o Ca Vt L

The Tao of Physics

Tc gi: Fritjof Capra
Nguyn Tng Bch dch
---o0o---
Ngun
http://www.quangduc.com
Chuyn sang ebook 20 8 - 2009
Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com
Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org

Mc Lc
Gii thiu cun sch 'o ca vt l'
Li ngi dch
Li ni u (bn in ln th nht)
Li ni u (Bn in ln th hai)
Phn I. Con ng ca vt l hc
Chng 1 : Vt l hin i - Mt tm o?
Chng 2 : Bit v thy
Chng 3 : Bn Kia Ngn Ng
Chng 4 : Nn Vt L Mi
Phn II . Con ng o Hc Phng ng
Chng 5 : n Gio
Chng 6 : Pht Gio
Chng 7 : T Tng Trung Quc
Chng 8 : Lo Gio
Chng 9 : Thin Tng
Phn III. Cc Tng ng
Chng 10 : Tnh Nht Th Ca Vn S
Chng 11 : Vt Trn Th Gii Nh Nguyn
Chng 12 : Khng Gian - Thi Gian
Chng 13 : V Tr ng
Chng 14 : Khng V Sc
Chng 15 : iu Ma Ca V Tr
Chng 16 : Cu Trc i Xng Quark - Mt Cng n Mi
Chng 17 : Cc Mu Hnh Bin Dch
Chng 18 : S Dung Thng
Li Cui
im Li Nn Vt L Mi
Tng Lai ca Nn Vt L Mi
Tc ng ca cun sch
S thay i mu hnh
nh Hng ca Heisenberg v Chew
Nhng Mu Hnh Mi Trong T Duy Khoa Hc
Ph Bnh v o ca Vt L
S Pht Trin Hin Nay V Kh Nng Ca Tng Lai


---o0o---

Gii thiu cun sch 'o ca vt l'

y l mt khm ph mi v s tng ng gia vt l hin i v o hc
phng ng. Vi cun sch ny, Gio s vt l Fritjof Capra cho ta c mt
ci nhn tng th v thnh tu ca vt l hc cng nh nhng tng ng
ni bt ca n vi cc trit l phng ng.


Li ngi dch

Cun sch l bn dch Vit ng ca "The Tao of Physics" (o ca vt l)
ca tc gi Fritjof Capra, bn in ln th ba, do Flamingo xut bn nm 1982.

F. Capra sinh nm 1939, l gio s ngnh vt l ti cc i hc v vin
nghin cu ting tm ti M v Anh. Khong cui nhng nm 60, ng bt
u ch n cc tng ng gia nhng pht hin ca ngnh vt l hin
i vi quan nim ca nhng nn o hc phng ng nh n gio,
Pht gio, Lo gio... n cui nm 1974, bn in ln th nht ca o ca
vt l ra i. K t n nay, khong trn mt triu cun sch ny n
tay c gi vi trn mi th ting khc nhau. Ni dung ch yu ca cun
sch l s trng hp v nhn thc lun ca nn vt l hin i vi o hc
phng ng, nht l vi Pht gio.

c trng ca nn vt l hin i trong th k 20 l s tm kim ngun gc
khi thy ca vt cht, c tm ra nhng "ht c bn" cui cng to nn
nguyn t. Th nhng, khi n cnh ca cui cng m ra thy b mt tht
ca vt cht, nh vt l pht hin vt cht hnh nh khng phi do nhng ht
cng chc to thnh na, m n ch l dng xut hin ca mt thc ti khc.
V th m vt cht mang nhng tnh cht hu nh i nghch nhau, n va
lin tc va phi lin tc, va hu hin va phi hu hin, dng xut hin ca
n ty theo cch quan st ca con ngi. Nhng tnh cht l lng a
ngnh vt l vo thng ca ng ca trit hc: nn vt l hin i va thng
nht v l gii nhiu khi nim c bn ca trit hc, va ra nhng cu hi
ln ca loi ngi m cc nh o hc t xa tng kt. V k l thay, nhng
pht hin hin nay ca nn vt l hin i khng khc bao nhiu so vi
nhng kt lun ca cc thnh nhn ngy xa.

V nhng l , trc Capra c nhiu nh vt l xut sc ca th k ny
n vi trit hc, nht l cc nh sng lp thuyt tng i v thuyt lng
t. H tm thy trit hc phng ng mt th gii quan ht sc ph hp
soi ri cho nhng vn nan gii ca vt cht ra. Th nhng, vi cun
sch ny ca Capra, ta c mt ci nhn tng th v nhng thnh tu ca vt
l hc, v nhng vn ln hin nay lm cho vt l b giam trong mt cuc
khng hong v nhn thc lun, v v nhng s tng ng ni bt vi cc
trit l phng ng.

Vi tnh cch l mt gio s vt l, Capra trnh by c mt cch cn k
khc chit cc vn vt l. Tc gi cng trnh by kh su v chnh xc v
cc nn o hc phng ng nh n gio, Pht gio, Lo gio. Nh
am hiu hai nn hc thut m tc gi cun sch ny mang li cho ngi
c, d ngi n t phng tri no, rt nhiu iu b ch. Ngi c
c kin thc o hc phng ng s nhn thy, i vi lun ny, trit l
phng ng cn cng hin nhiu hn na so vi nhng g trong sch trch
dn.

V nhng l , ngi dch hn hoan gii thiu vi c gi Vit Nam tp
sch qu bu ny. N dnh cho nhng ai quan tm n cc vn c bn
ca vt l, trit hc v o hc. Chc chn bn dch ny cn nhiu thiu st,
ngi dch trn trng cm n mi gp ph bnh bn dch hon chnh
hn.

CHLB c thng 4, 1998

Nguyn Tng Bch

---o0o---

Li ni u (bn in ln th nht)

Cch y nm nm, ti c mt kinh nghim tuyt p, n a ti n vi
vic vit cun sch ny. Mt bui chiu h n, ngi trn bi bin, nhn
nhng t sng n v cm thy nhp iu ca hi th mnh, bng nhin ti
thc ton b vng quanh ti ang tham gia vo trong mt v iu v i
ca v tr. L mt nh vt l, ti bit ct, , nc v khng kh quanh mnh
u c cu to bng phn t v nguyn t, chng ang dao ng, bn thn
chng c cc ht nh hn to thnh. Cc ht cng ang tng tc ln
nhau sinh ra v hy dit cc ht khc. Ti cng bit bu kh quyn a cu
lin tc b v s nhng tia v tr trn ngp, chng l nhng ht mang nng
lng ln ang chu th va chm khi i vo kh quyn. Ti bit tt c
mi th trong lc nghin cu ngnh vt l cao nng lng, nhng ti by
gi, ti ch bit chng thng qua biu v l thuyt ton hc. Lc ngi trn
bi bin, kinh nghim ngy trc hu nh sng li; ti "thy" nng lng
trn nh thc t khng gian xung, trong bao nhiu ht c to
thnh, bao nhiu ht b hy dit, trong mt sc mnh nhp nhng; ti "thy"
nguyn t ca cc nguyn t v ca c thn ti tham gia vo v iu nng
lng ny ca v tr; ti cm nhn c nhp ca n v nghe c m
thanh ca chng, v ngay lc , ti bit l v iu ca Shiva, v thn
nhy ma c n gio tn th.

Ti i sut mt on ng di hc tp trong vt l l thuyt v tri qua
nhiu nm nghin cu. ng thi, ti cng rt quan tm n o hc
phng ng v bt u thy nhng tng ng vi vt l hin i. c
bit, ti b nhng kha cnh khc nhau ca Thin tng thu ht mnh m, n
lm ti nh n nhng b n ca l thuyt lng t. Tuy th, lin h hai ci
li vi nhau trc ht n l mt bi ton thun ty tri thc. Mun vt
qua khong cch gia t duy l lun phn tch v thc chng ca tri kin
thin nh, trc sau u rt kh cho ti.

Mi u, ti dng "Power Plants" t gip mnh, l php gip cho t
tng t do lun tun tro; cho tri kin tm linh t thnh hnh khng cht
c gng, chng xut pht t tng su ca thc. Ti nh li kinh nghim
ca ln u p dng php ny. Sau bao nm chuyn t duy theo cch phn
tch chi li, n n mt cch chong ngp lm ti tun tro nc mt, v lc
, nh Castaneda, ti ghi li cm ngh ca mnh trn mt mnh giy.

V sau, chng nghim v v iu Shiva n vi ti m ti c gng gi li
trong mt bc hnh. Nhiu chng thc tng t nh th theo ui ti, tng
bc gip ti nhn ra rng, mt th gii quan ang bt u thnh hnh vt l
hin i, n ht sc hi ha vi nn minh trit c i phng ng. Qua
nhiu nm ghi chp li v vit nhiu bi kho cu v s tng ng khm
ph c, cho n ngy hm nay ti tng hp mi kinh nghim ca mnh
trong cun sch ny.

Cun sch ny nhm chung n ngi c quan tm n o hc phng
ng, ngi khng nht thit phi bit g v vt l. Ti c gng trnh by
cc khi nim v l thuyt ca vt l hin i m khng km theo ton hc
v trong mt ngn ng khng qu chuyn mn, mc d mt vi chng c
th kh c cho c gi khng chuyn ngnh khi c ln u. Cc thut ng
ti dng u c nh ngha khi chng xut hin ln u.

Trong s cc c gi, ti cng hy vng tm c nhiu nh vt l c quan
tm n kha cnh trit hc ca ngnh vt l, nhng cha c dp tip xc vi
cc trit hc tn gio phng ng. H s thy o hc phng ng s
cung cp mt khung cnh nht qun v tuyt p, n n khp vi nhng l
thuyt tin b nht ca chng ta v th gii l tnh.

V ni dung cun sch, c th c gi s thy s trnh by t tng khoa
hc v o hc bn nhiu bn t khc nhau. Xuyn qua cun sch, c th
kin thc ca ngi c v vt l tng ln lin tc, nhng s tin b tng
t v o hc phng ng c l s khng bao nhiu. iu ny hnh nh
khng trnh khi, v trn tt c mi th, o hc l mt kinh nghim thc
chng, khng th hc hi t trong sch v. Ngi ta ch chng nghim mt
tri kin su xa v mt truyn thng o hc khi ta tinh tn tu dng trong .
iu m ti mong mun lm c l cho thy rng mt s quyt tm tinh
tn nh th s c thng xng ng.

Khi vit cun sch ny, bn thn s hiu bit ca ti v t tng phng
ng cng c o su ng k. c nh th, ti rt mang n hai v n
t phng ng. Ti cm t su xa Phiroz Mehta, ngi m mt cho ti
thy nhiu kha cnh ca o hc n , v vi thy dy Thi Cc ca ti
Liu Hsiu Ch'i a ti vo Lo gio.

Khng th k ht ni y tn ca tng ngi - khoa hc, ngh s, sinh vin
v b bn - gip ti pht biu nim ca mnh trong cc cuc tho lun
y gi hng. Th nhng, ti thy phi c li cm t c bit n Graham
Alexander, Johathan Ashmore, Stratford Caldecott, Lyn Gambles, Sonia
Newby, Ray Rivers, Joel Scherk, George Sudarshan v - khng km quan
trng - Ryan Thomas.

Cui cng, ti cm thy nng n vi b Pauly Bauer-Ynnhof ti Vienna v
s h tr ti chnh ho phng ca b ti thi im m ngi ta cn n nht.

London, thng 12. 1974

Fritjof Capra

---o0o---
Li ni u (Bn in ln th hai)

Cch y by nm, cun sch ny c xut bn ln u, v n xut pht t
mt kinh nghim, nh m t trong li ni u trc, kinh nghim
xy ra cch y hn mi nm. Th nn ti xin c ni vi li vi c gi
trong bn in ln ny v nhiu iu xy ra trong nhng nm - v cun
sch, v vt l v v chnh ti.

Hi ti khm ph ra nhng im song hnh gia th gii quan vt l v o
hc, nhng iu c nhiu ngi m h cm thy nhng cha bao gi
c nghin cu, cn k, ti thy r mnh ch l ngi pht hin mt iu
vn rt r rng, v iu s tr thnh kn thc chung trong tng lai;
v thnh thong, khi vit o ca vt l, thm ch ti c cm gic nhng g
c vit l thng qua ti, ch khng phi do ti vit ra. Cun sch c
n cho nng nhit ti Anh v M. Mc d c qung co hay tuyn
truyn rt t, n c truyn ming nhanh chng v ngy nay, c hn
mi bn dch trn khp th gii.

Nh ta c th tin on phn ng ca cng ng khoa hc cn thn hn; th
nhng, s quan tm v nhng h qu i vi nn vt l ca th k 20 tng
ln. S ngn ngi ca nh khoa hc hin i khi tha nhn s tng ng
gia khi nim ca h vi khi nim ca o hc tht ra khng c g ng
ngc nhin, v o hc - t nht l ti phng Ty - thng hay b gn p mt
cch hon ton sai lm, vi mt ci g m h, b n v ht sc phi khoa hc.
May mn thay, thi ang c thay i. V t tng phng ng
ang bt u to c mi quan tm ni mt s ngi v thin nh khng
cn c nhn vi s ch ci hay nghi ng, o hc c coi trng,
ngay c trong cng ng khoa hc.

S thnh cng ca o ca vt l to nn mt tc ng mnh m trong
i ti. Trong nhng nm qua, ti i nhiu, ging gii trc c to
chuyn ngnh v khng chuyn ngnh v tho lun v nhng h qu ca vt
l mi vi mi ngi ca mi tng lp i sng. Nhng cuc tho lun ny
ht sc gip ti hiu ra khung cnh vn ha rng ri ca mi quan tm v
nn o hc phng ng c sinh ra ti phng Ty trong hai mi nm
qua. Gi y, ti thy s quan tm ny l mt phn ca mt khuynh hng
v i hn nhiu, l khuynh hng tm cch i u, chng li mt s
thiu thng bng nng n trong vn ha - trong t duy v cm nhn, gi tr
v thi ca chng ta, cng nh cu trc x hi v chnh tr. Ti thy thut
ng Trung Quc m - Dng ht sc hu ch m t s mt thng bng
vn ha ny. Vn ha ca chng ta t trc ti sau thuc dng, k c h
thng gi tr v thi , v b qun hn mt b tc ca n l m. Chng ta
coi nng tnh c th hn tnh hi nhp, s phn tch hn s tng hp, tri thc
suy lun hn minh trit trc gic, khoa hc hn tn gio, cnh tranh hn hp
tc, bnh trng hn gi gn, vn vn. S pht trin phin din ny ln ti
nh cao phi bo ng, t ti mt kch thc ca x hi, sinh thi, o
l v tm linh.

Tuy th, cng trong thi i ny, ta l k chng kin bui bt u ca mt
phong tro cch mng phi thng, n c l l s minh ha cho iu m
ngi Trung Quc thi thng c ni: "Dng, khi t ti cc im,
s rt lui, nhng ch cho m". Nhng thp nin 1960, 1970 sinh ra mt
lot nhng vn ng x hi dng nh i vo chiu hng . Ni lo ngi
v sinh thi ngy cng ln, s quan tm mnh m n o hc, thc n
gii ngy cng tng trng, v s pht hin li quan nim y l v cha tr
ton din, tt c u l biu hin ca khuynh hng cch mng . Chng l
mt b tc ca s nghing lch qu ng hng v s duy l thi v gi
tr dng tnh, v chng tm cch ko li s qun bnh gia hai mt m tnh
v dng tnh ca con ngi. Th nn, thc v mt s ha iu su xa
gia th gii quan ca vt l hin i v ca o hc phng ng xut hin
ngy nay l mt phn khng th tch ri ca s chuyn ha vn hc ln
rng, dn n mt hnh nh mi v thc ti, s chuyn ha ny s i hi
nhiu thay i c bn trong t duy, nhn thc v thang gi tr ca chng ta.
Trong cun sch th hai, The Turning Point, ti nghin cu thm v nhng
kha cnh v h qu khc nhau ca s chuyn ha vn ha ny.

Thc t ca nhng thay i hin nay trong h thng gi tr ca ta s tc ng
mnh m ln nhiu ngnh khoa hc, iu ny s lm nhiu ngi ngc
nhin, nhng ngi tin c mt khoa hc khch quan v ng trn mi gi tr.
Th nhng, chnh l mt h qu quan trng ca ngnh vt l mi. Cc
ng gp ca Heisenberg (1901-1976: Nh vt l hc ngi c, ngi
khai sinh ra thuyt c hc lng t, gii Nobel 1932) trong thuyt lng t
m ti s ni n nhiu trong tc phm ny, s cho thy r l nim c in
v tnh khch quan trong khoa hc s khng cn c duy tr lu hn na,
v v th m vt l hin i ang xt li huyn thoi ca mt nn khoa hc
siu gi tr. Nhng cu trc m nh khoa hc quan st c trong thin
nhin thc ra lin h cht ch vi cu trc ca tm l hc; vi khi nim t
tng v h gi tr ca h, Do , kt qu khoa hc m h thu c v s
ng dng k thut m h tm hiu s rt ty thuc vo khun kh tm thc
ca h. D nhiu nghin cu n l c th khng ph thuc r rt v h
thng gi tr ca h, nhng khung cnh rng ln trong cc nghin cu
mnh, khng nhng ch v mt tri thc, m c v mt o l.

T ci nhn ny, mi lin h gia vt l v o hc khng nhng rt th v
m cn ht sc quan trng. N ch ra rng, kt qu ca nn vt l hin m
ra hai con ng khc nhau nh khoa hc i theo. Chng c th a ra -
dng nhng t cc on - n vi c Pht hay vi tri bom, v iu ny
t ra cho mi nh khoa hc quyt nh chn ly con ng. Trong thi i
m gn mt na nh khoa hc v k thut lm vic trong ngnh qun s, i
vi ti tht l ph phm mt ngun lc to ln v c thng minh sng to con
ngi ngh ra nhng phng tin tinh t nhm hy ph ton tin, v ni
my cng khng v con ng ca c Pht, con ng ca tri tim.

Bn in ny ca cun sch c cp nht bng cch thm nhiu kt qu
ca nhng cng trnh nghin cu gn y trong ngnh vt l h nguyn t.
Ti lm iu bng cch thay i vi on trong sch cho ph hp vi
nhng tin b mi y, v bng cch thm mt chng cui sch, mang tn
im li nn vt l mi, trong nhng pht trin mi m v quan trng
nht ca vt l h nguyn t s c trnh by kh chi tit. Mt iu ng
vui cho ti l khng c khm ph no gn y ph nhng g ti vit by
nm v trc. Thc t l phn ln nhng khm ph c s kin trong
bn in u ri. iu ny khng nh nim tin chc chn ca ti, n cng
ng vin ti vit cun sch ny: nhng lun im m ti dng khi so snh
vt l v o hc s ch c h tr, ch khng b ph, bi cc pht hin
trong tng lai.

Hn th na, by gi ti thy c c s vng hn nhiu vi nhng lun im
ca mnh, v s song hnh gia o hc phng ng khng nhng ch xut
hin trong vt l m c trong sinh hc, tm l hc v cc ngnh khoa hc
khc. Khi tm hiu v mi lin quan gia vt l v cc ngnh khoa hc ,
ti nhn ra rng s m rng ca nhng khi nim vt l hin i n cc
ngnh khc c khun kh ca l thuyt h thng cng cp. Cc cng trnh
nghin cu v khi nim h thng trong sinh vt, y khoa, tm l v trong cc
ngnh khoa hc x hi, m ti ni n trong The Turning Point, cho
thy rng ngnh khoa hc h thng tng cng mnh m cho mi song
hnh gia vt l hin i v o hc phng ng. Cn ni thm l h thng
mi ca sinh hc v tm l hc li cng ch r thm nhiu mi tng ng
khc na vi t tng o hc, chng nm ngoi phm vi ca mt cun v
vt l. Nhng iu c tho lun trong cun sch v vt l. Nhng iu
c tho lun trong cun th hai ca ti cha ng mt s khi nim v
ch t do, sng v cht, v t tnh trong i sng, ca tm thc, thc v s
tin ha. Mi ha iu su xa gia cc quan nim, c trnh by trong ngn
ng ca khoa hc h thng, v nhng nim tng t ca o hc phng
ng, l nhng bng c thuyt phc cho s on quyt ca ti, l trit l ca
cc truyn thng o hc, cng c tn gi l trit hc vnh cu cng cp mt
c s trit hc nht qun cho cc l thuyt khoa hc hin i ca chng ta.

Berkely, thng su 1982

Fritjof Capra


---o0o---
Phn I. Con ng ca vt l hc

Chng 1 : Vt l hin i - Mt tm o?

Mi con ng ch l mt li i v cng khng nh hng g n mnh hay
n ai nu phi t b n, mt khi tri tim buc bn phi lm th... Hy quan
st con ng k lng v chnh xc. V hy t hi mnh, ch chnh mnh
thi... l mt con ng ca tri tim? Nu phi th l mt li i tt
p; nu khng n ch v ch.

Carlos Castaneda; Bi hc ca Don Juan

---o0o---

Nn vt l hin i c mt nh hng su m hu nh trn mi hnh thi
ca x hi loi ngi. N tr thnh c s ca khoa hc t nhin, v s lin
h h tng gia khoa hc t nhin v khoa hc k thut bin i su xa
iu kin sng ca chng ta, xu tt u c. Ngy nay hu nh khng c
mt ngnh cng nghip no m khng s dng nhng thnh tu ca vt l
nguyn t v ai cng bit n nh hng ca v kh ht nhn trong nn
chnh tr th gii. Tuy th tht ra, nh hng ca vt l hin i vt xa k
thut. N vn di n tn t tng, vn ho v dn n mt s thay i c
bn v th gii quan cng nh mi quan h ca con ngi vi v tr. S
nghin cu v th gii nguyn t v h nguyn t (*) trong th k 20 pht
hin mt cch bt ng hn ch ca cc quan nim c in v buc ta c mt
s sa i trit v nhiu khi nim. V d khi nim vt cht trong nn
vt l h nguyn t hon ton khc hn vi quan nim thng thng v mt
th vng chc trong vt l c in. iu cng tng t cho cc khi nim
khng gian, thi gian v nguyn nhn - kt qu. Th nhng nhng khi nim
va k li l c s ca th gii quan chng ta vi s chuyn ho mnh m
ca chng, th gii quan ca ta cng bt u thay i.

Trong nhng thp nin qua, cc nh vt l v trit gia tho lun rt nhiu
v s thay i ny do nn vt l hin i tc ng, nhng rt t khi ngi ta
tha nhn rng s thay i quan nim ny r rt dn vo th gii quan
ca nn o hc phng ng. Cc khi nim ca vt l hin i cho thy
mt s song song bt ng vi cc quan nim c ra trong cc nn
trit l, o hc min Vin ng. D s song hnh ny cha c cp
n mt cch cn k nhng n c nhiu nh vt l ln nht ca th k
ny ghi nhn, khi cc v tip xc vi cc nn vn ho phng ng
trong cc chuyn i thuyt ging ti n , Trung quc v Nht Bn. Xin
ghi li ba th d sau y:

Nhng quan im chung v nhn thc ca con ngi, c minh ho bi
pht hin ca vt l nguyn t, t n khng xa l hay kh hiu. Ngay trong
nn vn ho ca chng ta, chng c lch s v trong t tng Pht gio
hay n gio chng c mt ch ng trung tm ng k.

iu m ta pht hin ch nu thm v d, xc nhn v lm tinh t thm cho
mt nn vn minh trit c xa (Julius Robert Oppenheimer 1904-1067, nh
vt l hc ngi M, gp phn quan trng trong cng cuc nghin cu vt l
ht nhn).

tm s song hnh vi l thuyt vt l nguyn t... ta phi n vi cch
t vn v nhn thc lun m cc u c nh Pht hay Lo T tng
i mt, nu ta mun ho iu v tr ca chng ta va l khn gi va l din
vin trong mn kch ln ca th gian. (Niels Bohr).

ng gp ln nht trong ngnh vt l l thuyt ca Nht Bn sau cuc
chin tranh th gii va qua c l l du hiu ca mt mi lin h nht nh
gia cc t tng phng ng v ni dung trit hc ca l thuyt lng t.
(Werner Heisenberg).

Mc ch ca cun sch ny l tm hiu mi tng quan gia cc khi nim
ca vt l hin i v c s ca nn trit hc v o hc phng ng.
Chng ta s thy hai c s chung ca nn vt l th k 20 - l thuyt lng
t v l thuyt tng i - buc chng ta phi nhn th gii nh cch nhn
n gio, Pht gio, Lo gio v s ging nhau gia hai bn cng tng
thm khi xt cc th nghim gn y nhm phi hp hai l thuyt m t
cc hin tng trong v tr vi m: khi ni v cc tnh cht v tng tc ca
cc ht h nguyn t, cc ht l tc nhn to ra vt cht. y cng l ni
m s song hnh gia vt l l thuyt v o hc phng ng ni bt nht
v chng ta s gp nhng l gii m ta s khng bit chng do ai pht biu,
do mt nh vt l hay mt o s phng ng.

Khi ni o hc phng ng, ti ni n cc trit l tn gio ca n
gio, Pht gio v Lo gio. Mc d chng gm mt s ln trng phi tm
linh v h thng trit l an kt ln nhau, song tnh cht chung ca th gii
quan u nh nhau. Ci nhn ny khng ch gii hn phng ng, n
c th tm thy trong nhiu cp bc ca mi trit l thin v huyn b. V th
nhng lun c trong sch ny c th ni chung l vt l hin i dn ta n
mt th gii quan rt tng ng vi cch nhn ca nh o hc ca mi
thi i v truyn thng.

Truyn thng o hc thc ra c mt trong tn gio v cc yu t huyn b
cng c mt trong trng phi trit hc phng Ty. Mi song hnh vi vt
l hin i tht ra khng phi ch c trong Kinh V ca n gio, trong
Kinh Dch hay trong cc Kinh Lun ca o Pht, chng cng tng hin
din trong t tng ca Heraclitus (550-480 trc CN, trit gia Hy Lp)
trong Sufismus ca ngi -rp v trong gio php ca nh huyn thut
Yaqui Don Juan. Nhng y, nhm dng t n gin, ti s ni th gii
quan phng ng v thnh thong mi nhc n cc ngun o hc khc.

Nu nn vt l hm nay m a v li mt th gii quan huyn b th tht ra
n ch tr li ngun gc ca n, cch xa 2500 nm. Tht th v khi theo
di nn khoa hc phng Ty trn bc ng ca n, bt u vi cc trit
gia o hc Hy Lp n s pht trin thnh nhng t duy duy l xut sc,
ngy cng xa tnh cht huyn b ban u, tin ti mt th gii quan i lp
vi th gii quan ca phng ng. Th nhng trong nhng bc ng
pht trin gn y nht, khoa hc phng Ty li t vt ln quan im ca
chnh mnh v tr li vi t duy ca nn trit hc Hy Lp c v trit hc
phng ng. Nhng ln ny n khng t c s trn trc gic na m da
trn nhng th nghim chnh xc, phc tp v da trn mt l lun logic cht
ch ca ton hc.

Ngun gc ca vt l, cng nh mi ngnh khoa hc phng Ty khc, bt
r trong giai on u ca trit hc Hy Lp, v th k 6 trc Cng nguyn,
trong mt nn vn ha m khoa hc t nhin, trit hc v tn gio cha h
tch nhau.

Cc nh hin trit ca truyn thng Milesi ti Ionia hi cha bit s phn
bit ny. Mc ch ca cc v l nhm pht hin ci ct ty ca c cu
ch thc ca s vt m h gi l Physis. T Physis (vt l) xut pht t Hy
Lp , c nguyn ngha l s tm kim ca t tnh s vt.

iu ny tt nhin cng l mc ch ca cc nh o hc v thc t l trit
hc Milesi cng c mt khuynh hng o hc mnh m. Ngi Hy Lp i
sau gi cc nh Milesi l Hylozoist ngha l k cho rng vt cht cng bit
sng v cc v Milesi khng h phn bit gia sinh v v sinh, gia tm thc
v vt cht. Thm ch h khng c t vt cht, v h cho rng mi hin
tng u l pht biu ca Physis c, m ci ny cha sn s sng v tm
thc. V th Thales (625-547 trc CN - nh ton hc v trit hc Hy Lp)
xem mi s vt u cha y linh tnh v Anaximender (610-547 trc CN
- trit gia Hy Lp) xem v tr c dng ca mt c th, c Pneuma (Hi
th, kh), hi th ca v tr iu ha, cng nh con ngi c kh tri nui
sng.

Quan im nht th v hu c ca nhng ngi Milesi rt gn vi trit hc
c i n v Trung Quc v s song hnh vi th gii quan phng
ng cng r rt hn na trong trit hc ca Heraclitus. Heraclitus tin ni
mt th gii ang bin dch lin tc, ca mt s tr thnh min vin. i vi
ng, nhng g tnh ti ch l s vng tng v nguyn l v tr ca ng l
ngn la, mt biu tng ca s bin dch thng xuyn ca mi s.
Heraclitus ch ra rng, mi bin dch trong tri t l do tnh ng v s tc
ng y sc sng v nhp nhng; ng xem mi cp i lp l ci nht
th. ng gi ci nht th, ci xuyn sut mi cp i lp, l logos.

n trng phi Elatic th ci nht th ny b ch i, h cho rng c mt
nguyn l thing ling cao hn c thnh thn v con ngi. Mi u nguyn
l ny c xem l s nht th ca v tr, v sau ngi ta cho rng n l
Thng c tnh ton tr v mang nhn trng, l ngi ng trn v cai
qun th gii. l khi thy ca khuynh hng tch tm v vt ra lm hai
v dn trit hc phng Ty n tnh nh nguyn tiu biu.

Trong hng ny th Parmenides i mt bc ngc hn vi Heraclitus.
ng xem nguyn l c bn ca mnh chnh l ci Tn Ti, cho n l ci c
thc duy nht v khng thay i. ng xem s bin dch khng th c, ci m
ta gi l bin dch trong th gii ch l s nhm ln ca gic quan. T quan
im ny pht sinh mt vt cht bt hoi, vt cht ny l nn tng mang
nhng tnh cht c th thay i. Khi nim vt cht bt hoi tr thnh mt
khi nim gc ca t duy phng Ty.

Trong khong th k th 5 trc Cng nguyn, cc nh trit hc Hy Lp tm
cch vt ln hai quan im i lp ca Parmenides v Heraclitus. Nhm
dung ha ci tn ti bt bin (Parmenides) v s bin dch thng xuyn
(Heraclitus), ngi ta cho rng tn ti th hin thng qua nhng cht liu bt
bin, nhng em n m trn ln vi nhau hay tch ri xa nhau th chng li
to nn s bin dch ca th gii. T duy ny dn n khi nim nguyn t,
l nhng ht nh nht bt kh phn ca vt cht, n c trnh by r nht
trong trit hc ca Leucippus v Demokritus. Nhng ngi Hy Lp c theo
truyn thuyt nguyn t ko mt ng phn ranh r gia tm v vt, i
vi h vt cht c cu to bng nhng ht c bn (**). Nhng ht ny vn
ng hon ton th ng gia nhng ht khc, cng chng c s sng trong
mt khng gian trng rng. L do no lm chng ta vn ng cng khng
c gii thch r, chng thng c xem l do cc lc bn ngoi tc ng,
cc lc c mt ngun gc thuc tm, khc hn vt cht. Trong sut th
cc k sau, hnh dung ny l mt yu t then cht ca t tng phng Ty,
ca quan im nh nguyn Tm - Vt, gia hn phch v th xc.

Khi nim chia i tm- vt bt u bt r th cc trit gia hng v th gii
tm thc nhiu hn, h quan tm n linh hn con ngi v cc vn o
l. Sut hn hai ngn nm, sau nh cao ca nn khoa hc v vn ha Hy
Lp trong th k th 4, th 5 trc Cng nguyn, cc vn nng th
gii t tng phng Ty. Da trn nhn thc khoa hc thi Thng c,
Aristotle h thng v t chc thnh m hnh, m hnh lm nn tng
cho quan nim ca phng ty v v tr sut hai ngn nm. Nhng cng
chnh Aristotle li ngh rng nhng vn v linh hn con ngi v suy t
v Thng ng qu hn chuyn nghin cu th gii vt cht. L do ti
sao th gii quan ca Aristotle tn ti lu di cng chnh l v ngi ta
khng tha thit g v th gii vt cht cng nh v nh hng ca Gio hi,
v Gio hi l ngi ng h quan im ca Aristotle sut thi Trung c.

Phi i n thi Phc hng th khoa hc phng Ty mi bt u pht
trin, khi con ngi bt u t gii phng ra khi quan im ca Aristotle v
Gio hi bt u quan tm n th gii t nhin. Sau n th k th 15,
vic nghin cu gii t nhin c thc hin trong mt tinh thn khoa hc
v cc th nghim ra i nhm kim tra nhng nim mi. Song song,
ngi ta cn quan tm n ton hc. Cui cng, nhm pht biu nhng l
thuyt khoa hc va c khm ph, c th nghim tha nhn, ngi ta s
dng ton hc. Galileo l ngi u tin ni kt cc nhn thc t kinh
nghim vi ton hc, v th ng c xem l cha ca nn khoa hc hin
i.

Khoa hc hin i pht sinh, n m ng cho s pht trin ca t duy trit
hc, v song song n dn n mt s pht biu cc oan v tnh nh nguyn
tm - vt. S pht biu ny xut hin vo th k th 17 vi trit hc ca
Rene Descartes, ngi cho rng trong t nhin c hai lnh vc hon ton
tch ri v c lp vi nhau: lnh vc tm thc (res cogitans) v lnh vc vt
cht (res extensa). Nh cch phn chia ca Descartes, cc nh khoa hc
c php xem vt cht l cht v hon ton c lp vi mnh: th gii vt
cht ch l mt tp hp ca nhng i tng khc nhau, trong mt b my
khng l. Th gii quan c tnh c gii ny c Isaac Newton ng h,
ngi pht trin nn c hc ca mnh trn c s v bin n thnh nn
tng ca nn vt l c in. T gia th k 17 n cui th k 19, m hnh
c hc ca Newton thng tr ton b nn t duy khoa hc. Song song ,
cng c mt hnh nh ca Thng , ngi ng trn th gii v cai qun
th gii bng nhng qui lut ca Cha. Nhng qui lut ca th gii t nhin
m nh khoa hc ang nghin cu cng c xem l nm trong vng qui
lut trng cu v bt bin ca Cha v Cha l ngi cai qun th gii.

Trit hc Descartes khng nhng ch c nh hng trong nn vt l c in.
N tng c v ngy nay vn cn c nh hng ln lao trong t duy phng
Ty ni chung. Cu ni ni ting ca Descartes Cogito ergo sum (ti t
duy, vy ti hin hu) lm cho ngi phng Ty ng ha mnh vi tm
thc thay v vi ton b con ngi mnh. Hu qu ca cch phn chia kiu
Descartes l mi con ngi tng mnh l mt th c lp, l mt c th sng
trong thn xc. Tm b tch ri khi thn th nhng li nhn mt trch
nhim l qun thn th , v th m sinh ra mi mu thun gia ch c
thc v bn nng v thc. Mi mt c th li chia ch ra nhiu ngn hc
khc nhau, ty hot ng, kh nng, cm xc, nim tin v.v... ca ngi ;
chng nm chng cho trong v s mu thun, lin tc sinh ra nhng xao
xuyn siu hnh v chn nn.

Mi hn lon ni tm ca con ngi c phn nh qua cch nhn ra th
gii bn ngoi, th gii c nhn qua nhiu vt th v tin trnh khc nhau.
Th gii xung quanh c coi nh c nhiu phn t kt nn, nhiu phe
nhm ginh nhau cu x. Quan nim chia ch ny bao trm lun ln x hi,
v th m sinh ra nhiu quc gia, chng tc, phe nhm tn gio v chnh tr
khc nhau. Cho s chia ch nh vy l ng-trong ta, xung quanh ta v trong
x hi chnh l nguyn do ch yu ca mi cuc khng hong ngy nay
v x hi, sinh thi v vn ha; ca tnh trng bo lc ngy cng gia tng;
mi trng nhim; trong cuc sng tr nn t hi v tm l v th cht.

Do , s chia ct kiu Descartes v th gii quan c gii va c ch va tai
hi. N ht sc thnh cng trong vic pht trin nn vt l c in v k
thut, nhng cng mang li nhiu hu qu tai hi cho nn vn minh ca
chng ta. Ngy nay tht l mt iu k diu c nhn thy trong th k 20,
nn khoa hc sinh ra do s cch ly kiu Descartes v quan im c gii li
pht trin tin ln, vt ln s chia ch, tr v li vi nim nht th m
c cc nn trit hc Hy Lp v phng ng pht biu.

Ngc li vi quan im c gii phng Ty th th gii quan phng ng
c tnh hu c
1
. i vi nh o hc phng ng th mi vt th v bin
c con ngi cm nhn c c mi quan h vi nhau, chng ch l nhng
dng khc nhau ca mt thc ti cui cng. Khuynh hng ca chng ta
rt thch chia ch th gii c cm nhn thnh ra nhng vt th ring l v
nhn chnh mnh l mt c th c lp, khuynh hng c xem l mt
vng tng xut pht t mt tm thc hay phn bit nh gi. Trit hc Pht
gio xem khuynh hng l v minh (Avidya), l mt dng ca vng
tm, cn vt b:

Nu vng tm sinh khi, th cc php u sinh khi;

Vng tm dit i th cc php u dit 4 .

M Minh
2


---o0o---
Mc d cc trng phi o hc phng ng khc nhau v nhiu chi tit,
nhng tt c u nhn mnh n tnh nht th ca v tr, l im trung
tm ca mi gio php. Mc ch cao nht ca k tm o-khng k n
gio, Pht gio hay Lo gio-l lun lun tnh gic v s nht th v v mi
tng quan ca mi php, vt ln khi nim v mt ci ng c lp v t
ho mnh vo thc ti cui cng . S tnh gic ny-c khi gi l gic
ng- khng phi ch l mt tin trnh hiu bit m l mt kinh nghim t
nm tri, kinh nghim ny chim ton b thn tm hnh gi v v th c tnh
cht tn gio. Do phn ln cc trit l phng ng ch yu l trit l c
tnh tn gio.

Theo quan im phng ng th s chia ch gii t nhin thnh s vt
ring l v khng c c s v mi s vt u ang hnh thnh, ang i lin
tc. Th gii quan phng ng v th l ng, cha ng tnh cht ch yu
thi gian v bin dch. V tr l mt thc ti khng th phn chia- vn hnh
lin tc, sinh ng, hu c; cng mt lc va l tm thc va l vt cht.

V vn hnh v bin dch l tnh cht cn bn ca s vt nn nng lc tc
dng cho s vn hnh , khng nh quan im c in ca Hy Lp, khng
nm ngoi s vt m n chnh l mt tnh cht ni ti ca vt cht. Do m
hnh nh Thng ca phng ng khng phi l mt k ng trn v tr
v th gii m l mt nguyn l, nguyn l tc ng t bn trong:

l ngi, k n trong mi s,

M khc bit vi tt c mi s,

K m mi loi khng ai nhn ra,

M thn ngi chnh l ni s,

L k dn ng ni ti ca mi s,

chnh l tiu ng ca bn,

K dn ng b n, k bt t 5 .

Cc chng sau y s ch r, mi yu t c bn ca th gii quan phng
ng cng chnh l th gii quan xut pht t nn vt l hin i. Cc
chng s ni r, nhng t duy o hc phng ng cung cp cho cc
l thuyt ca vt l hin i mt nn tng trit hc nht qun v quan trng;
cung cp mt nhn thc v th gii m nhng pht hin khoa hc hon ton
ha iu vi nhng mc ch tinh thn v nim tin tn gio ca con ngi.
Hai c s cn bn ca th gii quan ny l s nht th v mi lin h qua li
ca mi hin tng cng nh tnh cht ng ca v tr. Cng i su vo th
gii vi m, ta cng r, nn vt l hin i cng nh o hc phng ng
nhn th gii l mt h thng bt kh phn, nh hng ln nhau v lin tc
bin dch, m ngi quan st l mt phn t trong h thng .

Th gii quan hu c v c tnh sinh thi ca phng ng hin nhin l l
do chnh ti sao phng Ty ang a chung n, mt phong tro mi m v
to ln, nht l trong gii tr. Trong x hi phng Ty chng ta, cn st li
nh hng nng n ca nn vn ha v quan im chia ch v c gii n,
ang c mt s ngi thy t duy l ngun gc ca s bt mn ang
lan trn trong x hi v nhiu ngi hng v con ng gii phng ca
phng ng. Mt iu ng quan tm, m tht ra chng bt ng g, l
nhng ngi ang c o hc phng ng thu ht, ang tm hiu Kinh
Dch hay thc hnh php Du-gi
3
, nhng ngi thng c mt thi
chng li khoa hc. H cho rng khoa hc, nht l ngnh vt l, l mt mn
hc bun t, ng khung, l mn hc mang trch nhim ca mi s xu xa
ca k thut.

Cun sch ny mun nng cao uy tn ca khoa hc, trong n s ch ra
mt s ha iu ct li gia tinh thn ca o hc phng ng v khoa
hc phng Ty. N s c gng ch r ngnh vt l vt xa ci khung ca
k thut thun ty, ch rng con ng-hay o-ca vt l l mt con ng
vi tri tim, tm o, mt con ng dn n tri kin ch thc v s thc
chng.


---o0o---
Chng 2 : Bit v thy

T vng tng hy a ta v thc ti!

T bng ti hy a ta v nh sng!

T ci cht hy a ta v bt t!

o ngha th (Brihad-Aranyaka-Upanishad)

Trc khi nghin cu v s song hnh gia nn vt l hin i vi nn o
hc phng ng, ta hy i su tr li cu hi, lm sao c th so snh c
hai bn; mt bn l mt nn khoa hc chnh xc, da trn ngn ng phc tp
ca ngnh ton hc hin i v bn kia l mt mn tu hc tm thc, ch yu
da trn thin nh qun st ri li cn cho rng tri kin ca h khng th
dng ngn t din t.

iu ta mun so snh l nhn thc v tri kin v th gii ca nh khoa hc
v nh o hc. Nhm so snh cho ng, trc ht ta phi lm r tri kin
y l g. Liu mt tng s ti Thin Thch hay ng Kinh (Kyoto)
hiu tri kin cng nh mt nh vt l ti Oxford hay Berkeley? Th hai, ta
mun so snh loi tri kin no? Mt bn, chng ta s ly ra nhng con s
thc nghim, nhng phng trnh hay cc l thuyt v bn kia l cc kinh
sch tn gio, nhng huyn thoi xa c v cc lun vn trit hc ra sao?
Chng ny nhm gii quyt hai vn va nu: tnh cht ca cc tri kin
cn cp v ngn ng c s dng pht biu nhng tri kin .

Xuyn sut ton b lch s, ta nhn ra rng tm thc con ngi c hai cch
nhn nh, hai cch thc; hai cch c khi c gi l suy lun v trc
gic, suy lun thng c gn lin vi khoa hc v trc gic vi tn gio.
Ti phng Ty th li t duy trc gic, tn gio hay b nh gi thp so vi
t duy khoa hc, c tnh l lun; trong lc phng ng quan nim hu nh
ngc li. Nhng pht biu sau y v tri kin ca hai nh t tng v i
ng Ty ni ln c trng ca hai th ng. Ti Hy Lp, Sokrates ni cu
ni ting: Ti bit rng ti khng bit g c v ti Trung Quc, Lo t ni:
Bit m cho l khng bit, th cao. Ti phng ng, gi tr ca tri kin
thng sm c o lng t ngun ca chng. Th d o ngha th quan
nim c loi tri kin cao cp v bnh thng, loi bnh thng xut pht t
cc khoa hc v loi cao cp gn lin vi thc tn gio. Pht gio ni v
tc v chn hay s tht tng i, s tht tuyt i. Mt khc, trit hc
Trung Quc hay nhn mnh tnh cht b tc ln nhau ca trc gic v suy
lun v din t chng bng cp hnh nh nguyn thy m, Dng. Tng t
nh th m hai nn trit hc b tc ln nhau-Khng gio v Lo gio- pht
trin ti Trung Quc c i, p ng vi hai loi tri kin.

Tri kin suy lun c rt ta ra t kinh nghim, loi kinh nghim do ta thu
gp c bng dng c hay thng qua bin c xy ra trong mi trng xung
quanh. Chng nm trong lnh vc ca tri thc phn on m cng c ch
yu ca n l phn bit, chia ch, so snh, o lng v phn loi. Vi
phng cch ny m ta to dng mt th gii ca phn bit suy lun, mt
th gii gm nhng cp phm tr i lp, chng ch hin din trong mi
tng quan vi nhau. Do o Pht xem loi tri kin ny l tng i.

Mt c trng quyt nh ca loi tri kin ny l s tru tng ha, v so
snh v phn loi v s cc dng hnh, cc cu trc v hin tng chung
quanh, ta khng th quan tm ht mi tnh cht ca chng m phi lc bt
ly mt t tnh cht quan trng thi.

Vi cch th m ta c mt bn tri thc ca thc ti, trong mi vt
ch c qui li trong tnh cht chung nht. Tri kin suy lun v th l mt h
thng gm khi nim tru tng v nhng biu tng, c trng ca n l
cu trc tuyn tnh hp l; chng tng thch vi t duy v ngn ng ca ta.
Trong a s cc ngn ng th c cu tuyn tnh ny c nhn r khi ta s
dng cc ch ci, chng c th xp li tng dng m truyn t kinh nghim
v t tng.

Th gii t nhin, mt khc, chng gm v s hnh nh trng trng ip
ip, mt th gii a phng nhiu chiu, trong khng c mt ng no
l thng hay dng no l u, trong mi s vt khng vn hnh tun t
trc sau m cng thi; mt th gii m nn vt l hin i ch r rng ngay
c khng gian trng khng cng cong na. iu r rt l th gii tru tng
ca cch t duy khi nim khng bao gi m t hon ton c thc ti ny
hay hiu r c n. Khi suy ngh v th gii, chng ta s ng trc mt
vn nh ngi v bn , anh ta phi din t mt a cu vn cong trn
trn mt lot bn bng phng. T ta ch c th m t thc ti mt cch
gn ng v v th tt c mi tri kin suy lun hin nhin ch c gii hn.

Khoa hc t nhin l loi khoa hc thuc v tri kin suy lun, n o lng,
nh lng, chia loi v phn tch. S hn ch ca loi tri thc cng lc cng
r trong khoa hc hin i, c bit trong nn vt l hin i m cu ni ca
Werner Heisenberg ch r rng mi danh t hay mi khi nim, d xem
ra r rt ti u, cng ch c mt kh nng ng dng gii hn .

Tht kh cho phn ln chng ta, nu mun lun lun thc v s gii hn
v tnh tng i ca li t duy khi nim. V chng ta d hiu nim v
thc ti hn chnh thc ti, chng ta c khuynh hng ln ln v hai ci
v cho rng khi nim v hnh nh ca ta to ra l chnh thc ti ri. Mt
trong nhng mc ch ca nn o hc phng ng l a con ngi ra
khi s ln ln . Thin tng Pht gio ni r ngi ta c th dng ngn
tay ch mt trng ri th hy qun ngn tay i. Nh hin trit Trang T
vit:

Cn nm bt c, nhng c c ri hy qun nm;

Cn by bt th, c th ri hy qun by;

Cn li truyn , c hy qun li 2 .

Ti phng Ty, Alfred Korzybski cng din t rt cng hiu bng cu
a khng phi l cnh tht.

Cc nh o hc phng ng ch tm tm kim kinh nghim trc tip vi
thc ti, thc ti ny khng nhng ch xuyn sut t duy suy lun m c mi
cm th gic quan. o ngha th vit:

K bit th phng ci v thanh, v cm, v sc, khng bin hi, khng mi,
khng v, min vin, v thy, v chung, cao hn c ci i ng, khng lay
chuyn c, k c gii thot, khng cn l ming mi ca thn
cht.3

Loi tri kin xut pht t s chng thc c Pht gio gi l tri kin
tuyt i, v n khng da trn s phn bit, s tru tng ha v phn
loi ca u c suy lun, vn ch tng i v c tnh gn ng. Ci c
Pht gio gi l kinh nghim trc tip v mt th l nh th (Nh lai), mt
th nm ngoi s phn tch, khng th chia ch, khng th nh ngha. S
chng thc ca th ny khng phi ch l ht nhn trung tm ca o gio
phng ng, n cng chnh l kinh nghim trung tm ca mi kinh
nghim.

Cc nh o hc phng ng lun lun ch rng, thc ti ti hu khng
bao gi l mt i tng ca suy lun logic hay l mt tri kin c th ch
by. Thc ti khng bao gi dng ngn t m t c v n nm ngoi
phm vi ca gic quan v t duy, t phm vi m ch ngha v khi nim
hnh thnh. V iu , o ngha th vit:

Mt khng chen ni ti ,

Ting ni cng khng, tm thc cng khng.

Ta khng bit lm sao, chng hiu lm sao,

dy c iu 4 .

Lo T, ngi gi thc ti ti hu l o, cng ni trong dng u
tin ca o c Kinh: o kh o, phi thng o (o m ta c th gi
c, khng phi l o). Thc t m ai cng c th c ra c t mi
dng bo l nhn loi sut trong hai ngn nm qua khng h minh trit thm
cht no c, mc d tri kin suy lun tng ln ng kinh ngc, iu r
rng khng th trao truyn tri kin tuyt i bng li c. Nh Trang T
ni: Nu n c th bo cho ngi khc hay c th ai cng bo cho anh
em ri. Tri kin tuyt i nh th l mt s chng thc hon ton phi suy
lun, mt kinh nghim din ra trong mt dng tm thc bt thng m ta c
th gi l mt tnh trng thin qui hay huyn b. S hin hu mt tnh
trng c nhiu nh o gio ng ty tha nhn, thm ch cng
c cc cng trnh nghin cu tm l thng thng xc nhn. Hy nghe li
ca William James:

Tm thc thng thng, tnh to ca chng ta, tm thc suy lun nh chng
ta gi tn, ch l mt dng c bit ca tm thc, trong lc xung quanh ,
ch cch mt tm mn mng, c nhiu dng ca tm thc hon ton khc
ang sn sng 6

Mc d nh vt l hot ng vi tri kin suy lun, nh o hc vi tri kin
trc gic, th nhng hai loi tri kin ny li xut hin trn c hai lnh vc.
iu ny cng r nu ta xt hai loi tri kin c t ti v c din t
nh th no.

Trong ngnh vt l th tri kin c thu lm t nghin cu khoa hc gm
ba giai on. Giai on mt gm tch lu kt qu ca kinh nghim, thng
qua cc hin tng, cc hin tng phi c gii thch thch ng.
Trong giai on hai, nhng khng nh do quan nim mang li c m
t bng biu tng ton hc v mt khung ton hc s c ra nhm din
t mi lin h ca nhng biu tng ton hc ni trn mt cch chnh xc,
hp vi l lun. Khung hay c gi l m hnh ton hc hay ni mt
cch tng qut hn, l mt l thuyt. Sau l thuyt c p dng
tin on kt qu ca nhng th nghim khc nhm kim tra n. Trong giai
on ny, thng nh vt l rt vui sng khi h tm ra mt m hnh ton
hc v bit cch p dng tin on kt qu cc th nghim. Th nhng
n mt lc no th nh vt l phi trnh by kt qu ca mnh cho mt
ngi ngoi ngnh v v th anh ta phi ni bng mt ngn ng thng
thng. iu c ngha l anh ta phi trnh by m hnh ca mnh bng
ngn ng thng thng, dng ngn ng m gii thch m hnh ton hc.
l giai on ba ca vic nghin cu v vic pht biu mt m hnh bng
cu ch c ni ln trnh hiu bit ca anh ta ti u.

Trong thc t, ba giai on khng phi lun lun tch bch hn nhau v
chng cng khng lun lun xut hin nh trnh t nu trn. Ly th d mt
nh vt l da trn mt quan im trit hc tm ti mt m hnh v ri
cc th nghim cho thy kt qu ngc li. Anh ta s-iu ny rt hay xy ra
trong thc t-tm cch un nn m hnh ph hp vi kt qu ca th
nghim. Th nhng nu kinh nghim vn tip tc phn bc m hnh ca anh
ta th th no anh ta cng b ri m hnh ca mnh.

Phng php da trn kinh nghim m thit lp l thuyt l phng php
khoa hc ai cng bit v chng ta s thy n cng c p dng trong o
hc phng ng. Ch c nn trit hc Hy Lp li hon ton khc trong
im ny. Mc d trit gia Hy Lp c nhng nim thin ti v th gii t
nhin, rt gn vi cc m hnh khoa hc hin i; th nhng c mt s khc
nhau rt ln gia hai bn v gi tr ca thc nghim, gi tr xem ra rt xa
l vi ngi Hy Lp. H thit lp m hnh da trn mt s nh hay
nguyn l nht nh, ch khng da trn quan st t nhin. Mt khc li t
duy li ng vai tr quan trng trong giai on hai ca nghin cu khoa
hc, l giai on thun ty pht biu mt m hnh ton hc v cng l
mt phn quan trng ca khoa hc t nhin.

Nghin cu khoa hc phn ln da trn tri thc v phng php c tnh suy
lun nhng khng th ch c th. S nghin cu thun tu l lun thc ra s
v b nu khng c trc gic tham d vo. N gip nh khoa hc c mt
tm nhn mi v lm h thm sng to. Nhng loi tri kin trc gic ny
thng xut hin mt cch t ngt v c trng ca n l xut hin khng
phi ni bn vit, bn cnh mt phng trnh ng thc m trong phng
tm, lc i do, trn bi bin v.v... dng nh trong giai on t gin sau
hot ng ca u c suy lun th c trc gic chim u th hn l tr v dn
n mt s t ng bt ng; cng l nim vui sng ca nghin cu khoa
hc.

Tuy th, tri kin trc gic ch hu ch cho ngnh vt l khi n c pht biu
trong mt m hnh ton hc hu l v c h tr thm bng l gii trong
ngn ng thng thng. Trong khun kh ny th s tru tng ho l mt
c tnh quan trng. Nh ni, s tru tng cn mt h thng nhng khi
nim v du hiu, chng din t thc ti bng mt bn . Th nhng bn
ch din t mt phn ca thc ti, iu m ta khng bit l phn no ca thc
ti v ngay t b chng ta tng bc xy dng bn m khng phn
tch ph phn g c. V th ch ngha ca ngn ng khng h c nh
ngha r rt. Chng c nhiu ngha m phn ln khi chng ta nghe n u
hiu chng mt cch m h, v ngha ca chng vn chm su trong tim
thc.

Tnh m h v a ngha ca ngn ng th quan trng i vi thi s, l
nhng ngi lm vic vi nhng tng su ca tm kin thc v mi tng
giao ca ngn ng. Nhng khoa hc th nhm n nhng nh ngha chnh
xc v mi lin h r rng v v th khoa hc phi tru tng ho ngn ng
thm na bng cch gii hn ngha ca t v khun kh ca chng, lm
sao cho ph hp vi qui lut ca l lun logic. S tru tng ha cui cng
c xy ra trong ton hc, trong t ng c thay bng du hiu v mi
lin h ca nhng du hiu c nh ngha mt cch nghim ngt. Vi
cch , thng tin khoa hc c ghi li ch bng mt ng thc, mt dng
du hiu; nu phi vit ra bng ngn ng thng thng ta cn nhiu trang
giy.

Quan im cho rng, ton hc khng g khc hn l mt ngn ng ht sc
tru tng v sc gn, tht ra cng khng phi c chp nhn hon ton.
Thc t c nhiu nh ton hc ngh rng ton hc khng phi ch l mt
ngn ng m t th gii t nhin, m bn thn thin nhin cng cha ng
ton hc. Cha ca li nhn ny l Pythagoras-ngi tng ni cu ni
ting: Vn s l con s- v l ngi pht trin mt nn ton hc huyn b
rt c bit. Trit l ca Pythagoras a l lun logic vo lnh vc tn
gio, l mt s pht trin m theo Bertrand Russel ng mt vai tr
then cht trong trit l tn gio phng Ty:

S phi hp gia ton hc v thn hc, bt u vi Pythagoras, l c trng
ca nn trit l tn gio ca Hy Lp, ca thi Trung c v trong thi i mi
ko di n Kant... Vi Plato, St. Augustine, Thomas Aquinas, Descartes,
Spinoza v Leibnitz c mt mi giao ho mt thit gia tn gio v l tr,
gia i hi o c vi s ngng m ca l tr v ci min vin, mi giao
ho xut pht t Pythagoras v lm thn hc phng Ty y tnh suy
lun khc vi nn o hc trc tip t chu .

D nhin cc nn o hc trc tip ca chu khng th chp nhn quan
im ton hc Pythagoras. Theo quan im phng ng, th ton hc y
chi tit v nh ngha phc tp ch c th l mt phn ca bn y khi
nim v thc ti ch khng th l bn thn thc ti. Thc ti, nh cc nh
o hc thc chng, th hon ton khng nh ngha c, khng chia ch
c.

Phng php tru tng ha ca khoa hc rt hiu nghim, nhng ta phi
tr cho n mt ci gi. Khi chng ta ngy cng nh ngha tinh vi, cng trn
tru cht ch h thng khi nim ca ta, th n cng xa ri thc ti. Ly n d
ca Korzybski v bn v thc ti th ta c th ni, ngn ng thng thng
l mt loi bn , nhng nh s thiu chnh xc ca ngn ng m n li
linh ng nht nh c th din t so lc mt m t cong. Nu ngn
ng tr nn cng nhc th s linh ng cng mt theo v vi ngn ng
ton hc th ta ti mt im m mi lin h vi thc ti ch mng nh si
ch mnh, gia du hiu ton hc v kinh nghim ca gic quan khng
cn g chc chn c. Do khi ta cn phi dng ngn t trnh by cc m
hnh ton hc hay cc l thuyt, th ta phi dng cc khi nim c th hiu
c bng trc gic, nhng phi chu chp nhn l chng c th a ngha v
thiu chnh xc.

Cn phn bit r gia m hnh ton hc v s gii thch chng qua ngn t.
M hnh th t thn n cng nhc v nht qun, nhng cc du hiu ca
chng khng lin h trc tip vi kinh nghim ca chng ta. Cn khi dng
ngn ng l gii m hnh ta cn khi nim, khi nim c th hiu c
bng trc gic, nhng khi chng ht chnh xc tr nn nhiu ngha. Vi
ci nhn , chng khng khc vi cc m hnh trit hc v thc ti, nn c
hai c th so snh d dng vi nhau.

Nu trong khoa hc c mt yu t trc gic th ngc li trong nn o
hc phng ng cng c mt yu t thuc suy lun. Tuy nhin mc ca
suy lun thay i t trng phi ny qua trng phi khc. Th d nh
trng phi V- ca n gio hay Trung qun tng ca Pht gio rt
cao suy lun, trong lc Lo gio rt nghi ng kh nng suy lun. Thin tng,
xut pht t Pht gio, nhng chu nhiu nh hng ca Lo gio, cng t
nhn l khng vn t, khng l gii, khng gio php, khng tri thc.
Tng ny hu nh tp trung trn kinh nghim gic ng v nu c l gii th
l gii s lc v s gic ng m thi. Mt cu ni ni ting ca thin l:
Ch m ming ni v mt s vt l sai ri.

Cc tng phi khc phng ng, d t thi qu hn, ch yu cng ch quan
tm n kinh nghim gic ng trc tip. Cc nh o gio cng c v i vo
nhng l lun tinh t, nhng ngay cc v cng khng bao gi thy l lun
l ngun gc tri kin, m ch dng ngn t phn tch hay l gii kinh
nghim thc chng ca mnh. Tt c mi tri kin u xy dng vng chc
trn kinh nghim v chng cho nn o hc phng ng mt tnh cch
thc nghim m k tm o lun lun nhc nh. Th d D.T.Suzuki ni nh
sau v Pht gio:

Kinh nghim c nhn l c s ca trit l Pht gio. Trong ngha ny th
Pht gio theo quan im thc chng tuyt i, d cho v sau c nhng php
bin chng no trin khai i na tm hiu ngha ca kinh nghim
gic ng .

Joseph Needham lun lun nhc li quan im thc chng ca Lo gio
trong tc phm Science and civilisation in China v thy rng quan im l
gc ca khoa hc k tht v Trung quc. Theo Needham th cc nh hin
trit Lo gio rt v hoang d, rng ni thin qun v trt t ca tri t
v quan st v s dng xut hin ca thin nhin. Cc cu k sau y ca
thin cng ni iu :

Ai mun hiu Pht tnh, c sng thun thi, thun l nhn qu.

C s vng chc ca tri kin da trn kinh nghim ca phng ng c mt
s tng ng vi khoa hc thc nghim. S tng ng ny cn c gia
tng nn bi kinh nghim tu gic. Kinh nghim ny c truyn thng
phng ng m t l tri kin trc tip, n nm ngoi phm vi ca l lun
v hu nh do Nhn thy m ra ch khng do T duy , thng qua thin nh,
thng qua quan st .

Trong Lo gio th khi nim kin (thy) rt quan trng, quan st thy v
gc ca o. Thin tng Trung quc cng gi gic ng l kin o v trong
mi tng phi Pht gio u cho rng thy l gc ca bit. Trong Bt chnh
o, bi hc ca hc dn n s thc chng, th chnh kin l bc u tin,
sau mi n chnh t duy. D.T Suzuki vit v iu nh sau:

Thy ng mt vai tr c bit quan trng trong nhn thc lun Pht gio,
v n l c s ca Bit. Khng th c Bit nu khng c Thy, tt c mi ci
Bit u xut pht t ci Thy. Thy v Bit (Tri Kin) nh th nm chung
trong gio php ca Pht. Trit l ca Pht gio cui cng cng dy ta thy
thc ti, ng nh n l. Thy chnh l chnh l chng ng.

Cu ny lm ta nh n nh o hc Yaqui Don Juan: Ham mun ca ta l
Thy... v ch nh thy, Con Ngi Minh Trit mi bit c.

y cn ni thm cho r. Thy trong cc truyn thng o hc khng nn
c hiu theo ngha thng, m ch c ngha n d v s thc chng ch
yu khng phi l mt kinh nghim do gic quan mang li. Khi nh o hc
phng ng ni Thy h mun ni n mt dng cm nhn, dng ny
bao trm c nhn thc bng mt, nhng lun lun vt hn nhn thc bng
mt tin ti mt kinh nghim phi gic quan. iu m h lun lun nhn
mnh l Thy, Kin, Qun l ngun gc kinh nghim ca trit l phng
ng nhc nh ta nh n tm quan trng ca quan st trong nn khoa hc
t nhin v to cho ta mt ci khung so snh. Xem ra, giai on mt ca
nghin cu khoa hc, giai on th nghim, ph hp vi giai on kin tnh
trc tip trong o hc v giai on hai, lc lp m hnh khoa hc v l
thuyt ph hp vi lc m cc v hin nhn bt u l gii cc tri kin ca
mnh.

S tng ng gia th nghim khoa hc v tri kin o hc c v bt ng
khi ta xem xt hai tnh cch quan st. Mt mt, nh vt l thc hin th
nghim ca mnh bng cch hp tc vi nhng ngi khc, vi thit b ht
sc phc tp, trong lc nh o hc ch rt v ni tm, vng bng my mc,
chm m trong thin nh t tri kin. Mt khc, cc th nghim khoa
hc c th c lp li bt c lc no, vi mi ai khc, trong lc nhng thc
chng o hc ch xy ra cho mt s t ngi, trong nhng thi im nht
nh. Th nhng, kim chng k hn ta s thy s khc nhau gia hai loi
quan st ch ni phng cch ch tin cy v tnh phc tp khng khc.

Nhng ai mun lp li mt th nghim ca nn vt l h nguyn t hin i
phi tng tri qua mt qu trnh hc hi lu di. Sau h mi sc t
mt cu hi c bit vi cuc th nghim v mi hiu c cu tr li.
Tng t nh th, kinh nghim o hc su xa cn nhiu nm t tp di s
ch dn ca mt v thy v cng nh khoa hc, thi gian c u t
cha bo m cho mt s thnh cng. Th nhng nu nh nghin cu thnh
cng th anh ta c th lp li th nghim ca mnh. Thc t l trong cc tng
phi o hc th kh nng lp li kinh nghim cng rt quan trng. N chnh
l mc ch ca cc v thy trong vic khai th tm linh.

V th, mt kinh nghim o hc cng khng h xy ra mt ln ri thi,
cng nh bn khoa hc thc nghim. ng thi n cng chng h t tinh t
hn, mc d tnh phc tp ca o hc l mt loi khc. Tnh phc tp v
chc nng bn nhy ca cc my mc ca nh vt l b tm thc ca nh o
hc trong lc thin nh t ti - ni v vt cht ln tinh thn - nu khng
mun ni vt xa. Vi cch m nh khoa hc cng nh nh o hc c
nhng phng php rt phc tp quan st thin nhin, ngi thng
khng th t ti. Mt trang sch ca ngnh vt l v cc th nghim hin
i cng b n nh cc man-a-la ( hnh, linh ph) ca ngi Ty Tng.
C hai u l ni ghi li ca nhng tri kin v tnh cht ca v tr.

Mc d cc kinh nghim o hc su xa khng th xy ra nu khng c
trc mt thi gian chun b di, tt c chng ta u bit n nhng nhn
bit trc gic trong i sng hng ngy. Chng ta ai cng tng tri qua
trng thi m trong ta mun nh li mt ch hay mt tn, nhng c gng
my cng khng c. N hu nh nm trn u li nhng khng chu n
v ta nh b qua v hng s ch n vt khc ri sau bng nhin ci
tn qun cht hin n chp nhong. Trong qu trnh ny th t duy
khng h c mt. l mt tri kin t ngt, trc tip. Th d ca s nhn
bit t ngt ny ng vai tr c bit quan trng trong o Pht, l gio l
cho rng th tnh nguyn thy ca chng ta l Pht tnh, chng qua l chng
ta ch qun i. Hc tr Thin tng Pht gio b i hi phi khm ph ci
bn lai din mc v nh li ci din mc chnh l s gic ng.

Mt th d khc c nhiu ngi bit v nhn thc trc gic l nhng mu
chuyn hi hc. Trong mt giy, khi hiu mt mu chuyn, lc ta chng
gic ng. Ai cng bit rng pht ti mt cch t ngt, rng n khng i
l gii cu chuyn, tc l khng cn phn tch suy lun m ti. Ch khi nm
ci cht ca cu chuyn ca cu chuyn mt cch trc gic tc th, ta
chng ci ci m cu chuyn mang ti. Nhng con ngi gic ng hn
cng phi bit s tng ng ny gia nhn thc trc gic v n ci hi
hc v thng thng cc v c u c khi hi. c bit trong Thin
tng cha y nhng mu chuyn hi hc v trong o c Kinh ta tm
thy: Nu khng ci, sao gi l o".

Trong i sng hng ngy nhng nhn thc trc gic v th tnh s vt
thng rt chp nhong ngn ngi. Trong nn o hc phng ng th
khc, n ko ra mt khonh khc di hn v cui cng tr thnh mt tm
thc lin tc. S chun b cho tm c lu tr trong dng tm thc ny -
mt thc trc tip, phi khi nim v thc ti - l mc ch chnh ca tt c
cc trng phi o hc v ca cch sng phng ng. Trong lch s vn
ha lu i ca n , Trung Quc v Nht Bn pht sinh ra nhiu dng
tu hc, hnh l v ngh thut nhm t mc ch ny, tt c nhng dng
c th gi chung l thin nh c, theo ngha rng.

Mc ch cn bn ca cc php ny l cho tm suy lun ngng bt hot
ng v chuyn i t thc suy lun qua thc trc gic. C nhiu li
thin qun trong tm suy lun b ngng hot ng bng cch hnh gi ch
tm ln mt im, nh hi th, mt m thanh huyn b hay hnh nh mt
man-a-la. Trng phi khc li ch tm ln mi vn ng thn th, hnh
ng t nhin v nim. l phng php ca php Du-gi n gio hay
ca Thi Cc Lo gio. S vn ng nhp nhng ca nhng trng phi ny
c th a n cm th an lc v v ngi nh nhng cm th ca nhng
php thin qun tnh lng khc: mt th cm th m ngay c mt s mn th
thao cng c th mang li. Theo kinh nghim ca ti th c mn trt tuyt
cng l mt dng thin qun ht sc nn lm.

Cc loi ngh thut phng ng cng l nhng dng khc nhau ca thin
qun. Chng khng nht thit phi l phng tin by t nim ca ngi
ngh s m con ng thc chng bng cch pht trin mt trc gic ca
thc. Th d m nhc n c hc khng bng cch c nt m bng
cch lng nghe v thy tu nhc v t pht trin mt cm th m nhc, cng
nh php tp thi cc khng phi nghe sao tp vy m phi lun lun cng
thy bc li t u. Trong tr o Nht Bn ta thy ton l nhng hnh
ng chm ri, ng qui php. Php nh quyn Trung Quc i hi bn tay
vn ng t nhin, khng g b. Tt c nhng phng thc c phng
ng p dng, nhm pht trin mt trc gic ca thc.

i vi phn ln con ngi, nht l gii tr thc, dng thc ny l mt
phn kinh nghim hon ton mi. Tht ra th nh khoa hc, xut pht t
cng vic nghin cu cng quen vi tri thc trc gic t ngt, v mi s
pht minh mi m u xy ra bt ng, trong mt tu gic khng m t c.
Th nhng chng u xy ra ht sc ngn ngi trong mt u c y p
thng tin, khi nim v m hnh. Cn trong thin qun ngc li, u c
vng bng t duy v khi nim v sn sng hot ng trc gic trong thi
gian di hn. Lo t ni nh sau v s i cc gia nghin cu suy lun v
thin qun:

Theo hc, ngy cng thm; theo o, ngy cng bt.

Khi c suy lun ngng bit th tm trc gic sn sinh ra mt dng thc c
bit. Th gii chung quanh c chng thc mt cch trc tip, khng b
sng lc bi khi nim. Trang T ni: Tm thc yn tnh ca thnh nhn
nh tm gng phn chiu tri t-chiu ri mun vt. nim nht th vi
th gii chung quanh l c trng ca tnh trng thin qun ny. l mt
dng tm thc, trong mi s chia ct chm dt, bin mt trong mt
dng nht th v phn bit. Trong thin su lng th tm thc hon ton tnh
gic. Cng vi cm nhn phi gic quan v thc ti, thin gi cng nhn bit
tt c ting ng, hnh nh hay cc n tng khc t bn ngoi, nhng khng
gi chng li phn tch hay suy on. Cc hnh nh khng lm mt s
ch tm ca thin gi. Dng ca tm thc cng ging nh tm thc ca
mt kim s, ngi cnh gic cao ch cuc tn cng ca ch, nghe bit
ht tt c mi vic xy ra chung quanh nhng khng li l mt pht giy.
Thin s Yasutani Roshi s dng hnh nh ny m t php thin shikan-
taza:

Shikan-taza l mt trng thi tm thc ch tm, trong ngi ta khng
cng thng vi v, tt nhin cng khng bao gi n mt mi. l dng
tm thc ca mt ngi i din vi ci cht. Bn hy tng tng mnh
phi u kim nh kiu u ti Nht ngy xa. i din vi ch th, bn
tnh gic tng khonh khc, quyt tm v sn sng. Ch cn mt cht mt
cnh gic, bn s b m gc ngay. Mt m ng ngi bao chung quanh
xem trn u. Bn khng m nn bn thy m ng qua khe mt m
bn khng ic nn bn nghe h. Nhng cnh gic ca bn khng pht no
b nhng ci nghe nhn chi phi.

V s tng t gia trng thi thin qun v tm thc ca mt kim s nn
hnh nh ngi kim s ng mt vai tr quan trng trong i sng tri thc
v vn ha phng ng. Trong kinh sch quan trng nht ca n , tp
Ch Tn ca Bhagavad Gita, v tr cu chuyn l bi chin trng, v ngh
thut chin tranh cng to nn mt phn quan trng trong vn ha Trung
Quc v Nht Bn. Ti Nht, Thin tng nh hng ln truyn thng v
s i Samurai, sinh ra ngh tht u kim, trong tm thc kim s t ti
mc hon ho. Ngh thut Thi Cc quyn ca o s cng c xem l v
thut cao nht, n phi hp nhng c ng chm ri iu ha ca php Du-
gi vi mt tm thc tnh gic cao ca mt chin s o hc phng
ng da trn tri kin trc tip v th tnh thc ti v nn vt l da trn
quan st ca khoa hc thc nghim v hin tng ca th gii t nhin.
Trong c hai ni th nhng quan st c l gii, sau c din by
bng ngn t. V ngn t ch l mt bn tru tng, trnh by gn ng
thc ti nn mi din by v mt th nghim khoa hc hay mt thc chng
tm linh phi thiu chnh xc, khng y . Nh vt l hin i v nh o
hc phng ng u bit rt r iu .

Trong vt l, ngi ta gi s din by mt hin tng l lp m hnh hay l
thuyt v bit chng ch c gi tr gn ng l tnh cht c bn ca nn
nghin cu khoa hc hin i ngy nay. V iu , tin ca Einstein nh
sau: Nu qui lut ca ton hc da trn thc ti, th chng cha chc ng;
v nu chng ng th chng khng da trn thc ti. Nh vt l bit rng,
phng php phn tch v suy lun ca h khng bao gi cng mt lc c
th gii thch c ton b lnh vc ca th gii hin tng v v th h
phn loi hin tng vo mt s nhm nht nh v tm cch lp nn m
hnh m t tng nhm. Qua h b ra ngoi mt s hin tng khc v
v th m hnh khng th m t y tnh hnh thc s. Nhng hin tng
b loi ra ngoi c th chng c nh hng qu nh d c lu tm n
chng th l thuyt cng khng thay i bao nhiu, hoc cng c th chng
b b ra ngoi v khi lp l thuyt ngi ta cha h bit n chng.

Nhm lm r iu ny ta c th xt m hnh c hc c in ca Newton. Tc
ng ca sc cn ca gi hay s ma st thng khng c trong m
hnh ny v chng qu nh. Nhng ngoi hai yu t ra th sut mt thi
gian di ngi ta xem m hnh c hc ca Newton l l thuyt chung quyt
m t cc hin tng t nhin, cho n ngy khm ph ra hin tng in
t, trong l thuyt Newton khng c ch ng. S khm ph ra nhng
hin tng ny ch r m hnh ny khng y , n ch ng dng c cho
mt nhm hin tng thi, ch yu l cho s vn ng ca cht rn.

Khi ni nghin cu mt nhm hin tng, ta c th ni nghin cu tnh cht
c l ca chng trong mt lnh vc hn ch, iu ny li cho thm mt l do
ti sao mt l thuyt ch c tnh gn ng. Ni gn ng cn phi ni mt
cch t nh, v rng ta khng bao gi bit gii hn tht ca mt l thuyt nm
ni no. Ch c thc nghim mi ch ra c thi. Th nn m hnh c hc
c in tip tc b xi mn khi nn vt l ca th k 20 ch r gii hn ch
thc ca n. Ngy hm nay, ngi ta bit r m hnh Newton ch c gi tr
cho loi vt th do nhiu nguyn t hp li v di chuyn vi vn tc nh so
vi vn tc nh sng. Nu iu kin u khng th ng th c hc c in
phi c thay bng nn c hc lng t; nu iu kin th hai khng tha
ng, ngi ta phi p dng thuyt tng i. iu khng c ngha c hc
Newton l sai hay c hc lng t, thuyt tng i l ng. Tt c m hnh
ny u l gn ng, chng c p dng cho mt phm vi nht nh ca th
gii hin tng. Ra khi phm vi , chng khng cn m t ng n v
th gii t nhin na v ngy nay ngi ta tip tc tm m hnh mi thay
th m hnh mi thay th m hnh c; hay ni ng hn, tng ln tnh
gn ng ca chng.

Vic qui nh gii hn ca mt m hnh thng l mt trong nhng nhim
v kh nht v quan trng nht khi thnh lp n. Theo Geoffrey chew m l
thuyt Bootstrap ca ng s c trnh sau th quan trng nht l phi lun
lun t hi sau khi mt m hnh hay l thuyt c tha nhn l: Ti sao
n ng dng c? Gii hn n u? N gn ng trong dng no? Chew
xem nhng cu hi ny l giai on u cho cc nghin cu tip theo.

Cc nh o hc phng ng cng bit l mi m t v thc ti l khng
chnh xc v thiu y . S chng thc ti nm ngoi suy lun v ngn t
v mi s gic ng u da vo chng thc nn tt c nhng g ni vit
v n u ch ng mt phn. Nu khoa hc thc nghim th tnh gn ng
c th din t bng s lng, c mi ln tng tnh gn ng ln th mi
ln c tin b. Cn phng ng gii quyt ra sao vi vn ca s truyn
t ngn t?

Trc ht, cc nh o hc quan tm ch yu n kinh nghim chng thc
m t quan tm n vic phi m t chng ra sao. Do h t ch tm n
vic phn tch s m t v khi nim gn ng nhiu hay t khng h c
t ra phng ng. Mt khc, khi cc v o hc mun truyn t kinh
nghim ca mnh, h cng gp phi gii hn ca ngn ng. Nhm gii quyt
vn ny, nhiu phng tin c ra phng ng.

o hc n , nht l n gio, khoc cho nhng nim ca h mt
ci o huyn thoi v s dng du hiu, thi ca, n d v tnh tng quan.
Ngn ng huyn thoi t b logic ha v c suy lun g b. N y ma lc v
nghch l, y hnh nh khi gi v khng bao gi chnh xc v nh n
trnh by th gic ng ca o gia d hn ngn ng ca thng tin c th.
Theo Ananda coomaraswamy th huyn thoi l hin thn gn nht vi thc
ti m c th dng ngn t to dng nn c.

Sc tng tng phong ph n sn sinh ra mt s nam thn n thn, m
hin thn v hnh ng ca h l ni dung mang tnh hoang ng, c ghi
li qua bao th h vi qui m khng l. Ngi theo n gio c trnh
bit rng, tt c cc v thn u l sn phm ca tm, hnh nh huyn
thoi l nhng b mt ca thc ti. Mt khc h cng bit rng chng c
to ra khng phi cho vui chuyn m chng l phng tin quan trng
truyn b gio php ca mt nn trit l bt r t s thc chng tm linh.

Cc nh o hc Trung Quc v Nht c mt gii php khc thot khi
chng ngi ngn ng. Thay v thng qua hnh tng v huyn thoi lm
r nghch l ca tnh thc ti, h chung s dng ngn ng thng thng
nhn mnh th tnh . Lo gio hay s dng nghch l ch by cho thy
nhng mu thun do ngn t sinh ra v lm r gii hn ca cch din t .
H trao truyn cch ny cho cc nh Pht hc Trung Quc v Nht, ri
cc v ny tip tc pht trin thm. Cch ny t nh cao trong Thin
tng vi nhng cng n, nhng cu v ngha c cc v thin s dng
truyn t yu ch ca gio php. Nhng cng n ny cho thy mt s
tng ng quan trng vi nn vt l hin i (xem chng 3).

Ti Nht c cch din by th gii quan trit l bng thi ca ht sc sc tch,
thng c cc v thin s s dng ni n tnh l nh th ca thc ti.
Khi mt v thin tng hi thin s Phong Huyt Din Chiu: Ni cng
khng c, im lng cng khng xong, lm sao trnh sai st?, s p:

Ta nh Giang T thng ba

G ku

Mi thm hoa l.

Loi thi ca tm linh ny t nh cao ca n vi Haicu, loi th c in
Nht vi 17 ch, mang nng m hng Thin. Bi th sau y ca mt nh
th Haicu ch tri kin t tnh ca i sng, d l bn dch vn cn ni ln
c iu cn ni:

L ri,

Chic ny nm trn chic kia.

Ma tt ma .

Khi cc nh o hc phng ng trnh by tri kin ca mnh- bng huyn
thoi, biu tng, hnh nh thi ca hay ni cch nghch l- cc v bit r
gii hn ca ngn ng v li t duy tuyn tnh. Ngy nay nn vt l hin i
khi nhn v cc m hnh v l thuyt ca mnh, cng u c cng mt thi
nh th. Chng cng ch c th gn ng v khng th chnh xc. Chng
chnh l mt loi tng t nh huyn thoi, biu tng v hnh nh thi ca
ca phng ng v trn bnh din ny ti mun rt ra mt s tng ng,
s song hnh gia hai bn. Th d trong n gio th iu ma v tr ca
thn Shiva cng ni ln hnh dung v vt cht ging nh nh vt l ni v
mt s mt ca l thuyt trng trong c hc lng t. C v thn nhy ma
ln l thuyt c l u l sn phm ca tm thc: chng u l nhng m
hnh m t nhng tri kin trc gic v thc ti ca tc nhng m hnh .

---o0o---
Chng 3 : Bn Kia Ngn Ng
Ci mu thun, ci lm cch t duy thng thng b lc li, xut pht t thc
t l, ta dng ngn ng din t kinh nghim ni tm ca ta, th m tnh
ca kinh nghim li vt ln trn ngn t.

D.T. Suzuki

Cc vn ca ngn ng y l s tht nghim trng. Chng ta mun ni
v c cu ca nguyn t, ni mt cch no ... Nhng chng ta khng th
dng ngn ng thng thng m ni v nguyn t c.

W.Heisenberg

Tt c mi m hnh khoa hc v mi l thuyt u ch gn ng v s din
by ca chng u chu mt mt vi s thiu chnh xc ca ngn ng iu
ni chung c cc nh khoa hc tha nhn t u th k ny, nh
mt thnh tu mi m v hon ton bt ng. Vic nghin cu th gii ca
nguyn t buc nh vt l nhn ra rng, ngn ng ca ta khng nhng
khng chnh xc m n cn hon ton khng ph hp m t thc ti ca
nguyn t v th gii h nguyn t. Nn c hc lng t v thuyt tng
i, hai ct tr ca nn vt l hin i lm r rng, thc ti ny vt
ln logic c in v chng ta khng th dng ngn ng thng thng m ni
v n. Heisenberg vit:

Vn kh nht ca vic s dng ngn ng xut pht t c hc lng t.
Trc ht y ta khng c ging mi g c cho php ta thit lp mi quan
h gia biu tng ton hc v khi nim ca ngn ng thng thng. iu
duy nht m ta bit c trc ht l, khi nim thng thng ca ta khng
th p dng c cho c cu nguyn t.

V mt trit hc th d nhin y l mt bc pht trin hp dn ca nn vt
l hin i v gc r ca n l mi lin h vi trit hc phng ng. Trong
cc trng phi ca trit hc phng Ty th mn logic v t duy logic lun
lun l cng c quan trng nht pht biu nhng nim trit hc v theo
Bertrand Russell cho c nn trit l tn gio. Cn trong nn trit hc phng
ng th t xa n nay ngi ta r l thc ti vt ngoi ngn ng
thng thng v cc nh minh trit phng ng khng ngi vt qua ranh
gii ca logic v khi nim thng thng. Theo ti, l l do chnh yu ti
sao m hnh ca cc v v thc ti cung cp mt c s trit l thch
hp vi vt l hin i hn l m hnh ca trit l phng Ty.

Vn ca ngn ng t ra cho cc nh o hc phng ng y ht nh i
vi vt l hin i. Hai cu ni c trch dn u chng ny l ca
D.T.Suzuki v Pht gio v Werner Heisenberg v vt l nguyn t , th
nhng hai cu ni gn nh ng nht vi nhau. C nh vt l ln nh o
hc u mun trao truyn kin gii ca mnh, nhng khi h dng ngn t th
nhng g ni ra nghch l v y mu thun. S nghch l ny l c trng
ca nhng pht biu tm linh t Heraklitus n Don Juan v t u th k
ny, chng l c trng ca ngnh vt l.

Trong vt l nguyn t, nhiu nghch l bt ngun t th tnh hai mt ca
nh sng-hay ni chung- ca bc x in t. Mt mt th r l chng phi do
sng to thnh v chng c hin tng giao thoa, hin tng ch c vi
th tnh sng: tc l khi c hai ngun sng giao thoa vi nhau th sng ti
mt im nht nh khng nht thit phi l tng s ca hai ngun sng,
chng c th ln hn hoc nh hn. iu ny c th gii thch r rng bng
s giao thoa ca hai ngun sng nh sau:

Ti nhng ni m hai nh sng gp nhau, ta c nhiu nh sng hn tng s
hai ngun hp li; cn ni mt nh mt bng gp nhau, ta c t hn. Tr s
chnh xc ca s giao thoa c th c tnh d dng. Hin tng giao thoa
ny lun lun c quan st mi khi ta lm vic vi tuyn in t v buc ta
phi tha nhn nhng tia ny l do sng hp thnh.

Mt khc nhng bc x in t cng c tc dng ca ht : hiu ng ca cc
ht quang t. Khi nh sng cc tm chiu ln b mt mt s kim loi th mt
s electron (m in t) ca b mt kim loi b tch ra, do tia ny phi
gm c nhng ht ang vn ng. Mt hin tng tng t cng xy ra vi
th nghim quang tuyn X. Nhng th nghim ny ch c th gii thch mt
cch thch ng khi ta m t rng chng l s chm nhau ca nhng ht
quang t vi electron. Th m chng li c c trng ca sng vi hin
tng giao thoa. Cu hi trong thi k u ca vt l nguyn t lm nhiu
nh vt l hoang mang l: lm sao c, mt tuyn in t ng thi va l
ht (n v c khi lng rt nh) va l sng, c th lan rng trong mt
vng khng gian? C ngn ng ln t duy tru tng khng th tip cn vi
dng thc ny ca thc ti.

Nn o hc phng ng pht trin nhiu cch nhm nm bt th tnh
y nghch l thc ti. Nu trong n gio th tnh c trnh n bng
vn chng huyn thoi th trong Lo gio v Pht gio, ngi ta thy nn
nhn mnh tnh nghch l thay v che giu n. Tc phm chnh ca Lo
t, b o c Kinh c vit vi mt loi vn lm ngi c hoang mang,
dng nh thiu logic. N cha ton nhng mu thun k l v ngn ng
mnh bo, sc so v ht sc thi v ca n buc cht ly tm hn ngi c
v nm ta ra khi qu o thng thng ca t duy logic.

Pht gio Trung quc v Nht dng cch th ny ca Lo gio, thng qua
nghch l m truyn t kinh nghim tm linh. Khi thin s Tm Phong Diu
Siu gp nh vua Godaigo, mt thin sinh, v thin s ni:

Ta xa nhau t ngn kip trc, nhng cha mt pht no ri xa nhau.

Sut ngy nhn thy nhau, nhng chng ta cha bao gi gp mt.

Thin tng Pht gio l ngi bit cch bin nhng mu thun ca ngn t
thnh mt c hnh, v vi h thng cng n, Pht gio xy dng mt
con ng v song, truyn t gio php m khng cn ch ngha. Cng n
l nhng cu chuyn, cu c son tho k lng, nghe qua rt v
ngha, nhng n ghi du n vo u thin sinh mt cch ht sc trit v
gii hn ca logic v l lun logic. Cch dng ch v ngha v ni dung mu
thun ca cng n lm cho n khng th gii c bng t duy. Chnh n
mun chm dt tin trnh suy lun v lm cho thin sinh sn sng cho chng
nghim phi suy lun, tri chng v thc ti trc tip. Thin s Yasutani sng
cng thi vi chng ta a mt thin sinh phng Ty vo mt cng n ni
ting vi nhng cu sau y:

Mt trong nhng cng n tt nht l Mu, v n gin n nht. y l cu
chuyn: mt v tng n gp Triu Chu, mt thin s ni ting sng vi
trm nm trc ti Trung quc v hi: Con ch c Pht tnh khng?. Triu
Chu tr li: Mu. Dch ngha th Mu l Khng nhng cu tr li ca
Triu Chu khng phi l ch . Mu l dng sinh ng, to tc, nng
ng ca Pht tnh. iu bn phi lm l khm ph tm v th tnh su nht
ca Mu, khng phi bng u c suy lun m bn hy chng nghim ci th
su xa nht ca chnh bn. Sau bn hy chng minh cho ti xem, mt
cch c th d hiu v khng da vo bt c khi nim g, l thuyt g hay
gii thch tru tng g rng bn nm Mu c nh mt s tht sinh
ng. Bn hy nh: bn khng th nm Mu bng kin thc thng thng;
bn hy nm bt n bng ton b s hu hin ca chnh bn.

Thin sinh tp s thng c thy cho nghe cng n Mu ny hay mt trong
hai cng n sau y:

Bn lai din mc ca ngi l g trc khi cha m sinh ra?. Hay:

Vi hai tay th c ting v tay.

Ting v ca mt bn tay l th no?

Tt c nhng cng n ny c nhiu hay t li gii c bit m mt v thy
ch thc s nhn ra ngay. Mt khi li gii c tm ra, cng n khng
cn l nghch l na v n tr thnh mt pht biu quan trng ca dng tm
thc, dng c nh thc.

Trong tng Lm, T, thin sinh phi gii mt lot cng n, mi cng n
cp n mt mt ca thin. Tng phi ny ch gio ho bng cch . Tng
ny khng khng nh iu g c m ch thin sinh t mnh nm bt s
tht vi nhng cng n.

y ta thy mt s tng ng ni bt vi nhng mu thun m nh vt l
gp phi trong giai on u ca nn vt l nguyn t. Nh trong Thin, s
tht b che lp trong s nghch l, s tht khng do suy lun logic m l gii
c, m ch c hiu trong khung cnh ca thc mi v s tht ca th
gii nguyn t. y ngi thy dy d nhin cng li l T nhin, m cng
nh trong thin, ngi thy khng khng nh iu g c. T nhin ch
t cu hi.

Mun gii p mt cng n, thin sinh phi ht sc tp trung v tinh tn.
Qua sch v v Thin, ta bit rng cng n chim ht tm tr ca thin sinh,
a ngi vo mt ng ct t tng, mt tnh trng cng thng lin tc,
c th gii l mt khi khng l nhng cu hi v nghi ng. Cc nh sng
lp l thuyt lng t u tri qua tnh trng tng t m Heisenberg vit
r nh sau:

Ti nh li nhiu cuc tho lun vi Bohr ko di sut m v chm dt hu
nh vi s tuyt vng. V c sau mi cuc tho lun ti cn i do mt
mnh trong cng vin gn y, ti t nhc li mi cu hi, liu th gii t
nhin c th v l th chng nh n xut hin trong cc th nghim
nguyn t.

Lun lun, mt khi th tnh ca s vt c tr suy lun phn tch th n hin
ra mt cch v l hay mu thun. iu ny c cc nh o hc nhn
bit v i vi nh khoa hc, vn ny mi c bit sau ny thi. T bao
nhiu th k nay cc nh khoa hc i tm nh lut cn bn ca th gii t
nhin, trn c s m mun hnh hin tng xut hin. Nhng hin tng
ny nm trong th gii v m ca nh khoa hc, tc l nm trong lnh vc
nhn bit c ca gic quan. Chnh v hnh nh v khi nim suy lun ca
ngn ng xut pht t s tru tng ha cc cm th gic quan , nn
chng m t cc loi hin tng .

Cc tra vn v vn t tnh s vt trong vt l c in c tr li vi m
hnh c hc Newton, l m hnh qui mi hin tng v li vi s vn
ng v tng tc ca cc nguyn t khng phn hu, tng t nh m hnh
Hy Lp ca Demokritus. Tnh cht ca th nguyn t ny c rt ra t hnh
dung v m ca tri banh bi-da, tc l t kinh nghim thng thng ca gic
quan. Ngi ta khng h hi, liu hnh dung c tht ng vi th gii ca
nguyn t tht khng. Thi ngi ta cha th nghin cu thc nghim v
iu ny.

Th nhng th k 20, nh vt l kh nng t nhng cu hi thc
nghim v bn cht cui cng ca vt cht. Nh k thut tin b, h nghin
cu ngy cng su vo th gii t nhin, khm ph t tng ny xung n
tng kia, i tm ht c bn ca vt cht. Nh th m ta khng nh c s hin
din ca nguyn t cng nh nhng ht cu thnh n, ht nhn v electron;
v cui cng thnh phn ca ht nhn, tc l nhng ht proton v neutron v
nhiu ht h nguyn t khc.

Nhng thit b phc tp v tinh xo ca ngnh vt l thc nghim hin i
gip ta i su vo th gii vi m, trong lnh vc ca t nhin nm xa th gii
v m ca chng ta, v gip ta c th nhn bit c bng gic quan. Tuy
nhin iu ny ch c th thc hin thng qua mt lot tin trnh, m cui
cng c th nghe c bng ting cc ca mt my o phng x hay thy
c bng mt chm nh trn tm nh. iu m chng ta nghe thy khng
bao gi l bn thn hin tng, m ch l h qu ca n. Bn thn th gii
ca nguyn t v ca cc ht h nguyn t th nm bn kia kh nng nhn
bit ca chng ta.

Nh th th, vi thit b hin i ta c th quan st tnh cht ca nguyn t v
thnh phn ca n mt cch gin tip v c th nhn bit th gii h nguyn
t ti mt mc nht nh. Th nhng nhng kinh nghim ny li khng
phi thng thng, nu so snh vi i sng hng ngy ca chng ta. Vi
th gii vi m ny, nhn thc khng cn do gic quan trc tip mang li na
v do ngn ng thng thng ca ta (vn do gic quan to ra hnh nh),
khng cn kh nng m t cc hin tng c quan st. Cng i su
vo th gii t nhin, ta cng phi t b hnh nh v khi nim ca ngn ng
thng thng.

Trn bc du hnh vo th gii cc nh v mt trit hc, bc u l bc
quan trng nht: bc i vo th gii nguyn t. Tm hiu nguyn t v
nghin cu c cu ca n, khoa hc vt qua bin gii ca kh nng nhn
thc bng gic quan. Do vy, khoa hc khng cn thy vng tin hon ton
ni logic v c suy lun na. Th gii nguyn t h m cho nh khoa hc
thy cht t t tnh ca s vt. Cng nh nh o hc, nh vt l by gi
cng phi ng u vi kinh nghim phi gic quan v thc ti v cng nh
nh o hc, h cng phi trn tr vi nhng tnh cht nghch l ca cc
kinh nghim ny.

o hc phng ng cho rng s chng thc tm linh trc tip v thc ti
l mt bin c chp nhong, n lung lay tn gc r th gii quan con ngi.
D.T.Suzuki gi n l bin c sng st nht c th xy ra trong thc con
ngi... N vt b mi dng kinh nghim thng thng1 , ng gi thch
tnh cht ng s ca kinh nghim ny bng li mt thin s m t nh
mt bnh nc v y.

u th k ny, nh vt l cng b tnh trng tng t, h m t kinh nghim
ny ging nh cch ni ca v thin s n. Suzuki. Heisenberg vit:

Ngi ta ch c th hiu nhng phn ng d di v cc pht trin gn y
ca nn vt l hin i khi ta nhn thc rng, ni y ton b c s ca vt
l ang chuyn dch v s chuyn dch ny gy ra mt cm gic l nn tng
ang b ct ri ra khi khoa hc 2 .

Einstein cng hong s nh th khi ng tip xc ln u vi thc ti ca vt
l nguyn t. ng vit trong hi k ca mnh:

Tt c mi c gng ca ti thch hp vi c s ca l thuyt vt l ca
loi nhn thc mi m ny, hon ton tht bi. Hu nh t di chn ti b
st l, khng u cn thy mt nn tng vng chc na, m trn ngi
ta c th xy dng mt iu g 3 .

S khm ph nn vt l hin i i hi mt s i thay cc khi nim v
khng gian, thi gian, vt cht, khch th, nguyn nhn v hu qu... v v
nhng khi nim ny qu cn bn i vi chng ta, nn chng c g ngc
nhin khi nh vt l buc phi thay i chng, ngi hong s cng phi.
T s i thay ny m xut pht mt th gii quan mi, hon ton khc
trc, n vn cn tip tc phi thay i theo tin trnh ca cc nghin cu
khoa hc ang xy ra.

Hai on vn sau y l ca Niels Bohr(*) ca nh o hc n Sri
Aurobindo, ni v chiu su v tnh cht quyt lit ca kinh nghim ny:

Trong thi gian qua, kinh nghim ca ta c m rng ra, n c phi
by di nh sng, cho thy tnh bt ton ca nhng khi nim n gin
mang tnh my mc v h qu ca n l nn tng ca n b lung lay tn gc
r, nn tng m ta dng l gii mi quan st 4 .

Niels Bohr

Thc t l mi s vt ca t nhin v mi hin tng bt u thay i; ton
b kinh nghim ca chng ta v th gii khc hn... C mt phng th
mi, v i v su xa ng v mi s, thy, bit v tip xc chng 5 .

Phn sau s phc ha hnh nh s lc ca th gii quan mi, cho thy th
gii quan c gii c in vo u th k ny phi nhng ch cho thuyt
lng t v thuyt tng i, dn n mt quan nim tinh t, ton b v hu
c hn nhiu ca th gii t nhin (*)

Th gii quan ngy nay ang b vt l hin i thay i vn t c s trn
m hnh ca Newton v v tr. M hnh ny to nn mt ci khung chc
chn cho vt l c in. Tht s n l mt nn tng v i, trn tng vng
chc , ta xy dng ton b khoa hc v trit l v gii t nhin cho
khong ba trm nm.

Sn khu ca v tr Newton, trong tt c hin tng c l xy ra, l
khng gian ba chiu ca hnh hc c in Euclid. l mt khng gian
tuyt i, lun lun tnh ti v khng thay i. Hy dng chnh ngn t ca
Newton: T tnh ca khng gian tuyt i l lun lun nh nhau, bt ng,
khng h ph thuc g vo s vt nm trong 6 .Tt c mi bin dch ca
s vt trong c th gii c l c m t vi khi nim ca mt kch thc
khc, gi l thi gian, m thi gian bn thn n li l tuyt i, c ngha l
khng lin h g vi th gii vt cht v tri u n t qu kh, qua hin ti
n tng lai. Newton ni: Thi gian tuyt i, ch thc, c tnh ton hc,
t chy, theo t tnh ca n l u n v khng lin quan g n bt c vt
no.

Nhng vt th ca th gii Newton, chng vn ng trong khng gian v
thi gian tuyt i l nhng ht vt cht. Trong cc ng thc ton hc,
chng c xem l ht khi lng (**) .Newton xem chng l nhng ht
nh, cng chc v l vt th khng hu, chng l thnh phn cu to mi vt
cht. M hnh ny kh ging vi m hnh ca cc nh nguyn t hc Hy
Lp. C hai u da trn s phn bit gia y c v trng rng, gia vt
cht v khng gian, v trong c hai m hnh th cc ht u lun lun c
khi lng v hnh dng khng thay i. Do vt cht lun lun c bo
ton. S khc bit ln gia Democrit v Newton trong quan nim nguyn t
l, Newton l ngi gn thm mt lc tc ng gia cc ht vi nhau. Lc
ny rt n gin v ch tu thuc vo khi lng v khong cch ca chng.
l trng lc hay lc ht ln nhau ca cc khi lng v Newton xem lc
gn cht vi vt th, chng tc ng tc th trong khong cch rt xa.
Mc d y l mt gi thuyt k d, n khng c ai tm hiu thm. Cc
khi lng v lc tc ng c xem nh do Cha to thnh v do khng
phi l i tng xem xt. Trong tc phm Optics, Newton cho ta thy
hnh dung ca ng v vic Cha to dng th gii vt cht:

"Ti cho rng c l mi u Cha to vt cht bng nhng ht cng chc,
y c, khng th xuyn qua, di ng, vi dng hnh, vi kch thc, vi
tnh cht v tng quan nht nh vi khng gian, ph hp nht vi mc
ch m ngi mun to ra; v nhng ht n gin ny l th rn, cng hn
bt k vt th xp no khc, chng cng n khng bao gi hao mn,
khng v. Khng c mt lc no c th chia ct n, vt m trong ngy u
tin Cha sng to"

Tt c mi hin tng c l trong c hc Newton u c th qui v s vn
ng ca ht khi lng trong khng gian, s vn ng do lc hp dn
gia chng vi nhau: lc trng trng, gy ra. Nhm pht biu tc dng ca
lc trn ht khi lng bng tnh chnh xc ca ton hc, Newton phi s
dng khi nim v k thut ton hc hon ton mi, l php tnh vi phn.
Vo thi im , y l mt thnh tu tri thc v i v c Einstein tn
th l c l l bc tin ln nht trong t duy m mt c nhn xa nay
lm c.

Cc phng trnh vn ng ca Newton l nn tng ca c hc c in.
Chng c xem l qui lut c nh, theo cc ht khi lng ch vic vn
hnh v thi ngi ta cho rng n m t c tt c mi bin dch c th
quan st c trong th gii c l. Theo cch nhn ca Newton th trc ht
Cha sng to ra vt cht, lc tc dng gia chng v nh lut ca s vn
ng. Theo cch th v tr c a vo vn hnh v t chy nh mt
ci my, c hng dn bng qui lut bt di bt dch.

Th gii quan c gii nh vy lin h cht ch vi t tng quyt nh lun.
B my v tr khng l c xem l c th t trc sau v ci sau c xc
nh bi ci trc mt cch chc chn. Tt c iu g xy ra u c mt l
do, s gy mt hiu ng r rt, tng lai ca mi mt thnh phn trong h
thng u c quyt on mt cch chc chn; ni trn nguyn tc, nu
mi iu kin trong mt thi gian nht nh c bit r. Nim tin ny c
ni r nht trong cu ni ni ting ca nh ton hc Php Pierre Simon
Laplace(*):

Mt u c, nu trong mt thi im nht nh, n bit mi lc tc ng, v
tnh trng ca s vt to nn th gii- gi nh u c ln phn tch
mi thng tin ny- th u c ch vi mt cng thc m bit ht mi vn
ng, t vn ng ln nht trong v tr n vn ng ca nhng nguyn t;
i vi u c th khng g l bt nh v tng lai cng nh qu kh
trc mt n l r rt, nh hin ti.

Nn tng ca thuyt quyt nh lun ny l s cch ly c bn gia ci ti v
th gii cn li, s cch ly ny do Descartes em vo trit hc.

S cch ly ny lm ngi ta tin rng, th gii c th c m t mt cch
khch quan , ngha l khng cn quan tm g n ngi quan st v tnh
khch quan trong vic m t th gii c xem l cu cnh ca mi khoa
hc.

Th k 18 v 19 l nhn chng cho thnh tu v i ca c hc Newton. Bn
thn Newton p dng thuyt ca ng vo vn ng ca thin th v nh
m gii thch c tnh cht cn bn ca h thng thi dng h...

Th nhng m hnh cc hnh tinh ca ng c n gin ha rt nhiu, th
d lc ht gia cc hnh tinh vi nhau c b qua v v th m ng gp
phi nhiu iu khng hp l, khng gii thch c. ng gii quyt vn
ny bng cch cho rng Cha hin din thng hng trong v tr sa i
nhng iu khng hp l n.

Laplace, nh ton hc ln, t t cho mnh trch nhim ln lao, vit mt tc
phm b sung thm cc bi tnh ca Newton, mang li mt li gii ton
trit cho vn c hc ln ca thi dng h v a l thuyt st gn vi
mi quan st, cc phng trnh xut pht t kinh nghim khng cn ch
ng trong ngnh thin vn. Kt qu l mt tc phm s vi nm cun,
mang nhan Mecanique Cleste (C hc thin th), trong Laplace thnh
cng, l gii mi vn ng ca cc hnh tinh, cc mt trng, sao chi, n
nhng chi tit nh nh s ln xung ca thy triu v cc th khc, cc hin
tng lin quan n sc ht trng trng. ng chng minh qui lut vn
ng ca Newton bo m tnh n nh ca thi dng h v xem v tr nh
mt c my t iu hnh mt cch ton ho. Khi Laplace trnh tc phm ny
cho i Napoleon xem, nghe ni nh vua ni nh sau: Tha ng
Laplace, ngi ta bo vi ti, ng vit cun sch qui m ny v h thng v
tr m khng h nhc nh ti ng sng to ra n. Laplace tr li ngn gn:
Ti khng cn n gi thuyt ny.

Phn khi trc nhng thnh tu rc r ca c hc Newton, nh vt l c
hc ny quay sang xt s vn hnh lin tc ca vt th trng thi lng v
s rung ng ca vt th n hi v t thnh qu. Cui cng, thm ch mn
nhit hc cng c th qui v c hc khi ngi ta bit rng nhit cng l nng
lng, n ch do chuyn ng khng trt t ca phn t m thnh. Khi nhit
ca nc tng cao th cc phn t nc cng tng mc vn ng, tng
cho n khi chng bt khi lc lin kt ni hm chng v thot i nhiu
hng. Th l nc trng thi lng chuyn sang trng thi hi. Ngc li
khi nhit gim dn th cc phn t nc hp li, kt thnh mt cu trc mi,
cng rn, l th rn dng bng. Theo cch ny th nhiu hin tng
thuc nhit hc c th hiu bng cch nhn c hc.

Thnh cng to ln ca m hnh c hc lm cho nh vt l ca u th k 19
tin rng, qu tht v tr phi l mt h thng c gii khng l, vn hnh theo
nguyn l vn ng ca Newton ra. Nhng qui lut ny c xem nh
nn tng ca qui lut t nhin v m hnh Newton l m hnh chung kt v
th gii hin tng. Th nhng ch khng y mt trm nm sau, ngi ta
khm ph mt thc ti c l khc, n lm r gii hn ca m hnh Newton
v ch ra rng m hnh khng h c gi tr tuyt i.

Nhng nhn thc ny khng h xut hin mt cch bt ng, s pht trin ca
chng bt ngun t th k 19 v m ng chun b cho cuc cch mng
khoa hc ca thi i chng ta. Bc u tin ca qu trnh pht trin ny l
s khm ph v nghin cu cc hin tng in t, cc hin tng khng
c gii thch n tha vi m hnh c kh v trong cc hin tng ngi
ta thy c mt loi nng lc mi tham gia. Bc quan trng ny do Michael
Faraday v Clerk Maxwell thc hin, ngi u l mt trong nhng nh thc
nghim ln nht trong lch s khoa hc, ngi sau l mt l thuyt gia xut
sc. Khi Michael Faraday to ra mt dng in bng cch di chuyn mt thi
nam chm trong mt cun dy ng v bin mt cng c -s di chuyn nam
chm-thnh in nng, ng to mt bc ngot trong lch s khoa hc v
k thut. Th nghim cn bn ny mt mt khai sinh ra ngnh in t, mt
kia n lm nn tng cho nhng suy lun l thuyt ca ng v ca Maxwell
khng nhng ch nghin cu hiu ng ca lc in t, ng cn nghin cu
bn cht nhng lc l g. Hai ng mi thay khi nim ca lc bng mt
trng v h tr thnh ngi u tin vt ra khi vt l c gii ca
Newton.

Thay v nh c hc Newton, cho rng hai in tch m v dng ht nhau
nh hai khi lng trong c hc c in, hai ng Faraday v Maxwell thy
ng hn, h cho rng mi in tch to ra trong khng gian mt tnh trng
nhiu hay mt iu kin, n lm cho mt in tch khc cm thy mt lc
tc ng ln mnh. iu kin ny trong khng gian, ci c th sinh ra lc,
c gi l trng . Ch mt in tch duy nht sinh ra trng, trng
hin hu t n, khng cn c s hin din ca mt in tch khc mi c
trng v tc ng ca n.

y l mt s thay i su sc trong quan nim ca chng ta v thc ti c
l. Theo cch nhn ca Newton th lc tc ng gn cht ln vt th c tc
ng. By gi khi nim lc c thay th bng mt khi nim tinh t hn
ca mt trng, trng ny c thc th ring ca n, c th c nghin cu
m khng cn da trn vt th no khc. nh cao ca l thuyt ny, c
gi l in ng, xut pht t nhn thc rng nh sng khng g khc hn l
mt trng in t, trng di chuyn trong khng gian di dng sng.
Ngy nay ngi ta bit rng tt c sng truyn thanh, sng nh sng hay
quang tuyn X u l sng in t c - tc l in trng v t trng giao
thoa vi nhau, chng ch khc nhau v tn s rung v nh sng ch l mt
phn rt nh ca ton b cc trng in t.

Mc s c thay i su xa , c hc Newton vn tm gi v tr nn tng
ca nn vt l. Chnh Maxwell cng c khi th gii thch thnh qu ca
mnh bng quan im c hc. ng xem trng nh l mt dng p sut c
hc ca mt cht liu y p trong khng gian, cht c gi l -te v
sng in t c xem nh s co gin n hi ca cht -te . iu ny
nghe rt t nhin v sng hay c hiu l s rung ng ca vt cht, kiu
nh sng l s rung ca nc, m thanh l s rung ca khng kh. Th
nhng Maxwell cng lc s dng nhiu cch c hc din dch l thuyt
ca mnh nhng khng coi trng chng. C l ng bit mt cch trc gic
rng, mc d khng ni ra, yu t nn tng ca l thuyt ca mnh l trng
ch khng phi l m hnh c hc. Ri chnh Einstein, ngi m nm mi
nm sau nhn r iu ny khi ni khng h c -te v in t trng l
nhng n v l tnh t hin hu, n i xuyn sut khng gian trng rng v
khng th c gii thch theo quan im c hc.

n u th k 20 th nh vt l c hai l thuyt thnh cng trong tay, chng
c p dng cho nhiu hin tng khc nhau: Nn c hc Newton v l
thuyt in t trng Maxwell. M hnh Newton khng cn l nn tng duy
nht ca ngnh vt l na.

Ba mi nm u ca th k 20 thay i mt cch trit tnh hnh chung
ca vt l. Hai s pht trin khc nhau, thuyt tng i ca vt l nguyn
t, ph hy mi khi nim cn bn ca th gii quan Newton, l hnh
dung v mt khng gian tuyt i v mt thi gian tuyt i, mt ht khi
lng c cng, tnh tuyt i ca nhn qu trong hin tng thin nhin v
cu cnh ca s m t khch quan ca t nhin. Khng khi nim no trong
s ny ng vng c trong lnh vc m gi y nn vt l ang thm
nhp.

Trong giai on u ca vt l hin i ta phi k n thnh tu t duy to
ln ca mt con ngi, Albert Einstein. Trong hai cng trnh, cng b nm
1905, Einstein trnh by hai hng t duy cch mng. Mt l thuyt tng
i c bit ca ng, hai l cch nhn ca ng v cc bc x in t, cch
nhn s l c trng cho thuyt lng t, ci m v sau tr thnh l thuyt
ca hin tng trong th gii nguyn t. L thuyt lng t hon chnh
khong hai mi nm sau mi c thit lp do mt nhm nh vt l.
Ngc li, thuyt tng i trong dng hon chnh th hu nh ch do
Einstein xy dng. Cng trnh khoa hc ca Einstein trong u th k 20 ny
sng sng nh mt ta tri thc v i - n l kim t thp ca vn minh hin
i.

Einstein tin tng mt cch su sc ni s ha iu ni ti ca thin nhin
v sut trong cuc i khoa hc th ci tha thit nht ca ng l i tm mt
nn tng chung cho ngnh vt l. ng bt u chuyn hnh trnh ny bng
cch xy dng mt c s chung cho in ng hc v c hc, hai l thuyt
ring l ca nn vt l c in. C s ny chnh l thuyt tng i c bit.
N thng nht v lm hon chnh c cu ca vt l c in, ng thi cha
ng nhng s thay i quyt lit v khi nim truyn thng ca khng
gian, thi gian v chn vi mt trong nhng nn tng ca th gii quan
Newton.

Theo thuyt tng i th khng gian khng phi ba chiu v thi gian
khng phi l n v c lp. C hai l thuc ln nhau v kt hp thnh mt
th lin tc bn chiu, khng - thi gian. V th, trong thuyt tng i
khng bao gi ta ni v khng gian ring l m khng a thi gian vo, v
ngc li. Hn th na khng th c mt dng chy ng nht ca thi gian
nh trong m hnh ca Newton. Nhiu quan st vin s ghi nhn nhng bin
c xy ra trong thi gian khc nhau, khi h di chuyn n bin c vi vn
tc khc nhau. Trong trng hp ny, hai bin c c th vi mt quan st
vin l ng thi, nhng i vi nhng ngi khc th chng xy ra ci
trc, ci sau. Tt c s o lng v khng gian v thi gian u mt tnh
tuyt i. Vi thuyt tng i th khi nim khng gian ca Newton, xem
n l mt sn khu cho mi hin tng c l din ra, khi nim b t b,
khi nim thi gian tuyt i cng cng chung s phn. Khng gian v thi
gian ch cn l nhng ngn t m mt quan st vin nht nh s dng
m t hin tng mnh nhn thy.

Cc khi nim khng gian - thi gian tht ht sc c bn m t hin
tng t nhin, nn s thay i ca n ko theo s thay i ca ton b h
thng m ta s dng ni v t nhin. H qu quan trng nht ca s thay
i ny khin ta nhn ra rng khi lng khng g khc hn l mt dng ca
nng lng. Ngay c mt vt th ang ng yn cng cha trong n nng
lng v mi lin h gia hai mt c thit lp bng ng thc ni ting
E=mc2, trong c l vn tc nh sng, E: nng lng, m: khi lng ca
vt.

Hng s c, vn tc nh sng, i vi thuyt tng i, c mt tm quan
trng c bn. Mi khi chng ta m t cc tin trnh c l, trong c vn tc
gn bng vn tc nh sng, chng ta phi lu tm n thuyt tng i. iu
c gi tr c bit cho cc hin tng in t m nh sng ch l mt th
d trong v chnh hin tng ny a n vic Einstein pht biu
thuyt tng i ca ng.

Nm 1915 Einstein trnh by thuyt tng i tng qut, trong phm vi
ca thuyt tng i c bit c m rng, bao trm c trng trng
lc, tc l lc ht ln nhau ca cc khi lng. Trong thi gian , nu
thuyt tng i c bit c v s th nghim chng t, th thuyt
tng i tng qut cha c thc nghim chng minh. Th nhng thuyt
c phn ln cng nhn l thuyt trng trng nht qun nht v cng
l thch hp nht v c s dng rng ri trong vt l thin vn v v tr
hc.

Theo thuyt ca Einstein th trng trng lc c hiu ng lm cong khng
gian v thi gian. iu c ngha l hnh hc thng thng ca Euclid
khng cn gi tr trong mt khng gian cong na, nh hnh hc mt phng
hai chiu khng th p dng ln mt cong ca khi cu. Th d trn mt
phng ta c th v mt hnh vung bng cch o mt mt di ca mt ng
thng, ly im cui ca on v mt gc vung, li o mt mt ri lm
thm hai ln na, ta s c mt hnh vung. Trn mt mt cong, cch lm
khng thc hin c, v qui lut ca hnh hc Euclid khng th p dng
cho mt cong.

Cng nh th, ta c th nh ngha mt khng gian ba chiu cong, trong
hnh hc Euclid ht cn gi tr. Thuyt Eistein cho rng khng gian ba chiu
b cong, v cong khng gian b trng trng lc ca vt cht gy nn. Bt
c ni no c vt th, th d mt v sao hay hnh tinh, khng gian quanh n
b cong v cong ph thuc vo khi lng ca vt cht.

Ngoi ra, trong thuyt tng i, ta khng bao gi c tch ri thi gian,
nn thi gian cng chu tc ng ca vt cht v c dng chy khc nhau ti
nhiu ni trong v tr. Vi thuyt tng i tng qut, Einstein hon ton
b qua khi nim khng gian tuyt i v thi gian tuyt i. Khng
phi ch nhng o lng trong khng gia thi gian l tng i, m c c
cu ca th thng nht khng - thi gian cng ty thuc vo s phn b vt
cht trong v tr, v khi nim khng gian trng rng cng mt lun
ngha.

Cch nhn mang tnh c gii ca vt l c in da trn khi nim v vt th
cng chc di chuyn trong khng gian trng rng vn cn gi tr trong qui
m trung bnh, tc l trong i sng hng ngy ca chng ta, trong vt l
c in vn l mt l thuyt p dng c. Hai khi nim- khng gian trng
rng v vt th cng chc- bm r trong thi quen t duy ca ta, n ni ta
rt kh ngh ra mt lnh vc c l m trong chng ta khng th p dng
c. Th nhng nn vt l hin i buc ta phi t b chng, nu ta mun
vn ra khi qui m trung bnh ni trn. Khng gian trng rng mt
ngha trong vt l thin vn v v tr hc, v khi nim vt th vng chc
b vt l nguyn t v nhng ht cc nh, bc b.

Khong cui th k 19 u th k 20, c nhiu hin tng trong c cu
nguyn t c khm ph, chng khng c gii thch tha ng vi vt l
c in. Du hiu cho hay bn thn nguyn t cng c mt c cu ring
c khm ph cng lc vi s pht hin quang tuyn X, mt dng bc x
sm i vo lnh vc y hc. Nhng tia X khng phi l tia duy nht c pht
hin. Sau khi khm ph ra n, ngi ta tm thy nhng loi tia khc, chng
pht ra t nguyn t ca nhng cht c gi l phng x. Hin tng
phng x c chng minh r rng l nguyn t phi do nhiu thnh phn
cu to thnh, rng nguyn t ca cht phng x khng nhng pht ra nhng
tia khc nhau, m trong ni b nguyn t phi c nhiu cht chuyn ha ln
nhau.

Nh vo hin tng phng x, Max Von laue dng quang tuyn X nghin
cu c cu ca nguyn t dng tinh th v Ernest Rutherford nhn ra rng,
cc ht gi l alpha c pht ra t nguyn t c tnh phng x l nhng
phn t b bn ra vi tc nhanh, c kch thc nh hn nguyn t, v v
th chng c s dng nghin cu c cu ni ti ca nguyn t. Nu ta
dng n bn vo nguyn t, th da trn cch n b bt ra m suy on c
cu nguyn t.

Khi Rutherford dng ht alpha bn o t nguyn t th ng nhn c nhng
kt qu ng kinh ngc v hon ton bt ng. Nguyn t khng h l nhng
ht vng chc nh ngi ta tng m n li l mt khng gian rng ri,
trong nhng ht cc nh-gi l electron-chy vng xung quanh ht nhn,
chng c ni vi ht nhn bng in lc. Khng d dng tng tng ra
c nh ca nguyn t, n nm qu xa kch thc v m ca chng ta.
ng knh ca mt nguyn t khong mt phn mt trm triu ca mt
cen-ti-mt. Nu bn tng tng mt tri cam to nh tri t th lc
nguyn t ch va bng mt qu du. Hng t t qu du nm chen chc
trong mt qu cu to nh tri t, l hnh nh ca v s nguyn t ca
mt tri cam.

Nguyn t nh nh th-so vi vt th v m, th n li l cc ln so vi
ht nhn ca n. Nu nguyn t to bng qu du th ht nhn ca n khng
th thy. Nguyn t to bng tri bng hay bng c ci phng th ht nhn
cng cha thy c bng mt thng. Nu chng ta cho nguyn t ln
bng gio ng ln nht th gii, gio ng Peter ti Roma th ht nhn
ca n va bng mt ht ct. Mt ht ct nm gia gio ng v u xa
xa trong gio ng vi m bi nh ang tung vi - nh th, ta hnh dung
ra ht nhn v electron ca mt nguyn t.

Khng bao lu sau khi pht hin c cu hnh tinh ca nguyn t, ngi ta
thy rng s lng electron trong nguyn t ca mt nguyn t quyt nh
tnh cht ha hc ca nguyn t v ngy nay ngi ta bit rng ton b h
thng tun hon ca cc nguyn t c th to nn bng cch ln lt thm
vo ht nhn ca nguyn t nh nht (khinh kh) cc proton v neutron v
thm vng ngoi ca nguyn t s lng tng quan cc electron. S tng
tc gia cc nguyn t sinh ra tin trnh ha hc, th nn ton b nn ha
hc thng qua cc qui lut ca vt l nguyn t m c hiu r.

Th nhng nhng qui lut ny khng c chp nhn d dng. Chng c
pht hin vo th k 20 nh vo nhm vt l gia quc t, trong c ngi
an Mch Niels Bohs, ngi Php Louis de Broglie, ngi o Erwin
Schrodinger v Wolfgang Pauli, ngi c Werner Heisenberg v ngi
Anh Paul Dirac. Vi nng lc tng hp, vt qua mi bin gii, nhng
ngi to nn mt thi k si ni ca khoa hc hin i, thi k a
con ngi ln u tin n tip cn vi thc th k l v bt ng ca th gii
h nguyn t. C mi khi nh vt l hi thin nhin bng mt th nghim th
thin nhin tr li bng mt s nghch l v nh vt l cng tm cch l gii,
s nghch l cng ln. Phi tri qua mt thi gian di, h mi nhn ra rng
s nghch l nm ngay trong c cu ni ti ca nguyn t, s nghch l lun
lun xut hin khi ngi ta m t nhng din bin trong ht nhn bng khi
nim truyn thng ca vt l. Khi nhn thc iu ny th nh vt l mi
bit cch t cu hi v trnh c mu thun. Theo Heisenberg th bng
cch no , h nh chp nhn tinh thn ca thuyt lng t v cui cng
a ra c biu thc ton hc chnh xc cho thuyt ny.

C sau khi a ra biu thc ton hc ca thuyt lng t c hon thin,
khi nim ca thuyt ny cng khng d c chp nhn. N lm o ln
ton b kh nng tng tng ca cc nh vt l. Th nghim Rutherford
cho thy nguyn t khng h l nhng ht nh khng th phn chia m ch l
khng gian trng khng, trng nhng ht li ti vn ng, ri by gi
thuyt lng t li cng cho rng, bn thn nhng ht cng chng cng
chc g c, theo ngha ca vt l c in. Nhng n v h nguyn t l mt
cu trc tru tng, vi thuc tnh hai mt. Ty theo chng ta nhn n nh
th no m chng xut hin khi l ht, khi khc l sng; nh sng xut hin
cng hai mt, khi l sng in t, khi th xut hin nh ht.

Tnh cht ny ca vt cht v nh sng tht l k d. Xem ra khng th chp
nhn c mt ci g va l ht, tc l mt c cu c kch thc rt nh;
ng thi va l sng, l mt ci g c th ta rng trong khng gian. i
vi nhiu ngi, mu thun ny l mt s nghch l, tng t nh cng n,
cui cng n dn n s pht biu thuyt lng t. Ton b s pht trin bt
u vi Max Planck, khi ng pht hin rng nhit lng khng h ta ra lin
tc m trong dng tng b nng lng. Einstein t tn cho nhng b ny l
quanton (lng t) v tha nhn l dng c bn ca thin nhin. ng
to bo qu quyt rng, c nh sng ln cc tuyn in t khc khng
nhng ch l sng m chng cng xut hin vi dng quanta ny. Nhng b
nh sng, m theo thuyt lng t c t tn, t c tha nhn,
ngi ta t tn cho n l phonton (quang t). Th nhng n l loi ht
c bit, n phi khi lng v lun lun di chuyn vi vn tc nh sng.

Th l mu thun rnh rnh gia hnh nh ca sng v ht c gii quyt
mt cch bt ng, nhng n t li mt vn ca vt l c in, l khi
nim v thc ti ca vt cht. Trong bnh din h nguyn t, vt cht khng
hin hu mt cch chc chn ti mt v tr nht nh, theo mt cch th nht
nh, chng ch c khuynh hng xy ra. Trong cch ni ca thuyt lng
t th khuynh hng c gi l xc sut, n lin h vi nhng i lng
ton hc, nhng i lng qui nh dng ca sng. Do m ht cng c
th l sng. Nhng sng khng phi l sng tht nh loi sng trong
khng gian ba chiu ca m thanh hay sng trn nc. Chng l sng xc
sut, l nhng i lng ton hc tru tng vi tnh cht tiu biu ca
sng; chng ni ln vi xc sut no, c ngha l ngi ta gp c mt
ht ti mt im nht nh, ti mt thi gian nht nh. Tt c mi qui lut
ca vt l nguyn t u c biu th dng xc sut ny. Khng bao gi
chng ta c th qu quyt iu g v mt tin trnh trong nguyn t, ta ch
ni xc sut n xy ra l bao nhiu.

Mt thuyt lng t nh th ph v nhng khi nim v mt vt th cng
chc. Vi mc h nguyn t th ht cng chc ca vt l c in tan
thnh nhng hnh nh xc sut c dng nh sng v hn th na, nhng cu
trc ny khng din t xc sut hin hu ca vt th m xc sut ca nhng
mi lin h. Khi nghin cu k v qu trnh quan st trong ngnh vt l
nguyn t ngi ta thy rng cc ht vi tnh cht l n v khng c vai tr
g, m chng ch c hiu trong mi lin h gia s chun b mt th
nghim v cc o lng sau .

Th nn thuyt lng t trnh by cho thy th thng nht ca v tr. N cho
ta thy rng khng th chia ch th gii ra tng ht nh ri rc c lp vi
nhau. Khi nghin cu su v vt cht, ta s bit thin nhin khng cho thy
nhng ht c bn ring l, m n xut hin nh tm li phc tp cha
ton nhng mi lin h ca nhng phn t trong mt ton th. Nhng mi
lin h ny bao gm lun lun c ngi quan st. Con ngi quan st chnh
l mt xch cui ca mt chui qu trnh quan st v tnh cht ca mt vt
th nguyn t ch c th hiu c trong mi quan h gia vt c quan st
v ngi quan st. iu c ngha l hnh dung c in v mt s m t
khch quan th gii t nhin khng cn c gi tr na. S chia ct gia ci
ti v th gii theo kiu Descartes, gia ngi quan st v i tng quan
st khng th p dng trong lnh vc nguyn t. Trong vt l nguyn t, ta
khng bao gi c th ni v th gii t nhin m khng ng thi ni v
chnh ta.

Thuyt nguyn t mi m lp tc c th tr li nhiu iu b n xut hin
trong lc nghin cu v c cu nguyn t m m hnh hnh tinh ca
Rutherford cho thy nguyn t, da trn m vt cht cng chc thnh
hnh, vn ch l khng gian trng rng, nu nhn theo cch phn b ca khi
lng.

Th nhng nu ta v mi vt xung quanh ch yu l rng khng th ti sao ta
khng i xuyn qua c cnh ca ang ng. Ni cch khc: ci g lm vt
cht c v cng chc?

Mt iu b n th hai l tnh cht n nh c cu l lng ca nguyn t.
Chng hn trong khng kh, nguyn t va chm nhau hng triu ln trong
mt giy, th nhng vn gi c dng c sau mi khi va chm nhau.
Khng c mt h thng hnh tinh no, h thng nm trong qui lut ca vt l
c in, li chu ni s va chm nh th. Th nhng mt nguyn t oxygen
lun lun gi c cu trc electron ring bit ca n, d n va chm bao
nhiu ln vi cc nguyn t khc. Hn th na, cu trc ca mi nguyn t
cng loi lun lun ging nh nhau, khng k xut x ca chng v qu
trnh tinh luyn chng nh th no.

Thuyt lng t cho thy rng, tt c nhng c tnh l lng ca nguyn
t xut pht t tnh cht sng ca cc electron. Tnh cng chc ca vt cht
l hiu qu ca mt hiu ng lngt, tnh cht ny lin h cht ch vi t
tnh hai mt sng ht ca vt cht, l mt tnh cht trong th gii h
nguyn t, ci m trong th gii v m khng h c s tng t. C mi khi
ht b giam trong khng gian nh hp th n phn ng bng cch vn ng
chng li s cht chi , khng gian cng nh th n vn ng cng nhanh.
Trong nguyn t c hai loi lc ngc chiu nhau. Mt bn l lc ht ca
ht nhn, ht electron bng sc ht in tch; bn kia l electron phn ng
vi s hn ch khng gian bng cch quay cung v khi n cng st gn vi
nhn, n cng quay mnh. Chng di chuyn vi vn tc chng 900km mi
giy!. Vn tc rt ln ny lm nguyn t xut hin nh mt hnh cu cng
rn, tng t nh mt chic chong chng quay nhanh lm ta tng l mt
a trn lin tc. Mun bp nh mt nguyn t li rt kh, nh m
nguyn t lm cho vt cht tr nn cng rn.

Trong nguyn t, cc electron quay trn cc qu o, sinh ra mt s thng
bng ti u gia sc ht ca nhn v s phn ng chng li s g b khng
gian. Tuy th cc qu o electron khc vi qu o ca hnh tinh trong h
mt tri, l mt h qu ca tnh cht sng ca electron. Ngi ta khng
th xem nguyn t l mt h hnh tinh nh c. Chng ta ng hnh dung
c ht no chy vng xung quanh nhn, m cc sng xc sut ang xp t
trn cc qu o. C mi ln o lng, ta li tm thy ch ny ch kia
electron trong cc qu o , nhng chng ta khng th ni chng quay
xung quanh nhn nguyn t trong ngha c hc c in.

Trong cc qu o, cc sng electron phi rung lm sao cho u ui n
khp vi nhau, to thnh sng ng. Dng sng ny xut hin khi
chng b hn ch trong mt lnh vc nht nh, th d s rung ng ca mt
dy n gi-ta hay lung kh trong mt ng so. T nhng th d ny ta thy
sng ng ch c mt s lng nht nh cc hnh dng nh sn.

Trng hp ca sng electron trong nguyn t cng th, chng ch hin din
trn nhng qu o nht nh vi ng knh nh sn. Chng hn electron
ca mt nguyn t hydrogen ch c th hin din trong qu o th nht, th
hai hay th ba v.v, ch khng th na chng. Thng thng n nm
trong qu o thp nht, ta gi l trng thi c bn ca nguyn t. T
electron c th nhy ln qu o cao hn, nu n c nng lng. Trong
trng hp n c gi l trng thi kch thch, nhng ch sau mt thi
gian n tr li v trng thi c bn v gii phng nng lng tha di dng
mt lng ca bc x in t hay quang t (phonton).

Dng hnh v khong cch cc qu o ca mt nguyn t c cng s lng
electron u ging ht nhau, v th m hai nguyn t oxygen ging ht nhau.
Chng c th khc nhau v trng thi c bn hay kch thch, c th v va
chm vi nhng nguyn t khc trong khng kh, nhng sau mt lc chng
li tr v trng thi c bn. V th chnh tnh cht sng ca electron l c s
nhn din mt nguyn t v l nguyn do ca s n nh c cu to ln
ca chng.

Mt c trng na xc nh tnh trng mt nguyn t l chng c mt
nhm s nguyn m t y , nhm s c gi l s lng t, chng
din t v tr v hnh dng ca cc qu o. S lng t u tin ch s ca
qu o v nng lng mt electron phi c c th trong qu o . Hai
con s tip theo din t dng ca sng electron trong qu o v mi tng
quan ca vn tc cng nh hng quay ca electron. Vic cc chi tit ny
c biu din bng nhng s nguyn cho thy rng eletron khng thay i
mt cch lin tc quay ca n m l nhy t tr s ny qua tr s khc,
cng nh nhy t qu o ny qua qu o khc. y cng th, quay
cng cao th nguyn t cng b kch ng: trng thi c bn th mi
electron nm trong qu o thp nht v quay cng nh nht.

Xc sut hin hu, cc ht phn ng mnh khi vo khng gian cht hp,
nguyn t i trng thi bng cc bc nhy lng t; v nht l mi quan
h ni ti ca cc hin tng - l nhng nt k l ca th gii nguyn t.
Mt khc, lc c bn sinh ra cc hin tng ny th chng ta bit v n
cng hin din trong th gii v m. l lc ht gia cc in tch, gia
nhn cha in dng v electron. S giao ho gia nng lc ny vi cc
sng electron sn sinh ra thin hnh vn trng nhng c cu v hin tng.
N chnh l ngun gc ca mi phn ng ho hc v s thnh lp phn t,
tc l nhm nhng nguyn t c tp trung vo nhau nh sc ht gia cc
nguyn t. S tc ng ln nhau ca cc electron v ht nhn cng l nn
tng ca tt c cc cht kh, cht lng v cht rn, cng nh ca tt c sinh
vt v trong ton b tin trnh c s sng.

Trong th gii phong ph ca nguyn t th nhn nguyn t ng vai tr ca
mt trung tm va cc nh va n nh, n li l gc ca sc ht in lc v
to nn khun kh ca c cu mt phn t. Nhm tm hiu nhng c cu
v mi hin tng chung quanh chng ta, ngi ta ch cn bit khi lng
v in tch ca ht nhn. Cn mun hiu t tnh ca vt cht, hiu vt cht
gm nhng g ch thc th ta phi nghin cu ht nhn, l thnh phn xem
nh trng tm ton b khi lng ca vt cht. Trong nhng nm ba mi
ca th k ny, sau khi thuyt lng t gii c bi ton ca th gii
nguyn t th mc ch chnh ca nh vt l l tm hiu c cu ca ht nhn ,
cc thnh phn ca n v lc ni ti l g m cc thnh phn c kt cu vng
chc nh vy.

Bc quan trng u tin hiu c cu ht nhn l s pht hin cc
neutron, l thnh phn th hai, loi ht c khi lng gn bng proton (thnh
phn th nht), tc khong gp hai ngn ln khi lng ca electron, tuy
nhin chng khng mang in tch. S khm ph ny khng nhng ch lm
sng t nhn nguyn t gm proton v neutron, n cn cho thy rng lc ni
ti trong nhn, th lc gi chc cc ht ny li vi nhau, phi l mt hin
tng mi m. N khng th l lc in t c v neutron khng c in
tch. Nh vt l chng bit rng h ang ng u vi mt th lc mi m
trong thin nhin, n ch nm trong nhn nguyn t, ngoi ra n khng hin
hu u c.

Nhn nguyn t ln khong bng mt phn mt trm ngn mt nguyn t,
m cha hu nh ton b khi lng ca n. Nh th th vt cht nm trong
nhn hn phi c t trng ht sc ln, nn ht sc cao. Nu thn ngi m
nn li theo cch ht nhn ny th n ch chim th tch bng u mt mi
kim. Tuy th nn ny khng phi l tnh cht l lng duy nht ca ht
nhn. V cng c tnh cht lng t nh cc electron, cc ht nucleon (gi
chung proton v neutron) cng phn ng chng khng gian b nh bng s
vn ng cao , ni cng cht chi chng cng chuyn ng nhanh hn.
Chng di chuyn trong nhn vi vn tc khong 60.000km/giy. V th khi
lng ht nhn l mt dng khi lng hon ton khc vi khi lng m ta
bit trong th gii v m. C l chng ta ch c th tng tng chng l
nhng ht t hon c t trng cc ln, si sng sc trong mt cht lng cng
c t trng rt ln.

Kha cnh mi m ca tnh cht ht nhn chnh l lc tc ng trong nhn
vi khong cch ni ti cc ngn. Lc ch tc dng khi cc nucleon tin
st gn nhau, tc khi khong cch gia chng ch gp i gp ba ln ng
knh ca chng. Vi khong cch ny th lc ht ca ht nhn pht huy tc
dng. n khi khong cch gia chung ngn li th chng li c tc dng
y, lm cho cc nucleon khng h st nhau c. Theo cch th ny m lc
ht nhn gi c nhn nguyn t ht sc n nh, d cho bn thn chng
li ht sc nng ng.

Nh th th vt cht l khng gian rng vi nhng ht t hon nm cch xa
nhau, cc ht li l ni tp trung khi lng. Trong khng gian rng ln
gia cc ht nhn y khi lng v si sng sc, l electron.Cc
electron ch mang mt phn rt nh ton th khi lng, th nhng li to
cho vt cht tnh cht cng chc v l lc ni kt vi nhau to thnh c
cu phn t. Chng cng tham gia vo cc phn ng ho hc. dng bnh
thng ny ca vt cht th cc phn ng dy chuyn ca lc ht nhn khng
t mnh xy ra c v nng lng khng ln ph hu s n nh ca
nhn.

Tuy th dng ny ca vt cht vi nhiu sc th v c cu cng nh tp hp
phn t phc tp ch c th hin hu trong nhng iu kin nht nh, l
lc nhit khng qu cao cho cc phn t khng phn ng qua mnh
lit. Nu nhit nng vt ln gp trm ln nh trong thin th th tt c mi c
cu nguyn t v phn t b hu hoi. Thc ra, phn ln vt cht trong v tr
hin hu trong mt trng thi khc xa vi trng thi m t trn. trung
tm cc thin th l ton nhng khi nhn khng l v gm hu nh phn
ng ht nhn m trn tri t rt t xy ra. Chng rt quan trng i vi
nhng hin tng ca thin h m cc nh v tr quan st c. Nhng hin
tng phn ln l do s phi hp ca ht nhn v hiu ng trng trng
to ra. i vi hnh tinh chng ta th phn ng ht nhn trung tm mt tri
ht sc quan trng, v n cung cp nng lng nui sng i sng trn
tri t. Mt trong nhng thnh tu ln nht ca vt l hin i l s pht
hin rng nng lng xut pht lin tc t mt tri, t hnh tinh ct t ni ta
vi th gii bao la v tn, nng lng li chnh l kt qu ca phn ng
ht nhn, l mt hin tng ca th gii v cng b.

Trong lch s nghin cu th gii vi m vo u nhng nm ba mi, ngi
ta t ti mt giai on m nh khoa hc cho rng pht hin mt cch
chung kt cc ht c bn ca vt cht. Ngi ta bit mi vt cht u t
nguyn t m thnh v mi nguyn t u do proton, neutron v electron
cu to.

Nhng ht c gi l ht c bn c xem l nh nht, n v khng
th ph hy ca vt cht: l nguyn t trong ngha ca Demokrit. Mc d
thuyt lng t cho thy th gii khng th chia ct ra nhng ht cc nh,
hin hu, c lp vi nhau c, nhng thi ngi ta vn cha tha nhn
thc t ny. Php t duy c in bt r qu su xa lm cho phn ln cc nh
vt l vn tm cch hiu vt cht qua khi nim ca nhng ht c bn v
khuynh hng ngy nay vn cn rt mnh.

Th ri hai s pht trin mi trong ngnh vt l hin i i hi phi t b
vic xem cc ht c bn l n v cui cng ca vt cht. Mt trong hai
thnh tu ny thuc v thc nghim, ci kia thuc v l thuyt, nhng c hai
u bt u vo nhng nm ba mi. Khi cc nh vt l ngy cng nng cao
kh nng tinh t ca php thc nghim, cc ht c bn khc c khm ph.
n nm 1935 th con s ba ht ln su ht, nm 1955 chng ln n 18
ht v ngy nay ta c hn hai trm ht c bn.

Ngy nay ngi ta ni n hng trm cc ht menson v baryon. Chng ch
chng t rng tnh t c bn trong giai on ny khng cn thch ng na.

Qua nhng nm thng m cc ht c c pht hin lin tc th tt nhin
ngi ta khng th gi chng l c bn na. Nim tin ny cn c tng
cng hn na qua nhng pht trin l thuyt, song song vi s pht hin
cc ht. Khng bao lu sau khi thit lp thuyt lng t ngi ta bit r mt
l thuyt y m t hin tng ht nhn khng nhng ch cha ng
thuyt lng t, m cn c thuyt tng i v vn tc cc ht b gii hn
trong khng gian ht nhn thng ti gn vi vn tc nh sng. iu ny rt
quan trng cho s m t hot ng ca chng, v vi vn tc nh th lun
lun ta phi quan tm n thuyt tng i. Nh chng ta ni, phi l
mt s m t tng i. hiu bit y th gii ht nhn, ta cn mt l
thuyt va cha ng thuyt lng t, va thuyt tng i. Cho n by
gi, mt l thuyt nh th cha c tm ra v v th chng ta khng th
pht biu mt l thuyt v ht nhn nguyn t c. Mc d bit kh nhiu
v c cu ht nhn v s tng tc ca cc thnh phn, nhng chng ta
khng hiu t tnh v dng phc tp ca lc trong nhn mt cch trit .
Khng c mt l thuyt y gii thch th gii ht nhn, tng t nh
thuyt lng t gii thch th gii nguyn t. Chng ta cng c vi m
hnh lng t tng i, chng m t rt tt vi dng ca th gii ht trong
nhn. Nhng s thng nht thuyt lng t v tng i thnh mt l thuyt
ton trit ca ht, vn cn l mt bi ton trung tm v trch nhim ln
lao ca nn vt l hin i.

Trong vt l c in, t khi lng lun lun c lin h vi mt th vt
cht, khng th phn chia, vi mt cht nht nh, t m mi s thnh
hnh. Thuyt tng i by gi chng minh khi lng khng h l mt
cht liu, m l mt dng ca nng lng. Nng lng li l mt i lng
ni ln tnh nng ng, mt dng hot ng hay mt tin trnh. Th nn khi
khi lng ca mt ht ng ngha vi mt tr s nng lng th ht khng
cn c xem l mt vt th tnh na m l mt c cu ng, l qu trnh
ca mt nng lng ch ang mang dng vt cht.

Quan im mi ny v ht, c Dirac khi xng u tin khi ng xy
dng mt phng trnh tng i m t hot ng ca electron. Thuyt ca
Dirac khng nhng ht sc thnh cng trong vic l gii c cu su xa ca
nguyn t, m cn cho ta thy mt tnh i xng c bn gia vt cht v i
vt cht. N tin on s hin hu ca anti-electron, l th ht c khi
lng nh electron nhng mang in tch ngc du. Ht mang in tch
dng ny m ngi ta gi tn l positron qu nhin c pht hin hai nm
sau khi Dirac tin on. Ni dung ca tnh i xng gia vt cht v i vt
cht l c mi ht th hin hu mt i ht ng khi lng, mang in tch
ngc. Nu c nng lng y th tng cp ht v i ht s c to
hnh, v tin trnh ngc li l mt cp c th b hy dit gii phng nng
lng. Tin trnh to tc v hy dit cp ht - i ht c Dirac tin
on, trc khi chng c quan st thc s trong thin nhin, t n nay
xy ra v s ln.

S to tc ra i ht thun ty t nng lng hin nhin l hiu ng k l
nht ca thuyt tng i v ch c hiu trong quan nim v ht nh ni
trn. Trc khi nn vt l ht tng i ra i th thnh phn ca vt cht
lun lun c xem nh l nhng ht c bn khng th hy hoi khng th
bin i, nm xp trong vt th, vt th c th ch ra tng ming. Cu hi
trung tm thi l liu ta c th chia ch vt cht mi c khng hay ch
ti mt s ht nht nh no khng th chia c na. Sau khm ph ca
Dirac th vic chia ch vt cht hin ra trong mt nh sng mi. Khi hai ht
va chm nhau vi nng lng cao, chng v thnh tng mnh tht, nhng
cc mnh khng nh hn cc ht ban u. Cc mnh ny cng l ht cng
loi nhng chng c to tc t ng nng m thnh. Nh th cu hi v
vic chia ch hoi vt cht c tr li mt cch bt ng. Cch duy nht
chia ch cc ht h nguyn t chnh l cho chng va chm nhau vi nng
lng cao. Vi cch ny ta c th chia ch hoi vt cht nhng chng khng
h b nh i v chng c sinh ra t nng lng. Cc ht h nguyn t nh
th l va hy dit c va khng hy dit c.

iu xem ra mu thun nghch l s t tan bin nu ta t b quan nim
cho rng vt th gm nhiu ht c bn to thnh, v thay vo ly quan
im nng ng, tng i, lm cch nhn ca mnh. Nh th th ht s xut
hin nh mt c cu nng ng hay mt tin trnh, tin trnh mang theo
mnh mt tr s nng lng, n hin ra di dng khi lng. Khi hai ht va
chm nhau th nng lng ca ht chuyn i vo trong mt c cu khc
v khi c thm ng nng mc, th c thm ht hin hu trong c cu
mi

Th nghim va chm vi nng lng cao tr thnh phng php chnh
kho st cc tnh cht cu ht, v th nn vt l ht c khi cng c gi l
vt l cao nng lng.

Ni y ng nng cn thit c to ra t cc thit b chuyn bit nhm gia
tc cho ht, trong nhng my mc khng l gm vi cy s ng trn,
trong cc ht proton c gia tc n gn vn tc nh sng, ri cho
chng va chm cc proton khc hay neutron.

Tht l ng l lng khi nghin cu nhng ci v cng b phi cn my mc
ln c nh th ny. Chng l nhng knh hin vi siu ng ca thi i
chng ta.

Phn ln cc ht sinh ra qua nhng va chm ny u c i sng ht sc
ngn ngi - t hn c mt phn triu giy-v t gi thnh proton, neutron hay
electron. Mc d chng c i sng v cng ngn ngi, ngi ta khng
nhng pht hin c chng, o lng tnh cht, m cn chp hnh du vt
ca chng. Du vt ny c tm thy trong cc bung o, tng t nh vt
kh trng ca mt chic my bay trn bu tri. Kch thc cc ht tht ra
nh hn rt nhiu so vi du vt ca chng nhng nh b dy v cong
ca mt qu o m nh vt l c th nhn ra c ht sinh ra cc du .
Nhng giao im ca cc qu o chnh l ni cc ht ng nhau v nhng
ng cong l do cc t trng to thnh, cc trng c nh quan st
s dng xc nh ht. S va chm nhau ca cc ht l phng php th
nghim ch yu nht ca chng ta v nhng ng thng, ng cong hay
xon trn c m ht li l du vt ht sc quan trng trong ngnh vt
l hin i.

Nhng th nghim cao nng lng trong nhng thp nin qua cho ta thy
mt cch r rt tnh cht nng ng v lun lun thay i ca cc ht. Trong
nhng th nghim ny vt cht xut hin nh l mt ci g lun lun chuyn
ho. Tt c mi ht ny u c th chuyn ho thnh mi ht kia; chng
c to thnh t nng lng v bin thnh nng lng. Trong th gii ny,
nhng khi nim c in nh ht c bn, t tnh vt cht hay vt th c lp
mt ht ngha. V tr xut hin nh mt tm li nng ng vi nhng c
cu nng lng khng th chia ct. n nay chng ta cha c mt l thuyt
ton b m t th gii h nguyn t, nhng c nhiu m hnh l
thuyt, chng l gii rt st nhiu mt ca vn . Trong , khng c m
hnh no vng bng biu thc ton hc phc tp v trong chng mc nht
nh, bn thn chng cng mu thun ln nhau, nhng tt c chng u phn
nh tnh nht th c bn v tnh nng ng ni ti ca vt cht. Chng ch ra
rng, tnh cht ca mt ht ch c hiu r thng qua hot ng ca n -
thng qua lin h, qua tng quan vi mi trng xung quanh n - v v vy
khng th xem ht l mt c cu c lp m phi c hiu l mt thnh
phn trong mt th thng nht.

Thuyt tng i khng ch nh hng mt cch quyt nh ln hnh dung
ca ta v ht, m c ln hnh nh ca ta v lc tc dng gia cc ht .
Trong s m t tng tc gia cc ht th lc tc dng gia chng, l cc
lc ht hay y, lc c xem l s hon chuyn ca cc ht khc. Tht
kh din t iu ny. N l h qu ca tnh cht bn chiu khng - thi gian
trong th gii h nguyn t v c trc gic ln ngn ng khng th tip cn
vi iu ny.

Th nhng n li rt quyt nh hiu c cc hin tng trong th gii
. N ni kt lc tc ng vi cc tnh cht ca vt cht v thng nht gia
hai khi nim lc v vt cht vi nhau, hai khi nim vn c xem l khc
nhau t c bn ca cc nh nguyn t hc Hy Lp. Ngy nay lc v vt cht
c xem nh c ngun gc chung trong nhng c cu ng m ta gi l
ht.

Khi ta xem ht thng qua lc m tc ng ln nhau, lc li l hin thn
ca cc ht khc, th li cng thm mt l do ta tin th gii ca h
nguyn t khng th chia ct thnh tng phn c. T cp v m xung n
nhn nguyn t, cc lc ni kt s vt vi nhau tng i nh ta c th
ni mt cch gn ng rng, s vt gm nhiu thnh phn hp li. Nh ta c
th ni mt ht ct c nhiu phn t ct, phn t ct gm c hai nguyn t
Si, nguyn t ny gm c nhn v electron v nhn gm c proton v
neutron. Th nhng trn bnh din ca cc ht th ngi ta khng cn c
nhn s vt nh th na.

Trong thi gian gn y c nhiu du hiu cho rng c proton v neutron
cng l vt gm nhiu thnh phn, nhng lc ni kt ca chng qu ln, hay
vn tc ca cc thnh phn qu ln (tht ra cng nh lc) m ngi ta phi
p dng thuyt tng i, trong lc ng ngha vi ht ri. V th, bin
gii gia ht c nhiu thnh phn v lc kt ni cc thnh phn b xo
nho v hnh nh ca mt vt th gm nhiu thnh phn b v y.
Nhng ht khng cn b chia ch thm thnh nhng ht khc c
na.Trong nn vt l hin i, v tr c thy nh mt ci ton th nng
ng, t tnh ca n l lun lun bao gm c ngi quan st. Ni y th
nhng khi nim truyn thng nh khng gian, thi gian, vt th c lp,
nguyn nhn - kt qu mt ngha. Kinh nghim ny rt tng t vi
kinh nghim ca o hc phng ng. S tng t ny hin r trong
thuyt lng t v thuyt tng i v cng r hn trong m hnh lng t -
tng i ca th gii h nguyn t, trong hai thuyt thng nht vi
nhau, y chnh l s tng ng ni bt nht vi o hc phng ng.

Trc khi i vo tng mi tng ng, ti mun nhc li ngn gn cc
trng phi ca o hc phng ng cho cc c gi cha bit. Cc trng
phi quan trng cho vic so snh, l n gio, Pht gio v Lo
gio. Trong nm chng sau y, lch s, cc tnh cht c trng v khi
nim trit l ca cc truyn thng ny s c m t, vi s nhn mnh n
nhng mt v khi nim quan trng cho s so snh vi vt l sau ny.

---o0o---
Chng 4 : Nn Vt L Mi

Thc t l mi s vt ca t nhin v mi hin tng bt u thay i; ton
b kinh nghim ca chng ta v th gii khc hn... C mt phng th
mi, v i v su xa ng v mi s, thy, bit v tip xc chng...

o hc phng ng cho rng s chng thc tm linh trc tip v thc ti
l mt bin c chp nhong, n lung lay tn gc r th gii quan con ngi.
D.T.Suzuki gi n l bin c sng st nht c th xy ra trong thc con
ngi... N vt b mi dng kinh nghim thng thng1 , ng gi thch
tnh cht ng s ca kinh nghim ny bng li mt thin s m t nh
mt bnh nc v y.

u th k ny, nh vt l cng b tnh trng tng t, h m t kinh nghim
ny ging nh cch ni ca v thin s n. Suzuki. Heisenberg vit:

Ngi ta ch c th hiu nhng phn ng d di v cc pht trin gn y
ca nn vt l hin i khi ta nhn thc rng, ni y ton b c s ca vt
l ang chuyn dch v s chuyn dch ny gy ra mt cm gic l nn tng
ang b ct ri ra khi khoa hc 2 .

Einstein cng hong s nh th khi ng tip xc ln u vi thc ti ca vt
l nguyn t. ng vit trong hi k ca mnh:

Tt c mi c gng ca ti thch hp vi c s ca l thuyt vt l ca
loi nhn thc mi m ny, hon ton tht bi. Hu nh t di chn ti b
st l, khng u cn thy mt nn tng vng chc na, m trn ngi
ta c th xy dng mt iu g 3 .

S khm ph nn vt l hin i i hi mt s i thay cc khi nim v
khng gian, thi gian, vt cht, khch th, nguyn nhn v hu qu... v v
nhng khi nim ny qu cn bn i vi chng ta, nn chng c g ngc
nhin khi nh vt l buc phi thay i chng, ngi hong s cng phi.
T s i thay ny m xut pht mt th gii quan mi, hon ton khc
trc, n vn cn tip tc phi thay i theo tin trnh ca cc nghin cu
khoa hc ang xy ra.

Hai on vn sau y l ca Niels Bohr(*) ca nh o hc n Sri
Aurobindo, ni v chiu su v tnh cht quyt lit ca kinh nghim ny:

Trong thi gian qua, kinh nghim ca ta c m rng ra, n c phi
by di nh sng, cho thy tnh bt ton ca nhng khi nim n gin
mang tnh my mc v h qu ca n l nn tng ca n b lung lay tn gc
r, nn tng m ta dng l gii mi quan st 4 .

Niels Bohr

Thc t l mi s vt ca t nhin v mi hin tng bt u thay i; ton
b kinh nghim ca chng ta v th gii khc hn... C mt phng th
mi, v i v su xa ng v mi s, thy, bit v tip xc chng 5 .

Phn sau s phc ha hnh nh s lc ca th gii quan mi, cho thy th
gii quan c gii c in vo u th k ny phi nhng ch cho thuyt
lng t v thuyt tng i, dn n mt quan nim tinh t, ton b v hu
c hn nhiu ca th gii t nhin (*)

---o0o---

Vt L C in

Th gii quan ngy nay ang b vt l hin i thay i vn t c s trn
m hnh ca Newton v v tr. M hnh ny to nn mt ci khung chc
chn cho vt l c in. Tht s n l mt nn tng v i, trn tng vng
chc , ta xy dng ton b khoa hc v trit l v gii t nhin cho
khong ba trm nm.

Sn khu ca v tr Newton, trong tt c hin tng c l xy ra, l
khng gian ba chiu ca hnh hc c in Euclid. l mt khng gian
tuyt i, lun lun tnh ti v khng thay i. Hy dng chnh ngn t ca
Newton: T tnh ca khng gian tuyt i l lun lun nh nhau, bt ng,
khng h ph thuc g vo s vt nm trong 6 .Tt c mi bin dch ca
s vt trong c th gii c l c m t vi khi nim ca mt kch thc
khc, gi l thi gian, m thi gian bn thn n li l tuyt i, c ngha l
khng lin h g vi th gii vt cht v tri u n t qu kh, qua hin ti
n tng lai. Newton ni: Thi gian tuyt i, ch thc, c tnh ton hc,
t chy, theo t tnh ca n l u n v khng lin quan g n bt c vt
no.

Nhng vt th ca th gii Newton, chng vn ng trong khng gian v
thi gian tuyt i l nhng ht vt cht. Trong cc ng thc ton hc,
chng c xem l ht khi lng (**) .Newton xem chng l nhng ht
nh, cng chc v l vt th khng hu, chng l thnh phn cu to mi vt
cht. M hnh ny kh ging vi m hnh ca cc nh nguyn t hc Hy
Lp. C hai u da trn s phn bit gia y c v trng rng, gia vt
cht v khng gian, v trong c hai m hnh th cc ht u lun lun c
khi lng v hnh dng khng thay i. Do vt cht lun lun c bo
ton. S khc bit ln gia Democrit v Newton trong quan nim nguyn t
l, Newton l ngi gn thm mt lc tc ng gia cc ht vi nhau. Lc
ny rt n gin v ch tu thuc vo khi lng v khong cch ca chng.
l trng lc hay lc ht ln nhau ca cc khi lng v Newton xem lc
gn cht vi vt th, chng tc ng tc th trong khong cch rt xa.
Mc d y l mt gi thuyt k d, n khng c ai tm hiu thm. Cc
khi lng v lc tc ng c xem nh do Cha to thnh v do khng
phi l i tng xem xt. Trong tc phm Optics, Newton cho ta thy
hnh dung ca ng v vic Cha to dng th gii vt cht:

"Ti cho rng c l mi u Cha to vt cht bng nhng ht cng chc,
y c, khng th xuyn qua, di ng, vi dng hnh, vi kch thc, vi
tnh cht v tng quan nht nh vi khng gian, ph hp nht vi mc
ch m ngi mun to ra; v nhng ht n gin ny l th rn, cng hn
bt k vt th xp no khc, chng cng n khng bao gi hao mn,
khng v. Khng c mt lc no c th chia ct n, vt m trong ngy u
tin Cha sng to"

Tt c mi hin tng c l trong c hc Newton u c th qui v s vn
ng ca ht khi lng trong khng gian, s vn ng do lc hp dn
gia chng vi nhau: lc trng trng, gy ra. Nhm pht biu tc dng ca
lc trn ht khi lng bng tnh chnh xc ca ton hc, Newton phi s
dng khi nim v k thut ton hc hon ton mi, l php tnh vi phn.
Vo thi im , y l mt thnh tu tri thc v i v c Einstein tn
th l c l l bc tin ln nht trong t duy m mt c nhn xa nay
lm c.

Cc phng trnh vn ng ca Newton l nn tng ca c hc c in.
Chng c xem l qui lut c nh, theo cc ht khi lng ch vic vn
hnh v thi ngi ta cho rng n m t c tt c mi bin dch c th
quan st c trong th gii c l. Theo cch nhn ca Newton th trc ht
Cha sng to ra vt cht, lc tc dng gia chng v nh lut ca s vn
ng. Theo cch th v tr c a vo vn hnh v t chy nh mt
ci my, c hng dn bng qui lut bt di bt dch.

Th gii quan c gii nh vy lin h cht ch vi t tng quyt nh lun.
B my v tr khng l c xem l c th t trc sau v ci sau c xc
nh bi ci trc mt cch chc chn. Tt c iu g xy ra u c mt l
do, s gy mt hiu ng r rt, tng lai ca mi mt thnh phn trong h
thng u c quyt on mt cch chc chn; ni trn nguyn tc, nu
mi iu kin trong mt thi gian nht nh c bit r. Nim tin ny c
ni r nht trong cu ni ni ting ca nh ton hc Php Pierre Simon
Laplace(*):

Mt u c, nu trong mt thi im nht nh, n bit mi lc tc ng, v
tnh trng ca s vt to nn th gii- gi nh u c ln phn tch
mi thng tin ny- th u c ch vi mt cng thc m bit ht mi vn
ng, t vn ng ln nht trong v tr n vn ng ca nhng nguyn t;
i vi u c th khng g l bt nh v tng lai cng nh qu kh
trc mt n l r rt, nh hin ti.

Nn tng ca thuyt quyt nh lun ny l s cch ly c bn gia ci ti v
th gii cn li, s cch ly ny do Descartes em vo trit hc.

S cch ly ny lm ngi ta tin rng, th gii c th c m t mt cch
khch quan , ngha l khng cn quan tm g n ngi quan st v tnh
khch quan trong vic m t th gii c xem l cu cnh ca mi khoa
hc.

Th k 18 v 19 l nhn chng cho thnh tu v i ca c hc Newton. Bn
thn Newton p dng thuyt ca ng vo vn ng ca thin th v nh
m gii thch c tnh cht cn bn ca h thng thi dng h...

Th nhng m hnh cc hnh tinh ca ng c n gin ha rt nhiu, th
d lc ht gia cc hnh tinh vi nhau c b qua v v th m ng gp
phi nhiu iu khng hp l, khng gii thch c. ng gii quyt vn
ny bng cch cho rng Cha hin din thng hng trong v tr sa i
nhng iu khng hp l n.

Laplace, nh ton hc ln, t t cho mnh trch nhim ln lao, vit mt tc
phm b sung thm cc bi tnh ca Newton, mang li mt li gii ton
trit cho vn c hc ln ca thi dng h v a l thuyt st gn vi
mi quan st, cc phng trnh xut pht t kinh nghim khng cn ch
ng trong ngnh thin vn. Kt qu l mt tc phm s vi nm cun,
mang nhan Mecanique Cleste (C hc thin th), trong Laplace thnh
cng, l gii mi vn ng ca cc hnh tinh, cc mt trng, sao chi, n
nhng chi tit nh nh s ln xung ca thy triu v cc th khc, cc hin
tng lin quan n sc ht trng trng. ng chng minh qui lut vn
ng ca Newton bo m tnh n nh ca thi dng h v xem v tr nh
mt c my t iu hnh mt cch ton ho. Khi Laplace trnh tc phm ny
cho i Napoleon xem, nghe ni nh vua ni nh sau: Tha ng
Laplace, ngi ta bo vi ti, ng vit cun sch qui m ny v h thng v
tr m khng h nhc nh ti ng sng to ra n. Laplace tr li ngn gn:
Ti khng cn n gi thuyt ny.

Phn khi trc nhng thnh tu rc r ca c hc Newton, nh vt l c
hc ny quay sang xt s vn hnh lin tc ca vt th trng thi lng v
s rung ng ca vt th n hi v t thnh qu. Cui cng, thm ch mn
nhit hc cng c th qui v c hc khi ngi ta bit rng nhit cng l nng
lng, n ch do chuyn ng khng trt t ca phn t m thnh. Khi nhit
ca nc tng cao th cc phn t nc cng tng mc vn ng, tng
cho n khi chng bt khi lc lin kt ni hm chng v thot i nhiu
hng. Th l nc trng thi lng chuyn sang trng thi hi. Ngc li
khi nhit gim dn th cc phn t nc hp li, kt thnh mt cu trc mi,
cng rn, l th rn dng bng. Theo cch ny th nhiu hin tng
thuc nhit hc c th hiu bng cch nhn c hc.

Thnh cng to ln ca m hnh c hc lm cho nh vt l ca u th k 19
tin rng, qu tht v tr phi l mt h thng c gii khng l, vn hnh theo
nguyn l vn ng ca Newton ra. Nhng qui lut ny c xem nh
nn tng ca qui lut t nhin v m hnh Newton l m hnh chung kt v
th gii hin tng. Th nhng ch khng y mt trm nm sau, ngi ta
khm ph mt thc ti c l khc, n lm r gii hn ca m hnh Newton
v ch ra rng m hnh khng h c gi tr tuyt i.

Nhng nhn thc ny khng h xut hin mt cch bt ng, s pht trin ca
chng bt ngun t th k 19 v m ng chun b cho cuc cch mng
khoa hc ca thi i chng ta. Bc u tin ca qu trnh pht trin ny l
s khm ph v nghin cu cc hin tng in t, cc hin tng khng
c gii thch n tha vi m hnh c kh v trong cc hin tng ngi
ta thy c mt loi nng lc mi tham gia. Bc quan trng ny do Michael
Faraday v Clerk Maxwell thc hin, ngi u l mt trong nhng nh thc
nghim ln nht trong lch s khoa hc, ngi sau l mt l thuyt gia xut
sc. Khi Michael Faraday to ra mt dng in bng cch di chuyn mt thi
nam chm trong mt cun dy ng v bin mt cng c -s di chuyn nam
chm-thnh in nng, ng to mt bc ngot trong lch s khoa hc v
k thut. Th nghim cn bn ny mt mt khai sinh ra ngnh in t, mt
kia n lm nn tng cho nhng suy lun l thuyt ca ng v ca Maxwell
khng nhng ch nghin cu hiu ng ca lc in t, ng cn nghin cu
bn cht nhng lc l g. Hai ng mi thay khi nim ca lc bng mt
trng v h tr thnh ngi u tin vt ra khi vt l c gii ca
Newton.

Thay v nh c hc Newton, cho rng hai in tch m v dng ht nhau
nh hai khi lng trong c hc c in, hai ng Faraday v Maxwell thy
ng hn, h cho rng mi in tch to ra trong khng gian mt tnh trng
nhiu hay mt iu kin, n lm cho mt in tch khc cm thy mt lc
tc ng ln mnh. iu kin ny trong khng gian, ci c th sinh ra lc,
c gi l trng . Ch mt in tch duy nht sinh ra trng, trng
hin hu t n, khng cn c s hin din ca mt in tch khc mi c
trng v tc ng ca n.

y l mt s thay i su sc trong quan nim ca chng ta v thc ti c
l. Theo cch nhn ca Newton th lc tc ng gn cht ln vt th c tc
ng. By gi khi nim lc c thay th bng mt khi nim tinh t hn
ca mt trng, trng ny c thc th ring ca n, c th c nghin cu
m khng cn da trn vt th no khc. nh cao ca l thuyt ny, c
gi l in ng, xut pht t nhn thc rng nh sng khng g khc hn l
mt trng in t, trng di chuyn trong khng gian di dng sng.
Ngy nay ngi ta bit rng tt c sng truyn thanh, sng nh sng hay
quang tuyn X u l sng in t c - tc l in trng v t trng giao
thoa vi nhau, chng ch khc nhau v tn s rung v nh sng ch l mt
phn rt nh ca ton b cc trng in t.

Mc s c thay i su xa , c hc Newton vn tm gi v tr nn tng
ca nn vt l. Chnh Maxwell cng c khi th gii thch thnh qu ca
mnh bng quan im c hc. ng xem trng nh l mt dng p sut c
hc ca mt cht liu y p trong khng gian, cht c gi l -te v
sng in t c xem nh s co gin n hi ca cht -te . iu ny
nghe rt t nhin v sng hay c hiu l s rung ng ca vt cht, kiu
nh sng l s rung ca nc, m thanh l s rung ca khng kh. Th
nhng Maxwell cng lc s dng nhiu cch c hc din dch l thuyt
ca mnh nhng khng coi trng chng. C l ng bit mt cch trc gic
rng, mc d khng ni ra, yu t nn tng ca l thuyt ca mnh l trng
ch khng phi l m hnh c hc. Ri chnh Einstein, ngi m nm mi
nm sau nhn r iu ny khi ni khng h c -te v in t trng l
nhng n v l tnh t hin hu, n i xuyn sut khng gian trng rng v
khng th c gii thch theo quan im c hc.

n u th k 20 th nh vt l c hai l thuyt thnh cng trong tay, chng
c p dng cho nhiu hin tng khc nhau: Nn c hc Newton v l
thuyt in t trng Maxwell. M hnh Newton khng cn l nn tng duy
nht ca ngnh vt l na.

---o0o---

Vt L Hin i

Ba mi nm u ca th k 20 thay i mt cch trit tnh hnh chung
ca vt l. Hai s pht trin khc nhau, thuyt tng i ca vt l nguyn
t, ph hy mi khi nim cn bn ca th gii quan Newton, l hnh
dung v mt khng gian tuyt i v mt thi gian tuyt i, mt ht khi
lng c cng, tnh tuyt i ca nhn qu trong hin tng thin nhin v
cu cnh ca s m t khch quan ca t nhin. Khng khi nim no trong
s ny ng vng c trong lnh vc m gi y nn vt l ang thm
nhp.

Trong giai on u ca vt l hin i ta phi k n thnh tu t duy to
ln ca mt con ngi, Albert Einstein. Trong hai cng trnh, cng b nm
1905, Einstein trnh by hai hng t duy cch mng. Mt l thuyt tng
i c bit ca ng, hai l cch nhn ca ng v cc bc x in t, cch
nhn s l c trng cho thuyt lng t, ci m v sau tr thnh l thuyt
ca hin tng trong th gii nguyn t. L thuyt lng t hon chnh
khong hai mi nm sau mi c thit lp do mt nhm nh vt l.
Ngc li, thuyt tng i trong dng hon chnh th hu nh ch do
Einstein xy dng. Cng trnh khoa hc ca Einstein trong u th k 20 ny
sng sng nh mt ta tri thc v i - n l kim t thp ca vn minh hin
i.

Einstein tin tng mt cch su sc ni s ha iu ni ti ca thin nhin
v sut trong cuc i khoa hc th ci tha thit nht ca ng l i tm mt
nn tng chung cho ngnh vt l. ng bt u chuyn hnh trnh ny bng
cch xy dng mt c s chung cho in ng hc v c hc, hai l thuyt
ring l ca nn vt l c in. C s ny chnh l thuyt tng i c bit.
N thng nht v lm hon chnh c cu ca vt l c in, ng thi cha
ng nhng s thay i quyt lit v khi nim truyn thng ca khng
gian, thi gian v chn vi mt trong nhng nn tng ca th gii quan
Newton.

Theo thuyt tng i th khng gian khng phi ba chiu v thi gian
khng phi l n v c lp. C hai l thuc ln nhau v kt hp thnh mt
th lin tc bn chiu, khng - thi gian. V th, trong thuyt tng i
khng bao gi ta ni v khng gian ring l m khng a thi gian vo, v
ngc li. Hn th na khng th c mt dng chy ng nht ca thi gian
nh trong m hnh ca Newton. Nhiu quan st vin s ghi nhn nhng bin
c xy ra trong thi gian khc nhau, khi h di chuyn n bin c vi vn
tc khc nhau. Trong trng hp ny, hai bin c c th vi mt quan st
vin l ng thi, nhng i vi nhng ngi khc th chng xy ra ci
trc, ci sau. Tt c s o lng v khng gian v thi gian u mt tnh
tuyt i. Vi thuyt tng i th khi nim khng gian ca Newton, xem
n l mt sn khu cho mi hin tng c l din ra, khi nim b t b,
khi nim thi gian tuyt i cng cng chung s phn. Khng gian v thi
gian ch cn l nhng ngn t m mt quan st vin nht nh s dng
m t hin tng mnh nhn thy.

Cc khi nim khng gian - thi gian tht ht sc c bn m t hin
tng t nhin, nn s thay i ca n ko theo s thay i ca ton b h
thng m ta s dng ni v t nhin. H qu quan trng nht ca s thay
i ny khin ta nhn ra rng khi lng khng g khc hn l mt dng ca
nng lng. Ngay c mt vt th ang ng yn cng cha trong n nng
lng v mi lin h gia hai mt c thit lp bng ng thc ni ting
E=mc2, trong c l vn tc nh sng, E: nng lng, m: khi lng ca
vt.

Hng s c, vn tc nh sng, i vi thuyt tng i, c mt tm quan
trng c bn. Mi khi chng ta m t cc tin trnh c l, trong c vn tc
gn bng vn tc nh sng, chng ta phi lu tm n thuyt tng i. iu
c gi tr c bit cho cc hin tng in t m nh sng ch l mt th
d trong v chnh hin tng ny a n vic Einstein pht biu
thuyt tng i ca ng.

Nm 1915 Einstein trnh by thuyt tng i tng qut, trong phm vi
ca thuyt tng i c bit c m rng, bao trm c trng trng
lc, tc l lc ht ln nhau ca cc khi lng. Trong thi gian , nu
thuyt tng i c bit c v s th nghim chng t, th thuyt
tng i tng qut cha c thc nghim chng minh. Th nhng thuyt
c phn ln cng nhn l thuyt trng trng nht qun nht v cng
l thch hp nht v c s dng rng ri trong vt l thin vn v v tr
hc.

Theo thuyt ca Einstein th trng trng lc c hiu ng lm cong khng
gian v thi gian. iu c ngha l hnh hc thng thng ca Euclid
khng cn gi tr trong mt khng gian cong na, nh hnh hc mt phng
hai chiu khng th p dng ln mt cong ca khi cu. Th d trn mt
phng ta c th v mt hnh vung bng cch o mt mt di ca mt ng
thng, ly im cui ca on v mt gc vung, li o mt mt ri lm
thm hai ln na, ta s c mt hnh vung. Trn mt mt cong, cch lm
khng thc hin c, v qui lut ca hnh hc Euclid khng th p dng
cho mt cong.

Cng nh th, ta c th nh ngha mt khng gian ba chiu cong, trong
hnh hc Euclid ht cn gi tr. Thuyt Eistein cho rng khng gian ba chiu
b cong, v cong khng gian b trng trng lc ca vt cht gy nn. Bt
c ni no c vt th, th d mt v sao hay hnh tinh, khng gian quanh n
b cong v cong ph thuc vo khi lng ca vt cht.

Ngoi ra, trong thuyt tng i, ta khng bao gi c tch ri thi gian,
nn thi gian cng chu tc ng ca vt cht v c dng chy khc nhau ti
nhiu ni trong v tr. Vi thuyt tng i tng qut, Einstein hon ton
b qua khi nim khng gian tuyt i v thi gian tuyt i. Khng
phi ch nhng o lng trong khng gia thi gian l tng i, m c c
cu ca th thng nht khng - thi gian cng ty thuc vo s phn b vt
cht trong v tr, v khi nim khng gian trng rng cng mt lun
ngha.

Th l mu thun rnh rnh gia hnh nh ca sng v ht c gii quyt
mt cch bt ng, nhng n t li mt vn ca vt l c in, l khi
nim v thc ti ca vt cht...

Cch nhn mang tnh c gii ca vt l c in da trn khi nim v vt th
cng chc di chuyn trong khng gian trng rng vn cn gi tr trong qui
m trung bnh, tc l trong i sng hng ngy ca chng ta, trong vt l
c in vn l mt l thuyt p dng c. Hai khi nim- khng gian trng
rng v vt th cng chc- bm r trong thi quen t duy ca ta, n ni ta
rt kh ngh ra mt lnh vc c l m trong chng ta khng th p dng
c. Th nhng nn vt l hin i buc ta phi t b chng, nu ta mun
vn ra khi qui m trung bnh ni trn. Khng gian trng rng mt
ngha trong vt l thin vn v v tr hc, v khi nim vt th vng chc
b vt l nguyn t v nhng ht cc nh, bc b.

Khong cui th k 19 u th k 20, c nhiu hin tng trong c cu
nguyn t c khm ph, chng khng c gii thch tha ng vi vt l
c in. Du hiu cho hay bn thn nguyn t cng c mt c cu ring
c khm ph cng lc vi s pht hin quang tuyn X, mt dng bc x
sm i vo lnh vc y hc. Nhng tia X khng phi l tia duy nht c pht
hin. Sau khi khm ph ra n, ngi ta tm thy nhng loi tia khc, chng
pht ra t nguyn t ca nhng cht c gi l phng x. Hin tng
phng x c chng minh r rng l nguyn t phi do nhiu thnh phn
cu to thnh, rng nguyn t ca cht phng x khng nhng pht ra nhng
tia khc nhau, m trong ni b nguyn t phi c nhiu cht chuyn ha ln
nhau.

Nh vo hin tng phng x, Max Von laue dng quang tuyn X nghin
cu c cu ca nguyn t dng tinh th v Ernest Rutherford nhn ra rng,
cc ht gi l alpha c pht ra t nguyn t c tnh phng x l nhng
phn t b bn ra vi tc nhanh, c kch thc nh hn nguyn t, v v
th chng c s dng nghin cu c cu ni ti ca nguyn t. Nu ta
dng n bn vo nguyn t, th da trn cch n b bt ra m suy on c
cu nguyn t.

Khi Rutherford dng ht alpha bn o t nguyn t th ng nhn c nhng
kt qu ng kinh ngc v hon ton bt ng. Nguyn t khng h l nhng
ht vng chc nh ngi ta tng m n li l mt khng gian rng ri,
trong nhng ht cc nh-gi l electron-chy vng xung quanh ht nhn,
chng c ni vi ht nhn bng in lc. Khng d dng tng tng ra
c nh ca nguyn t, n nm qu xa kch thc v m ca chng ta.
ng knh ca mt nguyn t khong mt phn mt trm triu ca mt
cen-ti-mt. Nu bn tng tng mt tri cam to nh tri t th lc
nguyn t ch va bng mt qu du. Hng t t qu du nm chen chc
trong mt qu cu to nh tri t, l hnh nh ca v s nguyn t ca
mt tri cam.

Nguyn t nh nh th-so vi vt th v m, th n li l cc ln so vi
ht nhn ca n. Nu nguyn t to bng qu du th ht nhn ca n khng
th thy. Nguyn t to bng tri bng hay bng c ci phng th ht nhn
cng cha thy c bng mt thng. Nu chng ta cho nguyn t ln
bng gio ng ln nht th gii, gio ng Peter ti Roma th ht nhn
ca n va bng mt ht ct. Mt ht ct nm gia gio ng v u xa
xa trong gio ng vi m bi nh ang tung vi - nh th, ta hnh dung
ra ht nhn v electron ca mt nguyn t.

Khng bao lu sau khi pht hin c cu hnh tinh ca nguyn t, ngi ta
thy rng s lng electron trong nguyn t ca mt nguyn t quyt nh
tnh cht ha hc ca nguyn t v ngy nay ngi ta bit rng ton b h
thng tun hon ca cc nguyn t c th to nn bng cch ln lt thm
vo ht nhn ca nguyn t nh nht (khinh kh) cc proton v neutron v
thm vng ngoi ca nguyn t s lng tng quan cc electron. S tng
tc gia cc nguyn t sinh ra tin trnh ha hc, th nn ton b nn ha
hc thng qua cc qui lut ca vt l nguyn t m c hiu r.

Th nhng nhng qui lut ny khng c chp nhn d dng. Chng c
pht hin vo th k 20 nh vo nhm vt l gia quc t, trong c ngi
an Mch Niels Bohs, ngi Php Louis de Broglie, ngi o Erwin
Schrodinger v Wolfgang Pauli, ngi c Werner Heisenberg v ngi
Anh Paul Dirac. Vi nng lc tng hp, vt qua mi bin gii, nhng
ngi to nn mt thi k si ni ca khoa hc hin i, thi k a
con ngi ln u tin n tip cn vi thc th k l v bt ng ca th gii
h nguyn t. C mi khi nh vt l hi thin nhin bng mt th nghim th
thin nhin tr li bng mt s nghch l v nh vt l cng tm cch l gii,
s nghch l cng ln. Phi tri qua mt thi gian di, h mi nhn ra rng
s nghch l nm ngay trong c cu ni ti ca nguyn t, s nghch l lun
lun xut hin khi ngi ta m t nhng din bin trong ht nhn bng khi
nim truyn thng ca vt l. Khi nhn thc iu ny th nh vt l mi
bit cch t cu hi v trnh c mu thun. Theo Heisenberg th bng
cch no , h nh chp nhn tinh thn ca thuyt lng t v cui cng
a ra c biu thc ton hc chnh xc cho thuyt ny.

C sau khi a ra biu thc ton hc ca thuyt lng t c hon thin,
khi nim ca thuyt ny cng khng d c chp nhn. N lm o ln
ton b kh nng tng tng ca cc nh vt l. Th nghim Rutherford
cho thy nguyn t khng h l nhng ht nh khng th phn chia m ch l
khng gian trng khng, trng nhng ht li ti vn ng, ri by gi
thuyt lng t li cng cho rng, bn thn nhng ht cng chng cng
chc g c, theo ngha ca vt l c in. Nhng n v h nguyn t l mt
cu trc tru tng, vi thuc tnh hai mt. Ty theo chng ta nhn n nh
th no m chng xut hin khi l ht, khi khc l sng; nh sng xut hin
cng hai mt, khi l sng in t, khi th xut hin nh ht.

Tnh cht ny ca vt cht v nh sng tht l k d. Xem ra khng th chp
nhn c mt ci g va l ht, tc l mt c cu c kch thc rt nh;
ng thi va l sng, l mt ci g c th ta rng trong khng gian. i
vi nhiu ngi, mu thun ny l mt s nghch l, tng t nh cng n,
cui cng n dn n s pht biu thuyt lng t. Ton b s pht trin bt
u vi Max Planck, khi ng pht hin rng nhit lng khng h ta ra lin
tc m trong dng tng b nng lng. Einstein t tn cho nhng b ny l
quanton (lng t) v tha nhn l dng c bn ca thin nhin. ng
to bo qu quyt rng, c nh sng ln cc tuyn in t khc khng
nhng ch l sng m chng cng xut hin vi dng quanta ny. Nhng b
nh sng, m theo thuyt lng t c t tn, t c tha nhn,
ngi ta t tn cho n l phonton (quang t). Th nhng n l loi ht
c bit, n phi khi lng v lun lun di chuyn vi vn tc nh sng.

Th l mu thun rnh rnh gia hnh nh ca sng v ht c gii quyt
mt cch bt ng, nhng n t li mt vn ca vt l c in, l khi
nim v thc ti ca vt cht. Trong bnh din h nguyn t, vt cht khng
hin hu mt cch chc chn ti mt v tr nht nh, theo mt cch th nht
nh, chng ch c khuynh hng xy ra. Trong cch ni ca thuyt lng
t th khuynh hng c gi l xc sut, n lin h vi nhng i lng
ton hc, nhng i lng qui nh dng ca sng. Do m ht cng c
th l sng. Nhng sng khng phi l sng tht nh loi sng trong
khng gian ba chiu ca m thanh hay sng trn nc. Chng l sng xc
sut, l nhng i lng ton hc tru tng vi tnh cht tiu biu ca
sng; chng ni ln vi xc sut no, c ngha l ngi ta gp c mt
ht ti mt im nht nh, ti mt thi gian nht nh. Tt c mi qui lut
ca vt l nguyn t u c biu th dng xc sut ny. Khng bao gi
chng ta c th qu quyt iu g v mt tin trnh trong nguyn t, ta ch
ni xc sut n xy ra l bao nhiu.

Mt thuyt lng t nh th ph v nhng khi nim v mt vt th cng
chc. Vi mc h nguyn t th ht cng chc ca vt l c in tan
thnh nhng hnh nh xc sut c dng nh sng v hn th na, nhng cu
trc ny khng din t xc sut hin hu ca vt th m xc sut ca nhng
mi lin h. Khi nghin cu k v qu trnh quan st trong ngnh vt l
nguyn t ngi ta thy rng cc ht vi tnh cht l n v khng c vai tr
g, m chng ch c hiu trong mi lin h gia s chun b mt th
nghim v cc o lng sau .

Th nn thuyt lng t trnh by cho thy th thng nht ca v tr. N cho
ta thy rng khng th chia ch th gii ra tng ht nh ri rc c lp vi
nhau. Khi nghin cu su v vt cht, ta s bit thin nhin khng cho thy
nhng ht c bn ring l, m n xut hin nh tm li phc tp cha
ton nhng mi lin h ca nhng phn t trong mt ton th. Nhng mi
lin h ny bao gm lun lun c ngi quan st. Con ngi quan st chnh
l mt xch cui ca mt chui qu trnh quan st v tnh cht ca mt vt
th nguyn t ch c th hiu c trong mi quan h gia vt c quan st
v ngi quan st. iu c ngha l hnh dung c in v mt s m t
khch quan th gii t nhin khng cn c gi tr na. S chia ct gia ci
ti v th gii theo kiu Descartes, gia ngi quan st v i tng quan
st khng th p dng trong lnh vc nguyn t. Trong vt l nguyn t, ta
khng bao gi c th ni v th gii t nhin m khng ng thi ni v
chnh ta.

Thuyt nguyn t mi m lp tc c th tr li nhiu iu b n xut hin
trong lc nghin cu v c cu nguyn t m m hnh hnh tinh ca
Rutherford cho thy nguyn t, da trn m vt cht cng chc thnh
hnh, vn ch l khng gian trng rng, nu nhn theo cch phn b ca khi
lng.

Th nhng nu ta v mi vt xung quanh ch yu l rng khng th ti sao ta
khng i xuyn qua c cnh ca ang ng. Ni cch khc: ci g lm vt
cht c v cng chc?

Mt iu b n th hai l tnh cht n nh c cu l lng ca nguyn t.
Chng hn trong khng kh, nguyn t va chm nhau hng triu ln trong
mt giy, th nhng vn gi c dng c sau mi khi va chm nhau.
Khng c mt h thng hnh tinh no, h thng nm trong qui lut ca vt l
c in, li chu ni s va chm nh th. Th nhng mt nguyn t oxygen
lun lun gi c cu trc electron ring bit ca n, d n va chm bao
nhiu ln vi cc nguyn t khc. Hn th na, cu trc ca mi nguyn t
cng loi lun lun ging nh nhau, khng k xut x ca chng v qu
trnh tinh luyn chng nh th no.

Thuyt lng t cho thy rng, tt c nhng c tnh l lng ca nguyn
t xut pht t tnh cht sng ca cc electron. Tnh cng chc ca vt cht
l hiu qu ca mt hiu ng lngt, tnh cht ny lin h cht ch vi t
tnh hai mt sng ht ca vt cht, l mt tnh cht trong th gii h
nguyn t, ci m trong th gii v m khng h c s tng t. C mi khi
ht b giam trong khng gian nh hp th n phn ng bng cch vn ng
chng li s cht chi , khng gian cng nh th n vn ng cng nhanh.
Trong nguyn t c hai loi lc ngc chiu nhau. Mt bn l lc ht ca
ht nhn, ht electron bng sc ht in tch; bn kia l electron phn ng
vi s hn ch khng gian bng cch quay cung v khi n cng st gn vi
nhn, n cng quay mnh. Chng di chuyn vi vn tc chng 900km mi
giy!. Vn tc rt ln ny lm nguyn t xut hin nh mt hnh cu cng
rn, tng t nh mt chic chong chng quay nhanh lm ta tng l mt
a trn lin tc. Mun bp nh mt nguyn t li rt kh, nh m
nguyn t lm cho vt cht tr nn cng rn.

Trong nguyn t, cc electron quay trn cc qu o, sinh ra mt s thng
bng ti u gia sc ht ca nhn v s phn ng chng li s g b khng
gian. Tuy th cc qu o electron khc vi qu o ca hnh tinh trong h
mt tri, l mt h qu ca tnh cht sng ca electron. Ngi ta khng
th xem nguyn t l mt h hnh tinh nh c. Chng ta ng hnh dung
c ht no chy vng xung quanh nhn, m cc sng xc sut ang xp t
trn cc qu o. C mi ln o lng, ta li tm thy ch ny ch kia
electron trong cc qu o , nhng chng ta khng th ni chng quay
xung quanh nhn nguyn t trong ngha c hc c in.

Trong cc qu o, cc sng electron phi rung lm sao cho u ui n
khp vi nhau, to thnh sng ng. Dng sng ny xut hin khi
chng b hn ch trong mt lnh vc nht nh, th d s rung ng ca mt
dy n gi-ta hay lung kh trong mt ng so. T nhng th d ny ta thy
sng ng ch c mt s lng nht nh cc hnh dng nh sn.

Trng hp ca sng electron trong nguyn t cng th, chng ch hin din
trn nhng qu o nht nh vi ng knh nh sn. Chng hn electron
ca mt nguyn t hydrogen ch c th hin din trong qu o th nht, th
hai hay th ba v.v, ch khng th na chng. Thng thng n nm
trong qu o thp nht, ta gi l trng thi c bn ca nguyn t. T
electron c th nhy ln qu o cao hn, nu n c nng lng. Trong
trng hp n c gi l trng thi kch thch, nhng ch sau mt thi
gian n tr li v trng thi c bn v gii phng nng lng tha di dng
mt lng ca bc x in t hay quang t (phonton).

Dng hnh v khong cch cc qu o ca mt nguyn t c cng s lng
electron u ging ht nhau, v th m hai nguyn t oxygen ging ht nhau.
Chng c th khc nhau v trng thi c bn hay kch thch, c th v va
chm vi nhng nguyn t khc trong khng kh, nhng sau mt lc chng
li tr v trng thi c bn. V th chnh tnh cht sng ca electron l c s
nhn din mt nguyn t v l nguyn do ca s n nh c cu to ln
ca chng.

Mt c trng na xc nh tnh trng mt nguyn t l chng c mt
nhm s nguyn m t y , nhm s c gi l s lng t, chng
din t v tr v hnh dng ca cc qu o. S lng t u tin ch s ca
qu o v nng lng mt electron phi c c th trong qu o . Hai
con s tip theo din t dng ca sng electron trong qu o v mi tng
quan ca vn tc cng nh hng quay ca electron. Vic cc chi tit ny
c biu din bng nhng s nguyn cho thy rng eletron khng thay i
mt cch lin tc quay ca n m l nhy t tr s ny qua tr s khc,
cng nh nhy t qu o ny qua qu o khc. y cng th, quay
cng cao th nguyn t cng b kch ng: trng thi c bn th mi
electron nm trong qu o thp nht v quay cng nh nht.

Xc sut hin hu, cc ht phn ng mnh khi vo khng gian cht hp,
nguyn t i trng thi bng cc bc nhy lng t; v nht l mi quan
h ni ti ca cc hin tng - l nhng nt k l ca th gii nguyn t.
Mt khc, lc c bn sinh ra cc hin tng ny th chng ta bit v n
cng hin din trong th gii v m. l lc ht gia cc in tch, gia
nhn cha in dng v electron. S giao ho gia nng lc ny vi cc
sng electron sn sinh ra thin hnh vn trng nhng c cu v hin tng.
N chnh l ngun gc ca mi phn ng ho hc v s thnh lp phn t,
tc l nhm nhng nguyn t c tp trung vo nhau nh sc ht gia cc
nguyn t. S tc ng ln nhau ca cc electron v ht nhn cng l nn
tng ca tt c cc cht kh, cht lng v cht rn, cng nh ca tt c sinh
vt v trong ton b tin trnh c s sng.

Trong th gii phong ph ca nguyn t th nhn nguyn t ng vai tr ca
mt trung tm va cc nh va n nh, n li l gc ca sc ht in lc v
to nn khun kh ca c cu mt phn t. Nhm tm hiu nhng c cu
v mi hin tng chung quanh chng ta, ngi ta ch cn bit khi lng
v in tch ca ht nhn. Cn mun hiu t tnh ca vt cht, hiu vt cht
gm nhng g ch thc th ta phi nghin cu ht nhn, l thnh phn xem
nh trng tm ton b khi lng ca vt cht. Trong nhng nm ba mi
ca th k ny, sau khi thuyt lng t gii c bi ton ca th gii
nguyn t th mc ch chnh ca nh vt l l tm hiu c cu ca ht nhn ,
cc thnh phn ca n v lc ni ti l g m cc thnh phn c kt cu vng
chc nh vy.

Bc quan trng u tin hiu c cu ht nhn l s pht hin cc
neutron, l thnh phn th hai, loi ht c khi lng gn bng proton (thnh
phn th nht), tc khong gp hai ngn ln khi lng ca electron, tuy
nhin chng khng mang in tch. S khm ph ny khng nhng ch lm
sng t nhn nguyn t gm proton v neutron, n cn cho thy rng lc ni
ti trong nhn, th lc gi chc cc ht ny li vi nhau, phi l mt hin
tng mi m. N khng th l lc in t c v neutron khng c in
tch. Nh vt l chng bit rng h ang ng u vi mt th lc mi m
trong thin nhin, n ch nm trong nhn nguyn t, ngoi ra n khng hin
hu u c.

Nhn nguyn t ln khong bng mt phn mt trm ngn mt nguyn t,
m cha hu nh ton b khi lng ca n. Nh th th vt cht nm trong
nhn hn phi c t trng ht sc ln, nn ht sc cao. Nu thn ngi m
nn li theo cch ht nhn ny th n ch chim th tch bng u mt mi
kim. Tuy th nn ny khng phi l tnh cht l lng duy nht ca ht
nhn. V cng c tnh cht lng t nh cc electron, cc ht nucleon (gi
chung proton v neutron) cng phn ng chng khng gian b nh bng s
vn ng cao , ni cng cht chi chng cng chuyn ng nhanh hn.
Chng di chuyn trong nhn vi vn tc khong 60.000km/giy. V th khi
lng ht nhn l mt dng khi lng hon ton khc vi khi lng m ta
bit trong th gii v m. C l chng ta ch c th tng tng chng l
nhng ht t hon c t trng cc ln, si sng sc trong mt cht lng cng
c t trng rt ln.

Kha cnh mi m ca tnh cht ht nhn chnh l lc tc ng trong nhn
vi khong cch ni ti cc ngn. Lc ch tc dng khi cc nucleon tin
st gn nhau, tc khi khong cch gia chng ch gp i gp ba ln ng
knh ca chng. Vi khong cch ny th lc ht ca ht nhn pht huy tc
dng. n khi khong cch gia chung ngn li th chng li c tc dng
y, lm cho cc nucleon khng h st nhau c. Theo cch th ny m lc
ht nhn gi c nhn nguyn t ht sc n nh, d cho bn thn chng
li ht sc nng ng.

Nh th th vt cht l khng gian rng vi nhng ht t hon nm cch xa
nhau, cc ht li l ni tp trung khi lng. Trong khng gian rng ln
gia cc ht nhn y khi lng v si sng sc, l electron.Cc
electron ch mang mt phn rt nh ton th khi lng, th nhng li to
cho vt cht tnh cht cng chc v l lc ni kt vi nhau to thnh c
cu phn t. Chng cng tham gia vo cc phn ng ho hc. dng bnh
thng ny ca vt cht th cc phn ng dy chuyn ca lc ht nhn khng
t mnh xy ra c v nng lng khng ln ph hu s n nh ca
nhn.

Tuy th dng ny ca vt cht vi nhiu sc th v c cu cng nh tp hp
phn t phc tp ch c th hin hu trong nhng iu kin nht nh, l
lc nhit khng qu cao cho cc phn t khng phn ng qua mnh
lit. Nu nhit nng vt ln gp trm ln nh trong thin th th tt c mi c
cu nguyn t v phn t b hu hoi. Thc ra, phn ln vt cht trong v tr
hin hu trong mt trng thi khc xa vi trng thi m t trn. trung
tm cc thin th l ton nhng khi nhn khng l v gm hu nh phn
ng ht nhn m trn tri t rt t xy ra. Chng rt quan trng i vi
nhng hin tng ca thin h m cc nh v tr quan st c. Nhng hin
tng phn ln l do s phi hp ca ht nhn v hiu ng trng trng
to ra. i vi hnh tinh chng ta th phn ng ht nhn trung tm mt tri
ht sc quan trng, v n cung cp nng lng nui sng i sng trn
tri t. Mt trong nhng thnh tu ln nht ca vt l hin i l s pht
hin rng nng lng xut pht lin tc t mt tri, t hnh tinh ct t ni ta
vi th gii bao la v tn, nng lng li chnh l kt qu ca phn ng
ht nhn, l mt hin tng ca th gii v cng b.


Trong lch s nghin cu th gii vi m vo u nhng nm ba mi, ngi
ta t ti mt giai on m nh khoa hc cho rng pht hin mt cch
chung kt cc ht c bn ca vt cht. Ngi ta bit mi vt cht u t
nguyn t m thnh v mi nguyn t u do proton, neutron v electron
cu to.

Nhng ht c gi l ht c bn c xem l nh nht, n v khng
th ph hy ca vt cht: l nguyn t trong ngha ca Demokrit. Mc d
thuyt lng t cho thy th gii khng th chia ct ra nhng ht cc nh,
hin hu, c lp vi nhau c, nhng thi ngi ta vn cha tha nhn
thc t ny. Php t duy c in bt r qu su xa lm cho phn ln cc nh
vt l vn tm cch hiu vt cht qua khi nim ca nhng ht c bn v
khuynh hng ngy nay vn cn rt mnh.

Th ri hai s pht trin mi trong ngnh vt l hin i i hi phi t b
vic xem cc ht c bn l n v cui cng ca vt cht. Mt trong hai
thnh tu ny thuc v thc nghim, ci kia thuc v l thuyt, nhng c hai
u bt u vo nhng nm ba mi. Khi cc nh vt l ngy cng nng cao
kh nng tinh t ca php thc nghim, cc ht c bn khc c khm ph.
n nm 1935 th con s ba ht ln su ht, nm 1955 chng ln n 18
ht v ngy nay ta c hn hai trm ht c bn.

Ngy nay ngi ta ni n hng trm cc ht menson v baryon. Chng ch
chng t rng tnh t c bn trong giai on ny khng cn thch ng na.

Qua nhng nm thng m cc ht c c pht hin lin tc th tt nhin
ngi ta khng th gi chng l c bn na. Nim tin ny cn c tng
cng hn na qua nhng pht trin l thuyt, song song vi s pht hin
cc ht. Khng bao lu sau khi thit lp thuyt lng t ngi ta bit r mt
l thuyt y m t hin tng ht nhn khng nhng ch cha ng
thuyt lng t, m cn c thuyt tng i v vn tc cc ht b gii hn
trong khng gian ht nhn thng ti gn vi vn tc nh sng. iu ny rt
quan trng cho s m t hot ng ca chng, v vi vn tc nh th lun
lun ta phi quan tm n thuyt tng i. Nh chng ta ni, phi l
mt s m t tng i. hiu bit y th gii ht nhn, ta cn mt l
thuyt va cha ng thuyt lng t, va thuyt tng i. Cho n by
gi, mt l thuyt nh th cha c tm ra v v th chng ta khng th
pht biu mt l thuyt v ht nhn nguyn t c. Mc d bit kh nhiu
v c cu ht nhn v s tng tc ca cc thnh phn, nhng chng ta
khng hiu t tnh v dng phc tp ca lc trong nhn mt cch trit .
Khng c mt l thuyt y gii thch th gii ht nhn, tng t nh
thuyt lng t gii thch th gii nguyn t. Chng ta cng c vi m
hnh lng t tng i, chng m t rt tt vi dng ca th gii ht trong
nhn. Nhng s thng nht thuyt lng t v tng i thnh mt l thuyt
ton trit ca ht, vn cn l mt bi ton trung tm v trch nhim ln
lao ca nn vt l hin i.

Trong vt l c in, t khi lng lun lun c lin h vi mt th vt
cht, khng th phn chia, vi mt cht nht nh, t m mi s thnh
hnh. Thuyt tng i by gi chng minh khi lng khng h l mt
cht liu, m l mt dng ca nng lng. Nng lng li l mt i lng
ni ln tnh nng ng, mt dng hot ng hay mt tin trnh. Th nn khi
khi lng ca mt ht ng ngha vi mt tr s nng lng th ht khng
cn c xem l mt vt th tnh na m l mt c cu ng, l qu trnh
ca mt nng lng ch ang mang dng vt cht.

Quan im mi ny v ht, c Dirac khi xng u tin khi ng xy
dng mt phng trnh tng i m t hot ng ca electron. Thuyt ca
Dirac khng nhng ht sc thnh cng trong vic l gii c cu su xa ca
nguyn t, m cn cho ta thy mt tnh i xng c bn gia vt cht v i
vt cht. N tin on s hin hu ca anti-electron, l th ht c khi
lng nh electron nhng mang in tch ngc du. Ht mang in tch
dng ny m ngi ta gi tn l positron qu nhin c pht hin hai nm
sau khi Dirac tin on. Ni dung ca tnh i xng gia vt cht v i vt
cht l c mi ht th hin hu mt i ht ng khi lng, mang in tch
ngc. Nu c nng lng y th tng cp ht v i ht s c to
hnh, v tin trnh ngc li l mt cp c th b hy dit gii phng nng
lng. Tin trnh to tc v hy dit cp ht - i ht c Dirac tin
on, trc khi chng c quan st thc s trong thin nhin, t n nay
xy ra v s ln.

S to tc ra i ht thun ty t nng lng hin nhin l hiu ng k l
nht ca thuyt tng i v ch c hiu trong quan nim v ht nh ni
trn. Trc khi nn vt l ht tng i ra i th thnh phn ca vt cht
lun lun c xem nh l nhng ht c bn khng th hy hoi khng th
bin i, nm xp trong vt th, vt th c th ch ra tng ming. Cu hi
trung tm thi l liu ta c th chia ch vt cht mi c khng hay ch
ti mt s ht nht nh no khng th chia c na. Sau khm ph ca
Dirac th vic chia ch vt cht hin ra trong mt nh sng mi. Khi hai ht
va chm nhau vi nng lng cao, chng v thnh tng mnh tht, nhng
cc mnh khng nh hn cc ht ban u. Cc mnh ny cng l ht cng
loi nhng chng c to tc t ng nng m thnh. Nh th cu hi v
vic chia ch hoi vt cht c tr li mt cch bt ng. Cch duy nht
chia ch cc ht h nguyn t chnh l cho chng va chm nhau vi nng
lng cao. Vi cch ny ta c th chia ch hoi vt cht nhng chng khng
h b nh i v chng c sinh ra t nng lng. Cc ht h nguyn t nh
th l va hy dit c va khng hy dit c.

iu xem ra mu thun nghch l s t tan bin nu ta t b quan nim
cho rng vt th gm nhiu ht c bn to thnh, v thay vo ly quan
im nng ng, tng i, lm cch nhn ca mnh. Nh th th ht s xut
hin nh mt c cu nng ng hay mt tin trnh, tin trnh mang theo
mnh mt tr s nng lng, n hin ra di dng khi lng. Khi hai ht va
chm nhau th nng lng ca ht chuyn i vo trong mt c cu khc
v khi c thm ng nng mc, th c thm ht hin hu trong c cu
mi

Th nghim va chm vi nng lng cao tr thnh phng php chnh
kho st cc tnh cht cu ht, v th nn vt l ht c khi cng c gi l
vt l cao nng lng.

Ni y ng nng cn thit c to ra t cc thit b chuyn bit nhm gia
tc cho ht, trong nhng my mc khng l gm vi cy s ng trn,
trong cc ht proton c gia tc n gn vn tc nh sng, ri cho
chng va chm cc proton khc hay neutron.

Tht l ng l lng khi nghin cu nhng ci v cng b phi cn my mc
ln c nh th ny. Chng l nhng knh hin vi siu ng ca thi i
chng ta.

Phn ln cc ht sinh ra qua nhng va chm ny u c i sng ht sc
ngn ngi - t hn c mt phn triu giy-v t gi thnh proton, neutron hay
electron. Mc d chng c i sng v cng ngn ngi, ngi ta khng
nhng pht hin c chng, o lng tnh cht, m cn chp hnh du vt
ca chng. Du vt ny c tm thy trong cc bung o, tng t nh vt
kh trng ca mt chic my bay trn bu tri. Kch thc cc ht tht ra
nh hn rt nhiu so vi du vt ca chng nhng nh b dy v cong
ca mt qu o m nh vt l c th nhn ra c ht sinh ra cc du .
Nhng giao im ca cc qu o chnh l ni cc ht ng nhau v nhng
ng cong l do cc t trng to thnh, cc trng c nh quan st
s dng xc nh ht. S va chm nhau ca cc ht l phng php th
nghim ch yu nht ca chng ta v nhng ng thng, ng cong hay
xon trn c m ht li l du vt ht sc quan trng trong ngnh vt
l hin i.

Nhng th nghim cao nng lng trong nhng thp nin qua cho ta thy
mt cch r rt tnh cht nng ng v lun lun thay i ca cc ht. Trong
nhng th nghim ny vt cht xut hin nh l mt ci g lun lun chuyn
ho. Tt c mi ht ny u c th chuyn ho thnh mi ht kia; chng
c to thnh t nng lng v bin thnh nng lng. Trong th gii ny,
nhng khi nim c in nh ht c bn, t tnh vt cht hay vt th c lp
mt ht ngha. V tr xut hin nh mt tm li nng ng vi nhng c
cu nng lng khng th chia ct. n nay chng ta cha c mt l thuyt
ton b m t th gii h nguyn t, nhng c nhiu m hnh l
thuyt, chng l gii rt st nhiu mt ca vn . Trong , khng c m
hnh no vng bng biu thc ton hc phc tp v trong chng mc nht
nh, bn thn chng cng mu thun ln nhau, nhng tt c chng u phn
nh tnh nht th c bn v tnh nng ng ni ti ca vt cht. Chng ch ra
rng, tnh cht ca mt ht ch c hiu r thng qua hot ng ca n -
thng qua lin h, qua tng quan vi mi trng xung quanh n - v v vy
khng th xem ht l mt c cu c lp m phi c hiu l mt thnh
phn trong mt th thng nht.

Thuyt tng i khng ch nh hng mt cch quyt nh ln hnh dung
ca ta v ht, m c ln hnh nh ca ta v lc tc dng gia cc ht .
Trong s m t tng tc gia cc ht th lc tc dng gia chng, l cc
lc ht hay y, lc c xem l s hon chuyn ca cc ht khc. Tht
kh din t iu ny. N l h qu ca tnh cht bn chiu khng - thi gian
trong th gii h nguyn t v c trc gic ln ngn ng khng th tip cn
vi iu ny.

Th nhng n li rt quyt nh hiu c cc hin tng trong th gii
. N ni kt lc tc ng vi cc tnh cht ca vt cht v thng nht gia
hai khi nim lc v vt cht vi nhau, hai khi nim vn c xem l khc
nhau t c bn ca cc nh nguyn t hc Hy Lp. Ngy nay lc v vt cht
c xem nh c ngun gc chung trong nhng c cu ng m ta gi l
ht.

Khi ta xem ht thng qua lc m tc ng ln nhau, lc li l hin thn
ca cc ht khc, th li cng thm mt l do ta tin th gii ca h
nguyn t khng th chia ct thnh tng phn c. T cp v m xung n
nhn nguyn t, cc lc ni kt s vt vi nhau tng i nh ta c th
ni mt cch gn ng rng, s vt gm nhiu thnh phn hp li. Nh ta c
th ni mt ht ct c nhiu phn t ct, phn t ct gm c hai nguyn t
Si, nguyn t ny gm c nhn v electron v nhn gm c proton v
neutron. Th nhng trn bnh din ca cc ht th ngi ta khng cn c
nhn s vt nh th na.

Trong thi gian gn y c nhiu du hiu cho rng c proton v neutron
cng l vt gm nhiu thnh phn, nhng lc ni kt ca chng qu ln, hay
vn tc ca cc thnh phn qu ln (tht ra cng nh lc) m ngi ta phi
p dng thuyt tng i, trong lc ng ngha vi ht ri. V th, bin
gii gia ht c nhiu thnh phn v lc kt ni cc thnh phn b xo
nho v hnh nh ca mt vt th gm nhiu thnh phn b v y.
Nhng ht khng cn b chia ch thm thnh nhng ht khc c
na.Trong nn vt l hin i, v tr c thy nh mt ci ton th nng
ng, t tnh ca n l lun lun bao gm c ngi quan st. Ni y th
nhng khi nim truyn thng nh khng gian, thi gian, vt th c lp,
nguyn nhn - kt qu mt ngha. Kinh nghim ny rt tng t vi
kinh nghim ca o hc phng ng. S tng t ny hin r trong
thuyt lng t v thuyt tng i v cng r hn trong m hnh lng t -
tng i ca th gii h nguyn t, trong hai thuyt thng nht vi
nhau, y chnh l s tng ng ni bt nht vi o hc phng ng.

Trc khi i vo tng mi tng ng, ti mun nhc li ngn gn cc
trng phi ca o hc phng ng cho cc c gi cha bit. Cc trng
phi quan trng cho vic so snh, l n gio, Pht gio v Lo
gio. Trong nm chng sau y, lch s, cc tnh cht c trng v khi
nim trit l ca cc truyn thng ny s c m t, vi s nhn mnh n
nhng mt v khi nim quan trng cho s so snh vi vt l sau ny.

---o0o---

Phn II . Con ng o Hc Phng ng
Ta nn gi n gio l trit l hay mt tn gio? ng hn l mt thc
ti sng to ln v phc tp gm v s nhng o gio, th cng v h thng
trit l vi nhng nghi l khc nhau, php tc v k lut tm linh, cng nh
s th cng cc v nam thn, n thn khc nhau...

---o0o---
Chng 5 : n Gio
hiu r nhng truyn thng trit hc sau y, ta cn bit r rng tnh cch
ca chng l tn gio. Chng nhm n mt kinh nghim tm linh trc tip
v t nhin v tnh cht ca kinh nghim c tnh tn gio. iu ny ng
nht cho n gio, hn mi truyn thng phng ng khc, trong s
lin h gia tn gio v trit hc rt mnh. Ngi ta cho rng, ti n mi
t duy u l t duy tn gio v n gio khng nhng c mt i sng
tm linh hng trm nm ti n , m cn nh hng mnh n i sng x
hi v vn ha ti .

Ta nn gi n gio l trit l hay mt tn gio? ng hn l mt thc
ti sng to ln v phc tp gm v s nhng o gio, th cng v h thng
trit l vi nhng nghi l khc nhau, php tc v k lut tm linh, cng nh
s th cng cc v nam thn, n thn khc nhau. Nhng khun mt ca
mt truyn thng phc tp, nhng lin tc v mnh m phn nh tnh a
nguyn ca bn o to ln n v a l, sc tc, ngn ng v vn ha.
Biu hin ca n gio tri di t nhng trit l tm linh cao siu vi
nhng khi nim thm su ng kinh ngc, cho n nhng cuc hnh l
ngy th v tr con ca qung i qun chng. D phn ln tn n
gio ch l dn chng lng qu, ngy ngy hnh l gi o, th mt khc tn
gio ny cng sinh sn mt s ln o s tm linh xut chng, cc v ny l
ngi trao truyn nhn thc su xa ca o.

Ngun gc tm linh ca n gio l V -, mt tp hp kinh c, kinh
ny do cc v hin trit khuyt danh ghi li, cc v ny c gi l Thu th
V-. C bn b V-, b xa nht l Rig-Veda (L-cu V-). c
vit bng vn h Sanskrit, ngn ng c v thing ling ca n , cc b
V- c thm quyn tn gio cao nht gia cc b phi n gio. Ti n
th mi h thng tn gio khng tha nhn thm quyn ca V- c
gi l phi kinh vin.

Mi b kinh V- gm c nhiu phn, xut pht t nhng thi k khc
nhau, c l gia nm 1500 v 500 trc Cng nguyn. Nhng phn c nht
l cc thnh ca cu nguyn. Cc phn sau ni n cc php cng t lin
quan n cc bi thnh ca, v phn cui, gi l cc bi thuyt gio, c ni
dung thit thc v trit hc. Cc bi thuyt gio cha ng thng ip tm
linh cn bn ca n gio. Trong 25 th k qua, cc b kinh ny dn
dt v gy cm hng cho nhng nhn vt v i nht ca n , ng nh
li khuyn trong nhng vn th sau y:

Ly v kh ln, ly bi thuyt gio (Upanishad) lm cnh cung, lp vo
mi tn c thin nh mi sc, ging cung ln vi tm thc hng v
ct tu ca Ngi, bn trng ci bt t, hi bn.

Qun chng nhn dn n tuy th li khng hc gio php ca n gio
qua nhng bi thuyt gio, m thng qua mt s ln truyn dn gian c
ghi trong nhng tc phm, trong huyn thoi n c xy dng ln,
y mu sc huyn hoc. Mt trong nhng tp l tp anh hng ca
Mahabharata, cha ng nhng thnh ca tn gio c a chung nht,
cha tp trng thi Ch tn ca (Bahagavad Gita). Thng c gi tt l
Gita, tp ny k li ni dung chuyn tr ca thn Krishna v ngi chin s
Arjuna tuyt vng. Trong cuc chin tranh gia tc, l cu chuyn chnh
ca Mahabhara, chng l ngi chin u chng li chnh b tc mnh. Thn
Krishna, hin ln lm k li xe cho chng, c tnh li xe i vo gia hai phe
v trn bi chin trng khn kh ny, ng h m cho chng thy nhng
thc ti su xa nht ca n gio. Khi thn ang thuyt ging th hnh nh
hai b tc ang nh nhau m nht i v iu bng sng t l trn u ca
Arjuna chnh l trn u tm linh ca con ngi, l cuc chin ca ngi
chin s i tm s gic ng. Krishna khuyn Arjuna:

V th hy git s nghi ng do v minh sinh ra trong tm ngi bng li
kim tr hu. Hy cng rung ng vi chnh ngi, trong php du-gi, v
hy ng dy, hy ng dy, hi ngi chin s.

Cn bn ca gio php tm linh Krishna, nh khp mi ni trong n
gio, l quan im cho rng mi thin hnh vn trng ca s vt v bin c
ch l nhng dng xut hin khc nhau ca mt thc ti cui cng duy nht.
Thc ti ny c gi l Brahman (th tnh v tr) l khi nim thng nht
mi s, d c th cng nhiu nam thn n thn khc nhau.

Brahman, thc ti cui cng, c gi l linh hn hay t tnh ni ti ca
mi s vt. N l v bin v nm ngoi mi khi nim; n khng th dng
suy lun m hiu, cng khng th dng ngn t m din t c: Brahman,
v thy, siu vit: nm ngoi ci hin hu v phi hin hu, linh hn siu
vit ny khng nm bt c, v bin, bt sinh, suy lun khng ti, khng t
duy c. Th nhng v con ngi mun ni ti th thc ti ny nn cc
nh hin trit n gio, l nhng ngi vn a thch huyn thoi, mi
din t Brahman nh thnh thn thing ling v ni v n vi ging huyn
b. Cc khun mt khc nhau ca th thc ti ny mang tn cc v thn c
tn n gio th phng, nhng kinh sch ch r tt c cc v thn
ny u l phn nh ca thc ti ny m thi:

Ci m con ngi ni: cu thn ny, cu thn kia!, ci ny ci khc,
chnh l s sng to ca n (ca Brahman)! V chnh n l tt c cc v thn
.

Hin thn ca Brahman trong linh hn con ngi c gi l Atman v
quan nim cho rng Atman v Brahman, th thc ti c th v th thc ti
cui cng, l mt, quan nim l then cht ca Upanishad:

Th, th lm bng cht liu tinh t nht , n l linh hn ca ton th gii.
l ci ch thc. l Atman, l ngi.

Trong huyn thoi n c mt ch lun lun c hin din, l s
sng to th gii thng qua s t hy sinh ca thnh thn. Qua m thnh
thn bin thnh th gii, ri th gii li bin thnh thnh thn. Hnh ng
sng to thing ling ny c gi l Lila, tr chi ca ng sng to v
th gii l mt sn khu ni din ra tr chi thnh thn . Cng nh mi
huyn thoi n gio th huyn thoi sng to Lila y tnh huyn hoc.
Brahman l nh i huyn thut, ngi t bin mnh thnh th gii, ngi l
ngi thc hin hnh ng vi sc mnh huyn thoi, sng to, l
ngha u tin ca t Maya trong L-cu V-. T Maya, mt trong
nhng khi nim quan trng nht ca trit hc n , bin i ngha
ca n qua nhiu th k. Mi u n c ngha sc mnh ca quyn nng
siu nhin hay ca nh huyn thut, ngy nay n mang ngha huyn cnh,
ni ln tm thc con ngi khi chu s tc ng ca ma thut. Bao lu ta cn
b mun ngn hnh dng ca tr chi thnh thn lm ln ln, khng thy s
nht th ca Brahman, l th sinh ra mi dng hnh , th by lu ta cn b
Maya tc ng.

Maya khng c ngha rng th gii l mt o gic, nh c nhiu ngi ni
sai. Ci o gic ch nm trong cch nhn, khi chng ta tng rng, hnh dng
v c cu ca s vt v bin c quanh ta l thc ti thc s, thay v nhn
thc rng chng ch l khi nim ca u c o lng v phn bit ca
chng ta. Maya l o gic nu tng khi nim l thc ti, nu ta nhm bn
mt vng t l bn thn vng t tht.

Theo quan nim ca n gio th trong thin nhin tt c mi hnh dng
u tng i, ang tri chy, ang thay i, do nh i huyn thut ca tr
chi thing ling ni trn by ra. Th gii Maya ca ta thay i v tr chi
l mt tr nng ng, c nhp iu. Sc mnh nng ng ca tr chi l
Karma (nghip lc), mt khi nim quan trng khc ca t tng n .
Nghip c ngha l hnh ng. N l nguyn l ng ca tr thay i, l v
tr ang vn hnh, ni mi th u lin h vi nhau trong c vn ng. Gita
ni Nghip l sc mnh ca s sng to, t m tt c mi vt u sng.

ngha ca nghip (Karma) cng nh o gic (Maya) c a t bnh din
nguyn thy ca v tr xung n bnh din con ngi, ni mang mt
ngha tm l. Bao lu th gii quan ca ta cn b chia ch, by lu chng ta
cn b nh hng ca o gic m ngh rng ta hin hu tch ri th gii v
hnh ng c lp, v by lu ta cn b Nghip tri buc. Thot khi nghip
chnh l nhn thc c s nht th v ng iu ca ton b thin nhin, k
c con ngi v theo m hnh ng. Gita ni r nh sau:

Tt c mi hnh ng xy ra trong thi gian, da trn s lin h ca cc sc
mnh thin nhin, nhng con ngi trong s v minh ng chp c tng n
l ngi thc hin.

Nhng nhng ngi bit r mi lin h gia th lc thin nhin v hnh
ng ln nhng lc khc v s khng tr thnh n l ca chng na.

Mun thot khi o gic, khi s rng buc ca nghip l phi nhn thc
rng nhng g do gic quan mang li, chng ch l nhng mt ca mt thc
ti duy nht. C th l cn mt s th nghim c nhn bit rng tt c, k
c chng ta u l Brahman. Trong trit hc n gio, s th nghim ny
c gi l Moksha, hay s gii thot, l iu ct tu ca n gio.

Theo n gio, c nhiu cch gii thot, h khng cho rng mi tn
u ti vi ci thing ling bng mt cch nh nhau v do m cho tn
nhiu cch thc, hnh l hay php tu cho nhiu mc thc khc nhau.
Thc t l nhiu phng php hay php tu ny tri ngc hn nhau, nhng
tn n gio khng bao gi quan tm v h bit rng d g th Brahman
cng nm ngoi phng cch hay hnh nh. Nh thi ny m n gio
c mt tinh thn ci m v tnh a nguyn rng ri.

Tng phi tri thc nht trong n gio l Vedanta, n da trn Upanishad
v xem Brahman l mt khi nim siu hnh, khng mang dng ngi,
khng lin quan g n bt c mt huyn thoi no c. Mc d c trnh tri
thc v trit hc cao, con ng ca phi Vedanta cng rt khc cc trng
phi trit hc Phng Ty, v n bao gm php thin nh v cc php tu
hc khc phi thc hin hng ngy, nhm to ra s nht th vi Brahman.

Mt phng php quan trng khc tin n gii thot l php Du-gi,
l t c nguyn ngha kt ni, hp nht v gia trn s hp nht ca linh hn
c nhn vi Brahman. C nhiu trng phi du-gi, chng bao gm mt s
k thut thuc thn v mt s php tu thuc tm cho nhiu loi ngi khc
nhau, ty theo trnh tm linh.

Tn n gio thng thng thch tn th ci thing ling di dng
mt v thng c nhn trng, nam thn hay n thn. Sc tng tng
phong ph n sn sinh ra hng ngn v thn, hin ra trong v s hnh
dng khc nhau.

Ba v c th cng nhiu nht hin nay l Shiva, Vishnu v Shakti. Shiva
l mt trong nhng v thn c nht n , mang nhiu dng khc nhau. Mt
dng c tn l Mahesvara (i thin), xut hin vi tnh cch hin thn ca
Brahman. V ny cng i din cho nhiu tnh cch thing ling khc. Hin
thn ni ting nht ca Shiva l Nataraja, cha t ca v cng. L ngi ma
v iu ca v tr, Shiva l thn sng to cng l thn hy dit, v thn gi
nhp iu ca v tr c tn ti n v cng bng iu v ca mnh.

Vishnu cng c nhiu khun mt; mt trong s l thn Krishna trong Ch
tn ca Bhagavad Gita. Nhn chung, Vishnu l hin thn ca k gi v tr
c bo ton. V thn th ba l Shakti, v n thn, i din cho nguyn l
m trong v tr.

Shakti cng xut hin vi tnh cch l v ca thn Shiva. Trong cc tranh
tng c khi hai v c trnh by m nhau rt say sa, ta ra mt tnh cch
nhc th k l m trong ngh thut tn gio phng Ty khng h c.
Ngc vi phn ln tn gio phng Ty th nim vui nhc cm khng h b
nn trong n gio v tn gio ny xem thn th lun lun l thnh
phn bt kh phn ca con ngi v khng h ri xa tm thc. Tn n
gio do khng tm cch dng l tr kim sot cc ng lc dc tnh,
m nhm t chng thc ton b con ngi mnh, thn v tm. n gio
cn pht trin c mt hng tu, gi l Tantra ca thi trung c, trong s
gic ng c tm thy thng qua s chng thc su xa ca tnh yu nhc
cm, trong mi ngi u l c hai, ph hp vi nhng dng sau y ca
Upanishad:

Nh mt ngi n ng c mt ngi n b yu mnh m cht, ngi
khng cn c thc v bn ngoi ln bn trong, th ngi c Atman
nhn thc m cht, cng khng c thc v bn ngoi hay bn trong.

Shiva c mi tng quan cht ch vi nhng dng nhc cm huyn b, cng
nh Shakti v nhiu n thn khc, c nhiu trong huyn thoi n gio.
S lng kh ng ca cc n thn cn cho thy, phn thn xc v nhc dc
ca tnh cht con ngi lun lun c xem l nguyn l n, trong n
gio n l thnh phn bt kh phn ca tnh cht thing ling. Cc v n thn
n gio khng xut hin nh mt v ng trinh thing ling m vi mt
v p hp dn.

Tr thc phng Ty c th lc li v c qu nhiu thn thnh hin thn v
ti sinh trong cc huyn thoi n . Ngi theo n gio chu c tnh
a thn ny v cc v ny i vi h tht ra l mt c. Tt c u ch l s
xut hin ca mt th thing ling duy nht v chng ch phn nh nhiu b
mt khc nhau ca Brahman v tn, ang tng giy pht hin hu v khng
nm bt c.

---o0o---
Chng 6 : Pht Gio
Sut trong nhiu th k, Pht gio l truyn thng tn gio ng tr trong
phn ln cc nc chu , k t bn o ng Dng n Sri Lanka,
Nepal, Ty Tng, Trung quc, Hn Quc v Nht. Cng nh n gio ti
n , Pht gio c nh hng mnh m ln i sng tm linh, vn hc v
ngh thut ca cc nc ny.
Th nhng khc vi n gio, o Pht c quy v mt ngi sng lp
duy nht, Tt-t-a C-m, v Pht lch s. Ngi sng ti n vo gia
th k su trc Cng nguyn, trong mt thi k l lng, trong nhiu
thin ti o hc v trit l ra i: Khng T v Lo T ti Trung quc,
Zarathustra ti Ba T (Iran ngy nay), Pythagoras v Heraklitus ti Hy Lp.
Nu n gio hng mnh v huyn thoi v nghi l th Pht gio
nghing v tm l. Pht l ngi khng quan tm n vic tha mn c t
m ca con ngi v ngun gc v tr, v t tnh ca thnh thn hay cc cu
hi tng t. Pht ch n tnh trng con ngi, ci kh au v tht
vng ca loi ngi. Gio l ca Pht v th c tnh tm l, khng c tnh
siu hnh. Ngi ch r ngun gc ca s kh v con ng thot khi ci
kh. Trong , ngi s dng nhng khi nim n nh o gic (Maya),
nghip (Karma), nit bn (Nirvana) v.v, m Ngi ging li mt cch mi
m, nng ng v trc tip mang tnh tm l.
Sau khi Pht dit th Pht gio phn lm hai hng chnh, Tiu tha v
i tha. Tiu tha hay c xe nh l mt trng phi kinh vin, c gi gio
l ca Pht tng cu ch, trong lc i tha hay c xe ln ly mt thi
linh ng v tin rng, tinh thn ca gio l quan trng hn nhng pht biu
nguyn thy. Tiu tha gi vng trng phi ca chnh mnh ti Sri Lanka,
Myanmar, Thi Lan trong lc i tha pht trin ti Nepal, Ti-bet, Trung
Quc v Nht v cui cng tr nn quan trng hn phi kia. Ngay ti n
, o Pht tri qua nhiu th k, b n gio vn mm do v d lan
truyn, ng ha v Pht cui cng c xem l mt s ti sinh ca thn
Vishnu a din.
Phi i tha lan rng ti chu, tip xc vi nhiu lp ngi thuc cc
nn vn ha v tm l khc nhau, h l gii gio l ca Pht theo quan nim
ring, c ngi i su thm trong nhng im tinh t, v b tc bng cch
nhn ring ca mnh. Vi cch ny, h gi o Pht sut trong nhiu th k,
c sinh ng v pht trin thnh mt trit l tinh t vi nhiu nhn thc
su xa v tm l hc.
Mc d vi trnh tri thc cao ca nn trit l, i tha Pht gio khng
bao gi nh mt mnh trong t duy tru tng. Nh trong mi h thng o
phng ng, c suy lun ch c xem l mt phng tin m ng i
n nhng thc chng siu hnh, iu m tn Pht gio gi l gic ng.
Tnh cht ca kinh nghim ny l ch, phi vt qua bin gii ca tr suy
lun phn bit v nhng i cc, t ti th gii ca bt kh t ngh,
khng th dng t duy m ti, trong thc ti hin ra bt kh phn, mt th
gii nh - n - l.
l kinh nghim m Tt - t - a C - m chng trong mt m, sau
by nm sng kh hnh trong rng gi. Trong lc ngi thin nh di gc
cy b-, Ngi t ngt chng t s sng t chung quyt v dt khot
v nhng g mnh tm kim v v nhng thc mc bng mt tin trnh gic
ng v lng v hon ton, a Ngi thnh Pht, thnh ngi gic ng.
Ti phng ng, hnh nh ca Pht ngi thin nh cng c trng nh
hnh nh ca Cha b ng inh ti phng Ty, v tr nn l ngun cm
hng ca v s ngh nhn ton chu , h sng to nhiu tranh tng tuyt
p ca c Pht ang ngi thin nh.
Theo quan im Pht gio, kh lun lun xut hin khi ta c tr gi dng
chy ca i sng, eo bm vo nhng dng hnh tng l chc tht,
nhng chng ch l o gic (maya), d nhng dng hnh tng l chc
tht c th l s vt, bin c, con ngi hay t tng...
Tng truyn sau khi gic ng, Pht n ngay vn Benares truyn gio
php cho cc bn ng hnh ngy trc tu hc vi mnh. Ngi din t
gio php trong bi t diu (bn chn l cao c) ni ting, bi ny cha
ng ni dung cn bn ca gio l. Chng c ni dung nh bi ging ca
mt y s: trc ht, nguyn nhn b bnh c xc nh, sau khng nh
l bnh c th cha lnh c v cui cng l cho toa thuc.
Chn l th nht ch r tnh trng lm ngi l dukkha, l s kh hay
tht vng. Kh xut pht t vic con ngi khng kh nng thy i
sng xung quanh ta vn tm b, n ch l mt giai on qu . Tt c mi
s ang sinh thnh v hoi dit, Pht ni, v ngun gc ca gio l l nhn
thc rng chnh ci ang tri chy, ang thay i ca s vt l t tnh ca
thin nhin. Theo quan im Pht gio, kh lun lun xut hin khi ta c tr
gi dng chy ca i sng, eo bm vo nhng dng hnh tng l chc
tht, nhng chng ch l o gic (Maya), d nhng dng hnh tng l chc
tht c th l s vt, bin c, con ngi hay t tng. Gio php v
thng ny ny cha ng thm nhn thc rng khng c mt t ng, ci ta,
ci thng cn, ci ch th bt bin ca nhng lin tc i thay . Theo
o Pht th khi nim ca mt c nhn c lp ch l mt s nhm ln, mt
dng ca o gic, mt khi nim do suy lun mang li, khng h c tht. m
cht ly khi nim ny ch dn n s tht vng nh m cht bt c mt
nh kin t tng nht nh.
Chn l th hai tm hiu nguyn nhn ci kh, l tham i, c ngha l
chp cht, nm gi. l lng ham mun v vng nm gi i sng, xy
dng trn mt ci nhn sai lm, s sai lm c trit l o Pht gi l v
minh. V v minh ny m ta chia ch th gii cm nhn c thnh cc s
vt n l, ring bit v hn ch dng chy ca thc ti v trong nhng
khung cng nhc do tr suy lun to ra. Bao lu ta cn c cch nhn ny, by
lu ta cn mang ly tht vng ny n tht vng khc. Khi m cht s vt
m ta tng l chc tht, bn b m trong thc t chng ch l v thng v
i thay lin tc, ta b tri mi trong mt vng lun qun, trong mi hnh
ng sinh ra mt hnh ng khc, mi gii p sinh ra mt cu hi mi.
Pht gio gi vng lun qun ny l vng lun hi, l vng ca s sng
cht. N c nghip tc ng a y, l chui xch ca nguyn nhn -
kt qu khng bao gi dt.
Chn l th ba qu quyt rng kh v s tht vng c th chm dt c.
C th thot khi vng lun hi c, thot khi s tri buc ca nghip v
t n tnh trng hon ton gii thot - nit bn -c. Trong tnh trng ny
th tri kin sai lm v mt ci ta c lp s vnh vin bin mt v ngi ta
ch thy s nht th ca i sng. Nit bn c th so snh vi Moksha trong
trit hc n gio, l mt dng thc nm ngoi mi khi nim suy
lun nn khng th m t c. t nit bn ng ngha vi gic ng hay
t Pht qu.
Chn l th t l gii php ca Pht ra chm dt kh, con ng vi
tm php chn chnh (Bt chnh o) t chng thc, dn n Pht qu.
Hai phn u ca con ng ny l nhn v nhn thc ng n (chnh kin,
chnh t duy), l tri kin r rng v tnh trng con ngi, l im xut
pht thit yu. Bn on tip theo ni v nhng hnh ng ng n. Chng
l nhng qui nh ca quan im sng theo Pht gio, chng cho thy y l
mt con ng trung o gia nhng thi cc. Hai phn cui cng ni v
tm thc ng n (chnh nim) v thin nh ng n (chnh nh) cng
nh m t chng thc tm linh trc tip v chn nh, l mc ch cui
cng.
Pht khng xy dng l thuyt ca ngi nh mt nn trit hc cng nhc m
ch xem n l phng tin dn n gic ng. Nhng quan im ca Ngi
v th gii ch gii hn trong s nhn mnh tnh v thng ca vn s.
Ngi cho rng ai cng c t do tm linh ca mnh, v ni r Ngi l ngi
ch ng dn n Pht qu v mi ngi phi t mnh tinh tn i ht con
ng . Li ni cui cng ca Pht trc khi nhp dit l th gii quan
ca ngi v ni r ngi ch l mt ngi thy. Vn s l v thng, Ngi ni
trc khi ra i, v hy tinh tn tin ln.
Trong nhng th k u tin sau khi Pht nhp dit, cc v tng s ng u
gio hi Pht gio hp nhau nhiu ln nhc li ton b gio php v l
gii nhiu iu khc bit. Ln kt tp th t xy ra ti Sri Lanka khong th
k th nht sau Cng nguyn, ti gio php ln u tin c vit li sau
hn nm th k ch truyn ming.
Nhng vn bn ny c vit bng vn h Pali, l c s kinh sch ca
phi Tiu tha kinh vin. Cn phi i tha li da trn mt s kinh, nhng
vn bn vi mt qui m khng l, c vit khong mt hay hai trm nm
sau bng vn h Sanskrit, trong gio php ca Pht c o su hn rt
nhiu v tinh t hn hn h thng kinh sch thuc vn h Pali.
Phi i tha t nhn l c xe ln v phi ny u ra cho tn ca mnh
nhiu phng php khc nhau, gi l phng tin ph hp t Pht qu.
Phi ny tri rng t quan im nhn mnh tn tm cho n cc nn trit l
vi nhng khi nim ht sc su sc, chng i rt gn vi t duy hin i
ca khoa hc.
Ngi lun gii u tin cho phi i tha v l mt trong nhng v t minh
trit nht ca Pht gio l M Minh. ng sng vo th k th nht Cng
nguyn v lun v t tng cn bn ca Pht gio i tha - c bit nhng
t tng ni v khi nim Pht gio, khi nim chn nh, ci l nh th -
trong mt cun lun nh mang tn i tha khi tn lun. Tp lun vn r
rng v rt hay ny, kh ging vi Bhagavad Gita trong nhiu quan im, l
b lun c trng ca gio l i tha Pht gio.
C l M Minh c nh hng mnh m n Long Th, nh trit hc chu suy
lun nht trong trit l i tha, l ngi s dng mt li bin chng rt tinh
t, ch by nhng gii hn ca mi khi nim v thc ti. Vi nhng lun
c xut sc, ng phn bc li nhng qu quyt siu hnh thi v chng t
rng thc ti khng th nm bt bng khi nim v t tng c. Do
ng cho n ci tn l Khng, s trng khng, mt cch ni m M Minh gi
l chn nh hay l nh th. Ai nhn r s bt lc ca ci t duy khi
nim, ngi s chng c thc ti nh mt th l - nh - th thun ty.
Nn tng ca Long Th l Khng, l t tnh ca thc ti, hon ton khc xa
vi quan im h v m ngi ta hay gn cho ng. ng ch ni rng, tt c
mi khi nim v thc ti m u c suy lun ca con ngi by ra, thc
cht l trng rng c. Thc ti hay Khng khng phi l mt tnh trng
khng c g c, m l ngun gc ca tt c mi i sng, l ct tu ca tt c
dng hnh.
Quan im ny ca Pht gio i tha phn nh mt suy lun, t duy ca
phi ny. Th nhng ch l mt mt ca Pht gio. Mt ny c b tc
bi tm thc tn gio ca o Pht, n bao gm tn ngng, lng thng
yu, lng t bi. i tha cho rng s minh trit gic ng ch thc (b - )
gm c hai yu t m D.T. Suzuki gi l hai ct tr chng ta nh o
Pht. l tr hu, l tu gic ca trc gic, v t bi, lng yu thng.
Cng th m t tnh ca thc ti trong Pht gio i tha khng ch c
m t mt cch siu hnh tru tng bng l nh th v khng, m cn c
gi l Php thn, thc ti l hin thn ca php thn trong thc con ngi
di dng b - , di dng tu gic. Php thn nh th va l vt cht va
phi vt cht.
S nhn mnh lng t bi, xem nh thnh phn ch yu ca tr hu c hin
r trong hnh nh cu cnh ca B - tt, mt trong nhng pht trin c
trng ca Pht gio i tha. B - tt l mt con ngi tin ha siu vit
trn ng t Pht qu, nhng khng i tm gic ng cho bn thn mnh,
trc khi thc hin nit bn, mun gip nhng ngi khc cng t Pht
qu. Ngun gc ca nim ny l quyt nh ca Pht - theo kinh sch
tng truyn li th y l mt quyt nh y lng tm nhng khng n
gin ca Pht - khng nhp nit bn ngay m tr li th gian ch ng
cho con ngi t cha bnh. Cu cnh b - tt cng ph hp vi quan im
v ng ca Pht gio, v nu khng c mt ci ta n l tch bit th hnh
nh ca mt c th nhp nit bn r rng l v ngha.
Cui cng yu t tn tm cng c nu trong tng phi Tnh ca Pht
gio i tha. Nn tng ca gio php ny l t tnh ca mi ngi, l Pht
tnh ngi ta ch vic tin tng vo Pht tnh nguyn thy l c th nhp
nit bn hay ti sinh tnh .
Theo quan im ca nhiu tc gi th t tng Pht gio t nh cao
trong phi Hoa Nghim, t tng t nn tng trong kinh cng tn. Kinh
ny c xem l trung tm ca gio l i tha v c thin s Suzuki tn
tng bng nhiu li nhit thnh sau y:
Tng Hoa Nghim thc s l tng kt tt c t tng Pht gio, cm th
Pht gio v chng nghim Pht gio. Theo ti th khng c kinh sch tn
gio no trn th gii m t gn c tnh siu vit v mt ch trng,
chiu su ca cm th v trnh by trc tuyt ca b kinh ny. N l sui
ngun bt tn ca mi i sng, khng u c tn gio no tm n n, v
li m cn khao kht hay ch tha mn mt phn.
Khi Pht gio i tha lan truyn ra khp chu th kinh ny hp dn cc
nh t tng Trung Quc, Nht Bn, bn kia l n ln lao ti mc m
ngi ta cho rng chng l hai cc ca tm thc con ngi. Trong lc ngi
Trung Quc v Nht c tnh cch thc tin, c th v c tnh x hi th ngi
n ham tng tng, siu hnh v lnh i.
Th nhng khi cc nh lun s Trung Quc v Nht phin dch v l gii
Kinh Hoa Nghim, mt trong nhng b kinh xut sc ca cc thin ti tn
gio n , th hai cc thng nht lm mt v tr thnh mt th nng
ng mi m. Kt qu l s hin din ca trit l Hoa Nghim ti Trung
Quc v Nht Bn, theo Suzuki l nh cao ca t tng Pht gio, t
tng c pht trin ti min Vin ng trong hai ngn nm tr li
y.
Ni dung trung tm ca Hoa Nghim l s nht th v mi quan h ni ti
ca mi s v mi bin c, mt quan nim khng ch l ct tu ca th gii
quan phng ng m cn l mt trong nhng yu t ch cht ca th gii
quan ngnh vt l hin i. Do ngi ta s thy Kinh Hoa Nghim, b
kinh tng gio c ny, cng hin nhng mi tng ng ni bt nht vi cc
m hnh v l thuyt ca vt l hin i.
4


---o0o---
Chng 7 : T Tng Trung Quc
Khi Pht gio n Trung Quc trong khong th k th nht th gp ni
mt nn vn ha hn hai ngn nm. Trong nn vn ha ny, cc t tng
trit hc t nh cao trong nhng thi i sau ca nh Chu (khong 500-221
trc Cng nguyn) thi i hong kim ca trit hc Trung Quc, c s
tn trng cao nht ca thi by gi.
T xa nn trit hc c hai kha cnh b tc cho nhau. V ngi Trung
Quc vn thc tin vi mt thc x hi cao nn mi trng phi trit
hc khng t th nhiu u c tnh nhp th, u ni v quan h gia ngi
vi ngi, v nhng vn lun l v tr nc. Th nhng ch l mt mt
ca t tng Trung Quc. N c b sung bng mt siu hnh ca tnh cht
Trung Quc, tnh cht cho rng mc ch cao nht ca trit l l vt qua
i sng hng ngy ca x hi v t mt bnh din ca chn nhn, l hnh
nh l tng ca t tng Trung Quc v con ngi gic ng, l ngi
t s thng nht huyn b vi v tr.
Tuy th chn nhn ca Trung Quc khng ch sng trn bnh din tinh thn
cao siu, m cng cn quan h vi cc vn th gian. l ngi dung
hp trong mnh hai mt ca t tnh con ngi - tu gic trc tip v suy lun
c th, tm t hng ni v tc ng ngoi cnh - hai iu m ngi Trung
Quc gn vi c trng ca chn nhn v hong . Theo li ca Trang T
th con ngi chng thc l ngi qua tnh lng m thnh chn nhn, qua
hot ng m ra hong ". Vo th k th su trc Cng nguyn, hai mt
ca trit hc Trung Quc bin thnh hai trng phi trit hc, l Khng
gio v Lo gio. Khng gio l trit l ca s t chc x hi, ca u c
suy lun trc sau, ca tri kin thc tin. N cho php x hi Trung Quc c
mt h thng gio dc v qui tc nghim ngt v l ngha. Mt mc ch
chnh ca Khng gio l hnh thnh mt nn tng o c cho h thng gia
nh truyn thng vi nhng quan h phc tp v l nghi th cng t tin.
Cn Lo gio, trc ht quan tm n nhng quan st thin nhin v tm
hiu ng i ca chng, l o. Theo Lo gio th con ngi ch hnh
phc khi n i ng qui lut t nhin, hnh ng hn nhin v da trn trc
gic.
Hai hng t duy ny i biu cho hai cc trong nn trit l Trung Quc,
nhng ti x ny chng lun lun c xem l hai cc ca mt t tnh con
ngi duy nht, chng b tc ln nhau. Khng gio thng c s dng
gio dc cho tr con, chng hc nhng php tc cn thit trong i sng
x hi, trong lc ngi gi c hng v Lo gio tm kim v pht huy li
s hn nhin b qui nh ca x hi ph hy. Vo th k 11 v 12 c
nhiu nh Khng hc hu th c hnh thnh mt s dung hp t Khng gio,
Pht gio v Lo gio, n tr thnh nh cao trong trit hc ca Chu Hi, mt
trong nhng t tng gia ln nht ca Trung Quc. Chu Hi l nh trit hc
xut sc, ngi ni kt gio l Khng t vi chiu su t tng Pht gio,
Lo gio v xy dng nhng yu t ca ba dng truyn tha vo trong h
thng trit hc ca mnh.
Danh t Khng gio xut pht t Khng Phu T, v vn th s biu xut
chng, l v thy xem trch nhim ca mnh l truyn li gia ti vn ha cho
hc tr.
Ngi vt ln phng php truyn t kin thc n gin bng cch dng
nhng khi nim o c ca chnh mnh l gii nhng nim ngn xa
truyn li.
o l ca Ngi t nn tng trn nm b sch c in mang ten Kinh Dch,
Kinh L, Kinh Th, Kinh Thi, Kinh Xun Thu; y l ti sn vn ha v tm
linh ca thnh hin trong qua kh ca Trung quc li. Truyn s Trung
Quc coi Khng t nh gn lin vi tt c mi tc phm , vi tnh cht l
tc gi, nh lun gii hay ngi ph bin. Th nhng nhng kho cu gn
y cho thy Ngi khng phi l ngi vit hay lun cc tc phm , cng
khng phi l ngi ph bin. T tng ca Ngi c nu r trong Lun
Ng, mt tuyn tp do hc tr ca Ngi ghi li.
Ngi sng lp Lo gio l Lo T, m tn ca Ngi c nguyn ngha l v
thy gi c v theo tng truyn l ngi cng thi nhng gi hn Khng
T. Ngi ta cho rng Ngi l tc gi ca mt tp sch, tp ny c xem l
tc phm then cht trong Lo gio. Ti Trung quc ngi ta gi tp ny n
gin l Lo T, ti phng Ty l o c Kinh, mt ci tn ngi ta gn
cho sau ny. Ti nhc ti vn phong nghch l v ngn ng mnh m, nn
th ca tp ny m Joseph Needham gi l khng ai chi ci l tc phm
su sc v tuyt diu nht trong ngn ng Trung quc.
Tc phm quan trng ng th hai trong Lo gio l b Trang T, mt tc
phm c qui m ln hn o c Kinh m tc gi l Trang T, sng sau
Lo T khong hai trm nm. Theo nhng pht hin sau ny th tp Trang
T, v c tp Lo T khng phi l tc phm ca mt ngi duy nht, m c
l l tp hp nhng lun gii v Lo gio, do nhiu tc gi trong nhiu thi
k khc nhau hp li.
C lun ng cng nh o c Kinh c vit vi mt vn phong gn
gng, c tnh cht gi m, n l c trng ca t duy Trung Quc. Tinh thn
ngi Trung Quc khng thch nhng loi t duy logic tru tng v n sn
sinh mt th ngn ng khc xa ngn ng phng Ty. Nhiu t ca h dng
lm danh t, tnh t hay c ng t v th t ca chng khng do ng php
qui nh m do ni dung cm tnh ca cu vn hnh thnh. T c in ca
ngn ng Trung Quc khc hn vi mt nhm ch tru tng, mang mt
khi nim nht nh. T Trung Quc thng l mt m thanh c mt sc
kch thch tng tng, n mang mt hnh nh c phm vi nht nh, mang
li mt s cm xc no . Ngi ni khng ch tm trnh by mt nim
c tnh suy lun m l ni vi ngi nghe hu nh to mt nh hng ln
h. Cng v th m cc nt ch ca ngn ng ny khng phi l nhng hnh,
du tru tng m l mt cu trc c lin h vi nhau, l dng hnh cha
ng ton b hnh dung v s kch thch ca mt t.
V cc trit gia c th din t t duy ca mnh bng mt ngn ng ph hp
nh th, nn cc lun gii v quan nim ca h mt mt c trnh by rt
ngn, khng chnh xc, mt mt li y hnh nh gi m. R rng l nhng
hnh nh ny b mt i trong cc bn dch ra ngoi ng khc. Th d bn dch
ca mt cu trong o c Kinh ch phn nh c mt phn ca ni dung
phong ph y tng ca nguyn bn. V th m cc bn dch khc nhau
ca tc phm ny thng mang cu ch hon ton khc, ni dung c lc
mu thun ln nhau. Phng Hu Lan ni: Ngi ta cn phi phi hp nhiu
bn dch c cng nh nhiu bn cn c, khm ph c s phong ph
ca nguyn tc o c Kinh v lun ng.
Cng nh ngi n , ngi Trung Quc tin rng c mt thc ti cui
cng, n l nn tng ca mi hin tng v bin c, l ni chng thng nht
vi nhau:
C ba cch ni - ci ton trit, ci bao trm tt c, ci tng th. Nhng
t ny khc nhau, nhng t tnh nm trong nhng ch th ging nhau:
l mt ci duy nht.
H gi ci t tnh ny l o, nguyn ngha ca n l ng i. l
ng i hay tin trnh ca v tr, l trt t ca t nhin. V sau mn ca
Khng T cho n mt ngha khc. H ni v o ca con ngi hay o
ca x hi loi ngi v xem nh l cch sng ng n trong ngha o
c.
Trong ngha nguyn thy, ni v v tr th o c th l cui cng, khng
th nh ngha v nh th n c t ngang tm Brahman ca n gio
v php thn ca Pht gio. Th nhng n khc vi cc khi nim n l
o mang tnh nng ng ni ti, m theo quan im Trung Quc th l
tnh cht then cht ca v tr. o l tin trnh v tr trong mi s vt
u tham d v th gii l mt s tri chy lin tc v bin i khng bao
gi ngng.
Quan im ca Pht gio n vi thuyt v thng cng c ci nhn
tng t, tuy th ch yu ni v tnh trng con ngi v hng v nhng h
qu c tnh tm l. Cn ngi Trung Quc tin rng, tnh bin i tri chy
khng phi ch l t tnh ca t nhin, m cn cho rng cng c nhng cu
trc bt dch trong s bin i m con ngi bit c. Thnh nhn l ngi
bit nhn ra nhng c cu ny v hnh ng ph hp vi chng. c nh
th th con ngi l mt vi o, sng ty thun vi t nhin v lm g
cng thnh c. Sau y l cu ni ca Hoi Nam T, trit gia sng vo th
k th hai trc Cng nguyn:
Ai cng ty thun vi o, cng thun theo bin chuyn ca tri t, ngi
lm cho ch thin h.
Th th nhng g l c cu ca o v tr m con ngi cn bit? c im
chnh ca o l tnh cht chu k trong qu trnh vn ng v bin i lin
tc. Lo T ni: Quy cn vit Tnh (tr v ci r, gi l Tnh) v Th vit
vin, vin vit phn (mi vt i n cc phi bin, bin tr v ci i
ch). l quan nim mi s trong tri t, trong th gii vt l, trong i
con ngi, c mt c cu phn phc, c s ln xung chu k, c cu ca
n v i, ca gin n v co tht.
Quan nim ny hin nhin bt ngun t vn ng ca mt tri, mt trng v
cc ma trong nm, nhng cng c ly t qui lut ca i sng. Ngi
Trung Quc cho rng, mt tnh hnh khi i ti cng cc s quay li v
bin thnh dng ngc li. Nim tin c bn lm cho h thm dng cm v
sc chu ng trong thi k kh khn cng nh lm cho h thn trng v
khim tn trong lc thnh cng. N dn n ch trng trung dung m c
Lo gio hay Khng gio u tin tng. Lo t ni: Th d thnh nhn; kh
thm, kh xa, kh thi (y nn thnh nhn, lnh b nhng g thi qu).
Theo quan nim Trung Quc th c t tt hn c nhiu; th khng lm cn
hn lm qu, v d ta khng i c xa vi cch ny th t nht cng i ng
hng. Ai c i mi v hng ng s thy mnh hng ty v ai c dnh
dm tin bc lm giu, k y s thy cui cng mnh trng tay. X hi
cng nghip vn minh ngy nay vi c gng lin tc nng cao mc sng,
thc t v tnh gim thiu cht lng i sng ca con ngi, l mt th
d c th v thuyt phc cho mt minh trit c xa ny ca ngi Trung
Quc.
Hnh dung v c cu vn hnh c tnh chu k ny ca o c thm mt then
cht c th l hai cc m, Dng. l hai cc lm bin cho chu trnh
vn hnh.
Khi Dng t n cc im th n rt lui nhng ch cho m, khi m t
n cc im th n rt lui, nhng ch cho Dng.
Dng, i din ci cng mnh, dng tnh, s sng to c lin h vi
tri; m, i din ci ti, ci tip nhn th ng, yu t n, lin h vi
t...
Theo quan nim Trung Quc th mi hin tng u l bin ha ca o
qua s chuyn ha nng ng ca hai lc i cc m - dng. Quan nim
ny rt c v nhiu th h suy t l lun rt nhiu v cp phm tr c bn
m - Dng, cho n lc n tr thnh khi nim c s ca t tng Trung
Quc. Nguyn ng ca hai ch m - Dng ny l pha ti v pha sng ca
mt ngn ni di nh mt tri, l mt ngha cho ta thy r tnh tng i
ca hai khi nim :
Ci sinh ra sng ra ti, ci l o.
T xa ti nay hai cc i lp c bn ca thin nhin khng ch tng
trng cho sng - ti., m cho c - ci, cng - mm, trn - di. Dng, i
din ci cng mnh, dng tnh, s sng to c lin h vi tri; m, i
din ci ti, ci tip nhn th ng, yu t n, lin h vi t. Tri pha
trn v y chuyn ng, t - theo ngha trung tm a l - pha di v tnh
ti, v nh th Dng i din cho vn ng, m i din cho tnh ti.
Trong lnh vc ca t tng th m l t duy phc tp, n tnh, trc gic;
cn c suy lun r rng, khc trit, duy l l thuc dng tnh. m l ci yn
tnh quan st ca thnh nhn, Dng l s hot ng mnh m sng to ca
v hong . Tnh cht ng ca m - Dng c hnh thi cc trnh
by nh sau:
Thi cc c mt trt t i xng ca ci m ti v ci Dng sng,
nhng s i xng ny khng c tnh tnh ti. N l mt dng i xng
im, n gi ta nh n mt s vn ng lin tc v c chu k:
Theo chu k tr li ch ban u; m t Thi m v nhng ch cho
Dng.
Hai chm trong hnh biu din nim, mi khi mt trong hai lc ln
ti cc im, chng mang mm mng ca ci i lp ngay trong mnh.
Cp m - Dng l b uc dn ng xuyn sut nn vn minh Trung
Quc v quyt nh tt c nt c th ca li sng truyn thng ca Trung
Quc. Trang T ni: i sng l s tng ha n khp ln nhau ca m -
Dng. L mt dn tc sng bng ngh nng, ngi Trung Quc quen
thuc vi vn hnh ca tri trng v s thay i bn ma. S thay i thi
tit v cc hin tng lin h v sinh dit trong th gii t nhin c h
xem nh s pht biu ca tc ng qua li m - Dng, gia ma ng ti
lnh v ma h ti m. Hai cc ca thi tit cng phn nh c trong thc
n ca chng ta, vn cha hai nguyn t m - Dng. i vi ngi Trung
Quc th thc n phi cha ng m - Dng ph hp vi nhau.
Nn y hc c truyn ca Trung Quc cng t c s trn s iu ha ca
m - Dng trong thn th con ngi, v mi cn bnh c ngha l th cn
bng b lung lay. Thn ngi gm c cc phn thuc m v dng. Nhn
chung th cc phn ni tng thuc dng, phn bn ngoi thuc m; lng l
dng, ngc l m. Th cn bng gia cc phn c mt lung kh chy
lun lu gi vng, kh chy dc theo mt h thng kinh lc, trn l cc
huyt. Mi ng kinh lin h vi mt c quan thn th nht nh theo
nguyn l kinh dng th ni vi c quan m v ngc li. Mi khi mi lun
lu gia m dng b gin on th thn th b au m. Bnh tt s c
cha khi khi ta dng kim chch vo cc huyt v nh th m a dng kh
i vo vn hnh.
Mi lin h m - Dng, s tc ng qua li gia cp i nghch xut hin
nh mt nguyn l rt ra t s vn hnh ca o, nhng ngi Trung Quc
khng dng li . H nghin cu tip cc mi h tng gia m -
Dng v thit lp mt h thng ca mu hnh v tr. H thng ny c
Kinh Dch trnh by.
Kinh Dch l Kinh u tin trong h thng nm b kinh ca Nho gio v
phi c xem l tc phm a thng vo trung tm ca nn vn ha v t
tng Trung Quc. Kinh ny c tn sng hng ngn nm ti Trung
Quc, ch c th so snh vi cc tc phm kinh in thing ling ca cc nn
vn ha khc, nh V - hay Kinh thnh.
Nh nghin cu t tng Trung Quc ni ting Richard Wilhelm bt u li
dn ca ng trong bn dch tc phm ny bng nhng cu:
Kinh Dch, khng ai chi ci c l mt trong nhng cun sch quan trng
nht ca vn hc th gii. N manh nha t thi c i huyn b. Cho n
ngy hm nay cc nh thng thi quan trng nht ca Trung Quc vn cn
tm hiu v n. Hu nh tt c cc t tng ln v quan trng nht ca mt
lch s 3000 nm Trung Quc, mt phn l do cun sch ny gi m,
phn khc l mun l gii n, ta c th yn tm ni rng, trong Kinh
Dch mt nn vn minh trit gi dn nht ca ngn nm c trnh by.
Nh th Kinh Dch l mt tc phm ln ln ln t hng ngn nm qua.
Kinh Dch gm c nhiu tng nhiu lp, m nhng tng lp ny xut hin t
nhng thi i sng to tm linh quan trng nht ca Trung Quc. im
xut pht ca sch ny l mt h thng gm 64 qu, chng da trn hot
ng ca m - Dng v c dng bi ton. Mi qu gm c 6 vch,
hoc l vch t (m) hoc l vch lin (dng) v 64 qu chnh l tt c t
hp ton hc ca 6 vch .
Cc qu ny, trong cc chng sau s trnh by r hn, c xem l nhng
mu hnh c bn ca v tr. Chng trnh by cc c cu ca o trong th
gii t nhin v ca tnh trng con ngi. Mi qu mang mt ci tn c
b tc bng mt vi li ngn, c gi l truyn, nu ln tnh hnh vn ng,
ni ln c c cu tng quan ca v tr. Sau l mt s dng khc,
mang tn li kinh, c i sau thm vo, ni thm ngha ca qu, thng
c vit di dng ht sc vn th. Mt on vn th ba ni ln ngha
ca tng vch trong qu, vi mt ngn ng y huyn b, thng ht sc
kh hiu.
Ba on vn l gii ny ca mi qu to nn phn chnh ca cun sch,
chng c p dng tin on s vt. Ngi ta p dng mt nghi l phc
tp vi c thi bi ton, ni v tnh trng c th ca mt ngi bng cch
xc nh qu ca ngi . Ngi ta cho rng c th bin c cu v tr trong
thi im thnh mt hnh c th thy c v t xem ra hnh ng
no l nn lm hay nn trnh.
Trong s bin dch c nhng hnh nh c th thy c; c nhng nh gi
l gii; c xc nh li hi, quyt nh.
Mc ch khi hi kin ca Kinh Dch khng phi ch nhm xem tng
lai, m ch yu l khm ph tnh hnh ca hin ti hnh ng cho
ng. Tinh thn ny lm cho Kinh Dch khc hn mt cun sch bi ton v
bin n thnh mt cun sch y minh trit.
S s dng Kinh Dch nh l mt cun sch minh trit thc t quan trng
hn nhiu lm chuyn bi ton. N l ngun cm hng cho nhng u c
bc nht ca Trung Quc, trong c Lo T, ngi rt ra vi li k t
ngun sui ny. Khng T nghin cu sch ny k lng v phn ln nhng
li l gii cho sch bt ngun t mn phi ca Ngi. Nhng l gii ny ca
Khng T, c gi l Thp Dc, phi hp cch l gii c cu cc qu vi
cc quan nim trit hc.
Ht nhn ca Thp Dc, cng nh ton b Kinh Dch, l s nhn mnh v
tnh cht nng ng ca mi hin tng. S chuyn ha khng bao gi
ngng ca mi s v mi trng l ni dung trng tm ca Kinh Dch:
Dch l mt cun sch
Ta phi bit n c
o bin dch vnh vin
Vn hnh khng ngng ngh,
Chy qua su khong trng;
Xung ln khng nht nh
Mm cng chuyn ln nhau
Khng theo khun kh no,
Chi "Dch" ang vn hnh.


---o0o---
Chng 8 : Lo Gio
Gia hai nn t tng quan trng nht ca Trung Quc, Khng gio v Lo
gio, th Lo gio hng v o hc nhiu hn v c tm quan trng hn i
vi s so snh ca chng ta v nn vt l hin i. Cng nh n gio v
Pht gio, Lo gio quan tm hn n tri thc pht kin bng trc gic hn
tri thc do suy lun m c.
Nhn thc c gii hn v tnh tng i ca u c suy lun, Lo gio
thc ra l con ng dn n s gii thot ra khi th gian ny v trong im
ny th Lo gio c th so snh vi con ng ca du - gi v ca Vedanta
trong n gio hay Bt chnh o trong Pht gio. Vi cch nhn ca vn
ha Trung Quc th gii thot trong Lo gio c ngha l s gii thot ra
khi qui tc nghim nht ca qui c. Thi nghi ng ca Lo gio v tri
thc v v cch l lun qui c ln hn bt k mt trng thi no ca trit
hc phng ng. N c xy dng trn nim tin rng, u c suy lun
ca con ngi khng bao gi hiu c o. Trang T ni: Ci bit ln
nht cng cha chc bit, ci l lun chng lm cho con ngi minh trit
hn. Chn nhn quyt nh chng li hai phng php .
Sch ca Trang T cha y nhng on mang ch trng ca Lo gio, coi
nh vai tr ca l lun v tho lun, th d:
Con ch sa hay cha phi l con ch tt; ngi ni hay cha chc l ngi
hin.
Hay:
Mt khi bin lun l ch thy c phin din.
Lo gio xem mi tho lun logic cng nh nhn hiu v o l x hi l th
gii gi to ca ngi i. H khng quan tm g n th gii ny, m ch
tp trung quan st th gii t thin tm hiu tnh cht ca o. V th m
h pht trin thnh mt thi khoa hc v ch s nghi ng su xa ca h v
cc phng php phn tch cn h khng thit lp nhng l thuyt khoa
hc ng ngha. Nhng khng v th m h khng quan st thin nhin mt
cch k lng, phi hp vi mt trc gic tm linh mnh m v iu a
cc nh o hc Lo gio n nhng tm nhn su xa, c nhiu l thuyt
khoa hc hin i tha nhn.
Mt trong nhng nhn thc quan trng nht ca Lo gio l s bin thin v
thay i l c tnh ch yu ca thin nhin. Mt cu ni ca Trang T cho
thy r tm quan trng then cht ca s bin i c nhn thc khi quan
st th gii sinh c.
Trong s trng thnh v bin i mi vt th mi mm mng, mi tnh cht
u c dng hnh thch hp vi n. Qua ta thy s sinh thnh v hoi dit
tng bc ca dng hnh , thy dng chy lin tc ca s bin dch.
Trong mi bin dch, Lo gio thy l hin thn ca s tc ng hai cc
m dng v nh th h tin rng trong mi cp mu thun hai i cc tng
tc ln nhau mt cch nng ng. T duy phng Ty tht kh chp nhn
tnh nht th ny ca mi cp i lp. i vi chng ta l mt s nghch l
khi mi kinh nghim v gi tr m chng ta xem l i lp, cui cng ch l
nhng mt ca mt ci duy nht. Th nhng ti phng ng, mun t
gic ng, iu quan trng l, phi bit vt ln nhng mu thun th gian,
v ti Trung Quc th mi lin h gia cc cc ca cc mu thun nm ngay
trong nn tng ca t duy Lo gio. Trang T ni:
Bn ny cng l Bn kia. Bn kia cng l Bn ny. Ct tu ch
thc ca o l khi bn ny, bn kia khng cn mu thun na. Ch ci
ct tu ny, nh mt ci trc, l tm im ca vng trn v tr li mi thay
i khng ngng.
T ci nhn, mi vn hnh ca o l mt s tng tc lin tc gia cc cp
mu thun, Lo gio rt ra hai qui tc c bn cho thi con ngi. Mun
t ci g th ngi ta phi bt u vi ci ngc li. Lo T ni:
Hng mun thu rt li,
L sp m rng ra.
Hng mun lm yu ,
L sp lm mnh ln
Hng mun vt b
L sp lm hng khi .
Hng mun cp ot ,
L sp ban thm cho ,
y gi l nh sng huyn vi.
Ngc li khi mun gi iu g, ta nn cho ci ngc li c tn ti:
Ci g cong th li ngay;
Ci g su th li y;
Ci g c th li mi.
l cch sng ca thnh nhn, ngi ng trn mt bnh din cao hn, t
m tnh tng i v s lin h i cc ca cc cp mu thun c
nhn thc r rng. Trc ht v trn ht, nhng cp mu thun ny cng
hm cha khi nim ca tt - xu, chng cng lin h vi nhau nh m -
dng. Khi nhn thc s tng i ca tt - xu v nh th l c mi
quan nim v o c, thnh nhn Lo gio khng cn hng ti ci thin
m ch trng gi mt th cn bng nng ng gia tt v xu. Trang T
ni r iu ny:
Nghe ni: Sao li b iu phi khng lm, khng tn trng n, ri li cng
khng lm iu tri v sao li khng theo ngi tr nc gii, khng tn
th h, ri li cng khng theo k son nghch, ni nh th l khng hiu
g v nguyn l tri t v tnh cht vn vt. Ni th nh l theo tri, th
tri m b t; nh l theo dng th dng m b m. ng i nh th
l hng.
iu ng ngc nhin l trong thi m Lo T v mn ca Ngi pht
trin th gii quan ca mnh th nhng c im ch yu ca Lo gio cng
c mt ngi truyn dy ti Hy Lp, gio l ca ngi ta ch bit t i
v ngy nay cn b hiu lm. Ngi Hy Lp theo o Lo l Heraclitus.
ng cng quan im vi Lo T l khng nhng nhn mnh tnh bin ng
khn ngng bng cu ni ni ting Tt c u tri chy m cng mt cch
nhn l mi bin ng c tnh tun hon. ng so snh trt t ca th gii vi
mt ngn la trng cu, chy c nh mc, tt c nh mc, mt hnh
nh tng t nh cch nhn Lo gio v tc ng tun hon ca m dng.
Ngi ta d thy, quan nim bin ng l mt tng tc gia hai cc i lp
dn Heraclitus v Lo T ti s khm ph rng, mi mu thun c tnh
hai cc v thng nht vi nhau. Ngi Hy Lp ny ni triu ln hay xung
cng ch l mt, v Thng l ngy - m, l ng - xun, l ha- chin,
l i - no. Nh cc nh Lo gio, ng xem mi cp i lp l nht th v
bit r tnh tng i ca nhng khi nim ny. Li ca Heraclitus: Ci
lnh s nng dn ln, ci nng ngui i, ci t kh dn, ci kh thnh t,
nhc ta nh li Lo T: Kh v D cng thnh, Cao v Thp cng chiu,
Ging v Ting cng ha, Trc v Sau cng theo.
L thay s ng qui ln ny v th gii quan ca hai nh hin trit sng vo
th k th su trc Cng nguyn c t ngi bit n. Heraclitus c
nhc nh li trong nn vt l hin i nhng khng c mt ai ni v Lo T.
Th nhng, theo kin ti, chnh ni y cho thy r nht s tng ng
gia quan im ca Ngi v nn vt l hin i.
Khi ni v khi nim bin dch ca Lo T, chng ta cn lm r l s bin
dch ny khng nn xem l h qu ca mt lc m l khuynh hng chung,
bao gm mi vt v tnh trng. S vn ng ca o khng phi do ai tc
ng m thnh, m l khuynh hng hn hu t nhin. Nguyn l tc ng
trong Lo gio l s hn nhin v v con ngi cng phi thun theo o
nn s hn nhin l mt c tnh ca hnh ng con ngi. Thun theo thin
nhin m lm i vi Lo gio c ngha l lm mt cch hn nhin, ty
thun t tnh. Lo gio cho rng cn tin theo tr tu trc gic nm sn trong
u c con ngi, cng nh qui lut ca bin dch nm sn trong mi xung
quanh chng ta.
Hnh ng ca thnh nhn Lo gio nh th pht xut t tu gic trc tip,
hn nhin v ha hp vi xung quanh. Ngi khng cn phi p buc
chnh mnh hay bt c ci g xung quanh, m ch lm cho hnh ng ph
hp vi vn ng ca o. Hoi Nam T ni:
C theo trt t t nhin, c tri theo dng ca o.
Cch hnh ng ny c trit l Lo gio gi l v vi, mt t c nguyn
ngha l khng lm g v c Joseph Needham dch l khng c hnh ng
g ngc li vi t nhin. ng cho rng dch nh th mi ng v trch li
Trang T:
V vi khng c ngha khng lm g v cm lng. Tt c u phi lm, lm
ci thin nhin lm, lm cho thin nhin vui lng.
Khi khng lm nhng g ngc vi t nhin hay ni nh Needham: ng
ngc ng i ca s vt th ngi ta ha hp vi o v hnh ng mang
li thnh qu. l ngha cu ni xem ra b him ca Lo T: khng lm
m khng c g l khng lm (v vi nhi v bt vi)". Cp i cc m - dng
khng phi ch l nguyn l nn tng ca ton b vn ha Trung quc.
Khng gio c tnh suy lun, nam tnh, hot ng v t l. Lo gio ngc
li nhn mnh tnh cht trc gic, n tnh, huyn vi v mm mng. Lo T
ni: ng bit rng mnh bit, l hay v Thnh nhn lm m khng
hnh ng, dy m khng dng li. Lo gio cho rng khi tr li tnh m,
tnh mm yu ca t tnh con ngi th d sng mt cuc i ha hp vi
o hn. Cu cnh c Trang T ni r nht khi m t v mt thin
ng Lo gio:
Trc khi s hn lon xy ra, ngi thi xa c mt s yn tnh, s yn tnh
ca ton th gii. Thi m v Dng cn ha hp v tnh lng; s tnh
lng v vn ng iu ha nhau, khng chng ngi; bn ma ng gi
gic, tuyt khng mt vt xy ra khng ng thi, tuyt khng sinh linh no
cht trc thi hn. Thi con ngi c kh nng hiu bit mi vic
nhng h khng h s dng n kh nng . l iu m ta gi l nht
th tuyt i. Thi khng c hnh ng g c, tt c ch l s biu hin
lin tc ca tnh hn nhin.


---o0o---
Chng 9 : Thin Tng
Khi t tng Trung Quc tip xc vi Pht gio n trong khong th k
th nht sau Cng nguyn, thi c hai tro lu pht trin. Mt bn l bn
dch cc kinh sch Pht gio kch thch cc nh t tng Trung Quc h
ly nh sng ca trit l mnh m soi sng gio php ca c Pht n .
Thi ny sinh mt s trao i vn ha ln lao v mang li nhiu thnh
qu m nh ni, tng Hoa Nghim ti Trung Quc v ti Nht t ti
nh cao.
Mt khc, tinh thn ngi Trung Quc vn chung s thc tin v tr li tc
ng ca Pht gio n bng cch tp trung ln kha cnh thc tin v
pht trin n thnh mt tng phi tm linh c tn l Thin, mt t hay c
dch ra l Meditation. Trit l Thin c ngi Nht hp th khong th
k th 12, mang tn Zen, v ngy nay vn cn l mt truyn thng sinh
ng.
Thin tng ti Nht nh th l mt s tng ha v song ca trit l v c
th ca ba nn vn ha khc nhau. N l quan im sng ca ngi Nht,
phn nh tnh huyn b ca o hc n ; s gn gi vi thin nhin v
tnh hn nhin ca Lo gio v cui cng l tnh thc tin ca tinh thn
Khng gio.
Th nhng Thin trong t tnh ca n l thun tu Pht gio, v mc ch
ca n khng g khc hn l Pht qu: l s gic ng, mt kinh nghim
m Thin gi l Satori. S chng thc gic ng ny l ct tu ca tt c
mi trng phi o hc phng ng, nhng thin c bit ch n ch
quan tm n kinh nghim ny v khng n lun gii khc. Suzuki
ni: Thin l tng phi hng n s gic ng. T cch nhn ca Thin th
s gic ng ca Pht v gio php ca Ngi l ai cng c th gic ng c,
chnh l iu ct li ca Pht gio. Phn cn li ca gio php, c trnh
by trong nhiu kinh sch, ch c xem l ph thuc.
Kinh nghim v Thin chnh l kinh nghim Satori v kinh nghim ny vn
vt trn mi th t duy suy lun nn Thin khng quan tm g n s tru
tng hay suy lun khi nim no. N khng c nn trit l no hay qui nh
g c bit , khng phi t lng tin tng ni ai, xa lnh mi gio iu v
qu quyt rng, chnh nh s t do thot khi mi rng buc ni mt nim
tin cng nhc no m mi sinh ra tm linh ch thc. Hn bt c tng phi
phng ng no, Thin tng ch trng ngn t khng bao gi ni ln
c thc ti cui cng. Thin phi tha hng s qu quyt ca Lo
gio, cng c mt thi khng bit nhn nhng . Trang T ni: nu c
ai hi v o v c ai tr li, th ngi ny khng hiu ngi kia.
Th nhng kinh nghim Thin c th trao truyn t thy qua tr v thc t
n xy ra qua bao nhiu th k bng nhiu phng thc khc nhau. Thin
c m t bng bn cu k nh sau:
Gio ngoi bit truyn,
Bt lp vn t,
Chi thng tm ngi,
Thy tnh thnh Pht.
Cch ch thng ny l ci c bit ca Thin. N cng l dc trng ca t
duy Nht Bn, thin v trc gic hn l lun v hay ch thng vo s vt c
th, khng di li ging gii. Cc v thin s khng hay ni nhiu v coi nh
tt c l thuyt hay suy lun. H pht trin nhiu phng cch ch trc
tip vo s tht, vi hnh ng bt ng v hn nhin khng cn ngn t.
Nhng phng cch ny vch trn s nghch l ca cch suy ngh khi nim
v nhng cng n nhc n ch c mc ch chm dt tin trnh suy lun,
m ng cho ngi hc o sn sng tip thu kinh nghim tm linh.
Phng cch ny c trnh by trong nhng th d v i p gia thy tr
sau y. Trong nhng th d trch dn t vn hc Thin ny, thng thy ni
rt t v dng ngn t ch hng dn tr t b t duy tru tng m quay
v thc ti c th.
Mt v tng n n xin B - t - ma: Con khng an c tm, xin
thy an tm cho con. a tm cho ta, ta s an cho. S p: Con
khng thy tm u c. t - ma p: Ta an tm cho con.
Mt v tng n tha vi Triu chu: Con mi ti thin vin, xin thy ch
gio cho con. Triu Chu hi: n cm cha?. Tng p: D n ri.
Triu Chu ni: Th ra bt i.
Nhng li vn p ny lm sng t mt kha cnh rt tiu biu ca Thin.
Trong Thin, s gic ng khng h c ngha rt lui khi th gian, m ngc
li l s tham gia tch cc trong i sng hng ngy. im ny rt n khp
vi tm l ngi Trung quc, l nhng ngi coi trng i sng thc tin,
tch cc, pht trin gia nh, khng chp nhn tnh cht kh hnh ca Pht
gio n . Cc v t Thin Trung Quc lun lun nhn mnh Thin l i
sng hng ngy, l tm bnh thng nh M T ni. Cc v xem trng s
tnh gic trong nhng cng vic hng ngy khng ch l con ng i n
gic ng v bn thn n l s gic ng.
Trong Thin th Satori l s chng thc trc tip v Pht tnh ca tt c mi
s. l nhng s vt, cng vic v con ngi ca i sng hng ngy m
Thin, mt mt rt ch trng n i sng c th hng ngy, mt khc n
cng mang khng t tnh cht tm linh huyn b. Ai sng hon ton tong ci
hin ti v ch tm tnh gic ln mi cng vic hng ngy, ai t Satori,
ngi s chng c s mu nhim v b n ca i sng trong tng
ng tc:
Mu nhim thay, b n thay!!
Ta i kim ci, ta i mc nc!.
S thnh tu ca Thin l sng i sng hng ngy mt cch hn nhin cht
phc. Tr li Thin l g, Thin s i Hu p: i th n, mt th ngh.
Mc d iu ny nghe qua tht r rng v n gin, nh nhiu iu khc
trong Thin, nhng thc ra y l mt cng vic kh khn.
Tm li s hn nhin chn thc ca chng ta l mt qu trnh tp luyn v l
mt cng trnh tm linh ln lao. Sau y l mt cu ni ni ting trong
Thin:
Trc khi hc Thin th ni l ni, sng l sng; trong lc hc Thin th ni
ht l ni, sng ht l sng; nhng sau khi gic ng th ni li l ni, sng
li l sng.
Thin nhn mnh tnh hn nhin chn thc tt nhin cng ging nh Lo
gio nhng gc ca Thin chnh l Pht gio. l nim tin ni s ton vn
ca t tnh chng ta, ni nhn thc rng, gic ng ch l qu trnh tr li
nhng g ta sn c t v thy. Tr li cu hi v Pht tnh, c thin s ni:
nh ci tru tm tru.
C hai hng chnh trong Thin tng ti Nht Bn ngy nay, ch khc nhau
v phng php gio ha. Tng lm t hay phng php n ng s dng
cng n, l phng php ni n trong mt chng trc. Trong cc cuc
vn p thng xuyn vi thy, hc tr b i hi phi gii p cng n. Li
gii cho mt cng n i hi mt thi gian lu di ca mt s tp trung cao
, n dn n tri kin chng ng bt ng. Mt v thin s kinh nghim s
bit bao gi th mn mnh dn ti ngng ca s n ng v dng mt
hnh ng nht nh lm mt c sc, th d nh mt ho hay ht mt ting,
mang li kinh nghim ca Satori.
Tng To ng ch trng tim ng, trnh nhng c sc ca Lm T v
nhm n s chn dn ca thin sinh, nh ngn gi xun mn trn cnh hoa
v gip hoa n. H ch trng ta thin v lm cng vic hng ngy, xem
nh hai dng ca thin nh.
C tng To ng v Lm T u coi trng php ta thin, c p dng
nhiu gi mi ngy trong cc thin vin. Ngi v th theo ng cch l iu
u tin m thin sinh phi hc trong php thin nh qun ny. Trong Lm
T tng th ta thin nhm chun b mt tm thc trc gic cho cng n, cn
To ng tng xem l phng tin a n s chn mui ni tm v s
pht trin hng n kinh nghim Satori. Hn th na, ta thin c xem
l chng thc ca Pht tnh, trong thn v tm bin thnh mt th ha
nht, khng cn g phi thay i na. Nh mt cu th Thin ni:
Khi ta ngi yn tnh lng,
Ma xun ti v l c reo vui.
V Thin cho rng s gic ng th hin trong cng vic hng ngy, nn n c
nh hng to ln trong mi kha cnh ca i sng truyn thng Nht Bn.
iu ny khng nhng ch bao gm ngh thut hi ha, vit ch, kin trc,
vn tc v.v v cc ngh thut th cng khc, m cn nhng ng tc
php tc nh pha tr, cm hoa, bn cung, u kim v nhu o. Mi hot
ng u c gi l o, hng n gic ng. Tt c u s dng nhng
c th ca kinh nghim Thin Tng, nhm hun luyn tm thc dn n
thc ti cui cng.
Ti ni n c ng chm ri v php tc ca tr o Nht Bn, s c
ng hn nhin ca bn tay trong ngnh hi ha v vit ch v tinh thn ca
v s o. Tt c nhng ngh thut ny u biu hin s hn nhin, cht phc
v s tnh gic tt ca tm, chng l c im ca i sng Thin. Tt c
mi th u i hi k thut iu luyn, th nhng trnh bc thy ch
c t n khi k thut c vt qua v ngh thut ch thnh phi
ngh thut, n xut pht t v thc.

---o0o---
Phn III. Cc Tng ng
Chng 10 : Tnh Nht Th Ca Vn S
Mt nh n gio hay Lo gio c th nhn mnh nhng kha cnh khc
nhau v s chng thc; c th mt Pht t Nht Bn biu hin kinh nghim
ca mnh khc hn vi Pht t n , th nhng nhng yu t c bn ca
th gii quan trong mi truyn thng ny l ging nhau. Nhng yu t ny
dng nh cng l c s ca th gii quan xut pht t vt l hin i.

c im quan trng nht ca th gii quan phng ng l - ta c th ni
ct tu ca n - thc v tnh nht th v mi tng quan ca mi s vt v
mi bin c, nhn thc rng mi hin tng trong th gii u l biu hin
ca mt thc th c bn duy nht. Tt c mi s vt u c xem nh c
lin quan vi nhau v l thnh phn bt kh phn ca mt ci ton th trong
v tr, l nhng hin thn khc nhau ca mt thc ti cui cng. Cc truyn
thng phng ng u cn c trn thc ti cui cng ny, mt thc ti
khng th phn chia, n xut hin trong mi th, v tt c mi vt u l
thnh phn ca n. Trong n gio, thc ti c gi l Brahman,
trong Pht gio l Php thn, trong Lo gio l o. V n ng ngoi mi
khi nim v phn loi nn Pht gio gi n l Chn Nh hay Ci l nh th:

Tm chn nh l tm tnh bt sinh bt dit. Th v tng ca n to ln bao
trm tt c cc php.

Trong i sng hng ngy ta khng thy tnh nht th ca s vt m chia th
gii ra thnh vt th v bin c ring l. S chia ch ny hin nhin l c ch
v cn thit c th gii quyt cng vic hng ngy, nhng n khng ng
vi tnh cht c bn ca thc ti. l mt qu trnh tru tng ha ca u
c phn bit v xp loi ca ta, mt o gic. n gio v Pht gio cho
rng o gic ny l do v minh m ra, th v minh lm c ta b huyn thut
chi phi. Do , mc ch u tin ca truyn thng o hc phng ng
l sa li u c cho ng, bng cch thin qun v tnh lng. T Sanskrit
ca thin qun l Samadhi, c ngha s thng bng tm linh. N ni n
trng thi, trong con ngi chng thc c s nht th vi v tr:

Khi th nhp c tm thanh tnh th B Tt t tri kin vin mn v chng
c nht th ca Php gii.

Tnh nht th cn bn ny cng l mt trong nhng pht hin quan trng
nht ca nn vt l hin i. N hin r trong lnh vc nguyn t v biu
hin cng r hn na khi ta nghin cu su hn trong lnh vc vt cht, i
xung tng lp ca ht h nguyn t. Tnh nht th ca mi s v ca mi
bin c lun lun xut hin khi ta so snh vt l hin i v o hc phng
ng. Khi nghin cu nhng m hnh ca vt l h nguyn t, ta thy chng
lun lun pht biu bng nhiu cch khc nhau, dn n mt kin gii duy
nht: l cc thnh phn vt cht v nhng hin tng tham gia, tt c u
nm trong mt mi lin h vi nhau v ph thuc ln nhau; chng khng th
c xem l n v c lp, m l thnh phn bt kh phn ca mt ci ton
th.

Trong chng ny ti s da trn phn tch v quan st thuyt lng t
trnh by mi tng quan trong thin nhin.

Trc ht ti xin tr li s phn bit gia c cu ton hc ca mt l thuyt
v cch l gii bng ngn t ca n. C cu ton hc ca thuyt lng t
c nhiu th nghim khng nh v c tha nhn l nht qun v chnh
xc m t tt c cc hin tng nguyn t. Th nhng cch l gii bng
ngn t ca n, tc l - ngha trit hc ca thuyt lng t li cha c mt
c s vng chc. Thc t l nh vt l sut hn bn mi nm qua cha a
ra c mt m hnh trit l r rt v n.

Cc tho lun sau y da trn php l gii ca trng phi Copenhagen v
thuyt lng t, trng phi do Bohr v Heisenberg trin khai trong cui
nhng nm hai mi m vn cn c xem l m hnh c tha nhn nht.
Sau y ti da vo bo co ca Henry Stapp ca i hc California. Bo
co cp n mt s kha cnh ca l thuyt ny, n mt loi th
nghim nht nh m ta thng gp trong vt l h nguyn t. Bn bo co
ca Stapp ch r, thuyt lng t cho thy mt mi lin h then cht trong
thin nhin v n cng t thuyt ny vo mt khun kh c th m rng
cho m hnh tng i ca h nguyn t m ta s tho lun sau.

im xut pht ca trng phi Copenhagen l s phn chia th gii c l ra
hai h thng: mt h thng c quan st v h thng quan st. H thng
c quan st c th l mt nguyn t, mt ht h nguyn t, mt qu trnh
trong th gii nguyn t v.v H thng quan st gm c cc my mc quan
st, gm mt hay nhiu quan st vin. iu ny dn n ci kh c bn l
hai h thng ny c i x khc nhau. H thng quan st th c m t
bng ngn t ca vt l c in, th nhng cc ngn t ny li khng ph
hp m t h thng c quan st. Chng ta bit rng khi nim ca vt
l c in l khng nht qun m t bnh din nguyn t, th nhng ta
phi dng n trnh by th nghim v x l kt qu. Mi mu thun ny
khng c li gii. Ngn ng k thut ca vt l c in ch l ngn ng bnh
thng c thm cht tinh t, v n l ngn ng duy nht m ta c th dng
l gii, trnh by kt qu th nghim.

H thng c quan st c m t trong thuyt lng t di dng xc
sut. iu l c ngha l ta khng bao gi ni c mt cch chc chn v
tr ca mt ht ang u, cng khng ni c mt tin trnh nguyn t s
xy ra th no. Th d, nhng ht h nguyn t m ta bit hin nay, phn ln
chng khng n nh, c ngha l sau mt thi gian chng s t phn hy
thnh nhng ht khc. Th nhng ta khng tin on c thi gian ny l
bao lu. Ta ch c th ni v xc sut phn hy sau mt thi gian nht nh,
c th hn, ta ch bit c thi gian sng trung bnh ca mt s ln ht
l bao nhiu. Tng t nh th ta ch ni v xc sut ca tin trnh phn hy
ca chng. Nhn chung, mt ht thiu n nh c th phn hy bin thnh
nhiu cch phi hp khc nhau ca nhng ht khc, v ta li khng bit ht
s mang hnh dng phi hp no. Chng ta ch c th tin on, trong
mt s lng ln cc ht th khong 60% ca chng s chuyn ra th ny,
30% s chuyn ra th khc v 10% s chuyn theo kiu th ba. R rng l
ngi ta phi o lng rt nhiu mi c mt bng thng k nhm xc nh
kt qu. V trong cc cuc th nghim ca cc ht va chm nhau vi tc
cao, th thc t c hng chc ngn ht va chm nhau c ghi nhn v phn
tch xc nh xc sut ca mt tin trnh nht nh.

Th nhng iu quan trng cn bit l, s pht biu c tnh thng k v qui
lut ca vt l nguyn t v h nguyn t khng h ni ln s m h ca ta
v tin trnh c l ny, nh s d on xc sut ca cc hng xng chuyn
ngnh bo him hay tr chi may ri. Trong thuyt lng t, ta tha nhn
tnh xc sut l tnh cht cn bn trong vt th ca th gii nguyn t, n
iu hnh mi tin trnh, thm ch n quyt nh vt cht c tn ti hay
khng. Trong th gii nguyn t, ht khng hin hu mt cch chc chn
ni mt v r nht nh, m n ch c kh nng hin hu v tin trnh nguyn
t cng khng nht thit phi xy ra trong mt thi im hay mt cch th
nht nh, n ch c kh nng xy ra.

Th d, khng th ni chc chn rng liu mt eletron nm u trong
nguyn t ti mt thi im nht nh. V tr ca n ty thuc vo lc ht
ca nhn v vo nh hng ca electron khc ca nguyn t. iu kin ny
quyt nh cu trc ca xc sut lu tr ca n trong nhng khng gian khc
nhau ca nguyn t.

Hnh trn ni ln vi m hnh v c cu ca xc sut lu tr electron. Xc
sut ln ni cc vng sng, nh ni cc vng ti. Cn l, ton b
hnh ny din t electron trong mt thi im cho sn. Trong mt hnh, ta
khng ch r c electron ni no, ch ni ln kh nng n c th u.
Trong dng ton hc ca thuyt lng t kh nng hay xc sut c
trnh by bng cc hm s xc sut, n cho bit kh nng tm thy mt
electron trong mt thi im hay mt ch nht nh l bao nhiu.

Mi mu thun gia hai cch m t - mt bn l khi nim c in v vic
xp t my mc th nghim, bn kia l hm s xc sut cho vt mun quan
st - dn n mt vn trit hc m n nay cng cha gii quyt c.

Trong thc t n trnh vn ny khi ni v h thng quan st, ngi ta
cho nhng ch dn, gip nh khoa hc thit k my mc th nghim khi b
m t l mt n v c tnh c lp.

trnh by thm v vic quan st th gii nguyn t, ta hy ly mt th d
gin n nht, mt n v c l, l xt mt electron. Khi mun quan st v
o lng mt ht nh th, chng ta phi bng cch no tm cch c lp
n, trong mt tin trnh gi l tin trnh chun b. Mt khi ht c chun
b quan st ri, ta o lng tnh cht ca n, l tin trnh o lng. Ta
c th din t tng trng tin trnh ny nh sau: mt ht c chun b
trong khng gian A, n chuyn ng t A n B v c o trong khng
gian B. Trong thc t th s chun b cng nh s o lng thng gm mt
lot tin trnh phc tp. Th d th nghim va chm nhau trong vt l cao
nng lng, cc ht c gia tc trong nhng ng trn, di chuyn ngy cng
nhanh cho n lc y nng lng. Tin trnh ny xy ra trong thit b gia
tc ht. Sau khi nng lng, n c ri my gia tc (A) c chuyn
ti khng gian ch (B), ni li va chm cc ht khc. S va chm ny
xy ra trong phng o v cc ht li vt ca chng c th c ghi ln
hnh. Sau da trn s phn tch ton hc cc vt m ngi ta suy ra
tnh cht ca ht. Nhng php phn tch c th rt phc tp v thng
c thc hin bng my vi tnh. l tin trnh o lng.

iu cn ghi nh trong php phn tch cc quan st ny l, ht l mt h
thng trung gian, n ni kt hai tin trnh ti A v B vi nhau. Ch trong mi
lin h ny n mi hin hu v c ngha; ht khng phi l mt n v c
lp m bn thn n l mi lin h gia tin trnh chun b v o lng. Tnh
cht ca ht khng th xem l c lp khi nhng tin trnh . Nu s
chun b hay s o lng thay i th tnh cht ca ht cng thay i theo.

Mt khc mt s thc l, khi ni v mt ht hay bt c mt h thng no
khc, chng ta c inh ninh n l mt n v c l c lp, n c chun
b, n c o lng. Vn then cht trong vic quan st trong vt l
nguyn t l - dng ch ca Henry Stapp - phi c lp h thng c quan
st mi nh ngha c n; nhng mun quan st c n th n phi chu
s tng tc. Vn ny c thuyt lng t gii quyt mt cch thc
tin, l s i hi h thng c quan st khng b cc yu t bn ngoi
tc ng bi cc yu t sinh ra trong lc quan st, ko di t lc chun b
n lc o lng. iu kin ny c th tha ng nu my mc chun b v
thit b o lng t xa nhau, cho vt c quan st c th i t ch
chun b n my o c.

Nh th th khong cch bao xa mi c? Theo nguyn tc th n phi xa
v tn. Trong khun kh ca thuyt lng t th khi nim v mt n v c
l ring bit ch tht s chnh xc khi n v ny xa my o vi khong cch
v tn. Trn thc t th iu d nhin khng th c, v cng khng cn
thit. Chng ta hy nh n nguyn tc c bn ca khoa hc hin i l, tt
c khi nim v l thuyt u mang tnh gn ng. Trong trng hp ny th
i vi khi nim ca mt n v ring bit, ta c ly mt nh ngha gn
ng l , mt nh ngha chnh xc l khng cn thit. Ta lm iu nh
sau:

Vt c quan st l mt biu hin ca s tng tc gia tin trnh chun b
v tin trnh o lng. S tc ng ny thng phc tp v mang nhiu hiu
ng khc nhau, c khong cch khc nhau. Trong vt l ta ni chng c bin
khc nhau. Nu thnh phn chnh ca tc ng ny c bin ln th
biu hin ca hiu ng theo bin ca n m i ra xa. Trong trng hp
ny th s biu hin c xem nh c lp vi s nhiu lon bn ngoi v c
th xem l n v vt l ring bit c. Trong khung cnh ca thuyt lng
t th cc n v vt l ring bit ch l s l tng ha v chng ch c
ngha khi thnh phn ch yu ca s tng tc c mt bin ng k.
Ngi ta c th dng biu thc ton hc nh ngha chnh xc mt trng
thi nh vy c. V mt vt l th iu ny c ngha l cc my o phi
nm xa nhau cho tng tc ca chng xy ra thng qua s hon chuyn
ca mt ht, hoc trong trng hp phc tp hn l mt nhm ht. Lun
lun ta thy c thm nhng hiu ng ph, khi no cc my o nm xa nhau
th ta c th b qua nhng hiu ng ph . Ch khi cc my o nm gn
nhau qu, nhng hiu ng ph vn c bin nh by gi mi ng k.
Trong trng hp ny th c h thng v m (o v b o) tr thnh mt khi
ton th v khi nim ca mt vt b quan st s khng ng vng na.

Thuyt lng t trnh by r rng mi lin h ni ti ch yu ca v tr.
N ch ra rng, chng ta khng th chia th gii ra tng ht nh c lp vi
nhau. Khi nghin cu su v vt cht ta thy chng do nhiu ht kt li,
nhng chng khng phi l nhng vin c bn theo ngha ca Demokritus
v Newton.

Chng ch l s l tng ha; trn thc tin th n c ch, nhng khng c
ngha ch thc. Niels Bohr ni: Cc ht vt cht c lp ch c trong s
tru tng, tnh cht ca chng ch c th nh ngha v quan st trong
tng tc vi cc h thng khc.

Cch l gii ca trng phi Copenhagen v thuyt lng t khng c tt
c mi ngi tha nhn. C nhiu nim khc v nhng vn trit hc
lin h cha gii quyt c. Th nhng mi tng quan chung gia mi s
vt v bin c dng nh l mt tnh cht cn bn ca thc th nguyn t,
n khng lin h g vi s gii thch ca mt m hnh ton hc nht nh.
Nhng cu sau y ca David Bohm, mt trong nhng ngi chng li
trng phi Copenhagen, khng nh hng hn thc t ny:

Ta phi tin n khi nim ca mt ci ton th bt kh phn, n ph nhn
nim c in chuyn nghip phn tch th gii ra nhng thnh phn c lp
v cch ly Ta qu bo v quan im c v nhng ht c bn, cho n l
thc ti ch thc ca th gii, v mi h thng ch l dng hnh khc nhau
cha ng nhng ht . ng hn, thc ti c bn l mi lin h lng t,
khng cch ly c ca mt ci ton th, v nhng thnh phn tng i
c lp ch l nhng dng c bit nm trong th chung .

Trn bnh din nguyn t, vt th cng chc ca vt l c in chuyn
thnh nhng cu trc c tnh xc sut. Nhng c cu ny khng ni ln xc
sut hin hu ca vt cht, m n ni ln xc sut ca tng tc. Thuyt
lng t buc chng ta phi nhn v tr khng phi l mt tp hp ca vt
th l tnh m mt tm li phc tp, chng cht nhng lin h ca nhng
thnh phn, thng nht trong mt tng th. chnh l cch th m o hc
phng ng chng thc v th gii v vi ngi trong ni v s
chng thc ny hu nh vi cng ngn t vi nh vt l nguyn t. Sau y
l vi th d:

Vt th vt cht by gi khc vi nhng g chng ta thy, khng phi l
mt vt th c lp vi mi trng chung quanh ca thin nhin, m l mt
phn khng th tch ri v thm ch n l pht biu mt cch tinh t ca ci
nht th, ci nht th bao trm mi ci ta thy.

S.Aurobindo

Tnh cht v s hu hin ca s vt xut pht t nhng mi tng quan m
ra, t n khng c g c.

Long th (Nagarjuna)

Mt khi nhng li trn c th xem l s m t thin nhin trong vt l
nguyn t th hai pht biu sau y ca nh vt l nguyn t li c th xem
nh s m t v chng thc ca o hc:

Mt ht c bn khng phi l mt n v tn ti c lp, c th phn tch
c. N khng g hn l mt lot nhng mi lin h, chng vn mnh ra
ngoi, vi ti nhng vt khc.

H.P.Stapp

Theo cch th ny th th gii hin ra nh mt mng li gm ton nhng
tin trnh, trong hin din rt nhiu cch lin h k l c to ra nhau, tc
ng ln nhau v vi cch m chng quyt nh c cu ca ton b mng
li.

W.Heisenberg

Hnh nh s mc ni ny ca mng li v tr trong vt l hin i c
phng ng s dng nhiu nhm trao truyn kinh nghim ca h v th
gii t nhin. Trong n gio th Brahman l si dy ni kt ca tm li
v tr, l nguyn nhn cui cng ca mi hu hin:

Trn tri di t, trong kh quyn, tt c u dt, v ngn gi cng nh hi
th. Ch mnh ngi bit, ci ch l mt linh hn duy nht.

Trong Pht gio, hnh nh ca mt tm li v tr ng mt vai tr quan
trng hn na. Ni dung trung tm ca Kinh Hoa Nghim, mt trong nhng
kinh quan trng ca Pht gio i tha, xem th gii l mt tm li ton
ho v mi tng quan, trong mi s vt v bin c tc ng ln nhau,
trng trng duyn khi v tn. Pht gio i tha tm nhiu n d din
by mi lin h ni ti ny ca v tr, mt s s c ni n sau trong
quan im tng i ca thuyt dung thng (boot-strap theory) ca vt l
hin i. Cui cng, quan im mng li v tr cng ng vai tr trung
tm trong Pht gio Tantra (Mt gio), mt nhnh ca i tha xut pht t
n vo th k th ba trc Cng nguyn v ngy nay l trng phi
chnh ca Pht gio Ty Tng. Kinh sch trng phi ny c gi l
Tantra, mt t gc Sanskrit mang ngha li dt v m ch s lin h v
tng tc ca mi s vt v bin c.

Trong o hc phng ng th mng li v tr lun lun cha ng c
ngi quan st v thc ca n, v iu cng ng trong vt l nguyn
t. Trong bnh din nguyn t th vt th ch c hiu trong mi quan h
gia tin trnh chun b v o lng. on cui ca tin trnh ny lun lun
nm trong thc ca ngi quan st. S o lng l mt tin trnh, n gy
trong thc ta s cm th, th d s thy mt tia sng chp hay mt vt en
trn ch bn, v qui lut ca vt l nguyn t cho ta bit rng, vi mt xc
sut no mt vt th ht nhn s gy nn mt cm th nht nh nu ta chu
tng tc vi n. Heisenberg vit: Khoa hc t nhin khng m t v l gii
v t nhin ng nh n - l - nh - th. ng hn, khoa hc t nhin l mt
phn ca tin trnh tng tc ng qua li gia t nhin v chnh chng ta.

Nguyn l then cht ca vt l nguyn t l ngi quan st khng ch cn
thit quan st tnh cht s vt, m cn cn thit nh ngha tnh cht
. Trong vt l nguyn t, ta khng th ni tnh cht s vt t n c na.
Chng ch c ngha trong mi quan h gia vt c quan st v ngi quan
st.

Heisenberg vit: iu m ta quan st c, khng phi l th gii t nhin
t n, m l th gii b cu hi ca ta tc ng ln. Quan st vin l
ngi quyt nh mun o lng iu g v chnh s t chc o lng ny
quyt nh mt phn tnh cht ca vt c quan st. Khi php o b thay
i, th tnh cht ca vt c quan st cng thay i theo.

iu ny c th gii thch trong trng hp n gin nht ca mt ht h
nguyn t. Khi quan st mt ht nh th ngi ta c th o v tr v xung
lc. Trong chng ti chng ta s thy mt nh lut quan trng ca thuyt
lng t - nh lut bt nh ca Heisenberg, n ni rng ta khng bao gi
cng lc o c chnh xc hai i lng ny. Hoc chng ta c th xc
nh c v tr ca ht v khng h bit g v xung lc (tc l v vn tc),
hoc l ngc li, hoc ta ch bit khng chnh xc v hai tr s .

S gii hn ny khng lin quan g vi vic my o c tt hay khng, n l
mt gii hn c tnh nguyn tc, c sn trong thc th ca th gii nguyn
t. Nu ta o v tr ca ht th ht khng c mt xung lc c th nh ngha
c v khi ta o chnh xc xung lc th n khng c v tr c th nh ngha
c.

Trong vt l nguyn t, nh khoa hc khng th ng mt vai tr ca mt
quan st vin khch quan, khng tham d c, m anh ta b li vo trong
th gii b quan st v gy nh hng ln tnh cht ca vt b quan st. Tnh
cht m quan st vin b a vo tin trnh ca th nghim c nh khoa
hc Jonhn Wheeler xem l nt quan trng nht ca thuyt lng t. Do
ng khuyn ta nn thay ch quan st vin bng t tham d vin. ng vit:

V thuyt lng t th khng g quan trng hn iu ny, n ph hy quan
nim v th gii t n, ph hy mt tm knh an ton dy 20 cm cch ly
th gii vi quan st vin. K c vic ch quan st mt vt t hon nh
electron, quan st vin cng phi p v tm knh. Anh ta phi ti vi n,
phi t thit b quan st. Ty ni anh, mun o v tr hay xung lc. Khi
thit k thit b nhm o ci ny th ci kia khng th o c. Hn th na,
duy vic o lng thay i trng thi ca electron. Sau th th gii
khng cn nh trc na. Mun m t iu g xy ra, ngi ta phi gch
b t c quan st vin m thay vo ch mi tham d vin. Trong mt
ngha k l no th v tr l mt v tr ang tham gia.

nim tham d thay v quan st ny mi c vt l hin i khm ph gn
y, th nhng ngi no tm hiu o hc phng ng u bit ti n.
Tri kin tm linh khng bao gi nh quan st m t c, m l nh s
tham gia ton vn vi tt c tnh cht ca mnh. Khi nim tham gia do
tr thnh then cht trong th gii quan phng ng. Cc nh o hc
phng ng cn i xa hn nhiu so vi cc nh vt l phng Ty. Trong
thin nh th h t ti mt im m s khc bit gia ngi quan st hon
ton tiu tan, ni ch th v khch th thng nht lm mt trong mt ton
th bt phn chia. Trong Cc bi thuyt ging Upanishad c nhng cu:

Ni c nh nguyn, l ni c mt ci thy mt ci khc; mt ci ngi mt ci
khc, mt ci nm v mt ci khc Nhng ni m tt c tr v t tnh
ca n, th ci g thy v ci g b thy? Ci g ngi v ci g b ngi? Ci g
nm v ci g b nm?.

l s nm bt cui cng s nht th mi s. Theo trnh by ca cc nh
o hc th ta t ti n trong dng mt tm thc, trong c th con ngi
tan vo mt nht th v phn bit, b li ng sau th gii ca cm th v
ni dung ca vt th. Trang T ni:

Mi lin h ca ti vi thn v cc phn t ca thn tan bin. Gic quan
ca ti b dp b. Ti c cho thn tm i ngao du, ti thnh mt vi
ci i khi xuyn sut. Ti gi n l an ta v qun mi chuyn.

Tt nhin nn vt l hin i lm vic trong khun kh hon ton khc v
khng th i xa nh th trong vic chng thc tnh nht th ca mi s.
Nhng trong vt l nguyn t, n i mt bc di v hng ca th gii
quan phng ng. Thuyt lng t dp b khi nim ca mt khch th
c lp, a khi nim ngi tham gia vo thay th ngi quan st v thm
ch thy cn phi a thc con ngi vo trong vic m t th gii t
nhin. Nn vt l ny by gi thy v tr l mt mng li vi nhng lin
quan vt cht v tm linh chng cht, m cc phn t ch c nh ngha
trong mi tng quan vi ci ton th. Th gii quan ny ca vt l nguyn
t c mt Pht t Tantra l Lama Anagarika Govinda tm tt rt hay nh
sau:

Ngi Pht t khng tin c sn mt th gii bn ngoi c lp v hin hu
tch bit m anh ta t gn mnh vo nhng nng lc ca th gii . i vi
anh ta, th gii bn ngoi v th gii bn trong ch l hai mt ca mt mng
li duy nht, trong nhng si ch ca cc nng lc, ca cc bin c, ca
cc dng tm thc, ca cc dng vt th, chng c dt chng cht thnh
mt mng li khng sao g ni, gm v s nhng mi lin h tc ng ln
nhau.

---o0o---
Chng 11 : Vt Trn Th Gii Nh Nguyn
Khi nh o hc phng ng ni h chng mi s v bin c l hin thn
ca mt nht th c bn, iu khng c ngha l h xem mi s vt nh
nhau. H tha nhn tnh c th ca mi s, nhng ng thi cng thc
rng, trong tnh ton th bao trm th mi khc bit v i lp u tng i
c. i vi thc thng thng ca chng ta, tht kh chp nhn tnh thng
nht ca mi khc bit - nht l tnh thng nht ca mi i lp. i vi th
gii quan phng ng, n l nn tng, ng thi n cng l mt trong
nhng nt lm ta hoang mang nht.

Cp i lp l nhng khi nim tru tng, chng thuc v lnh vc ca t
tng v v th chng ch l tng i. Ch vic tp trung ch ln bt k
mt khi nim no l chng ta to ra ci i lp vi n ri. Lo T ni:
Thin h u bit tt l tt, th c xu ri; u bit lnh l lnh, th c
ci chng lnh ri. V th m nh o hc vt qua lnh vc ca khi nim
suy lun v nh m nhn bit ci tng i v mi lin h hai cc ca
mi i lp. H nhn thc rng, tt v xu, sng v kh, sng v cht
khng phi l nhng kinh nghim c tnh tuyt i, thuc v cc loi hnh
khc nhau, m ch l hai mt ca mt thc ti duy nht; chng l hai cc ca
mt ci ton th. t c tm thc nhn ra rng mi i lp ch l hai cc
v tt c l mt th thng nht, t n nh th c xem l mt trong
nhng mc ch cao c nht ca con ngi trong truyn thng tm linh
phng ng. Hy an tr mi mi trong thc ti, ng ngoi mi mu
thun th gian!, l li khuyn ca Krishna trong Ch tn ca (Bhagavad
Gita) v li khuyn ny cng c truyn cho Pht t. D.T.Suzuki vit nh
sau:

nim c bn ca Pht gio l, vt khi th gii ca nhng i lp, th
gii ca s phn bit do c suy lun dng ln, th gii ca nhim do cm
th gy ra, v nhn ra th gii huyn vi ca tr v phn bit, th gii cha
ng s chng t tri kin tuyt i 2.

Ton b gio l Pht gio, hay c ton th o hc phng ng ni v tri
kin tuyt i ny, tri kin ch t c trong th gii v nim, trong s
thng nht ton th mi nh nguyn i lp l s chng thc sinh ng.

Sau y l li mt thin s:

Bui ti nghe g gy sng

Na m thy mt tri soi.

Tri kin v tnh phn cc ca mi i lp, rng nh sng v bng ti, c
v thua, tt v xu ch l kha cnh khc nhau ca mt hin tng, l mt
trong nhng nguyn l nn tng ca trit l sng phng ng. V mi mt
i lp ph thuc ln nhau, nn mi mu thun ca chng khng bao gi
c gii quyt bng s thng li hon ton ca mt bn m lun lun phi
l biu hin ca s tng tc ca hai bn. Do , ti phng ng, ngi
ng l khng phi l ngi lm vic bt kh thi, l ch hng v ci tt, tr
dit ci xu, m l ngi gi c cn bng gia ci xu v tt.

Khi nim v s cn bng ng l quan trng hiu c tnh thng nht
gia cc mt i lp trong o hc phng ng. Tnh khng h tnh ti,
n l mt s tng tc nng ng ca hai cc. Kha cnh ny c nhn
mnh r nht thng qua hnh m - dng ca thnh nhn Trung Quc. H
xem ci nht th ng sau m - dng l o v xem o l gc ca s
tng tc:

Ci sinh ra sng ra ti, ci l o.

S nht th nng ng ca hai cc nh nguyn c th c biu din bng
mt th d n gin vi mt chuyn ng vng trn v hnh chiu ca n.
Hy cho mt tri bng quay vng trn. Nu vn ng ny c chiu ln
mn th ta thy n nh chuyn ng tun hon gia hai cc. lm sng t
s tng t vi t tng Trung Quc, ti gi vng trn l o v hai cc
l m v Dng. Tri bng quay vi vn tc u, nhng trn hnh chiu
th n i chm li khi n cc bin, quay u, i nhanh hn ri li i chm
li v c th trong mt s tun hon v tn.

Trong hnh chiu th vn ng vng trn hin ra nh mt vn ng tun
hon gia hai cc i lp nhau, nhng trong s vn ng thc s th chng
thng nht lin lc vi nhau. Hnh nh ny ca mt s thng nht ng
c cc nh t tng Trung Quc ni n, th d Trang T.

V thc khng gian - thi gian lin h mt thit v dung thng vi nhau, c
hai du l nhng th gii quan ng, chng ly thi gian v s bin dch lm
nhng yu t c bn. Khi hc tp nhng m hnh tng i ca vt l hin
i, ta s thy chng l nhng minh ha y sc thuyt phc ca hai yu t
ca th gii quan phng ng; l tnh nht th c bn ca v tr v tnh
nng ng ni ti ca n

n y, chng ta ni v thuyt tng i c bit. N cho ta mt khung
cnh chung m t hin tng ca vt th vn ng, in v t. C s ca
n l tnh tng i ca khng gian - thi gian v s thng nht ca chng
trong mt th bn chiu khng gian - thi gian.

Khun kh ca thuyt tng i tng qut bao gm c trng lc. Theo
thuyt tng i tng qut th trng lc lm cong khng gian - thi gian.
Tng tng ra c iu l mt vic ht sc kh khn. Chng ta c th
d dng tng tng ra mt b mt cong hai chiu, th d b mt ca mt
qu trng, v chng ta thy b mt ny nm trong khng gian ba chiu.
ngha ca t cong ca mt mt cong hai chiu nh th l hon ton r,
nhng khi ta ti khng gian ba chiu - ch cha ni g ti khng - thi gian
bn chiu - th sc tng tng b ri chng ta. V chng ta khng th nhn
khng gian ba chiu t bn ngoi nhn vo (nh trng hp ca mt cong
hai chiu), nn ta khng th tng tng c n c th b b cong theo mt
chiu no khc c.

hiu ngha ca khng gian - thi gian cong, chng ta phi dng mt
cong hai chiu, ly n lm s tng t. Hy tng tng b mt ca mt qu
cu. Thc t quyt nh nht cho ta thy s tng t vi khng - thi gian l,
cong l mt tnh cht ni ti ca mt cong v c th o lng c,
ch khng cn phi i vo mt khng gian ba chiu no c. Mt con kin
xem nh mt sinh vt hai chiu sng trn mt cong, tuy n khng th nhn
bit c chiu th ba, nhng n c th pht hin b mt m n ang sng l
cong, vi iu kin l n bit cc php o lng hnh hc. Mun bit th ta
hy so snh hnh hc mt cong ca con kin vi mt mt phng khc nhau ra
sao.

Gi s hai con kin bt u nghin cu hnh hc ca chng bng cch v
mt ng thng, tc l ng ngn nht ni hai im. Kt qu nh sau: Ta
thy con kin trn mt phng s v mt ng thng, nhng con kin trn
mt cong th sao? ng ni hai im A v B qu tht l ngn nht so vi
mi ng khc m n c th chn, th nhng t cch nhn ca ta th n l
mt ng cong. By gi ta gi nh hai con kin nghin cu hnh tam gic .
Con kin trn mt phng xc nh rng tng s ba gc ca tam gic l bng
hai gc vung, tc l 180 0, cn con kin trn mt cong thy rng tng s ba
gc ca hnh tam gic lun lun ln hn 1800. i vi nhng tam gic nh
th phn ln hn khng nhiu, nhng tam gic cng ln th phn ln hn
cng ln theo; trong trng hp cc im th con kin ca chng ta c
th v mt tam gic vi ba gc vung.

Cui cng hai con kin v vng trn v o chu vi ca n. Kin mt phng s
thy rng chu vi vng trong bng 2p nhn vi bn knh, c lp vi vng
trn to nh. Cn kin trn mt cong s thy chu vi vng trn lun lun nh
hn 2p nhn vi bn knh.

Nh hnh sau y cho thy, nh cch nhn ba chiu ca ta m ta nhn ra
rng, bn knh ca kin trn mt cu khng h l ng thng, n l mt
ng cong, ng cong lun lun di hn bn knh tht ca vng trn.

Khi hai con kin trc tip nghin cu hnh hc th con kin trn mt phng
s pht hin ra nh Euclid v cc nh lut khc, nhng con kin trn mt
cong s ti vi nhng nhn thc khc. S khc bit gia hai nhn thc th
nh i vi cc hnh nh nhng n s ln hn i vi cc hnh th ln. Th
d ca hai con kin cho ta thy rng, ta lun lun c th phn quyt, liu mt
mt l cong hay khng, c n gin da vo o lng trn mt ri so
snh kt qu o lng vi kt qu ca hnh hc Euclid. Nu c s khc nhau
gia hai kt qu th mt l cong, v nu s khc nhau cng cao th
cong cng ln.

Vi cch th m ta nh ngha khng gian ba chiu cong l mt khng
gian m trong hnh hc Euclid khng cn ng na. Nhng nh lut
trong khng gian l thuc v mt loi khc, phi Euclid. Hnh hc phi
Euclid c nh ton hc Bernhard Riemann gii thiu vo th k th
mi chn, nh mt nim ton hc hon ton tru tng v cng ch c
xem nh th, cho n ngy Einstein nu ra gi thuyt cch mng l, khng
gian ta ang sng ba chiu ny qu tht l cong. Theo Einstein th cong
ca khng gian b trng trng lc ca cc vt th mang khi lng gy ra.
Khng gian xung quanh vt th b cong v cong , cng l khc bit
vi hnh hc Euclid, t l vi khi lng ca vt th.

Phng trnh ni ln cong khng gian lin h th no vi s phn b vt
th khng gian c gi l thuyt trng Einstein. Chng khng nhng
c s dng xc nh mc bin thin ca cong ti mi ch gn cc
thin th hay hnh tinh, m vi chng, ngi ta c th bit c cong
tng qut ca khng gian. Ni cch khc, nhng ng thc trng Einstein
c th dng xc nh cu trc ca v tr. Tic thay chng khng cho li
gii r rt. C nhiu li gii ton hc kh d cho nhng phng trnh , v
mi li gii li cho nhng m hnh khc nhau v v tr. Mc ch chnh ca
ngnh v tr hc hin nay l xc nh li gii no ng vi c cu v tr ca
chng ta.

V trong thuyt tng i, khng gian khng bao gi tch ly khi thi gian
nn cong do trng lc gy ra cng khng ch hn ch trong khng gian ba
chiu, m ngi ta phi m rng ln khng gian - thi gian bn chiu.
chnh l iu m thuyt tng i tn qut tin on. Trong mt khng -
thi gian cong th s mo m c sinh ra khng nhng ch tc ng ln
khng gian - l nhng mi lin h c th m t bng hnh hc - m cn trn
di ca nhng khong thi gian. Thi gian tri s khng vi mt vn tc
u, nh trong mt khng gian - thi gian phng; dng chy s khng u,
v s phn b vt cht c ch cong nhiu cong t. Th nhng chng ta phi
ni r l, s bin i ny ca thi gian c thy bi mt quan st vin,
ngi ng khc ch ca ng h ang o lng thi gian. Nu th d
quan st vin cng ng ngay ch , ngay ni m thi gian chy chm i,
th mi ng h cng chm theo v ngi ta s khng c cch no o
hiu ng chm i na.

Trong mi trng a cu ny th tc ng ca trng lc ln khng gian thi
gian qa nh nn ta c th b qua, th nhng trong ngnh thin vn hc, khi
ngi ta lm vic vi nhng khi lng ln nh hnh tinh, thin th v ngn
h th cong ca khng gian l mt hin tng quan trng. Ti nay th tt
c mi quan st vin u tha nhn thuyt ca Einstein l ng v buc
chng ta phi tin rng khng - thi gian qu tht l cong. Hiu ng cng cc
nht ca n l s sp trng trng ca mt thin th c cng. Theo hnh
dung ca thin vn hc ngy nay th mi thin th trong qu trnh pht trin
s t ti mt giai on, trong n b co rt li v lc ht ln nhau gia cc
ht cu to nn n. Khi khong cch gia cc ht nh dn th sc ht gia
chng tng nhanh, qu trnh sp cng gia tc, v khi thin th c t
trng ri, tc l khong gp i t trng ca mt tri th khng cn tin trnh
no c th cu vn s sp .

L en l nhng vt th b n v ng kinh ngc nht m nn thin vn hin
i ang nghin cu, v chng minh ha hiu ng ca thuyt tng i mt
cch l lng nht...

Khi thin th co rt li v ngy cng ng ca khng - thi gian quanh n s
tng ln. V sc ht qu mnh, khng c vt g c th ri thin th c, v
ti mc m ngay c nh sng cng b ht, khng chy thot ni b mt ca
thin th. Ti mc ny th xung quanh thin th sinh ra mt tm chn tri
bin c, tc l khng cn du hiu g ca thin th i ra ngoi c vi th
gii cn li. Khng gian xung quanh thin th b cong ti mc nh sng
cng b nht li, khng chy thot c. Ta khng th thy mt thin th
nh vy v nh sng ca n khng th n vi chng ta v do ta gi n l
mt l en. S hin hu ca nhng l en c tin on t nm 1916
trn c s thuyt tng i. Trong thi gian gn y, n gy ra nhiu ch
v mt hin tng ca thin th cho thy c s hin hu ca mt v sao nng,
v sao quay chung quanh mt i tng v hnh, i tng c th l
mt l en.

L en l nhng vt th b n v ng kinh ngc nht m nn thin vn hin
i ang nghin cu, v chng minh ha hiu ng ca thuyt tng i mt
cch l lng nht. cong ca khng - thi gian quanh chng khng nhng
ngn tr nh sng n vi chng ta m cn gy nh hng ng k ln thi
gian. Nu em mt ci ng h gn trn b mt ca mt thin th ang co
rt, tc l gn mt thit b gi tn hiu v pha chng ta th ta s thy rng
nhng tn hiu chm dn khi thin th cng tin gn n tm chn tri
bin c; v khi n tr thnh l en th khng cn tn hiu no n vi ta na.
i vi mt quan st vin bn ngoi th thi gian i chm dn khi thin th
co rt v khi n n tm chn tri bin c th thi gian ngng hn li. Do
m s sp hon ton mt v sao cn mt thi gian v tn. Cn bn thn
thin th th khng c g c bit xy ra c khi n vt qua tm chn tri
bin c. Thi gian s tri bnh thng v s sp s hon tt sao mt thi
gian c hn, khi thin th bin thnh mt im vi mt t trng v cng ln.
Th th s sp tht s ko di bao lu, l mt khong thi gian v hn
hay hu hn? Trong th gii ca thuyt tng i, mt cu hi nh th l v
ngha. Thi gian sng ca mt v sao co gin cng nh mi khong thi gian
khc, n l tng i v ty thuc ni h qui chiu ca quan st vin.

Thuyt tng i tng qut t b nhng khi nim c in xem khng
gian v thi gian l tuyt i v c lp. Khng nhng mi o lng trong
khng gian v thi gian l tng i v ph thuc vo tnh trng vn ng
ca quan st vin, m ton b cu trc ca khng - thi gian li ph thuc
vo s phn b ca vt cht. Khng gian mi ni c cong khc nhau v
thi gian tri chy ti nhiu ni trong v tr vi vn tc khc nhau. Khi
nim ca chng ta v khng gian ba chiu Euclid v thi gian tri chy
tuyn tnh ch c gii hn trong i sng hng ngy, v ta phi t b
chng khi mun i ra khi .

Cc bc hin nhn phng ng cng ni n s m rng ca kinh
nghim v th gii trong nhng tnh trng thc cao cp v h on chc
rng nhng tnh trng ny cha ng mt s chng thc hon ton khc v
khng gian v thi gian. H nhn mnh rng, khi trong thin nh, h
khng nhng ra khi mt khng gian ba chiu bnh thng - m cn mnh
hn - h cn vt qua s cm nhn thi gian thng thng. Thay v tip ni
ca nhng khong thi gian tuyn tnh h chng mt thc ti v tn, phi thi
gian m li nng ng. Trng ba on vn sau y ta s nghe ba nh o hc
ni v chng thc ca h v ci thc ti v cng: Trang T nh hin nhn
Lo gio; Hu nng Lc t Thin tng; v D.T.Suzuki, thin s Pht gio
ca thi i chng ta:

Hy qun thi gian ang tri chy; hy qun mi mu thun ca t duy. Hy
nghe ci v cng ro gi v hy ng ti .

Trang T

Ci giy pht hin ti ny l s tnh lng v cng. Mc d n ch hin hu
trong pht giy ny, n khng c bin v cng trong m hin ra ci
min vin tuyt diu.

Hu Nng

Trong th gii tm linh ny khng c phn chia thi gian cng nh qu kh,
hin ti v tng lai, v cc th ny rt li trong mt ci chp mt ca
hin ti, trong i sng rung ng trong ngha ch thc ca n Qu
kh v tng lai cun trn trong giy pht hin ti ca gic ng v ci
chp mt hin ti ny khng h ng yn vi nhng g n dung cha, m
vn ng tip tc khng ngng ngh.

D.T.Suzuki

Tht hu nh khng th ni v s chng thc ca mt hin ti phi thi gian,
v nhng t phi thi gian, hin ti, qu kh, pht giy v.vu da trn
khi nim thng thng v thi gian m thnh. V th tht v cng kh m
hiu cc nh o hc mun ni g vi nhng cu trn. Tuy th, y nn
vt l hin i c th gip ta d hiu hn, v ngi ta c th dng hnh v
biu din cc l thuyt vt l chuyn ha khi nim thi gian thng
thng nh th no.

Tht hu nh khng th ni v s chng thc ca mt hin ti phi thi gian,
v nhng t phi thi gian, hin ti, qu kh, pht giy v.vu da trn
khi nim thng thng v thi gian m thnh.V th tht v cng kh m
hiu cc nh o hc mun ni g vi nhng cu trn.

Tuy th, y nn vt l hin i c th gip ta d hiu hn, v ngi ta c
th dng hnh v biu din cc l thuyt vt l chuyn ha khi nim
thi gian thng thng nh th no.

Trong nn vt l tng i th lch s ca mt vt th, th d mt ht, c
biu din trong biu khng - thi gian. Trong biu ny th trc honh
biu din khng gian ( y ch c mt chiu), trc tung biu din thi gian.
ng i ca ht trong khng - thi gian c gi l vch v tr. Nu ht
nm yn th tht ra n cng vn ng trong thi gian; trong trng hp
ny th vch v tr ca n l mt ng dc. Nu ht cng vn ng trong
khng gian th vch v tr l mt ng xo, vch cng xo th ht vn ng
cng nhanh. Ta rng, trong trc thi gian, ht ch hng ln, nhng
trong trc khng gian n c th i ti hay i lui. Vch v tr c th nghing
nhiu gc khc nhau so vi trc ngang, nhng n khng bao gi nm ngang
thc s, v nu th th c ngha ht khng cn thi gian no m vn ng
c t ni ny qua ni khc.

Biu khng - thi gian c s dng trong vt l tng i minh ha
s tc ng ln nhau gia cc ht. Ta c th v mt biu cho mi tin
trnh v khi s xut hin ca mi tin trnh c mt xc sut th ta c th
cho n mt pht biu ton hc nht nh. Th d s va chm nhau gia mt
electron v photon c th c biu din trong hnh sau y. Ta c biu
ny nh sau (t di ln trn, theo chiu thi gian): mt electron (c biu
th bng e-) va chm mt photon (biu th bng g, gamma);electron hp th
photon v vn ng tip vi mt vn tc khc (vch v tr c nghing
khc); sau mt thi gian electron nh photon ra v quay lui.

L thuyt xy dng nn khun kh ca biu khng - thi gian v cho n
nhng pht biu ton hc lin h c gi l thuyt trng lng t. N l
mt trong nhng thuyt thuc php tng i quan trng nht ca ngnh vt
l hin i m ta s bn n sau. tho lun v biu khng - thi gian,
chng ta ch cn nm vng hai tnh cht quan trng nht ca thuyt ny. Mt
l, ng qun mi tng tc dn n s pht sinh v hu dit ca cc ht,
nh s hp th v nh ra ca photon trong biu trn; v hai l s i xng
cn bn gia ht v i ht. C mi ht li c mt i ht c khi lng nh
nhau v in tch ngc nhau. Th d i ht ca electron l positron v
thng c biu din bng e+. i vi photon v in tch th i ht ca
n chnh l bn thn n. Mt cp c pht sinh chp nhong t photon v
trong tin trnh ngc li chng hp nhau thnh photon.

Nh p dng thut sau y m biu khng - thi gian tr nn n gin:
mi tn ca vch v tr khng cn dng ch hng i na(trc sau th
n cng v ch v tt c cc ht u vn ng theo chiu thi gian, trong biu
l ch ln). Thay vo mi tn dng phn bit ht v i ht: nu n
ch ln th l mt ht (th d mt electron). Cn photon, bn thn n cng
l i ht nn c biu din khng c mi tn. Vi s iu chnh ny ta c
th gi nguyn mi trnh by trong biu m khng gy xo trn g c:
vch vi mi tn l electron, vch khng c mi tn l photon. Ta cn c th
n gin ho biu bng cch b lun trc khng gian v thi gian, v ch
nh trong u trc thi gian t di hng ln v trc i ti ca khng gian
t tri qua phi. Nh biu ca qu trnh va chm electron - photon nh
sau:

Vy mun v biu va chm ca positron - photon, ta ch cn dng biu
trn nhng quay chiu mi tn l c.

Ti by gi th cha xy ra iu g l lng trong cuc tho lun ca ta v
biu khng - thi gian c. Chng ta c n t di ln, ng nh qui c
ca ta v dng chy ca thi gian tuyn tnh. Tuy th, kha cnh c bit
hin ra trong biu vi ng i ca positron. Dng ton hc ca l thuyt
trng cho php ta l gii ng ny bng hai cch: mt l, xem n l
positron, vn ng theo chiu thi gian; hai l, xem n l eletron v vn
ng ngc chiu thi gian! Hai cch din gii u ging nhau v mt ton
hc. Tc l s pht biu p dng cho mt i ht chy t qu kh n
tng lai hay mt ht chy t tng lai v qu kh.

Th nn ta c th xem hai biu ny biu th mt tin trnh duy nht, tin
trnh ch din ra trong hai chiu thi gian khc nhau. C hai u c th
xem l s va chm gia electron v photon, nhng trong tin trnh ny th
cc ht i theo chiu thi gian; trong tin trnh kia th chng i ngc li
(ng c vch t biu th photon, d n chy cng chiu hay ngc chiu
thi gian, v ht hay i ht ca photon ch l mt). Nh th thuyt tng
i ca tng tc gia cc ht cho thy mt s i xng hon ton, trn trc
ca thi gian. Tt c mi biu khng - thi gian u c th c c hai
chiu nh vy. iu c ngha l mi mt tin trnh u c mt tin trnh
ngc li trong thi gian, trong ta thay th cc ht bng nhng i ht
ca chng.


bit tnh cht bt ng ny ca th gii h nguyn t nh hng ln quan
im khng gian - thi gian ca ta nh th no, hy xem tin trnh sau y
trong biu sau:

Chng ta hy c biu theo cch qui c t di ln trn, ta s thy nh
sau: mt electron (c biu din bng vch lin) v mt photon (vch t)
tin gn vi nhau; ti A photon phn hy thnh mt cp electron - positron,
electron vn ng v pha phi, positron v pha tri; positron va chm vi
electron u tin ti B, chng tiu hy ln nhau v to thnh photon, chuyn
v pha tri.

Mt khc ta c th quan nim biu ny nh s tc ng gia hai photon
v mt electron, trong electron mi u di chuyn theo chiu thi gian,
sau i ngc thi gian, ri li vn ng theo chiu thi gian. Mun quan
nim nh th ta hy theo chiu mi tn ca electron m nhn. Trc ht
electron vn ng n B, ni n nh mt photon (bin thnh i ht), i
chiu thi gian i lui v im A; ti A n hp th photon u tin, li i
chiu v vn ng theo thi gian. Trong mc no th cch l gii th
hai d hn cch th nht v ta ch vic i theo vch v tr ca mt ht. Th
nhng ta thy ngay mnh gp kh khn v ngn ng. Electron mi u n
B trc, sau lui v A, m nh th th s hp th photon ti A xy ra trc
khi nh photon B.

Ngi ta c th n trnh s kh khn ny bng cch xem biu khng -
thi gian nh trn khng phi l s ghi nhn ng i ca ht trong qu
trnh thi gian, m ch l cu trc bn chiu trong khng - thi gian, cu trc
din t mt mng li ton nhng bin c lin h vi nhau, mng li
khng c chiu no l dt khot ca thi gian c. V tt c cc ht u c th
vn ng cng chiu thi gian hay ngc chiu thi gian, cng nh trong
khng gian c tri c phi, cho nn v ngha khi ch c mt chiu ca thi
gian trong biu . N ch l mt tm bn bn chiu, t trong khng -
thi gian, trong ta khng th ni v mt th t thi gian. Louis de Broglie
ni :

Trong khng - thi gian , tt c nhng g m mi ngi chng ta gi l qu
kh, hin ti, tng lai, chng hin hu mt lc (enbloc). C th ni mi
quan st vin, khi thi gian ca h tri qua th h pht hin ra nhng mt ct
vi ci khng - thi gian , nhng mt ct hin ra vi h nh nhng
kha cnh khc nhau ca th gii vt cht, c trc c sau, mc d trong thc
ti th tng th ca nhng bin c hin hu trc khi h bit ti, xy dng
nn tng th khng - thi gian.

y l ton b ngha ca khng gian - thi gian trong vt l tng i.
Khng gian - thi gian l hon ton bnh ng. Chng c thng nht trong
mt th lin tc bn chiu, trong s tng tc gia cc ht c th din ra
trong mi hng. Mun tng tng c th s tng tc ny, ta phi thu
mt tm hnh bn chiu, tm hnh bao trn c ton b thi gian ln ton
b khng gian. Mun c mt cm gic v th gii tng i ca cc ht,
chng ta phi qun thi gian ang tri, ni nh Trang T v do m biu
khng - thi gian ca o hc phng ng? Ngha ca s tng ng
c Lama Govinda ni nh sau v php thin nh Pht gio:

V khi ni ti cm gic v khng gian trong thin nh th y ta c mt
kch thc hon ton khc v khng gian. Trong s chng thc v khng
gian ny, ci trc ci sau tr thnh nhng ci ng thi, nhng ci cnh
nhau trong khng gian. Ri ci cng khng tnh ti m thnh mt th lin
tc sinh ng, trong bao gm c khng gian v thi gian

Mc d cc nh vt l s dng ngn ng ton hc hnh thc v cc biu
din t s tng tc cng mt lc trong khng - thi gian bn chiu, h
gii thch thm rng trong th gii thc s mt quan st vin ch nhn bit
nhng hin tng trong tng lp giai on ca khng - thi gian, tc l
c th t thi gian. Ngc li cc nh o hc qu quyt h thc s c th
chng thc qui m ton th ca khng - thi gian, trong thi gian khng
cn tri chy. Thin s o Nguyn ni:

Phn ln u ni rng thi gian tri qua. Thc t th n ng mt ch. Hnh
dung v mt s tri chy, ngi ta c th gi n l thi gian, nhng l
mt hnh dung sai lm, v ta ch thy thi gian tri chy, ta khng th nhn
rng n ang ng ti ch.

Thi gian, khng gian v mi lin h nhn qu ging nh tm knh ta nhn
xuyn qua n thy ci tuyt i Trong tuyt i th khng c thi gian,
ln khng gian, ln lin h nhn qu

y l ton b ngha ca khng gian - thi gian trong vt l tng i.
Khng gian - thi gian l hon ton bnh ng. Chng c thng nht trong
mt th lin tc bn chiu, trong s tng tc gia cc ht c th din ra
trong mi hng. Mun tng tng c th s tng tc ny, ta phi thu
mt tm hnh bn chiu, tm hnh bao trn c ton b thi gian ln ton
b khng gian. Mun c mt cm gic v th gii tng i ca cc ht,
chng ta phi qun thi gian ang tri, ni nh Trang T v do m biu
khng - thi gian ca o hc phng ng? Ngha ca s tng ng
c Lama Govinda ni nh sau v php thin nh Pht gio:

V khi ni ti cm gic v khng gian trong thin nh th y ta c mt
kch thc hon ton khc v khng gian. Trong s chng thc v khng
gian ny, ci trc ci sau tr thnh nhng ci ng thi, nhng ci cnh
nhau trong khng gian. Ri ci cng khng tnh ti m thnh mt th lin
tc sinh ng, trong bao gm c khng gian v thi gian

Mc d cc nh vt l s dng ngn ng ton hc hnh thc v cc biu
din t s tng tc cng mt lc trong khng - thi gian bn chiu, h
gii thch thm rng trong th gii thc s mt quan st vin ch nhn bit
nhng hin tng trong tng lp giai on ca khng - thi gian, tc l
c th t thi gian. Ngc li cc nh o hc qu quyt h thc s c th
chng thc qui m ton th ca khng - thi gian, trong thi gian khng
cn tri chy. Thin s o Nguyn ni:

Phn ln u ni rng thi gian tri qua. Thc t th n ng mt ch. Hnh
dung v mt s tri chy, ngi ta c th gi n l thi gian, nhng l
mt hnh dung sai lm, v ta ch thy thi gian tri chy, ta khng th nhn
rng n ang ng ti ch.

Nhiu bc o s phng ng nhn mnh rng, t duy phi sinh ra trong
thi gian, nhng linh nh c th vt thi gian. Govinda ni: Linh nh nm
trong mt khng gian nhiu chiu hn v v th n phi thi gian. Khng -
thi gian ca vt l tng i cng l mt khng gian phi thi gian, c chiu
cao hn, trong mi bin c u lin h vi nhau, nhng mi lin h
khng c tnh nhn qu. S tng tc cc ht ch c th l gii trong khi
nim nguyn nhn- kt qu khi biu khng - thi gian c c trong
mt hng nht nh, th d t di ln trn. Mt khi chng c quan nim
trong mt cu trc bn chiu, khng c mt hng thi gian nht nh, th
khng c ci trc, ci sau v v th khng c nguyn nhn v hu qu.

Cc nh o hc phng ng cng qu quyt tng t nh th, rng khi h
vt qua thi gian th h cng vt ln nhn qu. Cng nh khi nim c
in ca ta v khng - thi gian, th hnh dung v nhn qu cng b gii hn
vi mt kinh nghim nht nh v th gii v n phi b t b khi kinh
nghm ny c m rng. Swami Vivekanada ni:

Thi gian, khng gian v mi lin h nhn qu ging nh tm knh ta nhn
xuyn qua n thy ci tuyt i Trong tuyt i th khng c thi gian,
ln khng gian, ln lin h nhn qu.

Chng a ta vt ln kih nghim v thi gian v gii thot ra khi nhng
mt xch ca nhn qu - thot khi s tri buc ca nghip, ni nh n
gio v Pht gio. Nn o hc phng ng do l mt s gii thot khi
thi gian v trong chng mc nht nh, iu cng c gi tr cho nn vt
l tng i.

---o0o---
Chng 12 : Khng Gian - Thi Gian
Vt l hin i tha nhn mt trong nhng nim c bn ca o hc
phng ng; l tt c khi nim ca ta v t nhin u hn ch, chng
khng phi l thc ti ch thc nh ta thng tng, m ch l sng to ca
tm; thnh phn ca bn , khng phi t tht. C mi ln ta m rng lnh
vc ca mnh l mi ln hn ch ca c t duy li hin r v ta phi iu
chnh, thm ch t b khi nim c.
Trn bn ch v thc ti th khi nim ca chng ta v khng gian v thi
gian chim v tr quan trng nht. Chng gip chng ta nhn s vt v tin
trnh chung quanh c th t v do chng ht sc quan trng khng nhng
trong i sng hng ngy, m cn nh n tm hiu th gii t nhin thng
qua trit hc v khoa hc. Khng c nh lut no ca vt l m khng c
khi nim ca khng gian - thi gian. V th s iu chnh su sc khi nim
ny qua thuyt tng i l mt trong nhng cuc cch mng ln nht ca
lch s khoa hc.
Vt l c in t nn tng trn mt khng gian ba chiu, tuyt i, n c
lp vi nhng vt th nm trong n v nhng nh lut hnh hc tun th
hnh hc Euclid, v thi gian cng l mt chiu kch thc c lp, n tri
chy tuyt i iu ha, c lp vi th gii ca vt cht. Ti phng Ty,
nhng khi nim ny v khng gian v thi gian bt r t lu trong tr no
ca trit gia v khoa hc gia, n ni chng c xem tnh cht tht s ca
thin nhin l nh th, khng th chi ci.
Nim tin rng bn cht hnh hc nm ngay trong t nhin ch khng phi l
mt phn ca c cu do ta s dng m t thin nhin, nim tin xut
pht t t tng Hy Lp. Hnh hc ha hnh l trung tm ca nn ton hc
Hy Lp v c nh hng su m ln trit l Hy Lp. Phng php ca n l
xut pht t nhng nh v t rt ra nhng l thuyt bng cch suy
lun tng bc, phng php l c trng t tng Hy Lp; v th m
hnh hc tr thnh trung tm ca mi hot ng t duy v lm nn tng cho
trit hc. Trn cng vo ca Vin Hn lm ca Plato ti Athen ta thy mang
hng ch: Cng ny ch dnh cho nhng ai nm vng hnh hc. Ngi Hy
Lp tin rng, l thuyt ton hc ca h l s pht biu ca s tht chnh xc
v ngn i v th gii thc v nhng nh lut hnh hc l s biu l ca
thin m tuyt i. Hnh hc tr thnh s phi hp hon ho ca logic v
thin m, v ngi ta cho rng ngun gc ca n l Thng . Do m c
cu ni ca Plato: Thng l mt nh hnh hc.
V mn hnh hc c xem l khi th ca Thng cho nn iu hin
nhin i vi ngi Hy Lp l bu tri phi t r nhng dng hnh hc ton
ho. iu c ngha l thin th phi quay trong vng trn. hnh nh
ny thm tnh hnh hc, h cn cho rng chng c gn cht vo mt lot
nhng hnh cu trong nh pha l, chng cng quay trn v ly tri t lm
tm im.
Trong nhng th k sau, nh hnh hc Hy Lp vn cn gy mt nh hng
mnh ln nh trit hc v khoa hc phng ty. Nhng yu t ca Euclid,
cho n u th k ny, vn l mt cun sch chun mc cho cc trng
phi phng Ty v hnh hc Euclid c xem l tnh cht ch thc ca
khng gian sut hai ngn nm nay. N ch ht l chun mc, cho n khi
Einstein chng minh rng, hnh hc khng h nm trong thin nhin m l
mt c cu do u c con ngi ngh ra. Henry Margenau ni:
Nhn thc trung tm ca thuyt tng i l hnh hc ch l mt cu trc
ca c suy lun. Ch khi no ta tha nhn iu ny th tm ta mi c ch
cho khi nim mi ca khng gian - thi gian, nm c nhng kh nng
nh ngha chng v la ra cch pht biu chng ph hp vi quan st.
Ngc li vi ngi Hy Lp, trit gia phng ng bit rng khng gian
v thi gian l do c suy lun ca con ngi xy dng nn. Cc nh o hc
phng ng xem chng nh nhng khi nim suy lun khc, tc l tng
i, hn ch v c tnh o gic. Trong mt kinh sch Pht gio ta thy nhng
cu:
c Pht dy, hi cc t kheo, rng qu kh, v lai, khng gian v c
th khng g khc hn l danh sc, ngn t s dng mt cch bnh thng,
chng ch l nhng thc ti nng cn.
Th nn ti Vin ng, mn hnh hc khng bao gi ln ti a v ca thi
Hy Lp c, mc d iu ny cng khng c ngha l ngi n v Trung
Quc khng bit n n. H s dng n xy dng nhng n th vi
dng hnh hc chnh xc, o c t ai hay xc nh bn ca tri sao,
nhng khng bao gi dng n xc nh v mt thc ti tru tng v
vnh vin. Thi trit hc ny cng hin r ch, khoa hc c i ca
phng ng cng khng thy thin nhin phi nm trong mt c cu gm
ton ng thng v ng trn. y, Joseph Needham c nu ln mt
iu rt th v v ngnh thin vn Trung Quc:
Cc nh thin vn Trung Quc khng cn nhng dng hnh hc l gii -
nhng thnh phn ca v tr sinh c tun th ng tnh cht ca chng
trong o v s vn ng ca chng c din t ch yu bng s hc, phi
hnh tng. Do m ngi Trung Quc thot khi s m say ca thin vn
phng Ty vi cch nhn cho vng trn l hnh tng hon ho nhth
cng khng phi sng trong t ngc ca hnh cu pha l thi Trung c.
Nh th, trit gia v khoa hc c i ti phng ng c mt ci nhn c
bn v thuyt tng i, cho rng hnh hc khng h l phn nh tnh cht
ca thin nhin m ch l sn phm ca t duy.
M Minh ni:
Cn hiu r khng gian khng g hn l mt dng c bit, n khng c t
tnh. Khng gian ch c trong mi lin h vi dng thc c bit ca ta.
iu ny cng ng cho khi nim thi gian. Nh o hc phng ng
xem khi nim khng gian v thi gian lin h vi nhng dng thc nht
nh, nhng dng c th c vt qua bng php thin nh. Nhng
chng thc tm linh cho h nhng khi nim tinh t hn v khng gian -
thi gian, trong nhiu mt chng rt gn vi khi nim ca vt l hin i,
th d vi thuyt tng i.
Quan im mi v khng gian v thi gian xut pht t thuyt tng i,
chng gm nhng g? Chng xut pht t s pht hin rng, tt c mi o
lng v khng gian v thi gian u tng i c. Tnh tng i trong
khng gian thc ra khng c g mi. Trc Einstein, ngi ta bit rng v
tr mt vt trong khng gian ch c th da trn mt vt khc c xc
nh. Thng thng vt ny l mt h thng ba trc v gc ca ba trc
c xem l v tr ca ngi quan st. Ngi ta gi l trc ta .
lm sng t tnh tng i ca cc trc , ta hy tng tng c hai
ngi l lng trong khng gian, quan st mt cy d (xem hnh trang 195).
Ngi A thy cy d bn tri ca mnh nghing cht t, u d hng v
mnh. Ngi B thy cy d bn phi ca mnh, u d xa hn.
M rng th d ny ln ba chiu ta thy r nhng xc nh khng gian nh
tri, mt, trn, di, nghing v.v u ph thuc vo v tr ca quan st
vin v nh th chng ch l tng i. iu ny ta bit t lu trc
thuyt tng i. Th nhng khi ni v thi gian trong vt l c in, tnh
hnh hon ton khc. Trt t thi gian ca hai tin trnh khc nhau c xem
l c lp vi mi quan st vin. Khi ta ni trc , sau hay ng
thi th chng c tnh tuyt i, chng c lp vi mt h thng trc qui
chiu.
Einstein nhn ra rng, trt t thi gian cng tng i v ty thuc ni
quan st vin. Trong i sng hng ngy, khi ta thy mt trt t thi gian
trong nhng tin trnh xy ra quanh ta, nhng tin trnh ny t mt vn tc
rt nh so vi vn tc nh sng (300.000 km/giy), nn ta c cm gic rng
chng xy ra th ta nhn thy tc khc. Th nhng iu ny khng ng.
nh sng cn mt thi gian nht nh i t s vic n quan st vin.
Thng th thi gian qu nh nn nh sng c th xem nh n vi ta tc
th. Nhng khi quan st vin di chuyn vi vn tc nhanh (so vi hin tng
ang c qua st) th khong thi gian t lc xy ra cho n lc ghi nhn
mt bin c bt u ng mt vai tr quan trng khi ni v th t ca nhng
bin c khc nhau. Einstein nhn ra rng nhiu quan st vin di chuyn vi
vn tc khc nhau s thy nhng bin c c th t thi gian khc nhau. Hai
bin c i vi quan st vin ny l ng thi th i vi quan st vin khc
c th ci trc ci sau. i vi vn tc di chuyn bnh thng th s khc
nhau gia chng qu nh n ni khng th ghi nhn c, th nhng khi
chng tin gn n vn tc nh sng, chng gy ra nhng hiu ng c th o
lng c. Vi vt l cao nng lng, trong ton l bin c do s tng
tc gia cc ht di chuyn vi vn tc gn nh ca nh sng, th tnh tng
i ca thi gian c xc nh v c v s cuc th nghim tha
nhn.
Tnh tng i ca thi gian cng buc ta phi t b khi nim ca mt
khng gian tuyt i ca Newton. Khng gian Newton c xem l thuc
mi thi im nht nh c mt trt t vt cht nht nh, nhng by gi,
tnh ng thi tr thnh mt khi nim tng i, n ty thuc vo tnh
hnh vn ng ca quan st vin, th ngi ta khng cn xc nh c mt
thi im nht nh ca v tr l thi im no na. Mt bin c rt xa,
i vi ngi ny l xy ra mt thi im nht nh, nhng i vi ngi
khc l trc hay sau . V vy khng th ni v tr ti mt thi im
nht nh. Khng c mt khng gian tuyt i, c lp vi ngi quan st.
Thuyt tng i nh th chng t tt c mi o lng v khng gian v
thi gian mt tnh cht tuyt i v i ta phi t b khi nim c in v
khng gian v thi gian tuyt i. S quan trng ca pht hin ny c
Mendel Sachs ni nh sau:
Cuc cch mng ch thc ti vi thuyt ca Einstein, l t b nim
xem h thng khng gian - thi gian l khch quan v l mt thc ti ring
bit. Thay vo , thuyt ny cho thy trc ca khng gian- thi gian ch l
yu t ca mt ngn ng quan st vin m t mi trng ca mnh.
Cu ni ny ca mt nh vt l ng thi cho thy tnh cht tht ca khi
nim khng gian - thi gian ca vt l hin i, v cng l khi nim ca o
hc phng ng khi ni, khng gian - thi gian khng g khc hn l danh
sc, ngn t s dng chung.
V khng gian - thi gian by gi tr thnh tn gi c tnh ch quan, m
mt quan st vin dng m t hin tng thin nhin, cho nn mi ngi
s m t hin tng mnh quan st mt cch khc nhau.
Nu ta mun xut pht t s m t hin tng m rt ra nhng nh lut
chung v t nhin, th nhng nh lut ny phi c pht biu sao cho
chng u c dng ging nhau trong tt c h thng qui chiu, c ngha l
phi thch hp cho mi quan st vin bt k ang u, ang di chuyn vi
vn tc no. i hi ny c gi l nguyn l tng i v cng l bc
khi thy ca thuyt ny. iu th v ny l mm mng ca thuyt tng
i nm trong mt s mu thun m chng trai tr tui Einstein nhn
thy, lc chng mi ln mi su. Chng c tng tng mt tia sng, hnh
dng s nh th no i vi mt quan st vin di chuyn cng vi vn tc
nh sng bn cnh tia . Chng i ti kt lun l quan st vin s thy tia
l mt in trng dao ng lui ti nhng khng di chuyn, tc l khng to
sng. Hin tng nh th cha h bit n trong ngnh vt l. Chng trai
Einstein cm thy rng, nh vy ci m ngi ny thy l hin tng in t
trng bit, tc l sng nh sng, th i vi ngi khc l mt hin
tng ngc li vi cc nh lut trong vt l v chng khng th chp nhn
s mu thun . Trong nhng nm sau, Einstein nhn ra rng nguyn l
tng i c th dng m t hin tng in t nu tt c cc tr s v
khng gian v thi gian u tng i c. Sau th nh lut c hc chuyn
m t vn ng ca khi lng v nh lut ca in ng hc v l thuyt
ca in v t c pht biu chung trong mt cu trc tng i, cu trc
bao gm ngoi ba chiu khng gian thm chiu thi gian l trc th t,
tng i so vi quan st vin.
Nhm xc nh nguyn l tng i, tc l xem liu cc ng thc ca l
thuyt u c nh nhau trong mi h thng qui chiu, tt nhin ngi ta phi
c th chuyn i mi kch thc khng gian v thi gian ca mt h thng
qui chiu hay h c bn ln mt h thng khc. Vic chuyn i h thng
c bit n trong vt l c in v c s dng thng xuyn. S
chuyn i ca hai h qui chiu trong hnh (trang 195) cho thy hai to
ca ngi A (trc ta c v trong hnh) l mt s phi hp ca hai ta
ca ngi B v ngc li. Nhng cng thc ny c th dng hnh hc
gin n tnh ra c.
Trong vt l tng i ny sinh mt tnh hnh mi l thi gian c gn
thm vo, l chiu th t bn cnh ba chiu khng gian. Khi chuyn i t
h ny qua h qui chiu khc, nh trn ni, ta ca h thng ny l
mt s phi hp cc ta ca h thng kia, do m mt ta khng
gian ca h thng sau li l mt s hn hp khng gian - thi gian ca h
trc. y thc s l mt tnh hnh hon ton mi. Mi ln i thay h qui
chiu l thi gian v khng gian trn ln vi nhau, vi s chnh xc ca ton
hc. Hai ci ny khng th tch ri ra c na, v ci m i vi quan st
vin ny ch l khng gian n thun th n i vi quan st vin kia l mt
s trn chung khng gian - thi gian. Thuyt tng i ch ra rng, khng
gian khng phi ba chiu na v thi gian khng phi l mt kch thc c
lp. C hai lin quan mt thit vi nhau, khng tch ri v to nn mt th
lin tc bn chiu, c gi l khng gian - thi gian. Khi nim khng
gian - thi gian ny c Herman Minkowski gii thiu trong bi ging ni
ting nm 1908 vi nhng cu sau y:
Nhng quan im v khng gian v thi gian m ti xin gii thiu cng qu
v, n xut pht t nn tng ca vt l thc nghim, chnh l u th ca
chng. Nhng quan im tht l trit . K t nay th khi nim khng
gian t n v thi gian t n m nht, khng c thc cht; v s thng
nht ca hai ci thnh mt thc th c lp
Khi nim v khng gian v thi gian l then cht trong vic m t hin
tng t nhin ti mc m, s thay i ca chng dn theo s thay i ca
c c cu dng m t thin nhin. Trong cu trc mi ny th khng gian
v thi gian c xem nh bnh ng nh nhau, v chng khng c tch
la nhau. Trong vt l tng i khng th ni thi gian m b qua khng
gian v ngc li. Cu trc ny lun lun phi c s dng khi c vn tc
ln xy ra.
Mi lin h mt thit gia khng gian v thi gian tht ra cng c bit n
trong thin vn hc, trong mt quan h khc, trc xa thuyt tng i. Cc
nh thin vn v thin th hc phi lm vic vi nhng khong cch cc ln
v y ta r, nh sng phi cn thi gian i t vt b quan st n
ngi quan st. V nh sng c vn tc gii hn nh th m cc nh thin
vn khng bao gi thy v tr ng nh hin ti m lun lun ch nhn thy
qu kh ca n. nh sng cn tm pht i t mt tri n tri t v v
th m ta lun lun thy mt tri cch tm pht trc. Cng th ta thy
ngi sao gn nht n nh th no cch y bn nm v vi vin vng knh
rt mnh, ta c th thy cc ngn h nh th no cch y hng triu nm.
Vn tc c hn ca nh sng i vi cc nh thin vn khng h l tr ngi
m l mt thun li ln. N cho php h c th quan st s hnh thnh ca
cc v sao, chm sao v ngn h trong mi giai on ch bng cch nhn ln
khng gian v nhn lui qu kh. Tt c mi loi hin tng xy ra trong
nhng triu nm qua qu nhin c th thy c u trong bu tri. V
th nh thin vn bit r mi quan h gia khng gian v thi gian quan
trng nh th no. Thuyt tng i ni rng mi quan h ny phi c lu
tm n, khng phi ch khi n cc khong cch xa, m trong trng hp
c vn tc ln. Ngay trn tri t ny, s o lng khong cch cng khng
th c lp vi thi gian v ngi ta phi quan tm n vn tc ca ngi
quan st, tc l phi qui v thi gian.
Nh trong chng trc nhc n, s thng nht gia khng gian - thi
gian cng mang li s thng nht nhiu khi nim khc v kha cnh hp
nht ny l c trng ln nht ca cu trc tng i. Nhng khi nim m
trong vt l phi tng i xem ra hon ton c lp, th y ta c th xem
chng l nhng kha cnh khc nhau ca mt khi nim duy nht. Tnh cch
ny lm cho cu trc tng i c mt v p ton hc rt trang nh. Sau khi
lm vic nhiu nm vi thuyt tng i, ta bit qu trng s thanh nh ny
v nm vng dng ton hc ca n. Tuy th dng ton hc li khng gip ta
bao nhiu v phng din trc gic. chng ta khng th hnh dung c th g
v mt khng-thi gian bn chiu hay v nhng khi nim tng i khc
vi gic quan ca ta. Khi ngin cu cc hin tng t nhin c vn tc cao,
chng ta s thy nhng khi nim ny rt kh hiu trn bnh din trc gic
ln ngn ng bnh thng.
Th d trong vt l c in, ngi ta cho rng cc vt th hnh thanh di lc
trng thi tnh hay lc vn ng, chng u di nh nhau. Thuyt tng
i cho thy rng khng phi nh th. di ca mt vt ph thuc ni s
vn ng ca n vi ngi quan st v bn thn n cng thay i vi vn tc
ca s vn ng . Vt th ngn li trong chiu m n vn ng. Mt vt
th c kch thc di nht trong h qui chiu, trong n trng thi tnh v
ngn i vi ngi quan st thy h di ng. nhng th nghim ca vt
l cao nng lng, trong cc ht di chuyn vi vn tc ht sc cao th s
bp li do tnh tng i ln ti mc m nhng ht hnh cu tr thnh
nhng chic bnh kp.
V th tht v ngha nu hi di thc s ca mt vt, hi nh th cng v
ngha nh hi di thc s ca ci bng mt ngi. Ci bng l hnh chiu
ca nhng im trong khng gian ba chiu ln mt mt phng hai chiu v
chiu di ca n tu theo gc chiu m ra di ngn. Tng t nh th th
di ca mt vt th di ng l hnh chiu ca nhng im trong khng gian
bn chiu khng - thi gian ln khng gian ba chiu v di ca n khc
nhau trong h qui chiu khc nhau.
iu c gi tr i vi di th cng c gi tr i vi khong cch thi
gian. Chng cng ph thuc vo h qui chiu, nhng khc vi o lng
khng gian, thi gian li di ra i vi quan st vin di chuyn vi vn tc
cao. Tc l, ng h trong h thng ang vn ng chy chm hn, thi gian
i chm hn. ng h c th c nhiu kiu khc nhau: ng h c kh, ng
h nguyn t hay c tri tim con ngi. Nu mt trong hai a tr sinh i
du hnh nhanh chng trong v tr th khi tr v n s tr hn a nh, v
tt c ng h ca n - nhp tim, tun hon, sng thn kinh v.vu chm
i trong thi gian du hnh, nu ly a tr nh lm cn bn. a i du
hnh tt nhin s khng nhn bit iu g khc l c, ch khi v nh n mi
thy ngi anh em mnh gi hn mnh nhiu. S nghch l ca tr sinh i
ny c l l ci nghch l ni ting nht trong nn vt l hin i. N gy ra
nhiu cuc tranh ci nng bng trn cc tp ch khoa hc m ngy nay cn
ko di, l mt chng minh cho mt thc ti m thuyt tng i m t,
khng d dng c lnh hi vi t duy bnh thng ca ta.
Vic ng h i chm li trong khi vn ng, d nghe qua kh tin n my,
cng c vt l ht kim tra cn k. Phn ln cc ht h nguyn t u
bt n nh, tc l sau mt thi gian chng t hu bin thnh ht khc.
Nhiu th nghim cho thy rng thi gian sng ca nhng ht bt n nh
ty thuc vo trng thi vn ng ca chng. Chng cng vn ng nhanh,
thi gian sng chng cng tng. Nhng ht vn ng vi vn tc khong
80% vn tc nh sng, chng sng khong 1,7 ln lu hn cc ht anh em
sinh i v vi 99% vn tc nh sng, chng sng lu hn 7 ln. Th nhng
diu khng c ngha l thi gian sng ni ti chng thay i. Xt v v tr
ca tng ht th thi gian sng ca chng lun lun bng nhau, nhng t th
ng ca quan st vin trong phng th nghim th ng h ni ti ca ht i
chm hn, v th chng sng lu hn.
Tt c nhng hiu ng tng i xem ra k l, v chng ta khng chng
thc th gii bn chiu khng - thi gian c bng nhng gic quan ca ta,
m ch quan st hnh nh phn chiu ca chng trong khng gian ba chiu.
Nhng hnh nh ny c nhiu kha cnh khc nhau trong nhng h qui chiu
khc nhau: vt th ang vn ng khc vi vt th ang ng yn, v nhng
ng h chy khc nhau. Nhng hiu ng ny l nghch l, mu thun nu ta
qun rng chng ch l nhng hnh phn chiu ca hin tng bn chiu,
nh nhng ci bng ch l phn chiu ca vt th ba chiu. Gi nh ta thy
c thc ti khng - thi gian bn chiu th chng khng cn nghch l,
mu thun na.
Nh trn ni, dng nh cc nh o hc phng ng t c mt
dng thc phi thng, trong h chuyn ha c th gii ba chiu v
chng thc c mt thc ti bn chiu, cao hn. Th nn Sri Aurobindo
mi ni v mt thay i tinh t, n cho php thy b mt trong dng thc
ca mt chiu th t. C th cc chiu ca dng thc ny khng hn l
nhng chiu trong thuyt tng i, nhng iu ni bt l chng a cc
nh o hc n mt khi nim v khng gian v thi gian rt ging vi
nhng khi nim ca thuyt tng i.
Cc nh o hc phng ng c mt nhn thc trc gic v tnh cch
khng gian - thi gian ca thc ti. C l s nhn thc c trnh by r rt
nht v trit nht trong Pht gio, c bit trong Hoa Nghim tng ca
Pht gio i tha. Kinh Hoa Nghim l kinh lm nn tng cho tng ny,
cho ta mt s m t sinh ng, trong tnh trng ca gic ng th ta chng th
gii nh th no. l thc v mt s dung thng v ngi ca khng gian
v thi gian - y l cch pht biu ton ho v khng gian v thi gian -
c kinh nhc ti nhiu ln v n c xem l c trng ca tm gic ng.
D.T.Suzuki vit:
ngha ca kinh Hoa Nghim v t tng ca n s kh hiu nu ta cha
bao gi chng mt tnh trng ca mt s tan bin hon ton, trong khng
cn c s phn bit thn v tm, gia ch th v khch th Ta nhn quanh
v nhn thy mi s vt u lin h vi mi s vt khc khng nhng
trong khng gian, m trong thi gian. Thc t l trong s chng thc thanh
tnh khng c khng gian phi thi gian, khng c thi gian phi khng gian,
chng dung thng nhau.
Nu so snh cu ni ny ca Suzuki vi nhng li dn ca Minkowski, ta
thy ngay c nh vt l ln nh Pht hc u xy dng khi nim khng gian
- thi gian ca h da trn thc nghim; mt bn da trn th nghim khoa
hc, bn kia th nh chng thc tm linh.
Theo ti thy th nhn thc trc gic v thi gian ca o hc phng ng
l mt l do gii thch ti sao ci nhn ca h v th gii t nhin ni chung
ph hp vi khoa hc hin i hn ci nhn ca phn ln cc trit gia Hy
Lp. Nn trit l v t nhin ca Hy Lp ch yu l tnh ti v hu nh t
nn tng trn suy t v hnh hc. C th ni ht sc phi tng i v nh
hng mnh m ca n trn t duy phng Ty r l mt trong nhng l do
lm chng ta c kh khn ln th no vi nhng m hnh tng i ca vt
l hin i. Cc nh trit hc phng ng, ngc li, l nhng trit gia
khng gian - thi gian v tri kin trc gic ca h thng rt gn vi thuyt
tng i hin i ca chng ta.
V thc khng gian - thi gian lin h mt thit v dung thng vi nhau, c
hai du l nhng th gii quan ng, chng ly thi gian v s bin dch lm
nhng yu t c bn. Khi hc tp nhng m hnh tng i ca vt l hin
i, ta s thy chng l nhng minh ha y sc thuyt phc ca hai yu t
ca th gii quan phng ng; l tnh nht th c bn ca v tr v tnh
nng ng ni ti ca n.
n y, chng ta ni v thuyt tng i c bit. N cho ta mt khung
cnh chung m t hin tng ca vt th vn ng, in v t. C s ca
n l tnh tng i ca khng gian - thi gian v s thng nht ca chng
trong mt th bn chiu khng gian - thi gian.
Khun kh ca thuyt tng i tng qut bao gm c trng lc. Theo
thuyt tng i tng qut th trng lc lm cong khng gian - thi gian.
Tng tng ra c iu l mt vic ht sc kh khn. Chng ta c th
d dng tng tng ra mt b mt cong hai chiu, th d b mt ca mt
qu trng, v chng ta thy b mt ny nm trong khng gian ba chiu.
ngha ca t cong ca mt mt cong hai chiu nh th l hon ton r,
nhng khi ta ti khng gian ba chiu - ch cha ni g ti khng - thi gian
bn chiu - th sc tng tng b ri chng ta. V chng ta khng th nhn
khng gian ba chiu t bn ngoi nhn vo (nh trng hp ca mt cong
hai chiu), nn ta khng th tng tng c n c th b b cong theo mt
chiu no khc c.
hiu ngha ca khng gian - thi gian cong, chng ta phi dng mt
cong hai chiu, ly n lm s tng t. Hy tng tng b mt ca mt qu
cu. Thc t quyt nh nht cho ta thy s tng t vi khng - thi gian l,
cong l mt tnh cht ni ti ca mt cong v c th o lng c,
ch khng cn phi i vo mt khng gian ba chiu no c. Mt con kin
xem nh mt sinh vt hai chiu sng trn mt cong, tuy n khng th nhn
bit c chiu th ba, nhng n c th pht hin b mt m n ang sng l
cong, vi iu kin l n bit cc php o lng hnh hc. Mun bit th ta
hy so snh hnh hc mt cong ca con kin vi mt mt phng khc nhau ra
sao.
Gi s hai con kin bt u nghin cu hnh hc ca chng bng cch v
mt ng thng, tc l ng ngn nht ni hai im. Kt qu nh sau: Ta
thy con kin trn mt phng s v mt ng thng, nhng con kin trn
mt cong th sao? ng ni hai im A v B qu tht l ngn nht so vi
mi ng khc m n c th chn, th nhng t cch nhn ca ta th n l
mt ng cong. By gi ta gi nh hai con kin nghin cu hnh tam gic .
Con kin trn mt phng xc nh rng tng s ba gc ca tam gic l bng
hai gc vung, tc l 180 0, cn con kin trn mt cong thy rng tng s ba
gc ca hnh tam gic lun lun ln hn 1800. i vi nhng tam gic nh
th phn ln hn khng nhiu, nhng tam gic cng ln th phn ln hn
cng ln theo; trong trng hp cc im th con kin ca chng ta c
th v mt tam gic vi ba gc vung.
Cui cng hai con kin v vng trn v o chu vi ca n. Kin mt phng s
thy rng chu vi vng trong bng 2p nhn vi bn knh, c lp vi vng
trn to nh. Cn kin trn mt cong s thy chu vi vng trn lun lun nh
hn 2p nhn vi bn knh.
Nh hnh sau y cho thy, nh cch nhn ba chiu ca ta m ta nhn ra
rng, bn knh ca kin trn mt cu khng h l ng thng, n l mt
ng cong, ng cong lun lun di hn bn knh tht ca vng trn.
Khi hai con kin trc tip nghin cu hnh hc th con kin trn mt phng
s pht hin ra nh Euclid v cc nh lut khc, nhng con kin trn mt
cong s ti vi nhng nhn thc khc. S khc bit gia hai nhn thc th
nh i vi cc hnh nh nhng n s ln hn i vi cc hnh th ln. Th
d ca hai con kin cho ta thy rng, ta lun lun c th phn quyt, liu mt
mt l cong hay khng, c n gin da vo o lng trn mt ri so
snh kt qu o lng vi kt qu ca hnh hc Euclid. Nu c s khc nhau
gia hai kt qu th mt l cong, v nu s khc nhau cng cao th
cong cng ln.
Vi cch th m ta nh ngha khng gian ba chiu cong l mt khng
gian m trong hnh hc Euclid khng cn ng na. Nhng nh lut
trong khng gian l thuc v mt loi khc, phi Euclid. Hnh hc phi
Euclid c nh ton hc Bernhard Riemann gii thiu vo th k th
mi chn, nh mt nim ton hc hon ton tru tng v cng ch c
xem nh th, cho n ngy Einstein nu ra gi thuyt cch mng l, khng
gian ta ang sng ba chiu ny qu tht l cong. Theo Einstein th cong
ca khng gian b trng trng lc ca cc vt th mang khi lng gy ra.
Khng gian xung quanh vt th b cong v cong , cng l khc bit
vi hnh hc Euclid, t l vi khi lng ca vt th.
Phng trnh ni ln cong khng gian lin h th no vi s phn b vt
th khng gian c gi l thuyt trng Einstein. Chng khng nhng
c s dng xc nh mc bin thin ca cong ti mi ch gn cc
thin th hay hnh tinh, m vi chng, ngi ta c th bit c cong
tng qut ca khng gian. Ni cch khc, nhng ng thc trng Einstein
c th dng xc nh cu trc ca v tr. Tic thay chng khng cho li
gii r rt. C nhiu li gii ton hc kh d cho nhng phng trnh , v
mi li gii li cho nhng m hnh khc nhau v v tr. Mc ch chnh ca
ngnh v tr hc hin nay l xc nh li gii no ng vi c cu v tr ca
chng ta.
V trong thuyt tng i, khng gian khng bao gi tch ly khi thi gian
nn cong do trng lc gy ra cng khng ch hn ch trong khng gian ba
chiu, m ngi ta phi m rng ln khng gian - thi gian bn chiu.
chnh l iu m thuyt tng i tn qut tin on. Trong mt khng -
thi gian cong th s mo m c sinh ra khng nhng ch tc ng ln
khng gian - l nhng mi lin h c th m t bng hnh hc - m cn trn
di ca nhng khong thi gian. Thi gian tri s khng vi mt vn tc
u, nh trong mt khng gian - thi gian phng; dng chy s khng u,
v s phn b vt cht c ch cong nhiu cong t. Th nhng chng ta phi
ni r l, s bin i ny ca thi gian c thy bi mt quan st vin,
ngi ng khc ch ca ng h ang o lng thi gian. Nu th d
quan st vin cng ng ngay ch , ngay ni m thi gian chy chm i,
th mi ng h cng chm theo v ngi ta s khng c cch no o
hiu ng chm i na.
Trong mi trng a cu ny th tc ng ca trng lc ln khng gian thi
gian qa nh nn ta c th b qua, th nhng trong ngnh thin vn hc, khi
ngi ta lm vic vi nhng khi lng ln nh hnh tinh, thin th v ngn
h th cong ca khng gian l mt hin tng quan trng. Ti nay th tt
c mi quan st vin u tha nhn thuyt ca Einstein l ng v buc
chng ta phi tin rng khng - thi gian qu tht l cong. Hiu ng cng cc
nht ca n l s sp trng trng ca mt thin th c cng. Theo hnh
dung ca thin vn hc ngy nay th mi thin th trong qu trnh pht trin
s t ti mt giai on, trong n b co rt li v lc ht ln nhau gia cc
ht cu to nn n. Khi khong cch gia cc ht nh dn th sc ht gia
chng tng nhanh, qu trnh sp cng gia tc, v khi thin th c t
trng ri, tc l khong gp i t trng ca mt tri th khng cn tin trnh
no c th cu vn s sp .
Khi thin th co rt li v ngy cng ng ca khng - thi gian quanh n s
tng ln. V sc ht qu mnh, khng c vt g c th ri thin th c, v
ti mc m ngay c nh sng cng b ht, khng chy thot ni b mt ca
thin th. Ti mc ny th xung quanh thin th sinh ra mt tm chn tri
bin c, tc l khng cn du hiu g ca thin th i ra ngoi c vi th
gii cn li. Khng gian xung quanh thin th b cong ti mc nh sng
cng b nht li, khng chy thot c. Ta khng th thy mt thin th
nh vy v nh sng ca n khng th n vi chng ta v do ta gi n l
mt l en. S hin hu ca nhng l en c tin on t nm 1916
trn c s thuyt tng i. Trong thi gian gn y, n gy ra nhiu ch
v mt hin tng ca thin th cho thy c s hin hu ca mt v sao nng,
v sao quay chung quanh mt i tng v hnh, i tng c th l
mt l en.
L en l nhng vt th b n v ng kinh ngc nht m nn thin vn
hin i ang nghin cu, v chng minh ha hiu ng ca thuyt
tng i mt cch l lng nht. cong ca khng - thi gian quanh
chng khng nhng ngn tr nh sng n vi chng ta m cn gy nh
hng ng k ln thi gian. Nu em mt ci ng h gn trn b mt ca
mt thin th ang co rt, tc l gn mt thit b gi tn hiu v pha chng
ta th ta s thy rng nhng tn hiu chm dn khi thin th cng tin gn
n tm chn tri bin c; v khi n tr thnh l en th khng cn tn hiu
no n vi ta na. i vi mt quan st vin bn ngoi th thi gian i
chm dn khi thin th co rt v khi n n tm chn tri bin c th thi
gian ngng hn li. Do m s sp hon ton mt v sao cn mt thi
gian v tn. Cn bn thn thin th th khng c g c bit xy ra c khi
n vt qua tm chn tri bin c. Thi gian s tri bnh thng v s sp
s hon tt sao mt thi gian c hn, khi thin th bin thnh mt im
vi mt t trng v cng ln. Th th s sp tht s ko di bao lu, l
mt khong thi gian v hn hay hu hn? Trong th gii ca thuyt tng
i, mt cu hi nh th l v ngha. Thi gian sng ca mt v sao co gin
cng nh mi khong thi gian khc, n l tng i v ty thuc ni h qui
chiu ca quan st vin.
Thuyt tng i tng qut t b nhng khi nim c in xem khng
gian v thi gian l tuyt i v c lp. Khng nhng mi o lng trong
khng gian v thi gian l tng i v ph thuc vo tnh trng vn ng
ca quan st vin, m ton b cu trc ca khng - thi gian li ph thuc
vo s phn b ca vt cht. Khng gian mi ni c cong khc nhau v
thi gian tri chy ti nhiu ni trong v tr vi vn tc khc nhau. Khi
nim ca chng ta v khng gian ba chiu Euclid v thi gian tri chy
tuyn tnh ch c gii hn trong i sng hng ngy, v ta phi t b
chng khi mun i ra khi .
Cc bc hin nhn phng ng cng ni n s m rng ca kinh
nghim v th gii trong nhng tnh trng thc cao cp v h on chc
rng nhng tnh trng ny cha ng mt s chng thc hon ton khc v
khng gian v thi gian. H nhn mnh rng, khi trong thin nh, h
khng nhng ra khi mt khng gian ba chiu bnh thng - m cn mnh
hn - h cn vt qua s cm nhn thi gian thng thng. Thay v tip ni
ca nhng khong thi gian tuyn tnh h chng mt thc ti v tn, phi thi
gian m li nng ng. Trng ba on vn sau y ta s nghe ba nh o hc
ni v chng thc ca h v ci thc ti v cng: Trang T nh hin nhn
Lo gio; Hu nng Lc t Thin tng; v D.T.Suzuki, thin s Pht gio
ca thi i chng ta:
Hy qun thi gian ang tri chy; hy qun mi mu thun ca t duy.
Hy nghe ci v cng ro gi v hy ng ti .
Trang T
Ci giy pht hin ti ny l s tnh lng v cng. Mc d n ch hin hu
trong pht giy ny, n khng c bin v cng trong m hin ra ci
min vin tuyt diu.
Hu Nng
Trong th gii tm linh ny khng c phn chia thi gian cng nh qu kh,
hin ti v tng lai, v cc th ny rt li trong mt ci chp mt ca
hin ti, trong i sng rung ng trong ngha ch thc ca n Qu
kh v tng lai cun trn trong giy pht hin ti ca gic ng v ci
chp mt hin ti ny khng h ng yn vi nhng g n dung cha, m
vn ng tip tc khng ngng ngh.
D.T.Suzuki
Tht hu nh khng th ni v s chng thc ca mt hin ti phi thi gian,
v nhng t phi thi gian, hin ti, qu kh, pht giy v.vu da trn
khi nim thng thng v thi gian m thnh. V th tht v cng kh m
hiu cc nh o hc mun ni g vi nhng cu trn. Tuy th, y nn
vt l hin i c th gip ta d hiu hn, v ngi ta c th dng hnh v
biu din cc l thuyt vt l chuyn ha khi nim thi gian thng
thng nh th no.
Trong nn vt l tng i th lch s ca mt vt th, th d mt ht, c
biu din trong biu khng - thi gian. Trong biu ny th trc honh
biu din khng gian ( y ch c mt chiu), trc tung biu din thi gian.
ng i ca ht trong khng - thi gian c gi l vch v tr. Nu ht
nm yn th tht ra n cng vn ng trong thi gian; trong trng hp
ny th vch v tr ca n l mt ng dc. Nu ht cng vn ng trong
khng gian th vch v tr l mt ng xo, vch cng xo th ht vn ng
cng nhanh. Ta rng, trong trc thi gian, ht ch hng ln, nhng
trong trc khng gian n c th i ti hay i lui. Vch v tr c th nghing
nhiu gc khc nhau so vi trc ngang, nhng n khng bao gi nm ngang
thc s, v nu th th c ngha ht khng cn thi gian no m vn ng
c t ni ny qua ni khc.
Biu khng - thi gian c s dng trong vt l tng i minh ha
s tc ng ln nhau gia cc ht. Ta c th v mt biu cho mi tin
trnh v khi s xut hin ca mi tin trnh c mt xc sut th ta c th
cho n mt pht biu ton hc nht nh. Th d s va chm nhau gia mt
electron v photon c th c biu din trong hnh sau y. Ta c biu
ny nh sau (t di ln trn, theo chiu thi gian): mt electron (c biu
th bng e-) va chm mt photon (biu th bng g, gamma);electron hp th
photon v vn ng tip vi mt vn tc khc (vch v tr c nghing
khc); sau mt thi gian electron nh photon ra v quay lui.
L thuyt xy dng nn khun kh ca biu khng - thi gian v cho n
nhng pht biu ton hc lin h c gi l thuyt trng lng t. N l
mt trong nhng thuyt thuc php tng i quan trng nht ca ngnh vt
l hin i m ta s bn n sau. tho lun v biu khng - thi gian,
chng ta ch cn nm vng hai tnh cht quan trng nht ca thuyt ny. Mt
l, ng qun mi tng tc dn n s pht sinh v hu dit ca cc ht,
nh s hp th v nh ra ca photon trong biu trn; v hai l s i xng
cn bn gia ht v i ht. C mi ht li c mt i ht c khi lng nh
nhau v in tch ngc nhau. Th d i ht ca electron l positron v
thng c biu din bng e+. i vi photon v in tch th i ht ca
n chnh l bn thn n. Mt cp c pht sinh chp nhong t photon v
trong tin trnh ngc li chng hp nhau thnh photon.
Nh p dng thut sau y m biu khng - thi gian tr nn n gin:
mi tn ca vch v tr khng cn dng ch hng i na(trc sau th
n cng v ch v tt c cc ht u vn ng theo chiu thi gian, trong biu
l ch ln). Thay vo mi tn dng phn bit ht v i ht: nu n
ch ln th l mt ht (th d mt electron). Cn photon, bn thn n cng
l i ht nn c biu din khng c mi tn. Vi s iu chnh ny ta c
th gi nguyn mi trnh by trong biu m khng gy xo trn g c:
vch vi mi tn l electron, vch khng c mi tn l photon. Ta cn c th
n gin ho biu bng cch b lun trc khng gian v thi gian, v ch
nh trong u trc thi gian t di hng ln v trc i ti ca khng gian
t tri qua phi. Nh biu ca qu trnh va chm electron - photon nh
sau:
Vy mun v biu va chm ca positron - photon, ta ch cn dng biu
trn nhng quay chiu mi tn l c.
Ti by gi th cha xy ra iu g l lng trong cuc tho lun ca ta v
biu khng - thi gian c. Chng ta c n t di ln, ng nh qui c
ca ta v dng chy ca thi gian tuyn tnh. Tuy th, kha cnh c bit
hin ra trong biu vi ng i ca positron. Dng ton hc ca l thuyt
trng cho php ta l gii ng ny bng hai cch: mt l, xem n l
positron, vn ng theo chiu thi gian; hai l, xem n l eletron v vn
ng ngc chiu thi gian! Hai cch din gii u ging nhau v mt ton
hc. Tc l s pht biu p dng cho mt i ht chy t qu kh n
tng lai hay mt ht chy t tng lai v qu kh.
Th nn ta c th xem hai biu ny biu th mt tin trnh duy nht, tin
trnh ch din ra trong hai chiu thi gian khc nhau. C hai u c th
xem l s va chm gia electron v photon, nhng trong tin trnh ny th
cc ht i theo chiu thi gian; trong tin trnh kia th chng i ngc li
(ng c vch t biu th photon, d n chy cng chiu hay ngc chiu
thi gian, v ht hay i ht ca photon ch l mt). Nh th thuyt tng
i ca tng tc gia cc ht cho thy mt s i xng hon ton, trn trc
ca thi gian. Tt c mi biu khng - thi gian u c th c c hai
chiu nh vy. iu c ngha l mi mt tin trnh u c mt tin trnh
ngc li trong thi gian, trong ta thay th cc ht bng nhng i ht
ca chng.
bit tnh cht bt ng ny ca th gii h nguyn t nh hng ln quan
im khng gian - thi gian ca ta nh th no, hy xem tin trnh sau y
trong biu sau:
Chng ta hy c biu theo cch qui c t di ln trn, ta s thy nh
sau: mt electron (c biu din bng vch lin) v mt photon (vch t)
tin gn vi nhau; ti A photon phn hy thnh mt cp electron - positron,
electron vn ng v pha phi, positron v pha tri; positron va chm vi
electron u tin ti B, chng tiu hy ln nhau v to thnh photon, chuyn
v pha tri.
Mt khc ta c th quan nim biu ny nh s tc ng gia hai photon
v mt electron, trong electron mi u di chuyn theo chiu thi gian,
sau i ngc thi gian, ri li vn ng theo chiu thi gian. Mun quan
nim nh th ta hy theo chiu mi tn ca electron m nhn. Trc ht
electron vn ng n B, ni n nh mt photon (bin thnh i ht), i
chiu thi gian i lui v im A; ti A n hp th photon u tin, li i
chiu v vn ng theo thi gian. Trong mc no th cch l gii th
hai d hn cch th nht v ta ch vic i theo vch v tr ca mt ht. Th
nhng ta thy ngay mnh gp kh khn v ngn ng. Electron mi u n
B trc, sau lui v A, m nh th th s hp th photon ti A xy ra trc
khi nh photon B.
Ngi ta c th n trnh s kh khn ny bng cch xem biu khng -
thi gian nh trn khng phi l s ghi nhn ng i ca ht trong qu
trnh thi gian, m ch l cu trc bn chiu trong khng - thi gian, cu trc
din t mt mng li ton nhng bin c lin h vi nhau, mng li
khng c chiu no l dt khot ca thi gian c. V tt c cc ht u c th
vn ng cng chiu thi gian hay ngc chiu thi gian, cng nh trong
khng gian c tri c phi, cho nn v ngha khi ch c mt chiu ca thi
gian trong biu . N ch l mt tm bn bn chiu, t trong khng -
thi gian, trong ta khng th ni v mt th t thi gian. Louis de Broglie
ni :
Trong khng - thi gian , tt c nhng g m mi ngi chng ta gi l qu
kh, hin ti, tng lai, chng hin hu mt lc (enbloc). C th ni mi
quan st vin, khi thi gian ca h tri qua th h pht hin ra nhng mt
ct vi ci khng - thi gian , nhng mt ct hin ra vi h nh nhng
kha cnh khc nhau ca th gii vt cht, c trc c sau, mc d trong
thc ti th tng th ca nhng bin c hin hu trc khi h bit ti, xy
dng nn tng th khng - thi gian.
y l ton b ngha ca khng gian - thi gian trong vt l tng i.
Khng gian - thi gian l hon ton bnh ng. Chng c thng nht trong
mt th lin tc bn chiu, trong s tng tc gia cc ht c th din ra
trong mi hng. Mun tng tng c th s tng tc ny, ta phi thu
mt tm hnh bn chiu, tm hnh bao trn c ton b thi gian ln ton
b khng gian. Mun c mt cm gic v th gii tng i ca cc ht,
chng ta phi qun thi gian ang tri, ni nh Trang T v do m biu
khng - thi gian ca o hc phng ng? Ngha ca s tng ng
c Lama Govinda ni nh sau v php thin nh Pht gio:
V khi ni ti cm gic v khng gian trong thin nh th y ta c mt
kch thc hon ton khc v khng gian. Trong s chng thc v khng
gian ny, ci trc ci sau tr thnh nhng ci ng thi, nhng ci cnh
nhau trong khng gian. Ri ci cng khng tnh ti m thnh mt th lin
tc sinh ng, trong bao gm c khng gian v thi gian
Mc d cc nh vt l s dng ngn ng ton hc hnh thc v cc biu
din t s tng tc cng mt lc trong khng - thi gian bn chiu, h
gii thch thm rng trong th gii thc s mt quan st vin ch nhn bit
nhng hin tng trong tng lp giai on ca khng - thi gian, tc l
c th t thi gian. Ngc li cc nh o hc qu quyt h thc s c th
chng thc qui m ton th ca khng - thi gian, trong thi gian khng
cn tri chy. Thin s o Nguyn ni:
Phn ln u ni rng thi gian tri qua. Thc t th n ng mt ch. Hnh
dung v mt s tri chy, ngi ta c th gi n l thi gian, nhng l
mt hnh dung sai lm, v ta ch thy thi gian tri chy, ta khng th nhn
rng n ang ng ti ch.
Nhiu bc o s phng ng nhn mnh rng, t duy phi sinh ra trong
thi gian, nhng linh nh c th vt thi gian. Govinda ni: Linh nh nm
trong mt khng gian nhiu chiu hn v v th n phi thi gian. Khng -
thi gian ca vt l tng i cng l mt khng gian phi thi gian, c chiu
cao hn, trong mi bin c u lin h vi nhau, nhng mi lin h
khng c tnh nhn qu. S tng tc cc ht ch c th l gii trong khi
nim nguyn nhn- kt qu khi biu khng - thi gian c c trong
mt hng nht
nh, th d t di ln trn. Mt khi chng c quan nim trong mt cu
trc bn chiu, khng c mt hng thi gian nht nh, th khng c ci
trc, ci sau v v th khng c nguyn nhn v hu qu.
Cc nh o hc phng ng cng qu quyt tng t nh th, rng khi h
vt qua thi gian th h cng vt ln nhn qu. Cng nh khi nim c
in ca ta v khng - thi gian, th hnh dung v nhn qu cng b gii hn
vi mt kinh nghim nht nh v th gii v n phi b t b khi kinh
nghm ny c m rng. Swami Vivekanada ni:
Thi gian, khng gian v mi lin h nhn qu ging nh tm knh ta nhn
xuyn qua n thy ci tuyt i Trong tuyt i th khng c thi gian,
ln khng gian, ln lin h nhn qu.
Chng a ta vt ln kih nghim v thi gian v gii thot ra khi nhng
mt xch ca nhn qu - thot khi s tri buc ca nghip, ni nh n
gio v Pht gio. Nn o hc phng ng do l mt s gii thot khi
thi gian v trong chng mc nht nh, iu cng c gi tr cho nn vt
l tng i.
---o0o---
Chng 13 : V Tr ng
Trong nn o hc phng ng, c mt thc ti c xem l thc th ca
v tr, n l ngun gc ca mun hnh vn trng s vt v bin c. n
gio gi n l Brahman, Pht gio gi l Php thn (thn ca mi hin
hu) hay Chn Nh (Ci - nh - th) v Lo gio gi l o. Tt c u
qu quyt thc ti cao nht vt trn nhng khi nim suy lun ca
chng ta v khng th m t c. Th nhng thc ti li khng tch ri
khi nhng bin hin v cng ca n. T tnh ca n l lun lun hin thnh
hng t sc hnh, chng sinh thnh v bin hoi, chng chuyn ha t ci ny
qua ci khc mt cch v tn. Trong kha cnh hin tng th nht th v tr
t n l ng, v tip cn vi t tnh l c s ca mi nn o hc
phng ng. D.T.Suzuki vit v tng Hoa Nghim ca i tha Pht gio
nh sau:

nim c bn ca Hoa Nghim l nm bt v tr ng m tnh cht ca n
l lun lun bin hoi, trong dng ca vn ng, l i sng.

S nhn mnh vn ng, dng chy v thay i khng phi ch c ni o
hc phng ng m cng l kha cnh ch yu ca mi th gii quan tm
linh trong cc thi i. Trong thi c i Hy Lp, Heraclitus ch rng mi
s u tri chy v so snh th gii nh mt ngn la bt dit. Ti Mexico
nh o hc Yaqui Don Juan cng ni v mt th gii thong hin v xc
nhn mun thnh minh trit t thn l nh sng hay dng chy.

Nhng khi nim then cht ca n gio v Pht gio ly t trit hc n
tnh vn ng. T Brahman xut pht t gc Sanskrit Brih v ni v
mt thc ti sinh ng, lun lun vn ng. Theo S.Radhakrishnan, t
Brahman c ngha l ln mnh v u mi ca i sng, vn hnh v tin
trin. Cc bi thuyt ging (Upanishad) gi Brahman l v sc, bt t,vn
hnh v gn cho n mt s vn ng t thn, mc d n ng trn mi sc
th.

L - cu V - din t tnh vn ng ca th gii vi mt khi nim khc,
khi nim Rita. T ny xut pht t gc ri (t thn vn ng). Ngha ca
n l s vn hnh ca mi s hay trt t ca t nhin. T ny ng mt vai
tr quan trng trong mi huyn thoi ca V - v lin h vi mi thn
thnh ca V - . Cc nh o s V - khng xem trt t ca t nhin l
mt qui lut tnh ti ca Thng by ra m l mt nguyn l ng nm
sn trong v tr. nim ny cng l khi nim o ca Trung Quc, xem n
l cc th vn hnh ca v tr, l trt t ca v tr. Nh cc nh thu hiu
V - , cc chn nhn Trung quc xem th gii l dng chy v s bin
dch v v vy m gn cho hnh dung v v tr mt khi nim ng. Hai khi
nim Rita v o v sau c mang t bnh din v tr a xung cho con
ngi v sau mang mt khi nim o l; Rita l qui lut v tr m tri,
ngi u phi tun th, v o l ng i ng n phi theo.

Khi nim V - Rita dung cha lun Karma (Nghip), v sau nghip mi
tr thnh nim by t tnh tc ng qua li gia s vt v bin c. T
Nghip c ngha l hnh ng v din t s quan h ng gia cc hin
tng. Trong ch tn ca (Bhagavad-Gita) ta c: tt c hnh ng xy ra
trong thi gian thng qua s ni kt ln nhau ca cc nng lc t nhin. c
Pht l t b khi nim truyn thng ca nghip v cho n mt ngha mi,
trong Ngi m rng ra xem n l mi lin h ng lc trong bnh din
con ngi. Do m v sau nghip l chui xch v tn gia nguyn nhn
v kt qu trong i con ngi, v cng chui xch b Pht ph v bng
cch t ti tnh trng ca s gic ng.

n gio cng tm ra nhiu cch trnh by tnh cht ng ca v tr
trong ngn ng huyn thoi. Trong Ch tn ca, Krishna, hin thn ca thn
Vishnu, ni: Nu ta khng hnh ng, th nhng th gii ny s suy tn, v
Shiva, v cng v tr c l l s hin thn hon ton nht ca v tr ang
vn hnh. Nh s nhy ma ca mnh m Shiva gi c tnh mun v ca
hin tng trong th gian, Ngi thng nht mi s bng cch a chng vo
nhp iu ca mnh v cho chng cng nhy ma - mt hnh nh v i v
tnh nht th y ng lc ca v tr.

n gio nhn v tr nh mt sinh c, ang ln dn v vn hnh tun
hon c nhp iu, trong mi th u tri chy v tt c nhng dng hnh
tnh ti u l Maya (o gic), c ngha l chng ch tn ti trong ci nhn
huyn gic. nim cui cng ny - tnh v thng ca mi s - cng l
im xut pht ca o Pht. c Pht cho rng mi php hu vi u v
thng v mi Kh trn th gian u xut pht t s bm gi ni sc th -
ni s vt, con ngi hay nim - thay v chp nhn mt th gii ang vn
hnh v thay i. Th nn th gii ng cng l gc r ca gio php Pht
gio. Sau y l li ca Radhakrishnan:

Mt trit l ng tuyt diu c Pht pht biu cch y 2500 nm Cm
xc trc s vt ang chuyn ha, bin i v phi hp khng lc no dng,
Pht ni v mt trit y v thng. Ngi xem vt th, m thanh, ht, cht liu
tr thnh lc, vn hnh, h qu v tin trnh v tha nhn mt thc ti ng.

Pht gio gi th gii ca s i thay lin tc ny l Ta - b, nguyn ngha
lang thang, tri ni v ni r rng trong khng c g ng bm gi c.
i vi ngi theo Pht gio th ngi t o l ngi khng chng li
dng chy ca cuc sng m cng vn ng theo n. Khi thin s Vn Mn
c hi: o l g, ng p C i. Cng th m Pht t gi c Pht l
Nh Lai, c ngha l ngi n nh th. Trong trit hc Trung quc, thc
ti c i thay lin tc ny c gi l o v l tin trnh ca v tr, trong
mi vt u tham gia. Cng nh Pht gio, Lo gio cho rng ta khng
nn cng li dng chy m cn phi thch nghi vi n. Li mt ln na y
l c trng ca thnh nhn, ca ngi gic ng. Nu Pht l ngi n nh
th th thnh nhn o Lo l ngi thun l tri v ni nh Hoi Nam T
l theo dng o.

Cng hc hi kinh sch tn gio v trit l ca n gio, Pht gio v Lo
gio, ngi ta cng r h nhn thc t thn th gii l vn ng, tri chy v
bin dch. Tm li v tr ang sng, ang vn hnh, ang ln ln, ang
thay i.

Cng th, nn vt l hin i cng nhn v tr nh mt tm li y mi lin
h v nhn thc cng nh o hc phng ng, rng th ni ti ca n l
ng. Thuyt lng t cho thy kha cnh ng ca vt cht trong th tnh
sng ca cc ht h nguyn t. Kha cnh ny, nh ta s thy, s tr nn
quan trng hn trong thuyt tng i, trong s thng nht khng gian v
thi gian chng minh s hin hu ca vt cht khng th tch ri ra khi
hot ng ca n.

Theo thuyt lng t th ht cng va l sng v t m c n mt tnh
cht k l. Khi mt ht b giam gi trong mt khng gian nh th n phn
ng li s hn ch ny bng s vn ng. Khng gian cng nh th ht cng
quay nhanh. Tnh cht ny l mt hiu ng lng t c bit v khng h c
s tng t trong v tr v m. Mun hiu r hn hiu ng ny, ta hy nh
rng, trong thuyt lng t, ht c biu th bi mt b sng, di ca b
sng l bt nh v tr ca ht. Nh hnh di y cho thy, ht nm
u trong khong X, ta khng bit chc chn. Nu mun sit ht ny, ta
p X phi nh hn. Th nhng iu ny s lm di sng ngn li v vn
tc ht tng ln. Ta c th hnh dung kh r, ht cng b giam gi, n cng
vn ng mnh lit.

Khuynh hng dng vn ng phn ng li s hn ch lm ta ngh n
vt cht hn phi c mt s bt an c bn, n l c trng trong th gii h
nguyn t. Trong th gii ny th phn ln cc ht vt cht u mang c cu
phn t, nguyn t hay ht v v th m khng ng yn, m theo tnh cht
ni ti ca n l vn ng khng ngng.

Theo thuyt lng t, vt cht lun lun dng vn ng. Trong th gii v
m, s vt xung quanh chng ta xut hin mt cch th ng v vng mt s
sng, nhng nu chng ta phng ln ln mt hn hay ming kim loi cht
th ta s thy trong y nhng hot ng. Cng nhn st n, n xut
hin cng sng ng. Tt c mi vt xung quanh ta u gm nhng nguyn
t, chng lin h vi nhau bng nhiu cch khc nhau v to thnh mun
ngn dng khc nhau ca phn t, chng rung ng theo nhit ca chng,
cng ho nhp vi nhit xung quanh. Trong nhng nguyn t ang rung
ng th cc electron b in lc tr ko vo nhn v chng phn ng
chng li s t hm bng cch quay trn tht nhanh. Sau trong bn
thn cc nhn, cc proton v neutron b tri cht trong mt khng gian cc
nh, chng ua nhau chy vi mt vn tc khng tng tng ni.

Mt on vn ca Lo gio ni ln s thng bng trong vn ng ny nh
sau:

An bng trong tnh ti khng phi l s an bng ch thc. Ch khi c s an
bng trong vn ng th nhp iu tm linh mi sinh thnh, nhp iu
thm nhp c tri t.

Trong vt l, ta nhn thc tnh ng ca v tr khng nhng trong kch
thc v m-th gii ca nguyn t v nhn nguyn t-m trong kch thc
ln, ca thin th v thin h. Nh nhng vin vng knh ln ta quan st
c mt v tr ang vn hnh khng ngh. Nhng m my khinh kh quay
vng, ko li vi nhau v hnh thnh thin th. Qua chng nng ln v
bin thnh la chy rc trong bu tri. Khi t giai on ny ri, chng
vn cn quay v c thin th bn tt cc khi lng vt cht ra ngoi. Nhng
khi ny b bn ra xa, mi u quay theo dng trn c v cng dn thnh cc
hnh tinh chy vng theo cc v sao. Sau hng triu nm khi phn ln kh
t ht, cc thin th phnh ra v cui cng co li trong s sp trng
trng. S sp ny c th ko theo nhiu v n khng khip v c th
bin thin th thnh l en. Tt c nhng bin c ny-s hnh thnh cc v
sao t nhng m my, s co li, s phnh ra v cui cng l s sp -tt
c u c th quan st c tht s trong bu tri.

Nhng v sao quay vng, co li, phnh ra v bng n bin thnh thin h
vi nhng dng khc nhau, dng a mng, dng hnh cu, hnh xoy trn c
v.v Ri bn thn chng cng khng phi bt ng, m li quay trn. Thin
h ca chng ta, dy Ngn h, l mt a v i gm thin th v kh, n
quay trong khng gian nh mt bnh xe khng l; th nn tt c nhng v
sao ca n-k c mt tri v hnh tinh-quay quanh trung tm ca ngn h.
V tr gm ton c nhng ngn h, chng nm ri rc trong khng gian thy
c v cng quay vng nh ngn h ca chng ta. Khi tm hiu v tr vi
hng triu ngn h nh ton th cu trc ca n, chng ta t n mc xa
nht ca khng gian v thi gian. V c trn bnh din ny ca v tr, ta pht
hin rng v tr khng h tnh ti, n ang gin n ! l mt trong nhng
khm ph quan trng nht ca ngnh thin vn hin i. Mt s phn tch
chi tit nh sng m ta nhn c t nhng thin h xa cho thy rng ton b
nhng thin h ang bnh trng. Vn tc m mt thin h ri xa chng ta
l t l vi khong cch ca chng n chng ta. Chng cng xa ta th chng
cng chy nhanh. Khong cch gp i th vn tc cng gp i. iu ny
khng nhng ch c gi tr khi ly thin h ca ta lm gc, m cng nh th
vi bt c im gc no. Ngha l d ang bt k trong thin h no,
chng ta s thy cc thin h khc ngy cng i xa, cc thin h gn th vi
vn tc vi ngn ki - l - mt mi giy; cc nhm xa hn th vn tc ln hn
v vn tc ca cc thin h xa nht tin gn ti vn tc nh sng. nh sng
ca cc thin h xa na th khng bao gi ti vi ta v chng b i xa nhanh
hn c vn tc nh sng. Anh sng ca chng, ni nh Sir Arthur Stanley
Eddington, nh mt lc s chy trn mt ng bng ngy cng di ra, im
ch chy xa ra, nhanh hn c vn tc ca anh ta.

Khi ni v mt v tr gin n trong khung cnh ca thuyt tng i tng
qut, ta phi ni s gin n trong mt kch thc cao hn. Ta ch c th hnh
dung mt khi nim nh th, nh khi ni v khng gian cong vi s tng
t hai chiu.

Mun th ta hy tng tng mt qu bng vi nhiu chm trn b mt. Qu
bng l tng trng cho v tr, mt cong hai chiu ca n gi d cho khng
gian cong ba chiu v nhng chm en l cc thin h trong khng gian .
Khi qu bng b bm phnh ra th nhng khong cch gia cc chm cng
ln hn. D ta ly chm no lm ch ng, ta cng thy mi chm khc u
xa dn mnh. V tr cng gin n theo cch , d quan st vin c mt trn
bt k thin h no, tt c nhng thin h cn li u xa dn ngi .

Cu hi d t ra v vic v tr gin n l tt c mi s bt u nh th
no? T mi lin h gia khong cch ca mt thin h vi ta v tc i
xa ca n (nh lut Hubble) ta c th tnh thi im lc bt u bng n,
ni cch khc tnh c tui th ca v tr. C tha nhn rng vn tc bng
n khng thay i ( l iu khng h chc chn) th ngi ta tnh ra
mt s tui v tr khong chng 10.000 triu nm. Phn ln cc nh v tr
hc ngy nay tin rng, v tr pht sinh cch y khong 10.000 triu nm
thng qua mt bin c v i, khi ton b khi lng ca n pht n t mt
tri cu la nguyn thy. S gin n ngy nay ca v tr c xem l sc
y cn st li ca mt v n ban u. Theo m hnh v n ban u ny th
thi im pht n l ngy sinh ca v tr v ca khng gian thi gian. Nu
mun bit trc l g, ta s va vo ngay ci kh khn v t duy v ngn
ng. Sir Bernard Lowell ni:

l ni m ta s gp gii hn v t tng, v ta c tip tc s dng cc
khi nim khng gian-thi gian, ti lc chng cha xut hin trong i sng
hng ngy. i vi ti, hu nh ti lc vo mt vng y sng m, th gii
quen thuc bin mt.

V tng lai ca v tr gin n, nhng phng trnh ca Einstein cng
khng cho li gii r rng. Chng chp nhn nhiu li gii khc nhau, ty
theo nhng m hnh khc nhau v v tr. Vi m hnh tin on rng, v tr
c gin n mi, theo m hnh khc th n c chm li v s quay ngc, co
rt li. Nhng m hnh ny xem v tr c tnh chu k, c trng n vi t
nm, ri co li cho n khi ton b khi lng ch cn mt khi vt cht nh
ri sau li gin n, c th bt tn.

Hnh dung v mt v tr gin n v co rt tun hon trong mt tm c
khng gian v thi gian khng khip khng ch c trong v tr hin i, m
cn hin din trong huyn thoi c n . Vi s chng nghim v tr nh
mt th sinh c v vn ng tun hon, trong n gio pht sinh mt
quan nim v tr sng, n rt gn vi cc m hnh khoa hc hin i. Mt
trong nhng v tr lun ny t nn tng trn huyn thoi Lila, tr chi
ca thin nhn, trong Brahman t bin mnh thnh th gii. Lila l mt
tr chi c nhp iu ko di tun hon v tn, ci Mt bin thnh ci Nhiu
v ci Nhiu tr thnh ci Mt. Trong Ch tn ca (Bhagavad Gita) thn
Krishna m t tr chi sng to tun hon ny bng nhng li:

Cui thi k tm ti th mi s li tr v vi t tnh ca ta; v khi thi k
mi bt u, ta em chng ra nh sng.

Th nn ta dng t tnh ca mnh m sng to ra mi th v nhng th ny
ln theo bnh xe ca thi gian. Th nhng ta khng b rng buc vo cng
trnh sng to to ln ny. Ta l ta v ta nhn tc phm vui bun din ra.

Ta ngm nhn v tromg tc phm sng to , t tnh sn sinh tt c, nhng
g vn ng, nhng g nm yn; v c th m th gii vn ng tun hon.

n gio nhn tr chi tun hon thn thnh ny l s pht trin ca ton
v tr. H xem v tr gin n v co rt tun hon v t tn cho thi gian
khng tng tng ni gia lc bt u v chm dt mt s sng to l thi
kip. Kch thc huyn thoi c xa tht ng kinh ngc, cn t duy con
ngi cn hn hai ngn nm ti vi mt t tng tng t nh huyn
thoi .

T th gii cc ln, t v tr ang gin n, hy tr li th gii cc nh. c
trng ca vt l th k 20 l i ngy cng su vo mt th gii ca knh hin
vi, ca nguyn t, ca ht nhn v cc ht to thnh nhn. S tm hiu th
gii vi m ny c thc y bi mt cu hi cn bn lm loi ngi trn
tr t xa: vt cht c cu to nh th no? K t ngy u ca trit l v
t nhin, con ngi ngh ngi v cu hi ny v c tm ra mt cht liu
cn bn, cht liu xy dng mi vt cht, nhng ch trong th k ny ta mi
c th i tm cu tr li bng phng php thc nghim. Nh k thut phc
tp m nh vt l bc u tm hiu c cu trc ca nguyn t v nhn ra
rng, n gm c nhn v electron. Sau ngi ta ghi nhn nhn gm c
nhng ht nucleon, l proton v neutron. Trong hai thp nin va qua
ngi ta i thm mt bc v bt u tm hiu cu trc ca nucleon, thnh
phn ca nhn nguyn t, chng xem ra khng phi l nng ht cui cng
m li l t nhng n v khc cu thnh.

Bc u tm hiu nguyn t dn n nhng thay i cn bn v cch
nhn ca ta v vt cht, chng c ni trong chng trc. Bc th
hai, bc i su vo nhn nguyn t v thnh phn ca n, ko theo mt s
thay i khng km phn quan trng. Trong th gii ht nhn ny ta phi o
lng nhng loi kch thc nguyn t v nhng ht trong nhn ny, v b
giam trong khng gian qu b, cng vn ng vi vn tc nhanh n ni ch
c th dng thuyt tng i c bit m t chng. Tnh cht v tng tc
ca ht h nguyn t ch c th dng thuyt lng t v thuyt tng i m
nm c chng, v nhng iu ny buc chng ta c mt s thay i v
quan nim vt cht l g.

iu c trng ca thuyt tng i l n thng nht nhng khi nim cn
bn m ngy trc chng hon ton c lp vi nhau. Mt trong nhng th
d quan trng nht l coi khi lng v nng lng nh nhau, iu ny c
pht biu bng cng thc ton hc ni ting ca Einstein E=mc2. V mun
hiu ngha su sc ca mi lin h ny, trc ht chng ta phi xt ngha
ca nng lng v khi lng.

Nng lng l mt trong nhng khi nim quan trng nht m t cc hin
tng t nhin. Nh trong i sng hng ngy ta ni, mt vt th cha nng
lng khi n c th thc hin mt cng. Nng lng ny c th xut hin
di nhiu dng khc nhau.

N c th l ng nng, nhit nng, th nng, in nng, nng lng ha hc
v.vMi dng u c th dng sinh cng. Th d ngi ta cho mt
vin c th nng bng cch nng n ln cao. Khi th n t trn cao xung
th th nng ca n bin thnh ng nng v khi vin n t th n sinh
cng, th d p v mt vt g . Mt th d khc: in nng v ha nng c
th bin thnh nhit nng phc v i sng trong gia nh. Trong vt l
th nng lng lun lun c gn lin vi mt tin trnh nht nh, mt
dng hot ng no v s quan trng cn bn l tng s nng lng tham
gia vo trong mt tin trnh lun lun khng i. S bo ton nng lng l
mt trong nhng qui lut cn bn quan trng nht ca vt l. N c gi tr
cho tt c mi hin tng thin nhin c bit ti nay, ngi ta cha thy
qui lut ny b vi phm bao gi.

Khi lng ca mt vt li l mt thuc tnh o lng trng lng ca
n, tc l sc ht ca trng lc ln vt th . Ngoi ra khi lng cng l
qun tnh ca mt vt, tc l sc khng ca n chng li gia tc. Vt th
cng nng th cng kh gia tc n hn mt vt nh, iu ny ai cng bit khi
phi y mt chic xe. Trong vt l c in th khi lng lun lun c
gn lin vi mt dng vt cht khng th ph hy, tc l t cht liu m
ngi ta cho l ngun gc ca mi vt. Cng nh vi nng lng, ngi ta
cho rng cht liu ny cng c bo ton, mt khi lng khng bao gi b
hy dit.

By gi thuyt tng i chng minh rng, khi lng khng g khc
hn l mt dng ca nng lng. Nng lng khng nhng c th mang
nhiu dng khc nhau nh trong vt l c in bit, m cn c cha
trong khi lng ca mt vt. Nng lng cha trong mt ht, tch s ca
khi lng ht vi bnh phng vn tc nh sng, tc l:

E=mc2

Nu khi lng c xem l dng nng lng th khng nhng n khng th
phn hy m cn c th c chuyn ha qua nhng dng nng lng khc.
iu ny xy ra khi cc ht h nguyn t va chm nhau. Trong qu trnh va
chm th cc ht c th b tiu hy v nng lng cha trong chng s
bin thnh ng nng, ng nng s phn b ln cc ht khc tham d
trong cuc va chm. Ngc li th ng nng ca ht di chuyn vi nhng
vn tc rt cao cng c th c dng hnh thnh khi lng ca nhng
ht mi. Hnh sau y cho thy mt th d rt l ca mt s va chm nh
vy: mt photon (t bn tri) i vo mt phng quang ph, bn mt electron
ra khi mt nguyn t (vt hnh xon), va vo mt photon khc v sinh ra
mi su ht mi trong cuc va chm ny.

S hnh thnh v ph hy ht vt cht l mt trong nhng h qu n tng
nht ca ng thc gia khi lng v nng lng. Trong cc cuc va chm
trong vt l cao nng lng th khi lng khng cn c bo ton. Cc
ht va chm nhau b ph hy, khi lng ca chng mt phn bin thnh
khi lng, phn khc bin thnh ng nng ca cc khi lng mi sinh ra.
Ch tng s tt c nng lng tham d trong tin trnh , tc l tng s
ng nng cng vi nng lng nm trong dng khi lng, tng s phi
c bo ton. Tin trnh va chm cc ht h nguyn t l cng c quan
trng nht ca ta nghin cu tnh cht ca chng, v mi lin h gia
khi lng v nng lng l ch yu nhm m t chng. Mi lin h ny
c xc minh v s ln v nh vt l ht nhn lm quen vi tnh tng
ng gia khi lng - nng lng, n ni h o khi lng ht nhn
bng n v tng ng ca nng lng.

Trong vt l hin i, khi lng khng cn c mt cht liu vt cht na v
do m ngi ta khng cn ngh ht phi c mt cht liu cn bn na, m
n l mt chm nng lng. Th nhng v nng lng lun lun lin h vi
hot ng, vi tin trnh nn ht h nguyn t phi c mt thuc tnh ng.
Nh thy, chng khng th xem l nhng vt th ba chiu tnh nh tri
banh bi-da hay mt ht ct, m chng l mt cu trc bn chiu khng- thi
gian. Dng ca chng phi hiu l ng trong khng gian - thi gian. Ht h
nguyn t l nhng cu trc ng, n c kha cnh khng gian v kha cnh
thi gian. Kha cnh khng gian cho php n xut hin nh vt th c khi
lng, kha cnh thi gian ca n l tin trnh vi nng lng tng ng.

Cu trc ng hay b nng lng ny to nn c cu nhn, nguyn t v
phn t n nh, chng xy dng nn vt cht v lm cho vt cht c dng
tng nh n gm nhng cht liu chc tht. Trn bnh din v m, khi
nim chc tht l mt s gn ng c ch, cn trn bnh din nguyn t
th n ht gi tr. Nguyn t gm cc ht v nhng ht khng c cu
thnh t mt cht liu vt cht no c. khi quan st chng, ta khng h thy
cht liu no c, iu m ta thy l nhng cu trc ng, chng lin tc
chuyn ha ln nhau - mt v iu trin min ca v tr.

Thuyt lng t cho thy, ht khng phi l nhng n v c lp m l
nhng cu trc xc sut lin lc trong mt tm li bt phn ca v tr. Cn
thuyt tng i phi ni l cho cu trc s sng, bng cch vn mn
cho thy tnh cht ng ca n. N chng t rng chnh hot ng ca vt
cht l ci t tnh ch thc ca s hin hu ca n. Cc ht ca th gii h
nguyn t khng nhng l nng ng v chng vn hnh nhanh chng, m
cong v bn thn chng l nhng tin trnh! S hin hu ca vt cht v hot
ng ca chng khng th tch ri ln nhau. Chng u ch l hai kha cnh
ca mt th thc ti khng gian - thi gian.

Trong nhng chng trc ta ni, nhn thc v s dung thng gia
khng gian - thi gian a nn o hc phng ng ti mt th gii
quan ng. Nghin cu kinh sch ca h, ta s thy khng nhng h xem th
gii trong khi nim ng,ca s tri chy v bin dch, m h c mt tri
kin trc gic v tnh cht ca khng gian - thi gian ca vt th vt cht; tri
kin cng l c trng ca vt l tng i. Khi nghin cu th gii h
nguyn t, nh vt l phi thng nht khng gian - thi gian v t m h
thy vt th ca th gii ny, ht khng phi tnh ti m nng ng, xem
chng l nng lng, hot ng v tin trnh. Cc nh o hc phng
ng, trong tnh trng thc phi thng ca h, bit v s dung thng
khng gian - thi gian trn mt bnh din v m cng nh nh vt l nhn ht
h nguyn t. Mt trong nhng li dy chnh yu ca c Pht l mi php
hu vi u v thng. Php l t ch bin c, hnh ng v sau mi ni
s tht. Qua ta thy thm Pht gio xem tin trnh vn ng l ch yu
ca th gii. Hy nghe li ca D.T.Suzuki:

Ngi theo Pht gio quan nim s vt l tin trnh, khng phi l vt th
hay cht liuKhi nim Pht gio v s vt l samskara (hnh), c ngha
l to tc hay tin trnh, iu ni r, Pht gio hiu kinh nghim ca
chng ta chnh l thi gian v s vn hnh.

Cng nh nh vt l hin i, Pht gio xem mi vt th l nhng tin trnh
trong mt dng chy rng khp v t chi s hin hu ca mt cht liu vt
cht. iu ta cng tm thy trong t tng Trung quc, trong c mt
th gii quan tng t, xem s vt l giai on qu trong s tri chy
min vin ca o v h quan tm n mi lin h ln nhau gia chng hn
l tm trong chng mt cht liu c bn. Joseph Needham vit: Trit hc
phng Ty tm thc ti ni cht liu, trit hc phng ng tm thc ti
ni mi lin h.

Yu t c bn ca v tr trong quan im vt l hin i cng nh trong o
hc phng ng l cu trc ng; l giai on qu trong dng chy vnh
vin ca thay i v bin dch (Trang T).

Theo mc hiu bit hin nay th c cu c bn ca vt cht l nhng ht h
nguyn t v tm hiu tnh cht cng nh tng tc ca chng l mc ch
chnh yu ca ngnh vt l c bn. Ngy nay chng ta bit n hn hai trm
ht c bn, phn ln chng l nhng ht c hnh thnh trong cc cuc th
nghim va chm v ch c mt thi gian sng v cng ngn, t hn c mt
phn triu giy ng h! R rng l nhng ht sng ht sc non tui ny ch
ni ln cu trc chuyn tip ca nhng tin trnh ng. V th xut hin cu
hi c bn sau y v cu trc ca nhng ht : c tnh ca chng l g
c th phn bit ht ny ht kia? Phi chng chng c nhng thnh phn nh
hn, chng bao gm nhng cu trc g? Chng tc ng ln nhau nh th
no, c nng lc no tc ng gia chng? V cui cng, nu bn thn
chng ch l tin trnh th l tin trnh g?

Chng ta bit r tt c nhng cu hi trn ni kt vi nhau khng tch ri
c trong nn vt l ht nhn. V tnh tng i ca cc ht h nguyn t,
chng ta s khng hiu tnh cht ca chng nu khng ti mi lin h
gia chng, v v mi lin h c bn ca chng, ta s khng hiu mt ht
no nu khng hiu nhng ht khc. Nhng chng sau y s ch r chng
ta hiu ht v mi lin h gia cc ht ti u. Mc d ta cha c mt l
thuyt hon chnh lng t - tng i, th nhng vn c nhiu l thuyt v
m hnh tng phn c ra, m t thnh cng vi kha cnh ca th gii
ny. S gii thch v nhng l thuyt v m hnh ny s dn n nhng khi
nim trit hc, chng c bit ph hp vi khi nim ca o hc phng
ng.

---o0o---
Chng 14 : Khng V Sc
Th gii quan c gii c in t c s trn khi nim ca nhng ht cng
chc, khng th vn ng hoc ch c th vn ng trong chn khng. Vt l
hin i mang li cho hnh nh ny mt s iu chnh trit . Khng
nhng n nu ra mt khi nim mi v ht m n cn chuyn ha khi nim
c in khng trng rng mt cch su sc. S bin i ny bt u t l
thuyt trng. N bt u khi Einstein thit lp mi quan h gia trng
trng lc v hnh hc khng gian, v tr nn r nt khi ngi ta phi hp
thuyt lng t vi thuyt tng i m t cc lc trng nm quanh cc
ht h nguyn t. Trong thuyt trng lng t ny th bin gii gia ht v
khng gian bao quanh n mt s r nt ban u v khng gian trng rng
c tha nhn nh mt i lng ng c vai tr vt tri.

Khi nim trng c Faraday v Maxwell xut vo th k 19 m t
cc lc gia cc in tch v dng in. Mt in trng l mt iu kin
ca khng gian xung quanh mt vt th mang in tch, iu kin to ra
mt lc trong mt vt th c in khc. Nh th in trng l c vt th
mang in tch sn sinh v tc dng ca n ch c mt vt mang in khc
nhn ra. T trng c sinh ra bi s vn ng ca vt th mang in, tc
l bi dng in v lc t tnh ca n cng ch c nhn ra bi cc vt
mang in ang vn ng. Trong khoa hc in t c in ca Faraday v
Maxwell th cc trng l cc i lng l tnh t n, n c th c nghin
cu m khng cn phi qui kt ln vt th vt cht. Nhng trng in v t
rung ng c th chuyn ng trong khng gian di dng sng radio, sng
nh sng v nhng tia bc x in t khc.

Thuyt tng i ra i v cho ngnh in ng mt nt p qu phi, bng
cch thng nht cc khi nim in tch, dng in, in trng v t trng
thnh mt mi. V tt c vn ng u tng i, nn mi in tch cng l
dng in- trong mt h qui chiu m n vn ng so vi quan st vin - v
cng th m in trng ca n cng l t trng. Trong s pht biu c
tnh tng i ca in ng th hai trng ny c thng nht vo mt
in trng duy nht.

Khi nim trng khng phi ch p dng cho cc lc in t m cn trong
trng lc. Trng trng lc c tt c cc vt th c khi lng sinh ra v
ghi nhn, v lc tng ng lun lun l lc ht; ngc li vi trng in
t, ty theo in tch ca vt th m sinh ra lc ht hay y. L thuyt ng
n v trng i vi cc trng trng lc l thuyt tng i tng qut v
trong l thuyt ny th nh hng ca mt vt th mang khi lng lan ta
trong khng gian, xa hn nh hng ca mt vt th mang in tch trong
in t. Li mt ln na, khng gian xung quanh mt vt th b iu kin
ha, trong mt vt th b mt lc tc dng, nhng ln ny th iu kin
nh hng ln hnh hc v cu trc ca khng gian.

Vt cht v khng gian trng rng - ci y v ci khng - l hai khi nim
cn bn khc nhau, trn quan nim nguyn t ca Demokritus v Newton
c xy dng. Trong thuyt tng i tng qut, hai khi nim ny khng
th tch ri c na. Ch no c khi lng, ch c trng trng, v
trng ny biu hin ra bng cch lm cong khng gian bc quanh vt th
. Th nhng cn hiu r rng, khng phi trng xm nhp vo khng
gian v lm cong n, m l hai ci chnh l mt, c ngha trng chnh l
khng gian cong. Trong thuyt tng i tng qut th trng trng v cu
trc hay hnh th khng gian chnh l mt vi nhau. Chng c din t
trong phng trnh trng ca Einstein bng mt biu thc ton hc duy
nht. Theo thuyt ca Einstein th khng th tch ri vt cht ra khi trng
trng, trng trng ra khi khng gian cong. Vt cht v khng gian nh
vy l thnh phn lin h vi nhau, khng tch ri c ca mt ci nht th
duy nht.

Vt th vt cht khng nhng xc nh cu trc ca khng gian xung quanh,
ngc li n cng b mi trng quanh n nh hng ng k. Theo nh vt
l v trit gia Ernst Mach th khi lng, qun tnh ca mt vt th khng
phi l tnh cht t thn ca vt cht m l i lng biu th mi tng
quan gia n v v tr ngoi n. Theo quan im ca Mach th vt cht s d
c qun tnh ch v trong v tr c vt cht khc. Khi mt vt quay trn th
qun tnh ca n to ra mt lc ly tm (th d my git quay trn vt nc
ra khi o qun), nhng lc ny sinh ra, ch v vt th vy quanh tng i
vi cc nh tnh. Gi nh cc v sao ny thnh lnh bin mt th lc qun
tnh ln lc ly tm cng mt theo.

Quan im ny v lc qun tnh ca vt th m ta gi l nguyn l Mach c
mt nh hng mnh m ln Albert Einstein v l ng lc u tin lm
ng xy dng thuyt tng i tng qut. V v mt ton hc, l thuyt ca
Einstein ht sc phc tp nn cc nh vt l n nay vn cha nht tr c
liu n thc s bao gm lun c nguyn l Mach hay khng. Tuy th, phn
ln cc nh vt l cho rng nguyn l Mach phi c cha ng trong mt
l thuyt hon chnh v trng trng.

Nh th nn vt l hin i li cho ta thy mt ln na, v trong trng hp
ny trn bnh din v m, rng vt th vt th vt cht khng phi l mt n
v c lp, m n kt ni mt cch bt kh phn vi vt th xung quanh ca
n; rng tnh cht ca chng ch c hiu trong mi lin h gia n v th
gii cn li. Theo nguyn l Mach th mi lin h ny vn xa trong v tr,
cho n nhng v sao xa xi, nhng m my quay hnh trn c. Tnh cht
nht th c bn ca v tr hin hnh khng nhng trong th gii cc tiu m
c trong th gii cc i. Thc t ny lun lun c tha nhn trong ngnh
thin vn v v tr hin i, m nh thin vn Fred Hoyle xc nhn:

Ngy nay s pht trin trong v tr hc chng t mt cch st rng,
nhng iu kin hng ngy khng th tip tc tn ti nu khng c nhng
thnh phn xa xi ca v tr, rng hnh dung ca ta v khng gian v hnh
th s khng cn cht gi tr no, nu nhng thnh phn xa xi ca v tr
bin mt. Nhng kinh nghim hng ngy ca chng ta, cho n nhng chi
tit nh nht nht, dng nh chng tng ha trong v tr mt cch cht ch
hu nh ti mc khng th xt chng mt cch ring l c.

S thng nht v mi quan h gia vt th v mi trng quanh n, u
hin r trong kch thc v m trong thuyt tng i tng qut, iu cn
ni bt hn na trong phm vi h nguyn t.

Ni y ngi ta phi hp hai hnh dung ca l thuyt trng c in v ca
thuyt lng t m t s tng tc gia cc ht. V dng ton hc phc
tp ca thuyt trng trng ca Einstein, ngi ta cha phi hp c tc
ng ca trng lc, nhng cc l thuyt trng c in khc, ng in hc,
c ha ln vi thuyt lng t sinh ra ng in lng t, n m t
mi tc ng in t qua li ca ht h nguyn t. L thuyt ny bao gm c
thuyt lng t v thuyt tng i. l m hnh u tin ca lng t-
tng i ca ngnh vt l hin i v cng l m hnh thnh cng nht.

Tnh cht ni bt ca ngnh ng in lng t c sinh ra t s phi hp
ca hai khi nim: khi nim ca in t trng v khi nim photon, xem
nh kha cnh ht ca sng in t.V photon cng l sng in t v sng
ny l trng ang rung ng, nn photon l hin thn ca trng in t.
V th m sinh ra khi nim trung lng t, tc l mt trng m , n
c th xut hin dng ca lng t hay ht. y qu tht l mt khi nim
hon ton mi, n c m rng m t mi ht h nguyn t v tng tc
ca chng. C mi ht ta c mt trng ring. Trong l thuyt trng lng
t ny th c mi i nghch c in gia ht cng chc v khng gian xung
quanh n, mi i nghch ny hon ton b vt qua. Trng lng t
c xem chnh l n v vt l c bn, l mt th lin tc, hin khp ni
trong khng gian; ht ch l ch tp trung a phng ca trng, mt ni
hi t ca nng lng, nng lng n ri i, v th m ht khng mang c
tnh ring bit no, v ha vo trng c bn ca mnh. Albert Einstein ni:

V th ta c th xem vt cht l khu vc ca khng gian, ni ht sc dy
kht li vi nhau trong nn vt l ny th khng c ch cho c hai, trng
v vt cht, v ch trng mi l thc ti duy nht .

Hnh dung ny v vt cht v hin tng, xem chng l hin thn v thng
ca mt n v c bn, cng l th gii quan phng ng. Cng nh
Einstein, cc nh o hc phng ng xem n v c bn l thc ti
duy nht; trong lc tt c mi dng xut hin ca n u tm thi v l o
nh. Thc ti ny ca o hc phng ng khng th xem l mt vi
trng lng t ca nh vt l c, v h xem n l th tnh ca tt c mi
hin tng th gii v v vy nm ngoi mi khi nim v hnh dung. Ngc
li trng lng t l mt khi nim c th nh ngha, n ch sn sinh mt
phn ca hin tng vt l thi. Tuy th trc gic ca nh o hc phng
ng, ngi cng l gii mi hin tng ca th gii gic quan xut pht t
mt thc ti cui cng, cng cho thy l gii ca nh vt l v th gii h
nguyn t trn c s trng lng t, hai nhn nh rt gn nhau. Sau khi
khi nim trng c sinh ra, cc nh vt l c cng tm cch thng nht
mi trng khc nhau vo trong mt trng c bn duy nht, trng bao
gm tt c mi hin tng vt l. c bit trong nhng nm cui cng ca
i mnh, Einstein ra sc i tm mt trng thng nht . Ci Brahman
ca n gio, cng nh Php thn trong Pht gio hay o trong Lo
gio c l c xem l trng thng nht, chung quyt, trong khng ch
cc hin tng vt l c sn sinh m tt c cc hin tng khc cng th.

Theo quan im phng ng th thc ti lm nn tng cho mi hin tng
nm ngoi mi sc hnh, khng th m t hay nh ngha. Thng ngi ta
ni n v sc hay trng rng. Nhng s trng rng ny khng c hiu l
khng c g. Ngc li n l t tnh ca tt c mi sc hnh v sui ngun tt
c i sng, nh cc bi thuyt ging

Vi t khng ch thc ti cao nht, Pht gio cng c hnh dung nh vy v
ni v mt tnh khng sinh ng, t m pht sinh mi hin tng th
gian. Lo gio cng thy trong o mt s sng to v tn nh th cng gi
n l trng khng. Tun T ni o ca tri l trng rng v v sc, v
Lo T dng nhiu hnh tng ging gii ci trng khng . Ngi
thng v o nh hang su, nh bnh trng, nh th m dung cha v tn
s vt.

Mc d dng t Khng, cc nh o hc phng ng ch r, khi ni
Brahman, Khng hay o, h khng h ni n ci khng thng thng,
m ngc li, tnh Khng vi kh nng sng to v tn. Th nn Khng ca
o hc phng ng d dng c so snh vi trng lng t ca vt l
h nguyn t. Cng nh trng lng t, Khng c th sn sinh thin hnh
vn trng sc th, Khng gi vng chng v c khi thu hi chng li. Trong
cc bi thuyt ging (Upanishad) ta nghe:

Trong tnh lng, hy cu khn N,

N l tt c, sui ngun xut pht,

N l tt c, ni chn tr v,

N l tt c, trong ta th.

Mi dng hnh ca tnh Khng huyn b cng nh cc ht nhn, chng
khng tnh lng v bn vng, m lun lun ng v bin dch; chng sinh
thnh v hoi dit trong mt tr nhy ma khng ngh ca vn hnh v nng
lng. Cng nh th gii h nguyn t ca nh vt l, th gii sc th ca
o hc phng ng l mt th gii ca lang thang lun hi, gm lin tc
nhng sng cht ni tip nhau. L sc th v thng ca Khng, s vt ca
th gian ny khng h c t tnh cn bn g c. iu ny c nu r c
bit trong trit l Pht gio, l thuyt ny ph nhn s hin hu ca mt cht
liu vt cht; v nhn mnh rng, hnh dung v mt ci Ta (ng) bt bin, ci
ta l k thu lm nhng kinh nghim khc nhau, hnh dung ch l o
gic. Pht gio hay so snh o gic v mt t th vt cht v mt ci ng c
th nh nhng t sng, trong d s vn ng ln xung ca nhng ht
nc lm ta ngh rng c mt khi nc di chuyn trn b mt, i t ch ny
n ch kia. Tht th v khi thy rng nh vt l cng dng n d tng t
ni v o gic tng rng c mt cht liu do ht di chuyn sinh ra.
Hermann Weyl vit nh sau:

Theo l thuyt trng ca vt cht th mt ht khi lng - nh mt electron
chng hn - ch l mt phm vi nh ca in trng, trong i lng
trng mang mt tr s cc cao, xem nh nng lng rt ln ca trng tp
trung vo mt khng gian rt nh. Mt im nt nng lung nh th, n
khng h tch bit vi trng bc xung quanh, lan rng ra ngoi xuyn qua
khng gian trng rng cng nh mt t sng lan ra trn mt h. Cho nn
ci tng nh l cht liu duy nht m electron lun lun c cu to nn,
ci khng h c.

Trong trit hc Trung quc, nim v trng khng nhng c hm cha
trong Khng v v sc m c trong khi nim Kh . Khi nim ny ng mt
vai tr quan trng trong tng trng phi ca khoa hc t nhin Trung quc
v trong trng phi Tn Khng gio.


Kh c nguyn ngha l hi hay te, vo thi c i Trung quc n c ngha
l hi th hay nng lc sng ng ca v tr. Trong thn ngi, kh mch l
c s ca nn y hc Trung quc. Mc ch ca php chm cu l k?ch th?ch
dng chy ca kh thng qua nhng huyt o . Dng chy ca kh cng
l c s ca php vn ng Thi cc quyn, ca php ma quyn o s.

Phi Tn Khng gio pht trin mt hnh dung v Kh, hnh dung c mt
s tng t ni bt vi khi nim trng lng t, kh c xem nh mt
th mng nh, khng nhn bit c, n trn ngp khp khng gian v kt t
li vi nhau thnh vt th vt cht. Trng Ti vit nh sau:

Khi kh ngng t th n thy c, khi n c dng hnh ca vt th ring
l. Khi n long i, mt khng thy c n , v n khng c hnh dng. Khi
n ngng t li, ngi ta cn c th ni g khc ngoi vic cho ch l s
tm thi? V khi n tan r, liu ta c th vi ni rng, n khng c?

Kh ngng t v long ra nh th mt cch tun hon v hnh thnh tt c
cc trng thi, trng thi c khi li tan bin trong Khng. Trng Ti vit
tip:

Khng to ln ch c th do kh m thnh; kh ny phi t li sinh thnh
vt th; v vt th ny li hoi dit sinh thnh khng to ln.

Nh trong l thuyt trng lng t th trng - hay Kh - khng phi ch l
t tnh ca mi vt th vt cht, m trng cng l ni mang truyn mi lin
h h tng, thng qua dng sng. S m t sau y v khi nim trng
ca vt l hin i ca Walter Thirring v quan im Trung quc v th gii
vt l ca Joseph Needham cho thy s ging nhau r rt:

Nn vt l l thuyt hin i hng suy ngh ca ta v t tnh ca vt
cht theo mt hng khc. N a ci nhn t vt thy c - cc ht -
n vi ci nm ng sau, n trng. S hin hu ca ht ch l mt s
nhiu lon tnh trng hon ton cn bng ca trng ti ch , mt th
ngu hng, thm ch ta c th gi n l mt nhim. Th nn khng th
c nhng qui lut n gin m t cc lc gia cc ht iu cn tm l
trt t v i xng trong trng lm c s cho chng.

Trong thi C i v thi Trung c th v tr vt l Trung quc l mt th
thng nht, ton ho, lin tc. Lc th Kh ngng t thnh vt cht s
c vn cha mang ngha no v ht, th nhng cc vt th ring l tc
ng v phn ng vi mi vt th khc trong th gii thng qua dng sng
hay dao ng, dng u ph thuc vo s bin dch tun hon ca hai lc
c bn m dng trn mi mc . Th nn cc vt ring l ha nhp trong
s ha iu chung ca th gii.

Vi khi nim trng lng t, nn vt l hin i tm ra c mt cu tr
li bt ng cho cu hi xa nay l, liu vt cht do nhng ht nguyn t bt
phn cu thnh hay t mt th ln tc sinh ra. Trng l mt th c mt
cng lc khp ni trong khng gian, th nhng kha cnh ht ca n c
mt c cu ht phi lin tc. Hai khi nim tng chng nh mu thun
c thng nht vi nhau v c xem nh hai kha cnh ca mt thc ti
duy nht. Nh mi ln khc trong thuyt tng i, s thng nht ny cng
thc hin theo cch ng: hai kha ny ca vt cht chuyn ha ln nhau lin
tc khng ngh. Nh o hc phng ng nhn mnh n tnh nht th
ng gia Khng v Sc, Sc do Khng to ra. Lama Govinda ni:

Mi lin h gia Sc v Khng khng th c xem l hai tnh trng loi b
ln nhau, m ch l hai kha cnh ca mt thc ti duy nht, n cng hin
hu v lin tc kt ni vi nhau.

S trn ln nhng khi nim i nghch ny trong mt ci nht th c mt
kinh sch Pht gio din t trong nhng cu ni ting:

Sc chnh l Khng, Khng chnh l Sc. Sc chng khc Khng, Khng
chng khc Sc. Ci g l Sc, ci l Khng. Ci g l Khng, ci l
Sc.

L thuyt trng ca vt l hin i khng nhng em li mt cch nhn
mi v ht h nguyn t, n cn thay i mt cch quyt nh hnh dung ca
chng ta v cc lc gia cc ht . Khi nim trng vn lin h vi khi
nim lc v c trong thuyt trng lng t th khi nim vn cn lin
quan n lc gia cc ht. Th d trng in t c th xem nh trng t
do, cha sng hay photon ang di ng hay n cng c th c quan nim
nh mt trng y nhng lc gia cc ht mang in tch. Trong cch nhn
th hai th lc hin thn thnh nhng ht photon chy gia ht mang in
tch. Th d s y nhau gia electron cng c th xem c gy ra bi s
trao i photon.

Quan nim mi m ny v lc xem ra kh hiu, nhng n s r hn nu s
trao i mt photon c trnh by trong biu khng gian -thi gian. Biu
trang sau v hai electron ang tin gn nhau. Mt trong hai in t
phng thch ti A mt photon (mang biu tng g), electron kia hp th
photon ti B. Khi phng thch photon th electron u tin i hng i v
thay i vn tc(xem hng v nghing ca vch v tr trong biu ),
electron th hai cng phn ng tng t khi hp th. Cui cng hai electron
bay ra xa, chng thng qua s trao i photon m y ln nhau.

S tng tc trn vn gia electron gm mt lot nhng trao i gia cc
photon v do m ta thy dng nh chng trnh nhau qua mt ng
cong linh ng.

Trong vt l c in ngi ta s ni cc electron sinh ra mt lc y ln
nhau. By gi, ta thy rng cch ni ch l mt s m t m h. Khng
electron no cm thy mt lc y mnh i c, khi chng tin gn vi nhau.

Chng ch tc ng thng qua s trao i photon. Lc khng khc g hn l
tng s ca nhng tc dng trao i photon ny trn mt v m. V th m
khi nim lc khng cn c s dng trong vt l h nguyn t na. l
mt khi nim c in m ta ( d c khi v thc) lun lin h vi hnh dung
ca Newton v lc, th lc tc ng xuyn qua mt khong cch xa. Trong
th gii h nguyn t khng c th lc m ch l tng tc gia cc ht,
sinh ra bi trng, tc l thng qua nhng ht khc. Do m nh vt l
hay ni tng tc, ch khng ni lc.

Theo l thuyt trng lng t th tt c tng tc c sinh ra v c s trao
i ht. Trong trng hp trng in t th ht l photon; cn cc
nucleon th tc ng thng qua mt lc mnh hn nhiu, lc ht nhn hay
tng tc mnh n c sinh ra bi s trao i ca mt ht loi mi, c tn
l menson. C nhiu loi menson khc nhau, chng c trao i gia
proton v neutron. Cc nucleon cng tin gn nhau th menson cng xut
hin nhiu, cng nng, v th d trao i. Nh th, s tng tc gia nucleon
c gn cht vi s trao i menson,v bn thn menson c b trao i
cng thng qua vic trao i vi nhng ht khc. V l do m ta s khng
hiu g v lc ht nhn nu khng hiu ton b cc ht h nguyn t.

Trong l thuyt trng lng t th tt c tng tc gia ht c biu din
trong biu khng gian - thi gian v mi biu c gn lin vi mt
cng thc ton hc, cng thc pht biu xc sut xy ra ca mt tin
trnh. Mi lin h chnh xc gia biu v cng thc ton hc c
Richard Feyman xut nm 1949 v k t ta gi nhng biu ny l
biu Feyman. Mt tnh cht then cht ca thuyt ny l s to thnh v
phn hy ca ht. Th d photon trong trng hp trn c phng thch ra
ti A (to thnh) v b hp th ti B (phn hy). Mt tin trnh nh th ch
c hiu trong thuyt tng i, ni ht khng cn la vt th khng th
phn hy na m l c quan nim nh mt cu trc ng cha nng
lung, nng lng c th phn b cch khc khi cu trc mi xut hin.

S sinh ra mt ht khi lng ch c th xy ra khi nng lng lin quan vi
n c sn sng v y , th d nh trong mt tin trnh va chm. Trong
trng hp ca tng tc mnh, th d hai nucleon tc ng ln nhau trong
nhn nguyn t, th nng lng ny thng khng sn c. Do , trng hp
ny th l ra s trao i gia cc menson mang khi lng (v khi lng
cn mang nng lng cao) khng th xy ra. Th nhng n li xy ra. Th d
hai proton c th trao i nhau mt pi-menson (hay pion), m khi lng
ca pion bng khong mt phn by ca khi lng proton.

Ti sao tin trnh vn c th xy ra mc d nng lng sinh ra mt
menson r rng khng ? l nh hiu ng lng t, hiu ng ny lin
h cht ch vi nguyn l bt nh. Cc tin trnh ht vn din ra ngn ngi,
nhanh chng, chng c mt tnh cht bt nh v nng lng. S trao i
menson, tc l hnh thnh v tiu hy menson, l mt tin trnh ca loi bt
nh ny. Chng din ra qu ngn ngi v nh s bt nh ny m nng
lng li tr nn y sinh sn menson. Nhng menson ny c gi l
ht gi. N khc vi nhng menson tht (real) c sinh ra trong qu trnh
va chm, v nhng ht gi ny ch hin hu trong khong thi gian m
nguyn l bt nh cho php. Menson cng nng (tc cng cn nhiu nng
lng sinh ra) th cng t thi gian c dnh cho chng trao i.
l l do ti sao cc nucleon ch c th trao i cc menson nng khi chng
tht st gn nhau. Ngc li, s trao i cc photon gi c th thc hin
trong khong cch bt k v nhng photon phi khi lng c th to thnh t
nhng i lng c nng lng nh my cng c. Php phn tch ny v
cc lc in t v lc ht nhn gip Hideki Yukawa nm 1935, khng
nhng tin on s hin hu ca cc pion mi hai nm trc khi ngi ta
pht hin ra chng, m cn d on c khi lng ca chng ch nh vo
bin ca cc lc trong nhn.

Th nn, trong l thuyt trng lng t, tt c cc tng tc u c l
gii bng s trao i ca cc ht gi. Tng tc cng ln, tc l lc gia cc
ht cng ln, th xc sut ca mt tin trnh trao i cng ln, tc l cc
ht gi trao i vi nhau cng nhiu. Hn th na, vai tr ca cc ht gi
khng ch dng li tng tc. Th d, mt nucleon t n mt mnh c th
phng thch mt ht gi ra ri sau hp th li. Gi nh rng mt menson
c hnh thnh ri c phn hy trong khong thi gian m nguyn l ats
nh cho php th khng c g ngn cm mt tin trnh nh vy xy ra.
Trong trng hp th biu Feyman ca neutron, n phng thch ra
pion ri li hp th n, c v nh di y.

Xc sut ca mt tng tc t thn nh th l rt ln i vi cc nucleon,
v tm tng tc mnh ca chng. iu c ngha l trong thc t cc
nucleon lun lun phun ht gi ra v nut chng tr li. Theo l thuyt
trng, ngi ta phi xem n nh tm im ca mt hot ng lin tc,
c bc xung quanh bi mt m my ch ton ht gi. Cc ht menson gi
phi bin mt rt sm sau khi c to thnh, v th chng khng th ri
nucleon i u xa c. Th nn m my menson cng phi rt nh. Vng
bin ca chng cha y menson hng nh (thng l pion), cc menson
hng nng nm phn trong ca m my, v chng li b hp th sau mt
thi gian ngn hn.

Mi nucleon c mt m my ca menson gi bc quanh, cc menson gi
c i sng ht sc ngn ngi. Trong mt s iu kin c bit th
menson gi c th bin thnh menson tht. Khi nucleon b mt ht khc c
vn tc cao va chm th mt phn ca ng nng ht c th truyn ln
mt menson gi v gii thot n ra khi m my. Vi cch th ny m
menson c sinh ra tht trong cc va chm cao nng lng. Mt khc khi
hai nucleon tin gn nhau n mc m m my ca chng ho ln nhau th
c th vi ht gi, thay v tr v ni sinh ca chng l nucleon m, nhy qua
nucleon kia v b ci kia hp th. chnh l tin trnh trao i, chng din
t tng tc mnh.

Hnh nh ny ch r, tng tc gia cc ht, tc cc lc gia chng, nh th
c qui nh bi thnh phn ca cc m my gi. C ly ca tng tc,
tc l khong cch gia hai ht m tc ng bt u c hiu qu, ty
thuc vo kch thc ca m my gi v dng c th ca s tc ng cng
da trn tnh cht ca cc ht trong m my. Th nn cc lc in t l do
s hin din ca cc photon gi trong ht c in tch m thnh, trong lc s
tng tc mnh ca cc nucleon l do s hin din ca cc pion v cc
menson khc trong cc nucleon m thnh. Trong l thuyt trng th lc
gia cc ht tr thnh tnh cht ni ti ca cc ht. Lc v vt cht, hai khi
nim m trong quan im nguyn t ca Hy Lp v ca Newton b tch ri
nghim nht, theo cch nhn ngy nay, chng c mt ngun gc chung trong
nhng cu trc ng m ta gi l ht.

Cch nhn v lc cng l c trng ca o hc phng ng, h nhn
vn hnh v bin dch l t tnh ni ti ca mi vt. Trng Ti ni v tri
Tt c vt quay trn, chng u c lc t nhin ni ti, s vn hnh ca
chng khng phi t bn ngoi tc ng vo v trong Kinh Dch ta c thy
Nguyn l ca t nhin khng xem lc nm ngoi vt, m chng biu hin
s ha hp ca s vn ng ni ti ca chng.

Cch m t c i ny ca Trung quc, xem lc l i biu cho s ha hp
ca vn hnh ni ti trong s vt hin ra di nh sng ca l thuyt trng
lng t rt ph hp, trong lc gia cc ht c xem l s pht biu ca
nhng c cu ng (m my gi), nhng m my ny l tnh cht ni ti
ca ht.

L thuyt trng ca vt l hin i i hi ta phi t b s phn bit c
in gia ht mang khi lng v khng gian trng rng. Thuyt trng
trng ca Einstein v thuyt lng t c hai u cho thy, ht khng th
tch ri khi khng gian chung quanh. Mt mt chnh n quyt nh cu trc
ca khng gian , mt khc khng th xem n l mt n v c lp, m l
s kt t ca mt trng lin tc, hin din khp ni trong khng gian.
Trong thuyt trng lng t th trng ny l ngun gc ca mi ht v
tng tc gia cc ht vi nhau.

Trng lun lun hin din, cng khp; khng c g hy dit c n, n l
cht liu ca mi tin trnh vt cht. N l ci khng, t m photon
sn sinh ra nhng p-menson (pion). Ht sinh ra hay phn hy ch l nhng
dng vn ng ca trng.

Cui cng s phn bit gia vt cht v khng gian trng rng phi hon
ton c t b, khi ta pht hin rng nhng ht gi c th t Khng t
nhin sinh ra v li hoi dit trong. Khng m khng h cn c s hin din
ca bt k mt nucleon no hay mt loi ht no ca tng tc mnh. Biu
chn khng sau y trnh by mt tin trnh nh th: ba ht - mt proton
(p), mt i ht antiproton (`p) v mt pion (p) - c sinh ra t chn khng
v phn hy li trong chn khng. Theo thuyt trng lng t th tin trnh
nh th xy ra lin tc. Chn khng khng h trng rng. Ngc li n cha
v lng cc ht, chng sinh thnh v phn hu v tn.

y, vt l hin i c s tng ng st sao nht vi khi nim Khng
ca o hc phng ng. Nh Tnh Khng ca phng ng, chn khng
vt l - c gi nh th trong l thuyt trng - khng phi l mt tnh
trng khng c g m hm cha kh nng ca tt c mi dng hnh ca th
gi ht. Nhng dng ny khng phi l nhng n v vt l c lp, m l
nhng dng xut hin tm thi ca ci Khng c bn . Nh Kinh ni:
Sc chnh l Khng, Khng chnh l Sc.

Mi lin h gia cc ht gi v chn khng t n cng l mt mi lin h
ng. Chn khng thc t l mt Khng sinh ng, n cng th trong mt
nhp iu v tn ca sinh thnh v phn hy. Nhiu nh vt l cho rng s
pht hin tnh ng ca chn khng l mt trong nhng khm ph quan
trng nht ca vt l hin i. T vai tr ch l ci bnh trng rng ca cc
hin tng vt l, chn khng tr nn mt i lng ng vi ngha
quan trng nht. Kt qu ca vt l hin i dng nh xc nh li ni
ca nh o hc Trung quc Trng Ti:

Khi r, ci Khng to ln cha y Kh,

Th ai ny u bit, khng c ci khng c g.

Vic nghin cu th gii h nguyn t trong th k 20 pht hin tnh cht
ng ni ti ca vt cht. N cho thy, thnh phn ca nguyn t, cc ht,
u l nhng c cu ng; chng khng hin hu nh nhng n v c lp,
m l phn t khng tch ri ca mt th thng nht, vi nhiu mi tng
quan.

---o0o---
Chng 15 : iu Ma Ca V Tr
Nhng lin h ny biu din mt dng nng lng khng ngng ngh, nng
lng biu hin di s trao i ht; mt mi lin h ng , m trong
cc ht c c to thnh v phn hy v tn qua nhng cu trc nng
lng. Cc ht tng tc sinh ra nhng cu trc n nh, chnh cc cu trc
xy dng nn th gii vt cht, ri th gii vt cht cng khng nm yn,
n vn ng tun hon. Ton b v tr c th mi mi lao vo trong hot
ng v vn hnh v tn, trong iu ma v m ca nng lng.

V iu ny bao gm thin hnh vn trng nhng cu trc, nhng l lng
thay chng cho php ta phn chia chng di vi loi hnh nht nh. S
nghin cu cc ht h nguyn t v tng tc ca chng cho php pht hin
ra mt trt t ln. Tt c mi nguyn t, tc l tt c mi dng hnh ca vt
cht ca th gii chng ta ch gm c ba ht mang khi lng cu thnh:
proton, neutron, electron. Mt ht ht th t, photon th phi khi lng v l
n v ca cc tia bc x in t. Proton, photon v electron u l nhng
ht n nh, tc l chng c th sng v tn, nu chng khng ri vo mt
cuc va chm c th tiu dit chng. Cn neutron th ngc li, n c th
thnh lnh t phn hy. S t phn hy ny c gi phn hy beta (b) v l
tin trnh c bn ca mt loi hot ng phng x nht nh. Trong tin trnh
, neutron t bin thnh proton, ng thi sinh ra thm mt electron v
thm mt loi ht phi khi lng mi, mang tn neutrino. Nh proton v
electron,neutrino cng n nh. N thng c biu din bng ch Hy Lp
u; cch vit ca s t phn hy beta ny l :

N p + e-+ v

S phn hy ca neutron thnh proton trong nguyn t ca mt cht phng
x lm cho nguyn t ny chuyn ha thnh mt nguyn t hon ton khc.
Trong qu trnh ny li c thm electron c sinh ra nn n pht ra bc x
mnh, bc x ny c p dng rng ri trong cc ngnh sinh vt, y khoa v
cng nghip. Cn neutrino ngc li, mc d chng cng c sinh ra vi
mt s lng nh th, nhng rt kh pht hin ra chng, v chng khng c
khi lng, chng c in tch.

Nh ta bit, c mi ht li c mt i ht cng khi lng nhng in
tch ngc li. i ht ca photon cng chnh l n; i ht ca electron l
positron; th nn ta c i ht antiproton; antineutron v antineutrino. Ht
neutrino sinh ra trong phn hy beta v khng c khi lng, ni chnh xc,
khng phi l neutrino m la antineutrino (`v), cho nn ta phi vit tin trnh
ny l:

N p + e- + `v

n nay, nhng ht c nhc ti ch l mt phn nh ca cc ht c bit
ti. Tt c mi ht khc u bt n nh v t phn hy bin thnh ht khc
trong thi gian rt ngn, trong s mt phn li phn hy tip cho n khi
hnh thnh mt nhm nhng ht n nh. Vic nghin cu cc ht bt n
nh rt tn cng, v mi ht ca chng phi c sinh ra trong cc qu trnh
va chm, trong ta cn n cc thit b gia tc ht khng l, bung o v
cc thit b phc tp khc nhm pht hin ht.

Phn ln cc ht bt n u tn ti ht sc ngn ngi, theo khi nim con
ngi: nh hn mt phn triu giy ng h. Th nhng ta cn xem i sng
trong mi tng quan vi ln ca chng, ln cng ht sc nh
b. Nu nhn nh th, th nhiu ht sng tng i lu di v mt phn
triu giy ng h trong th gii ht tht ra l mt khong thi gian rt ln.
Trong mt giy, con ngi c th i mt on di gp vi ln c th h. Th
xem nh l thi gian m mt ht i mt on di gp vi ln ln ca
n: ta c th xem n v thi gian l giy ng h ht.

i xuyn qua mt nhn nguyn t c ln trung bnh, mt ht phi cn
khong mi giy ng h ht , trong ht i vi vn tc gn bng vn
tc nh sng, l vn tc khi ht b va chm. Trong mt s lng ln cc
ht phi n nh th c khong trn hai chc ht, nhng ht ny sc xuyn
qua nhiu nhn nguyn t trc khi chng t phn hy. Khong cch ny
nh th di gp vi trm ngn ln ln ca chng v tng ng khong
thi gian vi trm gi ng h ht. Nhng ht ny c ghi trong bng trang
sau y, chung vi cc ht n nh c nhc n. Phn ln cc ht phi
n nh ghi trong bng ny u i c gn c cen-ti-mt, thm ch vi cen-
ti-mt trc khi chng t phn hy, v nhng ht sng lu nht, mt phn
triu giy, chng i c vi trm mt trc khi t phn hy, so snh vi
ln ca chng th l mt on ng khng l.

Tt c nhng ht c bit khc th thuc v loi cng hng, trong chng
sau s c ni k hn. i sng ca chng ngn hn nhiu, ch vi giy ht
sau l chng phn hy, chng ch i c mt on di gp vi ln ln
ca chng. iu c ngha l ngi ta khng th thy chng trong bung
o v ch suy on gin tip s hin din ca chng. Trong bung o ngi
ta ch thy vt ca cc ht c ghi trong bng sau y.
Cc ht n nh v ht c i sng tng i di
Tn K hiu
Ht i ht
Photon g
Lepton neutrino V
Lepton Electron e-
Lepton Myon m-
Hadron Menson Pion p+ po p-
Hadron Menson Kaon K+ Ko Ko K-
Hadron Menson Eta h
Hadron Baryon Proton p `p
Hadron Baryon Neutron n `n
Hadron Baryon Lambda
Hadron Baryon Sigma S+ So S-
Hadron Baryon Cascaden
Hadron Baryon Omega

Bng ny trnh by 13 loi ht khc nhau, trong nhiu ht xut hin di
nhng dng in tch khc nhau. Th d nhng pion c th c in tch
dng (p+) hoc in tch m (p-) hay in tch trung ho (p0). C hai loi
neutrino, mt loi ch xut hin khi tng tc vi electron (v), loi kia ch
tng tc vi myon (vm). Cc i ht cng c trnh by, c ba loi ht (g,
p0, h) cng chng l i ht ca mnh.Cc ht c xp th t theo khi
lng cng lc cng tng ca chng: photon v neutrino l phi khi lng,
electron c khi lng b nht; cc myon, pion v kaon nng hn electron
khong vi trm ln, cc ht khc nng hn t mt n ba ngn ln.

Tt c nhng ht ny c th c sinh ra hay phn hu trong qu trnh va
chm. Mi ht u c th c hon i vi tnh cch l ht gi v nh th
n tham gia vo s tng tc gia nhng ht khc.

iu ny sinh ra mt s lng ln tng tc gia cc ht v may thay, mc
d ta cha bit nguyn do th no, cc tng tc c xp thnh bn loi
c tng tc khc nhau r rt:

-tng tc mnh
-tng tc in t
-tng tc yu v
-tng tc trng trng

Trong s bn loi ny i vi chng ta, tng tc in t v trng trng l
gn gi nht v chng nghim c trong i sng hng ngy. Tng tc
trng trng tc ng ln cc ht nhng chng qu nh nn khng th chng
minh bng th nghim c. Th nhng trong th gii v m th v s cc
ht lm nn cc vt th, s lng cng tng tc trng trng li vi
nhau v sinh ra lc trng trng, iu hnh c v tr! Tng tc in t
cng sinh ra gia cc ht cha in tch. Chng l ngun gc sinh ra cc tin
trnh ha hc v sinh ra cc cu trc nguyn t cng nh phn t. Tng tc
mnh l lc gi cht proton v neutron trong nhn li vi nhau.Chng chnh
l lc ht nhn, l nng lc mnh nht vt xa cc lc khc trong thin
nhin. Sc ht in t ca nhn nguyn t ln electron ch bng mi n v
(Electro-Volt), trong lc th lc ht nhn buc cht proton v neutron vi
mt nng lc khong mi triu n v .

Nhng nucleon khng phi l nhng ht duy nht b tng tc mnh tc
ng. i a s cc ht u l nhng ht c tng tc mnh c. Trong cc
ht ngy nay c bit ti, ch c nm ht (v nhng i ht ca chng)
khng tham d vo tng tc mnh. l photon v cc lepton c ghi
u bng. V th, tt c cc ht c chia thnh hai nhm: lepton v hadron,
loi sau c tng tc mnh. Cc hadron li c chia lm thnh menson v
baryon, chng khc nhau nhiu cch, th d tt c baryon u c i ht
ring, trong lc menson c th ng nht vi i ht ca mnh.

Cc lepton l nhng ht tham d vo loi tng tc th t, tng tc yu.
Loi tng tc ny yu v c bin nh n ni chng khng rng buc g
vi nhau c c, trong lc ba loi tng tc kia sn sinh ra lc lin kt.
Tng tc mnh th gi nhn nguyn t li vi nhau, tng tc in t gi
phn t v nguyn t vi nhau, tng tc trng trng gi hnh tinh, thin
th v thin h vi nhau. Tng tc yu ch th hin trong vi dng va chm
ca ht v trong s phn hy ca chng, nh ni trong s phn hy beta.

Tt c tng tc gia cc hadron c sinh ra bi s hon chuyn ca cc
hadron khc. S chuyn ho cc ht mang khi lng ny l nguyn nhn ti
sao cc tc ng tng tc ch c mt bin nh. Chng ch vn xa
khong c vi ln ln ca chng v v th m khng bao gi xy dng
c mt sc mnh v m. V th m chng ta khng chng nghim c
loi tng tc mnh trong i sng hng ngy. Ngc li tng tc in t
c sinh ra t s hon chuyn ca cc photon phi khi lng v bin
ca chng nh th m khng b hn ch, l l do m ta gp nng lc in
v t trong th gii thng thng. Tng tc trng trng cng c cho l
do mt loi ht phi khi lng sinh ra, gi l graviton. Nhng chng qu yu
nn ti nay vn cha quan st c graviton, mc d khng c l do chnh
ng no c th nghi ng c s tn ti ca n.

Cui cng loi tng tc yu c mt bin ht sc ngn - ngn hn nhiu
so vi bin ca tng tc mnh - v th ngi ta cho rng chng sinh ra
do s hon chuyn ca cc ht rt nng. Cc gi nh xem nh hin hu
di ba loi vi tn l W+, W - v Z. Ngi ta on rng, chng ng mt
vai tr nh photon trong tng tc in t, ch khc l chng c khi lng
ln. S song hnh ny l c s ca mt pht trin gn y v mt loi thuyt
trng lng t c tn l thuyt Gauge v c kh nng mang li mt l
thuyt nht qun v trng, n hp nht c s tng tc in t v tng
tc yu.

Trong nhiu qu trnh va chm ca vt l nng lng cao th s tc ng ca
tng tc in t, tng tc mnh v tng tc yu sinh ra mt hu qu phc
tp vi nhiu tin trnh sau . Nhng ht b va chm ban u thng b
phn hy, ri nhiu ht mi c sinh ra, chng li b va chm hay t phn
hy thnh nhng ht n nh, c khi qua nhiu ln khc nhau. Hnh sau cho
thy hnh chp trong bung o, trong c c mt lot nhng tin trnh sinh
thnh v phn hy. l mt s minh ha y thuyt phc v tnh bin dch
ca vt cht trn bnh din ht v cho thy s tun tro ca nng lng,
trong nhng c cu hay ht khc nhau c hnh thnh v phn hy.

Hnh trn: mt tin trnh phc tp ca s va chm ht v hy dit: mt pion
mang in tch m (p-) n t bn tri v va chm vi mt proton - tc l vi
nhn ca mt nguyn t hydrogen - nm ch sn trong bung o; hai ht
ny u b hy dit v sinh ra mt neutron (n) vi thm hai kaon (K v K+).
Neutron bay xa m khng li du vt g, K ng mt proton khc trong
bung o, hai ht ny hy dit ln nhau v sinh ra mt lambda (l) v mt
photon (g). Th nhng c hai ht ny u khng thy c, v l sau
phn hy nhanh chng thnh mt proton v mt p -, c hai ht ny li du
vt. Ta c th thy trong hnh khong cch ngn t lc sn sinh l v lc phn
hy. Cn K + hnh thnh trong s va chm ban u bay c mt on v
phn hy thnh ba pion.

Trong tin trnh sau y, s hnh thnh ca vt cht tht s gy n tng
mnh, khi mt photon (g) phi khi lng mang nng lng cao, v hnh
trong bung o bng n ra, bin thnh mt cp ht mang in tch (mt
electron v mt positron), hai ht ny bay theo hai ng cong ngy cng xa
nhau. Hnh sau y cho thy mt th d tuyt p ca tin trnh ny, trong
hai cp ny c sinh ra.

Mt lot tin trnh, trong hai cp c hnh thnh: mt K phn hy thnh
mt p - v hai photon (g), ri t mi g li sinh ra mt cp electron-positron,
positron (e +) bay v pha phi, electron (e -) bay ln pha tri.

Nng lng ban u ca tin trnh va chm cng cao th cng nhiu ht c
sinh ra. Hnh bn cho thy s hnh thnh ca tm pion trong mt s va chm
gia mt i ht antiproton v mt proton v hnh k tip cho thy mt
trng hp cc him: s hnh thnh ca mi su ht ch trong mt s va
chm duy nht gia mt pion v mt proton.

S hnh thnh tm pion trong tin trnh va chm gia mt i ht antiproton
(`p) v mt proton (proton nm ch sn trong bung o, do khng thy
ng i).

Tt c nhng tin trnh va chm ny u c c thc hin trong phng th
nghim vi nhng my mc khng l, trong ht c gia tc t nng
lng cn thit. Trn mt t, phn ln cc tin trnh t nhin khng nng
lng sinh ht. Th nhng trong khng gian, tnh hnh hon ton khc
hn. Cc ht h nguyn t xut hin ti trung tm thin th vi s lng ln,
trong tin trnh va chm tng t nh trong phng th nghim vi gia tc
cao, chng din ra mt cch lin tc trong thin nhin. Trong vi thin th,
nhng tin trnh ny sinh ra nhng bc x in t cc mnh di dng sng
radio, sng nh sng hay quang tuyn X, chng gip cc nh thin vn hc
c thm cc ngun thng tin v v tr. Nh th khng gian gia cc thin h
l y nhng bc x in t c tn s khc nhau, tc l y nhng photon
vi cng nng lng khc nhau. Th nhng chng khng phi l nhng
ht duy nht bay trong khng gian. Cng vi photon, nhng bc x v tr
ny cng cn cha nhng ht khi lng cc loi, ngun gc ca chng
khng c r. Phn ln chng l proton, mt s trong mang nng lng
cc ln, hn xa nng lng ca nhng thit b gia tc mnh nht.

Khi nhng bc x v tr mang nng lng cc mnh ny ng kh quyn
tri t th chng sinh ra va chm vi nhn ca cc phn t khng kh v
sinh ra nhiu ht ph, cc ht ph ny hoc b phn hy hoc va chm tip,
li sinh ra cc ht khc, li phn hy hay va chm, c th cho ti lc cc ht
cui cng chm mt t. Theo cch th ny m mt proton duy nht, khi
n vng kh quyn mt t, c th gy nn c mt lot tin trnh, trong
ngun ng nng ban u ca n bin thnh mt m ma cha nhiu ht
khc nhau, cc ht dn dn c hp th khi chng i vo khng kh vi
nhiu cuc va chm. Th nn, hin tng ca nhng tin trnh va chm c
quan st trong phng th nghim cao nng lng thc t xy ra lin tc trong
t nhin, ch khc l trong bu kh quyn, chng xy ra mnh lit hn nhiu,
l mt dng nng lng lin tc, dng i sut mt qu trnh nhy ma
tun hon ca hnh thnh v phn hy ca mt s ln nhng ht. Di y l
hnh nh honh trng ca v iu nng lng , tnh c c ghi li trong
bung chp ca Trung tm Nghin cu Ht nhn ca chu u CERN, xem
nh s pht kin bt ng v v tr trong mt cuc th nghim.

Khng phi tt c cc tin trnh ca hnh thnh v phn hy trong th gii
ht u c th ghi li trong bung o. C nhng s hnh thnh v phn hy
ca cc ht gi, chng c hon chuyn trong s tng tc cc ht, nhng
chng hin din qu ngn ngi nn khng th quan st. Hy gi nh s hnh
thnh hai ht pion trong tin trnh va chm ca mt proton v i ht
antiproton. Biu khng - thi gian ca bin c ny c v nh sau:

Ngi ta thy rng, trong biu ny vch v tr ca proton (p) v
antiproton (`p), chng va chm nhau trong mt im ca khng gian - thi
gian, ph hy ln nhau v sinh ra hai pion (p + v p -). Th nhng biu
ny cha biu din y hnh nh tht s. S tng tc gia proton v
antiproton c th xem l s hon chuyn ca mt neutron gi, nh biu
sau y cho thy:

Tng t nh th, qu trnh bn, trong mt proton v antiproton va chm
sinh ra bn pion, c th c din gii l mt s hon chuyn phc tp ca
ba ht gi, ba ht ny gm c hai neutron v mt proton.

Hnh ny ch c tnh cht tng trng v khng ch ng cc gc ca ng
i ca ht. Ta cn ch proton nguyn thy nm i trong bung o, n
khng hin ln trong hnh chp, nhng trong biu khng - thi gian n li
c biu din v n vn ng trong thi gian.

Th d ny cho thy nhng hnh chp trong bung o tht ra ch l mt hnh
nh th s v s tng tc gia cc ht. Tin trnh tht s chnh l mt lot
hon chuyn phc tp ca nhng ht. Tnh hnh thc s phc tp hn, nu
ngi ta nh rng, mi ht tham gia vo qu trnh tng tc bn thn
cng lin tc pht ra nhng ht gi v hp th chng li. Th d mt proton
lun lun pht ra mt pion trung ha p 0; c khi n li pht ra mt p + v t
bin thnh neutron n, sau li hp th p + ri tr thnh proton. Trong
trng hp th biu Feyman ca poton phi c thay th bng nhng
biu nh hnh sau.

Trong nhng tin trnh gi ny th mt ht nguyn thy c th bin mt hon
ton trong mt thi gian ngn, nh trong tin trnh (b) cho thy. Ly th d
khc, mt pion m p-, c th t bin thnh mt neutron (n) v mt i ht
antiproton (`p), hai ht gi ny t hy dit ln nhau tr thnh pion nguyn
thy:

Cn nh rng tt c nhng tin trnh ny u tun th quy lut ca thuyt
lng t, tc l tun th php xc sut, n ch ni ln khuynh hng c th
xy ra ch khng ni chng nht nh s xy ra. Vi mt xc sut nht nh,
mi mt proton ch c kh nng hin hu vi dng proton v p0(a), hay
neutron v p+ (b) v vi nhng dng khc. Nhng th d nu trn ch l
nhng tin trnh gi n gin nht. Nhiu tin trnh phc tp hn hn s xy
ra khi nhng ht gi sinh ra nhng ht gi khc v do m to nn c mt
mng li nhng tin trnh tng tc gi. Trong tc phm The World of
Elementary Paticles (Th gii cc ht c bn) Kenneth Ford dng nn mt
th d phc tp ca mt mng li gm s hnh thnh v phn hy ca 11
ht gi v ghi ch thm: Biu cho thy mt lot nhng bin c, nhn
xem th thy hn n, nhng hon ton thc t. Thnh thong mi proton
chuyn ng ng nh trong v iu hnh thnh v phn hy ny.

Ford khng phi l nh vt l duy nht s dng cch ni nh s nhy ma
ca hnh thnh v phn hy hay nhy ma nng lng. Hnh nh v nhp
iu v nhy ma s hin n khi ta hnh dung v dng nng lng chy qua
cc cu trc, nhng cu trc sinh ra th gii ca cc ht c bn. Nn vt l
hin i ch r, rng vn ng v nhp iu l tnh cht c bn ca vt
cht; rng mi vt cht, d trn mt t hay trong khng gian, u tham gia
vo mt v iu lin tc ca v tr.

Cc xc sut ca chng cng khng h tu tin, chng b hn ch bi mt s
qui lut m trong chng 16 s bn ti.

Nh o hc phng ng c mt quan im ng v v tr, tng t nh
vt l hin i v v th khng c g ng ngc nhin khi h cng dng hnh
nh ca v iu. Trong tc phm Tibetan Journey (Thi gian sng ti Ty
Tng), Alexandra David Neel k li mt th d p v hnh nh ca tit
iu v nhy ma, trong b k v mt v Lt-ma, ngi t nhn l o
s m thanh k cho b nghe quan nim ca mnh v vt cht nh sau:

Mi s u do nguyn t tp hp li, nhng nguyn t nhy ma v qua
s vn ng ca chng m sinh ra m thanh. Nu nhp iu ca iu ma
thay i th m thanh pht ra cng thay i mi mt nguyn t l mt bi
ca bt tn v mi mt m thanh hnh thnh trong mi chp mt bng nhng
dng hnh c ng v tinh t.

S tng ng ca quan im ny vi nn vt l hin i t r khi ta nh
rng, m thanh l mt sng c tn s nht nh, tn s thay i theo m
thanh cao thp v nh rng, ht c bn, khi nim hin i ca nguyn t,
chng qua cng ch l sng m tn s t l vi nng lng ca chng. Theo
thuyt lng t th qu tht mi ht c bn ca bi ca bt tn ca n v sn
sinh ra nhng c cu nng lng c tit iu (nhng ht gi) trong dng hnh
c ng v tinh t.

Hnh tng ca v v iu v tr c din t su sc v p nht trong
n gio vi hnh nh ca thn Shiva nhy ma. Mt trong nhng hin
thn ca Shiva - mt trong nhng v thn n xa c nht v cng c
ngng m nht - l v hong v cng. Trong nim tin ca n gio th
tt c i sng ch l mt phn trong tin trnh tun hon ca sinh thnh v
hoi dit, ca t vong v ti sinh, v iu nhy ca Shiva biu din tit iu
v cng ny ca sng cht, n tip din trong v tn i kip. Hy nghe li
ca Anada Coomaraswamy:

Trong m ti ca Brahman th th gii t nhin bt ng v khng th nhy
ma, cho n ngy Shiva mun: t bo thn ca mnh, ngi ng dy v gi
cho vt cht ang im lm nhng sng nhy ma hm hp gm ton m thanh
thc tnh v xem ka! Vt cht sng dy, nhy ma v bin thnh ho quang
nm quanh Ngi. Trong lc nhy ma Ngi gi vng tnh thin hnh vn
trng ca hin tng. Vn tip tc nhy ma, theo thi gian, Ngi dng la
hy dit mi sc danh v to li s tnh lng. y l thi ca m cng chnh l
khoa hc.

V iu ca Shiva khng nhng biu din s tun hon sinh dit ca v tr
m cng l nhp iu hng ngy ca sng cht, i vi o hc n th
nhp iu l c s ca mi hin hu. ng thi Shiva nhc nh chng ta
hin tng mun v trong th gian ch l do nh - n khng c bn, n
ch l o gic v lin tc bin i. Ngi to ra n ri hy dit n trong dng
nhy ma bt tn ca mnh, nh Heinrich Zimmer m t:

V iu o t v cao qu ca Ngi gia tng thm cho s o gic v v tr.
Tay chn quay cung v c th un ln ca Ngi kch thch s sinh thnh
v hoi dit lin tc ca v tr, trong ci t cn bng vi ci sinh v s
hy dit lun lun chm dt s sinh thnh.

Ngh s n ca th k th 10, th 12 din t thn Shiva nhy ma
tuyt p bng tng ng vi hnh nh bn tay, vi s cn bng tuyt ho
nhng li trnh by c tnh cht ng ca nhp iu v tnh nht th ca
i sng. Nhng ngha khc nhau ca iu ma c din t bng nhng
chi tit bc tng qua mt biu tng phc tp. Tay phi bn tri pha trn
ca thn cm trng, i din cho m thanh sinh thnh nguyn thy, tay tri
pha trn l ngn la, yu t ca hy dit. S cn bng ca hai tay ny i
din cho s cn bng ng gia sinh thnh v hoi dit trong th gii, c
khc ho thm nh khun mt tnh lng v nh sng ngi ca v cng gia
hai tay, trong c s i cc ca thnh hoi b vt ln v chuyn ha.
Tay phi th hai bt n v y v biu din tnh bo ton, cu nguy v an lc;
trong lc tay tri kia ch xung chn ang nhc ln, tng trng cho s gii
thot khi o gic. V thn nhy ma trn xc qu, qu tng tng cho s v
minh ca con ngi, n phi c i tr t s gii thot.

V iu Shiva, ni nh Coomaraswamy, l hnh nh r nht ca hot ng
thng , m bt c ngh thut hay tn gio no mun ca tng. V
Thng y l ha thn ca Brahman nn hot ng ca Ngi chnh l
mun hnh vn trng nhng xut hin ca Brahman trong th gii. V iu
ca Shiva chnh l v tr ang nhy ma, l ngun nng lng bt xuyn
chy qua v cng nhng cu trc ang xen k vo nhau.

Nn vt l hin i ch r, rng nhip iu sinh thnh v bin hoi khng
khng nhng ch l bn ma xun h thu ng v s sng cht ca sinh vt,
m cn trong bn cht ch thc ca vt cht v sinh. Theo thuyt trng
lng t th tt c mi tng tc ca mi nguyn t cu thnh vt cht din
ra thng qua s hnh thnh v hp th cc ht gi. Hn th na, iu ma
thnh hoi chnh l c s hin hu ca vt cht, v tt c cc ht vt cht c
bn thng qua s sn sinh v ti hp th cc ht gi m t tng tc vi
chnh mnh. Th nn, nn vt l hin i khm ph rng, mi ht h
nguyn t khng nhng ch c mt s nhy ma nng lng, m l mt s
nhy ma, bn thn n l mt tin trnh y sc sng ca sinh thnh v hoi
dit.

Cu trc ca v iu ny l kha cnh ch yu v quy nh tnh cht mi ht.
Th d nng lng tham gia khi pht ra hay hp th ht gi l tng ng vi
khi lng tng t ca ht tng tc. V th nhng ht khc nhau c v
iu khc nhau, nng lng v khi lng khc nhau. Cui cng cc ht gi
khng nhng l ch yu trong s tng tc ht v tnh cht ca chng, m
cn b khng gian trng rng sinh ra v hu dit. Cho nn khng phi ch vt
cht thi m c khng gian trng rng cng tham gia v iu, hnh thnh v
phn hu cc cu trc nng lng, ko di v tn.

Theo huyn thoi n gio ni v mt tin trnh lin tc ca thnh hoi
ca ton v tr, th tin trnh ny l c s ca mi hin hu v ca mi hin
tng t nhin. Cch y hng trm nm, ngh s n din t Shiva
nhy ma bng tng ng. Ngy nay th nh vt l dng nhng phng
tin hin i nht din t nhng cu trc ca nhp iu v tr . Nhng
hnh nh ghi li s tng tc ht trong bung o, nhng hnh minh chng
tit iu thnh hoi lin tc ca v tr, l nhng hnh nh thy c ca iu
ma Shiva, nhng hnh nh c th t ngang hng vi v p v ngha
su kn vi cc tc phm ca n . Nh th, nhng biu tng ca iu
ma v tr ny thng nht huyn thoi c xa, ngh thut tn gio vt l
hin i li vo mt mi. Thc t l thi ca m cng chnh l khoa hc.

Th gii h nguyn t l mt th gii ca nhp iu,vn hnh v bin dch
lin tc. Th nhng n khng ty tin v hn lon m lun gi mt dng
nht nh v r rng.

---o0o---
Chng 16 : Cu Trc i Xng Quark - Mt Cng n Mi
Trc ht l tt c cc ht ca mt loi u ging nhau, chng c mt khi
lng nh nhau, in tch nh nhau v cc tnh cht c trng khc cng
ging nhau. Hn th na, cc ht mang in tch u c ng in tch ca
mt electron (hay c du ngc li), hoc c in tch gp i ca electron.
iu ny cng ng vi cc i lng mang tnh cht khc, nhng tr s
khng ty tin m c gii hn trong mt s lng c hn. Qua ta c
th xp loi cc ht trong mt s t loi nht nh hay nhng h. iu ny
dn n cu hi, th th nhng cu trc nht nh ny lm sao c th sinh
thnh trong mt th gii ng v lin tc thay i c.

S xut hin cc dng nht nh trong cu trc ca vt cht tht ra khng
phi l hin tng mi, ngi ta thy n trong th gii nguyn t. Cng
nh cc ht h nguyn t, cc nguyn t ca cng mt loi th hon ton
ging nhau v nhng nguyn t khc nhau ca cc yu t ha tnh c xp
loi trong nhng nhm ca bng phn loi tun hon. Ngy nay ta hiu r s
phn loi ny, n da trn s lng ca proton v neutron trong nhn
nguyn t v trn s phn b ca electron trong cc vn o. Tnh cht sng
ca electron qui nh cc vn o cch xa bao nhiu v quay ca mt
electron trn mt vn o cho sn. Tnh cht sng hn ch cc i lng
ny trong vi con s nht nh, chng lin h vi s dao ng nht nh ca
sng electron. Th nn trong cu trc nguyn t ch c mt s mu hnh nht
nh, chng c qui nh bi mt nhm s lng t, mu hnh th hin
bi cc dng dao ng ca sng electron trong cc vn o. Nhng dao ng
ny quyt nh cc tnh trng tng t ca mt nguyn t v v th m hai
nguyn t hon ton ging nhau nu chng cng trong trng thi c bn
hay trng thi kch thch nh nhau.

Cu trc ca cc ht c bn cho thy s tng ng ln vi cu trc ca
nguyn t, th d phn ln cc ht u quay quanh trc ca mnh nh mt
con v. quay ni ti Spin ca n c hn ch trn cc i lng nht
nh, chng c din t bng nhng s nguyn ca mt n v gc. Th d
spin ca baryon c th l, 3/2, 5/20, trong lc th spin ca menson l 0,
1, 2 iu ny nhc ta nh nhiu n cc quay ca cc electron trn vn
o ca chng, cc quay cng c hn ch bi cc tr s c biu
din bng s nguyn.

Tnh tng t vi cc cu trc nguyn t cng r hn vi thc t l, cc ht
c tng tc mnh hay hadron c th c xp h chung vi nhau m cc
thnh vin c tnh cht nh nhau, khng k khi lng v spin ca chng.
Cc thnh vin cao ca nhng h ny l nhng ht c bn sng ht sc ngn
ngi, ta gi chng l resonance v c pht hin rt nhiu trong vi chc
nm qua. Khi lng spin ca cc resonance tng dn theo mt cch c qui
nh trong cc h v xem ra s tin ti v cc. Tnh cht c qui lut ny lm
ta nh n cc mc ca nhng tnh trng kch thch cc nguyn t v lm
cho nh vt l tin n cch nhn, l cc thnh vin cao (khi lng nng)
ca hadron khng h l nhng ht g khc, m chng qua chnh l thnh vin
c khi lng thp nhng dng b kch thch. Cng nh mt nguyn t,
mt hadron c th lu tr trong nhng dng b kch thch, v sng rt ngn
ngi, dng kch thch c biu din bng spin cao hn hay nng lng
(chnh l khi lng ) cao hn.

S tng t gia nhng tnh trng lng t ca nguyn t v nhng ht
hadron cho thy, bn thn hadron cng c th l nhng vt th c to
thnh bi cu trc ni ti, cu trc c th b kch thch, tc l chng hp
th nng lng lm thnh mt cu trc khc. Tuy nhin hin nay ta cha
hiu c cc cu trc hnh thnh nh th no. Trong vt l nguyn t, ta
c th l gii chng da trn tnh cht v s tng tc vi cc ht cu thnh
nguyn t (proton, neutron, v electron), nhng trong nn vt l ht th cha
l gii c. Cc cu trc tm thy c trong th gii ht ch c xc nh
v phn loi mt cch thun tnh thc nghim ch cha c suy lun t cc
chi tit ca cu trc ht.

Kh khn ch yu m nh vt l ht gp phi l khi nim ca vt th do cc
phn t khc to thnh khi nim khng cn ng dng c trong ht h
nguyn t na. Kh nng duy nht tm phn t to thnh ca mt ht c
bn l ph v n bng tin trnh va chm vi nng lng cao. Th nhng cc
ht v ra li khng h nh hn ht c bn ban u. Th d hai ht proton
va chm vi nhau vi vn tc ln s sinh ra mt lot cc mnh, th nhng
khng c mnh no c th c gi l mnh v ca proton. Cc mnh
lun lun u l hadron ton vn, chng c sinh ra t ng nng v khi
lng ca cc proton ban u. V th m vic tch mt ht tm phn t
cu thnh ca n l iu rt khng r rng, v chng ty thuc ni nng
lng tham gia trong cc tin trnh va chm. Ni y ta c tnh trng ca
tng i, trong mt cu trc nng lng bin mt, mt cu trc khc
sinh ra v khi nim tnh ti v vt th do nhiu phn t hp thnh khng
cn p dng c na trong nhng cu trc . Cu trc ca mt ht ch c
th hiu theo ngha ng: l tin trnh v s tng tc.

Khi ht b v thnh nhng mnh trong tin trnh va chm, iu c qui
nh nht nh v v cc mnh li l cc ht cng loi nn ta c th dng cc
qui lut m t nhng tnh cht nht nh c quan st trong th gii
ht. Trong nhng nm su mi, khi phn ln cc ht ngy nay ta bit n
c pht hin v cc h ca cc ht bt u xut hin th phn ln cc nh
vt l u tm hiu cc tnh cht ni trn, s t khc li tm hiu vn kh
khn do nguyn nhn ng ca cu trc ht sinh ra. Vi cch lm nh th h
rt thnh cng.

Khi nim ca i xng ng mt vai tr quan trng trong nhng nghin
cu ny. Nh vt l tng qut ha n ln v cho n mt ngha tru tng
v qua m khi nim ny tr thnh hu dng khi phn loi cc ht. Trong
i sng hng ngy, s i xng trc l trng hp thng thng nht ca
i xng. Mt dng hnh l i xng trc khi ta c th v mt ng thng
v chia hnh ra hai phn nh nhau.

Loi i xng cao cp hn l dng hnh, trong c nhiu trc i xng nh
hnh di y ca mt biu tng Pht gio. Tuy nhin s phn chiu khng
phi l cch duy nht lin quan ti i xng. Mt dng hnh cng c th gi
l i xng sau khi quay mt gc nht nh, n s tr v v tr c. Th d
hnh m dng ca Trung quc da trn loi i xng quay ny.

Trong vt l ht, tnh i xng, ngoi loi phn chiu v quay, cn c mi
lin h vi nhiu phng php khc v chng khng nhng ch xy ra trong
khng gian bnh thng (v trong thi gian) m c trong khng gian ton
hc tru tng. Chng c p dng cho ht v nhm cc ht , v v tnh
cht ht khng th tch ri khi s tng tc ln nhau gia chng, nn tnh
i xng cng c th p dng cho s tng tc, tc l cho nhng tin trnh
c ht tham d. Cc tnh i xng ny hu ch, v l chng lin h cht ch
vi qui lut bo ton. Mt khi mt tin trnh trong phm vi ht c mt s i
xng th ni c mt i lng o c, i lng c bo ton, tc
l mt i lng bt bin trong sut qu trnh. Nhng i lng ny cho ta
nhng yu t bt bin trong qu trnh chuyn bin phc tp ca ht vt cht
h nguyn t v chng ph hp mt cch l tng cho vic m t s tng
tc cc ht. Mt s i lng th bt bin xuyn qua mi tng tc, mt s
khc ch bt bin qua mt s tng tc, th nn mi tin trnh tng tc u
c lin h vi mt nhm i lng bo ton nht nh. Do tnh i
xng hin ra trong tnh cht ca ht vi tnh cch l qui lut bo ton trong
lin h tng tc ca chng. Trong ngn ng ca nh vt l th hai khi nim
ny hon chuyn c. Trong mt s trng hp, ta gi l s i xng ca
tin trnh, trng hp khc ta gi l lut bo ton, ty theo lc no hu ch
hn.

C bn lut bo ton c bn, chng c quan st trong tt c mi tin trnh.
Trong s th c ba loi lin h vi iu kin i xng n gin trong
khng gian thng thng v thi gian thng thng.

Tt c mi tng tc gia ht u i xng trong khng gian - chng ging
ht nhau, d chng xy ra London hay New York, v mt thi gian th
chng cng i xng, tc l chng xy ra bt k, d ngy th hai hay ngy
th t trong tun. Tnh i xng u tin lin h vi s bo ton nng lng.
iu c ngha l ton b xung lc ca cc ht tham gia vo mt qu trnh
tng tc v ton b nng lng ca chng (k c khi lng) khng thay
i trc v sau tin trnh. Tnh i xng c bn th ba ni v nh hng
trong khng gian. Th d trong mt tin trnh va chm th bt k, d cc ht
va chm nhau c chuyn ng theo trc tung hay honh. Kt qu ca tnh
i xng ny l tng tr s ca xung lng quay (k c spin ca cc ht)
c bo ton trong mt tin trnh. Cui cng l s bo ton ca in tch.
iu ny lin h vi mt iu kin i xng phc tp, nhng nu pht biu
nh tnh bo ton th n rt n gin, l tng s in tch ca mi ht
trong mt tng tc c bo ton. Ngoi ra cn c vi lut bo ton khc
na, chng c pht biu bng tnh i xng trong khng gian ton hc
tru tng nh trng hp ca bo ton in tch. n nay ta bit, mt vi
lut trong c gi tr cho tt c mi tng tc, mt s khc ch c gi t
trong mt s tng tc (th d ch ng cho tng tc yu). Nhng i lng
bo ton lin h c th c gi l in tch o ca ht. V chng l nhng
s nguyn ( 1, 2) hay c s chia i ( 1/2, 3/2, 5/2), nn ngi
ta gi n l s lng t, tng t nh s lng t trong vt l nguyn t.
Mi ht nh th c ch nh bi mt nhm s lng, nhm s ny cng
vi khi lng ca ht xc nh ton b tnh cht ca ht.

Th d hadron c nhng tr s r rt Isospin v Hypercharge hai tr s
lng t, chng khng thay i trong cc tng tc mnh. khi tm menson
ca bng trnh by trong chng trc c xp theo hai tr s lng t ny,
chng to ra mt cu trc c hnh bt gic cn i, c gi l Menson
octet. Hnh ny cho thy mt s i xng r rt, th d, nhng ht v i
ht gi cc v tr i nghch trong hnh bt gic, hai ht trung tm li chnh
l i ht ca bn thn mnh.

Tm ht baryon nh nht cng to nn cu trc nh th, n c gi l
Baryon octet. Th nhng ln ny, cc i ht khng cn c cha ng
trong hnh bt gic, m chng to nn mt i octet c dng nh vy.

Cc baryon cn li trong bng cc ht, cc omega th thuc v cu trc khc
mang tn l Baryon decuplet, ng chung vi chn resonance.

Tt c cc ht nm trong mt cu trc i xng nht nh u c nhng tr
s lng t nh nhau, ch tr isospin v hypercharge l nhng s cho chng
cc v tr khc nhau trong cu trc. Th d, tt c mi menson trong octet
u c spin bng khng (tc chng khng quay g c); nhng baryon trong
octet th c spin bng 1/2 v cc baryon trong decuplet c spin bng 3/2.

Th nn, cc tr s lng t vn c s dng xp ht trong h ca
chng, to nn nhng cu trc i xng r rng, chng cng ch nh v tr
ca cc ht ring l trong mi cu trc ng thi cng phn loi cc tng
tc khc nhau ca ht ng theo lut bo ton. Nh th m hai tnh cht lin
h gia i xng v bo ton c xem l ht sc hu ch nhm trnh by c
tnh qui lut trong th gii ht.

iu ng ngc nhin l phn ln cc qui lut ny li c din t mt cch
rt n gin, nu ta gi nh rng tt c hadron c to bi mt s t nhng
n v, n v hin nay cha pht hin c.

Nhng n v (hay ht) c Murray Gell-Mann gi bng mt ci tn gi
tng l Quark, l ngi ly nhng dng ca James Joyce trong tc
phm Finnergarns Wake, khi ng gi nh chng hin hu. Gell-Mann
thnh cng trong vic suy ra mt lot cc cu trc hadron, nh cc octet hay
decuplet ni trn, bng cch cho nhng tr s lng t ph hp gn vo ba
ht quark v ba i ht antiquark, ri ng bit nhng vin gch
nhng v tr tng quan vi nhau to nn baryon v menson, trong cc
tr s lng t ca chng ch do cc tr s ca cc ht quark cng li. Vi
ngha ny th baryon c gi gm c ba quark, c ba i ht antiquark v
menson gm mt quark v mt antiquark.

Tnh n gin v hu dng ca m hnh ny th tht ng kinh ngc, th
nhng n s mang li kh khn trm trng nu quark tht s c xem l
thnh phn vt cht ca hadron. Ti nay, cha hadron no c ph v m
thnh ra cc quark c, mc d ta bn ph chng vi cc ngun nng lng
ln nht c th c, iu c ngha l cc quark phi c gi cht vi nhau
bng nhng lc lin kt cc mnh. Theo hiu bit hin nay ca chng ta v
ht v tng tc ca chng th nhng lc ny phi bao gm lun c nhng
ht khc v nh th quark cng phi c nhng cu trc, cng nh tt c cc
ht c tng tc mnh khc.

Th m m hnh quark ch yu gm cc im, phi c cu. V s kh khn c
bn ny, ti nay khng th pht biu m hnh quark di dng ng ph
hp vi i xng v cc lc lin kt.

V mt thc nghim, trong nhng thp nin qua ngi ta c nhng cuc sn
lng kim quark quyt lit nhng khng thnh cng. Nu cc quark tht s
hin hu th n phi d thy v m hnh Gell-Mann cho chng nhng tnh
cht rt bt thng, nh in tch bng 1/3 v 2/3 in tch electron, iu
khng u c trong th gii ht. Ti nay ngi ta khng quan st ht no c
tnh cht mc d c nhng n lc rt ln. V thc nghim khng pht
hin ra chng, cng thm nhng phn i l thuyt v thc ti ca chng, tt
c nhng iu lm s hin hu ca quark rt ng nghi ng.

Mt khc, m hnh quark vn rt thnh cng nu tnh thm nhng qui lut
c pht hin trong th gii ht, mc d m hnh khng cn c s
dng mt cch n gin na. Trong m hnh Gell-Mann nguyn thy, tt c
hadron c th c xy dng bng ba loi quark v ba i ht antiquark.
Nhng trong thi gian qua, nh vt l gi nh rng c thm nhng ht khc
p ng nhiu dng khc nhau ca cu hadron. Ba ht quark nguyn thy
c tm t tn l u, d v s, vit tt ca up, down v strange. S m rng
u tin ca m hnh quark trn ton b thng tin c c ca ht, l i
mi quark phi xut hin trong ba cch khc nhau, hay ba mu. T mu
c s dng ni y mt cch ty tin, khng lin h g vi mu sc bnh
thng. Da trn m hnh quark c mu, baryon gm c ba quark c mu
khc nhau, trong lc th menson gm c mt quark v mt i ht cng
mt mu.

Vic s dng cc mu nng s lng ca quark ln chn(ba mu ca ba
loi u, d, s), v trong thi gian gn y ngi ta gi nh c thm mt quark,
n cng xut hin trong ba mu. Vi khuynh hng a t tn gi tng ca
nh vt l, ht quark mi ny mang tn c, vit tt ca charm. iu ny
mang tng s cc ht ln mi hai, gm c bn loi, mi loi xut hin trong
ba mu. phn bit cc loi quark vi cc mu khc nhau, nh vt l a
t v v ngy nay ngi ta ni v nhng quark c mu v v khc nhau.

Cc qui lut ni trn c m t bng mi hai quark ny mt cch hng
hn. Khng cn nghi ng na, hadron cho thy mt s i xng quark. Mc
d hiu bit n nay ca chng ta v ht v s tng tc ca chng loi b
s hin din mt ht quark vt cht, hadron vn thng c tnh cht hu nh
n gm c nhng phn t im to thnh. Tnh cht nghch l ny ca m
hnh quark lm ta nh n nhng ngy u tin ca vt l nguyn t khi
nhng mu thun k l dn nh vt l n s bng tnh ln lao hiu
c nguyn t. Nhng ht quark c tt c tnh cht ca mt cng n mi,
m ngy nay n phin n, c th dn n mt s bng tnh hiu ht h
nguyn t. Thc t l s bng tnh ny trn ng i n, v chng ta s
thy chng trong nhng chng sau. Mt s t nh vt l ang tm cch a
li gii cho cng n quark, m h c cm hng, gi m ra nhng t tng
mi v t tnh ca thc ti vt l.

S khm ph ra cu trc i xng trong th gii ht lm cho nhiu nh
vt l ngh rng, nhng cu trc phn nh qui lut c bn ca thin nhin.
Trong nm mi nm qua, con ngi n lc i tm m ci i xng
uyn nguyn nhm kt hp mi ht bit v nh m l gii c cu ca
vt cht. Mc ch ny phn nh mt thi trit hc c ra bi cc
nh Hy Lp c i v c quan tm sut nhiu th k. Tnh i xng,
cng vi hnh hc, ng mi vai tr quan trng trong khoa hc, trit hc
v ngh thut Hy Lp, n ng ngha vi thin m, tng ha v hon ho.
Cho nn nhng ngi theo phi Phythagoras xem nhng c cu i xng l
then cht ca mi s vt. Platon tin rng nguyn t ca bn yu t to nn
dng ca mi vt th rn v phn ln cc nh thin vn Hy Lp ngh rng
cc thin th vn ng trong hnh trn v vng trn l hnh nh hnh hc c
mc i xng cao nht.

Thi ca trit l phng ng v tnh i xng l hon ton ngc li
vi thi trit l Hy Lp c i. Cc truyn thng o hc Vin ng hay
dng cu trc i xng nh mt biu tng hay phng tin thin nh.
Ngoi ra, php i xng xem ra khng ng mt vai tr quan trng g trong
trit l ca h. Cng nh hnh hc,n c cho rng cng ch do u c to
ra hn l mt tnh cht ca t nhin, v th khng c tm quan trng c bn.
Theo , nhiu ngh thut phng ng thng chung tnh bt i xng v
hay trnh mi qui nh v hnh th. Cc bc ha mang nng tnh thin ca
Trung quc hay tranh ca Nht thng c din t bng hng mt gc
hay cch xp t khng theo qui lut ca kin trc vn Nht Bn, minh ha
r kha cnh ny ca ngh thut Vin ng.

Hnh nh vic i tm kim mt php i xng c bn trong th gii ht l
mt phn ca gia ti li ca ngi Hy Lp, iu ny khong th tng
thch c vi th gii quan ang hnh thnh t khoa hc hin i. S nhn
mnh v tnh i xng, tuy th khng phi l kha cnh duy nht ca vt l
ht. Ngc li vi quan im i xng, lun lun c mt trng phi t
tng ng, h khng xem cu trc ht l tnh cht then cht ca t nhin,
m hiu chng ch l mt xut hin ca mt th gii t nhin nng ng v
ca nhng tng tc trong th gii . Hai chng cn li sau y s trnh
by nhng trng phi t tng , trong nhng thp nin qua, hnh
thnh nhng quan im khc hn v i xng v qui lut ca t nhin,
chng ha hp vi th gii quan ca nn vt l hin i ti nay c bit v
chng cng ph hp mt cch hon ho vi trit l phng ng.

---o0o---
Chng 17 : Cc Mu Hnh Bin Dch
Cui cng th vn t ra l lm sao cng mt lc m ni kt c thuyt
lng t ln thuyt tng i. Nhng cu trc ht dng nh phn nh tnh
lng t ca ht, v mu hnh tng t nh th xy ra trong th gii
nguyn t ri. Th nhng trong vt l ht, chng khng th c l gii
bng m hnh sng trong khun kh thuyt lng t, v nng lng tham gia
vo y qu cao nn thuyt tng i phi c p dng n. V th ch c
mt l thuyt lng t - tng i cho ht l c hy vng chuyn ch c
tnh i xng c quan st.

Thuyt trng lng t l m hnh u tin ca loi ny. N cho ta mt s
m t xut sc v s tng tc in t gia electron v photon, nhng n
khng ph hp lm m t loi tng tc mnh. Khi cc ht ca loi ny
ngy cng c pht hin, nh vt l sm nhn ra rng tht kh lng lin h
mi mt ht vi mt trung c bn, v khi th gii ht cho thy rng n
l hin thn ca tm li dt ngy cng phc tp gm ton s tng tc, th
nh vt l thy phi tm nhng m hnh khc biu din cho c thc ti
ng v lun thay i ny. Ci cn thit l mt m hnh ton hc sc m
t dng ng mt s ln hnh thi ca cu trc hadron, l s chuyn ha
ln nhau lin tc ca chng t ht ny qua ht khc, s tng tc gia chng
bng cch hon chuyn ht, s hnh thnh cc trng thi lin kt ca hai hay
nhiu hadron, v s t phn hy thnh nhng lin hp khc ca ht. Tt
c nhng tin trnh ny, c lc c gi chung l phn ng ht, l tnh cht
ch yu ca tng tc mnh v phi c lu trong mt m hnh lng t
tng i ca Hadron.

Khun kh xem ra ph hp nht m t hadron v tng tc ca chng
c gi l thuyt ma trn S. C s then cht ca n, ma trn S, nguyn
c Heisenberg xut nm 1943 v c pht trin trong sut hai thp k
qua, thnh mt c cu ton hc phc tp, c th xem l thch hp nht m
t tng tc mnh. Ma trn S l tp hp cc xc sut ca tt c phn ng c
th c vi hadron. Tn ca n xut pht t iu m ton b phn ng kh d
ca hadron c xp trong trn v tn m nh ton hc gi l ma trn.
Ch S i din cho tn nguyn l scattering matrix (ma trn phn tn), n
ni ln cc tin trnh va chm - hay phn tn, l phn a s ca phn ng
cc ht.

Tt nhin, trong thc t khng ai quan tm n ton b tp hp ca cc tin
trnh hadron, m ch mt t phn ng c bit. Thnh th, khng bao gi ta
xem xt ton b ma trn S, m ch mt phn ca n, hay cc yu t lin quan
n tin trnh ang xt. Nhng yu t ny c biu din tng trng bng
biu nh hnh sau y, ni ln phn ng n gin nht v cng chung
nht ca ht.

Hai ht A v B chu mt lc va chm sinh ra hai ht khc C, D. Tin trnh
phc tp hn c th cha nhiu ht hn v c i din bi cc hnh sau
y.

Cn nhn mnh rng biu ma trn S rt khc vi biu Feyman ca l
thuyt trng. N khng minh ha c ch c l chi tit ca phn ng m ch
nh nhng ht u tin v cui cng. Th d tin trnh c bn A+B = C+D
c th din t trong l thyt trng nh mt s hon chuyn ca mt ht gi
V (xem hnh di), trong lc trong thuyt ma trn S, tin trnh ch c
v bng mt vng trn m khng ghi r trong xy ra nhng g.

Hn na biu ma trn S khng h l biu v khng gian - thi gian, n
ch l s biu din tiu biu chung ca phn ng ht. Nhng phn ng ny
cng khng c gi nh l xy ra ti mt im nht nh no trong khng
gian - thi gian, m ch c m t vi tr s vn tc (hay chnh xc hn, vi
tr s xung lng) ca cc ht n v cc ht i.

Tt nhin ,iu c ngha l biu ma trn S khng mang nhiu lng
thng tin nh biu ca Feyman. Mt khc, thuyt ma trn S li trnh c
kh khn xy ra trong l thuyt trng. Cc hiu ng lin hp ca thuyt
lng t v tng i khng cho php ta xc nh mt cch chnh xc s
tng tc gia cc ht cho sn. V nguyn l bt nh, trng thi bt nh ca
vn tc ht s tng trong khu vc tng tc c qui nh r rng hn, v v
th tr s ca ng nng ca n cng bt nh hn. Ti lc no th nng
lng ny ln sinh ra ht mi, theo thuyt tng i, lc ngi ta
khng cn chc chn liu mnh ang xt ht nguyn t na hay khng. V
th, trong mt thuyt bao gm c thuyt lng t v thuyt tng i, ngi
ta khng th ch nh c v tr ca cc ht mt cch r rng. Nu iu ny
vn c xy ra nh trong l thuyt trng, th ngi ta phi i ph vi
nhng mu thun ton hc, m chnh l kh khn then cht ca mi l
thuyt trng lng t. Thuyt ma trn S trnh khi kh khn ny bng cch
ch nh xung lng ca ht v chp nhn s nht nh v v tr ni phn
ng xy ra.

iu quan trng ca thuyt ma trn S l nhn mnh n bin c, ch khng
quan tm n vt th, khng quan tm ch yu v ht m v phn ng ca
chng. S di chuyn t ht ln bin c u c c hai thuyt lng t
v tng i i hi. Mt mt, thuyt lng t ni r mt ht c bn ch
c th c hiu nh l dng xut hin ca s tng tc gia cc tin trnh
o lng khc nhau. N khng phi l mt vt th c lp m l mt s xy
ra, mt bin c, n ni nhng bin c khc vi nhau trong mt cch th c
bit. Hy nghe Heisenberg ni:

Trong vt l hin i, ngi ta khng th chia th gii thnh nhng nhm
vt th m thnh nhng nhm ca s lin hiu cn phn bit l cch
lin h, y l yu t quan trng nht trong mt s hin tngTh nn th
gii hin ra nh mt tm li dt ton nhng bin c, trong c nhng
mi lin h ca nhiu cch th khc nhau, xc tc hay an ln hay ni kt
ln nhau v qua m xc nh ton b tm li.

Mt khc, thuyt tng i cng buc ta phi xem ht trong tin trnh ca
khng gian - thi gian : l mt cu trc bn chiu, phi xem l tin trnh hn
l vt th. Gi thuyt ma trn S v th ni kt c hai quan im ny. Dng
php ton hc bn chiu ca thuyt tng i, n m t c tt c tnh cht
ca hadron theo ngha phn ng (hay ni chnh xc hn theo ngha kh nng
phn ng) v nh th m to dng mt gch ni cht ch gia ht v tin
trnh. Mi phn ng ca ht u ni ht vi nhng phn ng khc v nh
th m xy dng mt mng li ca nhng qu trnh.

Th d, mt neutron n c th tham gia vo hai phn ng theo sau nhau, bao
gm hai ht khc nhau; phn ng u tin l mt proton v mt p -, v phn
ng th hai l mt S - v mt K +. Th nn neutron ni kt hai phn ng
v ha nhp chng trong mt tin trnh ln hn.

Mi mt ht u tin hay cui cng ca tin trnh va k li c th tham gia
trong nhng phn ng khc; th d proton c th sinh ra t mt tng tc
ca mt K+ v mt l (xem b). Sau K+ ca hnh a li c th xem l ni vi
mt K- v mt po; p- vi ba pionkhc na (xem hnh trang 313).

Th l neutron nguyn thy c th c xem l mt phn t ca mt mng
li bin c, tt c c m t trong ma trn S. Mi tng quan trong mng
li khng th xc c nh mt cch chc chn, chng ch lin h vi
xc sut. Mi phn ng c th xy ra vi mt xc sut no , n ty thuc
vo nng lng hin din v vo nhng c trng ca phn ng v nhng
xc sut ny c nhiu yu t ca ma trn S ch r.

Php tnh ny cho php ta xc nh cu trc ca mt hadron trong mt cch
th trc sau u ng. Th d ht neutron trong mt mng li ny c th
xem l trng thi lin kt ca mt proton v p, t sinh ra; cng l trng
thi lin kt ca p- v mt K+, trong n t hy. C hai trng thi lin kt
ny cng nh cc cch khc u c th hnh thnh mt neutron v v th m
ta c th ni chng l phn t ca mt c cu neutron. Cu trc ca
hadron v th khng nn hiu l mt s xp t r rt ca nhng thnh phn
m l c sinh ra bi mi ht m chng c th tng tc vi nhau to
thnh hadron . Th nn proton c th hin hu nh l mt cp neutron -
pion, cp kaon - lambda, vn vn. Proton li c th t hy chuyn thnh
nhng ht khc khi c y nng lng. Nhng khuynh hng ca mt
hadron c th hin hu trong nhng trng thi khc nhau c biu th bng
xc sut xy ra ca nhng phn ng lin h, tt c nhng th c th xem
l cc kha cnh ca c cu ni ti ca hadron.

Khi xc nh cu trc ca mt hadron bng khuynh hng ca n i vi
cc phn ng, l thuyt ma trn S cho khi nim c cu mt ni dung
ng ch yu. ng thi, ni dung ny ca cu trc cng ph hp mt cch
ton ho vi cc yu t thc nghim. C mi khi hadron b v ra trong cc
qu trnh va chm cao nng lng, th chng t phn hy thnh nhng lin
kt ca hadron khc; th nn c th ni l chng c kh nng cha nhng
mi lin kt . Mt trong nhng ht sinh ra t va chm , n phin mnh
li chu nhiu phn ng, xy dng nn c mt mng li bin c c th chp
li trong bung o. Hnh bn di v cc hnh trong chng 15 l nhng th
d ca mt lot nhng phn ng :

Trong mt th nghim, mc d mt mng li sinh ra do s ngu nhin, th
nhng n cng c cu trc theo qui lut nht nh. Qui lut ny chnh l lut
bo ton c ni ti; cc phn ng ch c th kh d khi cc tr s lng
t nh c bo ton. Trc ht, tng s nng lng phi c bo ton
trong mi phn ng. iu ny c ngha l mi nhm ht nht nh ch c th
sinh ra t mt phn ng nu nng lng tc ng vo cao to ra khi
lng i hi. Hn th na, nhm ht sinh ra phi mang ng tng tr s
lng t c mang li trong phn ng vi cc ht ban u. Th d, mt
proton v mt p- mang mt in tch tng th bng khng, c th v ra trong
va chm v sinh ra mt neutron v mt po , chng khng th sinh ra neutron
v mt p+ v cp sau ny s c in tch l +1.

Th nn, phn ng hadron i din mt dng chy nng lng, trong ht
c hnh thnh v phn hy, nhng nng lng hu nh c chy trong
mt knh c c trng l nhng tr s lng t c bo ton trong tng
tc mnh. Trong thuyt ma trn S, khi nim knh phn ng l c bn hn
khi nim ht. Khi nim c nh ngha l mt nhm tr s lng t,
n c th ph hp vi mt s khc nhau hadron va c khi ch cho mt
hadron duy nht. Nhm hadron no s chy xuyn qua knh , l vn
ca xc sut, nhng ch yu n ty thuc vo nng lng dnh cho tin
trnh. Th d hnh trang sau ch s tng tc gia mt proton v mt p- trong
mt neutron c sinh ra on gia. Th l knh phn ng c xy
dng nn trc ht bng hai hadron, sau bng mt hadron duy nht v cui
cng mt cp hadron.

Nu c nhiu nng lng hn th knh c th c lm thnh t mt cp l
- K0, mt cp S- - K+ v t nhng lin hp khc.

Khi nim v nhng knh phn ng li cng ph hp hn lm vic vi
nhng qu trnh cng hng, l nhng ht hadron sng cc ngn, chng
l c trng ca tt c mi tng tc mnh.

Chng sng ngn n mc cc nh vt l mi u ngi xem chng l nhng
ht v ngy nay vic l gii tnh cht ca chng vn l mt trong nhng
trch nhim chnh ca ngnh vt l thc nghim cao nng lng. Cng
hng xy ra trong cc cuc va chm hadron v t phn hy hu nh ngay
sau khi chng sinh ra. Chng khng th c thy trong bung o, nhng
chng c th c pht hin v mt tnh cht rt c bit xc sut phn ng.
Xc sut cho hai hadron ang di ng phn ng c vi nhau - tc l
tng tc ln nhau - tu thuc vo nng lng cha sn trong s va chm.
nu tr s nng lng ny bin i th xc sut cng thay i theo; nng
lng tng th xc sut c th tng hay gim, ty theo chi tit ca phn ng.
Tuy th, ngi ta quan st rng ti mt tr s nht nh ca nng lng th
xc sut phn ng gia tng r rt, mt phn ng d xy ra ti tr s ny hn
bt k ti tr s nng lng khc. S tng vt ny ca xc sut lin h vi s
hnh thnh ca mt i sng ngn tm b ca hadron vi mt khi lng
tng t cu nng lng ti ni tng vt xc sut.

L do m nhng giai on ngn ngi ny ca hadron c gi tn l
resonance (cng hng) xut pht t s tng ng vi hin tng cng
hng trong s dao ng. Th d trong m thanh, khng kh trong mt l
trng thng di li mt cch yu t vi m thanh n t bn ngoi, nhng
n s bt u cng hng hay doa ng mnh m khi sng m thanh t n
mt tn s nht nh c gi l tn s cng hng. Knh ca phn ng
hadron cng c th so snh nh mt l trng cng hng, v nng lng ca
ht hadron ang di ng lin quan n tn s ca sng xc sut lin h. Khi
nng lng ny, hay tn s, t ti mt tr s nht nh th knh ny bt u
cng hng; s dao ng ca sng xc sut bng nhin tr nn mnh lit v
sinh ra s tng vt trong xc sut phn ng. Phn ln knh phn ng u c
vi nng lng cng hng, mi tr s ca chng lin h vi khi lng ca
mt hadron tm b sng ngn ngi, chng s hnh thnh khi nng lng ca
nhng ht ang va chm t ti tr s cng hng.

Trong khun kh ca thuyt ma trn S, vn liu ta c th gi nhng cng
hng l ht hay khng, khng c t ra. Tt c mi ht u c xem l
giai on chuyn tip c trong mt tm li ca phn ng, v vic cc
resonance tn ti rt ngn so vi cc hadron khc khng h lm cho chng
c s khc bit cn bn vi cc ht khc. Thc t l t resonance (cng
hng) l mt t rt thch hp. N c p dng cho c hai trng hp, cho
knh phn ng v cho hadron c sinh ra trong hin tng ny, nn n ch
r mi lin h cht ch gia ht v phn ng. Mt resonance l mt ht,
khng phi l mt vt th. Tt hn ta gi n l mt bin c, mt s vic xy
ra.

S m t ny ca hadron trong nn vt l ht nhc ta li nhng li ca
D.T.Suzuki ni cui chng 13: Pht t xem vt th l mt tin trnh ch
khng phi l mt vt hay mt cht. iu m Pht t nhn ra bng kinh
nghim o hc ca h v th gii t nhin nay c pht hin li bng
thc nghim v bng l thuyt ton hc ca khoa hc hin i.

Nhm m t tt c hadron trong giai on chuyn tip ca chng trong mt
h thng li y phn ng, ta phi quan tm ng mc n cc lc m
xuyn qua chng tng tc vi nhau. l nhng lc ca tng tc
mnh, chng tch - hay tung ra xa - cc hadron ang lao vn vt, gii th
chng ri li xp chng theo nhng khun mu khc nhau, ri li kt chng
li t ti trng thi lin kt chuyn tip. Trong thuyt ma trn S cng
nh trong l thuyt trng, lc tng tc c lin quan ti ht, th nhng khi
nim ca ht gi khng c s dng. Thay vo mi lin h gia lc v
ht c t trn tnh cht c bit ca ma trn S, c gi l crossing (tc
ng giao nhau). Nhm minh ha tnh cht ny, hy xem hnh trang 320 v
tng tc gia mt proton v mt p-.

Nu c quay 90 v ta gi qui c nh c (xem chng 12), nhng mi
tn hng xung ch cc i ht, th biu mi s biu din mt phn ng
gia mt i ht antiproton (`p) v mt proton (p), t? ? sinh ra mt cp
pion, p+ l i ht ca p- trong phn ng nguyn thy.

By gi, tnh cht cht ca ma trn S da trn thc t l hai tin trnh k trn
c m t ch bng mt yu t ca ma trn S. iu c ngha l hai biu
trn ch i din hai kha cnh, hay hai knh ca mt phn ng duy nht.
Nh vt l nay quen i t knh ny qua knh kia trong bi ton ca
mnh, v thay v quay biu , h ch vic c t di ln trn hay t tri
qua phi v gi chng l knh trc dc hay knh ngang. Th nn phn ng
trong th d chng ta c c trong kn dc l p + p - p + p+, trong kn
ngang l `p + p p- + p+

Mi lin h gia lc v ht c thit lp thng qua giai on chuyn tip
trong hai knh. Trong knh dc ca th d ny, proton v p - c th to nn
mt neutron chuyn tip, trong lc , knh ngang mt pion trung gian p 0
c th xut hin.

Pion trung gian trong giai on chuyn tip ca knh ngang ny c th c
xem l biu trng ca lc, lc tc ng trong knh dc, ni proton v p -
vi nhau to thnh neutron. Th nn hai knh ny u c cn n
lin kt lc v ht vi nhau, ci xut hin di dng lc mt knh ny li
l biu trng cho ht chuyn tip mt knh kia.

Mc d tng i d dng khi i t knh ny qua knh kia v mt ton hc,
nhng li hi kh - nu khng mun ni l khng th - c mt hnh nh trc
tip v tnh trng ny. iu l v crossing (tc ng giao nhau) ch yu l
mt phng thc xut pht t h bn chiu ca thuyt tng i v v th
m rt kh c hnh nh v n. Mt tnh trng tng t xy ra trong l thuyt
trng l ni m lc tng tc c xem l s hon chuyn cc ht gi.
Thc t l, biu trnh by cc pion chuyn tip trong knh ngang nhc ta
rt nhiu n cc biu Feyman cng v nn s hon chuyn ht v ta c
th ni n gin, rng proton v p - tng tc thng qua mt hon
chuyn mt p 0. Nhng ch ny c nh vt l s dng, nhng h khng
m t ht tnh trng ny. Mt s m t hp l ch c th c c bng cch
trnh by knh dc v knh ngang, tc l phi chu mt khi nim tru tng
m phn ln chng ta khng tng tng ra c.

Mc d c hnh thi khc nhau, ni dung chung ca mt lc tng tc trong
thuyt ma trn S rt ging vi lc trong l thuyt trng. Trong c hai l
thuyt th lc biu trng cho ht m khi lng ca ht ni ln sc mnh ca
lc (xem chng 15) v trong c hai thuyt chng c nhn ra l tnh cht
ni ti ca ht ang tng tc; chng phn nh cu trc ca m my ht gi
trong l thuyt trng v trong thuyt ma trn S th chng c sinh ra
trng thi lin kt ca ht tng tc. S song hnh vi quan im phng
ng v lc c bn n, s song hnh ny c p dng cho c hai
thuyt. Hn th na, quan im v lc tng tc a n mt kt lun quan
trng rng tt c cc ht c bit phi c mt cu trc ni ti no , v ch
nh th m b pht hin. Hy nghe nhng li ca Geoffrey Chew, mt trong
nhng kin trc s chnh ca thuyt ma trn S:

Mt ht c bn ch thc - tc l khng h cn c mt c cu ni ti no c -
th khng th l i tng ca mt lc no, lc cho php chng ta pht
hin s hin hu ca n. Ch duy vic bit n s hin hu ca mt ht l
ni c rng ht phi c mt c cu ni ti!.

Mt u im c bit ca dng ma trn S l n c kh nng m t s hon
chuyn ca ton b c h hadron. Nh ni trong chng trc, hu nh
tt c hadron u nm trong nhng chui m cc phn t ca chng c
nhng tnh cht ng nht vi nhau, ch tr khi lng v spin ca chng.
C mt m hnh c Tullion Reege xut u tin, n gip ta xem chui
ny ch l mt ht hadron n nhng li hin hu nhng trng thi kch
thch khc nhau. Trong nhng nm gn y, ngi ta a m hnh Reege
vo trong khun kh ma trn S v c xem l bc u tin ti mt l gii
ng cho cu trc ht.

Khun kh ca ma trn S gi y kh nng m t cu trc ca hadron,
cc lc tng tc gia chng, v mt s cu trc ca chng c xem l mt
phn khng th tch ri ca mt mng li y nhng phn ng, trong mt
cch nhn ng. Thch thc chnh yu t ra cho thuyt ma trn S l s dng
cch m t ng ny m l gii c tnh i xng, l tnh cht dn n
cc cu trc hadron v lut bo ton ni trong chng trc. Trong thuyt
nh th, tnh cht i xng ca hadron s phn nh li trong c cu ton hc
ca ma trn S di dng l ma trn ch cha nhng yu t lin quan n
nhng phn ng m lut bo ton cho php. Cc lut bo ton ny s khng
cn c tnh cht thc nghim na m l h qu ca c cu ma trn S v l
mt h qu ca tnh cht ng ca hadron.

t c mc ch y tham vng ny, nh vt l phi gi nh nhiu
nguyn l chung, nhm hn ch bt cc kh nng xy dng yu t ca ma
trn S v nh m cho ma trn S mt cu trc xc nh. Ti nay th c ba
nguyn l chung c hnh thnh.

Nguyn l chung th nht bt ngun t thuyt tng i v vi kinh nghim
thuc v th gii v m khng gian - thi gian. Nguyn l ni rng xc
sut phn ng (tc l cc yu t ca ma trn S) phi c lp vi s xp t
thit b th nghim trong khng gian - thi gian, c lp vi hng ca
chng trong khng gian, v c lp vi trng thi di chuyn ca ngi quan
st. Nh ni trong chng trc, s c lp ca phn ng ht i vi
chiu hng cng nh i vi s xp t trong khng gian - thi gian
sinh ra lut bo ton v quay, xung lng v nng lng cha trong phn
ng. Nhng i xng ny l then cht trong cng trnh khoa hc ca chng
ta. Nu kt qu cc th nghim m thay i ty theo khng gian v thi gian
thc hin th khng th c khoa hc di hnh thc nh hin nay. Sau ht,
i hi cui l kt qu th nghim khng c ty thuc ni trng thi vn
ng ca ngi quan st, l nguyn l tng i, l c s ca thuyt
tng i.

Nguyn l chung th hai c xut t thuyt lng t. N cho rng, kt
qu ca mt phn ng ht ch c th tin on bng xc sut, v hn th na,
tng s xc sut ca tt c mi kh nng, k c kh nng khng c s tng
tc no gia cc ht, tng s phi bng mt. Ni cch khc, chng ta chc
chn mt iu rng, cc ht hoc s phn ng vi nhau, hoc khng phn
ng vi nhau. Cu ni nghe qua tm thng ny tht ra l mt nguyn l y
uy lc, mang tn Unitarity (n nht), n l tc nhn hn ch mt cch
nghim khc nhng kh nng hnh thnh cc yu t ca ma trn S.

Nguyn l chung th ba v cui cng l lin h n khi nim nguyn nhn
kt qu v c gi l nguyn l nhn qu. N ch nh rng, nng lng v
xung lng ch c chuyn ha trong khng gian thng qua ht, rng s
chuyn dch ny xy ra trong cch m mt ht c th c hnh thnh trong
mt phn ng v phn hy trong mt phn ng khc, nu phn ng sau xy
ra sau phn ng u. Biu thc ton hc ca nguyn l nhn qu lm cho ma
trn S ph thuc mt cch lin tc vo nng lng v xung lng ca ht
tham gia trong phn ng, ch tr khi cc tr s (ca nng lng v xung
lng) t n kh nng hnh thnh ht mi. Ti nhng tr s ny th cu
trc ton hc ca S thay i thnh lnh; n to nn nhng im m nh ton
hc gi l Singularity (im k d). Mi knh phn ng u cha nhiu im
k d, chnh l ni c nhiu tr s ca nng lng v xung lng trong
knh, ni ht mi c th hnh thnh. Nhng nng lng cng hng
ni trn l th d cho nhng tr s ny.

Vic ma trn S c nhng im k d l mt h qu ca nguyn l nhn qu,
nhng n khng xc nh c v tr ca cc im k d. Tr s ca nng
lng xung lng, ni ht c hnh thnh, l khc nhau trong cc knh
khc nhau v ph thuc ni khi lng v cc tnh cht khc ca ht c
hnh thnh. Th nn v tr cc im k d phn nh tnh cht ca nhng ht
v v tt c hadron u c th sinh ra trong cc phn ng ht, cc im k
d trong ma trn S phn nh li tt c cu trc v tnh i xng ca hadron.

Thnh th, mc ch trung tm ca thuyt ma trn S l suy ra mt c cu k
d ca ma trn S t nhng nguyn l chung. Ti nay ngi ta cha thit lp
c m hnh ton hc tha ng c tt c ba nguyn l , v rt c th l
ba nguyn l xc nh mt cch r rt tt c tnh cht ca ma trn S
- tc l tt c tnh cht ca hadron (gi nh ny c gi l gi thit
Boostrap s c bn ti trong chng 18). Nu ng nh vy th h qu
trit hc ca mt l thuyt nh th s rt su sc. Tt c ba nguyn l chung
ni trn u lin h vi phng php ca ta v vic quan st v o lng,
tc l lin h vi khun kh ca khoa hc. Nu chng y xc nh c
cu ca hadron th c ngha l c cu c bn ca th gii vt l cui cng
c xc nh bng cch chng ta nhn th gii nh th no. Mi mt s
thay i c bn ca ta trong cch quan st s dn n s thay i trong cc
nguyn l chung v n li a n s thay i trong c cu ma trn S v
nh th s dn n mt c cu khc ca hadron.

Mt l thuyt nh th v cc ht h nguyn t phn nh vic khng th tch
ri nh quan st khoa hc vi hin tng b quan st, iu ny c bn
ti trong thuyt lng t, nhng y ni mt cch khng nh nht. Cui
cng, n dn n iu l, c cu v hin tng m ta quan st trong thin
nhin khng g khc hn chnh l biu hin ca t duy o lng v phn loi
ca chng ta.

y chnh l mt trong nhng php mn c bn nht ca trit hc phng
ng. Nn o hc phng ng lun lun ch cho ta thy rng, s vt v
bin c m ta cm nhn chnh l s sng to ca tm, chng xut pht t mt
dng thc c bit ri li tan i mt khi tm bin i. n gio qu
quyt rng tt c sc th v cu trc quanh ta u c hnh thnh bi mt
tm thc ang chu s tc ng ca o gic v khuynh hng cho chng mt
tm quan trng su xa chnh l o gic cn bn ca con ngi. Pht gio gi
s o gic ny l v minh v xem l mt dng ca tm nhim. Hy
nghe li ca M Minh:

Khi khng nhn r s nht th (Chn Nh) th v minh v phn bit lin
hin, v tt c mi dng ca tm nhim lin phtTt c mi hin tng
trong th gian u do v minh vng tm ca chng sinh m tn ti, nn tt
c cc php u khng c tht th.

cng l quan nim lun lun c nu ln ca Duy Thc tng Pht gio,
trong mi sc th m ta cm nhn ch l thc; l phn chiu, hay bng
dng ca tm:

V s s vt xut pht t tm, do tr phn bit qui nhNgi ta xem s
vt ny l th gian bn ngoi Mi iu xut hin bn ngoi khng h hin
hu tht c, ch l tm hin ra mun ngn sai khc; thnh thn thnh vt
s hu v mi th - tt c nhng th , ta ni, khng g khc hn l thc.

Trong vt l ht, vic suy ra c mt cu trc hadron t nhng nguyn l
chung ca thuyt ma trn S l mt bi ton lu di v kh khn v n nay
cng mi ch i c tng bc nh cho thnh tu .

Cng khng phi v th m ta coi nh kh nng mt ngy kia, tnh cht ca
cc ht h nguyn t s c suy ra t nhng nguyn l chung, tc l chng
s c xem l ph thuc vo khun kh khoa hc ca chng ta. Tht l th
v khi cho rng n c th tr thnh tnh cht chung ca nn vt l ht, n s
xut hin trong cc l thuyt tng lai ni v tng tc in t, tng tc
yu v tng tc trng trng. Nu iu ny c xc nh l ng th vt l
hin i phi i con ng hng ti s nht tr vi minh trit phng ng
cho rng, th gii l tnh chng qua l o gic, ch l thc.

Thuyt ma trn S n rt gn vi t tng phng ng khng phi ch
trong kt lun cui cng ca n, m cng trong quan im chung v s vt.
N m t th gii ca nhng ht h nguyn t nh mt mng li ng gm
ton bin c v nhn mnh n s thay i v chuyn ha hn l n cu
trc c bn hay nhng n v no . Ti phng ng, s nhn mnh ny
c bit r nt trong t tng Pht gio, trong mi vt c u xem l
ng, v thng v ch l o gic. Th nn S.Radhakrishnan vit :

Sao ta li ngh v s vt, thay v ngh v tin trnh trong dng chy tuyt i
ny c? Bng cch nhm mt li trc nhng bin c ni tip ln nhau.
l mt thi gi to nhm ct dng chy ca s bin i ra tng ming
v gi chng l s vt Khi bit s tht ca vt th, ta s thy rng tht
v l khi tn th cc sn phm c lp ca dng chy khng ngng ngh ca
s bin ha, lm nh chng l vnh cu v ch thc. i sng khng phi
l vt th hay l dng ca vt th m l mt s vn ng lin tc hay chuyn
ha.

C hai, nn vt l hin i v o hc phng ng u nhn nhn tt c
mi hin tng ca th gii y i thay v bin ha ny u tng quan ln
nhau trong nguyn l ng. n gio v Pht gio xem s tng quan ny
l qui lut v tr, lut ca Nghip, nhn chung h khng my quan tm n
cu trc c trng no ca mng li hin tng v m. Mt khc, trit l
Trung Quc cng nhn mnh n tnh vn ng v thay i, ra mt
khi nim ca cu trc vn hnh, chng lin tc sinh thnh v li hoi dit
trong dng chy v tr, ca o. Trong Kinh Dch (xem chng 8), nhng
cu trc ny c xp t trong mt h thng ca mu hnh tng trng,
c gi l Bt qui.

Nguyn l c bn ca cu trc trong Kinh Dch l s tng tc gia hai cc
m Dng. Dng c biu th bng mt vch lin (-), m bng mt vch
t (- -) v ton b h thng bt qui c xy dng trn hai vch ny. Khi
xp chng trong tng cp th ta c bn loi hnh sau y (nh trong sch) v
nu thm mt vch th ba na th ta c tm qu nh sau: (nh minh ho
trong sch).

Trong thi c i Trung quc th tam qu c xem l i din cho tt c
mi tnh hnh trong v tr hay nhn sinh. Chng c mang nhng tn phn
nh nhng tnh cht c bn , nh Cn (tnh mnh),, Khn (tnh thun),
Chn (tnh ng)v chng cng c lin h vi nhiu hnh tng xut
pht t thin nhin hay t i sng x hi. Th d chng tng trng cho
tri (Cn), t (Khn), ting sm (Chn), nc (Khm) cng nh trong
gia nh gm c cha (Cn), m (Khn), ba con trai (Cn, Khm, Chn), ba
con gi (oi, Ly, Tn). Hn th na chng lin h vi phng hng tri
t v bn ma trong nm v c xp nh sau: (hnh trong sch).

Trong cch xp t ny, tm qu c xp quanh mt vng trong trong trt
t t nhin, trong chng c hnh thnh, bt u t nh (l ni ngi
Trung Quc lun lun xem l hng nam) v sau t bn qu u ln
pha bn tri vng trn, ri bn qu sau pha bn phi. Cch xp t ny cho
thy mt mc i xng cao, cc qu i din trn vng trn c s hon
chuyn ca hai vch m dng.

Nhm tng thm s lng kh nng phi hp, tm qu li c lin kt vi
nhau tng cp bng cch chng ln ln nhau. Theo cch ny su mi bn
qu c sinh ra, mi qu gm su vch lin hay t. Nhng qu ny cng
c xp trong nhng cu trc khc nhau, trong th hai cch xp t di
y l ph bin nht; l mt hnh vung vi tm qu trong mi cnh, hay
mt hnh trn cho thy tnh i xng nh tm qu bt qui ni trn.

Su mi bn qu l nhng mu hnh nguyn thy v tr, trn ngi ta
s dng Kinh Dch nh mt cun sch bi ton.

V ngha ca mi qu, ngi ta ly hai qu nh lm c s tnh ton. Th
d, khi qu Chn (vn ng) nm trn qu Khn (tnh thun) th c hiu l
vn ng gp s thun ha v sinh ra qu D, tng trng s ha vui.

Qu Tn cho ta mt th d khc, gm c qu Ly pha trn, qu Khn pha
di c din t l mt tri mc trn t, du hiu ca Tn, sng t
thnh ln.

Trong Kinh Dch, cc qu ba vch hay su vch i din cho cu trc ca
o, chng c sinh ra thng qua s tng tc ng ca m - dng,
chng c phn nh trong mi tnh hung ca v tr v con ngi. Tuy th
nhng tnh hung ny khng c xem l tnh, m l mt giai on trong
dng chy lin tc v bin ng. l t tng c bn ca Kinh Dch. Tt
c mi s vt v tnh hung trong th gii u ang thay i bin ha, cc
biu tng ca chng l cc qu cng th. Chng ang vn ng lin tc; ci
ny bin ha thnh ci kia, vch lin b ko dn ra v v thnh hai vch t,
vch t tin li gn nhau v kt dnh vi nhau.

V ni dung ca cc cu trc ng, c hnh thnh do thay i v bin ha,
trong t tng phng ng, Kinh Dch c l l s tng ng gn nht vi
thuyt ma trn S. Trong c hai h thng, ngi ta nhn mnh tnh cht tin
trnh hn tnh cht vt th. Trong thuyt ma trn S, tin trnh ny l phn
ng ht l gii mi hin tng th gii hadron. Trong Kinh Dch, tin trnh
c bn l bin dch v c xem l then cht hiu mi hin tng thin
nhin:

Bin dch l iu lm thnh nhn t ti mi iu su thm v nm c ht
nhn ca mi s.

Nhng bin dch ny khng phi c xem l qui lut c bn c p t
ln th gii vt l, m ng hn - dng ch ca Hellmut Wihelm - l mt
khuynh hng ni ti, da trn m s pht trin xut hin mt cch t
nhin v hn nhin. iu cng c th ni cho s thay i trong th gii
ht. Cng th, chng phn nh khuynh hng ni ti ca ht, chng c
din t trong thuyt ma trn S bng nhng xc sut phn ng.

Nhng thay i trong th gii ca hadron cho php xut hin cu trc v
mu hnh i xng, chng c biu hin bng cc knh phn ng. Cu trc
cng nh tnh i xng khng nn c xem l tnh cht c bn ca hadron,
m cn xem chng l h qu ca tnh cht ng ca ht, l h qu ca
khuynh hng sn sng thay i v bin ha ca chng.

Trong Kinh Dch cng th, chnh s bin ha sinh ra cu trc, sinh ra cc
qu. Nh nhng knh phn ng, cc hnh nh tng trng ny i din cc
cch th thay i. Cng nh nng lng chy xuyn qua knh phn ng th
s bin dch chy xuyn qua cc vch ca qu:

Dch l mt cun sch,

Ta phi bit n n

o bin dch vnh vin

Vn hnh khng ngng ngh,

Chy qua su khong trng;

Xung ln khng nht nh

Mm cng chuyn ln nhau

Khng theo khun kh no,

Ch Dch ang vn hnh.

Trong quan im Trung quc, tt c mi s v hin tng quanh ta xut pht
t nhng mu hnh bin dch v c i din bi cc vch trong qu. Th
nn s vt trong th gii vt l khng c xem l tnh ti, c lp m ch l
giai on chuyn tip trong tin trnh ca v tr, tin trnh chnh l o:

o bin dch v vn ng. Th nn cc vch c gi l vch thay i
(ho). Ho c tng bc, v th chng i din cho s vt.

Nhng trong th gii ht, cc cu trc c sinh ra bi s bin dch c th
xp vo nhiu m hnh i xng khc nhau, nh dng bt qui c to bi
tm qu, trong cc qu i ng gm cc vch m dng hon chuyn ln
nhau. Cu trc ny thm ch hi ging vi hnh bt gic Menson c tho
lun trong chng trc, trong ht v i ht antiparticle nm v tr i
xng.

Tuy th, iu quan trng khng phi l s ging nhau tnh c ny m iu
thc t l c vt l hin i ln t tng c i Trung quc xem s thay i
v bin ha l kha cnh nguyn thy ca thin nhin v xem cu trc hay s
i xng c s bin dch sinh ra ch l ph thuc. Khi dn gii v bn
dch Kinh Dch ca mnh, Richard Wilhelm xem nim ny l t tng c
bn ca Kinh Dch:

Tm quoc xem nh trong mt tnh trng sn sng thay i, qu ny
bin ha thnh qu kia, bin t mt hin tng ny qua mt hin tng
khc, lin tc trong th gii l tnh. Ni y ta c t tng c bn ca kinh
Dch. Tm qu l tm hnh nh tng trng, i din cho giai on chuyn
i; l nhng hnh nh lin tc chu s bin i. ng ch n s vt
ang trong giai on - iu m ti phng Ty hay xy ra - m hy ch
s vn ng ca chngtrong lc bin dch. V th m tm qu khng i
din cho s vt m chng i din cho khuynh hng vn ng 10.

---o0o---
Chng 18 : S Dung Thng
n nay, th gii quan c xut bi vt l hin i lun lun ch r
rng, nim v ht c bn kin to nn th gii vt cht khng th ng
vng. Trong qu kh, khi nim ny ht sc thnh cng l gii th gii
vt l bng mt s nguyn t; l gii cu trc nguyn t bng ht nhn vi
cc electron chy vng sung quanh; v cui cng l gii cu trc ht nhn
bng hai ht kin to l proton v neutron. Do , nguyn t, nhn nguyn t
ri hadron ln lt c xem l ht c bn (ht cui cng kin to th
gii vt cht). Th nhng, khng c ht no trong s tha ng s ch i.
C mi ln ti phin mnh, cc ht ny li cho thy bn thn chng c cu
trc ring v nh vt l c lun lun hy vng i ht ti s l nhng ht cui
cng ca vt cht.

Mt khc, l thuyt vt l nguyn t v h nguyn t li cho thy s hin
hu ca nhng ht c bn ngy cng kh ng vng. N pht hin ra mt
mi tng quan c bn ca vt cht, cho thy rng ng nng c th bin
ha thnh khi lng, v xut phi nhn ht l mt tin trnh ch khng
phi l vt th. Tt c nhng thnh tu ch r rng mt khi nim n
gin mang tnh cng nhc v ht kin to c bn cn phi c t b, th
nhng cng cn nhiu nh vt l vn ngi lm iu . Truyn thng lu i
chuyn gii thch cu trc phc tp bng cch p nh chng ra tng mnh
n gin bt r qu su trong t tng phng Ty, v th ta vn c tip
tc tm kim nhng ht c bn .

Th nhng c mt trng phi t tng hon ton khc trong nn vt l ht,
n xut pht t nim rng, th gii t nhin khng th c qui li v
nhng n v c bn, d l ht c bn hay trng c bn. Thin nhin
phi c hiu mt cch ton th thng qua t bn thn n, vi tt c nhng
phn t ang n khp vi nhau, vi chnh bn thn chng. nim ny
xut hin trong h thng ca thuyt ma trn S v c gi l gi thuyt
Bootstrap. Cha v l thuyt gia quan trng ca n l Geoffrey Chew,
ngi m mt mt pht trin nim ny tr thnh mt trit l Dung
thng chung nht v thin nhin, mt khc ( cng vi nhng ngi khc),
xy dng mt l thuyt c trng v ht, c pht biu trong ngn ng ca
ma trn S. Chew m t gi thuyt Dung thng trong nhiu bi vit, v
phn sau y l da vo nhng bi .

Trit hc Dung thng l t tng t b hon ton th gii quan c hc trong
vt l hin i. V tr ca Newton c xy dng bng mt lot nhng n
v c bn vi nhng tnh cht nng ct nht nh, xem nh do Thng to
nn v v th khng th phn tch thm c. Vi cch ny hay cch khc,
khi nim ny c cha ng trong nhiu l thuyt ca khoa hc t nhin
cho n gi thuyt Dung thng qu quyt rng theo th gii quan mi th v
tr c hiu nh l mt mng li ng cha ton nhng bin c lin h
vi nhau. Khng mt tnh cht no ca bt k thnh phn no trong mng
li ny l c bn; tt c chng u sinh ra t tnh cht ca nhng thnh
phn khc, v chng tng thch ton din trong qu trnh tng tc ca
nhng cu trc xc nh trong ton mng li.

Th nn, trit hc Dung thng m tiu biu l nh cao ca quan im v t
nhin, n xut hin trong thuyt lng t vi s nhn nhn c mt mi lin
h ch yu v ton din trong v tr, n nhn c ni dung ng trong
thuyt tng i, v n c pht biu bng xc sut phn ng trong thuyt
ma trn S. ng thi, quan im ny tin gn hn na vi th gii quan
phng ng v by gi ha iu vi t tng phng ng, trong c trit
l chung ln hnh dung c bit v vt cht.

Gi thuyt Dung thng khng ch ph nhn s hin hu ca nhng ht vt
cht c bn, m cn khng chp nhn bt c mt n v no l c bn -
chng c qui lut no l c bn, phng trnh hay nguyn l no - v vi
iu , t b nhng nim l nng ct trong khoa hc t nhin sut
hng nm trm qua. Khi nim v qui lut c bn c suy ra t nim tin c
mt ng thing ling v nm gi qui lut, bt r su trong truyn thng o
Do Thi - C c. Sau y l nhng dng ca Thomas Aquinas:

C mt qui lut trng cu nht nh, l Ngha l, n nm trong nh
ca Cha v iu hnh ton th gii v tr.

Khi nim v qui lut thin nhin thing ling v trng cu gy mt nh
hng ln trong trit hc v khoa hc phng Ty. Descartes vit v qui
lut m Cha t trong thin nhin v Newton tin rng, mc ch cao
nht ca cng trnh khoa hc ca mnh l minh chng cho qui lut Cha
t ra. Ba th k sau Newton, mc ch ca nh khoa hc t nhin l vn
khm ph ra nhng qui lut cui cng ca t nhin.

Ngy nay vt l hin i pht trin mt thi rt khc. Nh vt l
nhn nhn rng, tt c l thuyt ca h v hin tng t nhin, k c nhng
qui lut m h m t, tt c u do u c con ngi sng to ra; tt c l
tnh cht ca hnh dung ca chnh chng ta v thc ti, ch khng phi bn
thn thc ti. Hnh dung mang nng tnh khi nim ny buc phi hn ch v
ch tin n s gn ng (xem trang 36), cng nh mi l thuyt khoa hc
v qui lut thin nhin m n cha ng. Tt c mi hin tng trong t
nhin cui cng u tng thch v lin h vi nhau; v mun gii thch mt
ci ny ta cn hiu tt c nhng ci khc, r l iu khng th. iu lm
khoa hc thnh cng l s khm ph ra tnh gn ng. Nu ta bng lng vi
s hiu bit gn ng v thin nhin, th nh th ta c th m t mt nhm
hin tng chn lc, b qua cc hin tng khc khng quan trng. Nh th
m ta c th l gii nhiu hin tng thng qua mt s t khc v h qu l
hiu nhiu kha cnh khc nhau ca thin nhin trong dng gn ng, m
khng buc phi hiu mi th khc tc khc. l phng php khoa hc;
tt c mi l thuyt khoa hc v m hnh u l s gn ng so vi tnh cht
ch thc ca s vt, nhng ci sai st xy ra trong s gn ng thng
nh b cch tip cn c ngha. Th d trong vt l ht, cc lc
tng tc trng trng gia cc ht thng c b qua, chng nh hn
nhiu ln so vi cc lc tng tc khc. Mc d s sai st sinh ra do vic
ny l nh, trong tng lai, tng tc trng trng cn c lu c
nhng l thuyt chnh xc hn v ht.

Th nn, nh vt l xy dng nhng mng l thuyt tng phn v gn ng,
mi mt phn chnh xc hn thuyt trc mnh, nhng khng c thuyt
no ng mt cch ton b v chung quyt cho cc hin tng thin nhin.
Cng nh cc l thuyt, tt c cc qui lut thin nhin do h ra cng
hay thay i, phi b thay th bi cc lut chnh xc hn, khi cc l thuyt
tr nn hon chnh hn. Tnh cht bt ton ca mt l thuyt thng c
phn nh trong nhng i lng m ta gi l cc hng s c bn, l,
nhng tr s khng c l gii bng l thuyt m c a vo l thuyt
sau khi xc nh bng thc nghim. V d, thuyt lng t khng th gii
thch tr s s dng cho khi lng ca electron, hay thuyt tng i vi
vn tc nh sng. Trong quan im c in, cc tr s c xem l hng
s c bn ca thin nhin, chng khng cn l gii g thm. Trong cch nhn
mi, vai tr gi l hng s c bn ch c xem l tm thi v phn nh gii
hn ca l thuyt . Theo trit hc Dung thng, chng phi c l gii,
tng ci tng ci, trong cc l thuyt tng lai, v tnh chnh xc v bao
trm ca nhng thuyt ny tng ln. Th nn ta c th tip cn dn n tnh
hung l tng nht (nhng c l chng bao gi t ti), ni m l thuyt
khng cha ng loi hng s c bn khng gii thch c, v ni m
nhng qui lut ca chng tha ng tt c nhng i hi chung nht.

Tuy nhin, cn nhn nhn rng ngay c mt l thuyt ti u nh th cng
phi cha vi tnh cht khng gii thch c, khng nht thit phi biu l
trong dng nhng hng s. Bao lu cn l mt l thuyt khoa hc, by lu n
cn i hi s chp nhn m khng gii thch, mt s khi nim nht
nh,chng hnh thnh ngn ng khoa hc. Nu ta y nim Dung
thng i tip. Ta c th lt ra ngoi khun kh khoa hc lun :

Trong mt ngha rng th nim Dung thng, mc d hp dn v hu ch,
n l phi khoa hcKhoa hc, nh ta bit, i hi mt ngn ng da trn
nhng khun kh khng b tra vn. V th m v mt ngn ng, nu mun
tm cch gii thch tt ca mi khi nim, iu kh gi l khoa hc c.

iu r rt l quan im Dung thng ton din v t nhin, trong mi
hin tng trong v tr ch c hnh thnh bng s t tng thch n rt
gn vi th gii quan phng ng.

Trong mt v tr khng th phn chia, trong mi s vt v bin c lin h
cht ch vi nhau, kh m ni g cho c l nu khng ni chng tng thch
vi nhau. Trong mt cch no th i hi tng thch ln nhau, iu
xy dng nn nn tng ca gi thuyt Dung thng; v tnh nht th ln mi
lin h gia cc hin tng, iu c o hc phng ng nhn mnh;
chng chnh l nhng kha cnh khc nhau ca mt nim chung. Mi lin
h cht ch ny c trnh by r nht trong Lo gio. i vi cc chn
nhn o Lo, tt c mi hin tng trong th gii u l thnh phn ca con
ng v tr - ca o - v qui lut m o i theo khng do ai t nh ra
hay do ng thing ling no, m l tnh cht ni ti trong t tnh ca n.
Th nn ta c trong o c Kinh:

Ngi bt chc t (Nhn php a), Ngi theo php t
t bt chc Tri (a php Thin), t theo php Tri
Tri bt chc o (Thin php o), Tri theo php o
o bt chc T nhin (o php T nhin), o theo php T nhin.

Joseph Needham, trong cng trnh nghin cu nghim tc ca mnh v khoa
hc v vn minh Trung quc, trnh by r rng ti sao quan im phng
Ty v qui lut c bn t nhin, vi ngun gc t mt ng thing ling l
ngi ban lut, khng h c s tng ng trong t tng Trung quc. Theo
th gii quan Trung quc, Needham vit, s ha ng ca mi hin hu
c sinh ra, khng phi t quyn php ca mt uy lc siu th nm ngoi
chng, m t thc t, chng l thnh phn ca mt ci ton th to thnh cu
trc ca v tr, v iu chng tun th chnh l s nhn nh t chnh ni tm
ca chng.

Theo Needham, thm ch ngi Trung quc khng c t tng t ch
nim c in ca phng Ty ni v qui lut t nhin. T gn nht vi
nim l L, iu m trit gia Tn Khng gio Chu Hi gi l v s nhng
mu hnh nh mch mu nm trong o. Needham phin dch L l
nguyn l t chc v l gii thm nh sau:

Trong ngha c i nht, n ch nh nhng mu hnh trong s vt, l vn
ca ngc thch hay si trong bp tht N t c t chung l nguyn
l, nhng lun lun gi mt ngha ca cu trc l qui lut , nhng
qui lut ny l lut m cc thnh phn ca ci ton th phi tun th v chng
chnh l phn ca ci chung iu quan trng nht khi ni v thnh phn l
chng vo ng ch, chnh xc, n khp vi nhng thnh phn khc tron
mt sinh c ton th do chng to nn.

Ta d thy mt quan im nh th a t tng gia Trung quc vo nim
mi c pht trin trong thi gian gn y ca vt l hin i, l, s t
tng thch chnh l ci tinh ty ca mi qui lut thin nhin. Cu ni sau
y ca Chen Sun, mt hc tr ca Chu Hi sng khong nm 1200 Cng
nguyn, din t hnh dung ny rt r, nhng cu ny c th c xeml s
trinh by ton ho v ni dung t tng thch trong trit l Dung thng:

L l lut ca t nhin, khng th trn thot, lut ca s v vt ngha ca
t nhin, khng th trn thot l s (ca con ngi) v vt (ca thin
nhin) c to ra c t vo ng ch ny xy ra khng cht tha hay
thiuCon ngi t xa, tm hiu s vt n ch tn cng, v tm ra l, ch
mun l sng t s khng trn thot c t nhin ca s v vt, v iu
c ngha n gin l nhng g h mun tm chnh l ch m vt c t vo
n khp v nhau. Ch nh th.

Trong quan nim phng ng, cng nh trong cch nhn ca vt l hin
i, th mi s trong v tr u c lin quan n mi s khc v khng c
thnh phn no l c bn. Tnh cht ca mi phn c xc nh, khng phi
bi qui lut no, m bi tnh cht ca tt c cc thnh phn khc. C hai, nh
vt l v nh o hc u tha nhn khng th gii thch hon ton mt hin
tng, th nhng sau , hai bn mi ngi c thi khc nhau. Nh vt
l, nh ni trn, bng lng vi mt tip cn gn ng vi thin nhin.
Nh o hc phng ng, mt khc, khng quan tm n nhn thc gn
ng hay tng i. H quan tm n nhn thc tuyt i, n bao tm s
hiu bit ca ton b i sng. Bit r mi quan h khng kht vi nhau
trong v tr, h thy r gii thch mt vt cui cng chnh l trnh by s
lin h vt vi mi vt khc nh th no. V iu l bt kh; nh o
hc phng ng qu quyt rng khng th gii thch s vt no mt cch
n l. Th nn M Minh ni:

Tt c cc php khng th dng danh t ku gi, khng th dng li ni
lun bn, khng th dng tm suy ngh c.

V vy, cc thnh nhn phng ng, thng khng quan tm vic gii
thch s vt, m tm kim mt s chng thc trc tip, phi suy lun v tnh
nht th ca mi s. cng l thi ca c Pht l ngi tr li mi
cu hi v ngha i sng, nguyn nhn ca th gii hay tnh cht ca nit
bn bng mt s im lng cao qu. Nhng cu tr li v ngha ca cc thin
s khi c yu cu gii thch iu g , hnh nh cng c mc ch ;
cho ngi hc tr thy rng mi s u l h qu ca ton b ci cn li;
rng gii thch t tnh khng c g khc hn l ch r tnh nht th ca n;
rng cui cng khng c g gii thch c. Khi mt v tng hi ng Sn
ang cn go: Pht l g?, ng Sn p. Ba cn; v khi Triu Chu
c hi ti sao B- Lt-ma i Trung quc, ng tr li: Cy tng trc
cng.

Gii thot u c con ngi khi ch ngha v l lun l mt trong nhng
mc ch chnh ca nh o hc phng ng. C Pht gio ln Lo gio
u ni v mng li ch ngha hay mng li khi nim, m rng
nim ca mt mng li lin h ln nhau vo trong lnh vc ca t duy. Bao
lu ta cn tm cch gii thch s vt, by lu ta cn b Nghip tri buc: b
giam trong mng li khi nim ca chnh ta. Vt ln ch ngha v khi
nim l ph v vng kim ta ca Nghip v t gii thot.

Th gii quan ca o hc phng ng chia s vi trit hc Dung thng
ca vt l hin i, khng nhng ch nhn mnh n mi lin h ln nhau
v s tng thch ca mi hin tng, m cn ch ph nhn mt bn th
c s ca vt cht. Trong mt v tr vn l mt ci ton th khng th phn
chia v ni m mi hnh th u ang tri chy v thay i lin tc, ni
khng c ch cho mt n v c nh hay c bn. V th m khi nim bn
th c s ca vt cht khng c nhc ti trong t tng phng ng.
Thuyt nguyn t vt cht khng h c pht trin trong t tng Trung
quc, v mc d n xut hin ni vi trng phi trit hc n , n ch
nm bn l ca huyn thoi n . Trong n gio, khi nim nguyn t
ch xut hin trong h Jaina (h ny c xem l phi kinh vin v khng
chp nhn thm quyn ca Kinh V - ). Trong trit hc Pht gio, thuyt
nguyn t xut hin trong hai trng phi ca Tiu tha, nhng chng c
phi i tha quan trng hn xem l sn phm ca v minh. Th nn M
Minh ni:

Khi chia ch vt cht, ta bin chng thnh vi trn. Nhng vi trn li b chia
ch tip tc, nn tt c dng hin hu, d th s hay vi t, khng g khc hn
l bng dng ca s phn bit v chng khng c bt c mc no ca tht
tnh.

Nh th, nhng trng phi chnh ca o hc phng ng u cng quan
im vi trit l Dung thng rng, v tr l mt th chung lin h ln nhau,
trong khng c phn no l c bn hn phn no, rng tnh cht ca mt
phn ny c xc nh bi tt c cc phn kia. Trong ngha ny, ngi ta
cng c th ni mi phn cha ng tt c cc phn kia; v thc t l mt
hnh nh v s ha thn sinh ra ln nhau hnh nh nh du s chng
nghim huyn b v thin nhin. Sau y l nhng dng ca Sri Aurobindo:

i vi cm quan siu th, khng c g l thc s hu hn; n da trn mt
cm gic l tt c trong mi mt v mi mt trong tt c.

Ni dung tt c trong mi mt v mi mt trong tt c tm thy s pht
trin ln nht trong Hoa Nghim Tng ca Pht gio i tha, thng c
xem l nh cao cui cng ca t tng Pht gio. N t nn tng trn kinh
Hoa Nghim, theo truyn thuyt l do c Pht thuyt ging trong khi Ngi
nhp nh sau khi gic ng. B Kinh ny ti nay cha c dch ra th ting
phng Ty no, m t mt cch chi tit th gii c nhn thc th no
trong thc gic ng, khi v cng ca c th b tan bin v cm gic ca
hu hn khng cn nng chng ta. Trong phn cui, c gi l Phm
Hoa Nghim, Kinh k li cu truyn ca mt ngi tm o tr tui, Thin
Ti trnh by mt cch sinh ng nhng chng thc siu hnh ca anh v v
tr, v tr hin ra nh mt mng lui ton ho ca nhng mi tng
quan, trong tt c s vt v bin c tng tc vi nhau trong cch th l
mi mt cha ng tt c ci khc. on sau ny ca Kinh, c
D.T.Suzuki phng dch, dng hnh nh ca mt khung tri trang hong tuyt
p, truyn t chng nghim ca Thin Ti:

Cung in rng ln v bao la nh bu tri. Nn cung in c lt bng v
s ht minh chu loi, v khp ni trong cung tri, cn v s thp, ca
ln, ca s, lan can, li i, tt c u c gn by loi ht minh chu qu
bu

Trong cung, khp ni u trang hong trng l li c hng trm ngn thp,
mi thp li c trang hong trng l nh cung v cng rng ln nh bu
tri. V tt c nhng thp ny, v s khng m c, khng h l chng
ngi ln nhau, mi mt u gi tnh cht ring ca mnh trong s ha hp
tuyt i vi nhng ci kia; khng c g ngn cn mt thp ny thm nhp
vo thp kia, va c th va ton th; l mt tnh trng ton ho ca s
trn ln v trt t. Thin Ti, ngi tm o tr tui, t thy mnh trong tt
c cc thp cng nh mi thp ring l, trong tt c u cha trong mi
mt v mi mt u cha ng tt c 15.

Tt nhin, trong on ny, cung in l hnh nh ca v tr v s thm nhp
ln nhau ton ho ca cc thnh phn c i tha Pht gio gi l vin
dung v ngi. Kinh Hoa Nghiem ch r s vin dung ny l mi ln h ng
ct ty, n khng nhng xy ra trong khng gian m c trong thi gian. Nh
ni trong cc chng trc khng gian v thi gian cng c xem l
thm nhp (vin dung) vi nhau.

Kinh nghim thc chng ca s vin dung trong trng thi gic ng c th
c xem l linh nh huyn diu ca mt tnh trng Dung thng hon ho,
ni tt c hin tng th gian u xen k vo nhau mt cch ha hp.
Trong tnh trng ca thc, c suy lun c chuyn ha v cc l gii
nhn - qu khng cn cn thit, chng c thay th bng mt chng thc
trc tip v s lin h ln nhau ca s vt v bin c. Th nn, khi nim
vin dung ca o Pht i xa hn hn bt c khoa hc no v Dung thng.
Cn ni thm rng, c nhiu m hnh v cc ht h nguyn t trong vt l
hin i, da trn gi thuyt Dung thng, chng cho thy mt s tng ng
ln lao vi i tha Pht gio.

Nu nim Dung thng c pht biu trong mt khun kh khoa hc, th
n phi c gii hn v xem nh gn ng vi tnh gn ng ca n bt
ngun t vic ta b qua cc lc tng tc khc, ch quan tm n lc tng
tc mnh.V cc tng tc mnh ny ln gp hng trm ln cc tng tc
in t v gp nhiu ln hn na so vi tng tc yu cng nh trng
trng, s tip cn gn ng c th c xem l c l. V vy Dung
thng khoa hc ch x l cc tng tc mnh ca ht, hay ca hadron, v v
th n thng c gi l Dung thng hadron. N c pht biu trong
khun kh ca thuyt ma trn S v mc ch ca n l suy ra tt c cc tnh
cht ca hadron v tng tc ca chng da trn yu cu ca s tng thch.
Cc qui lut c bn duy nht c chp nhn trong nguyn l ma trn S
c ni trong chng trc, chng xut pht t cch quan st v o lng
ca chng ta v v th m to nn khun kh cn thit ca mi khoa hc,
l iu khng ai tra vn. Tt c mi tnh cht khc ca ma trn S c th tm
thi c xem l nguyn l c bn, nhng ta hy vng chng s t bin thnh
h qu tt yu ca qu trnh tng thch, vin dung trong mt l thuyt ton
b. Gi nh rng tt c ht hadron u nm trong cc h c m t bi
dng Reege (xem trang 324) c th thuc loi ny.

Trong ngn ng ca thuyt ma trn S th gi thuyt Dung thng xut
rng, ma trn S vi ton b tr s, tc l cha mi tnh cht ca hadron, ch
c xc nh bi cc nguyn l chung, v rng ch c mt ma trn S duy
nht tng thch vi c ba nguyn l . Thc t l, nh vt l cha bao gi
tin gn ti mt m hnh ton hc tha ng c c ba nguyn l chung .
Nu ch c mt ma trn S duy nht kh nng m t tt c tnh cht v
tng tc ca hadron, nh gi thit ca Dung thng tin on, th by gi ta
hiu ti sao nh vt l khng xy dng c mt ma trn S tng thch, d
ch l cc b. L do l th gii hin tng qu phc tp.

S tng tc ca cc ht h nguyn t phc tp n mc khng ai chc rng
liu mt ma trn S ton b tng thch n mt ngy no c xy dng
nn, th nhng ta c th tin rng mt ngy no c xy dmg nn, th
nn ta c th tin rng mt lot nhng m hnh tng phn c th thnh cng,
trong phm vi nh. Mi mt m hnh c th xem l ng cho mt phm
vi ca vt l ht v v th cha vi thng s khng th gii thch c, chnh
chng tiu biu cho gii hn ca m hnh, nhng cng nhng thng s ny
li c th l gii bng cc m hnh kia. Nh vy m cng lc cng nhiu hin
tng, tng bc, c l gii vi mt s chnh xc ngy cng tng, bng
nhng m hnh tng thch vi nhau nh nhng vin gch, trong s
lng cc thng s khng gii thch c ngy cng gim i. V th m t
Dung thng khng bao gi ph hp cho mt m hnh ring l, m ch c
p dng cho mt s phi hp ca nhiu m hnh tng thch ln nhau,
khng c m hnh no trong s l c bn hn ci khc. Nh Chew ni:
Nh vt l no bit nhn nhiu m hnh ring l v c gi tr trong phm vi
ca mnh, m khng thin v m hnh no, ngi hin nhin l mt nh
Dung thng hc.

Mt s nhng m hnh cc b thuc loi ny hin hu v cho thy
chng trnh dung thng s c thc hin trong mt tng lai khng xa.
Lin h n hadron th bi ton ln nht ca thuyt ma trn S v thuyt dung
thng lun lun l gii cho c cu trc quark, n c trng cho tng tc
mnh. Thi gian gn y, thuyt Dung thng cha gii thch c s bt
thng rt ln ny v l nguyn nhn chnh ti sao Dung thng cha
c coi trng trong cng ng vt l. Phn ln nh vt l nghing v pha
thnh lp mt m hnh quark, n cung cp, nu khng l gii nht qun, th
t nht cng m t c hin tng. Th nhng, trong su nm qua, tnh hnh
o ln. Nhiu cng trnh quan st cho php suy ra phn ln c trng
ca m hnh quark, m khng cn gi nh c s hin hu ca ht quark.
Nhng kt qu ny to ra nim hng khi ln lao trong gii l thuyt gia
ca ma trn S v c l s buc cng ng vt l phi nh gi li ton b
thi ca h i vi php Dung thng trong nn vt l h nguyn t.

Hnh nh ca hadron xut hin t thuyt Dung thng thng c gi mt
cch gi m l mi mt ht cha tt c cc ht kia. Tuy th, khng nht thit
phi hnh dung l mi hadron cha nhng ht cn li trong ngha c in,
tnh ti.

Khi ni ci ny cha ci kia, c ngha l hadron ko ci kia trong ci ng
v ngha xc sut ca thuyt ma trn S, mi hadron c kh nng trng thi
lin kt ca mt lot nhng ht c th tng tc vi nhau to thnh
hadron . Trong ngha , tt c hadron l nhng cu trc c hp thnh,
m thnh phn ca chng l hadron, v khng c thnh phn no l c bn
hn thnh phn no. Lc lin kt duy tr cu trc c hnh thnh bi
s trao i ht, v nhng ht c trao i li chnh l hadron. Th nn
mi hadron cng mt lc ng ba vai tr: bn thn n l mt cu trc c
hp thnh, n c th l thnh phn ca mt hadron khc, v n c th c
trao i gia cc thnh phn thnh mt lc duy tr cu trc li vi nhau.
Khi nim crossing (giao nhau) v th l rt then cht trong hnh dung ny.
Mi hadron c duy tr bi lc do s trao i vi hadron khc trong knh
ngang, ri bn thn hadron (th hai) li c duy tr bi lc m hadron
trc cng tham gia. Th nn, mi ht sinh ra nhng ht khc, nhng ht
va sinh, li sinh li ht trc. Ton b cc hadron t sinh ra mnh theo
cch ny v t ko mnh ln, nh ko ng giy (bootstrap). l mt qu
trnh v cng phc tp ca s t khng nh, l cch th duy nht c
th t hnh thnh. Ni cch khc ch c mt nhm hadron duy nht t tng
thch - l nhm tm thy trong thin nhin.

Trong Dung thng hadron, tt c cc ht u do cc ht khc to thnh mt
cch ng, v trong ngha ny ta c th ni chng cha ln nhau. Trong i
tha Pht gio, mt quan nim rt ging nh vy cng c dng ni v
ton b v tr. Tm li v tr bao gm cc vin dung v ngi c minh
ho trong kinh Hoa Nghim bng tm li Thch Indra (Nhn--la),
mt tm li rng ln treo ton cc ht minh chu trn cung tri Thch.
Sau y l nhng dng ca Sir Charles Eliot:

Trn cung tri Thch, ngi ta ni c mt tm li cha ton ngc, c
sp t sao m bn ch cn nhn mt vin, bn thy tt c cc vin khc phn
chiu vo . Trong cch , mi s vt trong th gian khng phi ch l n
thi, m mang theo mi vt khc v thc t l ca tt c phn cn li. Trong
mi ht bi l v lng ch Pht".

S tng ng ca hnh nh ny vi hnh nh ca Hadron tht l ng kinh
ngc. Hnh nh cung tri Thch c th gi ngay l m hnh u tin ca
Dung thng, c cc nh minh trit Phng ng sng to khong 2500
nm trc khi vt l ht bt u. Ngi Pht t qu quyt rng khi nim
ca vin dung v ngi khng th nm bt c bng t duy tru tng, m
bng s chng thc ca thc gic ng trong trng thi thin nh. Th nn
D.T. Suzuki vit:

"c Pht ( trong phm Hoa Nghim) khng cn l ngi sng trong th
gii ca khng gian v thi gian. thc ca ngi khng phi l thc thng
thng c quy nh bi cm quan v suy lun c Pht ca Hoa
Nghim sng trong th gii tm thc vi quy lut ring".

Trong vt l hin i, tnh hung cng ging nh th. nim rng mi ht
cha tt c cc ht khc l khng th tng tng c trong khng gian v
thi gian. N m t mt thc ti, ging nh thc ti ca Pht, c qui lut
ring. Trong trng hp ca Dung thng hadron, l qui lut ca thuyt
lng t v thuyt tng i, khi nim then cht l cc lc duy tr ht vi
nhau chnh l bn thn cc ht c trao i trong knh ngang. Khi
nim ny c th biu din bi mt ngha ton hc chnh xc, nhng hu
nh khng thy c bng hnh nh. l mt tnh cht mang tnh tng
i ca Dung thng v v ta khng th c kinh nghim v khng gian - thi
gian bn chiu, tht kh m tng tng c ti sao mt ht ring l c th
cha tt c nhng ht khc. Tuy nhin, chnh l quan im ca i tha:

Khi mt ci c t di din vi Mi ci khc, ci Mt s c thy trn
ngp khp tt c, ng thi dung cha tt c vo mnh.

Thuyt Dung thng v hadron cn lu mi hon chnh v tt c nhng kh
khn lin quan trong vic pht biu n vn cn ng k. Tuy th nh vt l
bt u m rng mc tm hiu v tnh t tng thch, k c vt qua s m
t v cc ht tng tc mnh.

nim v mt ht cha tt c ht khc khng phi ch sinh ra trong o hc
phng ng, m cn c trong t tng o hc phng Ty. Th d sau
y cho thy r rt trong nhng dng ni ting ca William Blake:

Nhn th gii trong mt ht ct

V bu tri trong cnh hoa ri.

Gi v cng trong lng bn tay,

V vnh cu trong mt gi ngn ngi.

Mt ln na, y, mt tm nhn huyn b li a n hnh nh ca Dung
thng; khi nh th thy th gii trong mt ht ct th nh vt l hin i thy
th gii trong mt hadron.

Mt hnh nh tng t xut hin trong trit hc ca Leibniz, ngi xem th
gii c cu to bng nhng phn t c bn m ng gi l monads, mi
mt phn t phn nh ton b v tr. iu ny a ng n mt quan
im v vt cht, vi nhng tng ng i tha Pht gio v vi Dung
thng hadron. Trong tc phm Monadology (1714), Leibniz vit:

Mi mt phn t ca vt cht c th c nhn nh mt mnh vn y hoa
l hay mt h y c. Th nhng mi cnh hoa l, mi t chi con vt, mi
git nc ct ca chng cng l mt mnh vn hay h nc nh vy.

Tht th v thy rng nhng dng trong Kinh Hoa Nghim vit trn y c
th ghi du n ca nh hng Pht gio ln Leibniz. Joseph Needham
chng minh rng Leibniz chu nh hng ca t tng v vn ha Trung
quc nh nhng bn dch m ng nhn c t cc tu s Jesuit, v trit hc
ca ng rt c th c cm hng bi trng phi Tn khng gio ca Chu
Hi, m ng bit r. Trng phi ny c mt gc r trong i tha Pht gio,
c bit trong tng i tha Hoa Nghim. Thc t l Needham nhc li n
d tm li ngc ca Thch, khi ni r mi lin h vi cc phn t c
bn ca Leibniz.

Th nhng, khi so snh chi tit quan nim ca Leibniz trong tng quan
phn chiu gia cc phn t c bn vi nim vin dung trong i tha,
c l ta thy hai bn khc nhau nhiu v phng thc ca Pht gio nhn vt
cht ti gn hn vi tinh thn ca vt l hin i so vi Leibniz. S khc
bit chnh gia ch trng phn t c bn vi quan nim ca Pht gio c
l cc phn t c bn ca Leibniz l nhng th c bn, chng c xem l
th tnh cui cng ca vt cht. Leibniz bt u Monadology vi nhng ch:
Monad m ta bn n y ch l mt th tnh gin n, n l thnh phn
ca th khc; gin n c hiu l khng c n v no nh hn na". ng
vit tip: v nhng Monad ny l nhng nguyn t ch thc ca thin
nhin, v ni gn li, chng l yu t ca mi vt. Quan im c bn ny
hon ton ngc vi trit hc Dung thng v v vy hon ton khc vi i
tha Pht gio, l ngi t chi mt n v c bn hay mt th tnh c bn .
Cch nhn c bn ca Leibniz cng c phn nh trong quan nim v lc,
m ng xem l nh lut ca mnh lnh thing ling (divine decree) v khc
hn vt cht. ng vit lc v hot ng khng th ch l dng ca vt cht
th ng c. Mt ln na, iu ny ngc hn vi quan nim v vt l
hin i ca o hc phng ng.

Ni v mi lin h thc s gia cc monad vi nhau, khc bit chnh vi
hadron Dung thng c l l monad khng tng tc ln nhau; chng khng
c ca s, nh Leibniz ni, m ch phn chiu ln nhau. Mt khc, trong
hadron Dung thng cng nh trong i tha, s quan trng chnh l s
tng tc hay vin dung ca tt c cc ht. Hn th na, quan im ca
Dung thng v i tha v vt cht u l ci nh khng gian - thi gian,
chng xem vt th l bin c m nhng tng tc gia nhng bin c ch
c th hiu c nu ngi ta tha nhn rng c khng gian - thi gian cng
tng tc vin dung vi nhau.

Thuyt Dung thng v hadron cn lu mi hon chnh v tt c nhng kh
khn lin quan trong vic pht biu n vn cn ng k. Tuy th nh vt l
bt u m rng mc tm hiu v tnh t tng thch, k c vt qua s m
t v cc ht tng tc mnh. Mt s m rng nh th phi vt qua khun
kh ca thuyt ma trn S hin nay, l thuyt c bit ch dnh m t
tng tc mnh. Ngi ta phi tm ra mt khun kh tng qut hn v trong
khun kh mi ny, vi khi nim hin ang c chp nhn m khng gii
thch, chng phi c Dung thng ha; tc l chng c suy din ra t
mt s t tng thch tng qut. Theo Geoffrey Chew, nhng iu ny c
th bao gm khi nim ca ta v khng gian - thi gian v m v, c l bao
gm c thc con ngi:

Nu i tn cui cng ca logic, th gi thuyt Dung thng hm rng s
hin hu ca thc, cng vi nhng kha cnh khc ca thin nhin, l cn
thit cho s n khp ton b ca ci tng th.

Cch nhn ny l s ha hp ton ho vi cc quan nim ca cc truyn
thng o hc phng ng, trong thc lun lun c xem l phn
bt kh phn ca v tr.

Trong quan nim phng ng, con ngi, cng nh tt c dng sinh hc
khc, l nhng thnh phn ca mt sinh c tng th khng phn chia c.
Con ngi c xem l s minh chng sng ng ca m t thc v tr;
trong ta, v tr lp i lp li ln na kh nng ca n sinh ra sc hnh ri qua
m thc li chnh mnh.

Trong vt l hin i, vai tr ca thc ni ln trong mi quan h vi s
quan st cc hin tng nguyn t. Thuyt lng t ch r rng nhng
hin tng ch c hiu nh mt mt xch ca mt chui nhng tin trnh,
m khu cui ca chng nm ni thc ca con ngi quan st. Dng
nhng ch ca Eugene Wigner, Khng th pht biu nh lut (ca thuyt
lng t) trong mt cch hon ton nht qun nu khng da trn thc.
S pht biu thc t hin nay ca thuyt lng t bi cc nh khoa hc
trong cc cng trnh th cha da r rng ln thc. Tuy nhin Wigner v
cc nh vt l khc cho rng, s bao gm trn vn thc con ngi c th l
mt kha cnh ch yu ca nhng thuyt v vt cht trong tng lai.

Mt s pht trin nh th s m ra nhiu kh nng hp dn cho mt s tc
ng qua li gia nh vt l v nh o hc phng ng. S hiu bit v
thc con ngi v mi lin h ca n vi phn cn li ca v tr l im
khi u ca mi thc chng siu hnh. Nh o hc phng ng khm
ph nhiu dng ca thc qua bao th k nay v nhng kt lun m h t
c thng khc hn nhng nim phng Ty. Nu nh vt l thc s
mun gn lin thc con ngi vo lnh vc nghin cu ca h, th s tm
hiu v cc nim phng ng c th cung cp nhiu quan nim mi m
v gi m.

Th nn, s m rng trong tng lai ca Hadron - Dung thng, vi s Dung
thng ha khng gian v thi gian v c th vi thc ca con ngi, chng
c th m ra nhng kh nng khng h bit trc, i hn ra ngoi khun kh
qui c ca khoa hc:

Mt bc i nh th trong tung lai s l su sc hn bt k nhng g lin h
ti Hadron Dung thng; chng ta s buc phi ng u vi khi nim kh
hiu ca s quan st v, c th, c vi thc. Thnh th, s vt ln hin nay
vi Hadron Dung thng c th ch l mi v u ca mt n lc hon ton
mi m ca u c con ngi, mt ci khng nhng ch nm ngoi vt l m
thm ch cn khng c gi l khoa hc na.

Th th nim Dung thng s a ta v u? Tt nhin, khng ai bit c
c, nhng tht l ng say m khi suy t v on cui ca n. Ngi ta c
th tng tng ra mt h thng l thuyt trong tng lai bao trm cng lc
cng ln cc mc ca hin tng thin nhin vi chnh xc ngy cng
cao; mt h thng cha ng cng lc cng t cc tnh cht khng th gii
thch; suy ra c cng lc cng nhiu cu trc t tng thch nhau ca
nhng thnh phn. Ri ti mt ngy, s t ti mc m trong tnh cht
duy nht khng gii thch c trong h thng l thuyt chnh l cc yu t
ca khun kh khoa hc. Qua khi mc ny th kt qu l thuyt khng cn
c din t bng li, hay bng khi nim suy lun, v nh th n ra khi
khun kh khoa hc. Thay v mt thuyt Dung thng v thin nhin, n s
bin thnh mt linh nh Dung thng v thin nhin, vt qua lnh vc ca t
tng v ngn ng; dn ra khi khoa hc v a vo th gii ca bt kh t
ngh, ni khng th ngh bn c. Nhn thc trong linh nh l ton
tr, nhng khng th trao truyn bng li: s l nhn thc m Lo T ni
ti, cch y hn hai ngn nm:

Ngi bit khng ni, Ngi ni khng bit

(Tri gi bt ngn, Ngn gi bt tri).

---o0o---

Li Cui

Trit hc tn gio phng ng quan tm n nhng nhn thc o hc
vt thi gian, chng nm ngoi suy lun v khng th din t ti ni bng
ch ngha. Mi lin h ca nhng nhn thc ny vi vt l hin i ch l
mt trong nhiu kha cnh v, cng nh ci khc, khng th trnh by ti
cng, m phi chng nghim bng con ng trc gic. Th nhng, iu m
ti mun t ti, trong chng mc nht nh, khng phi l mt s trnh by
cng nhc, m to cho c gi c hi t nm tri mt kinh nghim, i vi
ti n thnh sui ngun ca nim vui v cm khi lin tc; l nhng l
thuyt v m hnh chnh yu ca vt l hin i dn ti mt th gii quan,
chng tng thch t trong bn cht v ha hp ton ho vi quan im ca
o hc phng ng.

Ai thc chng mi ha hp ny, th s quan trng ca tnh song hnh ni
bt gia th gii quan ca nh vt l v nh o hc, i vi ngi khng
cn ng nghi ng g. Th th cu hi th v cho by gi khng phi l liu
chng song hnh hay khng, m ti sao, v hn na, chng gi cho ta iu
g.

Nhm hiu ng ci b n ca i sng, mi ngi c nhiu cch tip cn
khc nhau. Trong nhng cch , c cch th ca khoa hc v o hc,
nhng cn nhiu cch khc na; cch ca nh th, ca tr con, ca ch h,
ca nh ph thy... nu ta mun k thm vi cch. Nhng cch ny dn n
nhng m t khc nhau v th gii, vi ngn ng hay phi ngn ng, chng
nhn mnh n nhiu kha cnh khc nhau. Tt c u c gi tr v hu ch
trong phm vi m chng xut hin. Tuy nhin, tt c nhng cch , ch l
s m t hay biu tng ca thc ti v v th c gii hn. Khng cch no
c th cho mt hnh nh ton trit v th gii.

Quan im v th gii c hc ca vt l c in l hu ch cho s m t cc
loi hin tng vt l m chng ta gp trong i sng hng ngy, v v th
m ph hp gii quyt nhng vn ca mi trng sng hng ngy. N
cng chng minh s thnh cng xut sc, vi tnh cch l c s ca k thut.
Tuy th n khng ph hp khi m t cc hin tng vt l trong lnh vc vi
m. Ngc li vi quan im c gii v th gii l ci nhn ca nh o hc,
l ci nhn hu c, v n nhn mi hin tng trong v tr l nhng thnh
phn tng ha ca mt ci ton th ha hp khng th chia ct. Th gii
quan ny xut pht trong truyn thng o hc, t nhng dng thin nh
ca thc. Khi m t th gii, nh o hc dng nhng khi nim xut pht
t nhng thc chng phi thng v, ni chung l khng ph hp cho mt
s m t khoa hc v hin tng v m. Th gii quan sinh c cng khng
thun li ch to my mc, cng chng gii quyt c nhng vn k
thut ca mt th gii nhn mn.

Trong i sng hng ngy, c hai cch nhn c hc v hu c ca v tr u
c gi tr v u hu ch; mt ci th cho khoa hc v k thut, ci kia th
cho s thng bng v tha ng i sng tinh thn. Th nhng, bn kia mi
trng hng ngy ca chng ta, quan nim c hc mt gi tr v cn c
thay th bi quan im hu c, m chng rt ging vi quan im s dng
bi nh o hc. y chnh l kinh nghim ct ty ca vt l hin i, n l
ti ca nhng tho lun ny ca chng ta. Vt l ca th k 20 ch ra
rng, phng thc ca th gii quan hu c, mc d n c gi tr i vi
khoa hc v k thut mc con ngi, tr nn ht sc hu ch trong
phm vi nguyn t v h nguyn t. Quan im hu c v th c l l c bn
hn ci nhn c hc. Vt l c in, vn t trn tnh c gii, c th suy lun
t thuyt lng t m ra, thuyt lng t bao trm thuyt c in, nhng
khng ngc li. iu ny cho ta cu tr li u tin, ti sao c th tin c
th gii quan ca vt l hin i v ca o hc phng ng tng ng
vi nhau. C hai xut pht t ch khi tm hiu t tnh ct ty ca s vt - khi
i vo lnh vc su xa ca vt cht trong vt l; khi i vo lnh vc su xa
ca thc trong o hc - th ta khm ph mt thc ti nm sau b mt c
gii nng cn ca i sng hng ngy.

S tng ng gia ci nhn ca nh vt l v o hc tr nn d hiu hn
khi ta nh li nhng tng ng khc c, mc d hai bn c hai cch
khc nhau tip cn thc ti. Trc ht, phng php ca c hai u l
thc nghim. Nh vt l suy lun ra nhn thc ca h thng qua th nghim;
nh o hc suy ra nhn thc ca h t chng thc thin qun. C hai u l
s quan st, v trong c hai bn, quan st c xem l ngun sui duy nht
ca nhn thc. Tt nhin l i tng quan st rt khc nhau cho hai trng
hp. Nh o hc nhn v pha trong v khm ph ra thc ca mnh trong
nhiu tng mc khc nhau, k c tng mc thy thn th chnh l hin thn
ca tm thc. Thc chng v thn ngi ny, thc ra l c coi trng trong
nhiu truyn thng phng ng v thng c xem l cha kha m cnh
ca chng nghim huyn b v th gii. Khi chng ta mnh khe, ta khng
thy c phn thn th no tch ri thn ta m thc chng l mt ci ton
th v thc ny sinh ra mt cm gic d chu v an lc. Tng t th, nh
o hc thc v mt ci ton th ca ton b v tr, n c chng thc
nh thn th c m rng. Sau y l nhng dng ca Lama Govinda:

i vi ngi gic ng... thc ca h bao trm v tr, v tr tr thnh
thn ca ngi , cn ng thn (Thn) ca ngi thnh mt biu hin
ca tm thc v tr, qun st ni ti ( ) ca ngi tr thnh thc ti cao
tt v ngn ng (Khu) ca ngi tr thnh s thc vnh hng v c sc
mnh thn diu.

Ngc vi o hc, nh vt l bt u tm ti v t tnh s vt bng cch
nghin cu th gii vt cht. Xuyn sut vo cc tng su kn ca s vt, anh
ta thc tnh nht th ct ty ca s vt v bin c. Hn th na, anh ta
bit rng chnh bn thn v thc ca mnh cng l phn bt kh phn
ca ci ton th . Th nn nh o hc v nh vt l ti mt kt lun
chung; ngi th bt u bng ni tm, k bt u t ngoi gii. S ha iu
gia nhng ci nhn ca h xc nh minh trit c xa ca n rng
Brahman, thc ti ngoi gii cui cng, l ng th vi Atman, thc ti ni
tm.

Mt s tng ng na gia phng php ca nh vt l v nh o hc l
nhng quan st ca h nm trong nhng lnh vc m gic quan bnh thng
khng vi ti c. Trong vt l hin i, l lnh vc ca nguyn t v h
nguyn t; trong o hc, l tnh trng phi thng ca thc; trong
th gii gic quan c chuyn ha. Nh o hc hay ni v nhng thc
chng mt mc cao, ni n tng ca cc trung tm thc khc
nhau ha hp vo mt ci chung. Mt tnh trng tng t cng c trong vt
l hin i, ni m khng gian - thi gian bn chiu c s dng, nh
m thng nht c cc khi nim v quan st thuc nhng chng loi khc
nhau ca mt th gii ba chiu thng thng. Trong c hai trng hp,
nhng kinh nghim nhiu chiu chuyn ha th gii cm quan v v th
m hu nh khng din t bng ngn ng thng thng c.

---o0o---

im Li Nn Vt L Mi
K t bn in ln u ca o ca vt l, c nhiu tin b ng k trong cc
lnh vc ca vt l h nguyn t xy ra. Khi ti vit nhng dng cho li ni
u ca bn in mi ny th nhng pht trin mi khng c im no bc b
nhng tng ng vi t tng phng ng, m ngc li, ch tng cng
thm. Trong li cui ny, ti mong c tho lun thm v kt qu ca
nhng nghin cu mi m trong vt l nguyn t v h nguyn t cho n
ma h nm 1982.
Mt trong nhng tng ng mnh nht vi o hc phng ng l s
tha nhn rng nhng n v cu thnh vt cht v hin tng c bn do
chng sinh ra, tt c u tc ng qua li vi nhau; rng chng khng th
c hiu nh nhng n v c lp m l phn khng tch ri c ca
mt ci ton th. Khi nim ca tng tc lng t m ti trnh by chi
tit trong chng 10 c Bohr v Heisenberg nhn mnh sut trong lch s
ca thuyt lng t. Th nhng, n va thm c s quan tm mi m
trong hai thp nin va qua, khi nh vt l tin n ch thy rng v tr qu
tht c lin h ln nhau trong nhng cch tinh t hn ngi ta ngh nhiu.
Phng thc mi ca mi lin h ln nhau va c xc nh khng nhng
tng cng thm cho s song hnh gia cch nhn vt l v o hc, n
cn sinh ra nhng kh nng ht sc l th kt ni vt l h nguyn t vi
tm l hc ca Jung v, c th thm ch vi siu tm l hc; v n cho thm
nh sng mi v vai tr c bn ca tnh cht xc sut trong vt l lng t.
Trong vt l c in, tnh xc sut ch c dng khi cc chi tit tham d
vo mt bin c khng r rng. Th d khi ta ht sc sc, trn nguyn tc
ta c th tin on mt no s ra nu ta bit ht tt c l tnh v ha tnh :
thnh phn cu to ca ht, b mt m ht ri xung, v.v... nhng chi tit
ny c gi l bin s ti ch hay bin s a phng v chng nm trong
lng vt th . Trong vt l h nguyn t, bin s a phng ca nhng
mi lin h gia cc bin c nm trong khng gian l nhng tn hiu - nhng
tn hiu l ht hay nhm cc ht - chng tun th nh lut thng thng
trong khng gian.Th d khng c tn hiu no c th i nhanh hn vn tc
nh sng. Nhng trong thi gian qua, ngoi nhng mi lin h a phng
ny, ngi ta pht hin ra nhng mi lin h khc, lin h lin thng, l
nhng lin h xy ra tc thi, hin nay khng th tin on trc bng php
ton hc chnh xc.
Nhng bin c lin thng ny c nhiu nh vt l xem l rt ct ty trong
vt l lng t. Trong thuyt lng t, cc bin c ring l lun lun khng
c mt nguyn nhn r rng.Th d khi mt electron nhy t mt qu o
ny qua mt qu o khc hay s t hy ca mt ht h nguyn t, chng c
th xy ra thnh lnh, khng cn c mt bin c to ra n. Khng bao gi
chng ta c th tin on mt hin tng nh th s xy ra vo lc no v
xy ra nh th no; chng ta ch ni trc v xc sut ca chng. iu
khng c ngha l cc hin tng nguyn t xy ra hon ton ty tin; m
ch ni ln rng chng khng b nhng tc nhn a phng tc kch. Hot
ng ca mi ht c xc nh bi cc bin s lin thng v v chng ta
khng bit r cc mi lin h ny nn nh phi thay th ni dung c in
cht hp ca nhn - qu bng khi nim rng hn ca tnh nhn qu thng
k. Cc nh lut ca vt l nguyn t l nh lut thng k, theo m xc
sut ca hin tng nguyn t c xc nh bi tnh ng ca ton h
thng.Trong vt l c in, tnh cht v hot ng ca ci ring l quyt nh
tnh cht v hot ng ca ci ton th, tnh hnh l ngc li trong vt l
lng t: chnh ci ton th xc nh hot ng ca ci ring l.
V th, tnh xc sut c s dng cho c vt l c in v lng t c l v
mt vn chung: trong c hai, chnh l nhng n s ta khng bit ti, v
s khng r ny ngn cn ta c mt tin on chnh xc. Th nhng, y
c mt s khc bit quyt nh. Trong lc nhng n s trong vt l c in
ch l c ch a phng, th trong lng t, chng l lin thng; chng c
mi lin h tc thi trong ton b v tr. Trong i sng hng ngy, trong
th gii v m, cc mi quan h lin thng tng i khng quan trng, nn
ta mi c th ni v cc vt th ring l v pht biu cc nh lut m t hot
ng ca chng bng cc tr s chc chn. Nhng khi nghin cu kch
thc nh, tnh chc chn c thay bng tnh xc sut v cng lc cng kh
tch vt no trong v tr ra khi ci ton th.
S hin hu ca nhng mi quan h lin thng v vai tr quyt nh ca tnh
xc sut c suy ra t l iu m Einstein khng bao gi chu chp
nhn. chnh l ti ca cuc tranh lun lch s ca ng vi Bohr trong
nhng nm 1920, trong Einstein pht biu s bc b ca mnh chng li
cch din dch thuyt lng t ca Bohr bng n d ni ting: Cha khng
chi tr sc sc. Cui cng, Einstein phi tha nhn thuyt lng t, din
gii bi Bohr v Heisenberg, to ra mt h thng t tng nht qun,
nhng ng vn tin ni quan im quyt nh lun, vi cc n s a phng
trong tng lai s c hin ra.
Ci ct ty v s bt ng gia Einstein vi Bohr xut pht t lng tin chc
chn ca Einstein ni mt thc ti bn ngoi, thc ti gm c nhng yu
t tch ri trong khng gian v c lp. Nhm chng minh rng cch din
gii ca Bohr v thuyt lng t l khng nht qun, Einstein ngh ra mt
m hnh t tng c bit n ci tn Einstein-Podisky-Rosen (EPR). Ba
thp nin sau, John Bell xut mt l thuyt, da trn m nh EPR, m
hnh ny chng minh s hin hu ca n s a phng l khng tng thch
vi nhng tin on mang tnh thng k ca thuyt lng t. Thuyt ca
Bell bc b lun c ca Einstein bng cch cho thy rng hnh dung mt
thc ti gm cc phn t tch ri, ni vi nhau bng lin h a phng l
khng th tng thch vi thuyt lng t.
Trong nhng nm qua, m hnh EPR vn lin tc c tho lun v phn
tch bi cc nh vt l quan tm n l gii thuyt lng t, v n rt thch
hp ch ra s khc bit gia quan nim c in v quan nim lng t.
i vi mc ch ca ta, c l ch cn m t mt cch n gin m hnh ny,
n gm c hai electron t quay trn, da trn cch trnh by ca David
Bohm. Nhm nm bt ct ty vn , ta cn hiu vi tnh cht ca
electronspin. Hnh nh ca mt qu bng tennis quay quanh trc hon ton
khng ph hp m t mt ht h nguyn t c spin. Trong mt ngha nht
nh, spin l s quay quanh trc ca ht, nhng nh nhiu ln xy ra
trong vt l h nguyn t, khi nim c in ny b hn ch. Trong trng
hp ca electron th spin ca ht c gii hn bi hai tr s: tr s ca spin
khng thay i nhng electron c th quay theo chiu ny hoc chiu kia,
theo chiu kim ng h hoc ngc chiu kim ng h, qui vo mt chiu
cho sn. Nh vt l thng gi hai tr s ny l ln v xung.
Tnh cht quyt nh ca electron c spin, iu m khng nn hiu theo
ngha c in, l trc quay ca n lun lun khng xc nh c mt cch
chc chn. Cng nh electron c khuynh hng hin hu ti mt ch nht
nh, chng cng c khuynh hng quay quanh mt trc no . Khi o mt
trc quay bt k no , ngi ta tm thy electron ang quay theo chiu ny
hay chiu kia ca trc. Ni cch khc, tin trnh o lng cho ht mt
trc quay nht nh, cn trc khi o lng th ta khng th ni n c quay
quanh mt trc nht nh hay khng; ta ch c th ni n c kh nng quay.
Vi s hiu bit ny v spin ca electron, by gi ta hy xt m hnh th
nghim EPR v thuyt ca Bell. M hnh th nghim ny xt hai ht electron
ang quay tri chiu vi nhau, th nn tng s spin ca chng bng khng.
C nhiu phng php th nghim c s dng a hai electron vo
trong mt trng thi, trong chiu quay ca mi spin khng c bit ch
xc nhng tng s spin ca hai electron chc chn bng khng. By gi
ta gi nh rng hai electron b cch ly ra xa bi mt tin trnh, trin trnh
khng nh hng ln spin ca chng. Khi chng b tch ra m chng vn
b quay ngc chiu, tng s spin ca chng bng khng, nhng khi chng
tht xa nhau, hy o mi mt spin ca chng. Mt kha cnh quan trng
ca th nghim ny l khong cch gia hai ht ny phi xa bt k; mt ht
c th New york, ht kia Paris, hay mt ht trn tri t, ht kia mt
trng.
Hy gi nh rng spin ca ht 1 c o theo mt trc ng v c thy l
ln. V tng s spin ca hai ht phi bng khng, s o ny cho ta bit spin
ca ht hai phi l xung. Th nn khi o spin ca ht 1, ta s bit mt cch
gin tip spin ca ht 2 m khng ng g n ht ny c. Kha cnh nghch
l ca th nghim EPR xut hin t thc t l quan st vin c t do la
chn trc o. Thuyt lng t cho ta bit rng spin ca hai electron ny
xung quanh mi trc u quay ngc chiu c, nhng chng ch tn ti nh
l khuynh hng, hay kh nng, trc khi tin trnh o lng c thc
hin. By gi khi quan st vin la chn mt trc nht nh v tin hnh
o, th hnh ng ny cho hai ht mt trc quay c th. iu quyt nh
l, nh th ta c th la mt trc quay thi im cui, khi hai ht xa
nhau hn ri. Ngay tc thi khi ta o ht 1, th ht 2 lc cch xa vi
ngn dm, th m s nhn c mt spin quanh trc ta chn. Lm sao ht 2
bit ta chn trc no c? V l tc thi, u c thi gian no nhn c
thng tin t mt tn hiu qui c.
y l im cht ca th nghim EPR v cng l ch bt ng ca Einstein
vi Bohr. Theo Einstein th, v khng c tn hiu no c th i nhanh hn
nh sng, nn khng th c mt php o no ln mt electron li tc thi xc
nh chiu quay ca ht kia, ht cch xa vi ngn dm. Theo Bohr th h
thng hai ht ny l mt ci ton th khng chia ct c, d cho hai ht b
cch ly ra xa nhau mt khong cch ln; h thng ny cng khng th c
phn tch nh hai phn t c lp. Ngay c khi hai electron tch ra xa trong
khng gian, chng vn ni vi nhau bng lin h tc th, lin thng. Mi lin
h ny khng phi l tn hiu trong ngha ca Einstein; chngchuyn ha
khi nim qui c ca ta v vic trao truyn thng tin. Thuyt ca Bell h
tr quan nim ca Bohr v chng minh mt cch r rng rng, cch nhn ca
Einstein v thc ti vt l gm nhng yu t c lp, nm ri rc trong
khng gian, cch nhn khng tng thch vi nh lut ca thuyt lng
t. ni cch khc, thuyt ca Bell ch r rng v tr l lin h c bn vi
nhau, ph thuc ln nhau v khng tch ri c. Cng nh v thnh nhn
Pht gio Long Th ni cch y hng trm nm:
Tnh cht v s hin hu ca s vt xut pht t nhng mi tng quan m
ra, t n khng c g c.
Hin nay, cc nghin cu trong vt l nhm mc ch thng nht hai thuyt
c bn, thuyt lng t v thuyt tng i, trong mt thuyt hon chnh
cho cc ht h nguyn t.
Chng ta cha kh nng pht biu mt thuyt hon chnh nh th,
nhng c nhiu thuyt v m hnh ton phn, chng m t rt tt mt s kha
cnh ca hin tng h nguyn t. Hin nay ta c loi thuyt lng t -
tng i khc nhau cho vt l ht, chng thnh cng trong nhng lnh vc
khc nhau. L thuyt u l mt nhm l thuyt trng (xem chng 14), n
c p dng cho tng tc in t v tng tc yu; l thuyt th hai l
thuyt mang tn ma trn S (xem chng 17), n c p dng thnh cng
m t tng tc mnh. Mt vn ln hin nay cha gii quyt c l s
thng nht gia thuyt lng t v thuyt tng i tng qut hon thnh
mt thuyt lng t trng trng. Mc d gn y s pht trin ca thuyt
siu trng trng c th c xem l mt bc v hng gii quyt vn
ny, ti nay cha tm ra c mt thuyt no kh d tt hn.
Cc thuyt lng t, nh trnh by chi tit trong chng 14, t trn c s
ca trng lng t, mt n v c bn, n c th hin hu trng thi lin
tc l trng, trong trng thi phi lin tc l ht, nhiu ht khc nhau c
xem nh lin h vi nhng trng khc nhau. Nhng thuyt ny thay th
khi nim xem ht l vt th c bn bng ni dung mt trng lng t tinh
t hn nhiu. Tuy th, cc thuyt ny vn xem c nhng n v c bn v
th nn trong mt ngha nht nh, vn l thuyt bn c in, chng khng
ch r c ton th t tnh lng t - tng i ca vt cht h nguyn t.
Thuyt in ng lng t, thuyt u tin ca trng lng t, t thnh
qu l nh tng tc in t vn rt yu m nh th c th gi tnh cht ca
mt s phn bit c in gia vt cht v lc tng tc. iu ny cng ng
vi l thuyt trng ca tng tc yu c nhn thy r hn hn trong
thi gian qua, nh s pht trin mt loi thuyt mi v trng, c gi l l
thuyt Gauge, n c th thng nht hai tng tc ny lm mt. Trong thuyt
thng nht - c gi l thuyt Weinberg - Salam ch hai kin trc s
chnh l Steven Weinberg v Abdus Salam - hai loi tng tc vn c
phn bit, nhng v ton hc chng c ni vi nhau v c gi chung l
tng tc in t yu.
Thuyt Gauge cng c m rng cho tng tc mnh vi s pht trin mt
l thuyt trng gi l sc ng lng t (QCD), nhiu nh vt l ang c
gng thit lp mt s i thng nht gia QCD v thuyt Weinberg - Salam.
Tuy nhin vic s dng thuyt Gauge m t cc ht tng tc mnh l ht
sc kh khn. S tng tc gia hadron qu mnh n ni s phn bit gia
ht v lc b trit tiu v, v th, QCD khng c s dng thnh cng
m t tin trnh c ht gy tng tc mnh. N ch ng dng c cho mt
s t hin tng rt c bit - trong tin trnh gi l Deep Inelastic (tn x
mnh khng n hi) - trong ht phn ng, ta cha hiu ht l do, hao
hao ging nh vt th c in. D c nhiu c gng ln lao, nh vt l vn
cha p dng c QCD ngoi mt s hin tng nh hp v hy vng ban
u v vai tr ca n trong khun kh l thuyt nhm suy ra tnh cht ca
cc ht tng tc mnh, ti nay hy vng khng c p ng.
Sc ng lng t i din cho pht biu ton hc hin nay v m hnh
quark (xem chng 16), Trong trng c lin h vi quark v chromo
c da trn tnh cht c mu ca cc trng quark ny. Cng nh tt c
thuyt Gauge, QCD c m hnh ha da theo ng in lng t (QED).
Trong QED, tng tc in t c kim sot bi s hon chuyn cc gluon
gia cc ht quark c mu. Nhng ht ny khng phi l ht tht m ch l
loi lng t, chng dn cc quark vi nhau to thnh menson v baryon.
Trong thp nin qua, m hnh quark c m rng v tinh t hn, ng k
khi nhiu ht mi c pht hin trong th nghim va chm cao nng lng.
Nh trnh by trong chng 16, mi mt ca ba ht gi nh ban u v
c dn thm cc v up, down v strange phi xut hin trong ba mu, v
sau l mt ht quark th t c gi nh, cng li xut hin trong ba
mu v c gn thm v charm. Gn y hn, hai v mi c thm cho
m hnh, c gi l t v b, vit tt ca top v bottom (hay ni vn v hn,
cho true v beautiful), chng mang tng s cc ht ln 18 - su v v ba mu.
V th cng chng ngc nhin g khi nhiu nh vt l thy a s nhng n
v vt cht c s ny khng hp dn na v xut l ti lc ngh ra
nhng ht nh hn, tht s c bn, nhng ht l thnh phn cu to nn
quark...
Trong lc tt c nhng l thuyt v m hnh ny pht trin, nh thc nghim
tip tc tm kim cc ht quark thc s, nhng khng tm ra ht no c v s
vng mt trin min ca cc ht quark tr thnh vn chnh ca m hnh
quark. Trong khun kh ca QCD, hin tng vng mt quark c
mang tn l quark b giam, c ngha l ht quark, v l do no , b giam
gi trong hadron v v th ta khng bao gi thy n. Nhiu c ch c
ra tnh s giam gi ca quark, nhng ti nay cha c l thuyt no hp
l c xut.
l tnh trng hin nay ca m hnh quark: l gii cu trc c quan
st trong mi hadron, ta cn t nht l 18 ht quark cng thm 8 gluon;
khng ht no trong s c pht hin c tht v s hin hu ca chng
vi tnh cch l thnh phn ca hadron s a n nhiu kh khn v mt l
thuyt; nhiu m hnh c xut gii thch s giam gi thng
xuyn ca n nhng khng c thuyt no cho thy mt thuyt ng kh d,
trong lc QCD, khun kh l thuyt ca m hnh quark, ch c th p dng
trong phm vi rt nh hp ca hin tng. Mc nhng kh khn , phn ln
cc nh vt l vn cn eo bm ni nim ca nhng ht c bn xy dng
nn vt cht, chng bt r su xa trong truyn thng khoa hc phng
Ty.
Phn ln cc pht trin y n tng trong vt l ht, c l, xy ra gn
y trong thuyt ma trn S v php Dung thng (xem chng 17 v 18),
l thuyt khng tha nhn c mt n v no l c bn m tm cch hiu
thin nhin mt cch ton th thng qua tnh cht t tng thch ca n. Ti
ni r trong cun sch ny l xem trit hc dung thng l nh cao ca t
duy khoa hc hin nay v cng nhn mnh l thuyt ti gn nht vi
t tng phng ng, trong c trit l ton th v hnh nh c bit v vt
cht. ng thi, n cng l cch t duy rt kh cho nn vt l, hin nay ch
c mt s nh nh vt l theo ui n. i vi phn ln thnh vin ca cng
ng vt l th trit hc Dung thng qu xa l vi cch suy ngh truyn thng
c trng th nghim tc, v s thiu trng th ny cng lan qua cho c
thuyt ma trn S. iu k l v ni bt l, mc d nhng khi nim c bn
ca thuyt ny c tt c nh vt l ht s dng mi khi h phn tch kt
qu th nghim phn tn v so snh chng vi nhng tin on l thuyt, n
nay cha c gii Nobel no tha nhn cc nh vt l xut sc gp phn
vo s pht trin ca thuyt ma trn S trong hai thp nin qua.
S thch thc ln nht ra cho thuyt ma trn S v Dung thng lun lun
l quan tm n cu trc quark ca ht h nguyn t. Mc d s hiu bit
hin nay ca chng ta v th gii h nguyn t loi b s hin hu ca quark
nh ht vt l, khng cn nghi ng g tnh i xng quark trong hadron s
c gii thch bng mt l thuyt hon chnh v tng tc mnh. Gn y
cch tip cn Dung thng khng gii thch c nhng bt thng ni bt
, nhng khong su mi nm tr li y c mt s t khi trong
thuyt ma trn S. iu ny c c kt trong Dung thng v ht, thuyt
ny c th gii thch cc cu trc quan st c ca quark m khng cn gi
nh phi c s hin hu ca ht quark l tnh. Hn th na, thuyt mi
Dung thng lm sng t mt s cu hi m trc kia ngi ta khng hiu.
hiu ct ty ca s pht trin mi ny, ta cn lm r ngha ca cu trc
quark trong khun kh ca thuyt ma trn S. Trong m hnh quark th ht
c hnh dung ch yu nh nhng tri banh bi-da, chng cha trong
nhng tri banh bi-da nh. Cn trong php ma trn S, mang tnh ton th v
ng, th ht l nhng cu trc nng lng lin h vi nhau trong mt tin
trnh v tr ang vn hnh; ang ni kt ln nhau, ang tng tc vi nhau
ca nhng phn t trong mt tm li v tr khng th chia ct. trong khun
kh nh th, t cu trc quark ni n thc t l s chuyn i nng lng
v dng chy ca thng tin trong h thng bin c phi i theo nhng con
ng c nh ngha r rng, l sinh ra Ci Hai lin h vi Menson v
Ci Ba lin h vi Baryon. l tnh ng tng t nh khi cho rng
hadron hm cha ht quark. Trong thuyt ma trn S khng c nhng n v
khc hn nhau v khng c n v xy dng no l c bn; ch c mt dng
chy ca nng lng cho thy nhng cu trc c nh ngha r rng.
Th th, cu hi l lm sao nhng cu trc c trng ca quark xut hin
c? Yu t then cht ca thuyt Dung thng mi l khi nim v th bc,
n l kha cnh mi v quan trng ca vt l ht. Th bc trong khung cnh
ny l th bc nm trong tng quan ca cc tin trnh h nguyn t. C
nhiu cch m phn ng ht lin kt ln nhau v theo , ngi ta c th
nh ngha nhiu loi th bc. Ngn ng ca topology (cng c ton hc
chuyn kho st mt lin h) c cc nh ton hc bit n nhng cha
bao gi c p dng trong vt l ht - nay c s dng phn loi th
bc c th hin trong khun kh ton hc ca thuyt ma trn S, th ngc
li, ch mt t th loi ca mi lin h c th bc tng thch vi tnh cht
ca ma trn S bit. Cc th loi th bc ny r rng l nhng cu trc
quark c quan st trong thin nhin. Th nn, cu trc quark hin ra,
xem nh biu trng ca th bc v nht thit phi t tng thch, m khng
cn phi gi nh quark l phn cu to hadron.
S pht sinh ca th bc nh mt khi nim mi v trung tm ca vt l ht
khng ch dn n mt s t ph trong thuyt ma trn S, m cn c th m
nhng con ng i xa cho ton b khoa hc. Hin nay, ngha ca th bc
trong vt l h nguyn t vn cn nh b n v cha c khm ph hon
ton. Tuy th, tht th v khi thy rng, cng nh ba nguyn l ca ma trn
S, khi nim th bc ng mt vai tr c bn trong victip cn khoa hc
vi thc ti v l khi nim then cht ca phng php quan st. Tha nhn
th bc xem ra l mt kha cnh ch yu ca t duy; mi s nhn thc mt
cu trc, trong mt ngha nht nh, l mt s nhn thc th bc. Lm sng
t khi nim v th bc trong lnh vc nghin cu, trong cu trc ca vt
cht v cu trc ca tinh thn cng lc cng c xem l phn nh ln nhau,
vic ha hn s m ra nhng chn tri hp dn ca nhn thc.
Theo Geoffrey Chew, ngi tin phong xut nim Dung thng v cng
l nhn t on kt cng nh nguyn th trit hc trong thuyt ma trn S ca
hai thp nin qua, vic m rng ca cch tip cn Dung thng qua s m t
hadron c th a n kh nng bt ng l buc phi a thc con ngi
vo hn trong l thuyt tng lai v vt cht. Chew vit Mt bc i tng
lai nh th, s v cng su sc hn mi th t c lin quan ti Hadron
- Dung thng.... S c gng hin nay ca chng ta vi hadron - Dung thng
ch l khi nim u tin cho mt dng hnh hon ton mi ca mt n lc
ca t duy con ngi. T khi ng vit nhng dng ny, hu nh mi lm
nm qua, s pht trin mi ca ma trn S a Chew ti gn mt cch
ng k vi vai tr thc. Hn th na, ng khng phi l nh vt l duy
nht ca hng i ny. Trong nhng nghin cu gn y, mt trong nhng
pht trin ha hn nht l mt thuyt mi c xut bi David Bohm, c
l l ngi i xa hn bt k ai khc v vic nghin cu mi lin h gia
thc v vt cht trong khung cnh khoa hc. Php tip cn ca Bohm l tng
qut hn v tham vng hn thuyt hin nay ca ma trn S v c th c
xem l mt c gng dung thng khng gian - thi gian, nhm suy ra mt
thuyt tng thch ca lng t - tng i.
im xut pht ca Bohm l, nh ti trnh by trong chng 10, ni dung
ca mt ci ton th khng tch ri v ng nhn cc mi lin h lin thng
m chng c nu trong th nghim EPR, l mt kha cnh ch yu ca
ci ton th . Cc lin h lin thng by gi l ngun gc ca cc pht
biu c tnh cht thng k trong cc nh lut ca vt l lng t, th nhng
Bohm cn mun i xa hn tnh xc sut v s pht hin ra th bc, l
iu m ng tin l t tnh ca mng li lin h v tr ti mt lnh vc su
xa, phi hnh tng. ng gi th bc ny l ni ti hay rng buc, th bc m
trong cc mi lin h ca ci ton th khng can d g vi ni chn trong
thi gian hay khng gian, chng cho thy mt tnh cht rng buc hon ton
khc.
Bohm s dng hnh nh ba chiu hologram (nh ton k) nh mt n d cho
th bc ni ti, v tnh cht c bit ca hnh nh ny l mi phn ca n,
trong ngha nht nh, cha ng ci ton b. Nu mi phn ca hologram
c chiu sng ln, th ton b hnh nh s ti hin, mc d n t chi tit
hn l hnh nh ca hologram ton th. Theo cch nhn ca Bohm, th gii
thc ti c c cu ca nguyn l , tc l ci ton th b rng buc trong
mi phn ca chnh n.
Bohm tha nhn rng, tt nhin, s tng ng vi hologram qu hn ch
c th s dng n nh mt m hnh khoa hc cho th bc ni ti trong lnh
vc h nguyn t, v pht biu tnh cht ng ch yu ca thc ti trong
lnh vc ny, ng gn ch holomovement (vn ng ton th) xem l nn
tng ca mi n v hin tng. Theo cch nhn ca Bohm th
holomovement l mt hin tng ng, t mi dng ca v tr vt cht
xut ra. Mc ch ca s tip cn ny l nghin cu th bc rng buc trong
holomovement, khng phi thng qua cu trc vt th, m vi cu trc ca
s vn hnh, nh th m p ng c hai i hi ca tnh nht th v tnh
ng ca v tr.
Theo Bohm khng gian v thi gian u l sc th, xut pht t
holomovement m ra; chng cng b rng buc trong th bc ca chng.
Bohm tin rng s hiu bit th bc ni ti s khng ch dn n mt s hiu
bit ton din hn v xc sut trong vt l lng t, m cn cho php ta suy
ra nhng tnh cht c bn ca khng gian - thi gian tng i. Th nn,
thuyt v th bc ni ti s cung cp mt c s chung cho c hai thuyt
lng t v tng i.
Nhm hiu th bc ni ti, Bohm cho rng cn phi xem thc l mt c
trng ch yu ca holomovement v phi a hn n vo trong l thuyt ca
mnh. ng xem tinh thn v vt cht l ph thuc ln nhau v tng thch
vi nhau, nhng khng ni nhau theo tnh nhn qu. C hai u l s phn
chiu, rng buc ln nhau, ca mt thc ti cao hn, thc ti khng phi
vt cht cng chng phi thc.
Hin nay, thuyt ca Bohm vn cn nm trong dng th nghim v mc d
ng pht trin mt dng ton hc gm ma trn v topology, phn ln
nhng pht biu ca ng vn cn nh tnh hn nh lng. Tuy th, d mi
giai on ban u, thuyt ca ng v th bc ni ti dng nh tng cn
vi thuyt Dung thng ca Chew. C hai tip cn ny da trn th gii quan
chung ca mt mng li ng gm ton lin h; c hai cho khi nim th
bc ni ti dng nh tng cn vi thuyt Dung thng ca Chew. C hai
tip cn ny da trn th gii quan chung ca mt mng li ng gm ton
lin h; c hai cho khi nim th bc c mt vai tr trung tm; c hai s
dng ma trn biu din s thay i v chuyn ha v dng topology
phn loi th bc. Cui cng, c hai tip cn ny u tha nhn l thc c
l l kha cnh ch yu ca v tr, n cn c gn vo trong l thuyt ca
tng lai v hin tng vt l. Mt l thuyt nh th c th xut pht t s
hp nht hai thuyt ca Bohm v Chew, n s i din c hai tip cn sng
to nht v mang tnh trit hc su xa v thc ti vt l
---o0o---

Tng Lai ca Nn Vt L Mi
Li cui cho bn in ln th ba

HNH NH
Ngun gc ca o ca vt l xut pht t trong mt th nghim mnh m
m ti tri qua trong ma h nm 1969 trn bi bin Santa Cruz, c m
t trong li ni u ca sch ny. Mt nm sau, ti ri California tip tc
vic nghin cu Imperial College London, v trc khi ti i ghp mt
tm hnh - Shiva nhy ma, ng tr trn cc ht ang va chm trong bung
o - minh ha chng nghim ca ti v s nhy ma v tr trn bi bin.
Hnh nh p tuyt ny i vi ti l biu tng ca s song hnh gia vt
l v o hc m ti va bt u khm ph. Mt ngy n, cui thu nm
1970, khi ngi trong nh gn Imperial College v nhn bc tranh, bng nhin
ti c mt nhn thc rt r rng. Ti bit vi mt s chc chn tuyt i
rng s tng ng gia vt l hin i v o hc phng ng ngy no
s tr thnh nhn thc chung; v ti cng cm thy mnh ang v tr tt
nht pht hin ra nhng s tng ng ny mt cch nht qun v vit
mt cun sch v chng.
Nm nm sau, ma thu nm 1975, o ca vt l c xut bn ln u.
By gi, mi lm nm sau, ti mun nu nhiu cu hi: Hnh nh ti thy
tr thnh s thc? Phi chng nhng tng ng gia vt l hin i v
o hc phng ng ngy nay dt khot l nhn thc chung hay, t
nht, ang tr thnh nhn thc chung? Liu lun im u tin ca ti cn
c gi tr hay n cn pht biu li? u l nhng ph bnh chnh yu v lun
im ca ti v ngy nay ti phi tr li th no? V cui cng, bn thn
nhng ci nhn ca ti, chng bin i nh th no v u l ch c th
thc hin nhng cng trnh tng lai? Trong li cui ny, ti mun trnh by
nhng cu tr li ca mnh v nhng cu hi , vi tt c cn trng v
thnh thc
---o0o---
Tc ng ca cun sch
Mi lm nm qua, o ca vt l c c gi nng nhit n nhn,
iu ny vt qua s mong ch to bo nht ca ti. Khi vit, b bn ti
London ni vi ti rng bn c mi ngn cun sch l mt thnh
cng ln, v ti m thm hy vng rng s bn c nm mi ngn cun.
Ngy nay s sch bn ra ton th gii ln n trn mt triu cun: o
ca vt l c dch ra hn mi my ngn ng; cc bn dch khc ang
c chun b v nhng bn in khc ang in v bn chy.
S p ng to ln ny c tc ng mnh m to ln trong i ti . Trong
sut mi lm nm qua ti i rt nhiu, din thuyt trc nhng c ta
chuyn ngnh v khng chuyn, ti M, chu u, chu v tho lun v
nhng hng i ca nn vt l mi vi mi ngi trong mi no ng ca
i sng. Nhng s tho lun ny gip ti rt nhiu hiu c ht
khung cnh vn ha rng ri ca tc phm mnh, v by gi ti thy chnh
khung cnh ny l l do chnh ca s n tip nng nhit . Ti lun lun
c chng kin li cnh cun sch v bi ni ca mnh gy mt cng
hng mnh m trong mi ngi. nhiu ln mi ngi vit cho ti hoc
ni vi ti sau bui thuyt ging: ng ni ln mt iu m ti cm
thy t lu m khng vit c bng li. Thng thng nhng ngi
khng phi l nh khoa hc, h cng chng phi nh o hc. H l nhng
ngi bnh thng v cng li l nhng ngi rt l: ngh s, b gi, thng
nhn, gio vin, nng gia, c y t; nhng ngi thuc mi la tui, nhiu
ngi trn hay di nm mi. Mt s t l nhng v gi c. Phn ln nhng
bc th cm ng nht l ca nhng c gi trn by mi, trn tm mi v
trong hai ba trng hp l c trn chn mi!
o ca vt l nh thc c g trong nhng con ngi ny ? Bn thn
h c chng nghim g? Ti ti ch phi tin rng s tha nhn mi
tng ng gia vt l hin i v o hc phng ng l yu t ca mt
qu trnh vn ng to ln, mt s thay i tn gc r ca th gii quan, hay
cc mu hnh ca khoa hc v x hi, n ang din ra rng khp chu u
v Bc M v dn n mt s chuyn ha vn ha su sc. S chuyn ha
ny, s thay i thc su m ny, chnh l iu m nhiu ngi cm thy
mt cch trc gic trong hai hay ba thp nin va qua, v l l do ti sao
o ca vt l to ra mt tc ng nh th
---o0o---
S thay i mu hnh
Trong cun sch th hai , The Turning Point (Bc ngot), ti nghin
cu h qu x hi ca s thay i hin nay v cc mu hnh. im xut pht
ca s nghin cu ny l khng nh rng cc vn chnh ca thi i
chng ta - s e da chin tranh ht nhn, s hy hoi mi trng sng, s
bt lc ca chng ta khi i u vi cnh ngho nn v i kht trn th
gii, nu ch k nhng vn trng i nht - tt c l nhng mt khc nhau
ca mt cuc khng hong duy nht, ch yu l mt cuc khng hong
v nhn thc. Chng xut pht t s thc l phn ln chng ta - v c bit
l c ch x hi to ln ca ta - nm di nhng khi nim v gi tr ca mt
th gii quan li thi, di nhng mu hnh khng sc i tr nhng
vn ca mt th gii nhn mn, lin h ln nhau mt cch ton cu. ng
thi, ng mng thay, nhiu nh nghin cu ca nhng ngnh mi nhn
khoa hc, cc phong tro x hi khc nhau, v nhiu nh mng li khc
cng ang pht trin mt tm nhn mi v thc ti, n s hnh thnh c s
ca ta v cc cng ngh tng lai, h thng kinh t v c ch x hi.
Nhng mu hnh by gi bt u rt lui l nhng th ng tr trn nn vn
ha ca chng ta t vi trm nm nay, n khc ha i sng x hi
phng Ty v nh hng quyt nh ln th gii cn li. Nhng mu hnh
ny gm c mt s nim v gi tr, trong v tr quan l mt h thng c
hc gm c cc ht c bn, cch nhn thn ngi nh mt ci my, cch
nhn cuc i l mt s u tranh ginh git kim sng, nim tin ni s tin
b v tn ca vt cht ginh c bng s ln mnh kinh t v k thut, v -
cui cng, khng phi l khng quan trng - nim tin rng x hi trong
n gii lun lun nm di s lnh o ca nam gii l t nhin. Trong
nhng thp nin qua, tt c nhng gi nh c khm ph ra ht sc
hn ch v cn sa i mt cch trit .
Thc t l s sa i ang din ra. Nhng mu hnh mi ang xut hin
c th m t bng nhiu cch khc nhau. N c th gi l th gii quan ton
th, xem th gii nh l mt th thng nht ch khng phi l tp hp ca
nhiu thnh phn. N cng c th c gi l mt th gii quan sinh thi v
l t m ti thy ng nht. Ti dng t sinh thi y trong ngha rng
v su hn ngi ta dng. thc sinh thi trong ngha su ny tha nhn
mi tng quan ca tt c hin tng l c bn v bao gm c th ln x hi
trong mt tin trnh c chu k ca thin nhin.
Mu hnh sinh thi c khoa hc hin i h tr, nhng n bt r t mt
nhn thc v thc ti, nhn thc thot khi khun kh khoa hc ti
vi mt thc v s nht th trong mi i sng, s lin h ln nhau ca
nhng hin tng mun v v nhng chu k v thay i v chuyn ha ca
chng. Cui cng, thc sinh thi su xa l thc v tinh thn. Khi khi
nim ca tinh thn con ngi c hiu nh l dng ca thc, vi n, con
ngi cm thy mnh ni lin vi v tr nh mt ci ton th, th r l thc
sinh thi mang tnh tm linh trong ngha su nht, v khi s khng l g
nu hnh nh mi v thc ti rt ha iu vi hnh nh ca cc truyn thng
tm linh.
By gi, ta c th ni r v khung cnh rng ri ca o ca vt l. Nn vt
l mi l mt phn khng tch ri ca th gii quan mi, n ang xut hin
trong mi khoa hc v x hi. Th gii quan mi l mt th gii quan sinh
thi, ni cho cng th c t c s trn thc tm linh.
Lun im ban u ca ti nh th vn cn gi tr v r hn khi c pht
biu li v t trong mt khung cnh rng hn. ng thi, n cng c
khng nh bi nhng pht trin gn y trong cc ngnh khoa hc khc,
ng k nht trong sinh vt v tm l hc,v by gi ti thy mnh ng trn
mt s s vng chc hn nhiu. Thm ch by gi cn r hn trc l o
hc hay trit hc vnh cu, c ngi gi nh th, cung cp nhng c s trit
hc nht qun cho cc mu hnh khoa hc mi.
S tha nhn ny cha phi l nhn thc chung ca mi ngi, nhng n
ang m rng mt cch vng chc, bn trong v bn ngoi khoa hc. Theo
vt ca o ca vt l c khong t nht c chc cun sch rt thnh cng
ni v mi lin h gia khoa hc hin i v truyn thng o hc, v cng
c nhiu hi ngh quc t ln v ti ny thu ht nhiu nh khoa hc xut
sc, k c vi v ot gii Nobel, cng nh i din cao cp ca cc t chc
truyn thng tm linh. Thng ip ban u ca ti c nhn ln rng ri
trong cc bin c
---o0o---
nh Hng ca Heisenberg v Chew
By gi ti xin tr li nhng mu hnh mi trong khoa hc v tho lun v
nhng c trng chnh ca chng. Gn y ti th tm mt nhm nhng
tiu chun cho t duy v mu hnh mi trong khoa hc. Ti xut su tiu
chun; hai ci u ni v cch nhn v thin nhin, bn ci sau v nhn thc
lun ca chng ta. Ti ngh rng bn tiu chun ny l c trng cho t duy
theo mu hnh mi trong tt c mi khoa hc, nhng nh ni trong li
cui ca o ca vt l, ti s minh ha chng vi cc th d ca ngnh vt
l, v ti s nhc li ngn gn chng c phn nh trong cc truyn thng
o hc phng ng nh th no.
Trc khi i vo tho lun su tiu chun, ti xin nhc li vi lng bit n
su xa mn n ca ti i vi hai nh vt l xut chng, hai v li ni
ti ngun cm hng ch yu v nh hng quyt nh ln t duy khoa
hc ca ti: Werner Heisenberg v Geoffrey Chew. Tc phm ca
Heisenberg Physics and Philosophy, thnh tu c in ca ng v lch s v
trit hc v trit hc ca vt l lng t, to nh hng to ln khi ti cn
l sinh vin bt u c cun . Cun sch ny tr thnh bn ng hnh
ca ti sut thi gian hc tp v cng tc vi t cch nh vt l, v hm nay
ti thy chnh Heisenberg gieo nhng ht ging cho o ca vt l. Ti
c may mn c gp Heisenberg trong u nhng nm by mi. Ti c
nhng cuc tho lun di vi ng v khi ti hon tt o ca vt l , ti
cng ng d sut li bn tho, tng chng. Chnh s h tr v cm hng
ca c nhn Heisenberg cng ti i ht nhng nm thng kh khn;
nhng lc c n khng ai ng h khi ti pht trin v trnh by mt nim
hon ton mi.
Geoffrey Chew thuc v mt th h khc vi Heisenberg v vi cc nh
sng lp ln khc ca ngnh vt l lng t, v ti khng nghi ng g cc
nh lch s tng lai ca khoa hc s nh gi s cng hin ca ng cho nn
vt l ca th k 20 cng xut sc nh cc v kia. Nu Einstein lm cuc
cch mng cho t tng khoa hc vi thuyt tng i, cn Bohr v
Heisenberg vi gii thch v c hc lng t mang li nhng thay i o
ln m bn thn Einstein cng t chi khng chp nhn, th Chew lm
bc cch mng th ba trong nn vt l th k 20. Thuyt Bootstrap (Dung
thng) ca ng v ht thng nht c hc lng t v thuyt tng i
trong mt thuyt, thuyt ny tiu biu s t b quyt lit cch tip cn ca
phng Ty v khoa hc c bn.
Ti b l thuyt v trit hc ca Chew thu ht mnh lit k t ngy ti gp
ng cch y hai mi nm v ti c hn hnh c cng tc cht ch v
lin tc trao i t tng vi ng. Nhng cuc tho lun thng xuyn ny
l sui ngun ca s cm hng lin tc v hnh thnh mt cch quyt
nh ton b quan im khoa hc ca ti
---o0o---
Nhng Mu Hnh Mi Trong T Duy Khoa Hc
By gi ti xin php tr li su tiu chun v nhng mu hnh t duy mi
trong t duy khoa hc.
Tiu chun th nht ni n mi quan h gia ci ring bit v ci ton th.
Trong mu hnh khoa hc c tnh c kh c in, ngi ta tin rng s vn
ng ca mi h thng phc tp c th c hiu thng qua tnh cht ca
tng thnh phn ring bit. Mt khi ta bit cc thnh phn ring bit - tnh
cht c bn ca chng v c ch tng tc ca chng - ta c th suy ra, t
nht v mt nguyn l, s vn ng ca ci ton th. V th nguyn tc l
nhm tm hiu mi h thng phc tp, ta ph v n ra tng mnh nh. Bn
thn cc mnh ny khng c dng gii thch g thm, tr phi ta li b
nh chng ra nhng mnh nh hn. C tip tc mi trong qu trnh ny, ta
lun lun s n mt ch dng, l ti mt ni m ta c nhng ht c bn
xy dng nn h thng: nhng yu t, nhng cht liu, nhng ht, v vn
vn - vi nhng tnh cht m ta khng gii thch c na. T nhng n v
c bn ny vi nhng qui lut cn bn hay s tng tc ca chng, ta s xy
dng li mt ton th to ln v tm cch gii thch s vn ng ca n bng
tnh cht ca cc thnh phn ring bit. Cch ny khi u vi
Democritus trong thi thng c Hy Lp; l tin trnh c thnh hnh
vi Descartes v Newton, v la cch nhn khoa hc c tha nhn n
th k 20.
Trong mu hnh mi, mi lin h gia ci ton th v ci ring bit i xng
hn nhiu. Ta tin rng, trong lc tnh cht ca ci ring bit d nhin gip
cho s hiu bit v ci ton th, ng thi tnh cht ca ci ring bit cng
ch c th c hiu ht thng qua s vn ng ca ci ton th. Ci ton th
l ch o, v mt khi ta hiu s vn hnh ca ci ton th th ta c th suy
ra, t nht trn mt nguyn tc, tnh cht v cu trc tng tc ca cc thnh
phn ring bit. S thay i ny trong mi quan h gia ci ton th v ci
ring bit xy ra trong khoa hc trc ht trong ngnh vt l, khi thuyt
lng t c pht trin. Trong nhng nm , nh vt l pht hin ra vi s
kinh ngc ln lao rng h khng th s dng khi nim ca mt thnh phn -
th d mt nguyn t hay mt ht - trong ngha c in. Thnh phn ring
bit khng cn c nh ngha r rng c na. Chng cho thy nhiu
tnh cht khc nhau, ty theo khun kh th nghim khc nhau.
Dn dn, nh vt l nhn ra rng, thin nhin, trong lnh vc nguyn t,
khng xut hin nh mt v tr c hc gm c cc n v xy dng c bn,
m nh mt mng li ca cc mi lin h v rng, cui cng, chng c
thnh phn ring t no c trong mng li lin h chng cht . Ci m ta
gi l thnh phn ch l cu trc c mt s n nh nht nh v gy ni ta s
ch . Heisenberg l ngi b n tng ht sc mnh v mi quan h mi
ca ci ton th v ci ring bit, n ni ng t tn cho tc phm t thut
i mnh l Der Teil und das Ganze (Ci ring bit v ci ton th).
S tha nhn ca tnh thng nht v mi lin h qua li ca mi s vt v
bin c, s chng thc rng mi hin tng u l dng xut hin ca mt
ci nht c bn, cng l c trng chung quan trng nht ca th gii
quan phng ng. Ngi ta c th ni l ci ct ty ca mi quan nim
. Tt c mi s vt c xem l lin h chng cht vi nhau, khng tch
ri nhau, v chng u l cu trc ca mt th thc ti cui cng.
Tiu chun th hai ca mu hnh t duy mi trong khoa hc lin h ti s
thay i, thay quan nim v c cu bng quan nim v tin trnh. Trong mu
hnh c, ngi ta ngh rng c nhng cu trc c bn, v ri c lc v c ch
thng qua m lc tc ng, ri v th m sinh ra tin trnh. Trong mu
hnh mi, ta ngh tin trnh l ch o, mi mt cu trc m ta quan st c
u l dng xut hin ca mt tin trnh c bn.
T duy tin trnh ny i vo vt l vi thuyt tng i ca Einstein. S
nhn thc khi lng l mt dng ca nng lng loi b khi nim ca
mt cht liu vt cht ra khi khoa hc, v vi s loi b ny, n khng cn
l mt cu trc c bn na. Cc ht h nguyn t khng phi do bt c vt
cht no to thnh; tt c chng u l cu trc ca nng lng. Th nhng,
nng lng lun lun c kt hp vi hot ng, vi tin trnh, v iu ny
dn n thc t l cc ht h nguyn t u t n l ng. Khi quan st
chng, khng bao gi ta thy cht liu no c, cng khng cu trc c bn
no c. iu ta thy ch l cu trc ng ca s bin ha lin tc t ci ny
qua ci khc - mt iu v lin tc ca nng lng.
T duy tin trnh cng l c trng ch yu ca truyn thng o hc
phng ng. Phn ln cc khi nim, linh nh v huyn thoi ca h u
cha thi gian v bin i nh l yu t ct ty. Cng nghin cu kinh sch
ca n gio, Pht gio v Lo gio, ta cng thy r trong tt c gio php
, th gii c nhn thc trong s vn ng, tri chy, v bin i. R
rng l hnh nh ca iu ma v tr ca Shiva, trong mi sc th u
lin tc hnh thnh v bin hoi, m cho ti cp mt thy nhng tng
ng gia vt l hin i v o hc phng ng.
Trong vt l hin i, hnh nh v tr nh mt b my c thay th
bng mt ci ton th lin h chng cht ln nhau, trong cc thnh phn
ring bit ch yu ph thuc ln nhau v cn phi c hiu nh nhng c
trc ca mt tin trnh v tr. Nhm nh ngha mt vt th trong mng li
y nhng lin h ny, ta ct ri mt s lin h - mt cch khi nim,
cng nh xem n c mt cch vt l vi thit b o lng ca chng ta - v
vi cch ta c lp mt s cu trc v xem chng l vt th. Nhiu quan
st vin c th lm nhiu cch khc nhau. Th d khi ta xc nh mt
electron, ta c th ct vi mi lin h ca n vi th gii cn li bng cch
s dng nhiu phng php quan st khc nhau. V th m electron c th
xut hin nh mt ht, v n c th xut hin nh mt sng. iu ta thy ty
thuc ni ta nhn n nh th no.
Heisenberg chnh l ngi mang vai tr h trng ca quan st vin vo
trong vt l lng t. Theo Heisenberg, ta khng bao gi c th ni v thin
nhin m khng ng thi ni v chnh ta. V s l tiu chun th ba ca
ti trong mu hnh t duy mi ca khoa hc. Ti ngh rng iu ny c gi
tr cho mi khoa hc hin i, v ti mun gi n l s bin i t khoa hc
khch quan qua khoa hc b nhn thc chi phi. Trong mu hnh c, m t
khoa hc c cho l khch quan, tc l, c lp vi ngi quan st v vi
qu trnh nhn thc. Trong mu hnh mi, ta tin rng Epistemology - tc l
khoa hc v qu trnh nhn thc - phi c a hn vo trong s m t hin
tng thin nhin. Ti im ny cha c mt s ng thun trong gii khoa
hc th no l Epistemology ng ngha, nhng c mt s ng chung l
Epistemology phi l mt phn hi nhp trong mi l thuyt khoa hc.
nim cho rng tin trnh ca nhn thc phi l mt phn khng kht ca
con ngi v thc ti th mi hc tr ca o hc u bit r.
Nhn thc tm linh khng bao gi c t ti bng loi quan st khch
quan, cch ly; lun lun n i hi s tham gia hon ton ca ton b hnh
gi. Thc t l, o hc i xa hn nhiu so vi quan im ca Heisenberg.
Trong vt l lng t, ngi quan st v vt b quan st khng th chia ct,
nhng hai ci tip tc b phn bit. Cn o hc, trong s thin nh su
xa th s phn bit gia ngi quan st v vt b quan st hon ton xa
nha, trong ngi v vt ha nhp lm mt.
Tiu chun th t ca mu hnh t duy mi, c th l su sc nht trong tt
c v l kh chp nhn nht i vi nh khoa hc. N lin quan n hnh
dung xa c v nhn thc, xem nhn thc l mt ta kin trc. Nh khoa hc
hay ni v nhng nh lut cn bn, hay ni v nn tng, hay c s ca mt
ta kin trc ca nhn thc. Kin thc phi c xy dng trn nn tng
vng vng; c nhng ht cht liu c bn ca vt cht; c nhng phng
trnh c bn, nhng hng s c bn, nhng nguyn l c bn. Hnh tng
nhn thc l mt to kin trc vi mt nn tng chc chn c s dng
sut trong nn khoa hc v trit l phng Ty t my ngn nm nay.
Tuy th, nn tng ca nhn thc khoa hc, khng phi lun lun vng chc.
Chng lin tc b di i v nhiu ln hon ton b o ln. Bt c lc
no m mt cuc cch mng khoa hc quan trng xy ra, ngi ta u cm
thy nn tng khoa hc b lay chuyn. Nh Descartes vit trong tc phm ni
ting Discourse on Method (Tho kun v phng php) trong thi i ca
ng: Ti nhn thy rng chng c g chc chn c th xy dng trn
vi nn tng c b thay i lun th ny. Sau Descartes xy dng nn
mt nn khoa hc mi trn nn tng chc chn, nhng ba trm nm sau,
Einstein trong tc phm t thut i mnh, vit nhng dng sau y v
pht trin ca vt l lng t: Hu nh t di chn ti b st l, khng
u cn thy mt nn tng vng chc na, m trn ngi ta c th xy
dng mt iu g.
Lp i lp li sut c lch s khoa hc, ta lun lun thy nn tng ca nhn
thc b di i, thm ch b nghin nt. Mu hnh ny li cho khoa hc nh
ti cm gic nh th, nhng c th ln ny l ln cui; khng phi l v
khng c tin b hay khng c thay i na, m v s khng c nn tng no
c trong tng lai. C l chng ta s khng thy cn thit, trong khoa hc
tng lai, phi xy dng nhn thc ca mnh trn mt nn tng chc chn,
v ta c th thay th hnh nh ca mt ta kin trc bng hnh nh ca mt
mng li. Cng chnh v nu nhn thc ti quanh ta nh mt mng li y
mi lin h, th s m t - hay khi nim, m hnh, l thuyt - ca ta cng
to thnh mt mng li trnh by cc hin tng c quan st. Trong mt
mng li nh th, khng c ci g l ch yu hay th yu, v khng c ci
g l c bn c.
Hnh nh mi v nhn thc nh mt mng li, vng bng nn tng l ht
sc kh chu i vi nh khoa hc. N c Geoffrey Chew l ngi u
tin nu ra cch y ba mi nm trong thuyt Bootstrap (Dung thng) v
ht.
Theo thuyt Dung thng, thin nhin khng th c qui li trn vi n v
c bn, nh nhng ht c bn vt cht, m n phi c hiu mt cch ton
b thng qua s t dung thng, s t tng thch. S vt hin hu thng qua
mi lin h tng thch ln nhau gia chng, v tt c mi ngnh vt l ch
vic tun th i hi rng mi yu t phi tng thch ln nhau v vi chnh
bn thn chng.
Sut ba mi nm qua, cng vi cc cng s, Chew s dng cch tip
cn Dung thng ra mt l thuyt ph hp v ht h nguyn t, cng
vi mt trit l chung v thin nhin. Trit l Dung thng ny khng nhng
khc t nim v ht vt cht c bn, m cn khng chp nhn bt c n
v g l c bn - khng c hng s c bn, nh lut hay phng trnh. V tr
vt cht ch c xem l mt mng li ng gm cc bin c tc ng ln
nhau. Khng c tnh cht no ca bt c thnh phn ring bit no ca mng
li l c bn; tt c chng u tun th cc tnh cht ca ton th cc thnh
phn khc, v s dung thng n khp ton b ca nhng mi lin h chng
cht ca chng l nhn t xc nh cu trc ca ton mng li.
Theo kin ti, vic trit l Dung thng khng chp nhn n v c bn no
bin n thnh mt trong nhng h thng su sc ca t tng phng Ty.
ng thi, n xa l vi truyn thng t duy khoa hc ca ta, nn n t c
cc nh vt l chp nhn. Tuy th, s t chi chp nhn n v c bn tht ra
l rt chung trong t tng phng ng, c bit trong Pht gio. Tht s
l s tng phn gia nh C bn v nh Dung thng trong ngnh vt l ht
cng song hnh nh s tng phn gia t tng ang ng tr ti phng
Ty v phng ng. Vic qui thin nhin v li trn cc n v c s ch
yu l da trn cch tip cn t tng ca Hy lp, n sinh ra trong trit l Hy
Lp vi tnh nh nguyn ca vt cht v tinh thn.Cn ci nhn v tr nh l
mt mng li y lin h, vng bng n v c s, l c trng ca t
tng phng ng. Ngi ta tm thy s pht biu r rt nht v lun gii
rng ri nht trong i tha Pht gio, v hi ti vit o ca vt l, ti
a lin h mt thit gia vt l Dung thng v trit l o Pht ln nh cao
v chung quyt ca chng.
Tiu chun th t cho mu hnh t duy mi m ti trnh by n nay l ni
tt c mi s u lin h chng cht ln nhau. Thin nhin c xem l mt
mng li ng gm ton lin h mc ni vi nhau, n cha lun c ngi
quan st, nh thnh phn ni ti. Mi thnh phn ring bit ca mng li
ny u ch l nhng cu trc tng i n nh. Tng t nh th, hin
tng thin nhin c m t bng mt lot nhng khi nim, trong
khng thnh phn no l c bn hn thnh phn no.
Khun kh nhn thc mi ny lp tc sinh ra nhiu cu hi. Nu mi s u
lin h n mi s th lm sao ta c hy vng hiu c s vt? V rt cuc
mi hin tng thin nhin u lin h ln nhau, mun l gii mi mt s, ta
cn hiu tt c mi s khc, r rng l iu khng th c. iu lm cho l
thuyt Dung thng hay l thuyt mng li tr v mt l thuyt khoa hc, l
bin n thnh mt phng cch nhn thc gn ng. Nu ta chp nhn mt
s nhn thc gn ng v thin nhin, ta c th m t mt nhm hin tng
nht nh v b qua mt s hin tng khc t quan trng. Th nn ta c th
gii thch nhiu hin tng bng mt t hin tng khc v h qu l hiu
l nhng kha cnh khc nhau ca thin nhin trong cch gn ng, khng
nht thit phi hiu mi s tc khc.
Quan nim ny l then cht ca tt c mi khoa hc v i din tiu chun
th nm ca ti: s chuyn dch t m t chnh xc qua m t gn ng.
Mu hnh Cartesian c t trn lng tin ni tnh chnh xc ca nhn thc
khoa hc, iu ny c Descartes pht biu. Trong mu hnh mi, ta
nhn nh rng tt c mi l thuyt v phng thc khoa hc u hn ch v
ch l gn ng. Khoa hc khng bao gi cung cp s hiu ng ton trit v
dt khot c. Nh khoa hc khng lm vic vi s thc ( hiu theo ngha ca
mi lin h chnh xc gia s m t v hin tng c m t); h ch lm
vic vi s m t thc ti hn ch v gn ng. Pht biu p nht cho tiu
chun ny m ti tm thy l ca Louis Pasteur: Khoa hc tin ln bng cc
cu tr li cho mt lot cc cu hi ngy cng tinh t, chng t ngy cng
su sc n ct ty ca hin tng thin nhin
Mt ln na, tht th v khi so snh thi ca khoa hc hin i vi thi
ca o hc v y, ta thy mt trong nhng khc bit ni bt gia khoa
hc v o hc. Ni chung o hc khng quan tm n nhn thc gn
ng. H quan tm n nhn thc tuyt i hiu v tnh ton th ca s
hin hu. Bit r mi lin h then cht ca mi kha cnh trong v tr, h
thy rng mun l gii mt th th rt cuc phi ch ra n lin h vi mi ci
khc nh th no. V iu khng th, thng nh o hc ch qu quyt
rng khng s vt ring l no c th gii thch trn vn. Phn ng h
khng l gii s vt m coi trng s thc chng trc tip, phi suy lun v
tnh nht th ca vn s.
Cui cng, tiu chun cui ca ti, khng ni ln mt quan st m l mt
bin h. Ti tin rng, trc s e da ca thm ha ht nhn v s tn ph
mi trng, con ngi ch c th sng cn nu ta bit thay i mt cch trit
phng php v gi tr lm nn tng cho khoa hc v k thut ca chng
ta.Vi tiu chun cui ny ti mun bin h cho vic di chuyn t thi
ng tr v kim sot thin nhin, trong c con ngi, n mt thi hp
tc v bt bo ng.
Khoa hc k thut ca chng ta da trn lng tin rng hiu c thin nhin
tc l thin nhin b n ng ng tr. Ti dng ch n ng y c mc
ch, v ti ang ni ti mt mi lin h rt quan trng gia th gii quan c
hc trong khoa hc v h thng gi tr gia trng, ca khuynh hng nam
tnh mun iu khin mi th. Trong lch s ca khoa hc v trit hc
phng Ty, mi lin h ny thn thin vi Francis Bacon, vo th k 17, l
ngi bin h cho phng php ca khoa hc thc nghim, bng nhng
t say sa hn hc. Thin nhin phi b sn lng khi n bin i, Bacon
vit, b tri vo vic phc dch v bin thnh n l. N phi b chn p
v mc ch ca nh khoa hc l tra cho ra nhng b n ca n. Hnh nh
kinh hong khi thin nhin phi b tra tm cho ra bng cc phng tin c
gii tht ht sc ging nh s tra tn ph n ca ta n vo th k 17, iu
ny rt quen thuc vi Bacon, ng l Tng cng t vin ca vua James I.
y, ta thy mi lin h then cht v ng s gia khoa hc c gii v gi tr
gia trng,n cng c tc ng to ln ln nhng pht trin sau ca khoa
hc v k thut.
Trong thi k trc th k 17, mc ch ca khoa hc l s minh trit, s
tm hiu qui lut thin nhin, v ha iu vi n. n th k 17, thi sinh
thi ny bin thnh ngc li. K t lc Bacon xem mc ch khoa hc l
ch ng v iu khin thin nhin, ngy nay c khoa hc ln k thut u
ch yu c dng phc v nhng mc ch nguy him, tai hi v chng
sinh thi.
S thay i th gii quan ang din ra s cha ng mt s thay i su sc
v gi tr; thc t l s thay i t tm can - t nh ng tr v iu khin
thin nhin n mt thi hp tc v bt bo ng. Thi nh th c tnh
sinh thi su xa v khng h ng ngc nhin, cng l thi c trng
ca cc truyn thng tm linh.Cc nh minh trit ngy xa ca Trung quc
din t iu ny tht tuyt vi: Ai thun theo l tri, k ho mnh
trong dng chy ca o
---o0o---
Ph Bnh v o ca Vt L
By gi ti xin ni n cc ph bnh v o ca vt l pht sinh trong
nhng nm qua. Mt cu hi hay t ra cho ti l cc ng nghip trong
cng ng vt l chp nhn th no cc lun im chnh ca ti?
Nh tin on, trc ht phn ln cc nh vt l u rt nghi ng v thm
ch nhiu ngi cm gic b cun sch e da. Nhng k c cm gic b
cun sch e da phn ng vi s bc dc thng thng. H lng m v
thng ph bnh hn hc khng giu gim, trong sch bo hay trong tho
lun ring, chng ch phn nh chnh s dao ng ca h.
Nhng l do m o ca vt l c khi b cm nhn nh s e da nm ni
s hiu sai ph bin v tnh cht o hc. Trong cng ng khoa hc, o
hc thng c ngh l mt ci g m h, m, ti tm v ht sc phi khoa
hc. Khi thy mt l thuyt ng yu ca mnh b so snh vi hot ng m
h ti tm , nhiu nh vt l cm thy b e da rt nhiu.
Ci nhn sai lm ny v o hc tht s l rt ng tic, v nu ta c nhng
kinh sch c in ca cc truyn thng o hc, ta s thy nhng chng thc
tm linh su xa khng bao gi c m t mt cch m h ti tm, m
ngc li, n lun lun lin h vi s sng sa. Hnh tng tiu biu m t
thc chng ny c th l dt b v minh, ct b o gic, tm thc sng t,
nhn thc nh sng, hon ton tnh gic - tt c nhng ci ni v s sng
t. Thc chng tm linh li i ra khi mc suy lun tr thc, nn s sng
t l mt th loi khc, nhng n khng c g l m h hay ti tm c v cc
thc chng ny. Thc t l t gic ng m chng ta dng m t thi k
ca Cartesi mi, thi k tip cn khoa hc chu u vo th k 18, l mt
trong nhng t c nht v c s dng rng nht m t thc chng tm
linh.
May mn thay, nim sai lm v o hc vi nhng iu m h v thiu r
rng ngy nay thay i. V mt s ln ngi bt u quan tm n t
tng phng ng v thin nh khng cn c xem l ng ch ci hay
nghi ngi, o hc c coi trng hn trc nhiu, ngay c trong cng
ng khoa hc.
Hy cho ti im li nhng ph bnh chung nht v o ca vt l, nhng
iu m ti lun lun phi ng u trong sut mi lm nm qua. Trc
ht, phi ni rng ti rt vui mng thy trong bi ph bnh m ti nhn c
t cc ng nghip vt l, khng c trong tm thy s sut g trong cc
trnh by v vt l hin i. C vi ngi khng nht tr vi ti khi nhn
mnh vi ch trong s pht trin hin nay, nhng ti nay khng ai thy c
sai lm v ni dung chuyn mn trong o ca vt l. Th nn phn ny
ng vng t mi lm nm qua.
C hai lun c m ti nghe nhiu hn c v lun im c bn ca mnh.
Lun c th nht ni rng thc t khoa hc ca ngy hm nay s b s
nghin cu ca ngy mai ph b. Li ph bnh t cu hi, th th mt s
vic b tm thi nh th, l m hnh hay l thuyt trong vt l hin i c th
so snh c vi chng nghim tm linh, n c xem l phi thi gian v
vnh cu? Phi chng nhng s tht ca o hc s ng vng hay ng
vi nhng l thuyt ca vt l hin i?
Lun c ny nghe rt thuyt phc, nhng n xut pht t s hiu sai v tnh
cht ca nghin cu khoa hc. Lun c ny ng ch khng c s thc
tuyt i trong khoa hc. Bt c iu g nh khoa hc ni ra u c th
hin bi nhng m t gii hn v gn ng, v s m t gn ng ny s
c tt hn vi mi s pht trin tng phn tng bc.Th nhng, khi l
thuyt hay m hnh c ci tin trong mi bc, th nhn thc khng phi
b thay i mt cch ty tin. Mi thuyt mi u lin h vi thuyt trc n
mt cch r rng, mc d trong mt cuc cch mng khoa hc, iu ny c
th bt nh trong mt thi gian di. Thuyt mi khng loi b thuyt c mt
cch tuyt i, n ch l s tip cn tt hn. Th d c hc lng t khng
h cho c hc Newton l sai tri, n ch cho thy vt l Newton c hn ch.
By gi ta cn ch thch thm l khi mt l thuyt trong mt lnh vc mi
c ra, khi khoa hc c c ci tin bi thuyt mi, khng phi tt c
khi nim ca ci c b t b. V ti tin, nhng khi nim no trong l
thuyt hin nay ca chng ta khng b o thi v tn ti, l nhng khi
nim gn cht vi cc truyn thng o hc.
Ti c th ni bin c ny trong vt l Newton. Mt trong nhng pht hin
then cht ca Newton, c th l ci then cht nht v ci ni ting nht, l
s khm ph c mt th bc chung trong v tr. Tng truyn rng, Newton
nhn thy trong tia chp ca trc gic, khi mt tri to ri t cnh xung t,
th lc li tri to xung t cng chnh l lc li ko cc hnh tinh quay
quanh mt tri. l im xut pht ca thuyt Newton v lc trng trng
v ci nhn ny - c mt th bc nht th trong v tr - cng khng h b c
hc lng t hay thuyt tng i ph phn. Ngc li, n c xc nhn v
thm ch c cao trong nhng thuyt mi.
Tng t nh th, ti tin rng tnh nht th c bn v tnh lin h phc tp
ca v tr cng nh nguyn l ng ni ti ca nhng hin tng t nhin -
hai lun im ln ca vt l hin i - s khng b cc nghin cu tng lai
lm thng tn. Chng c th c pht biu li, v nhiu khi nim ngy
nay s b thay th bi mt lot nhng khi nim ca tng lai. Th nhng s
thay th ny s xy ra mt cch th t v nhng lun im cn bn m ti
dng trong s so snh vi cc truyn thng o hc s c tng cng, ch
khng b suy gim, ti tin th. Nim tin ny c xc nh, khng phi
ch bi nhng tin b trong vt l, m bi nhng pht trin ni bt trong sinh
vt hc v tm l hc.
Loi ph bnh th hai m ti c nghe nhiu ln, l lun rng nh vt l v
nh o hc ni v hai th gii khac nhau. Nh vt l lm vic vi mt thc
ti lng t, n hu nh hon ton v ngha vi th gii bnh thng, vi
hin tng hng ngy, trong lc , o hc lm vic chnh xc vi hin
tng v m, vi s vt ca th gii thng thng, n hu nh khng c g
lin quan n th gii lng t.
Trc ht, ngi ta cn tha nhn rng thc ti lng t khng h xa ri
hin tng v m. Th d, mt trong nhng hin tng vt l quan trng ca
th gii thng thng, tnh cng chc ca vt cht, l mt h qu trc tip
ca hiu ng lng t nht nh. V th ta cn sa li l lun ny v ni rng
nh o hc khng ch lm vic vi thc ti lng t, cn nh vt l th
c.
By gi, ni v khi nim ca hai th gii khc nhau, ci nhn ca ti l ch
c mt th gii duy nht - th gii ng knh s v b n ny, ni nh Carlos
Castaneda - nhng thc ti duy nht ny c nhiu kha cnh, nhiu chiu
hng, nhiu mc . Nh vt l v nh o hc lm vic vi kha cnh
khc nhau ca thc ti. Nh vt l khai ph tng mc ca vt cht, nh o
hc khai ph tng mc ca tm linh. iu m hai loi khm ph c chung l,
hai tm mc u nm ngoi cm quan thng thng.
Th nn ta c nh vt l d tm trong vt cht vi s gip sc ca nhng
thit b tinh xo v nh o hc d tm trong thc vi s gip sc ca
phng php thin nh tinh t. C hai u t ti tng mc khng thng
thng ca nhn thc, v ti tng mc khng thng thng ny th nhng
cu trc v nguyn l ca s t chc xem ra ht sc tng t. Cch th m
cu trc vi m lin h vi nhau i vi nh vt l, phn nh ng cch th
m cc cu trc v m lin h vi nhau i vi nha o hc. V khi ta c lp
nhng cu trc v m trong cch th nhn thc thng thng th ta nhn
ra chng l vt th thng thng, cch ly.
Mt loi ph bnh khc, hay c nu ln, nht tr l nh vt l v o hc
hng n nhng tng mc khc nhau ca thc ti. Tng mc ca o hc
cao hn, l thc ti tm linh, n cha ng thc ti thp hn l hin tng
vt l, trong lc thc ti vt l khng cha tm linh.
Trc ht ti xin ni rng, ni mt thc ti ny cao hn hay thc ti kia thp
hn, l mt tn d ca mu hnh t duy c - li nhc ti hnh nh ca ta
kin trc, ch khng ni v mng li. Tuy nhin ti ng l nh vt l
khng ni c g v cc tng mc khc nhau, hay chiu hng hay thc ti
khc - i sng, tinh thn, thc, tm linh, vn vn. i vi vt l, khng
c g ni v nhng tng mc ca n, nhng khoa hc th rt c th.
Ti n ch tin rng mu hnh mi cho khoa hc, m ti xut su
tiu chun, tm thy s pht biu ph hp nht trong l thuyt mi v i
sng, nhng h thng t t chc vn hnh, chng xut hin trong ngnh
Cybernetics (iu khin hc) trong nhng thp nin qua. Ilya Priogine,
Gregory Batetson, Humberto Maturana, v Francisco Varela l mt s
nhng ngi u tin ng gp cho thuyt ny. l mt thuyt c th p
dng cho mi qu trnh pht trin hu c c th, h thng x hi, v h
thng sinh thi; v chng ha hn a n mt quan nim thng nht v i
sng, tinh thn, vt cht v tin ha. Cch tip cn ny xc nhn s tng
ng gia vt l v o hc v cng thm nhiu ci khc nm ngoi phm vi
vt l: quan nim v ch t do, quan nim v sng cht, t tnh ca thc,
vn vn. l mt s ha iu su sc gia khi nim, chng c pht
biu trong mt h thng t t chc vn hnh v cc khi nim lin h trong
cc truyn thng o hc
---o0o---
S Pht Trin Hin Nay V Kh Nng Ca Tng Lai
iu va cp dn ti ni v s pht trin hin nay v kh nng trong
tng lai v s pht biu ca nhng mu hnh ca khoa hc mi. T khi vit
o ca vt l, ti c nhng thay i quan trng v nhn thc khi ni v
vai tr ca vt l trong s pht trin ny. Lc bt u nghin cu s chuyn
dch ca mu hnh trong nhiu loi hnh khoa hc, ti nhn ra tt c chng
u xut pht t th gii quan c hc ca vt l Newton, v ti thy vt l
mi l m hnh l tng cho nhng khi nim v cch tip cn mi trong
loi hnh khc. Trong thi gian qua, ti nhn nh rng mt quan im
nh th c ngha l tng mc ca vt l l c bn hn mi th khc. Ngy
nay ti xem nn vt l mi, c bit l thuyt Dung thng (Bootstrap) ch l
trng hp c bit ca mt phng cch tip cn, khi ta lm vic vi h
thng.
V th, s hon chnh cc lun im m ti nu ra trong o ca vt l
khng phi nng trong cc pht hin tip theo v s tng ng gia vt l
v o hc, m chnh l s m rng trong cc ngnh khoa hc khc. Tht ra
iu ny c thc hin, v ti xin lt qua vi tc phm . V mi
tng ng gia o hc v khoa hc t duy, tc gi tt nht m ti bit l
Francisco Varela, mt trong nhng ngi i u ca thuyt t t chc vn
hnh. Verala vi Evan Thompson, ang vit mt cun sch v s tham d
ca l thuyt tm thc Pht gio trong nhn thc khoa hc. Trong thi gian
qua, cun sch ca ng The Tree of Knowledge (cy nhn thc), ng tc
gi vi Humberto Maturana, l sui ngun quan trng ca nim ny.
Trong tm l hc, nhiu tc phm c hon thnh khai ph chiu
kch tm linh ca tm l hc v php cha bnh tm l. C mt ngnh c
bit, tm l chung ca con ngi, ch cng hin cho mc ch ny. Stanilav
Grof, Ken Wilber, Frances Vaughan v nhiu ngi khc xut bn sch
v v ti ny, nhiu ngi trong bt u vi o ca vt l, v tr v
li vi Carl Gustav Jung.
Trong ngnh khoa hc x hi, phng hng tm linh xut hin vi tc
phm ca E.F. Schumacher, Buddhist Economics, ln u xut bn vo cui
nhng nm su mi v t c tm hiu trong nhiu nhm khc nhau v
trong cc h thng mi, c l thuyt ln thc hnh. Lin h cht ch vi
phong tro ny l mt dng chnh sch sinh thi mi, c gi l chnh sch
Green (xanh), l ni m ti xem l biu hin chnh tr ca s bin dch
ca mu hnh vn ha mi. Kha cnh tm linh ca cc phong tro chnh tr
ny c tho lun bi b Charlene Spretnak trong tc phm The
Spiritual Dimension of Green Politics (Chiu kch tm linh ca Chnh sch
Xanh).
Cui cng, ti xin thm vi ch ni dn quan nim ca ti v o hc
phng ng, n cng c vi thay i trong mi lm nm qua. Trc ht,
i vi ti lc no cng r, v ti ni trong o ca vt l, rng s tng
ng theo cch ti thy gia vt l v o hc phng ng cng c th rt
ra t cc truyn thng o hc phng Ty. Cun sch ti y ca ti,
Belonging to the Universe (Thuc v v tr), ng tc gi vi Brother David
Steindl-Rast, tho lun v mt vi s tng ng . Hn na, ti khng
cn ngh c th a truyn thng o hc phng ng vo phng Ty m
khng thay i chng trong nhiu im quan trng thch nghi vi vn ha
ca chng ta. Nim tin ny c cng c bng s gp g vi nhiu v o s
tm linh phng ng, h khng hiu c vi kha cnh ch yu ca mu
hnh mi ang pht sinh phng Ty.
Mt khc, ti cng tin l truyn thng tm linh ca chng ta cng s phi
chu nhiu thay i quyt lit ho iu vi gi tr ca mu hnh mi. Tm
linh vi hnh nh mi v thc ti m ti trnh by y c l phi l mt
tinh thn sinh thi, hng n a cu, t b tinh thn gia trng. Loi tm
linh mi ny c pht trin trong nhiu nhm v phong tro, bn trong
v bn ngoi Nh th. Mt th d l nhm tm linh sng to c hnh thnh
bi Matthew Fox v ng nghip ca ng ti Holy Names College, Oakland,
California.
l vi s pht trin ang xy ra trong tin trnh hnh hnh mu hnh mi.
S ng gp ca ring ti trong mi lm nm qua gip c s ra i
ca nhng mu hnh mi v h qu x hi ca chng trong The Turning
Point (Bc ngot) v tinh lc thm s tng hp bng cch hp tc vi
mt nhm ng nghip xut sc m cng vi h ti tm thy v pht trin
mt trung tm t tng sinh thi, Elmwood Institute (PO Box 5765,
Berkeley, CA 94705 USA).
Qua nhng nm thng , ti gp nhiu con ngi c bit, vi h ti c
nhng thnh tu ln. Nhiu tnh bn lu nm cng xut pht t nhng ln
gp g . Lc ti quyt nh vit o ca vt l cch y hn hai mi
nm, ti c mt bc i y ri ro ngh nghip, vi nhiu hoang mang lo
lng cng nh e ngi v mt kinh t v ti hon ton c n khi tri qua giai
on . Nhiu b bn v ng nghip ca ti cng phi chu nh th khi h
i nhng bc tng t trong lnh vc ca h. Ngy nay tt c chng ti
thy mnh m hn nhiu. Chng ti c a vo trong mt h thng m ti
gi l vn ha tin tin - mt phong tro a dng tiu biu cho nhiu mt ca
mt cch nhn mi v thc ti, tng bc kt tinh li thnh mt lc lng
mnh m cho s chuyn ha x hi.
---o0o---
Ht



1
. Organic

2
. Tc gi trch i Tha khi tn lun ca M Minh (Asvaghosa), lun s
i tha n , sng gia th k 1,2 Cng nguyn. Trong nguyn bn Anh
ng ca sch ny, tc gi trch M Minh l t bn dch ca Daisetz Teiraro
Suzuki-Thin s ni ting ngi Nht, tc gi cc b Essays in Zen
Buddhism, The Essence of Buddhism, cn li dch ny c trch t bn
dch ca Thch Thin Hoa. (N.D).

3
. Yoga.


4
. T tng Hoa Nghim quan nim tt c t Mt m ra v mi hin
tng chng qua l dng xut hin ca ci Mt . l cc hin
tng ca php gii, chng xut hin ng thi. Dng tnh ca thc
ti l Khng (L), dng ng l S. L v s tng tc qua li m
sinh ra vn vt.
Hoa Nghim Tng xem mi s trong th gian c bao gm vo bn
loi (T php gii) v su dng xut hin (Lc tng). T php gii:
S php gii, L php gii, L s v ngi php gii, S s v ngi
php gii. Lc tng l su mi lin h gia ci ton th v ci ring
bit trn ba mt Th Tng Dng: tng tng, bit tng, ng
tng, d tng, thnh tng, hoi tng. (N.D)