Istrani radovi

1
OPENITO

Istrani radovi u geotehnici slue za utvrivanje rasporeda, debljine i svojstva
slojeva pojedinih vrsta naslaga, ispod povrine tla, na kojem je predvieno izgraditi
graevinu. Istranim radovima se utvruje stanje povrinskih dijelova stijenske mase i
anomalija u njoj ukoliko povrinu tla izgrauju matine matine stijene s vrlo tankim ili
bez kvartarnog (najmlaeg) pokrivaa.
Istrani radovi zapoinju na terenu, a zavravaju se u laboratoriju. Stoga ih se moe
podijeliti na terenske istrane radove i laboratorijske istrane radove. Rezultati istranih
radova prikazuju se u geotehnikom elaboratu ili elaboratu o geotehnikim istranim
radovim.

Istrani radovi su razliitog opsega, to ovisi o vrsti, veliini i znaaju graevine
za koju se rade. Mogu biti prethodni, koji se esto sastoje od geoloke prospekcije i kod
znaajnijih graevina od geofizikih nerazarajuih ispitivanja. Zatim slijede detaljni
istrani radovi, a na kraju se mogu pojaviti i dopunski istrani radovi. Detaljni i dopunski
istrani radovi uvijek sadre terenska i laboratorijska ispitivanja.

Kod velikih graevinskih zahvata kao to su elektrane bilo koje vrste, autoceste i
sl. izvode se sve tri grupe radova. Kod manje sloenih i tlocrtno manjih graevina
prethodni se istrani radovi svode na pregled postojeih geolokih podloga i obilazak
terena. Zatim se izvode detaljni istrani radovi. Dopunski istrani radovi se izvode na ve
ispitanim lokacijama s posebnom namjenom (npr na mjestima stupova s velikim
optereenjima) ili zbog promjene mjesta najveeg optereenja, pojave podzemnih etaa,
potrebe dubokog temeljenja i slino.

Istrane radove jo moemo podijeliti u tri skupine:

1. prethodna ispitivanja
2. buenje i vaenje uzoraka
3. mjerenje osobina tla in situ



Istrani radovi
2
Program istranih radova

Istrani radovi izvode se temeljem prethodno sainjenog programa koji je
sastavni dio ponude. Investitor prihvaa ponudu s detaljno nabrojenim vrstama i
koliinama radova te se zatim sklapa ugovor. Ugovorom se utvruju meusobne obveze
Investitora i Izvoaa.

Da bi se izradio program istranih radova potrebno je raspolagati s
odgovarajuom situacijom terena (kartom u mjerilu koje odgovara veliini tlocrta
graevine). Kod velikih graevinskih zahvata moe se raspolagati s preglednom
situacijom u manjem i detaljnom situacijom u veem mjerilu. Ako graevina sadri
objekte koji zahtijevaju posebnu pozornost (mostovi, potporni zidovi, klizita), ti objekti
se obrauju posebno.

Program istranih radova sadri broj i predvia dubinu buotina, broj i dubinu
istranih jama i/ili potkopa. Propisuje uestalost uzimanja neporemeenih uzoraka i/ili
ispitivanja dinamikim penetracijskim pokusom (SPP) u buotinama. Priblino predvia
broj i vrstu laboratorijskih ispitivanja koja nisu ovisna o buaem stroju.

Za nadogradnje ili prigradnje kopaju se istrane jame uz postojee temelje.
Utvruje se veliina temelja, dubina temeljenja i osobine tla ispod temelja. Istrane se
jame predviaju i u sluaju kada je potrebno detaljnije upoznati plie slojeve tla u kojima
je takve jame mogue izvesti.

U posebnim sluajevima izvode se istrani podkopi i istrani bunari. Iz njih je
mogue izvaditi vrsne neporemeene uzorke ili u njima izvoditi neke terenske pokuse.
Izvode se pri istranim radovima za klizita, velike brane, tunele i sl.
Istrani radovi
3
Prethodna ispitivanja

Ona obuhvaaju pregled terena, prikupljaju se i prouavaju postojei podaci o
geolokim prilikama, podzemnim vodama, o ispitivanju tla na susjednim podrujima,
zatim podaci iz geotehnikih katastra i druge sline informacije koje mogu pruiti sliku o
stanju i problemima to e se javiti pri rjeavanju postavljena zadatka.

Preliminarnim pregledom terena dobit e se jasna slika o morfologiji podruja, o
sastavu tla na povrini i u eventualnim prirodnim zasjecima, o postojeim zgradama i
moguim oteenjima u vezi s temeljenjem, o vegetaciji, itd., to je vrlo korisno da bi se
pravilno usmjerio program ispitivanja. Posebnu panju treba obratiti podacima o
podzemnoj vodi, uz pregled njezine razine u bunarima, o opasnosti od poplave, o izvorma
(vrelima) i njihovu kapacitetu.

Studija geolokih podloga, podataka o podzemnim vodama, rezultata buenja u
blizini ispitivane lokacije i podataka iz postojeih zasjeka, erodiranih usjeka, jaruga, itd.,
moe pruiti korisne podatke o sastavu i svojstvima tla na nekom podruju. Ako nema
geolokih podataka, veinom je korisno da se prije izrade programa ispitivanja razmotri
povijest i uvjeti postanka dananjih formacija, jer poznavanje geologije i tektonskih
odnosa olakat e interpretaciju podataka koji se dobivaju buenjem i orijentirati potonje
zahvate u tlu na bitnim mjestima.

Radi pravilne interpretacije prikupljenih podataka na osnovi povrinskog
pregleda, geolokih studija i svih daljnih pothvata, potrebno je znati morfologiju terena i
imati visinske i ostale geodetske podatke. Ako nema snimaka terena, potrebno ih je
napraviti. Aerofotogrametrijski snimci u boji i infracrveni snimci, te stereoparovi daju
mnogo korisnih informacija u toku prethodnih ispitivanja veih podruja. Boja terena
otkriva vrste vegetacije i tla. Infracrveni snimci donose razlike u temperaturi povrine, to
je u vezi s poloajem razine podzemne vode i vegetacijskim vrstama, a stereoparovi
omoguuju da se ponekad bolje uoe morfoloke karakteristike nego pri izravnom
pregledu terena.



Istrani radovi
4
Na osnovi rezultata prethodnih ispitivanja razrauje se program koji sadri:

1. pitanja na koja rezultati ispitivanja trebaju dati odgovor
2. metode koje e se primjenjivati uz razjanjenje uoenih problema
3. zadatak i opseg svake vrste ispitivanja
4. koliinu radova svake od planiranih vrsta ispitivanja

Posredna ispitivanja s povrine

Posredna povrinska ispitivanja mogu dati podatke o prosjenom sastavu
odreenog volumena tla u dubini mjerenjem neke fizikalne veliine s povrine.
Zajedniki im je naziv geofizike metode. One ne daju neposredne podatke o nekim
fizikalnim osobinama, kao to su stiljivost, vrstoa na smicanja, koje se mogu odrediti
samo ispitivanjem uzoraka, ali korisno slue za interpolaciju podataka o slojevima tla
izmeu rijetko postavljenih buotina. Tako se dobivaju vrijedne informacije potrebne za
razradu programa detaljnih ispitivanja i za utvrivanje mjesta gdje e se skupim sondama
vaditi uzorci za laboratorijsko ispitivanje tla.

SEIZMIKE METODE

Refrakcijska ispitivanja

Refrakcijska seizmika zasniva se na odreivanju brzina seizmikih valova i
lociranju znaajnijih elastinih diskontinuiteta, a primjenjuje se u svrhu kontinuiranog
praenja prostornog rasporeda i promjene u kvaliteti stijenske mase i tla.

Slika 1 i 2: Refrakcijska metoda i interpetacija i presjek
profila

Istrani radovi
5
Refrakcijska metoda temelji
se na refrakciji elastinih
seizmikih valova na kontaktu
dviju sredina ije seizmike
karakteristike zadovoljavaju uvjet,
V2 > V1, (slika 1.). Elastini val
generira se na povrini i poinje se iriti brzinom gornje povrinske zone. Te su brzine
kontrolirane setom fizikih konstanti koje karakteriziraju materijale i poznate su kao
moduli elasticiteta. Za ovu metodu od presudne je vanosti da val koji prolazi kroz gornju
povrinsku zonu stigne na granicu diskontinuiteta G pod kritinim kutom i, kutom
totalne refrakcije (Snellov zakon.). On se dalje iri du tog kontakta brzinom donjeg
medija V2 i vraa se na povrinu (prema Hygensovom principu), gdje se njegov nailazak
registrira geofonima.

Na slici 2. toka A oznaava mjesto generiranja valova (toka
paljenja), a 1, 2, 3, su oznake geofona u seizmikom dispozitivu.
Gornji dio slike u x-t koordinatnom sistemu prikazuje vremena prvih
nailazaka valova do pojedinih geofona od trenutka kada je val
generiran, tzv. dromokrone. Toke u tom dijagramu povezane, u
idealnom sluaju kao na slici 2., predstavljaju dva pravca od kojih
prvi presijeca x os u ishoditu i ima jednadbu t = (1/V1)x, a drugi t = (1/V2)x + Io. Iz tih
jednadbi odreuje se brzine V1 i V2, gornje i donje seizmike sredine i izrauna se
dubina do prvog seizmikog diskontinuiteta.

Za uspjenu primjenu metode seizmike refrakcije u odreivanju granica razliitih
sredina po dubini treba postojati tzv. normalan slijed brzina, to znai da se materijali
vee brzine elastinih valova trebaju nalaziti ispod onih s manjom brzinom. U obrnutom
sluaju ne moe doi do totalne refrakcije valova du plohe diskontinuiteta. Inverzija
brzina je sasvim normalna pojava, npr. u kru kod pojave kaverni, zatim raspucanih
vapnenaca ispod kompaktnih, flikih lapora ispod vapnenaca, kod razliite zbijenosti i
saturiranosti sedimentnih serija i sl., pa u takvim sluajevima metoda ne daje tone
rezultate po dubini, no njezina primjena je ipak opravdana jer se dobro moe izdvojiti
debljina prve, redovito prisutne, trone zone materijala najmanje brzine.
Istrani radovi
6
Slika 5: Rezultat i prikaz refrakcijsko ispitivanja

Tehnike karakteristike seizmografa Terraloc Mark 3, ( 12 kanala)










Slika 6: Seizmograf Terraloc Mark 3, ( 12 kanala)

- Vrijeme sempliranja 0.024,0.048,0.1,0.2,0.5,1,2 i 5 ms
- Duina snimke .1000 uzoraka po tragu
- Vrijeme snimanja .24 do 5000 ms
- Pojaanje ..6 do 126 dB u koracima po 6 dB
- Analogni filteri .Low-cut,18 dB/oktava, Besselov tip
- A/D konverter ..8 bitni
- Memorija .1000 16-bitnih rijei po tragu
- Digital I/O
- CRT ekran



Istrani radovi
7
DOWNHOLE I UPHOLE ISPITIVANJA

Downhole ispitivanje je
seizmika metoda koja
omoguuje direktno mjerenje
intervalnih brzina elastinih
valova u geolokim
formacijama du buotine po
dubini, slika (a). Metoda koristi
kao izvor vala udarac ekiem
po ploi uz ue ili u
neposrednoj blizini ua
buotine. Valovi se ire kroz podzemlje do geofona koji su smjeteni u buotini. Geofoni
su ekvidistantno razmjeteni po dubini u optimalnim intervalima. Prednost metode pred
refrakcijskom seizmikom je mogunost dobivanja intervalnih brzina i u formacijama koje
imaju inverzni raspored seizmikih brzina sa
dubinom ( V1>V2 ), a samim time i otkrivanje
tzv. slijepih zona. Transverzalni valovi generiraju
se udarcima ekia o metalnu napravu
modificiranog T profila, koja je za potrebe
generiranja poprenih valova posebno dizajnirana
i u kombinaciji sa tehnikom udaranja omoguuje
dobivanje Sh valova u protufazi. Time je utjecaj
P-valova na kasnije nailaske S-valova bitno
smanjen, a mogunost oitavanja prvih nailazaka
mnogo vea i preciznija. Kod dubljih buotina
koristi se obino uphole metoda, kod koje se
seizmiki impulsi generiraju eksplozivom u
buotini, a nailasci se snimaju na povrini uz ue
buotine.
Downhole ispitivanja rade se trokomponentnim geofonima vlastite frekvencije 14 Hz.
Seizmiki impulsi generiraju se ekiem mase 10 kg. Generiraju su uzduni i popreni
valovi. Postupak generiranja kao i registracija valova radi se za svaku vrstu vala posebno.

Istrani radovi
8
CROSS HOLE

Crosshole ispitivanje je seizmika metoda koja
omoguuje direktno mjerenje intervalnih brzina elastinih
valova u geolokim formacijama izmeu dvije buotine po
dubini. Postupak generiranja i registracije seizmikih valova
obuhvaa iniciranje impulsa u predajnoj buotini i registriranje
prvih nailazaka longitudinalnih i transverzalnih valova u
prislunoj buotini. Dubine na kojima se ispitivanje obavlja
jednake su u oba sluaja, a udaljenost buotina ne bi smjela biti
vea od desetak metara. Na taj nain dobivaju se, posredno
preko brzina, najtoniji podaci o elastinim modulima u samim
geolokim formacijama izmeu
buotina. Kod veih udaljenosti
izmeu prislune i predajne
buotine dolazi do refrakcije na
horizontalnim kontaktima pa su
brzine elastinih valova u
takvim sluajevima esto
prividno vee nego to je to
realno za oekivati.





Istrani radovi
9
GEOELEKTRINO SONDIRANJE I PROFILIRANJE

Postojanje razlike meu elektrinim svojstvima pojedinih materijala i stijena, koje
se nalaze na ispitivanom podruju omoguuje koritenje geoelektrinih metoda mjerenja
u cilju otkrivanja litologije i zona intenzivne razlomljenosti (pukotina, rasjeda). Od
elektrinih svojstava najvaniji je specifini otpor, pa zato i metode, koje se zasnivaju na
mjerenju razlika u specifinom otporima, ine preteni dio svih geoelektrinih metoda.

Geoelektrino sondiranje je metoda kod koje se koristi raspored s etiri elektrode,
tako da se struja uvodi u tlo preko dvije strujne elektroda (AB), a izmeu dvije mjerne
elektrode (MN) mjeri se razlika potencijala nastala proputanjem struje kroz tlo.
Slika 11: Geoelektrino sondiranje i profil sondiranja


Podaci mjerenja odnose se na centralnu toku. Postupnim udaljavanjem strujnih
elektroda od centralne toke, po tono odreenom pravcu, dubina prodiranja struje se
poveava, a samim tim i podaci mjerenja odnose se na sve dublje horizonte.
Razlika potencijala izmeu unutarnjih elektroda (MN) ovisna je od geoloke grae
terena, vlanosti tla, jaine struje koja se proputa kroz tlo i drugo, a preko odgovarajuih
jednadbi mogue je izraunati prividne specifine elektrine otpore.

Istrani radovi
10
Sukcesivno s mjerenjem prati se karakter krivulje ispitivanja, tj. operater odmah
na terenu iscrtava krivulju ispitivanja. Na taj nain kontrolira se kvaliteta mjerenja i
dobivaju se osnovne indikacije o grai terena.

Geoelektrino profiliranje
je metoda kod kojeg se koristi
raspored s etiri elektroda. Kroz
dvije se struja uvodi u tlo, a na
druge dvije mjeri se razlika
potencijala. O razmaku strujnih
elektroda ovisi dubina mjerenja,
vei razmak elektroda daje veu
dubinu ispitivanja. Podaci
ispitivanja odnose se na centralnu
toku postava elektroda koji je stalan (tj. istrauje se uvijek istim dubinskim zahvatom), a
mijenja se mikrolokacija mjerenja po tono odreenom pravcu. Tom metodom dobije se
lateralna promjena providnih otpora tj. lateralne promjene u materijalima i tektonici na
ispitivanoj lokaciji.
Tablica 1: Specifini otpor razliitih vrsta materijala
MATERIJAL
SPECIFINI OTPOR (m)
SUHO VLANO
ljunak 50 5 000 40 600
pijesak 50 2 000 30 200
glina - 1 200
granit 100 30 000 -
karbonatne stijene
malo raspucale
3 000 20 000 -
raspucale s glinovitom
ispunom
500 10 000 100 2 000
laporovite - 1 000 5 000



Istrani radovi
11
Kruno geoelektrino profiliranje je metoda gdje se zadrava centralna toka i
stalan raspored elektroda, a mijenja se azimut postava. Tom metodom odreuje se smjer
raspucalosti (pukotinske zone, rasjedi).

Geoelektrina ispitivanja rade se instrumentima slijedeih karakteristika:
TERRAMETER SAS 300 C - osnovna mjerna jedinica
Izlazna struja 0.2,0.5,1,2,5,10 ili 20 mA
Preciznost izlazne struje ..1 %
Max.izlazni napon ...160 V (320 V peak to peak)
Ulazna impedanca 100 MOhma minimum
Ulazni napon 0 - 500 V
Prag uma .> 95 dB kod 50 - 60 Hz
...> 85 dB kod 16 - 20 Hz
V/I preciznost .+/- 0.05 mOhma (20 mA, jedno itanje)


Slika 13: TERRAMETER SAS 300 C

RADIOAKTIVNA METODA

Omoguuje da se mjeri vlanost i gustoa neporemeena tla. Vodikovi atomi u
vodi usporavaju neutrone visoke energije i pretvaraju ih u spore neutrone kojih broj
zavisi o koliini vodikovih atoma prisutnih u podruju utjecaja. Mjerei impulse sporih
neutrona moe se preko badarene krivulje zakljuiti o koliini vode u volumenu tla,
dakle o njegovoj vlanosti. Izvor neutrona obino je radioaktivni americij 241/berilij.
Vanjske elektronske ljuske atoma minerala tla apsorbiraju -zrake koje do njih stiu.
Koliina rasutog -zraenja registrirana impulsima na Geigerovu brojau mjera je gustoe
tla, to se pomou badarene krivulje moe izraziti gustoom, odnosno zapreminskom
teinom tla. Izvor zraenja obino je cezij 137.

Mjerenja se obavljaju u buotinama za sondiranje, pa se paralelno s vaenjem
uzoraka da bi se utvrdila vrsta tla moe neposredno odrediti njegova vlanost i gustoa. U
buotinu se spusti posebna sonda s izvorom neutrona i -zraka, impulsi se kabelom
prenose i registriraju na povrini. Meriti se moe i na povrini, ali se tada posebne sonde
Istrani radovi
12
poloe na tlo koje ispitujemo. Tim postupkom brzo se dobivaju pouzdani podaci o
zbijenosti nasipa za ceste i brane.

Ova je metoda vrlo prikladna kad se ispituju naslage nevezana tla (ljunak,
pijesak) iz kojih se ne mogu vaditi neporemeeni uzorci, pa je to najpouzdaniji nain
da se ustanovi vlanost i porozitet. Mjerenja se obavljaju vrlo brzo, al je oprema skupa, a
rukovati aparaturom smije samo specijalizirano osoblje uz potivanje odredbe o zatiti od
zraenja. Tonost dobivenih rezultata neto je manja od one pri laboratorijskim
mjerenjima, ali je za nevezana tla to jedina koja daje barem neke rezultate.


Ispitivanje tla vaenjem uzoraka

JAME, OKNA I POTKOPI

Kad se ispituje tlo u manjim dubinama, iznad razine podzemne vode, kopaju se
sondane jame. Za vee dubine i tlo ispod nivoa podzemne vode izrauju se obloena
okna s crpljenjem vode.
Sondane jame daju izravno dobar pregled sastava tla. Iz njih se prema potrebi
mogu izvaditi vei poremeeni uzorci, mali neporemeeni uzorci u cilindrima i veliki
neporemeeni blokovi. U nekoheretnom se tlu moe izravno mjeriti zbijenost i odrediti
prirodni porozitet materijala. Dubina sondanih jama iznosi do 6m, a dimenzije i oblik
prema slici a










Slika 14:Sondane jame
Istrani radovi
13
Podzemne vode crpe se iz okna sisaljkama ili se, ako je priljev malen, povremeno
odvlai na povrinu pomou posuda. Uzorci se vade s briljivo iskopanog i izravnatog
dna i iz dubine gdje materijal jo nije poremeen radom.
Usporedno, dok se kopa i vadi materijal, zabijaju se platnice oplate uz okvire koji je
razupiru. Okna mogu posluit i u prouavanju tla za temelje jer se tako prodire u dubinu i
do 15 metara, ali je rad skup, pa tu veinom buenje ima prednost.

Potkopi se kopaju za otkrivanje sastava tla u vodoravnom smjeru. Oni omoguuju
odlian vizualan kontinualan pregled, te vaenje malih i velikih neporemeenih i
poremeenih uzoraka. U njima se mogu takoer izvesti pokusi velikih razmjera radi
odreivanja stiljivosti i vrstoe na smicanje, to je posebno zanimljivo kad se prouava
stabilnost kosina u raspadnutom ili mekom stijenju.
Pri izradi jama, okana i potkopa na kosinama ne smije se zaboraviti na eventualnu
opasnost od poremeaja stabilnosti kosine.


Buenje i uzorci tla

Buenje je postupak prodiranja buaeg pribora u tlo do odreene dubine i zatim
vaenja tog pribora zajedno s dijelom tla koje e biti podvrgnuto strunom,
geotehnikom pregledu. U tlo se rotacijom utiskuje pribor pomou kojeg se na povrinu
moe izvui materijal tla. Svrha geotehnikog buenja je vaenje jezgre za daljnu obradu,
za razliku od rudarskog buenja gdje svrha pravljenja rupe. Iz tih razloga je geotehniko
buenje sloeno, dugotrajnije i skuplje.

RUNO BUENJE

RUNA SE BUILICA SASTOJI OD tronoga s vitlom, etverouglastih ipaka za
okretanje svrdla koje bue rupu i omoguuju da se vade uzorci. Svrdla mogu biti razliita
oblika i veliine. Ona su prilagoena najpovoljnijem nainu rada u raznim vrstama
materijala.
Svrdla razrahljuju materijal, zahvaaju ga i izvlae iz buotine, pa je tako postepeno
produbljuju. apa, spiralno i sanduasto svrdlo okretanjem zahvaa materijal. Kad je alat
prodro ispod dna buotine toliko da je ispunjen materijalom, izvlai se na povrinu i
isprazni. Tako se dobiva kontinuiran slijed uzoraka, koji su meutim, potpuno
Istrani radovi
14
poremeeni i ne odgovaraju prirodnoj gustoi tla. Oni slue za klasifikaciju i izradu
geotehnikih profila, a ne daju podatke o osobinama kao to su stiljivost, vrstoa i
propusnost u prirodnom stanju. Iz koherentnih slojeva dobivaju se neporemeeni uzorci
utiskujui posebno oblikovane cilindre (slika). Kad se naie na krupnije kamene
fragmente ili vee valutice one se razbijaju dlijetom (slika), a zatim izvlae prikladnim
alatom.
Slika 15: Svrdla za runo sondiranje: (a) apa za pijesak i sitan ljunak; (b) spiralno svrdlo; (c) sanduasto
svrdlo za pijesak i ljunak; (d) ventilna kaika; dlijeto za razbijanje zapreka

Ventilna kaika takoer udaranjem rastresa materijal i postepeno se puni kroz
povratni ventil na dnu. Buotina se produbljuje udaranjem pa se takvo buenje naziva
udarnim. No udaranje moe poremetiti nekoherentne slojeve na veoj dubini ispod dna i
oko buotine, pa se moe dobiti pogrena slika o osobinama slojeva i dubini na kojoj su
njihove granice. Kaika u buotini djeluje kao klip. U fazi dizanja ispod nje nastaje
vakuum i hidrauliki gradijent , zbog kojeg podzemna voda tee prema otvoru i moe
izazvati hidrauliki slom. To snano razrahljuje tlo i ono moe ispuniti buotinu do velike
visine , kako je skicirano na slici. Buai tu pojavu nazivaju tekui pijesak, to moe
navesti na pogrene zakljuke o stvarnim svojstvima slojeva, posebno ako se tijekom
buenja izvode neka od mjerenja. Takva pojava moe se dogoditi i pri strojnom buenju,
ako se previe brzo izvlae ipke s cilindrima potrebnim za vaenje jezgre i uzoraka.


Istrani radovi
15
Slika 16: Pojava ivog pijeska tijekom buenja: (a) _____ hidrostatski tlak u tlu i----- u buotini za
vrijeme izvlaenja alata; (b) utiskivanje cilindra; (c) izvlaenje cilindra; (d) prodor pijeska tijekom
izvlaenja cilindra

Uruavanje buotine u nekoherentnom tlu spreava se oblaganjem buotine
elinim cijevima. Promjer buotine i zacjevljenja moe biti izmeu 60 i 150 mm. Vei
promjer rijetko se susree u ispitivanju tla. Cijevi se zabijaju posebnim maljem u
odsjecima duljine oko 1 1,5 m tako da donji kraj cijevi prati dno iskopa, s malom
razlikom navie ili nanie. Efekt runog buenja iznosi oko 5 7 m po radnoj smjeni.


STROJNO BUENJE

U upotrebi su motorni buai strojevi koji mogu izvoditi rotacijsko buenje sa ili
bez upotrebe vode. Ovi strojevi mogu biti samohodni, na gusjenicama, kamionu ili
sanjkama, kada je za njih nuno potreban dodatni prijevoz.

Buai se stroj sastoji od pogonskog, najee Diesel motora, crpke za vodu,
hidraulike crpke s prikljucima na niz ureaja (ovisi o vrsti stroja), ureaja za hvatanje
buaeg pribora i tornja s vitlom. Moderni buai strojevi imaju ugraen ureaj za
izvoenje penetracijskog pokusa.
Istrani radovi
16
Toranj na builici je bitan
element za manevriranje buaim
priborom. Pomou vitla i tornja pribor se
podie i postavlja u uspravan poloaj to
olakava manipulaciju prilikom
nastavljanja buenja. Toranj i vitlo
takoer slue za izvlaenje pribora i
jezgre, iako dananji strojevi veinom
svi imaju hidrauliki pogon.

Kod buenja u tlo prvo prodire
buaa kruna. Za meke materijale
kruna ima zube od vidija elika, a za
buenje u izrazito tvrdim materijalima zubi su od industrijskih dijamanata. Na suprotnom
kraju od zubi nalazi se navoj kojim se kruna spaja sa srnom ili jezgrenom cijevi. Ona je
duga od 0,5m za buenje u stijeni do 2,0m za buenje u koherentnim materijalima. Na
cijev nastavljaju se buae ipke. Njihova uobiajena duina je 4,0m. one su uplje
cijelom duinom za potrebe hlaenja krune vodom u stijenskom materijalu.

Buenje uz primjenu kolone zatitnih cijevi


Buenje uz primjenu kolone
zatitnih cijevi je alternativna opcija
za klasino buenje koristi
standardnu kolonu zatitnih cijevi
umjesto niza buaih ipki. Ova
tehnologija predstavlja jedno od
najveih unapreenja u procesu
buenja, a obuhvaa istovremeno
buenje i zacjevljenje buotine.


Slika 18: Sklop alatki na dnu) koji se izvlai na ici Slika 19: vanjske komponente kolone zatitnih cijevi
Istrani radovi
17

Tijekom buenja uz primjenu kolone zatitnih
cijevi, sklop alatki na dnu se moe izvui na ici
kroz kolonu, to znai da izvlaenje ili zamjena
alatki traje minutama a ne satima kao to je to
sluaj kod klasinog buenja. U procesu buenja
koriste se alatke izvlaive na ici i sklop za
zabravljivanje to omoguava zamjenu dlijeta i
sklopa alatki na dnu (BHA), jezgrovanje, EK
mjerenja i ak usmjereno ili horizontalno buenje.
Nakon izrade kanala do dubine planirane za
ugradnju kolone zatitnih cijevi, kolona se na toj
dubini cementira bez izvlaenja cijevi.
Slika 20: Unutarnji sklop za hvatanje zatitne cijevi


UZORCI TLA

Postoje dvije vrste uzoraka koji se dobivaju buenjem i vaenjem na terenu:
- Poremeeni uzorci
- Neporemeeni uzorci
Poremeeni uzorci

Uzimaju se iz jezgre ili iz iskopanog materijala
kod jama, bunara ili podkopa. Iz njih se dobivaju
valjani podaci o dubini promjene slojeva i o vrsti
materijala du cijele
buotine. Uzorci se
spremaju u sanduke
s pregradama na
kojima se oznauje
broj buotine i
dubina, a zatim se
klasificiraju i podaci se unose u formulare izvjetaja o
buenju i identifikaciji.
Istrani radovi
18
Neporemeeni uzorci

Neporemeen uzorak mora zadrati porozitet, vlanost i teksturu materijala iz
kojeg je izvaen. Za postizanje toga koriste se ureaji koji prodiru u tlo uz to manje
otpora. Ti uvjeti se najbolje zadovolje ako se uzorci vade iz sondanih jama tako da se
izrezuje cijeli blok, kako je prikazano na slici.








Slika 23: Vaenje i pakovanje neporemeenog uzorka tla

Za vaenje neporemeenih uzoraka iz sondanih buotina upotrebljavaju se
cilindri sa zaotrenim noem. Cilindre je bolje utiskivati stalnim pritiskom nego
zabijanjem, da bi se uzorak to manje poremetio. Uzorak se u cilindru zbija zbog njegova
trenja o stijenke cilindra, pa je njegov sredinji dio najmanje poremeen. Odnos H/L
mora biti to blii jedinici. Ako se on razlikuje od jedinice vie od + 10%, uzorak je jako
poremeen. Da se to svede na minimum, dimenzije noa i cilindra moraju odgovarati
odreenim uvjetima.

Slika 24: Poremeivanje tla u cilidru za vaenje uzorka: (a) u poetku utiskivanja; (b) pri kraju
utiskivanja; (c) koeficijent jezgrovanja izdu osi uzoraka; (d) poremeivanje tla oko noa cilindra i ispod
njega i distorzija vodoravnih ravnica u tlu ispod noa cilindra


Istrani radovi
19
Svaki cilindar za vaenje uzoraka sastoji se od tri dijela:
- Glave
- Cilindra
- Noa
Cilindar moe biti od jednog dijela ili je uzduno sastavljen od dva dijela, to omoguuje
da se iz njega lake vade meki uzorci. U glavi mu je ventil, obino kuglasti, pomou
kojeg zrak ili voda izlaze iz cilindra dok se uzorak vadi, a isto se tako stalno odrava
vakuum iznad uzorka, to spreava da on ispadne iz cilindra



Istrani radovi
20
a
D
u

D
v
50 cm
c



Istrani radovi
21
Slika 25: Dvodijelni cilindar za vaenje neporemeenih uzoraka: (a) glava s ventilom; (b) dvodijelni
cilindar za uzorak; (c) no za rezanje tla

Iz nekoherentnog tla vrlo se teko mogu izvaditi neporemeeni uzorci. Za to su
potrebni posebni ureaji. Uzorak se vadi utiskujui tankostijeni cilindar da se smanji
optereenje. Oko cilindra spusti se zatitno zvono u koje se on uvue kad se uzorak vadi,
a buenje se vri uz bentonitnu isplaku kako bi se smanjila turbulencija i sprijeilo
postepeno ispadanje nekoherentnog pijeska iz cilindra u toku izvlaenja. Uzorak pijeska
gotovo je nemogue ugraditi u aparate u neporemeenom stanju, ali oni daju dosta
pouzdane rezultate poroziteta materijala u tlu.
Uzorci se otpremaju u
laboratorij na dva naina:
- U cilindrima u kojima su vaeni
tako da se na njihove krajeve
navuku posebni nepropusni epovi
i zaliju parafinom uzorci meke
konzistencije
- Izvaeni iz cilindra omotaju se
gazom i urone u rastopljen parafin,
Slika 26: cilindar sa zvonom za
vaenjeneporemeenih pjeanih uzoraka
kako bi se sprijeio gubitak vlage iz uzorka uzorci vrste konzistencije.

Parafinirani uzorci spremaju se u limene kutije obloeni vlanom piljevinom da se
osjetljiva parafinska opna ne bi otetila. Svaki uzorak mora biti popraen oznakom broja
buotine i dubine iz koje je izvaen, te obiljeen u protokol o buenju.

Ispitivanje osobina tla in situ

Terenski pokusi rade se tijekom buenja ili neovisno o njima. Mjerei otpor
prodiranju ili otpor okretanju utisnutog ureaja dadu se barem priblino ustanoviti
obiljeja slojeva tla. Neki od naina ispitivanja koja su nala iru primjenu u praksi:
- Dinamika penetracija
- Statika penetracija
- Krilna sonda
- Probna ploa
Istrani radovi
22
- Presiometar
DINAMIKA PENETRACIJA
SPT STANDARDNI PENETRACIJSKI TEST

Izvodi se tijekom buenja u svim slojevima na koje se nalazi, a u homogenom tlu i
u debljim slojevima u redovitim razmacima od 30 do 100 cm.
Na buae ipke privrsti se poseban cilindar standardne veliine prema slici. Cilindar se
zabija udarcima malja mase od 64 kp, koji pada s visine od 76 cm, dok prodre 1 stopu
(30,4cm) duboko u tlo. Zbog udarca malja cilindar e dosegnuti dubinu w i oko noa
nastaje zona plastinog sloma kao na slici.

Slika 27:(A) cilindar za SPT: (a)glava, (b)dvodijelni cilindar za
uzorak, (c)no s ventilom; (B) zona plastinog sloma noa pri
prodiranju u tlo

Nekad su se SPT testovi radili runo, bez strojne
pomoi, kao to je prikazano na slici.
Nakon svakog pokusa iz buotine se izvue cilindar
iz kojeg se izvadi poremeen uzorak materijala koji slui za
klasifikaciju (vlanost, granulometrijski sastav, granice
konzistencije)

Tablica 2: Veza izmeu SPT i svojstava tla
Broj udaraca
N
Nekoherentna tla
0 4 vrlo rahlo
4 10 rahlo
10 30 srednje zbijeno
30 50 gusto
> 50 vrlo gusto
Slika 28: Standardni penetracijski test s
uzimanjem uzoraka
Broj udaraca Koherentna tla
Istrani radovi
23
N
2 vrlo meko
2 4 meko
4 8 srednje tvrdo
8 15 kruto
15 30 vrlo kruto
> 30 vrsto

STATIKA PENETRACIJA

U statikom penetracijskom testu mjeri se otpor prodiranja ipki i iljka koji se
utiskuje u tlo statikom silom. Ureaj se sastoji od ovih glavnih dijelova:
- Okvira s opremom za utiskivanje i izvlaenje sonde
- Ureaja za mjerenje sile
- Vanjske cijevi s debelom stijenkom
- Tankih ipki s koninim iljkom na donjem kraju koje prolaze
kroz uplje ipke

Slika30: (a)Shema ureaja za statiko penetracijsko sondiranje:
(1) pomono vitlo
(2) okvir usidren u tlo
(3) dizalica od 150 kN
(4) hidraulika komora za mjerenje sile
(5) vanjska cijev 35mm, unutranje ipke 15mm
(b)detalj iljka; (c) sondani profil i rezultati mjerenja otpora po dubini; c
kd
otpor na iljku, L ukupan
otpor uz plat
Istrani radovi
24

Ispitivanja se provode u ovim fazama:
1. utiskivanje iljka 10 cm u tlo prijenosom sile na tanke ipke
2. utiskivanje vanjske cijevi za 10 cm dok ona dodirne iljak
3. utiskivanje vanjske cijevi i iljka za 10 cm
Danas se za statiku penetraciju naveliko primjenjuju mobilne stanice, koje odmah
biljee i interpretiraju rezultate testa, pa je sve mahom
gotovo na terenu i nije potrebno dodatno raunanje i
interpretacija u laboratoriju ili uredu na raunalu.
Slika31: CPT jedinica i rezultati mjerenja
po dubini Slika32: Cone penetration test,

Istrani radovi
25
KRILNA SONDA

Krilnom sondom mjeri se vrstoa na smicanje. Sastoji se od dvije metalne ploe
visine h i irine d meusobno popreno privrene za metalnu ipku.
Sonda se spusti do dna buotine i
u sloj tla ispod njezina dna utisne
se cijelom visinom. Na povrini se
prikljui mjerni ureaj kojim se
mjeri moment M potreban da se
okrene krilo u trenutku
svladavanja vrstoe na smicanje
uzdu plata cilindra opisanog
oko krila.


Slika5: Krilna sonda Slika6: moderna krilna sonda s
mjernim ureajem

Pokusi se izvode tako da se registrira zavisnost otpora
od zaokreta, a poto se svlada otpor, krilo se okrene u tlu za
360i ponovno registrira otpor. Tako se dobije maksimum
vrstoe pri maloj i minimum pri velikoj deformaciji. Ova
mjerna metoda dala je vrlo korisne rezultate u nekim
materijalima i u tlu koje je osjetljivo na poremeaje.

Ako se vrstoa ispituje utiskivanjem krila u meko tlo bez
buenja, onda valja uzeti u obzir i otpor na gornjoj plohi, pa se
otpor pronae prema izrazu:

|
.
|

\
|
+ - -
=
3
2
2
d
h d
M
f
t
t
Slika 7. Shema krilne sonde
Za materijale vee vrstoe krila su manjeg, a za meke tlo veeg promjera i
visine. Upotrebom krila razliitog omjera h : d u istom materijali moe se razluiti otpor
na uspravnim od onoga na vodoravnim plohama kad je tlo anizotropno.
Istrani radovi
26

Penetracijski pokusi i mjerenje vrstoe koherentnih slojeva pomou krilne sonde
dopunjuju podatke dobivene buenjem, klasificiranjem i ispitivanjem poremeenih i
neporemeenih uzoraka u laboratoriju. Ponekad su to i jedini podaci. vrstoa na
smicanje izmjerena krilnom sondom mjerodavna je za dimenzioniranje temelja na
stiljivom materijalu kad optereenje brzo raste, pa nema vremena da se orni tlak
konsolidira.











Slika 8. Dijagram rezultata ispitivanja krilnom sondom























Istrani radovi
27
PROBNA PLOA (PROBNO OPTEREENJE)

Probnim optereenjem odreuju se deformacijske karakteristike tla i kritino
optereenje q
r
to izaziva slom tla ispod ploe odabrane veliine.
Tlo se optereuje kvadratinom ili krunom krutom ploom kojoj je povrina A = 1 000
10 000 cm
2
. poeljno je da se na istom mjestu radi s vie ploa razliite povrine. Ploa
se moe opteretiti izravno postepeno punei sanduk za balast ili preko hidraulike pree.
U oba sluaja optereenje se nanosi u stupnjevima od 25 do 100 kN/m
2
, po mogunosti
do sloma tla. Pojedini stupanj optereenja mora djelovati i do 24 sata na malo propusnom
tlu.
Slika35: Alternativne dispozicije za probno optereenje tla: (a) optereenje pomou tereta u sanduku koji
se izravno prenosi na plou; (b) optereenje ploe hidraulikom preom koja se odupire o balast

Optereenje se poveava sve dok ploa ne pone naglo tonuti kad se postigne
napon sloma tla ispod nje q
f
. Slijeganje ploe mjeri se u tri toke u toku cijelog pokusa.
Prije nego se nanese idui stupanj optereenja, prieka se konsolidacija slijeganja, ali ne
manje od deset minuta ako je tlo jako propusno. U tlu male propusnosti treba pratiti
vremenski tok slijeganja i po mogunosti ekati s novim stupnjem sile do kraja primarne
konsolidacije.
elimo li odrediti vrstou sloma q
f
za koherentno tlo, bez konsolidacije (primjer naglog
optereenja, = 0), probno se optereenje izvodi brzim poveanjem sile.




Istrani radovi
28
PRIKAZ REZULTATA SONDANIH RADOVA

Rezultati sondiranja i
ispitivanja osobina tla u
buotinama i u
laboratoriju prikazuju
se u sondanom profilu
svake buotine.
Profil sadri oznake
dubine, vrste tla,
promjene slojeva,
detaljan opis vrste i
obiljeja pojedinih
slojeva i standardne
oznake prema
jedinstvenoj
klasifikaciji. Osim toga,
u profil se unose podaci
o ispitivanjima u
buotini: SPT ili CPT,
ispitivanja krilnom
sondom, ali i ispitivanja
u laboratoriju: granice
konzistencije, prirodna
vlanost, zapreminska
teina, aksijalna
vrstoa koherentnih
slojeva, itd
Slika36:Sondani profil buotine

Tako izloeni rezultati daju dobar pregled o slijedu i osobinama pojedinih slojeva
u raznim dubinama