Page | 1

Medya Tarihi
Ders Notlar (Vizeye Kadar)
Medya, iletiim ortam ile basndan radyo-televizyona, fotoraftan sinemaya,
reklama kadar tm iletiim alanlarnda faaliyet gsteren kurum ve irketler olarak
tanmlanr. Ayrca, bu kurum ve irketlerin rettikleri rnleri de, materyal ve kltrel
boyutlar ile kapsamaktadr. rnlerin materyal boyutlar ile kastedilen, medya iin
retilen bir gazete, film gibi rnlerdir. rnlerin kltrel boyutlar ile kastedilen ise,
bu rnlerin alclar zerinde brakt etkidir. Bu etki de aslnda sadece ortamla
snrl bir etki deildir yani rnn ieriini de kapsamaktadr. Bir baka deyile,
medya sadece bir ortam olmann tesinde, ortam sayesinde iletilen mesajlar ve ortam
ile mesajlarn insanlar zerindeki tm etkilerini de kapsar.
Gnmzde geleneksel olarak adlandrlan medyalar nemli bir dnm
geiriyor. Teknolojik gelimeler sebebiyle mecralar arasndaki kaln duvarlar
yklyor. Bunun en nemli yap ta herkesin bildii gibi nternet. nternet ile birlikte
televizyon, radyo, gazete, gibi mecralarn hepsi i ie gemeye balad. Bu yeni kanala
da yeni medya denildi.
Peki, Teknoloji kelimesi nereden geliyor? Tekne ve logos kelimelerinin bir
araya gelmesi ile olumu bir kelime. Tekne dediimiz de, bir eyi yapmann, bir
eyi retmenin, bir eyi elde etmek anlamnda kullanlan, eski/antik Yunanca bir
kelime. Hatta bizim ekmek teknesinden bildiimiz tekne kelimesi de oradan
geliyor. Dolaysyla bir eyi yapma, becerme, elde etme ile ilgili bir kelime. Logos
ise, mantk (lojik) kelimesinin kk olmakla birlikte, daha ok bilmek anlamnda
kullanlyor, yine antik Yunancada.
Ancak zerinde durmamz gereken nokta, logos ile kastedilen bilgi daha ok
toplumsal bir bilgi. Logos bilginin toplumsal bana iaret ediyor. Demek ki aslnda
teknolojiden bahsediyorsak, toplumsal bir eyden bahsediyoruz demektir. te bu
nedenle teknik ile teknoloji arasnda bir fark var. Teknik bir ey elde etmenin,
retmenin bilgisi ise, teknoloji daha ok bu bilginin toplumsal balam, toplumsal
anlam kazanmas demektir.
rnein bir kiinin yourt yapmas bir tekniktir. Herkesin bir yourt yapma
teknii vardr, Anneannenizin de zel bir yourt yapma teknii vardr ama yourdun

Page | 2
bir de teknolojisi vardr. rnein artk bir fabrikada ve patenti denerek retiliyorsa
yourt teknolojisinden sz ediyoruz demektir.
Bugn zellikle iletiim teknolojisi deyince, rnein TCP/IP, GPRS, GSM gibi
ok da fazla anlamn bilmediimiz bir takm kelimelerin ksaltlmalaryla ifade
ettiimiz karmak bir dnyaya gndermede bulunuyoruz. Ancak iletiim teknolojisi
dediimiz zaman mutlaka ok karmak sistemlerden sz etmemiz gerekmiyor, ya da
ok karmaklatrmamz gerekmiyor. rnein yaz da bir iletiim teknolojisidir.
Dolaysyla, insanlar nerede bir alet kullanarak bireyler yapyorlarsa orada bir
teknoloji vardr diyebiliriz. Doal organlarmzla yapmadmz bir eyi, bir aletle,
rnein mrekkepli kalemle bir yere (kda) iz brakarak doal olmayan bir biimde
yapyorsak bir teknoloji kullanyoruz demektir. Konuma eylemi karsnda yaz
yazma eylemi teknoloji ierir ve bu yzden de yaz toplumsal balamlarda nemli
deiimlere ve dnmlere yol amtr. Demek ki, teknoloji dendiinde illa
gnmzn ba dndren teknolojilerinden bahsetmek durumunda deiliz.
Peki, insan nedir? nsan ve onun toplumu zerinde bugne kadar saysn
kimsenin bilmedii kadar ok kitap yazlmtr. Ama yine de insan nedir? sorusunun
cevab tam olarak verilememitir. nsan dediimiz varlk, yani biz, kendimiz, sen, ben,
o, tarih boyunca o kadar ok aalanm veya yceltilmitir ki kimse henz onun
ortasn bulamamtr. Sahi, insan nedir? Yaratcnn en muhteem eseri mi? Yoksa
daha ilk gnlerde cenneten kovulan m? Dnen ve akll bir canl m, yoksa ezberini
yaayan ve hi bozmayan bir mahlk mu?
nsan hereyden nce canl bir organizmadr. Her canl trnn farkl bir
bedensel yaps ve o yapya uygun, o yap tarafndan belirlenen bir yaam biimi
vardr. Farkllklar nedeniyle birbirinden ayrlsalar da btn canllar doa yasalarna
uygun bir yaam srerler ve bu yasalardan bamsz bir ekilde var olmalar mmkn
deildir. Fakat doa yasalar vahidir. nsan kendisini doaya kar korumak iin zayf
yanlarn gidermek iin baka insanlara, o insanlarla kurduu iliki ve yaam
biimlerine ihtiya duyar. Bunlardan dolay insan toplumsal bir varlktr. Toplumsal
olansa, iinde iletiimsel olan kapsar. nsan, doal ortamlardaki frtnalara, soua,
gllere, denizlere uyum salamak iin ay olmak, balk olmak zorunda kalmam,
bunu toplumsallaarak oluturduu kltr araclyla yapmtr.

Page | 3
nsan doum yolculuunu sonlandrdnda, sadece onu douran annesine,
babasna merhaba demez. Bu ayn zamanda bir topluma katlmann da balangcdr.
Toplumsal bir varlk olan insan, sosyal ilikileri iinde kendisini var eder ve tanmlar.
Bu sosyal ilikiler bir taraftan onun hayatn kolaylatrrken bir taraftan da onu
toplumsal sistemin bir paras yapar. zetle iletiim hepimizin hayatlarnda ok
nemli bir yere sahip. Bir dnn. evremizde baka bir canlnn olmamas
durumunda bile, yaayan bir varlk olarak kendi i sesimizle bir iletiim abasna
gireriz. Hayatmz sorgularken, yarnlarmz hayal ederken, kendimize ynelik
memnuniyetlerimizin ya da memnuniyetsizliklerimizin hesabn yaparken i sesimizle
kurduumuz bu diyalog abas iletiim ihtiyacmzn en gzel gstergesidir.
lk iletiimi nasl kuruyordu? Simgeler ve iaretlerle Simgeler, dnceleri
kavramamz, ifade etmemizi ve aktarmamz salayan, zel anlamlar tayan
eylerdir. evremizdeki simgelere bakalm m? Ne tr simgelerle birlikte yayoruz?
rnein bizim toplumumuzda siyah lmn simgesidir. Ha Hristiyanln,
Hilal slamn, yaldzlarla ssl bayrak ABDnin, byklerin karsnda bacak bacak
stne atmamak saygnn simgesidir. Yani simgeler, insan davranlarnn gemite
olduu kadar bugn de karakterinde vardr. Dolaysyla simgeler, insanln kendisi
kadar eskidir. Ama tadklar anlam keyfi seilmitir. rnein, bizim kltrmzde
lm anmsatan siyah renk bir baka kltrde yaam simgeleyebilir. Fakat simgeler
ksa mrldr ve kural olarak kendilerini yaratan toplumdan daha uzun yaamazlar.
Bu nedenle tarih ncesi toplumlarn simgelerini anlamamz, onu yaratan kltrler
ortadan kalkt iin neredeyse imknszdr ve varolanlar da genelde yorumlanamaz.
Mesela M. 60.000 yllarna ait olduu tahmin edilen, bugnk Irak topraklar iinde
yer alan Shanidar maarasnda Neanderthal insanlarna ait mezarlar bulunmutur. O
dnemki insanlarn mezarlklara iek ve boynuz benzeri cenaze eyalar braktklar
belirlenmi. ieklerin, boynuzlarn ve yine mezarlarn yannda bulunan krmz
boyann ne amala kullanld bilinmiyor ama byk ihtimal bir cenaze treni
yapld anlalyor.
yle bir soru sorabilmek ne kadar mantkldr? lk letiim arac neydi?
Bunun bilimsel olarak yantlanmaz imknszdr. Ancak hayal edilmesi deil. lk
insanlar, deien dnyaya fiziksel olarak uyum salamalarnda kendilerine yardmc
olacak aa, kemik ve tatan aralar yaptklar andan itibaren byk ihtimalle

Page | 4
dnce aralar da yapm olmallar. te byle deerlendirirsek bu trden ilk aygt,
yaknlardaki bir srdeki geyik saysn belirten basit bir entikli ubuk veya belirli bir
arazi parasnn nemini gstermek iin dzenlenmi baz talar veya ktklerdir.
Yaznn henz bilinmedii bir ada, bir aataki entik, renkli bir akl ta, krk bir
dal, ilkel insanlarn gznde dmann yaklatn veya bir av hayvannn buradan
getiini anlatr.
100.000 yl nceki ilk atalarmz szsz jestler ve evrilmekte olan bir konuma
dili sistemi araclyla iletiim kuruyorlard. Yaamlarnn gn getike daha
karmak bir hale gelmesiyle birlikte, nemli eyleri anmsamak iin grubun ortak
belleinden daha fazlasna ihtiya duydular. htiya duyduklar ey, bedenin dndaki
bir bellekti. entikli ubuk byle bir ara olabilir. Bilim adamlar rakamlarn
bulunmad o dnemlerde bu entiklerin her birinin bir nesneyi iaret ettiini
belirtiyorlar. Yani belli bir bilgiyi kayt altnda tutmaya yaryor. Eer yleyse bugnn
harddiskleri bu tarz bir aratr ve bizim varsaymsal olarak ortaya attmz entikli
ubuumuz onun dorudan atas
saylr. Bunun yerine ta paralarn
biriktirmek ya da dal paralarndan
yararlanmak gibi davranlarda da
bulunulabilirdi. Ancak entikli
kemiklerin biriktirilmesi ve korunmas daha kolay ve etkiliydi ayrca kalc ve
yerlerinden ayrlamazlard. Bu bakmdan bu entiklerin birer hesap arac olarak
kullanld yorumu g kazanmtr. Tarihsel srete ilerleyen yzyllarda ise bu
hesap sistemi talar zerinde uyguland ve entikler bu kez simgesel adan daha net
verileri barndracak ekilde dzenlenmeye baland. Mesela hesap iin koni, kre ya
da disk eklinde talar tercih edildi. Burada rnein koni tahl miktar iin
kullanlrken kre meyve miktarn tutuyordu. Dolaysyla tarih ncesi insanlarn
kavramsal adan da bir gelimilik dzeyine geldikleri anlalyor.
lkel insanlarn kayt tuttuklarna dair bir baka rnek Fransada bir maarada
bulunan, M.28.000 ylna ait ufak bir kemik parasdr. Bu dierinden farkldr.
nk bir ara olarak kullanlmtr. n ucu devaml uygulanan bir basn yznden
krlmtr. Kullanm srasnda avu iinde tutulduundan arka taraf da fazlasyla
anmtr. lgin olan bu aletin zerinde, her biri farkl zamanda, farkl bir yn ve
tarzda 29 adet iaret kaznd grlr. Zamanla artan iaretler ylans bir grnm

Page | 5
oluturur. Sanki birisi, yaznn ve
aritmetiin bulunmasndan 25.000 yl
nce bir olaylar dizisinin kaydn
tutmaya ve bunu baka birinin
okuyabilecei tazda dzenlemeye
almtr. Baz aritmetik testlerle
bunun ayn evrelerine denk geldii
bulunmutur. Bu o dnemler iin
kusursuz bir gzlemdir.
Yani bilmek, bilgiyi aktarmak, yorumlamak insanln bugnlere gelmesine
vesiye olmutur. Bu nedenle insan, bal olduu topluluun ya da toplumun bir bireyi
olarak, gemiten bugne evresinde olup bitenleri hep merak etti. Olup bitenleri
renmek, kendi bana gelenleri duyurmak, bunlar zerine dnmek ihtiyacn
duydu. te bu ihtiya, haberleme eylemini yaratt.
sadan sonra IX. yzylda, Bizans mparatoru kendi imparatorluunu
Abbasilerinkinden ayran snra, dmann snr getii uyarsn, bakentinden, eer
hava ok kapal deilse, bir saat iinde alnmasn salayacak bir ate ve fener hatt
kurdurdu. Bu haberleme eyleminin ne kadar hayati olduunun en gzel rneidir.
Bugn byle bir haberlemeye ihtiya yok. (Nasl bir sistem olduunu hayal edebilir
miyiz? Belki; bu sistemi en iyi aktaran Yzklerin Efendisi-Kraln Dn filmidir.)
lgintir ki, son derece basit olan bu yntem, bugn de hala varln srdrmektedir.
rnein Papalk seimlerinde, San Pietro Meydannda, Kardinaller Meclisi tarafndan
bir papann seildiini, beyaz duman iareti verildiinde renirsiniz; siyah duman ise
kardinallerin son oylamasnn sonu vermediini ve grmelere devam edildiini
belirtir.
Biri alc, dieri verici olarak nitelendirilen iki kii, iki taraf arasnda, herhangi
bir arac olmadan yaplan haberlemeye dorudan doruya haberleme diyoruz. Bu tr
haberlemenin balca zellii szl oluudur. Ancak haberlerin dier kiilere, nc
ahslara da aktarlmas mmkn olmaktadr. Bu taktirde alc ve vericilerin says
artmakta ve giderek zincirleme bir haberleme sz konusu olmaktadr. Dolaysyla
yaznn icadna kadar olan dorudan haberleme eylemi, yaznn icadndan sonra
dolayl haberleme ekline dnm, insanlar arasndaki sosyal ilikilerin mahiyeti

Page | 6
deimi, bu ilikiler daha karmak bir durum kazanm, yaz haberin kaynana
dnebilmeyi salayan salkl bir ara olmutur. Sonu olarak nsanlk tarihini drt
dnemde incelemek mmkndr. Bunlar:
1. Szl kltr dnemi
2. Elyazmal ( Chirografik) Kltr Dnemi: Yaznn icad .. 4. Yzyl
3. Basl (Tipografik) Kltr Dnemi: Matbaann icad 15. Yzyl
4. Elektrik Elektronik Kltr Dnemi
Yaznn bulunuundan nce, bilginin aktarlabilecei tek kanal
vard: nsan hafzasndan destek alan sz. Bu dnemi en iyi simgeleyen
olay maraton kuucusunun yksdr: .. 490 ylnda, Yunanllarn
Perslere kar kazandklar zaferden sonra haberci, Atinaya kadar
42,195 kilometre koar, orada lkesinin zaferini bir nefeste anlattktan
sonra bitkinlikten lr. Tad haberle btnlemi gibidir ve onu
iinden attktan sonra sanki simgesel olarak yok olur.
Homo Sapiensin 30.000 ile 50.000 yl arasndan beri dnya zerinde
dolayor. Fakat buna karlk ilkyaz 6000 yl ncesinden kalma. Yazdan ve okuma-
yazma olanandan yoksun bir kltrn nasl olabileceini dnsenize! Bu insanlarn
zihninde kelimelerin grsel karl var mdr? Ne hatrlayabilirsek, onu biliriz. Byle
bir insann szcklerle ilikisi iitseldir ve duyu organlar iinde en nemli organ
kuladr. te szl kltrde insanlar, hatrlayabilmenin bir formln yaratmak
istediler. Ne yaptlar? Szckleri ritmik formllerle bir araya getirdiler. Bugn
ataszleri dediimiz olay, bu szl kltrn bir uzantsdr. Kalp szckler, rnein
sakla saman gelir zaman, ayan yorganna gre uzat, ak ake kara gn iindir
vb...
Formller ritmik sylevin gereklemesinde yardmc olurlar ve herkesin
kulanda dolaan kalplam ifadeler olarak i grrler
Red is the morning, the sailorss warning; red in the night, the sailors
delight

Page | 7
Szl kltrde, bellekleri gl, bilgili insanlar, bilge insanlar saylrd ve
sayg grrlerdi. Peki, yazl kltrde ne oldu?
ncelikle yaz nedir? Yaz, dncelerimizi, duygularmz, isteklerimizi
bakalarna iletmek ya da unutulmaktan kurtarmak iin kullanlan iaretler sistemidir.
nsanlk kltrnn temeli yaz ile balar. Ama tarihin konusuna giren zaman,
insanln yeryzndeki yana gre ok ksadr. nk medeniyet atein icadyla
balad halde, tarih ancak yaznn icadyla balayan dnemi kapsar. lk insann
yaradlndan yaznn icadna kadar geen uzun ve bilinmeyen dnemin adna
Tarihten nceki Zamanlar denmesinin nedeni o dnemlerde yaznn olmamasdr.
Yazl kltrde ise hafza artk miyadn doldurur ve nemini yitirir. Szl
kltrde nemli olan kulan yerini gz alr. Nasl ki szl kltrde bellei gl
olmak saygnlk getirirken, yazl kltrde de okumak ve yazabilmek soyluluk belirtisi
olur. rnein, kutsal yaz anlamna gelen hiyerogliflerin, Msrda yaygnlamas ve
idari devlet yaps iinde vazgeilmez hale gelmesi ktiplerin iyi bir toplumsal stat
kazanmalarna neden oldu. Onlar devlet mekanizmas iinde daha etkili bir noktaya
geldiler. nk devlet gelirlerinin, kiralarn ve kyllerden alnan vergilerin
toplanmas ve dzenlenmesiyle ilgiliyorlard. Dolaysyla okuma-yazma bilmek,
zengin ve rahat bir yaam srmeye yarar hale geldi.
Msr yazs nceleri Resim-Yaz eklindeydi. Yazlmas ve okunmas ok
zordu. Bu yazda resimlerin rnee benzemesi ilkesi vard. Resimler artk, rneklerine
benzemeyip de, sadece rnei hatrlatan birer ekil olmaya balad zaman, asl
yazya doru byk bir atlm oldu. Msrllarla ada olan Smerler yaz iin ince
kilden yaplm levhalar ya da tabletler kullandlar. Heceleri belirten iaretlerden
yararlanarak resim-yazdan, ekil-yazya getiler. Bu yazya ivi yazs deniliyor.
1

Yaz nce demir ubuklarla kil tabletler zerine yazlyor, daha sonra bu tabletler
frnda piiriliyordu. Smerliler yazy hesap ileri iin kullandlar. Yani yaznn
bulunmasnn ilk nedenlerinden birinin ekonomik olduunu sylemek mmkndr.

1
Smer yaz yntemi deiik evreler geirmitir. Bunlar: 1. Pigtogram; yani imgenin stilize kullanlmas,
rnein gnein gne resmi ile ifade edilmesi. 2. deogram; simgelerin bir dnceyi anlatmas. 3.
Fonogram; bir sesi ya da ses dizimini belirten yazl biimdir. rnein alfabetik dillerde kullanlan
harfler birer fonogramdr, ou zaman kendi balarna ifade ettikleri bir kavram yoktur, kavramlar
ifade etmek iin karlan ses birimlerini belirlerler ve genelde baka fonogramlarla beraber anlaml bir
btn olutururlar.

Page | 8
Smerlerin ivi yazsn giderek Akadlar ve Babilliler renmiler ve bu yaz
btn nasya kavimlerince benimsenir. Yunan, brani, Arap, ran, Uygur, Hint
uygarlklar yazy kendi kltrlerine uygun olarak gelitirirler. Dnyann ilk yazl
kanunlar da bu yllarda yazlr. Bugnk anlamda ilk byk kanunname, Babil
Krallarndan Hammurabi tarafndan M.. 2000li yllarda dzenlendi. 2.25 metre
ykseklikteki bir kara ta zerine ivi yazs ile yazld. 282 maddeden oluan bu
kanunnamede, lke ynetimine, orduya, tarm ve sanata, ticarete ve ahlaka dair
hkmler yer alyordu.
zetle yaznn iktidar dairesinde de byk bir nemi vard. Hammurabinin
kanunlarnn bugnk propaganda metinlerinden biimsel olarak neredeyse hibir
fark yoktur. Arada 4000 yl ve birbirinden tamamen farkl iki yaz sistemi var fakat
mesajlar benzer. Hammurabiden, Kudretli kral, Babil kral, Smer ve Akad kral,
Dnyann drt bucann kral diye bahsedilir. Kral, eer yasalarna uyulursa btn
tebaasnn bir takm haklardan faydalanacann szn verir. Yani yaznn uygarlk
tarihindeki dier nemli bir ilevi daha vard o da Patronun kim olduunu insanlara
hatrlatmak!t.
Bilindii gibi basnn balca ham maddesi kttr. Kdn kullanld alanlar
saylamayacak kadar ok. Kt, dnceleri yaz haline koymakla balayan
uygarlklarn yeryzndeki yaylnda en nemli unsur olur.
Kdn en ilkel ekli papirstr. Eski Msrllar, M..2000 ylndan itibaren
Cyperus Papyrus denilen kam cinsi bitkiden, zerine resim yaz yazlan ince
tabakalar yaptlar. Bu bitki, Nil nehri boylarnda ve Afrikann dier yerlerinde bolca
bulunuyordu. -drt metre boyunda ve gen eklinde gvdesi olan bu aacn
kabuklar soyulduunda iinden beyaz, yumuak bir z kar. te bu z, ince eritler
halinde kesildikten sonra hasr rg yaplr ve zerine bir arlk konularak slak olan
paralarn birbirine iyice kaynamas salanr. Genellikle uzun eritler halinde
hazrlanan papirsler zerine Msrllar, kam kalem kullanarak ve siyah is mrekkebi
sayesinde yaz yazdlar.
Papirs kd devrini, Bat Anadoludaki Bergama ehri uygarlnn bir rn
olan Parmen izledi. Bergamada parmenin zellikle yaz yazmak maksadyla
deriden hazrlanmas gayet iyi bilinirdi. Parmen, hayvan derilerinin terbiye edilmesi

Page | 9
ile yaplrd. Bu deri parlatlr ve mrekkep tutacak bir hale getirilirdi. Ama derinin
zenle ilenmesi lazm gelirdi. Yani yapm Papirse gre zahmetliydi.
Dnya, kendisine bugnk anlamda gerek kd armaan eden ine
borludur. in, sadece okuryazar bir uygarlk deildir, ayrca aratrma ve gelitirme
etkinliklerine ak bir uygarlkt. Kdn indeki serveni aamal olarak geliti. ok
eski dnemlerde yaz yazmak iin tahta ve bambu paralar kullanlyordu. Tahta
byk lde ksa mesajlar iin, bambu ise daha uzun kitaplar iin tercih edilirdi. Bir
sre sonra ise ham ipekten bir tr kt veya kda yakn bir malzeme retildi. Ancak
kdn icat tarihi denildii zaman, MS. 105 yl olduu kabul edilir. Aslnda tam tarih
verilemez ama bu genelde kabul gren tarihtir. nk icat hadm Tsai Lun tarafndan
imparatora resmi olarak bu yl bildirilmitir. Tsai Lunun asl mucit mi yoksa yalnzca
zerinde hak sahibi olan resmi konumdaki kimse mi olup olmad belli deildir. Ama
ne olursa olsun in halknn gznde onun ad bu bulula kalc olarak zdetir. in
hanedanlnn kaytlarnda Tsai Lun hakknda tutulmu bir kaytta yle der:
(M.S. 76-84) Tsai Lun hadmd. Ondan sonra tahta kan imparator Ho (M.S 89),
Tsai Lunun yetenekli ve hevesli bir adam olduunu biliyordu ve onu chung chang
shih olarak atad. Bu konumdayken o, Kral Hazretlerini ne vmekten ne de
knamaktan asla ekinmedi.
Kdn dier uluslar tarafndan renilip yaplmas ancak 7.yzylda balar.
Araplarn Semerkant kentini ele geirmeleri ile kt yapmn inlilerden rendikleri
rivayet edilir. inlilerle Mslmanlar arasnda Trkistan blgesinde yaplan savalar
srasnda balayan ilikiler sonunda 8.yzylda Mslmanlar kt yapmn tamamen
renir. Bilim adamlarnn yaptklar aratrmalarda 9.yzyldan kalma Arapa el
yazmas kitaplarn bulunmas bu teorileri destekler. Kt zerine yazlan en eski
Arapa yazlar Gariblhadis ve Divanledep adndaki kitaplardr.
Kt yapm sanat Mslmanlar vastasyla Avrupaya geer. 13.yzylda
Araplarn spanyollar ve talyanlara rettii kt yapm teknii, 8.yzylda
rendiklerinin neredeyse aynsyd.
in basmcl Tang hanedan (618-906) dneminde dodu. Bu hanedan
dnemi in tarihinin en parlak zamanlarndan biriydi. Tang hanedannn ilk
imparatorlar edebiyatn, sanatn ve dinin byk koruyucularyd. Bugn 627 ile 649
yllar arasnda bakentte yaklak 54.000 eserin (tomar) bulunduu bir ktphanenin,

Page | 10
halkn hizmetine ald biliniyor. Dier taraftan ayn dnemde inin resim
alanndaki becerisi de hzla en yksek seviyeye ulat. Yine bu dnem dinsel hogr
bakmndan da nemli bir dnemdi. Hanedann kendileri Taoizme ynelmi
olmalarna ramen her yabanc inanc cmerte karlamlard. Birka yzyldan beri
kt yapmcln, 2. yzyldan beri mrekkebin temel formln ve ok eski
alardan beri oymaclk sanatn bilen inliler, basmcl deneysel almalar
sonucunda bulmulard. inin bu altn anda, kutsal kitaplarn ve metinlerin
kopyalanmas amacyla Budist manastrlarnda ve baka yerlerde eitli birok aygt
gelitirdi. rnein ablon bask ve toz serperek kalp karma teknii, Budist
manastrlarn olduka benimsedikleri bir kopyalama aracyd. Yaplan aratrmalarda
nce frayla izilmi, sonra ine delikleriyle ana hatlar karlm byk Buda
kafalarndan oluan ok sayda kt ablon bulunmutur. 6.yzylda ise ta levhalarn
yerini aa bask bloklar ald. nce metin mrekkeple iyi cins bir kda yazlyor,
sonra kdn yazl yzeyi bir aa bloun dzgn yzeyine yatrlyordu. Bloun
yzeyi metnin mrekkebini emiyor ve daha sonra da bir oyma ustas bloun
mrekkeplenmi blmlerini oyarak, harflerin kabartmalar halinde kalmasn
salyordu. Basm iin de, bu kabartma harfler blok frasyla mrekkepleniyor ve
zerine kt baslyordu. Bu yntemle inliler, 130 ciltlik in klasiklerini basmay
baard. Bu yntem Tipo bask tekniinin ilk rneidir. Fakat bu bask teknii in
yaz dilinin karmak yaps (80 bini akn karakterin mevcut olmas) nedeniyle bu
lkede yaygnlaamad.
Avrupa kt yapm teknii Endlsl Araplardan rendi. Ama inlilerin
gelitirdii Tipo bask yntemi ayn yolu izlemedi. Bu teknii renen Uygurlar,
komular Trklere ve Moollara rettiler. Bu kavimler ise Kuzey Afrika ve Dou
Avrupaya ynelik aknlar ve gleri srasnda basm tekniini ve bilgisini yanlarnda
tadlar. Marco Polonun inde grd ve byk bir ciddiyetle inceledii aa
bask bloklaryla basm yntemi Avrupada 14.yzylda, parmenden kda geile
birlikte ortaya kt. Oymacln giderek gelimesiyle 15.yzyl balarnda birka
sayfalk ilk kitaplar baslmaya baland. Fakat bugnk anlamyla oynar maden
harflerle dizginin yaplmas ve bask makinesinin icad erefi 1440da modern basmn
temelini atm olan Alman Johann Gutenberge aittir.
Gutenberg, 1436da ehirde kan bir isyan zerine ailesiyle birlikte
Strasburga kamtr. Babasnn lm zerine hayatn kazanmak iin bir

Page | 11
kuyumcunun yannda oyma ilerinde almaya mecbur kalr. Kuyumculuktan eline
pek az para getiinden Gutenberg yeni fikirlerini uygulamak iin bir alan arar.
Kafasndaki fikir, ayr ayr harf ekillerini bir araya getirerek sayfa yapmak ve bu
sayfay bastktan sonra datlacak harfleri yeni sayfann basm iin tekrar
kullanmaktr. lk i olarak Strasburgda ortakl bir irket kurar. Gutenberg ve
ortaklar ehir dnda bir manastrda almaya balarlar. lk hazrladklar harfler
demirdendir. Fakat demir harfler ok sert olduundan kd delmektedir. Bu
sakncay nlemek iin harfleri daha yumuak bir maden olan kurundan yaparlar ama
bu da kurunun ok yumuak olmasndan dolay baskya dayankl grlmez. Bir sre
sonra ortaklarndan biri lr, dier orta Gutenbergi gizli almalar yapmakla
sulayarak mahkemeye verir ve Gutenbergin btn emekleri ve aralar elinden alnr.
Gutenberg Mainz ehrine geri dndnde ise burada zengin bir kuyumcu olan Johann
Faust ile tanr ve onun damad olan el yazmalar stad Peter Shffer ile birlikte l,
yeni bir irket daha kurarlar. Bu defa kuruna antimuan kartrmak suretiyle,
kurundan daha sert ve demirden daha yumuak bir karm meydana getirirler. Ve
basm sanayinin kuruluu bu ekilde gerekleir. Ama ortaklar arasnda yine
anlamazlk balar, sermaye sahipleri Gutenbergi ekarte etmek ve btn kazanca
sahip olmak isterler. Bu maksatla ie yatrdklar paralar geri almay talep etmiler
ancak Gutenberg paray iade edemediinden, mahkemeye bavurarak 1455 ylnda
elinden aralarn alrlar. Bundan sonra tarihteki dier mucitler gibi Gutenbergin
hayat da yoksulluk ve sefalet iinde gemitir.
Gutenberg, 1468 ylnda 68 yanda lmtr. Gutenberg ilk eserini 1440da
basar. Johann Faust ve Peter Schfferin 1457de bastklar kitap da matbaaclk
tarihinin ilk eserleri arasndadr. 14 Austos 1457de baslan kitap latince olup ad
mezamirdir. Peter Schfferin izinden yryen olu 1505 ylnda yaynlad bir
kitabn bana: Bask sanat Johann Gutenberg tarafndan 1440 ylnda kefedilmi,
daha sonra Johann Faust ve Peter Schfferin yardmlaryla gelitirilmitir
cmlesini yazarak babalarnn Gutenberge kar iledikleri gnahlar affettirmek
istemitir. Bylelikle bu byk buluun Gutenberge ait olduu, lmnden sonra da
olsa, onu perian eden ailenin bir ferdi tarafndan tasdik ve tescil edilmitir.
Gutenbergden sonra 500 yl boyunca bask tekniinde birok gelime olduysa da,
temel yntem deimemitir.

Page | 12
Matbaann insanl daha modern bir dnyaya tayan byk sonular oldu.
Gutenbergin buluu ksa zamanda gezici Alman basm ustalar araclyla btn
Avrupa kentlerine yayld. Bu yaylma sonucu ok sayda ncil basld ve dini inanlar
kuvvetli olan o gnn insan tarafndan bu kitaplar aranr ve satn alnr oldu. Halkn
din kitaplarna kar gsterdii bu byk ilgi ve istek sonucu, Katolik kilisesi yava
yava sarslmaya balad, din sorunlarndan ortaya kan anlamazlklar, din
savalarnn balamasna neden oldu. Tarihte Reform hareketleri adyla nitelendirilen,
dinde yenilik hareketleri basm sanat sayesinde byk lde baarya ulat. Dier
yandan basmn gelimesi sonucu bilgi kitaplar ucuzlad ve halka geni lde okuma
olana saland. O gne kadar yalnz soylularla papazlarn yararland kitaplar, artk
srl bir varlk olmaktan kt, halk kitleleri de, olanaklar lsnde okumaya balad.
Bu atlm sonucu ulusal diller geliti, ulusal dille yazlm eserler ortaya kmaya
balad. Dnce hayat kk bir sekinler zmresinin tekelinden kurtuldu, bilim,
sanat, dnce ve felsefe, yzbinlerce zeknn katld geni bir alma alan
oluturuldu. Matbaann icadna, ulam, denizar keifler, top ve barutun kullanlmas
gibi yenilikler de eklenince Batda feodalitenin yklmasna ve monarik merkezi
krallklarn gl bir biimde tarih sahnesine kmasna gerekli ortam saland.
Avrupann ekonomik, siyasal, sosyal ve kltrel hayat bylesi kkl deiikliklere
urarken, tabii olarak haber ve haberleme ihtiyac byk lde nem kazand.
Occasionneller ya da Almanaklardan sonra sreli yaynlarn yava yava
balad grlmektedir. Gerek anlamda ilk sreli yayn, Hollandann Anvers
kentinde, 1605 ylnda yaymlanan Nieuwe Tydinghen gazetesidir. Bu olayn
Hollandada ortaya kmas, dnyay tanmaya en ak ve en merakl lke
olmalarndan kaynaklanmaktadr. Sonraki yllarda bu hareketin hz kazanmas,
birbirine ok yakn tarihlerde Basel, Strasbourg, Frankfurt, Berlin, Hamburg, Stuttgart,
Prag, Kln ve Amsterdamda dzenli yaynlarn ortaya devam etmektedir. Feodal
sistemin yklndan itibaren Rnesans, Reform hareketleri ve Aydnlanma gibi
toplumsal olaylarn yan sra en nemlisi Ortaan sonlarna doru ticaret hayatnn
Avrupada canlanmas, o dnemlere kadar hi olmad kadar byk bir haberleme
gereksinimi dourmutur. Blgeleraras ekonomik ilikiler, karlkl ekonomik
gereksinim, ap gittike genileyen bir ekonomik btnleme srecine yol aar. Bu
balamda merkezi otoritenin de g kazanmas ve ticaretin kentler ve
devletlerarasnda yaplabilir bir duruma gelmesi, haberlemenin dzgn bir biimde

Page | 13
salanmas ile olanakldr. Ancak yine de gzden karlmamas gereken en nemli
etken, gazeteciliin Avrupada merkezi otoritenin hkm srd mutlak monari ile
ynetilen lkeler de ortaya kmasnn yannda dank, birlii zayf olan blgelerde
daha abuk geliim gstermitir. Bunun sebepleri zerinde ksaca durmak yerinde
olacaktr. Birincisi, basnn ilk mcadelesi olarak aklanmaya allan zgrlk
mcadelesinde aranmaldr. Hkmetlerin ilk kan gazete rnekleri karsnda endie
duymalar, doal bir refleks ile henz emekleme aamasnda olan basn ehliletirme
arzusunu tamalar nemli bir noktadr ki, bu gelime sansr ve gazete kapatmalar
gibi olaylarla, gazetecilerin zgrlnn denetim altna alma abalarn da
beraberinde getirecektir. kinci olarak dikkat eken noktann rahatlkla ticaret olduu
anlalmaktadr. Mutlak monarinin basksndan nispeten uzak olan kentler, ayn
zamanda ticaret sonucu ekonomik gc elinde bulunduran burjuvalarn youn olduu
kentlerdir. Deniz ar ya da yurt ii faaliyetlerden haberi olan macerac-giriimci
Avrupal tccar tipi hi kukusuz haberleme kanallarnn gelimesini en ok
isteyecek olan topluluktur.
Bir yanda gazeteciliin gelimesinden endie duyan iktidar sahipleri dier
yanda ise gazetecilii meslek olarak ktleyen filozoflar Dzenli yaynlarn daha
yeni yeni yeerdii dnemlere baklacak olursa meslee dair kt bakn rnekleri
hayli fazladr. Elizabeth dneminin tiyatro yazar Ben Jonsonun 1626da Londrada
sahnelenmek zere The Staple of News, yani Haber Dkkn adl eserinde
gazetecinin toplumsal kiiliine saldrr: Gazeteci, kesinlikle utanma duygusundan
yoksun ve okuyucularnn saflndan yarar salamak iin ne olursa yazmaya hazr
birisidir.
Voltaire basn, toplumun belalarndan biri ve dayanlmaz bir ekiyalk
olarak deerlendirir. Diderot ise, u anda Fransada bir dolu gazetemiz var. yi bir
kitap konusunda aklamalar yapmay iyi bir satr yazmaktan daha kolay buldular ve
pek ok ksr zihin bu alana yneldi diyerek gazetecilii aalamaktadr. Rousseau
daha ineleyicidir: Sreli kitap nedir? Deersiz ve faydasz, kalc olmayan bir eser.
Kltrl kiiler tarafndan dikkate deer bulunmayan ve kmsenen bu kitaplar,
kadnlara ve aptalara bilgiden yoksun bir gurur vermeye yarar



Page | 14
Gazetecilik meslei, artk en nitelikli zihinler
tarafndan icra edilmeyi hak etmektedir.
Peki, ne olmutur da gazetecinin bu konumu bir deiiklie uramtr? Bunun
cevaplarn bulabilmek iin 10-15 yl ncesinden balayarak Fransz Devrimi ve
sonrasndaki gelimelere baklmas gerekmektedir. nk devrimden nce 1775-1785
yllar arasndaki gelimelere dikkatlice bakldnda, zellikle Fransada ynetici
snflar ve filozoflar ile gazeteciler arasndaki uyumazlklarn giderek azald
grlmektedir. 1778 yl gazetecilerin toplumsal statlerinde bir takm deiikliklerin
gndeme geldii yldr. Ayn yl, Academie Franaise, ilk kez gazetecileri bnyesine
kabul etmeye balar. Bu deiimde kilit kavram ulus-devlettir ve Fransz devrimi,
meruiyetini ulusa dayandrmaktadr.
Ulus, genel olarak kabul edildii ekliyle ayn toprak paras zerinde dil, din
ve soy birlii ile kltrel ve tarih birliine ayrca ortak dman imajna sahip
insanlarn oluturduu toplumsal yap olarak tanmlanmaktadr. Ulus inas terimi ise,
genellikle ok uzun bir tarihsel srete, balangta birbirine gevek balarla
balanm topluluklar, ortak bir toplum haline getirmeye yol aan sosyopolitik bir
geliim sreci anlamna gelmektedir. nann, btnletirici bir ideoloji retilerek
uyguland takdirde, uzun vadede baarl olaca dnlmektedir. Brissotun
Fransz Devriminden hemen nce kard Le Patriote franais gazetesindeki tantm
yazs ulus inaa srecinde gazetelere ykledii anlam gzler nne sermektedir.
Brissot, Tm Franszlar eitmek iin, brorlerden baka, srekli, az masrafl ve
onlar yormayacak biimde bir ara bulmak gerek. Bu ara siyasi bir gazete ya da bir
gazettetir.() Esaretten ya da cehaletten kurtulmaya alan kabalalk bir millet iin
tek eitim arac budur diyerek nemli bir noktaya deinmitir. Fransz Devrimi
gerekletiinde Fransada bile ulusa ynelik temel unsurlar salanamamtr. rnein
1794 ylnda hazrlanan bir raporda, Fransada yaayan alt milyon Franszn,
Franszcay hi bilmedii ve yine ayn sayda Franszn bu dilde dzgn konuma
yrtebilecek bilgisi olmadn ortaya koymaktadr. Dilin yannda kltrel ve tarih
birlii de, ulus-devlet yaplanmasnn olmazsa olmaz art olarak Fransz
Devriminden sonra gerekletirilebilmitir.


Page | 15
Batda ortaya kan gazetecilik faaliyetleri ile Osmanl arasnda ok temel bir
fark vardr. Batda hakim olan gr; nsan Tanrnn yaratt bir akl varl olarak
gren ve onun yapaca eylem kararlarn akln kullanmak suretiyle alacan kabul
eden kuram olan Liberalizm, kitle iletiim aralarnn gelimesi ve olgunlamasna
byk bir zemin hazrlamtr. Merkezi otoritenin g kazanmas ve ticaret faaliyetleri
dolaysyla, hem ticari ve toplumsal hem siyasal alanda ortaya kan, bir haberleme
gereksinimini karlamak gerekiyordu. Ekonomik ve siyasal btnlemenin olumas,
haberlemenin dzgn biimde salanmas ile olanaklyd. Bir baka anlatmla gazete
Batda, o lkedeki ekonomik, politik ve sosyal artlarn bir sonucu olarak geliimin
srdrmtr. zellikle ticari kapitalizmin geliimine ve ortaya kar sosyal yapnn
gerei olarak mallarn serbest dolam, haberin de serbest dolamn beraberinde
getirmitir. Bu da gazeteyi ortaya karmtr.
te Trkiyede basnn ortaya k bu ok nemli farkla Batdan
ayrlmaktadr. Trkiyede basn toplumsal dinamiklerle deil, siyasi dinamiklerle,
devlet destekli olmutur. Trk basn daha ok devlet destei ve buna bal olarak
devlet gdmnde bir grnm sergiledi. Batda gazeteciler devlet mekanizmasnn
dnda kalan kimselerdi. Osmanl toplumunda ise ilk gazeteciler hep devlet
memuruydu. Devletten maa alarak geinen bu kiiler, ynetimin karlar dnda fikir
retmek bir yana, ynetimle ayn hedefleri paylayorlard. Trk basn Avrupadaki
klasik geliimden ok farkl olan bu doum hatasn hibir zaman dzeltemedi.
Parann devletten kazanlmas, gazetelerin vatandalara btn gerekleri drste
aktarmasn nledi.
Basm evi ve basn ortaya ktklar 300 yl boyunca Avrupa toplumlarnda
birok deime ve dinamizmi harekete geirmitir. Ancak bir konu zerinde dikkatlice
durmak gereklidir. Kitap kltr ile gazete kltr birbirinden olduka farkl zellikler
ierir. Kitap kltrnde temel zellik; aktarlan fikir ya da bilgilerin deforme
olmamas, salkl korunmas, istendiinde doruluklarnn kolaylkla
aratrlabilmesidir. Bylece sylentiye dayanan deil, bilimselletirilebilen bir kltr
olumaktadr. Gazete ise, ierii bilimsel verilere dayandrlmak istense bile, 24 saatlik
deimeleri yanstmak gibi ok ksa sreleri kapsamasndan dolay deformasyon oran
son derece artar. Kitaplarn bir ksm, belirli bir bilgi dzeyine erimi seilmilere
hitap ederken, dier ksm elendirici, oyalayc ilev grr. Buna karlk gazetenin
ok farkl dzeydeki bireylere ayn anda ynelmek gibi bir ilevi vardr. Gazeteyle

Page | 16
bilim ve fikir retilmez, gazete kamuoyu ve zihniyet oluturur. Zihniyet, fikirlerin
kesinliini kaybetmi ksaca deforme olmu eklidir. te buna gazete kltr denilir.
Bu anlatmlara paralel olarak u veriler dikkat ekicidir: 1736- 1836 yllar arasnda
1,8 Milyon kitap 22,5 Milyar adet baslmtr. 1820de bir katilin itiraflarn konu
alan bir kitapk ngilterede 1,1 Milyon adet baslarak rekor krd. Batda byk tiraj
yapaca dnlen kitaplarn ilk basks on binden balyordu. Bu rakamlara bugn
Trkiyede hala ulalabilmi deildir. Avrupada kitap ve gazete daha o dnemlerde
birbirinden ciddi bir biimde ayrlmaktayd. Batda % 50lerle ifade edilen okur-
yazarlk oran, Osmanlda ancak % 5 olarak biliniyordu. Osmanlda basm evi ile
basnn ayn anda balam olmas, Osmanl insannn 400 yllk kitap kltryle
tanmadan ve iine sindiremeden gazete kltr ile tantrlm olmasyla
sonulanmtr. Bu da 400 yllk bir bilgi birikiminden mahrum kalan bir halka iaret
ediyordu. Toplumumuzda kitap okuma alkanlnn snrl kalmasnda bu etkeni de
gzden karmamak gereklidir.
Osmanlda matbaann ilk kurulu tarihi 16. yzyln balangcdr. 1492de
spanyadan gelen Safarat Yahudilerinin
2
bu glerinde matbaay da Osmanl
topraklarna tadklar bilinmektedir. 17. yzylda ise, Osmanl topraklarnda
Rumlarn ve bu yzyln sonlarnda Ermenilerin kendi matbaalarn faaliyete
geirdikleri grlr. Bu gelimelerin ardndan ise, matbaa Macar asll brahim
Mteferrikann 18. yzylda Osmanl topraklarnda matbaay kurduu ve ilk bast
Trke eserin de Vankulu Lgati olduu bilinmektedir. Bu eserin basl tarihi,
1729dur.

2
1492 ylnn Mart aynda spanyann Katolik krallar Kastilyal sabel ile Aragonlu Ferdinand Katolik
bir spanya yaratmaya karar verirler. Dinlerini deitirmeyi red eden btn Mslman ve Yahudilerin
spanyay terk etmesi istenir. spanyol Engizisyonundan kaan ve baz tarihilerin tahminine gre
saylar 200 000 kadar olan Yahudiler son duraklar olan Osmanl mparatorluunda Sultan Bayazd II
tarafndan byk bir memnuniyetle kabul edilirler. Ykselme Devrini yaayan Osmanl
mparatorluunun her tarafna dalp yerleen Yahudiler kendilerine branice spanya anlamna
gelen Sefarad Yahudileri adn verirler. O tarihten gnmze kadar sre gelen gelenek ve grenekler
de kendince bir yol izerek zaman ierisinde Trk-Sefarad olarak bir karakter olutururlar. Osmanl
mparatorluundaki genel hogr havas iinde kendi etnik kimliklerinden vazgemeye
zorlanmamlardr. Bu dnemde stanbula gelenler ticarette nemli rol oynamlardr. Hatta II. Bayazd
onlar Osmanl topraklarna kabul ederken syledii u szler nemlidir: "Bu krala nasl akll ve uslu
Fernando diyebiliyorsunuz? Kendi lkesini yoksullatryor ve benimkini zenginletiriyor" Daha sonra
kard bir fermanla Musevilerin iyi karlanp iyi muamele grmelerini istedi, hatta onlara zarar
verenlerin idamla cezalandrlacan da belirtti. spanyadan gelen bu kafile iindekilerin daha nce
devlet hizmetinde bulunmu olanlar saraya alnarak Maliye ve Hariciye alanlarnda nemli grevlere
getirildiler, hatta Hamon adndaki Doktor ailesinden gelen doktorlar uzun zaman sarayn doktorluk
grevini yaptlar. Bu aile "Evlad- Musa" unvanyla btn vergilerden muaf edilmilerdir.

Page | 17
Bakldnda Osmanl lkesinde matbaann kurulmas olduka gecikmitir.
Burada ska dile getirilen bir yanll aklamakta fayda var. Osmanl lkesinde
basmevine kar dine dayal bir nyargnn bulunduu savunuluyordu. rnein
Bernard Lewis kitabnda yle bir yargy aktarmaktadr:
Yeryznde Trkler kadar, baka lkelerin yararl icatlarn kolaylkla alp
benimseyen bir millete daha rastlamak zordur. Bunun en iyi rnekleri, nce bizim icat
ettiimiz, sonra onlarn bizden ald kk ve byk top vb. bululardr. Buna
ramen nedense kitap basmaya ve alar saat kullanmaya bir trl ikna
edilememilerdir, nk hattn baskya dnt anda kutsalln yitirecei
tasasndan bir trl kurtulamamaktadrlar
Oysa bunun gerek olmad aka belliydi. Osmanl ynetimi 1493te
Sefarad Yahudilerinin basm evi kurup kitap basmalarna kar kmamtr. Ayn
ekilde 1567de Ermeniler, 1610da Marun Araplar, 1627de Rumlar da
basmevleriyle kitap retimine girmilerdir. Osmanl Devletinin bu giriimlere kar
kmadnn en belirgin kant, 1594 ylnda Sultan III. Murat zamannda verilen bir
fermandr. Fermanda, Frengistandan gelen Trke, Arapa, Farsa kitaplarn alm ve
satmna engel olunmamas emredilmektedir. Yasak sadece slam dinine ait kitaplarn
yaynlanmas ile ilgiliydi, zira din uzmanlarnn onayndan gememi eserlerin byk
yanllklar iermesi olasl vard. Bu yzden 17. yzylda ngiltereden gelen bir
gemi dolusu Kuran basks Marmara Denizine dklerek tahrip edilmiti. brahim
Mteferrikann da basmevi kurmak iin sultana yapt bavuruda, eyhlislamn
verdii fetva da dini bir engelin olmadn gzler nne serer: Allah bilir ki, basma
sanatnda ustal olan kimse bir dzeltilmi kitabn harflerini ve szcklerini bir
kalba yanlsz olarak izip kda basmakla, ksa srede glk ekmeden ok
sayda nsha elde eder ve kitaplarn okluu ucuz fiyatlarla satlarn salar. Bu
suretle byk fayda salayacandan o kiiye izin verilip, birka bilgin kii de rnei
izilecek kitab dzeltmekle grevlendirilirse son derece iyi ve geerli ilerden olur.
Bu giriimi baz Avrupal tarihiler slam Dnyasnn Rnesansnn balangc diye
nitelemektedir. 1730da Lale Devri reformlarna kar kan Patrona Halil ayaklanmas
patlaynca yeniliki sadrazam katledilmi, padiah tahttan indirilmitir. Ancak
ayaklanma basmevine hi dokunmamtr.

Page | 18
Matbaann gecikmesinin belki de en nemli bir sebebi, iktisad sorunlardan
kaynaklanmasdr. Doksan bin hattatn o dnemlerde kitap istinsah (yazm) ile
geimlerini saladklar gz nne alndnda, bir anda bu kadar byk bir kitlenin
isiz kalmasnn toplumda yarataca huzursuzluu grmek gerekir. Bunun bir sonucu
olmal ki, matbaann getirilii bir anda gereklememi ve zaman iine yaylmtr.
eyhul-slm din kitaplarn basmn bir fetva ile yasaklam, dier kitaplara izin
vermitir. Bylece hattatlara da sanatlarn devam ettirme ve ekonomik krizi en hafif
ekilde atlatma imkn salamtr. Bu dnemde hattatlarn matbaaya kar
gsterdikleri tepki, geim sknts ve isiz kalma endiesinden kaynaklanan
protestodan baka bir ey deildir. Sanld gibi din bir kayg veya endie sz konusu
olmamtr.
Osmanlda ilk gazetecilik faaliyeti, Fransz bykelisi Verninacn
giriimleriyle gerekletirilmitir. 1795de Franszca olarak yaynlanan Bulletin des
Nouvelles, Verninac geri arlnca Fransz bykelisi olarak stanbulda greve
getirilen Aubert Dubayetin giriimiyle 1796da karlan Gazette Franaise de
Constantinople Osmanl lkesinin ilk gazeteleri olarak tarihe gemitir. Ancak bu
gazetenin yayn iki yl devam etmitir. 1798 Eyllnde Franszlar Msr igal etmek
amacyla bir kartma yapmaya kalknca, stanbuldaki elilik kapatlm ve eliliin
btn memurlar Yedikule zindannda gzaltna alnmlardr. Biraz olaylar
derinlemesine deerlendirecek olursak, bu dnemde Franszlarn neden basna nem
verdii daha iyi anlalabilir. stanbulda kan Franszca gazetelerin hedef kitlesi daha
ok Levanten ve tccar snfyd ayrca 1789 Fransz devriminin dnce iklimini
yaymak da ilk kez Franszca olarak kan bu gazetelerin hedefleri arasndayd.
Bylece Fransa, Osmanl mparatorluu snrlar iinde, siyasal ve ekonomik
balamda etkinlik ve g kazanmay hedefliyordu.
zmir blgesinde faaliyet gsteren gazetelerin ortaya kndaki en nemli
etkenlerin banda, ekonomik neden gelmekteydi. zmirin ok nemli bir liman
olmasnn yan sra Osmanlda elde edilen rnlerin Avrupaya k kapsnn zmir
oluu ve blgenin retim alanlarna yaknl burada bir tccar snf oluumuna, bu
oluum da blgede nemli bir gazete okuru potansiyelinin ortaya kmasna neden
olmutu. 1815de Napolyon Savalarnn sona ermesi Akdenizde ticaretin
gelimesine yarad ve zmir byk ilerleme gsterdi. Marsilya, talyan ve ngiliz
limanlaryla yakn ilikilerde bulunan tccar snfnn karlkl haber ihtiyac da son

Page | 19
derece artt. 1821de karlan ve Trke ad Doulu Seyirci (Le Spectateur
Oriental), ierii ve yaps itibaryla Avrupa gazeteleri ayarndayd. Bu yzdende
ilgiyle karland. Asl amac ticaret ve kltr olduu halde bir ay sonra Yunan
ayaklanmalarnn kmasyla hi beklemedii ekilde siyasal bir nitelie brnmek
zorunda kald. Bu blmde Fransz Avukat Alexandre Blacque (Blak Bey) kard
zmir Habercisi- (Le Courier de Smyrne) gazetesinde Osmanl yanls kampanya
yrtt. Yunan, Rus, ngiliz ve Fransz politikalarn eletirdi. Trklerin de insanlar
cemiyetinde yerini alma hakk olduunu savundu. Batl kafas ve mantn ok iyi
bilen biri tarafndan yaplan bu savunma son derece byk etki yaratt. Babli,
kendilerini karlk beklemeden Hristiyanlara kar savunan bu Hristiyandan ok
memnundu. Ama onu nasl destekleyeceklerini bilmiyorlard. II. Mahmut, Mustafa
Reit Paann tasarlarnda umumi efkr (kamuoyu) denilen ve basn vastasyla ifade
edilen bir kuvvetin varln renmiti. Hkmetin yapt ileri aracsz olarak halka
ulatrmak amacyla gazetenin getirecei kuvvete ihtiya olduunu, ayrca darya
kar Trk menfaatlerini savunacak bir gazete karmann devlete byk faydalar
salayacan dnd. II. Mahmut 1831de Le Monitor Ottomann yaynlanmas iin
Alexandre Blacquei zmirden getirir ve gazetenin bana geirir. Bu gazeteden sonra
yine II. Mahmut, Takvim-i Vakayi adl gazeteyi Trke olarak yaynlatm ve bu
gazete ilk Trke yaynlanan gazete unvann almtr. 1831den balayarak 1922ye
kadar yayn hayatna devam eden gazete, Osmanl Devletinin resmi yayn organ
olarak varln srdrm ve kapand gn, Osmanl Devletinin resmi olarak
ykld gn olmutur. Alexandre Blacque, yapt yaynlarda hep Osmanlnn
yannda olmutur. Alexandre Balcque, 1836da gizli bir grevle Fransaya giderken
Maltada aniden lr ve muhtemeldir ki bu olay bir suikasttr. Blacque, bir bakma
tarihimizde mesleki faaliyetleri nedeniyle gereklemi ilk gazeteci suikastna kurban
gitmitir.
1840da Osmanl topraklarnda yaynlanan ancak zel olup olmama konusunda
tartlan gazete Ceride-i Havadistir. ou tarihi bu gazeteyi ilk zel gazete olarak
kabul etmezler, nk gazete Osmanl saraynn desteiyle karlmtr. Gazetenin
karlma yks de hayli garip ve ilgintir. Osmanlda baz ngiliz gazetelerin
muhabirliini yapan William Churchill adl ngiliz vatanda, Kadky ayrnda, av
kazas sonucunda bir ocuun yaralanmasna neden olur ve hapse girer. Olaya hemen
ngiltere mdahale eder ve o dnemde bu olayn uluslararas bir soruna neden

Page | 20
olmamas iin, Churchille prlanta bir nian ve gazete karma yetkisi verilir. Gazete,
d lkelerden muhabirleri vastasyla d haberlere yer verilmitir. Bu zellii
nedeniyle gazete sekin zmre tarafndan takip edilmitir. Gazeteye skenderiyeden
haber gnderen bir muhabir, Trk basn tarihinin ilk muhabiri saylmaktadr.
Gazetenin dier bir zellii ilanlara yer vermesidir. lk lm ilanlar bu gazetede yer
almtr. 1854 Krm Savana, gazete sava muhabirlerini gndermitir. Gazete 1864
ylnda 1212 sayy geride brakarak kapanmtr. Bu yk o dnemde Osmanl
mparatorluunun iinde bulunduu durumu olduka gzel zetleyen bir durumdur.
zel giriimle yaynlanan ilk Trke gazete Tercman- Ahvaldir. Kurucular
Pariste sefaret ktiplii yapm olan Agh Efendi ile yine Pariste eitim grm olan
inasi Efendidir. Tercman- Ahval, haftada iki gn diye balam, ancak grd
ilgi zerine be gne kadar kmtr. Agh Efendi izin bavurusunda yle yazar:
lkede yerli ve yabanc her dilde gazete kartlmaktadr ve hukuklarndan daha
fazla zgrle sahiptirler; buna karlk Millet-i Hakimenin ayn zgrle sahip
gazeteleri yoktur. Parasn deyerek, yardm almadan ayn zgrl kullanmak
istiyoruz. Tercman- Ahval, bir vg gazetesi deil, dnce ve tartma gazetesi
olarak tasarlanmtr. inasinin sunu yazs aka bunu belirtmektedir: Bir sosyal
toplulukta yaayan halk mademki bir sr yasal ykmllk tamaktadr, elbette
vatannn karlarna dair szle ve yazyla fikir aklamay, kazanm olduu haklarn
erevesi iinde sayar. Aklayama gerek yoktur ki, sz isteneni anlatmaya zg bir
Tanr vergisi olduu gibi, insann aklnn en gzel buluu olan yazmak da kalem ile
sz resmetmek fenninden ibarettir.
Trk toplumunun Aklclk Bildirgesi saylacak bu sunu yazs aka
kamuoyunu ynlendirici yetkisini vurgulad cihetle dnce tarihimizde ok nemli
bir dnm belgeler. Ayrca halkn anlayabilecei bir dil kullanm teziyle de,
seilmilere ynelik olmaktan kt belirtiliyordu. Yeni toplumsal kltrn gazeteler
araclyla oluacan vurgulamas da, toplumumuzda Gazete Kltrnn, Kitap
Kltrne ncelik kazandnn kesin iaretini vermektedir. Bu gazete ile ayrca Trk
basnnda ilk polemik de gereklemitir. inasinin air Evlenmesi
3
adl manzum

3
Bir tre Komedyas zellii tayan "air Evlenmesi", grc usulyle evliliin sakncalarn konu
almaktadr. Batl tutum ve davran, klk ve kyafetiyle pek sevilmeyen, eitimli olmasna ramen saf
bir yapya sahip air Mtak Bey, sevdii Kumru Hanm'la, klavuz ve yenge hanmlar araclyla
evlenmitir. Nikh sonrasnda kendisiyle evlendirilen kiinin, Kumru Hanm'n irkin ve yal ablas
Sakine Hanm olduunu grnce nce baylr sonra itiraz eder. Mahallelinin de ie karmasyla bana

Page | 21
oyunu Kocakarlara mahsus masal olarak niteleyen gazetelerle savunanlar arasnda
etin tartmalar yaanmtr. Tartma srasnda sorunlarn en az savunabilen
cemaatin Trkler olduu aklanmtr. Tartma srasnda, fikir ve aklama
zgrlnn insan tabiatnn gerei olduu ve bunu engellemenin dnce sahibinin
bile kudreti dnda bulunduunun, resmi nitelikli gazete tarafndan onaylanmas, bir
anda kamuoyu nnde varlan nemli aamay kantlar. Gazetenin devletin ynetim
sistemini de eletirilerine hedef almas, kndan alt ay sonra kapatlmas sonucunu
dourmutur. Eitim sistemini eletiren Ziya Bey tarafndan yazld ne srlen
yazlar sebebiyle yayn 1861de iki hafta sreyle durdurulmutur. Yaynlad deerli
aratrmalar arasnda gazete, Tanzimatn eletirisini de balatm, ticareti tamamen
liberalletiren anlamalarn yerli sanayinin yklmasnn balca sebebi olduunu ileri
srmtr. Yine de gazete ktmser deildir. Mademki askerlikte Avrupaya yetitik,
ksa srede sanayi ve ziraatte de yetiebiliriz dncesini stunlarna tamaktadr.
Tasvir-i Efkr inasi tarafndan karlan bir gazete olup Tercman- Ahvali
bir adm ileri tamay baarmtr. inasi, Aklclk Bildirgesinin devam niteliindeki
yazlarnda, byle bir gazete iin izin veren padiaha da vgler yazmay ihmal etmez.
inasi dinamik bir kamuoyundan, hkmdar ve hkmetin yan sra sz sahibi olacak
bir halktan yanadr. Parlamenter sistemi savunmaktadr. Tasvir-i Efkrn Trke
basna getirdii iki yenilik vardr. Bunlardan biri okuyucu mektuplar ile ilgilidir.
inasi, padiaha ve vezirlere vg tayan mektuplar yerine, gerek okuyucusunun
fikirlerini yanstan yazlara stunlarn amtr. kinci yenilik ise, Arap harfleriyle
dizgiyi kolaylatrmas iin dizgi kasasndaki harf saysn 112ye indirmesidir. Bu
giriim Latin harflerinin kullanlp kullanlmayaca tartmasn gndeme getirmitir.
Btn bu eletiriler, inasinin grevini brakmasna neden olmutur. Tasvir-i Efkr,
inasinin Parise kamasndan sonra Namk Kemalin ynetimine gemitir. 1867de
ayn okulun bir dier yesi Ali Suavide Muhbir gazetesinde daha deiik bir adan
ama ok daha sert ekilde hkmeti eletiriyor ve zm ulusal meclis kurulmasnda
aryordu.
19. yzyl Batda yasama, yrtme ve yarg organlarnn ayrlmas ve
zgrlk bir toplum dzeni salayacak ortam hedef alan dnemdir. Bunun gerek

gelenleri kabul etme mecburiyetinde kalan Mtak Bey'in imdadna arkada Hikmet Bey yetiir.
Hikmet Bey'in mahalle imamna verdii rvetle olay zlr, yaplan hile sonusuz kalr. Sonunda
muradna eren Mtak Bey Kumru Hanm'a kavuur.

Page | 22
amac devleti bireyin zerinde yer alan konumundan karp, hizmetine sokmakt.
Yasamann meclis, yrtmenin hkmet, yargnn adliye gibi aralar olduu gibi,
bireyin ve kitlelerin istemlerini yanstacak bir araca gereksinim vard. te bu rol
stlenmi olmasndan dolay basn Drdnc Kuvvet olarak nitelendirilmitir. Ancak
Osmanlda ilk gazetecilerimiz hep devlet memuruydular. Devletten aldklar
maalarla ynetimin karlar dnda fikir retmeleri mmkn deildi. Bu durumda
Drdnc Kuvvet olmak niteliinden uzak bir yapya sahiptiler. Bireyi devlet
karsnda destekleyecek ve istemlerini yanstacak bir mekanizma yerine, devleti
glendirmeye ynelik bir yapdaydlar. Bunun yannda dikkat ekici bir dier
zellikleri, dini nitelikli hibir yazya stunlarnda yer verilmemitir. Bu balamda
slam, dier dinlerle eit koullarda yaamas istenmekle yetinilen bir inantr. Ayrca
her soruna bir fetva ile dini erevede bir zm bulmak yerine, dini darda tutarak
ak tartmalara girilmesi, geleneksel kamuoyu yerine dinamik kamuoyunun olumas
iin ilk adm oluturur. lk gazetelerle birlikte dilde sadelemeye gidildii grlr.
Ancak Avrupa merkezli dnya gr ve Avrupa kaynaklarna ballk, oradan szck
ve kavram alnn hzlandrmtr. 1828 1867 arasnda 331 yeni szck ve
kavramn dilimizde kullanlmaya baland saptanmtr.


Yararlanlan Kaynaklar;
David Crowley Paul Heyer, letiim Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2011.
Nuri nuur, Basn ve Yayn Tarihi, Der Yaynlar, stanbul, 2002.
Murat zgen, Trkiyede Basnn Geliimi ve Sorunlar, stanbul niversitesi
letiim Fakltesi Yaynlar, stanbul, 2004.
Jean-Noel Jeanneney, Balangcndan Gnmze Medya Tarihi, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul, 2006.
Orhan Kololu, Osmanl'dan 21. Yzyla Basn Tarihi, Pozitif Yaynlar, stanbul,
2006.


Page | 23