Milan Subotić Sibir Na Ruskim Mentalnim Mapama: Imperijalni I Nacionalni Prostor

FILOZOFIJA I DRUTVO XXIII (2), 2012.
205
Sibir na ruskim mentalnim mapama:
imperijalni i nacionalni prostor
UDK: 316.4(1-925.11/.16)
DOI: 10.2298/FID1202205S
Originalan nauni rad
Milan Suboti
Institut za evropske studije
Beograd
Sibir na ruskim mentalnim mapama: imperijalni i nacionalni prostor
*
Apstrakt: Polazei od teorijskog problema tumaenja procesa izgradnje nacija u okvi-
ru kontinentalnih imperija, autor u ovom radu istrauje razliita znaenja Sibira u ru-
skoj imperijalnoj i nacionalnoj imaginaciji. Analizom diskurzivnih praksi kojima se stva-
raju razliite predstave geografskog prostora prikazana je promena percepcije Sibira
od tue zemlje i kolonije do neotuivog dela ruske nacionalne teritorije (Ruske ze-
mlje). Pratei nastanak ruskosti Sibira, autor taj koncept interpretira kao sastavni deo
irih debata o ruskom identitetu, tj. odnosu evropske i azijske Rusije. Stoga je osnovni
cilj ove studije objanjenje jednog vanog aspekta procesa promene Rusije od imperijal-
ne do nacionalizujue drave.
Kljune rei: Sibir, Rusija, imperija, nacija, simbolika geografija, mentalne mape.
1. Uvod
,

( ,
ruska narodna pesma)
U razliitim verzijama narodne pesme o kovrdavom uperku ponavlja se na-
vedeni stih kojim se peva, oekujui kaznu zbog izvrenog zloina, tei i hrabri
reima da je i Sibir, takoe, ruska zemlja. Danas, nezavisno od ve zaboravljene
romanse koja je bila popularna dvadesetih godina prolog veka, ovaj stih ima sta-
tus poslovice koja se esto ponavlja radi podseanja i nauka. Sama potreba da se
naglasi ruskost Sibira ukazuje na postojanje predstava o njegovoj drugosti u
ruskoj nacionalnoj samosvesti, predstava koje poivaju na (o)seanju da je on, u
odnosu na matinu rusku zemlju, nekada bio udaljena tua zemlja. Opis pro-
cesa kojim je Sibir od puste i tue ( ) pretvoren u rodnu zemlju
sadran je u tradicionalnom ruskom istorijskom narativu o njegovom osvajanju
i naseljavanju
1
. Ova teritorijalna ekspanzija ka Istoku (zapoeta oslobaenjem
* Deo vee studije napisane u okviru projekta Instituta za evropske studije (br. 179014) koji
fnansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije.
1 Od osamdesetih godina XVI veka kada je kozaki voa Jermak sa svojom druinom preao
Uralske planine na slabo poznatu teritoriju Velike Tatarije, ruski vojnici su za samo pola veka,
prelazei ogromno prostranstvo retko naseljene i ledom okovane zemlje, 1639. godine dospeli
SIBIR NA RUSKIM MENTALNIM MAPAMA: IMPERIJALNI I NACIONALNI PROSTOR MILAN SUboTI
206
Moskovske kneevine od mongolskog jarma 1480. godine, njenim sakupljanjem
ruskih zemalja i osvajanjima Ivana Groznog ostataka mongolske Zlatne horde u
dolini Volge sredinom XVI veka), te kasnijim irenjem u pravcu juga (Krim, Kav-
kaz, Gruzija, Jermenija) i jugoistoka (ruski Turkestan), za samo etiri veka malu
Moskovsku kneevinu pretvorila je u Rusku imperiju se prostirala na esti-
ni kopna itave zemaljske kugle
2
. Ostavljajui po strani razmatranje teritorijalne
ekspanzije ruske drave u pravcu Zapada, akt proglaenja Petra Velikog imperato-
rom (nakon pobede nad veanima, 1721. godine) obino se oznaava kao simbo-
lika vododelnica izmeu epoha starog Ruskog carstva (Moskovije) i nove Ruske
imperije. Zamena tradicionalnog ruskog naziva () latinskim terminom
( imperium) prevazilazi puku jeziku inovaciju i obino se tumai u irem kontek-
stu reformskih projekata Petra Velikog: Sutinsko znaenje ovih terminolokih
promena bilo je jasno Rusija je velika drava ije novo ime naglaava njeno mesto
u evropskoj politici, kao i njeno zajednitvo sa evropskom civilizacijom (Sunder-
land, 2007: 36). Izmeu ostalog, to je znailo da Rusija, poput drugih ondanjih
velikih evropskih imperijalnih drava, upravlja posedima koji nisu obuhvaeni
predstavom o njenoj matinoj teritoriji ili imperijalnom jezgru. Ogromna te-
ritorija Sibira je od kraja XVI veka postala jedan od takvih poseda prostran-
stvo koje je samim aktom osvajanja i uspostavljanja vojnih (kozakih) utvrenja i
administrativnih predstavnika imperijalne vlasti, te nametanjem domorodakom
stanovnitvu obaveze plaanja danka, predstavljalo rusku zemlju u znaenju
imperijalne kolonije. Ipak, u kasnijim tvrdnjama da je Sibir ruska zemlja sadr-
an je izvesni viak znaenja koji prevazilazi konstataciju injenice vladavine
nad kolonijalnom teritorijom i njenim malobrojnim stanovnitvom. Bar od sredi-
ne XIX veka Sibir u ruskoj samosvesti sve ee postaje deo predstava o nacional-
noj teritoriji, te na mentalnim mapama ruskog nacionalizma postaje neodvojiv
od predstava o otadbini ili idealnoj domovini. Tako je 1885. godine u novo-
pokrenutim oblasnim novinama ( ) u programskom lanku
do obala Tihog okeana. irei se ka Dalekom istoku, Kozaci, trgovci, lovci i preduzetnici-avan-
turisti su, osim na pacifka ostrva (Kamatka, Aleuti), preli i na tlo Severne Amerike (Alja-
ska je bila ruski posed 17801867), te su do 1860. godine uspostavili granicu Ruske imperije
prema Kini i Mongoliji koja je ostala gotovo nepromenjena do danas. U ovom radu Sibirom
oznaavamo celokupnu teritoriju koja se prostire oko reka Oba, Jeniseja, Lene i Angare, sve
do Tihog okeana. Zajedno sa (ruskim M. S.) Dalekim istokom, Sibir geografski obuhvata
ogromno prostranstvo od Urala na zapadu, do Tihog okeana na istoku; od granica Mongolije
ma jugu, do obala Severnog ledenog okeana, na severu. To je teritorija povrine vee od 10
miliona kvadratnih kilometara koja ini 60% savremene Rusije (, , 2007: 11)
2 Strah od ruske opasnosti u zapadnom mnjenju i stereotip o ruskom prirodnom ekspan-
zionizmu koji zahteva obuzdavanje pothranjivan je estim navoenjem prorauna prema
kome je: Ruska drava tokom etiri veka uveavana po prosenoj stopi od 50 kvadratnih mi-
lja na dan od poetka vladavine Ivana III kada je Moskovska kneevina zauzimala nekih 15.
000 kvadratnih milja, do gotovo estine kopnene teritorije globusa od 8.660000 kvadratnih
milja povrine Ruske imperije 1914. godine (Gibson, 2002: 192).
STUDIJE I LANCI
207
urednika istaknuto: Mi tvrdimo da govorei o Sibiru i Rusiji ne treba koristiti
termine kolonija i metropola jer oni nae drutvo dovode u veliku zabunu koja
se, konano, mora odbaciti... Pioniri ruske kulture u Sibiru doli su u divlju, ne-
poznatu zemlju i postepeno je pretvorili u rusku provinciju nalik mnogim drugim
ruskim provincijama koje niko ne naziva kolonijama (cit. prema: , 2007:
70)
3
. Naznaena promena statusa Sibira u ruskoj imaginaciji moe nam poslui-
ti za tumaenje i razumevanje razlika koje postoje izmeu imperijalnog i naci-
onalnog znaenja neke teritorije kao svoje. Takoe, s obzirom da se u literaturi
esto istie kako se u ruskoj istoriji meaju i meusobno ograniavaju procesi iz-
gradnje imperije i nacije, te da je imperijalna dimenzija ruskog istorijskog ra-
zvoja predstavljala snanu prepreku izgradnji moderne ruske nacije
4
, razmatranje
mesta i uloge Sibira u imperijalnoj i nacionalnoj imaginaciji moe imati opti-
ji znaaj za istraivanje dinamike procesa izgradnje nacije u okviru imperije.
Prema Andersonovom poznatom odreenju iz 1983. godine: Nacija je zamiljena
politika zajednica zamiljena istovremeno i kao inherentno ograniena i kao
suverena Nacija se zamilja kao ograniena jer ak i najvee nacije koje obuhva-
taju i milijardu ljudi, imaju odreene, iako rastegljive granice, izvan kojih se nala-
ze druge nacije. Nijedna nacija ne zamilja sebe kao identinu sa oveanstvom.
Ni najmesijanskiji nacionalisti ne sanjaju dan kada e se svi pripadnici ljudske
rase prikljuiti njihovoj naciji na nain koji je bio, u izvesnim epohama mogu,
na primer, u hrianskom snu o itavoj planeti kao hrianskoj (Anderson, 1991:
67). Reju, prema Andersonu, sam proces demarkacije i diferencijacije neke za-
jednice u odnosu na Druge sutinski je preduslov njenog nastanaka i konsolida-
cije kao nacije. Meu razliitim markerima kolektivnog identiteta (jezik, religi-
ja, poreklo, prolost, kulturne prakse...) predstava o domovini kao teritorijalno
defnisanom nacionalnom prostoru predstavlja vaan element procesa izgradnje
nacija. Simboliki smisao domovine (svetog mesta u etnikoj imaginaciji)
5
u
3 Odbacujui ranije uvreenu predstavu o Sibiru ove lokalne novine sledile su stav mnogo
uticajnijeg prestonikog asopisa iji je izdava i urednik, poznati publicista
M. Katkov () povodom obeleavanja trista godina od Jermakovog prelaska Urala tvrdio:
Sibir nije ni kolonija, ni krajina, ni dodatak Rusije on je njen sutinski deo i takav treba da
bude po svom celokupnom graanskom ustrojstvu ( , 1882, 12: 996).
4 Na primer, Defri Hosking istie kako je osnovna teza njegove knjige Russia: People and
Empire 15521917 da je izgradnja drave u Rusiji (state-building) ometala izgradnju nacije
(nation-building). U nainu na koji su izgradnja i upravljanje imperijom spreavale i ometa-
le formiranje ruske nacije, on vidi osnovni uzrok svih drugih karakteristika ruske istorije koje
se poput samodravlja i zostalosti obino tumae kao njene glavne osobine: Prema
mom uverenju, samodravlje i zaostalost su bili samo simptomi, a ne uzroci: oboje su nastali
pod uticajem metoda izgradnje i ouvanja imperije koji su bili prepreke formiranju nacije
(Hosking, 1998: xxiv; xxvii).
5 Prema A. Smitu, oseanje snane privrenost odreenoj teritoriji preduslov je konstitu-
isanja etnikih zajednica (etnija) koje ine formativno jezgro buduih modernih nacija:
208
procesu stvaranja nacije-drave biva transformisan u realni, teritorijalno defni-
sani (ogranieni) prostor jer, prema Smitu, da bi od etnije nastala nacija, ona
mora posedovati kompaktne, utvrene teritorije u okviru kojih svi njeni lano-
vi imaju jednaka zakonska prava i dunosti, te dele zajedniku masovnu kultu-
ru (vid. Smit, 1998: 23). U tom smislu, nacija je neodvojiva od koncepcije sop-
stvenog prostora, a nacionalizam je, prema Gelneru, politiki princip kojim se
u modernom dobu istie zahtev za poklapanjem nacionalnih i politikih jedi-
nica (vid. Gelner, 1997: 11)
6
. Nastankom i artikulacijom ovog zahteva heterogene
(multietnike, multikonfesionalne, viejezike, staleki organizovane i dinasti-
ke) imperije dospevaju u krizu iz koje se izlaz moe traiti u politikim praksa-
ma njihove nacionalizacije (stvaranju nacije-drave na celokupnoj teritoriji ili
bar u jezgru imperija, uz gubitak vlasti nad nekim od kolonijalnih periferija),
ili voditi raspadu na niz nezavisnih, novih (nacionalnih) drava. Prva naznaena
opcija, prema Andersonovim reima, predstavlja pokuaj da se uska, tesna koa
nacije rastegne preko divovskog tela imperije, te da se, uz neizbene gubitke, izvr-
i nacionalizacija imperijalnog prostora pomou koje se on vie ne ograniava
samom injenicom vojnog osvajanja, dinastikog posedovanja i lojalnosti poda-
nika, ve biva redefnisan u skladu sa idejom nacije i njoj pripadajue teritorije
(vid. Anderson, 1991: 86).
Razlikovanje ireg imperijalnog i ueg nacionalnog prostora, kao i razumevanje
procesa izgradnje nacija u imperijalnim jezgrima (koje ne znai njihovo automat-
sko odricanja od ouvanja imperije)
7
, znatno je olakano u sluajevima preko-
morskih imperija u kojima su metropole i periferije jasno prostorno odvojene.
Nasuprot tome, ovo razlikovanje znatno je oteano u sluaju teritorijalno konti-
nuiranih, kontinentalnih imperija jer su u njima granice novonastajueg na-
cionalnog prostora nejasne i istorijski promenljive, pa predstave idealne otad-
bine bivaju predmet sporova. Upravo u tom pogledu, Ruska imperija predstavlja
Privrenost odreenim teritorijalnim deonicama, kao i nekim mestima na njima, ima mit-
sko i subjektivno svojstvo. Ta privrenost datoj zemlji i povezanost sa njom , a ne nastanje-
nost na njoj ili njeno posedovanje, jeste ono to je vano za etniku identifkaciju. Dotina
zemlja je teritorija gde mi spadamo... ak i kada je dugo odvojena od domovine, etnija moe
i dalje postojati zahvaljujui jakoj nostalgiji i duhovnoj privrenosti (Smit, 1998: 4243).
6 Takoe, prema Smitu: Za nacionaliste, nacije su posebne vrste prostornih zajednica, onih
koje mogu svoje poreklo ili korene povezati sa posebnim predakim teritorijama... Izme-
u ostalog, nacionalizam je i borba za nacionalnu kontrolu nad domovinom, i izraavanje
duboke privrenosti tim predakim korenima... U modernoj epohi domovina je pretvorena
u priznatu, kompaktnu i ujedinjenu nacionalnu teritoriju koju simbolizuje ideal prirodnih
granica (Smith, 2002: 2223).
7 U sluaju imperijalnih nacija kategorije nacionalne teritorije i prostor politike kontrole
mogu se sutinski razlikovati. Stvar je u tome da tenja ka konsolidaciji nacije, ukljuujui
i defnisanje izvesnog dela teritorije imperije kao nacionalne teritorije ne oznaava nuno
nameru rasputanja imperije (Miller, 2008: 163).
STUDIJE I LANCI
209
zanimljiv primer jer nas suoava sa tekoom odreenja odnosa izmeu ruske
nacije kao prostorno ograniene zamiljene zajednice i znatno ire teritorije
pod suverenom vlau dinastije Romanovih
8
. U dobu nacionalizma Rusi su suo-
eni sa otkriem da nije bilo ni jasnog, ni opteprihvaenog shvatanja ta su tane
ili bar aproksimativne geografske konture ruske nacije, te da pitanje gde je Ru-
sija? ostaje bez odgovora koji bi bio samorazumljiv i prihvatljiv za sve (Bassin,
2004: 14)
9
. Ove tekoe u identifkaciji teritorije imperije i nacije u ruskom sluaju
fksirane su ve na nivou jezika dvojnou atributa ruski () i rosijski
() pri emu se prvi koristi kao etnika, kulturna i nacionalna odred-
ba, a drugi kao dravno-politika, pa je imperija i drava rosijska (
; ), a narod ili nacija ruski ().
Ako se sada vratimo stihu po kome je Sibir, takoe, ruska zemlja, onda je oito
da se njime ne tvrdi da je Sibir samo deo teritorije imperije ( ),
ve da u ruskoj simbolikoj geografji on ima status teritorije koja je obuhvae-
na granicama zamiljene (nacionalne) zajednice. Praenje procesa i dinamike
njegovog ukljuivanja u mentalne mape ruskog nacionalizma, tj. toka promene
njegovog statusa od kolonije do rodne zemlje predstavlja predmet ovog rada.
2. Imperijalna geografija: Sibir kao azijska
kolonijaevropskametropole
Posetioci ruskog grada Nini Tagil na srednjem Uralu mogu videti granitni obe-
lisk koji obeleava granicu izmeu kontinenata na istonoj strani spomenika
uklesana je oznaka Azija, a na zapadnoj Evropa. Obelisk je postavljen u so-
vjetskom dobu i njime je materijalizovana zamiljena geografska linija koja potvr-
uje injenicu da se prva zemlja socijalizma protee na dva kontinenta
10
. U te-
ritorijalno-geografskom pogledu, Sovjetski Savez bio je naslednik Ruske imperije
od koje je batinio i stav da su planine Urala granino podruje koje Evropu odvaja
od Azije. Ovo uverenje, uprkos kolskoj rasprostranjenosti i optoj prihvaenosti,
8 Sa slinim problemom suoavamo se i u sluaju drugih kontinentalnih imperija (Otoman-
ske, Habzburke, Nemake): ta je, na primer, austrijska nacija i njena nacionalna teritori-
ja na imperijalnoj teritoriji pod vlau Habzburga? Gde su granice nemakog nacionalnog
prostora na istoku? ta je turska nacija u Otomanskoj imperiji?
9 Ili, kako je to, s dozom gorine, istakao Sergej Vite nakon povlaenja sa funkcija mini-
stra fnansija i premijera: Osnovna greka nae viedecenijske politike bila je to to do sada
nismo shvatili kako od vremena Petra Velikog i Katarine Velike ne postoji Rusija, ve samo
Ruska imperija (, 1991: 586).
10 Iako su sticajem istorijskih okolnosti bili primorani na izgradnju socijalizma u jednoj
zemlji, boljevici su se mogli uteiti injenicom da se taj svetsko-istorijski eksperiment ipak
odvija na dva kontinenta: Jedan od najupadljivijih ideolokih preokreta ranog boljevizma
bilo je odustajanje od ideje revolucije bez granica u korist revolucije koja se odvija unutar
aproksimativnih granica stare imperije (, 2004: 220).
210
nije starije od tridesetih godina XVIII veka kada je formulisano u radovima ruskog
geografa i istoriara Vasilija Tatieva ( , 16861750) i vedskog
geografa nemakog porekla, Filipa fon tralenberga (Philip von Strahlenberg)
11
. U
geografskim istraivanjima zapoetim po nalogu Petra Velikog, Tatiev je drev-
no, antiko i srednjovekovno lociranje granice dva kontinenta sa reke Don (Tana-
is) i Azovskog mora pomerio na istok, po liniji koja od obala Arktika, preko pojasa
Uralskih planina i reke Ural, Kaspijskog jezera, Kavkaza i Azovskog mora, vodi do
obala Crnog mora (vid. , 1950: 156). U fziko-geografskom smislu ovim
novim shvatanjem granica Evrope i Azije revidirana je antika defnicija konti-
nenata kao velikih zemljinih povrina prirodno odvojenih vodenim masama, a
markiranjem planinskog podruja Urala razreen problem razgranienja konti-
nuiranog evroazijskog kopna u korist proirenja njegovog evropskog dela. Ipak,
smisao Tatievljeve inovacije prevazilazi sferu deskripcije prirodno-geografskih
injenica jer koncepti Evrope i Azije, kao i problem njihovog razgranienja,
sadre niz konotacija koje u ideolokom i svetonazorskom smislu nisu sasvim
neutralne, te predstavljaju kategorije mentalne ili simbolike geografje
12
.
Upravo primerom razgranienja Evrope i Azije Vasilija Tatieva moemo ilu-
strovati tezu prema kojoj je geografsko saznanje pod uticajem subjektivnih ili
emocionalnih faktora isto koliko i objektivnih ili strukturalnih, te da ono moe
zadobiti karakter ideologije ili politikog programa (Kontler, 1999: 9). Naime, u
pozadini njegovih geografskih istraivanja bio je Petrov ideoloko-politiki pro-
jekat evropeizacije Rusije koji je, izmeu ostalog, trebalo da dovede do puno-
pravnog lanstva Rusije u sistemu imperijalnih sila, te da uskladi njeno samorazu-
mevanje sa evropskim konceptom imperije: Evropeizacija predstave Rusije kao
imperije ukljuivala je mnoge stvari, ali jedna od najosnovnijih bila je potreba no-
vog perceptivnog razgranienja i preimenovanja njenog sopstvenog geografskog
prostora kako bi predstava o njemu bolje korespondirala sa nainom na koji je
prostor bio organizovan i valorizovan u okviru evropskih imperija (Bassin, 2006:
46). injenica prostiranja teritorije Rusije na dva kontinenta, kao i nejasnoa
11 Poto su radovi Tatieva tampani kasnije, vremenski primat u defnisanju Urala kao
granice Evrope i Azije pripada talenbergu koji je svoju knjigu objavio 1730. godine u Stokhol-
mu (Philip von Strahlenberg, Das Nord- und stliche Theil von Europa und Asia, in so weit
solches das gantze Russische Reich mit Sibirien und der grossen Tatarey in sich begrifet). Ne-
zavisno od toga, poto su pre nego su objavljeni u monografskom obliku radovi Tatieva bili
poznati ruskoj uenoj javnosti, oni su svakako imali veu vanost i uticaj na kasnije prostorne
koncepcije u samoj Rusiji (vid. Kusber, 2008).
12 Kako to istie jedan istraiva simbolike geografje: Mentalne mape nisu nikada
objektivne i neutralne. Njihova funkcija nije da opiu objektivnu realnost ve da generiu
pojednostavljene slike sebe i drugog koje slue kao presudni element u diskursima o ko-
lektivnom identitetu. Zbog toga se zamiljeni prostori na mentalnim mapama u manjoj meri
mogu povezati sa skupom objektivnih kriterijuma, ve u veoj meri odraavaju emocije,
predrasude i normativne pretpostavke (Schenk, 2004: 21).
STUDIJE I LANCI
211
njihovih granica koja u dopetrovskoj Rusiji nije privlaila posebnu panju do-
bila je na znaaju tek sa Petrovim reformama jer se upravo pomou nje mogla pot-
krepiti pretenzija na novi imperijalni status Rusije
13
. Poto su (vanevropske) kolo-
nije konstituiui Drugi evropskih imperija, podela na Evropu i Aziju mogla je
nastati kao kartografska pogodnost koja refektuje viziju geografa u imperijalnoj
prestonici i njihovu elju da odrede evropsko jezgro Rusije u odnosu na pretenzije
imperije u Aziji (Steinwedel, 2007: 94). Ako je, prema poznatoj izreci, Petar Veli-
ki otvorio Rusiji prozor ka Zapadu, onda je za potvrdu evropskog karaktera nje-
gove imperije bilo vano da njeno zadnje dvorite bude smeteno na Istoku, tj.
da ona, poput drugih savremenih imperija, ima neevropske posede kojima upra-
vlja i koje ekonomski koristi, naseljava i civilizuje.
14

Prethodno, itav vek nakon Jermakovog prodora u Sibir, interesovanje Moskve za
ovu ogromnu teritoriju bilo je preteno ogranieno na materijalnu korist ()
od skupocenog krzna
15
koje su domorodaka plemena kao poseban porez ()
predavala ruskim zvaninicima i vojnicima skoncentrisanim u malobrojnim i ra-
trkanim utvrenjima. Imajui to u vidu, moe se tvrditi da je Sibir, osim kasnije
steene simbolike uloge vanevropske kolonije, svojim prirodnim dobrima zna-
ajno doprineo uzdizanju Rusije meu evropske sile: Zahvaljujui bogatstvu Si-
bira Rusija je uvrstila svoje mesto meu evropskim dravama (Weiss, 2007: 440).
Ipak, nasuprot uvreenom nacionalnom istorijskom narativu, kada su se zaputili
preko Urala, moskovski trgovci i vojnici nisu bili voeni idejom irenja ili ujedinje-
nja ruskih zemalja: Rusi koji su sledili samure do Pacifka nisu sluajno naili na
terra incognita, nisu traili zaboravljeno hriansko kraljevstvo, niti su otkrivali
13 Nakon Tatievljevog geografskog razgranienja Evrope i Azije, teritorije istono od Ura-
la dobile su vanu ulogu u samorazumevanju Rusije kao evropske imperije: Iako ova pode-
la nije celu Rusiju uinila geografski evropskom (vea polovina drave bila je u Aziji), ona je
osnaila impresiju da je onaj naseljeniji i, naravno, evropskiji deo koji pripada Evropi neka
vrsta metropole, dok je onaj u Aziji svojevrsna kolonija (Sunderland, 2007: 43).
14 Na taj nain, Sibir je u oima Rusa bio azijatizovan kao nerazdvojivi deo iste koncep-
tualne metamorfoze kojom je sama Rusija bila vesternizovana. Stvaranje ovog neevropskog
geografskog Drugog bilo je sutinski vano za proces evropeizacije Rusije, pa je dobro shva-
eno da Sibir upravo kao Azija predstavlja vrst i nesporni kontrast koji pomae da se potvrdi
evropski identitet Rusije zapadno od Urala (Bassin, 1991: 768).
15 U XVII veku Sibir jo nije omoguavao eksploataciju plemenitih metala, ali je nudio
gotovo jednako vredan resurs krzno. Bogatstvo krzna uinilo je Sibir atraktivnim za mo-
skovske careve i naglaena briga za njegovu eksploataciju bila je u osnovi ruske politike sve do
XIX veka. S tog stanovita, Sibir je za Rusiju bio klasina merkantilna kolonija Trgovinom
krznom Rusija je mogla stei zlato i srebro koji su joj nedostajali. Krzno je bilo tako vano
za Rusiju XVII veka da je Trezor samurovine u Sibirskom uredu ( ) postao
dodatna kovnica, ruski ekvivalent zlatnih rezervi merkantilistikih drava Zapada Potra-
ga za krznom nije bila samo motiv za ulazak Rusije u Sibir nego je takoe prouzrokovala njen
brzi napredak preko teritorije jer su sakupljai krzna ili sve dalje na istok, proporcionalno
unitavanju krznenih ivotinja (Bassin, 1988: 11).
212
Sibir. Oni su znali da je Istona zemlja bogata krznom i da to krzno mogu dobiti
od ljudi koji se samojedima zovu... Za razliku od otkria Nove panije, Nove En-
gleske i Nove Francuske, ruski Kozaci u XVII veku nisu se trudili da taj novi svet
preimenovanjem rastvore u starom, da ga razrue ili preobrate. Oni su znali da se
nalaze na tuim rekama i meu tuim narodima... S druge strane, Car je sticao
nove podanike koji su plaali danak, a da nije sticao nove Ruse. Tuinci (inozem-
ci) ostajali su tuinci bez obzira da li plaaju jasak ili ne tu nije bilo nikakve Nove
Rusije, tj. pokuaja potpunog prisvajanja teritorija, sve do XVIII veka (Slezkine,
1994: 32; 3940).
16
Do kraja XVII veka grupe pionira () prelazi-
le su Ural prevashodno motivisane mogunou bogaenja, esto ulaui u te po-
duhvate sopstvena sredstva
17
. U osvajanju Sibira i Dalekog istoka moskovska vlast
bila je vie rukovoena trgovakim interesima nego tenjom za teritorijalnom
ekspanzijom nove oblasti bile su znaajne kao izvor poreza (krzna) prirodnih
bogatstava, formiranja trgovakih puteva i baza: Da te oblasti u XVII veku nisu
primarno bile vrednovane kao teritorijalno proirenje ruske imperijalne slave naj-
jasnije pokazuje sudbina doline Amura za koju je vlast u Moskvi izgubila interes
im vie nije obezbeivala ni krzno ni druga oekivana dobra, pa je bila spremna
da se odrekne teritorijalnih zahteva prema Kini u zamenu za eljeni sporazum koji
e obezbediti pristup ruskom krznu na kinesko trite (Bassin, 1988: 45)
18
. Dva
veka kasnije, itavo ovo dalekoistono podruje je u procesu irenju Rusije ka oba-
lama Tihog okeana pod vostvom Nikolaja Muravjova (), general-gu-
bernatora Istonog Sibira, dobilo strateki znaaj koji je prevazilazio neposrednu
(trgovaku) korist. Imenovanjem pacifkog zaliva Zlatnim rogom (po analogiji
sa onim na Bosforu) i osnivanjem luke Vladivostoka (mesta koje vlada Istokom)
tada je snano simboliki naglaena vanost tih teritorija za Rusku imperiju. Po-
dravajui teritorijalne pretenzije Rusije na dolinu i ue Amura, kao i na Primor-
ski kraj (teritorije od reke Usuri do obala Tihog okeana), Nikolaj I je 1849. godine
16 Opisani odnos prema novim teritorijama moe biti ilustrovan primerom cara Alekseja,
Petrovog oca, koji je nakon to je 1647. godine obaveten da je u Arktikom okeanu, u blizini
ua reke Kolime, otkriveno veliko ostrvo koje je nazvano Nova zemlja, pokazao intereso-
vanje jedino za porez koji bi, ako tamo postoje lovci na moreve, mogli plaati domoroci
stavljeni pod njegovu vlast On nije (poput Kolumba) nita rekao o polaganju prava na
ostrvo, niti je izdao bilo kakvu instrukciju da se ostrvo imenuje, premeri, mapira ili opie
(Sunderland, 2007: 33).
17 Do kraja XVII veka bila je uobiajena situacija da su odredi pionira u znaajnoj meri
formirani od dobrovoljaca na osnovu ulaganja njihovih sopstvenih ili sredstva organizatora
pohoda, pri emu su se esto i jedni i drugi zaduivali (uzimali skupe zajmove od trgovaca).
(, 2001:85).
18 Teritorija doline reke Amur koja se sibirskim naseljenicima i kozakim jedinicama inila
novim Kanaanom i Sibirskim rajem jer je, pored bogatstva u krznu i dragocenim metalima,
izgledala kao pogodno mesto za zemljoradnju, bila je predmet spora sa Kinom do usposta-
vljanja Nerinskog mirovnog dogovora (1689) na osnovu koga su se Rusi povukli, uz dobija-
nje trgovakih povlastica.
STUDIJE I LANCI
213
upozorio da tamo gde je jednom dignuta ruska zastava, ona vie nikada ne sme
biti sputena (cit. prema: Schimmelpenninck, 2001: 113)
19
. Za razliku od zrelog
i kasnog imperijalnog perioda, odnos Moskve prema Sibiru u ranoj fazi njego-
vog ukljuivanja u sastav carstva ilustruje injenica da je centralna administraci-
ja tim teritorijama sve do 1637. godine upravljala pomou institucije nadlene za
meunarodne odnose ( ). Uspostavljanje posebnog organa
Sibirske uprave ( ) jednog od brojnih teritorijalnih mini-
starstava koji su rukovodili administrativnim, fnansijskim i vojnim poslovima u
udaljenim oblastima drave sastavljene od razliitih delova (composite state)
20
,
ukazivalo je na uvrenje statusa Sibira kao posebnog, ali unutranjeg podruja
pod vlau moskovskog cara. Reforma dravne uprave koju je sproveo Petar Veliki
uvoenjem kolegija oznaava poetak procesa centralizacije i zamenjivanje teri-
torijalnog funkcionalnim principom u organizaciji vlasti, procesa koji je poetkom
XIX veka nastavljen formiranjem osam ministarstava i Komiteta ministara (1802).
Ipak, raznolikost teritorija i stanovnitva ogromne imperije uslovljavala je potre-
bu za stvaranjem niza stalnih ili ad hoc formiranih organa (komisija, ekspedicija,
komiteta) sastavljenih od pripadnika razliitih kolegija ili ministarstava poput
Sibirskog komiteta (u dva navrata, 18211838; 18521864) radi efkasnijeg upra-
vljanja posebnim delovima imperije. S druge strane, osim vertikale vlasti, posto-
jala je i njena teritorijalna, horizontalna organizacija koja se sa institucijama voj-
voda, namesnika, general-gubernatora i gubernatora direktno podreenih Dvoru
nije uklapala u funkcionalnu podelu olienu u ministarstvima. Najee je mo
namesnika ili general-gubernatora u perifernim oblastima imperije bila vea od
vlasti odgovarajuih ministarstava to je dodatno podsticalo razlikovanje centra
i imperijalnih periferija, te, u sluaju Sibira, isticalo nasleenu podelu na evrop-
sku i azijsku Rusiju (vid. opirnije u: , , 2007: 78104).
Petrove reforme poivale su na pretpostavci da je unapreenje praktinih zna-
nja (nauke) od presudne vanosti za ostvarenje ciljeva dobre vladavine koji su, u
19 O odnosu prema dolini Amura (Sibirski Misisipi) koji ilustruje promenu u shvata-
nju znaaja teritorije imperije u XIX veku (neotuivi deo Rusije) videti opirno u: Bassin
(2004). Sporazumom u Ajgunu 1860. godine regulisana je rusko-kineska granica, oko koje je
vek kasnije (1969. godine) izbio pogranini sukob dve socijalistike drave SSSR i NR Kine.
Oruani sukob sa stotinama ljudskih rtava oko suvereniteta nad ostrvima u reci Usuri (uku-
pno 337 km2 od kojih je veliki deo tokom godine najee poplavljen) predstavlja zanimljivu
epizodu istorije socijalistikog internacionalizma. Konana demarkacija rusko-kineske gra-
nice obavljena je 2005. godine.
20 Ekspanzionistiko Moskovsko carstvo bilo je kompozitna drava sasvim uporediva sa
drugim evropskim dravama toga vremena. Slino paniji ije su amerike teritorije na po-
etku prosto dodavane spisku poseda krune na isti nain na koji je Aragon dodat Kastilji,
nove teritorije Moskovije dodavane su jedna drugoj, ali njihov zbir jo se nije inio veim od
sastavnih delova. Sama re drava nije bila u irokoj upotrebi sredinom XVI veka (Sunder-
land, 2010: 133).
214
skladu sa kameralistikom politikom teorijom, defnisani kao racionalno upra-
vljanje postojeim prirodnim i ljudskim resursima radi postizanja i uveanja sre-
e () i koristi () podanika. Stoga su tokom XVIII veka organizovane
brojne ekspedicije koje su otkirivale nova podruja i istraivala udaljene perifer-
ne oblasti imperije nauno ih opisivale i kartografski prikazivale, katalogizova-
le njihove fzike, demografske, privredne i istorijske karakteristike
21
. Novi znaaj
teritorijalnosti (; habitat) oitovao se u promeni statusa geografje kao
nauke koja je obuhvatala razliita (fziko-geografska, kartografska, astronomska,
klimatska, botanika, demografska, etnoloka, istorijska...) znanja: Dunost sva-
kog istinskog sina otadbine je da zna njenu geografju to... znai da poznaje ne
samo fziki opseg i karakteristike drave, ve i njenu istoriju, kao i moral i obia-
je njenih stanovnika. Stoga se sada geografja pojavljuje kao depo patriotskih ose-
anja Petrovog establimenta, a poznavanje teritorije i njeno predstavljanje po-
mou mapa postaje preduslov dobrog podanitva (Sunderland, 2007: 42).
22
Novi
odnos prema teritorijalnosti izraen je ve u Odi Lomonosova u kojoj je otac
ruske nauke povodom godinjice stupanja na presto Jelisavete, erke Petra Veli-
kog, istakao da velika ruska drava ( ) skriva bogat-
stva koja e nauka istraiti, te pozvao ruskog Kolumba da otkrije morske puteve
i nepoznate narode Severa (vid. , 1747: 190). U uverenju da je, uprkos
klimi, polarni pojas vaan za jaanje ruske vojne moi i pomorske trgovine, on se
u geografskom radu o Severnom moru i Sibirskom okeanu zalagao da se impe-
rija usredsredi na prouavanje, naseljavanje i eksploataciju svojih sibirskih pose-
da mnogo vie nego je to bio sluaj u prolosti. Ilustrujui svoju veru u mogunost
morske plovidbe Sibirskim okeanom do Istone Indije pomou geografske karte
u ijem sreditu je bio polarni krug ( ), Lomonosov je tvr-
dio da e trgovaki saobraaj severnim morima u budunosti imati kljunu ulogu
21 Petar je 1719. godine poslao nemakog naunika Daniela Mesermita (Messerschmidt)
u Sibir da istrai geografju, prirodnu istoriju, medecinu i lekovito bilje, narode i njihove jezi-
ke, spomenike i drevnosti sve to je vredno panje u toj zemlji (Slezkine, 1994: 54). Od
brojnih kasnijih ekspedicija, najpoznatije su prva i druga Kamatska ekspedicija (17251727;
17401742) koje je predvodio Vitus Bering, Holananin na slubi u ruskoj foti. Tokom XVIII
veka vojna istraivanja i izvianja esto su praena geografskim ekspedicijama koje su u tim
udaljenim regionima uglavnom organizovali Rusko imperijalno geografsko drutvo i Akade-
mija nauka. Nauna istraivanja dokumentuju upotrebu geografje kao instrumenta imperi-
jalnog prisvajanja. Zemlja je bila premeravana, diskutovani su infrastrukturni problemi, regi-
oni su bili mapirani. Istraivani su obiaji domorodaca da bi se obezbedilo korisno znanje o
tome kako da se administrativno njima upravlja i vri kontrola nad njima (Weiss, 2007: 442).
22 Promenjen status i znaaj teritorijalnosti odraavao se, izmeu ostalog, u kartografskom
umeu koje od Petrove vladavine istiskuje tradicionalne ruske crtee () razliitih
oblasti i gradova bez geografskih koordinata, jedinstvene skale i bilo kakve kartografske pro-
jekcije: Epoha Prosvetiteljstva donela je u Rusiju nove naine miljenja, merenja i mapiranja
koje su rezultovale naunim pristupom prostornom predstavljanju Sibira i imperije kao celi-
ne. Meutim, prava novina nije bilo samo mapiranje teritorija, ve geometrijski duh koji je
unet u diskurs teritorijalnosti... posebno tokom vladavine Katarine II (Kusber, 2008: 58).
STUDIJE I LANCI
215
u jaanju blagostanja, slave i procvata Ruske imperije koja e, na taj nain, po-
stati jednaka s drugim svetskim morskim imperijama
23
.
Iako se Lomonosov prevario u proceni mogunosti korienja ruskog severa za
razvoj pomorske trgovine, poetkom XX veka u radu drugog velikog ruskog na-
unika, hemiara Mendeljejeva ( , 18341907), takoe je, u
izmenjenoj predstavi Rusije, naglaena vanost njenih teritorija iza Urala. Nai-
me, za razliku od Lomonosova koji je polazio od jasnog razlikovanja evropske i
azijske Rusije, Mendeljejev je sada imperiju sagledavao kao prirodnu celinu iji
je rast zavren, a prostor defnisan poput teritorija savremenih nacija-drava:
Azijska Rusija je isto tako Rusija koliko i najvei deo evropske Rusije. Razdvajati,
kako se to najee radi na kartama, azijsku i evropsku Rusiji u mnogo aspekata je
nepravilno, posebno zbog jedinstva ruskog naroda (Velikorusa, Malorusa i Belo-
rusa) koji oito preovladava u celokupnom stanovnitvu drave Treba imati na
umu da postoje drave poput Velike Britanije koje imaju posede u svim delo-
vima sveta odvojene meusobno ogromnim okeanskim prostranstvom, te u uku-
pnom broju stanovnitva imaju vie inorodaca nego vladajueg naroda. Ali, takve
zemlje se razlikuju od Rusije celovite i jedinstvene ne samo u demografsko-
narodnom ve i u prostorno-teritorijalnom smislu (, 1907: 143144).
Tvorac periodnog sistema elemenata je s njemu svojstvenom sistematinou
obradio i interpretirao podatke prvog popisa stanovnitva Ruske imperije (1897)
kako bi pronaao (teritorijalno i demografsko) sredite Rusije pomou koga bi
izme nio tradicionalnu predstavu imperijalnog prostora, te formulisao racionalni-
ju administrativnu organizaciju drave i njene privredne i demografske politike.
Uverenje prema kome teritorija Ruske imperije predstavlja prirodnu, jedinstve-
nu celinu imalo je za Mendeljejeva status polaznog aksioma koji treba da potisne
tradicionalni evrocentrini nain njenog predstavljanja i geografskog prikaziva-
nja. Posmatrano iz perspektive Peterburga (koji je, uprkos pograninom poloaju,
faktiki i simboliki centar imperije), teritorijalno manji evropski deo Rusije do-
minira nad srazmerno mnogo veim azijskim prostranstvom koje izgleda ili kao
vetaki dodatak i udaljena kolonijalna periferija ili, ve samom svojom veli-
inom (tri etvrtine celokupne teritorije), svrstava Rusiju u azijatske drave
24
.
Ovaj drugi utisak pojaavaju geografske karte na kojima, u Gausovoj projekciji
sa Griniom kao nultim meridijanom, Moskovska Rusija (koja je rodonaelnica
23 Blagostanje, slave i procvat drave potiu iz tri izvora. Prvi je unutranji mir, bezbednost
i zadovoljstvo podanika; drugi su pobede nad neprijateljima i zakljuenje korisnog i slavnog
mira, a trei je meusobna razmena unutranjih vikova sa udaljenim narodima putem trgo-
vine (, 1763: 422).
24 Obe mogunosti Mendeljejev odbacuje prvu jer podstie ideje o antikolonijalnom oslo-
boenju od dominacije evropskog dela, a drugu zbog stigme azijatska drava (Mendeljejev
je svestan negativnog znaenja te oznake iako istie da je on sam rodom iz Sibira, te da ve-
ruje kako je azijskoj Rusiji sueno da u budunosti igra veliku ulogu u svetu (,
1907: 145).
216
cele imperije i u sebi sadri centar svog njenog stanovnitva) izgleda kao neki
poboni dodatak, pa se stie opta predstava o Rusiji kao preteno azijatskoj ze-
mlji (, 1907:145). Alternativa koju formulie Mendeljejev je jednostav-
na Rusija je posebni svet ( )
25
. U njegovom shvatanju ruske evrop-
sko-azijske sinteze primat evropske kolevke imperije nije doveden u pitanje
26
,
ali je teite njegovih napora ipak bilo usmereno ka traenju takvog naina kar-
tografskog predstavljanja cele Rusije u kome bi se Evropa stopila sa Azijom (Isto).
Nova kartografska projekcija koju je predloio Mendeljejev poivala je na pome-
ranju teritorijalnog sredita imperije u pravcu istoka (izmeu reka Oba i Jenise-
ja), te praenju migracija stanovnitva koje dugorono budue demografsko sre-
dite projektuju oko grada Omska
27
. Na njegovoj mapi Rusije linija koja prolazi
kroz astronomsku opservatoriju u Pulikovu (kraj Peterburga) zamenila je Grini
kao nulti meridijan pa je na taj nain, s obzirom na raspon izraen u terminima
geografske duine, znatno pojaan utisak o simetrinosti teritorije imperije.
Nezavisno od injenice to nain na koji je Mendeljejev prikazao Rusiju na geo-
grafskoj karti nije potisnuo ustaljene kartografske konvencije,
28
njegovo stanovite
nam predstavlja ilustraciju nastojanja da se tezom o (prirodno-geografskoj) celo-
vitosti i homogenosti njenog imperijalnog prostora smanji razlika izmeu im-
perije i nacije-drave. Na taj nain, ranije shvatanje odnosa evropske Rusije i
njenih azijskih periferija krajem XIX i poetkom XX veka potiskuje ideja terito-
rijalno-dravnog jedinstva (jedne i nedeljive Rusije) koja, izmeu ostalog, zah-
teva reinterpretaciju zateenih geografskih predstava. Ruski zapadnjaci su, po-
put Vitea, naglaavali kako mere ekonomske i socijalne integracije imperijalnog
prostora rezultuju faktikim pomeranjem granica Evrope ka obalama Pacifka
i Kine
29
, dok su kritiari Evrope, poput panslavista Danilevskog ()
25 Po mom miljenju, Rusija je pozvana da ublai hiljadugodinje neprijateljstvo Azije
i Evrope, da pomiri i sjedini dva razliita sveta, da nae nain usklaivanja naprednog, ali
oholog i nedoslednog evropskog individualizma i azijske pokornosti koja, iako zaostala i
poniavajua, ipak omoguava vrsto dravno-socijalno jedinstvo (, 1907: 146).
26 U savremenoj epohi Rusija je ipak u svim vanim aspektima evropska drava, a samo u
malom ili nebitnom stepenu azijatska (Isto).
27 Centar naseljenosti, pri punom ouvanju svih teritorija, morao bi se u Rusiji izmeniti i
ak se sa sigurnou moe tvrditi kretae se u pravcu blagodatnog juga i zemljom bogatog
istoka (Isto: 181182).
28 Predlog da Pulikovo predstavlja nulti meridijan bio je prihvaen u radovima ruskih emi-
granata koji su dvadesetih godina XX veka formirali evroazijski pokret ije su geografske
ideje (razvijene u radovima Petra Savickog) formulisane pod uticajem stavova Mendeljejeva.
Opirnije o tome videti u mojoj knjizi: Put Rusije: evroazijsko stanovite, Plato, Beograd,
(2004): 7493.
29 Za Ruse je pogranini stub koji njih kao evropsku rasu odvaja od naroda Azije odavno
prenesen iza Bajkala u stepe Mongolije. Vremenom njegovo mesto e biti na krajnjoj taki
Kineske istone eleznice (cit. prema: Remnev, 2007: 443).
STUDIJE I LANCI
217
i Lamanskog (), isticali ideju teritorijalnog jedinstva slovenskog sve-
ta kao zasebne, celovite i vrsto integrisane celine na koju se ne mogu primeniti
tradicionalni geografski koncepti Evrope i Azije
30
. Tako je Danilevski odbacio
stav Tatieva da Ural predstavlja granicu ova dva kontinenta, te zakljuio da u
prirodno-geografskom smislu nikakve Evrope i nema, ve postoji samo zapad-
no poluostrvo Azije... (Danilevski, 1994: 83). Ako ostavimo po strani razmatra-
nje pretpostavki i konsekvenci njegove dekonstrukcije Evrope
31
, moemo uoiti
kako Danilevski, uz sav svoj imperijalizam, uopte ne sledi ono shvatanje Ruske
imperije koje je nastalo nakon reformi Petra Velikog. Naprotiv, kao i zapadnjaki
inspirisani nacionalisti s kraja XIX i poetka XX veka, on je jasno formulisao za-
htev za ukidanjem dualizma izmeu evropskog centra i azijskih periferija u okvi-
ru imperije koja je izjednaena sa ruskim (slovenskim) nacionalnim prostorom.
32

Promena statusa Sibira od (azijske) kolonije ili udaljene oblasti (ue domovi-
ne ), do dela jedinstvene drave () ilustrovana je praenjem
njegovog poloaja na mentalnim mapama tokom razliitih perioda istorije Ru-
ske imperije. Imagolokim pristupom moemo katalogizovati predstave o nekom
prostoru, ali potpunije razumevanje znaenja tih predstava zahteva njihovu soci-
jalno-istorijsku kontekstualizaciju. Kao i u sluaju drugih periferija ()
Ruske imperije, promena statusa Sibira na mentalnim mapama predstavljala je
deo procesa transformacije imperije izazvane pojavom modernog nacionalizma
tokom druge polovine XIX veka. Ostavljajui po strani razmatranje brojnih i razli-
itih mera koje je imperijalni centar preduzimao radi integracije raznorodnih pe-
riferija, u sluaju Sibira za pomeranje i markiranje simbolikih granica otad-
bine najvei znaaj imao je proces kolonizacije o kome e biti vie rei u nastavku
ovog rada.
30 Vizija Ruske imperije kao integrisanog nacionalnog prostora nije bila ograniena na
proevropski usmereni ruski nacionalizam kakav su zastupali zapadnjaci poput Vetea, No-
ldea i Struvea. Naprotiv, tu viziju su u velikoj meri takoe usvajali i nacionalisti iz anti-za-
padnjakog tabora u stvari, ta vizija je u formulacijama koje je ponudio panslavista Nikolaj
Danilevski u svom manifestu Rusija i Evropa (1871) moda dobila svoj najpotpuniji i najradi-
kalniji izraz (Bassin, 2006: 61).
31 Opirnije o tome videti u: Milan Suboti, Tumai ruske ideje, Beograd, 2001: 214255.
32 Na taj nain, teritorijalni rast imperije bilo je potrebno dopuniti paralelnim rastom
imperijalnog jezgra na raun njemu pripojenih regiona. S tim u vezi, umesno je govoriti o
perspektivi dvostrukog irenja Ruske imperije (, 2001: 137). Ili, kako je tvrdio
Danilevski: Ruska drava je jo od samih prvih moskovskih kneeva samo Rusija, koja se
postepeno, nezadrivo irila na sve strane, naseljavajui pogranine nenaseljene prostore i
asimilujui inorodno stanovnitvo delova koje je ukljuivala u svoju dravu Iz tih razloga
Rusija nikada nije uspevala da ima kolonije, i veoma je pogreno Sibir smatrati kolonijom,
kako to mnogi ine (Danilevski, 1994: 372).
218
3. Sibirski frontir: ma, plug i progonstvo kao sredstva
kolonizacije
U ranom imperijalnom periodu ruske istorije napredak znanja bio je i pretpo-
stavka i posledica pomeranja granica vlasti: naune ekspedicije koje su nakon
prodora kozakih druina i trgovaca istraivale i opisivale teritorije i stanovnike
Sibira, omoguavali su njegovu inkorporaciju u imperijalni sistem. Ipak, bez na-
seljavanja tog ogromnog prostranstva on bi ostao samo udaljeni posed kojim, na
osnovu ovlaenja iz Moskve, upravljaju birokrate za koje je boravak u ovom kli-
matski surovom podruju imperije samo prolazna i lukrativna epizoda u karije-
ri. Reju, bez niza migracionih talasa stanovnitva iz istorijskog jezgra Rusije
i naseljavanja Sibira u socijalnoj imaginaciji on ne bi mogao postati ruska ze-
mlja, ve bi ostao kolonija. Za razumevanje samog procesa kretanja (naseljava-
nja ili kolonizacije) stanovnitva prema otvorenom prostranstvu Sibira feno-
men pokretne granice je od kljune vanosti. Stoga se postavlja pitanje da li, po
analogiji sa amerikim osvajanjem Zapada, rusko kretanje na Istok moemo tu-
maiti koristei koncept granice u onom znaenju koje mu daje Frederik Tarner
(Frederick Turner) u svojoj tezi o frontiru (Frontier thesis). Naime, u poznatom
predavanju iz 1893. godine Tarner je formulisao stav da je proces postepenog ire-
nja sukcesivnih talasa naseljenika u pravcu Zapada od sutinskog znaaja za razu-
mevanje istorije i stvaranja amerike nacije
33
. Razlikujui granice (borders) koje
poput linija jasno odvajaju evropske nacije-drave od koncepta irokih, prelaznih
zona (frontiers)
34
, Tarner je u stalnom pomeranju frontira od Istone obale ka
(slobodnom ali i divljem) Zapadu, video osnovni faktor koji je uticao na izuzet-
nost amerikog socijalnog razvoja i njegov konani rezultat stvaranje amerike
nacije, njenog osobitog sistema vrednosti i naina ivota. Prema njegovom odre-
enju, frontir je taka susreta divljatva i civilizacije spoljanji rub niza uza-
stopnih talasa osvajanja slobodnog prostranstva, prelazna zona koja se od iskrca-
vanja prvih naseljenika kontinuirano pomerala preko celog Kontinenta (Turner,
1893: 3). U osnovi, Tarner je formulisao svoju tezu kako bi objasnio razliku izmeu
Evrope i Novog sveta, tj. odgovorio na pitanje zato na tako ogromnoj teritoriji sa
mnogo provincija koje su po svojoj povrini, prirodnim resursima i raznolikou
33 Sve do naih dana, amerika istorija u velikoj meri bila je istorija kolonizacije velikog
Zapada. Postojanje oblasti slobodne zemlje, njeno neprekidno smanjivanje i time uslovljen
napredak naseljavanja Amerikanaca u pravcu Zapada, objanjavaju ameriki razvitak (Tur-
ner, 1893: 2).
34 Frontir se razlikuje od pojma dravne granice pre svega time to se njime opisuje prela-
zna zona koja, po pravilu, nije integrisana ni u jednu od dravnih tvorevina i ima dinamiki
karakter (, 2003: 48). Drugaije reeno: Vano je od samog poetka razlikovati
pojmove frontira i granice. Frontir je region koji se obrazuje na margini neke naseljene ili
razvijene teritorije, politiko-geografska oblast koja se prostire izvan integrisane teritorije
politike jedinice. Granica (border) je jasno oznaena mea izmeu dve ili vie suverenih
drava (Khodarkovsky, 1992: 115).
STUDIJE I LANCI
219
jednake zemljama velikih evropskih nacija, mi nismo postali druga Evropa (Tur-
ner, 1925: 105). Naglaavanjem uloge prirodnog okruenja on je traio objanjenje
mutacije kojoj je evropska klica bila izloena na tlu Amerike, da bi se tu razvi-
la u novu, samosvojnu politiku vrstu slobodnu od evropskih tradicija i obia-
ja. Iskustvo sekvencijalnog osvajanja prostora trgovaca, stoara, rudara i farmera,
doprinelo je, prema Tarnerovom uverenju, stvaranju nove nacije iji se pripadni-
ci odlikuju posebnim karakteristikama
35
: Zato je napredak u pomeranju frontira
znaio stalno oslobaanje od uticaja Evrope, stalni rast nezavisnosti u amerikom
smeru. Prouavanje tog napretka i ljudi koji su odrastali pod takvim uslovima i-
vota, kao i politikih, ekonomskih i socijalnih rezultata tog ivota, znai proua-
vati istinsko ameriki deo nae istorije (Turner, 1893: 5).
36
Iako je kasnije Tarnerov
koncept korien u interpretacijama istorije drugih delova sveta (npr. Kine i Ru-
sije u radovima Ovena Latimora),
37
amerika prolost ostala je osnovno polje nje-
gove primene, uprkos tome to je jo Tarner bio uveren da je ameriko zauzimanja
frontira mogue uporediti sa iskustvom drugih zemalja (poput Rusije, Nemake
i Engleske u njenim kolonijama), te na taj nain postii bolje razumevanje njiho-
ve prolosti i savremenosti (vid. Turner, 1904: 19). Tek tokom poslednjih decenija
koncept frontira osloboen elemenata Tarnerovog geografskog determinizma
i vere u ameriku izuzetnost korien je ne samo u analizama naseljavanja pre-
komorskih kolonija, ve i studijama prolosti kontinentalnih imperija ije su broj-
ne (geografske, vojne, socijalne, kulturne i verske) krajine interpretirane kao di-
namini, kompleksni frontiri, a ne kao statine granice nacija-drava.
38

35 Neuglaenost i snaga, kombinovane sa prodornou i radoznalou; praktino, inven-
tivno usmerenje duha brzog u traganju za sredstvima; gospodarsko ovladavanje materijalnim
stvarima, umetniki manjkavo ali mono u ostvarenju velikih ciljeva; dominantni individua-
lizam u ostvarenju i dobra i zla; te, pored toga, ivost i veselost koja potie od slobode to su
sve osobine frontira ili karakteristike koje svuda svojim postojanjem izaziva frontir (Turner,
1893: 37).
36 Taj aspekt amerike istorije predstavljen je u popularnom flmskom anru (vestern) u
kome su vrednosti poput nezavisnosti, individualizma, hrabrosti, slobode, dinamizma, pre-
duzetnitva, itd., sjedinjene u mitu o frontiru: Komercijalizacija amerike istorije nala je
savreno sredstvo u mitu o frontiru Vestern kao flmski anr ostaje popularan jer ima spo-
sobnost da inkorporira promene socijalnih vrednosti, a da u svom sreditu ipak zadri izvorni
mit. Novi socijalni i ekoloki stavovi su ostavili duboke tragove na Tarnerovom stereotipu
Starog Zapada Crni kauboji i traperi, ameriki domoroci osetljivi na prirodno okruenje,
pa ak i ene-revolverai, danas dovode u pitanje predstavu o belom mukarcu iz klasinog
vesterna. Ona je preivela jedino jo u reklami za marlboro u liku oveka koji na amerikim
reklamnim panoima vodi poslednju bitku za proizvod koji mora da oglaava sopstvenu tet-
nost za zdravlje (, 2004: 215216).
37 Videti: Owen Lattimore, Studies in Frontier History: Collected Papers 19281958, Lon-
don: Oxford University Press, 1962.
38 Paradoksalno, koncepcija frontira postala je model za brojne naunike koji se, bez ob-
zira da li nastoje da primene Tarnerovu teoriju ili odbace njene pretpostavke, bave itavim
nizom drutava koja, uz sve razliitosti, dele zajedniku karakteristiku pokretni frontir. Na
220
Od svih krajina Ruske imperije ogromna prostranstva Sibira sa svojom otvore-
nom granicom i retkom naseljenou predstavljaju podruje koje najvie odgo-
vara Tarnerovom opisu frontira pomine zone u kojoj se susreu civilizacija i
divljatvo. Nemaka istoriarka Eva-Marija Stolberg kritikovala je pokuaje pri-
mene tog koncepta na zapadne, june i centralno-azijske periferije Ruske impe-
rije, da bi zakljuila kako se upravo Sibir, bolje od svih drugih oblasti, moe upo-
rediti sa frontirom Severne Amerike
39
. Ameriki istoriar Mark Basin otiao je
korak dalje pokazavi kako se shvatanje istorijskog razvoja i koncept frontira
nalik Tarnerovom mogu nai u radovima Sergeja Solovjova ( ,
18201879), klasika ruske devetnaestovekovne istoriografje
40
. Naime, analogno
amerikoj sudbinskoj misiji irenja i ujedinjenja itavog kontinenta, u istori-
ografskom narativu Solovjova ruska misija oznaavala je postepeni, organski
rast drave ije su granice prirodno-geografski odreene teritorijalnom konfgu-
racijom dva kontinenta (evro-azijskom ravnicom)
41
. Stoga je Solovjov tvrdio da
u samoj veliini Rusije nema niega neprirodnog, niti imperijalnog u onom
znaenju koje se vezuje za osvajanje, posedovanje i eksploataciju udaljenih (pre-
komorskih) teritorija. U njegovom tumaenju geografja je odredila scenu ru-
ske istorijske drame u kojoj je tenja za bezbednou od upada nomadskih isto-
nih naroda predstavljala osnovni dramski zaplet. Reenje tog zapleta lealo je u
dugotrajnom i postepenom pomicanju frontira sve do konanog fksiranja (pri-
rodnih i politikih) granica ruske drave. Pozitivna uloga injenice otvorenog
taj nain, Tarnerov koncept jo slui kao glavni okvir komparativnog istraivanja fenomena
frontira u svetskoj istoriji (, 2004: 201).
39 Rusko zakonodavstvo XIX veka defnisalo je nomadske narode (tj. domoroce Sibira) kao
divljake (), ali ne i Poljake, Jevreje i Balte Smatrati Kavkaz na kome su Gruzija i Jer-
menija primili hrianstvo pre Istonih Slovena zonom dodira civilizacije i divljatva takoe
je upitno. Jo spornija je primena koncepta frontira na oblast Volge i Urala, te na Centralnu
Aziju gde nam taj koncept koristi u opisu susreta kultura ruskih naseljenika i nomada, ali
pokazuje svoja ogranienja u sluaju gradova poput Kazanja, Takenta, Buhare u kojima su
iveli sedelaki muslimani zavidnog islamskog obrazovanja. ta vie, ukljuivanje Kavkaza i
Centralne Azije u sastav imperije poelo je u XIX veku, dok je kolonizacija Sibira poela u XVI
veku (Stolberg, 2002).
40 On je, poput Tarnera, u otvorenom prostranstvu kontinentalne unutranjosti identif-
kovao kljuni geografski element istorijske evolucije Rusije Mada je vremenski za pola veka
prethodio Tarneru i stoga bio produkt veoma razliitog intelektualnog doba, Solovjov je s
njim delio mnoge metodoloke i epistemoloke pretpostavke ondanje drutvene nauke
Poput Tarnera, jasno je isticao kako je njegova najvanija misija pisanje biografje nacije Ta-
koe, poput Tarnera, on je bio uveren da spoljanja geografska sredina vri odluujui uticaj
na istorijski razvoj pojedinanih ljudskih drutava (Bassin, 1993: 499; 481; 483).
41 Ravnica, bez obzira koliko je velika i kakvo je u poetku bilo raznorodno njeno sta-
novnitvo, ranije ili kasnije postae teritorija jedne drave: otuda razumljiva veliina ruske
dravne teritorije, jednoobraznost njenih delova i snana povezanost meu njima(,
, 1; .1; http://www.magister.msk.ru/library/hi-
story/solov/solv01p1.htm)
STUDIJE I LANCI
221
prostora kao formativnog inioca ruske istorije ipak je, za razliku od Tarnerovog
frontira, kod Solovjova imala i svoju negativnu stranu kojom je on objanjavao
zaostalost Rusije u odnosu na zapadnoevropske drave: Zapadnoj Evropi i nje-
nim narodima priroda je bila mati, a Istonoj Evropi i narodima kojima je bilo
sueno da se tu razvijaju, priroda je bila maeha (, T. XIII; Gl. 1)
42
. Pri-
rodna sredina (ogromna otvorena prostranstva, surova klima), kao i neposto-
janje kontinuiteta u kulturnom razvoju (nomadske civilizacije Istoka)
43
uslovi-
le su, prema uverenju Solovjova, rusko kanjenje u odnosu na istorijski razvoj
Evrope. Kao uvereni zapadnjak on je u tome video zlu kob Rusije kojoj se svo-
jim reformama hrabro suprotstavio Petar Veliki, dok je Tarner upravo u ameri-
kom frontiru naao obja njenje za superiornost Novog sveta u odnosu na nje-
govu evropsku kolevku. U oba sluaja naseljavanje ogromnog prostranstva na
kome ive nomadi (divlja plemena) rezultuje otklonom od evropskog obrasca
istorijskog razvoja koji kod Solovjova, za razliku od Tarnera, ima status univer-
zalnog uzora. Iz te perspektive, Solovjov je naglaavao negativne posledice uti-
caja fziko-geografskog prostranstva na konsolidaciju ruske dravnosti i men-
talitet Rusa u kome se zadravaju i ispoljavaju polunomadske karakteristike
()
44
. Ipak, nezavisno od suprotstavljenih ocena o uticaju frontira
na istorijski razvoj
45
, Solovjov i Tarner su proces kontinentalnog irenja smatrali
kljunom karakteristikom ruske i amerike istorije, mada su razliito naglaavali
42 Cit. prema internet izdanju: http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv13p1.
htm. Kljuevski u radu o svom uitelju Solovjovu parafrazira njegov argument o razlici izme-
u slovenske i zapadnoevropske (germanske) istorijske sudbine: U davna vremena neki
neprijatelji su potisnuli Slovene, tanije nae pretke, sa Dunava i potisnuli ih na pusti severo-
istok sa bolje zemlje, na goru. Tako ih je istorija-maeha naterala da nasele zemlju na kojoj
je priroda maeha oveku, dok su Nemci ili u drugom suprotnom pravcu, na jugozapad sa
loijih na bolje zemlje, u oblasti Rimske imperije gde je priroda-mati i gde je ve postojala
civilizacija. U tome je uzrok razliitosti celokupne istorije ta dva plemena brae po poreklu
(, 1880: 508).
43 Ruska drava stvarana je na netaknutom tlu na kome istorija i civilizacija drugog naroda
nije ostavila nikakve tragove, nikakva predanja i nikakve institucije koje bi bile ostavljene u
naslee mladom ruskom drutvu koje je bilo prinueno da pone svoj istorijski ivot samo
sopstvenim sredstvima (, 1; .8; http://www.magister.msk.ru/library/history/
solov/solv01p8.htm).
44 Od takve pokretljivosti, rasplinutosti i navike da se pri prvoj tekoi odlazi dalje proi-
zalo je odsustvo vezanosti za jedno mesto, slabljenje moralne usredsreenosti, navikavanje
na potragu za lakim radom, neracionalnou i nekakvom lakomislenou ivotom od danas
do sutra , T. 4, Gl. 3 (http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv04p3.
htm).
45 Jednostavno reeno, dok je Tarner stalno povlaenje frontira slobodne zemlje i napre-
dak amerikog naseljavanja ka Zapadu video kao izvor najistaknutijih nacionalnih kvaliteta
Amerike i njene veliine, za Solovjova je ta ista pojava posluila kao najoigledniji pokazatelj
kako je prirodno okruenje (ruska zla maeha) vrilo svoj tetan i nepoeljan uticaj na Rusi-
ju (Bassin, 1993: 499).
222
uticaj glavnih aktera drave i pojedinaca u poduhvatu zauzimanja i naselja-
vanja slobodnih zemalja. Naime, rusko kretanje ka Istoku zahtevalo je snanije
oslanjanje na dravne resurse (stvaranje i pomeranje vojnog frontira) koji je za-
tim omoguavao iskoriavanje osvojenog prostora (extractive frontier), te njego-
vo postepeno pretvaranje u zonu naseljavanja (settlement frontier). Stoga su pro-
cesi vojnog osvajanja, ekonomske eksploatacije (sakupljana jaska) i naseljavanja
seljaka bili samo razliite strane jedinstvenog poduhvata kolonizacije koja se, za
razliku od zapadno evropske, obavljala kopnenim putem
46
. Upravo kontinentalna
ekspanzija ini rusku istoriju istorijom zemlje koja sama sebe kolonizuje, a rusku
kolonizaciju posebnom unutranjom, a ne spoljanjom. Ovu tezu Solovjo-
va razvio je i jasnije formulisao njegov uenik Kljuevski koji je na poetku dru-
ge lekcije Kursa ruske istorije tvrdio kako je kolonizacija osnovna injenica ruske
istorije, a Rusija zemlja koja je tokom svog teritorijalnog irenja samu sebe ko-
lonizovala (vid. , 1904, I: 5051). Poredei Ruse sa pticama koje se
sa starih sele na nova stanita, on kolonizaciju shvata kao unutranju migraci-
ju () kojom se stanovnitvo iz centralnih oblasti imperije preseljava
na njene periferije. U vreme objavljivanja njegovog Kursa (1904) inilo se da je
spoljanja ekspanzija okonana, te da je imperija dosegla svoje prirodne (geo-
grafske) granice unutar kojih je, pomou niza talasa kolonizacija, uspeno inte-
grisana u formi imperijalne nacije-drave (nation-state empire)
47
. Reju, rusku
istoriju karakterie organski rast imperijalnog tela koje ne moe biti podeljeno
na (evropsku) metropolu i (azijske) periferije: imperija je jedna i nedeljiva
48
, a
njen osnovni integrativni faktor je ruski narod olien u liku muika koji terito-
rije, davno osvojene maem, plugom preobraava u svoju rodnu zemlju ():
U ruskoj imperijalnoj politici vladao je stereotip da samo ona zemlja po kojoj je
proao plug ruskog seljaka moe biti smatrana istinski ruskom. Seljaka koloni-
zacija bila je vana komponenta imperijalne politike, a seljak njen efektivni pro-
vodnik... (, 2004: 224)
49
.
46 Istorija je svim narodima Evrope zavetala naseljavanje stanovnitva u druge delove sve-
ta da tamo ire hrianstvo i graanske obiaje (); zapadnoevropskim
narodima bilo je sueno da taj poduhvat izvedu morskim, a istonom, slovenskom plemenu
kopnenim putem (, T. 1, Gl.1)
47 Ovo naglaavanje pokretljivosti i kolonizacije kao intrinsinog aspekta ruskog istorij-
skog iskustva ima sutinske posledice za artikulaciju vizije imperije kao konsolidovanog na-
cionalnog prostora (Bassin, 2006: 56) .
48 U trotomnom enciklopedijskom atlasu azijske Rusije iz 1914. godine snano je ista-
knuta vera u celovitost i nedeljivost nae otadbine od obala Neve do vrhova Pamira; ne-
prohodnih grebena Tan-ana, pograninih krivudavih tokova Amura i dalekih obala Tihog
okeana, gde je sve u Aziji, kao i u Evropi jedna naa ruska zemlja, jedno veliko i neotuivo
vlasnitvo naeg naroda ( , T. 1, . 199; cit. prema: , 2004: 228).
49 Prema tvrdnji istoriara i publiciste Umaneca (. ) iz 1884. godine: Posle voj-
nog osvajanja zemlje mora slediti njeno kulturno-etnografsko osvajanje. Ruski plug i drljaa
moraju obavezno pratiti ruska znamenja, te kao to planine Kavkaza i pustinje Srednje Azije
STUDIJE I LANCI
223
injenicu da se o planski organizovanoj kolonizaciji Sibira moe se govoriti samo
u kasnom periodu ruske imperijalne istorije potvruje podatak da se do ezdese-
tih godina XIX veka u ruskom slubenom jeziku re kolonizacija ()
retko koristila, dok je kolonija prevashodno oznaavala naselja stranaca koji su
se doselili u Rusiju. Kasnija upotreba termina kolonizacija eksplicitno se osla-
njala na nemaki koncept unutranje kolonizacije (innere Kolonisation) kojim
je oznaavan pruski dravni projekat naseljavanja seljaka na istonim teritorijama
dobijenim podelama Poljske
50
. Seobe stanovnitva u okviru drave ()
i njihovo naseljavanje () na pustim prostranstvima Sibira tumaene
su kao dve strane jedinstvenog procesa koji je krajem XIX veka nazivan dose-
ljenikom kolonizacijom ( ). Njome su istovreme-
no reavani agrarni problemi i integracija imperijalnih periferija prvi aspekt
oznaavao je fenomen unutranje (demografsko-poljoprivredne) migracije, dok
se drugi ticao dravne politike usmerene na nacionalnu konsolidaciju imperije.
Ova dvostruka perspektiva seljaka, uslovljena stalnom glau za zemljom i dr-
avna, motivisana tenjom ka ostvarenju vojno-stratekih, ekonomskih i nacio-
nalnih ciljeva predstavlja osnovnu osobenost ruske kolonizacije u kojoj su se
ukrtali fenomeni unutranjeg razvoja i imperijalne ekspanzije. Reju, posle uki-
danja kmetstva, masovnijim naseljavanjem Sibira i Dalekog istoka imperija nije
reavala samo agrarni problem (disproporciju izmeu koliine obradive zemlje u
najplodnijim oblastima i rasta stanovnitva), ve je stvarala preduslove kako za
odbranu tih udaljenih teritorija od (potencijalne ili realne) ute opasnosti,
51
tako
i za buduu intenzivniju ekonomsku eksploataciju tamonjih prirodnih resursa.
Kljunu ulogu u snaenju migracionog talasa ka Istoku imao je projekat izgradnje
nisu zaustavile ruskog vojnika, one ne mogu zadravati ni ruskog naseljenika (cit. prema:
; , 2007: 52).
50 Prema enciklopedijskom reniku Brohausa i Efrona (18901907): Termin preseljavanje
() ima priblino isto znaenje nemakom izrazu innere Kolonisation i oznaava
kretanja zemljoradnikog stanovnitva unutar drave s ciljem naseljavanja na novim, nena-
seljenim ili retko naseljenim oblastima Analogiju ruskom preseljavanju u Evropi predstavlja
samo pruska innere Kolonisation dravno preseljavanje seljaka organizovano radi jaanja
nemakog elementa u poljskim provincijama pruskog kraljevstva, ali ta kolonizacija po svo-
jim razmerama ne moe biti nikako poreena sa ruskom; paralelu s ruskom kolonizacijom
pre ini kretanje stanovnitva iz istonih drava Severnoamerikog saveza u zapadne pojava
po optem karakteru slina, a jo grandioznija po svojim razmerama (, 1898).
51 Sergej Vite jasno formulie vojno-strateke ciljeve ruskog naseljavanja: Da bi u borbi
koja nam predstoji u budunosti sa utom rasom mogli izai kao pobednici, neophodno je
da na naim granicama sa Kinom stvorimo bedem od ruskih naseljenika koji bi bili u stanju
da sami raspolau dovoljnom snagom za zatitu kako svoje imovine, tako i interesa Imperije.
U suprotnom sluaju, moraemo ponovo slati vojsku iz Evropske Rusije a seljak iz plodnih
zona ili zapadnih gubernija morae da ide u borbu za njemu tue, nerazumljive interese
oblasti koje su od njega udaljene hiljadama vrsta (cit. prema: , 2004: 233). Opirnije
o shvatanju ute opasnosti ( ili ) u ruskom imperijal-
nom diskursu videti Schimmelpennininck, (2001: 82104).
224
Sibirske eleznice (18911916) iji je Komitet, do osnivanja posebnog organa
(Uprave za migracije , 1896. godine) raspolagao
sredstvima za fnansiranje naseljavanja podruja oko planirane eleznike trase.
Doseljenika kolonizacija Sibira, Stepskog kraja i Dalekog istoka dostie vrhu-
nac u periodu od poetka Stolipinove agrarne reforme (1906) do izbijanja Prvog
svetskog rata kada se pod rukovodstvom Centralne uprave za korienje i obradu
zemlje ( ) planski prese-
ljava oko tri miliona seljaka iz zapadnih i centralnih podruja Imperije
52
. Iako su
u ruskoj javnosti voeni sporovi o ekonomskim dometima preseljavanja seljaka i
fnansijskim trokovima drave, seljaka kolonizacija nije bila samo agrarno pi-
tanje jer je ona, prema tvrdnji pisca izvetaja o Stolipinovoj poseti Sibiru 1910. go-
dine, trebalo da potvrdi kako se, u krajnjoj liniji, sa obe strane Urala protee jed-
na te ista Rusija samo naseljena u raznim periodima, poput razliitih geolokih
epoha (cit. prema: , , 2007: 68). Razlikovanjem geolokih epo-
ha naseljavanja Sibira slikovito se naglaavala sloenost ruske kolonizacije koja
je sve do poetka XIX veka bila preteno plod ili stihijske migracije (dravnih) se-
ljaka ka podrujima plodne zemlje ( ), ili kanje-
nike kolonizacije ( ) kojom je drava razliite kategori-
je stanovnitva proganjala preko Urala, te na taj nain obezbeivala radnu snagu
neophodnu za podrku vojnim utvrenjima, administrativno-upravnim centrima
i retkim rudnicima. Pored onih koji su bili osueni na progonstvo i kanjeniki
rad ( i ), nosioci ovog procesa spore (puzee) kolonizacije bili
su vojni i civilni slubenici ( ), trgovci, svetenici, te u najveem
broju, seljaci kako oni koje je vlast organizovano prevela iz unutranjih guber-
nija (), tako i oni koji su pobegli sa imanja spahija ( ).
Posebno vanu kategoriju meu ranim naseljenicima Sibira inili su brojni sta-
roverci () koji su se odlikovali pionirskim duhom i preduzimlji-
vou.
53
Za mase doseljenika koji su se krajem XIX veka uputili preko Urala svi
oni su predstavljali sibirske starosedeoce () koji su, pored brojnih
inorodakih zajednica, iveli na ogromnoj, retko naseljenoj teritoriji. U plano-
vima Ministarstva dravnih poseda naseljavanje, kultivisanje i odbrana te teri-
torije nije bila samo deo ostvarenja ruske civilizatorske misije, ve i osiguravanja
52 Radi poreenja, treba imati u vidu da je u periodu 18611885. godine broj seljaka koji su
se preselili u Sibir bio oko trista hiljada, te da je ukupan broj naseljenika od poetka XVIII
veka do Oktobarske revolucije iznosio oko 15 miliona. Takoe, uprkos velikom poveanju
broja iseljenika iz centralnih oblasti Imperije tokom Stolipinove reforme, njihov broj nije
dostizao prirodni prirataj u Evropskoj Rusiji (vid. , , 2007: 5354).
53 Za razliku od privrenika ofcijelne crkve staroverci su u mestima gde su se naselili
stvarali izvanredno trajnu neformalnu zajednicu koja je bila osnova tradicionalnih institucija
samouprave. Upravo ta injenica, zajedno sa racionalnijim sistemom privrednih vrednosti,
uinila je staroverce veoma podesnom kategorijom stanovnitva za ulogu pionira frontira.
Bez obzira na njihov antidravni nain miljenja, staroverci su stihijski polagali temelj ruske
dravnosti (; , 2007: 62).
STUDIJE I LANCI
225
strateke rezerve neophodne za dugoroni razvoj Rusije
54
. Sa stanovita drave,
vojna utvrenja (kozake stanice) bili su nuni, ali ne i dovoljni uslov vre im-
perijalne integracije Sibira, pa je Nikolaj Muravjov (-), gene-
ral-gubernator Istonog Sibira, u nedostatku dovoljnog broja naseljenika-seljaka
oslobodio hiljade robijaa i uputio ih u dolinu Amura sa jasnom porukom: Obra-
ujte zemlju, napravite od nje ruski kraj, ponite novi ivot (Kropotkin, 1985:
109). Reju, ruska unutranja kolonizacija imala je, osim ekonomskog (poljopri-
vredno-demografskog), snano izraen politiki i nacionalni znaaj. Dok je tra-
dicionalna istoriografja prevashodno bila usmerena na istraivanje procesa ko-
lonizacije iz perspektive drave i njenih institucija, u novijim radovima teite se
sve vie pomera ka rekonstrukciji subjektivne perspektive samih doseljenika, nji-
hove socijalne, kulturne i etnike (samo)identifkacije, te ka istraivanju njiho-
vih predstava o novom ivotu u sibirskom prirodnom, socijalnom i kulturnom
okruenju.
U jednom radu o ruskim naseljenicima-seljacima ameriki istoriar Sanderlend
navodi sluaj osamsto doseljenika koji su 1891. godine traili od vlasti dozvolu
da se nasele oko mesta koje su nazivali nizacija ( ), jer su kolo-
nizaciju shvatali kao geografsku lokaciju (Sunderland, 2001: 897)
55
. Na osnovu
analize obimne arhivske grae o naseljavanju Sibira Sanderlend tom anegdotom
ilustruje tezu prema kojoj su ruski seljaci bili posebna vrsta neimperijalistikih
imperijalista koji uopte nisu razmatrali imperijalne implikacije procesa kolo-
nizacije jer su iz njihove seljake perspektive one bile sasvim irelevantne (Isto:
909)
56
. injenicu da seljaci nisu bili samosvesni graditelji imperije (self-conscio-
us empire-builders) jasno su sagledavali i pripadnici ruske elite koji su proces ko-
lonizacije osmiljavali u terminima imperije i nacije. Tako je, na primer, Alek-
sandar Krivoein (), rukovodilac institucije zaduene za sprovoenje
kolonizacije ( , 19081915),
u intervjuu francuskim novinama istakao: Iako se seljak preseljava traei linu
54 Ministar vojske Kuropatkin (, 18481925) pisao je 1900. godine: Neophodno
je imati na umu da e stanovnitvo Rusije 2000. godine dostii brojnost od gotovo 400 milio-
na, pa ve sada treba poeti pripremati slobodne zemlje u Sibiru bar za etvrtinu te cifre (cit.
prema: , 2004: 225).
55 Nesporazum oko znaenja rei kolonizacija podsea na onaj oko konstitucije kada
su vojnici 1825. godine na Senatskom trgu tokom pobune Dekabrista klicali Konstituciji
smatrajui je enom velikog kneza (prestolonaslednika) Konstantina!
56 Kod veine ruskih kolonista-seljaka nije postojala identifkacija sa ciljevima izgradnje
imperije i oni sopstvenu delatnost nisu shvatali kao imperijalni poduhvat. Seljaci se nisu pre-
seljavali na periferije imperije da bi nomade nauili zemljoradnji, irili pravoslavlje, bili bra-
na utoj opasnosti, inspirisali naciju svojom neustraivom prilagodljivou ili potpomagali
agrarni izvoz imperije. Naprotiv, oni su se selili jer ih je nuda na to terala (na primer, spahije
ili nepovoljni socijalni i ekonomski uslovi) ili u potrazi za boljim ivotom(,
2004: 465).
226
korist, istovremeno on nesumnjivo radi u korist optih interesa imperije (Le Fi-
garo, 4. II 1911; cit. prema: , , 2007: 68).
Uverenje da se u sluaju kolonizacije seljaka lina i opta korist poklapaju dovoe-
no je u pitanje ekonomskim argumentima o nesrazmeri (dravnih) trokova i do-
biti, tj. ukazivanjem na neuspenost reavanja agrarnog problema i unapreenja
ekstenzivne poljoprivrede organizovanom migracijom ka udaljenim podrujima.
Ogromna ulaganja u saobraajnu infrastrukturu (Sibirska eleznica) i trokovi
preseljenja seljaka optereivali su dravni budet u toj meri da je krajem XIX veka
u ruskoj javnosti stvoren utisak kako imperijalni centar sve vie siromai zbog
sopstvenih periferija.
57
Mada se i danas vode, ondanje ruske rasprave o odno-
sim centra i periferija nisu se ticale samo ekonomije ambivalentan stav pre-
ma kolonizaciji Sibira kao sredstvu njegovog civilizovanja i nacionalizacije bio
je, u krajnjoj liniji, izveden iz ambivalentnog odnosa elite prema seljacima kao
glavnim akterima naseljavanja i integracije imperije. Naime, osnovna karakteri-
stika tradicionalnog poretka agrarne Ruske imperije bila je jasno fksirana kultur-
na distanca izmeu njena dva osnovna stalea plemstva i seljatva
58
. Smanjenje
i ukidanje te distance predstavljalo je nuan uslov konstituisanja nacije kao (za-
miljene) horizontalne zajednice koja ukljuuje u sebe sve pojedince nezavisno
od njihove staleke pripadnosti. Pojednostavljeno, u Rusiji XIX veka formulisana
su dva osnovna programa smanjivanja te distance ideologija slubenog naci-
onalizma s jedne, i ruskog narodnjatva (populizama), s druge strane. U obe
muik je bio kljuna fgura u prvoj kao nosilac pravoslavlja i oslonac samo-
dravlja (samim tim, olienje ruske narodnosti); u drugoj kao izvor mudrosti
(uiti od naroda) i otelotvorenje duha zajednitva i komunalnih institucija. Pre-
seljavanjem muika i njihovim naseljavanjem na periferijama imperije, te tue
teritorije postajale su ruske jer su upravo seljaci-kolonisti sa sobom nosili svoju
ruskost. Srazmerno udaljavanju od centra, prema uverenju razliitih (sloveno-
flskih, anarhistikih i proto-socijalistikih) zagovornika narodnjatva, izvorno
ruske vrednosti ostvarivane su potpunije jer su bile pod manjim uticajem i pri-
tiskom (birokratske) drave. Nasuprot tome, sa stanovita imperijalne politike
i kulturne elite ruskost muika trebalo je osnaiti kako bi oni, u susretu sa et-
niki, kulturno, verski i socijalno Drugim (nomadskim narodima Istoka), mo-
gli ispuniti svoju civilizatorsku misiju, a udaljene krajeve pretvoriti u Rusiju.
Posmatrano iz te perspektive, koncept unutranje kolonizacije sadravao je dva
57 Pljutale su optube da Sibir ivi na raun ostatka Rusije, raspravljalo se o tetnosti kra-
jina, teini trokova za njih iz dravnog budeta. Urednik Graanina, knez Meerski, de-
monstrativno je izjavljivao kako je jedan Nevski prospekt, u krajnjoj liniji, pet puta vredniji
od celog Sibira Knez Golicin tvrdio je da vlada troi ogromne sume na izgradnju eleznice
u Sibiru dok su istovremeno u samoj Rusiji putne komunikacije u sasvim loem stanju
(, , 2007: 3334).
58 Pre emancipacije kmetova 1861. godine, ali takoe i posle toga, ruski seljaci su tretirani
kao da su pripadnici druge rase (Etkind, 2007: 626).
STUDIJE I LANCI
227
meusobno povezana znaenja: prvo je oznaavalo kolonijalni odnos imperijalne
elite prema sopstvenom seljatvu (narodu kao unutranjem Drugom).
59
Dru-
go, tradicionalno znaenje unutranje kolonizacije obuhvatalo je opis procesa
migracije usmerene ka naseljavanju imperijalnih periferija. Sumnja u integraci-
one kapacitete seljake kolonizacije bila je posledica bazine nesigurnosti u po-
gledu konsolidovanja ruske nacije unutar samog imperijalnog jezgra, tj. (ne)us-
peha ukidanja kulturne distance izmeu plemstva i seljatva, njihovog stapanja
() u jedinstvenu naciju. Ako je za imperijalnu elitu, kao i rusku (narod-
njaku) inteligenciju
60
, seljatvo bilo pandan plemenitom divljaku, postavljalo
se pitanje kako e ono obaviti civilizacijsku misiju na prostorima koje naselja-
vaju drugi divljaci. Istina, ma koliko raznoliki, ti drugi (sibirski) divljaci bili su
malobrojni, te su kao nomadski stoari, lovci i sakupljai na iroko prihvaenoj
evolucijskoj lestvici progresa bili na niem stupnju razvoja od ruskih muika
sedelakih zemljoradnika. Mali narodi Severa (dvadeset est etnikih grupa
iji su se pripadnici bavili lovom, sakupljanjem krzna, ribolovom i uzgojem irva-
sa) stajali su na dnu kulturno-istorijske hijerarhije u odnosu na njih, ruski mu-
ik (zemljoradnik i pravoslavni hrianin) smatran je kulturtregerom, uprkos
zaostalosti koja ga je krasila u oima imperijalnog plemstva.
61
Ipak, krajem XIX
veka brojni ruski etnograf uoavaju nizak nivo asimilacionog potencijala seljaka
koji su u prolosti naseljeni na sibirskim prostranstvima nasuprot oekivanjima,
tamo su se ruski starosedeoci () esto vie utapali u svoje (polu)no-
madsko okruenje, nego to su ga inili ruskim: Tamo gde preovlauju inorod-
ci nad Rusima, vidimo slabljenje i izopaenje () Rusa (,
1889: 162). Reju, proces asimilacije esto se odvijao u pogrenom smeru nie,
domorodake kulture slabile su viu kulturu, te su ruski seljaci gubili (jezike,
verske, obiajne, pa i fzike) karakteristike kojima se defnie njihova ruskost.
59 Karakteristini fenomeni kolonijalizma poput misionarstva, etnografje i egzotinih
putovanja bili su u Rusiji usmereni ka sopstvenom narodu Rusija je samu sebe kolonizo-
vala, osvajala je sopstveni narod. To je bila unutranja kolonizacija, samo-kolonizacija, dru-
gostepena kolonizacija sopstvene teritorije (, 2001: 65). Videti i: ,
: ,
, , 2001: 79100.
60 U svom sve jaem otuenju (od vlasti M,S.), kulturna elita Moskve i St. Petersburga
otkrila je plemenitog divljaka kojem se mogla potpuno posvetiti ruskog seljaka. Njega je
trebalo oboavati, prouavati ili spasavati; on je bio skladite istinskih vrednosti, sr neu-
hvatljivog identiteta intelektualaca, spasilac Rusije i, moda, celog sveta (Slezkine, 1994: 75).
61 Pod snanim uticajem ideja Prosvetiteljstva u pogledu toga koji su obiaji bolji od dru-
gih, ruski naunici su narode imperije svrstali u okvir opte hijerarhije kultura. Na vrhu te
skale bili su sedelaki zemljoradnici (poeljno pravoslavni i slovenski), zatim su sledili no-
madski stoari, te na kraju razliite grupe lovaca i sakupljaa. Drugim reima, ruski seljaci
smatrani su naprednijim od nomadskih Bakira ili Burjata koji su, pak, kao i ostali nomadski
narodi, smatrani naprednijim od ukaca, Ostjaka, Jukagira i ostalih primitivnih naroda Se-
vera (Sunderland, 1996: 809).
228
Umesto da mali narodi Severa postanu nalik naseljenicima, doseljeni ruski se-
ljaci su se odroivali i bivali sve sliniji domorocima, pa je na uas etnografa
kasnog imperijalnog perioda, asimilacija dobijala formu nativizacije. Tadanje
rasprave o asimilacionim kapacitetima ruskog seljatva na imperijalnim periferi-
jama bile su deo optijeg problema defnisanja ruskog nacionalnog identiteta, tj.
formiranja diskursa nacije u socijalno-politikom kontekstu imperije
62
. Ostavlja-
jui razmatranje ovog pitanja po strani, u ondanjim debatama o ruskom nase-
ljavanju Sibira formulisana su dva osnovna objanjenja nativizacije kao oblika
kulturnog regresa jednim se ukazivalo na kulturnu nerazvijenost muika
(unutranje Drugog), dok je drugim isticana demografska ogranienost dota-
danjeg procesa kolonizacije. U oba sluaja, reenje je vieno u planskom jaanju
kolonizacijskog talasa kako poveanju broja seljaka koji se upuuju preko Ura-
la, tako i jaanju ruskog elementa u masama naseljenika koje su, pre ukidanja
kmetstva, uglavnom bile sastavljene od etniki raznorodnih dravnih seljaka iz
zapadnih gubernija
63
. Takoe, imperijalna vlast je ulagala napore u jaanju mate-
rijalne i kulturne infrastrukture Sibira (eleznica, putevi, kole, crkve) stvarajui
preduslove njegovog masovnijeg naseljavanja. Ipak, u kasnoimperijalnom perio-
du vojna (kozaka) i seljaka kolonizacija sve ee su sagledavane samo kao deo
teeg zadatka modernizacije Rusije, tj. njene industrijalizacije i socijalno-politi-
kih reformi za iji uspeh na periferiji presudno utiu procesi koji se odvijaju u im-
perijalnom centru. Uprkos estom naglaavanju jedinstva i nunosti ostvarenja
politike, ekonomske i socijalne integracije imperijalnog prostora, Sibir je krajem
XIX i poetkom XX veka jo uvek zadravao svoju Drugost, pa jedan rad o nje-
govoj kolonizaciji poinje tvrdnjom: Sibir je veoma velika zemlja, mnogo vea od
same Rusije (, 1892: 7).
Predstave o ledom okovanoj, udaljenoj zemlji veoj od same Rusije, bazirale su
se, izmeu ostalog, na dugotrajnoj funkciji Sibira kao ruske kanjenike kolo-
nije mesta progona () i robijakog rada (). Za razliku od pre-
komorskih imperija koje su kao mesta egzila koristile udaljene kolonijalne pose-
de (Australija, Nova Kaledonija), ruske vlasti su kanjenike proganjale u Sibir
to je dodatno uvrivalo ambivalentan odnos prema njemu kao istovremeno
spoljanjem i unutranjem delu imperije. Sve do 1822. godine kada je donet
Ustav o prognanicima ( ), egzil je vie bio deo unutranje
62 U opisima svojih sibirskih sunarodnika ruski posmatrai nuno su se bavili ne samo
onim ta su ti pseudo-Rusi, ve takoe i onim ta bi oni trebalo da budu da bi bili pravi
Rusi. Na taj nain, opisi nativizacije u poznom imperijalnom periodu su deo optijeg pitanja
o tome ta ruskog oveka ini Rusom, te stoga zadiru u samo sredite ruske anksioznosti
povodom pitanja kulture, rase, kolonijalizma i znaenja ruskosti u zavrnim decenijama
imperije (Sunderland, 1996: 808).
63 Stolipinova agrarna reforma kojom je od 1906. godine omoguen slobodan izlazak selja-
ka iz seoskih optina bila je, izmeu ostalog, usmerena i na podrku procesa preseljavanja
iz centralnih predela Rusije.
STUDIJE I LANCI
229
kolonizacije Sibira nego regulisane kanjenike politike
64
. Sam termin progon-
stvo bio je vieznaan i oznaavao je kako izgnanstvo u odreeno mesto u kome
je kanjenik morao boraviti ( ), tako i izgnanstvo sa radnom
obavezom, najee u rudnicima, fabrikama ili vojnim utvrenjima (
). Prva kazna obuhvatala je administrativnu meru (bez od-
luke suda) obaveznog, vremenski ogranienog boravka u nekom udaljenom me-
stu pod policijskim nadzorom (), kao i teu sudsku osudu na trajni,
doivotni boravak u njemu (). Ovaj drugi oblik progonstva odnosio
se na seljake i predstavljao je oblik nasilne kolonizacije Sibira, dok su pripadni-
ci plemstva ee podlegali prvoj vrsti kazne.
65
Najtei vid kanjavanja spajao je
deportaciju sa kanjenikim radom kako onim vremenski ogranienim (posle
koga je sledila obaveza boravka u Sibiru), tako i doivotnim zamenom za smrt-
nu kaznu. Tokom trovekovnog perioda, od otkrivanja Sibira do kraha Ruske im-
perije, vie puta je menjano krivino zakonodavstvo koje je regulisalo praksu pro-
gonstva, te uticalo na brojnost i kategorizaciju prognanika. Uprkos kontinuitetu
korienja Sibira kao kanjenike kolonije, u literaturi obino se naglaavaju ka-
rakteristike caristikog progonstva koje ga ine razliitim od Gulaga totalitar-
ne sovjetske drave
66
. Nezavisno od podataka o upadljivoj nesrazmeri u broju ka-
njenika tokom ova dva perioda, uslovi njihovog ivota i rada, reim kontrole i
odnos vlasti prema njima
67
, sutinski su se razlikovali u periodima pre i posle 1917.
godine. Stoga je Solenjicin u Arhipelagu Gulagu sa dozom nostalgije pominjao
ivot politikih prognanika u starom reimu tokom koga su mnogi (poput Lenji-
na) pisali knjige, ili (poput Staljina), uspeno beali iz Sibira. Ipak, nezavisno od
64 Prema oceni N. D. Sergejevskog (, 18491908) izgovorenoj 1887. godine na
skupu pravnika u Petersburgu: Kao kazna, progonstvo je ruskoj dravi sluilo kao neiscrpni
izvor obezbeivanja radne snage u mestima gde je ona bila potrebna za vojnu i civilnu
slubu, naseljavanje i snaenje graninih podruja, za proizvodnju namirnica neophodnih
za izdravanje slubenika, itd. (cit. prema: Gentes, 2008: 11). Prema jednom savremenom
ruskom istoriaru, slina ocena vai i za XIX vek: Vlast je progonstvo kriminalnih i politikih
prestupnika u Sibir prevashodno smatrala sredstvom naseljavanja te oblasti u uslovima ogra-
niene slobode preseljavanja (kanjenika kolonizacija) (, 2004: 165).
65 Treba imati u vidu da procena teine progonstva zavisi od statusnog i egzistencijalnog
poloaja kanjenika prognani kmetovi i vojnici esto su kaznu smatrali ostvarenjem eljene
slobode (vid. , , 2007: 280)
66 Najkrae reeno: Postojale su veoma velike razlike izmeu ta dva kanjenika sistema.
Jedna od njih se tie obima tokom mnogo kraeg perioda patilo je i umrlo mnogo vie ljudi u
sovjetskom nego u caristikoj katorgi. Druga razlika je apstraktnija, ali je povezana sa prvom
okrutnost i nehumanost caristike katorge primarno su bili nusprodukti loe rukovoenog
sistema, dok su u Gulagu oni predstavljali cilj kome se svesno teilo (Gentes, 2005: 85).
67 Za ilustraciju, navodim svedoanstvo Kropotkina o sibirskoj administraciji iz ezdesetih
godina XIX veka: Prema politikim prognanicima odnosili su se veoma paljivo Kada je
1861. godine M. L. Mihajlov bio osuen na robiju i prognan zbog pisanja parola, gubernator
Toboljska je u njegovu ast priredio ruak kome su prisustvovali svi iz lokalne vlasti (Kropot-
kin, 1985: 102).
230
ovog poreenja, progonstvo i, naroito, prinudni rad predstavljalo je u imperi-
jalnoj Rusiji stranu kaznu, a prema reima Hakstauzena (August von Haxthau-
sen), istraivaa Rusije iz sredine XIX veka, ve samo pominjanje Sibira prizivalo
je crne, zloslutne slike (cit. prema: Grudzinska Gross, 1991: 82). Iako su te slike
sadravale likove muika i kriminalaca markiranih telesnim igovima (seenjem
uiju ili razrezom nozdrva), u javnoj imaginaciji, naroito posle osude dekabrista,
dominirala je predstava plemia-prognanika koji se u konvoju kreu po zalee-
noj, pustoj zemlji u politiku smrt. Geografski veoma udaljen od Sibira, markiz
De Kistin je u svom poznatom putopisu Rusija 1839. godine opisao jednu takvu
povorku prognanika da bi zakljuio, kako, uprkos naporima Petra Velikog da od
Rusije stvori evropsku zemlju, Sibir poinje na Visli (Kistin, 2009: 100)
68
. Pro-
gonstvo i hladnoa nerazdvojivo su spojeni u predstavi Sibira: Severna snena
pustinja (obino zvana Sibir, nezavisno od podele na Evropu i Aziju) bila je me-
sto progonstva, zatvor u kome se metaforiki divljaci (prestupnici) mogu pridru-
iti stvarnim divljacima (inorodcima) i gde plemii koji su pali u nemilost mogu
biti sahranjeni, a da prethodno ne budu pogubljeni (Slezkine, 1994: 73). Stoga ne
udi to je jedan francuski diplomata 1691. godine zakljuio da re Sibir na slo-
venskom jeziku znai zatvor (cit. prema: , 2007).
Pomenutim Kistinovim reima kojima je cela Rusija izjednaena sa zatvorom
zatvoren je krug od pitanja pripadnosti Sibira Rusiji, do izjednaavanja celoku-
pne Rusije sa Sibirom. Na taj nain dilema o Sibiru kao ruskoj zemlji razre-
ena je, spolja gledano, mentalnom mapom na kojoj Rusija i Sibir postaju
sinonimi: Kistin je razumeo Sibir kao izraz celog sistema vladavine on Rusiju
reprezentuje politiki, geografski i simboliki. Put koji vodi u Sibir bio je dovoljan
za geografsko iskustvo, ostatak je na mapi koja je u glavi putnika (Grudzinska
Gross, 1991: 86). Vek kasnije, slina metafora Gulaga prekrila je prostranstvo So-
vjetskog Saveza Sibir nije bio (samo) sovjetska zemlja, ve je sam SSSR po-
stao icom ili Zidom ograeni prostor sibirskog Gulaga. Nestankom sovjetske
imperije i crno-belog sveta Hladnog rata, slika je postala mnogo kompleksnija,
a predstave Sibira i Rusije iznova se tematizuju, ne samo iz spoljanje, ve i
unutranje perspektive
69
.
Primljeno: 27. april 2012.
Prihvaeno: 3. jul 2012.
68 Da Kistinova metaforina upotreba rei Sibir nije zasnovana na prostorno-geografskoj
neupuenosti svedoe brojni slini primeri poput onog dekabriste P. Katenina koji je iz
progonstva u centralnom delu evropske Rusije (Kostromska gubernija) pisao prijatelju da
je nedaleko od Sibira, ili Hercena u ijim memoarima se sibirskim progonstvom naziva
dvogodinji prinudni boravak u gradu Vjatki () koji uopte nije na teritoriji Sibira.
69 Savremene rasprave o posebnom sibirskom identitetu esto obnavljaju stare debate o
mestu Sibira u (ruskoj) imperijalnoj i nacionalnoj samosvesti, ali nisu predmet ovog rada.
STUDIJE I LANCI
231
Bibliografja
Anderson, Benedict (1991), Imagined Communities. Refections on the Origins and Spread
of Nationalism, London: Verso (Revised Edition).
Bassin, Mark (1988), Expansion and Colonialism on the Eastern Frontiers: Views of Sibe-
ria and the Far East in pre-Petrine Russia, Journal of Historical Geography, 14, 1: 321.
Bassin, Mark (1991), Inventing Siberia: Visions of the Russian East in the Early Nineteenth
Century, American Historical Review, 96, (3): 763794.
Bassin, Mark (1993), Turner, Solovev, and the Frontier Hypothesis: The Nationalist Signi-
fcation of Open Spaces, The Journal of Modern History, 65, (3): 473511.
Bassin, Mark (2004), Imperial Visions. Nationalist Imagination and Geographical Expansi-
on in the Russian Far East, 18401865, Cambridge University Press
Bassin, Mark. (2006), Geographies of imperial identity, in: Lieven (ed), Cambridge History
of Russia, Vol. II, , Imperial Russia 16891917, Cambridge University Press, pp. 4563.
Danilevski, Nikolaj (1994), Rusija i Evropa, Beograd: Slubeni list.
Etkind, Alexander (2007), Orientalism reversed: Russian literature in the times of empi-
res, Modern Intellectual History, 4, (3): 617628.
Gelner, Ernest (1997), Nacije i nacionalizmi, Novi Sad: Matica Srpska.
Gentes, Andrew (2005), Katorga: Penal Labor and Tsarist Siberia, Eva-Maria Stolberg
(ed.) The Siberian Saga: A History of Russias Wild East, edited by, Frankfurt am
Main: Peter Lang, pp. 7385.
Gentes, Andrew (2008), Exile to Siberia, 15901822, Hampshire: Palgrave Macmillan.
Gibson, James (2002), Russian imperial expansion in context and by contrast, Journal of
Historical Geography, 28, (2): 181202.
Grudzinska Gross, Irena (1991), The Scar of Revolution Custine, Tocqueville, and the Ro-
mantic Imagination, Berkeley: University of California Press.
Hosking, Geofrey (1998), Russia: People and Empire, 15521917, Cambridge, Mass.: Harvard
University Press.
Khodarkovsky, Michael (1992), From Frontier to Empire: The Concept of the Frontier in
Russia, Sixteenth-Eighteenth Centuries, Russian History, 19 (14): 115128.
Kistin, Markiz de (2009), Rusija 1839, Beograd: Slubeni list
Kontler, Lszl (1999), Introduction: Refections on Symbolic Geography, European Re-
view of History-Revue europenne dHistoire, 6, (1): 914.
Kropotkin, Petar (1985), Zapisi jednog revolucionara, Beograd: Mladost.
Kusber, Jan. (2008), Mastering the Imperial Space: The Case of Siberia: Theoretical
Approaches and Recent Directions of Research, Ab Imperio, (4): 5274.
Miller, Alexei (2008), The Romanov Empire and Nationalism. Essays in the Methodology of
Historical Research, BudapestNew York: Central European University Press
Remnev, Anatolyi (2007), Siberia and the Russian Far East in the Imperial Geography of
Power, in: Russian Empire. Space, People, Power, 17001930, Bloomington: Indiana
University Press, pp. 425454.
Schenk, Frithjof Benjamin (2004), The Historical Regions of Europe Real or Invented?
Some Remarks on Historical Comparison and Mental Mapping, in: Schenk (ed.)
Beyond the Nation: Writing European History Today, Bielefeld and St. Petersburg:
ZDES Working Papers, (1): 1525.
232
Schimmelpenninck, David van der Oye (2001), Toward the Rising Sun: Russian Ideologies
of Empire and the Path to War with Japan, DeKalb: Northern Illinois University Press.
Slezkine, Yuri (1994), Arctic Mirrors: Russia and the Small Peoples of the North, Ithaca:
Cornell University Press.
Smit, Antoni (1998), Nacionalni identitet, Beograd: Biblioteka XX vek.
Smith, Anthony (2002), When is a Nation?, Geopolitics, London, 7, (2): 532.
Steinwedel, Charles. (2007), How Bashkiria Became Part of European Russia, 17621881,
in: Russian Empire. Space, People, Power, 17001930, Bloomington: Indiana Univer-
sity Press, pp. 94124.
Stolberg, Eva-Maria (2002), Frontier and Space in Russian History: Is Turners frontier
useful for Russias empire-building? H-Russia Guided Discussion Essays (http://
www.h-net.org/~russia/teach/ess/essstolberg.html).
Sunderland, Willard (1996), Russians into Iakuts? Going Native and Problems of Russian
National Identity in the Siberian North, 1870s-1914, Slavic Review, 55, (4): 806825.
Sunderland, Willard (2001), Peasant Pioneering: Russian Peasant Settlers Describe Co-
lonization and the Eastern Frontier, 1880s-1910s, Journal of Social History, 34, (4):
895922.
Sunderland, Willard (2007), Imperial Space: Territorial Thought and Practice in the
Eighteen Century, in: Russian Empire. Space, People, Power, 17001930, Bloomin-
gton: Indiana University Press, pp. 3366.
Sunderland, Willard (2010), The Ministry of Asiatic Russia: The Colonial Ofce That Ne-
ver Was but Might Have Been, Slavic Review, 69, (1): 120150.
Turner, Frederick (1893), The Signifcance of the Frontier in American History, in: Turner,
The Frontier in American History, New York: Henry Holt and Co. 1921: 139.
Turner, Frederick (1904), Problems in American History, The Signifcance of Sections in
American History New York: Holt
Turner, Frederick (1925), The Signifcance of the Section in American History, Turner,
History, frontier, and section: three essays, Albuquerque: University of New Mexico,
1993: 93116.
Weiss, Claudia (2007), Representing the Empire: The Meaning of Siberia for Russian Im-
perial Identity, Nationalities Papers, 35, (3): 439456.
, . . (1991): , 18491911, : .
, . . (2001): -
, : -
, : , 129150.
, . ; , . . (.) (2007): , -
: .
, . (2001): : --
, Ab Imperio, (4): 81108
, . . (1892): , : -
.
, (2003) XVIXVIII ,
Ab Imperio, (1): 4764.
STUDIJE I LANCI
233
, . (1898): , -
, , 23, (internet izdanje: http://www.vehi.net/
brokgauz/index.html)
, . (1904): , . 15, . (internet izdanje:
http://new.runivers.ru/lib/book3102/9767/)
, . . (1880): , ,
: , 1991: 495513.
. . (1747): -
1747 , -
, , . 8, 1959: 196207.
. . (1763):
,
, , . 6, 1952: 417498.
, . (1907): , . : ..
, . (2004): . -
XIX XX , . (.),
, : -
, . 223242.
, . (2007): -
, XVIII-XX .
. : , 2007. . 6480.
, (2004): : -
- , . (.), -
, : -
, . 199242.
, (2004): ?, . (.),
. : -
, . 459472.
. . . : , 1950
, (2007): ... , -
, 4 (http://magazines.russ.ru/sib/2007/4/ti9.html)
, .. (2004):
XIX XX ., : -
XVI , , . 165173.
, . (2001): :
, , , (3): 5073.
, (1889): . , -.
234
Milan Suboti
Siberia on Russian Mental Maps: The Imperial and National Space
Abstract
Starting from the theoretical problem of understanding the nation-building process
within continental empires, this paper investigates the various meanings of Sibe-
ria in the Russian imperial and national imagination. Analyzing discursive practices
that create various representations of the geographical space, this study shows the
changes in Russian perceptions of Siberia from the alien space and the colony, to
an unalienable part of the national territory (Russian land or homeland). Tracing
the creation of Russianness of Siberia, the author interprets this concept as a part
of broader debates about Russian identity and the relationship between European
and Asiatic Russia. Therefore, the principal aim of the present study is to examine
one of the most important aspects of the process Russias transformation from impe-
rial to a nationalizing State.
Key words Siberia, Russia, Empire, Nation, Symbolic geography, mental maps.

Milan Subotić Sibir Na Ruskim Mentalnim Mapama: Imperijalni I Nacionalni Prostor

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Milan Subotić Sibir Na Ruskim Mentalnim Mapama: Imperijalni I Nacionalni Prostor

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FILOZOFIJA I DRUTVO XXIII (2), 2012.

You might also like