v !au h n5u!rino 'hi n c7c nh 'hoa h c 'h;ng ph7! hi n "
c. Th c ! ( ! ng l ng 5l5c!ron h n5u!rino c 3inh ra ! F ! !r i v n b ng v i 3 $ %
l ng !Hnh !o7n !h5o m; h1nh.
F7y + n5u!rino 'h ng l
Nghin c u c !h c hi n b i m ! m7y + n5u!rino 'h ng l ! ng m + i lng ! " $
-ana+a h i nghin c u N5u!rino Su+bury "SNZ,. T h p ny n m 3u ! i $ 'm !rong
m ! m ni'5n g n Su+bury( Zn!ario( g m m ! Au c u !rn ch a 2.&&& ! n n c n ng( $
bn ngoi l c7c m7y +. Nhi m v +uy nh ! c a n l ph7! hi n c7c + ng ! ng !7c c a " "
n5u!rino.
Trong phn ! n c n ng( nguyn ! hy+ro c !hay !h b ng ng v n ng +5u!5rium. $ $
Khi m ! nguyn ! +5u!5rium b m ! 5l5c!ron h n5u!rino b n ph7( n 3 !7ch !hnh m ! ! *
pro!on v m ! n5u!ron. Nh v y c7c m7y + m c 3 h ! ny. Hai + ng cn l i c a
n5u!rino 'h;ng !h b g0y nguyn ! +5u!5rium. 0
So 37nh 3 h ! m c v i m ! ' ! Au 'h7c +o m7y + Nh ! D n !h c hi n( 3 "
l ng c7c n5u!rino m c Nh ! D n nhi u h n( v i c * lo i. i u ch ng !
!rong hnh !r1nh bay n Tr7i !( 5l5c!ron h n5u!rion 0 chuy n ho7 !hnh moun h n5u!rion
v !au h n5u!rion.
-7c nh 'hoa h c cTng cho r ng( +4 c 3 l ng r ! l n( nh ng ! ng 'h i l ng c a c7c
n5u!rino l i r ! nh ( +o v y( ch6ng h u nh 'h;ng !h ng9n ch n Au7 !r1nh n r ng c a $
vT !r .
n v thi)n v;n ! g?
n v !hin v9n l m ! lo i n v +4ng o 'ho ng c7ch !rong !hin v9n h c( ng i !a
l y 'ho ng c7ch !rung b1nh ! Tr7i ! n F ! !r i lm n v o. i v i c7c !hin !h $
!rong h F ! !r i !h ng +4ng n v ny. F ! n v !hin v9n ny b ng 2:#.G&&.&&& " $
'm. 81 'ho ng c7ch gi a c7c !hin !h l r ! l n( nn n u +4ng n v o l 'm !h1 c7c con
3 3 r ! 'h ng l ( b ! !i n. Ngoi ra 7nh 37ng ! c7c v1 3ao i n Tr7i ! !h ng i * "
h i !h i gian m y n9m nn vi c +4ng n v n9m 7nh 37ng o 'ho ng c7ch gi a c7c "
!hin !h 3 lm gi m b ! c7c phi n ph c. F ! n9m 7nh 37ng b ng #.:G&.&&&.&&&.&&& 'm *
"#(:G&.2&2$ 'm,. - nh ng nh !hin v9n h c l i 'h;ng +4ng n9m 7nh 37ng m +4ng ly
gi7c l giy 3ai( m ! giy 3ai b ng *.$G&.&&&.&&&.&&& 'm "*($G.2&2$ 'm,.
nh 37ng F ! !r i c n E ph6! 2# giy i ! F ! !r i ! i Tr7i !( n 3ao Thin v ng $ $
c n ph i % gi :E ph6!. 8 i 'ho ng c7ch ny !h1 n9m 7nh 37ng l m ! n v Au7 l n.
Khi nghin c u c7c !hin !h !rong h F ! !r i( c7c ng;i 3ao v 7m ng;i 3ao v1 vi c +4ng " $ "
n v !hin v9n l m ! vi c lm r ! !hHch h p. "
# sao v tinh -h t ng a t"nh cD th d &o th i ti t?
8 !inh 'hH ! ng a !nh chuy n ng Auanh Tr7i ! v i c4ng m ! chu ' Tr7i ! ! "
Auay( ! c l chuy n ng ng b v i Tr7i !. -ho nn( 'hi m ! ! nh1n ln ch6ng !a $
c m !h y n ng yn m ! ch c nh.
8 !inh 'hH ! ng a !nh ] ng yn^ !rn b u !r im c7ch b m ! Tr7i ! 'ho ng *G.&&& " $
'm. Trn v !inh c !rang b m7y nh !inh > o ch p lin ! c h ng +i chuy n c a "
c7c ! ng my( 3 bi n i c a nhi ! b m ! v !1nh h1nh chuy n ng c a c7c c n " $
b0og !rn m ! v4ng r ng l n v !ruy n ' p !h i nh ng h1nh nh 0 ch p c v !r m
!hu + i m ! !. $
Trn m ! ! 3au 'hi n nh ng !Hn hi u n ! v !inh( li n chuy n i !Hn hi u !hnh $ " " "
h1nh nh. -ho nn ch6ng !a c !h n m c !1nh h1nh bi n i c a c7c ! ng my !rn !
cao. N u 5m nh ng h1nh nh ghi ln b n c 3 n !h1 c !h bi ! m ! c7ch ! ng 2
i chHnh >7c v 3 bi n i c a c7c ! ng my !rn cao nhi u n i. 8 !inh 'hH ! ng "
a !nh ch ng nh ng c !h + b7o chu n >7c v 3 bi n i c a nhi ! 'h;ng 'hH( ) , "
h ng gi 3 p ! i( ng i c a b0og 81 v y n c !7c + ng l n !rong vi c + b7o !hin ! "
!aig
i sao v tinh a t"nh cD th ng y)n? #
ng m ! n i no n u n@m m ! Au c u !h5o chi u n m ngang( +o l c h p + n c a %
Tr7i !( Au c u 3 bay !h5o m ! ng cong v nhanh chng r i >u ng !. Khi b n * !
vin n ! m ! 'h u 36ng( vin n cTng 'h;ng ra ngoi hi n ! ng ( ch c 3o v i , "
Au c u !h1 vin n bay >a h n.
-h6ng !a h0y 3uy ngh m ! ch6! v ng bay c a vin n. 81 m ! ! c + ng h1nh m ! $ $
c u( n u '@o +i ra >a m ! ! 3 cong >u ng( v1 v y n u b n m ! vin n v i m ! v n $ * !
! c l n( vin n 3 bay v i 'ho ng c7ch >a h n i u m ch6ng !a ! ng ! ng. 81 m i *
ng i cho r ng F ! ! l m ! m ! ph ng n m ngang( n u nh 'h;ng c b u 'h;ng 'hH $ $ )
ng9n c n !h1 vin n c 'h n9ng nh m ! v !inh nhn ! o chuy n ng !rn m ! Au " '
o. Fu n !h v n ! c vin n ph i ! ! i )(#2 'm v bay m ! vng Auanh Tr7i ! h !
2 gi $: ph6! cng cao !h1 l c h p + n cng b@( vin n bay i nh nhng. 8H nh 'hi bay % (
cao c7ch m ! ! %&& 'm !h1 c n 2 gi *% ph6! bay m ! vng Auanh Tr7i !( n u bay $
cao *&&& 'm !h1 c n $ gi *2 ph6!( n u cao *#.%&& 'm !h1 bay m ! vng Auanh
Tr7i ! ph i c n ! i $: gi .
Ni 3 r ng n u !a ng + i m ! ! nh1n ln m ! v !inh bay !h5o m ! Au o !rn $ " '
!rn cao. 81 Tr7i ! ! Auay m ! vng h ! $: gi ( nn 'hi ng !rn m ! ! nh1n ln m ! $
v !inh c n $: gi bay h ! m ! vng Auanh Tr7i !( !h1 !r;ng v !inh ! a h nh ng " "
yn m ! ch . Th c ! v !inh c4ng m ! ! chuy n ng ng b . 8 y v !inh a !nh " $ "
cTng g i l v !inh ng b . "
i sao phRng *uan t, c thi)n v;n th ng cD 'i t,Rn? "
Th;ng !h ng m7i nh n u 'h;ng b ng !h1 cTng nghing( ch ring m7i c a c7c phng
Auan !r c c a i !hin v9n !h1 h1nh !rn( !r;ng >a gi ng nh m ! c7i b7nh bao l n. Bh i !
ch9ng h lm +7ng cho n hay ch !r;ng cho l m !c !
Kh;ng ph i nh v y( b i m7i !rn c !7c + ng ring c a n. Nh1n ! >a( nc i !hin v9n
l m ! n a h1nh c u( nh ng n g n 3 !h y nc m7i c m ! r0nh h ch y +i ! nh *
>u ng n m@p m7i. D c vo bn !rong phng( r0nh h l m ! c a 3 l n nh1n ln
!r i( ng 'Hnh !hin v9n 'h ng l cha ln !r i Aua c a 3 l n ny.
F7i h1nh !rn c a i !hin v9n c !hi ! ' chuyn + ng cho 'Hnh !hin v9n vi n .
v ng. F c !iu Auan !r c c a lo i 'Hnh vi n v ng ny n m r i r7c 'h p b u !r i. 81 !h ( ! . !
n u !hi ! ' nh nh ng m7i nh b1nh !h ng !h1 r ! 'h i u ch nh ng 'Hnh v c7c m c
!iu. Trn !r n nh v >ung Auanh ! ng( ng i !a l p m ! 3 b7nh >5 v ng ray ch y !
b ng i n i u 'hi n nc nh +i chuy n m i gc ( r ! !hu n !i n cho nh ng ng i " "
3 + ng. D !rH nh v y( +4 ng 'Hnh !hin v9n h ng v phHa no( ch c n i u 'hi n
nc nh chuy n ng a c a 3 n !r c ng 'Hnh( 7nh 37ng 3 chi u ! i v ng i *
Auan 37! c !h nh1n !h y b ! c m c !iu no !rn b u !r i.
Khi 'h;ng 3 + ng( ng i !a ng c a 3 !rn nc nh b o v 'Hnh !hin v9n 'h;ng b "
m a gi lm nh h ng. ng nhin( 'h;ng ph i ! ! c c7c phng Auan !r c c a i !
!hin v9n u !hi ! ' m7i !rn. F ! 3 phng Auan !r c ch Auan 37! b u !r i h ng D c ! !
h Nam nn ch c n !hi ! ' m7i nh h1nh ch nh ! ho c h1nh vu;ng. $
h c s cD th ' i n;' sao 7g u Lang v sao /h c 7 u g p nhau -h(ng? ) #
-h ng v ng ! i m4a hf( g n !h ng !rn nh u c a ch6ng !a m ! ng;i 3ao 37ng r ! g n( )
chHnh l 3ao -h c N . -7ch Aua Ngn h( h ng ;ng nam !rn b u !r i( c m ! ng;i
3ao 37ng i v ng >a >a v i 3ao -h c N ( chHnh l 3ao Ng u ?ang. Hai bn 3ao Ng u
?ang cn c hai ng;i 3ao nh .
Nh1n ln b u !r i( 3ao Ng u ?ang v 3ao -h c N ch c7ch nhau m ! + i Ngn H( c !h
ni l c7ch nhau 'h;ng >a !rn b u !r i. Trn !h c ! ( 'ho ng c7ch c a ch6ng l r ! >a( vo
'ho ng 2G(: n9m 7nh 37ng. Trong !ruy n !huy ! !h n !ho i( m i n9m vo ngy !h ! ! ch
"m4ng ) !h7ng ) m l ch,( Ng u ?ang v -h c N g p nhau Aua 3;ng Ngn( n u o7n $
chn Ng u ?ang r ! nhanh( m i ngy i 2&& 'm( ! 3ao Ng u ?ang +i chuy n n ch 3ao
-h c N !h1 ph i c n m ! 'ho ng !h i gian l :(* ! n9md -ho +4 l c i ! u vT !r v i
! c 22 'megiy( !h1 n c 3ao -h c N cTng ph i m ! :% v n n9md N i i n !ho i "
cho nhau m ! !i ng( nh n c h i m c a i ph ng !h1 H! nh ! cTng c n *$(E n9m.
- !h ni vi c hai ng;i 3ao Ng u ?ang v -h c N m i n9m g p nhau m ! l n l hon " $
!on 'h;ng !h .
Sao Ng u ?ang v 3ao -h c N c7ch a c u c a ch6ng !a u r ! >a( 3ao Ng u ?ang
c7ch ch6ng !a 2G n9m 7nh 37ng( cTng chHnh l ni ch6ng !a hi n nay nh1n !h y 3ao Ng u "
?ang l 7nh 37ng m n ph7! ra 2G n9m !r c. -n 3ao -h c N c7ch a c u l i cng >a
h n( 'ho ng $G(* n9m 7nh 37ng -hHnh v1 ch6ng c7ch ch6ng !a >a >;i nh v y nn nh1n ln
m i !r !hnh hai i m 37ng nh . K !h c( 3ao Ng u ?ang v 3ao -h c N u c !h
!Hch g p hai l n F ! !r i( nhi ! b m ! c a ch6ng cao h n F ! !r i ! i $&&& -( 7nh $ " $ $
37ng m n ph7! ra m nh g p 2& l n F ! !r id Sao -h c N cn l n h n 3ao Ng u ?ang( $
!h !Hch c a n g p F ! !r i $2 l n( 7nh 37ng m n ph7! ra g p G& l n F ! !r i. Nhi ! $ $ "
b m ! c a 3ao -h c N g n 2&.&&& -( cao h n nhi ! c a !ia l a i n m y l n( $ " "
ch ng !r7ch ch6ng !a nh1n !h y ho Auang c a 3ao -h c N c mu !r ng i m ch6! 7nh ) !
37ng >anh.
2an ngy cc ng(i sao t, n i u v y?
Nh c n c7c v1 3ao( ng i !a !h ng lin ! ng n ban m. -7c v1 3ao nh p nh7y ch !
ban m m i c. 8 y !h1 ban ngy c7c v1 3ao !r n i uc
Th c ra c7c v1 3ao !rn !r i ! u ! i cu i( ! 37ng n ! i( l p l7nh !rong 'h;ng !rung(
ch +o ban ngy ch6ng !a 'h;ng nh1n !h y ch6ng m !h;i. y l +o bu i 37ng 'hi F ! !r i $
m c( m ! 3 !ia 37ng !rong F ! !r i b 'hH Auy n c a Tr7i ! chi u vo( lm 37ng rb c $
b u !r i( lm ch6ng !a 'h;ng nh1n !h y 3 y u i c a c7c v1 3ao. N u 'h;ng c b u 'hH
Auy n( b u !r i 3 5n ' !( cho +4 7nh F ! !r i m nh h n cTng c !h nh1n !h y c7c v1 * $
3ao. T1nh !r ng !rn F ! !r9ng chHnh l nh v y. $
Trn !h c ! ( Aua 'Hnh vi n v ng !hin v9n( ch6ng !a cTng c !h nh1n !h y c7c v1 3ao vo .
ban ngy. Trong c hai nguyn nhnR Th nh ! l ng 'Hnh c a c7c 'Hnh vi n v ng .
!hin v9n 0 ch n m ! a ph n 7nh 37ng F ! !r i chi u !rong 'hH Auy n >u ng Tr7i !( ! $
cTng gi ng nh con ng i ! ! o ra m ! b u !r i m nh d Th hai( !Hnh Auang h c c a
'Hnh vi n v ng c !h lm cho !on b u !r i ! i 5n i( m i m 37ng c a c7c v1 3ao .
ng c l i l i m nh ln. Nh v y( 'hi c7c v1 3ao l i hi n rb +i n m o v n c c a n. " "
Q4ng 'Hnh vi n v ng !hin v9n ng m c7c v1 3ao vo ban ngy( 3o v i ng m vo ban . ! !
m( !h1 ' ! Au cho !h y c m ! 3 3 'h7c bi !( c7c v1 3ao 'h;ng c 37ng cao cTng "
'h m nh1n !h y c. Nh ng nh v y ru ! cu c 0 ch ng minh c r ng ban ngy
cTng c !h nh1n !h y c c7c v1 3ao.
i sao ph i nghi)n c u cc ph n t Lung *uanh cc v sao? #
-7c nh !hin v9n h c !h ng coi c7c lo i v ! ch ! nh h i v b i b m !rong 'h;ng gian $
gi a c7c v1 3ao c g i chung l v ! ch ! >ung Auanh c7c v1 3ao. Nh ng n9m *& c a !h
' II( c7c nh 'hoa h c +4ng 'Hnh vi n v ng Auang h c b ! ng ph7! hi n ra m y lo i . "
phn ! hai nguyn ! !rong my !h h i gi a c7c v1 3ao. Qo 'h n9ng Auan 37! c a 'Hnh
vi n v ng Auang h c ny cn nhi u h n ch ( !rong vng *& n9m 3au ( nghin c u Auan .
37! c7c phn ! gi a c7c v1 3ao v c b n b ng ng !r . S ph7! !ri n c a !hin v9n h c "
b c > i n cu i c4ng 0 m ra 'ho b7u !ri !h c cho con ng i v c7c ph n ! gi a c7c v1 "
3ao.
N9m 2#G*( nh 'hoa h c F l n u !in +4ng 'Hnh vi n v ng b c > i n ph7! hi n ra ' . " "
phn ! g c "ZH,. N9m n9m 3au( l i ph7! hi n ra am;niac "NH*,( phn ! n c( m ! lo i "
phn ! h u c ' ! c u ph c ! p h jormal+5hy+5 "H$-Z,. K ! ( c7c lo i 'Hnh vi n .
v ng b c > i n lo i l n c a nhi u Au c gia !rn !h gi i >; vo c;ng !7c !1m 'i m "
phn ! gi a c7c ng;i 3ao m i( 6ng nh m ! nh !hin v9n h c ! ng niR ]8i c i !hin "
v9n !h o lu n phn ! !r !hnh m !^. Nh ng ph7! hi n ny 0 lm !hay i m ! vi c7ch "
nh1n 3ai l ch c a c7c nh !hin v9n > a. 8H + ( Nguyn Tin cho r ng m ! v ! ch ! "
!rong 'h;ng gian gi a c7c v1 3ao v; c4ng !h p( 'h c !h h1nh !hnh hai phn ! c a m !
nguyn ! ( cho +4 h1nh !hnh( +o !7c + ng c a !ia h ng ngo i v !ia b c > c a vT !r r !
+ phn gi i( !u i !h c a n !h p. .
S ph7! hi n c a c7c phn ! gi a c7c v1 3ao c li ! vo m ! !rong b n ph7! hi n hi n " " " "
! ng !hin v9n h c l n !rong nh ng n9m G& c a !h ' II( cho n ! n ngy nay( con
ng i 0 ph7! hi n c h n G& lo i phn ! gi a c7c v1 3ao !rong h Ngn h. Trong Au7 " "
!r1nh nghin c u v ! l_ v ho7 h c c a c7c phn ! gi a c7c v1 3ao 0 ginh c nh ng !ri
!h c m !rn Tr7i ! 'h;ng c c7ch no c c( a ra m ! !h;ng !in h u Hch cho nghin
c u c7c v n Auan !r ng c a !hin v9n h c.
Trong h F ! !r i( h Ngn h v !rong c7c !inh h 'h7c( 0 ph7! hi n ra phn ! o>y( " $ " " "
phn ! n c v m ! vi phn ! h u c . Trong c7c phn ! gi a c7c v1 3ao 0 ph7! hi n ra "
cn c Iyanog5n ho7 hiro( jormal+5hy+5 "H$-Z,( phn ! a>!on al'yn( ba lo i phn !
h u c ny l nguyn li u h p !hnh a>i! am;ni 'h;ng !h !hi u. Qo cho !h y( !rong "
'h;ng gian vT !r ( r ! c !h ! n ! i a>i! amoni. />i! amoni l !hnh ph n ch y u c u
!hnh pro!5in v a>i! nucl5ic( +o v y nh ng n i bn ngoi Tr7i ! cTng c !h ! n ! i
c7c !r ng !h7i 3 ng mu;n mu mu;n v . 0
-7c ng;i 3ao !rong Au7 !r1nh h1nh !hnh v ! ch ! gi a c7c v1 3ao v 3 !r v v ! ch ! gi a
c7c v1 3ao( c !h !i n hnh nghin c u !h;ng Aua phn !Hch ng ph phn ! ( ' ! Au
c a n c !h lm c9n c !1m ra c7c hi n ! ng !hin v9n 'h7c. T n + ng !h9m + ' ! "
c u phn ! my( m cn c !h nghin c u v n ng 'Hch !h c l n( h1nh !h7i v ch !
l ng c !r ng phn b c a h Ngn hag v !inh h ngoi h Ngn hg $ " " "
N i 'h;ng gian gi a c7c v1 3ao + i i u 'i n c c oan nh 3iu chn 'h;ng( nhi ! " "
3iu !h p( 3iu b c > ( l ]Bhng !h c nghi m^ 'h c c nghin c u c7c hi n " "
! ng v ! l_ c a nguyn ! v phn ! . Nh ng nghin c u c a phn ! gi a c7c v1 3ao( rb
rng l 3 'h;ng ng ng !h6c y ph7! !ri n !hin v9n h c( v ! l_ h c( ho7 h c( 3inh v ! * ,
h c v c;ng ngh 'h;ng gian. "
L' th no o t, ng ! ng c a cc ng(i sao?
8i c !Hnh !o7n 'h i l ng c7c ng;i 3ao l + a vo 'h i l ng c a Tr7i !. Th vi c !Hnh " "
!o7n 'h i l ng c a Tr7i ! c !Hn hnh nh !h noc Hi n nay( ng i !a 0 bi ! "
'ho ng c7ch ! !m Tr7i ! n b m ! Tr7i !. -ho +4 l h ng 3 c a l c h p + n v $ %
gi7 !r m ni l m ! con 3 r ! b@. Nh ng ng i !a c !h o c chHnh >7c gi7 !r ny.
Ng i !a v n hay +4ng c7ch + a vo o gia ! c c a l c h p + n i v i m ! v ! !h no % %
r i ! !Hnh ra l ng ch ! c a Tr7i !.
8i c !r1nh by nguyn l_ c a ph@p o Au l r ! 'h gi a Tr7i ! v F ! !r9ng( gi a Tr7i " $
! v F ! !r i( F ! !r i v c7c hnh !inh 'h7c( ch6ng u chuy n ng !h5o ! ng Au $ $ '
o c a ! ng !hin !h . Q4ng nh lu ! K5pl5r( + a vo 'ho ng c7ch gi a c7c Au o( '
!h i gian chuy n ng m ! vng !rn Au o( ng i !a c !h !Hnh c !r ng l ng c a '
ch6ng. Ngoi ra( !r ng l ng c7c !inh cTng c !Hnh ! 'ho ng c7ch v chu ' chuy n
ng m !Hnh ra. 81 3ong !inh l n h n F ! !r i E l n nn c !h >5m 3ong !inh nh m ! h $
5n.
L' th no o -ho ng cch gi a ch>ng ta n cc v sao?
- r ! nhi u c7ch o 'ho ng c7ch n c7c v1 3ao( y ch gi i !hi u m ! c7ch o ! ng "
i n gi n. 81 c7c v1 3ao c7ch ch6ng !a r ! >a cho nn c n ph i !i n hnh o ! m (
chHnh >7c. - nhin c7c v1 3ao c c7i 37ng h n( c c7i ! i h n. Ni chung( nh ng c7i !r;ng
!h y m m o o !h1 c7ch ch6ng !a r ! >a. Ng c l i( 3ao Ng u ?ang v 3ao -h c N
c 37ng c p 2 !h1 ! ng i g n ch6ng !a. 81 v y( c !h o c v !rH c a c7c 3ao
v y m ! c7ch chHnh >7c. Khi o( ch6ng !a c n ph i l y c7c 3 o c7c v1 3ao m y u g n
c7c ng;i 3ao c o "ph n l n l c7c v1 3ao >a h n, lm n n.
Tr7i ! Auay >ung Auanh F ! !r i h ! 2 n9m( ! o !hnh m ! ng !rn c ng 'Hnh $
b ng *&& !ri u 'm. Th l( !uy nh ng ng;i 3ao >a m y u phHa 3au 'h;ng bi n ng "
nh ng 5m i chi u nh ng ng;i 3ao ! ng i g n v i nh ng ng;i 3ao phHa 3au( !uy
bi n ng r ! nh ( 3ong v n + ch 3ang !r7i ho c + ch 3ang ph i !h5o chu ' 2 n9m. N u % $
+4ng n v o gc bi u !h !h1 3ao Ng u ?ang c7ch >a E(G n9m 7nh 37ng ch l ch i c "
&() giy.
Tm l i( c !h o c c7c 3ao c7ch !a vi !r9m n9m 7nh 37ng. -7c 3ao >a h n !h1 c
!h + a vo ph ng ph7p !h ng ' mu 3 c 7nh 37ngg c a c7c 3ao g n 0 o c m !
!Hnh ra. Nguyn l_ c a n lR gi nh c7c 3ao c mu nh nhau !h1 v i !h ( 37ng c a
ch6ng 'h7c nhau( 'ho ng c7ch !9ng g p ;i( 37ng ch cn r.
7h ng chR' sao t,)n t, i c phn chia nh th no?
-7c v1 3ao c7ch ch6ng !a r ! >a( >a n m c ch6ng !a 'h;ng c c7ch no phn bi ! rb "
nh ng ng;i 3ao no g n h n( ng;i 3ao no >a h n( c7i m ch6ng !a v n nh1n !h y ch l %
h1nh chi u c a ch6ng !rn Thin c u m !h;i.
8o 'ho ng *&&& n :&&& n9m !r c( nh ng ng i Dabilon c i 0 nhm c7c ng;i 3ao
l i !hnh nh ng h1nh +7ng r ! !h6 v c g i l chm 3ao. Ng i Dabilon 0 37ng l p ra
:E chm 3ao. Sau ( c7c nh !hin v9n Hy ? p 0 ! !n cho ch6ng( c chm 3ao gi ng $
loi ng v ! no !h1 +4ng !n c a ng v ! lm !n c a chm 3ao( c chm 3ao !h1
c ! !n !h5o !n c a c7c nhn v ! !rong !h n !ho i Hy ? p. $
Trung au c ! !r c !h i nh -hu 0 b ! u ! !n cho c7c ng;i 3ao !rn !r i( v phn ! $
chia b u !r i !hnh c7c chm 3ao( 3au ! !hnh Tam vin Nh Th p D7! !6. Tam 8in $
n m >ung Auanh 3ao D c c c( Nh Th p b7! !6 n m nh ng n i c F ! !r9ng v F ! ! $ $
!r i i Aua.
n !h ' !h == !r c c;ng nguyn( 3 phn chia c a c7c chm 3ao phHa D c 0 g n !
gi ng v i ngy nay. Nh ng m y ch c chm 3ao phHa Nam( v c b n l 3au !h '
I8== m i + n + n c >7c nh. Qo c7c n c c n n v9n ho7 ph7! !ri n ! ng i 3 m
!h1 n m b c b7n c u nn i v i nh ng n c ny m ni( c r ! nhi u chm 3ao phHa !
Nam u 'h;ng nh1n !h y c vo m4a ;ng.
Hi n nay( c7c chm 3ao Au c ! !h;ng + ng ! ng c ng c EE chm( l +o H i lin h p "
Thin v9n h c Au c ! phn chia v Auy ! nh l i vo n9m 2#$E. Trong c $# chm 3ao
phHa D c ng >Hch o c a !hin c u( :G chm 3ao n m phHa Nam >Hch o c a !
!hin c u( v ! ln !rn ng >Hch o c a !hin c u c 2* chm.
Tn c a EE chm 3ao ny( c 'ho ng m ! n a l ! !h5o !n ng v ! nh chm i $
H4ng( chm S T ( chm Thin H c( chm Thin Ngad r l y !n c a c7c nhn v ! !rong
!h n !ho i Hy ? p( vH + nh chm 3ao Tin H u( 3ao Tin N ( 3ao /nh Tin( chm 3ao
'Hnh hi n vi( chm 3ao 'Hnh vi n v ng( chm 3ao ng h ( chm 3ao gi7 v . Tuy r ng . *
ph ng ph7p phn chia c7c chm 3ao c a ng i > a 'h;ng 'hoa h c( nh ng !n g i c a
c7c chm 3ao v n !i p ! c c +4ng cho n ngy nay. H !h ng c7c chm 3ao +o ng i % "
Trung au c c i phn chia !uy 'h;ng 3 + ng n a( nh ng cn l u gi c m ! 3 !n
g i c > a c a c7c chm 3ao.
H t ng i t,)n sao 1o ` # sao ' t ta nhn g ho cu c? "
Kh n9ng !hu nh n c7c !Hn hi u !h gi7c v l p y ch6ng vo nh ng 'ho ng !r ng 0 cho "
ph@p loi ng i > l_ !h;ng !in nhanh chng. Song i u ny ;i 'hi cTng gy ]b@ c7i
nh m^ - ch ng h n nh 'hi nh1n !h y c7c v ! m !h c ! 'h;ng ! n ! i . )
] l bi u hi n c a 3 Au5n !hu c( ch ng h n 'hi ch6ng !a nh1n !h y h1nh m ! ng i " ) $
!rn 3ao Ho ( !rong m ! c7nh r ng hay !rn m ! 7m my^( c7c nh 'hoa h c( !hu c i
h c Do3!on( F ( cho bi !. ]-h6ng !a 0 Au7 Au5n v i 'hu;n m ! ng i n m c ch6ng !a ' $
nh1n ra h nh ng n i h 'h;ng h >u ! hi n^. "
N9m 2#)G( phi !huy n 8i'ing 2 c a N/S/ 0 ch p nh m ! 'ho ng nh !rn b m ! $
Ho !inh. Dng c a m ! !rong c7c nh n6i y 0 g i 3 lin ! ng n m ! 'hu;n m ! $
ng i.
!1m hi u hi n ! ng ]7nh l a^ c a ;i m !( c7c nh 'hoa h c 0 nghin c u Au7 !r1nh " !
!hu nh n !ri gi7c - 3 gia !9ng !Hch lu +o !i p >6c l p i l p l i nhi u l n. ' $ $
ch ng ! i u ny > y ra nh !h no( nhm nghin c u 0 hu n luy n cho m i "
ng i !rong m ! phng !hH nghi m lm Au5n v i ]c7c !h;ng i p !i m !h c^. " "
Ng i !ham gia >5m m ! mn h1nh m7y !Hnh v i c7c ch m chuy n ng m nh ! n
m c ch6ng h u nh 'h;ng nh1n !h y c. Trong !h nghi m u !in( h 'h;ng !h "
o7n ra c7c ch m ang chuy n ng !h5o h ng no.
Trong m ! 'ho7 hu n luy n 3au ( ng i !ham gia c yu c u >7c nh nh ng '_ ! "
!rn mn h1nh h !rong 'hi c7c ch m v n !i p ! c chuy n ng !rn ph;ng n n. %
Sau c4ng( nh ng ng i ny m ! l n n a l i o7n >5m c7c ch m +i chuy n !h5o h ng
no. Ng c nhin !hay( h c >u h ng g7n cho c7c ch m h ng +i chuy n !r4ng v i
h ng m ch6ng 0 chuy n ng !rong 'ho7 hu n luy n. 81 m ! l_ +o no ( 3 ! p "
!rung cao vo c7c '_ ! 0 cho ph@p h lnh h i v; !h c c7c + u ch m. H 0 !i p
nh n m !h m chH 'h;ng nh n ra n.
# sao t,)n sao hu -h(ng cD n c?
Ng c l i hon !on v i _ ngha c a !n g i( !rn 3ao Thu 'h;ng c m ! gi ! n c no
c .
-7c !hnh ph n ban u c u ! o nn c7c hnh !inh c a h F ! !r i u nh nhau. Trn " $
3ao Thu cTng c 'hH Auy n v n c( 3ong nhi ! Au7 cao v1 g n F ! !r i nh ! v " $
3 c h6! c a b n !hn ! ng i y u( 'h;ng !h gi l i 'hH Auy n >ung Auanh m1nh( nn
v 3au n b m ! h ! l ng n c.
ng !h i v i vi c Auay Auanh F ! !r i( 3ao Thu cTng ! >oay ch m ch m( chu ' ! " $
Auay l %# ngy. Trong %# ngy( n l i c !h Auay >ung Auanh F ! !r i h n n a vng. 81 $
!h ( !h i gian ban ngy !rn 3ao Thu r ! +i( ! ng ng v i 2)G ngy !rn Tr7i !.
Trong Au0ng !h i gian ( 3o v i F ! !r i m !rn Tr7i ! nh1n !h y( c m ! F ! !r i l n $ $
g p ) l n ang hun ! 3ao Thu . Khi 3ao Thu vo i m g n F ! !r i nh !( n i b $
m ! h ng v phHa F ! !r i c nhi ! g n ! :&& -. Trong i u 'i n nhi ! cao $ $ " " "
n !h ( ngay c ch1 cTng nhanh chng nng ch y ra.
# sao vnh nh sng c a sao h ! i cD d ng hnh vnh -huy)n? !
Sao Th l hnh !inh !h G Auay Auanh F ! !r i( ng i !a cn g i 3ao Th l hnh !inh $
ngoi( v1 n chuy n ng Auanh F ! !r i !h5o Au o bn ngoi Au o Tr7i !. au $ ' ' '
o c a 3ao Th v Tr7i ! g n nh !rn c4ng m ! m ! ph ng( vnh 37ng 3ao Th $ )
nghing m ! gc $E& 3o v i m ! ph ng hong o "m ! ph ng Au o c a 3ao Th , $ ) $ ) '
nn c m ! ph ng h ng >7c nh.
N u vnh 37ng c a 3ao Th l i nghing #& !h1 ph i $# n9m r i( 6ng !h i gian 3ao -
Th chuy n ng m ! vng Auanh Tr7i !( !a m i !h y c vnh 37ng c a n. Nh ng
i u l 'h;ng !h c v1 ! Tr7i ! nh1n ln 3ao Th ( vnh 37ng c a 3ao Th ch l p
l0nh + i 7nh 37ng F ! !r i chi u 37ng v1 phHa i +i n b ch5 'hu ! !h1 'h;ng !h y g1 $ "
n a. ?6c ch cn l bng ! i.
Khi c c7c !i li u nghin c u c lin Auan n c7c !hin !h ( !a !h y r ng Tr7i ! bn "
!rong c a 3ao Th ( h n n a 3ao Th l i r ! >a Tr7i !( nn ng b ! ' v !rH no c a
Tr7i ! ch c !h !h y vnh 37ng 3ao Th 'hi 7nh 37ng F ! !r i chi u vo. $
Ng i !a 0 g i c7c m7y Auan !r c bay v phHa ! i c vnh 3ao Th v ! g i v m ! ! $
! nh ng b c nh Au_ gi7. Trn c7c ! m nh( vnh 37ng 3ao Th l m ! h1nh vnh 'h9n(
h1nh vnh 'h9n ny c 2% n9m 3 i chi c h1nh vnh 'h9n v phHa ch6ng !a m ! l n. Khi *
vnh 37ng n m 3ong 3ong v i !ia nh1n c a ch6ng !a !h1 cho +4 'Hnh vi n v ng c l n !a . -
cTng 'h;ng !h nh1n !h y c vnh 37ng.
i sao ! i cD ' a sao 2;ng?
8o ban m( !h ng c !h nh1n !h y 3ao D9ng !rong b u !r i lo@ 37ng ln( !h 3ao D9ng
gy ra nh ng hi n ! ng ny ph n l n u ch b ng nh ng chi c 'im nh n. Khi !h 3ao "
D9ng va ch m( c 37!( ! ch7y r i ph7! 37ng v i ! ng 'hH Auy n !h1 n !r !hnh !n !ro.
N u !h 3ao D9ng ! ng i l n !h1 'hi ch a b ! ch7y h !( ph n cn l i 3 r i >u ng *
m ! ! v !r !hnh 3ao b9ng. F i l n 3ao D9ng r i >u ng ! ng i nhi u !h1 c g i $
l m a 3ao D9ng.
Ngy E !h7ng * n9m 2#)G( !r n m a 3ao D9ng hi m c !rn !h gi i 0 r i >u ng ! nh -7!
?m( Trung au c.
Kho ng * gi chi u h;m ( m ! ng;i 3ao D9ng n ng vi ! n 'hi ang bay v i ! c + cao $
!rn 'h;ng !hu c 'hu v c !hnh ph -7! ?m 0 b ! ch7y v ph7! 37ng +o va ch m v i
! ng 'hH Auy n +y c( h1nh !hnh m ! Au c u l a l n chi m !. au c u l a nhanh $ !
chng phn chia !hnh m ! Au l n v hai Au nh r i phng !h ng ! ;ng 3ang Ty v )
vang ln !i ng n nh 3 m( 3au c !i ng ph n h i l i( !i ng 3 m 'h;ng ng ng( c7c
ng;i 3ao D9ng l n nh l n l ! r i >u ng gi ng nh nh ng h ! m a r i >u ng ngo i ;
phHa D c !hnh ph -7! ?m v c7c huy n 8nh -7!( Niao H( !r !hnh !r n m a 3ao ! "
D9ng hi m !h y !rn !h gi i ! nh -7! ?m.
Tr n m a 3ao D n -7! ?m l !r n m a hi m !h y !rn !h gi i c phn b r ng
nh !( 3 l ng nhi u nh !.
Khu v c ]m a^ '@o +i ! i )&.&&& m@! ! h ng ;ng Ty v r ng h n E.&&& m@! !h5o
h ng Nam D c( +i n !Hch ! ! i %&&.&&& m$ ! "
Trong vi ngy ng n ng i( c7c nhn vin chuyn nghin c u hi n ! ng ny 0 !hu !h p ! "
c h n 2&& m ng 3ao D9ng n ng h n %&& gram v v; 3 c7c m nh v nh b@ 'h7c. $ -
T ng !r ng l ng 3ao D9ng r i >u ng l n ny vo 'ho ng h n $G&& 'g. Trong ]Sao
D9ng 3 2^ l ng;i 3ao D9ng 7 l n nh ! !hu nh ! c !rong l ch 3 !h gi i( n n ng $ $
2))& 'g. Ng;i 3ao D9ng 7 ny r i !rong ph m vi !h;n Hoa D1 I ng( huy n 8nh -7!. "
1nh t,nh c a sao 2;ng
Dan m( !rn b u !r i !h nh !ho ng l i lo@ 37ng !i p m ! v ! 37ng !r ng h1nh !hnh !
c7nh cung r ch ngang b u !r i v bi n i r ! nhanh. Nh ng ng i ch ng 'i n !h ! lnR
]Sao D9ng^.
Truy n !huy ! c a Trung au c v m ! 3 n c chu u !hu + ! nhi u cu chuy n ly " "
' v nh ng ng;i 3ao b9ng. Trong ( !ruy n !huy ! ph bi n nh ! cho r ngR m i ng i
3 ng !rn Tr7i ! ! ng ng v i m ! v1 3ao !rn !r i. Khi ng i no ch !( v1 3ao ! ng
ng v i ng i 3 r i >u ng !. *
-7ch ! v n nh v y rb rng l 'h;ng c c 3 'hoa h c. Th5o !h ng '( !rn Tr7i ! $
hi n c h n % ! ng i ang 3 ng( !rong 'hi ! ng 3 c7c v1 3ao !rn !r i ' c nh ng v1 "
3ao m ! !h ng 'h;ng !h y c l h n 2&& ! . H n n a( n u ni 3ao b9ng l 3ao r i !
>u ng ! cTng 'h;ng 6ng. -7c v1 3ao +y c !rn b u !r i m ch6ng !a nh1n !h y( !r $
m y hnh !inh anh 5m g n Tr7i !( cn l i u l nh ng !hin !h 'h ng l ! ng ng
v i F ! !r i. 81 ch6ng c7ch Tr7i ! Au7 >a( r ! H! 'h n9ng va ch m v i Tr7i !. D i $
v y !rong l ch 3 c a loi ng i ch a bao gi > y ra hi n ! ng c7c v1 3ao ]r i >u ng^ "
Tr7i !.
8 y ]3ao D9ng^ l g1c
Ni i !hHch m ! c7ch 'hoa h c !h1( 3ao D9ng l hi n ! ng m ! lo i v ! ch ! c a vT !r "
bay vo ! ng 'hH Auy n c a Tr7i !( b c >7! v ph7! 37ng.
8 n l !rong 'h;ng gian vT !r g n Tr7i !( ngoi c7c hnh !inh ra cn c c7c lo i v !
ch ! vT !r 'h7c n a( cTng gi ng nh nh ng i + ng ngoi c7c loi c7( !;m( nghu 3
cn c c7c loi 3inh v ! nh 'h7c. Trong 3 c7c v ! ch ! vT !r ( c lo i nh nh h !
b i( c lo i l n nh !r7i n6i( ch6ng v n hnh !h5o ! c v Au o ring. D n !hn '
ch6ng 'h;ng ! ph7! 37ng. ;i 'hi ch6ng bay !h ng v phHa Tr7i ! v i ! c r ! nhanh( )
! 2& 'm ! i )& h E& 'megiy( nhanh g p nhi u l n m7y bay nhanh nh ! hi n nay. "
Nh ng 'hi bay vo 'hH Auy n Tr7i ! v i ! c nhanh nh v y( ch6ng c >7! v i c7c
ph n ! c a 'hH Auy n 'hi n 'h;ng 'hH b ! nng ! i m y ngh1n ( !h m chH m y v n
( b n !hn c a v ! ch ! vT !r cTng b ! ch7y v ph7! 37ng. Nh ng ch6ng 'h;ng ch7y
h ! ngay m ch7y + n + n !h5o Au7 !r1nh chuy n ng( ! o !hnh v ! ch ! 37ng h1nh vng
cung m !a nh1n !h y.
- !r ng h p v ! ch ! vT !r Au7 l n 'h;ng ' p ch7y h ! v r i >u ng Tr7i !( ng i !a
g i ch6ng l c7c Thin !h ch. Qo m ! 'hH Auy n +y c nn r ! H! 'hi c !hin !h ch $
r i >u ng m ! !( m !h ng ch7y 'i ! !rn ng i. - u ! o c a !hin !h ch ch y u $ "
g m 3 !( ni'5n( ho c !on l 7. - ng i cho r ng ch6ng c ch a nh ng nguyn ! m ! $
Tr7i ! 'h;ng c.
- nh ng 3ao b9ng ch l c7c v 'h7ch Aua ng. -h6ng 3 ! ngang b u 'hH Auy n c a
Tr7i ! v i ! c c c l n r i l i !i p ! c hnh !r1nh vo vT !r >a >9m.
# n t c c a sao /h i 1a!!6y ! &ao nhi)u -'fs? !
-Tng nh Tr7i !( 3ao ch i Hall5y cTng chuy n ng !rn m ! Au o Auanh F ! !r i. ' $
i m 'h7c bi ! l Au o c a Tr7i ! l h1nh 5lip g n !rn( cn Au o c a 3ao ch i " ' '
Hall5y l h1nh 5lip + !. i m m 3ao ch i Hall5y g n F ! !r i nh ! "i m c n nh !, c7ch ( $
F ! !r i #& !ri u 'ilom@!( Aua gi a Au o 3ao Thu v 3ao Kim( i m >a F ! !r i nh ! $ " ' $
"i m vi n nh !, c7ch >a F ! !r i % ! $#% !ri u 'ilom@!( 3o v i 'ho ng c7ch gi a Au . $ " '
o c a 3ao H i v ng !inh l hnh !inh >a F ! !r i "l :(% ! 'ilom@!, !h1 cn >a h n. $
-hu ' chuy n ng c a 3ao ch i Hall5y Auanh F ! !r i l )G n9m. Khi bay >a F ! !r i $ $
n g n i m vi n nh ! 3ao ch i bay v i ! c &.#2 'me3 ! c *$E& me3. N u 3o v i v n .
! c m !hanh !rn m ! Tr7i ! l *:& me3 !h1 ! c c a !hin !h ny g p $() l n ! c l $
! ng ng v i ! c m7y bay 3iu !hanh c p $().
Khi 3ao ch i Hall5y ! i m vi n nh ! bay !r v ( !h1 'hi cng bay g n n F ! !r i( ! c . $
bay c a n cng nhanh. Khi n g n i m c n nh !( g n Au o c a 3ao Kim( ! c '
chuy n ng 3 l %:(* 'me3 ! c cTng l 2#%.%&& 'megi . *
8 i Tr7i ! ! c ! i i m c n nh ! v i m vi n nh ! 3ai 'h7c nhau 'h;ng nhi u. 8o .
ngy &:e&2 l i m c n nh ! !h1 ! c l *%(G 'me3( cn ngy &:e&) l i m vi n nh ! !h1 .
! c 3 l *:()# 'me3. *
# sao nh c a sao /h i ! i cD v t di? !
l ' ! Au ghi v ! c a 3ao ch i +i ng !rn phim c a 'Hnh vi n v ng. Sao ch i 'h7c .
v i c7c v1 3ao l c v n ! c chuy n ng !hay i !rn b u !r i. -7c v1 3ao v c7c !inh vn(
ch6ng chuy n ng !rn b u !r i l +o chuy n ng ! Auay c a Tr7i ! m c. N u
+4ng 'Hnh vi n v ng ch p nh !h1 !a 3 !hu c c7c h1nh nh rb cho +4 c7c ng;i 3ao c . *
7nh 37ng y u. 81 3ao ch i chuy n ng v i v n ! c l n !rong 'h;ng !rung( nn 'hi ch p
nh !rn n n c7c 3ao 'h7c b c nh !hu c c a 3ao ch i b + !. (
- lo i 3ao ch i c chu '. l 3ao ch i 'h;ng ch c >u ! hi n m ! l n( m c !h l "
nhi u l n n g n Tr7i !( 3ao ch i Hall5y l m ! !rong 3 . F i l n 3ao ch i Hall5y
n g n( ng i !a l i o c c Au o c a n ngy cng c chHnh >7c h n. F i '
l n n >u ! hi n( +o l c h p + n c a F c !inh( h1nh + ng Au o c a 3ao ch i c !h " % '
!hay i. N u nh Au o c a 3ao ch i m 'h;ng c 3 !hay i nh no !h1 'hi n '
g n( !a ch c n h ng 'Hnh vi n v ng v h ng 0 !Hnh !o7n l ch6ng !a c !h ghi c .
h1nh nh l6c n g n. Tuy nhin v n 'h;ng n gi n nh v y. 81 7nh 37ng c a 3ao
ch i r ! y u( nn c n ph i 'in !r1 !i n hnh !rong !h i gian +i v 'Hnh ph i c nh y
cao. -7c chuyn gia 3 3 + ng c7c ph ng ph7p !Hnh !o7n chHnh >7c n ngy !h7ng *
no( c n ph i Auan 37! !h5o h ng no Auay 'Hnh ghi nh v h ng ( c !h m i c
!h !hu c b c nh v a _ v 3ao ch i.
Sao ch i ! g? !
Trn b u !r i m 5n !h m ! nhin v6! ngang m ! v 'h7ch l hi m hoi( chi 37ng v c %
h1nh + ng ' + R u nh n( u;i !o !r;ng gi ng nh m ! chi c ch i Au@! nh b1nh !h ng.
Ng i !a Au5n g i l 3ao ch i.
Th ! ra m ni( c7c 3ao ch i 'h;ng !h g i l nh ng v1 3ao v1 !h c ! n ch l m ! 'h i
l n 'hH l nh !rong ch a y c7c m nh v n v b i vT !r .
Nh ng n9m g n y( c7c nh 'hoa h c 0 ph7! hi n ra !rong 3ao ch i cn c c7c nguyn ! "
o>y( na!rid c7c nhm phn ! cacbonic( >yanog5n "-N,$( amoniac "NH*,( c7c h p ch !
ni!ril( >yanua( v.vgd c7c ion "ggg.., g Nh ng ch6ng !a 'h;ng !h 'h;ng coi 3ao ch i
cTng l m ! lo i !hin !h .
Kh7ch ]Au5n^ hay ch l ]Aua ng^
Bh n l n c7c 3ao ch i u Auay Auanh F ! !r i !h5o c7c Au o h1nh 5lip + !( ng i !a $ ' (
g i ch6ng l lo i 3ao ch i chu '. - c7ch m ! !h i gian nh ! nh ch6ng l i v n hnh ! i
Au o ! ng i g n F ! !r i v Tr7i ! nn ch6ng !a c !h + +ng nh1n !h y ch6ng. ' $ .
-hu ' Auay Auanh F ! !r i c a c7c 3ao ch i 'h7c nhau l r ! 'h7c nhau. Sao ch i Pnc'5 $
c chu ' ng n nh ! l *(* n9m( ! c l c c7ch *(* n9m !a l i nh1n !h y n m ! l n. T !
n9m 2)EG( ph7! hi n ra 3ao ch i Pnc'5 n nay( n 0 >u ! hi n %& l n. - nh ng 3ao " "
ch i c chu ' Auay +i h n. F y ch c n9m( !h m chH m y !r9m n9m m i nh1n !h y
ch6ng m ! l n. - nh ng 3ao ch i c chu ' Auay +i ! i m y v n n9m( !h m chH cn lu
h n n a. Nh ng 3ao ch i gi ng nh ]'h7ch Aua ng^ >u ! hi n m ! l n r i 'h;ng "
bi ! n chn !r i gc bi n no n a. Sao ch i 37ng r c Hya'u!ab5( c nh1n !h y ! Tr7i
! n9m 2##G( c chu ' c 'ho ng 2&.&&& n9m.
Tn ]ch i^ ! y
Nh ng 3ao ch i i n h1nh u chia lm * ph nR lbi ch i( 3 i ch i v u;i ch i. ?bi ch i
c u ! o b ng nh ng h ! !h r n 'h7 m c( 7nh 37ng !o ra >ung Auanh nh nh ng + i ! $
my g i l 3 i ch i. ?bi ch i ' ! h p v i 3 i ch i !hnh u ch i. -hi c u;i +i 37ng
r c phHa 3au g i l u;i ch i( c 'hi m r ng hng !ri u 'm !rong vT !r . u;i ch i 'h;ng "
ph i c ngay ! 'hi m i h1nh !hnh 3ao ch i m ch 'hi 3ao ch i bay ! i g n F ! !r i v $
c7c phn ! c a n b nh ng c n gi F ! !r i !h i b ! ra >a( b i !h u;i 3ao ch i !h ng $
'@o +i v phHa i +i n v i F ! !r i. " $
F ! 3ao ch i >ung Auanh u cn c l p my hy+ro ng 'Hnh ! i g n 2& !ri u 'm. " &
Tr7i !( ch6ng !a 'h;ng nh1n !h y 'h i my ( m ph i +4ng v !inh nhn ! o bay ra "
'h i ! ng 'hH Auy n Tr7i ! m i Auan 37! c.
Fu;n h1nh mu;n v0
Kh;ng ph i c7c 3ao ch i u c h1nh + ng gi ng nhau. N9m 2)::( ng i !a ph7! hi n ra "
3ao ch i Q5 -h535au> c ! i G u;i ! o !hnh m ! gc r ng :: nh chi c Au ! gi y l n
!rn b u !r i. N9m 2E2$( i Thin v9n Far35ill5 Bh7p ph7! hi n ra m ! 3ao ch i l ( "
!ho ! u l m ! 'h i my l n( 3au !o 37ng nh p nh7y v cu i c4ng l i bi n !hnh
m ! 'h i my gi a c m ! 'h i !rn 37ng m !o ra b n phHa. u !h7ng * n9m 2#)G
v4ng ;ng D c Trung au c >u ! hi n m ! 3ao ch i l c u;i >of r ng nh u;i chim ! "
c;ng !r ng( +n ch6ng ! o H i Nam ! i ! nh H c ?ong Niang u nh1n !h y. ! !
]To >7c nh ng r ng ru !^
Kh;ng m ! hnh !inh no !rong h F ! !r i c !h 3o 37nh c v i 3ao ch i v m ! !h " $ $
!Hch. 8H nh 3ao ch i Hall5y n i !i ng c ng 'Hnh v4gn 3 i ch i +i ! i %)&.&&& 'm.
Sao ch i l n nh ! m loi ng i ghi nh n c c ng 'Hnh v4ng 3 i ch i +i ! i 2E(%
!ri u 'm v u;i 3ao ch i +i ! i m ! !r9m !ri u 'm. " "
Nh ng !h c ra 3ao ch i ch l nh ng 'h i 'hH lo0ng. N u @p !h 'hH c a 3ao ch i b ng
m ! 'hH Auy n !rn Tr7i ! !h1 E.&&& m@! 'h i !h 'hH !rn v n ch a !h b ng m ! %
2 m@! 'h i 'hH Auy n !rn Tr7i !. N u !i p ! c @p !h 'hH !rn 3ao ch i !hnh ch !
r n nh v Tr7i ! !h1 m ! 3ao ch i 'h ng l 5 r ng 'h;ng l n h n m ! Au i !rn !
hnh !inh c a ch6ng !a.
Trong vT !r bao la c r ! nhi u 3ao ch i nh ng !uy ! i a 3 u c 'Hch !h c nh . "
-h c vi ba 3ao ch i l n. Th i gian ! n ! i c a 3ao ch i !rong vT !r 'h;ng lu b n nh
c7c 3ao 'h7c. F i l n bay ! i F ! !r i( 3ao ch i l i b ! n hao 'h7 nhi u( c v y + n + n $
3ao ch i 3 !an v !hnh ! ng 7m 3ao b9ng v b i vT !r phn !7n !rong 'ho ng 'h;ng * -
mnh m;ng.
i sao sao +i' *uay ng c chi u?
Sao Kim( cn c g i l 3ao H;m( hay 3ao Fai l hnh !inh +uy nh ! !rong h F ! !r i " $
Auay ! ;ng 3ang Ty( !rong 'hi ! ! c c7c hnh !inh 'h7c u Auay !h5o h ng ng c
l i. Nguyn nhn c a hi n ! ng ny l +o b u 'hH Auy n +y c c a Kim !inh. " $
-7c nh 'hoa h c cho r ng c l l6c ban u hnh !inh ny c !r c Auay r ! nghing. - H! *
nh ! hai c7ch gi i !hHch 3 !hay i chi u Auay ny. u !in( nh a 3 c7c nh 'hoa h c
!h ng ngh( hnh !inh ny 0 o ng c !r c Auay 2E& . S v n ng h n n c a
! ng 'hH Auy n +y + c bn ngoi c a n 'hi n cho c u !r6c r n bn !rong b l;i cu n $ !
!h5o( Auay ng c chi u !rong 'hi !r c Auay 'h;ng i.
? hnh !inh 37ng nh ! !rong h m;i !r ng( 3ao Kim c coi l ]anh 5m 3ong 3inh^ c a "
F ! !r i. KHch !h c c a n b ng #*X ng 'Hnh Tr7i !( 'h i l ng b ng EEX( c $
m ! v !hnh ph n ho7 h c g n ! ng ! nhau v !u i ! ng i !r "c r ! H! 0
mi ng n6i l a !rn hai hnh !inh ny,. "
Tuy nhin( 3ao Kim 'h7c h n hnh !inh >anh c a ch6ng !a( c bi ! +o 7p 3u ! c a n cao ) $ "
g p #& l n 7p 3u ! c a Tr7i !. -7c l p my +y c ch a aci+ 3uljuric ! i hnh !inh ny $
'hi n cho c7c nh !hin v9n 'h;ng !h Auan 37! c b m ! !h ! c a 3ao Kim. Qo c $
! ng my 'h ng l bao ph ( nhi ! b m ! hnh !inh ny cao n :)& - 3inh ra ! " $
hi u ng nh 'Hnh. "
# sao 1o tinh cD 'u g s t? "
Th n chi n !ranh Au 'hi n ng i !a nh n !h vT 'hH han g b i c7i mu n ng c a
n( 'h7c >a v i Tr7i !. -7c nh 'hoa h c cho bi ! l v1 Ho !inh c l ng 3 ! o>i! !
l p ngoi nhi u g p ;i 3o v i hnh !inh c a ch6ng !a( m c +4 c hai hnh !inh u h1nh $
!hnh ! c4ng lo i v ! li u. "
-u !r l i cho hi n ! ng ny lR nhi ! c c nng !rong lng Tr7i ! !h a ban u " "
chuy n h u h ! 3 ! o>i! !hnh 3 ! nng ch y. -h ! ny + n vo !m c a Tr7i !( ! o ! !
nn m ! 'h i nhn l ng 'h ng l ngy nay.
Ng c l i( 3ao Ho ch a bao gi !Hch lu nhi ! c n !hi ! cho Au7 !r1nh ]luy n^ 3 !( ' " " !
n gi n v1 n nh h n. i u 'hi n cho 3 ! o>i! ! p !rung b m ! c a hnh !inh( ! o ! $
ra mu r ! c !r ng. -h m ! ph n 3 ! r ! nh chuy n vo !m ! o !hanh 'h i nhn $ !
c a 3ao Ho nh Tr7i !.
c ' ! lu n ny( c7c nghin c u 0 3 + ng 3 c @p c a n c n@n m ! m u g m %
3 !( ni'5n v o>y ! i 7p 3u ! h n g p 2)%.&&& l n 7p 3u ! c a 'hH Auy n( ng !h i nung !
m u nhi ! $.:&& -. Nh ng !h nghi m ny 0 gi6p h !1m hi u ph n ng c a % " "
o>y v 3 ! !rong i u 'i n ! ng ! nh !rong bi n magma nguyn !hu c a c7c hnh !inh ! "
!rong h F ! !r i. " $
Trn Tr7i !( bi n 7 nng ch y ny 3u 'ho ng 2.E&& 'm. Q i 3u nh v y( 7p 3u !
m nh h n r ! nhi u 3o v i !rn 3ao Ho "Qo 3 c @p c a m ! l ng v ! ch ! l n h n,.
N 'hi n cho nhi ! c a bi n magma ln n h n *.$&& -. !h i i m ny( o>i! " &
3 ! chuy n !hnh 3 ! 'im lo i v o>i ho !an. S ! l ng 3 !h m >u ng + i( ! o nn 'h i ! ! ! *
nhn l ng v ch l i ph n nh 'ho ng EX o>i! 3 ! !rong l p man!i bn ngoi. au7 !r1nh !
ny c !h 0 hon !hnh !rong vng *& !ri u n9m u !in. "
Tuy nhin( Tr7i ! c ng 'Hnh g n g p ;i ng 'Hnh c a 3ao Ho ( v n ng g p 2& $
l n. i u c ngha l bi n magma !rn Ho !inh n;ng h n nhi u( v nhi ! 'h;ng "
Au7 $.$&& -. Trong i u 'i n ny( 3 ! o>i! c b o ! n nguyn v n. T1nh !r ng 3 " ! ( *
! o ra m ! l p man!i ngoi ch a 'ho ng 2EX 3 ! o>i!( 'h p v i nh ng Auan 37! a ch ! !
!rn hnh !inh .
c chuy n ng c a = hnh tinh ! n t,ong h H t t, i ! & ng &ao nhi)u?
Tu !hu c vo l c h p + n v 'ho ng c7ch c a chHn hnh !inh !rong h F ! !r i v i F ! % " $ $
!r i m c7c hnh !inh c chu ' v + ng Au o 5lip 'hi chuy n ng Auanh F ! !r i ' $
'h7c nhau( ch6ng !un !h5o c7c nh lu ! K5pl5r. Ni !huy ! r ng # hnh !inh l y F ! !r i $
lm !rung !m v chuy n ng !rn m ! Au o ! ng ! ng no ( !h !h1 cho +4 Thu '
!inh cho n Qim 8 ng !inh ngoi r1a u ph i c chu ' chuy n ng gi ng nhau.
8 nh v y !h1 c7c hnh !inh vng ngoi ph i chuy n ng r ! nhanh. Th !rong h "
F ! !r i( c7c !hin !h cng g n phHa ngoi r1a !h1 chuy n ng cng ch m. au o $ '
c a c7c hnh !inh ! h1nh !rn cho n h1nh 5lip( v nh ng i m 'h7c nhau !h1 c v n
! c 'h7c nhau "v i 3ao ch i Hall5y !h1 3 !hay i v n ! c l r ! rb r !,. -7c Au o !uy " '
c h1nh 5lip nh ng g n v i + ng !rn nn 3 !hay i v n ! c c7c i m 'h7c nhau l
'h;ng rb rng l m. THnh v n ! c !h5o 'm e giy !h1 ch6ng !a c !h !h yR Thu !inh :)(EEd !
Kim !inh *%(&$d Tr7i ! $#()#d Ho !inh $:(2$d F c !inh 2*(&Gd Th !inh #(:Gd Thin
8 ng !inh G(E2d H i 8 ng !inh %(::d Qim 8 ng !inh :()%.
/D th cD hnh tinh -hc va p v i ,i t -h(ng?
y 'h;ng ni n vi c c7c hnh !inh 3ao Kim ho c 3ao Ho c !h va ch m v i Tr7i & " $
! 'h;ngc D i v1 c7c Au o c a c7c hnh !inh c + ng 5lip( g n F ! !r i( Au o ' $ '
c a ch6ng c l6c +4 H! +4 nhi u c !hay i nh ng r ! nhanh chng n nh( nn 'h;ng
ph i lo v vi c ch6ng va ch m Tr7i !. "
Th nh ng cTng 'h;ng lo i !r !r ng h p c c7c hnh !inh nh ho c r ! nh !rong !h i $
gian +i hng !ri u n9m l i c 'h n9ng va ch m v i Tr7i !. i a 3 c7c hnh !inh nh "
u chuy n ng !rn Au o gi a 3ao F c v 3ao Ho ( nh ng !rong 3 cTng c '
c7c !i u hnh !inh l1a 'h i Au o v n c c a m1nh i vo Au o bn !rong Tr7i !. ' '
l !r ng h p c7c !i u hnh !inh /polo( /+oni!( Pro3 0 gi ng nh m ! vin n l ! Aua
Tr7i !. 8o n9m 2#*G( /+oni! c7ch Tr7i ! 2(% !ri u 'm. - ng i cho r ng ]nh !h "
0 l Au7 >am 2(% !ri u 'm 0 g p ba l n 'ho ng c7ch ! Tr7i ! n F ! !r9ng^. Th " $
nh ng !h c 3 c !h > y ra 3 va ch m v i Tr7i !. Th c v y( gi 3 vo m ! ngy no
Au o c a !i u hnh !inh !hay i +o 3 !ha i c a l c h p + n( b y gi ai c !h ' %
+7m ch c l 3 'h;ng c 3 va cham v i Tr7i !. ! *
81 3 l ng c7c !i u hnh !inh r ! nhi u( nn 'h n9ng > y ra va ch m cTng l n. 8o
'ho ng G% !ri u n9m v !r c 0 > y ra m ! cu c va ch m c a Tr7i ! v i m ! !i u "
hnh !inh c ng 'Hnh E 'm 0 a n 3 !uy ! +i ! c a gi ng 'h ng long. " "
/c hnh tinh *uay *uanh H t t, i nh th no?
Nh !hin v9n h c ng i Da ?an -op5cnic !rong !7c ph m n i !i ng b ! h c a m1nh l ,
]?u n v n hnh !hin !h ^ 0 gi i Auy ! m ! c7ch chHnh >7c v n !ranh lu n !rong !h i
gian +iR Tr7i ! v c7c hnh !inh u l n l ! Auay Auanh F ! !r i( ch 'h;ng ph i l $
c7c hnh !inh v F ! !r i Auay Auanh Tr7i !. $
< ! c c c7c hnh !inh Auay Auanh F ! !r i nh !h noc 8 i !r1nh 'hoa h c ' !hu ! $ '
l6c ( -op5cnic v n ch a gi i 7p chHnh >7c cu h i ny. %
aua h n n a !h ' 3au( !rn c 3 c7c !i li u Auan 37! chHnh >7c c a nh !hin v9n h c "
ng i an F ch Qigu( nh !hin v9n h c ng i c Kapul5 0 +4ng ba nh lu ! miu
! chHnh >7c 3 v n ng c a c7c hnh !inh( ch6ng c g i l ] nh lu ! Kaipul5^ ho c $
]* nh lu ! v n ng c a c7c hnh !inh^.
au o chuy n ng c a c7c hnh !inh >ung Auanh F ! !r i u c h1nh 5lip( ! l !hin ' $ "
l ch c a c7c h1nh 5lip ny l i r ! 'h7c nhau( F ! !r i n m !rn m ! !rong hai !iu i m " $
c a h1nh 5lip. y l nh lu ! !h nh ! !rong c7c nh lu ! c a Kapul5( ! c l nh lu !
Au o. '
nh lu ! !h hai ni nh 3auR Trong !h i gian nh nhau( +i n !Hch ng n i li n gi a "
!rung !m hnh !inh v !rung !m F ! !r i Au@! Aua l b ng nhau. y c g i l nh $
lu ! +i n !Hch. Q a vo nh lu ! +i n !Hch( c7c hnh !inh Au o g n i m F ! !r i " " ' $
v n ng nhanh h n 3o v i c7c Au o >a i m F ! !r i. ' $
nh lu ! Au o v nh lu ! +i n !Hch c Kapul5 ph7! bi u c4ng vo n9m 2G&# !rong ' "
cu n 37ch ]Thin v9n h c m i^. 2& n9m 3au "! c l vo n9m 2G2#,( !rong !7c ph m ]?u n ,
hi ho vT !rT^ m i c a m1nh( Kapul5 0 ph7! bi u nh lu ! !h ba m ;ng 0 Auan 37! v
ph7! hi n !rong m ! 'ho ng !h i gian +i nh 3auR D1nh ph ng chu ' chuy n ng "
Auanh hnh !inh 'h7c c a c7c hnh !inh "T, v l p ph ng c ly !rung b1nh c a n ! i F ! $
!r i "<, ! l !hu n v i nhau. "
nh lu ! !h ba cn c g i l nh lu ! i u ho. N u g i T2 v T$ l n l ! l chu '
chuy n ng Auanh hnh !inh 'h7c c a hai hnh !inhd <2 v <$ l n l ! l 'ho ng c7ch
!rung b1nh c a ch6ng v i F ! !r i !h1 b ng ph ng !r1nh ho7 h c !a cR $
Kapul5 v; c4ng hi lng v i nh lu ! !h ba m m1nh 0 !1m ra( ;ng ! ng ni v i !m
!r ng v; c4ng ph n 'h i nh 3auR y chHnh l !h m 2G n9m !r c !;i 0 hy v ng c !h
!1m !h y.
Da Auy lu ! v n ng c a c7c hnh !inh c _ ngha r ! Auan !r ng( 'h;ng ch c7c hnh !inh
u !un !h !h5o Auy ! c m c c7c v !inh c a c7c hnh !inh cTng 'h;ng l ngo i l . ! " "
nh lu ! !h ba c !uyn b m ! c7ch !rang nghimR -hu ' chuy n ng Auanh c7c
hnh !inh 'h7c c a c7c !hin !h !rong h F ! !r i v 'ho ng c7ch ! i F ! !r i 'h;ng " $ $
ph i l !u _( cTng 'h;ng ph i l ng u nhin m l m ! ch nh !h c !r ! ! nghim ng !. % $
1 ng tinh pht sng cRn hnh tinh ! i -h(ng?
]H ng !inh^ l c7c 3ao ! ph7! 37ng v ph7! nhi !( ng c l i ]hnh !inh^ 'h;ng h c 'h "
n9ng ny. H F ! !r i +o bao g m m ! h ng !inh l F ! !r i v # hnh !inh 'h7c l 3ao " $ $
Thu ( Tr7i !( 3ao Kim( 3ao Ho ( 3ao F c( 3ao Th ( 3ao Thin 8 ng( 3ao H i 8 ng
v 3ao Qim 8 ng.
-7c h ng !inh !rong vT !r c nhi ! b m ! ! m y ngh1n ! i m y v n ( v1 v y " $
ch6ng ph7! ra c7c lo i b c > "' c 7nh 37ng nh1n !h y,. F ! !r i l h ng !inh g n ch6ng $
!a nh !. F i giy !rn b m ! F ! !r i ph7! ra n9ng l ng ! ng ng v i m ! m7y ph7! $ $
i n c c;ng 3u ! *E$ > 2& mT $* \ "
Nguyn nhn 'hi n h ng !inh ph7! 37ng
y l i u bH n i v i ngnh !hin v9n h c 3u ! nhi u !h ' Aua. F0i cho n u ,
!h ' $&( nh v ! l_ Pin3!5in + a vo !huy ! ! ng i 0 a ra m ! c;ng !h c c lin
Auan gi a 'h i l ng v n9ng l ng c a v ! !h ( nh m c7c nh nghin c u m i c
7p 7n cho cu h i hc b6a ny.
Ho7 ra !rong lng c7c h ng !inh( nhi ! cao ! i h n 2& !ri u - 'hi n c7c v ! ch ! " "
!rong ! ng !7c v i nhau( > y ra ph n ng nhi ! h ch. H ! nhn nguyn ! hy+ro bi n "
!hnh h ! nhn nguyn ! h5li v 3 n 3inh ra m ! ngu n n9ng l ng 'h ng l . N9ng l ng
ny !ruy n ! !m h ng !inh ra ngoi b m ! v vo 'h;ng gian b ng c7ch b c > . -7c $
b c > ny n m !rong ph ! 7nh 37ng h ng ngo i( n 7nh 37ng nh1n !h y v 3ng c c
ng n. - nh v y h ng !inh +uy !r1 ph7! 37ng 'h;ng ng ng. !
Nhi ! b m ! c7c hnh !inh l i !h p h n nhi u 3o v i b m ! c7c h ng !inh( v1 !h c7c " $ $
hnh !inh 'h;ng ! ph7! 37ng c. Kh i l ng c a c7c hnh !inh cTng nh h n nhi u 3o
v i c7c h ng !inh "3ao F c c !h !Hch !o nh ! !rong h F ! !r i cTng ch a b ng 2e2.&&& " $
!h !Hch F ! !r i,. -ho +4 c7c hnh !inh ! 3 n 3inh ra n9ng l ng +o 3 c h6! v co gi0n( $
nh ng n9ng l ng 'h;ng !h nung nng hnh !inh ! i m c > y ra ph n ng nhi ! "
h ch.
i sao gi a *u o c a sao 1o v sao H c ! i t p t,ung nhi u ti u hnh tinh
n v y?
8 n ny ! ra !r c m ! c7c nh !hin v9n h c m ! hai !r9m n9m nay r i( nh ng cho $ !
n nay v n ch a cho nh lu ! !h a nh n chung. %
auan i m c nh c n l ]Thuy ! v n l n^( !huy ! v n l n cho r ngR Trong + i !
!i u hnh !inh v n c m ! hnh !inh l n 'h;ng gi ng v i Tr7i ! v 3ao Ho ( 3au +o
m ! nguyn nhn m gi v n cn ch a rb( hnh !inh l n ny b n ( nh ng m nh v n ra % -
! o !hnh c7ch !i u hnh !inh ngy nay. Nh ng r ! cu c !h1 ngu n n9ng l ng +o v n
gy ra l n n m c c !h lm cho c hnh !inh l n n !an !n n ! uc Nh ng
m nh v b n v bay ra lm 3ao c !h v a v n ! p !rung !rong + i !i u hnh !inh ngy - $
nayc
- ng i 0 a ra m ! Auan i m cho r ng( l ra 'ho ng 'h;ng gian ny c ! n ! i vi *
!i u hnh !inh c ng 'Hnh u + i m y !r9m ngh1n m@!. Trong Au7 !r1nh ch6ng v n
ng Auanh F ! !r i !rong m ! !h i gian +i( c7c !i u hnh !inh ny 'h !r7nh 'h i ph i $
!i p c n nhau( > y ra va ch m( !h m chH l v va ch m nhi u l n( v !h l 0 h1nh !hnh
nn nhi u !i u hnh !inh c 'Hch c l n nh v h1nh +7ng 'h7c nhau ngy nay. Thuy ! va -
p cTng c ch 'h;ng !r n v n. N u c m y ch c !hin !h ch l n nh v y v n hnh (
gi a Au o c a 3ao Ho v 3ao F c !h1 cTng gi ng nh c m y con c7 b i !rong Th7i '
D1nh Q ng v y( lm 3ao c nhi u c h i va p nh v y ch c
Trong m y n9m g n y( !huy ! ! ng i !h nh hnh c g i l ]Thuy ! b7n !hnh
ph m^( i _ r ngR Trong !h i ' u( 'hi nh ng chm 3ao nguyn !hu b ! u h1nh , !
!hnh( c7c !hin !h !rong h F ! !r i +o 3 bi n ng c a 3ao F c v +o m ! 3 nhn ! " $
ch a bi ! 'h7c( 0 'hi n cho bn !rong ph n 'h;ng gian ny v n 'h;ng !h h1nh !hnh
nh ng hnh !inh l n( ch c !h !r !hnh ]b7n !hnh ph m ngy nay h c7c !i u hnh !inh^. ,
8 n c7c !i u hnh !inh m c +4 ! m !h i cn ch a c gi i Auy !( nh ng !hin v9n $
h c 0 nh n !h c c r ng( vi c nghin c u c7c !i u hnh !inh i v i vi c lm rb v n " "
ngu n g c c a h F ! !r i !h ! Auan !r ng bi ! baom " $
i sao t,ong h H t t, i ! i cD nhi u ti u hnh tinh nh v y?
Trong h F ! !r i c nh ng g1c F ! nh !hin v9n h c 0 ! ng !r l i m ! c7ch 'h@o l@o " $
r ngR ]F ! b nh nh ng hnh !inh l n v m ! b l n nh ng !i u hnh !inh^. -u ni ny
Au !h c 0 n m c h ! nhn c a v n . Nh ng hnh !inh l n !rong h F ! !r i 0 ! " $
c ph7! hi n ch c # chi c( nh ng ! i n9m 2E&2 'hi ph7! hi n ra !i u hnh !inh !h " "
nh ! n cu i !h p nin #& c a !h ' $&( nh ng !i u hnh !inh 0 c ghi vo 3 v
7nh m0 0 v ! Au7 con 3 E.&&&( v n cn nhi u !i u hnh !inh n a v n cn ang ch % %
ch ng !h c.
]Nh ng !i u huynh ^ c a c7c hnh !inh l n ny r ! c c c ! ! c l bao nhiuc Th5o "
!h ng '( ! ng 3 ang vo 'ho ng %&&.&&&. a 3 !rong 3 u v n hnh gi a Au '
o c a 3ao Ho v 3ao F c( ! p !rung c7ch F ! !r i $(&G n *(G% n v !hin v9n. Khu $
v c c a h F ! !r i ny c g i l ]+ i !i u hnh !inh^. " $
TH t ngyU t,)n H t t,;ng di &ao nhi)u?
N u !u vT !r a b n i +u l ch !rn F ! !r9ng( 'hi b n h >u ng y( gi + n i m $
b n h c7nh b ! u l bu i m( v y !h1 b n ph i !r i Aua m ! 'ho ng !h i gian +i !
+ ng + c !rn F ! !r9ng m i c !h nh1n !h y F ! !r i ( 'h ng !h i gian ny g n b ng 2% $ $ $
ngy !rn Tr7i !.
< ! c c ]m ! ngy^ !rn F ! !r9ng +i bao nhiuc -7c nh !hin v9n h c cho bi !( ]m ! $
ngy^ !rn F ! !r9ng b ng nh ng $#(% ngy !rn Tr7i !. $
Tr7i ! ! chuy n ng ! o nn 3 giao nhau gi a ban ngy v ban m( m ! m n $
h ng v F ! !r i l ban ngy v ng c l i( m ! n Auay l i F ! !r i l ban m. F i $ $ $
l n giao nhau nh v y 3 l m ! ngy !rn Tr7i !. *
F ! !r9ng cTng ! chuy n ng( m ! m n h ng v F ! !r i cTng l ban ngy( m ! $ $ $ $
Auay l i F ! !r i cTng l ban m. Nh ng F ! !r9ng ! chuy n ng ch m h n nhi u 3o $ $
v i Tr7i !( ph i c n !h i gian l $)(* ngy !rn Tr7i !( cho nn ]m ! ngy^ !rn F ! $
!r9ng +i h n nhi u 3o v i m ! ngy !rn Tr7i !.
F ! chu ' ! chuy n ng c a F ! !r9ng l $)(* ngy !rn Tr7i !( v y !h1 ! i 3ao m ! $
ngy !rn F ! !r9ng l i b ng $#(% ngy !rn Tr7i ! ch 'h;ng ph i l $)(* ngyc $
Th c ra m ! bn c a F ! !r9ng ang ! chuy n ng( bn 'ia v n ang Auay Auanh Tr7i $ %
!( cn Tr7i ! l i ang Auay >ung Auanh F ! !r i. Sau 'hi F ! !r i chuy n ng m ! $ $
vng( Tr7i ! cTng Auay m ! 'ho ng !rn Au o >ung Auanh F ! !r i( v1 v y 3au $)(* ' $
ngy( l ra F ! !r9ng i +i n v i i m c a F ! !r i !h1 by gi l i 'h;ng i +i n * $ " $ "
v i F ! !r i n a m l i cn Auay !hm m ! gc n a m i c !h i +i n v i F ! !r i( $ " $
'ho ng !h i gian ny l $($% ngy( c ng $)(* ngy v i $($% ngy !h1 ch ng ph i l > p > )
$#(% ngy 3aoc
T i 3ao l i c nh ! !h c v nguy ! !h cc Qapan "
F ! !r9ng chuy n ng Auanh Tr7i !( ng !h i( Tr7i ! l i '@o F ! !r9ng Auay Auanh $ $
F ! !r i. Nh ! !h c v nguy ! !h c l ' ! Au 3inh ra ! hai 3 v n ng ny. Khi F ! $ " $
!r9ng chuy n ng n gi a Tr7i ! v F ! !r i( h n n a ba !hin !h ny c4ng n m !rn $
m ! ng !h ng hay g n nh m ! ng !h ng !h1 F ! !r9ng 3 ch5 'hu ! 7nh 37ng F ! ) ) $ * $
!r i v > y ra nh ! !h cd Khi F ! !r9ng chuy n ng n F ! !r i m Tr7i ! Auay l i $ $
v i F ! !r i( m ! 'h7c c ba !hin !h ny c4ng n m !rn m ! ng !h ng ho c g n $ $ ) $
nh m ! ng !h ng( Tr7i ! 3 ch5 'hu ! 7nh 37ng F ! !r i v > y ra nguy ! !h c. ) * $ "
Qo v !rH c a ng i Auan 37! !rn Tr7i ! 'h;ng gi ng nhau v 3 'h7c nhau gi a 'ho ng
c7ch ! F ! !r9ng n Tr7i ! nn nh ! !h c v nguy ! !h c nh1n !h y cTng 'h;ng gi ng $ "
nhau. Nh ! !h c c !on !h c "nh ! !h c !on ph n,( hon !h c( !on hon !h c v !hin
!h cd Nguy ! !h c c !on !h c "Nguy ! !h c !on ph n, v !hin !h c "Nguy ! !h c m ! " " "
ph n,.
Khi > y ra nh ! !h c( F ! !r9ng 3 ch5 'hu ! F ! !r i v l i bng + i Tr7i !. N i $ * $
ng !rn Tr7i ! b bng c a F ! !r9ng Au@! Aua 3 hon !on 'h;ng nh1n !h y F ! !r i( $ * $
y g i l nh ! !h c !on ph n( cn n i m ng !rn Tr7i ! b n a bng F ! !r9ng Au@! $
Aua( ch nh1n !h y m ! ph n F ! !r i b F ! !r9ng ch5 'hu ! g i l nh ! !h c b7n ph n. $ $
- l6c +o 'ho ng c7ch c a F ! !r9ng v Tr7i ! 'h;ng gi ng nhau nn 'hi > y ra nh ! $
!h c( c7i bng c a F ! !r9ng 'h;ng ! i c m ! !( v y !h1 !rong 'hu v c b c7c ng $ $
bng F ! !r9ng '@o +i bao vy( con ng i cn c !h nh1n !h y r1a c a F ! !r i( c ngha $ $
l F ! !r9ng ch ch5 'hu ! ph n !rung !m c a F ! !r i. Hi n ! ng ny c g i l nh ! $ $ "
!h c m ! ph n. Tr c v 3au giai o n nh ! !h c !on ph n v m ! ph n cn c !h nh1n
!h y nh ! !h c b7n ph n.
Trong nh ng !r ng h p cn 'h h n( !r c Au7 !r1nh nh ! !h c( +o 3 !hay i v
'ho ng c7ch ! F ! !r9ng ! i i m Auan 37!( nn c m ! 3 n i c !h nh1n !h y nh ! !h c $
!on ph n( c m ! 3 n i c !h nh1n !h y nh ! !h c m ! ph n( y g i l hon !on !h c.
Khi > y ra nguy ! !h c( m ! ph n F ! !r9ng 9n 'h p vo bng c a Tr7i ! c g i l " $
nguy ! !h c m ! ph n( cn 'hi !on b F ! !r9ng 9n 'h p vo bng c a Tr7i ! !h1 hi n " $ "
! ng c g i l nguy ! !h c !on ph n. "
- Auy lu ! m ch6ng !a nn nh lR nh ! !h c lu;n > y ra vo ngy 3c c a !h7ng m i(
cn nguy ! !h c lu;n > y ra vo ngy ngy v ng 'hi !r9ng y. "
Th;ng !h ng !rong m ! n9m > y ra H! nh ! $ l n nh ! !h c( c l6c cTng c !h > y ra *
l n( nhi u nh ! l % l n( nh ng r ! H! 'hi > y ra. Nguy ! !h c m i n9m > y ra 'ho ng 2 h "
$ l n( n u l n nguy ! !h c u !in > y ra vo !h7ng 2 c a n9m !h1 !rong n9m c !h c "
* l n nguy ! !h c. "
u n9m no cTng c hi n ! ng nh ! !h c( 3ong 'h;ng c nguy ! !h c l i u !h ng " "
!h y( c 'ho ng % n9m l i c m ! n9m 'h;ng c nguy ! !h c. "
Tuy nh ! !h c > y ra nhi u l n h n nguy ! !h c nh ng ! i 3ao c h i ch6ng !a nh1n !h y "
nguy ! !h c nhi u h nc "
i v i !on b Tr7i !( 3 l n > y ra nh ! !h c hng n9m rb rng nhi u h n nguy ! "
!h c( nh ng i v i m ! n i no !rn Tr7i ! !h1 c h i nh1n !h y nguy ! !h c l i "
nhi u h n nh ! !h c. l v1 'hi m i l n > y ra nguy ! !h c( s 3 ng i !rn Tr7i ! % "
u c !h !h y( cn 'hi > y ra nh ! !h c !h1 ch nh ng ng i nh ng v4ng ! ng i
ch ! h p m i c !h !h y. (
Nh ! !h c !on ph n cng 'h nh1n !h y h n( i v i m ! n i no ( c 'ho ng b1nh
Aun $&& n *&& n9m m i g p m ! l n. Th ng H i( ngy $$ !h7ng ) n9m $&&# c !h $ &
nh1n !h y m ! l n nh ! !h c !on ph n( !rong 'hi D c Kinh ph i i n ngy $ !h7ng # !
n9m $&*% m i c !h nh1n !h y c.
,)n H t t,;ng cD n>i ! a ho t ng hay -h(ng?
T n9m 2#G# !r l i y( con ng i ! ng E l n ln F ! !r9ng "bao g m c hai l n ln F ! $ $
!r9ng 'h;ng c ng i, v 0 mang v vi !ri u gram v ! ph m ! F ! !r9ng. Th5o nh ng " , $
phn !Hch v nghin c u v c7c v ! ph m( nham !h ch !rn F ! !r9ng 0 gi6p m i ng i , $
hi u ra r ng 7 nham !h ch c u ! o !hnh F ! !r9ng ch y u l 7 3ilica! v 7 huy n vT. $
F i ng i u bi ! r ng( 7 huy n vT l lo i 7 nham !h ch c ! o !hnh ! c7c lo i
7 nng ch y ra +o n6i l a phun ra r i ng ng ' ! l i m !hnh. I@! ! i 3 phn b r ng r0i
c a 7 nham !h ch !hu c lo i 7 huy n vT !rn F ! !r9ng( ch6ng !a c !h bi ! c F ! $ $
!r9ng 0 ! ng c c7c ho ! ng n6i l a v; c4ng 3inh ng v r ng r0i.
Th5o nh ng phn !Hch v !u i h1nh !hnh c a 7 nham !h ch !rn F ! !r9ng( v ' ! h p $
v i nh ng nghin c u a ch ! 'h7c !rn F ! !r9ng( ch6ng !a cn c !h a ra 3 miu ! $
i !h v l ch 3 h1nh !hnh !r c y c a F ! !r9ng. $
F ! !r9ng c h1nh !hnh 'ho ng :(G ! n9m !r c. Khi m i h1nh !hnh( n c ng ng $
! l i ! nh ng v ! ch ! !r ng !h7i r n( nh ng v 3au( !r i Aua m ! ! nng ch y 'h7 !
ph bi n 'hi n cho c7c v ! ch ! c u !hnh 'h7c c 3 i u ch nh v phn chia n ng nh $ (
m ! m c nh ! nh. Nh ng !h i gian c a giai o n nng ch y 'h;ng +i nn H! lu 3au
n b ngu i i v h1nh !hnh m ! l p v ngoi !h r n 'h7 hon ch nh. Sau ( F ! !r9ng ! $
b c7c ! ! n c;ng lin ! c c a c7c 3ao D9ng l n nh n ! 'h;ng gian vT !r . T v; 3
h 3ao D9ng cn l u l i n by gi c !h !h y n u c ng 'Hnh r ! l n( h n n a
'ho ng c7ch gi a hai h l i r ! g n nhau. - !h ! ng ! ng ra r ng( l6c ! n 3u ! va
p c a 3ao D9ng l r ! cao.
Kho ng :(2 ! n9m !r c( !rn F ! !r9ng > y ra hi n ! ng n6i l a ho ! ng v i Auy m; $ "
l n l n u !in. Q ch nham !h ch phun ra v i 3 l ng l n cn gy ra c7c ho ! ng c
c u ! o r ng l n( h1nh !hnh c7c m ch n6i l n nh ! !rn b m ! F ! !r9ng nh m ch n6i $ $
Vabinin v m ! 3 b n a lbm >u ng +i h n 2&&& 'm( cao * n : 'm. 8 3au c7c ho !
ng + ch nham !h ch y u + n i( m0i n 'ho ng *(# ! n9m !r c( F ! !r9ng l i > y ra $
m ! ! bi n ng l n.
F ! 3 hnh !inh nh v n 'h7 g n v i ]h Tr7i ! h F ! !r9ng^ 0 va p vo F ! " $ $
!r9ng( ! l i m ! v ! !h ng l n !rn b F ! !r9ng h l bi n Tr9ng. S 'i n va $ "
p l n ny m ! l n n a 'hi n cho n6i l a phun ra r ng h n( + ch nham !h ch phun ra
!rn y vo bi n Tr9ng nh ng ch lbm !h p >u ng. Th i gian ho ! ng c a + ch
nham !h ch l n ny '@o +i vi !r9m( m0i n 'ho ng *(2% ! n9m !r c m i + n + n
l ng >u ng. T v 3au( c7c ho ! ng bn !rong F ! !r9ng cTng gi m + n( ch ng u ! $ %
nhin cn m ! 3 n6i l a v i Auy m; nh phun !ro. S c;ng ph7 c a 3ao D9ng !uy v n %
ch a + ng l i nh ng b ! ' 3ao D9ng l n nh nh !h no hay ! n 3u ! c;ng ph7 ra 3ao
u 0 gi m i rb r !. 81 v y( b m ! c a F ! !r9ng 'h;ng cn nh ng bi n i l n n a. " $ $
8 y !h1( hi n nay F ! !r9ng c n6i l a v n cn ho ! ng hay 'h;ngc - !h ni r ng( " $ %
c9n c vo nhi u ! !h9m + vT !r c a con ng i i v i F ! !r9ng( n nay v n ch a $ %
ph7! hi n ra nh ng ch ng c v F ! !r9ng c nh ng ng n n6i l a cn ho ! ng. Song ! " $
n9m 2)E) !r l i y( con ng i 0 nhi u l n Auan 37! !h y !rn b m9! F ! !r9ng c l6c $
b ng >u ! hi n c7c !ia 37ng !h n bH( c7c !ia 37ng ny !h ng '@o +i !rong 'ho ng $& ph6!( "
c !ia 37ng cn '@o +i vi gi ng h . Th5o !h ng '( h n $&& n9m !r l i y con ng i
0 Auan 37! !h y hng ngn l n lo i !ia 37ng ny. < ! c c c7c !ia 37ng c h1nh !hnh nh
!h noc n nay m i ng i v n cn >;n >ao bn lu n nh ng v n ch a r6! ra c ' ! % %
lu n no c . Trong ( c m ! 3 ng i cho r ng( c l n l nh ng ph n ng c a ho ! *
ng phun !ro !rn b m ! F ! !r9ng( l ' ! Au c a c7c h ! b i !rong 'hi phun !ro ph n $ $
> l i 7nh 37ng F ! !r i. N u i m ny l chHnh >7c !h1 ch ng ! r ng c7c ho ! ng n6i $
l a !rn F ! !r9ng v n ch a hon !on ng ng h n( !uy 'h;ng cn + ch nham !h ch phun $ % )
!ro n a nh ng 3 phun 'hH lin Auan n n6i l a !h nh !ho ng v n > y ra. %
H t t,;ng chuy n ng v i v n t c &ao nhi)u -i!o'6t t,ong ' t ph>t?
N u cung c p cho b n m ! vi con 3 ( c7c b n 3 + +ng !Hnh !o7n l m ! con 3 * .
'h ng l . Ni !hi ! r ng Au o c a F ! !r9ng l h1nh !rn( 3au !Hnh 'ho ng !h i gian ' $
m F ! !r9ng chuy n ng h ! m ! vng l y ph6! lm n v ( !a c !h !Hnh ra c ! c $
chuy n ng c a F ! !r9ng. $
-7c con 3 c b nR 'ho ng c7ch !rung b1nh Tr7i ! - F ! !r9ng l *EE.:&& 'm( !h i gian $
F ! !r9ng chuy n ng h ! m ! vng Au o l $)(*$2GG ngy "! c l $) ngy gi :* $ '
ph6!,. - ng i h i !h li u ! !u n !r9ng !rn n !u n !r9ng !rn m i c ph i l $# ngy "
r i 'h;ngc 6ng v y. Th i gian !r9ng !rn 3o v i !h i gian F ! !r9ng i h ! m ! - $
vng !rn Au o i c +i h n. '
N u cho Au o c a F ! !r9ng !rn 3o v i !h i gian F ! !r9ng i h ! m ! vng Au ' $ $ '
o !h1 c +i h n.
N u cho Au o c a F ! !r9ng l h1nh !rn !h1 'ho ng ng i !rn Au o c a F ! ' $ ' $
!r9ng 3 l *E:.:&& 'm > $ > *(2:2: p $.:2%.$%G 'm. N u i 'ho ng !h i gian F ! !r9ng * $
+i chuy n h ! m ! vng ra n v ph6! !a cR $)(*$2$%G > $: > G& p *#*:* ph6!. Q a vo
c7c 3 li u ny !a c !h !Hnh ra ! c chuy n ng c a F ! !r9ng !rn Au o 3 lR " $ ' *
$:2%$%G R *#*:* p G2(*E 'm ho c 2&$* me3 $
T c ny nhanh g p * l n ! c chuy n ng c a Tr7i ! !rn Au o "l *:& me3,. '
Tuy nhin( ch l ! c !rung b1nh( v1 Au o c a F ! !r9ng l i c h1nh 5lip( !h c ! ' $
! c chuy n ng c a F ! !r9ng l6c nhanh l6c ch md l6c g n Tr7i ! nh ! ! c $
chuy n ng c a F ! !r9ng l G:(E% 'me3( cn l6c >a Tr7i ! nh ! ! c chuy n ng $
c a F ! !r9ng 3 l %E(2& 'me3. $ *
7h ng s c thi -W di u c a v ng t,;ng "
Ni n 7nh !r9ng ng i !a !h ng lin ! ng n mu !r ng b c v cho r ng nh ng c m !
nh n 'h7c nhau v mu l +o >6c c m gy nn. Th ! ra i u ny 'h;ng ph i +o >6c c m(
m l +o nh ng ph n ng Auang h c 'h7c nhau !rong !h i gian 7nh !r9ng.
T !h p nin 2#G&( c7c nh !hin v9n h c 0 3 + ng nh ng lo i phim nh c c nh y
lm 37ng ! v mu !r9ng. F ! !r9ng ch hon !on !r ng vo ban ngy. i u ny l +o mu $ !
>anh +a !r i c ho vo mu vng chHnh c a m ! !r9ng. $
Trong nh ng ngy c !r9ng( vo bu i chi u ho c 3 m ! i( mu >anh +a !r i y u i( m ! $ , $
!r9ng !r nn vng h n( v n m ! l6c no 3 g n nh vng !uy n. Khi hong h;n ! ! * !
h n( !r9ng l i !r nn !r ng vng. Trong !h i gian cn l i c a m( !r9ng gi mu vng ) !
37ng.
8o m4a ;ng( !rong nh ng m !r i Auang 0ng( 'hi !r9ng ln cao c v !r ng h n. 0 !
Nh ng 'hi >u ng g n ! i chn !r i( !r9ng l i c mu v cam.
N u Auanh m ! !r9ng c nh ng 7m my h ng cam( 7nh !r9ng chuy n 3ang mu l7 cy pha $
>anh l . S ! ng ph n mu 3 c nh v y c !h y rb h n !rong nh ng ngy !r9ng l i ! -
li m. S ! ng ph n gi m b ! 'hi !r9ng y !hm. Nh1n Aua 7nh 37ng n n v n c mu
3 c h i ( !r9ng cTng 3 c mu >anh l7 cy pha >anh l . ! *
Th gi7c cTng b 7nh l a. N u b n nh1n vo m ! ng l a mu cam 'ho ng n a !i ng(
3au nh1n ln m ! !r9ng( b n 3 !h y n c mu lam. $ *
F ! !r9ng cTng nh F ! !r i( 'hi v !rH !h p g n 37! ng chn !r i( ch6ng c mu $ $
vng cam( ;i 'hi 3 m nh mu m7u. l +o 3 'h6c > c7c ch4m !ia 37ng !rong 'hH
Auy n v cTng +o !r ng !h7i c a chHnh 'hH Auy n.
-Tng c m ! !r ng h p 'h7c 7nh !r9ng mang 3 c m7u. l 7nh !r9ng 3au nguy ! !h c. ! "
81 7nh !r9ng l +o 3 ph n chi u 7nh 37ng F ! !r i. Trong !h i gian nguy ! !h c( Tr7i ! $ "
ch5 'hu ! m ! !r9ng. D u 'hH Auy n c a Tr7i ! phn !7n !ia >anh nhi u h n !ia . $
Trong !h i gian Tr7i ! b ! u ra 'h i v4ng ch5 m ! !r9ng( nh ng !ia i n m ! ! $ $
!r9ng nhi u h n. Khi b ! u ch m + ! nguy ! !h c( m ! !r9ng nh n c !ia nhi u ! " $
h n v ph n chi u v Tr7i ! m ! mu 6a. Sau 7nh !r9ng ! ! !r l i nh b1nh
!h ng.
l nh ng !hay i c a 7nh !r9ng nh1n ! Tr7i !. aua 3 phn !Hch c7c !ia h ng ngo i
v ! ngo i( c7c nh 'hoa h c cn !1m !h y nh ng 3 !hay i mu 3 c 'h7c( ngay !rn b !
m ! m ! !r9ng. T nh ng mi ng n6i l a 0 ng ng ho ! ng ! lu n c7c v4ng 'h7c $ $ "
!rn m ! !r9ng( +o nh h ng c a c7c lo i Au ng 'im lo i( cTng c n i ! ng i >anh( $ $
c n i ! ng i .
/D ph i H t t,;ng v( danh?
-7c !hin !h Auay Auanh c7c hnh !inh !rn m ! Au o nh ! nh u c g i l m ! ' $
!r9ng. -h6ng cTng c !n ring( nh c7c m ! !r9ng c a 3ao Thin 8 ng mang !n c7c nhn $
v ! !rong v ' ch c a Sha'53p5ar5R Q53+5mona( Yuli5!( <o3alin+( -alinban v Sycora>g
Nh ng m ! !r9ng c a Tr7i ! + ng nh l i v; +anh. $
S !h ! 'h;ng ph i nh !h .
-7c m ! !r9ng !rong h F ! !r i c a ch6ng !a c Hi p h i Thin v9n au c ! "=/`, $ " $ "
! !n !h5o nh ng c i m n i b ! c a ch6ng. Th m chH( mi ng n6i l a !rn !i u hnh $ $ "
!inh Pro3 cn mang c7i bi ! +anhg ch ng gi ng aiR ?oli!a h c7i !n lin Auan n 7i !1nh. " )
F ! vi n9m !r c y( c hai c; b@ h c 3inh /u3!ralia g i !h ! i ! p chH N5U Sci5n!i3!
cho bi ! h 0 ph7! hi n m ! !r9ng 'h;ng c !n v h Auy ! nh g i n l QiJon. Nh ng " $
c7i !n ny 0 nhanh chng b Aun l0ng.
ng nhin m ! !r9ng c m ! c7i !n( ch l v1 'h;ng c ai 3 + ng n ngoi c7c nh $
!h .
Nh ng ng i Hy ? p v ?a F0 c i 0 ! !n ! ! c nh ng v ! !h !rn !r i m h $
nh1n !h y v c7c hnh !inh c a h F ! !r i c ! !n !h5o c7c v !h n c a h ( ch ng " $ $ )
h n Yupi!5r "3ao F c - !h n m a,( Sa!urn "3ao Th - !h n n;ng,( Far3 "3ao Ho - !h n
chi n !ranh,( 85nu3 "3ao Kim - !h n v n ,g F ! !r i c g i l /pollo "!h n F ! !r i, " $ $
!h5o !i ng Hy ? p v Bho5bu3 !h5o !i ng ?a F0.
F ! !r9ng c g i l /r!5mi3 !h5o !i ng Hy ? p v Qiana "!h n 39n b n, hay ?una !h5o $ !
!i ng ?a F0. T c7i !n ?una ny( ch6ng !a c !Hnh ! ?unar( ch c !Hnh c a m ! !r9ng( $ $
phn bi ! v i c7c m ! !r9ng c a c7c hnh !inh 'h7c. " $
Qo ?una l m ! !r9ng +uy nh ! ch6ng !a c !h nh1n !h y c b ng m ! !h ng( ng i !a $ !
Au5n g i n l F ! !r9ng. -hHnh v1 v y( 'hi m ! ng i no ni n m ! !r9ng l ni n $ $
?una.
h c ch t 16!i cD *uan h g v i H t t, i?
i u ny b ! u ! m ! l n nh ! !h c !on ph n > y ra vo ngy 2E !h7ng E n9m 2EGE. !
?6c ( m ! nh 'hoa h c ng i Bh7p !n l Sali n n Auan 37! nh ! !h c !on #
ph n( ;ng ph7! hi n ra !rong Auang ph c a !ai l a F ! !r i c m ! ng mu vng r ! " $
37ng v 'h;ng !h i chi u v i nh ng ng mu vng !rong Auang ph c a c7c nguyn
! 0 bi ! 'h7c.
Ngy h;m 3au( ;ng m ! l n n a i Auan 37! F ! !r i v i !m !r ng !h p !h m 'h;ng yn( $
i u 'hi n ;ng v a h ng !h6 v a 'inh ng c lR ng mu vng l v n v !rH ban %
u. Th l Sali l p ! c vi ! !h g i cho vi n 'hoa h c Bh7p( b7o c7o ' ! Au Auan 37! "
c a m1nh.
Nh 'hoa h c ng i /nh ?o'i5 'hi !i n hnh Auan 37! v4ng ! ny cTng 0 ph7! hi n ra "
ng mu vng . Ngy $& !h7ng 2& ;ng cTng 0 vi ! !h g i cho vi n 'hoa h c Bh7p( "
b7o c7o ' ! Au Auan 37! c a m1nh.
Th ! l m ! 3 !r4ng h pm Hai b n b7o c7o lin Auan n c4ng m ! 3 vi c( g i n vi n " "
'hoa h c Bh7p vo c4ng m ! !h i gian. -4ng ngy $G !h7ng 2&( b n b7o c7o 0 c !uyn
b !rong cu c h i ngh . ?6c ( ng mu vng c cho l m ! nguyn ! m i 'h;ng
! n ! i !rn Tr7i ! m F ! !r i c ring( !h l m i ng i g i n l H5lium( ! c l $
nguyn ! F ! !r i. $
Nguyn ! F ! !r i c !1m !h y !rn Tr7i !( l6c 0 l chuy n c a $) n9m 3au. $ "
Th7ng $ n9m 2E#%( nh ho7 h c n i !i ng ng i /nh <olan ang b n !r c nghi m c7c !Hnh ! "
ch ! v ! l_ c a nguyn ! ho7 h c /cg;ng "/r,. /cg;ng l nguyn ! ;ng m i ph7! hi n "
n9m !r c v cTng l m ! nguyn ! c !Hnh !r . D n c a ;ng c _ nh c nh ;ng r ng !
!r c y 'hi c ng i lm !hH nghi m v Au ng V! ri v `rani cTng 0 ! ng c c " $
m ! 3 'hH !h 'h;ng ph i l ch ! + n ch7y( v a 'h;ng ph i l ch ! ! nhin. Lng h0y %
ch6 _ m ! ch6!( 'hH !h ny ph i ch9ng chHnh l /cg;ng. <olan c m !h y l i nh c nh !
c a b n m1nh r ! c l_. Khi ;ng +4ng 'Hnh phn 7nh 37ng 'i m !ra 'hH !h c c !
Au ng V! ri v `rani( ;ng 0 ph7! hi n !h y y c9n b n 'h;ng ph i l nguyn ! $ "
/cg;ng. Trong Auang ph c a n c m ! ng mu vng 37ng v vi ng c mu 3 c !
'h7c( n c9n b n 'h;ng gi ng v i ng Auang ph c a /cg;ng.
?6c u( <olan cho r ng( ng mu vng l ny c ph7! ra ! nguyn ! Na!ri( c !h
!rong 'hi lm !hH nghi m( ;ng 0 !r n l n nh ng ch ! gi ng nh mu i vo. Sau 'hi 'i m " %
!ra ! m v lm l i !hH nghi m( ng mu vng l v n ch cT. lm rb ngu n g c " %
>u ! > c a ng mu vng( ;ng ! vi h ! mu i 'i m vo !rong ng !hu !inh c a 'hH $
!h Au ng V! ri v `rani >5m ng mu vng c !r4ng 'h p v i ng vng !r c $
y 'h;ng. K ! Au l( !rong Auang ph 'hH !h ng !h i >u ! hi n ng nh mu vng "
i +i n cho Na!ri "Na, v ng mu vng 'h hi u . "
?6c ny( <olan ngh n ng mu vng m Sali v ?o'i5 ph7! hi n !rong Auang ph $) "
n9m !r c( l no !rong Au ng V! ri v `rani !rn Tr7i ! cTng c nguyn ! F ! !r i. * $ $
aua hng lo ! !hH nghi m nghi m ch ng !h1 3 vi c cu i c4ng 0 c lm 37ng ! ( " " "
nguyn ! F ! !r i v 'hH !h c c !rong Au ng V! ri v `rani rb rng l c4ng m ! $ $
nguyn ! - H5lium "H5,.
/c nguy)n t H t t, i ! g?
H5li l m ! !rong nh ng nguyn ! nh nh ! !rn Tr7i !( ch ng 3au Hy+ro. Trong (
b ng chu ' c7c nguyn ! ho7 h c( n > p v !rH !h hai( '_ hi u l H5. Ti ng /nh vi ! l "
]H5lium^( b ! ngu n ! ch Hy ? p ]H5lio3^( ngha l ]F ! !r i^( H5li cTng c g i l ! $
nguyn ! F ! !r i. $
H t t, i cD chuy n ng -h(ng?
F ! !r i v a chuy n ng !h5o m ! Au o v a ! Auay Auanh m ! !r c( >Hch o. $ '
F ! !r i ! Auay v i chu ' $% ngy e 2 vng( cn c7c c c c chu ' l *% ngy. -huy n $
ng l ch 3 +i chuy n c a !hin !h !rn m ! ng v !uy n no ( cho rb h n( !a
l y Tr7i ! v F ! !r9ng lm vH + . Tr ng !m c a hai !hin !h l Tr7i ! v F ! !r9ng $ $
chuy n ng i nhau !rn hai Au o. Nh ng v1 !r ng !m chung c a h l ! Tr7i ' " $
! nn !r;ng ! a h nh ch c F ! !r9ng chuy n ng Auanh Tr7i !. $
8 y F ! !r i chuy n ng nh !h noc -h6ng !a bi ! r ng F ! !r i l m ! ng;i 3ao $ $
!rong h Ngn H g m h n m ! ! ng;i 3ao l n nh cTng nh v; 3 c7c !inh vn v ! p "
h p c7c 3ao ! o !hnh m ! >o7y c m !rung !m h +y n m i v n n9m 7nh 37ng. "
F ! !r i l ng;i 3ao c7ch !rung !m h Ngn h 'ho ng * v n n9m 7nh 37ng( ! c l F ! $ " $
!r i c7ch !rung !m Ngn h 'ho ng 2e* 'Hch !h c c a h Ngn h. F ! !r i chuy n " $
ng v '@o !h5o n c c7c hnh !inh. F i giy chuy n ng v i v n ! c $%& 'm( +i
chuy n m ! vng h ! $$& !ri u n9m. "
F ! !r i c h1nh !hnh 'ho ng % ! n9m !r c y( cTng nh c7c chm 3ao ? p H $
"cn g i l chm 3ao Zrion,( n c 3inh ra ! m ! 'h i 'hH b i. -Tng c !h c m ! vi
ng;i 3ao l n anh 5m 'h7c c 3inh ra c4ng v i F ! !r i. Th nh ng F ! !r i 0 chuy n $ $
ng $& vng v +o ( c7c ng;i 3ao anh 5m c4ng 3inh ra 0 !ho7! ly 'h i F ! !r i. $
# sao H t t, i ! i -h(ng & chy h t?
-h6ng !a 'h;ng ph i lo chuy n 'h;ng u l 3 F ! !r i 3 b ch7y h !( H! ra cTng ph i " $ *
n % ! n9m n a n v n ch a ch7y h !. %
-h6ng !a ni l F ! !r i b ! ch7y( nh ng 3 ch7y c a F ! !r i 'h;ng h gi ng 3 ch7y $ $
c a m ! ! gi y. Khi !a ! m ! ! gi y( nhi ! 3 !9ng cao( nhi ! cao l i >6c !i n " * "
3 ch7y. -n 3 ch7y c a F ! !r i 'h;ng h gi ng nh v y. Qo nhi ! !rung !m $ "
F ! !r i r ! cao lm c7c ch ! 'hH c a F ! !r i "ph n l n l hiro, 3 !i n hnh c7c ph n $ $ *
ng nhi ! h ch( ngu n n9ng l ng nguyn ! ny 3 ph7! ra + i + ng 7nh 37ng. Trong " *
m ! giy F ! !r i c G&& !ri u ! n hiro bi n !hnh H5li l ]Tro^ c a 3 ch7y. N u $ "
l ng hiro c a F ! !r i m ! i nh v y( li u ngy !n c a n c cn >a 'h;ngc $ "
F ! giy F ! !r i m ! i G !ri u ! n hiro( con 3 ny ! ng ng v i vi c 7nh m $ " " !
m ! v n !u chi n !rong m ! giy( l m ! ! c 'inh ng i. N u l ng hir; c a F ! $
!r i c 'h i l ng g p ** v n l n 'h i l ng ch7y h !( !h1 F ! !r i 3 bi n !hnh m ! $ *
ng;i 3ao 'h ng l . ng nhin ngy m F ! !r i bi n !hnh ng;i 3ao !h1 cTng l ngy $
h y +i ! c a Tr7i !. Nh ng i u i h i m ! !h i gian +i 'h;ng H! h n % ! n9m l6c "
m F ! !r i bi n !hnh m ! ng;i 3ao ( !h1 ! !rung !m cho n ngoi F ! !r i v n cn $ $ %
m ! l ng r ! l n hir;.
H t t, i ! thi)n th nh th no?
Trn Tr7i !( hng ngy ch6ng !a u nh1n !h y F ! !r i m c h ng ;ng v l n $ $
h ng Ty( F ! !r i chi u 37ng Tr7i !( mang l i 7nh 37ng v nhi ! cho ch6ng !a. F ! $ " $
!r i l !hin !h !rung !m !rong h F ! !r i( v cTng l m ! hnh !inh c 'ho ng c7ch g n " $
v i Tr7i ! c a ch6ng !a nh !. Kho ng c7ch !rung b1nh c a n v i Tr7i ! l 2:#.G&&.&&&
'm( ng 'Hnh l 2(*# !ri u 'm( g p 2&# l n ng 'Hnh c a Tr7i !( !h !Hch g p Tr7i "
! 2(* !ri u l n( !r ng l ng g p **&.&&& l n 3o v i Tr7i !( m ! b1nh Aun l 2(: "
gramecm*.
F ! !r i cTng ang ! chuy n ng( chu ' ! chuy n ng !rn v4ng Au o b m ! $ ' $
F ! !r i l 'ho ng $% ngy( cng !i p c n chu ' $ c c !h1 !h i gian cng +i( 'hu $ c c $
l 'ho ng *% ngy. Nguyn ! phong ph6 nh ! !rn F ! !r i l Hiro( !i p l H5li( ngoi $
ra cn c cacbon( o>y v c7c 'im lo i 'h7c( g n nh l gi ng c7c nguyn ! ho7 h c c u
! o nn Tr7i !( ch 'h7c nhau v ! l . "
F ! !r i l m ! Au c u l n v r ! nng( ! ng ngoi c a n ch y u +o * l p c u ! o $
!hnh( l Auang c u( 3 c c u v Au ng 37ng bao Auanh F ! !r i( nh ng l p ny ! o ! $
!hnh b u 'hH Auy n c a F ! !r i. $
Th;ng !h ng h1nh !rn c a F ! !r i m ch6ng !a nh1n !h y c g i l Auang c u( n c $
+y 'ho ng %&&.&&& m( 7nh 37ng F ! !r i chi m ! chHnh !h c l c ph7! ra ! ! ng $ !
Auang c u ny.
S c c u bn ngoi Auang c u( l m ! ! ng gi a b u 'hH Auy n F ! !r i( n c cao ! $
'@o +i 'ho ng vi !ri u m@!( nhi ! ! vi ngn - !9ng ln ! i vi v n -. Khi > y " "
ra nguy ! !h c !on ph n( !ia 37ng m nh ph7! ra ! Auang c u b F ! !r9ng ch5 'hu !( " $
ch6ng !a 3 nh1n !h y ! ng 'hH c mu ! i ny( v1 v y ng i !a g i ! ng ny l ! ng *
3 c c u hay 3 c c u. au ng 37ng bao Auanh F ! !r i l ! ng ngoi c4ng c a b u 'hH ! ! $
Auy n F ! !r i( ! ng ny c !h '@o +i b ng vi l n b7n 'Hnh F ! !r i( !h m chH c l6c $ $
cn >a h n !h . N c c u !hnh ch y u ! c7c nguyn ! i n ly cao v c7c i n ! " "
! +o( m ! r ! !h a !h !. T ng !rong c a Au ng 37ng bao Auanh F ! !r i cn g i l n i $
min c nhi ! ! i m ! !ri u -. l n v h1nh + ng c a Au ng 37ng bao Auanh F ! " " $
!r i c lin Auan ! i c7c ho ! ng c a F ! !r i. F ! !r i ho ! ng v i chu ' l n( $ $
Au ng 37ng bao Auanh F ! !r i c h1nh !rn( ho ! ng nh . au ng 37ng bao Auanh F ! $ $
!r i !5o nh l i $ c c F ! !r i. 37ng c a n i mi n b ng 'ho ng 2e2.&&&.&&& $ "
37ng c a Auang c u( n b ng v i 7nh 37ng F ! !r9ng vo c7c ! i ngy 2%( 2G m l ch. $
Tr c y 'hi c7c nh !hin v9n h c Auan 37! c7c 3 c c u !h1 ngoi vi c Auan 37! 7nh 37ng ! "
n 3 c !h;ng !h ng( h cn c !h Auan 37! !h i gian nh ! !h c !on ph n( cn 'hi Auan !
37! Au ng 37ng F ! !r i !h1 !r c y ch c !h Auan 37! 'hi nh ! !h c !on ph n( nh ng $
hi n nay c !h +4ng ]m7y nh ! mi n^ !h ng >uyn Auan 37!. 8i n9m g n y( vi c " " "
Auan 37! b ng v !inh nhn ! o 0 ch ng ! r ng 'hH !h Au ng 37ng bao Auanh F ! !r i " $
ang 'h;ng ng ng 'hu ch !7n ra bn ngoi +o nhi ! !9ng cao( c7c +ng h ! phun ra h1nh "
!hnh nn gi F ! !r i. $
Ngoi ra( bn ngoi r1a F ! !r i cn c l p 'hH ph7! ra 7nh 37ng mu h ng gi ng nh $
ng n u c( y g i l !ai l a F ! !r i. - l6c n phng > ra v i ! c r ! l n( c !h $
! ! i ! c cao vi !r9m ngn 'il;m@!( 3au l i r i >u ng ! ng 3 c c u. S l n >u ! !
hi n c a 3 c nh b ng v i h c ! ( m i chu ' 'ho ng 22 n9m. D1nh !h ng ch6ng !a " ! !
'h;ng nh1n !h y c b ng m ! !h ng( ch c c7c nh !hin v9n +4ng 'Hnh vi n v ng 3 c ! . !
c u ho c 'Hnh ph n 7nh 37ng hay 'hi nh ! !h c !on ph n !h1 m i c !h nh1n !h y n $
c.
1 H t t, i ! n nh th no?
- l b n 0 >5m c nh F ! !r i m c( 'hi b n n !ia n ng u !in l6c b1nh minh( ch c * $ ! !
b n bi ! r ngR n chi u >u ng Tr7i ! c a ch6ng !a ! F ! !r i ph i m ! E ph6! $& giy. $
D n c !h ! ng ! ng ra F ! !r i c7ch ch6ng !a bao >a 'h;ngc Nn bi ! r ng m i giy $
!ia 37ng c !h ch y c *&&.&&& 'm( n ch y Auanh >Hch o c a Tr7i ! m ! vng ch
m ! 2e) giym Kho ng c7ch !rung b1nh ! Tr7i ! n F ! !r i l 2%& !ri u 'm "g i l 2 $ "
n v !hin v9n,.
Nh ng >@! ! 'ho ng c7ch g n >a !h1 Tr7i ! ch l hnh !inh !h * c a F ! !r i. Ng;i $
3ao c7ch >a F ! !r i nh ! !rong # hnh !inh !rong h F ! !r i l 3ao Finh 8 ng( 'ho ng $ " $
c7ch !rung b1nh c a n ! i F ! !r i g p 'ho ng :& l n 'ho ng c7ch ! Tr7i ! n F ! $ $
!r i. -ho nn Au o c a ng 7nh 37ng n Au o 3ao Finh 8 ng c n m ! ' '
'ho ng m ! ngy ! 37ng n ! i. Bh m vi ny 0 l n ch ac Nh ng Au o c a 3ao '
Finh 8 ng v n 'h;ng !h c coi l bin gi i c a h F ! !r i. Trn !h c ! !rong h % " $ "
F ! !r i ngoi c7c hnh !inh ra cn c m ! 3 !hin !h ( 'hi ch6ng r i >a F ! !r i !h ng $ $
3 v ! Aua Au o c a 3ao Finh 8 ng( chHnh l 3ao ch i. H1nh + ng Au o c a * ' '
m ! 3 3ao ch i v; c4ng ' l ( ph i Aua vi !r9m n9m( vi ngn n9m !h m chH lu h n n a
m i c !h Auay l i m ! l n. Nh v y( 'ho ng c7ch m ch6ng c7ch >a F ! !r i c !h $
v ! Aua vi !r9m ! 'il;m@!.
Nh ng n9m %& c a !h ' II( nh !hin v9n h c ng i H ?an( Zu!5r 0 cho r ng >ung
Auanh bn ngoi h F ! !r i( n i m c7ch F ! !r i 'ho ng 2%&.&&& n v !hin v9n c " $ $
m ! ' ! c u ! ng Tr7i ! 'h7 cn b ng( !rong c m ! l ng l n c7c 3ao ch i nguyn
!hu ( ! ng Tr7i ! ny c g i l ]7m my Zu!5r^. < ! c c c c7i g i l ]7m my
Zu!5r^ 'h;ngc i u ny cn ph i i c7c nh !hin v9n h c nghin c u !hm n a. Nh ng
cho +4 ch6ng !a l y ph m vi c a ]7m my Zu!5r^ lm !o nh c a F ! !r i !h1 !on b $
h F ! !r i 3o v i h Ngn h m ch6ng !a ang 3 ng ch l m ! h ! c7! !rong i + ng. " $ "
-n + i Ngn h !rong vT !r bao la cTng ch c coi l hn o b@ nh !rong bi n l n
m !h;im
hi d ng h cD !ng gi ng ' i?
-7c nh !hin v9n h c 0 ph7! hi n m ! nhm hnh !inh gi ng Tr7i ! ang Auay !h5o m ! "
Au o Auanh m ! ng;i 3ao g n ' !n l 85ga. -h6ng ph i m ! g n ba !r9m n9m m i c '
!h hon !hnh m ! vng Au o. '
85ga l chHnh ng;i 3ao 37ng nh ! !rn b u !r i( n ch c7ch Tr7i ! hai m i l9m n9m 7nh
37ng. N l n g p ba l n F ! !r i c a ch6ng !a( 3ong l i !r h n r ! nhi u v i *%& !ri u $ 0 "
n9m !u i. 85ga c m ! Au ng b i bao Auanh n v c H! nh ! m ! hnh !inh l n gi ng H i
v ng !inh ! n ! i !rong .
-7c nh !hin v9n h c !hu c i Auan 37! hong gia( P+inburgh( 0 3 + ng m ! !rong
nh ng cam5ra nh y nh ! !h gi i h Scu+a - ch p nh 85ga. H1nh nh chi !i ! v 85ga
v m;i !r ng c a n 'h ng nh 3 ! n ! i c a m ! Au ng b i r ! l nh "-2E&o-, >ung )
Auanh.
K !hu ! m; ph ng !rn m7y !inh cho !h y m ! c u !r6c ! n ! i !rong Au ng b i. ? i gi i '
!hHch h p l_ nh ! c !h l m ! hnh !inh gi ng H i v ng !inh v i Au o v 'h i '
l ng ! ng ! . au o r ng c a n ng ngha v i vi c c nhi u ch bn !rong c7c ' "
hnh !inh nh gi ng Tr7i ! ! n ! i.
H !h ng 85ga c l 0 !i n ho7 !h5o c7ch !h c gi ng Th7i + ng h c a ch6ng !a. Tr ng " * "
h c 3 ! n ! i c a nh ng hnh !inh 'hH 'h ng l gi ng nh H i v ng !inh h1nh "
!hnh g n F ! !r i. Sau ( ch6ng b l c h p + n c a hng >m y ra >a ! i Au o $ % , '
hi n nay. "
Trong 3u ! !i n !r1nh ny( c7c hnh !inh 'hH 'h ng l h6! m i m nh v n( cho ph@p 3 3 ng
+ +ng ph7! !ri n !rn . N u 'h;ng b h6!( m nh v n 3 v ch m v i c7c hnh !inh !r . . * 0
L' th no pht hi n ,a ! 6n? )
? c h p + n c a l 5n c c m nh( m nh n m c 'h;ng m ! v ! !h no( ' c 7nh %
37ng( c !h !ho7! ra ngoi c. 8 y !h1 lm !h no gi i !hin v9n h c c !h ph7! hi n "
ra l 5nc
Ni chHnh >7c !h1 c7c nh nghin c u !hin v9n 'h;ng ph7! hi n ra l 5n( m ch ph7! hi n " "
ra c7c v ! !h >ung Auanh l 5n m !h;i. ? c h p + n c a l 5n nh h ng n 3 v n %
ng c a c7c v ! !h >ung Auanh n. Khi nh1n !h y m ! ng;i 3ao bay Auanh m ! v ! g1
y m h 'h;ng !h y c( r ! c !h y l m ! l 5n ho c l m ! ng;i 3ao n5u!ron h $
>7c 3iu c c a m ! ng;i 3ao. $
Ni i nghin c u !hin v9n h c c !h !1m ra l 5n b ng c7ch o 'h i l ng v ! c c a
ng;i 3ao. Bh ng ph7p ny cn c 7p + ng ph7! hi n c7c 3iu l 5n n n7u ! i !m " ,
nhi u !hin h( !rong c + i Ngn h c a chHnh ch6ng !a. Trong + i Ngn h( h Auan
37! !h y nhi u 3ao v 'hH ga3 chuy n ng v i ! c c c l n g n !m. Hi n ! ng ny "
cho !h y 3 >u ! hi n c a m ! v ! !h n ng g p !ri u l n F ! !r i nh ng l i ch c " $ " $
ng 'Hnh 'ho ng m i ngy 7nh 37ng "! ng ng v i 'ho ng c7ch ! F ! !r i n $
Qim v ng !inh,. y chHnh l l 5n.
auan 37! b ng 'Hnh !hin v9n v; !uy n v !ia I !rn Tr7i ! cho !h y( ! i chHnh !m Ngn
h c m ! ngu n n9ng l ng c c m nh c !n l Sagi!!ariu3 /. < ! c 'h n9ng( chHnh n
l l 5n 0 c c p !rn. N n y( gi !huy ! ny c gi i 'hoa h c nhi ! !1nh "
ng h ( v1 h nh1n !h y m ! ng;i 3ao c7ch Sagi!!ariu3 / ! i 2) gi 7nh 37ng m l i bay
v i v n ! c %.&&& 'me3.
F ! b ng ch ng n a cho 3 hi n +i n c a 3iu l 5n ! i !m !hin h chHnh l chu n " " ,
!inh( v ! !h 37ng nh ! !rong vT !r . gi i !hHch cho 3 n9ng l ng 'h ng l m chu n ,
!inh ph7! ra( c7c nh !hin v9n h c l i ph i vi n n l 5nR !r c 'hi b l 5n h6! m !( "
v ! ch ! nng ln v !o h ! n9ng l ng ra ngoi. Khoa h c g i y l hi n ! ng ]!r6! "
h i !h cu i c4ng^. Nh v y( chu n !inh c ! o ra +o c7c l 5n c 'h i l ng l n h n ,
F ! !r i hng ! l n. $
hi)n h v ! 6nE v t no cD t, c? )
Ni i !hin v9n h c v a ph7! hi n c7c !hin h v l 5n !rung !m c a ch6ng ph7! !ri n v i "
! c ngang b ng nhau. Kh7m ph7 ny ! + u ch m h ! cho cu c !ranh c0i '@o +i $
nhi u n9m v vi c !hin !h no >u ! hi n !r c. " "
Tim H5c'man !hu c i h c Yohn3 Hop'in3( Dal!imor5( F ( m ! !hnh vin c a nhm '
nghin c u( cho bi !R ]Ni ng nh g v !r ng( gi i 'hoa h c 'h;ng !h bi ! l 5n hay
!hin h c !r c^. Nhm c a ;ng 0 !r1nh by ' ! Au nghin c u ! i H i ngh c a ?in
minh !hin v9n Au c ! ang +i n ra ! i Sy+n5y( /u3!ralia. .
i a 3 c7c !hin h ch a m ! l 5n !rung !m h v4ng 'h;ng gian +y c ! i m c n $
n ng g p F ! !r i c a ch6ng !a hng !ri u l n 3ong ch l n h n vi ch c l n. ? c h p $ $ "
+ n c a l 5n c c l n( gi ng nh m ! l !h7o n c 'h ng l ( h6! b i v m i !hin !h %
g n n gia !9ng 'h i l ng.
0 ! lu gi i !hin v9n !h c m c l 5n + n ! i 3 ra i c a !hin h b ng c7ch ! p h p ! ! %
b i v 'hH !hnh c7c ng;i 3ao hay l !hin h c 'h i l ng ]gi5o m m^ l 5n b ng
c7ch b ! gi c7c ng;i 3ao. H5c'man v c7c !hnh vin 'h7c( hi n ang lm vi c cho m ! ! " "
+ 7n mang !n Sloan Qigi!al S'y Surv5y l p b n 2&& !ri u !hin !h ( 0 nghin c u "
2$&.&&& !hin h g n ' Ngn h.
Nhm nghin c u 0 Auan 37! !h y + u hi u ra i c a c7c ng;i 3ao v 3 hu +i ! v ! " "
ch ! 'hi v ! ch ! b h6! vo m ! l 5n. T ( h i n ' ! lu n c7c ng;i 3ao h1nh !hnh
v i ! c ngang b ng v i l 5n. Nh nghin c u l 5n /n+r5U King !hu c i h c
?5ic53!5r( /nh( nh n >@!R ]y l m ! ph7! hi n l n. -on ng i 3 3 + ng + li u ny " * "
!rong nhi u n9m ! i^.
- l a ph n 3 ph7! !ri n c a !hin h v l 5n +i n ra c7ch y ch ng m i ! n9m. * .
Q 7n 'h o 37! l p b n l c n !hi ! nh m !1m ra m ! vi !hin h v n ang !r i Aua %
Au7 !r1nh ph7! !ri n. Nh ng !hin h g n ' ny l m ! phng !hH nghi m ! ! gi6p gi i "
'hoa h c hi u bi ! v c7c 3 'i n 0 > y ra !rong Au7 'h . "
Ngn h nh h n c7c !hin h !rong + 7n v c m ! l 5n 'h7 'him ! n !rung !m.
Tuy nhin( + li u m i y cho !h y Ngn h v l 5n !rung !m c a n c4ng !r i Aua Au7 "
!r1nh ph7! !ri n au n c7ch y hng ! n9m.
i sao nDi vM t, cD th & t u t ' t v n ! n? " !
8T !r b ! ngu n nh !h noc T c chH 'im( ! !rong n ngoi ai cTng u Auan !m !
n v n ny. 8 ph ng +i n ny c r ! nhi u !ruy n !huy !( !h n !ho i( cTng c "
ng i nu ra 'h;ng H! gi !huy ! 'hoa h c. Nh !hin v9n h c ng i F Yam53 0 ! ng '
nu ln m ! Auan i m m i( ;ng !a cho r ng vT !r 0 ! ng c m ! Au7 !r1nh ! c n $
lo0ng( ! nng n l nh( 'h;ng ng ng +0n n . au7 !r1nh ny h1nh nh l m ! v n c
Auy m; l n. Ni m ! c7ch n gi n( vT !r b ! ngu n ! m ! v n l n. Thuy ! vT !r n !
l n l m ! h c !huy ! n i !i ng nh ! v c nh h ng cTng l n nh ! !rong vT !r h c
hi n i. "
Thuy ! vT !r n l n chia Au7 !r1nh bi n ho7 c a hai m i ! n9m vT !r !hnh ba giai
o n. Niai o n !h nh ! l !h i ' 3 m nh ! c a vT !r . Khi v n v a m i b ! u !
'h;ng lu( vT !r !r ng !h7i nhi ! r ! cao( +y c cao( nhi ! ! n !rn " $ "
m i ! -. Q i i u 'i n ny( 'h;ng c n ni 'h;ng c cu c 3 ng ! n ! i( n ngay "
c Tr7i !( F ! !r9ng( F ! !r i v ! ! c nh ng !hin !h cTng u 'h;ng !h ! n ! i $ $
c( !h m chH 'h;ng c b ! ' m ! nguyn ! ho7 h c no ! n ! i. Trong 'h;ng gian vT
!r ch c m ! vi v ! ch ! !r ng !h7i h ! c b n n !ron( pro!on( h ! nhn( pho!on(
n !rin;g vT !r ng !rong !h i gian ny r ! ng n( ng n n n i ch !Hnh b ng giy. ! !
-4ng v i 3 +0n n 'h;ng ng ng c a h !h ng vT !r ( nhi ! nhanh chng h >u ng. " "
Khi nhi ! h >u ng m ! ! - cTng l l6c vT !r b c vo giai o n !h hai( c7c "
nguyn ! ho7 h c c b ! u h1nh !hnh !rong !h i gian ny. Trong giai o n ny( !
nhi ! gi m n m ! !ri u -( l6c ny( Au7 !r1nh h1nh !hnh c7c nguyn ! ho7 h c " "
ban u 0 ' ! !h6c. 8 ! ch ! c a 'h;ng gian vT !r ch y u l pro!on( h ! nhn( pro!on
v m ! vi h ! nguyn ! 'h7 nh ( b c > 7nh 37ng v n m nh( v cTng nh giai o n ( %
!r c 'h;ng ! n ! i !inh !h . Niai o n !h hai !r i Aua 'ho ng vi ngh1n n9m.
Khi nhi ! gi m >u ng vi ngh1n -( vT !r !i n n giai o n !h ba. Th5p l ch 3 "
vT !r c a hai m i ! n9m !r l i y !h1 giai o n ny l +i nh !( n ngy nay ch6ng
!a v n ang 3 ng !rong giai o n ny. Qo 3 gi m >u ng c a nhi ! ( b c > cTng + n % "
+ n y u i. Trong 'h;ng gian vT !r !rn y v ! ch ! !h 'hH( nh ng !h 'hH ny + n + n
ng ng ! !hnh !inh vn "n5bula,( h1nh !hnh !hm h !h ng c7c v1 3ao mu;n h1nh v n "
!r ng( !r !hnh !h gi i !r i 3ao v i c7c 3 c mu 3 c 3 m ngy nay ch6ng !a nh1n !h y. ! $ -
y chHnh l b c !ranh i !h c a v n l n vT !r m ch6ng !a ang ni n.
Khi l_ lu n v n l n v a nu ra( n 'h;ng nh n c 3 7nh gi7 cao c a Au ng ai
Au n ch6ng. Nh ng( 3au h n )& n9m 3au 'hi 3inh ra( n l i 'h;ng ng ng nh n c 3
ng h c a nh ng Auan !r c !hin v9n !h c ! . !
8H + ( m i ng i Auan 37! c ng h ng ng ph c !Hnh h !h ng c a nh ng "
!hin !h ngoi h Ngn h( +4ng hi u ng a ph gi i Auy ! v n ny( ng h ng " "
chHnh l ph n ng c a +0n n vT !r ( i u ny hon !on ph4 h p v i l_ lu n v n l n.
Th5o l_ lu n v n l n( nhi ! vT !r ngy nay ch cn m y nhi ! !uy ! i. S " " "
ph7! !ri n c a b c > b i c nh vT !r *K !rong nh ng n9m G& c a !h ' $& ng h
m nh m cho lu n i m ny. *
- 3 ng h Auan !r c !h c ! ny( cu i c4ng lm cho v n l n ginh c v ng !
mi n ]Finh !inh^ !rong nhi u h c !huy ! c lin Auan n 3 b ! u c a vT !r . " !
Sau ( l_ lu n vT !r v n l n cTng v n cn ! n ! i m ! vi v n 'h 'h9n v n ch a % %
gi i Auy ! c( cn ph i i nh ng nghin c u 3u 3 c v ginh c cng nhi u nh ng !
! li u Auan 37!( m i c ' ! lu n h n n a. "
i sao ph i nghi)n c u thi)n v;n h c? #
Ngy m !hay i( b n m4a !u n hon( con ng i 3 ng !rong gi i ! nhin !r c !in c n
ph i !i p >6c v i c7c hi n ! ng !hin v9n. nh n ng 37ng r c( 7nh !r9ng + u +ng( 7nh " !
3ao l p l7nh( nh ! !h c !r7ng l g -h6ng u ! ra cho con ng i ch6ng !a v; 3 nh ng " $
nghi ho c( Tr7i ! m ch6ng !a 3inh 3 ng nh !h no yc N chi m v !rH g1 !rong vT $
!r c F ! !r i lm 3ao l i ph7! ra nh ng !ia 37ng v n ng r cc N c nh h ng g1 i v i $ !
cu c 3 ng c a con ng i ch6ng !ac Trong 'h;ng gian bu i ! i 7nh 3ao l p l7nh l v1 3ao
v yc Ngoi Tr7i ! c a ch6ng !a ra( !rn nh ng !inh c u 'h7c c cu c 3 ng 'h;ngc Sao
ch i v !i u hnh !inh c 3 va ch m v i Tr7i ! c Nh ng v n ny yu c u con
ng i c n ph i n l c !iu ! n bao nhiu l c;ng 3 c !1m !i l nghin c u. au7 !r1nh
h1nh !hnh v ph7! !ri n c a !hin v9n h c chHnh l Au7 !r1nh con ng i + n !im hi u v
gi i ! nhin.
Ng i > a 'hi lm nh ng vi c !r ng !r ! ch9n nu;i( !r7nh nh m m4a !h1 c n ph i hi u "
c nh ng hi n ! ng !hin nhin ! n + ng ch6ng vo vi c >7c nh m4a. Nh ng " "
ng i ng +n v hng h i ! n + ng nh ng ng;i 3ao !rn bi n c mnh m;ng >7c nh
c ph ng h ng !i n v phHa !r c c a m1nh( ! n + ng 7nh !r9ng ph7n o7n c
l6c !hu !ri u ln >u ngg
-;ng !7c !hin v9n ngy nay cng c 3 ph7! !ri n m i v ! b c. -7c lo i l ch bi u m i
!hin v9n ! o ra( 'h;ng ch ng + ng !rong cu c 3 ng hng ngy c a con ng i( m n
cng 'h;ng !h !7ch r i c c7c ban ngnh nh R o l ng Tr7i !( hng h i( hng
'h;ng v nghin c u 'hoa h c.
Trong cu c 3 ng 'h;ng !h !7ch r i c !h i gian( 'hoa h c c n i cng c n !hi ! ghi
ch@p !h i gian rb rng( i !hin v9n ch u !r7ch nhi m >7c nh n gi chu n v cung c p " ,
c;ng !7c + ch v .
-7c lo i !hin !h l m ! lo i phng nghin c u lH ! ng( c nh ng i u 'i n v ! l_ "
m !rn m ! ! ngy nay 'h;ng c c. Nh v ch ! l ng F ! !r i !o g p m y m i $ $
l n 3o v i c7c ng;i 3ao( nhi ! m y !r9m !ri u( 7p 3u ! cao h n g p m y !r9m l n( v " "
m ! c5n!im5! 'h i !h1 v ! Aua m y !r9m ! n v ! ch !. -on ng i !h ng nh n c r !
nhi u 3 g i m ! !hin v9n( 3au ! n + ng h n n a. ? ! l i nh ng ghi ch@p !rong l ch
3 c !h !h y r ngR ! !rong Auy lu ! Auay l i c a hnh !inh m r6! ra c Auy lu ! v n
v ! h p + nd Auan 37! c v ch Auang ph c a Hli !rn F ! !r i( m i !1m ra c % $
nguyn ! Hli !rn Tr7i !d ! !Hnh !o7n n9ng l ng v n c a ng;i 3ao m i( ph7! hi n "
ngu n n9ng l ng m con ng i v n ch a hi u rbg %
F i Auan h gi a 3 ph7! !ri n c a ngnh !hin v9n h c v c7c ngnh 'hoa h c 'h7c cTng "
l r ! m ! !hi !. Tr c !h ' I=I( 3 ph7! !ri n c a c7c ngnh !hin v9n h c( 3 h c v
c h c c m i Auan h m ! !hi ! v i nhaud cho n ngy nay( 3au 'hi 'hoa h c ph7! !ri n "
cao ( !hin v9n h c cng !hm nh p 3u 3 c vo c7c 'hoa h c 'h7c. -h6ng !a u bi !( !
3au 'hi /nh>!anh !uyn b !huy ! ! ng i( chHnh l ! n + ng ' ! Au Auan 37! !hin v9n
+nh cho lH lu n ny 3 ng h m nh m d 3 ph7! hi n Auan !r ng c a !hin v9n h c 0 * "
nu ra m ! v n m i cho c7c ngnh 'hoa h c nh R v ! l_ cao n9ng( c h c l ng ! ( vT
!r h c( ho7 h c( 'h i ngu n c a 3 3 ngg
Thin v9n h c 0 cho ch6ng !a bi ! c nh ng bH m ! c a gi i ! nhin. F y ngh1n n9m
!r l i y( con ng i 0 c m ! 3 nh n !h c 3ai l m v m ! 3 m ! nh !Hnh ch ! c a $
Tr7i !( v !rH c a Tr7i ! !rong vT !r v ' ! c u c a vT !r . Ni 3 'h;ng c !hin v9n
h c( nh ng nh n !h c 3ai l m ny nh ! nh 3 v n cn !i p +i n. Nh !hin v9n h c * % .
ng i Da ?an l -op5cnic 0 ! ng ph7 v 3 !ri bu c c a !;n gi7o hng m y ngh1n n9m( -
0 nu ra !huy ! Tr7i ! Auay Auanh F ! !r i( 0 lm cho nh n !h c c a con ng i v vT $
!r c b c !i n l n. Ngy nay h c 3inh !i u h c cTng u bi ! ]Tr7i ! h1nh c u l m !
chn lH^.
Trong !h i i con ng i +4ng m7y bay bay ln b u !r i( !hin v9n h c ! p !rung ! ! c
nh ng !inh hoa nh n !h c c a con ng i i v i ! nhin. N u nh m ! ng i !hnh
c;ng v i m l i 'h;ng bi ! m ! ch6! g1 v !hin v9n h c ngy nay( !h1 ng i 'h;ng
!h cn l ng i 0 c + y + . -hHnh v1 l_ +o nh v y( nhi u Au c gia !rn !h gi i 0
li ! !hin v9n h c !hnh m ! m;n h c b ! bu c i v i h c 3inh !rong c7c !r ng ph " !
!h;ng ! i n c m1nh.
Trn y ch6ng !;i ch gi i !hi u 3 l c v 3 ph7! !ri n v ng + ng c a !hin v9n h c "
!rn vi ph ng +i n. Qo c !h !h y( 3 ph7! !ri n c a !hin v9n h c c !7c + ng !h6c "
y n n 'hoa h c ngy nay( l m ! m;n 'hoa h c Auan !r ng con ng i c !h nh n ,
!h c ! nhin( c i ! o ! nhin.