Alternativa 2014

Alternativa-Revist pr shkenc dhe kultur
1

PRMBAJTJA

Janez JANA:
Dolina vranov ............................................................................................. 5
dr. Vera Krinik- Buki
22 Razlogov in argumentov.................................................................... 14
I. Zgodovinsko-pravni kontekst ................................................... 14
II. Bilateralno komparativni kontekst .......................................... 16
III. Mednarodno-pravni kontekst................................................. 16
IV. Tekoe domae politine okoliine in strokovne podlage 17
Memorandum........................................................................................... 21
dr. Afrim KRASNIQI:
Takimi i vshtir me pluralizmin politik: ............................................. 23
Kontraste Juridike Dhe Politike ............................................................. 23
Dekreti pr pluralizmin dhe kontradiktat n koncepte ............ 25
Programi i PD dhe kontrastet n nocionet demokratike .......... 27
Zgjedhjet dhe organizimi i ri, ecje paralele dhe e dyzuar ......... 29
Kshilli Presidencial, si organ ekstra kushtetues ....................... 31
Jeta politike dhe organizimi politik ............................................. 32
dr. Martin BERISHAJ:
Albanci med (ne) vidnostjo in teorije avtohtnosti v Sloveniji ....... 38
Avtohtonost in teorija ................................................................ 38
Imaginarij skupne domovine Albancev v Sloveniji ............... 42
mag. Mentor TAHIRI:
Federalizmi dhe regjionalizmi si shprese per shqiptart jasht
Shqipris dhe Kosovs .......................................................................... 51
Nj Maqedoni Federale me shqiptart si popull konstituiv .............. 52
Avancimi i pamjaftueshm dhe Shkupi si simbol i pabarazis ........ 52
Nevoja pr reformimin e sistemit shtetror ......................................... 58
Federalizmi Belg si shembull ................................................................. 60
Vetqeverisja regjionale si zgjidhje pr shqiptart n Lugin t
Preshevs dhe Mal t zi ........................................................................... 62
Lugina e Preshevs .................................................................................. 62
Shqiptart n Mal t zi ............................................................................ 64
Tiroli i jugut si nj model i suksesshm ................................................ 66

2

dr. Ledia DUSHKU:
Albania and Greece in the course of the First Balkan War................. 70
Greece in support of the Serbian plan ......................................... 71
Southern territories under the Greek army attack: Himaras
invasion............................................................................................ 77
Departure for Vlora and Greek obstacles .................................... 81
dr. Damir JOSIPOVI:
Slovenian-Croatian boundary dispute the case of Dragonja, Piran
bay, and access to the High Seas ............................................................ 89
Erroneous history evidence from the early Austrian censuses
(18801910)................................................................................................ 96
Contemporary reappropriations of the Dragonja Strip .................. 99
dr. Rovena VATA:
Prkimet e Migjenit dhe Poradecit me simbolizmin e Bodlerit ....... 105
mag. Mimoza XHEMAILI, dr. Abdulla ELEZI:
Raporti n mes trajnerit dhe lojtareve t reja n hendboll ............. 117
dr. Martin BERISHAJ:
Shqiperia dhe diplomacia evropiane ne kohen e princ Wiedit ne
Shqiperi ................................................................................................... 128
Shtypi slloven i kohes per Princ Wiedin ............................................. 135
Letra e Esat pashes ................................................................................. 138
Gjuha shqipe ne ushtri .......................................................................... 143
Letra e humbur e Wiedit ...................................................................... 145
mag. Nexhat OAJ:
Trajtime Linguistike boshnjak e goran: Komunitete te tradites
shqiptare e jo sllave ............................................................................... 152
Ceremonit familjare trashgimi e kulturs shqiptare .................. 155
Kultura gjuhsore e komunitetit linguistik, dshmi e tashigimis
shqiptare.................................................................................................. 159
dr. Skender H. SKENDERI
Izvinite drue Predsednie ................................................................... 163
Fikja e dritave n sall n ora 22:30 ............................................ 165
Nisja pr Beograd ......................................................................... 176

Alternativa- Revist pr shkenc dhe kultur

3

...mjelli i nj thesi ....

Kudo n troje shqiptare elita politike e ka nje defekt te pasheruar, at t mos
ekzistences se nje distance te nevojshme pr ta dhetua vehtn ne proceset
politike. Ajo distanc mungon, sepse nuk deshirojn ti japin llogari votuesit
t vet.
Kesaj here filloj me shqiptare nen Mal te Zi. Me Ulqin. Aty partit politike
shqiptare muarn vota me pak sesa partia e Gjukanoviqit qe eshte ne
pushtet tash e 25 vite! Mirepo, fal nj emisioni t br nga Top Channel u
hapi syt liderve te partive nacionale duke br koalicion paszgjedhor
dhe ri(muarn) pushtetin duke e ln partin DPS n opozit.
A thue ky skenar i prgatitet edhe Hashim Thait n Kosov. PDK si
koalicion parazgjedhor ka marre me se shumti vota, mirepo, koalicioni
paszgjedhore: LDK, AAK, NISMA dhe me perkrahje te Vetevendosjes
mund t ojn PDK n opozit! Kjo praktike, prndryshe e njohur n
demokraci parlamentare, ka sjell huti tek ekspertet kushtetues ne Kosove.
Duke u nis nga fakti i ndegjueshmeris karshi lidershipit, ata jan n gjendje
te shkelin edhe ata qe kan shkrue ne libra te vete .
Sidoqofte, e mira e kesaj situate eshte se kjo ka sjell dimensione te reja te
kuptueshmris s demokracise dhe politiks ndr shqiptare.
*****

Ne Slloveni ndodhi burgosja e kreut te opozites z Janez Jansha. Nje
burgosje e cilsuar kryekput politike ne prag te zgjedhjeve parlamentare qe
do te behen ne Slloveni me dt. 13. Korrik. Nje shperfillje e skenes politike
sllovene, e shoqeruar me nje thekje te papar t krizes ekonimike rrezikon
qe vendi t polarizohet edhe me shume pr shkak t mosfunkcionimit te
shtyllave t pushtetit.
Zgjedhjet pr parlament europian ishin signifikante, ishin ogur jo i mir,
nisur nga fakti i apstinences se votuesve.

*****
Shoqatn ton e vizitoj ministri i Puneve te Jashtme te Republiks s
Shqiperis z. Ditmir Bushati. Ne nje atmosfer mjaft vellezerore, ministri
shpaloj situatn n t ciln gjindet Shqiperia por edhe Kosova e trojet tjera
etnike. Te pranishmit u interesuan pr situatn politike q Shqipria e

4

perjeton para marrjes se statusit te vendit kandidat. Ne vizitn zyrtare qe e
kishte ne Republikn e Sllovenis me homologun e tij z Erjavec, shtoj
ministri Bushati, u rikonfirmua miqesia ne mes Shqiperise dhe Sllovenise.
Nga takimi doli shum qart bindja se Shqiperis do ti jepet statusi e q me
kt hapet nj epok e re e kthimit te Shqiperis n rrenj.

SH.T.Z. Ditmir Bushati, SH.T.Z.Pellumb Qazimi
dhe z Tahir Maliqaj


5

DOLINA VRANOV

Janez Jana

Ptije petje in prebujanje ob zori je doma zvok, ki se ga spominjam od
ranega otrotva. Prebujanje vanj, pa eprav po prekratki noi, je osveujoe,
je prebujanje v ivljenje v polnosti in nezavedno vsrkavanje energije novega
dne. Zadnja leta je bila jutranja serenada pernatega orkestra spet velikokrat
pomeana s klicanjem otroka in zadnje mesece e posebej z Jakobovim
ebljanjem. Mali je, kot da bi se hotel imprej pridruiti ptijemu petju, e po
nekaj mesecih ivljenja skoraj vsako jutro veselo golel in brbljal in ko smo
ga dvignili iz zibelke, me je priakal z najbolj preernim nasmehom na
obrazu, po katerem smo ga vsi zaeli klicati Smeko. Ta dobra volja in
nasmeh sta trajala, dokler ga ni zgrabila lakota, vmes pa je iz svoje sobe
prikorakal e rtomir z dudo in niniko ter obveznim: Tatiiiiii in naredil
kakofonijo zvokov popolno. e celo vedno neprespana Urka, pravo
nasprotje jutranjega tipa, je po nekaj minutah zaarela v nasmehih in novi
sveini. Na takno lepo prebujanje srene druine v svobodi, pa etudi te
potem aka naporen in stresen dan, se lovek hitro tako navadi, da je vsak
dan brez tega zaklada zaet z obutkom velike praznine.

***
Tokrat pa je zvenelo drugae. Glas ptice zagotovo, a kaken? To ne morejo
biti ptice pevke na domai enji, ali Urkinih ronih grmiih okoli hie. Pti,
ki odpira kljun med roami, se e ne more oglaati tako. Narava bi ga
izvrgla, saj grlo ptice pevke ni bilo ustvarjeno za to krianje. Krianje ptic je
to, da, to ni petje. Rezki, prepirljivi, agresivni klici, polno njih. Brez melodije,
le surova sporoilnost. Vdirajo v prostor skozi zamreena okna, skupaj z
rano jutranjo meglo in belo svetlobo stranih reflektorjev. Vrani. Ptice z
mrhovi. rne ptice z bojnih poljan, posejanih z umirajoimi. Na stotine
vranov. Na strehah blokov, na ograjah, na ceveh toplovoda, v kronjah
dreves, da, tudi v kronjah dveh lip, ki rasteta preko dvoria. Vrani sedijo v
kronjah slovenske lipe in kriijo, kot prvorazredni ljudje neko v Sibirskih
gulagih, Auschwitzu ali na Teharjih. "Spotujte nas, ker znamo kriati. Sicer
vam lahko vzamemo svobodo in ivljenje. Pravzaprav vam to e delamo, a

6

vi nas morate vseeno spotovati. Zato, ker smo to mi in ker znamo in si
upamo kriati. In med tem, ko akamo na vaa trupla, se kratkoasimo z
vami in vas uimo sovraiti, ker tega ne znate. Ko pa boste konno spoznali,
da nas z ljubeznijo in soutjem ne morete premagati, pa bo tako ali tako
prepozno. Takrat boste e naa gostija.

"**
Sneli bomo Jani glavo, je bil prvi stavek, ki nas je pozdravil e ob prihodu
do reetkastih vrat zapora in util sem, kako je Urko streslo. lovek, ki je to
krial, je krilil skozi elezne palice na oknu zgornjega nadstropja
sprejemnega bloka. V njem je hkrati sprejemni oddelek za prvo obdobje po
prihodu, trajni zapor za obsojene na najdalje kazni ter samice za tiste
zapornike, ki so se huje pregreili zoper hini red. Film se mi je zavrtel
nazaj. Ko sem skoraj pred natanno 25 leti prestopil prag tega istega bloka,
sem tam po nekaj dneh sreal Metoda Trobca. Obsojenega, ker je ali naj bi,
pri nas danes lovek res ve ne ve, umoril in skuril ve ena v kruni pei.
Ravno v tistih asih pa je bil potem spet sojen, zaradi poskusa umora
oziroma napada na sojetnika, katerega naj bi zabodel z noem, narejenim iz
konzerve. Trobca na videz seveda nisem poznal. V oi mi je prve dni padel
prizor, ko so me gnali po hodniku in sem skozi odprta vrata videl celico z
eno posteljo, radijskim sprejemnikom in televizorjem, kar je v tisti sivini
delovalo nekako nenavadno. V sobi, kamor so nastanili mene in e dva
druga jetnika, razen 6 pogradov in mizice ni bilo niesar drugega. A takrat e
nisem vedel, da tista celica pripada Trobcu. Nato je prila prva nedelja,
najbolj prazen dan v zapornikem tednu, in odpeljali so nas v veliko menzo
na kinopredstavo. Predvajali so nek pageti vestern in ne pomnim, da bi
kdaj videl slabi film, eprav tisto res ni bila prilonost za izbirnost. Poleg
mene je sedel, namerno ali sluajno, popolnoma nevpadljiv mo in mi sredi
predstave celo ponudil bombon, trd, zelen umijev izdelek, ki smo mu takrat
rekli smrekovc. Bil sem vesel te prijaznosti sredi povsem tujega okolja,
obdan z obutki ranljivosti in negotovosti. Tisto ali naslednje popolne so me
prvi pustili na zrak. Sedel sem na stopnici na zadnji strani bloka, kjer se je
sprehajalo nekaj jetnikov povratnikov. Tako so rekli tako tistim, ki so bili e
vekrat obsojeni, kot takim, ki so skuali neuspeno pobegniti. Z nekaterimi,
ki so prisedli, sem izmenjal nekaj besed. Prvi je dejal, da je zaprt zaradi
krivolova. Nekaj srnjakov, da je res padlo, a pripisali so mu e jelena in e
vso drugo divjad v okolici, ki ni bila zakonito pobita. Prvi je dobil sedem

7

let, drugi devet. Sicer preprost delavec, elel je na taken nain izboljati
standard druini. Sedaj so otroci e dolgo brez oeta in ker je povratnik, niti
za skrajanje kazni ne more zaprositi.
Sojetnik iz iste sobe se ne sprehaja, sedi na drugem koncu stopnice in bere
vikend roman. Poleg sebe ima snopi hrvakih vikend romanov, eno roko
dri na njem in neprestano bere. Bere tudi v sobi. Ko ob 22 uri ugasnejo lui,
se usede na okensko polico in bere ob svetlobi arometov iz stranih
stolpov. Skoraj se ne spomnim, da kdaj ne bere. Sam nimam niesar za
branje. Vsi asopisi so prepovedani, vse novice, knjig nimam, saj so me
aretirali pred polikliniko na poti na previjanje ranjene in zaite roke. Nekega
veera sojetnik odloi svoj vikend roman, razvee snopi s preostalimi ter mi
mole ponudi dva zvezia unda. Hvaleen vzamem, hkrati pa zberem
pogum in prekrim osnovna zapornika pravila ter ga vpraam, zakaj je
zaprt. Sina sem ubil, odgovori z popolnoma brezbarvnim izrazom ter e
bolj praznim pogledom in vzame v roko vikend roman in bere naprej. Bere.
Naslednji dan me preine, da bere istih nekaj orumenelih romanov vedno
znova in znova. Bere. Tretji sojetnik na dvoriu nekoliko epa. Po nekaj
krogih prisede in pade nekaj besed o poutju. Nato ga vpraam, zakaj epa.
Dvine srajco in na levi strani prsnega koa vidim veliko vdrtino, manjkajo celi
kosi reber. Pokae na stegno leve noge in pravi, da je v njem e vedno
krogla. Na moj zaudeno vpraujo izraz vstane in ko mu sledim, med hojo
pove, da je bil e dolgo nazaj ujet na meji. Ne pove, kako in zakaj. Po nekaj
letih na Dobu e vedno ni dobil niti pravice do obiskov, niti do vikend izhoda.
Zato je obupal in iskal monost za pobeg. Prebrali so ga in ko mu je v
taknem stanju nek drug zapornik zaupal, da organizirajo beg, da je vse
pripravljeno, se jim je brez pomislekov pridruil. Ob dogovorjenem asu bo v
prvi ograji luknja, psi bodo na drugem koncu kompleksa, pri zidu bo
improvizirana lestev, v Slovenski vasi pa aka avtomobil, ki jih bo odpeljal na
Hrvako. Straar na stolpu, najblijemu mestu pobega, da je podkupljen in
da bo gledal vstran. Na dogovorjeni dan se je skril v pralnici, v bloku pa ga
pri veernem raportu zauda niso pogreili. Nobenega alarma ni bilo. Sredi
noi se je splazil k ograji ter tam nael mreo narezano, ni pa bilo obeh
sojetnikov, s katerima je dogovarjal beg. Kljub temu je odprl luknjo v prvi
ograji ter se skozi vmesni prostor splazil k zidu. Tipal je in iskal, a tam ni bilo
nobene lestve. Oblil ga je mrzel pot, e potrjen z glasnim smehom s
stranega stolpa, od koder so reflektor usmerili naravnost vanj. Nato je gal

8

po meni s thompsonom, dokler ni izpraznil okvirja, je opisal ravnanje
straarja. Zadelo me je est krogel, bil sem ves raztrgan. V bolninico so
me pripeljali le zato, ker se jim je zdelo, da bo manj sumljivo, e bom tam
umrl. Lepe bi se slialo, za drugo jim tako ali tako ni bilo mar. A celoten
Dob je kmalu uganil, da je bila past nastavljena, e posebej, ker sta bila
nesojena soubenika takoj premeena v polodprti oddelek, hkrati pa ni bilo
nobene, sicer za tak primer obiajne preiskave o tem, kdo naj bi vse
pomagal pri poskusu pobega. Po udeu sem preivel, a takoj dobil e eno
kazen za 15 let, e, da sem pri poskusu pobega napadel straarja. Ni
nisem komentiral, mi je bilo pa takoj jasno, zakaj mi to pripoveduje.
Sogovornik najbr tega na mojem obrazu ni razbral, zato je nadaljeval: Ne
zaupaj nikomur, tu je vse naprodaj. Veraj si v menzi sedel s Trobcem, pazi
se ga, je popolnoma nepredvidljiv. Vzkipi in napade brez opozorila. Paznik
je prekinil sprehod, tega sojetnika nisem ve sreal. Naslednji dan so me
premestili v ambulanto, nato pa zaradi pritiska javnosti v drug zapor, na
odprti oddelek na Ig. In to kljub temu, da sem bil na Dob priveden prisilno,
kar naj bi pomenilo, da odprti oddelek odpade. Na Igu sem bil nekaj
mesecev, nato pa so me po tretjini prestane kazni pogojno izpustili. In to
kljub temu, da se dajanja, za katerega sem bil obsojen, nisem pokesal, kar
naj bi bil menda osnovni pogoj za predasen odpust. Uslubenko zapora,
pedagoginja so ji rekli, ki me je najprej skuala pripraviti do priznanja, sem
vpraal, katerega dejanja naj se pokesam in e mi ga zna opisati oziroma
nateti, da bom to takoj storil. Imala je sodbo pred seboj na mizi, nervozno je
listala po njej, nato pa obupala in dejala, da pa samo opravlja svojo slubo.
***
A vse to se je dogajalo v totalitarni Jugoslaviji, v asu njenih poslednjih
vzdihljajev, ko so se slovenski komunisti pripravljali, da kar najbolje odigrajo
navidezen sestop z oblasti. V asu moje zapornike izkunje na Dobu in Igu
spomladi in poleti 1989 sem bil podpredsednik SDZ, Slovenske
demokratine zveze. Stranka oziroma takratni njen predsednik, dr. Dimitrij
Rupel, je pisaril ministrstvu za pravosodje in zapornikim oblastem, naj mi
dovolijo opravljanje politine funkcije. Neposrednemu odgovoru so se javno
izogibali, saj bi s tem, e bi uradno rekli, da to ne smem, dodatno priznali, da
je bil cel proces politino motiviran in izpeljan zato, ker sem maja 1988
kandidiral za predsednika ZSMS, mladinske organizacije, v moj predvolilni
program pa smo zapisali, da se bomo potem na volitvah borili za oblast.
Uradno niso ni rekli, so pa me ob premestitvi na Ig skuali izsiljevati s

9

podpisom izjave, v kateri bi se sam odpovedal javnemu delovanju.
***
Ko sem bil maja 1989 priveden na Dob, so me v zaporu priakali meani
odzivi. Nekateri pazniki so bili prijazni in korektni, drugi ne. Podobno je bilo
obnaanje zapornikov. Nekateri so me pozdravljali z roko z iztegnjenim
palcem in sredincem v obliki rke V, drugi so kriali za menoj ivel maral
Tito, ivela JLA. A teh je bilo vsak dan manj, na koncu nobenega.
Eden od vodilnih paznikov, e stareji debeluen moak, me je prvi dan
zaprl v neko sobo s klopjo, ter nato vsake pol ure potisnil ree obraz skozi
vrata. Ker nisem trzal, je ob tretjem poskusu reanje opremil z besedami:
"Sedaj si pa na, od tod pa ne bo priel tako zlahka kot si z Metelkove."
Doivel pa sem tudi povsem nasprotno reakcijo. Mlaji paznik mi je epetaje
izrekel naslednje opozorilo: imprej naj te spravijo od tod, tu nisi varen. Si
na ifri. Vsi politini ste na ifri. e pride do razglasitve izrednih razmer in
sproijo ustrezno ifro, vas bodo postrelili. Vse je vnaprej doloeno, upravnik
ima zaprto kuverto z ukazom v blagajni. Vemo, kateri pazniki so doloeni v
strelski vod, vsake toliko asa imamo vaje, kjer se preigrava delovanje v
primeru izrednih razmer in vojne.
Zanimivo, kako si lovek zapomni nekatere besede za vse ivljenje. Te so
ene tistih, ki jih e vedno sliim. Po zmagi Demosa na volitvah 1990 sem
skual ugotoviti, kaj je bilo s temi iframi. Takratni minister za pravosodje, dr.
Rajko Pirnat ni bil resno dovzeten za brskanje po tovrstni preteklosti.
Dognali pa smo, da se je nart nekaj asa imenoval Krim (verjetno po
Krimski jami), in da so vse njegove elemente ukazali uniiti tik pred
volitvami. Le kopije seznamov za likvidacijo se menda e vedno nahajajo v
Beograjskem arhivu nekdanje zvezne SDV.
***
Zauda je bil moj drugi prihod na Dob po mojih prvih obutkih precej
podoben prvemu. To me je presenetilo, vseeno sem priakoval razliko.
Podobnost je bila verjetno e najbolj doloena s tistim krianjem in enakim
izgledom izolacijskega bloka, ki je sicer za etrt stoletja bolj dotrajan z
opremo vred, ima pa enak vonj. Odnos zaposlenih je strogo profesionalen in
korekten, to je prva opazna razlika. Resno so vzeli opozorila o gronjah in
temu primerno ravnajo. A po tistih prvih izpadih ob prihodu se tudi reakcija
sojetnikov spremeni. Padajo e klici, a velika veina naklonjenih. Nekdo pod
oknom bloka zavpije: "ast, to." Na sprehodu sliim nekaj pretresljivih

10

izpovedi. Kaj preostane loveku, obsojenemu na 30 let, ki tudi po dolgih letih
samote verjame, da je tam po krivici, pa nima denarja za visoke sodne takse
ob pritobah? Kaj smo naredili iz te drave, ko gre za dostopnost do
pravice?
Metoda Trobca na Dobu danes ni ve. Obesil se je e pred leti v celici v
istem bloku. Tudi seznama politinih zapornikov, predvidenih za likvidacijo,
oziroma taknih s ifro, danes na Dobu ni ve. So pa tisti, ki so pred 25 leti
imeli v rokah ifre narta Krim, nekatere izmed nas s tistih seznamov vmes
premestili na druge. Na sezname za medijsko diskreditacijo, ki naj ji, e bo
potrebno, sledi sodna likvidacija. Pri veini ta zadnja niti ni bila potrebna, saj
so vmes odnehali, zboleli ali umrli, na primer Joe Punik in Rudi eligo,
Andrej Bajuk ali Dane Zajc. Mnogi so umrli prezgodaj ravno zaradi
zastrupljanja s sovratvom, ki so ga vanje bruhali tisti, ki bi morali biti najbolj
zavezani resnici in odgovornosti za izreeno ali napisano. In ta gonja e kar
traja, eprav je ivih tar vedno manj, trupel medijskih umorov pa neteto.
Ne prizanaajo niti otrokom. V teh dneh je Meta Rogli v asopisu, v
katerem so junija 1991 z veseljem priakali agresijo JLA na Slovenijo,
zapisala, da smo bili v Sloveniji leta 1989 enotni, sedaj pa smo razdeljeni. A
ja? Kdo pa nas je potem takrat leta 1988 in 1989 preganjal, zapiral in blatil
po asopisju, e smo bili vsi enotni? Smo aretirali kar sami sebe in se
poiljali v zapor? Smo kar sami s seboj obraunavali v Nedeljskem
dnevniku?
Bili smo razdeljeni po enaki lonici kot smo al e danes, le da so nekateri
vmes zamenjali strani. Pogumni urednik Radia tudent Ali erdin, npr., ki je
v asu procesa JBTZ za skromen tudentski honorar poroal resnico, danes
pa za 5000 na mesec v asopisu Arbeit in ire pie in ureja lai in
pamflete, kakrnih se leta 1989 ne bi sramovala niti Milan Meden ali Jak
Koprivc.
Ali na soobsojeni na Roki Franci, ki je takrat brez teav prebral dolgo
sodbo v tujem jeziku in si ustvaril svoje mnenje o njej, danes pa noe
razmeti dveh strani izreka sodbe v slovenini. Ker mu to pa pri lobiranju
ne bi koristilo. A so tudi takni, ki so v tem asu postali e bolj pogumni.
David Tasi npr., ki se e leta 1988 ni elel nikakor politino opredeljevati in
je to dro ohranil vse do danes, ob povrnitvi krivice ni molal. Hvala ti, David.
Ima srce in pogum, nisi se pustil kupiti, eprav si mora kot mali zalonik
sam sluiti trd kruh. Vse je tu naprodaj, mi je dejal sojetnik pred etrt
stoletja na Dobu. Moral bi pomisliti, da tako ni samo na Dobu in da bo ta

11

alostna ugotovitev v doloeni meri obveljala tudi za ase, ki naj bi bili novi.
***
Tja do sredine dopoldneva je trajalo krianje vranov, dokler se sonce konno
ni prebilo skozi oblake in meglo. Megla v juniju, na prvi poletni dan
pravzaprav? udno, kot nad kakim kotskim movirjem. Nekatera keltska
plemena so verjela, da je movirje vhod v podzemlje, v pekel, zato so
obsojene zvezane metali v movare. Zapor na Dobu so gradili tam nekje v
letu mojega rojstva na kraju, kjer je prej stala mala dobska graina. V njej
so partizani, med njimi znan narodni heroj, sredi druge vojne zverinsko pobili
celo Mavsarjevo druino z mladoletnimi otroki vred. Pred 25 leti tega nisem
vedel, danes je to znano, prav tako kraj muenike smrti blaenega Lojzeta
Grozdeta v neposredni bliini. Zato imajo delno prav tisti, ki vidijo nekatere
simbolne razlike med protesti na Roki in manifestacijo v Slovenski vasi 20
junija 2014. Ko je v petek nekdo v mnoici zael peti pesem Kranjski Janez,
ki je bila 1988 ena od kulturnih spremljevalk Slovenske pomladi in procesa
JBTZ, je spomin preskoil na Roko. A ko je besedilo tokrat prilo do
besede partizani, je pesem nenadoma umrla. Nastala je zadrega. Zakaj? Ko
so nam mnoice 1988 na Roki pele Kranjski Janez, niso vedele za Hudo
Jamo, Koevski rog ter druga komunistina moria in koncentracijska
taboria. Pesem je bila brez tega vedenja in zavedanja domoljubna, tudi
danes iz nje ne vpije zgolj groba elja po krvi in maevanju. Ko je astna
straa protestnikov pred vojakim sodiem na Roki dralo takratno
republiko slovensko zastavo z rdeo zvezdo, niso vedeli za 600 in ve
mnoinih grobi, ki so jih z desettisoi zverinsko pobitih napolnili partizani
z rdeo zvezdo na kapah. Tistih, ki so za vse to vedeli, na protestih ni bilo.
Tisti, ki so za vse to vedeli, nekateri med njimi pa so pri tem genocidu tudi
osebno sodelovali, so nas takrat ukazali aretirati in predati vojakemu
sodstvu, nato pa so nas po potrditvi obsodbe ponovno poslali v zapor. In,
seveda, leta 1988 na Roki e nismo mogli vedeti, da nas bodo tri leta
kasneje napadli tanki in letala in soldateska pod simbolom rdee zvezde.
Smo pa nekateri slutili in se zaeli na to resno pripravljati. Vsa domoljubna,
humanistina in demokratina energija, ki se je v asu Slovenske pomladi
zbrala na Roki in Kongresnem trgu, se danes simbolno prepozna v
slovenskih nacionalnih in dravnih simbolih, ki nimajo nobene ideoloke
primesi. So samo nai. Od vseh nas. So tudi njihovi. Ti simboli so vihrali
20.6.2014 v Slovenski vasi ob domoljubni slovenski pesmi. Oni drugi

12

simboli, ideoloki, ki pa so samo njihovi, pa so vihrali velikokrat v Stoicah in
Dragoah. Spremljala jih je pesem revolucije, krivic, maevanja, ali kot
pravijo, uporrrrra! Ve bo tega grlenega r v naem prostoru, dlje bomo od
sprave in soutja, brez esar pa za slovenski narod in dravo ni dobre
prihodnosti. Vsi, ki jih je vojna vihra in krvava revolucija sredi prejnjega
stoletja potegnila v svoj objem in so za veno ostali v njem, danes samo
strmijo iz onostranstva na to ponovno bohotenje sovratva in se spraujejo,
ali so res umrli zaman? Med njimi na tisoe pogumnih domoljubov, ki so se
partizanstvu pridruili iz ljubezni do domovine, komunisti pa so jih vpletli v
bratomorno vojno in hlepenje po oblasti za vsako ceno, danes pa jih e
mrtve izkoriajo za isti cilj.
****
Sonce je utialo krike rnih ptic, a ne povsem. Niti potem, ko so na dvorie
e prili sojetniki in bi lovek priakoval, da bo vsaj to pregnalo vrane, se
zrak ni povem preistil. e vedno so preletavali strehe, krianje se je
spremenilo v bolj pritajeno pretnjo. Pogledoval sem v kronje obeh lip, a so
ostajale prazne. Noben vran ni sedel ve vanju, a tudi nobene ptice pevke ni
bilo na spregled. Niti male, drobne sinike. Obe lipi v polnem, krasnem
cvetju na prvi poletni dan, pa tako prazni, osamljeni, zapueni. In akajoi.
akajoi na dan, ko ptice pevke ne bodo ve lahek plen vranom in bosta
ljubezen in pogum kljub vsemu premagala sovratvo in se bodo stvari spet
postavile na noge, tako da se bo vedelo, kaj je prav in dobro. Da se bo
vedelo tudi navzven to, kar vsak pri sebi vedno ve, e ne prej, pa ob uri, ko
priakuje poslednjo sodbo. Takrat se bodo ptice pevke ponovno vrnile v
kronje slovenskih lip. Vem, da ta as ni ve dale, kajti karkoli bodo e
storili, v sovratvo nas ne morejo prisiliti. elijo si ga, da bi ga uporabili kot
opraviilo za svojega, za pretekla in sedanja ravnanja. Tega jim nismo
dovolili dolgih 25 let, zato je upanje preivelo. Tega jim ne bomo dovolili niti
sedaj, pa tudi njihovemu ne, da zmaga. Strana sila je potrebna, da se la
dri nad resnico in opeala bo. Slovenija si po dolgi dobi trpljenja mnogih
generacij res zaslui spravo, mir in blaginjo. Slovenska pomlad po etrt
stoletja zori v slovensko poletje, tisti nujni, obvezni, topli letni as, brez
katerega noben sade ne dozori in jeseni ni bogate letine.
***
Tako je mineval ponovni prvi dan v dolini vranov. Njihovo krianje mi ni
prilo blizu, okrog mene je bil e vedno oblak ljubezni, domoljubja in poguma
vseh tisoev prijateljev, ko so me dan prej pospremili v to dolino in mnogih

13

desettisoev, ki so se me z vzpodbudno besedo dotaknili na omrejih. Vedel
sem, da smo zdrueni v mislih in molitvah. Slial sem to v pisku vsakega
vlaka, ki je peljal mimo. Hvala, slovenski elezniarji, e neko prvi pogumni
znanilci slovenske pomladi. Videl v trdnosti nae stranke in prebujeni civilni
drubi, pa sliki z mostu v Slovenski vasi ter v besedah napisa "tako dolgo,
kot bo treba." Videl v odsevu kresa in nenadnem preletu motornega zmaja v
barvah svobode in pravinosti. Najbolj pa me je polnil pogum Urke. e
nikoli v ivljenju nisem bil na nikogar tako ponosen.

14

ARGUMENTACIJA ZA VKLJUEVANJE NARODNIH SKUPNOSTI
ALBANCEV, BONJAKOV, RNOGORCEV, HRVATOV, MAKEDONCEV
in SRBOV V USTAVO REPUBLIKE SLOVENIJE
1
,

(iz ekspozeja dr. Vere Krinik-Buki, znanstvene svetnice Intituta za
narodnostna vpraanja na 2. seji Sveta vlade za vpraanja narodnih
skupnosti pripadnikov narodov nekdanje SFRJ v Republiki Sloveniji, z dne
28. januarja 2014, 28.1.2014)

V zadnjem desetletju so se namnoili in okrepili razlogi in argumenti za
vkljuevanje narodnih skupnosti (NS) Albancev, Bonjakov, rnogorcev,
Hrvatov, Makedoncev in Srbov (ABHMS), ki ivijo v Sloveniji, v ustavo
Republike Slovenije (RS).

Vsebino teh razlogov in argumentov je mogoe predstaviti na razline
naine in v odvisnosti od izbranih posaminih vidikov in poudarkov.
Upotevajo obseg in kompleksnost tematike kot celote, se lahko
metodoloko pristopi k njeni artikulaciji in obravnavi prek naslednjih est
tematskih blokov: zgodovinsko-pravni kontekst; bilateralno-komparativni
kontekst; mednarodno-pravni kontekst; tekoe domae politine okoliine;
interesni vidiki drave, slovenske nacije in slovenskega naroda; zahteve
narodnih skupnosti ABHMS v RS samih. V nadaljevanju bo vsebinsko in
formalno izrazito strnjeno predstavljenih:
22 RAZLOGOV IN ARGUMENTOV
za vkljuevanje ns ABHMS v ustavo RS:
I. Zgodovinsko-pravni kontekst

- Vkljuitev NS ABHMS v ustavo RS, ker je to tematika, ki je bila
v Sloveniji prisotna v politinem kontekstu in pravno-formalno do
leta 1991, namre v vseh ustavah Slovenije socialistinega

1
ira elaboracija predstavljene tematike bo na voljo v dveh strokovnih publikacijah
o narodnih manjinah, ki sta v pripravi; okrogla miza na Intitutu za narodnostna
vpraanja, 24.9.2013 in okrogla miza v Cankarjevem domu 24. 10. 2013).


15

- obdobja, ko so bili narodi in narodnosti konstitutivni element tako
Federacije kot vsake med federalnimi enotami
(torej 1. razlog/argument za paketno vkljuevanje ABHMS v
ustavo RS je bil in je element konstitutivnosti vseh 6 narodov in
narodnosti v dravi Socialistini federativni republiki Jugoslaviji/SFRJ,
katere mednarodnopravno priznana naslednica je danes drava RS).

- Ker RS e ni izpolnila svojih pred-plebiscitarnih obljub, da se
zanje ni ne bo spremenilo na slabe, iz decembra 1990, in sicer
iz naslednjih dokumentov: Sporazum politinih strank in
poslanskih skupin, zastopanih v parlamentu, o skupnem nastopu
na plebiscitu (6. 12. 1990), Zakon o plebiscitu o samostojnosti in
neodvisnosti Republike Slovenije (6. 12. 1990), Pismo o dobrih
namenih (6. 12. 1990).
(torej 2. razlog za vkljuevanje: izpolnitev samoiniciativne zaveze RS iz
decembra 1990, pri emer gre za izpolnitev nedokonane naloge
drave RS).

- Ker je bilo v novo nastalih geopolitinih okoliinah, ki so sledile
razpadu SFRJ, edino primerno, da se politino-statusna kategorija
konstitutivnosti narodov in narodnosti dotedanje skupne drave v
primeru zateenih manjinskih delov naroda zunaj njegove veinske
poselitve nadomesti oz. kompenzira z narodnomanjinskim
poimenovanjem in statusom v novih dravah na obmoju bive skupne.
(torej 3. argument za vkljuitev ABHMS v ustavo RS: v novih
okoliinah vzpostavitev kolektivnega statusnega poloaja na
narodnomanjinski ravni v ustavah drav naslednic razpadle SFRJ.

- Ker je narodnostna tematika taka tematika, ki zaslui kontinuitetno
obravnavo, v kolikor se z njo v zvezi niso zgodile neke, na primer
bistvene demografske spremembe (ki se niso, saj je v 2. polovici leta
1991 zaprosilo za dravljanstvo Slovenije ez 174. 000 dravljanov
SFRJ, ki so bili pripadniki ABHMS s stalnim bivaliem v RS, in jih je
okrog 171.000 slovensko dravljanstvo tudi dobilo.
(torej 4. razlog za vkljuitev je element kontinuitete stalnega bivanja
zelo tevilnih ABHMS kot sicer tradicionalno prisotnih populacij na
ozemlju Slovenije v 20. stoletju.

16

II. Bilateralno komparativni kontekst

- Ker je v Sporazumu o nasledstvu po nekdanji SFRJ iz leta 2002
vpraanje vsaj splonega okvira enovite ureditve narodno-manjinske
problematike ostalo zaprto, oz. ker gre v tem dokumentu za polno
odsotnost reevanja narodnomanjinske tematike
(torej 5. razlog: bistveni manko Sporazuma o nasledstvu po nekdanji
SFRJ, katerega idejna pobudnica je bila prav Skupina RS z aktom
Ugotovitve, stalia in sklepi o urejanju bodoih mednacionalnih
odnosov na obmoju Jugoslavije, 5. 10. 1990).

- Ker imajo druge drave naslednice narodnomanjinsko vpraanje e
bolj naelno in normativno bolj pravino reeno kot RS.
(torej 6. razlog: primerjalno neuravnoteena normativna ureditev te
tematike po dravah naslednicah SFRJ, s posebnim ozirom na RS).

III. Mednarodno-pravni kontekst

- Ker so NS ABHMS po mednarodnih standardih narodne
manjine (NM), etudi jih RS kot NM ne priznava.
(torej 7. razlog: RS naj upoteva evropske konvencije, druge evropske
listine, zadevne dokumente OZN in priporoila pooblaenih organov
mednarodnih organizacij, ki se ukvarjajo z narodnomanjinsko tematiko
in lovekovimi pravicami).

- Ker v skladu z Okvirno konvencijo za zaito narodnih manjin
(OKZNM) NS ABHMS v RS izpolnjujejo ne le en alternativni
pogoj temve oba navedena alternativna pogoja v Konvenciji,
torej ne le, da ivijo v Sloveniji ali v znatnem tevilu ali
tradicionalno, temve ivijo tu in v znatnem tevilu in
tradicionalno.
(torej 8. razlog.: izpolnjena sta oba pogoja edinega v Evropi pravno
zavezujoega dokumenta na narodnomanjinskem podroju ).

- Ker je v aktu Protokol t. 12 k Evropski konvenciji za lovekove
pravice (EKP), ki ga je leta 2010 pod veletnimi pritiski iz
Evrope in domae civilne javnosti sprejel in ratificiral Dravni
zbor (DZ) RS, v 1. lenu zapovedana splona prepoved

17

diskriminacije in zapisano, da nobena javna oblast ne sme
nikogar diskriminirati, tudi ne na podlagi pripadnosti narodni
manjini.
(torej 9. razlog: veljavna uradna antidiskriminacijska zaveza RS, da v
RS ne sme biti nikakrne diskriminacije na narodnostni podlagi in torej
tudi ne med neustavnimi in ustavnimi narodnostnimi skupnostmi).

- Ker je e pred 10 leti Komisar za lovekove pravice Alvaro Gil
Robles ob obisku Slovenije priporoil status NM za ABHMS v
RS in ker je dal tako podporo tudi sedanji Komisar za lovekove
pravice Nils Muinieks na Okrogli mizi Kdo so narodne
manjine v RS? oktobra lani.
(torej 10. razlog: nasvet Komisarjev za lovekove pravice leta 2003 v
Ljubljani in leta 2013 v Ljubljani).

IV. Tekoe domae politine okoliine in strokovne podlage

- Ker je te etnine skupine v RS DZ RS z aktom Deklaracija
Republike Slovenije o poloaju narodnih skupnosti pripadnikov
narodov nekdanje SFRJ v Republiki Sloveniji dne 1. februarja
2011 opredelil in priznal za narodne skupnosti Albancev,
Bonjakov, rnogorcev , Hrvatov, Makedoncev, Srbov v RS.
(torej 11. razlog: sprejet je visok politini dokument, ki je idealna
podlaga za pravno izhodie formulacije v ustavi).

- Ker je ta Deklaracija sprejeta v DZ z nad-dve-tretjinsko veino
vseh poslancev, kar je zadosten pogoj za spremembo tudi
ustave RS.
(torej 12. razlog: nedavna podpora vseh zmernih politinih opcij temu
politinemu dokumentu v DZ).

- Ker je vkljuitev NS ABHMS v ustavo RS v danih okoliinah
preprosto pravina reitev, poteza, ki jo je razmeroma lahko
upravievati z naelom ustavne in moralne pravinosti, glej zlasti
zadnji odstavek 15. lena ustave RS.
(torej 13. razlog: dejansko uveljavljanje naela normativne pravinosti
ima temelje v najvijem pravnem aktu RS, v mnogih zakonih in drugih

18

pravnih aktih RS ter razlinih politinih dokumentih in raznovrstni
tozadevni idejni produkciji in tradiciji na Slovenskem).

- Ker je e celo desetletje izdelana strokovna podlaga za ustavno
priznanje ABHMS, ki doslej ni imela strokovne proti-
argumentacije ali slednja vsaj ni bila kje izrecno zapisana.
Strokovna podlaga za ustavno narodnomanjinsko priznanje
ABHMS v RS vsebuje na mednarodnih standardih koncipirano
in za potrebe RS na zaetku 21. stoletja formulirano primerno
definicijo NM v RS, po kateri naj bi bile, poleg e ustavnih NM,
v ustavo RS kot NM vkljuene NS ABHMS in nemka/nemko-
govorea manjina, e se slednja za ta status ustrezno zavzame.
Formulacija vkljuitve ABHMS v Ustavo RS, ki jo je oktobra
2013 sprejela Zveza zvez kulturnih drutev konstitutivnih narodov
in narodnosti nekdanje SFRJ (Zveza zvez), se glasi:

64. a len

(poloaj in posebne pravice narodnih skupnosti, po izvoru iz razpadle
SFRJ, v Sloveniji)
Albanci, Bonjaki, rnogorci, Hrvati, Makedonci in Srbi, ki ivijo v
Sloveniji, so narodnomanjinske skupnosti.

Njihov poloaj in posebne pravice ureja zakon.

(torej 14. razlog za vkljuitev NS ABHMS v ustavo RS: e pripravljena
strokovna argumentacija in formulacija, sprejeta tudi na Zvezi zvez oz.
od vseh izvoljenih predstavnikov ABHMS v Svetu Vlade za vpraanja
narodnih skupnosti pripadnikov narodov nekdanje SFRJ v Republiki
Sloveniji)

- Ker, strokovno gledano, kriterij avtohtonosti oz. teritorialni princip
ni odloilno obeleje narodne skupnosti, prek katerega so v
ustavo RS vkljuene dve oz. tri manjinske skupnosti ter, po
istem kriteriju, ostale NS iz ustave RS izkljuene; temve je za
vkljuitev v ustavo RS, ob izpolnjevanju e drugih kriterijev,
odloilno obeleje vsake NS njena elja in volja po ohranjanju
bistvenih znailnosti konkretnega narodnostnega pripadanja, ki
sta enaki vsem etninim entitetam, tako manjinskim

19

narodnostnim skupnostim kot veinski narodnostni skupnosti, v
naem primeru slovenskemu narodu.
(torej 15. razlog: izkljuevalna dimenzija avtohtonosti tudi sicer ni
bistvena znailnost manjinskih narodnih skupnosti, a ima hkrati
diskriminatorno vlogo)

- Ker venarodnostna raznolikost drube v Sloveniji z znatnim
deleem pripadnikov NS ABHMS zlasti v nekaterih, medijsko
bolj izpostavljenih sferah, kot sta kultura in port, celotno drubo
v Sloveniji bogati in oplaja.
(torej 16. razlog: drubeno stimulativna dimenzija venarodnostne
raznolikosti v drubi nasploh, e posebej v kulturi in portu)

Interesni vidiki drave, nacije in slovenskega naroda

- Vkljuitev ABHMS v ustavo RS, ker gre za ekonomski interes
drave, saj po napovedih ekonomistov Slovenija zaradi staranja
domaega prebivalstva za reprodukcijo svojega razvoja e potrebuje in
bo tudi v prihodnje potrebovala delovno silo iz drugih drav, med
katerimi ima iz ve dobro znanih razlogov komparativne prednosti trg
delovne sile na prostoru nekdanje Jugoslavije.
(torej 17. razlog.: ekonomski interes drave).

- Ker gre za nacionalni interes Republike Slovenije; namre tokrat
je vmes res pravi nacionalni interes, interes nacije v RS,
slovenske nacije, ki jo tvorijo vsi dravljani RS in ne samo
dravljani, ki so pripadniki slovenskega naroda.
(torej 18. razlog.: to je interes slovenske nacije)

- Ker gre za interes slovenskega naroda (SN). SN je tevilno
relativno mala etnina entiteta in se s procesom naravne etnine
asimilacije skozi nekaj generacij pripadnikov ABHMS v RS
napaja, poveava ali zaradi lastnega demografskega
zmanjevanja tevilno vsaj stagnira.
(torej 19. razlog: interes ohranjanja slovenstva).

20

- Ker naj ne postane praksa, da se vsaka stvar, ki je logino
reljiva in zrela za reitev, reuje le ob najavi kakih protestnih
dejanj ali ob dejanskih protestih, konfrontacijah, temve naj se
kdaj kaj rei tudi ob soglasju domaih akterjev in brez
intervencij, pritiskov iz Evrope in sl.
(torej 20. razlog: razumno soglasje ob oitni poti reitve obravnavanega
vpraanja).

Subjektivna kolektivna prizadevanja NS ABHMS v RS samih

- Ker so vse NS ABHMS, samoorganizirane skozi kulturna
drutva, vsaka zase izrazile eljo po narodnomanjinskem
priznanju in so e pred ve kot desetimi leti ustanovile skupno
zdruenje, dananjo Zvezo zvez .kulturnih drutev konstitutivnih
narodov in narodnosti nekdanje SFRJ. Ta je pooblaena, da
zastopa njihove interese v odnosu do drave s ciljem, da RS
njihove NS poimensko navede v ustavi in jim dodeli
narodnomanjinske pravice, ki ustrezajo potrebam njihovih
skupnosti in objektivnim monostim drave ter naelno niso v
nasprotju z interesi ustavno priznanih manjinskih narodnih
skupnosti.
(torej 21. razlog.: dolgoletno, strpno, postopno in strokovno
prizadevanje zdruenja ABHMS za uresnienje njihovih teenj po
ustavnem priznanju)

- Ker bi bil e skrajni as, da se po 22 letih ta zadeva uredi, kajti z
ustavo RS je leta 1991 pripadnikom ABHMS v RS odvzeto
kolektivno narodno dostojanstvo v dravi bivanja ter so politino
in pravno degradirani na raven atomiziranih posameznikov. To
kolektivno dostojanstvo jim lahko povrne le nominalno
umeanje v ustavo RS po vzoru na Deklaracije DZ iz leta 2011.
(torej 22. razlog: skrajni as za vraanje kolektivnega dostojanstva
ABHMS v RS).


21

MEMORANDUM

predstavnikov zvez kulturnih drutev
Albancev, Bonjakov, rnogorcev, Hrvatov, Makedoncev in Srbov V
Sloveniji za dopolnitev ustave Republike Slovenije

Podpisani predstavniki vsake posamine zveze kulturnih drutev (po
abecednem redu narodne skupnosti), ki smo lani Sveta Vlade za
vpraanja narodnih skupnosti pripadnikov narodov nekdanje SFRJ
v Republiki Sloveniji

smo na skupnem sestanku, dne 25.02. 2014, s soglasjem sprejeli
naslednji sklep.

V skladu s Sklepom 3. toke 2. seje Sveta vlade za vpraanja narodnih
skupnosti pripadnikov narodov nekdanje SFRJ v Republiki Sloveniji, z
dne 28. januarja 2014, predlagamo Svetu, katerega lani smo v deleu
polovice lanstva tega posvetovalnega telesa Vlade Republike
Slovenije, da sprejme nao spodaj formulirano pobudo v obravnavo na
naslednji seji Sveta. Podpisani elimo, da bi bila na tej seji naa pobuda
sprejeta kot sklep Sveta, ki bi ga lahko ta na organ posredoval v
obravnavo Vladi.

Naa pobuda, pobuda vseh izvoljenih predstavnikov narodnih
skupnosti, ki smo lani Sveta vlade za vpraanja narodnih skupnosti
pripadnikov narodov nekdanje SFRJ v Republiki Sloveniji, se glasi:

Narodne skupnosti pripadnikov narodov nekdanje Socialistine
Federativne Republike Jugoslavije, ki ivimo v Sloveniji, smo po
mednarodnih standardih narodne manjine. Dvajset let po osamosvojitvi
Republike Slovenije nas je s politino Deklaracijo kot narodne skupnosti
Albancev, Bonjakov, rnogorcev, Hrvatov, Makedoncev in Srbov
(natetih po abecednem vrstnem redu), ki smo slovenski dravljani,
opredelil Dravni zbor Republike Slovenije.

22

Predlagamo, da nas po 22 letih Republika Slovenija spet vkljui tudi v
pravni red nae drave Republike Slovenije in nas v novih geopolitinih
okoliinah, po razpadu SFRJ, obravnava kot manjinske narodne
skupnosti. Ustava Republike Slovenije naj se dopolni z naslednjim
predlaganim lenom:

64. a len

(poloaj in posebne pravice narodnih skupnosti, po izvoru iz razpadle
SFRJ, v Sloveniji)

Albanci, Bonjaki, rnogorci, Hrvati, Makedonci in Srbi, ki ivijo v
Sloveniji, so narodnomanjinske skupnosti.

Njihov poloaj in posebne pravice ureja zakon.

ira utemeljitev tukajnje pobude je bila predstavljena v strokovni
argumentaciji, ki jo je na 2. seji Sveta Vlade podala dr. Vera Krinik-
Buki, znanstvena svetnica na Intitutu za narodnostna vpraanja, in je
vkljuena v Zapisnik te seje. S to strokovna utemeljitvijo se spodaj
podpisani strinjamo, zato je kot pojasnjevalna priloga sestavni del
priujoe pobude za dopolnitev Ustave Republike Slovenije oziroma
naega Memoranduma.

V Ljubljani, 25. 02. 2014

Sledijo podpisi predstavnikov NS ABHMS ; Tahir Maliqaj, Fahir Guti,
Veselin Laki, Mijo Stanko, dr. Ilija Dimitrijevski, in mag. Drago Vojvodi


23

TAKIMI I VSHTIR ME PLURALIZMIN POLITIK:
KONTRASTE JURIDIKE DHE POLITIKE
1

Dr. Afrim KRASNIQI
2

Abstrakt
N dhjetor 1990 u lejua pluralizmi politik dhe n prill 1991 u anulua
kushtetuta e vjetr, u miratuan Dispozitat Kryesore Kushtetuese dhe me to,
u jetuan institucionet dhe praktikat kryesore t sistemit t ri shumpartiak.
Gjat ksaj periudhe jeta politike dhe institucionale ecn n nj terren t ri
kushtetues, n analizn e t cilit, konstatohen dukshm kundrshti dhe
kontraste midis gjendjes juridike dhe zhvillimeve faktike n terren. Pr shkak
t rndsis historike, ky element me rndsi pr periudhn e vendosjes s
pluralizmit politik, ka mbetur i palvruar, ndaj prbn nj rast t mir
studimor pr t dshmuar raportin e brisht t nocioneve demokratike,
mungesn e prvojs dhe tradits, si dhe pafuqin e elitave politike t asaj
periudhe pr t krijuar q n themel nj sistem funksional, legjitim, t
besueshm dhe afatgjat.
Punimi analizon programet e partive t para politike (1990), raportin
e zhvillimeve politike me kushtetutn n fuqi, praktikat e krijimit t
institucioneve t reja shtetrore konsensuale ose t njanshme politike pa
baz t qndrueshme kushtetuese, si dhe praktikn e jetsimit t pluralizmit
n kushtet e nj kushtetute q formalisht e ndalonte at. Pjes e analizs
jan dekretet e Presidiumit t KP; struktura e legjislacionit mbi partit, grevat
dhe protestat; eksperimentet pr hartimin e kushtetuts s re, pr Kshillin
Presidencial, rolin e Kuvendit dhe qeveris, si dhe raportin midis akteve
juridike e politike n ngjarjet kryesore t ksaj periudhe. Mbi bazn e ksaj
analize punimi mbron tezn se premtimi, etja dhe retorika politike pr
demokraci ishte dominuese dhe e pavmendshme ndaj sistemit arkaik ligjor
e kushtetues; se klima imponuese pr ndryshimin e sistemit nuk u shoqrua
me frymn dhe vizionin e qart mbi parimet, praktikat dhe instrumentet e
duhura pr realizimin e tij.
Fjal kye: Pluralizmi politik, kushtetuta, parti politike, kultura
politike, tranzicioni

1
Analiza politike dhe juridike e zhvillimeve n Shqipri dhjetor 1990-prill 1991
2
Universiteti i Tirane E-mail: afrimkrasniqi@gmail.com

24

Hyrje

Kur lvizja studentore detyroi regjimin t pranoj pluralizmin politik
n dhjetor 1990 festa e fitores la n hije debatin politik dhe sidomos juridik
rreth mnyrs sesi do po bhej ndryshimi. Shqipria e 8, 12 dhe 17 dhjetorit
1990, prkatsisht e dits s par t protests studentore, dits s krijimit t
PD si partia e par opozitare dhe dits s lejimit zyrtar t pluralizmit, ishte nj
republik parlamentare e bazuar n Kushtetutn e RPSSH t vitit 1976. N
nenin 3 t ksaj Kushtetute sanksionohej parimi i partis shtet sipas t cilit
3
,
Partia e Puns e Shqipris, pararoja e klass puntore, sht forca e
vetme politike udhheqse e shtetit dhe e shoqris. N Republikn
Popullore Socialiste t Shqipris ideologjia sunduese sht marksizm-
leninizmi. N baz t parimeve t tij zhvillohet gjith rendi shoqror socialist.
Peticioni i studentve protestues publikuar me 10 dhjetor 1990 nuk
kishte referime n Kushtetut, por p.sh, kishte referim tek Presidenti Alia
4
,
kur zyrtarisht, Ramia Alia nuk ishte Presidenti, por Kryetar i Presidiumit t
Kuvendit Popullor dhe Sekretar i Par i KQ t PPSH. Citimi President ishte
nj sinjal i qart i ndarjes s tij nga posti i kryetarit t partis shtet, dhe
paralajmrim pr seriozitetin e lvizjes studentore n kmbnguljen e saj pr
jetsimin e pluralizmit politik. Kt detaj e konstaton edhe vet Alia, i cili nj
dit m pas n mbledhjen e Byros Politike dhe Komitetit Qendror t PPSH,
m shum sesa diferencs zyrtare i kushton rndsi faktit se studentt nuk e
thrrasin shoku Ramiz Alia
5
nj emrtim shabllon i kohs. Po at dit PPSH
prmes organit m t lart politik t saj dha nj komunikat, sipas t cils, n
pika 5 thuhej
6
Plenumi shprehu mendimin se sht n dobi t demokratizimit
t mtejshm t jets s vendit dhe t pluralizmit krijimi i organizatave politike
t pavarura n prputhje me ligjet n fuqi. Ky vendim cilsohet si akti i lejimit
t pluralizmit politik n Shqipri. Zyrtarisht ky akt doli pes dit m von,
publikisht njihet komunikata e Plenumit t KQ t PPSH.
Nga ana kushtetuese vendimi i Plenumit nuk ka vler juridike. Ajo n
thelb, sht mbledhje e nj partie dhe nj parti nuk mund t marr vendim q

3
Ligj nr.5506, dat 28.12.1976 Kushtetuta e Republiks Popullore Socialiste e
Shqipris, Tiran, 1976.
4
Krasniqi, Afrim. Fundi i Siberis Shqiptare. Tiran, 1998.
5
Meksi, Aleksander. Dhjetor 1990, Dokumente dhe Materiale. UET Press 2010, fq.
12.
6
Komunikat Mbi mbledhjen e Pleniumit t Komitetit Qndror t PPSH, Gazeta
Zri i Popullit, 12.12.1990.

25

t lejoj pluralizmin ose ta ndaloj at. Fakti q n rastin konkret vendimi u
mor nga PPSH, dshmon paradoksin kushtetues: nj organ partiak dhe jo nj
institucion kushtetues vendos t lejoj pluralizmin politik. Referimi i
komunikats sipas ligjeve n fuqi sht gjithashtu kontraversale, pasi
legjislacioni n fuqi i 12 dhjetorit 1990 e ndalonte pluralizmin politik dhe
krijimin e partive politike. Pra, vet PPSH ende nuk kishte qartsi pr
mnyrn ligjore sesi do ligjrohej pluralizmi politik, kurse pjesa tjetr jasht
saj (studentt dhe mbshtetsit e tyre) e dinin se penges de facto ishte
PPSH ndaj peticioni iu adresua pushtetit t saj politik.
M 12 dhjetor 1990 publikisht u shpall krijimi i PD, me 13 dhjetor ajo
u konsiderua de facto parti politike dhe u lejua nga forcat e policis t nis
aktivitetin e saj politik, ndrkoh q dekreti zyrtar q lejon pluralizmin dhe i
jep fund sistemit t partis shtet doli disa dit m von, me 17 dhjetor 1990.
Midis dy datave jan 5 dit, t cilat n rrethanat e jashtzakonshme ku
ndodhej vendi, jan dy her m shum dit sesa iu desh lvizjes studentore
pr t detyruar regjimin t pranoj pluralizmin politik.

Dekreti pr pluralizmin dhe kontradiktat n koncepte

Sipas dekretit t dats 17 dhjetor nisma pr ligjin q ligjron
pluralizmin politik erdhi nga qeveria dhe se nuk pati mbledhje t Kuvendit
Popullor, por vendim t organit prfaqsues t tij, Presidiumit t Kuvendit
Popullor. Presidiumi n at periudh kohe prbhej nga 15 antar dhe
drejtohej nga vet Ramiz Alia, sekretar i Par i KQ t PPSH dhe kryetar i
Presidiumit. N prbrje
7
t Presidiumit ishin nnkryetart R.Marko,
Xh.Spahiu dhe E.Guri, sekretari S.Tozaj, si dhe antart E.Selenica, F.Cinaj,
K.Rama, L.Rexha, P.Gace, Rr.Hanku, S.Ballabani, S.Kocollari, S.Qirjako dhe
T.Marubi. Si shihet shumica e tyre ishin politikan t lart antar t
strukturave drejtuese (Byroja Politike dhe Komiteti Qendror), ndaj vendimi i
Plenumit t KQ ishte njhersh edhe detyrim pr secilin prej tyre pr
firmosjen e dekretit pr pluralizmin politik.
N vetvete edhe dekreti mbi lejimin e pluralizmit prmban pika
referimi kontradiktore. Konkretisht, dekreti i referohet nenit 54 t Kushtetuts
s RPSSH. Sipas ktij neni shtetasve u sigurohet e drejta e bashkimit n
organizata t ndryshme q veprojn n fushn politike, ekonomike, kulturore,

7
QBZ. Vendim nr.182, dat 19.2.1987 Pr zgjedhjen e Presidiumit t Kuvendit
Popullor t RPSSH.

26

si edhe n do fush tjetr t jets s vendit
8
. Ai nuk shfuqizon nenin 3 q
ligjron rolin udhheqs t PPSH n shtet dhe shoqri, dhe as nenet e tjera
ideologjike t sistemit njpartiak, por kapet pas frazave t prgjithshme t
nenit 54 pr t lejuar dika q ndalohet n 90% t dokumentit kushtetues.
Arsyeja sht e thjesht: PPSH synonte t tregonte se e drejta politike e
organizimit lejohej edhe m par, por nuk ishte ushtruar, tez e shprehur
shpesh nga Ramiz Alia n fjalimet e tij gjat vjeshts 1990 dhe sidomos gjat
muajve t par t vitit 1991. Konkretisht, n takimin e dats 11 dhjetor 1990
midis udhheqsit t PPSH Alia dhe studentve ai kmbngul disa her n
deklarimin se asnj ligj nuk e pengon krijimin e partive t reja politike dhe se
kushdo ka qen dhe sht i lir ta krijoj. Disa student krkuan m ngulm
sqarimin se far prcaktimin vendimi i KQ dhe a do t ket liri reale pr
partit t reja politike konkurruese me PPSH. Ata krkuan garanci nga
udhheqsi komunist pr jetsimin e pluralizmit, dhe me gjith deklarimet e tij
ekuivoke, morn premtimin se organizata e re e pretenduar prej tyre do t
miratohej nga Ministria e Drejtsis.
Dekreti i pluralizmit
9
i referohej kudo termit Republik Popullore
Socialiste, pra nj emrtimi ideologjik t vendit, i cili kundrshtohej nga
opozita e re, por jo deri n at mas saq kundrshtimi t shndrrohej n
ndryshim ligjor t termit. Pr pasoj, opozita antikomuniste dhe pro
evropiane vijonte t bashkjetonte me Republikn Popullore Socialiste,
edhe pse prfaqsojn dy mentalitete dhe koncepte ideologjike e politike t
kundrta.
N t njjtin dekret, neni 8, ndalohej pjesmarrja n partit e reja
politike t shtetasve shqiptar q jetojn jasht vendit, pra e diaspors
historike. Edhe ky kufizim ishte penalizues pr opozitn e re, dhe ndikoi n
lnien jasht lists s kandidimit t shum figurave t diaspors, si dhe n
pjesmarrjen e partive q vinin nga jeta politike n diaspor. uditrisht
opozita nuk paraqiti ankes ndaj ktij kufizimi. Nj kontrast tjetr paraqet
neni 11, sipas t cilit ndalohet dhnia e ndihms pr partit politike nga
shtete, organizata, parti apo institucione t huaja ose diaspora shqiptare. N
fakt, n fushatn e vitit 1991 komunitetet shqiptare jasht dhe shtetet
kryesore perndimore direkt ose indirekt, prmes fondacioneve, partive
politike, instituteve etj, u bn mbshtetja kryesore materiale dhe financiare
e opozits s re.

8
9
Fletore zyrtare, nr 1, Dekret nr. 7442, dat 17.12.1990 Pr krijimin e organizatave
e shoqatave politike, 1991.

27

Programi i PD dhe kontrastet n nocionet demokratike

M 12 dhjetor PD shpalli nj program politik minimal, i cili shpreh n
vetvete mendimin m t avancuar t kohs n raport me konceptet e
demokracis. Krahasuar me sot, kto koncepte mund t vlersohen
minimaliste dhe programi politik i opozits s re mund t shihet si zhvillim
novator, por ende larg modelit klasik t demokracis. Nj veori e dukshme e
ktij programi minimal sht gjuha politike, e njjt me gjuhn e ligjrimit
partiak gjat periudhs komuniste. Kshtu, n programin prej 80 rreshtash 19
her prdoret shprehja luftojm. Besnik Mustafaj, nj prej dshmitarve
aktiv t atyre ngjarjeve, pranon se t luftojm, ishte nj shprehje tipike n
gjuhn e regjimit. Por ai justifikohet me argumentin e prvojs. Ne nuk
kishim as minimumin e fjalorit t nevojshm, e jo m konceptin dhe vizionin
pr at far duhej t bnim. Fjalori i prdorur nga ne n at koh nuk
gjendet n asnj nga partit opozitare t vendeve t Lindjes. Ky fjalor, q ne
prdorm, ishte pastrtisht Leninist thot Mustafaj
10
. Edhe kur flitet pr
identitetin politik, nuk ka prcaktim nse PD do jet e majt apo e djatht, por
si Mustafaj pranon, me rndsi ish q ajo t ishte antikomuniste.
N pjesn hyrse t programit t PD 1990
11
, ekzistojn gjithashtu
kundrshti t forta politike dhe juridike. Pr shembull, kundrshti politike
prbn krijimi i nj partie antikomuniste ndrkoh q n preambul jepet
vlersim pozitiv pr reformat demokratike t ndrmarra nga Kryetari i
Presidiumit t Kuvendit Popullor, Ramiz Alia, kurse kundrshti juridike
prbn fakti se krkohet t krijohet PD si nj organizat politike e pavarur.
Nse krkohet krijimi i nj partie nuk ka sens t thuhet se krkohet nj parti e
pavarur, si nuk ka sens q koncepti i pavarsis i krkohet regjimit t cilin
synon ta rrzosh.
N pjesn e qllimeve kryesore t PD gjenden angazhime t tilla si
ruajtja e pavarsis, integritetit dhe sovranitetit t shtetit shqiptar, forcimi i
unitetit kombtar, realizimi i dshirave e aspiratave t gjith kombit shqiptar
pr nj shoqri demokratike pluraliste dhe moderne, - pra angazhime q
mund t jen tipike pr nj sistem qeveriss ose nj shtet, jo nj parti politike.
Prve fjals pluraliste ose dedikimi gjith kombit t njjtat angazhime

10
Mustafa, Besnik. Intervist pr librin Pardesyt e bardha, Luljeta Progni, Tiran
2013, fq. 321
11
Meksi, Aleksander. Dhjetor 1990, Dokumente dhe Materiale. UET Press 2010, fq.
66.

28

kishte zyrtarisht edhe regjimi komunist, madje edhe vet PPSH. Risi prbn
pjesa vijuese, angazhimi se partia e re politike do ta realizoj programin e saj
n rrug parlamentare paqsore, demokratike, ndrkoh q specifikimi se
kjo do arrihet nprmjet nj dialogu pluralist e tolerant me t gjitha forcat
politike q luftojn pr lirin, pavarsin dhe prparimin e Kombit Shqiptar, n
kuadr t Shtetit Juridik shpreh t kundrtn, - kakofoni dhe kundrshti
konceptesh. Prfaqsimi nuk arrihet prmes dialogut por prmes zgjedhjeve
t lira dhe konkurruese; cilsimi pr forcat politike q luftojn pr lirin dhe
pavarsis, etj, ka sens n koh lufte ose pushtimi, jo n koh paqeje dhe n
kontestin elektoral t nj vendi.
N pjesn konkrete programore gjithashtu ka element q prbjn
risi ose kundrshti pr kohn. Konkretisht, angazhimi pr t drejtat e njeriut,
sidomos aktet ndrkombtare mbi t drejtat e njeriut, - jan risi dhe prbnin
nj nga bazat thelbsore pr pluralizmin politik. Nga ana tjetr, referimi i
ktyre t drejtave t parashikuara nga Kushtetuta jon vjen n kontrast t
dukshm me dokumentet ndrkombtare. Kushtetuta jon e 12 dhjetorit
1990 ishte kushtetuta komuniste e vitit 1976, neni 55 i s cils, p.sh, ndalonte
krijimin e fardo organizate me karakter antidemokratik, fetar dhe
antisocialist. Ndalohet veprimtaria dhe propaganda... antidemokratike,
fetare..
12
. Vet PD ishte parti antikomuniste, pra e kundrt me at prcaktim
kufizues t vitit 1976, ndaj referimi apriori n vlerat e asaj kushtetute nuk ka
sens dhe as logjik.
N parimet e angazhimit t PD gjenden me shumic shprehje t
gatshme t huazuara nga dokumente ndrkombtare, sidomos Karta e OKB
pr t Drejtat e Njeriut ose dokumente t KSBE (sot OSBE). T tilla ishin liria
e shprehjes e mendimit, liria e komunikimit pa ndrhyrje t autoriteteve
publike e pavarsisht nga kufijt, liria e mbledhjes dhe bashkimit paqsor,
liria e shtypit dhe e besimit, e drejta pr zgjedhjen e vendbanimit dhe e
lvizjes. Angazhimi pr ndrtimin e nj shoqrie demokratike pluraliste t
bazuar n zgjedhje t lira dhe periodike prbn risi pozitive, njjt si
angazhimi pr legjislacion demokratik, shtetin juridik, shtypin e lir, informimin
real t shoqris, reformat ekonomike, arsimore, kulturore e shndetsore,
etj. N prcaktimet pr rinin t zr vendin q i takon apo pr grat pr
emancipimin e vrtet t gruas shqiptare, pr fshatarsin pr emancipimin
e plot apo pr t drejtat e puntorve, gjendet nj vizion i ri ndaj politiks
ashtu edhe mbetje q vijn nga ligjrimi i periudhs komuniste. Kontrasti
bhet m i dukshm n rastin e sindikatave t pavarura. PD, premton

12

29

angazhimin pr prmirsimin e kushteve t puns, pr rritje t rendimentit t
prodhimit, pr teknologji moderne prodhimi, pr organizim shkencor, etj, dhe
t gjitha kto, ajo thot se do bhen n kuadrin e sindikatave t lira dhe t
pavarura (!!).
N pjesn e politiks s jashtme premtohet bashkpunim aktiv me
t gjitha shtetet demokratike n bot, duke ln t kuptohet nj politik t
ndryshme ndaj shteteve jodemokratike. Nj ndarje e till nuk sht kusht
dhe praktik e njsuar e shteteve, ndaj edhe Shqipria, praktikisht, nuk pati
kufizime n raportet e saj shtetrore edhe me Kinn apo Kubn komuniste
jo demokratike. M tej, programi partiak merr nj pozicion shtetror dhe
angazhohet pr mosprdorimin e krcnimit apo forcs kundr integritetit
territorial ose pavarsis politike t cilitdo shtet, nj angazhim unik pr nj
parti politike shqiptare dhe jasht kornizs s veprimit praktik t nj partie.

Zgjedhjet dhe organizimi i ri, ecje paralele dhe e dyzuar

N nntor 1990 regjimi komunist miratoi ligjin Pr zgjedhjet e
Kuvendit Popullor. Ligji pasqyron disa ndryshime dhe sht shum m
liberal sesa ligjet e mparshme, por n thelb, ai vijon t ruaj monopolin e
prfaqsimit politik, selektimit t kandidaturave dhe kufizimit t do prpjekje
pr t krijuar nj parti politike kritike me politikn zyrtare. M 1 dhjetor 1990,
pra nj jav prpara protestave studentore, PPSH caktoi edhe datn e
zgjedhjeve zyrtare, 10 shkurtin 1991. Pas miratimit t pluralizmit politik (17
dhjetor) ligji i vjetr mbeti n fuqi, duke psuar disa ndryshime kozmetike, si
ishin prfaqsimi i opozits n KQZ, liria e kandidimit pr partit e tjera
politike, e drejta e fushats, financimit shtetror, kohs televizive, vzhgimit
n zgjedhje etj
13
. Ndryshimet u bn prmes kompromiseve politike, jo n
rrug legjislative. Kjo bri q midis prcaktimeve ligjore dhe zhvillimeve n
terren t kishte diferenc t dukshme, tipike pr at periudh t tranzicionit t
sistemeve qeverisse.
Nj nga paradokset e tjera t periudhs s ndryshimit t sistemit
politik ishte kompozimi dhe roli i KQZ. N dallim nga do praktik
demokratike, KQZ e vitit 1991 ishte jo vetm organ drejtues i procesit
zgjedhor, por n shumicn e tij, edhe kandidat n zgjedhje. Vet kryetari i
KQZ Meidani ishte konkurrent n Tiran, ashtu sic ishin kandidat edhe
antar t tjer t dy palve politike, pushtetit dhe opozits s re.

13
Fletore Zyrtare, Ligji nr.7423, Pr zgjedhjet e Kuvendit Popullor, dat
13.11.1990.

30

Nj tjetr kontrast i thell i muajve t par t kalimit nga sistemi
njpartiak n at shumpartiak lidhet me vendin dhe rolin e Kushtetuts s
RPSSH. Dokumenti ideologjik i vitit 1976 mbeti n fuqi edhe pas dhjetorit
1990, madje zyrtarisht u anullua vetm n fundin e muajit prill 1991, pra m
shum se katr muaj pas lejimit t pluralizmit politik. Mbajtja n fuqi e nj
kushtetute antidemokratike n rrethanat e prpjekjeve pr t krijuar nj
sistem t ri demokratik mbetet sa paradoksale, aq edhe dshmi e nivelit
minimal t kulturs kushtetuese dhe demokratike q ekzistonte n
lidershipin politik t vjetr e t ri t asaj periudhe. N debatet parlamentare
kishte zra kritik, por nuk kishte akte institucionale pr ndryshim.
Kjo panoram plot kontraste shprehet m s miri nga vet diskutimi
parlamentar i deputetit t opozits m 1991, A.Baleta. Ai, n nj fjalim
parlamentar n prill 1991 tha
14
sot n vendin ton sht n fuqi e vepron si
ligj themelor Kushtetuta e miratuar nga Kuvendi Popullor me 8 dhjetor 1976.
Ndonse ajo sht goditur n rrug jo kushtetuese nga nj numr
dekretesh, sidomos gjat vitit q shkoi, tashm sht e kaprcyer edhe nga
realiteti. Nga ky shkak, n kuadrin juridiko-kushtetues t vendit ton sht
krijuar nj gjendje e dyzuar e pakndshme, dmprurse dhe e palejueshme
nga pikpamja e s drejts. Ve ksaj, zhvillimet e gjendjes politike,
ekonomike e shoqrore q kan ndodhur n vendin ton, sidomos qysh nga
vendosja e pluralizmit politik dhe nevojat urgjente q dalin pr proceset e
zhvillimi drejt nj demokracie t vrtet, bjn q kushtetuta e vitit 1976 t
ngjaj m shum si nj relike, sesa nj organizm i gjall e veprues juridik.
Rastet e dyzimit n standarde gjenden me shumic n at
periudh. Pr shembull, n muajin janar 1991, regjimi miratoi nj dekret unik
me qllim q t ndalohet do veprim q fyen ndrgjegjen kombtare dhe
sht n kundrshtim me unitetin, me traditat e normat morale t popullit; si
dhe me qllim q t mbrohen nga aktet e dhuns e t vandalizmit
monumentet e personaliteteve historike e do gj q lidhet me emrin e
tyre
15
. Sipas dekretit, prve figurave historike t Rilindjes dhe Pavarsis,
jan t paprekshme dhe mbrohen me ligj edhe prmendoret, bustet dhe
memorialet e do lloji kushtuar udhheqsit t Lufts Nacionallirimtare dhe
themeluesit t shtetit t ri shqiptar Enver Hoxha dhe veprimtarve t tjer t
shquar n jetn shumshekullore t popullit ton. Sipas nenit 3 t ktij

14
Baleta, Abdi.Debati kushtetues 1991, Arkiva e Kuvendit t Shqipris, fq. 40,
Tiran.
15
Fletore Zyrtare nr. 1. Dekret 7459, Pr respektimin dhe mbrojtjen e
monumenteve q lidhen me historin kombtare dhe simboleve shtetrore,
Tiran m 22.1.1991.

31

dekreti, do fyerje ose veprim denigrues ndaj tij dnohet me heqje t liris
nga 6 muaj deri n 3 vjet. Kur kto akte bhen n mnyr t organizuar,
masa e dnimit dyfishohet. Dekreti u kritikua ashpr nga opozita, por ai
mbeti n fuqi.
Pas daljes s dekretit pluralizmi politik shqiptar hyri n nj kriz t
re identiteti: lejoheshin partit politike antikomuniste, lejohej gara dhe
konkurrenca, lejohej media e lir, por ndalohej kritika dhe sulmi politik ndaj
diktatorit komunist Hoxha!! Paradoksi i bashkjetess midis opozits
antikomuniste dhe figurs s Hoxhs ligjrisht e paprekshme vijoi prgjat
nj muaji, duke arritur kulmin e konfrontimit me grevn e uris s studentve
n shkurt 1991.

Kshilli Presidencial, si organ ekstra kushtetues

Menjher pas grevs s uris s studentve, rrzimit t shtatores
s diktatorit Hoxha dhe ngjarjeve n Shkolln e Bashkuar t Oficerve n
Tiran, me 22 shkurt 1991, Ramiz Alia shpalli krijimin me dekret t Kshillit
Presidencial
16
. Dekreti i referohet nenit 77 t Kushtetuts, i cili praktikisht
prshkruan kompetencat e Presidiumit t Kuvendit Popullor. N listn e
kompetencave t ktij neni, nuk ka asnj t till q parashikon ose ligjron
krijimin e strukturave t posame, si ishte Kshilli Presidencial. Pavarsisht
mungess s bazs ligjore, dekreti nuk mori kritika publike dhe asnj pal
politike nuk protestoi n mnyr zyrtare ose publike. Heshtja mund t ishte
pasoj e mosnjohjes, e pritshmrive se veprime t tilla ishin t kuptueshme
nga regjimi ose se situate e jashtzakonshme mund t justifikonte vendime
t jashtzakonshme. Secili sht argument politik, argument juridik mungon.
Pr ta kuptuar m mir peshn e Kshillit Presidencial, i cili nuk ka
asgj t prbashkt me stafin e kshilltarve t kryetarit t shtetit, le ti
referohemi vet dekretit. Neni 2 prcakton se Kshilli ka pr detyr q t
shqyrtoj shtjet m t ngutshme pr kaprcimin e vshtirsive t krijuara
nga gjendja e rnd politike dhe ekonomike, duke propozuar marrjen e
masave t duhura dhe nxjerrjen e akteve prkatse. Kompetenca pr
analizn e gjendjes dhe marrjen e masave sht atribut direkt i Kshillit t
Ministrave, i Kuvendit, i Kryetarit t Presidiumit, por jo i ndonj organi tjetr
pa mbshtetje kushtetuese, si ishte Kshilli Presidencial. N argumentin
zyrtar misioni i Kshillit bhej edhe m i gjer, kur prcaktohej se ai krijohet

16
Fletore Zyrtare nr.2, Dekret 7468, Pr krijimin e Kshillit Presidencial, Tiran,
m 22.02.1991.

32

duke marr parasysh gjendjen e rnd politike dhe ekonomike t krijuar
ditt e fundit pr shkak t disa veprimeve vandaliste e pa prgjegjsi, q
kan krijuar vshtirsi edhe n qeverisjen e vendit dhe n ruajtjen e rendit
publik me qllim q t mbrohen liria, pavarsia dhe sovraniteti kombtar dhe
t sigurohet drejtimi shtetror mbi bazn e unitetit t popullit. Prgjegjsi t
tilla n do koh kan qen atribute t parlamentit, organit m t
rndsishm prfaqsues kushtetues, ndaj kalimi i tyre tek Kshilli prbn
prjashtim.
Pr m tepr, Kshilli Presidencial funksionoi prmes nj
mekanizmi kontrolli mbi institucionet kushtetuese t kohs, prfshir edhe
qeverin, hetuesin, gjykatn, shrbimin sekret, etj. Secili prej ktyre
organeve u thirr n Kshill pr t dhn sqarime mbi ngjarje e tema t
ndryshme dhe pr ti dhn udhzime pr trajtimin e ktyre rasteve. Vet
Kushtetuta ishte strikte n prcaktimin se kjo llogaridhnie bhej vetm
prpara Kuvendit Popullor, ndaj kaprcimi i bazs kushtetuese dhe krijimi
artificial i nj mekanizmi t ri kontrolli mbi do pushtet kushtetues, prbn
devijim t dukshm nga praktika institucionale dhe nj rast flagrant i
kontrastit dhe krizs t thell ku ndodhej Shqipria politike.

Jeta politike dhe organizimi politik

Duke analizuar vendimmarrjen politike t periudhs dhjetor 1990
dhe mars 1991, gjenden akte t shumta zyrtare dhe politike q prforcojn
tezn e ktij punimi: kontrastet e thella, dyzimin n praktikn e puns dhe
bashkjetesn midis dy sistemeve t kundrta politike. Shembujt ilustrativ
jan t shumt. N dallim nga shumica e vendeve t tjera ish komuniste, n
Shqipri demokracia nuk erdhi nga presioni i grupeve kritike dhe civile ndaj
regjimit, por erdhi nga rinia studentore dhe mbshtetja tek pjesa e mesme e
vet elits politike t regjimit komunist. N listn themeluese t PD q sht
edhe lista themeluese e pluralizmit politik n Shqipri nuk gjendet asnj ish i
prndjekur politik, ndrkoh q gjenden m shum se 30 antar t PPSH,
madje edhe disa sekretar drejtues n organizatat baz t tyre. Raporti q
opozita e re antikomuniste krijoi me ish t prndjekurit politik, shpjegon
edhe problemet e mdha t identitetit t munguar politik q ajo shfaqi.
N programin minimal politik t dhjetorit 1990 PD nuk kishte asnj
referim ndaj t prndjekurve dhe viktimave t sistemit komunist. Nuk flitej
pr lirimin e tyre nga burgjet, pr pafajsin ose rigjykimin e tyre, pr akte
morale t ndjess publike dhe as pr identitet t djatht politik. E njjta
prmbajtje del edhe n deklarimet e para politike gjat 2-3 javve t para,

33

derisa presioni nga posht dhe kshillat nga jasht e detyruan opozitn t
rishikoj pozicionet e saj politike dhe krahas shtyrjes s zgjedhjeje, t
krkoj edhe lirimin e t burgosurve politik.
Arsyet e qndrimit kritik ose n distanc t opozits antikomuniste
ndaj ish t prndjekurve politik duhen lexuar n mentalitetet e asaj
periudhe. Nj prej protagonistve n PD, Neritan Ceka, ka konfirmuar t
paktn dy motive t tilla
17
: qenien t paprgatitur pr shkak t mosnjohjes
dhe friks se nj pjes e ish prndjekurve politik ishin bashkpuntor t
Sigurimit t Shtetit, si dhe faktor t dyt, qenien e tyre kryesisht t
paarsimuar pr shkak t praktikave t vet regjimit komunist. Pavarsisht
motiveve mbetet dilem fakti sesi nj forc antikomuniste krijohet dhe q n
fillim mbyllet pr pjesn m antikomuniste n shoqri. Nse n t nuk bjn
pjes antikomunistt ather vendin e tyre do ta zn grupe t tjera, me
identitet t przier politik e social, kryesisht t rinj energjik, intelektual
liberal, por edhe komuniste t paknaqur me pozitn e tyre brenda PPSH.
Raste t tjera t brishtsis n aktivitetin opozitar lidhen me
aktivitetin e prditshm, p.sh me botimin e medias partiake, me zhvillimin e
aktivitetit publik, etj. Nga njra an opozita premtonte ndryshimin me vot t
qeveris dhe sistemit n fuqi, nga ana tjetr ajo ishte e detyruar t
bashkpunonte me t, t financohej prej saj, dhe t krkonte ndihmn e saj
pr mjete pune, zyra, pajisje, dhe gjithka tjetr q krkohet n menaxhimin
e nj partie politike dhe fushate elektorale. Tipike ishte hapja e t pars
gazet antikomuniste, Rilindja Demokratike m 5 janar 1991. Gazeta e re, e
cila shnoi numr rekord shitjes n vitet 1991-1992, pasqyronte qndrimin
politik t opozits, pra ndryshimin e sistemit dhe rotacionin e pushtetit, kur
n vetvete ajo financohej dhe mbshtetej nga vet strukturat e qeveris dhe
regjimit n ikje. Ky paradoks sht po aq tipik pr modelin e vecant t
tranzicionit shqiptar sa edhe fakti se gazeta e par e demokracis
megjithse simbolizonte median e lir dhe t pavarur de facto dhe de juro
ishte gazet partiake, e krijuar, drejtuar dhe menaxhuar nga PD, partia e
par politike opozitare.
T njjtat ecje t dyzuara gjenden edhe n veprime t prbashkta
t dy palve kundr ngjarjeve ose zhvillimeve politike t inspiruara nga pjes
kritike t popullsis. Pr shembull, nuk ka ndonj dallim n deklarimet e para
publike t opozits me at t regjimit ndaj ngjarjeve t dhjetorit 1990 n
Elbasan ose fillimisht edhe ndaj grevs s uris s studentve n

17
Ceka, Neritan. Intervist pr librin Pardesyt e bardha, Luljeta Progni, Tiran
2013, fq. 321

34

Universitetin E.Hoxha t Tirans. Dy palt flisnin kundr forcave t errta,
distancoheshin nga protestuesit dhe mbshtesnin nevojn pr stabilitet
politik me m shum prioritet sesa nevojn pr demokraci funksionale. Dy
palt i druheshin ndryshimeve t thella politike ndaj dy palt bnin thirrje pr
ecje graduale, mundsisht konsensuale, - dicka atipike pr nj vend ku pritej
dhe synohej rotacioni dhe ndryshimi historik politik. Gjithashtu, dy palt
arritn kompromise pr anulimin e grevave dhe protestave deri pas
zgjedhjeve, dika q ishte n favor t pals n pushtet dhe frenuese ndaj
synimeve opozitare. M von palt ran de facto dakord pr mbylljen e
Universitetit t Tirans pr her t par n historin e tij, sic ran dakord
edhe pr nj qndrim fillimisht refuzues ndaj familjes mbretrore n emigrim
apo kundr elementve ekstremist antikomunist n komunitetet shqiptare
jasht vendit.
Krahas opozits, paradokse kundrshtuese gjenden me shumic
edhe tek pushteti dhe PPSH. Ajo pranonte zyrtarisht pluralizmin, por prmes
akteve publike e konsideronte at fatkeqsi pr vendin dhe paralajmronte
kundrvnie nse cenohen fitoret e arritura nga lirimi e ktej
18
. Ajo ishte e
paprgatitur pr ndryshimin, kishte nj kuptim t gabuar mbi pluralizmin, nuk
e imagjinonte ende mundsin e humbjes s pushtetit prmes zgjedhjeve,
ishte arkaike dhe ideologjike n program dhe koncepte politike sa edhe m
tej vijonte t ruante si tez politike moslejimin e t huajve (perndimit) n
prfshirje n probleme t politiks s brendshme apo refuzimin e procesit t
hapjes ekonomike dhe integruese. PPSH pranoi konceptin e dhnies fund t
praktiks s partis shtet, por lideri i saj vijoi t ishte njhersh lideri
shtetror dhe lideri partiak, madje ishte edhe kandidat kryesor i PPSH n
zgjedhjet parlamentare t vitit 1991. Qeveria ndrmori hapa ligjor pr
ndryshime dhe liberalizim t kuadrit ligjor vetm pas faktit t kryer, sidomos
n rastin e protestave anti-regjim, grevave t puntorve dhe studentve,
shtjes s kalimit t paligjshm dhe masiv t kufirit, shtjes s prdorimit
t armve nga forcat e siguris, t raporteve t Shqipris me organizatat
ndrkombtare dhe aspekte t tjera t politiks s jashtme.
Njw zhvillim interesant pwrbwn edhe programi zyrtar i PS (1991)
hartuar rreth 6 muaj pas ardhjes sw pluralizmit politik. Megjithw prurjet
pozitive nw program, kryesisht koncepte sociale dhe socialdemokrate,
brenda tij gjenden edhe referime nw ideologjin e Karl Marksit, teza izoluese
dhe premtime deklarative pa sens dhe pritshmri. Pr shembull, PS
premtonte se angazhohet pr solidaritet dhe ndihm reciproke me gjith

18
Alia, Ramiz. Mesazh drejtuar popullit shqiptar. Gazeta Zri i Popullit,
13.12.1990.

35

popujt q luftojn kundr pabarazis dhe padrejtsis sociale, pr lirim
kombtar, pr paqen dhe prparimin n vendet e tyre dhe n bot, nj
premtim q vjen si mbetje e praktiks absurde t regjimit t Hoxhs, i cili
financonte grupe t ndryshme marksiste me qllim t vetidentifikohej si
qndr e vetme e ksaj lvizjeje n bot! Premtime e deklarime t tilla
gjenden me shumic n kt program dhe n programet e partive t tjera
politike t krijuara rishtas m 1991.
Problematika t tilla paralele u shfaqen edhe n sektor t tjer me
rndsi pr zhvillimet politike t kohs. Kshtu p.sh, n fillim t muajit shkurt
1991 pushteti n ikje mori vendim pr nisjen e puns pr reformimin e
ushtris, organeve t punve t brendshme dhe t drejtsis. Qeveria
vendosi q ndryshimi ligjor t bhet pas zgjedhjeve t marsit 1991, pra pas
procesit zgjedhor duke i ln kshtu de facto kto struktura, n nj pozit
ligjore t njjt me periudhn prpara pluralizmit politik. N kt kontradikt
duhen gjetur arsyet e krizs q u krijua n fundin e muajit shkurt 1991 n
disa qndra ushtarake n Tiran e rrethe, si dhe n disa segmente t
forcave t siguris dhe shrbimit sekret. I njjti status i dyzuar u ruajt edhe
pr median shtetrore, e cila ishte njhersh edhe media e vetme vizive n
vend, apo pr mnyrn e realizimit t procesit t par privatizues n vend,
diskriminues pr pronart ligjore t tyre.

Konkluzione

Ndryshimi i sistemit politik n Shqipri ndodhi brenda nj kohe t
shkurtr dhe prmes proceseve komplekse publike dhe politike, juridike dhe
sociale. N dallim nga modelet e negocimeve midis dy palve t kundrta
n Poloni, ekosllovaki, e Hungari apo nga modeli i revolucionit t
prgjakshm n Rumani, n rastin shqiptar ndryshimi u imponua nga grupet
rinore studentore dhe regjimi u detyrua t pranoj ndryshimin pa qen e
prgatitur politikisht dhe profesionalisht pr t. Opozita e re shqiptare u
krijua brenda katr ditve, pluralizmi politik u jetsua brenda pes ditve t
tjera dhe kshtu, brenda m pak se 10 ditve revolucioni studentor solli
ndryshimin politik t sistemit dhe jetsimin e sistemit pluralist shumpartiak.
Procesi i kalimit nga vullneti politik pr pluralizm n nj baz
kushtetuese dhe ligjore q garanton zhvillimin normal t standardeve t
pluralizmit rezultoi t ishte i gjat, kompleks, problematik dhe plot kundrshti
e dyzime. N kt proces ndikuan mungesat e dukshme t kulturs politike,
t prvojs, t vizionit strategjik pr ndryshim, ashtu si edhe pengesat e

36

shumta q u krijuan nga sistemi n ikje, i cili si treguan zhvillimet, e pranoi
pluralizmin duke dashur ta kontrolloj at. Studimi sjell n vmendje rastet e
kundrshtive t shumta kushtetuese dhe ligjore midis zhvillimeve praktike n
terren dhe normave kundrshtuese ligjore, si dhe raste t tjera t krijimit t
nj sistemi paralel, q ecn drejt ndryshimit duke bashkjetuar me t
vjetrn, q krkon demokracin duke bashkjetuar me normat e kundrta t
saj.
Programet e partive t para politike, sjellja politike e lidershipit t
tyre, si dhe nismat e tyre pr akte ligjore dhe prshpejtim t procesit
demokratik prmbajn brenda tyre jo vetm dyzimin n konceptet
minimaliste t demokracis, por edhe kulturn dyzuese q dominonte tek
publiku, tek qytetart dhe tek t gjith aktort ndrmjetsues midis tyre dhe
pushteteve politike. Frika nga kthimi pas dhe nevoja pr ta ruajtur me do
kusht pluralizmin si vler dhe interes madhor politik e kombtar, i detyroi
aktort politik t bjn kompromise dhe t pranojn produkte ligjore nga
m kontraversalt, si ishte edhe praktika e memorandumeve kundr
grevave, i kufizimeve pr prfshirjen e diaspors shqiptare n politikn e re,
i krijimit t Kshillit Presidencial, apo i mbajtjes ende n fuqi t nj
kushtetute q vjen trsisht n kundrshtim me parimet, frymn dhe aktet e
sistemit t ri politik.
Msimi q historia merr nga ngjarjet e vitit 1990-1991, sidomos me
pasojat q ato patn n formsimin e sistemit t ri dhe krijimin e
precedentve ligjor e politik, vlen si rast studimor pr t parandaluar n t
ardhmen praktika eksperimentale q fokusohen n vullnete e retorika
pozitive t shkputura nga baza ligjore dhe kushtetuese, si dhe pr t
kuptuar sa e rndsishme sht q reformat dhe ndryshimet e mdha t
shoqrohen me transparencn, parimet, praktikat dhe instrumentet e
duhura, si garanci e vetme pr jetgjatsin, stabilitetin dhe funksionalitetin
e tyre.


37

Literatura e prdorur

Biberaj, Elez. Shqipria n tranzicion. Rruga e vshtir drejt demokracis
1990-2010, AIIS, Tiran, 2011.
Dervishi, Kastriot. Historia e Shtetit Shqiptar 1912-2005, Tiran, 2006.
Fischer, Bernd. The Development of the Modern Albanian State. ICHS,
Australia, 2005.
Grup autorsh. Botimi Kombi, Tiran, 1997.
Grup autorsh. Botimi Shekulli 21, Ne York Tiran, 1996.
Grup autorsh. Historia e Shqipris, Akademia e Shkencave, Tiran,
2007
Hensell, Stephan. Regieren in Albanien, eltTrends Nr 45, Hamburg,
2004.
Krasniqi, Afrim. Fundi i Siberis Shqiptare. Tiran, 1998.
Krasniqi, Afrim. Partit politike n Shqipri, 1912 - 2006, Tiran, 2007.
Kushtetuta e Republiks Popullore Socialiste t Shqipris, Tiran, 1976.
Loloi, Krenar. Hyrje n Debati Kushtetues, Tiran, 2006.
Meksi, Aleksander. Dhjetor 1990, Dokumente dhe Materiale. UET Press
2010, fq. 66.
Omari, Luan. Probleme t rendit kushtetues, Leksione, Magis, Tiran,
2006.
Omari, Luan. Sistemi parlamentar. Parlamenti n Shqipri, Tiran, 2004.
Pllumbi, Servet. Pluralizmi politik, Tiran, 2007.
Progni, Luljeta. Pardesyt e bardha, Gent grafik, Tiran 2013.
Zaganjori, Xhezair. Demokracia dhe shteti i s drejts. Tiran, 2002.
Rama, Shenasi. Prrallat e tranzicionit shqiptar. Princ, Tiran, 2012.

Kushtetuta e Republiks Popullore Socialiste t Shqipris, Tiran, 1976.
Legjislacioni shqiptar 1990-1991 (Fletore zyrtare, QBZ)

38

ALBANCI MED (NE) VIDNOSTJO IN TEORIJE AVTOHTNOSTI V SLOVENIJI

Dr. Martin BERISHAJ

Uvod

Funkcioniranje albanske skupnosti v Sloveniji gre skozi sodobne diasporine
procese, ki pripomorejo k razumevanju vloge tudi drugih narodnostnih skupnosti iz
prostora nekdanje Jugoslavije v dravi Sloveniji. Albanci v Sloveniji se poasi
integrirarjo tudi v slovensko druboslovno literaturo, bodisi kot del t. i. skupnosti
prebivalstva neslovenske celote bodisi kot tujek z nizko stopnjo nagrizene
identitete, ki se sicer giblje nekje v drubenem kontekstu med (nedoloenimi) njimi
in onimi. V albanski diasporini literaturi pa se Albanci v Sloveniji reflektirajo ele
kot medli obris albansko-slovenskega kulturnega konstrukta. V normativnem
smislu se njihov status (zelo) poasi oblikuje; Albanci so poleg preostalih e
nedefinirani kot del novodobnih narodnostnih skupnosti narodov nekdanje
Jugoslavije.
Priujoi lanek je sestavljen iz dveh delov. Prvi del prispevka povzema rele-
vantno literaturo o odnosu do modernih (etninih) skupnosti. V drugem delu pa se
lanek osredotoa na konkretni primer albanske skupnosti v Sloveniji, ki je, kot
akajoi subjekt, prila na prizorie ele s procesom slovenskega
osamosvajanja. Na simbolni ravni je skupnost postala znanilec stapljanja politinih
predsodkov, hkrati pa je praktino prispevala k procesu osamosvojitve slovenske
nove drave. Z zakljukom osamosvojitvenega procesa je albanska skupnost
izrpala svojo aktivno vlogo in, kot vse druge skupnosti, postala pasiven, akajo
subjekt politinih diskurzov za legitimiranje normativnega statusa. Tovrstna vizija
zna biti problematina, saj drava prav pri tej toki (beri: v normativnem smislu),
slone na e uteeni definiciji manjin v Sloveniji, nekatere skupnosti povsem
ignorira in zamegljuje. Drava vztraja v prizadevanjih, da bi bile te skupnosti
imbolj nevidne, namesto da bi si prizadevala, da bi postale del dinaminega
procesa, povezanega s pozitivnimi tokovi sodobne drube.

Avtohtonost in teorija

Albanci v Sloveniji se kaejo kot refleks nikoli doreenega nedolnega
procesa zaasnosti. Podaja se slika prihoda Albanca kot posameznika v
Slovenijo na dva ali najve tri mesece bivanja ter njegova transformacija v
del bodoe albanske celote, ki se jo bo oblikovalo in definiralo kot

39

diasporino albanstvo v Sloveniji (ve v Berishaj 2010: 23). Taken pristop
sem izbral povsem namerno, saj s tem elim na samem zaetku izostriti
debato, ki jo bom seveda v nadaljnem besedilu razodeval skozi proces
avtohtonosti manjin oziroma trne nie nekaterih dravnih teoretikov, ki
si ne upajo redefinirati manjinskosti, saj bi potem morali celotno svojo
znanost obrniti na glavo. e s tem in takno percepcijo manjin s strani
omenjenih teoretikov, ki nenehno bremenijo ne samo znanosti, temve
tudi dravo ter straijo ... e bi prilo do taknega redefiniranja, bi se
morala spremeniti celo ustava!
Kot logino nadaljevanje razprave o tovrstni ideologizaciji se moram
vsaj na zaetku ukvarjati celo z vpraanji, ki bi mogoe za trenutek potrdila
tezo o (ne)avtohtonosti. Torej, ker nismo (namre, recimo, Albanci) to, kar bi
morali biti, nismo namre avtohtoni, imamo dovolj individualnih pravic.
Kajti kot kolektivu (beri: manjini), ker kolektiv nismo, nam kolektivne
pravice ne pripadajo! Prav zaradi tega se ni odve vpraati, kako globoko
segajo korenine Albancev v Sloveniji? Kje so najbolj skoncentrirani? S im
se ukvarjajo? In nenazadnje, koliko jih je (uradno) in ali je albansko druino
v Sloveniji nael proces asimilacije? Albanski Slovenci in slovenski
Albanci.
19
In, hkrati, postavimo splono vpraanje, kaken je odnos drave
do t. i. novodobnih narodnostnih manjin, do subjekta, ki aka oz.
akajoega subjekta.
Da bi razumeli to dimenzijo zaasnosti v procesu, sem albansko
etnino identiteto kot dimenzijo prenesel v drugano okolje od njenega
primarnega ter jo sooil z drugimi etninimi identitetami, obenem pa pri
posamezniku opazoval posreden proces izbire etninih identitet. Veliko
ugotovitev izhaja iz konceptov identitete, za katero danes vemo, da je
spremenljiva, da se njeni posamezni deli vasih prekrivajo, se celo
zdruujejo ali nam povzroajo teave, ker so v konfliktnem odnosu
(identiteta je obenem praksa in proces, in je lahko razumljena samo kot

19
Prvo generacijo Albancev v Sloveniji definiram kot albanske Slovence (Albanci, ki
so rojeni zunaj Slovenije); kot slovenske Albance ali Albance z napako pa
definiram drugo generacijo Albancev, ki so rojeni v Sloveniji. Da bi razumeli stanje
Albancev v Sloveniji, je treba predvsem izluiti in do temelja razumeti in dojeti
njun kulturoloki diskurz (tudi civilizacijski ), odnos do drave, saj gre za razline
percepcije, v prvi vrsti za kulturni in, e hoete, tudi politini konstrukt odnosa do
drubenih procesov znotraj drave same.

40

proces, kot bivanje ali nastajanje. Nikoli ni konana in nikoli dokonna
(Nastran-Ule 2000: 3).
Za etnino identiteto, ki je znailna skupinska identiteta, se na
splono smatra, da je loveku dodeljena z rojstvom v doloeni etnini
skupini ali skupnosti. Menim, da je treba k temu konceptu pristopiti drugae,
saj ni zmeraj tako; v posebnih okoliinah je etnina identiteta vse bolj stvar
izbire in prostovoljnosti. Ugotavljam, da se lahko posameznik identificira tudi
z ve kulturami. Uporabljam pojme dvojnost identitete, hibridnost,
individualnost in skupnost, vse to pa preuujem v multikulturnem okolju.
Zanima me, koliko na trdnost ali spremenljivost etnine identitete vplivajo
druina, okolje, dravna politika. Vse to ugotavljam na primeru Albancev v
slovenskem prostoru, ugotovitve poskuam raziriti na potomce Albancev po
vsej Sloveniji, s tem pa se dotaknem tudi dananjega splonega poloaja
albanske skupnosti.
Takna in mnoga druga vpraanja, podobno velja za druge
narodne skupnosti iz prostora nekdanje skupne drave v Republiki Sloveniji,
se ponavadi postavljajo pred raziskovalcem, ki zane glasno razmiljati o
Albancih ali pripadnikih drugih narodov z obmoja nekdanje skupne drave v
Sloveniji, preden se ob prvem koraku srea z raznimi teorijami, ki ob
mehki kardeljevski modifikaciji segajo tam nekje do Stalina. Te teorije pa
upotevajo tudi tevilni novodobni teoretiki, in to (ne) samo zato, ker od njih
to zahteva drava, ampak zaradi nezmonosti premostitve teorije o
avtohtonosti
20
(ve v Berishaj 2006: 3440) ali t. i. zgodovinskih nacionalnih
skupnostih. Kajti ta teorija (p)odpre monost (ne)odnosa do drugih
nedefiniranih skupnosti, ki jih nekateri od teh teoretikov imenujejo nove
narodne skupnosti (Percepcije 2004: i). Ta pestra zbirka percepcije, od
zgodovinsko biologistine teorije do neesa, ki se bognedaj definira drugae
kot jim je jasno naroeno, odpre drugo dimenzijo dravnoadministrativne
(ne)vidnosti drugih, torej pripadnikov narodov nekdanje jugoslovanske
drave, ki so se priseljevali v celotnem obdobju njenega obstoja (prav tam).
Problem doloanja ideoloke interpretacije, s katerim se sreamo v
pristopu definiranja etninih skupin, ki niso 'pristno slovenske', torej tistih, ki
niso native slovenian, v slovenskem druboslovju zadnje ase dobiva oz.
poskua dobiti znanstveno podlago s tem, ko se na veliko razpravlja o
krenju oz. redefinirianju ter iznajdbi novega imena zanje, ki bi omenjene
skupine zadovoljila, hkrati pa jih v dovoljni meri marginalizirala, da bi se na
koncu laje integrirale v tujem-naem okolju (Berishaj 2004a: 144159).

20
Relativizacija (biologistine) teorije avtohtonosti v smislu avtohtonega krompirja
v primerjavi z neavtohtonim.

41

Tezo o tem bom sedaj namerno izostril, da bi namre dokazal, kako
se druboslovje v tranziciji popolnoma podreja dravnemu diktatu. Na
zaetku to pone tako, da teh etninih skupin/manjin namenoma ne
imenuje s pravim imenom, ker lahko edino na ta nain razbremeni
odgovornost drave do njih. Sama drava pa debato razvija v smeri
ustvarjanja politinih mehanizmov, ki jih nenehno sproa, da bi dokazala,
kako pomembne so one zanjo; predstavniki teh etninih skupin pa naj
poskuajo iztriti im ve pravic pri doloanju njihovega statusa v primerjavi
z avtohtonimi manjinami, ki jih pozna slovenska ustava. Omenjena
ideologizacija odpira prostor za novo debato svoje poasne emancipacije. V
taknem okolju doloanja ideoloke interpretacije se nahajajo (tudi) Albanci
v Sloveniji, ki so v primerjavi s preostalimi novimi in/ali avtohtonimi
nacionalnimi manjinami netipina oblika do meje racionalnosti
dojemanja Slovenije kot ideoloke skupne domovine.
Preden odgovorim na to vpraanje, bom poskual definirati problem
oz. razliko imaginarija percepcije skupne domovine.
21

Podlaga za dosego ciljev in poskus oivitve pravic, ki so jih imeli
pripadniki teh skupin (takrat narodov) v asu nekdanje drave, je
instrumentalizacija koncepta skupna domovina. Pri tem imam v mislih
narodne skupnosti, ki se jim pripisuje etnini izvor na obmoju nekdanje
skupne drave. Te skupine se v procesu integracije v prostoru (dravi),
katerega/katere v odnosu do percepcije zgodovinskega spomina skupne
drave nekako ne uspevajo dojemati kot popolnoma svojega/svoje, zelo
razlino obnaajo. Dravo dojemajo kot del svoje zavesti samo ob
uresnievanju svojih nacionalnih, ali e hoete, posebnih interesov.
Te dimenzije sem namenoma izostril, da bi dokazal razlinost
percepcij teoretikov druboslovcev, ki nastopajo v imenu znanosti (beri:
drave) in hkrati prepriujejo nove narodne skupnosti, da ne obstaja niti
teoretska monost, da bi njihov status institucionalizirali v Ustavi
Republike Slovenije. Po drugi strani pa gre za poskus absorbiranja vseh
pripadnikov novih narodnih skupnosti, e zlasti tistih razumnikov, ki so kot
pripadniki teh narodnostnih skupnosti slovenski dravljani. Prizadevanje za
spremembo pravnega statusa teh skupnosti, do katerih je na alost
slovenska drava zavestno opredelila svoj (ne)odnos, se kae kot imperativ
demokratinega razvoja.

21 IDEOLOGIZACIJA KONCEPTA SKUPNA DOMOVINA JE V RESNICI POSKUS PRIDOBITVE
STATUSA AVTOHTONE NACIONALNE MANJINE, S TEM PA TUDI NJIHOVO PRIZNAVANJE V USTAVI.

42

Ali (drava) ob taknem neupravienem dvomu nehote odpira
poglavje paternalistinega odnosa do svojih dravljanov, ki niso native
slovenian (v biologistinem smislu, z oetom Slovencem in materjo
Slovenko)?

Imaginarij skupne domovine Albancev v Sloveniji

Zaradi lajega razumevanja obravnavane teme bom natanneje predstavil
eno od omenjenih skupnosti v Sloveniji, in sicer Albance.
- Albanci so, v nasprotju z drugimi narodnostnimi skupnostmi z
obmoja nekdanje Jugoslavije, edini, ki niso slovanskega porekla.
- Ker se po jeziku razlikujejo od drugih, je to pripomoglo k
hitrejemu uenju slovenskega jezika,
22
ki je bil prvi pogoj njihove
socializacije in akulturacije v slovenskem politinem in kulturnem prostoru.
- Poleg drugih dejavnikov
23
je v nasprotju z drugimi ta dimenzija
oblikovala drugano percepcijo odnosa do Slovencev kot nacije in nasploh
do slovenske drave.
Ne mislim, da so Albanci kot narodnostna skupnost v Sloveniji
drugani od preostalih (v resnici so vse narodnostne skupnosti z obmoja
nekdanje drave v oeh drave, kjer ivijo, nekako iste), vendar elim
predstaviti razloge, zakaj je bilo Albancem po letu 1991 laje sprejeti
Slovenijo kot neodvisno dravo. Pozneje se bom bolj osredotoil na politino
socializacijo Albancev v Sloveniji.
Zaetke politine emancipacije Albancev v Sloveniji, pogojno tudi v
Jugoslaviji, bi opredelil s Cankarjevim domom. V noveji zgodovini
Albancev se Cankarjev dom definira kot mejnik njihove emancipacije, tu se
je zael uresnievati moto albanske politine elite v Sloveniji.
24
Komunikacija
in politini odnosi med kosovskimi in slovenskimi politiki so bili v tem
obdobju na visoki ravni. Albanci so se leta 1989 v Sloveniji organizirali v

22
Drugim narodnostnim skupnostim v nekdanji dravi pa tega ni bilo treba(!), saj so
jih Slovenci lahko razumeli (albanina se povsem razlikuje od jezika Srbov,
Hrvatov, Makedoncev, rnogorcev, Bonjakov itn.).
23
Politino preganjanje Albancev, ki ga je v nekdanji Jugoslaviji izvajala velikosrbska
politika, ter drugaen, predvsem pozitiven odnos v Sloveniji.
24
Politina emancipacija Albancev v Jugoslaviji pomeni politino emancipacijo
albanstva od jugoslovanstva (Berishaj 1986: 34).

43

KDA Migjeni
25
in takoj nato tudi v politini stranki Demokratina zveza
Kosova (DZK) v Ljubljani.
26

Obdobje albanskega hipostaziranja v slovenskem politinem
prostoru z Migjenijem in DZK v Ljubljani ni le zasluga samih v Sloveniji
iveih Albancev. Prej bi rekel, da je bilo s tem, ko jim je Slovenija odprla
prostor delovanja, Kosovu odprto edino okno v svet.
Albanci so v tem asu izdajali asopise Alternativa, Republika in
Demokracia autentike. Ti asopisi so na Kosovu (kjer je Miloeviev reim
prepovedal vse medije) dobesedno ustvarjali javno mnenje in profilirali
politini in kulturni prostor Kosova, ki se je takrat odloal med konceptoma
avtonomije ali anatomije (Berishaj 2004b: 167). Nikoli v albanski zgodovini
diaspora ni tako mono vplivala na politine procese na Kosovu, kakor takrat
Albanci iz Slovenije. Na Filozofski fakulteti je bil organiziran lektorat za
albanski jezik,
27
na zahtevo Albancev je Ministrstvo za olstvo v Ljubljani in
Kranju odobrilo dopolnilni pouk v maternem jeziku.
Za Albance katolike vere, ki jih je v Sloveniji okoli 750, je albanska
katolika misija s sedeem v Zagrebu enkrat meseno v Kranju in Velenju
organizirala mae v albanskem jeziku.
Albanci so se v vseh vejih slovenskih mestih v albanska drutva
samoorganizirali predvsem zato, da bi lahko nadzirali celotni, bodisi kulturni
bodisi politini proces. Albanska kulturna elita je zaela poasi razgrinjati
idejo albanskega kulturnega zemljevida v Sloveniji, in to z razvejanostjo
kulturnih drutev in politine stranke, poleg Ljubljane e v Mariboru, Celju,
Kranju, Postojni, Kopru, Novi Gorici, na Ravnah na Korokem, v Krkem,
Novem mestu in Murski Soboti. V njih so zasledovali dva cilja: po eni strani
je lo za prizadevanje Albancev, da se im prej vrnejo na Kosovo, po drugi
pa za kulturno in politino artikulacijo nakopiene energije in usmerjanje
procesov, kompatibilnih s procesi demokratizacije v Sloveniji.

25
Migjeni (Millosh Gjergj Nikolla, 19111927) je bil albanski socialni pisatelj, ki je
med obema vojnama ivel v Albaniji.
26
To je bila sicer prva albanska politina stranka, registrirana v Jugoslaviji. Njen prvi
predsednik sem bil avtor priujoega besedila. DZK v Ljubljani je leta 1990
sodelovala na prvih vestrankarskih volitvah v Sloveniji. Na volitve je la samostojno
iz moralnega zadoenja in prav s tem dokazala svoj konstruktiven odnos do
Slovenije kot drave.
27
Dr. Rexhep Ismaili, prvi lektor albanskega jezika, je sedaj predsednik Akademije
Znanosti in umetnosti Kosova.

44

e se vrnem k vpraanju, kako globoko segajo korenine Albancev v
Sloveniji, bi predlagal analizo nekaterih priimkov
28
na Slovenskem, kjer bi
lahko govorili o beni (marginalni) prisotnosti Albancev v slovenskem
kulturnem prostoru. Nato bi omenil prve albansko-slovenske kulturne stike v
19. in na zaetku 20. stoletja, Franca Mikloia kot izvrstnega albanologa,
Jerneja Kopitarja, Matijo opa in Rajka Nahtigala, ki je leta 1917 v Elbasanu
pomagal dr. Gjergju Pekmeziu napisati albansko slovnico (Berishaj N. 1987:
39).
Po letu 1946
29
beleimo drugi poskus organiziranja Albancev v
Ljubljani. Leta 1968 (ob petstoti obletnici rojstva albanskega junaka Gjergja
Kastriotia Skenderbega) je bilo v ljubljanski Drami ustanovljeno drutvo
albanskih tudentov Shkndia (Iskra), izdajali so tudi albanski tudentski
asopis Besa.
30

Proces socializacije Albancev v Sloveniji je treba gledati skozi
prizmo politinih dogajanj v prostoru nekdanje Jugoslavije. Leta 1981 (po
demonstracijah kosovskih tudentov na pritinski Univerzi) se je pozicija
Albancev spremenila. Za celotno nekdanjo dravo so bili destabilizirajoi
dejavnik, zato je bilo treba biti nanje posebej pozoren. V tem asu se
niso mogli kulturno organizirati, Kluba albanskih tudentov ni bilo ve,
novega niso dovolili organizirati. Obdobje 19811984 je bilo za Albance v
Sloveniji obdobje akanja na bolje dni. To stanje se je konalo leta 1989,

28
Tomori, Zamani, Koder, iftar itn.
29
Po drugi svetovni vojni, leta 1946, so albanski tudenti iz Albanije, ki so tudirali v
Ljubljani, organizirali prvo slovensko-albansko drutvo prijateljstva. Drutvo je
ugasnilo preko noi v trenutku, ko je prilo do prekinitve odnosov med Albanijo in
Jugoslavijo. Albanskih tudentov na Slovenskem je bilo v primerjavi z Zagrebom, s
Sarajevom in z Beogradom zelo malo, predvsem zaradi dragega tudentskega
ivljenja v Ljubljani in jezine bariere. Spraujemo se, na katerih fakultetah so
tudirali Albanci.
30
Iz analize prvega albanskega asopisa Besa, ki je izhajal v Ljubljani, so razvidni
refleksi takratnega splonega evropskega tudentskega gibanja, v lankih pa lahko
sledimo nacionalnemu naboju albanskih tudentov v zvezi z vzpostavitvijo pritinske
Univerze. Prav tako v njem lahko preberemo zanimiv primerjalni lanek Student si
jeton ne Lublane (tudent, kako ivi v Ljubljani). Avtor primerja tudenstsko
koaro v Ljubljani z Zagrebom, Beogradom in s Sarajevom. tudent v Ljubljani je
imel 5,5-krat veje stroke kot v omenjenih tudentskih centrih. Omeniti je treba, da
je bilo med letoma 1968 in 1975 najve 64 albanskih tudentov, pozneje se je tevilo
zmanjalo na deset. Razlogov za to je bilo ve, gotovo najpomembneja je bila
ustanovitev Univerze v Pritini.

45

ko so ustanovili KDA Migjeni, takoj nato pa tudi politino stranko
Demokratina Zveza Kosova v Ljubljani. To je bila sploh prva albanska
politina stranka, registrirana v skupni dravi; pozneje je sodelovala tudi na
prvih vestrankarskih volitvah v Sloveniji.
e se na kratko ozremo na kulturni zemljevid organiziranosti
Albancev v Sloveniji, ugotovimo, da obstajajo, poleg KDA Migjeni, katerega
25-obletnico smo praznovali leta 2013, e naslednja drutva: Bashkimi
(enotnost) v Mariboru; Ilirija v Izoli; Besa (zaobljuba, dana beseda) v Celju;
Skupnost Albancev Ljubljana; Agimi (sonni vzhod) v Krkem; Dardania
31
na
Ravnah na Korokem; Skenderbeu v Velenju; Lirija (svoboda) v Postojni;
Kosova v Novi Gorici.
Leta 2005 je bila registrirana e Zveza Kulturnih drutev Albancev v
Sloveniji. Sedaj jo sestavlja pet drutev, ki so sprejela osnovne smernice
skupnega delovanja.
32
Ta drutva so: KDA Migjeni v Ljubljani, Bashkimi v
Mariboru, Besa v Kranju, Ilirija v Izoli in Besa v Celju.
e od samega zaetka leta 2003, ko se je organizirala Koordinacija
Zvez kulturnih drutev konstitutivnih narodov in narodnosti nekdanje SFRJ v
Republiki Sloveniji in v zveze tedaj nepovezanih kulturnih drutev, so v njej
sodelovali Albanci iz ljubljanskega KDA Migjeni. Tudi na tej podlagi so
Albanci organizirali Zvezo albanskih kulturnih drutev v Sloveniji in se tako
kot Zveza prikljuili projektu Zveze zvez kulturnih drutev konstitutivnih
narodov in narodnosti nekdanje SFRJ v Republiki Sloveniji. Po nekaj letih so
skupaj dosegli pomembno zmago na podroju narodnomanjinske
problematike v Republiki Sloveniji; v mislih imam pomemben skupni politini
dokument, Resolucijo exYuRS iz leta 2009.
Navedeni akt je bil podlaga za visoko rangirani dokument,
Deklaracijo, ki jo je Dravni zbor sprejel 1. 2. 2011 z nad dvotretjinsko
veino vseh poslancev. tevilo (71 za, trije proti) poudarjam zato, ker bi ta
velika veina poslanskih glasov zadostovala tudi za spremembo Ustave
Republike Slovenije. Albanci, Bonjaki, rnogorci, Hrvati, Makedonci in Srbi
(razvreni po abecednem redu) v Republiki Sloveniji so si s to Deklaracijo
izborili status narodnih skupnosti ali, povedano z drugo besedo, status sicer
pravno e nepriznane manjine v Republiki Sloveniji. Naj ob tem poudarim,
da je bila albanska komponenta v Zvezi zvez v vseh letih od zaetka leta

31
Dardania je bilo ilirsko pleme, ki je ivelo na dananjem Kosovu. V albanskem
zgodovinopisju se Kosovo imenuje Dardania.
32
Predsednik Zveze Kulturnih drutev je Tahir Maliqaj.

46

2003 zelo aktivna v omenjenih prizadevanjih in da so bila prav v prostorih
KDA Migjeni prva, najpomembneja in najpogosteja posvetovanja in seje
predsedstva Zveze zvez (Krinik-Buki 2013: 4).
e strnem razpravo o procesu socializacije Albancev v Sloveniji,
smo pria dokaj poasnemu procesu asimilacije. Zaprtost ali izolacija
albanske druine (izolacija je vedno posledica odprtosti) je omogoala
ohranjanje norm, ki jo najbolj zaznamujejo. Nemoten odhod v domae kraje
(e zlasti po dravni osamosvojitvi Kosova), ohranjanje ivega stika z
jezikom in s tradicijo vsekakor pozitivno vpliva na ohranjanje nacionalne
identitete.

Zakljuek

Kot logino nadaljevanje teorije domaega kraja, tradicije, nacionalne
identitete in asimilacije se samo po sebi poraja vpraanje instrumentalizacije
pojma avtohtonosti, ki seveda pripada le izbranim! Pojmu avtohtonosti je
del slovenskega etatistinega druboslovja dodelil koncept predpravice,
saj so avtohtone narodne skupnosti (manjine) vkljuene v Ustavo RS.
Ustave pa se ne sme dotikati, saj bi po tej logiki moralo omenjeno
druboslovje kloniti pred novo percepcijo kolektivnih svoboin, ki ne
temeljijo na pripisanih in pridobljenih pravicah. Tovrstna debata, ki ves
as terja petrifikacijo oz. ohranjanje statusa quo, Sloveniji kot dravi
povzroa preglavice, saj kot takna ne more prestopiti praga, katerega so e
zdavnaj prestopile drave iz njene soseine.
33

Albanci v Sloveniji so, kakor vsi drugi narodi iz nekdanje skupne
drave, konstituitivni element zunaj konteksta avtohtonosti, hkrati pa
manjina, ki se v asu strukturira in pridobiva vse elemente vidnosti v
prostoru v dravi Sloveniji. Urejanje njenega statusa vidim zgolj zunaj
zastarelega stalinistinega konteksta in koncepta definiranja nacije oz.
nacionalnih manjin glede na avtohtonost. Opozarjam na potrebo po
druganem pristopu, ki bi dravo relaksiral v odnosu do drugih, v odnosu do
same sebe oz. etnine pripadnosti njenih dravljanov. Mehka sprememba
definiranja manjin v slovenski ustavi bi bil kakovosten korak v
demokratinem razvoju Slovenije kot lanice EU.

33
Iztonica bi lahko bila Hrvaka in njen odnos do nacionalnih manjin. Tukajnji
teoretiki si ne upajo niti operacionalizirati s taknimi pojmi, saj bi v trenutku, ko bi
redefinirali manjine, njihov celotni znanstveni opus postal vpraljiv!

47

Viri in literature

Anderson, Benedict (1992): The New World Disorder. New Left Review 193:
313.
Armstrong, John (1976): Mobilized and Proletarian Diasporas. The American
Political Science Review 70/2: 393408.
Brali, Avtar (1996): Cartographies of Diaspora: Contesting Identities. London in
New York: Routledge.
Branover, Herman (1996): Return: The Spiritual Odyssey of a Soviet Scientist.
Northvale: Jason Aronson Inc.
Berishaj, Martin (1986): Biti Albanec Teleks
Berishaj, Martin (2004): Skrita mo Bese. Ljubljana: ZRC SAZU.
Berishaj, Martin (2004a): Albanci v Sloveniji: Razlinost percepcij. Razprave
in gradivo 45: 144159.
Berishaj, Martin (2004b): Nga hapsira e trojeve n hapsir t rrjedhave.
Ljubljana: Albanica, 167.
Berishaj, Martin (2006): Nensjetulla e diskurzit mbi nacionalizmin. Alternativa
2: 3440.
Berishaj, Martin (2010): Identiteti dhe shtetsia. Prishtine: Kolegji Victory.
Berishaj, Nikolla (1987): Albansko-slovenski odnosi. Enciklopedija Slovenije
I. Ljubljana: Mladinska knjiga, 39.
Connor, Walker (1986): The Impact of Homelands Upon Diaspora. Modern
Diasporas in International Politics (ur. Sheffer). New York: St.
Martins.
Chaliand, Gerard in Rageau (1995): The Penguin Atlas of Diasporas. New
York: Viking
Danforth, Loring (1995): The Macedonian Conflict: Ethnic Nationalism in a
Transnational World. Princeton: Princeton University Press.
Drnovek, Mateja (2002): The Standpoint of the Communist Party of Slovenia
Towards the Political Emigration up to 1991. Dve domovini / Two
Homelands 16: 2136.
Featherstone, Mike (1995): Undoing Culture. London: Sage.

48

Fernandes, Luis (2000): Nationalizing the Global: Media Images, Cultural
Politics and the Middle Class in India. Media, Culture & Society
22/5: 611628.
Friedman, Joseph (2000): Americans Again, or the New Age of Imperial
Reason? Theory, Culture & Society 17/1: 139146.
Fuglerud, ivind (1999): Life on the Outside: The Tamil Diaspora and Long-
distance Nationalism. London: Pluto Press.
Gans, Herbert (1979): Symbolic Ethnicity: The Future of Ethnic Groups and
Cultures in America. Ethnic and Racial Studies 2/l: l20.
Gans, Herbert (1994): Symbolic Ethnicity and Symbolic Religiosity: Towards a
Comparison of Ethnic Religious Acculturation. Ethnic and Racial
Studies 17/4: 577592.
Glazer, Nathan in Daniel Patrick Moynihan (1965): Beyond the Melting Pot:
The Negroes, Puerto Ricans, Jews, Italians, and Irish of New York
Hannerz; Transnational Connections. London: Routledge.
Hobsbawm, Eric (1991): Introduction. Social Research 58/1: 6568.
Holton, Robert (1998): Globalization and the Nation-State. London:
Macmillan Press.
Komac, Miran in Mojca Medveek (ur.) (2004): Percepcije slovenske
integracijske politike: Zakljuno poroilo. Ljubljana: Intitut za
narodnostna vpraanja, i.
Krinik-Buki, Vera (2013): Od Resolucije ExYuRS (2009) do Deklaracije
Dravnega zbora Republike Slovenije (2011). Alternativa 4: str 4
Nederveen Pieterse, (1995): Globalization as Hybridization. Global
Modernities (ur. Featherstone, Lash in Robertson). London: Sage.
Pajnik, Mojca, Petra Lesjak-Tuek in Marta Gregori (2001): Immigrants,
Who Are You?: Research on Immigrants in Slovenia. Ljubljana:
Mirovni intitut.
Papastergiadis, Nikos (2000): The Turbolence of Migration: Globalization,
Deterritorialization, and Hybridity. Cambridge: Polity.
Robertson, Roland (1992): Globalization. London: Sage.
Safran, William (1991): Diasporas in Modern Societies: Myths of Homeland
and Return. Diaspora 1/1: 8399.
Skrbi, Zlatko (1998): Making it Tradeable: Videotapes, Cultural Technologies
and Diasporas. Cultural Studies 12/2: 265273.
Skrbi, Zlatko (1999): Long-distance Nationalism: Diasporas, Homelands and
Identities. Aldershot: Ashgate.
Skrbi, Zlatko (2001): Slovenes: The Australian People, druga izdaja (ur. J.
Jupp). Melbourne: Cambridge University Press, 686687.

49

Skrbi, Zlatko (2002): Slovene Diaspora, Memory, and Nationalist
Sentiments. Focaal: European Journal of Sociology 39: 4155.
Susel, Robert (1993): Second and Later Generations Slovene Americans:
Reflections. Slovenija 2/7: 6064.
Vertovec Steven in Robin Cohen (ur.) (1999): Migration, Diasporas and
Transnationalism. Cheltenham, UK in Northampton, MA: Edward
Elgar.
Wimmer, Andreas in Nina Glick Schiller (2002): Methodological Nationalism
and Beyond: Nation-state Building, Migration and the Social
Sciences. Global Networks 2/4: 301334.
igon, Zvone (1998): Otroci dveh domovin: Slovenstvo v Juni Ameriki.
Ljubljana: ZRC SAZU.

50

SPROVA TEORIKE

51

FEDERALIZMI DHE REGJ IONALIZMI SI SHPRESE PER SHQIPTART
J ASHT SHQIPRIS DHE KOSOVS

Mentor Tahiri
1

Bota sht diverse dhe identiteti etnik sht pjes e pandashme e identitetit
t nj individi. Lirit dhe t drejtat e njeriut nuk mund t kuptohen si t tilla pa
prfshir brenda tyre lirin dhe t drejtn e do individi pr t shprehur
identitetin e tij. Liria etnike i jep kuptimin liris dhe do mohim i prkatsis
etnike e bn individin q t ndihet i huaj n shtet ose ta ndjej shtetin si t
huaj.
Por far ndodh nse i huaj n nj shtet, ndjehet nj grup i tr etnik?
Sigurisht q shteti duhet t ket ndrmarr masat adekuate t cilat do t
bnin gjendjen e till q shtrimi i nj pyetje si kjo t mos ket vend. N
demokracit moderne trajtimi i menaxhimit te diversitetit etnik nuk bhet me
luft, por ai bhet n mnyr institucionale konform me nevojat e qytetarve
e q n fakt stabilizoi shtetin. N rrethanat e sotme kur bota prqendrohet
gjithnj e m shum n nj treg universal global, stabilizimi politik ngrthen
n veti edhe stabilizim ekonomik dhe si i till sht faktori ky pr t siguruar
jetgjatsin e nj shteti.
Pozita t ciln gjendet sot populli shqiptar, i ndar n disa shtete, imponon
q edhe n kushtet e pamundsis s realizimit t aspiratave si duhet,
shtjet t tentohet t adresohen n drejtim t krijimit t nj stabiliteti politik
q mundson zhvillim normal jo vetm n kuptimin politik por edhe n
kuptimin e prgjithshm. Sot shqiptart n vende ku trajtohen si pakic
kombtare jo vetm q nuk kan t garantuar status t lir por e kan edhe
diskutabile prdorimin e gjuhs n fardo relacioni me shtetin.
Shqiptart n Maqedoni ska dyshim jan larg t qenit t barabart, krkesat
shqiptare duhet t plotsohen me ide t rikonceptuara drejt zgjidhjes e cila
jetson barazin e qndrueshme, shembull sht Belgjika dhe modalitetet e
saj pr barazi mes valonve dhe flamanve. Kurse shqiptart n Lugin dhe
Mal t zi, duhet rikonceptuara regjionalizmin si mjet pr prmirsimin e
pozits s tyre. Tiroli jugor, sht nj rast i suksesshm i cili tregon se aty ku
ka vullnet politik mund t gjinden zgjidhje t pranueshme dhe t

1
Ka perfunduar master ne Kolegjin Victory ne drejtimin politike te jashtme dhe
diplomaci

52

qndrueshme pr t dyja palt. N Tirolin jugor, nj gjerman etnik, gzon t
gjitha t drejtat si nj gjerman etnik n Gjermani apo Austri. Ata kan
siguruar t gjitha t drejtat dhe strukturn ligjore q garanton mbrojtjen e
identitetit dhe lirive t tjera q ndrlidhen me kt.
NJ MAQEDONI FEDERALE ME SHQIPTART SI POPULL KONSTITUIV
Avancimi i pamjaftueshm dhe Shkupi si simbol i pabarazis
Pushteti maqedonas si n kohen e Jugosllavis ashtu edhe pas pavarsimit
t vendit m 1992, ka luftuar aspiratat shqiptare, duke i diskriminuar ata
vazhdueshm dhe diskriminimi ka qen i vetmi komunikim i shtetit me
shqiptart. Veton Surroi n parathnien e librit Arbn Xhaferri rrfen, e
pasqyron mir kt gjendje kur shkruan:
Shqiptart, t dbuar nga shteti maqedonas, jetonin n shtetin e tyre
paralel t tregjeve, t zejeve ... (Robelli, 2011, f. 8)
Gjendja e t drejtave t shqiptarve m s miri ka mundur t krahasohet me
pozitn zyrtare t gjuhs shqipe n Maqedoni. Sot, pas shum ndryshimeve
kushtetuese dhe ligjore dhe sidomos t mos harrohet edhe pas nj konflikti
t armatosur dhe t prgjakshm sht arritur nj avancim gradual i gjuhs
shqipe n Maqedoni, por aspak i knaqshm dhe larg t qenit gjuh n
prdorim zyrtar n praktikn e prditshme. Gjithashtu, srish mbetet
diskutabile nse vet dispozitat e sotme ligjore ia prcaktojn asaj nj status
zyrtar n nivel vendi apo jo.
Republika e Maqedonis sot sht nj nga shtetet etnikisht m heterogjene
jo vetm n Gadishullin Ballkanik, por edhe n prgjithsi n Evrop.
Pavarsisht ktij heterogjeniteti, shteti vazhdon t ket organizim unitar, i cili
si i till nxjerr n pah shpeshher, pabarazin e angazhimeve t shtetit
kundrejt komuniteteve etnike. Populli shqiptar n Maqedoni, zyrtarisht
prbn sipas regjistrimit t vitit 2002, 25.2% t popullsis, shifr kjo mjaft
diskutabile nga prfaqsuesit e popullit shqiptar, por q bazohet n
mosprputhje t ktij numri me shum t dhna statistikore nga fushat e
ndryshme, e q m s shumti vrehet me numrin e prqindjes s nxnsve
shqiptar prkatsisht n shkollimin fillor n nivel vendi.
N baz t analizs q i bhet strukturs s nxnsve, shihet q shqiptar
jan s paku 1/3 e tyre, por duhet t kemi parasysh se n disa vise t
Maqedonis nuk ka shkolla n gjuhn shqipe, andaj nxnsit detyrohen t
vijojn shkolln n gjuh t tjera, kryesisht n gjuhn maqedonase (Koha,

53

Shkup, 2012). N fakt edhe pr t ardhur tek t dhnat e regjistrimit t
popullsis, sht dashur t zhvillohet nj regjistrim i popullsis, pr
organizimin e t cilit jan nevojitur shum krkesa. Regjistrimi i popullsis,
respektivisht organizimi i tij, prbn nj kompromis n veti dhe si i till
sht zhvilluar vetm pas konfliktit t armatosur t vitit 2001.
Konflikti i armatosur i vitit 2001, i zhvilluar n mes t trupave t Ushtris
lirimtare Kombtare dhe trupave shtetrore maqedonase, shprtheu si
rezultat i paknaqsis s popullit shqiptar me statusin e tij dhe
diskriminimin e vazhdueshm jo vetm n sferat politike por edhe n vet
sferat ekonomike. Sidomos kjo e fundit kishte detyruar vazhdimisht
shqiptart q shptimin dhe rrugn pr mbijetesn e tyre ta gjejn
tradicionalisht duke u punsuar n vende t Evrops.
N ann tjetr kjo vazhdimisht ka zbrazur vendbanimet shqiptare dhe
posarisht ka ndikuar n viset ku shumica etnike shqiptare nuk ishte
shum e thell. Madje edhe sot si pasoj e faktit se shum qytetar
detyrohen t punojn jasht vendit, kjo vazhdon t reflektohet n komunn e
Krovs, e cila ka shumic etnike shqiptare, por ku shqiptart mund t
ngadhnjejn n nivel lokal vetm me koston e organizimeve t
kushtueshme financiare q sigurojn votimin n vend edhe t mrgimtarve
t shumt, duke sjell ata nn organizim krejtsisht privat.
Konflikti i armatosur i vitit 2001, respektivisht Marrveshja e Ohrit q solli
fundin e konfliktit, ka obliguar palt q brenda nj kornize kohore t
rregullojn nj gam shtjesh t cilat jan konsideruar se deri ather ishin
t rregulluara n mnyr t till q t diskriminojn popullin shqiptar.
Obligim nga marrveshja e Ohrit, ishte edhe gjetja e nj modaliteti pr t
krijuar nj organizim t pushtetit lokal dhe kufij komunal t till q t
mundsojn prfaqsim t barabart t popullit shqiptar.
Deri n vitin 1994, n Maqedoni ishte n fuqi ndarja territoriale e komunave
e njjt far ishte q nga vitet 70-ta dhe e cila prcaktonte gjithsejt 34
komuna. Sipas ksaj ndarje shqiptart ishin shumic n t gjitha qendrat
urbane perndimore, kurse n Shkup dhe Kumanov orientimisht prbnin
rreth 1/3 e popullsis. Por m pas pushteti maqedonas riorganizoj ndarjen
territoriale t vendit, n mnyr t till q shqiptart ti grupoj npr fshatra,
kurse maqedonasit ti bj shumic etnike edhe n qytetet si Struga dhe
Krova. Prcaktimi i kufijve lokal ka shkuar deri n diskriminime t tilla sa
t margjinalizoj plotsisht shqiptart dhe ti grupoj ata n komuna rurale t

54

cilat n esenc nuk kishin asnj pushtet real t nj komune. Pr t kryer
shum shrbime publike, apo edhe pr t komunikuar me degt rajonale t
ministrive prkatse, shqiptart detyroheshin t drejtohen n komuna
urbane t cilat ishin t vetmet bartse t shrbimeve t caktuara, kurse n
realitet si pasoj e ndarjes territoriale t till, ata duke mos qen qytetar t
nj komune urbane nuk mund t gzonin t drejtat e barabarta as t votonin
pr organet e asaj komune.
Kompromisi pr riorganizim n kt drejtim erdhi si obligim nga marrveshja
e Ohrit, andaj n vitin 2004, partit politike n pushtet SDSM si fituese n
mesin e maqedonasve dhe BDI si fituese n mesin e shqiptarve, u
dakorduan pr nj koncept t ri t organizimit territorial t komunave. U
vendos q komuns Strug ti kthehen edhe vendbanimet me shumic
shqiptare, kurse pr Krovn u vendos e njjta por me kusht q organizimi
territorial n Krov t hyn n fuqi n vitin 2008. Rasti i Krovs, tregon
se far kompromise duhet br nga ana e shqiptarve, pr arritjen e nj
emancipimi dhe integrimi t prgjithshm politik dhe ekonomik.
Kompromiset e vazhdueshme n Krov do ta shtyjn m pas procesin e
parapar pr tu kryer n vitin 2008, gjer n vitin 2013, kur partia shqiptare
BDI do ti fitoj zgjedhjet n nivel komune, q si rezultat do t ken fatin q
pr her t par pas mese 68 viteve, shqiptari t emrohet kryetar
komune.
Krova mbase pas pozits s gjuhs shqipe sht treguesi m i qart i
pozits s vshtir t shqiptarve n Maqedoni dhe nevojs pr
kompromise t vazhdueshme pr qoft edhe t drejtat m bazike q n
shtetet demokratike nuk do t duhej fare t viheshin n pikpyetje.
Prndryshe pas reformimit t organizimit territorial t pushtetit lokal, jan
krijuar rrethana m t favorshme pr prfaqsimin e popullit shqiptar n
Maqedoni, kt e konfirmojn edhe rezultatet e zgjedhjeve lokale, prfshir
edhe ato t fundit t mbajtura n vitin 2014, ku partit politike shqiptare kan
shnuar fitore n gjashtmbdhjet komuna. Kto komuna nj shtrirje
territoriale e cila fillon nga Likova n veri t Maqedonis, pastaj airi si
komun urbane e Shkupit, pr t prshkruar gati t gjith Maqedonin
perndimore me prjashtime t vogla deri n komunn m jugore e q n
kt rast sht Struga.
Kjo sht, pra nj nga ato rezultatet pozitive t cilat jan efekt i njrit prej
obligimeve q vjen nga Marrveshja e Ohrit, i cili ishte pikrisht rishikimi i
organizimit t komunave. Srish kjo nuk largon plotsisht diskriminimin n

55

kt aspekt, ngase vrehet se pushteti qendror ka influencuar formimin e
shum komunave maqedonase, jo vetm me numr fare t vogl t
banorve, por q gjithashtu nuk kan asnj baz gjeografike pr t qen
komuna.
Pavarsisht faktit se riorganizimi ka sjell sado kudo nj territor kompakt
shqiptar, artificialisht jan mbajtur komuna me shumic maqedonase t
pozicionuara q t shrbejn si barrier ndrprerse pr shqiptart n
prgjithsi. N kufi me Republikn e Kosovs ekziston nj komun e till me
qendr n Jegunovc, e cila brenda saj ka nj pjes t rrugs, e cila
Prishtinn e lidh me Tetovn, ngjashm sht edhe me rastin e komuns
Qyqer, t krijuar artificialisht, pr t mbuluar rrugn magjistrale Prishtin-
Shkup, pra deri n hyrje t Shkupit.Nj komun e till territorialisht shum
m e madhe sht krijuar n kufijt me Shqiprin, dhe mbulon gati n tersi
aksin rrugor Gostivar- Dibr.
Shihet pra se pushteti qendror maqedonas, strategjikisht e ka konceptuar
formimin e komunave t tilla me shumic jo shqiptare, pr t penguar sa m
shum q sht e mundshme, nj organizim shqiptar i cili n t ardhmen
mund t jet ndryshe dhe n shkall m t lart se vet pushteti lokal ashtu
si sht i konceptuar sot. Pra, pr formimin e nj komune shqiptare, jan t
nevojshm s paku 50 mij banor si sht n rastin e airit, kurse
formohen komuna maqedonase qoft me 2000 banor, si sht ajo e
Vevqanit n periferi t Strugs n kufi t Republiks s Shqipris.
Si obligim nga Marrveshja e Ohrit vjen edhe ndryshimi i cili ka shkaktuar
krijimin e procedurave t reja, t nevojshme pr miratimin apo edhe
amandamentimin n Parlamentin e Maqedonis t ligjeve t caktuara. sht
ky i ashtuquajturi Parim i Badinterit, i cili nnkupton shumicn e dyfisht t
nevojshme pr nj kategori ligjesh t cilat ndrlidhen me t drejtat e njeriut,
t drejtat etnike, rregullimin e gjuhve zyrtare, pushtetin lokal apo edhe do
ligj tjetr me interes vital pr komunitetet etnike n Maqedoni. Mbase sht
e qart se kjo sht aplikuar pr m shum ndikim institucional t
prfaqsuesve shqiptar n parlamentin maqedonas.
Ndonse kan kaluar trembdhjet vite n ndrkoh q shum aspekte t
Marrveshjes s Ohrit nuk jan implementuar fare, rrethanat e reja n nj
pozit m ndryshe t popullit shqiptar tani, flasin se Marrveshja e Ohrit
ishte nj kompromis i astit , me an t s cils u ndal konflikti i armatosur,
por q nuk e v popullin shqiptar n pozit t barabart.

56

N traditn politike t Maqedonis, pas rivendosjes s sistemit shum
partiak, sht nj rregull i pashkruar q e qeveria t formohet nga partia
shumic maqedonase dhe partia me m s shumti ndikim n mesin
shqiptar. Vihet re se n legjislaturat e fundit t Parlamentit t Maqedonis,
partia maqedonase VMRO arrin t siguroj gjysmn e ulseve n parlament
e q n praktik e bn t panevojshm partnerin shqiptar n koalicion, aq
m tepr q ligjet pr t cilat ka nevoj t dyfisht sipas parimit t Badinterit,
kryesisht jan aprovuar dhe m nuk do t votohen n nj t ardhme t afrt.
Kjo i v shqiptart srish n pozit t pabarabart, dhe si e till kjo pozit,
mund t ndryshoj duke ardhur n shprehje me mjete t tjera institucionale e
q mund t nnkuptojn nevojn pr nj riorganizim t trsishm t shtetit.
N kt drejtim ideja e federalizmit, ndonse sot paraqitet, mese e
nevojshme, ka nj historik t gjat dhe si e till ishte lansuar nga
Kryeministri i dikurshm maqedonas Lupe Georgevski, i cili madje ka
shkuar prtej saj, duke ofruar ndarjen e plote t Maqedonis, ku shqiptart
do t kishin nj territor shum t kufizuar n veri t vendit.
M hert faktori politik shqiptar kishte konceptuar nj ide e cila mund te
shpinte vendin drejt federalizmit, t mos harrohet se qysh n fillim t viteve
90-ta ishte organizuar nj referendum, ku shqiptaret e Maqedonis, jan
prcaktuar pr autonomi territoriale. Bazuar n kt referendum, sht
konceptuar edhe krijimi i Republiks s Ilirids, i cili nuk sht jetsuar tutje
si rezultat i kompromiseve t vazhdueshme t faktorit politik shqiptar.
Ideja e Ilirids, nuk ka qen qllim publik, madje as gjat konfliktit t
armatosur t vitit 2001, ngase faktori tani m politiko ushtarak shqiptar,
ishte jashtzakonisht i kujdesshm n krkesat e tij n mnyr q t gjej sa
m shum mbshtetje ndrkombtare.
Por, a do t mund t mbijetoj Maqedonia me nj karakter unitar far ka sot,
kurse koha po dshmon se faktori politik maqedonas, nuk sht i gatshm
t ndaj n kuptimin e plot t fjals, pushtetin me shqiptart. Koalicionet e
deritanishme qeveritare, ku prfshihet edhe partneri shqiptar, jan treguesi
m i mir mbi shkalln e ult t gatishmris t faktorit maqedonas, pr ti
njohur shqiptarve pushtet real. sht br gati tradit q partneri shqiptar
n qeveri t drejtoj vetm dikastere m pak t rndsishme por jo edhe
dikastere q kan vlern e pushtetit real. Kur bhet fjal pr ministri t
fuqishme, zakonisht ato mbesin t rezervuara pr faktorin maqedonas.
Bazuar n kt pabarazi sht gati e parashikueshme q federalizmi i
shtetit, sht i vetmi instrument i cili do t vendos barazin e popullats

57

shqiptare n Maqedoni. Kjo nnkupton q Maqedonia t ndahet s paku n
dy njsi territoriale, federale ku s paku njra do t kishte shumic
shqiptare. N kt kontekst nuk duhet harruar pozitn e Shkupit, si qytet
historik shqiptar, pavarsisht realiteteve artificialisht t krijuara.
Gjithsesi tema e federalizmit dhe veanrisht aspekti territorial i ksaj teme
ngrthen pas tij, shum dilema t cilat duhet zgjidhur pr t krijuar nj
ambient t qndrueshm politik. Kur ish kryeministri Georgevski, kishte
dhn propozime pr ndarje territoriale, ai kishte qen i kujdesshm pr
shkalln e cila vetm pjesrisht do t trazonte opinionin maqedonas,
oferta e tij parashihte njsi shqiptare n segmentit Tetov-Gostivar-Dibr.
Ndoshta me nj kufizim t till territorial, faktori maqedonas do t ishte q
sot i gatshm t realizoj ndarjen.
Por federalizmi, pavarsisht ofertave t m pashme maqedonase sigurisht
q nuk mund t krijohet mbi baza t tilla t kufizuara, por do t ishte i
qndrueshm, vetm me respektimin e realiteteve etnike n Maqedoni.
sht vrtet shtje pr t diskutuar fati i disa territoreve, apo edhe i
qyteteve t cilat sot kan nj popullsi t przier si n rastin e Shkupit,
Kumanovs apo edhe t disa viseve n segmentin Veles-Krushev.
N shembullin e Belgjiks, n ndarjen n mes valonve dhe flamanve,
kryeqyteti Bruksel, nuk i takon efektivisht asnjrit komunitet, apo i takon
njjt t dy komuniteteve. Sidoqoft n organizimin federal belg, Brukseli
sht nj njsi territoriale e veant dhe mbase veantin e tij mund ta ruaj
edhe n kushte ku nj Belgjik federale m nuk do t ekzistonte.
Sa aludon kjo q u cek m lart, respektivisht fati i Brukselit n Belgjik, n
nj vizion pr t ardhmen e Shkupit. N organizimin e ri territorial, i cili ka
prjashtuar nga kufijt e Shkupit, shum vendbanime shqiptare, shqiptart
prbjn vetm di m shum se 20% t numrit t prgjithshm t banorve
qytetit. Por ky numr n rastin e Shkupit nuk mundet asnjher t venit
lidhjen e shqiptarve me Shkupin. Deri n rrethana fare t vonshme,
shqiptart ishin shumic n Shkup. Shkupi ishte qendr e kryengritjes
shqiptare kundr taksave t larta me 1844 (Vickers, 2001, f. 144). Deri m
1912, Shkupi ishte kryeqytet i Vilajetit t Kosovs. N gusht 1912 ai ishte
nn kontrollin ushtarak t kryengritsve shqiptar t prbr nga 15 mij
trupa t armatosura (Bechev, 2009, f. xxvi). N Shkup ishte planifikuar t
shpallej edhe vet pavarsia e Shtetit t ri Shqiptar.

58

Pas trmetit t tmerrshm q qyteti prjetoj n vitet 1960-ta, nn petkun e
rindrtimit t qytetit, n bregun e djatht t Vardarit, u ndrtua faktikisht nj
qytet thuajse krejtsisht i ri n t ciln u vendosen ekskluzivisht maqedonas
nga Maqedonia lindore, pr ta ndryshuar prfundimisht strukturn etnike t
qytetit.
Shqiptart, popull shumic n Shkupin e vjetr, papritmas, e gjeten veten si
pakic etnike n Shkupin e ri. N situata si kjo me nj t kaluar t bujshme
t lidhjeve t banorve me qytetin, respektivisht t shqiptarve me Shkupin,
realitetet demografike t krijuara artificialisht, edhe nse pranohen nuk jan
t qndrueshme. Andaj sht q tani fare leht q t konstatohet se n nj
Maqedoni t federalizuar, shqiptart nuk mund t jen t huaj n Shkup. N
kt aspekt, Shkupi dhe Brukseli, ngjajn shum, porse edhe e kaluara e
persekutimit t shqiptarve, sidomos n aspektin gjuhsor, ngjan shum me
vet Belgjikn e dikurshme, kurse dallimi sht n t sotmen ku diskriminimi i
shqiptarve n Maqedoni ekziston ende.
N lidhje me kt q u tha pr fatin e Shkupit n nj Maqedoni t
federalizuar, vet faktori politik shqiptar nj koh t gjat vazhdon t mos
veproj n prputhje me interesat e popullit shqiptar. Pr arsye praktike t
funksionimit partiak, gjat gjith kohs s sistemit shum partiak n
Maqedoni, partit politike shqiptare, vazhdojn t ken seli t tyren Tetovn
dhe jo Shkupin. Sigurisht q Tetova me nj pushtet lokal shqiptar, ofron
mundsi m t mira politike pr funksionimin e partive politike, por duhet
seriozisht t mendohet nj veprim institucional n Shkup. Kjo tradit
vazhdon q nga vet themelimi i partis s par shqiptare n Maqedoni,
partis s Prosperitetit Demokratik e cila fillimisht udhhiqej nga Nevzat
Halili, pr tu vazhduar njjt nga Partia Demokratike Shqiptare e Arbr
Xhaferit, apo edhe BDI n krye me Ali Ahmetin. Gjithashtu, faktori politik
shqiptar dhe n prgjithsi elita shqiptare n Maqedoni, duhet seriozisht t
mendoj se ku do t jet qendra shqiptare n Maqedoni , jo vetm n
aspektin politik por edhe n t gjitha fushat e tjera t jets prfshir
segmentet kulturore dhe arsimore.
Nevoja pr reformimin e sistemit shtetror
Prkundr obligimit q rrjedh nga Marrveshja e Ohrit dhe si rezultat i t cilit
n shum ligje me interes vital, t cilat votohen n Kuvendin e Maqedonis,
aplikohet parimi i shumics s dyfisht, i njjti parim nuk garanton pozitn e
barabart t popullit shqiptar n Maqedoni. Parimi i shumics s dyfisht

59

nuk nnkupton shumicn maqedonase dhe shumicn shqiptare, por at
maqedonase dhe shumicn e t tjerve q nuk deklarohen si maqedonas.
Gati t gjitha ligjet q hyjn n kt kategori, jan votuar sipas Marrveshjes
s Ohrit apo pas brjes s kompromisit me vet prcaktimin fillestar sipas
Marrveshjes, por n asnj mnyr deri tani kto ligje nuk kan tejkaluar
kufizimet nga Marrveshja. Kto ligje, respektivisht prmbajtja e tyre,
vshtir se do t mund t ndryshoj n drejtim t avancimit t pozits s
popullit shqiptar. Edhe vet forma e deritanishme e miratimit t ktyre
ligjeve, nuk sht rezultat i demokracis n vend, si dhe as rezultat i
gatishmris s bllokut politik maqedonas, por sht form e arritur me
kompromis dhe at vetm pasi t drejtat u krkuan me an t kryengritjes s
armatosur dhe ne pamundsi t nj dialogu ndretnik.
Edhe pse vet dispozitat ligjore, q burojn nga aktet e Kuvendit t
Maqedonis, nuk jan as t mjaftueshme pr t siguruar barazi t plot, si
dhe nuk jan as n prputhje me standardet ndrkombtare si dhe me ato
n vendet prreth, kto dispozita ligjore nuk respektohen as si t tilla. Kjo
krijon nj diskrepanc t madhe mes kushtetuts dhe ligjeve t shkruara n
nj an, dhe realitetit n ann tjetr.
Pabarazia nuk ka t bj vetm me t drejta politike dhe ato t prdorimit t
gjuhs, vet qasja e pushtetit n Maqedoni pamundson q problemet s
paku t kufizohen brenda ktyre fushave. Pabarazia politike reflekton n t
gjitha fushat e jets dhe shfaqet edhe n planin social, kulturor, ekonomik si
dhe n fushn e t drejtave dhe lirive themelore t njeriut.
Sistemi i tanishm shtetror, thellsisht unitar n kuptimin e organizimit
administrativ-politik, si dhe struktura aktuale e organeve t pushtetit nuk
garantojn barazi t popullit shqiptar dhe as q kt e kan si qllim. Populli
shqiptar nuk mund t varet nga dshira politike elektorale e votuesit
joshqiptar, pr t kuptuar se n far mase do t respektohen t drejtat e tij
entike dhe vet ato themelore.
N kt drejtim, sht e nevojshme t ndryshohet sistemi shtetror, e q
nnkupton formn e rregullimit kushtetues t shtetit, formn e zgjedhjes,
ndarjen dhe funksionimin e pushteteve legjislative dhe ekzekutive n nivel
vendi, si dhe funksionimin e institucioneve, administrats publike dhe t
gjitha aseteve shtetrore dhe publike, mbshtetur n parimin e barazis
etnike, me dispozita ligjore t shkruara, dhe me procedura t qart q
saktsojn dhe garantojn zbatimin e tyre. Shqiptart nuk mund ta pranojn

60

si barazi gjendjen konstante q pamundson q ata t udhheqin
proporcionalisht me pozitat kye udhheqse ne vend si organet m t larta
t shtetit, pabarazi kjo q tutje reflekton gjith sistemin shtetror.
Edhe pse n frymn e Marrveshjes s Ohrit, pushteti do t duhej t krijonte
rrethana q t gjith t ndjehen t barabart, sht evidente dhe faktike se
deri ather ky shtet nuk ka pasur asnjher shqiptar t zgjedhur n
ndonjrn nga kto funksione shtetrore: President, Kryeministr, Kryetar
Kuvendi, Ministr i Brendshm.
Prvojat e deritanishme tregojn s nj ministr me prkatsi etnike
shqiptare, sht lejuar vetm njher t drejtoj nj resor ministror t
rndsishm (Ministrin e Mbrojtjes) si kompromis politik, por q mbet
thellsisht si fakt i papranueshm tek shoqria maqedonase-etnike q u
manifestua edhe me dhun.
Populli shqiptar n Maqedoni, nuk mund t konsiderohet n nivelin e nj
pakice kombtare, jo vetm pse kundr ksaj flet vet numri i shqiptarve
n Maqedoni, por edhe pr shkak t faktit se ai sht nj popull autokton
dhe si i till u prfshi brenda kufijve t ktij shteti si rezultat i rrethanave
historike n t cilat hapsira etnike e banuar m shqiptar u coptua n disa
njsi shtetrore. Rrjedhimisht me kt, Maqedonia duhet t ket nj
struktur federale t organizimit q mundson barazi mes maqedonasve
dhe shqiptarve. Entiteti shqiptar do t mundsonte q shqiptart t jen
vet garanti i t drejtave t tyre dhe barazis.
Populli shqiptar ka jetuar n kto troje para se t formohet shteti i cili sot
quhet Republika e Maqedonis. Gjithashtu, mbshtetur edhe n vet
procesin shtetformues t shtetit, shqiptart q n prpjekjet e para, u
cilsuan si popullsi e barabart me maqedonasit, kurse q n organet e
krijuara t Republiks s Krushevs, popujt kishin prfaqsim numerikisht t
barabart.
Federalizmi Belg si shembull
Mbretria Belgjiks, sht nj shtet me rregullim federal disa nivelesh. N
Belgjik kufizohen bota gjermanike dhe ajo romane, ngase n veri t vendit
banon komuniteti flaman i cili flet nj gjuh t afrt me holandishten, kurse
n jug jetojn valont frankofon, gjithashtu njohje zyrtare kushtetuese ka
edhe komuniteti i vogl gjerman. Rrjedhimisht me kt n hartn gjuhsor
evropiane, Belgjika bashkon dhe i przien dy sprachrumet kryesore

61

gjuhsore evropiane gj e cila e karakterizon gjith historin politike t
vendit, por edhe rrethanat e sotme politike.
Kompetencat e qeveris federale shtrihen n fushn e mbrojts, sistemit
doganor, policis federale, shtje q rregullojn tregun ekonomik-
financiar dhe ato t migracionit. N nj sistem mjaft kompleks, gj q
federalizmin belg e bn unik dhe e dallon nga tipat tjer t federalizmit apo
regjionalizmit n bot, prfshir edhe rastet gjithashtu me heterogjenitet
etnik dhe gjuhsor, sot nivelin e pushtetit territorial i cili prfaqson
komunitetet etnike dhe gjuhsore n Belgjik e dallojm n dy shtylla. Ky
sistem hyri n fuqi me 1977 pas Marrveshjes s Egmontit (Berishaj,
2004, f. 33). Pikrisht pr shkak t sistemit mjaft t ndrlikuar dhe
jokonvencional n krahasim me raste t tjera federalizmit etnik, federalizmi
belg konsiderohet si i komunitetzuar (Erk, 2008, f. 31).
Kto pushtete jan t barabarta sa i prket hierarkis mes tyre, por q secila
prej shtyllave ka t ndara shtjet t cilat rregullohen nga ana e
institucioneve t tyre legjislative dhe ekzekutive. Dy shtyllat e pushteteve
jan: 1. Komunitetet gjuhsore; 2. Regjionet
Gjithashtu, neni 4 i kushtetuts belge, status t komunitetit gjuhsor
precizon edhe pr Brukselin si qytet zyrtarisht bilingual. Por, institucionet e
Brukselit jan nj dhe titullar i tyre sht regjioni kurse brenda vet territorit
t ktij regjioni, kompetenca ushtrohen edhe nga dy komunitet gjuhsore
kryesore n vend.
Struktura e ndarjes s pushteteve n regjione dhe komunitete gjuhsore e
bn federalizmin belg nj shembull brenda t cilit funksionojn dy
dimensione paralele. Ky kombinim ngrthen brenda tij segmente t
federalizmit territorial (regjionet) dhe federalizmit jo-territorial (komunitetet
gjuhsore. N aspektin praktik, ln anash komplikimet shtes brenda
Brukselit, si valonit ashtu edhe flamant jan pjestar t nj vetqeverisjeje
brenda nj territori t caktuar (regjionit), kurse me faktin se i prkasin
komunitetit gjuhsor respektiv, ata jan barts t vetqeverisjes si individ.
Tek kjo struktur e organizimit t disa niveleve t pushtetit, ka ardhur si
rezultat i nj procesi t vazhdueshm t reformave, i cili sht zhvilluar gati
tridhjet vite me radh deri me hyrjen n fuqi t kushtetuts s vitit 1994.
Belgjika me kt ka tentuar t siguroj prfaqsim t vrtet dhe efektiv t
komuniteteve dhe regjioneve n prputhje me pjesmarrjen e tyre n numrin
e prgjithshm t popullsis s vendit. shtja e kompetencave t

62

komuniteteve dhe regjioneve si dhe t institucioneve t tyre, rregullohet me
kushtetutn federale dhe t njjta precizohen n kapitullin e katrt t saj.
(Belgian House of Representatives, 2012, f. 35)
N nivel federal, Belgjika ka nj parlament dydhomsh t prbr nga
Dhoma e prfaqsuesve dhe Dhoma e Lart respektivisht Senati. Mbi kt
parlament dhe ekzekutivin, qndron mbreti i cili ndonse ka kompetenca t
kufizuara, megjithat formalisht dominon qeverin. Belgjika ka nj sistem
proporcional rajonal t votimit, kjo mnyr e zgjedhjes s sistemit elektoral,
tenton q vendit ti jep nj prfaqsim sa m prfshirs.
Prbrja demografike e shtetit belg, imponon nj sistem kompleks t
institucioneve ku prezantimi proporcional i komuniteteve sht parsor.
Prve institucioneve qendrore ekzistojn edhe institucionet q
prfaqsojn komunitetet etnike-gjuhsore, si dhe institucione t cilat
prfaqsojn regjionet. Kushtetuta prcakton sipas regjionit se cila gjuh ku
do t ket statusin e gjuhs zyrtare.

VETQEVERISJA REGJIONALE SI ZGJIDHJE PR SHQIPTART N LUGIN T
PRESHEVS DHE MAL T ZI
Lugina e Preshevs
Sot shqiptart n Luginn e Preshevs, kan nj shumic stabile etnike n
komunn e Preshevs (89%), gjithashtu nj shumic absolute n komunn
e Bujanovcit (54.6%), por si rezultat i migrimit t vazhdueshm drejt
Kosovs t popullsis s atjeshme, shqiptart prbjn m pak se 26% t
popullsis s komuns s Medvegjs. N nivel t Republiks se Serbis,
sipas regjistrimit t popullsis me 2002, kan jetuar 61647 shqiptar, apo
0.82% e numrit t prgjithshm t popullsis n nivel t shtetit. Pasi q
shqiptart e Lugins s Preshevs kan bojkotuar regjistrimin e vitit 2011,
dihet pjesrisht vetm numri i shqiptarve q jetojn n pjes tjera (joetnike)
n kuadr t Republiks t Serbis, e i cili sht 5800. (
2011)
N konfliktin e armatosur t vitit 2000, ndrmjet trupave lokale shqiptare t
UPMB-s dhe forcave qeveritare serbe, n zon luftimi u prfshi nj pjes
e konsiderueshme e fshatrave t ktyre komunave. Por, t drejtat q
shqiptart i nxorn nga ky konflikt, sot nuk prkojn as me minimumin e
standardeve t t drejtave q iu garantohen pakicave kombtare.

63

Efektivisht, ndonse Marrveshja e Konulit, e cila i kishte dhn fund
luftimeve, parashihte krijimin e nj force multietnike policore, n realitet nuk
sht realizuar n frymn e marrveshjes dhe as prafrsisht shqiptaret nuk
jan prfshi n forca policore n proporcion me strukturn e popullsis t
komunave ku jetojn. Kjo n t shumtn sht rezultat i keqkuptimit t termit
polici multietnike, e q si pasoj e keqinterpretimit serb nuk aplikohet
jasht strukturave komunale t policis n komunat e banuara me shqiptar,
kurse n ann tjetr ka prezenc t strukturave tjera policore njetnike si
dhe t xhandarmris, po ashtu njetnike, gj q zhduk balancn etnike n
prbrjen e strukturave policore n trsi.
Sot ekziston nj mekanizm q quhet Kshilli Kombtar Shqiptar n Serbi.
Nj trup i ligjshm n Republikn e Serbis, e drejt kjo q e gzojn t gjitha
pakicat e tjera kombtare n kuadr t ktij shteti. Por, ky kshill n fakt
nuk ka asnj juridiksion aq m tepr ndonj kompetenc me karakter
territorial.
Shqiptart n Luginn e Preshevs, n referendumin pr autonomi me t
drejt bashkimi me Kosovn, ishin prgjigjur pozitivisht, q rezulton se
referendumi ishte i suksesshm. Pyetja e referendumit ishte platform
politike shqiptare e cila sht ndrydhur nga shteti i Serbis, dhe nuk guxon
t lansohet pr shkak t represalieve politike. N rrethana n t ardhmen t
cilat mund t jen politikisht shum m liberale dhe ku shteti nuk mund t
persekutoj pr shkak t krkesave politike, sigurisht q kjo platform mund
t vij n shprehje.
Megjithat, n rrethanat e krijuara politike, t cilat shpijn n drejtimin se
komuniteti ndrkombtar nuk ka vullnet dhe as komoditet t lejoj
ndryshimin e kufijve ndrshtetror aktual, shqiptart e Lugins s
Preshevs, respektivisht partit politike dhe shoqria civile duket se jan
vonuar n konceptimin apo m mir t themi rikonceptimin e nj platforme
pr autonomi territoriale-politike n trojet e tyre.
Deri tani, n prgjithsi angazhimi i qart n kt drejtim ka munguar edhe
si rezultat i pritjes pr nj zhvillim ndryshe t rrethanave n Kosov,
respektivisht n pritje t insistimit eventual t institucioneve t Kosovs pr
reciprocitet n trajtimit e popullsis serbe n Kosov dhe trajtimin e
popullsis shqiptare n Serbi. Kjo n njfar mnyre prshkruan edhe
paqartsin politike t partive shqiptare n Lugin, t cilat si duket nga
Marrveshja e Konullit e kndej, e kan t paralizuar konceptimin e hapave

64

tutje, ndrsa edhe kur duket se ka tendenc pr veprime konkrete politike,
ato jan m shum ad hoc dhe vijn vetm si reagim ndaj rrethanave t
porsakrijuara varsisht nga momenti. Faktikisht i vetmi akt politik, q
kshilltart e tre kuvendeve komunale kan br, sht Deklarata Politike
me t ciln krkohet formimi i nj regjioni t veant, e votuar n mbledhjen
e mbajtur n Preshev me 2009. Por duhet pranuar, se ajo nuk u prcoll me
veprime adekuate strategjike q t influencoj komunitetin ndrkombtar.
Deri tani, zrat pr konceptimin apo hartimin e strategjis se si t veprohet,
jan m shum t konkretizuara n propozimet e shprehura n domenin
individual, si n rastin e veprimtarit Refik Hasani, i cili me 2011 me rastin e
19 vjetorit t Referendumit pr Autonomi Politike-Territoriale, shpalos
krkesn konkrete drejtuar kshilltarve t Kuvendeve Komunale
(Preshev, Medvegj, Bujanoc). Ai krkon q t merret nj vendim pr
organizimin e nj referendumi i cili do t rikonfirmonte vullnetin e popullit me
1992 dhe t marrin hapa konkret drejt organizimit t autonomis shqiptare.
(Hasani, 2011)
Shqiptart n Mal t zi
Sipas t dhnave q sjell Enti Statistikor i Malit t zi, e i cili mbshtetet n
regjistrimin e popullsis me 2011, n Mal t zi jetojn 30.439 shqiptar.,
respektivisht 4.91% t strukturs s prgjithshme t popullsis. (Census,
2011)
Ndarja territoriale administrative e Malit t zi, n asnj rast nuk ka pasur n
konsiderat rajonet e banuara me shqiptar, kurse prpjekjet aktuale pr nj
vetqeverisje n Komunn Urbane t Tuzit e cila sht n kuadr t
Podgorics, tregojn se sa i ndjeshm sht pushteti malazias n kt
drejtim.
N aspektin praktik kjo ndarje, pamundson q shqiptart t vetqeverisen
qoft edhe me ato pak kompetenca t pushtetit lokal, gj qe shkakton
zvoglimin e numrit t banorve, braktisjen e fshatrave, ngase pushtetet
aktuale komunale sikurse edhe vet pushteti qendror me qasjen e tij e
drejton nj rrjedh t till t rrethanave me politikat e tij politike, ekonomike,
sociale dhe demografike.
Gjuha shqipe ka prdorim zyrtar n dy njsit e pushteti lokal ku shqiptart
prbjn shumicn (Ulqin dhe KU Tuz), kurse prdorimi i gjuhs n njsi
tjera t pushtetit lokal sht plotsisht i deinstitucionalizuar duke dhn

65

rezultate konkrete n procesin e asimilimit gjuhsor si n rastin e Plav-
Gucis dhe Rozhajs.
Ky asimilim gjuhsor e drejton njkohsisht procesin drejt asimilimit etnik,
gj qe pasqyrohet n strukturn e popullsis n komuna, t cilat kan qen
tradicionalisht shqiptare. Pushteti aktual n pamundsi pr t zhvilluar nj
politik t hapur t malazezizimit t shqiptarve, po inkurajon nj politik
perfide t boshnjakizimit duke qen ky nj proces m i leht dhe i cili nuk
krkon ndryshimin e aspekteve sociale dhe religjioze t jets s individit dhe
kolektivit. Shqiptart n Mal t zi jetojn n trojet e tyre, vazhdimsi e
hapsirs etnike t banuar me shqiptar e cila kufizohet me Republikn e
Shqipris dhe Republikn e Kosovs duke filluar nga Ulqini deri n
Rozhajs. Brenda vet kufijve politik t Malit t zi, ndonse komponent
prbrse e truallit autokton shqiptar, trojet shqiptare n Mal t zi jan t
ndara fizikisht n katr rajone gjeografike, t cilat jan t shkputura dhe pa
vazhdimsi territoriale brenda Malit t zi, si rezultat i tkurrjes s hapsirs
etnike me shqiptar n procese historike duke filluar nga Kongresi i Berlinit
me 1878 kur Malit t zi i dhurohen Podgorica, Shpuza, Virpazari, Tivari, etj.
Kto rajone t sotme jan: 1. Ulqini, Ana e malit, Kraja; 2. Malsia e madhe;
3. Plava dhe Gucia; 4. Vendbanimet shqiptare n Komunn e Rozhajs.
T dhna numerike zyrtare flasin pr rnien e prqindjes s popullsis e cila
deklarohet etnikisht si shqiptare dhe veanrisht bie n sy zvoglimi i
popullsis shqiptare n Tivar (Kraj) si pasoj e emigrimit dhe n Plav-Guci
ku krahas emigrimit vazhdon edhe procesi i asimilimit etnik dhe gjuhsor.
Sipas t dhnave t regjistrimit t popullsis t vitit 2011, shqiptart kan
pjesmarrje n strukturn e popullsis n komuna, si vijon:
Ulqin 70.66%
Plav 18.88%
Tivar 5.98%
Podgoric 5.13%
Rozhaj 5.04%
Partit politike shqiptare n Mal t zi, me prjashtim t iniciativave fillestare
n vitet e hershme t 90-ta, nuk kan nj qndrim n lidhje me avancimin e
pozits s shqiptarve si dhe t gjuhs shqipe jasht kornizave aktuale
institucionale. N vet Kushtetutn e Malit t zi, i vetmi rast kur ndonj nen i

66

referohet shqiptarve, sht ai 13 i cili saktson se n prdorim zyrtar n
Mal t zi, sht edhe gjuha shqipe.
Deri tani sht shpalosur nj Platform politike pr definimin e statusit t
shqiptarve n Mal t zi. Ajo parashikon krijimin e nj rajoni me nivel t
vetqeverisjes n prputhje me Kartn Evropiane t vetqeverisje. Ky rajoni
do t ishte n nivelin hierarkik t organizimit t pushteteve, i vendosur
ndrmjet pushtetit qendror dhe atij lokal (Berishaj, 2004, f. 169). Gjithashtu
parashihet q ai t veproj si nj mekanizm i vetm, n cilsin e Kshillit
Nacional Shqiptar n raport me organet shtetrore.
N Platformn e botuar n vitin 2004 nga autori Dr.Martin Berishaj,
parashihet nj vetqeverisje rajonale e ngjashme me at n Tirolin e jugut.
N kt relacion diferencat kryesore me Tirolin e jugut si model qndrojn
tek organet e rajonit vetqeveriss, m saktsisht te terminologjia me t
ciln jan emruar organet e rajonit. Si organe t rajonit, n nenin 29 t
propozim-statutit prmenden: Kuvendi i Rajonit si legjislativ, Pleqsia e
Rajonit si ekzekutivi rajonal, si dhe Prefekti. (Berishaj, 2004, f. 181)
Tiroli i jugut si nj model i suksesshm
Kushtetuta Italiane saktson se n gjith territorin e shtetit, jan pes
regjione autonome ku niveli i vetqeverisjes dallon nga njsit tjera. Kto
territore kan specifika t caktuara historike, gjeografike dhe etnike. N
nenin 116 t kushtetues thuhet se kto regjione kan forma dhe kushte t
caktuara t autonomis, n prputhje me statutet speciale t aprovuara nga
ligji kushtetuts. (The Constitution of the Italian Republic, 2003)
Nj nga regjionet autonome sht edhe Trentino-Tiroli i jugut, i cili sikur
edhe sugjeron vet emri, prbhet nga dy provinca autonome, t cila jan
Trentino dhe Tiroli i jugut. Trentino banohet kryesisht nga popullsi etnike
italiane, kurse n Tirolin e jugut dominon popullsi etnike gjermane e cila flet
dialektin austro-bavarez dhe prbn rreth 70% t popullsis. Tiroli i jugut ka
mbi gjysm milion banor t cilt jetojn n nj territor prej mbi 7 mij km
2
.
N kontekstin historik, rrethanat e turbullta rreth Tirolit t jugut, fillojn prej
vitit 1915, kur fuqit e antants, me synim pr ta joshur at q t shkputet
nga koalicioni i vendeve t mbledhura rreth boshtit qendror, si dhe t
njjtave ti shpall luft, prmes Marrveshjes s Londrs i ofrojn Italis
territore t caktuara dhe favore tjera politike. Prve Tirolit t jugut, pjes e
oferts ishin edhe aneksimi italian i portit t Vlors si dhe vendosja e

67

Protektoratit italian mbi Shtetin Shqiptar. Italia e cila ishte akorduar, m pas i
shpall luft Austro-Hungaris dhe Gjermanis.
Mbshtetur me akordimet e vitit 1915, Italia pushton Tirolin e jugut me 1918,
kurse zyrtarisht e anekson me 1919. Italia q nga vnia e kontrollit mbi
Tirolin e jugut, zhvilloi nj politik t italianizmit dhe sjelljes s italianve
etnik nga vise tjera kurse prdorimi i gjuhs ishte i ndaluar n fardo
relacioni zyrtar. N dokumentin shtetror q njihet si Masat pr Alto-Adigje,
parashihen 32 masa t ndryshme me qllim t italianizmit t plot, ndrsa
administrativisht Tiroli bhet pjes e Regjionit me seli n Trentino, t banuar
me italian, n mnyr q t absorbohet shumica etnike gjermane.
(Staininger, 2003, fv. 21-23)
Me 1948, kur hyn n fuqi kushtetuta, autonomia e cila i garantohej Tirolit t
jugut ishte inekzistente n kuptimin efektiv. Prfshirja brenda nj regjioni me
shumic italiane, pamundsonte q institucionet t udhhiqen nga
gjermant etnik. Kjo ndikoi q shtja t eskaloj vazhdimisht. Austria e
paraqiti problemin para OKB-s me 1960, kurse n mesin e popullsis
gjermane etnike ishin paraqitur edhe elemente radikale t cilat sulmonin n
mnyr t armatosur forcat policore italiane. (Staininger, 2003, f. 2)
Efektivisht, statusi vetqeveriss u aplikua me statutin e ri t vitit 1972, kurr
u kthye n prdorim legal edhe vet emri Tirol u jugut. Kurse q nga viti
1992, Austria konsideron se pas kompletimit t vetqeverisjes m nuk ka
shtje kontestuese n lidhje me Tirolin e jugut.
Tiroli i jugut ka nj nivel t vetqeverisjes si dhe nj regjim t posam fiskal
i cili mundson q ai t mbaj 90% t tatimeve. Kjo ka ndikuar q GDP pr
kok banori t jet afro 38.000 euro n vit (Eurostat, 2014). Kjo e bn Tirolin
e jugut, nj nga pjest ekonomikisht m t zhvilluara n gjith Italin, por
edhe n kontekstin m t gjer t Unionit Evropian. Me vet Unionin
Evropian, Tiroli i jugut sht i lidhur prmes Euro-regjionit ndrshtetror
Tirol-Tirol i jugut-Trentino t formuar me 1996. Gjithashtu bashkpunimi
ndr-regjional sht n shkall shum t lart edhe para formimit t euro-
regjionit, q nga vitet e 70-ta komisioni i prbashkt ndr-parlamentar i
Tirolit dhe Tirolit t jugut takohet rregullisht. (Danspeckgruber, 2002, f. 193)
Vetqeverisja dhe konceptimi i saj sa i prket sidomos legjislacionit t
taksave ka krijuar nga Tiroli i jugut nj mini-gjigant ekonomik. Kurse sa i
prket punsimit t popullsis s provincs, ka rregulla shum strikte pr t
mbajtur balancn etnike n mesin e t punsuarve, andaj n do 20 t

68

punsuar, 14 prej tyre duhet t jen gjerman, 5 italian, si dhe 1 Ladin.
(South Tyrol in figures, 2013).

Literatura e trajtuar

Alcock, A. (2001). The South Tyrol Autonomy. Bozen/Bolzano.
Bechev, D. (2009). Historical Dictionary of the Republic of Macedonia.
Lanham: The Scarecrow Press Inc.
Belgian House of Representatives. (2012). The Belgian Constitution.
Brussels. Gjetur n
http://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/grondwe
tEN.pdf
Belgian Senate. (a.d.). The composition of the Senate. Gjetur n
http://www.senate.be/english/SenateCompoEN.html
Berishaj, M. (2010). Identiteti dhe Shtetesia. Prishtine: Kolegji Victory.
Berishaj, M. (2004). Nga hapesira e trojeve ne hapesire te rrjedhave.
Ljubljana: Albanica.
Constitution of the Trentino-Alto Adige. Bolzan/Bolzano.
Election Resources. (a.d.). Federal Elections in Belgium - Chamber of
Representatives Results Lookup. electionresources.org. Gjetur n
http://www.electionresources.org/be/chamber.php?election=2010
Euroactiv. (2007). The status of Brussels in the hypothesis of confederalism.
Euroactiv. Gjetur n http://www.euractiv.com/priorities/status-brussels-
hypothesis-confederalism/article-167686
Hasani, R. (2011). Referendumi i Krahins Shqiptare pr Autonomi
Territorialo-Politike. Agjencia Informative Kombtare Presheva jon. Gjetur
n http://www.preshevajone.com/referendumi-i-krahines-shqiptare-per-
autonomi-territorialo-politike/
Ligji per organizimin territorial. (2004). Shkup: Gazeta Zyrtare e RM.

69

Ligji per qytetin e Shkupit. (2001). Shkup: Gazeta zyrtare e RM.
Marreveshja e Ohrit. (2001). Oher.
Peterlini, O. (2005). The South Tyrol Autonomy in Italy: Historical, Political
and Legal Aspects. Hong Kong: University of Hong Kong.
Pfostl, E. (2008). Tolerance Established by Law: The Autonomy of South
Tyrol in Italy. Roma: Libera Universita S.Pio.
Reuchamps, M. (2009). The Future of Belgian Federalism through the Eyes
of the Political Actors. Potsdam. Gjetur n
http://dev.ulb.ac.be/sciencespo/dossiers_membres/dandoy-
regis/fichiers/dandoy-regis-publication72.pdf
Robelli, E. (2011). Arbn Xhaferri rrfen: N Tetov n krkim t kuptimit
(bot. i 2). Prishtin: Koha.
Sonderstatut Fr Trentino-Sdtirol. (1978).
South Tyrol in figures. (2013). Bolzan: Autonomous Province of South Tyrol
Provincial Statistics Institute - ASTAT.
Staininger, R. (2003). South Tyrol: A Minority Conflict of the Twentieth
Century. New Brunswick: Transaction Publishers .
Surroi, V. (2011). Libri i fluturave. Prishtin: Koha.
The Constitution of the Italian Republic. (2003). Roma.
World Population Riview. (a.d.). Belgium Population 2014. Gjetur n
http://worldpopulationreview.com/countries/belgium-population/
, . (2013).
2011. Beograd: Print-shop.

70

ALBANIA AND GREECE IN THE COURSE OF THE FIRST BALKAN WAR

Dr. Ledia DUSHKU
1

ABSTRACT: The beginning and the performance of the First
Balkan War raised the issue of the division of the Ottoman territories, part of
them were and Albanians lands. Serbia was clear in its stand. It was against
of an Albanian state, even if it is autonomous. Greece in difference with
Serbia it was not very clear in its stand about the future of the Albanian
territories. In order to have good and stable relation with Serbia and a
borderline with Bulgaria that would justify its own claims it was now ready to
sacrifice the existence of Albania. In the beginning of November 1912 the
Greek government agreed to divide Albanian territories Greece and the
Serbia and to support the Serbian claims for an exit to the sea from Lezha to
Durrs.
The outbreak and the future of the First Balkan War created
concerns and made consciousness the Albanians who had started the
preparations to react. Ismail Qemal Vlora rightly was thinking that the war
would bring the enlargement of the Slav front. In order to balance the
strengthening of the Slav front he considered Rumania, Albania and Greece
as member of the second front in the Balkan. After he obtained the support
of Rumania and of the Triple Alliance for the Independence of Albania, he
made a meeting with the Greek ambassador in Vienna. Regardless of the
reciprocal sympathy that Greece and Ismail Qemali continuously had for
each other, the Greek government was not inclined to support the
independence of Albania. By not being able to prevent declaration of the
independence, the Greek government tried to delay it, at least until when the
London Conference was going to be held. With all the delays that were
encountered in Durrs, the Albanians declared the independence of Albania
in 28 November 1912 in Vlora.

KEY WORDS: First Balkan war, independence of Albania, Greece, Serbia,
territorial claims, Adriatic Power.

1
Institute of History \ Center for Albanian Studies \ Tirana


71

Greece in support of the Serbian plan

By the end of September 1912, the Balkan states began to
demonstrate openly their war preparations. The war declaration of October
8
th
that Montenegro made for the Ottoman Empire marked the beginning of
the First Balkan War. A few days later, on October 17, this declaration was
supported by Serbia and Bulgaria. The anti-Ottoman coalition of the Balkan
states was completed with Greeces entry into the war on October 18, 1912.
This wars course in favor of the Balkan states raised the issue
about the division of Ottoman Empires territories, which comprised even
Albanian territories. Discussions among Allies become more intense by the
end of October when the Great Powers declared the change of the status
quo in the Balkans. Serbia took a firm stand on its position. Recreating "Old
Serbia" constituted the ultimate goal of Serbian policy. The gain of northern
Albanian territories, which were considered as an essential part of the
Serbian historic nation justified the abovementioned goal. Serbia wanted to
obtain these territories in order to access the Adriatic coastline which it
considered vital to its own existence. The prime minister, Nikola Pai stated
that without this access, the Serbian state could not breathe and it would boil
like a sealed pot. Depriving it from this right on grounds that those areas are
Albanian lands means inhibiting the natural settling of the Balkan issue and
forming a new situation which could be unstable, he concludes.
2
Access to
the Adriatic Sea would enable Serbias much desired secession from the
Austro-Hungarian economic and trade dependence.
Regarding the possibility of creating an autonomous Albanian mini-
state, the Serbian government explicitly rejected it. Instead, it would grant
educational and cultural autonomy to the Albanians who would be part of the
Serbian state. Wanting to permanently rid of Austro-Hungarys interference
on the Adriatic coast, Serbia claimed to share Albanian territories with
Montenegro and Greece. This claim was sanctioned on March 13, 1912, in
the secret appendix of the Serbian-Bulgarian Treaty. The Greek-Albanian
border line should begin in the north of Vlora, near Seman and end in

2
Zekeria Cana, Politika e Serbis kundrejt shtjes shqiptare 1903-1913, Prishtin:
Shtypshkronja KGT, 2006, pp. 311-312. Paids circular for Serbian Legations,
October 25, 1912.

72

Manastir between Lake Ohrid and Prespa
3
. Following this line, the Greek
state should include within its borders even Vlora and Sazan Island.
The Greek government was not very clear about the political future
of Albanian territories. In principle, it was not against an autonomous
Albanian state, but its southern borders should undoubtedly satisfy the
Greek territorial claims in the lower regions of Janina Vilayet
4
. In the first
moments of the Balkan War, Greece considered it opportune the creation of
an autonomous Albania, with territories limited only to Sanjaks of Elbasan
and Berat
5
. Athens took this stand because it feared Austro-Hungarys
intervention
6
.
The Dual Kingdom considered the Balkans its own and only area of
influence, where it could be measured with other Great Powers. The loss of
influence over Slavic states after 1878 and the need to prevent Italy from
having the best over the whole region, led to a revision of the Austro-
Hungarian policies. The Albanian question and attempts to successfully
solve it had become Ballhausplatzs most important political and strategic
program in the Balkan Peninsula. The geographical position of Albanian
territories which extended to the eastern Adriatic coast, less than 60 miles
off the Italian coast, made them worth the interest of Austria-Hungary, which
did not want a Russian satellite-state established in these coastlines. The
creation of an Albanian state hindered expansion of Slav neighbors. Albania,
along with Bosnia-Herzegovina and Greece, constituted the Dual Kingdoms
so much desired anti-Slavic cord in the Balkans.
Austro-Hungary was also interested in the northern Albanian
Catholic population, who was taken under the protection of Vienna Empire

3
Ibid., p. 316.
4
Haus und Hof Staats Archiv, Wien, Politisches Archiv, Albanien (later:
HHSt.A.PA.A), in Arkivi i Institutit t Historis (AIH), Vj. 22-23-2364. Day report on
the Greek Ministers visit to the Austro-Hungarian Ministry of Foreign Affairs,
Vienna, 9 November 1912.
5
The Sanjak of Elbasan was part of Manastir Vilayet. It comprised Kazas of Elbasan,
ermenik, Peqin and Gramsh. Sanjak of Berat was part of Janina Vilayet and it
consisted of Kazas of Berat, Valona, Myzeqe, Mallakastra, Skrapari and Tomorrica.
Both sanjaks had a population of absolute Albanian majority. See: Akademia e
Shkencave e Shqipris, Instituti i Historis, Historia e populit shqiptar, Vllimi i dyt
(Rilindja Kombtare. Vitet 30 t shekullit XIX-1912).Tiran: Toena, 2002, pp. 42-44.
6
Zef Prela, Problemi shqiptar dhe politika austro-hungareze (1897-1912) in: Mbi
Lvizjen Kombtare Shqiptare (prmbledhje studimesh kushtuar 50 vjetorit t
Shpalljes s Pavarsis s Shqipris), Tiran: Mihal Duri, 1962, p. 190.

73

due to the Kultursprotektorat. On the other hand, by supporting the
Albanians, Vienna not only had secured its influence in Albania, but it could
balance and avoid Italian influence there. According to the Memorandum of
1907, the Austro-Hungarian political program for Albania and Albanians was
summarized in the phrase "Albania for the Albanians"
7
.
The outbreak and course of the First Balkan War bore in itself
dangerous consequences for the Dual Kingdom
8
, which felt the need to
intervene vigorously by the end of October, when it became evident that it
was difficult to maintain the status quo in the Balkans. Ottoman military
defeats in war fronts, forced Vienna to abandon Chancellor Andrassys
concept: he associated the absolute Austria-Hungarys ascendancy in
Albanian territories with the existence of the Ottoman Empire in the Balkans.
Under the new circumstances, the Ministry of Foreign Affairs held a series of
meetings, to adapt the Austro-Hungarian position. After lengthy discussions,
senior officials determined that one of the priorities of Viennas foreign policy
was the creation of the autonomous or independent Albanian state
9
. It had to
be created in order to maintain the Balkan balance and to prevent the Slavs
unlimited hegemony in the Balkans. Albania was seen as an obstacle to
Serbia, which sought access to the Adriatic Sea, independently from
Montenegro. Meanwhile, Austria-Hungary was trying to bring other Balkan
countries, Greece and Romania in the orbit of the Triple Alliance
10
.
Greeces involvement in Triple Alliance direct influence was difficult to
achieve. It was a member of the Balkan League and as such it had its own

7
HHSt,A,PA,A in AIH, Vj. 17-3-373, Memorandum related to the Albanian Question,
Szovalany, October 4, 1907.
8
As some of the dangerous consequences for Austro-Hungary, we can list: the
expanding and strengthening of Slavic states in the Balkans; an increase in the
Russian influence there; the decline of Ottoman Empire; a growth in the liberation
war of Slavic peoples comprising Austro-Hungary, a war which was putting at stake
the territorial integrity of the Habsburg state besides the revival of Italian
aspirations for the Adriatics east coast. For more information see: Stefanaq Pollo,
Shpallja e Pavarsis s Shqipris, in: Mbi Lvizjen Kombtare Shqiptare
(Prmbledhje studimesh kushtuar 50 vjetorit t Shpalljes s Pavarsis s
Shqipris), Tiran: Mihal Duri, 1962.
9
Karl Kaser, The Balkan Wars, 1912-13: an Austrian perspective, in: Crossroads of
European Histories, Counsil of Europe, December, 2006, p. 135.
10
Raymond Poincar, Lufta e Par dhe e Dyt Ballkanike si dhe Konferenca e
Londrs (1912-1913), Prishtin: Logos, 2006, p. 288.

74

obligations towards it. On the other hand, the Greek position there was quite
fragile. Greece was considered a small ally by Bulgaria and less important
than Bulgaria by Serbia
11
. To ensure good and stable relations with Serbia
and a satisfactory border agreement with Bulgaria, the Greek government
was willing to sacrifice the existence of Albania. Its only concern had to be
the fact that, if Athens did not support Serbias access to the Adriatic Sea,
Serbia could achieve it through an alliance with Italy. In the terms of the
frequent Italian-Serbian meetings in late October and early November, the
Serbian-Italian alliance did not seem impossible
12
. Its realization was a step
toward legitimizing the Italian influence in southern Albanian territories and
controlling the Strait of Otranto, which was in stark contrast with Greek
interests there. On the other hand, if Serbia did not obtain support for
accessing the Adriatic, it might request access to the Aegean Sea, which
was strongly opposed by Greece
13
.
Greece was also concerned about disagreements with Bulgaria
over the common border. Bulgarian claims were considered farfetched
14
.
These concerns aggravated due to the fact that Sofia had not answered
Greek efforts to reach a common agreement about the determination of
territorial claims. It seemed that Bulgaria did not intend to concede Thrace to
Greece.
Under these circumstances, Athens responded positively to
Belgrades invitation for talks on 20
th
October 1912. Serbian-Greek meetings
began in late October and continued until early November. Greece urged
Serbia to play an intermediary role for achieving a Greek-Bulgarian border
agreement in order to ensure the longevity of the Balkan Alliance. It also
responded positively to the proposal to split between them all Albanian
territories. In return, Greece agreed to support Serbian claims of access to

11
Michael Llewellyn Smith, Venizelos diplomacy, 1910-1913, in: Eleftherios
Venizelos: The trials of Statesmanship, Edited by Paschalis M. Kitromilides,
Edinburgh Universitety Press, 2006, p. 147.
12
In relation to the Serbo-Italian meetings see: Z. Cana, Politika e Serbis... , pp.
305-312.
13
British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, Vol. 9 (Part II), Edited by
G.P. Gooch and Harold Temperley, London: 1934, p. 118, Telegram from the
British ambassador in Berlin to the secretary of Foreign Affairs, Berlin, 8
November 1912.
14
Ch. Fragistas, The Balkan wars, their meaning in the history of Greece, in:
Balkan Studies, Vol. 3, No. 2, Thessaloniki: 1962, pp. 252-253.

75

the Adriatic Sea, not only through diplomatic channels, but also through
armed force
15
.
On 8 November 1912, the head of Greek diplomacy, Lambros
Koromilas declared to the representatives of the Serbian Ministry of Foreign
Affairs, that with the establishment of a common Serbian-Greek border, it
would be sacrificed the idea of creating an autonomous Albanian state
16
. He
reinforced this attitude in the meeting with his Russian counterpart. Thus,
the Greek government considered an autonomous Albania as a hazard to
Balkan Alliance and an ample opportunity for Austria-Hungarys intervention
in the Balkans
17
.
In fulfillment of the promises given to Serbia, Prime Minister Eleftherios
Venizelos and Greek Foreign Minister held meetings with the Austro-
Hungarian Minister in Athens. Those meetings served as a basis for dividing
Albanian territories among Balkan allies. Furthermore, Koromilas bravely
stated that such a move was in the interest of the Austro-Hungarian policy.
This was the only way of eradicating once and for all the complications in the
Balkans because these territories would cease being the apple of discord
between the two Adriatic powers, Austro-Hungary and Italy
18
. As for the
Albanians, they would feel happy under the new rulers over time. For the
head of Greek diplomacy, a small Albania was an aborted child, and a
Greater Albania was an impossible feat
19
. Meanwhile, the meetings did not
hide the support the Greek government had decided to give their Serbian
counterpart-- this move was vindicated by the fact that Serbias access to

15
Lefter S. Stavrianos, The Balkans since 1453, Holt, Rinehart and Winston, 1958, p.
510.
16
Z. Cana, Politika e Serbis..., p. 316.
17
Z. Prela, Problemi shqiptar dhe politika..., p. 190.
18
HHSt.A.PA.A in AIH, Vj. 22-24-2414, Telegram from the Austro-Hungarian
minister in Athens to the Ministry of Foreign Affairs, Athens, 14 November 1912.
On his meeting with Koromilas; Ibid., Vj. 22-24-2423, Telegram from the Austro-
Hungarian minister in Athens to the Ministry of Foreign Affairs, Athens, 15
November 1912. On his meeting with Koromilas; Ibid., Vj. 22-25-2546, Telegram
from the Austro-Hungarian minister in Athens to the Ministry of Foreign Affairs,
28 November 1912. On the meeting with Venizelos and Koramilas.
19
Ibid, Vj. 22-25-2546, Telegram from the Austro-Hungarian minister in Athens to
the Ministry of Foreign Affairs, 28 November 1912. On his meeting with Venizelos
and Koramilas.

76

the Adriatic Sea and the Albanian question were related to Greeces
interests.
In this situation which was becoming increasingly complex and
disturbing, the Austro-Hungarian Minister of Foreign Affairs, Count
Berchtold, on 17 November 1912, asked Italy's cooperation regarding the
settlement of the Albanian problem. In a telegram addressed to his Italian
counterpart, he recognized the common interest they had in creating an
autonomous Albania, which should include within its boundaries "all the
territories inhabited exclusively by Albanians or at least provinces with an
Albanian majority."
20
Austria-Hungary did not support Serbias access to the
Adriatic. However it agreed to give Greece the territory south of the river
Kalamas
21
.
In contrast to Vienna, Rome was skeptical, especially regarding the
maturity of the Albanians to secure and protect their autonomy. Italian
Foreign Minister, the Marquess di San Giuliano did not hesitate to define
Albania as "a poor and primitive place which any neighboring country
wanted to tear apart"
22
. He also doubted that Greece would be satisfied with
the border up to Kalamas because its aspirations amounted farther in the
North
23
. Nevertheless, Italy had understood that the future fate of the
Albanian territories had special significance for Italy itself since they were
closely related to both the rivalry with Austria-Hungary for supremacy in the
Adriatic, and all its expansionist policy towards the Balkan Peninsula
24
.
Italian circles could not be careless towards the strengthening of Serbia and
Greece on the Adriatic and Ionian Seas. Furthermore the old saying: there
were only two options between Italy and Austria-Hungary: either alliance or
war continued to stand time. To avoid any surprises, the Consulta chose
the former, i.e. the alliance. Thus, Rome upheld Viennas stance in favor of
the Albanian question, but against Serbian and Greek claims and
intervention of the Entente Powers. On November 26, 1912, San Giuliano

20
HHSt.A.PA.A in AIH, Vj. 22-7-709, Telegram from the Austro-Hungarian minister
of Foreign Affairs to his Italian counterpart (through the Austro-Hungarian
ambassador in Rome), Budapest, 17 November 1912.
21
Ibid.
22
Ibid, Vj. 22-11-1163, Telegram from the Austro-Hungarian ambassador in Rome
to Ministry of Foreign Affairs, Rome, 19 November 1912. On the meeting with the
Italian minister of Foreign Affairs, San Giuliano.
23
Ibid.
24
Arben Puto, Historia diplomatike e shtjes shqiptare, 1878-1926, Tiran: Albin,
2003, p. 85.

77

announced Italys support of Berchtolds proposal
25
. Meanwhile, there began
discussions on the renewal of the Triple Pact which was declared in early
December. The Pact would provide to Italy, Austria-Hungarys support, to
block the penetration of other influences on the Adriatic Sea and it would
force Austro-Hungary not to take any action in the Balkans without
consulting Italy
26
. In this way, both powers shared their impact on Albania.
The attitude of the two Adriatic Powers and the support that they had
decided to give the Albanian question urged Balkan states to accelerate
military action. They intended to conquer the claimed territories in the North
and South as soon as possible, before it was reached a ceasefire
agreement with the Ottoman Empire and before it was held the
Ambassadors Conference in London.

Southern territories under the Greek army attack:
Himaras invasion

In the overall context of military operations, the Balkan states
considered Albanian areas as Ottoman territories. Greece did not make any
exception. The main aim of the Greek operations was their "liberation" and
then union with the Greek state. If this could not be achieved for all claimed
areas, some of them could be used as a medium of exchange to annex at
least the "intolerable territories"this is how the Greek government referred
to the areas south of Himara - Kora line.
The moment it declared its participation in the Balkan Wars, Greece
established the naval blockade. The move was meant to block all Ottoman
ports by preventing ships circulation in coastal areas controlled by the
Greek fleet. The blockade affected even the Ionian coastline: from the Gulf
of Arta up to the south of Igoumenitsa. It led to occupation of port-towns by
Greek fleet and facilitated the Greek armys military operations on terrain.
On November 3, 1912, Greek troops captured Preveza, a city regarded as
an advanced position for defending the castle of Janina. Later, the Greek
navy bombed Igoumenitsa and Saranda. On November 4, 1912, the Greek
blockade progressed up to Vlora.
The agreement reached with Serbia and the support that Greece had
decided to give, seemed to justify not only the establishment of the naval

25
HHSt.A.PA.A n AIH, Vj. 22-14-1424, Italys response to Austro-Hungarys
proposals regarding the issue of Albanias autonomy, Rome, 26 November 1912.
26
A. Puto, Historia diplomatike e shtjes..., pp. 85-86.

78

blockade in Vlora, but also the citys occupation. However the plan for the
occupation of the coastal city was shaken by the Italian and Austro-
Hungarian notes, which arrived at the Greek Foreign Ministry, on 5 and 6
November 1912
27
. For Rome and Vienna, blocking the coast up to Vlora
could never be justified only with military reasons. If the Greek government
would continue to insist, the "political opinion in Austria and Italy would
influence at the expense of Greek interests."
28
The blocking of Vloras coast
directly affected Italian strategic interests and Austrian trade. For the two
Adriatic powers, the port of Vlora - Mediterraneans gate, just 40 miles from
Otranto, was considered the "throat". "If any of us presses on it", stated the
Austro-Hungarian Ambassador in Rome, "the other person dies because of
suffocation". For this reason, he continued, Vlora should not belong to us,
neither to Italy, nor to any small Balkan state [i.e. Greece], whose political
prospect is not safe
29
.
The above interventions forced the Greek government to adjust its
attitude. It decided to advance only in Himara. The march further on would
depend on the stance that the Italian government would adopt after the
landing of troops on Himariote coast. Since the occupation of Himara was
more related to foreign policy than military needs, it was considered
appropriate to have the locals march in there instead of the regular Greek
army.
The landing on Himara began with the consent of the government and
the General Command of the Greek army
30
. As head of the military, by order
of Athens, was appointed the self-declared "Leader of Himara" Spiros
Spiromilios
31
, who was engaged in the Ionian Islands Command based in

27
HHSt.A.PA.A in AIH, Vj. 22-18-1839, Telegram from the Italian Ministry of Foreign
Affairs to the Legation in Athens, Rome, 5 November 1912; Ibid. Vj. 22-23-2343,
Notification from the Austro-Hungarian Foreign Ministry for the Legation in
Athens, Vienna, 6 November 1912.
28
Ibid., Vj. 22-23-2343, Notification from the Austro-Hungarian Foreign Ministry for
the Legation in Athens, Vienna, 6 November 1912.
29
HHSt.A.PA.A. in AIH, Vj. 22-25-2531, Report of the Austro-Hungarian ambassador
in Rome for the Minister of Foreign Affairs, Rome, 26 November 1912.
30
Milton Spyromilios, , Cairo: 1942. It was utilized the material in
AIH, A-IV-213, Milto Spiromilo, Shqipria dhe Greqia, p. 30.
31
, :
, ,
, 1897-1918, An: , 2004, pp. 301-302, commander of Himaras
invasion, Spiromilios for the Foreign Ministry, Himar, 7/20 September, 1913.

79

Corfu. He was born in Himara, but was raised and lived in Greece. As a
gendarmerie officer, Major Spiromilios served devotedly to Greek national
issues. He was distinguished as a zealous volunteer in Greek bands which
had operated in the province of Kastoria and had encouraged Hellenistic
spirit in the province's population. Since Himara was an area away from any
contact with the Army of Epirus, the General Command of the Greek army
made available for Spiromilios the warship "Acheloos", which contained on
board Himariote volunteers residing in Greece, as well as 200 Cretan
volunteers, sent by the Greek commander of the Army of Epirus
32
. On
November 18, 1912, troops landed on Spille. Soon afterwards there were
captured Center Himara, Qeparo, Kudhs, Pilur, Vuno, Dhrmi and Palasa.
In order not to directly implicate the Greek government and to create the
impression of a local revolt, it was not raised the Greek flag in the occupied
areas, but the so-called Himariote flag. It had the colors of the Greek flag
and 7 stars in the middle, symbolizing the seven villages of the Himara
province.
According to the researcher Timo Dilo, the action taken by the "locals"
and the raising of the Himariote flag were meant to anticipate subsequent
developments and the internationals stance
33
. Were the Great Powers to
agree that the province of Himara had to remain in Albania, at least it would
be granted privileges in the form of Canon Law which Himara enjoyed in the
Ottoman Empire
34
. In this context, it should be considered the order that
Spiromilios gave to his troops about occupying only provinces that enjoyed
privileges by the Ottoman State and raising the "himariote" flag there.
Athenss government reckoned that it would be easier to obtain privileges if
the regular Greek army stood away from the provinces invasion.

32
Greek lands in history, Epirus, 4000 years of Greek history and civilization, Editor:
M.B. Sakellariou, Ekdotike Athenon S.A. Athens: The Demetrius and Egle Botzaris
Foundation, 1997, p. 367.
33
Timo Dilo, Invazionet greke n Shqiprin e Jugut, manuscript in AIH,
A-IV-330, p. 4.
34
Old privileges for the province of Himara date back to 1510. They were based on
the will of Sultan Selim I, recycled in 1570 by Selim III. Privileges accorded to
Himariotes were: arms possession, municipal autonomy; special flag only in battles,
all direct taxes were limited to a fixed amount of 12,000 Grosh. See: Ledia Dushku,
Kur historia ndau dy popuj fqinj. Shqipria dhe Greqia 1912-1914, Tiran,
Kristalina KH, 2012, p. 315

80

After Spiromilios settled in Himara, Greek ships bombed Vlora
35
. The
issue of the citys occupation seemed to have emerged again for the Greek
government. Spiromilios felt unsafe in Himara, because, as reported in
Athens, he was continuously raided by Albanians. Under the direction of
Eqrem Vlora, who was commander of the territorial defense troops of the
Ottoman army at the time, Albanians had turned into a constant concern for
his forces. In order to cope with their attacks, Spiromilios requested Vloras
invasion. Being unable to do it by himself, because he lacked in military
forces, he insisted that the Greek army took over the action
36
.

Vloras occupation was conditioned by Sazan Islands invasion. In
contrast to Himara the military action in Sazan was taken over by the Greek
fleet, which legitimized it by raising the Greek flag on the island. Sazans
strategic importance was undeniable, since along with Vlora Bay, it
possessed the Strait of Otranto. But the islands value without Vlora, was
relative. This is the reason why before the Greek government was raised the
issue of the costal towns invasion
37
. Owning both the town and the island in
front of it, it would be easier for the Greek government to put pressure on the
Great Powers so as to obtain the "intolerable territories". But the Greek
government was aware of the difficulties in holding the island for a long time.
Due to its strategic importance and their common interest in maintaining
peace in Europe, the Great Powers would not leave Sazan in the hands of
any maritime power, even if it was a second hand one such as Greece
38
.
Prime Minister Venizelos remained undecided about attacking Vlora.
Initially he agreed to start preparations, but several days later, he changed
his mind. He did not consider Vlora worth undertaking military actions. The
reason was related to the fact that he feared Italy. Considering Italy the
Greek race's greatest foe, the Prime Minister thought that Vloras invasion
by the Greek army would lead to Italian military response. Due to the
complex situation in which Greece was, due to alienation with Austria-
Hungary and frictions with Bulgaria, the head of Greek government did not
dare to take on even an open animosity with Italy. The fact that the Italian
government had strongly reacted against the deployment in Himara, made

35
Lef Nosi, Dokumente Historike, 1912-1918, Tiran: Nn Tereza, 2007, pp. 52-
53.
36
M. Spyromilios, ... (translation in AIH, p. 31).
37
HHSt.A.PA.A in AIH, Vj. 22-18-1839, Prime Minister Venizeloss speech on Sazans
issue at the Greek Parliament.
38
Ibid.

81

him reluctant to take the military action in Vlora. But, in diplomatic meetings,
Greece did not give up the desire to occupy the coastal town. Koromilas
continued to insist that it should definitely be ceded to Greece, whose
northern border had to start from Vlora Bay, continue in the north of
Tepelena and then through Panariti and Dangllia mountains including the
picturesque village of Voskopoja
39
.
The retreat from Vlora was replaced by the Greek government's
orientation and later on decision to deploy in Saranda. Landing there was
directly related to the importance of capturing the castle of Janina, which
was besieged by the Greek army on November 8, 1912. Venizelos assumed
that the armys deployment in Saranda would contribute to the occupation of
the road connecting Vlora with Janina. In this way the Greek army blocked
the castle on four sides, facilitating the seizing
40
.
In this extremely dangerous situation for the political future of the
Albanian territories, we have the Albanians reaction.

Departure for Vlora and Greek obstacles

The last days of October, when Ismail Kemal Vlora departed from
Istanbul to Bucharest, the First Balkan War was entering the last phase. The
broken Ottoman army tried in vain to resist the attack of the Balkan armies.
The defeat in Lule Burgas, a small town 10 km from Istanbul, would enter
history as the Great Defeats Day. The principle of maintaining the status
quo, requested by the Great Powers, was a burned card. The "principled"
goals of the beginning of the War had given way to the Balkan allies
contradictions regarding the division of Ottoman territorial heritage. The
course of the War and the Balkan armies advance in Albanian areas
increased the concern and awareness of the Albanian National Movement. It
was absolutely necessary to take quick and concrete actions in accordance
with the movements of the Great Powers which were genuinely concerned
about the political future of Albanian territories.
Ismail Kemal Vloras journey to the Romanian capital was directly linked
to the Albanian efforts to respond to the context of the Balkan War. Dhimitr
Berati, participant in the meetings in Bucharest, provides testimony on the

39
Ibid, Vj. 22-25-2541, Telegram from Berchtold to the Austro-Hungarian
ambassador in Rome, Vienna, 27 November 1912. On the meeting with
Koromilas.
40
M. Spyromilios, ... (translation in AIH, p. 33).

82

project Ismail Kemal claimed to carry out
41
. The end of the Balkan War
would lead to a redefinition of the boundaries in the Balkans. The expansion
of the Slavic front was quite evident. In this situation, Ismail Kemal thought
that Romania, along with Albania and Greece should give birth to a second
group in the Balkans, which would balance the Slavic one, comprising
Serbia, Bulgaria and Montenegro. Only with this division, it could be
achieved a kind of balance and peace on the Balkan Peninsula. According
to him, the desire to establish this balance was one of the reasons why
Austro-Hungary was determined to support the creation of the Albanian
state
42
. The implementation of this project necessitated not only the support
of the dual Kingdom but also Greeces and Romanias assistance.
On his arrival to Bucharest, Ismail Kemal Vlora met with the Romanian
Minister of the Interior, Take Ionescu, who pledged Romanias support to the
Albanian question
43
. Among other things, his interest was also related to the
Vlach population, which Romania aimed at detaching from the Greek
influence by making it part of the Albanian state. Now, Ismail Kemal needed
a confirmation of support from the Triple Alliance powers and Greece.
In the implementation of the Bucharest meetings decisions, in the first
week of November, Ismail Kemal Vlora, accompanied by Luigj Gurakuqi, left
Bucharest and headed towards Budapest and Vienna where he rightfully
expected to find support for the political future of the Albanian territories. In
the meetings held with Austro-Hungarian and Italian diplomats, he was
convinced it was time to put aside the project of autonomy and to move to
independence. After securing support from the Adriatic powers, the only
thing left was to discuss with the Greek government.
Just as it had happened in other important moments for the Albanians,
even this time Ismail Kemal did not hesitate to seek Athenss support. He
considered that the Greek government would be in favor of the struggle of
the Albanian people and would also declare in favor of the common interests
of Greece and Albania
44
. In mid-November 1912, through the Greek Minister

41
Arkivi Qendror Shtetror i Republiks s Shqipris (later: AQSh), Fondi (later: F.)
20 (Ismail Qemali), Dosja (later: D.) 12, fl. 9, Dhimitr Berati for the Independence
of Albania.
42
British Documents on the Origins..., Vol. 9 (Part II), f. 130, Telegram from the
British ambassador in Vienna to the Secretary of Foreign Affairs in London,
Vienna, 10 November 1912. On the meeting with Ismail Kemal.
43
AQSH, F. 20, D. 12, fl. 9. Dhimitr Berati for the Independence of Albania.
44
Basil Kondis, Greece and Albania 1908-1914, Thessaloniki: Institute for Balkan
Studies, 1976, p. 89.

83

in Vienna, I. Kemal alerted the Foreign Minister, Koromilas, on the initiative
to declare independence and the support that he had managed to secure
from Austria-Hungary
45
.
The Albanian provisional government that would be formed would not
take part in the Balkan War. With this announcement, Ismail Kemal Vlora
seemed to aim at preventing the invasion of Albanian territory by the Greek
army on one hand and, at somehow calming Greece about Albanian
participation as part of the Ottoman army in the war, on the other hand.
Aware of the problems that would be caused by the borders issue he asked
the Greek government to recognize the Albanian provisional government
with the reservation of the future boundary delimitations, and thus to give
proof of their sympathies for Albania,, which could provide for Greece very
important services against the Slavic bloc
46
. One can infer from this support
that Ismail Kemal still continued to believe in the creation of an anti-Slavic
bloc in the Balkans, and that he wanted to detach Greece from the existing
coalition and to make it part of his own.
But was Greece ready to support the Albanians in this very important
undertaking for their political future?
Among the Greek statesmen, it was distinguished a current with a
promising approach to the Albanian question. It was promoted by the
Director of the Office of Political Affairs at the Greek Ministry of Foreign
Affairs, the Arvanite from Hydra, Andonis Sahturis, who was also the political
adviser of the commander of Epirus Army
47
. He was quite knowledgeable
about the Albanian question and had prepared several comprehensive
reports and studies about it for the Greek government. By supporting
Albanians in Declaring their Independence in Vlora, Sahturis and his
supporters hoped to prevent a possible invasion of the city by Italy and also
to show Europe and the majority of Albanians, Greeces good intentions in
the establishment of the Albanian state, without tolerating anything in the
southern border issue. Helping Albanians, the current expected to detach
Albania from the Austro - Hungarian and above all the Italian influence. But
Sahturiss considerations failed to convince most members of the Greek
government. They were upheld only by a minister, all others were against
them.

45
Ibid.
46
Ibid.
47
M. Spyromilios, ... (translation in AIH, pp. 32- 33).

84

Athenss position regarding the independence of Albanian territories is
expressed in the foreign ministers response of 16 November 1912,
conveyed to Ismail Kemal through the general Greek consul in Trieste. "You
should tell him - he recommended the consul, - that you have not yet
received instructions from your government but you are of the opinion that
the Greek government should know the frontiers of the Albania"
48
. At first
glance, his words showed apprehension for Ismail Kemals concern about
the frontiers. It gives the impression that the Greek government was not
affected by Albanias Declaration of Independence. This is also how the
Greek response seemed to have been interpreted by Ismail Kemal himself.
In a meeting with the Austro-Hungarian Vice Consul in Durrs, Rudnay,
before heading to Vlora, he confirmed the Greek governments promise to
support the Declaration of Independence
49
.
Although the Greek government did not appear willing to openly declare
its position to Ismail Kemal, it would not support the Albanians lofty act
50
.
Despite mutual sympathy between top Greek officials and Ismail Kema
Vlora, the new circumstances created in the Balkans, the close relationship
and common plans with Serbia, significantly determined Athenss real
position on Albanias independence. On the other hand, it felt powerless to
prevent the Albanians in laying such a step, especially after Ismail Kemal
had secured Austria- Hungarys and Italys support. In that circumstance, the
Greek government tried to delay the coronation of their political action, at
least until it was held the Conference of Ambassadors. In the absence of this
reaction, the Adriatic powers would find it hard to defend the Albanian
question in diplomatic tables in London, while neighbors would find it easier
to legitimize their claims to the Albanian territories.
The obstructive policy was firstly manifested in the non removal of naval
blockade off the coast of Vlora. This prolonged Ismail Kemals journey in
which he had to go from Trieste to Durrs and from there travel overland
toward Vlora. Second, the uncooperative atmosphere reserved to Albanian
delegates in Durrs from the Greek Orthodox Archbishop of the city. Both
his views about the Albanians independence and the city's occupation by
the Serbian army were in support of the Serbian and Greek policies. The

48
B. Kondis, Greece and Albania .., p. 89.
49
HHSt.A.PA.A in AIH, Vj. 22-6-694, Telegram from the Austro-Hungarian vice
consul in Durrs, Rudnay to Berchtold, Durrs, 23 November 1912.
50
For more information on Ismail Kemals relations to high Greek political circles
see: Ledia Dushku, Kur historia ndau dy popuj fqinj. Shqipria dhe Greqia 1912-
1914, Tiran: Kristalina-KH, 2012, pp. 59-84 and 94-110.

85

deployment of Serbian army in the coastal city was regarded by the Greek
press as an inhibiting factor to the Declaration of Independence.
51
.
Described by most Albanians as an uncouth nationalist with strong Greek
patriotic feelings, Jacob, in agreement with the citys Ottoman authorities,
came to the old systems defense by openly opposing the raising of the
Albanian flag in Durrs
52
. With the assistance of the Greek Consulate in
Durrs, the orthodox citizens were asked to support the citys occupation by
the Serbian army, which would give them support in return. The Orthodox
Archbishop of Durrs and the Greek cruisers crew were the first to meet the
Serbian army at the port
53
. His loyalists slogans clearly expressed his
satisfaction for the citys invasion.
But circumstances seemed to have arranged a surprise. Although
Greece tried to delay Albanias Declaration of Independence, involuntarily, it
might have accelerated it. According to a material found in the Central
Archives of the Republic of Albania, in the collection on Ismail Kemal, the
Albanian Assembly, which was going to declare the independence, was
expected to be held on Monday, December 2, 1912
54
. This date, according
to the same material, was related to the arrival of Myfid Libohova from
Janina, where he had gone to meet the commander of the Ottoman army,
Essad Pasha and where he had managed to avoid Ismail Kemals arrest by
Ottoman forces
55
. Trying to cut the Vlora-Otranto underwater telegraph link,
which was allegedly used by Ottoman officials to send important military
information, Greece must have forced Albanians into holding the Congress,
without waiting for the arrival of Myfid Libohova and several Albanian

51
Sh. Raa, Shpallja e Pavarsis dhe shtypi grek. Paper presented at the
Conference dedicated to the 90
th
anniversary of the Declaration of Independence
of Albania, Tiran, 27 November 2002 (unpublished).
52
AQSH, F. 20, D. 3, fl. 24, Memory of Mehmet Ndroqi; AQSH, F. 1501/3 (
Documents from Archive of Foreign Affairs of Italy), D. 33, fl. 1-2, Telegram from
the Italian vice consul in Durrs to the Ministry of Foreign Affairs in Rome, Durrs,
28 November 1912.
53
HHSt.A.PA.A. in AIH, Vj. 22-15-1563, Telegram from the Austro-Hungarian vice
consul in Durrs to the Austro-Hungarian ambassador in Constantinople, Durrs,
3 December 1912.
54
AQSH, F. 20, D. 3, fl. 33, Memory of Mehmet Ndroqi.
55
HHSt.A.PA.A. in AIH, Vj. 22-8-870, Notification from the Austrian consul in Vlora
to the Ministry of Foreign Affairs, Vlor, 3 December 1912; AQSh, F. 20, D. 3, fl.
33, Memory of Mehmet Ndroqi.

86

delegates. Having been informed on these Greek attempts which would
have eventually detached Vlora from the rest of the world and hence
prevented divulging telegraphically the news about the declaration of
independence, Albanian delegates proclaimed it three days earlier, on
Thursday, November 28, 1912.

Literature
Arkivi Qendror Shtetror i Republiks s Shqipris.
Haus und Hof Staats Archiv, Wien, Politisches Archiv, Albanien
(HHSt.A.PA.A), in Arkivi i Institutit t Historis (AIH).
British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, Vol. 9, (Part II),
Edited by G. P. Gooch and Harold Temperley, London: 1934.
:
, ,
. , 1897-1918, A: , 2004.
NOSI, Lef - Dokumente Historike 1912-1918, prgatitur pr botim nga Instituti
i Historis, Tiran: Nn Tereza, 2007.
Akademia e Shkencave e Shqipris, Instituti i Historis, Historia e populit
shqiptar, Vllimi i dyt (Rilindja Kombtare. Vitet 30 t shekullit XIX-1912),
Tiran: Toena, 2002.
CANA, Zekeria - Politika e Serbis kundrejt shtjes shqiptare, Prishtin:
Shtypshkronja KGT, 2006.
DILO, Timo - Invazionet greke n Shqiprin e Jugut (in AIH).
DUSHKU, Ledia, Kur historia ndau dy popuj fqinj. Shqipria dhe Greqia
1912-1914, Tiran, Kristalina KH, 2012.
FRAGISTAS, Ch. - The Balkan wars, their meaning in the history of Greece,
in: Balkan Studies, Vol. 3, No. 2, Thessaloniki: 1962.
Greek lands in history, Epirus, 4000 years of Greek history and civilization,
Editor: M.B. Sakellariou, Ekdotike Athenon S.A. Athens: The Demetrius and
Egle Botzaris Foundation, 1997.
KASER, Karl - The Balkan wars, 1912-13: an Austrian perspective, n:
Crossroads of European histories, Council of Europe: December, 2006.
KONDIS, Basil - Greece and Albania 1908-1914, Thessaloniki: Institute for
Balkan Studies, 1976.
POINCARE, Raymond - Lufta e Par dhe e Dyt Ballkanike si dhe Konferenca
e Londrs (1912-1913), Prishtin: Logos, 2006.

87

POLLO, Stefanaq - Shpallja e Pavarsis s Shqipris, in: Mbi Lvizjen
Kombtare Shqiptare (prmbledhje studimesh kushtuar 50 vjetorit t
Shpalljes s Pavarsis s Shqipris), Tiran: Mihal Duri, 1962.
PRELA, Zef - Problemi shqiptar dhe politika austro-hungareze (1897-1912),
n: Mbi Lvizjen Kombtare Shqiptare (prmbledhje studimesh kushtuar 50
vjetorit t Shpalljes s Pavarsis s Shqipris), Tiran: Mihal Duri, 1962.
PUTO, Arben - Historia diplomatike e shtjes shqiptare, 1878-1926, Tiran:
Albin, 2003.
RAA, Shklzen - Shpallja e Pavarsis dhe shtypi grek. Paper presented
at the Conference dedicated to the 90
th
anniversary of the Declaration of
Independence of Albania, Tiran, 27 November 2002 (unpublished).

SPYROMELIOS, Milto - , Kajro: 1942.
SMITH, Llewellyn Michael - Venizelos diplomacy, 1910-1913, in: Eleftherios
Venizelos: The trials of Statesmanship, Edited by Paschalis M. Kitromilides,
Edinburgh University Press, 2006.
STAVRIANOS, S. Lefter - The Balkans since 1453, Holt, Rinehart and
Winston, 1958.

88

STUDIME KUFITARE

89

SLOVENIAN-CROATIAN BOUNDARY DISPUTE THE CASE OF DRAGONJA, PIRAN
BAY, AND ACCESS TO THE HIGH SEAS

Damir Josipovi
1

Abstract

Piran Bay, a tiny bay in the Northern Adriatic, figures as one of the most
prominent border disputes in the area of former Yugoslavia. It is renowned
for its small-scale size as far as the surface is concerned. On the other
hand, it is the area which defines the Slovenian access to the High seas. Its
geographical position and physical-geographical features, along with its
surroundings, plays a decisive role in solving the dispute already ceded to
arbitration. Apart of its geostrategic importance, the Piran bay is scenery of
another battleground. An everyday life experience, here at and around the
border, found itself rather troublesome. In a disputed area some five dozen
people remained caught in an unusual setting of duality presumably not
really knowing to which of the bordering entity to belong. Consequently, they
developed peculiar strategies of being in and out at the same time.
Paralleled to these, issues of truly symbolic nature emerged over the last
two decades. Both neighbouring countries laid claims to the bay solidly as a
rock. Grabbing as much land and sea as possible, both pertinent foreign
policies disregarded a common sense and blindly followed a rigid regulation
at the expense of the locals. Whats more, both parties were and are willing
to trade off people on liquid land for solid sea in order to achieve as much of
the geopolitical control over the northern gate to the Adriatic ports. The
paper deconstructs a plethora of factors building up the dispute in order to
show the illegitimacy hidden under the roof of legality.
Key-words: Border dispute, contact zone, ethnic structure, Istria, Dragonja,
Mirna, four hamlets, Mlini, krile, kodelin, Buini
Introduction
Ten years after the Drnovek-Raan agreement (2001) was signed, the
Slovenian and the Croatian parliaments finally ratified the bilateral

1
PhD. in social geography and demography, senior scientific associate,
Institute for Ethnic Studies, Ljubljana, Slovenia

90

Agreement on arbitration. After years of ongoing disputes, which have
culminated exactly before the Slovenian elections in 2004, it seems like no-
one speaks about the problem anymore. Moreover, the political integration
of Croatia into the European Union raises many questions on reasonability
of the contemporary inter-state struggle. Though these questions may be of
special interest for experts, they are tangible to a much lesser extent to lay
public. In addition, these questions systematically provoke completely
different feelings of a matter. One such case is the in-between space. It is
the narrow strip of land between the Dragonja canal on the north and karstic
Kostijera.
As regards the land and the sea in and around Istria, we deal with rather
important deviations in political, public, and even scientific views on these
spaces. These in-between spaces are an emanation of unsettled question of
the boundary course first on its terrestrial part and, by all means, on its
maritime counterpart. The production of space here, recently headed out to
several directions. First, it was purely objectified and immobilized for the
purposes of military delineation. Second, it was re-appropriated by
intelligentsia, politicians, multi-national firms etc., and third, it was constantly
perceived, defined and redefined by the grassroots. Here, as of special
scientific interest, we address the Joko Joras phenomenon.
Central to the notion of space, the paper reveals local historical geographies
of boundary making. The question to be dealt with is why there was such a
desperate need of boundary reconstruction since the boundaries were
already there. Very much paralleling boundaries is a question of the so-
called identity. Identities in this or that way were heavily exploited on
account of the Non-existent. It will be shown that the events from past
century corroborate the idea of ethno-linguistic paradox, when seemingly
firm and unchangeable self-denominations change almost overnight.
Moreover, what we deal with in Istria is a systematic deviation from the
canonized language stance. By the latter we mean the incapability of
perceiving the self-ascriptions like language or ethnic affiliation as constantly
processing and negotiating. As such they may be treated as exclusively
fluent, rather than something firm and deeply enrooted.
The Slovenian martyr for the Southern border
Let us now approach the local terrain. In Slovenian public media, Joko
Joras is renowned as a Slovenian fighter for the righteous border in Istria,

91

while in Croatian media, he is portrayed as a Croatian menace.
Nevertheless, he was the most prominent of all inhabitants of the Left bank
of Dragonja, for his readiness for publicity and for his will to prove his
rightfulness. He, namely, maintains that he is living on the indisputably
Slovenian territory.
As regards the contemporary dispute on the boundary course in Istria
around Dragonja River and the access to the international maritime waters,
much of the lay argumentation in Slovenia bases on the historical debt of
Croatia. It is seen as Croatia should be thankful to Slovenia for being
rewarded with the major part of Istria on account of Slovenes (then
Yugoslavs) left within the Italian state, or better left behind, as a result of
the so-called new ethnic equilibrium. It has been henceforth maintained
unquestionable that Slovenia does possess the access to the high sea, and
that the four hamlets on Dragonjas left bank along with the parcel, house,
and property of Mr. Joko Joras do belong to Slovenia (see Figure 2).
Four hamlets consist of krilje-Mlini, Veli Malin, Buini, and
kodelin/kudelin with some 60 predominantly Slovene inhabitants though
of multilingual proficiency (e.g. Josipovi & Krinik-Buki, 2010, 8990).
The whole disputed territory along the Dragonja River occupies about
113,79 hectares and is represented by a narrow strip with a perimeter of
13,68 km (authors estimates). This strip may roughly be divided in two
portions: (1) western part along the saline of Seovlje/Sicciole with 8,41 km
in perimeter and 50,67 hectares; (2) eastern part with 5,68 km in perimeter
and 63,12 ha situated between the bridges at Seovlje-Mlini and Dragonja-
kudelin, including the majority of the local population.
Figure 1: The Four Hamlets along the Dragonja River*

92

krile-Mlini
Veli Malin (Buini II)
Buini
kodelin

(*the red line marks the boundary according to the Drnovek-Raan
agreement)
Figure 2: The location of Joko Joras house*

The house of Joras


93

(*the red line marks the boundary according to the Drnovek-Raan
agreement [the dashed red line shows an inundation as a variant of the
2001 proposal]; the blue line shows the cadastral boundary)

Backgrounds of boundary making in Istria
To understand the contemporary dispute between Slovenia and Croatia we
shall have to return to the period after the Italian capitulation in September
1943 and to the area of Triest and northern Istria. Here, the history and the
space are so condensed that we may speak of the specific thickness of
time-space compression, to intertwine and paraphrase both Saskia Sassen
(e.g. 1999) and David Harvey (e.g. 1989). With the thickness here, we refer
to the numerous events happening so rapidly that their temporal density was
ungraspable to both decision-makers and sheer populations involved. The
period of wartime was replaced by the period of the intensive power-
geometry (after Massey, 1993), which crucially shaped the forthcoming
events not only until the demise of the Free Territory of Triest (FTT), but all
the way to the velvet revolution in 1989.
The apposite idea of the thickness of time-space compression refers to the
circumstances and events in times and places of the Triest crises (1945
1954). Applying this dialectical apparatus here, bringing together the
converging issues of ending the world war, of creating the Free Territory of
Triest (FTT), along with the external, internal, and sub-divisional delimitation
of FTT and the Zone B respectively, topped by the underlying ideological
views on Slovenianness and Croatianness, may help us understand the
evolution and the climax of the Slovenian-Croatian dispute, and, finally, its
cession to the arbitration tribunal. As regards the contemporary boundary
dispute, the whole historical thickness within a very small portion of ground
may be epitomized in as little as a single person: for example in Joko Joras
fight for his right.
By the time of FTT, the Yugoslav administered Istrian district (the whole
Zone B) was transformed into Koper (later Slovenia) and Buje (later Croatia)
districts as late as in 1952 with Dragonja River roughly as its internal
demarcation line. The reluctance of Slovenes to firmly intervene in the Zone
B and its internal delimitation between the Croatian and Slovenian part could
be on one hand ascribed to the ongoing dispute over Triest proper. On the
other hand, the Slovenian side perhaps considered the question of internal

94

delimitation irrelevant as long as the Zone B is under the Yugoslav
administration. For the Slovenian behaviour, though, there might be a third
reason as well: knowing that the Slovenian administration of the northern
part of Zone B (the Koper/Capodistria district) with the predominantly Italian-
speaking coastal towns is still uncertain might have given rise to a kind of
dissatisfaction when winning but not having the coast of your own.
Henceforth, the interiorization of the so-called natural law in the political
and diplomatic thought as far as the Slovenian side is concerned may
provide us with an answer or further understanding of the Slovenian stance
towards the Croatian allies (Josipovi, 2011). Furthermore, questioning the
internal delimitation of the Zone B might have endangered good relations
between the Yugoslavs, as well as it might have been considered as too
particularistic and sectarian for the leadership and for the Communist Party
itself. The leading Slovene communists were therefore feared of being
accused for jeopardising the achievements of the socialist revolution.
Meanwhile, the preoccupation with the Triest question exhausted the
Slovenian side in both energy and time. The Allies won the Triest to Italy
with a tactics of procrastination. Realizing the loss of Triest and ceding one
hundred thousand Slovene-speaking inhabitants to Italy, the Slovenian side
threw the sponge of the Istrian internal delimitation up. After the dissolution
of FTT in 1954 when Yugoslavia was finally rewarded with the former Zone
B, the Slovenian side found itself deeply traumatized by losing Triest though
believing of gaining it back someday. Thus they paralleled the Italian
experience of lost Istria and the exodus (cf. Ballinger, 2003, 61). The then
questionable Slovenian-Croatian delimitation stepped aside to the national
mourning over Triest.
Nevertheless, it should not be overlooked that the consequent years brought
some corrections in the Istrian section of Slovenian-Croatian boundary, but
no-one raised the question of ethnic imbalance. Here, it has to be
emphasized that the delimitation between the Koper and Buje Districts
followed the Kozlers boundary along the Dragonja River. Let us only remind
that in 1853 Kozler was the first to at least partially distinguish the Dragonja
River as more or less clear boundary between Slovenes and Croats in Istria.
Ever since, no-one raised the question of reasonableness of Kozlers

95

argument
2
. There were only a few more or less hushed or overheard voices
about the Savudrija and Katel or about the boundary in Istria more
generally (e.g. Ude 1945 in Miheli, 2007; epi 1944 in Kristen, 2006). Not
necessarily as expected was the speed of delimiting the Zone B among the
Slovenian and Croatian compared to that of the Triest territory.
The reasons for such hastiness are numerous. Although the ethnic picture
was far from being simple or unanimous, as we shall see, the decision was
prompt and, to express it in military jargon, effective. Namely, in the
beginning of 1944, two Partisan commandants, the Slovene Milan Guek
and the Croat Andrija Babi, have set an agreement in Malija, a small village
above Piran. According to the unwritten agreement, the delimitation between
Slovene and Croat Partisans in Istria followed the Dragonja River to
Topolovec, where the dividing line turned to the southeast beneath Pregara
and above trped towards Vodice in iarija in north-eastern direction. As
far as the boundary is concerned, the commandant Guek ruminated in his
memoires, the two of us have probably laid the course of future inter-
republic boundary (Guek, 1959, 198-202). When he was speaking to
Babi, Partizan Guek used the following argument for such deliberation:
The boundary shall be there, where people speak distinctly Slovene
(Guek, 1959, 198; emphasis by D.J.). Guek added that there was no
resistance from Andrija so we could have agreed easily (ibid.). This is the
most stunning evidence of the doctrine of purity and the natural law
embedded in the political discourse of Slovene Partisan movement all the
way from the March revolution of 1848 as opposed to the Croatian historical
law. This stance is a direct consequence of Kozlers deliberations on, why
should the Dragonja River represent the boundary between Slovenes and
Croats. Guek, on the contrary, could have built his argument for instance
on tactics, military strategy etc. in justifying the Dragonja River as a proper
boundary between the two operational Partisans zones. But neither he nor
anyone else hasnt done so, though Kozler had simultaneously claimed that
he could have also been wrong since there is a vast stretch of transitional
area between Slovenes and Croats so one could have also drawn the line
from Bakar (near Rijeka) to the Drava River (Kozler, 1854, 20).

2
For more thorough discussion on Kozler's
delimitation in Istria see Josipovi, 2011, pp.
236-240.

96

Erroneous history evidence from the early Austrian censuses (1880
1910)
To understand the development of ethnic affiliations in this border section
and the long-term effect of Kozlers reflections we should be informed by the
Austrian censuses of the period between 1880 and 1910. Detailed
demographic and statistical analysis of the area between the rivers of
Dragonja and Mirna on one hand, and Savudrija and Oprtalj (Portole) on the
other hand, reveals that the ethnic structure as a whole is more favourable
for Slovenes compared to Croats. The performed analysis included 116
census measurements from the four official Austrian censuses in 1880,
1890, 1900 and 1910. Compared to Croats, the proportion and number of
Slovenes were higher in more than half of the cases (60:39), and in 17
cases the result was undecided (source: Austrian censuses of the Austro-
Illyrian Littoral). In general, the Slovenes prevailed over the Croats in this
Mesopotamia Minor. Similar findings hold for the area of Buzet, where the
statistical occurrence of Italianness does not obscure the relationships
between Slovenes and Croats.
Since the question of newly acquired territory raised the question of its
repartition and its political inclusion respectively, one should bear in mind
that the Yugoslav (though multilateral) side won the war and the pertinent
territories of the Zone B. Following the paraphrased principle of cuius natio,
eius regio it is completely illogical that the Yugoslav side never excluded
Italians in its deliberations, unless we apply the abovementioned framework
of the time-space compression. Moreover, to produce higher numbers of the
Yugoslavs in post-war mappings, it considered Slovenes and Croats (as well
as other Yugoslavs) as a monolith group (e.g. Rogli, 1946, Map I in
supplement). In this way, all the relationships at the ground were blurred. By
removing the third party (i.e. Italians) we avoided the side effect of tri-
partitioning. It was clear that the whole area was dominated by Italian
speakers, but the question on preponderance of the winning Slovenes and
Croats were never justifiably answered.
At the time of Austrian censuses (18801910) the studied area consisted of
30 settlements and was divided into eight municipalities: Umag/Umago,
Buje/Buie, Novigrad/Cittnova, Brtonigla/rni vrh/Verteneglio,
Gronjan/Grisignano, Oprtalj/Portole, and parts of Piran/Pirano
(Savudrija/Salvore and Katel/Castevenere) and Buzet/Pinguente (Pregara)
respectively. Thus it occupied approximately 406 km
2
. To sum up the whole

97

studied area between the two rivers, the Slovene speakers reached the
following percentages over the Croatian speakers in the consecutive
censuses: 55% in 1880; 78% in 1890; 53% in 1900; 45% in 1910. The
overall balance in the whole period was thus slightly more in favour of
Slovene speakers (57%). As regards the total area, the Slovene speaking
majority covered the surface of 53,9% (219 km
2
), the Croat speaking
majority prevailed on 16,6% (68 km
2
), while the rest (29,5% or 120 km
2
)
represented an area of no majority between the two (Figure 3).
Figure 3: Synthesized map on linguistic prevalence* in the contact zone
between Dragonja and Mirna Rivers (source: Austrian censuses 18801910;
rearranged by Josipovi)

Figure 1: Synthesized map on linguistic prevalence* in the contact zone between Dragonja
and Mirna Rivers (source: Austrian censuses 18801910; rearranged by Josipovi)
B
o
u
n
d
a
r
y

o
f

F
T
T
M
irn
a
/Q
u
ie
to
D
ra
g
o
n
ja
/D
ra
g
o
g
n
a
-R
o
k
a
v
a
B
o
u
n
d
a
ry
o
f P
ir
a
n
/P
ira
n
o
m
u
n
ic
ip
a
lity
Mirna/Quieto
Dragonja/Dragogna-Rokava
terna terna terna terna terna terna terna terna terna
Kuberton Kuberton Kuberton Kuberton Kuberton Kuberton Kuberton Kuberton Kuberton
Buje Buje Buje Buje Buje Buje Buje Buje Buje
Gronjan Gronjan Gronjan Gronjan Gronjan Gronjan Gronjan Gronjan Gronjan
Karete Karete Karete Karete Karete Karete Karete Karete Karete
Materada Materada Materada Materada Materada Materada Materada Materada Materada
Brda Brda Brda Brda Brda Brda Brda Brda Brda
Bri Bri Bri Bri Bri Bri Bri Bri Bri
epi epi epi epi epi epi epi epi epi
Kostanjica Kostanjica Kostanjica Kostanjica Kostanjica Kostanjica Kostanjica Kostanjica Kostanjica
Sorbar Sorbar Sorbar Sorbar Sorbar Sorbar Sorbar Sorbar Sorbar
Merie Merie Merie Merie Merie Merie Merie Merie Merie
Nova Vas Nova Vas Nova Vas Nova Vas Nova Vas Nova Vas Nova Vas Nova Vas Nova Vas
Skoruica Skoruica Skoruica Skoruica Skoruica Skoruica Skoruica Skoruica Skoruica
Savudrija Savudrija Savudrija Savudrija Savudrija Savudrija Savudrija Savudrija Savudrija
Umag Umag Umag Umag Umag Umag Umag Umag Umag
Petrovija Petrovija Petrovija Petrovija Petrovija Petrovija Petrovija Petrovija Petrovija
Lovreica Lovreica Lovreica Lovreica Lovreica Lovreica Lovreica Lovreica Lovreica
Brtonigla Brtonigla Brtonigla Brtonigla Brtonigla Brtonigla Brtonigla Brtonigla Brtonigla
Novigrad Novigrad Novigrad Novigrad Novigrad Novigrad Novigrad Novigrad Novigrad
Krasica Krasica Krasica Krasica Krasica Krasica Krasica Krasica Krasica
Katel Katel Katel Katel Katel Katel Katel Katel Katel
Zavrje Zavrje Zavrje Zavrje Zavrje Zavrje Zavrje Zavrje Zavrje
Oprtalj Oprtalj Oprtalj Oprtalj Oprtalj Oprtalj Oprtalj Oprtalj Oprtalj
Zrenj Zrenj Zrenj Zrenj Zrenj Zrenj Zrenj Zrenj Zrenj
Gradina Gradina Gradina Gradina Gradina Gradina Gradina Gradina Gradina
Pregara Pregara Pregara Pregara Pregara Pregara Pregara Pregara Pregara
Topolovac Topolovac Topolovac Topolovac Topolovac Topolovac Topolovac Topolovac Topolovac
Triban Triban Triban Triban Triban Triban Triban Triban Triban
Momjan Momjan Momjan Momjan Momjan Momjan Momjan Momjan Momjan

(*Slovenian language (red), Croatian language (yellow))
Josipovi, 2012

(*Slovene language [red]; Croatian language [yellow])
The results show that the area between the Dragonja and Mirna Rivers is
indeed transitional and shifting in affiliations of its population, though
statistically over longer time-span more in favour of Slovenes (279 vs. 128
square kilometres). Thus it is not surprising that many authors designated
that area as of mixed character (e.g. Berghaus, 1846; Czoernig, 1855; in
Josipovi, 2011). In the same way the epis argument from 1944 becomes
much more justifiable. He maintained that the reasonable boundary between
Slovenes and Croats in Istria should follow the course between Umag
(Umago) and Klana (cf. epi, 1944 in Kristen 2006). Despite its legitimacy,
the epis proposal was rejected (ibid.).
As goes for methodology, the Austrian censuses have been applying a
principle of the so-called spoken- or colloquial- language (i.e.
Umgangsprache). Accordingly, the four major language groups were

98

distinguished in Istria and in the Austro-Illyrian Littoral: German, Italian,
Slovene, and Croatian/Serbian). Owing to these categories, it is absolutely
clear that one cannot ascribe a personal statement on naming a given
colloquial language as binding in terms of an ethnic affiliation, be it self-
ascribed or not. In this sense it should be stressed that in the time of
conception of national ethno-biographies in 19th century, linguistic structure
had played a key role as a factor from outside ascribed ethnicity. For
example, Italianization as a result of Romanic dominance, in particular that
of the north-west Istria, had given rise of ethnic and nominal transitions
towards Italianness, which had been considered as social stratum
breakthrough, and which could have resulted in improved socio-economic
position of the individual. The rural Slavic population was easily equipped
with Romanic-sounding names, however, without simultaneously being
neither more Italian nor more Slavic! As perhaps surprising is coincidence of
southern border of the Slovenianness with akavian-Slovene in Buzeina
(Pinguente district). I see precisely this factor as a relatively rationalized
basis of ethnic self-affiliation or self-ascription, albeit unique and
unrepeatable as in the case of population censuses. The fluctuations of
ascribed affiliations should thus be understood only in the context of
historical moment and under political-geographical and demographic
conditions at that time (Josipovi, 2012).
There were many changes after the WWII including the major population
shifts as well as the shifting between the self-ascribed affiliations. As the
analysis of the prominent Roglis census in Istria of 1945 shows there was
a process of transition from Slovenianness to Croatianness in Katel and
Savudrija, [but still] one may have noted a significant and stable number of
Slovenes in Savudrija. Furthermore, transitions from Croatianness to
Slovenianness may have been observed in wider area of Motovun and
Buzet, but also in the eastern parts of the so-called High Istria. On the other
hand, migration dynamics hasnt cover only one side of the future inter-
republic border. As the population has grown on the Croatian side
(especially the population ethnically affiliated as Croats), so it has been on
the Slovenian side: the number of Slovenes has increased either at the
expense of previously affiliated as Italians or due to higher fertility of rural
population who had migrated to the emptied optants property. Owing to the
defeat of fascism and the denial of once attractive and dominant Italianness,
the post-war ethnic turnover becomes completely understandable.

99

Furthermore, the ethnic turnover may be produced by the very same people
without the intervention of ethnically specific coefficients of natural change or
migration. According to the [Austrian] census results, the highest rate of
fluctuation was registered particularly in the transitional zone between the
Dragonja/Dragogna and Mirna/Quieto rivers (Josipovi, 2012).

Contemporary reappropriations of the Dragonja
Strip

The configuration of the coast in the north-eastern part of otherwise closed
Adriatic Sea is very complex. Small in size and shallow (mostly 20-30
meters), the Trieste Gulf represents a deep inundation of the Adriatic
synclinal towards the Dinaric Karst. It is enclosed from three sides. The high
karstic plateau on the north-eastern side between Trieste and Monfalcone
forms a straightforward contact of steep limestone coast with the sea. The
low lagoon coast type on the north-western side represents submerged
Friulian lowlands around the town of Grado. Lying opposite to this coast, the
south-eastern part of the gulf represents a flysch-built coast between
Dragonja River and Trieste with deep bays and valleys surrounded by low
hills. The southernmost bay is that of Piran, which is also geo-
morphologically divided from its southern flank represented by an anticline of
Savudrija. The latter is a high limestone-built and uninhabited barrier with
uniformly steep slope (Costiera) towards the Piran Bay. It ends with the
Point of Gornja Savudrija (as the northern part of the Savudrija Cape) which
represents the southern entrance into the Gulf of Trieste. The northern end
represents the Point of Grado. Owing to these features, Croatia views
Slovenia as a geographically deprived country with no access to High Seas
since it is without possession of either aforementioned cape.
With such configuration, it is more comprehensive, why the Dragonja Valley,
in Slovenian perspective, forms very specific geographical features which
cannot be simply used in the delimitation and demarcation process.
Furthermore, the river bed of Dragonja runs almost directly beneath the
Costiera carstic barrier, leaving only a tiny flat of the Dragonja Strip on the
southern side. Consequently, the whole flat of Dragonja Valley was included

100

in the Austrian 19th century land cadaster as a common unit initially as the
Piran III cadastral municipality.
The so-called Dragonja Strip is subject to many appropriations and
reappropriations. While most of the local inhabitants tend to avoid
interviewing or public exposure, there is one very famous person who does
not. Being involved in dozens of border control scandals, Joko Joras
continues his fight to remain the citizen of Slovenia on Slovenian soil. This
wouldnt be anything special if Joras would not have achieved some
important legal victories. One of such victories is definitely the installation
of a barrier next to the bridge over Dragonja in 2008. This barrier enables
the eligible local inhabitants to use it via the code and to enter the so-called
European way (Evropska pot), which leads to Jorass house and real
estate right behind the Croatian official border crossing. Despite this
achievement of good neighbours, Joras and other users were quickly under
the thumb of the Croatian border police. Namely, the Croatian border control
retained the right to open or close the barrier by remote controller. So they
closed the barrier right after Joras entered the European way, so a wood
loaded truck was locked out and claimed to pay the customs (Primorske
novice, 2008).
Paralleled by the local human fates, reappropriations and contestations take
place in various ways depend of the interest. So, this particular piece of
ground is also a polygon of competing boundary mapping. The area along
Dragonja River is spatially presented and represented also through maps of
multi-national companies and media. One astonishing case is presented by
competing global companies of Nokia and Google. While Google Maps
employed the Slovenian input data, Nokia gave room to Croatian variant.
What Google named Seovlje Street in Slovenia, at the same site Nokia
calls krile.
Conclusion
The present border dispute between Slovenia and Croatia in Istria dates
back to the stoppage time of WWII, after the Italian capitulation in 1943.
Once initiated by two partisan commandants for strictly military purposes, it
should have followed, curiously enough, the linguistic criterion proposed by
the Slovenian side. In its elusiveness the new delineation rattled as a
pitched tin can through 1940s and 1950s all the way to Yugoslavias
dissolution in 1991. The presented analyses show that the main uncovered
discrepancy lies in the fact that the administrative application never fully

101

accommodated the military agreed general delimitation. After the Slovene
and the Croat commandants in 1944 agreed that the rough border between
both Slovenian and Croatian partisan jurisdictions will have been starting
from the valley of Lower Dragonja towards the inland hills southbound of
Dragonja, the Yugoslav commission prepared the census of population in
Istria in the very following year. The census results were rather provoking as
regards the Italian population which substantially diminished compared to
predecessing censuses of 1910 or 1921. As regards the said statistical
ethnic interrelations between Slovenes and Croats, however, no one
repudiated the results as being forged. What was the devilish detail was the
fact that the accordingly produced maps followed slightly different paths
compared to the greenfield delimitation. This slight difference involved all
four hamlets alongside the Dragonja River, since the lower course (be it of
the river itself or of its canals) has never served as delineation. Thus the
primary discrepancy between the maps and the heads was easily produced.
Maps did follow the natural boundary between the alluvial plain and the
steep limestone karst of Kostijera, as designated also by the Franciscan
cadastral boundaries. Simultaneously, the head-maps followed the lower
Dragonja river/canal bed.
While the neighbouring Yugoslav municipalities of Piran (later Slovenia) and
Buje (later Croatia) was re-established as communal centres of local
character only in mid-1960s, the former administrative districts of
Koper/Capodistria and Buje/Buie have not been troubled with the question of
the disputed area around lower Dragonja, since the whole land strip was
geographically much closer to Buje compared to Koper. Regardless of then
latent political tensions between the Croatian and the Slovenian sides, the
elevation of quarrel onto the inter-republic level was viewed as highly
inopportune.
Joko Jorass case thus reveals the long-haul story from the socialist
Yugoslav era topped by traumatic break-up of the federation. Apart of
sometimes tragic problems for people directly soaked into the unsolved and
messy border disputes on the land, the terrestrial delimitation is of
paramount importance for all consecutive maritime delimitations. The ratified
agreement between the two states to cede the border dispute to the
arbitration tribunal will hopefully provide for a sensible solution for the long-
lasting perturbations.

102

After two decades of diplomatic struggle and incidents, the whole issue
culminated in the Agreement on arbitration countersigned by both states in
2009 and finally ratified in 2010. The task of determining the boundary
course was handed over to the ad hoc Arbitral Tribunal in Hague. As long as
the final solution isnt achieved by the Tribunal, the median line within the
Piran bay disputably remains a temporary marker of border control. Namely,
the Croatian side controls the most of the Dragonja Strip (with exception of
some houses to which the proprietors have access through the Slovenian
border controls only) and partly the southernmost portion of Piran bay. From
the Point of Gornja Savudrija (at the maritime entrance into the Piran bay)
Croatia controls much of the outer territorial waters towards the High Seas
starting with the Point T5 of the Osimo Treaty. On the contrary, Slovenian
side controls the majority of Piran Bay, though its boats do not frequently
cross the median line to intervene. Leaving it disagreed whether the
Slovenian side directly controlled the access point to the High Seas (at the
T5 point), it has to be stressed that the whole inward bound and outgoing
traffic to the north-eastern Adriatic ports of Koper, Trieste and Monfalcone
has been running smoothly, despite the maritime claims of both sides.
Probably the most important provision of the Agreement on arbitration is a
reference day for determining the exact boundary course. Both sides agreed
that the Tribunal should refer to the situation as of the 25th of June 1991. On
that day both Slovenia and Croatia proclaimed the full independence from
Socialist Federal Republic of Yugoslavia. In so doing, they followed the
opinions of the Badinters Commission established in 1991 by EU. The latter
defined the same date as the day of Yugoslavias dissolution. So the main
argument solicited by both sides is mostly concentrated on the period when
both republics have not enjoyed their full autonomy of all decisions.
According to the Arbitration Agreement, both countries had to prepare their
own memorandums with separate views of the inter-republic boundary
course as of the 25th of June 1991. Due to a mutually agreed prolonging of
the submission date, both countries deposited their memorandums to the
depositary in Hague only during February 2013. Though there is an agreed
secrecy on the contents of both memorandums, some sources in the
Slovenian public media reported that Croatian claims stretch beyond the
current main river-bed of Dragonja (i.e. St. Odorik Channel), all the way to
the so-called Old Dragonja Channel. In addition to the Dragonja strip (with
four inhabited hamlets), these claims include the Portoro Airport and about

103

one half of the Seovlje saltpans, clearly for better positioning for the bays
division. The same sources unofficially reported that Slovenian claims
include the Dragonja Strip with the four hamlets, the whole Piran bay and
the territorial access to the High Seas. Croatian media, on the other hand,
reported only that the Croatian claims have remained unchanged over the
last twenty years. After the hearings of both sides taking place in June 2014,
the tribunal is expected to reach the final decision by 2015.

Literature:
Allgemeines Verzeichnis der Ortsgemeinden und Ortschaften sterreichs,
1915, Vienna.
Ballinger, P. (2003): History in Exile, Princeton University Press, Princeton
and Oxford, 328 ps.
Guek, M. (1959): Poakaj do prihodnje pomladi [Wait Till the Next Spring],
Lipa, Koper/Capodistria, 270 ps.
Harvey, D. (1989 [1990]): The Condition of Posmodernity: An Inquiry into the
Origin of Cultural Change, Blackwell Publishers, Oxford, 379 ps.
Josipovi, D. (2006): Uinki priseljevanja v Slovenijo po drugi svetovni vojni
[Impacts of Immigration to Slovenia After WWII], Zaloba ZRC, Ljubljana,
348 ps.
Josipovi, D. (2011): Slovensko-hrvaka meja: izbrane problematizacije
[Slovenian-Croatian Boundary: Selected Problems], In: Darovec, D., Stri,
P. (eds.): Slovensko-hrvako sosedstvo / Hrvatsko-slovensko susjedstvo,
pp. 227-248.
Josipovi, D. (2012): Constructing the ethnic identity in Istria: shifting
between Slovenianness and Croatianness. Acadmie Europenne de
Gopolitique, Montpellier.
Kozler, P. (1853): Zemljovid Slovenske deele in pokrajin [Map of Slovene
Land and Provinces, Vienna, cartographic material.
Kozler, P. (1854): Kratek slovenski zemljopis in pregled politine in
pravosodne razdelitve Ilirskega kraljestva in tajerskega vojvodstva [Short
Slovene Geography and Overview of Political and Juridical Division of
Illyrian Kingdom and Styrian Voivodship], Vienna, 57 ps.

104

Kristen, S. (2006): Meje in misije: dileme slovensko-hrvake razmejitve v
Istri v vojakem, politinem in diplomatskem meteu II. svetovne vojne
[Borders and Missions: Dilemmas of Slovenian-Croatian Delimitation in Istria
in Military, Political, and Diplomatic Muddle]. Ljubljana, Zaloba 2000, 412
ps.
Massey, D. (1993): Power-geometry and a progressive sense of place. In
Bird, J., Curtis, B., Putnam, T., Robertson, G., and Tickner, L. (eds.)
Mapping the Futures: Local Cultures, Global Change, Routledge, London,
pp. 5969.
Miheli, D. (2007): Ribi, kje zdaj tvoja barka pluje? [Hey, Fisherman, Where
Does Your Boat Sale?] Koper/Capodistria, Zaloba Annales, 216 ps.
Rogli, J. (1946): Le Recensement de 1910: ses methods et son application
dans la Marche Julienne, 2
nd
Edition, Institute Adriatique, Suak, 74 ps.
Sassen, S. (1999): Embedding the global in the national: implications for the
role of the state. In: Smith, D. A., Solinger, D. J., Topik, S. (eds.) States and
sovereignty in the global economy. Routledge, London, pp. 158-171.
Special-Orts-Repertorium des sterreichisch-illyrischen Kstenlandes...
Ergebnisse der Volkszhlung vom 1880, 1890, 1900, 1910, K. K.
statistichen Central-Commission, Vienna, 1884, 1894, 1905, 1918.


105

PRKIMET E MIGJENIT DHE PORADECIT ME SIMBOLIZMIN E
BODLERIT

Dr. Rovena VATA
1

Duke i br thyrjen e nevojshme romantizmit francez t dal jasht kohe,
Bodleri u b nistari i simbolizmit. sht nj fakt i ditur q moti se kthesat n
letrsi i kan shnuar emrat e mdhenj, shprehet studiuesja Laura Smaqi
2
.
N kt pikpamje poeti freng, Sharl Bodleri dhe poeti yn, Lasgush
Poradeci, kan ndjekur, pothuajse, t njjtn rrug, at t krijimit t nj
shprehjeje t re poetike n raport me ekzistencen. Ktu mund t gjejm
pikn e par n t ciln prputhen Bodleri dhe Lasgushi, i cili, me veprn e
tij, bri nj gjest t ngjashm n romantizmin shqiptar t fillim shekullit XX.
Po natyrshm lind pyetja, nga pozitat e simbolizmit e bri kt?
Nuk do t ishte e sakt t pohohej kjo n rastin e Lasgushit, ndonse
simbolizmit prgjithsisht i njihet merita e nj zgjerimi t ndrgjegjjes
estetike n shum letrsi t Europs.
Lasgush Poradeci, sht cilsuar si nj nga figurat qendrore t letrave
shqipe, n krijimet e t cilit fryma perndimore ka ln gjurm t thella, duke
e br nj nga poett m origjinal ku kombtarja dhe universalja
ndrthuren m harmonishm.
Simboli luan nj rol t rndsishm n poezit e Poradecit. sht njri prej
atyre elementeve q e ka br kt poezi t cilsohet e thell, her-her
dhe jo fort e kuptueshme. Simboli prmban n vetvete kuptim e
pakuptmshmri, qartsi e paqarsi, n t si pasoj e efekteve t
njkohshme t heshtjs e t fjals, shfaqet nj kuptim i shumfisht.
Paqartsia dhe paprcaktueshmria, jan elementet baz t simbolit q i
japin nj rol parsor n poezi e n krijimet e Lasgushit si: ylli, zjarri, flaka,
lartsia, fellsia, largsia, jan elemente q prseriten shpesh. T gjitha
kto krijojn sensacionin e nj mungese, t nj largsie q rndon mbi
shpirtin e poetit. Paralelisht me to del, llaftaria, skterra, si shprehje e

1
Dr. Rovena Vata eshte e punesuar ne Qendren e Studimeve Albanologjike, Tiran
2
Laura Smaqi, Lasgushi dhe Bodleri, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn,
Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Prishtin 2002.

106

drejprdrejt e ksaj gjendjeje. Jeta reale e prshkrimi i saj jan dika e
huaj, dika q smeriton vmendje
3
.
Edhe t poezia e Bodlerit shohim q ai heq dor nga modeli prshkrimor.
Gjrat, realja shndrrohen n t pazakonta, t huaja, t deformuara. T
Lasgushi vetm uni i poetit sht i vetmi realitet, q nprmjet simboleve
formzohet e provokon, n nj mnyr a n nj tjetr t lexuesi, emocionet
q ka ndier ai vet. Ktij fakti i shtojm edhe mendimin e Eldon Gjiks
4
i cili
shprehet: Sipas Lasgushit artisti krijon pr vete. Teksti i tij poetik, shfaqet si
nj tekst tipik autorial, ku do shenj sht e mirvendosur brenda thurjes
tekstore. Nga kritika e deritashme, jan pikasur shum risi q Lasgush
Poradeci solli n letrsin shqiptare, n forma poetike, tema, simbole.
Mendojm se reticenca sht nj tjetr risi n sistemin e tij poetik, duke u
konceptuar si nj tekst i heshtur n teorin e letrsis, kjo figur bn pjes
n figurat e shqiptimit poetik, duke nnkuptuar prtheksimin e ndjenjs apo
mendimit t autorit, e shenjuar me tri pika t njpasnjshme.
Reticenca lidhet drejprdrejt me nj gjakim, me nj ndjenj t autorit, me nj
brendsi q mbahet e fshehur. Vshguar n kt rrafsh ndjeshmrie, kjo
figur ravijzohet mes dy polesh konfliktuale, prkatsisht, t thuash-t
mos thuash, nj sjellje e ngjashme me ndrojtjen, por e ndryshme prej saj.
Pjesa m e madhe e prdorimit t reticencs n tekstin e Lasgush
Poradecit, shfaqet pikrisht si nj loj e alternuar mes t dashurit pr t
br me dije-t dashurit pr t mos br me dije. Ja disa shembuj:
Po me tu ndar vet e vet,
M skishim turp q skishte fjal (Ku shtrohet vala)
Len e vjen e zjen e bren:
Malli malin m se gjen (Malli)
Shoq i vet nga malli ti
Me m zjarr ze prvlohet (Vallja e vjeve)

Ndrin i kthiellt e i pastr si pasqyrze nj kroj
Pa nr t fytyrn tnde ta vshtroj nuk ta vshtroj
(Kur n flak)
5
.
Strofat me reticence i gjejm m shum n poezit e Lasgushit, si: Ku
shtrohet vala, Eja motr, Malli, Q larg, Vallja e yjeve, Er trndelin.

3
Aurel Plasari. Don Kishoti zbret n Shqipri, Naim Frashri, Tiran 1991.
4
Eldon Gjika, Reticenta si risi n tekstin e Lasgush Poradecit, n: Femomeni i
avangards n letrsin shqiptare, Arbria, Tiran 2004.
5
Lasgush Poradeci, Vepra Letrare 1.

107

T Bodleri tensioni dhe disonanca prbjn pa dyshim synimet kryesore q
ka poezia moderne
6
. Me simbolistt poezia pushonte synonte ta tejkalonte
t dukshmen, konkreten, realen pr t deprtuar tek e panjohura.
Misioni i poetit sht t deshifroj t padukshmen e ta thot me tinguj t
harmonishm t vrtetn jetsore q frgllon brenda tij, pa u robruar nga
prangat e realitetit, t njjtn gj thot Lasgushi n vargjet:

Hija ime nuk di shum,
di ve frymzim lirije,
dhe di pun, pun, pun,
mund pa fund pr art magjije
7
.

Lasgushi me t drejt mund t cilsohet nismtar i nj epoke t re n
letrsin shqipe. Lasgushi synon t komunikoj me at ka sht m e
padukshme, m e brisht dhe e pashpjegushme n universin shpirtror t
njeriut, pa u interesuar shum pr realitetin e kohs s tij pr nj realitet t
shkruar historik. Elemente si gremina, skterra, prsriten e jan t
dukshme n krijimet e dy poetve.
Gremina, her shihet si trsi e vuajtjeve t shpirtit, si zbrazti q rndon
mbi t, e her sht krimbi i ndarjes brenda molls s dashuris, hija e
ndarjes q lind para ndarjes. Nj karakteristik tjetr e poezis s Lasgushit
q e afron me simbolistt sht lidhja e saj me muzikn e rolin q kan n t
turbullirn, ftesn pr t ndrruar e nj lloj fluiditeti n vargje. T Lasgushi
buima sht nj refren i dukshm.
N zemer, malli, buet me krism jete e gjithka prmblidhet n buimn e
dashuris. Intensiteti q krijon kjo folje nprmjet prfytyrimit q i zgjon
lexuesit, sht tepr i lart. Efekti i shprthimit, i gjmimit, nga njra an,
dhe i mallit, i dashuris, nga ana tjetr, shkrihen njfar mnyre at ka ka
ndier poeti. N qoft se n kt rast efekti krijohet nprmjet prfytyrimit, n
t tjera vet zanort e bashktinglloret sugjeronj prshtypje t caktuara.
Prsrisim vargjet e njohura:

Rreth murishts s qytezs zu po zjen nj zi mizore
Pa x cbhet u pat br-u godit z katrrohet
Vshtroni si shket sipr valash
E tundet anija me nge

6
Ilia Lngu, Vshtrimi i Orfeut, Argeta- LMG, Tiran 2007.
7
Lasgush Poradeci, Vepra Letrare 1.

108

Me krism e me prush prej skrkalash,
Mi t shkreptiu nj rrufe

Zhurma e qytetit, goditja q shkatrron do arritje, vala e qet e detit, mbi t
ciln ngrihet zri i gjeniut, jan efekte q e afrojn poezin e Lasgushit me
poezit e arrira t Verlenit e t simbolistve t tjer
8
.
N poezin franceze Bodleri prfillet rinovues, pr shum arsye; asnj tjerr
nuk e pat shprehur me fuqin e tij dridhrimn e re
9
, ndjeshmrin e
epoks moderne me uljet e rniet e saj, me bipolaritetin e saj mes s Mirs
e s Kqes, mes Faktit dhe Idealit, asnj tjetr nuk u qe prkushtuar
dhembjeve njerzore me aq mirkuptim e mendjemprehtsi dhe asnj tjetr
nuk qe ngritur si ai prmbi botn e errt t pasioneve nprmjet nj forme t
prkryer q prfaqson, n t vrtet, nj disiplinim, nj rendim, nj pastrim
t pasioneve: catharsis ton pathematon. N luftn mes s mirs dhe s
keqs shfaqet edhe aspirimi drejt kthjelltsis e pastrtis. Si i till, Bodleri
nuk sht poet i satanizmit, emrtim q e ka n kuptimin platonik. Lasgushi
afrohet dhe njhohsisht largohet, prej Bodlerit pr sa i prket ktij erosi, i
cili, n vshtrim t par, ngjan i prbashkt pr t dy: Piktorja Zhan Dyval
mundi t zinte nj vend me rndsi n jetn e poetit francez. Po a e z kt
vend edhe n veprn e tij? N t vrtet, mund t thuhet q, m shum
sesa Zhan Dyvali, ajo q e ka frymzuar poezin erotike t Bodlerit sht
ideja platonike; mbasi n disa drejtime Bodleri ishte platonik i vrtet, i
obseduar prej nj bote idesh, formash e prototipesh t pastra. Rasti e do q
edhe e dashura q zuri nj vend me rndsi n jetn e Lasgushit t ishte nj
piktore. Po dhe femra e poezis s tij, n t vrtet, sht nj prgjithsim e
jo nj individualizim. Edhe te Lasgushi e ndeshim at adhurim thuajse mitik
pr femrn e dashur, e cila pr t her sht ndrr, her harmoni, her
kng zogu, her gjurm n rrn e liqenit, her sht qenie e evokimeve
reale, gati provokuese, her sht e paprekshme, mall i largt. Japim nj
shembull nga poezia e Lasgushit:

Se s dashuroja as un sa ti,
Po dashuronte dashuria,
Nj dashuri-nj fshehtsi,
Me fshehur sesa fshehtsia.
(Ku shtrohet vala).

8
Letrsia si e till, Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, 1996,
f.338-339.
9
Aurel Plasari, Don Kishoti zbret n Shqipri, Naim Frashri, Tiran 1991.

109

Magjia e dashuris dhe fshehtsia e saj jan atribute t pandara n krejt
lirikn e tij. Po t Vallja e Yjeve shprehet nj tjetr koncept i Lasgushit pr
dashurin si ndjenj, q sht i lidhur me t parin. sht fjala pr prjetimin
e dashuris si nj ndjenj bipolare, pra me dy karakteristika thelbesore t
kundrta. Vargjet q vijojn na e ilustrojn edhe m mir kt ide:
Dashuri! Heu! Mall i ri!
Dashuri!Kng e durimit!
Ti liri! Ti robri!
Ti valim i shkreptimit!.
E prbashkta me Bodlerin ktu ngjan t jet pikrisht abstragimi i shpirtit
romantik, karakteristike pr shumicn e pasromantikve. M tej t dy poett
ndahen qart. Bodleri nuk qe i dashuruar prej s vrteti, sipas shumics s
studiuesve t tij. Femra i dha atij vetm ndijime, n qoft se ndjenja t lidh
pas femrs, ndijimi t merzit, krkon ndryshim. Kshtu, ideali i femrs pr
Bodlerin u b ose femra e nj tjetr race, ose femra e shmtuar, ose femra e
dobt si skelet, ose femra shum e moshuar, ose femra me shpirt kriminal,
t papastr, djallzor, ose e prdalura. Me nj fjal, femra tjetrsoj dhe jo
femra normale, e cila mund t kishte pamjen e tmerrshme, e neveritshme
pr Bodlerin! e nns dhe e zonjs s shtpis. Kjo lloj femre e fundit, sipas
tij, i prket racs s Abelit, i cili sht borgjez, ndrsa Bodleri vet sht nga
raca e Kainit t zvetnuar, domethn antiborgjez:

Rac Abeli, dashuro e glo!
Ari yt bn edhe klysh.
Ashtu si e Bukura, Femra e Dashuria shihen jo sipas kritersh morale, por
estetike. Femra sht engjll, q identifikohet me t Bukurn dhe Idealin,
por edhe djall, q shihet si burim i t Kqes dhe i Splinit. Poetikisht, poetit i
interesojn kuptimet e pasura simbolike q barten t femra, t ciln ai e
quan:

Natyr e uditshme me karakter simbolik
Ku engjlli merr trajtn e nj sfinksi antik.

Femra bhet kshtu qnia q na i mbush ndrrat me terrin m t madh e me
dritn m t madhe. Ajo shpreh nostalgjin pr parajsn e humbur e
parfumet ekzotike dhe poeti i drejtohet me vargun: Drejt teje dshirat e mia
nisen me karvan. Ai madje i nis dshirat e tij drejt do femre, se femra nga
vet natyra e saj sht aq e zgjuar, sa t kap mesazhin e syve t etur pr

110

t bukurn; e kur nj femr e till kalon rastsisht n rrug, ai e do pr nj
sekond sa pr tr jetn, por ajo ikn e atij si mbetet tjetr ve t flas me
vete:

O ti q t desha,
O ti q e dije!

N syt e poetit, nj femr si kalimtarja bukuroshe jeton ve me trup, e
ktyre u drejtohet poezia, Nj krm. Femra paraqitet fillimisht me tr
ndriimin e saj, ajo sht yll, diell, engjll e pasion, sht bukuria vet.
Mirpo vjen asti kur ajo e humbet bukurin, t vetmen dhunti q ka, e pr
tmerr ajo bukuri shprishet e qelbet mu prpara syve tan, si krma ans
kanalit. Poetin e mbrthen spilni e llahtari i vdekjs, teksa gjen forca t jetoj
idealisht, me kujtimin e t bukurs n shpirt:

I kam ruajtur formn dhe esencn hyjnore,
Dashurive t mia t dekompozuara.

Prsa i prket femrs dhe dashuris tek Migjeni gjejm m shum paralele
me poezin e Bodlerit. Poema e mjerimit, nj ndr m t realizuarat e
krijmtaris s Migjenit, sht nj tablo e gjer e nj realiteti thers. Njri pas
tjetrit parakalojn t: mjert, fmijt, lypsat, pijanect, grat q shesin veten,
grat q mallkojn fmijt e tyre, foshnja q lngojn. Migjeni i kalon
shkall-shkall nga prshkrimi i portretit t mjerimit me ftyra t zbehta edhe
sy tjeshilta t mjedisit ku jeton mjerimi, npr skajt terrta bashk me qej,
mij, mica, mbi pecat e mykta, t qelbta, ta ndyta, t lagta e ku njeriu
mundohet q shpetimin nga urija ta gjej n dashurit epshore.Por nga
mjerimi lind vetm mjerim e q ka n ball vuln e tij nga e cila nuk ka
shptim. Femra t Migjeni sht edhe hyjni edhe djall ashtu si na del edhe
t Bodleri:

O grue, q te desha n ditn e fatkobit tem,
Grue a hyjnesh, e mbshtjellun nerrsi t nats.

Gruaja hyjni a kob, sht kjo prap nj alternativ e fundit e Migjenit. Kjo
sht nj gjendje shpirtrore q sugjeron fundin. Gruaja sht e
pambrrijshme dhe dashuria e parealizuar. Migjeni njlloj si Bodleri ndihet i
vetmuar dhe vuan. Migjeni e ndien thell thuajsimin e gruas nga do gj,

111

bile edhe nga fryti i vet i pafajshm. Ajo, duke mallkuar frytin e vet, mallkon
veten pr paaftsin pr t ball ksaj vuajtjeje. Migjeni, prmes tragjedis
s gruas, akuzon shoqrin q e ka sjell n gjendje t till. Familja
shqiptare nis t rrnohet, prostitucioni merr hov n mjediset ku nuk sht
par asnjher m par. N kto rrethana, Migjeni nis t trajtoj temn e
prostitucionit ku do vler morale kishte filluar t fshihete kufijt midis t
mirs dhe t keqs, midis t moralshms dhe t pamoralshmes. Ai si
shumica e ekspresionistve europian, e ndien kt problem dhe prpiqet ta
portretoj sa m mir prandaj konstaton se:

Mjerimi rrit fmin n hijen e shtpive,
T nalta, ku nuk mrrin zani i lypsis,
Ku nuk mund tu prishet qetsia e zotnive,
Kur bashk me zonja flejn n shtretnt e
lumnis
10
.
Migjeni me t drejt konstaton se Andrrat irren si kmisha e bame nga
penjat e merimangs dhe mbetet vetm lakuriqsia banale e jets reale. T
Bodleri hasim nj fenomen t veant: Gruaja lezbike sht figura heroike e
kohs ajo sht prostitut moderne ndaj zhvillimit teknik. Dashuria lezbike
konsiderohet e pastr, sepse ajo nuk bhet me qllim riprodhimin, por
thjesht pr dashuri. Gruaja prfshihet n prodhimin, ajo shihet si mall. Pr
njerzit ka vetm nj risi dhe kjo sht vdekja. Prostitucioni hap mundsin
e nj komunikimi mitik me masn. Prostitucioni e shndrron gruan n nj
prodhim masiv pr masn. N poezin e Bodlerit shenjtrohet shpirti i atij q
endet kot pa ndonj arsye npr rrug. Edhe Migjeni njlloj si Bodleri
ndodhet disa her n kufinjt e ekstremit, i vetmuar e krenar, i ndodhur
jasht grupeve e shkollave poetike t kohs s tij. Poezia e tij sht nj
shprthim vullkanik i ndjenjave sublime, sht akuz tepr e fuqishme
kundr realiteteve ekzistuese. Pikrisht kjo ndjeshmri e ka prcaktuar
tematikn, karakterin dhe intensitetin e shprehjes s tij poetike
11
.
Klithma pak drit, s kthehet n jehon, ajo vetm dshmon pr shpirtin q
vuan prfundimisht i vetmuar dhe i pangushulluar:
Pak drit vetm, t lutem mshir t kesh,
Se do cmendem n kt nat pa gjum dhe pa pish.

10
Resmije Kryeziu, Migjeni dhe avangarda, Fenomeni i avangards n letrsin
shqiptare, Arbria, Tiran 2004.
11
Po aty, f. 40.

112

Poeti lyp mshir, edhe pse m hert meshirn e kishte quajtur nj bij
bastarde t etnve dinak. T vjersha Vuejtja, n nj trajt t drejprdret
t vetrrfimit, Migjeni prshkruan gjendjen e vet shpirtrore q shfaqet
edhe n pamjen e jashtme, duke prshkruar gjendjen e vet shpirtrore q
shfaqet edhe n pamjen e jashtme, duke bashkuar deri n nivelin m tragjik
dhembjen fizike me dhembjen shpirtrore:

Por kot,
N pasqyr po shof,
Se si nga vuejtja syt po m madhohen,
Npr ball dhe n ftyr rrudhat po m
shtohen,
Dhe shpejt do t bahem,
Flamur i vjetruem,
I reckuem,
Nder luftat e jets.

Ndrsa n vajtimin poetik t vjershs antologjike Balad qytetse, tani
ndrhyrja autoriale vetm se shton intensitetin e dhembjes:
Dikur, kur gjit e saj me kreni,
Shprtheheshin narom,
Kur ish e njom-
Ather e dashunojshin shum zotni.
E sot?
Ndrsa t Lasgushi nuk mund t mos flassh pr nj ndjenj krejtsisht
normale dashurie, e cila n konceptimin e tij shfaqet si gjenerator i krijimit e i
jets vet, i energjis s prjetshme Vallja e Yjve. Duke e trajtuar
dashurin si nj ndjenj thellsisht njerzore e universale, Lasgushi ka
arritur nj nga majat m t larta t poezis erotike shqipe. Midis mungess
s ndjenjs t tjetrit dhe begatis s ndenjs t tij, le t pranojm se njeriut
q jeton vetm me iluzione, pa asnj qllim n jet e q ka frik nga veprimi,
mbasi nuk mund t kundveproj, nj njeriu t till realiteti thuajse nuk i
intereson. N kt pik, na duket i nxitur prfundimi i Mitrush Kutelit kur e
quan poezin erotike t L. Poradecit m shum ndrr se realitet, ose nj
ushtim e larguar e realitetit. N qoft se poeti yn e mvesh dashurin e tij
me nj tis ndrror apo me nj mjegull t kaltreme, kjo mund t shpjegohet
brendaprbrenda artit t tij; por edhe largesa, mrgimi e malli - ajo q e kemi
quajtur larges shpirtrore - jan faktor q duhen marr parasysh. N
poezin e Lasgushit nuk hasim bukuri hyjnore t femrs, as madhshti

113

hyjnore t ndjenjs, por as zbrazri dhe kotsi, sikundr ndodh rndom t
poett pasromantik, n njfar mnyre, e dinamizon edhe Bodleri, duke i
dhn tendosje, duke e ngritur lart, duke e barazuar idealin femror me
greminn shpirtrore. Ndrsa femra e Lasgushit, ndonse, n nj kuptim,
mbetet prher mit, femr e kujtimeve, e evokimeve t nj moshe t
caktuar, nuk sht asnjher nj krijes parnasiane. T till e selit dhembjen
Lasgushi, t lidhur me t kundrtn e saj, gzimin. T till e trajton edhe
teorikisht binomin poetik:

gas - helm,
dhembje - gas,
vuajtje - mblsi,
drithm - mblsi,
lumturi - mjerim.
Poett e mdhenj simbolist e patn nj nga temat e tyre t paraplqyera
shqetsimin tragjik pr fatin e njeriut. Ky shqetsimin tragjik pr fatin e
njeriut. Si dhe Bodlerin - t shohin ant e errta t tij, tia vn n peshoj
ekzistimin. Edhe Lasgushi yn nuk iu resht temave t tilla. Poezit e tij
Gjeniu i anjes, lundra dhe flamuri dhe Vdekja e nositit, n nj kuptim,
mund t quhen pikrisht rimarrje e ksaj teme; ato mbrrijn n nj t till
realizim, dshmonj qartas pjekurin artistike t poetit. M e realizuara ndr
to sht quajtur, me t drejt, Vdekja e nositit.
Legjendn mbi flijimin e pelikanit nositit t poetit yn e pati trajtuar
mjeshtrisht romantiku i madh francez Lamartin; pas tij erdhi Bodleri me
Albatrosin e tij, q jo nj her jan rrekur tia vn n krah Nositit. N t
vrtet, kemi t bjm, te t tre poett, me nj prftes tipike simboliste:
Prdorimi i figurs s nj shpendi vetvrass pr t simbolizuar fatin e
njeriut n bipolaritetin jet fizike jet transcendentale, po dhe fakt-ideal, e
mire-e keqe. T Bodleri me nj pesimizm tipik pr botkuptimin e tij prej
simbolisti t epoks. T Poradeci me nj vision t mrekullushme t vdekjs
s ndershme, optimiste. Simbolika e vetflijimit dhe e prjetsis idealit, q
e gjejm t Lasgushi, na shfaqet t Bodleri n trajtn e simboliks s
fatalitetit t triumfit t s Keqes mbi t Mirn; t dy, edhe Bodleri, edhe
Lasgushi, e shohin njeriun si qenie bipolare. Por, ndrsa Lasgushi e ka br
zgjedhjen e vet mes prirjes egoiste dhe asaj altruiste, Bodleri rri i lavjerrur
mes tyre. Simboli luan nj rol t rndsishm n poezin e Poradecit.sht
njri prej atyre elememteve q e ka br kt poezi t cilsohet e thell.
Ktu ka pik takimi me Bodlerin. Simboli prmbledh nj vetvete kuptim e

114

pakuptushmri, qartsi e paqartsi, n t si pasoj e efekteve t
njkohshme t heshttjs e t fjals, shfaqet nj kuptim i shumfisht.
Paqartsia dhe paprcaktueshmria jan elementet baz t simbolit q i
japin nj rol parsor n poezi. Kjo gje e gjejm edhe t Bodleri. N krijimet e
Lasgushit ylli, zjarri, flaka, lartsia, fllsira, largsia, jan elemente q
prsriten shpesh. T gjtiha kto krijojn sensacionin e nj mungese, t nj
largsie q rendon mbi shpirtin e poetit. Vetm uni i poetit sht i vetmi
realitet q nprmjet simboleve formzohet e provokon, n nj mnyr a n
nj tjetr t lexuesi, emocionet q ka ndier ai vet. Me simbolistt poezia
pushonte s qeni prshkrim, narracion, meditim ose predikim n vargje. Ajo
synonte ta tejkalonte t dukshmen, konkretn, realn pr t deprtuar tek
panjohura. Misioni i poetit gjithmon sipas simbolistve, sht t deshifroj
t padukshmen e ta thot me tinguj t harmonishm t vrtetn jetsore q
frgllon brenda tij, pa u robruar nga prangat e realitetit. T njjten gj
thot Lasgushi n vargjet:
Hija ime nuk di dhun,
Di ve frymzim lirije,
Dhe di pun, pun, pun,
Mund pa fund pr art magjie.
Lasgushi synon t komunikoj me at ka sht m e padukshme, pa u
interesuar shum pr realitetin e kohs s tij a pr nj realitet t shkruar
historik. Poezia e Bodlerit sht n udhkryq t tradits e t modrnitetit, t
rregillit dhe t aventurs. Elemente si gremina, sktrra, prseriten e jan t
dukshme n krijimet e dy poetve. Gremina, her shihet si trsi e vuajttjeve
t shpirtit, si zbrazti q rndon mbi t, e her sht krimbi i ndarjsbrenda
molls s dashuris, hija e ndarjs q lind para ndarjs.
Si prfundim mund t themi se:
Lasgushi solli n poezin shqipe nj sr cilsish t reja, q lidhen me nj
shkall ndjeshmrie t lart, me nj vetdije estetike t re, q e ka bazn n
rivlersimin e figurs e t shprehjes poetike dhe n trsi, me emancipimin
e poezis s re shqipe.
Pr kt arsyje, ai qysh n fillim u prit si nj themelues i poezis moderne
shqipe. Shenj e dukshme e ktij moderniteti ishte se ai e ndjente veten
kryekput poet, krijues, duke e konceptuar poezin t liruar nga detyrime t
natyrave t tjera, politike e sociale.
Poezia e Lasgushit pruron nj faz t re t poezis shqipe, n t ciln
kujdesi pr formn dhe vargun, pr tingllimin dhe ligjrimin poetik, prbjn
nj prparsi t sistemit poetik n prgjithsi. Ky kujdes i poetit sht m s
miri n fjalorin e tij poetik.

115

Burim tjetr i pasurimit t fjalorit poetik lasgushian sht edhe ngjizja e
fjalve t reja sipas modeleve q ofron vet gjuha shqipe. Kshtu poezis
s tij i shtohen fjalt si: etele, sumbull, kindr, pah, shaqiluar, skistr ose
gjeratore, piklore, hepuar, levorash, piplim, gush-e-llr-e-
gjibardhoshe, shtatlkundura pallua.
Lasgushi ishte dhe mbeti i mbyllur n nj kull t fildisht e se ai nuk njohu
lidhje t tjera me vendin e realitetin e vet, ve prshkrimeve t natyrs.
Lasgushi i vuri vetes pr detyr q na tregonte ne sa e madhe, sa e pasur e
me sa prgjegjesi sht koha dhe jeta njerzore.
Koha, q sht gjykatsja e seleksionuesja m e mir e vlerave, mon e
ruan at q nuk mposhtet pa u varfruar nj popull-poezin, si pjes e artit
dhe e kulturs s tij. N kt kuptim edhe vepra e Lasgush Poradecit, fjala
dhe bukuria e saj do t mbesin arm n dorn e n mendjen e zemrn e
popullit t tij.
Lasgush Poradeci ndjen si romantik, mendon si klasicist asht i vetmuar dhe i
hermetizuem si parnasist, asht elektrik dhe original n do pikpamje, thot
Rexhep Qose.
Bodleri, kur lexojm poezin e tij, hyjm n nj bot t re ndjenjash,
prfytyrimesh dhe mendimesh. Realiteti e shtypte Bodlerin, ai kurr nuk e
ndiente veten t lumtur dhe vetm vrer derdhi prej shpirtit t vet t plasur ky
poet i mallkuar.
U zhyt brenda vets duke zhytur brenda vets edhe botn lndore.
Ushqente nj mri prej maniaku pr vulgaritetin. Ironia e tij therse godiste
me t njejtn prbuzje budallallkun, naivitetin, thjeshtsin e madhe t
pafajsis, marrzin e mekatve.
Roli i poetit sht t dalloj dhe t zbuloj, pr ata q nuk e kan dhuntin e
tij, lidhjet e fshehta mes dukurive t ndryshme. Ai e vlerson imagjinatn si
mjetin m t efektshm, duke e cilsuar si mjetin m aftsin m shkencore
t njeriut, si mbretreshn e aftsive.
Poeti ka aftsin t shoh prmes pasqyrs, dukjs s jashtme t gjerave,
pr t gjithka sht shenj q duhet dalluar dhe shkoqitur. Si shprehet ai,
sendi i par q t shfaqet para syve sht nj send q shndrrohet n
simbol.
Shprehjet e njohura t Bodlerit-magji sugjestive, rit magjik prndjells,
arkitekt mrekullish, percjellin thelbin e poetiks dhe t gjuhs s tij t re
poetike.
Migjeni, jeta e njeriut n situatat m t vshtira ekzistenciale, e par
nprmjet shfaqjeve psikologjike. N Poemn e Mjerimit, Migjeni

116

prshkruan me nj vrtetsi t rrall laviret, lypsat, pianect, rrugat, t
papunt e frytet e mjerimit.
Karakteristik e ktyre poezive sht se n to poeti shfaqet si bashkvuajts
i mjerimit. Krijimi i trajtave t mbinjeiut n t ardhmn, krijimi i nj qenie-
simbol, pa dyshime e pa trillime, me grusht granite, nj sfinks pa zemr e pa
ndjenja, nj rrufe q lufton e q fiton, sht shpresa e jets s re: - se jet e
re lindet me vdekje t njeriut.
Kangt e fundit, jan vjershat m t fuqishme t Migjenit, t shkruara kur
poeti lngont rnd nga smundja. Ato nuk jan m shprehje e jets, por
prshkrimi i ngadalshm i vdekjes.

Referenca:

1. Buda, Aleks. Shnime historike, Toena, Tiran 2000.
2. Gami, Nexhip. Historia e letrsis s huaj, shek XIX, SHBLU, Tiran
2004.
3. Gashi, Osman. Dy skaje t prirjeve avangardiste: Lasgushi dhe Migjeni,
Fenomeni i avangards n letrsin shqiptare, Arbria, Tiran 2004.
4. Gjiku, Eldon. Reticenca n poezin e Poradecit, Fenomeni i avangards
n letrsin shqiptare, Arbria, Tiran 2004.
5. Hamiti, Sabri. Letrsia moderne shqipe, UET-press 2009.
6. Lngu, Ilia. Vshtrimi i Orfeut, Argeta-LMG, Tiran 2007.
7. Kuteli, Mitrush. Shnime Letrare, Grand-Print, Tiran 2007.
8. Resmije, Kryeziu. Migjeni dhe avangarda, Fenomeni i avangards n
letrsin shqiptare, Arbria, Tiran 2004.
9. Plasari, Aurel. Don Kishoti zbret n Shqipri, Naim Frashri, Tiran
1991.
10. Smaqi, Laura. Lasgushi dhe simbolistt europian, Letrsia si e till,
Toena, Tiran 1996.
11. Smaqi, Laura. Poradeci-Bodleri, Aspekte t letrsis shqiptare,
Rilindja, Prishtin 1996.

117

RAPORTI N MES TRAJNERIT DHE LOJTAREVE T REJA N
HENDBOLL

Mimoza Xhemaili, Abdulla Elezi
1

Abstract
Hulumtimi sht zbatuar me qllim t prcaktimit t raporteve n mes
hendbollisteve t reja dhe trajnerit si dhe n rolin e trajnerit n ushheqjen
dhe przgjedhjen e ekipes n lojn e hendbollit, ruajtjen e raporteve me
hendbollistet e reja si dhe n raujtjen e raporteve brenda hendbollisteve t
reja.
Me qllim t realizimit t ktij hulumtimi n kt punim (hulumtim) jan
prfshire 20 hendbolliste t reja t moshs 14 16 vjeare nga 6 Klubet e
Hendbollit t Super Ligs s Kosovs t cilat kan s paku dy vjet prvoj
n lojn e hendbollit.
Si instrument i hulumtimit pr prcaktimin e raportit n mes trajnerit dhe
lojtarve sht aplikar anketimi me pyetsor, posarisht i konstruktuar
pr qllimet e ktij hulumtim. Pyetsori ka prfshi tri pyetje: 1. Jeni t
knaqura me raportet e trajnerit me lojtaret, 2. Jeni t knaqura me punn
profesionale t trajnerit dhe 3. Jeni t knaqura me przgjedhjen e 6
lojtareve m t mira nga ana e trajnerit. Prgjigjet jan dhne n formn
1.Po, 2. Nuk jam e sigurt, 3. Jo. T dhnat me rndsi pr kt studim
rreth przgjedhjes s lojtareve m t mira n formacionin e par nga lojtart
dhe trajneri jan mbledhur me an t tekniks s anketimit-testit
sociometrik. Pr prpunimin e rezultateve sht aplikuar Hi-katror testi dhe
Matrica e testit sociometrik. Rezultatet e fituara tregojn se mendimet e
lotareve dallohen rreth przgjedhjes 6 lojtareve m t mira nga ana e
trajnerit. N przgjedhjen e 6 lojtareve m t mira hendbollistet kan
mendim t ndryshm nga ai i trajnerit. Formacioni i zgjedhur nga ana e
trajnerit ka pak gjasa te ket sukses. Sepse nuk sht formacin m i mire
sipas mendimit t lojtareve.
Key words: hendbolliste, trajneri, anketimi,

1
Autoret jane te punesuar ne Faculty of Sport Sciences Pristina

118

1. Hyrje

Angazhimi i vajzave t reja n lojn e hendbollit mund t ndikoj n
formsimin personalitetit t tyre, veanarisht n karakteristikat e tyre morale
dhe sociale. Nprmjet lojs s hendbollit t rejat formojn dhe
prvetsojn sistemin e vlerave, zhvillojn dhe msojn disa tipare t
personalitetit, sikur q jan: bashkpunimi, kmbngulsia, prgjegjsia;
prvetsojn disa rregulla t sjelljes dhe komunikimit, duke u pajtuar me
ndryshime dhe formimin e shprehive t reja t jetess.. Studime t shumta
tregojn angazhimi n sport sht n korelacion negativ me format e
padeshiruara t sjelljeve p.sh. delikuenca (Barnett, Smoll dhe Smith, 1992).
Prdorimi n shkall t gjer t sportit si dukuri shoqrore m s mir mund
t shihet nga aspekti i prfaqsimit t fmijve dhe t rinjve n sporte t
ndryshme. Programet e strukturuara sportive jan pjes e do kulture. N
SHBA, rreth 20 milion fmij nn moshn 14 vje jan t angazhuar n disa
sporte, por statistikat thon se tre nga katr fmijt t cilt kan filluar t
angazhohen n sport jan t moshs 6-7 vjet , dhe nga kta ndrpresin pas
hyrjes n pubertet ose m von se 15 vjet (Papalia , Olds dhe Feldman,
1999). Prve faktit se vajzat e reja pr tu aktivizuar n sport i trheqin
programet sportive, fryma garuese dhe shoqrimi, arsye e rndsishme pr
tu angazhuar n sport sht edhe raporti specifik t cilin e ndrton fmija
me trajnerin, dhe atmosferen q e krijon dhe e promovon trajneri n sport.
Sipas disa autorve kt periudh t zhvillimit e karakterizon stabiliteti
proporcional emocionale, krahasuar me fazat e tjera t zhvillimit (Horga,
2000).
Sipas Piagetit, i cila shpjegon zhvillimin kognitiv t fmijve, n kt
periudh fmija sht n fazn e veprimeve konkrete, dhe karakterizohet
me aftsin pr t kryer operacionet mendore t cilat mundsojn zgjidhjen
e problemeve logjike me objekte konkrete n nivelin e dijes t ciln fmija
e posedon (Vasta, Haith, & Miller, 1997). N kt periudh, zhvillimin moral
e prcjell zhvillimi kognitiv, parimet morale bhen m fleksibl, fmijt fillojn
t formojn kodeksin moral t tyre dhe pr shkak se bhen n aspektin
kognitiv m t pjekur, mund ti shohin disa aspekte t ndryshme t nj
situate, gjykimet e tyre morale m fleksibile dhe jemi m t aft pr t
kuptuar rregullat e ndryshme sociale. Kjo reflektohet n marrdhniet e tyre
shoqrore. Pjekuria kognitive sht nj faktor i rndsishm n gatishmrin

119

e fmijve pr tu aktivizuar n aktivitete sportive, dhe mund t prkufizohet si
shkall e pjekuris pr t msuarit (Ceci Erpi, 2005).
Nj tjetr faktor i gatishmris kognitive sht aftsia pr ta kuptuar fmija
arsyen e paraqitjes sportive ose paraqitjes n gara (Brustad, Babkes dhe
Smith, 2001). Fry dhe Duda (1997) theksojn se fmijt m t rinj se 10-12
vjet nuk mund t dallojn n mnyr t qart se cilt faktor kontribuojn n
suksesin sportive (prpjekja, demotivimi, pesha e puns, lumturia e tjera).
Duke i kuptuar kto karakteristika t ndieshme t zhvillimit t fmijs, duhet
kuptuar edhe rndsin q ka trajneri n ushheqjen e ekipes n lojn e
hendbollit me vajzat e moshave t reja.
Trajneri jo vetm q ndikon n aspektin e zhvillimit sportiv t hendbollistve
t reja, por veprimet e tij reflektojn edhe n aspektet tjera t jets s tyre
(Smoll dhe Smith, 1989). Trajneri ka nj rol shum t rndsishm n
formsimin e prvojes psikosociale t hendbollistve t reja (Brustad,
Babkes dhe Smith, 2001), dhe stili i udhheqjes s trajnerit konsiderohet si
nj nga faktort m t rndsishm q ndikojn n formimin e atmosfers
emocionale n strvitje (Salminen dhe Liukonnen, 1996).
Padyshim, shum trajner motive pozitive dhe t dshirueshme pr t
vendosur pr t punuar me hendbollistet e reja, por, gjithashtu shum e
mundshme q shum prej tyre nuk jan edhe t vetdijshm pr ndikimin q
sjellja e tyre ka tek sportistet e reja, si dhe n prshtypjet q len traineri te
to.
Besohet se sportistet e reja perceptimet e tyre ndaj sjelljeve t trajnerit
nuk i formojn direkt n baz t procedurave udhheqse t trajnerit, por
prvoja e tyre formohet n baz t perceptimeve dhe prvojave e tyre, do t
thot se interpretimet individuale t sjelljeve t trajner (Smoll dhe Smith,
1984).

2. Qllimi i punimit

Marrdhniet n mes trajnerit dhe hendbollisteve duhet t jen gjithmon
interaktive, t dyja palt t ndikojn n njri tjetrin, ka ndikon n sjelljet dhe
prjetimet e tyre Ky hulumtim sht i detajuar mbi rolin e trajnerve n
ushheqjen dhe przgjedhjen e ekipes n lojn e hendbollit, ruajtjen e

120

raporteve me hendbollistet e reja si dhe n raujtjen e raporteve brenda
hendbollisteve t reja.

3. Metodat e puns

do problem n fushn e antropologjis mund t operacionalizohet n shum
mnyra t ndryshme. Megjithat, natyra e shumics s problemeve dhe
karakteristikave t proceseve shpesh krkojn nj qasje shum
dimensionale.
Duke marr kt parasysh n kt hulumtim, sht e nevojshme t
kuptojm natyrn e problematiks e cila shtjellohohet dhe t prdorim disa
metoda matematikore dhe statistikore n kt studim, ku do t przgjidhen
ata pr t cilat supozohet se do t ndihmojn n nxjerrjen e konkluzioneve
rreth natyrs s problemit t parashtruar.
Pr interesat e ktij hulumtimi mostra e zgjedhur prfshin 20 hendbolliste
t reja t moshs 14 16 vjeare nga 6 Klubet e Hendbollit t Super Ligs
s Kosovs t cilat kan s paku dy vjet prvoj n lojn e hendbollit.
Hulumtimi sht organizuar n vitin 2013 n qytetin e Gjakovs n ditn e
fundit t kampit 15 ditor me hendbollistet e reja, potenciale pr
reprezentacionin e Kosovs n hendboll. Si instrument i hulumtimit pr
prcaktimin e raportit n mes trajnerit dhe lojtarve sht aplikar anketimi
me pyetsor, posarisht i konstruktuar pr qllimet e ktij hulumtim.
Pyetsori ka prfshi tri pyetje: 1. Jeni t knaqura me raportet e trajnerit me
lojtaret, 2. Jeni t knaqura me punn profesionale t trajnerit dhe 3. Jeni t
knaqura me przgjedhjen e 6 lojtareve m t mira nga ana e trajnerit.
Prgjigjet jan dhne n formn 1.Po, 2. Nuk jam e sigurt, 3. Jo. T
dhnat me rndsi pr kt studim rreth przgjedhjes s lojtareve m t
mira n formacionin e par nga lojtart dhe trajneri jan mbledhur me an t
tekniks s anketimit (Paranosi dhe Lazarevi, 1977). Nga kjo teknik e
anketimit anonim (lojtaret jan t shnuara me numra prej 1-20) sht
aplikuar pyetsori i mposhtm me pyetje pozitive: 1. Ju lutem radhitni 6
lojtart m t mir, me emer e mbiemer (duke mos futur vetveten) me t
cilt preferoni t t luani duke filluar nga i pari (m i miri) q duhet ta
shnoni me numrin 6 dhe kshtu me radh deri te numri 1. Gjithashtu sht
aplikuar pyetsori i mposhtm me pyetje negative: 1. Ju lutem radhitni 6
lojtart m t dobt, me emer e mbiemer (duke mos futur vetveten) me t
cilt nuk preferoni t t luani duke filluar nga i pari (m i dobti) q duhet ta

121

shnoni me numrin 6 dhe kshtu me radh deri te numri 1. Anketimi sht
br edhe nga ana e trajnerit i cili ka pasur pr detyr t zgjedh formacionin
e par me t njjten teknik t anketimit. Pr prpunimin e rezultateve sht
aplikuar Hi-katror testi dhe Matrica e testit sociometrik (Paranosi dhe
Lazarevi, 1977).

4. Interpretimi dhe diskutimi
Raporti n mes lojtareve n lojn e hendbollit dhe trajnerit sht ndr faktor
kyq n suksesin e ekipes. Pr t siguruar informacione t mjaftueshme nga
ana e lojtareve se sa jan t knaqura me raportet e tyre me trajnerin ka
qen i nevojshm informacioni i cili sht fituar me an t anketimit
thendbollisteve t reja. N pyetjen e par e t anketuarave Jeni t
knaqura me raportet e trajnerit me lojtaret, 14 prej tyre ose 70% nga t
anketuarat prgjigjen se jan t knaqura me raportet e trajnerit me lojtaret, 4
hendbolliste apo 20% nga t anketuarat prgjigjen se nuk jan t sigurta
dhe 2 ose 10% nga t anketuarat prgjigjen se nuk jan t knaqura me
raportet e trajnerit me lojtaret. Rezultatet e Hi-katror testit tregojn se
ekziston nj dallim i rndsishm statistikor n mes hendbollisteve t reja
sa i prket ksaj pyetjeje (
2
=12.4; P<0.002) (tabela 1). Dallim i
rndsishm statistikor n kt pyetje tregon se shumica e hendbollisteve t
reja mendojn se Jan t knaqura me raportet e trajnerit me lojtaret.
N pyetjen e dyt e t anketuarave Jeni t knaqura me punn
profesionale t trajnerit, 15 prej tyre ose 75% nga t anketuarat prgjigjen
se jan t knaqura me me punn profesionale t trajnerit, 1 hendbolliste apo
5% nga t anketuarat prgjigjet se nuk sht e sigurt dhe 4 hendbolliste
ose 20% nga t anketuarat prgjigjen se nuk jan t knaqura me punn
profesionale t trajnerit. Rezultatet e Hi-katror testit tregojn se ekziston nj
dallim i rndsishm statistikor n mes hendbollisteve t reja sa i prket
ksaj pyetjeje (
2
=16.3; P<0.000) (tabela 1). Gjithashtu edhe n pyetjen e
dyt dallimi i rndsishm statistikor n kt pyetje tregon se shumica e

122

hendbollisteve t reja mendojn se Jan t knaqura me punn
profesionale t trajnerit.
Tabela 1. Pyetsori: 1.Jeni t knaqura me raportet e trajnerit me lojtaret,
Pyetsori: 2. Jeni t knaqura me punn profesionale t trajnerit 3.Jeni t
knaqura me ptzgjedhjen e 6 lojtareve m t mira nga ana e trajnerit
I Jeni
t
knaqura
me
raportet
e
trajnerit
me
lojtaret
Grupi II - Jeni t
knaqura
me punn
profesionale
t trajnerit
Grupi III - Jeni t
knaqura
me
przgjedhjen
e 6 lojtareve
m t mira
nga ana e
trajnerit.
Grupi
Po 14 Po 15 Po 11
Nuk
jam e
sigurt,
4 Nuk jam e
sigurt,
1 Nuk jam e
sigurt,
3
Jo 2 Jo 4 Jo 6
20 20 20
2

2
=
12.4
df: 2
P=
0.002
2

2
=
16.3
df: 2
P=
0.000
2

2
=
4.9
df: 2
P=
0.086

N pyetjen e tret e t anketuarave Jeni t knaqura me przgjedhjen e 6
lojtareve m t mira nga ana e trajnerit, 11 hendbolliste ose 55% nga t
anketuarat prgjigjen se jan t knaqura me przgjedhjen e 6 lojtareve m
t mira nga ana e trajnerit, 3 hendbolliste apo 15% nga t anketuarat
prgjigjet se nuk jan t sigurta dhe 6 hendbolliste ose 30% nga t
anketuarat prgjigjen se nuk jan t knaqura me przgjedhjen e 6 lojtareve
m t mira nga ana e trajnerit. Rezultatet e Hi-katror testit tregojn se nuk
ekziston nj dallim i rndsishm statistikor n mes hendbollisteve t reja

123

sa i prket ksaj pyetjeje (
2
=4.9; P<0.086) (tabela 1). Nuk ekziston dallim
i rndsishm statistikor n pyetjen e tret ku shumica e hendbollisteve t
reja mendojn se nuk jan t knaqura me przgjedhjen e 6 lojtareve m t
mira nga ana e trajnerit. Pr ti vrtetuar pohimet e hendbollisteve t reja se
nuk jan t knaqura me przgjedhjen e 6 lojtareve m t mira nga ana e
trajnerit sht aplikuar testi sociometrik te hendbollistet e reja dhe trajneri.
Tabela 2. Testi sociometrik - prgjigjet pozitive dhe negative t
hendbollisteve dhe t trajnerit.

124

T dhnat nga pytsori pr hulumtimin e zgjedhjeve pozotive dhe negative
pr hendbollistet e reja nga ana e bashk lojtareve jan t shnuara n
matricn sociometrike tabela 2. Nga matrica sociometrike shifet qart q
lojtarja me rangim m t lart sht lojtarja me numer (2) dhe ka status t
lart me t gjitha numrat pozitiv me gjithsejt 82 poena pozitiv dhe m
asnj poen negative. Hendbollistja e dyt m e ranguar sht ajo me
numr 5 dhe ka status t lart me t gjitha numrat pozitiv me gjithsejt 71
poena pozitiv dhe m asnj poen negative. Hendbollistja e tret m e
ranguar sht ajo me numr 16 dhe ka status t lart me t gjitha numrat
pozitiv me gjithsejt 69 poena pozitiv dhe m asnj poen negative.
Hendbollistja e katrt e ranguar sht ajo me numr 14 dhe ka status
mjaft t lart me shum numra pozitiv me gjithsejt 57 poena pozitiv dhe
me 5 poena negative. Hendbollistja e pest e ranguar sht ajo me numr
10 dhe ka status mjaft t lart me shum numra pozitiv me gjithsejt 55
poena pozitiv dhe me 2 poena negative. Hendbollistja e gjasht e ranguar
sht ajo me numr 3 dhe ka status mjaft t lart me shum numra
pozitiv me gjithsejt 54 poena pozitiv dhe me 2 poena negative. Kto jan
gjasht lojtaret m t ranguarat nga ana e hendbollisteve. Gjithashtu t
dhnat nga pytsori pr hulumtimin e zgjedhjeve pozotive dhe negative pr
hendbollistet e reja nga ana e trajnerit jan t shnuara n matricn
sociometrike (tabela 2). Sipas testit sociometri shifet se trajneri me numr 6
e ka ranguar lojtaren me numer 14 e ranguar si e katrta nga ana e
lojtareve. Trajneri me numr 5 ka ranguar hendbollisten me numr 3 e
ranguar si e gjashta nga ana e lojtareve. Me numr 4 trajneri ka ranguar
hendbollisten me numr 2 e ranguar si e para nga ana e lojtareve. Me
numr 3 trajneri ka ranguar hendbollisten me numr 5 e ranguar si e dyta
nga ana e lojtareve. Me numr 2 trajneri ka ranguar hendbollisten me
numr 16 e ranguar si e treta nga ana e lojtareve. Me numr 1 trajneri ka
ranguar hendbollisten me numr 10 e ranguar si e pesta nga ana e
lojtareve. Reziltatet e fituar nga testi sociometrik prputhen me prgjigjet e
dhna nga hendbollistet e reja n pyetsorin se: >Jeni t knaqura me
przgjedhjen e 6 lojtareve m t mira nga ana e trajnerit<. Rezultatet e
fituara tregojn se mendimet e lotareve dallohen rreth przgjedhjes 6

125

lojtareve m t mira nga ana e trajnerit. N przgjedhjen e 6 lojtareve m t
mira hendbollistet kan mendim t ndryshm nga ai i trajnerit. Rezultatet e
fituara nga Testi sociometrik tregojne se sa sht e ndijshme puna me
ekipe sportive e sidomos rreth przgjedhjes se ekipes s par. Formacioni i
zgjedhur nga ana e trajnerit ka pak gjasa te ket sukses. Sepse nuk sht
formacin m i mire sipas mendimit t lojtareve. Hulumtimi duhet t
orientohet n drejtim t krkimit t arsyes se cila ka qen arsyeja dhe ka ka
marr pr baz trajneri gjat przgjedhjes s ekipes s par, si dhe n
drejtim t krkimit t arsyes se cila ka qen arsyeja dhe ka kan marr pr
baz lojtaret gjat przgjedhjes s ekipes s par ose gjasht lojtareve m
t mira. Mendimi i lojtareve perher duhet t respektohet sepse ato jan
bartse t suksesit n lojn e hendbollit.

5. Prfundimi

Rezultatet e fituar tregojn se procesi trajnimit i organizuar gjat nj
periudhe kohore, prpos q ka ndikim n ngritjen e aftsive motorike bazike
dhe motorike-situacionale te hendbollistet e reja, ka ndikim edhe n
bashkpunimin e lojtareve gjat lojs. Arritja e rezultateteve t mira me
hendbollistet e reja, prpos q varet nga organizimi i procesit t trajnimit dhe
nga zgjedhja e metodave adekuate t trajnimit varet edhe nga angazhimi
maksimal t gjasht lojtareve gjat lojs. Se a sht i knaqshm
bashkpunimi varet nga puna edukative e trajnerit me lojtaret e reja. N kt
hulumtim gjat przgjedhjes s gjasht lojtareve m t mira nga ana e
trajnerit, sht pa puna jo profesionale e trajnerit me hendbollistet e reja.
Gjat przgjedhjes trajneri fare nuk i ka marr n konsiderat raportet e
lojtareve me rastin e formimit t ekipes pr loj. Ktu edhe sht problemi
ky i suksesit t ekipes e q varet nga funksionimi i grupes gjat lojs. Nj
problem tjeter i cili sht shum i rndsishm t cilin duhet studiuar sht
se cili sht interesi i formimit t ksaj grupe nga ana e lojtareve dhe se a
duhet nnqmuar funksionimin e ksaj grupe nga ana e trajnerit.

126

6. Literatura

1. Brustad, R.J., Babkes, M.L., & Smith, A.L. (2001). Youth in sport:
Psychological considerations. V R.N. Singer, H.A. Hausenblas & C.M.
Janelle (ur.), Handbook on sport psychology. New York: John Wiley & Sons.
2. Barnett, N. P., Smoll F.L. & Smith, R.E.(1992). Effects on ebhancing
coach-athlete relationship on youth sport attrition. The Sport Psychologist, 6,
111-127.
3. Ceci Erpi, S. (2005). Psiholoki vidiki usmerjanja otrok v kakovostni in
vrhunski port. V: JURAK, Gregor (ur.), Jurak, G., Kova, M., Strel, J.,
Starc,G., agar, D., Ceci Erpi, S., Pauli, O., Bednarik, J., Buar Pajek,
M., Lorenci, B. portno nadarjeni otroci in mladina v slovenskem olskem
sistemu. Ljubljana: Fakulteta za port, Intitut za kineziologijo; Koper:
Univerzana Primorskem, Znanstveno-raziskovalno sredie, Intitut za
kinezioloke raziskave, Zaloba Annales, str. 37-53.
4. Fry, M.D., & Duda, J.L. (1997). A developmental examination of children's
understanding of effort and ability in the physical and academic domains.
Research quarterly for exercise and sport, 68, 331-344.
5. Horga, S. (2000). Children in sport and physical activity:match or
mismatch of needs and demands. U: R. Piot i V. temberger (Ur.), A child
in motion Proceedings, Ljubljana:Univerza v Ljubljani, 24-38.
6. Malacko J. (1986) Osnove sportsog treninga. Beograd.
7. Papalia, D.E., Olds, S.W. & Feldman, R.D. (1999). A child's world.
Infancy through adolescence, 8th Edition. USA, McGraw-Hill Inc.
8. Parasoni, V. i Savi, S. (1977). Selekcije u sportu. Beograd: Savez za
fiziku kulturu Jugoslavije.
9. Petrovic, K. (1983). Kriticki osvrt na dosadanji razvoj sociologije
sporta.Fizicka kultura, 37/5:346350.
10. Petrovic, K.; Hoek, A. (1986).Prilozi za siciologiju sporta 1 I 2. Zagreb:
Fakultet za
fizicku kulturu.
11. Smoll F.L. & Smith, R.E. (1989). Leadership behaviours in sport: a
theoreticalmodel and research paradigm. Journal of Applied Social
Psychology, 19, 1522-1551.
12. Smoll F.L. & Smith, R.E. (1984). Leadership research in youth sports. U:
Silva III, J.M & Weinberg, R.S. (Ur.), Psychological Foundations of Sport,
Champaign, Il:Human kinetics Publ., str. 371-386.

127

13. Vasta, R., Haith, M.M. & Miller, S.A. (1997). Djeja psihologija.
Jastrebarsko: Naklada Slap.
14. Zugic, Z. (1996). Uvod u sociologiju sporta. Zagreb: Fakultet za fizicku
kulturu.
15. Zugic, Z. (2000). Socilogija sporta. Zagreb: Fakultet za fizicku kulturu.

128

SHQIPERIA DHE DIPLOMACIA EVROPIANE NE KOHEN E PRINC
WIEDIT NE SHQIPERI

Dr. Martin BERISHAJ

The debate on the influence or "soft penetration" of Austria in Albanian land
opened new doors for diplomatic games just before the beginning of World
War One, and this time it uncovered rivalry among Austro-Hungary and Italy,
to annex what was left and by this showing that the presence of industrial
capitalism could help orient Albania toward the west. Along these
tendencies, the self decelerated as "the Balkan Powers" (Greece, Serbia,
and of course Montenegro) intentions were to expand their territories by
integrating Albanian territory into theirs. The theory whose motto was:
"accept the autonomy (but not the state!) or we'll "change your anatomy"
was the slogan dedicated to the fetus (Albania) which was not yet a state,
but which was designed in 1913 in the Ambassadors Conference in London.
In this piece I will be elaborating on the scenario of appointing Wilhelm Wiedi
as well as the arrival and the difficulties associated with Wilhelm Wied and
the Albania of the time, from the perspective of the region of Belvedere with
a special focus on how the Slovenian press handled the issue. Wiedis
arrival in Albania should be viewed as a form of state building process and
de-otomanisaition of the albanian society and; on the other hand, the
intention was to maintain the status quo of the influence of turks through the
movement of haxhiqamilian which was the personification of Ottoman
conciseness of albanian during that time. The border line drawn between
Europe and Albania was not temporary; even though, it seemed so. Wiedi
was Europes first Albanian challenge since the time of Skenderbeu, and yet
it was a failed attempted for many reasons. There were many reasons;
nevertheless, here we'll face the "typical Albanian reasons".

Fjalt kye; Rrethi i Belvederes, Franz Ferdinant, Wilhelm Wied, Neue
Triaskarte der Habsburger Monarchia,


129

Hyrje

Shqipria u b me princ, por paq atje nuk ka. Princi shkon n xhami, n
kish katolike dhe ortodokse. Ai flet frngjisht dhe gjermanisht, por shqip
nuk din, megjithat, t gjith ata luten pr t n gjuhn shqipe.
2

Forcat konservatore politike, kishin pr qllim parandalimin e tendencave
centrifugale t zhgoglitjes s shtetit dhe rnien e monarkis si superfuqi,
lvizje kjo q kishte n ball arkidukn Franz Ferdinand, trashgimtar i fronit,
i cili mblodhi rreth vets nj grup kshilltarsh, t quajtur sipas rezidencs
s tij Rrethi i Belveders, t cilt u bashkuan nn flamurin e lvizjes pr
Austrin e Madhe n dekadn para lufts s par botrore.
N Belvedere, ishte qendra e qeveris hije, ku ishte zyra ushtarake e
Arkidukes. Aty gravitonin nj numr i mir i politikanve me ndikim dhe
oficer t lart t ushtris. Thelbi i Rrethit t Belveders prbehej nga tre
grupacione politike. Rrethi m i ngusht dhe m t besueshmit e Franz
Ferdinandit vinin padyshim nga radht e aristokracis eke. Midis tyre
dalloheshin n mnyr t veant princi Karl Schwarzenberg, dhe Ottokar
konti Czernin-Chudenitz.
Grup tjetr me ndikim i prbr nga oficer t lart t ushtris, n mesin e
tyre figuronte kshilltari kryesor i Franz Ferdinandit dhe kryeshefi i
shtatmadhoris baroni Franz Conrad von Htzendorf. Grupi i tret i
rndsishm i kshilltarve t Arkiduks vinte nga pjesa hungareze e
monarkis. Para s gjithash ishin, politicient kroat dhe rumun t cilt
krkonin mbshtetje nga trashgimtari, kundr dominimit politik hungarez.
Rreth Franz Ferdinandit tashm ekzistojn nj seri e biografive
3
t shkruara,
ku si studim standard dhe m me vler pa dyshim veohet, pr konceptet e

2
Slovenski narod (16.03.1914), letnik 47, tevilka 61
3
Paul Nikitsch-Boulles, Vordem Sturm. Erinnerungen an den Erzherzog-Thronfolger
(Berlin 1925); Leopold Chlumecky, Erzherzog Franz Ferdinands Wirken und Wollen
(Berlin !929); Theodor Sosnosky, Der Erzherzog-Thronfolger. Ein Lebensbild
(Mnchen-Berlin 1929); Victor Eisenmenger, Erzherzog Franz Ferdinand (Zrich-
Leipzig-Wien 1930); Maurice Muret, Larchiduc Franois Ferdinand (Paris 1932);
Rudolf Kiszling, Erzherzog Franz Ferdinand vofi sterreich-Este. Leben, Plne und
Wirken am Schicksahweg der Donaumonarchie (Graz- Kln 1953); Emil Franzel,
Franz Ferdinand d'Este. Leitbild einer konservativen Revolution, Wien 1964); Gerd
Holler, Franz Ferdinand von sterreich-Este (Wien-Heidelberg 1982); Friedrich

130

tij politike libri i Georg Franz 1943
4
edhepse n t nuk jan t prpunuara t
gjitha dokumentet nga trashgimia e Arkidukes. Kto seri debatesh m
detajisht i ka studjuar Robert A. Kann,
5
i cili e prshkruan n studimet e
veta trashgimtarin e fronit Franz Ferdinandin si ultrakonservativ dhe
legjitimist autokratik
6
.

sht shum gabim t thuhet por edhe te mendohet se arkiduka e
nnmonte fuqin e masave popullore, pr shkak t parimit t
paprekshmris s t drejts n fron t trashguar si monark e cila i takonte
dhe i ishte dhn sipas vullnetit te Zotit dhe pavarsisht nga vullneti i
popullit. Qendron fakti se ai m s shumti qendronte ne rrethin e
aristokrateve katolikokonservativ sikurse ishte edhe vet ai. Mirpo, pr
arritjen e qellimeve te veta ishte i gatshm q t krkoj mbshtetje edhe te e
ashq. shtres e ult sociale. Kshtu pr shembull i mbante kontaktet e
mira dhe mjaft t me politikant romun q kishin rrnj qytetarie.
7

Poashtu eshte perceptimi i gabueshm se Franz Ferdinandi nuk ishte
koshient pr fuqin e ideologjive nacionale ne monarki. Monarkise se
Habsburgeve fillimisht i ka konvenua dobesimi i Turqis, mirpo levizjet
nacionale shume shpejt i kaprcyen suazat rajonale. Ideologjit nacionale
ran ndesh shum shpejt me interesa te aleateve. Posaerisht Monarkia e
Habsburgeve filloj t ziloj ne fuqin e nacionalizmeve t cilat gjate viteve
1848 dhe 1849 kaluan ne levizje te hapta revolucionare me kerkesa
autonome politike.
Shpesh e ngarkojne me barren se problemin e kerkesave nacionale dhe
politike te sllaveve e ka likuiduar me nje lloj unitarizmi gjerman,
8
mirepo
burimet historike tregojn t kunderten.

Weissensteiner, Franz Ferdinand. Der verhinderte Herrscher (Wien 1983); Max
Pollatschek Franz Ferdinand. Europas veriorene Hoffnung (Wien-Mnchen 1989).
4
Georg Franz, Erzherzog Franz Ferdinand und die Plne zur Reform der Habsburger
Monarchie (Bninn-M\inchen-Wien 1943).
5
Robert A, Kann, Erzherzog Franz Ferdinand Studien (Verffentlichungen des
sterreichischen Ost- und Sdosteuropa-Instituts 10, Wien 1976);
6
Kann, Erzherzog, 34
7
Krahaso The Nationality Problem tn Austria-Hungary. The Reports of Alexander
Vaida to Archduke Franz Ferdinands Chancellery, ed. Keith Hitchins (Studien zur
Geschichte Osteuropas 18, Leiden 1974).
8
Krahaso. Fran Zwitter, Die nationalen Fragen in der sterreichisch-Ungarischen
Minarchie (1900-1914), n: Die nationale Frage in der sterreichisch-Ungarischen

131

Posaerisht kjo verehet me shembullin e popujve qe ishin nen sundimin
hungarez (romuneve, sllovakeve dhe kroateve etj) me rast arkiduka
rreptesisht e kundershtoj shovenizmin hungarez. Si habsurg qe ishte, e
nenshtroj krejt veprimtarin e tij misionit udheheqs ne harmoni me
qendrimet e tij legjitime. At kurrsesi nuk e udhehiqte motivi i nacionalizmit
gjerman dhe gjermanizmit unitar si mendonin disa pr t. Tek
prfaqsuesit liberal te nacionalisteve gjerman nuk ishte aspak i
mireseardhur pr shkak t qendrimit tij te hapt ultrakonservativ. Ne rrethet
gjermano nacionale e kundershtonin pr shkak se ishte mik i ekve.
9

Ktu plotsisht pajtohem me konstatimin e Kanni, se pr Franz Ferdinantin ka
ekzistuar vetem nje qellim: forcimi i qeverisjese qendrore te monarkis
10
.
Dhe pr popuj q mendonte se jan lojal asaj dinasti ishte i gatshem me
besnikri ti mbeshtette.
Marrdhenia e tij ndaj Perandorit (Franz Josephit) nuk ishte asnjher
ndryshe prpos korrekte. Ato u ftofen me rastin e marteses se tij
morganatike (Vendimi i tij qe t zgjedhin pr bashkshorte nga shtresa me e
ult edheprkunder kerkeses s Perandorit, tregon qart se konceptin e
udheheqjes se habsburgeve e akcepton ndryshe nga axha i tij) . Perandori
edheprkunder moshes q kishte nuk donte ti linte ne dor pushtetin dhe
shtjet shtetrore trashgimtarit te fronit. Leja per formimin e zyres se
posame ushtarake ishte nje nga koncesionet e rralla qe i la trashgimtarit
te fronit.
11
Rivaliteti ne mes Belvederes dhe Hofburgut se shpejti pesoj
reflekse t gjera keshtu q arkiduka gradualisht mori rrolin e opozits m t
besueshme t madhris s tij
12
kundershtimi ne mes tyre nuk ishte vetem
ne rrafshin individual por, qendrimet e tyre ishin diametralisht te kunderta sa
i perket parimeve politike. Ku nderkoh hungarofobia e tij u b notorike
mbase ne dualizem dhe preponderancn (eprsin) politike hungareze
shihte fatkeqsin pr monarki, Perandori i vjetr kembngulte ne kushtetut
t vitit 1867 dhe nuk lejonte revidim te saj
13
. Franz Ferdinandi perndryshe

Monarchie 1900- 1918, ed. Pdter Hanak in Zoltan Szasz (Budapest 1966) 11-37, si
dhe 31-32.
9
Prim. Franz, Erzherzog, 41
10
Kann, Erzherzog, 45
11
Pr m tepr shih Samuel R. Williamson, Influence, Power, and the Policy
Process: The Case of Franz Ferdinand, 1906-1914, n: Historical Journal 17 (1974),
417-434.
12
Kiszling, Erzherzog, 97.
13
Chlumecky, Erzherzog, 183.

132

ishte pajtuar me rrolin e sekundantit t Perandorit mirepo njkohsisht me
bashkmndimtaret e tij bente plane te medha pr rregullimin e monarkis.
Ideali i tij ishte te bej Austrine e fort, ku popujt q jetojn n t se pari
duhet t ndihen si austriak e pastaj si gjerman, ek, hungarez etj.
14
N baz
t memoareve t Czerninit lehtazi mund t konkludohet se arkiduka ne baz
t programit austromadh deshironte te ndante monarkin n shtete te vogla
nacionale t pavarura, q do t kishin shtje t prbashkta dhe t cilat do
ti lidhte Wiena si aparat i prbashkt. Kjo nenkupton q dualizmin t
zevendesonte me konfederalizem
15
Konceptin shtetroro juridik t cilin e
perkrahte Franz Ferdinandi, bashkkohaniket e tij e quanin federalizem t
centralizuar
16
. Se ne fare menyre do t arrihej ky qellim nuk ishte ende e
qart. Nje numer i konsiderueshm i anetareve te rrethit tij mendonin qe
Austrin e madhe eshte e mundshem dhe duhet t ndertonin ne baze t
traializmit. Mbeshtetsist me te flakt t ides trialiste ishin aristokratet
konservativ ne mes te cilve me i rendesishmi ishte princi Schwarzenberg,
perndryshe nje nga miqte me te aferm personal te arkidukes. Ne jetn
politike vlente per eksponentin kryesor t aristokracise katolikokonservative
feudale eke
17
.
N vitin 1912, Hanau e botoj Neue Triaskarte der Habsburger Monarchia.
N tekstin shoqrues ai shenoj se monarkia duhet t quhet " Austria e
Madhe " , ku secila nga tri njsit e mdha shtetrore do t prbhet nga
territoret princore. Njsia qeveritare austriake do t bazohet n parimin e s
drejts historike dhe do t ndahet n njmbdhjet rajone, territore, kto qe
kan pr baz parimet kombtare. Hungaria do ti kete gjashte kurse
Kroacia kater rajone (Slloveni , Sllavonia kroate , Dalmacia dhe Bosnje-
Hercegovina . Varianti i ri i harts ndryshon nga i mparshmi edhe pr at
se Hanau tani n njsin kroate shtetrore ka prfshir Megjuimurjen dhe
Prekmurjen.
18
Prve aristokracis konservatore ithtart e ides trialist
monarkis ishin edhe disa oficer t ushtris t lart . Midis tyre u dallua n
mnyr t veant shefi i shtabit t ushtris Conrad von Htzendorf ,

14
Sosnosky, Der Erzherzog-Thronfolger, 67
15
Ottokar Czernin, Im Weltkriege CBerlin-Wien 1919), 54.
16
M Baemreither. Fragmente, 235.
17
Deri ne vitin 1913 ishte udhehqes i t djathtes politike ne dhomen e princave te
tregtise dhe si perfaqesues i saje ishte zgjedhur ne delegacion i cili me debatete e tij
tejet konstruktive lidhur me trializem mbeshtette konceptin per realiziin e idese
austromadhe. Schwarzenberg konstatonte se monarkia ne Ballkan si superfuqi
munde te zhvillohet vetem nese rregullohet statusi i sllaveve te jugut
18
Neue Triaskarte der Habsburger Monarchie, 1: 1,500.000 (Wien 1912).

133

gjeneral Baron Moritz Auffenberg ( n vitet 1911-1912 ministri i prbashket i
luftes )
19
dhe gjenerali Emil baron Woinovich .
20
Ideja e Conradit si
udhheqs joformal i partis s luftes ishte q " shtjen Jugosllave donte te
zgjidhte me "luft preventive kundr Serbis, ndrsa n mnyr t ngjashme
ta luftonte edhe Italine me ambiciet e saja imperialiste ne Ballkan.
21
Ideja
Trialiste e monarki kishte edhe kundrshtart ne rrethin e belvederes . Mes
tyre ishte m i rndsishm ishte mbrojtsi i flaket I kushtetutes pronari i
madh Czemin ( gjat Lufts s Par Botrore u b Ministr i puneve t
jashtme i Austro Hungaris), i cili ne monarkin trialiste shifte " probleme
t trefisht". Sipas tij, e vetmja perparsi e trializmit ishte se hungarezt
frigoheshin prej saj si prej " ferrit
22

N vitin 1911 , Zyra e Lufts e Franz Ferdinandit ka prodhuar programin e
famshnm den Programm fr Thronwechsel. N prputhje me kt plan, pr
shkak t shkaqeve t jashtme (ne rend te par pr t zbutur Gjermanin )
prkohesisht do qendronte dualizmi, mirpo arkiduka do t shtynte betimin
ne kushtetuten hungareze.
Prkrahsit e idese austromadhe merreshin ne prgjithsi me deprtimin
ekonomik dhe politik t monarkis n Ballkan. sht poashtu e vrtet se
oficer e lart t ushtris sikurse ishte gjeneral Conrad ne relacion ndaj
Serbise shpesh qendronin ne pozicion t prer ushtarak duke br plane
megalomane dhe aneksioniste .
Eshte tejet e gabuar qe te shihe Franz Ferdinanti si kreu i partis s luftes
23

ne Wien, por jo per faktin se ishte Archduka ndonje pacifist i madh, se nuk
ishte i tille tregon qarte fakti i ndrmarrjes se potezeve te medha sikurse
ishte ai i marines ushtarake Austro-Hungareze . Megjithate, Franz Ferdinand
ishte i vetdijshm se sa e pambrojtur dhe e brisht esht monarkia pr

19
Moritz Auffenberg-Komarow, Aus sterreichs Hhe und Niedergang. Eine
Lebensschilderung (Mnchen 1921), 106,114 in 142-143.
20
Emil Woinovich, Gedanken ber die Lsung der sdslavischen Frage,
sterreichisches Staatsarchiv, Haus-, Hof - und Staatsarchiv
21
Ngjashm me orientimin politik t Conradit; Jan G. Beaver, Civil-Military Conflict
and the South Slav Question in the Habsburg Monarchy: A Political Biography of
Franz Conrad von Die Htzendorj ' disertacion i doktoratures i pabotuar, University
of Nebraska, Lincoln 1996).
22
Ottokar Czemin, ber die Losung der ungarischen Frage, ekspoze iz maja 1911
HHStA NFF. II. karton 12
23
Me shume lidhur me keto plane shih ne Andrei Mitrovi, Prodor na Balkan. Srbija
u planovima Austrougarske i Nemake 1908-1918 (Beograd 1981).

134

shkak t kontradiktave t brendshme politike t pazgjidhura dhe se pr der
isa ato nuk do t zgjidhen , monarkia si e till, nuk sht n gjendje t
udhheq nj politik aktive n Ballkan .
Nj tjetr arsye pr refuzimin ndaj planeve t lufts preventive kundr
Serbis duhet t krkohet n i e iden e tij t prbetueshme pr rinovimin e
Aleancn e Tre perandorve Habsburgve - Hohenzollern- Romanov.
Franz Ferdinandi sht prpjekur vazhdimisht t jet nj prmirsim n
marrdhniet me Rusin cariste, prandaj nuk deshti ti acaroj ato
marrdhenie me lufte preventive kunder Serbise qe ishte lazdrajka dhe
mbrojtsja ruse
24
.
Kshtu gjat krizs aneksioniste Arkiduka ndrhyri edhe n fushat e
Conrad, i cili suportonte veprime ushtarake kundr Serbis. Edhe gjat
luftrave ballkanike ai refuzoiplanin e Conraditn pr t sulmuar Serbin duke
I definuar ato plane krejtsisht marrzi.. Sipas mendimit t tij prfshirja e
Serbis n monarki do ti sillte asaj vetm nj band e hajdutsh,
vrassish, kopilash dhe disa trupa kumbullash, Shikuar nga ky
kendveshtrim, e posarisht nga konteksti qe e permendem me lart, vlen
t theksohet se armikun e jashtm dhe kryesor pr Franz Ferdinandin dhe
monarkin Austro - Hungareze nuk e kishte par n mbretrin serbe, por
n imperializmit Italian i cili me kapitalin e vet pak nga pak i hiqte doret edhe
poziten e Austrise si protektor te katolikeve nder shqiptare
Italia ka shprehur mendimin se protektorati austriak n Shqipri duhet te
shuhet. Ky protektorat ishte bazuar n kontratat qe ishin bere me sulltanin
turk, kto jan br t pavlefshme n kt moment kur Shqiperia eshte
ber shtet i pavarur. do protektorat mbi at pjes t popullsis shqiptare,
pra sht n t ardhmen i mundur vetm n qoft sepr ket bien t gjithe
shtetet dakort q sot e garantojn pavarsin e Shqipris .
Prve ksaj, italiant kundrshtojn q t ket nj protektorat austriak mbi
shqiptart katolik, sepse nuk e ka bazn e fort ligjore, mbase kontrata me
Turqin, t cils i referohet Austria, asaj nuk i jep asnj t drejt pr
protektorat, por u japin t drejt t gjithe shteteve kristjane pr ti marr n
mbrojtje krishtert n tr perandorin turke. Pra, Austria (edhe prkunder
t drejts) faktikisht kishte protektorat mbi shqiptar t krishter . Por tani,
aleatja e saj Italia e trashi zrin duke thn se ky protektorat nj her e
prgjithmon ka marr n fund !
25

24
Martin Berishaj, Mednarodni pomen Prizrenske lige, Ljubljana, krt, 1989 fq. 15
25
Slovenski narod (19.02.1914), letnik 47, tevilka 40.
http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-O78D664J


135

SHTYPI SLLOVEN I KOHES PER PRINC WIEDIN

Kto lloj peripetish n mes planeve austromadhe, t atyre t kapitalit italian i
cili kishte marre hovin e vet n Ballkan dhe Gjermanis, e cila gradualisht
kishte vendosur familjet princore n shtetet kye
26
qe nderpenin
komunikimin e natyrshm t Rusis me mesdhe, e gjetn fillimhapin e par
t ardhjes se nj princi q sja dijshin emnin, por i thojshin mret e i nuk
ishte taman mret
27
! U shtrin si lajme ne gazetat e kohes ne krejt
monarkin Austro- Hungareze dhe gjetiu. Per studimin ton do t ndalem ne
trajtesat q i bejn gazetaret e kohs shtjes Wiedi. Ne gjuhen sllovene
shtypi i kohes (ketu do te perqendrohem ne Slovenski narod, Slovenec,
Sava tajerc, Straa si dhe ne shtypin slloven qe dilte ne Amerik
Amerikanski Slovenec e poashtu shtypi i kohes ne Trieste Edinost dhe
Gorizia (n Gorica).
Janari i vitit 1914 fillone me evidencen e debati lidhur me pranimin apo
mospranimin e fronit nga ana e Wilhelm Wiedit dhe parapergatitjet e
diplomacise austriake per te dergua dhe plotesuar ekipin e diplomateve ne
Vlore, Durres, Lezhe apo gjetiu. Pra, vet fakti se diplomacia austriake e asaj
kohe ishte ne dilem t madhe se ku do te vendoset legata si e till, ne nje
ane tregonte deshiren per ta shti nen kontroll teresisht Shqiperine kurse ne
anen tjeter evdientohej mungesa e gjitheperfshirjes strukturale (lexo fryma
esadiste) te informacioneve aty ku nuk kishin mundesi te kapercejne
veten ne krahasim me Italine apo ndikimin turk. Mbeshtjet qe i kishte Esad
pasha rezultonin si pasoj e mosfunkcionalizimit te Qeverise se Vlores ne
shkall vendi. Mbeshteteja ndaj Qeverise se Vlores dhe vet Ismail Qemailit
deri ne nj mas ishte zbehur, ajo ndiellte dhe shtonte huti. Logjika e
hapave te vegjel pr t'u arrijt fitorja e madhe
28
q frymonte me entuziazmin
fillestar t shtetndertimit shqiptar pothuaj se ishte shterrur, pr disa
shkaqe qe zbardhnin nj vertet t hidhur. N rend t par mungesa e nj
force centripetale q do t ndihmonte n nderrim t kahut oriental n at
oksidental; e q, si do t shohim m von ishte pika m e dobt e gjith

26
Bullgari, Romuni, Greqi dhe Shqiperi
27
ibidem
28
Ligjerata e Martin Berishajt Avtonomija ali anatomija , ne Znanstveno
raziskovalniCenter SAZU ne Ljubljane, 21. nentor 2012

136

rrugetimit te nje krijese qe do t vuaj gjat me kt smundje. Rreziku i
kthimit ne rrenje (lexo kah baba sulltan ne fakt ishte aresyetim i
mossuksesit te tyre. Kto lloj levizjesh i heton gazetari i Slovenski narod
ku, me 7.01.1914 ne mes te tjerave shkruan:..
Ismail Qemali shpalli n Vlor gjendje t shtetrrethimi. Sipas qarqeve t
informuara mire n Wien pretendojn se Ismail Qemali pajtohet me
qllimet xhonturqeve, mbi organizimin e shqiptarve musliman kundr princit
t krishter Wiedi. Izet pasha me sa duket po planifikon t zbarkohet n
Shqipri dhe te vetdeklarohet pr princ
Adminsitrata turke prpos problemeve te saj rreth riformatimit t qeverisjes
ne vend, nuk i len pas dore as mundesine qe te vazhdoje me ndikimin e vet
ne Shqiperi, qoft n form t drejtprdrejt apo si mundesi e spastrimeve
t mundshme te ish kreut ushtarak te saje.
Si rrjedhoj e ksaj gazeta Sava e po te njejtes dit n rubrikn pr
Shqipri e q ishte e rezervuar ne faqe te pare mund t lexojm : .... fiset
muslimane shqiptare jan takuar n Durrs dhe kan vendosur q te luftojn
Princin Wied dhe ti ofrojn fronin Izet pashes. Delegacion i posam shkoi
n Konstandinopoj pr t vendosur relacion dhe marrdhnie me Izet
pashen. Ky miratoj kandidaturn vetm me kusht q Shqipria t mbetet
nn sovranitetin e sulltanit...
29

Te gjitha keto levizje me interesim t madh i percjell dhe Austria ku, ne
strategjine e depertimit sa me te but ne Shqiperi nepermes princ Wiedit,
Ministria e Puneve te Jashtme del me proklamate ku thuhet se :... Posa q
Princ Vidi do t udhtoi pr n Shqipri, do t emrohet Baron Lowenthal si
ambasador austriak n Shqipri, i cili me sa duket eshte minister keshilltar
n ambasadn e Austris n Konstantinopoj..
Diplomacia austriake neprmes klerit katolik ne rend t par, e shtrin rrjetin
e vet pr t pas ne kontroll qoft levizjet brendashqiptare apo ato ne
relacion ndaj Italis. Ksaj gj u prijn dy rryma ajo jezuite dhe franeskane.
Kjo nuk e prjashton asesi ndikimin qoft t jezuitve qoft t franeskaneve
ne rrjedhat e kohs e pr interes t aleateve. Keshilltari ne ministri te
punve te jashtme sipas gazetes Slovenski narod te dats 12.01. 1914
Egon baron Berger, prndryshe mik i mir i don Nikoll Kaorrit propozon
qe n legatn austriake t jene profesori i Akademise Konsullore n Wien
Prof. dr. Gjergj Pekmezi. Shtypi i kohs n gjuhn sllovene sht me ndikim
t madh nga vet qendra e monarkis, kshtu q jo rrall, kur u jepet
mundsia shprehin mllefin nacional slloven pr situatn e krijuar n

29
Sava, 07.01.1914, nr. 5

137

Shqiperi. N kryeartikullin Shqiperia nuk ka ende princin e vet ben nje
prshkrim t pergatitjeve diplomatike austriake per ti ndihmuar princ Wiedit
sa m shume. N mes tjerave lidhur me dr. Pekmezin autori (supozohet se
eshte autori vet dr. uteri) shton:
N legatn tone prcaktohet profesori Akademis Konsullore ne Wiene
Prof. dr. Gjergj Pekmezi. Parashifet q ai do te vendoset pr nj ose dy
jav n Durrs " - . Pra, me kt, legata austrohungareze n Shqipri
tashm esht plotsuar trsisht. Pr t punsuarit n legate jan
prcaktuar t marrin rroga t mdha , por qeveria jon ende nuk sht
vendosur ku do ta ken selin legata ne Vlore, Durrs, Lezh apo diku
tjeter. Mbasi qe dr. Pekmezi do te shkoj n Durrs pr dy jav, supozohet
se legata do te vendoset n Durrs tek Qeveria provizore e Esad pashes.
Por far do t ndodh me kt rast me Ismail Qemalin, i cili sht
mbeshtet me mjete financiare te medha nga Austro-Hungaria dhe te njejtin e
kan instaluar pr kryeministr n Qeverin e Prkohshme t Vlors? !
Ndoshta dr. Pekmezit do ti jepet roli qe ta bind Esat pashen ti nenshtrohet
Ismail Qemalit? Kush do ta di? Megjithat, dr. Pekmezi sht personi
interesant ne legaten tone n Shqiperi. Pr t edhe m par kemi shkruar
n gazeten. Kur, para disa koheve ishte ne sherbimin e Serbis e kishte
mbiemrin Pekmezi, kur ishte n shrbim bullgar, e ndrroj mbiemrin n
Pekmezov, kurse tash kur erdhi ne Wien me ku, qarqet autoritative kan
simpati t veant pr shqiptart, ai sht br shqiptar i madh. Ai ne
menyre te shkelqyer u gjind n Wien, me rast Ministria e puneve t
Jashtme i ofroj detyren pr t shkruar nj gramatik t gjuhs shqipe.
Pekmezi - Pekmezov - Pekmezi u nxu shum keq, mbasi q siprfaqesisht
e zotronte gjuhen shqipe. Per shkrimin e kesaj gramatike i ndihmoj dijetari
slloveni dr. Nahtigal. Prpos asaj q nga kjo gramatik, dr. Pekmezi kishte
dobi t madhe financiare, ai u laurua edhe si dr. ne filolozofi kurse me vone
u be profesor n akademin konsullore n Wien, si professor i gjuhs
shqipe. Ky padyshim qe gezon respekt shum t madh ne qarqet
diplomatike, me rast vitin qe shkoj ishte bartesi i projektit t madhe te
kongresit gjitheshqiptar n Trieste t cilin e mbeshteti qeveria jon. Kurse
sot eshte bere personi ky ne legaten Austro-Hungareze n Shqipri e cila
ende qendron pezull n ajr.
Para tij, pra qendron nj karier e mire dhe e bukur, edhepse nuk sht
shtetas austriak t gjith kt e fitoj n saje t sllovenit ton dr. Nahtigal i cili

138

I ndihmoj t shkruaj gramatikn dhe liberleximin shqip Pra, ketu duhet
njeriu vetem te dij shqip dhe t jen shqiptar pr ti lulezua lulet!
30

Se konflikti n mes Esad pashs dhe Ismail Qemalit kishte marr prmasa
m t mdha sesa dukeshin n shikim t par del nga nje shkrim, q ka si
burim qarqet diplomatike wieneze kur, ne mes janarit KNK tentoj qe ta
shkarkoj Ismail Qemalin me qellim q ti marr kompetencat e tij.
31

Se ka do bhet me Shqiperin? sht debati me i shpesht q mund t
lexohet n shtypin e kohes, keshtu me dt. 19.01. 1914 n Slovenski narod
shpreh dyshimin se sa mund t jen Wiedi koshient per gjendjen politike
dhe ushtarake ne vendin ku do behet princ? Pr qeverin provizore t
Vlores sht njesoj se cila barke ushtarake do jen pran portit t saj ajo
austriake Cscpel apo ajo italiane Panter. Garat diplomatike n mes ktyre
aleatve shihen m se qarti ne prezencen e anieve luftarake ne brigjet e
Shqiperis. Ato jan refleks i gjendjes se deri ne ciln shkall do t jen
edhe prezenca e tyre me ushtri, kapital dmth. dhe me ndikim diplomatik n
adminsitratn shtetrore ne qeverine e princ Wiedit. Personi i cili kishte arrijte
qe nga kriza e Shkodres ne vitin 1913 e tutje te jene faktor destabilizues ne
vend, por faktor pa te cilin nuk mund t mendohej organizimi i pushtetit ne
Shqiperin e asaj kohe padyshim qe ishte, Esad pasha. Pr qasjen ton do
t shpalojm letren e Esad pashes drejtuar Wiedit. Prpos kontekstit
strukturor t shkrimit dhe natyrisht prmbajtjes se saj (kur dihet se Esad
pasha e kishte problemin me te madhe kur duhej me u nenshkrue) edhe m
simptomatik sht fakti, kshtu vren edhe autori i artikullit n fjal, se si
eshte e mundur qe nj leter tejet konfidenciale qoft pr Esad pashn, qoft
pr princ Wiedin, t del ne drit aq shpejt!
LETRA E ESAT PASHES
"Asnjher un nuk isha n ann e Izet pashs kundr kandidaturs tuaj
Madhria juaj Princ Wiedi, prandaj dhe ju deklaroj se kt gj kurr nuk do
t bj dhe nuk do t mbshtes pasuesist e Izet pashes. N koh kur ishte

30
http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-YPQH4NXH

31
http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-UYY7R1JI


139

Shqiperia pjes e Turqis, un isha gjenaral i Sulltanit, pasi q u b
Shqipria autonome, un nuk pranoj asgj prve atdheut tim .
Si nj patriot i zjarrt shqiptar, un do t bj at q mundem pr t
mbshtetur kandidaturn e princit t ri. Pr sa koh q do t jeni gjall dhe
nuk do oni duar nga froni, nuk do t jet e mundur pr t zgjedhur mbret
tjetr n Shqipri prpos jush. Prderi sa, q ju madhri t mos oni duar
nga froni apo t vdisni, do te kam besnikeri te pandar ndaj jush dhe ndaj
atdheut tone. Un do t bj mos sa t jen n fuqin pr t lehtsuar
ardhjen e Madhris suaj. Esad Pasha. "
32

Autori i teksti lidhur me kete leter te Esat pashes shtron dilemat e veta qe i
permbledh n dyshimin e tij ndaj pashes . pra, a thue eshte kjo fytyra e
Esad pashes nese i referohemi kesaj letre. Dyshimi yne vjen e shtohet dhe
behet edhe me se i aresyeshem nga vet fakti se permbajtja e kesaj letre
erdhi nga Triestja nga vet dora e mjekut personal te Wilhelm Wiedit dr.
Berghausen. Si eshte e mundur qe Esad pasha ti shkruej leter Wiedit dhe
ate leter te hap mjeku i tij personal? Parashtrohet pyetja se a ka autorizim dr
Berghausen te hapi letra konfidenciale qe i dergohen Wiedit dhe ti bej
publike ato. Dr. Berghausen ka ardhe me 16 te ketij muaji, ne Trieste, kurse
me dt. 17. e beri publike permbatjen e letres. Kjo do duhej te ishte shum
indiskrete, kurse per kete mjeku personal i tij do te duhej te pergjigjte sipas
drejtes zakonore shqiptare
33
.
Lojrat politike t aktereve vendor rreth perfitimit t mundshem t pozits
fillestare sa me te mir tek princ Wiedi ishin m se evidente. Kurse ne
aspektin nderkombetare shtuarja e debatit rreth asaj se si nje princ i cili nuk
ka eksperienc do te udheheq ne nj vend, ku gjuhn dhe traditat e atij
vendi aspak nuk i njeh. Kjo shtje ia vshtirson edhe m shum sesa qe
mendon pozitn e tij. Prej konsultave te mundeshme t Wiedit del se:
...tash kur princ Wiedi pra shkon n Shqipri. Princi i ri Wilhelmi nuk lejoj te
keshillohet nga mbreti Wilhelmi! Kshtu, se shpejti do kemi knaqsin t
shohim Wilhelmin e I. n fronin e Shqipris. Sa koh? Kjo sht nj pyetje
q do kujt i imponon. Kush nuk do t din, dhe pyetja e dyt sht se ciln

32
http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-GLVYRCGI

33
ibidem

140

pozit do t marri Esad pasha kundrejt princ Wiedit. Rreth letrs se tij tani ka
ra nj heshtje e madhe. N Wien nuk jan miqsor ndaj Esad pashs,
nuk i besojne veprimeve te tij. Si argument per kt mosbesim ndaj tij e q
gati shkon n rrafshin e vetngushllimit, fakti se Esad Pasha nuk ka aq
shum prkrahs si pretendohet. Vetm shtje dite sht se do t
prgatiten ngjarje te reja rreth Shqipris. Arkitektura e skens politike dita
me dit merr forma t padefinaura, h pr h, megjithat, dinamika e
konsulteve ne mes kabineteve qeveritare t Wienes dhe te Roms,
deshmojn pr domosdoshmrin e komunikimit me njri-tjetrin pr shkak t
marrjes se hapave q jan t nevojshme pr t sqarua deridiku pozitat (jo
ma te princit) por te tyre n Shqipri
34
.
Per princ Wiedin muaji janar dhe shkurt, sa i prket takimeve t shpeshta qe
kishte paraqitte rrjedhoj t natyrshme dhe deri n nj mas edhe t
sforcuar (duke u perqendruar ne moseksperiencen e tij pr ti kontrolluar
situatat qe nuk u printe ai), kur kemi para sysh at dinamik diplomatike t
asaj qe sot do t quhej shutle diplomaty n mes Wienes, Romes, Berlinit
dhe Petrogradit, e me synim qe Durrsi t merrte poziten dhe te zhvendoste
vemendjen n skenen politike qe do sherbente si kohe e ndermjetme, duke i
dhn hapsir Austris q me planet e veta gradualisht t bj at, qe ne
Ballplatz definohen si zgjerim apo federalizim i monarkis. Kto ishin pr
Wiedin ballafaqimet fillestare dhe akceptimi i shumkahit dhe si refleks i
lojrave se ku kishte hyr (apo m mir t them ku e kishin fut!); prej asaj qe
financat t cilat ishin premtuar pr fillimveprimin e adminsitrimit t tij, menyra
e t shkuarit n Durrs (se a do t udhetoj deri n Shqipri me anije italiane
apo austriake, ishte prndryshe prestizhi aleateve, q nuk lejonte rastsi!) e
deri aty se kush do ta percillte at dhe me cilin jaht do udhetonte, zgjuan
krurreshtje edhe per princat e vegjel me name t madh ne Ballkan skikurse
ishte Knjaz Nikolla, i cili si lajmeron Glas Crnogorca te dt. 12.02.2014, i
ofron princ Wiedit mundesin q ti jap n prdorim jahtn personale t tij pr
t ardh nga proti i Triests n protin e Durrsit apo t Shengjiinit.
N qytetin e Durresit ku do t ken princ Wiedi selin e vet beheshin
parapergatitjet per ardhjen e tij. Shtepia ku do jene i vendosur, dhe kopeshti
i rregulluar sipas deshires se arhitektit te tij (i cili shprehimisht kerkon qe
mos te jene te vendosur gur te kuq sepse princit ngjyra e kuqe nuk i plqen
se e kujton ne socialdemokratet gjerman). Si lajmron korespodenti i

34

http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-M167LPHA


141

gazetes Slovenec nga Vlora, pr elektrifikimin e kopshtit t princ Wiedit
jan shpenzuar 7000 lira, kurse pr shtpin e tij (konakun) qe kishte pes
dhoma paguhej ne vit 6000 franka
35
.
Po n t njjten koh, para se ta pranoj princ Wiedin n audijenc konti
Bertchold, minister i Puneve t Jashtme te Austris, profesori gjerman
Doepler ia prezantoj Wiedit stemn dhe flamurin e principats shqiptare.
Ne sfondin e kuq esht i vendosur shqiponja dykrenare me shigjeta dhe
kthetra. N mes dy krenave t shqiponjs sht i vendosur ylli i bardh. N
krahrorin e shqiponjs eshte e vendosur stema e princ Wiedit, me palluan
bishthapur.
Ne shtypin e dits, jo vetem ne gjuhen sllovene, paprjashtim t gjith
lajmrojn pr ardhjen e dy princave ne Wien; e princ Wiedit dhe nn hijen
e ardhjes s tij shkruhet edhe pr vizitn private t trashgimtarit serb t
fronit Aleksandrit
36
. Edhe perkunder asaj q vizita e Wiedit ne Wien thuhej
t jen e natyrs private. Vet perandori ishte nikoqir i tij pr dy dit,
Kryeartikulli Princi na obiskih
37
, fundekrye permbajtja kishte te bj me
komplimnetet m t mira q mund ti bj nj shtet dikujt, n kt rast
princit 39. vjear Wilhelm zu Wiedit.
Ne takimin e princ Wiedit me kontin Bertchold, vend i rendesishem iu dha
qasjes ndaj Esad pashes (n kt takim merrte pjese dr. Gjergj Pekmezi).
Edhepse Wiena zyrtare tashm kishte qendrim refuzues ndaj figures se Esat
pashes, kabineti i ministrit Bertchold kishte dhene detyre qe te kshillohej
me nj sygjerim ne njeren ane nga dr. Pekmezi dhe ne anen tjeter nga don
Nikolle Kaorri; duhej prgjigj saktsisht n pyetje, se ka me se tepermi
ndikon ne perafrimin bajraktareve dhe prfaqsuesve t oxhaqeve shqiptare
e n rastin konkret si t fusin Esad pashn nen ombrelen e Wiedit.
Qendrimi i don Nikoll Kaorrit, mesa duket ishte vendimtar n kt

35
Slovenec, 24.01.1914 Albanske homatije
36
vizita e trashgimtarit t fronit serb Aleksandri i cili erdhi inkognito ne Wien pas
kthimit t tij nga Petrogradi. Ai u pa ne Ballplatz ku i vizitoj t dy residnecat mirpo
nuk bri krkes pr pranim. Prfaqsia serbe n Wien nuk bri krkes pr
audienc as t perandori dhe as te Berchtoldi. Kshtu qe u kthye ne Serbi pa
dekorata.
37
http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-X9BNVVNF

142

drejtim:... duhet ti jepen gradat diten e par pa prit e pa kujtue ai...
38
Takimi
ne Wien shpaloj edhe nje her qendrimet e rrethit te Belvederes pr
zbarkim te but ne Ballkan, me theks te veant n deotomanizimin e
hapesirs dhe vetdijes shqiptare. Ata ishin t bindur se n thyerje t
konceptit oriental duhet shum koh, s pari, duhej ngritur sistemi i vlerave
nepermes sistemit shkollor oksidental me permasa kombetare, ushtris
dhe sistemit gjyqsor me qellim t ndrrimkahjes nga perendimi, e q
kishte si synim zgjerimin e Austris si dhe dominimin nepermes kishes
katolike duke mos shmangur asnje here oxhiqet e medha shqiptare qe ishin
te besimit islam me provinienc perendimore e q dalloheshin pr kah
pesha e autoritet q kishin n popull. Keto ishin kshillat e q u ngritn n
rrafshin e parimeve themelore, e q doln nga takimi me Princ Wiedin.
Nga Wiena princ Wiedi doli i dekoruar me urdhra dhe dekorata me t
medha t monarkis, e qe jepte shenja t qarta se ishte njekohesisht
kunderpesh e dekoratave dhe urdhrave qe Wiedit ia kishte dhn
Roma
39
gjat pritjes q i ishte br me 11. shkurt. Nese ndalemi tek vizita e
Wiedit n Rom dhe lojerat pas shpine qe i beheshin Austris sa i perket
qendrimit dhe zhgoglitjes graduale te kultprotektoratit mbi t krishter,
tregon qart mos shkuarja apo mos pranimi i Wiedit nga Vatikani, mbasi qe
iu sygjerua nga ministri i puneve te Jashtme Italiane San Guiliamo, qe mos
t shkohet se do t irritohen muslimant shqiptar.
Ne vazhd t krejt ketij penetrimi, lidhur me pozicionimin strategjitk ne
Shqiperi te fuqive t medha, Wiedi deri diku e kuptoj lojn evropiane mirepo,
ai ishte fund e krye i mvarur nga ata financiarisht dhe ushtarakisht. Si del
nga relacionet diplomatike n Londer, mbasi beri takimin ne Berlin, Austro-
Hungaria dhe Italia kerkonin 60% e pjesmarrjes n bankat shqiptare, e q
trepelenta; Franca, Rusija dhe Anglia ishin kunder dhenies paraprake te
avancit 10 milionesh qe tashm Austria dhe Italia i kishin leshuar princ
Wiedit.
Se Austria mendonte ne menyre afatgjate pr zgjerimin e ndikimit n
Shqiperi tregon qart vendimi i saj q n ushtri t behet gjuh zyrtare
gjuha shqipe. Ky fakt deri tash i panjohur zbulohet n relacionet ushtarake e
qe ne shtypin e kohes shprehimisht del se :

38
danomocni pogovori z dr.Pekmezijem; dr. Rajko Nahtigal, fascikel IV/21 e dt.
23.02. 1914.
39
Dekorata i kryqit t madh t Shen Maurizis dhe Lasarius.

143

Gjuha shqipe ne ushtri
40

Gjuha shqipe zyrtarisht n ushtrin ton. Simpatia e madhe q kultivojn
qarqet tona ndaj do gjje q sht shqiptare, nuk mbeti pa ndikim edhe n
ushtrin ton. Edhe ne ushtri duhet t shpjegohet se Shqiperia eshte
strumbullari rreth t cils sillet jeta publike ne Austro- Hungari. Pikerisht per
kete shtje e kan prpiluar gramatikn dhe fjalformimin shqip me theks te
veant pr nevoja ushtarake duke i krkuar zyrtarisht me aktvendim t
posam qarqet ushtarake qe nga sot oficeret aktiv dhe ata rezerve duhet
t msojn me zell shqipen dhe te furnizohen me keta libra. ka u duhet
oficerve gjuha shqipe mbetet nje mister i madh , mbasi q askund nuk
flitet ne Austri gjuha shqipe? Dihet se ne Austri fliten gjuh tjera, gjuh mjaft
t kulturueme, psh. gjuha sllovene. Flitet se oficeret q sherbejn n rajonet
sllovene veohen per mosdije fenomenale t gjuhes sllovene. Nese ketyre
oficerve u duhet tash e tutje te dijn gjuhn shqipe, a thue do t ishte poaq
me rndsi edhe mesimi i gjuhs sllovene pr nevoja ushtarake? Mu pr
kt shtje do t deshironim q komanda e shtatmadheris t bente me te
njejtin vullnet rekomandimin e mesimit te gjuhs sllovene ashtu sikurse
kerkon tash pr gjuh shqipe.
Natyrisht, ne nuk jemi aspak t bindur se shtatmadhria do t na shkoj pr
dore n deshirn dhe krkesn ton. Mbase ne syte e tyre ka m rendesi
gjuha q flasin 800 mij shqiptare t eger sesa gjuha qe flasim njmilion e
gjysem slloven ne Austri.
Pergatitjet per kurorzimin e Wiedit n Shqipri kishin marr formn e
dinamiks s shtuar. Vendimi q mos t marrin pjese dhe t jene pjese e
delegacionit qe do ti ofronte kuroren e princit te Shqiperis as Prenk Bib
Doda e as oxhaqet e medha u shperfill nga Esat pasha, i cili jo vetem qe
ishte pjese e delagacionit por, ai e udhehqi personalisht at ne Neu Wied.
I gjith vendi ishte stolisur me flamuj t Gjermanise, aty ketu shiheshin
flamujt shqiptare
41
dhe flamujt me stemen e Wiedit. Delegacionit i prin
gjenerali i oborrit. Princi nuk din asnje fjal shqip. Te gjithe pritni se si do
jene i veshur Wiedi. Ai nuk kishte dal as ne veshjen kombetare gjermane e

40
http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-X9BNVVNF
41
Edinost, Trieste, nr 35. Dt. 23.02. 1914

144

as me uniforme shqiptare por kishte veshur uniformen e kirasirve
42
n
krahun e djatht i rrinte bashkeshortja e pas tij vllau i vogel Viktori
43
.
Fjalimi i Esat pashs qe prshkruhej ne shtypin e kohes tejet bashkohor
ishte fundekrye ne mbeshtetje te princ Wiedit
44
.
Fjala e rastit q beri princ Wiedi (e cila ishte ne gjuhen gjermane, perpos
fjales se fundit qe e tha ne gjiuh shqipe; Rrnofte Shqipnia) thirrej ne
besnikrin e pandare te tyre per te ndertue shtet funkcional :
.. Shklqesia! Zotnia juaj!
Ju sot qe keni ardh ktu si delegat nga e gjith Shqipria pr t m ofruar
fronin e vendit t tuaj. Un kam vendosur ta pranoj at, por nuk e kisha leht
kt vendim. Megjithat, pasi q kam vendosur do t shrbej me gjith force
dhe me zemer vendit tuaj. Un shpresoj pr bashkpunimin e t gjith
shqiptarve dhe n besnikrin tuaj ta ndertojm shtetin. Me besoni aq sa
qe u besoj un juve, prandaj do t eci puna ashtu si duhet me ndihm t
Zotit. U jam mirnjohs kur dgjoj shprehjen e besnikris tuaj q sht
mbeshtetje e madhe pr mue dhe shpresoj n bashkpunim t gjith
shqiptarve t punojn s bashku pr t arritur t ardhme t lumtur dhe t
lavdishme t Shqipris. Rroft Shqipria!
45

42
Sergej Vrier, Zbirka vojaskih uniform... Uniforma pruse kirasir, kjo uniform ka
fillua te vishet nga viti 1808
43
http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-4LDDSRJY
44
Delegacioni, i cili ka nderin tu paraqes, nn udhheqjen time, dhe i cili lut
Shklqesin tuaj pr t pranuar fronin dhe kurorn e Shqipris, t lir, t pavarur, e
cila sht mbi t gjitha e lumtur q ajo ishte e ngarkuar ky mision, q i dha e gjith
Shqipria. Shkelqesi! Kombi yn I cili luftoj n mnyr t vazhdueshme n t gjitha
rastet pr pavarsin e tij, me von prjetoj koh t rnda, por ai kurr nuk harroj
t kaluarn e vet t lavdishme, ne shqiptarin e vet dhe keshtu ka mbajtur frymn
dhe gjuhn kombtare. Ndryshimet q ndodhen n Ballkan n koht e fundit,
bekimi dhe ndihma e fuqive evropiane i dhan Shqipris q t krijohet dhe behet
nj vend i lir, i pavarur, jan tejet t knaqur q Madhria juaj, q jeni bir i nj
kombi t madh n fushen e shkences cultures dhe fames, rat dakord t jen
sovran yn. Ju mbroft Hyu i gjithpushtetshm pr t mirn e Shqipris ! Shqiptart
do t jen gjithmon t gatshm pr t ndihmuar, pr tu hapur njerzve tan
shqiptar nj ardhme t lumtur dhe t lavdishme. Rroft Madhria juaj, mbret i
Shqipris!
45
ibidem

145

Pas pranimit nga delegacioni shqiptar i kurors pr fron te Shqipris, princ
Wiedi beri vizitn e par si princ ne Petrograd, Edhepse u prit jo ashtu
sikurse deshironte Esat pasha (ai deshironte ti thuhej mbret, pasi qe ne
gjuhn shqipe nuk ekzistonte fjal pr princ(?)
Nga Triestja thuhet ne gazeten Edinost, se princ Wiedi u prit sot ne
mengjez ne stacion te trenit. Aty u intonua hymni shqiptar, kurse princi dhe
princesha u percolln me t shtna armesh. Si raporton nga Wiena
korespodenti i Das interessante blatt, edhe shqiptaret e Zars ne Dalmaci
jan nisur ne Shqiperi per ta pritur princ Wiedin.

Pas nisjes se princ Wiedit ne Durrs, ne artikullin Albanija in njen knez
botohet se .nje i njohur yn, krejt rastesisht ka gjetur nj letr q kishte
ra nga karroca mbretrore me t ciln ka udhetuar princ Wiedi n Trieste.
Pjesa e mbrapme e letrs sht shqyer prandaj, do t shpalojm vetm at
pjes e q n prmabjtje sht tejet interesante . Prpos disa fjalive ne
gjuhen gjermane letra ishte e shkruar ne gjuhn latine.dhe sipas mendimit
tone e ka shkrua ndonj princ gjerman I cii sht n pritje q ti bie nga qielli
prkrenarja (kurora) e princit
Letra e humbur e Wiedit
46

Madhria juaj ! Dic cur hic ? Pse jeni ketu? - Fides tua te salvum fecit .
Besimi yt t shpetoj . - Por, shiiko mos je pre e superfuqive, ndoshta kjo
dhurat nuk ishte e mir .
- Timeo Danaos et dona ferentes . Frigoju prej superfuqive edhe n qoft
se t japin lmosh . Prandaj jam i bindur se kan t drejt ata q thon:
Parturiunt Montes, nascetur ridiculus mus . Dridhen bjeshkt dhe lind
miu i vogl qesharak
Pra, ti shkove, e askush nuk pyet pse, prpos robrit e tu t ri. Megjithat
mbajeni mend: Quantum Habes , tanti es . Aq sa ke, aq vlen. Dhe nj gj
tjetr kujtonu: Unde habeas quaerit nemo, sed oportet habere. Askush nuk
do t ju pyet de ku i more por e rendesishme sht te kesh. Do t ishte m
mire, natyrisht t kishe ardh me thes bosh , si thonte tashm Juvenal :

46
Slovenski narod (06.03.1914), letnik 47, tevilka 53
http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-Z7ZINOUK

146

Cantabit vacuus coram la -trone viator . Lypsi mund t jen i lumtur
vetm pran lypsit tjeter. Por ju e bte kt zgjedhje . Tani udhton prtej
detit. - Caelum. non animum mutant, qui trans mare currunt. Mbasi q
njihemi shum mire, jam I bindur se ju do t qndroni gjerman autentik dhe
i dshpruar do t irreni n Durrs : Barbarus hic ego sum, quia non
intelligor ulli! Me keni pr barbar sepse nuk m kuptoni! Qetsohuni!;
Qualis rex, tali grex! Sikurse sht mbreti ashtu sht dhe kopeja.
Natyrisht, sa i perket taksave do t duhet t mendoni krejtsisht ndryshe nga
ajo se si ka menduar ministri i financave nga Kranjska. Do te Ju
rekomandaoj nj fjal t urt: Boni pastoris est tondere pecus, non
deglubere. Delet duhet ti qethish por mos u rjep lkuren. Prndryshe, n
qoft se e don lkurn tended he nese e ke te shtrenjt at, ju sugjeroj:
Ulula cum ludis, cum quibus esse cudis. Ulro sikur q ulrojn ujqit,
nse nuk dshiron t jesh n mes ujqrve. Apo: Romae romano vivito
more, si fueris alibi, vivito si! Jeto sikurse jetojn njerzit n rrethin
tend,kurse ne mes hajnave duhet t jesh hajn!

Ne Durrs banda e frymes nga Tivari i intonon hymnin e Shqipris.
Priftrinjt e veriut t Shqipris nuk doln ta prisnin poashtu as Prenk Bib
Doda udhehqsi i Mirditve! as princi Gjika e as general Fasil pash Toptani,
Nucet bej Vrioni e shum t tjer
47

Edhepse princ Wiedi ishte i entuaziazmuar, ishte signifikante mos ardhja e
tyre ne pranim. Kjo hapte shtigje te reja. A mund t interpretohej mosardhja
zotrave pashave te vendit te tyre me thenien se ata nuk pranojn zot
mbi ta ne Shqiperi apo ishte thjesht demonstrim i pakenaqesise me
perzgjedhjen dhe shkuarjen e tij n nensjetull te Esad pashes ne Durrs!
Keto ishin trillimet te cilat munde te lexoheshin ne faqet e par ate shytpit
sllav
48

Se gjendja ne Shqipri percillej hap pas hapi nga Ballplatzi u pa qarte me
rastin e pare qe Esat pasha erdhi te princ Wiedi. Ai ia lexoj deshiren e flaket
te pashait ne sy, ia vuri doren ne krah dhe i tha: Ekselenca juaj, ju emroj si
gjeneral
49
Esat pasha u perkul, dhe menjehere shkoj te vesh uniformen e

47
http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-79SPRG3U
48
Sava, Stajerc, Obzor, te dt. 8.03.1914
49

147

gjeneralit mbasi e kishte qep ne Wien, heren e fundit qe ishte atje. Sipas te
gjitha gjasave ishte ky sygjerim i dr. Pekmezit.
Menjehere pas, pa humbur koh aspak, keshilltari i pare i tij ia solli nga
legata austriake proklamaten e pare me te ciln princ Wiedi u drejtua
shqiptareve:
Shqiptar!
Sot Shqiprin t lir dhe e pavarur hyn n nj epok t re t historis s
saj. Fati i vendit tani e tutje i sht dorzuar princit t saj, urtis s
qeveris dhe virtyteve t patrioteve.Rruga q shtrihet prpara sht e gjat
dhe plot pengesa. Asnj penges nuk mund t mbaj peng popullin me nj
t kaluar t lavdishme historike, pr popullin si jeni ju q ka vullnet t
madh pr t punuar dhe pr t skuar prpara. Prgjegjsia jon dhe e
pasardhsve tone sht, t kujdesemi gjithmon e me gjith fuqit tona pr
t mirn e kombit. T ngarkuar me keto virtyte q keni e kemi pranuar nga
duart tuaja kurorn shqiptare.
Shqiptar!
N kt ast q kur po e marrim fronin, pritet q t jeni t mbledhur t gjith
rreth princit t tuaj dhe t punoni me ne pr t arritur caqet kombtare.
William I.
50

http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-KVTV6L3H
50
http://www.dlib.si/?URN=URN:NBN:SI:DOC-11PO4JL0

148

Literatura

1. Andrej Mitrovi, (Beograd 1981); Prodor na Balkan. Srbija u
planovima Austrougarske i Nemake 1908-1918
2. Andrej Rahten, Federalistini koncepti v politiki Habsburke
monarhije na Balkanu 1908-1918
3. Andrej, Rahten, (Minnepolis 2009); Archduke Francis Ferdinand
and the South Slav question
4. Eve Demmerle, (Ljubljana 2013) Habzburani
5. Ferdo ii, (Zagreb 1920); Jadransko pitanje na konferenciji mira
u Parizu. Zbirka akata i dokumenata
6. Martin Berishaj, (Ljubljana 1989) ; Mednarodni pomen Prizrenske
Lige, zaloba krt, knjiga 61
7. Max Pollatschek (Wien-Mnchen 1989); Franz Ferdinand. Europas
veriorene Hoffnung
8. Georg Franz, Erzherzog (Berlin-Mnchen-Wien 1943); Franz
Ferdinand und die Plne zur Reform der Habsburger Monarchie
Maurice Muret, (Paris 1932); Larchiduc Franois Ferdinand
9. Theodor Sosnosky, (Mnchen-Berlin 1929); Der Erzherzog-
Thronfolger.
10. Georg Franz, Erzherzog Franz Ferdinand und die Plne zur
Reform der Habsburger Monarchie (Berlin-Mnchen-Wien 1943).
11. Carlo Sforza, (New York 1940); Fifty Years of War and Diplotnacy
in the Balkans. Pashich and the Union of the Yugoslavs,
12. Fran Zwitter, Die nationalen Fragen in der sterreichisch-
Ungarischen Monarchie (1900-1914)
13. Paul Nikitsch-Boulles, Vordem Sturm. Erinnerungen an den
Erzherzog-Thronfolger (Berlin 1925);
14. Leopold Chlumecky, (Berlin 1929) Erzherzog Franz Ferdinands
Wirken und Wollen
15. Rudolf Kiszling, Erzherzog Franz Ferdinand vofi sterreich-Este.
Leben, Plane und Wirken am Schicksahweg der Donaumonarchie
(Graz- Kln 1953)

Shtypi slloven i kohes: ( i trajtuar nga viti 1913 deri ne dhjetor te 1914)

Slovenski narod, Slovenec,Edinost, Sava, tajerc,Straa, Gorizia,
Amerikanski Slovenec

149

Gjuha shqipe gjuhe zyrtare ne ushtrine Austriake

150

Letra e Humbur e WIedit ne Trieste duke u nisur per Durres!


151

Ardhja e delegacionit
shqiptare ne Neu Wied;
Fjalimi i Esad Pashes


152

Trajtime linguistike

153

Trajtime Linguistike boshnjak e goran:
Komunitete te tradites shqiptare e jo sllave

Nexhat OAJ
1

HYRJE

Lashtsia etnike e nj komuniteti sado qoft i madh apo i vogl,
prcaktohet me an t kulturs shpirtrore dhe materiale t tij. Andaj, kultura
e tij n fakt sht vet shpirti i atij komuniteti, pavarsisht se n far gjuhe e
transmeton kulturn e tij. Kultura materiale dhe ajo folklorike t trashguar
brez pas brezi, nse besnikrisht transmetohen tek brezat, n t shumtn e
rasteve ajo flet shum m qart dhe m bindse se fardo prshkrimi q
do ti bhet me gjuhn m t avancuar t bots. Prandaj, n shum
evenimente t rndsishme t kulturs, gjrat kuptohen vetm duke i
prcjell nga largsia edhe ather kur mungon gjuha, ose nuk dgjohet pr
arsye t shumta. Pra kultura materiale, e pse jo edhe ajo shpirtrore mund
t shfaqen edhe n nj gjuh tjetr, qoft e huazuar apo edhe e marr me
dhun nga nj pushtues pr arsye t realizimeve politike.
Banort e Zhups jan konglomerat i ilirve, vllehve (avara),
tatarve, t cilt n historin e re t ksaj krahine sht nj kombinim turko
shqiptar.
2
Prandaj, prdorimi i gjuhs sllave nga banort e ksaj krahine
sht thjesht nj imponim prmes aparatit t dhuns s ushtruar ndaj
popullsis. Edhe pse me saktsi, nuk thuhet n ndonj dokument t shkruar,
pr kohn se kur ka ndodhur kjo dhun, hetohet nga dshmit e banorve
se hyrja e gjuhs sllave n t folmen e banorve t ksaj krahine, (fjala
sht pr banort e komunitetit linguistik boshnjak) ka ardhur duke i
prshtatur fjalt turke n variantin shqiptar.
Kjo mbase flet qart se banort e ksaj krahine, paraprakisht kan
qen shqipfols, sepse pr ndryshe nuk do t ket mundsi, q fjalt turke
t futen n t folmen boshnjake si variante t shqipes, e cila n fakt i kishte
pranuar n leksikun e vet si fjal t shqipes dhe q prdoreshin e madje nj
pjes e madhe e ktyre fjalve prdoren edhe sot n gjuhn shqipe dhe
kto neologjizma m pas jan transferuar. N ann tjetr vet autort sllav,
n mnyr t trthort e pohojn se fshatrat e krahins s Zhups kan

1
doktorant n QSA, Dega Antropologji - Etnologji - Tiran
2
Deklarat e Rasim Rama, i lindur n vitin 1952 n Muahnikov

154

filluar t ringjallen, apo t rimkmben ekonomikisht vetm pas shekullit
XVI, kur nga banort e ktyre fshatrave nuk sht krkuar m q t
paguhen taksat e manastirit. Kjo do t thot se n fund t shekullit XV, e
gjith krahina e Zhups e ka fituar autonomin e vet.
3
Kto t dhna na
japin shkas pr t menduar se pikrisht n kt periudh kohore me an t
dhuns paska prfunduar procesi i konvertimit t komunitetit linguistik t
banorve t Zhups. Dhe n kt mnyr pasi ata kan nis t flasin n
jetn e prditshme nj sllavishte tepr t al, lirohen nga taksa, e cila me
gjas ka qen kusht pr ta q t lirohet nga ato taksa. Kto taksa pr
manastire, qeveria turke me an t nj marrveshje ua kishte ln duart e
lira q ti mbledhin nga popullata pr t mbijetuar. Dhe n kt mnyr
banort shqipfols, pr tu liruar nga taksat e rnda, u detyruar, q ta
pranojn gjuhn sllave pr komunikim, ndrsa ta mbajn besimin, q sapo e
kishin marr nga Turqia.
T njjtat mendime studiuesit sllav i kan edhe pr komunitetin
goran. Madje pr ta thuhet se banort e fshatrave t Gors e kan ruajtur
kontinuitetin e popullsis sllave q nga mesjeta e deri tash. Mendojn se T
gjith emrat e fshatrave kan lidhje me banort serb.
4

Lutovac n studimin e tij shkon edhe m larg, duke hedhur
hipotezn se banort vendas t Gors e kan ndryshuar etnin e tyre n
baz t ardhjeve t shumta t banorve nga Hasi, Prdrinia, Maqedonia dhe
Shqipria. Kto ardhje e kan ndryshuar n mas t madhe strukturn
etnike t banorve t Gors.
5
Por, numri i madh i familjeve t ardhura (375),
n njrn an dhe n ann tjetr mos prcaktimi i kohs dhe fshatrave nga
kan ardhur kta banor, l hapsir pr t kuptuar se kjo tez e tij sht
vetm nj shpikje e radhs e studiuesve sllav.
Gjat shqyrtimit t tems sime un do ta ndjek mendimin m t
qndrueshm shkencor dhe me bindjen se banort e ksaj krahine nuk jan
sllav, por shqiptar t cilve me dhun gjat sundimit sllav iu imponua
gjuha sllave. Pavarsisht faktit se autort sllav mendohet se te banort e
vjetr sllav t Gors, e pranuan besimin islam, por e ruajtn gjuhn.
Ndrsa n Opoj, ndodhi q popullsia e vjetr sllave ta pranojn edhe
besimin islam dhe e humbn gjuhn.
6

Enver Batiu mendonte kundrtn me M. Llutovac dhe t gjith
autort sllav e prosllav, q flasin pr etnogjenezn e goranve. Ai thekson

3
, , , , 1992, .10.
4
, , , 1955. . 40.
5
, , , 1955. . 45.
6
, , , 1955. . 45.

155

se populli i Gors pr ti shptuar dhuns serbe, n kohn e Nemaniqve,
pranuan gjuhn sllave, ndrsa populli i fshatrave t Opojs n vend q t
pranonin ortodoksismin rasian e pranuan sektin e bogolimizmit, sekt ky q
u pranua edhe n jj pjes t madhe e shqiptarve n Maqedoni.
7
Ndryshe
si mund t kuptohen fenomenet q i prcolln banort e ksaj krahine, kam
parasysh disa fenomene me t cilat u prballn banort e ksaj treve. Nse
i referohemi shprnguljeve t banorve t fshatrave t ksaj krahine dhe
zbritja e tyre posht n fusha, qoft n Prizren apo n vise tjera t Rrafshit
t Dukagjinit e n Rrafsh t Kosovs, nj pjes e ktyre banorve t
shprngulur nga trojet e tyre bashkjetuan me shqiptar, por nuk njihet
ndonj rast q nj familje nga fshatrat e Gors t serbizohen (t paktn n
shekullin XX) sa mbahet mend nga m t moshuarit e ksaj krahine
etnografike.

Ceremonit familjare trashgimi e kulturs
shqiptare
Ceremonit familjare jan format m t mira t ruajtjes s
trashgimis kulturore dhe njhersh edhe format m t mira t prezantimit
t kulturs materiale dhe asaj shpirtrore t nj komuniteti. Andaj pr kt
arsye ceremonit familjare jan mnyra t veanta t shprehjes s lirshme
t bots s brendshme. Prmes ceremonive familjare, e n veanti prmes
riteve t dasms, shprehet n mnyr emocionale e gjith ajo q njeriu e
ndien n zemr dhe shpirt. Dhe n kt mnyr njeriu nuk mund ta
kontrolloj dot vetin dhe t dal jasht asaj far sht n t vrtet. Pr ta
dshmuar prkatsin etnike t nj komuniteti.
Ndrsa banort e fshatit Pllanjanje, n kujtesn e tyre etnografike i
kujtojn kohrat deri n vitin 1962/63 kur t gjitha martesat e banorve t
ktij fshati bheshin me fshatrat shqiptare Mushnikov, Kabash, Lubizhd,
Skorobisht etj. N fshatin ton deri n vitet e shtatdhjeta ishte e natyrshme
q martesat t bheshin me shqiptar, sepse nuk kishim asnj ndryshim as
n tradit e as n kultur. Madje edhe gjuhn e kishim pothuaj se gati t
njjt t przier, por na mjaftonte q t kuptoheshim dhe t mos pranonin
besimin dhe identitetin serb.
8

7
Deklaroi m 21 mars 2014 Enver Batiu (historian), i lindur m 01.02. 1945 n
Kuklibeg.
8
Deklarat e Zeqir Limani, i lindur n vitin 1939 n Pllanjanje.

156

Beqir Kaplani i biri i lufttarit t mbijetuar t masakrs s Tivarit, i
cili ka pasur nj miqsi t madhe me shum familje t Vejces, rrfen pr
shijen e patates s pjekur t Vejces, pasi q n Vejce familja e tij kan
qndruar me jav si mysafir pr shkak t lidhjeve familjare e miqsore. Ne
i kishim lidhjet familjare me banort e Vejces, sepse do gj na lidhte
miqsia, respekti, tardita dhe kjo lidhje mendoj se ka qen tradicionale,
dika q nuk mund t harrohet, sepse jan lidhje shum t vjetra.
9

Emrulla Rama i lindur me 28 gusht 1958, nga Lubinja e Eprm
(gornja Lubinja) rrfen pr Zarifa Bajrami e cila sht martuar n Vejce pr
Abdullah Hoxhen dhe martesa t tilla kishte deri n vitet e shtatdhjeta.
N kt kumtes t shkurtr do ti sjell vetm disa nga ritet e
dasmave n Zhup dhe Gor, q kan ngjashmri me ritet e dasmave n
Malsin e Sharrit t Tetovs, t Opojs dhe t Vrrinit. Mbi t gjitha, q n
fillim duhet theksuar se martesat n Malsin e Sharrit, n t ciln malsi
bjn pjes edhe komunitetet linguistike boshnjake e gorane jan br sa
m t largta e jo brenda fshatit me qllim t ruajtjes s sojit dhe gjakut.
Kshtu Malsia e Sharrit ka marr dhe ka dhn nuse n Opoj, Lum,
Gor e Zhup nga Kaaniku, ndrsa kohve t fundit martesat nisn t
bhen edhe brenda katundeve.
10

Mnyra e fejess bhet ngjashm si n Gor, Zhup, Opoj,
Lum e Vrri: Martesat bheshin pothuajse me fejes, por nuk kan
munguar edhe rastet me grabitje, me plqimin e dy t rinjve.
11
Ngjashm
me Zenel Baln mendon edhe Sadik Idrizi
12
, dhe studiues tjer q kan
shkruar pr Gorn dhe Zhupn.
Ritet e dasms q e shoqrojn dasmn gorane jan shum t
ngjashme me dasmat shqiptare, qofshin me krahinn e Lums, Opojs apo
Vrrinit Krisma e nj arme, sinjalizon znien e kulait dhe fillimin e
dasms.
13
Kur flasim pr traditn e znies s kulait, si kan hetuar
studiuesit tan se ceremonia e brumit sht pagane, pra paraislamike dhe
parakristiane
14
, rit ky q sht mjaft i prhapur edhe ceremonit e dasms
gorane, por i prhapur edhe n dasmat e fshatrave t Zhups.

9
Deklarat e Beqir Kaplani, i lindur me 3 gusht 1959 n Gornja Lubinje.
10
Fadil Sulejmani, Lindja, martesa dhe mortja n Malsin e Tetovs, Rilindja,
1988, fq. 57.
11
Zenulla Bala, Shishtaveci - historia dhe tradita, Kuks, 2006, fq. 56.
12
Sadik Idrizi Alajbak, Jezik i stil nardonde poezije Gore, Prizren, 2012.
13
14
Zihni Sako, Studime pr folklorin, IKP, Tiran, 1984, fq. 151.

157

Pothuaj se n t gjitha krahinat shqiptare t Kosovs dhe n
krahinat etnografike t veriut nusja merrej me kal, ky veprim bhej edhe
nga banort e fshatrave t Gors. Nusja merrej me kal t bardh dhe me
duvak t kuq.
15
Nusja me kal dhe me duvak merret edhe n fshatrat e
Zhups. Nusja merret me kal, sikurse te shqiptar, ndrsa nusja n kok
mban duvakun e kuq, por t zbukuruar pr dallim te shqiptart trsisht t
kuq.
16
N fshatrat e Zhups pr ta marr formn duvaku i nuses,
vendoset nj bok misri e cila mbshtillet me nj shami dhe lidhet pr
majn e duvakut. Funksioni i boks pos mbajtjes s majs s duvakut
sht edhe simbolizmi i bereqetit.
N mesin e shum riteve t prbashkta t dasmave t ktyre
malsive po veojme edhe ardhjen e lodrave. Ngjashm si n Opoj,
Lumn e Vrri edhe n Gor e Zhup, sipas tradits asnj dasm nuk
bhet pa lodra sadoqoft e varfr shtpia e dhndrit. Lodrat priten me
bajrak jasht shtpis n nj vend t caktuar dhe vijn n shtpi pasi t
ken vallzuar burrat gjat rrugs. Kjo ceremoni vazhdon edhe sot dhe
sht identike.
Qemajl Mataj, duke polemizuar me Nazif Doklen shton se n asnj
fshat t Gores, nuk prdoren as edhe nj instrument muzikor i popujve
sllave, gj q tregon, se te gorant nuk jan trashguar nga brezat veglat
muzikore t trevave sllave,
17
por jan vegla muzikore si curlja, lodra, fyelli
dhe defi, t cilat prdoren n krahinat shqiptare q prmendm. Pastaj
vallet, q luhen me lodra n Gor e Zhup jan t melosit shqiptar, valle
q luhen edhe n Opoj, Lum e Vrri.
N dasmat e Gores dhe t Zhups, organizimin e dasms e
bn aushi i dasms , q sht edhe n Opoj, Vrri e Lum.
N fshatrat e Gores, Zhups sikurse n Opoj e Lum,
bajrakun, q e bart nj nip i shtpis, kur shkojn te familja e nuses nuk i
dorzohet askujt, por mbahet nga vet dasmort dhe nuk i dorzohet familjes
s nuses dhe zbukurohet edhe me pem dhe me pjes t veshjes.
18

15
16
Deklarat e Qailj Shaipi, i linur me 01 maj 1922 n Gornja Lubinje.
17
T shihet m gjersisht Qemjal Mata, n shkrimin polemik me shkas t dats 23
shtator 1991, ndaj shkrimit Gora dhe gorantt Nazif Dokles t publikuar n
gazetn Bashkimi, t dates 1 gusht 1991.
18
Deklarat e Rafija Banovi,i lindur m 07. 07. 1930 n Manastiric.

158

Dhe kjo specifik sht edhe n Vrri, Lum e Opj. Ngjashm
sht edhe fenomeni i dhnies s dhuratave (peshqira krushqve) pra
identike si n trevat shqiptare.
Ritet e ardhjes s nuses n shtpin e dhndrit jan identike.
Nusja kur hyn n shtpin e dhndrit me sherbet e prag dern e shtpis.
Pastaj riti i ndarjes s petulls n mngjes n prani t shokve t dhndrit
jan identike.
Ritet e ngjashme t banorve t komunitetit linguistik boshnjak
dhe goran jan identike edhe n ceremonit e vdekjes. Ngjashmri kan
edhe ritet e lindjes e n veanti kumbaria, q dikur ishte nj ceremoni
mjaft e njohur n gjith malsit e Sharrit.
N kt drejtim Refija Banovi nga Mastirica n vitin 2011 pat
deklaruar: Ne asgj nuk ndryshojm nga populli shqiptar, pos gjuhs, e cila
na sht imponuar. Ne mendojm dhe jetojm shqip, por shprehemi me nj
dialekt jo sllav, por t przier pr hatr t sllavve.
19
Ai n vazhdim kujton
lidhjet tradicionale t banorve t Zhups me popullin shqiptar, lidhje kto
tradicionale, q nuk jan shkputur kurr. Ne me shqiptart jo vetm se
jemi martuar mes vete, por edhe kemi pas kumbari, ndrsa n Zhup asnj
rast t kumbaris me serb nuk mbahet mend se sht krijuar, ka do t
thot se me serbt nuk na bashkon asgj e as gjuha, q shum kemi
ndryshime.
20

Komunitet linguistike boshnjake e gorane me veshje si t shqiptarve
Elementi m identifikues i nj etnie gjithsesi sht veshja. Andaj
me plot kuptimin e fjals mund t themi se veshja e fshatrave t Gores
dhe t Zhups, n asnj element nuk ndryshon nga veshjet e banorve
t krahinave shqiptare, q jetojn me ta. Veshja e burrave t fshatrave t
Zhups deri n vitet e shtatdhjeta ishte veshje tipike shqiptare, me kapu t
bardh dhe me tirq t bardhe e ma gajtana t zi. N ann tjetr deri n vitet
e gjashtdhjeta e fmijt e fshatrave t Zhups bartnin kapua t bardhe.
Kapui i bardh q prdorej nga banort e fshatrave t Zhups sht i
ngjashm si ai i OPojs dhe Vrrinit, i rrumbullakt.
Ndrsa veshja e grave sht nj veshja e grshetuar n mes t
veshjes s Malsis Tetovs, Gors, Opojs, por ka edhe grshetime t
veshjes s Hasit, sa i prket motiveve ose ornamenteve q prdore n kt
veshje. Dallimet n mes veshjes s Vrrinit e Opojs sht te prdorimi i
ngjyrave. N veshjen e grave t Zhups ngjyra e kuqe prdoret shum

19
Deklarat e Rafija Banovi, i lindur m 07. 07. 1930 n Manastiric.
20
Deklarat e Rafija Banovi,i lindur m 07. 07. 1930 n Manastiric.

159

pak dhe n vend t saj prdoret ngjyra e gjelbr dhe kombinimi i saj me
ngjyrat e qela nga e bardha. Edhe aksesoret e veshjeve jan nga kto
ngjyra, q i ikin t kuqes.
Po kshtu veshja e burrave Gors, ngjan shum me veshjen e
Lums dhe Dibrs. Edhe pr nga mnyra e kapuit, por edhe prerja e
tirqve. Gjithashtu n gore edhe veshja e grave sht m afr veshjes s
Lums, me nuanca t vogla ndryshimi.
N t gjitha fshatrat e Gors burrat e prdorin plisin e rrafshet,
sikurse q prdoret n Lum dhe n Dibr, por edhe n disa fshatra t
Opojs. Madje, ndikimi i veshjes s Gors sht i shtrir edhe n fshatin e
Shajne, i populluar me shqiptar.

Kultura gjuhsore e komunitetit linguistik,
dshmi e tashigimis shqiptare
Sipas t dhnave t mbledhura n terren, rezulton se e folmja e
banorve t komunitetit linguistik t Zhups dhe Gors (Nainski), ka
karakteristikat e veta n prgjithsi dhe n veanti t gjitha t folmet lokale
dallojn nga pak mes veti. Kto karakteristika, q jan t pranishme edhe
sot flasin m s miri se kjo gjuh sht nj gjuh e re e ndrtuar mbi bazn
e gjuhs shqipe e t lustruar edhe me gjuht sllave. N dialektin e t folmes
s komuniteteve linguistike boshnjake e gorane Nainski kemi nj
kombinim leksikor t gjuhs shqipe, turke dhe t nj variant t leksikut sllav.
Duke mos dashur t ndalem t sqarimet e fjalve t shqipes, do t ndalemi
m tepr tek fjalt e prejardhura nga turqishtja, t cilat fjal n gjuhn e
banorve t Zhups e Gors kan hyr prmes shqipes. Kjo ka ndodhur pr
faktin se kta banor t ktij komuniteti linguistik, para se t ken folur nj
variant dialektor sllav kan folur shqip, q sht shum e qart, sepse
pothuaj t gjitha fjalt e gjuhs turke kan hyr me varietet e shqipes n
gjuhn e ktyre komuniteteve linguistike. T tilla shprehje jan: Od kuljma
na kuljma ripala! (Ka krcyer nga kulmi n kulm); to je ovaj nam. (ka
a ky nam); Diiki. (ika-Vajza.) Madje kjo shprehja e fundit sht vetm
shqip.
N ruajtjen e trashgimis gjuhsore, nj rol t rndsishm edhe
lidhjet martesore t banorve t fshatrave t Zhups e t Gores (m pak)
me banort shqiptar t fshatrave t Vrrinit, t Malsis s Tetovs dhe t
Opojs. N kt mnyr martesat ndrmjet shqiptarve dhe komuniteteve
linguistike boshnjake e gorane, jan shum t largta dhe datojn q nga

160

koha prej kur edhe kujtesa etnografike nuk i ka harruar. Kshtu Sinan Pasha
i Topojanit, ishte nip i Shajnes, bir i Gores. N ann tjetr, ka nj numr t
madh t martesave t vonshme, t cilat jan br deri n vitet e
shtatdhjeta, kur kto martesa konsideroheshin martesa t rndomta.
Lidhjet martesore, n njrn an dhe n ann tjetr ruajtja e lidhjeve t
dikurshme si nj njsi etnografike me tradita t prbashkta, n mas t
madhe i kan ruajtur kontaktet e blegtorve t fshatrave t komunitetit
linguistik me blegtort shqiptar kndej e andej Sharrit, q i kan pasur
kullosat e prbashkta n malet e Sharrit kan ln gjurm.
Pas Lufts s Dyt Botrore, martesat kan qen shum t rralla
me banort e Malsis s Tetovs, t cilat martesa erdhn duke u rralluar
edhe me fshatrat e Vrrinit. Por, lidhjet me kta banor nuk u shkputn
krejt deri n vitin 1961-1968. Nj mnyr tjetr e ruajtjes s traditave t
prbashkta ishte edhe mnyra e organizimit t fests s synetis nj her
n katr vite, kur jan ftuar banort e Vejces si trsi me gjith familjen.
Kto lidhje flasin m shum se lidhjet martesore dhe lidhjet baritore, flasin
se gjenetikisht kto fshatra kan qen dikur t nj trungu etnik t prbashkt
.
Kt lidhje m s miri e dshmon gjuha, tradita, ritet e ceremonive
familjare dhe n mas t madhe edhe veshjet tradicionale. N vazhdim po
sjellim disa dshmi t mbledhura n terren, q flasin pr prafrimin e
banorve t fshatrave t Zhups me fshatrat shqiptare t Malsis s
Tetovs dhe t fshatrave shqiptare t Vrrinit, t Opojs dhe t fshatrave t
Podgurit t Prizrenit, me t cilt kufizohet kjo krahin etnografike.
Gjuha (dialekti) i boshnjakve ka ruajtur format e gjuhs shqipe t
kohve t foljeve:

N
r.
Variant
boshnjak i Zhups
Gjinia Shq
ip
Serbisht
1 Ja som
rabotav
gjinia
mashkullore
Un kam
punuar
radio sam
Ja som
rabotala
gjinia femrore radila sam
Ti si
rabotav
gjinia
mashkullore
Ti ke punuar radila si
On
rabotav
gjinia
mashkullore
Ai ka punuar radio je
Ona
rabotala
gjinia femrore Ajo ka
punuar
radila je

161

Si n gjuhn shqipe folja ndihmse sht para foljes:
Mije smo rabotalje .. radili smokemi punuar
Vije ste rabotalje.......... radili ste..keni punuar
Oni rabotalje.........radili su. ..kan punuar

Kto fakte dhe dshmi t kulturs materiale dhe shpirtrore,jan
nxitse pr nj tem m t zgjerua n lidhje me kt tem
premtuese.


162

Dramca kujtimesh

163

IZVINITE DRUE PREDSEDNIE
1
....

Vazhdimi i dyt i Seancs VIII-t t Kuvendit t Kosovs

(21.06.1990)
Kryetari: Amendamenti i 61 delegatve edhe dje konstatuam se nuk mund
t konsiderohet si propozim pr fillimin e marrjes s aktit m t lart juridik
n Krahin n baz t nenit 395 t Kushtetuts s Kosovs. Ky
amendament mund t konsiderohet vetm si iniciativ t ciln duhet ta
shqyrtojn organet kompetente. Prandaj si t till do t ua dorzoj Kshillit
Ekzekutiv dhe Kryesis s Kosovs. Sipas rregullores kjo sht e vetmja
zgjidhje. Kalojm n rendin e dits pika 1. Uvodne napomene Kurtesh
Salihu.
N sall protesta. Proteston Ruzhdi Bakalli.
Adem Mikullofci nga vendi pyet kryetarin Do t ishte mir t na pyetni s
paku a pajtohemi!.
Kyetari: Dje e kemi aprovua rendin e dits!...
Qemajl Sahatiu: Shoqe dhe shok delegat. Dje jemi konsultua pr
rendin e dits por ende nuk e kemi konstatue rendin e dits. Un si delegat
propozoi q delegatt e KSA t Kosovs t deklarohen pr amandmanin e
grupit t delegatve prej 61. Kjo iniciativ e delegatve nuk sht vetm
iniciativ e delegatve por edhe krkes gjith popullore q kjo shtje
duhet t u drgohet organeve prkatse. Ne deri m tash kemi pas raste q
delegatt kan paraqit amandmane qoft n mbledhjen e Kuvendit, qoft n
mbledhje t ndara t dhomave dhe pr secilin amandman.
Reagim i madh nga shumica e delegatve. (00:40:40) Fjaln e merr
Hilmi Muhaxheri : Ndrprerja e mbledhjes s djeshme nga ana e Kryetarit
Gjorgje Bozhoviq sht nj skenar i prgatitur mir sepse sht vrer sa dit
se n kt Kuvend mund t kalojn vetm shtjet t cilat jan t imponuara
pr t cilat rezultatet dihen m par, kurse krkesat gjith popullore
Shqiptart t cilt duhet t prezantohen nprmjet delegatve si ishte
nisma e iniciativs pr hartimin e Kushtetuts t Re t KSA t Kosovs hasi

1
(Nga libri: Dr. Skender H. Skenderi: N Kuvendin e Dy Korrikut si
pjesmarrs dhe shikues)

164

n pengesa t mdha me aktin e djeshm u pa qart se kujt i konvenon
bllokimi i puns s organit m t lart t Pushtetit n Krahin.
Kryetari: Urdhroni.
Sabri Hashani: Kryetari pat than se ky amendamenti i nnshkruar nuk
sht n rregull si procedur, d.m.th. ka arsyetime. Po m duket se kishte
qen mir q kryetari qysh i lexoj amendamentet e t tjerve let lexon edhe
sot amendamentin me arsye t cilat jan dhn sot. Mbasi q rendi i dits
s sht aprovuar dhe sht vazhdimi i mbledhjes s djeshme, let e lexon
at, se me t vrtet un si laik n kto ligje juridike kisha pas qef edhe nj
her me e lexuar dhe me arsyetuar mbasi ekziston arsyetimi prej
delegatve.
Fatos Pula: Kisha me ju lut q t mos jeni i njanshm por shtjet t i
shikoni realisht dhe t mos lejoni q rendet e dits t prishen dhe seancat t
zgjasin shum.
Marko Jakshiq: Kto vendime q po merren me mbivotime dhe majorizime
nuk mund t jen t vlefshme as ktu n Kosov dhe askund tjetr. Mund t
vlejn vetm nse merremi vesh si njerz, fqinj, miq dhe delegat n kt
Kuvend. Nse ktu n Kosov shqiptart jan shumic, kjo shumic vlen
vetm pr Kosovn e cila sht pjes e Serbis. N Serbi ekziston nj
shumic tjetr. Prandaj mos t lidhemi me shumica dhe pakica por t
lidhemi me ca norma njerzore. Un shumicn e popullit t Serbis nuk po e
krkoj ktu, por po krkoj t merremi vesh krkoj marrveshje. Kshtu me
mbivotime dhe majorizime nuk mund t marrim asnj vendim.
Reagime t pa artikuluara n tr salln.
Marko Jakshiq: delegat nga Zubin Potoku: (00:46:20) Baza e ime sht
Kollashini i Ibrit dhe un n emr t bazs sime mbasi po bhen ktu
propozime t ndryshme po nisen iniciativa t ndryshme, propozoj ktu edhe
pr kt q do t them kam mbshtetjen e plot t bazs sime me autorizim
t plot propozoj iniciativn krkoj q t shfuqizohen vendimet e AVNOJ-it
t 42-shit sepse jan marr n koh lufte. Gjithashtu krkoj t shfuqizohet
dhe t hidhet posht Kushtetuta e 1974-shit, sepse edhe kjo sht marr n
koh t Masokut kur gjithashtu ishte gjendje lufte.
Ruzhdi Bakali: Mos t ish kan Kosova autonome dhe e lidhur drejt me
Shtabin Kryesor t Ushtris Nacional lirimtare, n 43-shin s ish ba
Kuvendi i Prizrenit me u bashkua Serbis, po ka qen autonom dhe qysh
jena bashku lirisht mundemi me krkua edhe me u nda, prandaj
autonomin e Kosovs krkush s na ka fal as nuk do t lejojm dikush me
na e marr.

165

Pasi e kupton prmbajtjen e thnies, Kryetari Bozhoviq, jasht publikut,
thot diskutimi sht nacionalist armiqsor dhe ndrpren seancn n
ora 21:50 (t s enjtes t dats 21.06.1990).

Fikja e dritave n sall n ora 22:30

Nnkryetari i Kuvendit Hadroviq i njoftoi delegatt se pr vazhdimin e
mbledhjes do t njoftohen m 25.06.2013 kur jan edhe seancat e Dhomave
t Kuvendit. Po t njjtn e tha edhe nnkryetari Ilaz Ramajli, kuptohet, n
gjuhn shqipe.

M tutje, pa lejen e askujt, vazhduan diskutimet e delegatve:
Selvije Gjinaj: krkoi, pasi ekziston kuorumi, t vazhdohet mbledhja nn
udhheqjen e nnkryetarit, Ilaz Ramajlt.
Nexhat Kiseri: ngjashm mendon edhe ky delegat, duke shtuar se
delegatt edhe ashtu do t qndrojn ktu deri n mbarimin e rendit t dits.
Enver Pula: edhe ky delegat prkrah vazhdimin e seancs, duke konstatuar
se Kuvendi sht i popullit e jo i kryetarit.
Feti Broqi: doli me lutjen e delegatve serb e malazias t pranishm n
sall q t vazhdojm bashkrisht mbledhjen e ndrprer dhe at ta
udhheq nnkryetari.
Adem Mikullofci: edhe ky delegat u angazhua pr vazhdimin e seancs s
ndrprer, duke i thirrur pr kt t gjith delegatt e Kuvendit dhe propozoi
q t prcaktohet kryesia e Kuvendit.
Bozhidar Dajiq: prkujtoi se ne kemi dhn betimin dhe duhet t
respektojm rregulloren dhe Kushtetutn.
Radosllav Aleksiq: u shpreh se nuk sht n gjendje q ta prcjell
vazhdimin e mbledhjes, prandaj propozon q t pranohet propozimi i
kryetarit t Kuvendit.
Bujar Gjurgjeala: propozoi q vazhdimi i mbledhjes t bhet t nesrmen,
duke theksuar se propozimi pr vazhdimin e mbledhjes m 25.06 vshtir
se mund t realizohet, pasi jan n orar mbajtjet e Dhomave q kan rend
dite t sterngarkuar.
Avram Ljubisavljeviq: konstaton se u humb shum koh pr inicimin e
Kushtetuts s Kosovs, e u lan pas dore shtje shum m t
rndsishme, si jan Kushtetuta e Serbis dhe ajo Federative.
Gjemajli Bajra: pa ia filluar fjals, me urdhrin e dikujt u ndalen t gjitha dritat
n sall dhe mikrofonat.

166

Kryetari: T diskutojm pr kt propozim apo ta lm pr mbledhjen e
ardhshme dhe a ka kush vrejtje pr rendin e dits q un propozova?...
Muhamet Ahmeti: Edhe un si shumica e delegatve tjer, jam i obliguar
nga baza deleguese q ti paraqes qndrimet, konkluzionet dhe
amendamentet e aprovuara n Kuvendet dhe bazn deleguese n rast
konkret Kuvendi i Serbics. Jam i obliguar si prfaqsues i shumics s
popullats t Serbics t i paraqes mendimet e Kuvendit dhe Organizatave
t Puns s Bashkuar, Bashksive Lokale dhe t gjith fshatrave t
Serbics dhe mbar popullatn s atjeshme. Prandaj si t tilla, i paraqes n
form t amendamentit si plotsim t rendit t dits rendit t dits.
Bujar Gjurgjeala: Plotsisht pajtohem me propozimin q e dha shoku
Ramadan Kelmendi dhe pajtohem me delegatt t heqim nga rendi i dits
pik 4 pr t ciln e patm praktikisht me thirrje dhe se n pikn t
ndryshme t ciln e propozuam, at po na tregon praktika disa mbledhje t
ktij Kuvendi kur vjen n fund as q mundesh me e marr fjaln pr tu
marr vesh pr t ardhmen.
Maliqe Bajoku: Un n emr t tri Dhomave t Kuvendit t Podujevs e
cila u mbajt me 18 dhe n emrin tim ktij Kuvendi i propozoj kto
konkluzione pr plotsim t rendit t dits:
1. Q Kuvendi i KSA t Kosovs n mbledhjen e sotme t 20.06.1990
ti shfuqizoi Vendimin pr dhnien e plqimit n amendamentet e
Kushtetuts s RS t Serbis t dhn me 23 mars t vitit t
kaluar, kuptohet n masa t jashtzakonshme;
2. Q ky Kuvend sot t marr vendim pr nismn e Kushtetuts s Re
t KSA t Kosovs.

Petar Jakshiq: Mendoi dhe vrtet duhet t i prmbahemi rregullores s
puns. Kryetari e lexoi rregulloren t cils ne duhet t i prmbahemi. Situata
n Kosov sht e rnd dhe shum gjra t paligjshme po na ndodhin.
Mjafton t prmendi organet e dyfishta npr organizata e nuk sht mir q
edhe ne ktu, n Kuvend t i lm vend nj parregullsie t till dhe Kuvendin
ta shndrrojm n nj Kuvend nj nacional. Mendoi se shoku nga Serbica
q diskutoi pak m par, i dha veti t drejt t flas n emr t popullit t
Drenics. Ai duhet ta dij se Drenica i ka edhe dy komuna tjera prve
Serbics. Nuk di ku e muarr at t drejt dhe kush e autorizoi at t flas
ktu n emr popullit t Drenics.
Momilo Miliq: sht evidente se n mbledhje t ktilla e posarisht t
Dhoms s Puns s Bashkuar po bhet nj politik e huaj armiqsore...
Rreagim i ashpr nga tr salla.

167

Xhemajli Bajra: Prkrahi propozimin e shokut Ramadan Kelmendi n
trsi e aty ku thuhet se n rregulloren e Kuvendit ku thuhet se nuk ka t
ndryshme, ose eventuale kisha me thn se me t vrtet situata sht e
ndrlikueme edhe po kemi mundsi me e shique me ndgjue npr mes
mjeteve t informimit krkesat e tr popullats Kosovare prej t gjitha
mjediseve.
Nazif Matoshi: Propozoi q iniciativa t shkoi si iniciativ por edhe afati t
jet i caktuar.
Basri Bajrami: Nj delegat pak m par tha duke u thirr n juristt q e
kan propozimin fat i keq q kemi ksi juristsh, un kisha thn t
kundrtn, sht mirsi q kemi jurist t till, por fatkeqsi q kemi
udhheqsi t till pr me na udhhequr.
Kryetari: Nuk mund t bhet sot. Kt duhet ta prgatisin organet
kompetente. Ksi soji nuk mund t punojm.
Gafurr Kiseri: Po m vie keq q duhet ta them q ne fmij ktu nuk jemi,
edhe kemi ndrgjegjen ton edhe logjikn si delegat, s mundet me na qit
pluhur syve q na spo dim konkluzat apo rregullat se qysh duhet t
veprojm ne vet, apo kryetari apo kryesuesi. Ju lutem deri m tani pr q
t propozoi shoku Ramadan, q arsyetoi pr menden time shum mir
porse q e plotsoi me argumente shum m t fuqishme, shoku Muharrem
kurse ato argumentet q i dha shoku vet kryetar edhe shoku Lubomir
Popoviq pr mue sa mundem me dit me vlersua nuk jan n nivel t
Ramadanit dhe t Muharremit. Pse ne nuk mundemi me votua pr nj
konkluz t puns, me votue dhe t shkojm prpara. Pse thot shoku
kryetar s mundemi. Konkluz pune, e kujt sht ajo konkluz pune, e jotja
apo e neve. T din kryetari se qaty q sht tue ndejt, sht pr shkak t
neve, e jo na pr shkak t atij. E ne jemi pr shkak t popullit dhe duhet me
shpreh vullnetin e popullit. Ju lutem le ta qet n votim.
Kryetari: Ju lutem. Ky sht Kuvend e jo organizat shoqroro - politike.
Urdhroni?
Muharrem Shabani: Pr nj iniciativ krkohet t jen s paku 30
delegat, e ktu bhet fjal pr krkesn e 60 delegatve e m tepr e mos
t thoni se ky subjekt nuk sht kompetent Ju nuk mund ti injoroni 60
delegat. Kjo nuk sht e mir nga ana e juaj zoti kryetar!
Kryetari: T propozojn kan t drejt por sot nuk mund t vihet n rend
dite. Ktu qndron problemi dhe kjo sht evidente.
Selvije Gjinaj: Zoti kryetar, shok dhe shoqe delegat, jam Selvije Gjinaj,
delegate e Dhoms Shoqroro politike nga Mitrovica e Titos. Qysh se jam

168

delegate e ktij Kuvendi, shum her sht shkel Rregullorja. Shum
delegat kan propozuar shum gjana t cilat vetm kan mbet si propozim
edhe asnjher nuk sht marr n shqyrtim ajo krkes e delegatve. Ajo
nuk ka qen vetm krkes e delegatve ka qen krkes e popullit,
shumics s popullit kosovar, e t cilt na kan zgjedh. Na jemi ata t cilt
duhet krkesat e tyre me i shqyrtua edhe me i realizuar
Kryetari: Ju lutem! Un ju tregova si qndron puna me rregulloren e puns,
Iniciativa e cila u propozua sot nuk mund t shqyrtohet me urgjenc sipas
rregullores. Organet kompetente duhet m par t prgatisin kt iniciativ
e pastaj t vihet n rend dite.
Selvije Gjinaj (vazhdon rrfimin): Shkelja e ligjshmris sht b shum
m para se q po bhet n kt Kuvend. Shkelja e ligjshmris sht br
b Kuvendin e mparshm. Kt e din krejt Jugosllavia dhe mbar Bota.
sht shkel ligjshmria q mbasi sht kryer diskutimi publik prej qielli a
prej kah ka ardhur Amendamenti i 47 i cili ka ardhur paligjshm, prgjigjem
pr kt ka po tham, aty sht shkel ligjshmria qe ku jan ndasit
shok prej kah po vjen kjo ndasi q po thon, le ta thon serbt delegat
kurr skam ba ndasi, at e din krejt Mitrovica e ime. S kam b dallime e
tashti nuk ka bir shqiptari ose bij shqiptare q ma qet amendamentin n
t cilin shkelen t drejtat e nj populli tjetr, e un e q e nnshkruaj, nuk
ashtu duhet me ba secili e bashkrisht t jetojm n Kosov. Nse dom me
e zgjedh shtjen e Kosovs. Prndryshe nuk ka jet n Kosov jet t
prbashkt. Kjo ndarje sht moti. Si u prun amendamentet, si u aprovuan
amendamentet n mars t vitit t kaluar. U aprovuan e para me masa t
jashtzakonshme e e dyta me musafir ku kemi edhe dokumente ku nuk
kan pasur t drejt musafirt me votua por kan votuar krkoj q edhe ato
gjana t gjitha t shqyrtohen. Un si delegat n emr t t t gjtha
krkesave popullore sidomos shumics s popullats shqiptare. Por m vjen
mir q shoku Jokanoviq sht ktu. Para krejt opinionit kosovar ka thn
se Drugovi nikakva prava ne gube albanci na Kosovo sa izmenama
Amandmana Serbije. Sve smo izgubili druzhe Jokanoviqu. Nek ti sluzi
na ast. Sve. Edhe shoku kryetar i Komitetit q tash nuk sht m n
pushtet, shoku Rrahman Morina, edhe ai me u prgjgegj se edhe ai para
Komitetit ka than se ska me u ndryshua kurgja por ato ndryshohen. E pr
kto po bahen ndasit. Edhe n qoft se vazhdojm kshtu, kan me u ba
edhe m shum ndasi edhe m t mdhaja. Dhe un jam me e qit n vota
propozimin e shokut Ramadan. Kaq. (Apllauz).
Adem Mikullofci: Do t mundohem t flas pak. Shok e shoqe, na tjetr
po flasim e tjetr po mendojm, tjetr po dim e tjetr po flasim. Un po ju

169

tham haptas: asnj propozim, asnj amendament e kam than q po e
paraqesin grupet e delegatve t kombit shqiptar nuk po aprovohet, prandaj
po zgjasin mbledhjet ka tri katr or vetm rreth rendit t dits. Pse
propozimi i 62 delegatve nuk po vihet n votim. E nuk po don ta ven n
rend dite, po e them haptazi duam q Kushtetutn e Re t Serbis e cila
ende nuk sht prpilua ta realizojm para kohe. Po duam q Kosova t
mos ket Kushtetut po t jet me Statut. Kt q po e propozojn tubimet e
rrugve kt q po e propozon edhe shoku Kertesh Prandaj krejt kjo shtje
ktu ngel. Ktu sht problemi .Prandaj po them majorizim ka majorizim
me numr t votave por ka majorizim edhe kur me kmbngulje nuk i
prmbahemi rregullores s puns. Un po propozoj shoku kryetar edhe juve
delegatve mos ta zgjasim ma. Nuk keni t drejt ta hiqni kt amendament
prej votimi. Nuk keni kurrfar t drejte. Duhet ta vejm s pari n votim a
pastaj n diskutim. Fjala sht vetm pr iniciativ t prpilimit t
Kushtetuts s Kosovs.
Kryetari Pushim. 20 minuta pauz! (pauza e par e dits s par)
(00:24:25)
Kryetari: Vazhdojm me pun.
Ilaz Ramajli: Kryesia i propozon Kuvendit q Amendamentin ta konsideroj
si iniciativ q ti hyhet prpilimit t propozimit pr fillimin e prumjes s
Kushtetuts s Re t KSA t Kosovs. Njherit i propozon q Kuvendi t
merre me dije se kjo iniciativ sht dorzuar nga na e delegatve dhe
iniciativa t i drgohet Kryesis s KSA t Kosovs, Kshillit Ekzekutiv t
KSA t Kosovs si propozues t autorizuar t mundshm si dhe Komisionit
Kushtetues si trup punues i Kuvendit e cila shtje bjen n fushveprimin e
tij.
Ramadan Kelmendi: Pse nuk qitet pika n votim asgj ktu nuk ka t keqe
propozojm q t merret vendimi pr fillimin e procedurs as kurrfar
materiali nuk na duhet. Pr fillimin e procedurs pr hartimin e propozim-
projektit t Kushtetuts s Re t KSA t Kosovs. Prap kkoj t vihet n
rend dite pr at t deklarohen delegatt t cilt jan t autorizuar n baz
t rregullores dhe t filloj procedura.
Kryetari: Kjo iniciativ nuk mund t vihet n rend dite me procedur t
ngutshme....
Nj mrrolan: Un mendoj dhe kt e them n emr t delegatve Serb dhe
Malazez dhe t tjerve dhe them se kt amendament e kan nnshkruar
vetm kolegt shqiptar e nuk e ka nnshkruar asnj serb apo malazez.

170

Prandaj kjo iniciativ sot nuk mund t shqyrtohet me nj procedur t
shpejt, si krkoni ju.
CC : Un mendoi dhe kt e them n emr t delegatve Serb dhe
Malazez dhe t tjerve dhe e them se kt amendament e kan nnshkruar
vetm kolegt shqiptar e nuk e ka nnshkruar asnj serb apo malazez. Pra
ky sht amendament njnacional.
CC1 B: Nse shoku Xhemajl foli n emr t gjith shqiptarve t Kosovs,
ather un do t flas n emr t gjith serbve dhe malazezve t
Kosovs. (00:26:51) Ne s pari duhet ta prpilojm rendin e dits. Fjala
sht pr iniciativ e cila as q sht arsyetuar as skjaruar,...prandaj si e
till nuk mund t vihet n rend dite.
Ethem Bekeri: Edhe une i prkrahi propozimet e shokut Ramadan
Kelmendi, Xhemajli Bajres q n pikn t ndryshme apo po t jet si pik e
plotsimit t rendit t dits pr t hy edhe t shqyrtohet krkesat edhe t
delegatve edhe ato q po i ndgjojm do dit ti shqyrtojm. Kaq kisha.
Muharrem Shabani: Decidiv sht neni 375 i Statudit t KSA t Kosovs.
Kisha me e lexuar n serbisht: propozimin pr fillimin e ndryshimeve
kushtetuese mund t parashtroj secila dhom e Kuvendit me m
shum se 30 delegat, Kshilli Ekzekutiv dhe Kryesia e Kuvendit. Tani
ktu na paraqiten si propozues 60 delegat e m tepr!. Do t thot se
propozimin q e dha shoku nnkryetar pjesrisht, natyrisht me nj pjes
pajtohem q me shkue n organe, por jo tash ne s mund e qesim se Kshilli
Ekzekutiv, Komisioni jan organe t ktij Kuvendi, ktij Kuvendi i japin
llogari, e ato tash t bhen ma t vjetra se ky Kuvend s munden me qen,
por jan t obliguara me i zbatua qndrimet, konkluzat dhe vendimet e ktij
Kuvendi. Prandaj, zoti Kryetar ne s jemi jo madhor me na shtrydh e
ndrydh plot qe dy a tri or sa u bn ksisoji, por qiteni propozimin n
votim. do propozim, qoft edhe ai q e prmendt, le t del, le t
deklarohet Kuvendi, ka edhe propozime ndoshta tjera, t deklarohet se ka
sht e arsyeshme e ka s sht e arsyeshme, t shqyrtohen edhe t
deklarohemi pr kt. Ju lutem, ksi soji neve m duket, me qllim vetm
sht duke u zhagitur mbledhja me u shkaktua me qllim nervoz dhe duke
prejudikuar ju m par disa shtje q se kinse s mundemi me punue.
Hakija Hadroviq: Duhet t jemi koshient pr prgjegjsin, obligimin dhe
detyrn q kemi si Kuvend. Nj pun e ktill nuk na qon askund. T gjith
po pajtohemi se situata sht e rnd q duhet t bjm di, ne asgj nuk
po bjm! T paktn asgj pozitive, por pr m tepr edhe m shum po e
komplikojm situatn. Ju lutem, far logjike sht kjo? E refuzuam pikn
katr t rendit t dits me raportin e Kshillit ekzekutiv me arsyetimin se nuk

171

na sht dhn materiali me koh e tash po n kt mbledhje propozohet
pika tjetr pr rend dite pr t ciln nuk kemi kurrfar materiali dhe
shpjegimi. Nj logjik e shndosh kt nuk e pranon. Ti krahasojm kt t
dyja, pse sillemi kshtu.
Nazmi Kelmendi: 00:30:06 I lutem kryesis s Kuvendit q t i prmbahet
rendit t dits dhe dispozitave t saj respektivisht nenit 86 t Rregullores s
puns.
Kadrije Ismajli: Nuk e pata ndrmend t flas, nuk kam kurrfar materiali t
shkruar, m shtini vetm Kryesia e puns se si po e udhheq kt mbledhje.
Prandaj t lutem mos na e humb kohn, t deklarohemi kush sht pr,
kush kundr dhe ta mbarojm kt pik. Mos ta zgjas m shum.
Kryetari: Propozoi q t fillojm nga pika e par e rendit t dits (reagim
nga t gjitha ant e salls). Ju lutem! Un ju thash nj her se kt iniciativ
nuk mund ta vejm n rend dite me nj procedur urgjente, prandaj edhe
nuk mund t diskutojm pr t. Propozoj t punojm sipas rendit t dits....
Urdhroni shoku Kurtesh Salihu!
Reagime nga t gjith delegatet dhe shum prej tyre krkonin fjaln e disa
udhtonin kah foltorja.
Kryetari: Mbasi nuk po bn ndryshe po e mbylli punn e Kuvendit
pr sot. Urdhroi q t kyen gjitha instrumentet n sall!.
Mbaroi dita e par
Situata e krijuar papritmas n sall ishte vrtet e tensionuar dhe me rreziqe
t mdha, pasi n sall kishte persona pr mua t panjohur dhe mund t
ishin edhe t armatosur. Foltorja u rrethua me t shpejt nga serbt.
N foltore doli delegati Xhemajli Bajra i cili tha: Ai q do me ndejt n sall le
t rrij, ai q s do le ta lshoj salln e t mos na pengoi. Na dom me e
vazhduar. Duar-trokitje nga delegatt, sigurisht shqiptar.
Rreth foltores ndodheshin figura serbe t njohura e t panjohura pr mua.
S shpejti n mesin e tyre u fut delegati Qazim Kelmendi duke iu drejtuar
her njrit her tjetrin me fjal. Bisedimet bheshin me gestikulacione t
duarve, kokave, rrotullimit npr hapsirn rreth foltore, nderime t rrudhave
n fytyra e deri t zrat e ngritur. Qazimi i vetm ia dilte q n do knd t
kthimit t bnte nga nj dialog me ke kishte prpara, kshtu po thuaj se u
kmbye me t gjith dhe at jo vetm nga nj her. Pr fat nuk pati asnj
her takime fizike gjat pshtjellimit t shum njerzve n hapsir t
ngusht. Tr kohen flitej se kush si e kush ka bri, si ka dasht t jet si
ka mundur me u b e gjith ajo q nuk u b. Njri i drejtohet Ramajlit, me

172

krcnim se po shkakton konflikt ndrnacional. Pr fat t keq nuk morra
vesh se ka tha Ramajli q i trboj disa rreth mikrofonit!
N nj ast paraqitet Mirko Perunoviq, duke krcnua dhe duke shpall ca
letra si t pavlera:
Przejeni byrokracin! Kjo q shkruan n kto materiale t Komisionit nuk
ka t bj fare me t vrtetn. Un jam profesor doktor Mirko Perunoviq,
dekan i Fakultetit Juridik.
Xhemajli Bajra: nga foltorja Nse kryetari i Kuvendit don ta udhheq
Kuvendin, let urdhro, nse nuk don un i thrras delegatt e t gjitha
kombsive q jan ktu si serb, si malazez, si shqiptar, turq, rom,
musliman le t jen ktu, e ather zvends kryetari le t udhheq me
mbledhje.
N sall u paraqit edhe kryetari i Kshillit Ekzekutiv Jusuf Zejnullahu i cili
nuk dinte se ka me b, t rrim, ktu, edhe un rri me ju ktu, po ju mos t
rrini ktu ...etj. krejt pa kuptim sipas meje, por ishte nj dshir e tij q me
qetsi t lshohej salla. N ato aste t rnda n foltore shfaqet Ilaz
Ramajli.
Ilaz Ramajli: Shok dhe shoqe, pak para u mbledh Kryesia e Kuvendit dhe
vendosi q mbledhjen e sodit q u ndrpre ta vazhdoj nesr n ora 12:00.
Kt delegatt e prjetojn si t pa prshtatshme, pasi nuk dihej se plane
bhen deri nesr. Megjithat, nga prapavija, me propozimin edhe t
Kryetarit t Kshillit Ekzekutiv Jusuf Zejnullahut, nga prapavija e prkrahin
propozimin e Jusufit q situata duhet qetsuar.

Seanca e Kshillit pr arsim, shkenc dhe kultur
Pak para mesnate, duke par se gjendja n salln pa drita
shkaktoj nj heshtje t pa par. N sall, n pjesn veriore ishin
grumbulluar delegatt serb. aty tr kohn qndroi edhe Adem Mikullofci
duke kmbyer me ta barcoleta dhe duke qesh me m t madhe se sa q
ishte situata. Me qen se kaloi mesnata, m shkoi mendja ta thrras Fillimin
e mbledhjes s Kshillit, pasi at dit ishte parapar, pr diku rreth ors 10.
Isha n dern e salls ku ndodheshin delegatt, gazetart m ofruan drit
nga prozhektort e tyre aq sa ta lexoj listn e antarve. Bra shpjegimin
dhe krkova lejen e antarve q t fillojm seancn. N mnyr
proklamative u pajtuam. Fillova ta lexoj listn, secili duhej t vinte tek un,
at e bn antart q i thirra. Ishte n rend Adem Mikullovci, kundrshtoj
mbajtjen e mbledhjes, the se nuk sht koha, pasi kishte edhe sa or kur
duhej vrtet t mbahej. U nism me shkua n salln pr mbajtjen e Kshillit,
por u befasuam kur pam se tr korridoret ishin nn mbrojtjen e personave

173

q un nuk i njihja. N at ast mu kujtua ta thrras Muhamet Bicajn q
ishte Sekretar pr arsim dhe Kultur, krkova nga mbrojtsit e korridoreve
t Kuvendit lejen pr t shkua n takim me Bicajn. Biseduan dhe m n fund
m lejuan t shkoj deri tek ai q ndodhej n kabinetin e Jusuf Zejnullahut at
ast. U shpjeguam me t, ai tha po e mbajm n zyrn time. Erdhi me mua
n sall i thirrm delegatt dhe u nism pr n kabinetin e Muhametit.
Prpara i lshuan nj nga nj delegatt pr t cilt u desh leja nga
Muhameti, pas tyre u nism edhe ne t dy. Shkallve zbriste kryetari i
Komitetit Krahinor t LK t Kosovs, ma shtriu dorn, pa u prshndet, m
tha: a po dini ka jeni duke br, n shpejtsi ia ktheve ne po e dim, po a
po e dini ju se, ma lshoi dorn dhe shkoi. Ishte hera e par q u
prshndetm me dor, dhe e fundit q u pam. Bicaj m tha mir ia bre.
I thash t shohim!
Mbledhja u majt praktikisht pa debat, por vetm me konstatime
pr seciln pik t rendit t dits.
Kshilli pr arsim, shkenc dhe kultur nuk humbi koh

Rilindja 23.06.1990
Pritja e delegatve, mbase t rraskapitur nga rrjedha e mbledhjes
dyditshe vazhdoi. N ndrkoh, diku pas ors 22:30, Dr. Skender
Skenderi, Kryetar i Kshillit pr arsim, shkenc dhe kultur i Dhoms s
Puns s Bashkuar, ftoi antart e pranishm t ktij Kshilli e cila ishte
parapar t mbahej para seancs s dhoms. Mbledhja e ktij kshilli nuk u
prcoll nga prfaqsuesit e mjeteve t informimit (megjithse t interesuar
kishte mjaft) sepse kjo nuk iu lejuar nga shrbimi i sigurimit t Kuvendit.
Pikrisht n mesnat dr. Sknder Sknderi njoftoi disa gazetar n lidhje me
shtjet q u zhvilluan n Kshill, me rast kumtoi edhe lajmin e
gzueshm se n vitin e ardhshm shkollor asnj gjysmmaturant n
Krahin nuk do t mbetet pa u regjistrua n shkollat e mesme. Pr t arritur
kt qllim shtoi ai, do t rihapen t gjitha paralelet e shuara, si dhe do t
bhet prpjekja pr sigurimin e lokaleve t tjera shkollore.

Lidhja telefonike n emisionin e nats t Radio Prishtins
Me t mbaruar kt kumtes, mu afrua nj gazetar emrin e t cilit
nuk e mbaj mend dhe m tha ka lajme se brengosja e popullats pr ju
sht e madhe gjithandej Kosovs. Ne kemi siguruar nj lidhje telefonike me

174

emisionin e nats i cili sht n vazhdim n radio. Nse keni koh mund ju
sigurojm q kyeni n kt emision. Pranova me gjith dshir. Telefoni
ishte n dhomn e delegatve federativ. I lajmrova pr gjendjen aktuale n
Kuvend duke ju kumtuar se delegatt jan shrbim t detyrs s vet,
vazhdojm t jemi aktiv q ti arrijm me do kusht synimet tona, jemi
kompakt me t gjitha organet tjera q jan po ashtu prezent, Kshilli
Ekzekutiv, administrata e Kuvendit, t gjitha mjetet e informimit jan
prezent dhe shum aktive n prcjelljen e veprimeve n Kuvend q shihet
edhe nga paraqitja e ime n radio, q sht merit dhe arritje e tyre, nuk ka
nevoj pr kurrfar panike, nuk ka nevoj pr kurrfar lvizjesh .
Falnderojm paraqitjen e studentve n kt or t vona dhe t tjer q
paraqiten. Xehetart e Treps i thrrasim q t jen t qet, na do ta
kryejm detyrn ton ashtu si edhe ju na keni dhn shembull. N paraqitje
do t keni edhe delegat t tjer. Pas meje lidhjen e morri delegatja Feride
Hyseni q ishte n mbledhjen e Kshillit, pastaj telefonin e morri delegati
Ramadan Kelmendi, e disa delegat t tjer.
Pjestar t njsis speciale t policis n garazhet e Kuvendit
Hyrja e rreth 80 policve t njsis speciale n garazhet e
Kuvendit, shkaktoi shqetsim te t gjith delegatt. N salln pa drita iu
drejtova femrave delegate q t trhiqen n dhomn e delegatve federativ
e cila kishte drita, ku do t qndronin m leht Selvija Gjinaj, si do her,
ashpr dhe prerazi kundrshtoi, at n t njjtn koh e bn t gjitha nj
zrit, por zri i cekur ishte m i larti. Ardhja e njsis speciale n ato or n
Kuvend ishte asti q t alarmohet Federata, pasi kanosej gjakderdhje n
nj Kuvend t njsis federale. Mendova duhet ta krkojm nj takim me
Kryetarin e Kryesis s RFSJ Ante Markoviq, ku njhersh do t plotsonim
kushtet e dhna nga z. Eva Bredli (q duhet lajmruar Kreun e shtetit pr
seancn, kohn e mbajtjes, rendin e dits edhe t bhet nj ftes formale
pr pjesmarrje n at seanc, q ajo t jet legjitime).
Dr. Skender Skenderi te Iljaz Kurteshi
N takimin e rreth 45 delegatve jo serb pr konsultime urgjente (e premte
21.06.1990 rreth ors 23:00) delegati Skender Skenderi krkoi nga z. Iljaz
Kurteshi, deputet federativ q:
1. Me qen se njsia speciale e policis serbe nga Hajvalia filloj t
zbarkohet n podrume dhe katin prdhesk t Kuvendi, urgjentisht
edhe n bashkpunim me Kryetarin e Kshillit Ekzekutiv t
Kosovs t lajmron n moment se sht sulmua Federata
jugosllave, pasi Kosova sht element konstituiv i SFRJ-s, i
sulmohet Kuvendi i nj njsie Federale;

175

2. T krkohet urgjentisht nga Kryetari i Qeveris jugosllave Ante
Markoviq q ta pranoj nj delegacion t delegatve t Kuvendit t
KSA t Kosovs sa m par q sht e mundur.
3. Tash ktu t zgjidhet nj delegacion nga 12 deri 15 delegat pr
shkuarje n Beograd.

U ban kt shpjegime nga SS. Zbritja e forcave t njsis speciale t
policis n garazhet e Kuvendit, nuk ka qllim tjetr vetm se ndrhyrja
n delegatt e Kuvendit t KSA t Kosovs n lokalet e Kuvendit.
Meqense Kosova sht element konstituiv e Federats Jugosllave, me
kt akt i kanoset cenimi m t rnd i mundshm Federats
Jugosllave, prandaj nga ky ast e tutje problemi i yn kalon n problem
t Federats. Do t jet cenim i rnd i detyrs s deputetve federativ
n qoft se pr kt nuk lajmrohet kreu i Shtetit me urgjenc. Prandaj
n emr t delegatve t pranishm n Kuvend, ju bj thirrje q kt
ta realizoni sa m par. Propozimi u pranua nga z. Iljaz Kurteshi dhe
nga t gjith delegatt prezent. Menj her propozove delegatve
prezent q ta zgjedhim nj delegacion prej 12-13 delegatsh pr
bisedime, nse ato pranohen nga Qeveria Federale. Saktsisht
theksova se un nuk do t doja t isha n at prbrja. Praktikisht, me
insistimin e kolegve emri im u shkrua i pari. Pranove, pasi prjashtimin
tim e bra thjesht nga modestia dhe fakti se n Kuvend pa prjashtim
t gjith delegatt, t them, jo serb, bn kontribute madhshtore pr t
arritur nxjerrjen e Kushtetuts s re t KSA t Kosovs, sa q po t
formohej lista n fardo kombinimi do t ishte m e mira. Kjo krkes
u realizua edhe prmes Kryetarit t KE t Kosovs, z. Jusuf Zejnullahu.
Bashk me z. Ilaz shkuan edhe disa delegat te Kryetari i KE t KSA t
Kosovs. Me sa m kujtohet kan qen Enver Pula, Muharrem
Shabani, Selvije Gjinaj, Ramadan Kelmendi, ndoshta edhe dikush tjetr.
Bisedat e Jusuf Zejnullahut - Iljaz Kurteshit me Ante Markoviqin u
zhvilluan m 22. 06. 1990, rreth ors 02 t mngjesit. Krkesa pr ta
pranuar nj delegacion ishte aprovuar nga ana e z. Markoviq dhe
bisedimet u realizuan po at dit, m 22. 06. 1990 n ora 18:00 n
Beograd.
Pas t gjitha ktyre ngjarjeve, u propozua delegacioni pr bisedime
me Qeverin federale, si shihet n kt list.
Zgjedhja e delegacionit 12 antarsh pr bisedime me Ante
Markoviqin:

176

Dr. Skender Skenderi, kryetar i delegacionit, Dr. Enver Bakalli,
Dr. Xhevat Pllana, Mr. Ramadan Kelmendi, Muharrem
Shabani, Selvije Gjinaj, Xhemajli Bajraj, Maliqe Bajoku, Sabri
Hashani, Bujar Gjurgjeala, Gafurr Kiseri, Kadrije Gashi dhe
Adem Mikullofci .
Gjat tr ksaj kohe, ca delegat lexonin shtypin, disa t tjer edhe flinin,
kurse nj numn i tyre e kalonin kohen duke biseduar ndrmjet vete dhe me
gazetar. Kshtu zgjati deri n orn 03 t mngjesit.
M 22.06.2013, ora 03:00 e mngjesit delegati Enver Pula u
paraqit para delegatve dhe ju kumtoi marrveshjen e Kryesive se
mbledhja do t mbahet me 2 korrik.
Delegatt pranojn kt marrveshje, dhe n qetsi, t lodhur e t
rraskapitur, por t gzuar e kryelart e lshojn salln e Kuvendit, pr ta
ardhur aty me 2 Korrik n orn 10:00.

Nisja pr Beograd
(22. 06. 1990, ora 11:00)
sht interesant se nisja e autobusit me delegacionin e Kosovs
nuk u b nga lokalet e jashtme t ndrtess s Kuvendit, por nga hapsira
para Banks s Lubjans. Pr nisjen dhe vendnisjen e autobusit e dinim pak
para se t niseshim, por sa mbrrim nga Kuvendi aty u mblodhn mas e
madhe njerzish t cilt na kishin vrejtur se t organizuar lviznim pr diku.
Ishte frymzim i kndshm, kur sheh prreth njerz q nuk i njeh e t
respektojn aq kndshm. Para se t mbyllej dera e autobusit u fut Adem
Mikullovci, pas tij n autobus hyri Ramadan Keqa m ofroi 50 DM duke m
tha: Jepja Muharrem Shabanit, let ju qet nga nj kafe diku rrugs, gj q
e bra, por z. Muharrem nuk iu dha rasti ta kryej kt porosi.
N dalje t autostrads pr t hy n Beograd, na ndaloi policia e
shrbimit t Qeveris federale, na dshiroj mirseardhje dhe u lutn q
autobusi ta prcjell veturn zyrtare. Kaluam Gazeln, pran Savski Centar,
n rrugn pr Zemun dhe pran ndrtess s Qeveris ku ia kishim msy.
Pasi mbrrim n ndrtesn e Qeveris Federale, na ofruan t
uleshim n hollin e gjer. Pas pak erdhi nj person i autorizuar, prshndeti
si heshtur dhe filloi t na legjitimoj si t ishim n ndonj vendkalim kufitar.
Shkurt tha: line karte molim lejet e njoftimit ju lutem duke ju drejtuar
delegatit n krye t ulses. Erdhi rendi tek un, kreva detyrn un dhe ai.
Rendi i erdhi Mikullovcit sa ja shtriu letrnjoftimin, kontrollori iu drejtua
Mikullovci me kto fjal: ja vas poznajem, u shikuan n sy me kontrollorin
si habitshm q t dy, ai ia ktheu letrnjoftim, nuk e vazhdoi m kontrollin

177

por iu vrsul shkallve prpjet. Pas pak na lutn prcjellsit tan q t
shkojm duke thn idemo - shkojm. N heshtje u nisa un i pari,
Muharremi, Ramadani e t tjert m ndoqn prapa. N korridorin e gjer na
u lutn q t hyjm n nj sall t madhe, nuk na ishte pr asknd e pa
njohur, pasi ajo shihej aso kohe po thuaj se do mbrmja n ditarin TV t
Bgd-it. Na treguan vendim tim, n cilsi t kryetarit, t tjert zun vendet
djathtas dhe majtas meje, por doli nj problem: ishim m shum se sa q
kishte vende n ann ton. Nj nga ne duhej t ulej n ann e delegacionit
t Kryesis federale. Than se nuk ka problem pasi delegacioni i Qeveris
Federale do t jet shum me m pak antar, prandaj do t ket vend pr
t gjith. Ashtu edhe u b, delegatja, me sa m kujtohet, Kadrie Gashi u ul
prball nesh.
Dyert e salls ishin t gjera dhe t hapura. Sa pritnim, pash se vjen
delegacioni: kryetari i Kshillit ekzekutiv t Jugosllavis z. Ante Markoviq,
pak n t djatht ishte sekretari i Punve t Brendshme Petar Graanin,
sekretari federativ i Jurisprudencs Vlado Kambovski dhe sekretari i
prgjithshm i KEF-it Zoran Mishkoviq. U uln, duke na br nj
prshndetje nga larg vetm Markoviqi e t tjert me nga nj sjellje t
koks, ashtu ua bm edhe ne atyre.

Takimi i delegacionit t Kuvendit t Kosovs n krye me Dr. Skender
Skenderi, me delegacionin e KEF t Jugosllavis n krye me kryetarin
z. Ante Markoviq

(23. 07. 1990 n ora 18:00)
Kan fole kta delegat:
Dr. Skender Skenderi, fjala hyrse, Muharrem Shabani, Ramadan
Kelmendi, Enver Bakalli, Xhemajli Bajra Kadrije Gashi (sipas filmit n
fjaln e R. K.) Adem Mikullofci
Nga delegacioni i Qeveris SFRJ foli vetm
Kryetari Ante Markoviq.
aste t vshtira pr popullin shqiptar tha kryetari i delegacionit Dr.
S. H. Skenderi
Pasi prshndeta z. Ante Markoviq dhe sekretart e tij, n emr t
12 delegatve t pranishm dhe t 45 delegatve t tjer t Kuvendit t
KSAK, t cilt na kishin zgjedhur pr kt bisedim, un n pika t
prgjithshme ia shpjegova delegacionit t KEF-it, situatn dhe astin aktual
politik dhe ekonomik q mbretronin n Kosov, si dhe situatn n vet

178

Kuvendin e Kosovs ku me do kusht tentohet t bllokohet puna normale e
tij, pa arsye nga ana e Kryetarit t Kuvendit t KSA t Kosovs duke iu br
edhe shpjegime t hollsishme pr dukurit e pa shembullta n kt Kuvend
t cilat i nxisin, i ushqejn dhe i realizojn Kryesia e Kuvendit dhe shumica e
delegatve serb. M tutje theksova bindjen time se autonomia dhe KSA e
Kosovs sot sht e sulmuar nga shum nivele politike jasht dhe brenda
Kosovs. N nj gjendje mjaft emocionuese ju drejtova z. Markoviq dhe t
tjerve, prafrsisht me kto fjal:
Shkollimin e fillova n okupimin gjerman n vitin 1945, ku
kreva dy klas t shkolls fillore n vendlindjen time Zasell, n vitin
1947 n Tunelin e Par, afr Treps, e vazhdova nn okupacionin
jugosllav, edhe dy klas tjera. Shkolln e mesme e mbarova n
Mitrovic. Mbaj mend shum tragjedi q i ndodhen familjes sime,
fqinjve t mij, miqve t mi dhe popullit tim n t tri okupimet, njsoj
ishin barbare e t egra. do her nga serbt, serbt (me kokard) dhe
serbt (me yll n ball) n t tri okupimet. Ishin edhe tragjedit q na i
shkaktuan okupatort e jashtm q ishin shum: etnikt bullgar
(erdhn deri n Mitrovic duke i ndjekur gjermant), italiant,
gjermant e kush dreqi q kalonte andej aso kohe. Por, me prgjegjsi
t madhe ju garantoi, se populli i im sot prjeton tragjedi shum m t
rnda, t papara e t padgjuara deri m sot, s paku nga un.
Pastaj, z. Markoviq dhe ministrave t tij prezent, at q e thash e
ilustrove n imtsi me rastet q deri ather kishin ndodhur e ndodhnin
tragjedi t reja do dit pa prjashtim. I prmenda rastet m t rnda aktuale
mbytjen e ushtarve shqiptar n njsit ku shrbenin (diku ishte ushtari i
10 apo i dymbdhjet), vrasja e nxnsve n rrug, mjeshtrin duke punua
nn automjetin e vet n oborr t shtpis, zbrazja e rafalit n veturn e
emergjencs n Shtimlje, m 27 janar t ktij viti n fshatin Brestofc u vran
pes persona dhe u plagosn disa qytetar t tjer, u b tredhja e bariut q
ruante delet, detyrimi i prpirjes s vegls pr prerjen e thonjve, e cila sht
nxjerr nga pacienti n spitalin e Prishtins (t cilin, m von, e ka prezantuar
Muharrem Shabani n 13 qeveri n t cilat kemi qen t pranuar si
delegacion e Kuvendit t Dy korrikut gjat gjysms s dyt t vitit 1990),
dmtimi i rnd fytyrs s udhtarit t rastit n Dean, t cilin pr ironi e sjell
vet polici n ambulant dhe ia qep arjen n fytyr me duar ashtu si kishin
qlluar!? Rastin e Malishevs kur n qendrn e qytezs u vran tre veta dhe
u plagosn 12 deri 13 persona t tjer, nga kolona e ushtris e cila at dit
kalonte nga Qafa e Duhls drejt Malishevs. At dit Kosovn e ka vizituar
sekretari federativ i punve t Brendshme Petar Graqanin (e shikova at pr

179

nj ast, duke i thn: e di se keni shtitur tr Kosovn, por nuk di se a
keni qen n at kolon! (Markoviq t tretn her gjat biseds sime e pyet
Graqaninin, q e kishte n krahun e djatht jeli ste bili upoznati stim,
prgjigja n t tri rastet ishte ne). Ne sot i nderuari kryetar kemi ardhur pr
t marr prkrahjen tuaj pr inicimi e prpilimit t Kushtetuts s Kosovs
n rrethana aktuale. Kjo nuk na lejohet nga vet Kryetari i Kuvendit t
Kosovs, i cili ndrpriti seancn e djeshme, na ndaloi hyrjen n objektin e
Kuvendit, na i fiku dritat. Ne krkojm at q na takon sipas ligjeve e
rregullave n fuqi. Kemi t drejt t prpilojm Kushtetutn e KSA t
Kosovs. Pr kt e t tjera ju ap fjaln kolegve t mi.
Nuk krkojm asgj m shum se kombet e kombsit e tjera n
Jugosllavi tha Muharrem Shabani
Edhe un informove shkurtimisht kryetarin Ante Markoviq pr
rrjedhjen e seancs s fundit t ndrprer n Kuvendin e Kosovs dhe
pastaj pr krkesat e arsyeshme t popullats shqiptare n Kosov, me t
cilat nuk krkohet asgj m shum por as kurrgj m pak se sa kan
kombet e kombsit tjera n Jugosllavi, me nj fjal se krkojm barazi t
plot kombtare, respektim t dispozitave kushtetuese n fuqi, shtet juridik e
jo policor etj. Duke vlersuar gjendjen e prgjithshme n Krahin, kam cekur
se nj prej faktorve kryesor q po ndikon n nj gjendje t till sht
ngushtimi i autonomis s KSA t Kosovs, q u b me miratimin e
ndryshimeve n Kushtetutn e RS t Serbis n mars t vitit t kaluar me
prezencn e tanksave e n gjendjen e jashtzakonshme, me presione dhe
pa vullnetin e popullit, i cili haptas qe deklaruar kundr atyre ndryshimeve q
prekin dhe cenojn barazin e popullats shqiptare dhe t kombsive t
tjera n Krahin. Bile, shtova se tendenca pr ngushtimin e mtejshm t
autonomis dhe suprimimit e saj po vazhdon edhe m tutje n prmjet t
programit pr kushtetutn e re republikane dhe disa ligjeve q po miratohen
e pritet t miratohen n Kuvendin e RS t Serbis. Mirpo, theksova se e
gjith kjo do t bhet pa vullnetin e popullit shqiptar.
Ante Markoviqin e informova se gjendja n Kosov tash sht edhe
m e rnd, se sa gjat masave t jashtzakonshme dhe se ajo n fakt,
tash sht shndrruar n nj gjendje t zakonshme me shkelje edhe m t
rnda t ligjeve e t dispozitave kushtetuese.
Kam theksuar se sipas mendimit tim t gjitha kto provokime t
rnda bhen me qllim q popullata shqiptare t nxirret n rrug dhe t
shkaktohen gjakderdhje t reja.

180

Kryetari Markoviq u habit me faktin se si sht e mundur t mos
pranohet t shqyrtohet Amendamenti i nj grupi kaq t madh delegatsh,
pastaj me fikjen e dritave n Kuvend, me pranin e forcave t shtuara t
policis n Kuvend dhe prreth tij. Markoviqit dhe bashkpuntorve, pos t
tjerash ua drejtove edhe kto fjal: pr asnj milimetr nuk do t lshojm
pe para tendencave pr cungimin dhe zhdukjen e autonomis s Kosovs.
N at moment kur ne delegatt nuk do t jemi n gjendje t prfaqsojm
denjsisht interesat e popullit, ne do t japim dorheqje.

Populli shqiptar nuk do t jap plqimin pr shuarjen e autonomis tha
Ramadan Kelmendi

Populli shqiptar n Kosov prkrah reformat tuaja ekonomike -
politike dhe ka besim n KEF-in e n KE t Kuvendit t Kosovs, i tha
delegati mr. Ramadan Kelmendi, i cili pastaj n pika t shkurtra informoi se
popullata shqiptare e Kosovs nuk sht duke br bllokada kushtetuese,
si po informojn mjetet e informimit t RS t Serbis, dhe se e vrteta
sht e kundrta. Komisioni Kushtetues i Kosovs dha plqimin pr projekt-
Amendamentet e KEF-it n Kushtetutn e RSFJ me disa vrejtje parimore
dhe kto Amendamente po t vazhdohej mbledhja nga ana e Gjorgje
Bozhoviqit, me siguri do ta merrnin nj zri plqimin nga ana e delegatve
shqiptar.
Por, sht e vrtet se duke vshtruar propozimin e Kryesis s
RSFJ pr Kushtetutn e re t vendit vrehet tendenca e heqjes s elementit
konstituiv t KSAK n kuadr t RSFJ, pr ka populli shqiptar nuk do ta
jap plqimin. Ndrkaq, lidhur me propozimin e Kryesis s RSS pr
nxjerrjen e kushtetuts s re republikane e t Komisionit Kushtetues
paraqita mendimin e shumics s antarve t Komisionit Kushtetues t
Kosovs se nj propozim i till sht i pa pranueshm, nga se me t
praktikisht shuhet autonomia, ndryshohet statusi e pozita e saj n Federat
dhe se tr kjo sht n kundrshtim me nenet 1 e 2 t Kushtetuts s
RSFJ e t Amendamentit 47 t Kushtetuts s RSS. Ky propozim thirret n
demokraci, t bazuar n respektim t personalitetit t njeriut, t lirive e t t
drejtave t tij, mirpo, aty dominon opsioni i kombit serb, duke mos i
prcaktuar popujt e tjer n kuadr t RSS e t KSA-ve. Vrehet se
prkundr deklarimeve se sovraniteti u takon qytetarve, popullit, nga teksti
dalin shum prkufizime t papranueshme e t paqndrueshme pr popullin
shqiptar. Pr shembull, pa i pyetur shqiptart dhe vullnetin e tyre propozohet
q Kosovs ti ndrrohet emri n Kosov e Metohi, pastaj propozimi q n

181

kuadr t RS n prdorim zyrtar t jet gjuha serbo-kroate me alfabetin
cirilik, gj q sht n kundrshtim direkt me nenin 246 t Kushtetuts s
RSFJ, pastaj injorohen faktort q ndikuan n krijimin e autonomis s
Kosovs, shkaqet e lindjes s autonomis, qndrimet gjat LN, parimet e
KAQKJ etj.
do fjal e jon nga t pranishmit u dgjua me vmendje,
posarisht nga ana e Ante Markoviqit, pr ka i falnderohemi. Ne, me t
vrtet, krkuam drejtsi, ligjshmri dhe barazi t plot.

Nuk prfillen vendimet e gjykatave tha Kadrije Gashi

Koha e shkurtr nuk lejoj as delegaten Kadrije Gashin q ta thot
at q mendonte, por ajo megjithkt arriti q Ante Markoviqit t ia
shpjegoj shtjen e bllokadave npr ndrmarrje ekonomike n aspektin e
aplikimit t masave t prkohshme, duke theksuar si shembull m drastik
fabrikn e tubave n Ferizaj, e cila ka qen n hovin m t madh t puns e
me perspektiv dhe kontrata t shumta pr pun t suksesshme, por t ciln
e varrosn dy pensionist. Kjo delegate informoi kryetarin e KEF-it edhe
lidhur me problemin bukur t pranishm t mos zbatimit t mendimeve t
gjykatave pr kthimin e puntorve n pun, t cilt pengohen edhe nga
ana e milicis.
Pra, tha ajo, shteti juridik pengon funksionimin e shtetit juridik.
Milict q bn krime nuk u dnuan tha Xhemajli Bajraj Kadrije
Gashi

Kryetarin e KEF-it e njoftova me disa q sot m s shumti po e
mundojn Krahinn ton, prkatsisht popullatn shqiptare. Si shembull
morra komunn e Malishevs. Thash se prkundr jets s vshtir t
popullats shqiptare, krahas varfris s madhe, ata kan prjetuar izolime,
arrestime, arrestime, vrasje, plagosje, rrahje dhe maltretime e masakra t
ndryshme pothuaj n t gjitha mjediset. Kshtu prmenda rastin q ndodhi
m 27 janar t ktij viti n fshatin Brestofc, ku u vran pes persona dhe u
plagosn disa qytetar t tjer, si dhe rastin e Malishevs kur n qendrn e
qytezs u vran tre veta dhe u plagosn 12 deri 13 persona t tjer, me q
rast theksova se t gjith ata kan qen t pafajshm, pr arsye se nuk ka
pasur tubime a demonstrata, por si zakonisht njerzit kishin ardhur pr ti
kryer punt dhe obligimet e tyre t rndomta n Malishev dhe se ata n

182

kt mnyr prjetuan at q nuk ju ka takuar kurrsesi humbjen e jets
duke mos qen fajtor pr asgj dhe pa i pasur borxh askujt.
Po ashtu, thash se situat e till dhe e ngjashme sht n tr
Kosovn, kurse, n ann tjetr, thash se nuk kam pasur rast t dgjoj se
sht suspenduar ndonj milic ose se sht ngritur flet paraqitje pr vepr
penale kundr atyre milicve q kan vrar qytetart e pafajshm n
Malishev dhe n mjedise t tjera , gj q sht pr do dnim. Kryetari i
KEF-it dhe bashkpuntort e tij, i njoftova edhe pr shum raste, kur milict
me rastin e kryerjes s detyrave t rndomta n trafikun rrugor, prve q
kan maltretua qytetart e pa fajshm, atyre ua kan marr edhe t hollat,
kryesisht deviza.
Anekdot tregoi Adem Mikullofci

Shoku kryetar, m lejoni ti them edhe un disa fjal. Mendoj se
kryesorja sht se jemi t bllokuar si Kuvend. Serbt e Malazezt po i
braktisin mbledhjet kur duhet shqyrtuar e debatuar pr shtjet me interes
pr Kosovn dhe autonomin e saj, pastaj ne po marrim vendime , sepse po
kemi kuorum, por Kryetari i Kuvendit nuk po i nnshkruan vendimet tona,
sepse konsideron se ato jan mendime nj-nacionale. Kshtu, pra me qllim
dhe n mnyr tendencioze po bllokohet puna e Kuvendit t Krahins.
Si njeri q merrem me art e letrsi dhe si aktor, m lejoni shoku
Markovi q me kt rast t ju tregoj nj anekdot.
Kryetari amerikan Xheferson me nj rast para 200 e sa vjetsh kishte thn:
N se ia dalim q secilin indian ta pajisim me nj sapun dhe abetare n
dor ne do ta shptojm nj popull me prejardhje t lasht, me civilizim t
lasht dhe ne amerikanve do t na mbajn n mend si popull humanitar
dhe t drejt.
Sot, shoku Kryetar, 200 vjet m von, Kryesia e Serbis harton
kushtetuta me t cilat fmijve shqiptar dshiron t ua marr nga duart
abetaren. Jam i bindur se pr kt bota do t tmerrohet dhe do t prqesh
tr Jugosllavin.

Fjala e kryetarit t KEF-it z. Ante Markoviq

Sa e morri fjaln z. Markoviq, n mbshtetje t fjalve diskutuesit t
fundit, z. Markoviq filloi t na bind se do t ket buk n Kosov, do t ket
edhe shkollim etj. . .
Dr. Skender Skenderi, ndrhyn. Mu dasht t ndrhyj, pasi ai u inspirua nga
anekdota, e cila nuk e kishte at qllim, prandaj i thash:

183

Izvinite drue Predsednie, iu drejtova edhe nj her, prafrsisht, duke i
thn:
Na falni shoku Kryetar, Ju neve nuk na keni kuptuar mir, nuk
kemi ardhur pr t krkuar buk, at e sigurojm vet, nuk kemi ardhur t na
siguroni shkolln, e kemi dhe do ta mbajm vet, ne ktu sot jemi n emr t
popullit q na ka zgjedhur, q t diskutojm dhe t merremi vesh pr
shtjen e Kosovs, pr fatin e Kosovs. Ju nuk penguat gjith at q bni
Serbia dhe pa dshirn e popullit morri autonomin, shkatrroi mbrojtjen
territoriale n Kosov, shkatrroj policin, largoi njerzit nga puna,
shkatrroi dhe po shkatrron ekonomin e Kosovs, si shpjeguan kolegt e
mi. Lejuat ndrrimin e Kushtetuts s Serbis, Kushtetutn e Kosovs nuk
na leni ta diskutojm dhe as ta prpilojm, pr kt kemi ardhur ktu, pr t
biseduar pr Kushtetutn dhe fatin e Kosovs. E dini se sht ndrprer
seanca e Kuvendit t KSA t Kosovs pa asnj shpjegim. Na jan fikur dritat
n Kuvend. Na sht ndaluar hyrja n ndrtesn e Kuvendit. Un ju them se
shtja e Kosovs sht aq e madhe sa nuk mund t mbetet pa u zgjidh, ta
zgjedhim s bashku prmes Kushtetuts federale, Kushtetuts s Serbis
dhe Kushtetuts s Kosovs. Do t jet zgjidhje m e mir, se sa t vij i
treti dhe ta zgjedh at. E dini edhe Ju se askush i jashtm nuk do ta zgjedh
kt shtje as n interesin ton e as n interesin e juaj, por n ndonj
interes t tret apo t katrt. Zgjidhja sht shum e thjesht duam barazi
kushtetuese n SFRJ. Ktu ju bjm me dije se Kuvendi i yn, n seancn e
thirrur nga kryetari i Kuvendit Gjorgje Bozhoviq pr me dy korrik t vitit 1990,
do ta merr mbi supet e veta zgjidhjen e shtjes s Kosovs dhe ftojm q
t jet prezent dikush nga KEF-i n at seanc shum t rndsishme. Pr
kt ne do t kemi edhe nj takim n Kryesin e SFRJ.
Si do t shihet, pas ktij intervenimi, z. Markoviq e ngrit bisedn
shum lart, q e keni m tutje.
Fjala e Kryetarit t Kshillit Ekzekutiv Federativ Ante Markoviq,
para delegacionit t Kosovs (sipas shnimeve tona dhe t Rilindjes s 26.
06. 1990, f. 10). Si u pa pr disa gjra q kishin ndodhur ishte i informuar,
por pr shum t tjera jo. Kjo del nga detaji se gjat fjals s kryetarit t
delegacionit t Kosovs Skender Skenderi, kryetari Markoviq tri her, pr tri
rrfime, e pyeti publikisht ministrin e punve t brendshme Petar Graanin
A keni qen t njohur me kt rast, t cilin e kishte n krahun e djatht.
Graqanini n t tri pyetjet u prgjigj shkurt me tri ne jo. Ante Markoviq, i
cili e kishte lshua mbledhjen e KEF-it pr ta pritur delegacionin e Kosovs,

184

sakt n ora 18:00, foli shkurt. Tha se ishte i deri diku i informuar pr
ngjarjet n Prishtin, dhe premtoi se KEF-i n kuadr t kompetencave t
veta dhe n kuadr t institucioneve t sistemit do t ndrmarr masat e
nevojshme q t informohet pr saktsin dhe vrtetimin e ktyre
informatave, si dhe do t ndrmarr masat e nevojshme ligjore pr
prballimin dhe tejkalimin e problemeve t rnda t pranishme tash sa koh
n Kosov. Pasi nga delegatt u informua edhe pr krkesat e shumta t
popullit q ai ta vizitoj KSA t Kosovs, kryetari Markoviq u premtoi
delegatve se n kuadr t vizitave q do t ua bj republikave dhe
krahinave, shpejt do t vij edhe n Kosov.
Interesant, me kt u mbyll mbledhja pa e marr fjaln askush
tjetr nga delegacioni i KEF-it, edhe pse ministri i punve t brendshme,
Petar Graanin ishte etiketuar disa her nga kryetari i delegacionit t KSA t
Kosovs dr. Skender Skenderi gjat fjals s vet. Pas ofrimit t nj shujte, t
ciln e refuzuam pa mendua fare, s pari doli delegacioni e KEF-it q ishin
n ann e daljes, pastaj delegacioni i KKA t Kosovs. Na u tha se deri n
Prishtin do t kemi prcjelljen e policis federale, gj q u pa se qndronte.
Kthimi u b pa kurrfar problemi deri n Prishtin.
Meqense nuk kishte gazetar me ne, as ata nuk kishin siguruar, delegatt
antar t ktij delegacioni kishin t prgatitur secili fjaln e vet, i kishim t
gatshme pr do rast, ashtu q ato iu dorzuan Rilindjes, t cilat u botuan
n Rilindjen e dats 27. 06. 1990 n faqen 10). Po i japim po thuaj ashtu si i
ka prgatitur secili delegat pr vete.
Amendamenti 47 u fut n mnyr joligjore - Selvije Gjinaj

Pas ngjarjeve t vitit 1981 udhheqja e Kosovs i ka plotsuar
krkesat e udhheqjes serbe pr diferencim n t gjitha nivelet, prej
shkollave fillore e deri n fakultete. Nga puna jan larguar me qindra
arsimtar, profesor dhe doktor shkencash. Jan ndrruar po ashtu edhe
shum udhheqs t organizatave ekonomike e t tjera, por prapseprap
pr disa qarqe serbe kjo nuk ka qen e mjaftueshme. Qllimi i tyre doli n
shesh vitin e kaluar, kur u propozuan ndryshimet n Kushtetutn e RS t
Serbis me t cilat u krkua ngushtim total i autonomis s Kosovs. Gjat
diskutimit publik populli shqiptar nuk i pranoi ato Amendamente q cungonin
autonomin dhe votoi kundr. Mirpo, dshira e popullit nuk u prfill dhe
Amendamentet n Kushtetutn e Serbis u aprovuan n rrethana t
dyshimta, me masa t jashtzakonshme e me tanke dhe me vota t
mysafirve.

185

Amendamenti 47 u fut n mnyr joligjore, pas diskutimit publik.
Gjat miratimit t Amendamenteve kryetari i athershm i Kuvendit t KSA
t Kosovs Vukashin Jokanoviq dhe t tjert premtuan se me miratimin e
tyre populli shqiptar nuk do t humb asgj, por ne humbm t gjitha. Menj
her filloi ndrrimi i emrave t rrugve, t shkollave, ngushtimi i t drejtave
n arsim, marrja e punve dhe kompetencave t organeve t punve t
brendshme t Kosovs nga ana e organeve t punve t brendshme t
Serbis etj. etj.
Kryetarit Markoviq pastaj i fola edhe pr helmimet e nxnsve dhe
qytetarve t tjer. Thash se a sht fjala pr helmim apo jo le t vrtetohet
nga ana e shkenctarve, por shtova se un si qytetare dhe si nn krkoj
q fmijt e helmuar t trajtohen si pacient t smur dhe t mos dbohen
para dyerve t spitaleve dhe ambulancave nga ana e milicve si ndodhi.
Ceka edhe helmimin e shtat fmijve parashkollor n Gjakov, n mesin
e t cilve ishte edhe nj i nacionalitetit serb dhe shtova se nga psikologjia e
dim se fmijt nuk din t simulojn dhe t shtirn.
N fund edhe nj her theksova se populli shqiptar vjet nuk e ka
dhn plqimin pr Amendamentet me t cilat cenohet autonomia e
Kosovs dhe as sivjet nuk do ta jep plqimin pr nj Kushtetut t RSFJ dhe
t RS t Serbis, me t cilat Kosova faktikisht zhvesht trsisht nga
autonomia. Ne delegatt do ta prfillim dshirn e popullit dhe se ajo sht
edhe dshira e jon. Autonomia mund t na merret me dhun dhe jo me
dshir, porse droj se nse bhet kshtu n Kosov nuk do t ket qetsi.

Manipulimet me 900 puntor n Ferizaj - Maliqe Bajoku

Me kryetarin e KEF-it biseduam n mnyr t qet e shum t
hapt. Kemi shkuar pa kurrfar prgatitje paraprake, por pr prgatitje nuk
patm koh dhe ato as q ishin t nevojshme, duke ditur gjith at q po na
ndodh sot n Kosov.
Gjat biseds jan ndrlidhur disa her kur ishte fjala rreth informats s
KEF-it pr tejkalimet e autorizimeve zyrtare t njsis s bashkuar t
milicis, me rast Xhemajli Bajri prmendi rastin e Malishevs, e un bra
prpjekje q ta sqaroj rastin e Podujevs ku humbn jetn dy t rinjve e as
sot e ksaj dite nuk dihen rrethanat.
Po ashtu dikush nga shokt prmendi edhe largimin e mbi 900
puntorve t fabriks s tubave n rrug, kurse Ante Markoviqi e kuptoi at
largim t puntorve nga puna si pasoj e teprics teknologjike. Un ia

186

shpjegova se nuk sht fjala pr kurrfar teprice teknologjike, por puntort
e larguar nga puna pr arsye t bindjeve t tyre politike dhe kundrshtimit
q kolektivin t mos e udhheqin dy pensionist.
Pr kolaps ekonomik nuk jan fajtor puntort - Sabri Hashani

Ekonomia e Kosovs qe nj koh t gjat po prjeton nj kolaps e
pr kt nuk jan fajtor puntort t cilt pas gjith asaj q prjetuan e po
e prjetojn ende n lkurn e vet dhe me gjith faktin se n nj mas u ka
rn morali pr pun, vemas prej vitit t kaluar, prap se prap, jan t
gatshm pr pun dhe zbatimin e reformave ekonomike. Fajtort pr
gjendjen e tashme duhet krkuar n mesin e udhheqsve, t cilt i kan
uzurpuar t gjitha kompetencat e organeve vetqeverisse q tash n
shum ndrmarrje nuk jan duke funksionuar e prandaj puntort nuk mund
t t i realizojn t drejtat e tyre. Natyrisht, krejt kjo po ndikon edhe n
mosrealizimin e planeve t prodhimit, gj q vemas u ndie pas integrimeve
t paligjshme t sistemeve t mdha. Pasi un punoi n Elektro-ekonomi t
Kosovs, mund t them se n kt gjigant ekonomik, i cili merre pjes me
rreth 35% n prodhimin industrial t Krahins, kemi nj gjendje t
paknaqshme. Shoku kryetar, ju e dini, sepse edhe vet keni punuar n
ekonomi, si qndrojn gjrat kur nj gjiganti t till si sht elektro-
ekonomia, i merren pjest m vitale t saj, prandaj dshiroi edhe nj her t
theksoj se e gjith kjo ka ndikuar q ekonomia kosovare dita me dit t
shkatrrohet dhe kt dikush po e bn me qllim t caktuar.

Ndihem si qytetar i rendit t dyt - Bujar Gjurgjeala

Duke respektuar kohn tuaj t mueshme dshiroi t i them vetm
disa fjal. Un kam jetuar nj koh si student n Zagreb, kurse tani jetoi n
Kosov, ku ndihem si qytetar i rendit t dyt. Kur them kshtu, mendoi edhe
pr t gjith bashkkombsit e mi. Pr kt nuk duhen shum fakte, nse
dihen kto gjra: u suprimua SPB e Kosovs nga ana e SPB t Serbis, po
punohet n drejtim t suprimimit t organeve gjyqsore, tentohet t rrnohet
ekonomia kosovare n lemn e arsimit shum nxns shqiptar ngelin pa
mundsi t shkollimit, n shndetsi kemi arbitrimin e policve, se kush do
t gzoj shrbim shndetsor n spitale pr tu mjekuar e kush jo n rastet e
helmimit t 7 000 fmijve. Nuk dshiroi t hyj n kualifikimet se a sht
fjala pr helmim a jo, sepse pr kt nuk jam i kualifikuar. Kt le ta bjn
ekspertt q e kan pr detyr dhe koha do ta tregoi se ka sht n pyetje

187

rreth helmimeve, por nuk mund t pajtohem me arbitrimin e policve. Prve
ksaj kemi pabarazi n punsim, n ndarjet e banesave etj.
Kujtoj se pas ktyre gjrave q i prmenda nuk nevojitet ndonj
koment m i gjer pr tu konstatuar se do kush q sht n nj pozit t
till do ta ndiej vetn qytetar t rendit t dyt. Shkurt, n Kosov situata
sht shum e vshtir. Durimi ka kufirin e vet, prandaj, nse nuk
ndrmerret dika urgjente n mnyr q t eliminohen kto padrejtsi mund
t ballafaqohemi me probleme edhe m t rnda dhe me pasoja shum t
mdha.
M ka marr malli t jem i lumtur - Gafurr Kiseri

Shoku kryetar, kam prshtypjen se ju nuk jeni t informuar n
mnyr adekuate dhe reale pr gjendjen n Kosov. Edhe nse jeni t
informuar n prmjet shrbimeve dhe organeve tuaja, mendoi se ato
informata kan qen t prpunuara dhe t zbukuruara e ndoshta edhe jo
objektive. Si shembull po e marr informatn q e kemi marr nga Sekretari
Federativ i Punve t Brendshme pr Kosovn, t ciln un e kam lexuar
dhe me shum segmente t parashtruara n at informat nuk pajtohem,
pr arsye se t dhnat dhe vlersimet n t nuk jan reale dhe objektive.
Ne q gjendemi ktu nuk prfaqsojm vetm popullatn shqiptare, por jemi
delegat dhe prfaqsues t mbar popullats kosovare dhe jemi jetsisht t
interesuar q gjendja n Krahinn ton njher e prgjithmon t qetsohet
dhe t filloj nj jet e qet e lumtur, bashkjetes e sinqert dhe e
barabart. Sinqerisht ju them se qe dhjet vjet mua m merre malli t
kndoj, t qesh, t vallzoj, pra t jem i lumtur. Por, kt nuk e kam. Andaj,
shoku Kryetar, duke u bazuar n faktin se ju gzoni nj autoritet dhe
prkrahje t plot e t sinqert n mbar popullatn kosovare, ju lusim q
maksimalisht t angazhoheni n kt drejtim e t vini n Kosov dhe aty ti
vrtetoni t gjitha kto q ne sot i parashtruam.
Intervenime brutale t milicve n entet shndetsore Dr. Xhevat
Pllana

Shndetsia kosovare gjendet n nj situat shum te rnd,
sidomos n aspektin material dhe at organizativ, ndrsa sa i prket kuadrit
profesional dhe aftsis s tij, mendoj se ai gjendet n nivel t mesatares
jugosllave. Gjendjen edhe m e ka keqsuar paraqitja e disa dukurive ne
koh t fundit. Kur e them kt mendoj n helmimeve masive. Duke ditur se
ne n Kosov nuk kemi pasur mundsi q t bjm analiza prkatse pr

188

zbulimin e shkakut t helmimeve, n baz te tablos klinike jemi t bindur se
kemi t bjm me helmime nga ndikimi ndonj reagensi kimik.
Na befason fakti pse organet shtetrore nuk angazhohen pr
zbulimin e aktorve dhe organizatorve t helmimit, pa marr parasysh kush
jan ata. Ndrkaq, n ann tjetr , organet e milicis pengojn dhnien e
ndihms mjeksore, duke br roje para institucioneve shndetsore dhe
duke br seleksionimin e pacientve. Pse nuk ka angazhime kundr
ndrhyrjes brutale te policis n institucionet shndetsore, kur dihet se
kemi raste madje kur jan suspenduar edhe ekipet kujdestare mjeksore
nga ana e milicis dhe sht br intervenimi kirurgjik nga ana e tyre ?!
N keqsimin e mtejshm t gjendjes n shndetsi ka ndikuar
edhe segregacioni npr shtpi t shndetit dhe klinika, duke krijuar kshtu
institucione shndetsore paralele nj nacionale, gj q pr shndetsi sht
e papranueshme.

(Vazhdon)....

Alternativa 2014

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Alternativa 2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Alternativa-Revist pr shkenc dhe kultur

You might also like