T.C.

ULUDA NVERSTES
LHYAT FAKLTES DERGS
Cilt: 20, Say: 1, 2011
s. 59-116

Bir Mizah Unsuru Olarak Klasik Arap

Kaynaklarnda Yellenme Temas
ener AHN
Ar.Gr.Dr., U.. lahiyat Fakltesi
ennur1971@hotmail.com

zet
nsanolunun ftr ihtiyalarndan yellenme fenomeni, temel
bedensel ilevlerimiz ierisinde mizaha en ok konu edilen -ilk
deilse de- ikinci sradaki konudur. O nedenle bu makale, hemen
hemen pek ok kltrde hl bir sosyal tabu olarak grlen ama
belki de yeryzndeki ou insan glme paydasnda bir araya
getirebilecek yegne masum szck ve eylem olan yellenmenin
klasik Arap nevdirinde-ki (anekdot edebiyatndaki) rnekleri
zerinedir.

As an Anecdotal Instrument, The Motif of Farting in the

Classical Arabic Sources
Abstract
Among our basic bodily functions, the pheonemenon of farting, one
of the humanbeings natural requirements, is the second widely
used topic -if not first- as a humorous instrument. So, this article
aims to deal with the examples of farting anecdotes in the classical
Arabic
nawdir materials, discussing some units both in
structural and linguistic ways.
Anahtar Kelimeler: Klsik Arap edebiyat, mizah, anekdot,

yellenme temas
Key Words: Clasical Arabic literature, humour, anecdote,

farting theme

Giri
nsann tuvalet ihtiyacyla ilgili yaplan akalar ve bel alt esprilerini ifde eden toilet humour / gross-out humour / scatological humour
kavramlar, bugn neredeyse tm dnyada ocuklar, ergenler, genler,
orta yata olanlar ve hatta yallar iin geerliliini ve czibesini srdren yar-mstehcen bir mizah biimini temsil etmektedir. Her ne kadar
gnmz toplumlarnn byk bir kesimince, zerine konuulmas ya
da espriye malzeme yaplmas hl bir tabu kabul edilse de, insann
temel bedensel fonksiyonlarndan bevletme, dklama ve yellenme gibi
temalarn modern kltrn nemli bir parasn oluturduu da inkr
edilemez. Ancak bunlar ierisinden bilhassa yellenme (tbb ifdesiyle
flatulence) olgusu dierleriyle kyaslandnda ok daha yaygn ve kronolojik olarak daha eskilere dayanan bir mizah biimini (flatulence
humour) yanstmaktadr. te bu makale, belki de yeryzndeki pek ok
insan glme paydasnda bir araya getirebilecek yegne szck ve eylem
olan yellenmenin klasik Arap edebiyatndaki rnekleri hakkndadr.
Yellenmeyi -ve tabii onunla ilgili baka baz kavramlar daelverili bir mizah ve edebiyat malzemesi olarak grmemize imkn veren
asl ey, bu olgunun, bedensel ilevlerimiz ierisinde onsuz yapamadmz1, buna karn bizim tarafmzdan her zaman dlanan, kabullenilemeyen, bazen kmsenen fakat ayn zamanda da masum bir aktivite
oluudur. Bu konudaki mizahi anlatnn gc, yararna olan her eyi
talep eden insanolunun, bu rnekte faydasna olan eyden kamak
istemesi, ancak onun da insan terk etmeyii arasndaki ztln yol at
dramatizmden domaktadr.
Ancak en bata belirtmek gerekir ki, zaman zaman kaba ve
nezaketsiz bir konu bal gibi alglanan ya da seviyesiz bir espri ve
edebiyat anlayn anmsatt dnlen yellenme olgusuna insanlarn yaklamlarnda temel bir farkllk da gzlemlenmektedir. Toplumun bir kesimi, bunu, insan hayatnn bir gerei olduu iin son
derece normal karlayarak Biyolojik fonksiyonlarmzn rn olan bir
gerekten sz etmekten ya da onu mizah konusu yapmaktan neden
utanalm? derler. Dier kesiminin alglamas ise aksi yndedir. Onlara
gre, ocuklarn veya genlerin yellenme konulu bir kitaba ilgi ve
sempati gstermeleri garip ve gerekten ocuka bir ey. Baz kimseler
bunu normal bir bedensel ilev sayabilir. Ancak kusma da yle deil
mi?! Ayrca ocuklar kuru smkle oynamaktan da holanrlar?!. Bu
ikinci kesim, dierlerinin yaklam ve alglamasn pervszlk ve cret-

60

nsanolu, vcuttaki toksinleri atmann bir yolu olan gaz kartma ilevini gnde
ortalama 8 ile 20 defa arasnda tekrarlamaktadr. Bkz.
http://www.realage.com.tr/v2/librarycontent.aspx?categoryId=17&id=2713

krlk, hatta bazen terbiyesizlik, utanmazlk, hayszlk ve arszlk

olarak deerlendirmektedir.
Ancak bizim kanaatimize gre, yellenme temasna, kltrden
kltre deien bir olgu olarak deil de, onu aan evrensel bir realite
olarak bakmak, edebiyat ve mizah da bu erevede deerlendirmek
daha mkul grnmektedir. Ayrca bu tr bir makaleye, ksmen elendirici bir konuda bir nevi sosyal tarih aratrmas gzyle ya da kltrel
antropoloji perspektifinden de baklabilir.
Ar ahlak tutum iinde olanlarca umumiyetle yadrganan,
saknlan, rahatszlk duyulan ve gerektiinde bir ekilde savuturulan,
hatta bu yzden bazlarnca absrd ve budalaca kabul edilen byle bir
mevzuun, zamanla zerinde daha fazla konuulabilen, yorum yaplabilen, hepsinden nemlisi benimsenebilir bir aratrma veya yaz konusu
hline geldii de grlmektedir. Zira yellenme temas son yllarda
neredeyse edebiyatn poplerlik kazanan alt balklardan biri hline gelmi, TV programlarnda ya da sinema kltrnde kendisine daha geni
yer bulmaya balam2, hatta internet siteleri araclyla mevzu her
geen gn iyiden iyiye vulgarize edilmeye balanmtr.
Fakat btn bunlara ramen itiraf etmek gerekir ki, pek ok
kimse tarafndan son derece tabii bir olgu ya da normal bir bedensel
ilev olarak grlmeye ve neticede akliletirilmeye balansa da, son
tahlilde bu olgu, insanlarn ona yaklam bakmndan eskimeyecek
olan bir tabu grnts vermeye devam etmektedir.
Etrafl bir alan aratrmasna gidildiinde, konunun uzantlarnn ok geni bir yelpazeye dald grlebilir: Tp, tarih, edebiyat,
mizah, antropoloji vb. Ancak biz bu makalede, aratrmay Klasik Arap
Edebiyat kaynaklaryla snrlandrmay bunu da byk lde edebiyat
ve mizah perspektifinden yapmay uygun grmekteyiz. Fakat bundan
da nce, konunun Batdaki ele aln biimine ve genel durumuna bir
gz atmakta yarar vardr.
Bat Kltr ve Neriytnda Yellenme Temas
Bat edebiyatnda gaz ve yel konulu mizahn (flatulence humor)
tarihesi zerine yaplm olan aratrmalardan anladmz kadaryla,
sz konusu tema M.. V. yzyla, yani Antik Yunan komedi sanatnn
2

Mizaha son derece yatkn bir konu olan yellenme temas, ilgi uyandrma
potansiyeli yksek her konuyu ok iyi deerlendiren Holywood sinema endstrisi
tarafndan da unutulmamtr. 2002 senesinde gsterime giren ve fantastik
komedi trndeki bir ocuk filmi olan 'Thunderpants' (Afacanlar Banda), ift
mideli olduu iin mtemadiyen gaz kartan ve bu sebeple yakn evresinde
byk sorunlar yaayan bir ocuun komik mcersna yer vermektedir.

61

babas olarak bilinen Aristophanesin (M.. 456-386) The Knights

(valyeler) ve The Clouds (Bulutlar) adl eserlerine kadar gitmektedir3.
Bu iki Yunan mizah klsiinde ok sayda yellenme temal espri ve
nkte bulunmaktadr4.
Roma imparatorlarndan Elagabalus (M.. 218-222) ise saraya
davet ettii konuklarna yapt garip akalaryla n salmt. O, kibirli
ve alml davetlilerinin sandalyelerine, zerine oturulduunda yellenme
sesi karan minderler (whoopee-cushion) kamufle ettirir, sonra da olup
bitenlere glerdi5.
Keza, Roma imparatorlarndan Claudiusa (M.. 41-54) yneltilen siyasi ierikli talamalardan oluan The Pumpkinification of Divine
Claudius (Kutsal Claudiusun Kabaklamas)nda, Yunan filozofu Seneca
(M..1 - M.S.54) bu trden esprilere yer verir6.
Nisbeten daha yakn zamanlardaki bir eserde, Fransz edebiyatnn nl kurgu yazar Francis Rabelais'n (1494-1553) Gargantua ve
Pantagruel adl masal kitabnda, Pantagruel adl devin sald bir gaz
neticesinde, yeryznde meydana gelen anormal ve garip insan fizyolojilerinden (cce, kambur vs.), ayrca baka baz yel temal sz oyunlarndan bahsedilir7.
Daha yakn zamanlara gelindiinde ise, Amerikal mucit bilim
adam Benjamin Franklin (1706-1790)in, Fart Proudly (Gsn gere
gere os...r!) adl eserinde8, hayat tecrbesinden devirdii baz talamal
olaylar hikaye ettiini grmekteyiz. Franklinin bu talamalarnda,
cinas gibi, ince kelime oyunlarna dayal olduka etkili sanatlara
rastlanmaktadr. Farting (o...uruk) ile farthing (ngiliz madeni paras)
szckleri arasnda kurduu iliki bunun bir rneidir. Ona gre

Bu iki eserden The Clouds (Bulutlar) Trkeye evrilmitir. Bkz. Eski Yunan
Komedyalar (3) Kular-Bulutlar, ev. Furkan Akderin, Mitos Boyut Yaynlar,
stanbul, 2010.

Aristophanes, Clouds, ev. Ian Johnston, Richer Resources Publications, Virginia,

2008, s.6, 7, 26, 34; The Knights, ev. Ian Johnston, Richer Resources Publications, Virginia, 2010, s.13, 21, 44, 59.

Warwick Ball, Rome in The East: The Transformation of An Empire, Routledge;

Londra ve New York, 2001, s.412.

Bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Flatulence_humor#cite_note-0

Francis Rabelais, Gargantua and His Son Pantagruel (e-book),

http://www2.hn.psu.edu/faculty/jmanis/rabelais/rabelais-book4-6x9.pdf, s.47,
56, 73, 94, 154, 155, 165, 186, 199.

62

Eserin dier iki ad To the Royal Academy of Farting (Kraliyet Yellenme Akademisine) ve A Letter To A Royal Academy (Bir Kraliyet Akademisine Bir Mektup)tur.

kendisinin o...ruk zerindeki derinlemesine dnceleri ile kyaslandnda, akademilerde ortaya konan bilimsel aratrmalar neredeyse
be para (bir os...uk kymeti) etmemektedir (scarcely worth a FARTHING)9.
Benjamin Franklinin sz edilen kitabndan sonra, yellenme
temasn konu alan kitaplarn basmnda zellikle 1980lerden itibaren
ykselen bir trend dikkati ekmektedir. Popler kltr zamanla derinden etkiledii anlalan bu eserler drt ana kategoride deerlendirilebilir. Burada, ncelikle herbir kategoride yer alan eserlerin ortak taraflarna iaret edilmeye allacak, sonra da bir fikir vermesi bakmndan
eserler, basm tarihleri dikkate alnarak kronolojik biimde sralanacaktr.
A. Bilimsel yn ar basan, klasik ve modern adaki farkl kltrlerin
yellenme alglarn mizah boyutundan ziyade cidd tarafyla irdeleyen, elendirmekten ok bilgilendirmeyi hedefleyen ve bir tr antropolojik aratrma kabul edilmesi gereken eserler: Bu eserlerin bazlarnda, konu, edebiyatn tesinde, ilahiyat, linguistik, felsefe, tarih,
folklor gibi deiik disiplinler asndan incelenmitir. Yellenme-nin
bir tabu olarak alglanmas meselesi de bu kategoride yer alan eserlerin ortak temas noktalarndan biri olarak grnmektedir. Bu vdide
kaleme alnan balca eserler ve mellifleri ylece sralanabilir:
Eser ad ve yazar
1. Tailwinds: The Lore and Language of Fizzles, Farts and
Toots (Dbr Rzgrlar10: Fslarn, Zartalarn ve
frmelerin rfn Szl) Peter Furze

Basm Yl
1998

2. Who Cut the Cheese? A Cultural History of the Fart (Peyniri

kim kesti? Yellenmenin Kltrel Tarihi)11 Jim Dawson

1999

3. The Little Book of Farting (Yellenme Konusunda Cep Kitab)

Alec Bromcie

2000

http://en.wikipedia.org/wiki/Fart_Proudly

10

Dbr Rzgrlar olarak Trkeye aktardmz Tailwinds esasen yelkencilik

bilimine zg teknik bir terimdir. Teknenin ya tamamen, ya da birka derece
arkasndan (ktan) alm olduu rzgr tanmlar. Byle bir rzgrda yaplan
seyir tr pupa olarak adlandrlr.
Bkz. http://www.gezenbilir.com/index.php?topic=28041.0

11

Peyniri kim kesti? deyimi ngilizcede yellenmek, gaz karmak anlamnda mecz
olarak kullanlmaktadr. Deyim zellikle, tazesi bile ilk kesildiinde kesif, nho
bir koku yayan Limburger cinsi peynirle ilikilidir.
Bkz. http://www.urbandictionary.com/define.php?term=cut%20the%20cheese

63

4. Blame It on the Dog: A Modern History of the Fart

(Suu Kpee Yk: Yellenmenin Modern Tarihi) Jim Dawson

2006

5. On Farting -Language and Laughter in The Middle Ages(Yellenme zerine -Ortaada Dil ve Glme-)12
Valerie Allen

2007

6. The Benefit of Farting and An Assay Upon Wind

(Yellenmenin Faydas ve Yellenme zerine Bir nceleme)
Jonathan Swift ve Charles James Fox

2008

7. How Do You Light a Fart? (Ouu Nasl Yakarsnz?)

Bobby Mercer

2009

8. Dr. Albert Heindsteins Contemporary English Dictionary of

Flatulence (Dr. Albert Heindsteinin ada ngilizce
Yellenme Szl) Ricky Fitzpatrick

2009

9. Did Somebody Step on a Duck? A Natural History of the Fart

(Birisi rdee Bast: Yellenmenin Doal Tarihi) Jim Dawson

2010

B. Yel temas etrafnda ekillenen mizahi edebiyata vurgu yapan eserler:

Bu kategoride yer alan almalar bilgilendirmeden ziyade elendirmeyi amalamakta, bu erevede; etkili yellenme biimleri, deiik
gaz salma tekniklerini (kibirli, sinsi, fiyakal, maskara edici vs.)
karikatrize eden tanmlar, yeli kontrol etme metotlar, baz mehurlarn gaz karmalarna ilikin mstehcen saylabilecek gemiten
gnmze intikal eden anekdotlar, gaz temal mizahi anlatlar,
esprili iirler, arklar, genel kltr bilgileri (fart-facts), yellenmeye
dair zl vulgarize szler, anonim kltre mal olmu baya espriler,
izgi diliyle yanstlan tasvirler, karikatrler, hepsi bu eserlerin muhtevasnda yer almaktadr. Bu bapta kaleme alnan eserlerin balcalar ve mellif adlar yledir:
Eser ad ve yazar

Basm Yl
1. The History of Farting (Yellenmenin Tarihi) Benjamin Bart
1995
2. Unspeakable Farts (Konuulamayan Gaz Salmlar)
Herbert I. Kavet
3. The Other F Word (teki Olu Szck)
Barry ve Erwin Seltzer
4. The Art of the Fart

12

64

(Yellenme Sanat) Steve Bryant

Allenin bu kitabnn etrafl bir tantm iin bkz.

http://www.history.ac.uk/reviews/review/733#t1

1997
1999
2004

5. Really Stinky Fart Jokes (Hakiki Berbat Kokulu Gaz

akalar) U. Stinker

2005

6. The Little Book of Farts (Muhtasar Yel Kitab)

Steven Appleby

2006

7. Farts: A Spotter's Guide (Zartalar: Gazn Kaynan Arayan

Dedektifin Klavuzu) Crai S. Bower

2008

8. The Official Fart Book (Resm Yellenme Kitab) Craig Yoe

2010

C. Yellenme temasna, bir ocuk hikayesi kapsamnda yer veren eserler: Bu kategoride yer alan almalar, bilimsel olanla eitimsel olann harmanland bir ocuk kitab mahiyetindedir. ocuklara yellenme olgusunun tabiliini anlatmak iin bir ksm fabl tekniiyle
kurgulanm olan bu hikayelerde ilenen ana fikir aa yukar
yledir: Gaz karp mahcubiyetine katlanmak, gaz tutup eziyet
ekmekten daha iyidir. Bu kategoride yer alan eserlerin bir ksm en
ok satan ocuk kitaplar listelerinde ba sralarda gelmektedir. Bu
snfn temsilci niteliindeki rnekleri yle sralanabilir:
Eser ad ve yazar

Basm Yl

1. Joel's Journal and Fact-Filled Fart Book (Joelin Mecmuas ve

Gereklerle Dolu Yellenme Kitab) Donald Wetzel

1983

2. Walter the Farting Dog (Os...ran Kpek Walter)

William Kotzwinkle ve Glenn Murray

2001

3. Zen of Farting (Yellenme Yoluyla Meditasyon)13 Reepah Gud

Wan

2003

4. Farley Farts (Farley Gaz Salyor)

2003

13

Birte Mller

Kitap, adn, X. yzylda inde ve Japonyada yaam olduu sanlan Reepah

Gud Wan adndaki bir mnzev bilgenin, meditasyonun srrn ve soyut hakikatleri kavramaktan ciz olan mritlerini kendilerine getirmek iin ict ettii
rivayet edilen yellenme temal mizahi bir hikayeden almaktadr. Bu hikaye iin
bkz. Reepah Gud Wan, Zen of Farting, Enthea Press, Frog Books; 2.Bask,
Berkeley, 2003, s.23. Yellenme temal pek ok kitap, muhtevsn bilimsel bilgilerle ve tarihsel ya da gncel anekdotlarla doldururken, Zen of Farting, bilgeliin
yan sra kinye ve mecazlarla rl bir spritualizm retisini mizah erevesinde
sunmaya almaktadr.

65

5. Sweetfarts (Sevimli Gazlar)14

6. Doctor Proctor's Fart Powder
(Dr. Proctorn Gaz Barutu)

Rymond Beans
Jo Nesbo

2008
2010

D. Ksmen mizahi bir ierie sahip olsa da, temelde pedagojik amal
hazrlanm eserler: Bu kategori, bir ksm iir ve izimlerle zenginletirilmi resimli ocuk kitaplarn kapsar ve alglama biimi toplumlara veya kltrlere gre deien hassas ve netmeli bir konuyu
ocuklarn seviyesine uygun bir dil ve basit bir slupla ele alr. Sz
konusu kitaplar, insanlar olarak neden yellenmek zorunda olduumuzu ocuklara elendirici ve bilgilendirici bir slupla aklamakta,
ocuk eitiminin tuvalet eitimi safhasnda onlara yardmc olmay
hedeflemektedir. Bu bapta yer alan baz eser adlar unlardr:
Eser ad ve yazar
1. Good Families Dont !
Robert N. Munsch

(yi Aileler mazlar!)

Basm Yl
1991

2. The Gas We Pass: The Story of Farts (Saldmz Gaz:

Yellerimizin Hikayesi) Shinta Cho

2001

3. It All Began with a Bean (Herey Bir Fasulye Tanesi le

Balad) Katie Mcky

2004

4. Why do we fart? Common questions asked by children.

(Neden Yelleniriz? ocuklarn Sorduu Ortak Sorular)
Chevon Chenault-Starnes

2009

5. Farting is Fun (Yellenmek elenmektir)

2010

Meg Goepel

Hemen belirtelim ki, bu drtl kategorilendirme ok kesin deildir. Bilimsel ierikli bir kitapta zengin bir mizahi muhteva bulunabilecei gibi, pedagojik amala hazrlanm bir ocuk kitabnda da bilimsel
baz verilere ya da mizahi bir tona rastlanabilmektedir. Ancak her ne
olursa olsun, eserlerin zellikle basm yllarna dikkat edildiinde, bu
14

66

Kitabn adnda yer alan sweetfart szc, muhtemelen enok sevilen kii
anlamna gelen sweetheart szcnden karmaclk tekniiyle (spoonerism)
oluturulmu bir kelimedir. Spoonerism (karmaclk/tersinleyici yanl) daha ok
ikili kelime gruplarnda, hecelerin yerlerininin bilerek veya yanllkla deitirilmesidir. Bir tr dil srmesi saylan bu kavrama ilikin iki gzel rnek unlar
olabilir: 'Gaz basa' (asl 'Bas gaza') ve 'Yumuklu Sucurta' (asl: 'Sucuklu Yumurta'). Geni bilgi iin bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Spoonerism. Ya da konumuzla ilgili bir rnek vermek gerekirse, Smart feller (akll adam) = Fart
smeller (Osuk koklaycs). Bu son rnek, ayn zamanda bir eser addr. Bkz.
Smart Feller Fart Smeller: And Other Spoonerisms, Hyperion Books, Belika, 2006.

popler edebiyat trnn bir btn olarak Batda her geen gn daha
da tutulmaya baland anlalmaktadr. 80lerden sonraki bu art,
ayn zamanda, Bat toplumlarnda bu noktada gzlemlenen sosyo-kltrel deiimi de ortaya koymaktadr.
Deerlendirme
Son otuz ylda bu vdide kaleme alnan ngilizce eserler ve muhtevlar gz nne getirildiinde u sonulara ulaabilmekteyiz:
a) zellikle ilk yaynlanan eserlerin yazarlar, zerine konuulmas,
yazlp izilmesi toplumun algsnda sknt yaratabilecek olan ve
toplumun byk bir kesimince tabu kabul edilen byle bir olgu
hakknda kalem oynatrken -en azndan ilk planda- zorlanmlardr15. Bir baka tabirle, yellenme temal ilk kitaplar, kkl bir
sosyal tabuya cesurca vurulan bir neter izlenimi uyandrmaktadr.
b) Yellenme temasn ileyen kitaplarn saysnda son yllara doru
giderek artan bir trend dikkati ekmektedir (Tespit edebildiimiz
kadaryla, 1983te 1 adet; 1990-2000 arasnda 6 adet; 2000-2010
arasnda 21 adet).
c) nsanlar son derece ftr, beer ve beden bir ilev olan yellenme
olgusuna farkl toplumlarn yaklamlarn da merak ettiklerinden,
bu durum, yine bilhassa bu trn temsilci konumundaki ilk
rneklerinin youn bir kltr, dil ve folklor ieriiyle zenginletirilmesini gerektirmitir. Hatta son zamanlarda kaleme alnan cidd
eserlerle birlikte, bu mevzuya dokunan halk kltr (Folk-Lore),
mizahi bir slupla Fart-Lore biiminde tanmlanmaya balamtr.
d) Kullanlan dil ve slup itibariyle bu tr eserlerin hemen hemen
tm bilimsel, edeb, linguistik olmann yannda mizahi bir renk ve
hava da tamaktadr. Zira yellenme gibi bir konu, doas gerei
esprili bir nesre, yer yer de ineleyici ve alayc bir sluba imkn
vermektedir.
e) Son yllarda yaymlanan birka kitap, konunun ocuk eitimi
boyutuna eilmeyi de ihmal etmemi grnmektedir. Bu erevede
konu, sindirim sistemine ait baz fizyolojik ve bilimsel gereklerin
resimlendirilerek, eitici ve elendirici bir dille anlatld pedagojik
mahiyetteki bir kitap trnn ortaya kmasn salamtr. Daha
sonra bunlar, yine ocuklarn bilimsel gereklerle eitilmesi noktasnda bir baka tr takip edecektir: Gaita Edebiyat. 2004te yaynlanan Susan Goodman ve Elwood Smithin ortak almas The

15

Barry ve Erwin Seltzer kardeler, kendilerinden nce bu vdide yol alanlar cesur
kimseler (brave souls) olarak tanmlamaktadr. Bkz. Barry Seltzer-Erwin Seltzer,
The Other F Word, Prism Publishing Inc., 1.Bask, 1999, s.91.

67

Truth About Poop (Kakaya Dair Gerekler) ile 2010 senesinde Deuce
Flanagann yaynlam olduu Everybody Poops 410 Pounds a Year
(Herkes Ylda 185.70gr. Gaita retir) adl eserler, canllarn temel bir
fizyolojik zellii olan dklama olgusunu da aydnlatc, eitici ve
elendirici bilgiler eliinde sunmay hedeflemitir16.
f)

Gelinen son noktada, sz edilen tema bugn daha geni halk

kitlelerinin ilgi gsterdii, sempati uyandran ve elendirici bir konu
hviyeti kazanmtr.

g) Yukarda adlarn sraladmz kitaplar, bugn Batda, zellikle

doum gnlerinde veya Noelde yakn arkadalara hediye edilebilecek elendirici bir armaan (a gag-gift / a gag book) olarak hararetle
tavsiye edilmektedir.
h) Son olarak belirtmek gerekir ki, gnmzde yellenme olgusu,
modern a insannn kaba mizaha duyduu ihtiyac karlamak
zere snr tanmakszn kulland ticari bir meta hline de
gelmitir. Batda basit veya ileri teknolojiyle hazrlanan ve hemen
her yatan insann rabet ettii ok sayda aparat ve elektronik
rn, mziplik ya da eek akas tabir edebileceimiz bir elence/
elenme biimine imkn vermektedir. Geree yakn gaz sesi karan ddk (fart-whistle); istenilen mekana berbat ve iren bir
koku yayan sprey (liquid ass/likit makat); anahtarlk biiminde tasarlanm, zerinde yel sesi kontrol tular bulunan cihaz (Fartmaster electronic keychain); uzaktan kumandal zarta makinesi
(Remote fart-machine); makat biiminde tasarlanm, ierisine
metal para atldnda gaz sesi karan kumbara (Farting coin drop
bank); kalem biiminde tasarlanm zerindeki bir dme ile
zartay andran sesler karan kalem (finger fart-pen) bunlardan
bazlardr.
i)

Btn bunlardan baka, internet sitelerinin mizah ierikli sayfalarnda yel mevzuuna bir ekilde temas eden binlerce aka, fkra ve
anekdotun yer aldn da unutmamak gerekir. www.fartsurvey.com
adl internet sitesinin, deneklerine ynelttii sorularnn keyfiyetine
ve ayrntlarna baklacak olursa, yellenme temasnn ciddi bir
anket konusu olarak ele alndn bile syleyebiliriz17.
Arap Edebiyat Kaynaklarnda Yellenme Temas

Yellenme mevzuu, Mslman toplumun gndemine, mizahtan

nce fkh araclyla -abdesti ya da namaz bozan haller ve buna dair
16

Susan Goodman - Elwood Smith, The Truth About Poop (Kakaya Dair Gerekler),
Puffin Books, 1.Bask, New York, 2004; Deuce Flanagan, Everybody Poops 410
Pounds a Year (Herkes Ylda 185.70 Gaita retir), Ulysses Press, Berkeley, 2010.

17

Bu anket ve sorular iin bkz. http://www.fartsurvey.com

68

meseleler balamnda- yani olduka cidd bir ihtiya sebebiyle girmitir.

Bu yzden, gerek hadis-i eriflerde18 ve gerekse Hz. merle ilikilendirilen bir rivayette bu bahis aslnda byk bir ciddiyetle ele alnm
grnmektedir. Sz edilen rivayete gre Hz. mer, namaz ncesinde,
camide bulunan cemaatten birinin yellenmesi zerine, eylemin mehul
filini mahcup duruma drmemek iin ezann okunmasyla birlikte
cema-atin tmne yeniden abdest aldrmaktadr19. Bu tedbir, hikmetli

18

Mehur bir hadis-i erifte, uyuklama ya da uyku durumunda yellenme

hadisesinin vuku bulabilecei, bunun da abdesti bozaca hususu byk bir
feshat, belgat ve edep ile dile getirilmitir. yledir hadis-i erif:



.

             


Gz, makatn dm mesbesindedir. O kapanrsa dm zlr.

Beyhak, es-Sunenul-kubr (I-X), Meclisu diratil-marifin-nizmiyye, 1.Bask,
Haydarbad, I, 118; Drakutn, Sunenud-Drakutn (I-IV), Drul-marife, nr.
Abdullah Him Yemn el-Meden, Beyrut, 1966, I, 160.
Hadiste sergilenen edeb kelm gerei, biz de bu maklemizde okura kaba
gelebilecek veya argoya kaabilecek baz lafz ve kavramlar rtmece slubuyla,
st kapal bir biimde zikretmeyi uygun grmekteyiz. Dolaysyla, bundan
sonraki ksmlarda bir argo szcn ya harfleri yarm braklarak ( k ,
osuk , bk gibi ) eksiltili bir yazm tercih edilecek, ya da dbr, makat,
popo, arka, geri; yellenme, kokutma, gmbrt, yel, gaz, zarta, dbr
rzgr; dk, kzrt, gaita gibi daha msamaha edilebilir birtakm lafzlarn
kullanm yoluna gidilecektir. Ancak elbette burada zikredilen mizahi malzemenin
gerek vurgusu sansrsz olduunda daha iyi anlalacandan, bu noktadaki
eksikliin okurun hayal gcyle telfi edilmesi gerektiine zellikle iaret etmek
isteriz.
19

Bir rivayete gre, Hz. mer bu teknii Cerr b. Abdullah el-Becelden renmitir.
Rivayet yledir:
Bir gn adamn biri, Hz. merin bulunduu bir mecliste yellenmi, o
esnada ezan da okunmaya balam. Bu naho eylemin filini bulmaya
kararl olan Hz. mer, cemaate Kim yellendi ise abuk kalkp abdest
alsn! diye hiddetle parlam. Ancak orada bulunanlardan Cerr,
ayet hepimize abdest aldracak olursan, bu hem hikmetli bir davran
olur, hem de o eylemin sahibini mahcup etmemi olursun! tavsiyesinde
bulununca, Hz. mer, Allah sana iyilikler balasn. Sen Cahiliye
dneminde de bymzdn, slam geldikten sonra da efendimiz
olmaya devam ediyorsun demi ve eklemi Haydi imdi hepiniz
abdest alp gelin bakalm!. Bunun zerine cemaatin tm abdest iin
mescitten dar knca yellenen kii de ifa olmaktan kurtulmu.
b, Eb Sad Mansr b. el-Huseyn, Nesrud-durr fil-muhdart (I-VII), thk. Hlid
Abdulan Mahfz, Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut, 2004, VI, 353; bn Hamdn,
et-Tezkiratul-Hamdniyye (I-X), Dru Sdr, nr. hsn Abbs, Bekr Abbs, 1.
Bask, Beyrut, 1996, III, 164; el-Bekr, Eb Ubeyd, Simtul-lel f erhi emllKl, Matbaatu lecnetit-telf vet-terceme ven-ner, nr. Abdulazz el-Meymen,
1936, I, 417.

69

ve basretli davrann bir rneini tekil ettii gibi, meclis dbnn

nasl olmas gerektii ynnde Mslman cemaate ciddi tavsiyeler de
iermektedir. Zira, Buhrde yer alan bir hadise gre Hz. Peygamber de
hutbe ve vaazlarnda,

!,  - & ) ( ' "  *$ % & " (...)

Bazlarnz, kendisinin de yapt bir ey

bakasndan sdr olunca niin glyor?20

buyurmak suretiyle ashbn yellenen birine glmemeleri noktasnda uyarmakta idi.

Keza, III. asr melliflerinden hadis hfz el-Harit de (327/939),
hocasndan yapt bir nakilde, ayakkaby ayakta giymenin kerhetine
dair gerekeyi yellenme tehlikesiyle izah ederek konuya fkh
pencereden yaklamaktadr:

.
0 % & ) :  9  *7 6 ,   5 & ) 3  2
 0  * /

Hocamz, ayakkabnn ayakta giyilmesini, yellenme riskinden

tr mekrh addetmilerdir.21

Bununla birlikte bu bahis, zamanla fakihler arasnda dahi mizahi bir boyut kazanm, ilim meclislerinde bu paralelde espriler retilmeye balanmtr. Kurtubnin (. 671/1273) el-Cmi li-ahkmilKurnnda verdii bir bilgi, bize, meseleye mizah cihetinden de baklabileceine dair bir rnek sunmaktadr. Buna gre, Eb Hanfenin
takipileri ile Eb Bekir bnul-Arab (. 543/1148) ve onun taraftarlar
arasnda Sizden biriniz namazn son ksmnda teehhdde iken, selam
vermeden nce yellenecek olsa, namaz sahih ve tamam olur hadisi
zerinde bir tartmaya tututular. Hanefiler bu hadis-i erife dayanarak, teehhd miktar oturmay yeterli grmekte, sonrasnda vki olan
abdest bozucu durumlar (hades) ise zararsz addetmekteydiler. Ancak
bnul-Arab ve onun taraftarlar, hocalar Fahrul-slam Pezdevnin (.
482/1089) aadaki beytine dayanarak Hanefleri inelemeden geri
durmadlar:

0%
""  G  ?
&)
 " 

D

09  0&
: B
0 % A > ?

 

Yellenmek suretiyle namazdan kmay mmkn ve ciz gryorlar. Heyht! Zartlayarak namazdan kmakla selamlayarak
kmak bir olur mu?!22

20

Buhr, Tefsr, 91; Ali el-Kr, Mirktul-mefth erhu miktil-mesbh (I-V),

Dru ihyit-turs, Beyrut, 1306, III, 462.

21

el-Harit, tillul-kulb f ahbri'l-uk ve'l-muhibbn, nr. urayd e-eyh,

Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut, 2000, s.159.

22

Kurtub, el-Cmi li-ahkmil-Kurn (Tefsrul-Kurtub) (I-XX), nr. Him Semr el-

70

Son derece insani ve fizyolojik bir durumu yanstan yellenme

olgusu, hemen her toplum ve kltrde olduu gibi, Arap kltr ve folklorunda da gayr-i cidd tarafyla youn biimde ilenmitir. Hatta Arap
edebiyatnn klasik kaynaklarnda bu temaya ayrlan zel bap ve balklara ve bunlar altnda rivayet edilen anekdotik malzemenin miktar ve
eitliliine baklacak olursa, Arap edebiyatnn bu hususta dierlerinden ok daha ileride olduunu kabul etmek gerekir.
lgili tema ya da konu, kaynaklar bakmndan azmsanmayacak
lde zengin saylr. Geri bnun-Nedimin (. 385/995), ilk devrin
veld ve ok ynl melliflerinden nl tarihi ve ensab limi el-Medinye (. 228/843) nispet ettii Kitbud-darrtn (Yellenenler Kitab)
adl eseri23 gnmze ulamam ise de, ilgili temaya bir ekilde yer
veren kaynaklarn says hi de az deildir.
Konu, en detayl biimde sfehnnin (. 356/967) Muhdartul-udebsnda ve mimm ce fid-durt vel-fesv (Sesli ve sessiz yellenme bb) bal altnda incelenmitir. sfehn burada, ncelikle
yellenmenin ya da skan gaz salmann, Hindular ile Araplar arasndaki alglama farkna dikkat eker. el-Hass al irslih (gaz salmaya
tevik) bal altnda verdii bilgiye gre Hindistanllar, gaz karnda
tutmay amansz bir hastalk (
K

addetmekte, onu salvermeyi ise

byk bir if ve rahatlama olarak grmekteydi24. Hindular, gaz

Buhr, Dru lemil-kutub, Riyad, 2003, I, 174. Benzer bir eletiri Endlsl
fakih bn Hazm tarafndan da, ancak fsid kyas kavramn rnekleme sadedinde
yaplmtr. e-inkt, Muzekkira f uslil-fkh, Mektebetu bn Teymiyye, 1.Bask,
Kahire, 1989, s.415-416.
23

Sz konusu eser ad, e-eyh brhm Ramazn nerinde Kitbud-darrtn eklinde gemekte ise de, Muhammed Rz Tecedddn ve Flgelin neirlerinde bunun yerine Kitbul-lavvtn (Ltler Kitab) kaydna rastlamaktayz. bn Nedm, elFihrist, nr. e-eyh brhm Ramazn, Drul-marife, 1.Bask, Beyrut, 1994, s.134;
bn Nedm, el-Fihrist, nr. Muhammed Rz Teceddd, Tahran, 1971, I, 117.

24

Yellenme, bevletme, dklama gibi birtakm fizyolojik fonksiyonlarmzn esasen

bir shhat ve fiyet iareti olduu algs, bn Abbdn, dostu bn Sbite hitben
yapt, slup bakmndan hayli sanatsal ve ironik saylabilecek u dua (!) metninde de grlmektedir:

0 6 A / 0 Q P
0O / *  N
   M

!0TG V - G / 0T
0U / 0TS /

 

Allah seni, byk abdeste ktnda lam ukurunu gaitasyla

yarya kadar doldurabilenlerden, idrarn imbikten geirircesine
aktanlardan, sessiz yellendiinde ortal tozu dumana katanlardan,
sesli yellendiinde yeri g inletenlerden, cins mnsebet srasnda
ise gzya dktrenlerden eylesin!

71

salverme hususunda kendilerini skmamlar, bunu bir kusur veya

mizah konusu olarak dahi alglamamlard. Hatta onlara gre ksrmek, sesli ekilde yellenmekten; geirmek de, sessizce yellenmekten
daha byk bir kusur ve aypt25. Mesd (. 345/956) ise, Murcuzzeheb adl eserinin Baz in ve Hind detleri bal altnda, Hintlilerin
yellenme hususundaki rahat davranlarn onlarn tp sahasndaki
ilerlemilikleriyle izh etmektedir. Zira Hint tabipleri, birok karn, mide
ve kulun arsn, dorudan karnda biriken gazla ilintili grmekte ve
bunun izlesi iin de halka her durumda gazdan kurtulmalarn tavsiye
etmekteydiler. Yine onlara gre insann azndan kan gazla dbrnden kan gaz arasnda mahiyet fark deil olsa olsa bir mahre fark
olabilirdi26.
sfehn, konuyu, zengin balklar altnda ele alrken, bu husustaki anekdotlar da Nevdiru men haracet minhu darta f mahfil (Bir
mecliste yellenenlere dair anekdotlar) bal altnda bir araya getirmitir. Bu nc rol dolaysyla, bu makale almasnda, temelde Muhdartul-udebnn ilgili blm esas alnacak, ancak konunun detaylandrlmasnda dier tli kaynaklara da bavurulacaktr.
Ancak ncelikle, en geni olarak edebiyat kaynaklarnda ilenen
bu konuya ilikin terim ve kavramlarn ksa bir tantmna ihtiya vardr.
a. Terim ve kavramlar
Yellenme kavram Arapada iki temel fiille ve bunlarn deiik trevleri olan zaman kipleri, mastar ve mblaa sgalar ile ifde edilir. Bu

(B
0% & /
0 U ),
0 U /
dieri ise sessiz yellenmeyi anlatan ( / - & / ) fiilleridir. Her iki


fiile ait asl mastarlar (


)
ile; bir defalk yap bildiren : B
0 U ve
0 U

ve  szckleri de klasik kaynaklarda sklkla gemektedir. Ayrca

kaynaklarda (: B
0 U /$&
0 U ,  )) , (: B
0 U  5  
  )) , ( Z    /  B
  -  )

iki temel fiilden biri sesli yellenmeyi ifde eden

et-Tevhd, Ahlakul-vezrayn, nr. Muhammed b. Tvt et-Tanc, Dru Sdir, Beyrut,

1992, s.173. Bu dua biraz farkl lafzlarla Mucemul-udebda da gemektedir. Bkz.
Ykt el-Hamev, Mucemul-udeb (I-VII), Drul-arbil-slami, nr. hsn Abbs,
1.Bask, Beyrut, 1993, II, 689.
25

el-sfehn, Rib, Muhdartu'l-udeb (I-V), nr. Riyd Abdul-hamd Murd, Dru

Sdir, 1.Bask, Beyrut, 2004, III, 535; Ebul-Fid, el-Muhtasar f ahbril-beer/Trhu
Ebil-Fid (I-IV), nr. Muhammed Azb, Yahy Seyyid Hseyin, Muhammed Fahr elVasf, Drul-marif, 1.Bask, Kahire, 1998, I, 121.

26

el-Mesd, Murcuz-zeheb (I-IV), nr. Muhammed

Mektebetus-sede, 4.Bask, Msr, 1964, I, 173-174.

72

Muhyiddn

Abdulhamd,

gibi kalplar yaygn olarak yer almaktadr. Samimi bir mecliste, yellenme yarna kalkanlarn bu etkinlii

% Z

eylemiyle27, keza, bu hu-

sustaki mahareti (!) ve kaygszlyla hret yapm kimsenin hli de bir

mblaa vezniyle (
B0U

M
0 U ) osurgan/ gaz makinesi eklinde

tanmlanmtr. Ayrca bu kavram, birtakm sfatlarla birlikte yaygn

0U (iren bir gaz); : B

: 
0 U
5Q : B

0 5  (nho bir gaz); : &[0 : B

0 U (pis kokulu bir gaz); : 5 5  : B
0 U

(berbat kokulu bir gaz); :  \U

0 U (clz sesli yellenme); :  &6 : B
0 U
: B
 ]:B0U (gmbrtl yellenme) ya da : B
(kuvvetli yellenme), : (
0 U

:  & B
(uzunca bir yellenme) gibi.
kullanml terkipler oluturmutur:

Btn bunlardan baka, zengin Arap kltrnn, deiik hayvanlarn yellenmesi iin ayr ayr isim ve fiiller trettiine de iaret et-

:  - G veya : ^T( (keinin yellenmesi)28; V

T O (devenin yellen
29

> ( (koyunun yellenmesi) gibi .

mek gerekir:
mesi);

Ayrca burada, kendi kltrmzdekine yakn armlar ieri-

sinde, Araplarn da Mays bcei iin kullanlan (- 5 O

) szcn,

ayn kkten treyen bir baka isimle yani ( : Osurgan bcei) sz-

cyle de karladklarn, keza iki kiinin arasn aan kimseyi tanm-

27

zellikle Eb Heffn el-Abdnin bu husustaki hreti, onu, bu trden birka

hikayenin kahraman yapmtr. Ancak elbette Eb Heffn bu konuda yalnz deildi.
Edebiyat koleksiyonlarnda, Ktib Sad b. Humeydin de bu hususta onunla yart
kaydedilmektedir. Muhtemelen aadaki anekdot, byle bir rekabet srasndaki bir
diyalogu temsil etmektedir:
Bir defasnda Sad b. Humeyd, Eb Heffna Vallahi buradan bir
yellenirsem seni ta Feyde gnderirim! deyince, Eb Heffn Nolur bu
ii biraz daha kuvvetli yapsanz da beni Mekkeye uuruverseniz, zira
hayatmda hi hac yapmadm da! ( )   
karln vermitir.

Nesru'd-durr, VI, 354; et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 431; Eb Hayyn et-Tevhd,

Ahlakul-vezrayn, thk. Muhammed Tvt et-Tanc, Dru Sdr, Beyrut, 1992, s.145.
28

Hall b. Ahmed, el-Ferhd, Kitbul-ayn, nr. Dvd Sellm, Selmn el-Anbek,

nm Dvd Sellm, Mektebetu Lubnn, Lbnan, 2003, s.139; Cemheratul-luga, II,
914. Zebd ise

`
- G fiilini (   - 2
0 %
 A
 )yani dudak ya da az yardmyla yel sesi

karma eklinde tarif etmitir. Tcul-ars, A-fe-ta maddesi; el-Ezher, Tehzbulluga (I-IV), nr. Riyd Zek Ksm, Drul-marife, Beyrut, 2001, III, 2500.
29

bn Manzr, Lisnul-Arab (XV), Dru Sdr, 1. Bask, Beyrut, (a-fe-ta) maddesi, VII, 352.

73

lamak zere yine kt koku temasn artran kokarca (

) ve
A 0a

30
(- 5 O
) szcklerinden yararlandklarn grmekteyiz :

 - 5 O  b  )

Osurgan bceinden daha ok yellenen (daha kt kokulu)31

A 0a

 (   )) b  )

Kokarcadan daha ok yellenen (daha kt kokulu)32

Konu yellenme olunca, onunla ilikilendirilebilecek birtakm fizyolojik ve biyolojik durumlar da -szgelimi karndan veya mideden gelen
gurultu ve geirti de- ihmal edilmemitir. Baz anekdotlarda, mide gurultusu33 henz kemle ermemi, olgunlama evresini tamamlamam
yel

(V % 5 & " 
0U)34

veya gizli yel (0*%

0U )35 olarak tanm  : B

lanm, bn Mnzir de, aadaki msrnda, Abdulkays kabilesinden

30

Bir hayvann bilinen en briz vasfnn, genellikle tebih araclyla ve ou zaman

stnlk bildiren bir yap (ism-i tafdil kalb) iinde ifdelendiriliine, birok dnya
dilinde olduu gibi Arap atasz geleneinde de sk rastlanmaktadr. Bu konuda
yaplm bir alma iin bkz. ener ahin, Mecmaul-emslde Yer Alan

,   )

Veznindeki Hayvan Konulu Deyim ve Ataszleri zerine Bir nceleme, U.. lahiyat
Fakltesi Dergisi, Cilt: XVII, Say:1, 2008, s.177-191.
31

el-Meydn, Mecmaul-emsl (I-II), nr. Muhammed

Mektebetus-sunnetil- Muhammediyye, 1955, II, 85.

32

Mecmaul-emsl, II, 85; Tehzbul-luga, III, 2786; ez-Zebd, Tcul-ars, Fe-se-ve

maddesi.

33

Muhyiddn

Abdulhamd,

Bu bir tek szck, Arap anekdotlarnda geen ve hepsi de karndaki, barsaklardaki

veya midedeki muhteviytn deiik ses renklerini ifde eden ok deiik kavramlara

karlk gsterilmitir. Anekdotlarda bu anlamda yer alan drt fiil tr yledir: 06 06

0M 0M 0A 0A :  *   . Dildeki yansma kuramnn bu fiillerde dilimiz asndan da


geerli olduunu syleyebiliriz. yle ki, 0M0M karndan gelen crcr sesiyle, : *


midenin derinliklerindeki mama hareketleriyle; keza 06 06 da barsaklardaki

gurultu ile alakal olmaldr.

34

Beyhak, el-Mehsin vel-mesv (I-II), el-Matbaatul-Cliyye, Muhammed Bedreddn

el-Haleb, Msr, 1906, II, 105; el-Basir vez-zehir, VI, 83; Nesrud-durr, VII, 211;

35

el-Basir vez-zehir, V, 36; Nesrud-durr, V, 178; Selib, Hssul-hss, Dru

mektebetil-hayt, nr. Hasen el-Emn, Beyrut, s. 66. bn Eb Avn, Kitbut-tebht,
nr. Muhammed Abdulmud Hn, Matbaatu Cmiati Kembric, s.316.

74

yellenmesi ile mehur bir ahs hicvederken tam da bu noktaya vurgu

yapmtr:

0O 0  ' G   ] ' /

06 06 ' 6 'TG 5 A

Ey Abdulkaysl dostum, karnndan gurultular gelmeye balad,

ayet kuru sk deilse bu grltler, birazdan etraf bk gtrecek!36

b. Ayet ve hadislerde durum

Ankebut suresinin 29. ayetinde, Lt kavminin iine dt
ahlak erozyonundan sz edilirken, onlarn birtakm gayr-i ahlaki ve
gayr-i insn davranlar rnek verilir. Homoseksellik ve ekyalk gibi,
yasakl net bir biimde ifde edilen iki gayr-i mer amelden sonra,
yine bu kavmin meclis adbna dair iledii etik d davranlara dikkat
ekilir ki, zellikle bu husus konumuz asndan mnidardr. nce ilgili
ayeti balam iinde bir btn olarak grelim:

-  
 ' ( )  [A " ^ T : 2 (
Z d   "  /    ^  6 / B 

0 5 *  &"
 f 
Zd  "57 ) . * 
T
Z d Z ,
  ^ Z M 0
 

5 / N

 *
 i  A 5  7  6 ) h /    6

6>
 M
  
Lt'u da (gnderdik). O, kavmine demiti ki: Gerekten siz, daha
nce hibir milletin yapmad bir hayszl yapyorsunuz! (Bu ilh
ikazdan sonra hl) erkeklere yaklamaya, yol kesmeye ve toplant
mekanlarnzda (batakhanelerinizde) edepsizlikler yapmaya devam
m edeceksiniz? Kavminin cevb ise yle demelerinden ibret oldu:
(Yaptklarmzn ktl ve azaba urayacamz konusunda) doru
syleyenlerden isen, Allah'n azabn getir bize! (Ankebt: 28-29)

Bizi burada asl ilgilendiren ksm, yetin, Lt kavmine nispetle

zikrettii ve onlar bu hususta knad toplant mekanlarnzda (batakhanelerinizde) edepsizlikler yapmaya devam m edeceksiniz?! ksmdr.
Hz. ie kanalyla bize ulaan ve bata Buhri olmak zere birok hadis
klliyatnda kaydedilen sahih bir rivayete gre, Lt halknn toplant
mekanlarnda sergiledikleri bu di davran alen ve pervszca yellenmeden baka bir ey deildi. Hz. Ebu Bekire, ilgili ayetteki edepsizliin
ne olduu sorulduunda, Onlar, meclis ve mahfillerinde birbirleriyle yar edercesine yellenirlerdi cevbn vermitir37. Keza bn-i Abdissellm,
Kurtub ve Mverd gibi tefsir bilginleri de,

36

Muhdartul-udeb, III, 537.

37

es-Suyt, ed-Durrul-mensr fit-tevl bil-mesr (I-VI), nr. Muhammed Emn Demic,

Beyrut, V, 145.

75

, *  Z   f  : & 0^   5 l   * G ( * 5 Zk B




7 T 9 
^    6  [ " / m

Lt'a gelince, ona da hkm (peygamberlik, hkmdarlk) ve

ilim verdik; onu, irkin iler yapmakta olan memleketten
kurtardk. Zira onlar (o memleketin halk), gerekten fena
iler yapan kt bir kavimdi. (Enbiy: 74)

yetini aklarken, Lt kavmine nispet edilen m

7 T 9  ( fena iler, irkeflikler) szn homoseksellik ve meclislerde yellenme eklinde izah etmilerdir38.
Umdetul-kr mellifi el-Aynnin belirttiine gre, cemaat ierisinde deta birbirine misilleme yaparcasna yellenme alkanl, kkeni
Lt kavmine dayanmakla birlikte Chiliye devri Araplarnda da grlen
baya bir elence biimiydi. slam dini geldiinde, Hz. Peygamber
vastasyla hem bu davran, hem de yellenen birinin ardndan glmeyi
Mslmanlara yasaklam, byle bir durumla karlaldnda techl
ve tefl yaplmasn tavsiye etmitir39.
Bu hususta sahih hadis kitaplarnda rivayet edilen u hadis,
ayn zamanda slam ahlakna dair nemli bir edep kuraln da ifde
etmektedir:

.o -  p  09 &  *, M 0 $ % &    " ) G N

b] fT5 b[ 

  D 

Hz. Peygamber, (yel ve geirti gibi) insann mahre ve menfezlerinden

kan eylerin alay ya da knama konusu yaplmasn yasaklad40.

.: B
0 %
  $ %
 G b[ 

Hz. Peygamber, yellenmeyi alay konusu yapmay yasaklad41.

Hz. Peygamberin talimat gerei, byle bir hadisenin doall ve

knanmaya konu olamayaca hususu, belki de en kibar biimiyle raid

38

Mverd, en-Nuket vel-uyn, (Tefsrul-Mverd) (I-VI), Drul-kutubil-ilmiyye, nr.

Seyyid Abdulmaksd, Beyrut, III, 455; el-Cmi li-ahkmil-Kurn (Tefsrul-Kurtub),
XI, 306.

39

el-Ayn, Umdetul-kr erhu sahhil-Buhr (I-XXV), Dru hyi't-tursi'l-Arab,

Beyrut, XIX, 294.

40

Buhr, el-Cmius-sahh, Edeb, (VII/83); Ayrca bkz. Munv, Feyzul-kadr (I-VI),

Drul-kutubil-ilmiyye, 1.Bask, Beyrut, 1994, VI, 414.

41

Suyt, el-Cmius-sar min hadsil-berin-nezr (I-II), eriketu Mektebeti ve

Matbaati Mustafa el-Bn, Kahire, 1954, Bbul-Menh, II, 190.

76

halifelerin beincisi kabul edilen mer b. Abdlaziz tarafndan dillendirilmitir. Onun hikayesi yledir:
Bir defasnda mer b. Abdlazizin ktibi, halifenin nnde
yellenmi, duyduu mahcubiyetten tr de elindeki kalemi
frlatarak oradan uzaklamaya niyet etmiti. Ancak mer b.
Abdlaziz onu u szlerle teselli etmitir: Cann skma!
Kalemini eline al, vazifenin bana dn ve u heyecanndan
kurtul! Zira, (saysal olarak) kulaklarmn tank olduu bir ba42
kasna ait yellenme sesi, kendiminkinden daha ok deildir! .

Burada gzden uzak tutulmamas gereken bir dier nemli nokta ise, Arap kltr ve rfnn, etkin olumsuz armlar dolaysyla
fizyolojik bir olgu olan yellenme temasnn gcnden cmerte istifde
ettiidir. Arap mesellerindeki durum aada ayr bir balk altnda
incelenecektir, ancak bundan nce bizzat slam peygamberinin de,
deiik vesilelerle eytan bu vasfla nitelediine ahit olmaktayz:

q*& h b(

. &
 0 A ) 5 *  > ?

 0 U     2
d
   /
Namaz iin ezan okunduu zaman, eytan, ezan duymamak
iin arkasn dnp yellenerek kaar43.

  2
.
q*  /
p
> (   b


eytan ezan sesini duyduunda, yellene yellene oradan uzaklar44.

6 ) /
.V
 b > ?
T O     2
 *

Namaz iin kamet getirilmeye balannca, blis yellene yellene kaar45.

p
A
q *  /
  2
  
5  ? r     " r Z /
p

.
> (   0 A )

ayet (korkmanza sebep olan cin, haylet, eytan gibi)

varlklar grdnz sanrsanz, hemen ezan okumaya
balayn. Zira eytan ezan sesini duyunca arkasna bakmadan yellene yellene kaar46.

42

Simtul-lel, I, 418; el-Basir vez-zehir, VI, 239.

43

el-Cmius-sahh, Ezan, (I/151).

44

bnul-Cevz, Garbul-hads (I-II), Drul-kutubil-ilmiyye, nr. Abdulmut Emn elKalac, Beyrut, 1985, I, 219.

45

bnul-Esr, el-Cezer, en-Nihye f garbil-hads vel-eser (I-V), el-Mektebetul-slmiyye, nr. Mahmd Muhammed et-Tanh, Thir Ahmed ez-Zv, 1.Bask, 1963, I, 396.

46

Fevr, Kenzul-umml f sunenil-akvl vel-efl, nr. Bekr Hayyn-Safvet es-Sakk,

Muessesetur-risle, 5.Bask, 1981, VI, 706.

77

. *$  V T9 V
 0 O f  0  : &k )0 6 
T O     2

Her kim yetel-krsiyi okursa, eytan, tpk eein

yellenmesi gibi yellenerek o mekan terk eder47.

Btn bu hadislerde, yellenerek kamann eytana izfe edilmesi, muhtemelen ezan iitmekten tr duyduu rahatszl arpc
biimde ifde etmek iindir. Yine tahmin edilecei zere, hadislerdeki
yellenme eyleminin eytana isnad hakiki deil mecz bir anlam
tamaktadr.
Ayrca, Tabernin Muceminde zikredilen bir hadise gre Hz.
Peygamber, lmden kamak isteyen kiinin durumunu da yellenerek
kamaya alan tilkiye benzeterek yle demitir:

 T  Z u   s
,  l  & ' A p
 , s *   *  0D - & i , s 

     ^0$ M , O 0[   bG ) / b ( b &

u
  w &p

.
*   ^ 5G    ^ Z b (  i x & "  
> (   0 9  f5&
lmden kamaya alan kimse, denecek borcu olan bir tilki
gibidir ki, toprak ondan bu borcu talep ettiinde o kamaya
alr. Nihayet yorulur, bitkin der ve inine snr. Toprak
yine ona, Ey tilki, borcum! der. Tekrar kalkar ve yellenerek
kamaya alr. eytann bu hli, boynu ne iyice dp de
can kncaya kadar devam eder."48

u halde, gerek yetlerdeki baz zmn iaretler ve gerekse

hadislerdeki sarih lafz ve anlatmlar bize, bu fizyolojik olgunun dinin iki
temel kaynanda da bir ekilde yer aldn, ayrca Arap rfnn bu
olguya dilsel ve kltrel bir ifde unsuru olarak hogryle bakabildii
gereini gstermektedir.
Son olarak belirtmek gerekir ki, edip olsun air olsun, fakh olsun nktedan olsun, toplumun hemen her kesiminin bir ekilde dokunduu yellenme temasna, subjektif deerlendirmelerin en msait
zeminlerden biri olan ry tabirciliinin kaytsz kalmas elbette d47

en-Nihye f garbil-hads vel-eser, III, 6; bnul-Cevz, Garbul-hads, I, 262; Zebd,

Tcul-arsta, bn Dureyd de Cemherada, hadiste geen habec szcnn zellikle
deve yellenmesini tanmladn, ancak Araplarn bu kullanm daha sonra dier
hayvanlara da temil ettiklerini belirtmektedir. Tcul-ars, Ha-be-ce maddesi;
Cemheratul-luga, I, 264.

48

et-Tabern, el-Mucemul-Evsat (I-X), Drul-harameyn, nr. Trk b. Ivazullah b.

Muhammed - Abdulmuhsin b. brahim el-Huseyn, Kahire, 1415/h., VI, 253. Borlunun deme sknts ile yellenme arasnda bu hadiste kurulan ilikinin temeli, bir
klasik Arap ataszne dayanyor olabilir. Bu sze, hemen aadaki balk altnda yer
verilecektir.

78

nlemezdi. Nitekim, bir ok ry tabiri uzmannn, kaleme aldklar

eserlerinde bu hususla ilgili ilgin yorumlar yaptklarna ahit olmaktayz. Ancak burada, ry tabircilii sahasnn temsilci niteliindeki
eserlerinden Tefsrul-ahlmda yer alan konuya ilikin bir yorumla yetinilecektir:
Bir kalabaln ierisinde, gayri ihtiyari olarak herkesin iitecei
ekilde yellenmek; bazlarnn ayplamasna sebep olacak bir vesile
ile de olsa, bir sknt ve tasadan kurtulmaya iarettir. Yellenme
kast olup ayrca sesi yksek kokusu da iren olursa, bu, azdan
kacak bir sz veya uzuvlardan sdr olacak bir davran yznden insanlar tarafndan knanmaya dellettir. Knanmann ls,
sesin tonuna ve kokunun derecesine bal olarak artp eksilebilir.
() Kii, ryasnda binbir zahmetle yellendiini grrse bu da
altndan kalkamayaca bir ile yzleeceine, kolay yellenmesi
durumunda ise ilerinin shletle hallolacana bir iaret saylr49.

c. Arap mesellerinde (deyim kltrnde) yellenme kavram

Gndelik yaamn hemen her durumuna ait veciz ve dakik tasvirleri olan klasik Arap deyimleri, o geni hazinesi iinde elbette yellenme temasna da yer ayrmtr. Bu temay konu alan meseller ierisinde
en mehur olan korkaklk vasfnn yellenme ile zdeletirildii

x5 * ( Korkudan
B
0U

 TM )

yellenen Menzfdan daha dlek) deyimidir50.

ada tarih aratrmaclarndan Cevd Ali (1907-1987), slam ncesi

Araplarnn sava psikolojilerine dair deerlendirmelerde bulunurken
cesret ve korkaklk vasflarn iledii blmde bu kadim Arap meselinden yararlanmtr. Cevd Alinin, sz edilen eserinde yer alan u ayrnt
da arpcdr: Araplar, savalarn dleklikle sulamak istediklerinde

onlar yle tanmlarlard: korkuya kapldklarnda ya da kl seslerini

duyduklarnda klar yusuf yusuf eder 51.

49

bn Srn, Muntehabul-kelm f tefsril-ahlm, Drul-fikril-Lubnn, nr. Abdulemr

Muhenn, 1.Bask, Beyrut, 199, s.104.

50

Mecmaul-emsl, I, 180; Zemaher, el-Mustaks f emslil-Arab (I-II), Drul-kutubililmiyye, Beyrut, 1987, I, 43; Hasen el-Ys, Zehru'l-ekem fi'l-emsl ve'l-hikem (I-III),
thk. ve erh: Dr. Kusay el-Hseyin, Dru ve mektebetu'l-hill, 1. Bask, 2003, II, 32.
Menzf, Chiliyye devrinde yaad sanlan bir adamn addr. Cesur grnmeyi
seven ve kahramanlkla vnen bu adam esasen kelimenin tam anlamyla bir dlekti.
Onun bu sahte cesreti bir grup Arap kadn tarafndan test edilmi ve korkakl
tescillenerek mesel haline geltirilmitir.

51

Cevd Ali, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slm (I-X), 2.Bask, 1993, IV, 601.

79

Bir baka mesel bize, lyk olmayan insanlara fazla deer vermenin iyi bir karl olmadn yine byle bir tema zerinden hatrlatr:

M  )
T^  xM
h

0 %
D (

,

(Bakasnn kn pmeye tenezzl

eden adamn alaca karlk ancak bir osruktan ibrettir)52.

Bir ie girimeden nce, baz hazrlklarn yaplmas gerektii
hususu da,

0%
>$ 
  p
,T6 (Yellenmeden nce doru pozis
D

yon almak gerekir)53 sznde yellenme ile ilikilendirilmitir:

Bor istemenin kolay, demeninse zor oluunu ifde eden bir

Arap meselinde, anlam kadar lafzlarn fonetik durumu da ilgi ekicidir:

(`
&0 U ) &  0 U % ^  (`
& 0  ) &  0  i O p

Almak yutmak kadar kolaysa da, demek kiiyi

yellenmeye zorlayacak kadar gtr54.

Yellenme kavram, konumann ve susmann zamanlamasnn

nemine dikkat ekmek gyesiyle de kullanlmtr:

.   0S f   ? 0O   ) f
0 %
D

Yerinde ve zamannda yellenmek, uygunsuz bir

zaman ve zeminde konumaktan daha iyidir55.

Araplar, klasik dnemde, ksr bir dngy ifde eden komik bir
durum iin de yellenme temal bir mesel ihdas etmilerdir. Rivayete
gre, adamn biri, bir sohbet meclisinde yellenince ilerinden biri glmeye balam. Yellenen kii bu sefer de adamn gldn grnce
gazn tutamam. Bylece glme ve yellenme reflekslerinin karlkl
olarak, ard arda ve bir ksr dng ierisindeki komik dizilii, en bata
glen kiiye u sz syletmi:

52

Mecmaul-emsl, I, 190; Nesrud-durr, VI, 73; Selib, et-Temsl vel-muhdara, nr.

Abdulfetth Muhammed el-Hulv, ed-Drul-Arabiyye lil-kitb, 1983, s.201; el-Vatvt,
urarul-hasisil-vzha, Drul-kutubil-Msriyye, Msr, 1284, I, 33.

53

Mecmaul-emsl, II, 93; Nesrud-durr, VI, 91.

54

el-Ezher, Tehzbul-luga, III, 2112; Mecmaul-emsl, I, 41; el-Asker, Cemheratulemsl (I-II), nr. Muhammed Ebul-Fadl brhm Abdulmecd Kutmi, elMuessesetul-Arabiyyetil-hadse, 1.Bask, Kahire, 1964, I, 170; el-Mustaks f
emslil-Arab, I, 297; Zehru'l-ekem fi'l-emsl ve'l-hikem, I, 68.

55

Muhdartul-udeb, I, 143.

80

.f $ U 
0% &  B 0U  $ U ) !u
l  

alacak ey! Ben yellendiine glyorum, o ise

gldme bakp yelleniyor56.

Kadim Arap kltr, bir iin basitlik ve nemsizliini anlatmak

iin, yine yellenme temal ve birka varyasyonu bulunan aadaki deyimlerden yararlanmtr:

., * M : B
0 U  ) { 

Deve osuruundan daha nemsiz. 57

. x5 G (:  - G ) : B
0 U  ) { 

Kei osuruundan daha deersiz.58

. 0G : B
0U  ){

Yabani eek osruundan daha nemsiz.

59

Aadaki ibretlik olayda, kei osruunun nemsizlikten kinye olarak kullanmna dair bir rnek yer almaktadr:
bn Curmz, Zbeyr b. Avvm katlettikten sonra, dalkavukluk
etmek iin ban keserek Hz. Alinin nne getirip koymutu. Hz.
Ali bu hazin tablo karsnda Seni Cehennemle mjdeliyorum!
Zira ben Hz. Peygamberin, bn Safiyyenin (Zbeyr b. Avvmn)
katilini Cehennem ateiyle mutulayn! dediini iittim deyince,
Curmz fkelenerek huzurdan km ve ayrlrken de u beyti
okumutu:

: - xD  A M  )
5
: - $ 
D 2 A   \ A
: - $ M i A x5 G : B
0 U

) 0A  |G 
0A x
 Z )
D

T  , T6 5
A 02 T


 
,6 '5 G
0A x
D


Aliye, Zbeyrin kellesini getirdim ve bununla ona yaklamay umdum.

Hlbuki herkesten nce Cehennemle mjdelenen ben oldum.
Bu, elinde hediyeyle gelen biri iin ne talihsiz bir mjde byle!
Varsn olsun, zaten Zbeyrin lm, benim nazarmda,
Bir keinin Zl-Cuhfe (arazisin)de yellenmesinden farksz.60
56

Mecmaul-emsl, I, 420; el-Mustaks f emslil-Arab, I, 213;

57

Belzur, Ensbul-erf (I-XX), nr. Suheyl Zekkr - Riyaz Zerky, Drul-fikr,

Beyrut, 1996, VII, 419; Cemheratul-emsl, II, 353.

58

Mecmaul-emsl, II, 407; el-Mustaks f emslil-Arab, I, 447.

59

Cemheratul-emsl, II, 353.

81

d. Yellenmesiyle mehur bir Arap kabilesi: Abdulkays

Klasik Arap edebiyat kaynaklarnda, sessiz biimdeki yellenme-

leri ( ) ile hret yapm olan bir kabileden (Abdulkays kabilesinden)

sz edilir ki

kabilenin61

    5A ya da  -  yani (Osruklular) lakabyla da anlan

bu zellii komu Arap kabileleri tarafndan gayet iyi bilinir

ve zaman zaman iir ve nesirde hicve konu edilirdi. Aadaki hikaye,

onlarn bu ynn anlatan mehur rivayetlerden biridir:
Bir gn bn Eb Alkame, Abdulkays kabilesinden bir grup
genle karlam. Genlerden biri bu esnda olduka sesli
biimde yellenmi. bn Eb Alkame -esasen sessiz biimdeki
yellenmesiyle n yapm olan bu kabileyi hicvetmek iin mkemmel bir frsat bularak- demi ki: Ey Abdulkays ahlisi!
Sizler Chiliye dneminde sessizce yellenirdiniz. slam dini
geldi, aktan aa osrmaya baladnz. ayet bir baka din
daha zuhur edecek olsa, korkarm her taraf sp batracaksnz!62.

Aadaki anekdotta ise, Abdulkaysl olmann avantajn yaayan bir kabile mensubunun komik hikayesi yer almaktadr:
Eb Celde el-Yekur, Bustun kylerinden biri olan Hayzurnda, aralarnda Amr b. Savhnn da bulunduu bir iki
meclisinde lem yapmaktayd. Geni karnl biri olan Eb
Celde, kk abdest iin yerinden kalkt srada grltl
biimde yellenince, orada bulunan herkes glmeye balad.
Bunun zerine klcn knndan syran Eb Celde, Ahdim
olsun, iinizden kim urackta yellenmezse, bu klcmla boynunu vuracam! Demek benimle alay edersiniz, ha?! Analar
geberesiceler! diyerek tehditler savurmaya balad. Bunun
zerine, iki meclisindeki herkes vakit kaybetmeden sesli
biimde yellendi. Ancak Abdulkays kabilesinden bn Savhnn
buna muvaffak olamad grld. Eb Celde artn onun iin
biraz yumuatmak isteyerek, Biliyorum, Abdulkaysllar sesli
olarak yellenemezler, onun iin senden on sessiz yellenmeyi de
kabul ediyorum! Ama yok, bsbtn sessiz de olmaz, zartan
bize bir para da olsa hissettirmelisin! dedi. Ne var ki Eb
Celde, bn Savhnn eilip bkldn, yellenmek iin bin
bir zahmetle karnn iine ektiini grd ve sonunda bu isteinden de vazgeerek orada bulunanlara u dersi verdi: Bakalar yapnca glmeye baladnz bu davrann sizden
sadr olmas da alaltc bir durum deil mi?!63.

60

es-Selib, Simrul-kulb fil-mudf vel-mensb (I-II), nr. brhm Slih, Drulbeir, 1.Bask, 1994, I, 567; el-Mustaks f emslil-Arab, I, 447.

61

Kitbul-ayn, s.634; Tehzbul-luga, III, 2786.

62

et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 432; Nesrud-durr, VI, 357.

63

sfehn, Ebul-Ferac, En (I-XXVIII), nr. brahim el-Ebyr, Dru-ab, Kahire,

82

e. Sleyman b. Vehbin (. 272/885) zartas

Balangta posta tekiltndan sorumlu (shibul-berd) iken
daha sonra Abbasi hilfet saraynn nemli vezirlerinden biri hline gelen Sleyman b. Vehbin bir mecliste kazara yellenmesi dillere destan
olmu, baz nktedan dilciler -daha sonra edipler arasnda yaygn biimde kullanlacak olan-

u { : B
0 U  0 [ Q )
u { : B
0 U  ~ %  )

(Vehbin zartasndan daha mehur)

(Vehbin gazndan daha mahcup edici)

gibi szleri darb- mesel yapmlard64. Ayrca Sleyman b. Vehbin ad,

baz kaynaklarda durmadan yellenen / gaz makinesi anlamna gelen
ed-Darrt lakabyla birlikte de anlmtr65.
Abbsi devri airlerinden bnur-Rm, Sleyman b. Vehbin zartasnn dilden dile dolatn, nne gelen herkesin bu konuda manzum bir eyler sylediklerini bir bahrinde yle belirtir:

0 Q 0{ , { ) 0]

0^ -    5 Z o  ) 0S

u {: B
 5  ^
0 U 0 a
l ' 5 G f{
b$ & A , %  

Vehbin zartas bahanesiyle ahit olduumuz komik haller,

Zamanmzn pek ok insann air yapt,
O nedenle bence bu zarta, Fadl b. Yahynn cmertlii gibidir,
Bir farkla ki; bu zarta, fakirleri ihya etmiyor66.

Esasen bnur-Rm (. 283/896), kendisi de, Sleyman b.

Vehbin bu ynn diline dolayanlar arasndadr ve kaleme ald uzunca iirinde gy onu teselli etmektedir:


   
-   ) 
!
0 6 
6 0 O  *d
B

!o \  TZ h : B
0 %
 u
{ &

: * 2 ( ? A 0O ) 5  0U

Ey, osuuklu Vehb, dert edip durma! Zira, insann k da nefes alr,
67

Nolur, ekinme de bir daha koyuver, tpk bir kd yrtarcasna!

1974, XI, 407; el-Basir vez-zehir, VI, 240; et-Tezkiratul-Hamdniyye, II, 495.
64

Simrul-kulb, I, 340.

65

Ahlakul-vezrayn, s. 171.

66

bn Rm, Dvnu bn Rm, nr. Ahmed Hasan Besec, Drul-kutubil-ilmiyye,

Beyrut, 3.Bask, 2002, I, 51; Simrul-kulb, I, 340; Kitbut-Tebht, 372.

67

et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 396. Ktadaki ikinci beyit Simrul-kulbda u farkl

lafzlarla gemektedir:

83

Bu talihsiz hadisenin yaratt kt hret, Sleyman b. Vehbin

yakasn hayat boyunca brakmamtr. Edip ve airler eserlerinde mnsebet dtke onun bu ynne atfta bulunmu, kimi rakipleri ise
yeri geldiinde ezmek iin bu durumu bir silah olarak kullanmlardr.
rnein, Sleyman b. Vehb, Emir Ubeydullah b. Abdullah et-Thirin
meclisinde bn Eb Avnla (. 322/h.) girdii bir tartmada biraz saldrgan bir tutum taknarak bn Eb Avnn zerine yrm, o srada
mecliste bulunan Ali b. Eb Yahy da bn Eb Avnn tarafn tutarak
kendisine u szlerle yklenmitir:

!   o  l  f
0 %
D 0  p o  l  f u
 i { "
wD  
Bu ne cret?! Emr meclislerinde ona buna satayor, vezir
meclislerinde ise yellenmekten geri durmuyorsun!68

Birgn Halife el-Mhted (. 256/870) de, giydii byk ar

tuhaf sesler karan veziri Sleyman b. Vehbi,

(
0 U i {
-D O ) Sley-

man! Senin bu arn durmadan osrup duruyor demek suretiyle

inelemiti69.
Bir dier ada ve muhtemelen aralarnda bir husmet olduu
anlalan bn Mehd el-Kisrev ise, Sleyman b. Vehbin zartasn, bir
sre banda bulunduu posta tekiltndaki kariyeriyle ilintilendirerek
yle anlatmtr:

'   A u
{ A
' & 0T 0 [a
b G

'& ' 2
 0 A  5 
A
' Q 0  0 p

'  l 0A b  /

  *A u  {/

0 : B
0 % , ( *

 [ *f
) 


, - $ l    &  5 Z   

( 
  ^ f ' l & " 

Vehb b. Sleymn b. Vehb b. Sad, (iinde kendince) nemli

hususlar bulunan zartay, Rey ehrine drt nala giden bir
ulakla postalad. Zaten onun makat, gzide bir topluluk
nnde hikmetle dile gelir. Besbelli ki, (az) iyi laf edemiyor da
onun iin iyi konuan bir ka ihtiya duyuyor.70

!
B 0 6  6 x   *d

Simrul-kulb, I, 340.

: -  ? A 0O ) 5  0U

68

Simrul-kulb, I, 343.

69

Zemaher, Rabu'l-ebrr ve nussu'l-ahbr (I-IV), thk. Trk Feth es-Seyyid, Drulkutubil-ilmiyye, 1.Bask, Beyrut, 2006, II, 351; Simrul-kulb, I, 344.

70

el-Abbs, Mehidut-tanss al evhidit-Telhs (I-IV), nr. Muhammed Muhyiddn

84

Ancak Sleyman b. Vehb, artk n alnamaz durumdaki bu

hadiseyi kendisi iin alay konusu yapan air ve nktedanlara yle
cevap verirdi:

:  r U  0O : B
0U Gaz karnda tutup sancsn ekmek
71

tense, onu dar salp rahatlamay tercih ederim! .

Bu arada, Ahmed b. Eb Thir Ebul-Fadln (.280/h.), Sleyman

b. Vehbin yellenmesiyle ilgili olarak   B

0U

 u
{ i  G



(Vehbin

yellenme bahnesi zerine risle) adl bir itizr kitab kaleme aldna72
ancak bu eserin ne yazk ki gnmze ulaamadna iaret edelim.
f. Nevdir kltrnde yellenme
Yellenme temasyla ilgili mizahi rivayetlerin byk bir ksm,
Arap edebiyatnn Mucn edebiyat (edep d edebiyat) adn verdiimiz
bir alt balna dhil edilebilir. Ve esasen bu geni malzeme, olduka
farkl trdeki eserlerin muhtevlarna serpitirilmi bir materyal izlenimi vermektedir. lk defa, V. yzyl melliflerinden el-b (. 421/h.),
Nesrud-durrda, Nevdir fil-fus ved-durt (Sesli ve sessiz yellenmeye
dair anekdotlar) bal altnda, kendi ana kadar bu alanda biriken
tarihi, kltrel ve mizahi malzemeyi topluca nmze koyar.
Yellenme temasn konu alan malzemenin byk bir ksmnn,
mehur halifeler73, byk edipler ve nktedan ahsiyetlerle ilikilendirildiine baklacak olursa, aslnda bu temann Arap toplumunda ok
yaygn bir mizah biimini yansttn, gnmze ulaan miktarnsa, bu
malzemenin czi bir ksmn oluturduunu kestirmek zor olmasa gerekir.

Abdulhamd, lemul-kutub, Beyrut, 1947, III, 205; Mucemul-udeb, V, 1980.

71

et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 375-76; Rabul-ebrr, II, 351; Simrul-kulb, I, 344.

72

Mucemul-udeb, I, 284, ; bn Nedm bu kitabn adn

73

olarak tespit etmektedir. el-Fihrist, s.163.

Szgelimi halifelerden Yezidle ilgili bir anekdot yledir:

  ^ T(  u { i  G



Halife Yezdin, arkadalaryla yemek yedii srada bedevinin biri kagelir.

Yezd, Misfirinize yer an bakalm diyerek onu sofraya davet eder.
Ancak bedevi, Buna gerek yok! Allaha krler olsun ki, bizim adrmzn
ipleri uzundur! (Yani popomuz genitir, kendimize yer aarz) diye karlk
verir. Ancak bedevi sofrann bir kenarna iliip de yemekten almak iin
ortaya uzand srada yelleniverir. Yezd bu frsat karmayarak yle der:
adrn geni, ancak, korkarm iplerinden birisi gevemi!.
el-bh, el-Mustatraf f kulli fenn mustazraf (I-II), nr. Mufd Muhammed Kumeyha,
Drul-kutubil-ilmiyye, 2.Bask, Beyrut, 1986, II, 510.

85

Biz, almamzn bu blmnde, klasik dnemde, geni bir

corafyada ve uzun bir zaman kesitinde Arap dilinin ok deiik kaynaklarna dalm olan yellenme temal anekdotlardan ulaabildiklerimizi aktarmaya, ayrca yer yer bunlar zerinde baz deerlendirmeler
yapmaya alacaz.
Hereyden nce yellenme, fkhta abdesti bozan haller arasnda
sayldndan, onun zellikle bu yn anekdotlara yanstlmtr. Manevi
temizlii temsil eden abdest ile bu temizlii ortadan kaldran olgu (yellenme) arasndaki ztlk, hikayelerin dramatik boyuta tanmasnda olduka etkili bir unsur olarak kullanlmtr. Aada buna ilikin iki
anekdot yer almaktadr:

[1]
Bir gn, Sevd ahlisinden bir adam Cuma namazn klmak
iin ehre inmi. Abdest iin, cami kapsnda oturmakta olan
bir adamn yanndaki su testisini kapm ve gzelce abdest
alm. Ayrlaca srada, suyun sahibi, adamdan birka kuru
atmasn istemi. Sevdl, paras olmadn syleyince adam,
Madem paran yok, yleyse neden suyu kullanp onunla
temizlendin kardeim! diyerek gariban fralamaya kalkm.
Gururu incinen Sevdl, Nolmu yani suyunla abdest aldysak?! demi ve gmbrtyle yellendikten sonra ta gediine
koymay ihmal etmemi: Al abdestini bana al!74.

[2]
Medinede iki Yahudi attar bulunmaktayd. Bunlardan biri
Mslman olmu ve Iraka yerlemiti. Bu iki attar bir gn
birbiriyle karlatlar. Yahudi olan, mhtedi dostuna slam
dinini nasl bulduunu sordu. Arkada kendisine, slamn
gzel bir din olduunu itiraf etmekle birlikte szne devamla
Ancak namazda, -Yahudiyken yaptmz gibi- insann sessizce
yellenmesine bile cevaz yok! dedi. Bunun zerine Yahudi
dostu ona u tavsiyede bulundu Dert ettiin eye de bak!
Farkna varmadklar srece sessiz sedsz sal gitsin!75

Yellenme temasna ilikin mizahi edebiyatta, tamamen ftr ve

tabii bir gereksinime dayanan bu davrann, etik veya dinsel bir temele
oturtulmaya allmas ise inceden inceye tiye alnmaktadr:
Az bozuk, lafn esirgemeyen bir adama Yellenmek gnah
mdr?! diye sorulmu. u yant vermi: ayet yellenmek
gnah olsayd, byk abdest bozmak kfr olurdu!76.
74

Nesru'd-durr, VI, 357; hikayenin ksmen farkl bir versiyonu iin bkz. et-Tevhd, elmt vel-munese, nr. Abdurrahmn el-Mustv, 1.Bask, Beyrut, 2004, s.177.

75

bnul-Cevz, Ahbruz-zrf vel-mutemcinn, nr. rfn Muhammed Hammr, Drulkutubil-ilmiyye, 1.Bask, Beyrut, 2006, s.108; Nesru'd-durr, VI, 358.

76

Muhdartul-udeb, III, 535.

86

Elence meclislerinden birinde, ark sylerken gazn karan

bir kadn arkcnn (muanniye) doalama yoluyla syledii u msrada da sz edilen davrann insani bir fenomen oluuna vurgu yaplmaktadr:

5 f G' A)  *B 0U


: G ' A


Z d 0 5 0 ) k " 
D f f G o 
u
 [D
0 % Z   p   /

6 0 %

Yellendim, ama bir bidat ihdas etmi deilim,
Bir su da ilemedim ki, tvbe edeyim,
Madem (istisnsz) her arka yellenir,
Ben neden yelimi kontrol edeyim?!77

Kimsenin olmad mekanlarda -hatta tuvalette- sk sk yellenmenin bir alkanlk hline getirilmesi potansiyel bir risk olarak alglanmtr. Fiziksel olarak buna alan bir bnye, gayri ihtiyari olarak uygunsuz yerlerde de bu zaafn ortaya dkebilir. Bu meyanda, nevdir
klliyat ierisinde yle bir hikaye yer almaktadr:
Bir gn Cubeyr b. Abdullah, Meslemenin yannda bulunuyormu.
Cubeyr yemek srasnda sofraya uzanaym derken yellenince,
hemen u mehur szn sylemi:

0 U  M ,D

(Her dbr

yellenir). Ancak Cubeyrin bu vurdumduymazlna gcenen

Mesleme de u nkteli sz sylemi:

* f $%  ? 9  f Z G  /
!

Sen kn kimsenin olmad yerde yellenmeye

yle altrmsn ki, (garibim kendini tutamyor
ve) herkesin iinde byle koyuveriyor ite!78

Bu konudaki anekdotlardan biri araclyla, yellenme hususunda, Araplar arasnda dolaan bir hurafenin varlna da ahit oluyoruz.
nana gre, zifafa giren bir kadn, zifaf gecesinde yellendii zaman, bu,
o senenin mahsul bakmndan bol ve bereketli oluuna iaret saylmaktadr. lgili hikaye yledir:
Adamn birisi bir kadnla evlenmi. Kadn, gerdek gecesinde
kendini tutamayarak yellenivermi, sonra da utancndan
alamaya balam. Gen adam, Bilirsin, kadn, zifaf gecesinde yellenirse, bu, o yln bereketli geeceine alamettir diyerek
kadn teselliye alm. Hurafeyi gerek zanneden kadn,
yleyse bir daha yelleneyim! deyince, gen adam engel ol-

77

Muhdartul-udeb, III, 538.

78

Muhdartul-udeb, III, 541.

87

mu: Sakn ha! Zira, bu senenin mahsuln depolamak iin bir

kk mahzenimiz var, ve o, bundan daha fazlasn almaz!79.

ayet, iki farkl versiyonu bulunan aadaki rivayetin bir asl

varsa, bu, idama mahkum edilen bir adamn, yellenmesi syesinde
cann nasl kurtardnn ilgin bir rnei olacaktr:
Emev hanedanndan bir adam, infaz edilmek zere Abdullah
b. Alinin huzuruna kartlm. Cellat klc ektii srada adam
korkudan yellenmi, kl morali bozulan celladn elinden kayp
dm ve Abdullahn altndaki at da rkm. Bu manzara
karsnda glmeye balayan Abdullah b. Ali, Hadi yellenmen
syesinde paay yrttn! deyip adam serbest brakmaya karar
vermi. Emev hanedanndan olan zat ise unu sylemi: ine
dtnz u durum da bir hezimet deil mi?! Biz eskiden
lm kllarmzla savardk, imdi ayn eyi klarmzla bile
yapabiliyoruz!80.

Yellenmenin, fiziksel bir ihtiyac gidermenin tesinde, bir muhataba kendisiyle dalga gemek zere bir cevap olarak kullanlmas da ilgin mizahi sonular dourmutur. Halife Hrun Reidle (. 193/809)
ilgili anlatlan aadaki hikayede durum byledir:
Hrun Reid bir defasnda gezintiye km, muhafzlardan
uzaklaarak Fadl b. Reb (. 208/h.) ile ba baa kalm. Bu
srada, ikisi, altnda clz bir eek bulunan, gzleri iyice sulanm bir ihtiyar grmler. Reid hemen, Fudayla ka gz
iareti yaparak una bir takl bakalm! yollu mesaj vermi.
(Sonra yle bir diyalog gelimi):
Fudayl: Nereye byle bey amca!
htiyar: Kendime ait bir bahem var, ona gidiyorum.
Fudayl: Sana gzlerindeki bu sulanmay giderecek bir tedavi
biimi nereyim mi, ne dersin?
htiyar: Aslna bakarsan, byle bir eye o kadar ihtiyacm var ki!
Fudayl: yleyse iyi dinle: bir miktar rzgr daln, su tozunu ve
mantar yapran alp ceviz kabuunun iine koy.
Onuncu gnden sonra gzlerine srme gibi ek, greceksin, gzlerinde nemden eser kalmayacak.
Bu tavsiyeler zerine ihtiyar, eeinin zerinde yle bir gerin-

79

80

Nesru'd-durr, VI, 356; et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 432. Kadn ve erkein halvet

hlinde vuku bulan yellenme senaryolarndan, sahte peygamberler de nasiplerini
almtr. Rivayete gre, sahte peygamber Mseylimetul-kezzb, kadn peygamber
Sech ile cima etmek iin zerine abandnda Sech yellenmi. Mseylime Bu ne
byle kadn?! diye sorunca da, Sech Vahyin skletinden, baka bir eyden deil!
karln vermi. Bkz. Muhdartul-udeb, III, 539.
et-Tezkiratul-Hamdniyye, IV, 131; bn Kuteybe, Uynul-ahbr (II), Matbaatu Drilkutubil-Msriyye, Kahire, 1992, I, 99; Simtul-lel, I, 417.

88

dikten sonra uzuncana yellenmi ve demi ki: Sen de bu

osuu, yazdn reeteye karlk bir cret olarak al. ayet
tavsiyen ie yarayacak olursa biz de cretini artracaz. htiyarn bu szleri halife Harun Reidi ylesine gldrm ki,
neredeyse atndan decek gibi olmu81.

Nevdir kltr iinde nemli bir yer igal eden bedevi tipinin,
muziplie son derece msait bir konu olan yellenme ile ilikisinin kurulmamas elbette dnlemezdi. Bu yzden nevdir klliyat ierisinde bedevilere ait bu trden ok sayda anekdota rastlanmaktadr. Bunlardan arpc iki rnek aaya alnmtr:

[1]
Bedevinin biri gittii hamamda yellenmi. O srada hamamda
bulunan (telaffuzu bozuk) bir Nabatl Cbhnallah! diyerek
hayretini ifde etmi. Ancak (adamn Sbhnallah deyiinde
bir meymenet olmadn fark eden) bedevi Kt kadnn
ocuu seni! diye taarruza gemi, Farknda deilsin ancak,
benim zartam senin Cbhnallah!ndan daha fasih!82.

[2]
Bir bedevi Basrada hamama ykanmaya gelmi. Ancak bu
adam ieride frsat bulduka yellenip duruyormu. Hamam
grevlisi, bu nho davranndan dolay bedeviyi knamak
istediinde, ondan ald yant feshat ve belgat dolu olmu:

0

 ) 5 G  '  [0& N

 : *    ?

f : ^  $ 
 ~&
.T B
*2Z , h TT( ^Z , o :*Q
D D D 
Halka (dbr boumu) bende ise de rzgrn (yelin) sahibi Allahtr, O, onu ne zaman dilerse o zaman gnderir. Hem bundan sana ne! (Bilmez misin ki) her kta bir menfez ve burunda da koku iin bir merkez vardr. Her karlatn dost olmad gibi her kokladn da mis olmaz ya!83

Yellenmeyi ftri bir hal olarak grp, bunu knamay sadece mizah erevesinde deerlendiren pek ok rivayetin yan sra, bnul-Cev81

Ahbruz-zrf vel-mutemcinn, s.80; bnul-Cevz, Kitbul-ezkiy, Drul-kutubililmiyye, I. Bask, Beyrut, 1985, s.149; el-Mustatraf, II, 513; bn Hcce, Tbul-mezk
min semertil-evrk, Drul-feth, nr. Eb Ammr es-Sehv, 1997, 1.Cz, s.36; edDumeyr, Haytul-hayavnil-kubr (I-II), nr. Zekeriyy b. Muhammed b. Mahmd
el-Kazvn, Dru ihyit-tursil-Arab, Beyrut, I, 227.

82

el-Ikdul-ferd, VIII, 146.

83

Muhdartu'l-udeb, III, 544.

89

znin (. 597/h.) Ahbrun-nissnda yer alan bir rivayeti esas alacak

olursak, byle bir durum zerine yaanan szl satamann boanma
sebebi olduu da grlmtr/kaydedilmitir:
Fadl b. Katan el-Hris, Muhelleb b. Eb Sufrann (. 82/702)
kz ile evlenmiti. Bir gn eiyle oturup iret yaparken, einin
kabilesine kar bbrlenmeyi umarak u beyti okudu:

!  6 f5 A [
^  * ' d

0 b G &  : 6   5 /

Mdm arabndan cmerte ikram edecek olursan bir gn,

Onu, -bakasna deil- Katanoullarna sun!

Ancak Fadl bu esnada biraz hareket etti ve yelleniverdi. Bunu

frsat bilen kars, Ne dersin, Katanoullarna bundan da
ikram edeyim mi?! deyince, Fadl utancndan yerin dibine geti
ve karsn hemen orackta boayverdi84.

Yellenme olgusu, Mucn edebiyatnn nde gelen temsilcilerinden Ber (.167/783) iin, yannda deta kazk akp saatlerce oturan
sakl bir dostu uzaklatrmak iin bavurulan bir enstrman olmutur:
Ber ziyrete gelen sakl bir herif kalkmak nedir bilmemi.
Adamdan iyiden iyiye sklan Ber, zm gazn salvermede
bulmu. Sakl, ilk seferinde Bern kazara yellendiini sanarak
duymazlktan gelmi, ikincisinde de hsn niyetini korumu.
Ancak gmbrty nc sefer de iitince, Bu da nedir byle
ey Eb Muz?! diye taaccp etmi. Ber pikin pikin, Bizzat
grdn m yoksa sadece duydun mu? diye sormu. Sakl, Yok,
sadece duydum! deyince de Ber (Benden sana tavsiye)
grmediin eye asla inanma! demi85.

Hi phesiz, muziplikler ve hafifmereplikler zerine kurgulanan mizahi edebiyat sz konusu olduunda, elbette bunda Eabn zel
bir yeri vardr. nk ilk defa o, insanolunun ftr, ancak sosyal bakmdan dikkatli olunmas gereken bir zelliini, bir yetten ilham alarak
mizaha konu etmitir. yle demitir Eab:
Kk su dkt srada yellenmesine hkim olabilen kimse,


r  
* a

fkelerini dar vurmayan insanlar (Al-i m-

rn:34) zmresine dhil olur!86.

84

bnul-Cevz, Ahbrun-nis, Matbaatut-takaddum, 1.Bask, Msr, 1319 (hicri), s.39;

Muhdartul-udeb, III, 541

85

bnul-Merzubn, el-Muhavvel, Kitbu zemmis-sukal, nr. Memn Muhammed

Yasn, Muessesetu ulmil-Kuran, Dru bn Kesr, 1. Bask (1412/1991), s.39; esSafed, Nektul-himyn f nuketil-umyn, el-Matbaatul-Cemliyye, Msr, 1911, s.128;
Mehidut-tanss al evhidit-telhs, I, 296.

86

bn Abdi Rabbih, el-Ikdul-ferd (I-IX), nr. Mufd Muhammed Kumeyha, Drul-

90

lgintir ki, tarihsel bir ahsiyet olan Eab, yellenme olgusunu

mizaha olduu kadar menfaate de konu etmeyi baarmtr. O, sosyal
bir ortamda meydana gelen fil-i mehul bir yellenme hadisesini stne
alarak, bunu kendisi iin bir kazanca dntrmeyi bilmitir. Hikayesi
yledir Eabn:
Bir seferinde Eab, koca gvdeli, geni kalal biri olan Mervn
b. Ebn b. Osmann yannda namaz klyordu. Mervn ayaa
kalktnda duyulur bir gaz kard. Bunun zerine Eab derhal namaz brakt. Bylece insanlar onu yapann Eab olduunu dndler. Mervn evine dndnde, Eab yanna
geldi ve ona yle dedi: Ver bakaym kan param!. Mervn ne
demek istediini sorunca u cevb verdi: Senin yerine zerime
aldm gazn kan paras. Eer vermezsen, vallahi seni herkese
rezil ederim!. Ve Mervndan hatr saylr bir armaan alncaya kadar onu brakmad.87

Eabn yukarda szn ettiimiz oportnist tavr, yle anlalyor ki, kendisinden sonraki dnemde de baz gz aklar tarafndan
taklit edilmeye allmtr. Byle bir giriime, ciddi bir tarih kayna
olan Belzurnin (. 279/893) Ensbul-erf araclyla vkf oluyoruz:
Hasan el-Varrk, ihm b. el-Kelbden rivayetle naklediyor:
nsanlar arasnda yellenme (utancndan kurtulma) diyetinin 40
dirhem para ve bir elbiselik kadife kuma olduu syleniyordu.
Bir defasnda Bir b. Mervnn (. 75/694) olduu bir meclise
hediye olarak kalkanlar getirilmiti. Bir, orada bulunanlardan
bunlardan birini denemelerini istedi. lerinden Ben Hillden bir
adam kalkan zaptetmeye alrken -arlndan olacakyelleniverdi. Meclis kahkahaya boulurken Bir bu duruma
sinirlendi ve hemen oradakilere (Bu olay szdrmamanz iin
gerekli olan) u zartann diyeti ne kadardr? diye sordu. Onlar da
bunun 40 dirhem parayla bir elbiselik kadife kuma oldu-unu
sylediler. Bir Hill kabilesinden bu adam iin 40.000 dirhem
parayla, ayrca krk elbiselik de kadife kuma verilme-sini
emretti. O srada mecliste bulunan bir air -frsat deerlendirerek- hemen u beyitleri okudu:

' A  [0 p    

0^   5 S ) : B
0 U & 

0Z x *S 
U
0 % & )

09 A
0 U   
G : B

kutubil-ilmiyye, 1.Bask, Beyrut, 1983, VIII, 135; Nesrud-durrdaki ksmen farkl bir
rivayet iin bkz. VI, 353.
87

et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 432-33; Anekdotun evirisi Ahmet Arslana aittir. Bkz.

Rosenthal, Franz, Erken slamda Mizah (Humour in Early Islam/ev. Ahmet Arslan),
ris Yaynclk, I. Bask, stanbul, 1997, s.88.

91

0 2 G    G  5 

0p N
 ~  ] ) O 0  

* M B0U     ^  )

dA - ) B
U , T ) & ^

Bir kalkann cevrinden bir kii yellenir de bunun iin emr kendisine il il altnlar verir, iyi mi?! Meer sen, ey zarta, ne uur
kapsymsn ki, fakiri zengin eyledin. Onun iin herkes zartay
koyup da, ihsn- ahneden nasiplenme peinde. u durumda,
emrimiz -ki Allah ona iyi gnler gstersin- ucuz dmesi iin bin
zartaya bin dirhem pazarlk teklifime ne der acaba?!88

Burada grld zere, yellenme hadisesi g bir durumda

kalma veya fiziksel bir zorlanma neticesinde vuku bulan riz bir hal
olarak da tasvir edilmitir. Aada bu temay ileyen iki ilgin hikayeye
daha yer verilmitir:
[1]
Chz anlatyor: Kussstan bir ahmakn Musa ve Firavun hikyesini yle anlattna ahit oldum: Firavun denizin ortasndaki alm yolda ilerlerken Allahu Teala denize Kapan!
emrini verdi. Sular hemen ykseldi, Firavun da tpk bir cmus
gibi osrmaya balad ki, Cenb- Rabbullemn bizi byle bir
yellenmeden muhfaza buyursun!89
[2]
Adamn biri bir hacmatya gitmi. Hacmat mihcam (kan
alma iesini) yerletirince adam sessiz fakat berbat kokulu bir
gaz salmsa da, hacmat bunu duymazdan gelmi. Bir sre
sonra mihcamda kirli kan toplannca, adam az ncekinden ok
daha iren bir gaz daha salm. Hacmat neteri eline alp
da enseye kesik atmaya balamadan nce mterisini uyarm: Bak sevgili dostum, imdi srada neter var. Eer tuvalet
ihtiyacn varsa hemen kalk git, yoksa korkarm birazdan etraf
bk gtrecek!.90

Yellenme konulu anekdotlarda, bu duruma yol aan fiziksel zorlanmalarn yan sra, psikolojik faktrlere de deinilmi, bylece mizah
deeri yksek edeb rnler ortaya kmtr. Szgelimi anonim bir hikyede, yellenme hadisesinin, yoksullukla ve aresizlikle bir ilgisi kurulmaya allmtr:

88

Ensbul-erf, IX, 68.

89

bnu'l-Cevz, Ebu'l-Ferac, Ahbru'l-hamk ve'l-muaffeln, Drul-kutubil-ilmiyye,

1.Bask, Beyrut, 1985, s.127; Nesrud-durr, IV, 210.

90

el-Basir vez-zehir, IV, 140.

92

Birgn, bir arkadam ziyarete gitmitim. (Biraz oturduktan

sonra, uaklardan biri), kendisinin nne, iinde bir eyler
yazl bir not brakt. Arkadam notu eline alp da tam okuduu srada birdenbire yellendi. Ben bu hadiseden sonra, bir saat
kadar daha orada kalarak, durumu hi fark etmemiim gibi
davrandm. Ancak dostum bir ara dar ktnda, (onu byle
mahcup duruma dren eyin ne olduunu merak ettiimden) gidip kttaki yazy okudum. Notta yle yazyordu:
Unumuz tkendi, ekmeimiz de bitmeye yakn!91.

Bir olgu olarak yellenme, ister insandan ister evredeki bir hayvandan rz olsun, Arap nktedanlar tarafndan iyi kullanlm bir mizah ve talama enstrmandr. Alen yellenmenin kiiyi mahcup duruma drme zellii, klasik dnemde baz insanlar tarafndan rakiplerine kar ustalkla kullanlmtr. rnein aadaki hikayede, bir
hayvann kard gaz sebebiyle, taraflarn birbirlerini inceden inceye
nasl hicvettikleri grlmektedir:
Mehur air Farazdak (. 114/732) katr zerinde gren bir
kadn, altndaki katrn yellenmesi zerine, Bu gmbrt de ne
byle, ey Eb Firs! diye Farazdaka taklmak ister. Farazdak
bu mahcubiyet verici durumu lehine evirmeyi umarak, Beni
hangi dii tasa byle koyuverir zten! der. Ancak kadnn
buna cevb daha da alaltcdr: O halde, seni dokuz ay karnnda tayan (anan) ne yellenmitir ama!92.

Yellenme, sklkla hastalk ve yallk razlaryla birlikte mizaha

konu edilmitir93. Birok anekdotun ana temas, iitme problemi olduu
sanlan birinin huzurunda rahata yellenen kimsenin, iin asln rendikten sonra iine dt mkil durumdur:
Hamama giden bir adam, orada bir ihtiyara tesdf etmi.
(Kendisiyle be kelam etmek istemi ancak) ihtiyarn konu-

91

Nesru'd-durr, VI, 356.

92

bn Eb Avn, el-Ecvibetu'l-muskite, nr. Muhammed Abdulkdir Ahmed, Matbiu'nniri'l-Arab, Kahire, 1983, s.120.

93

Mesel aadaki hikayede yellenme, yallkla tevrs edilen iki kt durumdan biri
olarak tasvir edilmitir:
Adamn birine yallkla arasnn nasl olduu sorulduunda u
belgatli cevab vermi:

:
TB
TBp f5  u{
.
p f^ A 0&p
 
0 %
D :
D
D
Yallkla birlikte iki gzel eyden mahrum kaldm: penisten ve dilerimden;
Buna karn ihtiyarlk iki (rutbetli) eyi mirs brakt: yellenme ve ksrk.
Muhdartul-udeb, III, 527.

93

madn grnce (sar olduunu sanarak rahat ve gmbrtl biimde) gazn koyuvermi. (Bir sre sonra, iine kurt den
adam) ihtiyara, Amcabey! Nasl, kulaklarn iyi duyuyor mu?!
diye sormu. Yal adam bu soruyu yle yantlam: Darda
iime gelmeyen eyleri, hamamda da zartay duymam!94.

Kulaklarnda iitme sorunu olan Ahvz valilerinden birinin bandan geen aadaki hikayede de, okur, yellenme-sarlk ilikisi zerine kurgulanm bir senaryo bulmaktadr:
Ahvzda, kulaklar pek iyi duymayan bir vali varm. Bir gn
vali, vergi tahsildarlaryla toplant hlinde iken, katibi bir
kada unlar yazp nne koymu: Allah vli hazretlerinin
ilerini rast getirsin! Deminden beri gaznz salp duruyor ve
bunu kimsenin duymadn zannediyorsunuz. Allah akna
biraz skn diinizi, zira saydm, yirmi defadr gaznz salyorsunuz!. Bunun zerine vali de, zerinde yle yazan bir not
brakm: Biz seni, konuulanlar not edesin diye grevlendirdik, yoksa saldmz gazlarn saysn tutasn diye deil!
Burada, nasl dier insanlar herey yolundaym gibi davranyorlarsa sen de ylece davran, vesselam!95.

Aadaki hikayede ise, yetmili yalarn kar konulmaz fenomeni olarak tasvir edilen yellenme, mana kadar dil asndan da sanatsal bir slupla ifde edildiinden orijinal metinle birlikte verilecektir:



 6 "&
02 G A f 
^Z " 0 O )   ( ' d
5A A)"  6 " w ? w A  " 6 ."! * 2 Z $&"

."! 
' Q " 
6 " Ap A
6 ." 
&'    
5A
 " 
l&"  6 "*   9  A  " 6


6 ." 

T B 9  f 

A" 
 u(
A
) 
6 ." 
6 "
 
 " 
 " ]

 f  T   " 6 "  T
"
 6 ."! 

B0 %
 *w A

 " 

."! 
  Z "  / 0 ( f  )"   6
ki criye arasnda yle bir diyalog gemi: Yirmili yalardaki
bir gen iin ne dersin?!, dieri cevap vermi: Koklamaya
doyum olmayan fesleen!; Otuzlu yalar?!, oluk ocuk
sahibi bir aile reisi!; Krkl yalar?!, Hrpalayc ve hl sert!;

94

el-Ecvibetul-muskite, s.192.

95

Muhdartul-udeb, III, 537-538.

94

Ellili yalar?!, Evlenilebilecek son demler!; Altml yalar?!, ksr iniltisi eksik olmaz!; Yetmili yalar?!,
Yellenenler listesine yazver!; Seksenler?!, eneni kapamazsan iin beter mi beter!96.

Yellenmenin bir rahatszlkla ilikilendirilmesi ve gayr-i ihtiyari

olarak sk sk vukuu, dinsel ritellerden abdest konusunu ve ancak
onunla ifa edildiinde makbul olan namaz ibadetini akla getirmektedir.
Arap kltr ve folkloru, bu konuyu da mizahi bak asyla ele almtr:
Bir bedevi yellendikten sonra bu haliyle camiye gelip namaza
balamak isteyince, durumun farknda olanlar mdhale
etmiler. Bunun zerine bedevi yle demi. ayet her gaz
karmda abdest almam gerekecek olsa, bir kurbaadan veya
balktan ne farkm kalrd!97.

Edebiyat eserlerinde verilen bilgilere baklrsa, yellenme, bir kesim Arap topluluunca uursuzluk iareti olarak alglanmtr. Ancak
bu halk inancnn ve alglama biiminin yanllnn baz anekdotlarda
alaya alnd grlmektedir:
Adamn birine, Sakn yelleneyim deme! Yellenme uursuzluk
sebebi saylr! denildiinde, u karl vermi, Eer yellenme bir uursuzluksa, o uursuzluu iimde tutmamam daha
doru olmaz m?!98.

Benzer konulu bir hikaye de Cuhya nispet edilmektedir:

Bir gn Cuhnn bulunduu bir mecliste yellenmeden sz
alm ve bunun bir uursuzluk iareti olduu yorumlar
yaplm. Cuh, Uursuzluk bunun neresinde?! diye sormu.
Orada bulunanlar, (yle deme!) Onun yznden cemaat
dalr, dirlik dzen trumr olur! demiler. Bunun zerine
Cuh, Bu sylediiniz mesnetsiz bir laf! deyip eklemi, Hapishanede mahkumlar her Allahn gn, sabah akam
osyorlar ama yine de bu onlarn beraberliini bozamyor!99.

Yellenme temas, manzum olarak da olduka youn ilenmi bir

konudur. Aadaki dizede, Hz. Sleymann havay ve rzgr emri
altna al ve ona hkmedii ile, buna karlk, kiinin kendi gazna
hakim olamay arasndaki ironik ztlk bir nkte vesilesi yaplmtr.
Ancak dizeler kadar, yaanm bir hadiseye iaret eden hikayenin bizzat
kendisi de kayda deer bir ahlaki davran normu sunmaktadr:

96

Nesrud-durr, IV, 188.

97

et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 433.

98

Nesru'd-durr, VI, 354; Muhdartul-udeb, III, 535; et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 432.

99

Muhdartul-udeb, III, 535; el-Basir vez-zehir, V, 106.

95

Hudayr adnda bir fakih, Shib b. Abbdn (. 385/995) gece

derslerine itirak ediyordu. Bir gn Hudayr, ders srasnda
uykusuna yenik dt ve hafife yellendi. Meclistekilerin fark
etmesi zerine yerin dibine geen Hudayr utancndan bir daha
derslere devam edemez oldu. (Hudayrnin, meseleyi fazla
abarttn dnen) Shib, onu yeniden sohbete davet etmek
zere kendisine u dizeleri yazp gnderdi:

$



5 , s 

A
*    
  
 ) /

, l O b G u { i Z h 0% 9   , 6

 [T $ Z q   Z h ~ & 0   [ 

Hudayrye syle: Sakn ola utanp da gitmesin,

Ney veya d sesini andran bir ses kard diye!
O sadece, zapt mmkn olmayan bir rzgr idi,
Ayrca o, (rzgra hkmeden) Davud olu Sleyman da deil ya!100.

Tematik bakmdan yukardaki anekdotla ayn kategoride deerlendirilebilecek bir rivayet de yledir:
Muti b. ysn (.85/169 - 704/785) birlikte oturup kalkt bir
Arap dostu vard. Bu zt bir gn Mutiin yannda gazn kard ve mahcubiyetinden tr bir daha onun meclisine urayamaz oldu. Muti, dostunun kayplara karmasnn sebebini
rendiinde bir mektup kaleme alarak u satrlarla onu teselliye alt:

2 r Z 
  w ? w 5 G 
T S
) ( 02 ^  &5 ) &h /

:  ^ 0l {5 5 0 [a )

5
f  *G { 
, A /

Aramza hicrn ve dargnlk perdesini gerdin,

Ve gndr kayplara karp semtimize uramaz oldun,
Ama sen (mlum eyi) derd etme!
Zira bilirsin ki, her deve srsnden zaman zaman diiler kaar101.

Anonim bir rivayette, gayr-i ihtiyari yellenmenin ne knanacak

bir ey olduu, ne de sahibini mahcup duruma drmedii, aksine
bunun son derece ftr bir durumu yanstt temas yar ciddi yar mizahi bir tonda ilenmitir:

100

et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 435. Ksmen farkl bir rivayet iin bkz. Muhdartu'ludeb, III, 540. Daha nce Hz. Peygamberin, uyku ile yellenme arasndaki ilikiyi
zgn bir tebihle dile getirdiinden sz edilmiti (bkz. 18 nolu dipnot). Nitekim o
hadisi nakleden Eb Ubeyd, bir gn kendisi de bir mecliste szp kald srada
yellenmi ve o da kendisini yle savunmutur: te bu olay da, hadis-i erifin
manasnn doru olduunu gsteriyor. Muhdartul-udeb, III, 537.

101

et-Tezkiratul-Hamdniyye, VIII, 330.

96

Gen bir kz yal bir adamn yannda yryormu. Acele edeyim derken gazn tutamayp yellenivermi. Yal adamn
Sbhnallah! diyerek hayretini izhar etmesi zerine, gen kz
durmu ve balam azara: Seni rezil, seni menfur herif seni!
Sanki prangaya mahkm edilmi bir kle gibi pek bir derinden
Sbhnallah dedin. Bunu neden yaptn?! Senin yolunu mu kestim? Yakana m yaptm? Namusuna dil mi uzattm? erefini iki
paralk m ettim? Sana ait bir eye el mi uzattm?! Yr git
imdi, Allah yr ve yardmcn olmasn inallah!.
Kzn bu szleri zerine yal adam, sanki yellenen karsndaki
deil de kendisiymiesine mahcup olmu102.

Bir gaz hadisesinin gizlenmesinin lzumu zerine t verici

birtakm rivayetlerin zamanla anekdotik boyut kazand grlmektedir.
Szgelimi, bir kimsenin yellenmesine ahit olann, byle bir kazay hi
olmam saymas, etik ya da edebe uygun bir davran olarak kabul
edilmekle birlikte, tarihsel bir anekdotta, bir arkadann zaafn ifa
etmekten ekinmeyen bir idreciyle (Muviye) ilgili u ibretlik hadise anlatlmaktadr:
Bir gn Ebul-Esved ed-Del (. 69/688), Muviye b. Eb
Sfyn (. 60/680) ile ba baa sohbet ettii srada yellenmi.
Muviye glmsemi, Ebul-Esved de Hazret! Nolur bundan
hi kimseye bahsetmeyin! diye ricada bulunmu ve oradan
ayrlm. Bu olayn hemen arkasndan Amr b. s (. 43/664),
Muviyenin huzuruna girmi, Muviye de az nce olan
hadiseyi kendisine anlatm. Daha sonra Amr, Ebul-Esvedle
karlanca Demek halife hazretlerinin makamnda yellendin
h! diye taklm. Ebul-Esved derhal halifenin huzuruna
dalm ve ona Sizden bunu kimseye anlatmamanz ric etmemi miydim? diyerek sitemini dile getirmi. Muviye Bir tek
Amra syledim deyince, Ebul-Esved Zten ben de onun duymasndan ekiniyordum demi ve eklemi Anlalan sen
hilfete lyk bir kimse de deilmisin. Muviye Nedenmi o?!
diye itiraz edince de o mehur szn sylemi Bir dostunun
yellenme zaafn gizleyemeyen bir adama, bir milletin paras ve
can (devlet srlar) nasl emnet olunur!103.

Aslnda, bu tema, klasik Arap toplumunun deiik kesimlerince,

bir meram ifde arac olarak hep tercih edilmitir. lk dnem zhd anlaynn ve tasavvuf yaam biiminin temsilcilerinden Hasan el-Basr

102

et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 431-32.

103

Ensbul-erf, V, 33; et-Tezkiratul-Hamdniyye, III, 164; Bu hikaye, benzer kurgu ve

lafzlarla u kaynaklarda da gemektedir: Haytul-hayavnil-kubr, I, 318; esSafed, el-Vf bil-vefeyt (I-XIX), Dru ihyit-tursil-Arab, nr. Ahmed el-Arnat,
Turk Mustafa, 1. Bask, Beyrut, 2000, XVI, 308; Simtul-lel, I, 417.

97

(. 110/728), dnya malna ve dnyev ilere kaytsz kalmay bile,

ilgintir ki, byle bir mevzu zerinden dile getirmitir:
Bir gn, Hasan el-Basr, zerinde deerli bir elbise olan bir
adam grm. Yanndakilere, Bu adam ne i yapar? diye
sormu. Yellenir durur (yani hibir i yapmaz, yan gelir yatar!)
cevbn alnca, o da, Zaten u fni dnya, bundan daha fazlasna lyk deil! karln vermi104.

Esasen bu temann daha mtekmil biimde ilendii anekdotik

bir rivayete, smil Hakk Bursevnin (1652-1725) Rhul-beyn tefsirinde rastlamaktayz:
Rivayete gre, kraln biri hastalanm ve karnndaki gaz karamaz olmu. Durumu giderek ktletiinden lmn beklemeye balamlar. Kral, Her kim benim bu skntm giderirse
tcm tahtm kendisine terkedeceim diye vaatte bulunmu.
Haberi duyan Allah dostlarndan biri kraln huzuruna varm.
Tedavi iin elini kraln karn zerinde birka defa gezdirince,
son derece pis ve kesif bir koku ortal kaplam, kral da
derhal if bulmu. Yeniden shhatine kavuan kral, Allah dostu zata lkenin bana sen ge, ben kendimi bu grevden
azlettim deyince, bu zat u ibretlik sz sylemi: Deeri
ancak iren bir kokuya denk olan bir eye ne ihtiyacm olur?!
Ancak sen bundan u dersi kar ki: Sahip olmakla gururlandn eyin kymeti bundan fazlas deil!105.

Nevdir edebiyatnn szn saknmaz ve pervsz tiplerinden

bedevi ise, Hasan el-Basrnin yukardaki deerlendirmesinden daha ileri bir boyuta geerek mermn yellenmek suretiyle ifde etmektedir:
Bedevinin biri, (yeni balayaca imamlk mesleinde) hutbe
irt etmek zere minbere ilk ktnda cemaatine unlar
sylemi: Allaha yemin ederim ki, eer sizler beni sayarsanz
ben de sizi sayarm. Yok kk grmeye kalkarsanz, bu

104

et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 431; Nesru'd-durr, VI, 355-356. Aa yukar hikayedeki

ayn temaya, dnyann deersizlii temasna vurgu yapan ve Hz. Ali ile ilikilendirilen u sze de birok klasik kaynakta rastlamak mmkndr.

[ ) *% &
'$ #        !
]     
"

Sizin u dnyanzn, nezdimde, bir kei zartas kadar kymeti yok!

en-Nihye f garbil-hads vel-eser III, 519; Tcul-ars, A-fe-ta maddesi; LisnulArab, A-fe-ta maddesi; el-Mustaks f emslil-Arab, I, 447. Zikri geen kaynaklarn
tmnde,
105

x5 G :  - G terkibi x5 G : B 0U (keinin yellenmesi) biiminde yorumlanmtr.

Bursev, sml Hakk, Rhul-beyn (X), Dru ihyit-tursil-Arab, I, 344.

98

davrannzn nezdimde u yellenmem kadar kymet-i harbiyesi

olmaz! demi ve hemen arkasndan sesli biimde yellenmi106.

Yellenmenin zel bir mesaj iermesi konusu, bu vdide deiik

senaryolara imkn vermi grnmektedir. Aadaki rivayette, yel ile
kopya arasnda bir iliki kurulmaktadr:
ki adam satran oynamaya karar vermi ve nc bir kiiyi
de aralarnda hakem tayin etmiler. Hakeme, oyundaki
hamlelere dair en ufak bir imada bulunmama art koulmu,
zaten hakem de iki taraf tanmyormu. Oyun srasnda hakem, oyunculardan birinin lehine bir rok hamlesini fark etmi. Verdii szden tr kendisini tutmaya abalamsa da
sonunda dayanamam ve zaaaart diye patlam. Oyuncu durumu fark edip hemen rok yapm ancak rakibi oyunda kopya
verildiini iddia ederek Eb Bekir es-Sl e-atrancnin (.
335-946) hakemliini talep etmi. es-Slnin bu olayla ilgili
yorumu yle olmu: ayet hakeminizin, daha nceden bu gibi
meclislerde buna benzer bir vukuat (yellenmesi) vardysa, bu bir
kopya saylamaz. Ancak bundan evvel byle bir vukuat sz
konusu deilse o taktirde bu apak bir ike kabul edilmelidir107.

Tarihte, yellenmesi mehur baz kimselere zel lakaplar verildii

de grlmektedir. Htim er-R ed-Darrt bunlardan biridir. Onun,
byle bir lakapla anlmaktan rahatsz olmad, hatta bir anekdotta
bunun kendisi iin bir avantaj tekil ettii bile anlatlmaktadr:
Bir gn Halife Memn (. 218/833), Htim er-Re -ki kendisi
kelimenin tam anlamyla bir gaz makinesiydi- Sen, ey yelle-

0%
nenlerin emiri ( B


0)) 

eklinde hitap edince, o da

unlar sylemi: Eer ben -dediiniz gibi yellenenlerin emiri

isem, benim saltanatm sizinkinden daha kapsaml demektir!
Zira, (saltanat noktasndaki) gven ve sadakat -btn herkesin
gvenini salayamayacanzdan- snrl bir niteliktir, halbuki
yellenme umuma amil bir zelliktir!108.

Konu mizah olunca, rasyonelliin snrlar zorlanarak, yellenmenin gc ve iddeti de anekdotlara konu edilmitir. inde, Halife Mutasmn adnn getii bir hikayede, kendisini yellenenlerin en yetkini


( 
B0%


i ( )) olarak tanmlayan bir ahsn, yellenmesinin tazyiki ile

106

et-Tezkiratul-Hamdniyye, VI, 305.

107

Nesrud-durr, VI, 356.

108

Nesrud-durr, VI, 354.

99

pantolonunun dikilerini skebildii; bir baka profesyonelinse, yellenmek suretiyle ak bir kapy kapatabildii rivayet olunmutur109.
yle anlalyor ki, yellenme temas, Arap kltr kaynaklarnda hemen her bakmdan incelenmi grnmektedir. Mizah kapsamnda
deerlendirilebilecek bir rivayette, yel ile gzel koku arasnda tesir
sresi bakmndan bir mukayeseye gidildii dahi grlmektedir:
Eb Hafs el-Varrka, Neden yelin kokusu zil olur gider de,
gzel koku insan zerine sinip kalr diye sorulunca, u yant
vermi:

T  /
.D i & h - 9 5 & h :   $   ,D $ * % & "w :   M , B

Batl belli bir sreliine ortalkta dolasa da sonunda snerek

kaybolur; hak ise yerinde sbit kalr, ne zayflar ne zil olur!110

g. Yellenme ve pikinlik
Yellenme konulu rivayetlerin bir ksmnda, yellenen kimsenin
hazrcevap oluuna bal olarak pikinlikle verilen cevaplar ele alnr.
ok saydaki rivayette,

0 U  M

0 U   ,D

Her k yellenir ya da

,D

Her karndan gaz kar biiminde klievri birtakm

cmleler yer almaktadr ki, esasen bunlar, gaz salan hikaye karhamannn savunma maksadyla kulland ablonlardr. Buna ilikin bir
anekdot yledir:
Rivayete gre, Mure b. ube (. 50/670) vaaz iin minbere
kmaya alt srada yellenmiti. Hemen elini kaldrp kendi
kna bir aplak indirdi ve (mehr mazeret cmlesi olan)

0 U  ,D Her dbr yellenir szn syledi. Sonra da

minberden inerek abdestini ald ve yeniden minbere kt111.

109

Muhdartu'l-udeb, III, 536. Her iki durum da abartl grnmektedir. Ancak mizah
konulu bir edebiyatta byle bir abartya hogryle baklabilir. Son yllarda, Trk
sinemasnn efsaneleen mizah karakterlerinden Recep vedikin 1. blmndeki
yellenmeye dair bir sahne de, benzer bir abartyla ele alnmtr.

110

Muhdartul-udeb, II, 545.

111

et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 432.

100

Keza, airin aadaki beytinde de buna yakn savunma biimi

grlmektedir112:

0%

   
D

'5 G o   l  f ~&
0

Karnmdaki gazn bir tek devs var: salvermek.

Baz nevdir koleksiyonlarnda tekrarlanan aadaki hikaye ise,

meydana gelen yellenme kazas sebebiyle, en kk bir mahcubiyet
dahi hissetmeden zor durumu atlatmann gzel bir rneini vermektedir. yledir rivayet:
ehirli bir adam bir arsa satn alm ve inaat yapacak olan
ustalar etrafna toplayp evin plnn anlatmaya balam.
Birka admlk bir mesfe yryp, Buraya ardak yaparsnz demi, birka adm daha yrm, Buraya kileri ina
edersiniz!; birka adm daha atacak olmu ki niden yelenlivermi. (Herkesin dikkatinin zerinde younlatn fark eden
adam) aceleci bir ed ile te tam bu noktaya da kenefi yaparsnz! demi. Orada bulunan herkes glmeye balaynca,
kazann neden olduu mahcubiyet atmosferi de kendiliinden
zil olmu113.

Halife veya vali gibi bir devlet bynn ya da liderinin huzurunda yellenen kii ise, ancak ince mizah anlay syesinde bu kk
drc durumdan syrlabilir. Burada hazrcevaplk vasf, huzurda
yellenen kimseyi utan verici durumdan kurtarp affettirdii gibi, ayrca
ona mkafaat temin eden bir vesile de olabilmektedir:

[1]
Bir gn, bir bedevi, Haccc b. Yusufun (. 95/714) huzuruna
gelerek, o yl kabileyi kasp kavuran ktlk belsndan dem
vurmaya balam. Ancak, bir ara kendisini ylesine kaptrm
ki, (el-kol hareketleri yapaym derken gayr-i ihtiyari) yelenlivermi ve hemen eklemi: Allah emrimizin ilerini rast getirsin!
(Az nce duyduunuz) bu ey de, bu yl rz olan baka bir
bel!. Adamn hazrcevapllna hayran kalan Haccc, Kol
demiri, kapnn arkasnda nasl (salam) duruyorsa, bu bedevinin zartas da syledii yalann arkasnda o kadar salam
duruyor! diye iltifatta bulunmu, sonra da kendisine para ve
hilat verilmesini emretmi114.

[2]
Bir bedevi heyetin reisi, huzurunda bulunduu emre vgler
112

Muhdartu'l-udeb, III, 535.

113

Muhdartu'l-udeb, III, 539; et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 435.

114

et-Tuyr, el-Mubrek b. Abdulcebbr, et-Tuyriyyt (I-IV; 17 Cz), 2004, VII, 42;

Nesru'd-durr, VI, 358; Muhdartu'l-udeb, III, 539; et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 432.

101

yadrd srada kendine hakim olamayp yellenivermi.

Hemen yarm vaziyette ban arkasna doru evirip Geri,
bylesine ihtiam sahibi bir emr, btn uzuvlarla methedilmeyi
hak ediyor. Ancak, bu ulv grevi deruhte eden lisan devredeyken sen konuma! diyerek poposunu azarlam. Bedevinin
pratik zeksna ve muzipliine hayran kalan emr, heyetin baz
ihtiyalarn grm115.

Yellenme hadisesinin yol at mahcup edici durumun hayret

uyandrc bir hazrcevapllk ve pikinlikle karlanmas, en ok namaz
esnasnda meydana gelen yellenme vakalar sonrasnda grlmektedir.
Bir baka ifdeyle, gazn tutamamann zellikle cami ierisinde ve
ibadet esnasnda gereklemesi, hikayedeki dramay zirveye tayan bir
unsur olmakta, bu da mizah deeri yksek anekdotlara kaynaklk etmektedir. Birok klasik kaynak, bu konuda hret bulmu olan anekdotlar bize aktarmaktadr. Rivayetler ierisinde tarihsel bakmdan en
geriye gideni, hi phesiz tamahkrl ile bilinen Eaba ait olanlardr:
Bir defasnda Eab namaz srasnda yellenmiti. Muzip rakipleri hemen kendisine Ne o? Namaz srasnda yelleniyor musun
yoksa?! diyerek onu sktrmak istediler. Bunun zerine o,
yle bir cevap verdi: Allahn azameti karsnda yellenmeyen
bir ktan ne hayr umarsn?!116.

Muhannes ed-Delle nispet edilen aadaki hikayede de yaklak ayn tema ilenmektedir:
Bir cemaate itirak eden Muhannes ed-Dell, namaz srasnda
yellenince, ban (rkdan) kaldrp yle demi: Allahm!
Bedenimin yukarsyla da aasyla da seni tesbih ve takdis
ediyorum!. Onun bu szn duyan cemaat kontrol kaybederek glmeye balam (ve namaz bozmu)117.

Ud almakta olan criyelere yellenmesiyle elik eden, bununla

da kalmayp zartann musikden daha keyif verici olduunu iddia eden
Ktib Sad b. Humeyd, zellikle byle bir davran sonrasnda mahcubiyet ortamn datacak mazeretler bulma hususunda mahirdi. Nitekim
bir defasnda, Eb Heffnn yannda gmbrtl bir ekilde yellenmi,
arkasndan da bu davrannn mazur grlmesi iin Kurndan u
yeti okuyuvermiti:

 0   M h /   G  Z ) fQ  i Z 
"

(yle bir rzgardr ki) nne kan her eyi toz gibi savurur. (Zriyt:42)

Eb Heffnn da bu espriye Efendim yeter Allah akna! Bakn

115

Nesru'd-durr, VI, 357-58; et-Tezkiratul-Hamdniyye, IV, 80; Hikayenin farkl bir

versiyonu iin bkz. Muhdartu'l-udeb, IV, 872.

116

el-Basir vez-zehir, VI, 229.

117

el-En, IV, 1491; Muhdartul-udeb, III, 538; et-Tezkiratul-Hamdniyye, IX, 423.

102

beni t Salebiyyeye uurdunuz! szyle karlk verdii rivayet olunmaktadr118.

Toplum ierisinde gayr-i ihtiyari yellenen kimselerin, bu mahcup edici durumdan syrlmak iin ortama uygun bir yetten medet
ummalar veya Kurn nassnn byle bir alanda ustaca kullanm zaman zaman karlalan bir durumdu. Hlihazrdaki komik vaziyetin,
ierisinde ve manasnda ciddiyet bulunan bir yet-i kerime ile ilikilendirilmesi mecliste bulunanlar gldrmekte, bu sayede sz edilen
hadise grmezden gelinmektedir. Yukardaki rnee ilave olarak, Kurandan bir yete telmihte bulunmak suretiyle ortamn havasn deitiren ve kiiyi mahcup durumdan kurtaran, zek rn birka arpc
anekdota daha yer vermek istiyoruz:
[1]
Bir mecliste, yal bir adamcaz kendine hakim olamayarak
herkesin duyaca biimde yellenivermi. Sonra da durumu
kurtarmak gyesiyle u ayeti okumu:

*' $A ~T& h/ fQ  /
"[ $
TZ ^[-Z h


stisnsz, hibir ey yoktur ki Allah tespih ediyor olmasn.

Ancak, siz onlarn tespihlerini anlamazsnz (sr:44).119
[2]
(Yaknlar), hasta vaziyetteki Halife Mansuru (. 158/775),
Filan kimse bir meclisteyken kendini tutamayp gazn koyuvermi. Aman sen dikkat et! diye uyarmlar. Buna karlk o da
yle demi:

, %  
2 &   Z & N


Bu, Allah'n bir nimetidir ki, onu dilediine verir! (Cuma:4)120

[3]
mamn biri tervih namaznda Yusuf suresini okuyormu. Bir
ara karnnda iddetli bir gaz sancs hissetmi. Surenin,

x& x  ) 0   6

Aziz'in kars dedi ki. (Yusuf:51)

ksmna geldiinde yanllkla rkya gitmi, ancak kendini
tutamayarak grltl bir ekilde yellenivermi. Arkasndaki
cemaatten birisi yetin devamn okumu:
118

Nesru'd-durr, VI, 354.

119

Muhdartu'l-udeb, III, 539.

120

Nesru'd-durr, VI, 354.

103

D $  $ > (

Hakikat imdi ortaya kt (Mesele imdi anlald) (Yusuf:51)121

[4]
Adamn biri Shib b. Abbd'n huzurunda gayet irkin bir
sesle,

& 

Soluk solua sratle koanlar. (diyt:1)

-eklinde balayan- diyt suresini okumaya koyulur. Shib,
uyukluyormu gibi yaparak okuyuu beenmediini hissettirmek ister. Bu srada hafz sesli biimde yellenir. Abbd hemen gzlerini aar ve laf yaptrr: diyt"la uykumu getirdin,

 ? 0* 

Ard arda salverilenler! (Mrselt:1)

122

ile de beni uykumdan ettin!

Din metinlerin, yellenme gibi bir konuda dahi mizahi bir slupla yorumlanyor ve alar boyu nesilden nesile aktarlyor olmas, zerinde dnlmesi gereken nemli bir noktadr. Bu durum, mizah asndan gayet sofistike bir espri anlayna iaret ettii gibi, klasik devir
ilim adamlarnn bu husustaki hogr kalitesini de yanstmaktadr.
Baz rivayetlerde ise, kaza eseri salnan bir gazn mahcubiyetinden kurtulmak iin hikaye kahramannn hsn-i tall yaparak durumu
atlatmaya alt grlmektedir. Aada yer alan tarihsel anekdotta
bunun gzel bir rnei yer almaktadr:
Rey ehrinin nde gelen ktiplerinden birisi anlatyor: Horasan
ordusunun kumandan bn Karatekin (. 647/h.) veft
ettiinde yerine Yenl zz adnda birisi gemiti. Biz bir gn bu
ztn yannda iken postac gelerek Ey emr! Rknddevle Rey
ehrine gz dikti ve sfehandan hareket ederek Sn beldesine
kadar ulat eklinde bir haber iletti. Bunu duyan Yenl zz
(tad kat iin) biraz gerildi ve bu srada gayr-i ihtiyari
yelleniverdi. Hemen toparlanp oturuunu dzeltmeye kalktnda ise ikinci, nc ve drdnc defa gaz kard. Orada
bulunan ulak Rknddevle bizden 80 fersahlk mesfede (o
kadar da korkmaya gerek yok) deyince Yenl zz u karl

121

Nesru'd-durr, VII, 163.

122

Muhdartu'l-udeb, I, 289.

104

verdi: Korkudan m yellendiimi zannediyorsun, pevenk!

Bilkis, fke sebebiyle kmdan soluyorum!123.

Aadaki rivayete baklacak olursa, zarta, densiz ve yordamsz

bir adamn gznde, aralarnn souk olduu zevcesiyle aralarn stacak (!) bir kur vesilesi olmaktadr:
Bir adam, karsnn yannda (kasten) yellenmi. Kars Hi
utanman yok mu senin?! diye azarlaynca adam Yegne
arzum aramzdaki scakl (muhabbeti/samimiyeti) artrmakt!
diyerek (gy) kendisini savunmu124.

h. Yellenmeyi gizleme teknikleri ve yellenmenin yze vurulmas

Bir ortamda kazara yellenen kiiyi en tedirgin eden ey, evreden birilerinin bundan haberdar olmas ihtimalidir. Zira, byle bir kazay grmezden gelme ve hi olmam sayma hususunda herkes ayn
hassasiyette olamamaktadr. Kazaya urayan kiinin, bunun ne kadar
insani bir hal olduunu syleyerek durumu kurtarmaya almas, ifa
hususunda bazen rakiplerini daha bir tahrik etmektedir:
el-Medinnin (. 228/843) bir ua vard. Birgn masaj yapmas iin onu yanna ard. Uak masaj tam bitirip vcudu
gevettii srada Medin yelleniverdi. Bunun zerine hemen
durumu kurtarmak iin Sbhnallah! nsanolu ne ciz bir
mahluk byle! dedi. Ancak uak vakit kaybetmeden ekledi Ve
de ne osruklu!125.

Bazen yellenme hadisesi, onu kamufle etmeye imkn verecek

bir ortamda veya koullarda (szgelimi, algl bir mekanda ya da ksrk veya aksrkla ardk olarak) gerekleir126. Doal olarak bu durum, ou zaman yellenenle onu duyma ihtimali olanlar arasnda gizli
bir rekabet dourur. Aadaki hikayede, byle bir kazann, zaman zaman ona ahit olanlar tarafndan acmaszca nasl kullanldn grmekteyiz:
Eb Heffn anlatyor: Bir elence meclisindeydik, bizimle birlikte arkc bir criye de vard. Bulunduumuz hne sahibi bu
kza akt. Ancak bu kz, na trl oyunlar oynar, buna
karn bakalarna aka yollu taklarak, srnaarak, hatta cilve
123

et-Tezkiratul-Hamdniyye, II, 494.

124

el-Basir vez-zehir, VII, 24.

125

Nesru'd-durr, VI, 359.

126

Chz, Kitbul-hayevnnda, Hletu Eb Kab el-Kss bal altnda, mkellef

ikramlar sebebiyle karn iyice gaz yapan bir kussasn, yellenmesini gizlemek iin
birtakm dinsel ritelleri (cami cemaatinin getirdii tekbir ve tehlilleri) ustaca nasl
kullandn anlatr. Chz, Kitbul-hayavn (I-VIII), nr. Muhammed Abdusselm
Hrn, Drul-cl - Drul-fikr, Beyrut, 1988, III, 24.

105

yaparak sevgilisini kskanlktan deliye, gnn de Cehenneme evirirdi. te bu arkc kz icr srasnda elindeki mzrap
yere drd, almak iin eildiinde orada bulunan herkesin
iitecei ekilde yellendi. Kz yle utanmt ki ne diyeceini
bilemeyerek nn yanna geldi ve Senin iin hangi paray
almam istersin, sevgilim? diyerek bir an nce ortamn havasn deitirmeyi arzulad. Ancak (uzun zamandan beri kendisini zd) sevgilisi bu frsat karmayarak almasn istedii
parann giri szlerini kendisine okudu:

 ( 0 5  $   " 

 '
A 
5 > Z ~&
&

Ey rzgr, gbrelikte ne yapyorsun?

Ki nice gzel manzara seninle berbd oldu!127

Sevgilisi de dahil mecliste bulunan herkes glmeye balaynca

kz alayarak meclisi terk etti. Zira kzcazn ark szlerini
duyduundaki utanc, yellenmesi sonrasndaki mahcubiyetinden ok daha iddetli olmutu128.

Savunma mekanizmalarndan bir dieri de, kan gaz sesinin,

baka bir nesneye ait olduunu vakit kaybetmeden ileri srvermektir.
Ancak, rakiplerin buna kanmas her zaman mmkn olmaz:
Bir defasnda, Shib b. Abbdn meclisinde arkadalarndan
birisi yellenmi. O srada adam, (eski saylabilecek, tahtalar gcrdamaya balam) bir sedirin zerinde oturmakta imi.
Adamcaz byk bir mahcubiyet ierisinde, Bu ses altmdakinin -yani sedirin veya divann- sesidir

9  0& 0 ]i!){
(

diyerek kendisini savunmaya kalkm. Bunun zerine Shib

127

Bu beyit, Arap iirinin atll temasn ileyen sekin paralarndan birine ait olup,
halife Hrn Redin byk beenisini kazanmas dolaysyla lmszlemitir.
Esasen ilk atrdaki dimen szc kabilesi gebe bir yaam sren sevgilinin
arkasnda brakt kalntlar, harabelikler anlamna gelmekte ise de, nkteyi
yapan kii burada kelimenin ikinci manas olan gbrelike telmihte bulunmutur.
Bu beytin altnda yer alan beyitler de kzn aleyhine yorumlanabilecek ekilde devam
etmektedir:

 (0 5  $ "   

Z " u
T $  q A 0A

wk

128

 '
A 
5 > Z ~&
&

 w '  ) (
w k $ 

En, XXVII, 9289; et-Tezkiratul-Hamdniyye, VII, 249; el-Kayravn, Muhtrt min

kutbis-surr f vasfil-enbize vel-humr, el-ntirul-Arab, 1. Bask, Beyrut, 2008,
s.226; Nesrud-durr, VI, 359; bnul-Mutezz, Tabaktu-uar, nr. Abdussettr
Ahmed Ferrc, Drul-marif, Msr, s.374.

106

u nkteyi yapm: Evet, o ses altndakinin -yani poponun-

$ 0& 0] i {)!

sesidir (

129

Ne var ki yellenen kimsenin, kuku gtrmeyecek bir netlikte

olduunu dndnde, bu davrann itiraf ettii de grlmektedir:
Adamn biri nce aksrm, ardndan da kendini tutamayarak
yellenmi. Yanndakilerden biri, arkadann mahcubiyet duymamas iin, -sadece aksrn iitmiesine- Yerhamukellah!
demi. Yellenen, Ne yalan syleyeyim yellendim! diye itiraf
edince, arkada cesret bularak Vallahi doru! demi130.

Yellenmenin itiraf meselesi, baz kaynaklarda, mutlak anlamda

drst bir davran rnei olarak da sunulmutur. Nitekim, Hz.
merin ve Haccc b. Yusufun minberde iken yellenmeleri zerine
bunu aka itiraf etmeleri bu kabil bir bilgidir. Yine kaynaklarn belirttiine gre, her ikisi de, bunun ftr bir hadise olduuna iaret etmekle
yetinmi, herhangi bir mahcubiyet hissi izhar etmemilerdir131. Btn
bunlara ilave olarak, baz byk zevtn, Kabe gibi mukaddes mekanlarda dahi kendilerini snrlamayarak yellendikleri rivayet olunmutur132.
zellikle edeb kitaplar, byle ftr ve her insandan beklenebilecek bir hadisenin grmezden -daha dorusu duymazdan- gelinmesini
en doru davran olarak deerlendirmilerdir. Bu bapta kaynaklar,
Tezkire sahibi bn Hamdnun (. 562/1167), Halife Mtevekkilin (.
247/861) huzurunda yellendiinden ve bu sebeple de ok rahatsz olduundan sz etmektedir. Ancak halife Ben herhangi bir ey duymadm
diyerek zor durumdaki muhatabn teskin etmi, dier ehrelerde de
herhangi bir glme emaresine izin vermemitir133.
Klasik Arap toplumunda, sohbet halkalar, ilim meclisleri, dost
mahfilleri doal olarak yellenme temasn esas alan nevdir mahsulleri
iin en mnbit mekanlard134. Rgb el-sfehn, byle ilmi ve edebi
129

Nesru'd-durr, VI, 355.

130

Nesru'd-durr, VI, 355.

131

Muhdartul-udeb, III, 537.

132

Muhdartul-udeb, III, 535.

133

Muhdartul-udeb, III, 540.

134

lgintir ki, felsefi ve akli bahislerin kelam erevesinde ele alnd ilim meclislerinde
dahi, mevzu yeri geldiinde bir ekilde bu temaya balanarak nitelikli anekdotlara
zemin hazrlanmtr. Aada, seviyesi yksek bir kelm meclisinde yaanan bir
hadiseye dair ilgin bir anekdot sunulmutur:
Kelam limlerinden birine nefs (can) hakknda sorular soruldu ve
o da nefsi nefes olarak tarif etti. Daha sonra ruhtan soruldu,
onu da rh (yani rzgr) olarak aklad. O srada mecliste
bulunanlardan biri hemen atlp Demek oluyor ki, her nefes

107

seviyesi yksek meclislerde, bir yellenme durumundaki uyar usul ve

yntemlerinin son derece rafine olmas gerektiine iaret eder. O, Muhdartul-udebda bu konuya at zel bir balk (Yellenen kimseyi
kinyeli yoldan uyarma ve yellenmenin hi duyulmad izlenimini
uyandrma bb) altnda u komik ve ibretlik anekdotu nakleder:
Adamn biri, (mstehcen akalaryla mehur) Mzebbid elMedennin bulunduu bir mecliste kestirirken yellenmi,
orada bulunan herkes glmeye balam. Adam bir sre sonra
tekrar yellenince, Mzebbid, yice karanlk kmeden uyandrn u adam! demi. Adam uyandrlnca grd u ryay
anlatmaya koyulmu: Valla nefis bir rya grdm, ava km
ve iki yaban horozunu canl olarak yakalamtm. Sonra da
onlarla dostluk kurup oyun oynamaya baladm. (Adamn sz
uzattn gren) Mzebbid yle demi: Doru sylyorsun.
Senin o iki horozunun t kulamza kadar geldi!135.

Yukarda da belirtildii gibi, uyku/uyuklama ve yellenme arasndaki iliki pek ok klasik Arap nevdirine konu olmutur. Bu temann ilendii bir baka anekdot ta yledir:
Muhammed b. Zekeriyy el-allb (. 298/h.) anlatyor:
Akam-yats aras bir vakitte Eb Htim es-Sicistnnin (.
255/869) yannda bulunuyorduk. Onun gzlerinde bir yorgunluk ve uyku alameti sezilmekteydi ki zaten arkasndan da
gazn karverdi. Daha sonra bn Dayven bu olayla ilgili olarak u beyitleri okudu:

/ 
" Z ( fA )   [ ?

" 7  
) & ^  
"   A 

    * G

 )    : B
0 U 5   * /
[ T 5 
  G x d
, { ) ,a
: M f p


Eb Htimin Sehln da gibi kocaman kndan yle bir

zarta iittik ki, uyank olan dehete drp uyumakta olan
da panikle ayaa dikti. Ve arkasndan dnya zerindeki ahli
byk bir sarsntya kapld. (Kymetin koptuunu sanan)
mazlumlar da -hak davas iin- zalimlerin yakasna yapt.

almzda canmz, her osrduumuzda da ruhumuz kyor! diye

bir nkte yapt. Bunun zerine meclisteki herkes glmekten
yerlere yatt.
el-Basir vez-zehir, I, 123.
135

Muhdartul-udeb, III, 543.

108

Daha sonra bn Dayvenin bu iiri Eb Htime okunduunda

o da u yorumu yapt Meer benimkisi zarta deil, srfilin
sruymu!136.

Zeki insanlar, yellenen kimseyi fazla rencide etmemek iin bazen

bu yze vurmay kinyeli yollarla yaparlar. Aada, bir deil iki bakmdan kusuru olan bir adam, byle kinyeli bir slupla hicvedilmektedir:
Nefesi (az) kokan bir adam, bir iinin grlmesi iin eraftan
birinin yanna getirilmi. Eraftan olan zat, (konumann seyri
ierisinde) adamn kulana bir eyler fsldamak istemi ancak
o srada muhatabnn az kokusundan ok rahatsz olmu.
Konuma bittikten ksa bir sre sonra, adam sessiz bir ekilde
yellenivermi. Adamn verdii eziyet iki katna knca, eraftan
olan zat dayanamayp, Kalk git, kt kadnn ocuu seni!
Allah seni balasn! Anlalan zt- lileri her iki bakmdan da
nasipsizmi! diye haykrm137.

Tarihi bir gereklie yasland anlalan aadaki rivayette ise,

bu hususta kendisine yaplan iyiliin (bir rtbas giriiminin) kymetini
takdir edemeyen bir insann deifre edili hikayesi yer almaktadr138:
Htim el-Asamm (. 237/851) esasen sar bir insan deildi.
Bir gn bir kadn arz- hcet etmek iin kendisine gelmiti. Ne
var ki bu kadn, mermn arz ederken (skntdan) yelleniverdi.
Htim, kadn mahcup etmemek iin ona sesini ykselterek
konumasn syledi. Kadn, Htimin bu szn duyunca
onun hemen hemen sar olduuna hkmetti ve rahatlad.
Ancak Htim, (sarln etrafa uuracandan kuku ettii) bu
kadnn durumunu kendisi sada solda anlatmaya balad.
Bylece, hakknda kacak olan -Meer Htim sarm- gibi
dedikodularn da nn alm oldu.

i. ki menfez/mahre karlatrmas: Az kokusu ve yel dalitesi

Yellenme temas, baz nesir ve nazm rneklerinde, az kokusuna ilikin eletiri ile birlikte deerlendirilir ve bylece muhataba duyulan nefretin dozaj artrlmaya allr. Bu konuyu ele alp ileyen
manzum bir rnekte, Ebul-Verdin, arkadann olduka iren kokan
nefesini dbr rzgr ile mukayese ettii grlmektedir:

- 5 Z /  f5 2 &

 [: & 0T b  ) u
( ]f

136

el-Merzubnnin Nrul-kabesindeki bu anekdot iin bkz.

http://www.islamicbook.ws/adab/nwr-alqbs-002.html adresinden alan sayfadaki
56 nolu Min ahbri Hatim es-Sicistn balna.

137

Nesru'd-durr, VI, 357.

138

Mirktul-mefth erhu miktil-mesbh, III, 462.

109

! )  o - 5 Z  * ) ( ' & '

   b /  5 
-  p   $ Z

Bir dostum var, kendisi mahlktn en kt kokandr,

Nefes alp verdii zaman pheye dyorum,
Adeta o, kndan solumaktadr,
Bu yzden bilemezsin, nefes mi alyor, yoksa gaz m salyor?!139

Aadaki anekdotik rivayette de az kokusu ile yel arasnda bir

mukayeseye gidilerek bir deerlendirme yaplmtr:
Kussastan biri Allaha kredin ey cemaat! diye hararetli
ekilde vaaz ederken cemaat kendisine Neye kredelim hoca
efendi? diye sormu. O da yle bir yant uyduruvermi:
Mesel yellendiinizde bunun kokusu arabuk dalp gidiyor
ama nefesiniz koktuunda bu aznza sinip kalyor. Ya bunun
tam tersi olsayd. Bu bile tek bana byk bir ltuf ve nimet
saylmaz m?!140

Cemul-cevhirde yer alan bir rivayette ise, az kokusu, yellenmesinden daha menfr olan bir adamn, Eb Heffnn durumu mizah
erevesinde aktarlr:
Bir gn Ahmed b. Eb Thir (. 280/893) ve Eb Heffn bir iki
meclisi kurmular ve arabn tmn tketmilerdi. Bitiik
evde, (madd durumu hayli yerinde olan) Muall b. Eyyb
bulunuyordu. Eb Thir (kafasnda bir pln kurarak) Eb
Heffna Sen l numaras yap, ben de kefen paras diye
Mualldan para koparaym dedi ve sonra da Eb Heffnn
stn arafla rterek Muallya gitti. Orada unlar syledi:
Allah size iyi gnler gstersin. Sana komu olduumuzdan, yz
bulup komuluk hakkmz almaya geldik. Eb Heffn vefat etti
ve kefeni de yok!. Muall, vekiline, Git, durumu gr ve sonra
da kefen parasn de! diye talimat verdi. Vekil eve geldiinde,
Eb Heffn yerde uzanm, st arafla rtlm vaziyette
grd. Nefes alp almadn anlamak iin burnunu tutmaya
kalknca, Eb Heffn sesli biimde yellendi. Vekilin ararak
Bu nedir byle?! diye sormas zerine, Eb Thir yle bir gereke ileri srd: Allah iyiliinizi versin! Muhtemelen bu herifin
ruhu, azndaki le gibi kokudan dolay btnyle kamamt,
imdi ise dbrnden menfez bularak uup gitti!. Vekil orada
yaananlar Muallya iletince, o da, bu iki arkadaa bir sr
para gnderdi141.

139

Muhdartul-udeb, III, 545; Selib, Yetmetud-dehr f mehsini ehl-il-asr (I-V), Drulkutubil-ilmiyye, nr. Mufd Muhammed Kumeyha, 1.Bask, Beyrut, 1983, II, 445.

140

Muhdartul-udeb, III, 545.

141

el-Husr, Cem'ul-cevhir fi'l-mulah ve'n-nevdir, nr. Ali Muhammed el-Becv, Dru'lcl, Beyrut, 1987, s. 309.

110

Yellenme temas, baz anekdotik rivayetlerde aksrma kavramyla birlikte ele alnmtr. Bir toplumun zengin ile yoksul kesime bak arasndaki temel farklar irdeleyen sfehn, deerlendirmelerin hep
yoksul aleyhine yapln aktard u iir paras ile teyit etmek ister:
Zengin iin vg sebebi olan nice haslet vardr ki, fakir iin bir
yergidir. Fakir halim-selim olduunda kaln kafallkla, cesur
olduunda pervszlkla, konukan olduunda da gevezelikle
damgalanr. Dolaysyla air aadaki sznde son derece
hakldr:

"!N
 ( * 0    " & 6
     6 u 
 - 0  *  o   

*

o  l  f 0
0 U /

o  l f o  - *  o  G )
*
 5 0G 0
0%  *

Bir mecliste zenginin biri yellense, Yerhamukellah ekilir,

Mflis aksrdndaysa kfredilip Ne ayp! denilir.
Besbelli ki, zenginin yellendii uzvu burun kemii,
Yoksulun haprd az ise dbr mesbesindedir142.

KAYNAKA
(A) ngilizce Kaynaklar
Allen, Valerie, On Farting -Language and Laughter in The Middle Ages-,
Palgrave Macmillan, New York, 2007.
Appleby, Steven, The Little Book of Farts, Bloomsbury Publishing PLC,
2006.
Bart, Benjamin, The History of Farting, Trans-Atlantic Publications, 1995.
Beans, Rymond, Sweetfarts, 2008.
Bower, Crai S., Chronicle Books, Washington, 2008,
Bromcie, Alec, The Little Book of Farting, Andrews McMeel Publishing,
2002.
Bryant, Steve, The Art of the Fart, PRC Publishing, 2004.
Chenault-Starnes, Chevon, Why Do We Fart?, CreateSpace, 2009.
Cho, Shinta, The Gas We Pass: The Story of Farts, Kane/Miller
Publishers, 2001.

142

Muhdartu'l-udeb, II, 283.

111

Dawson, Jim Who Cut the Cheese? A Cultural History of the Fart, Ten
Speed Press, 1999
- Blame It on the Dog: A Modern History of the Fart, Ten Speed
Press, 1.Bask, Kalifornia, 2006.
- Did Somebody Step on a Duck: A Natural History of the Fart,
Ten Speed Press, 1.Bask, New York, 2010.
Franklin, Benjamin, Fart Proudly: Writings of Benjamin Franklin You
Never Read in School, Enthea Press, nr. Carl Japikse, 1990.
Furze, Peter, Tailwinds: The Lore and Language of Fizzles, Farts and
Toots, Michael O'Marra Books Ltd, 1998.
Gud Wan, Reepah, Zen of Farting, Enthea Press, Frog Books; 2.Bask,
Berkeley, 2003.
Kavet, Herbert I., Unspeakable Farts, Boston America Corporation, 1997.
Kotzwinkle, William - Murray, Glenn, Walter the Farting Dog, Frog Ltd,
2001
Mcky, Katie, It All Began With a Bean, Tanglewood press, U.S.A, 2004.
Mercer, Bobby, How Do You Light a Fart?, Adams Media, 2009.
Munsch, Robert N., Good Families Dont, Kanada, 1991.
Mller, Birte, Farley Farts, North-South Books, New York, 2003.
Nesbo, Jo, Doctor Proctor's Fart Powder, Aladdin, 2010.
Ricky Fitzpatrick, Dr. Albert Heindsteins Contemporary English Dictionary
of Flatulence, Kindle Edition, F2 Publishing; 1.Bask, 2009.
Scott, Munroe, Oh, Vulgar Wind: A Sympathetic Overview of the Common
Fart, Culture Concepts, Toronto, 1994.
Seltzer, Barry Seltzer, Erwin, The Other F Word, Prism Publishing Inc.,
1.Bask, 1999.
Stinker, U., Really Stinky Fart Jokes, Summersdale Publishers 2005.
Swift, Jonathan, The Benefit of Farting, (Kitabn kinci Ksm: Charles
James Fox, An Assay Upon Wind), Oneworld Classics Ltd.,
1.Bask, United Kingdom, 2007.
Wetzel, Donald, Joel's Journal and Fact-Filled Fart Book, Planet books,
New York, 1994
Yoe, Craig, The Official Fart Book, Cider Mill Press, 2010

112

(B) Arapa Kaynaklar

el-Abbs, Mehidut-tanss al evhidit-Telhs (I-IV), Nr. Muhammed
Muhyiddn Abdulhamd, lemul-kutub, Beyrut, 1947.
el-b, Eb Sad Mansr b. El-Huseyn, Nesrud-durr fil-muhdart (I-VII),
thk. Hlid Abdulan Mahfz, Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut,
2004.
Ali el-Kr, Mirktul-mefth erhu miktil-mesbh (I-V), Dru ihyitturs, Beyrut, 1306.
el-Asker, Eb Hill, Cemheratul-emsl (I-II), nr. Muhammed Ebul-Fadl
brhm Abdulmecd Kutmi, el-Muessesetul-Arabiyyetilhadse, 1.Bask, Kahire, 1964
el-Ayn, Umdetul-kr erhu sahhil-Buhr (I-XXV), Dru hyi't-tursi'lArab, Beyrut.
el-Belzur, Ensbul-erf (I-XX), nr. Suheyl Zukkr - Riyaz Zerky,
Drul-fikr, Beyrut, 1996.
el-Beyhak, es-Sunenul-kubr (I-X), Meclisu diratil-marifin-nizmiyye,
1.Bask, Haydarbad.
---------- el-Mehsin vel-mesv (I-II), el-Matbaatul-Cliyye, Muhammed
Bedreddn el-Haleb, Msr, 1906.
Bursev, sml Hakk, Rhul-beyn, Dru ihyit-tursil-Arab (X).
el-Chz, Kitbul-hayavn (I-VIII), nr. Muhammed Abdusselm Hrn,
Drul-cl - Drul-fikr, Beyrut, 1988.
Cevd Ali, el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slam (I-X), 2.Bask, 1993.
el-Cezer, bnul-Esr, en-Nihye f garbil-hads vel-eser (I-V), elMektebetul-slamiyye, nr. Mahmd Muhammed et-Tanh,
Thir Ahmed ez-Zv, 1.Bask, 1963.
ed-Drakutn, Sunenud-Drakutn (I-IV), Drul-marife, nr. Abdullah
Him Yemn el-Meden, Beyrut, 1966.
ed-Dumeyr, Haytul-hayavnil-kubr (I-II), nr. Zekeriyy b.
Muhammed b. Mahmd el-Kazvn, Dru ihyit-tursil-Arab,
Beyrut.
Ebul-Fid, el-Muhtasar f ahbril-beer/Trhu Ebil-Fid (I-IV), nr.
Muhammed Azb, Yahy Seyyid Hseyin, Muhammed Fahr elVasf, Drul-marif, 1.Bask, Kahire, 1998.
el-Ezher, Tehzbul-luga (I-IV), nr. Riyd Zek Ksm, Drul-marife,
Beyrut, 2001

113

Fevr, Aluddn Ali b. Husm, Kenzul-umml f sunenil-akvl vel-efl,

nr. Bekr Hayyn-Safvet es-Sakk, Muessesetur-risle,
5.Bask, 1981.
el-Hall b. Ahmed el-Ferhd, Kitbul-ayn, nr. Dvd Sellm, Selmn
el-Anbek, nm Dvd Sellm, Mektebetu Lubnn, Lbnan,
2003.
el-Hamev, Ykt, Mucemul-udeb (I-VII), Drul-arbil-slami, nr. hsn
Abbs, 1.Bask, Beyrut, 1993.
el-Harit, tillul-kulb f ahbri'l-uk ve'l-muhibbn, nr. urayd eeyh, Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut, 2000.
el-Husr, Cemul-cevhir fi'l-mulah ve'n-nevdir, thk. Ali Muhammed elBecv, Dru'l-cl, Beyrut, 1987.
bn Abdi Rabbih, el-Ikdul-ferd (I-IX), nr. Mufd Muhammed Kumeyha,
Drul-kutubil-ilmiyye, 1.Bask, Beyrut, 1983.
bn Eb vn, Simtul-lel f erhi emll-Kl, Matbaatu lecnetit-telf vetterceme ven-ner, nr. Abdulazz el-Meymen, 1936.
---------- Kitbut-tebht, nr. Muhammed Abdulmud Hn, Matbaatu
Cmiati Kembric.
---------- el-Ecvibetu'l-muskite, nr. Muhammed Abdulkdir Ahmed,
Matbiu'n-niri'l-Arab, Kahire, 1983.
bn Hamdn, et-Tezkiratul-Hamdniyye (I-X), Dru Sdr, nr. hsn
Abbs, Bekr Abbs, 1. Bask, Beyrut, 1996.
bn Hcce, Takiyyuddn Eb Bekr, Tbul-mezk min semertil-evrk,
Drul-feth, nr. Eb Ammr es-Sehv, 1997.
bn Kuteybe, ed-Dnever, Uynul-ahbr (I-II), Matbaatu Dril-kutubilMsriyye, Kahire, 1992.
bn Manzr, Lisnul-Arab (XV), Dru Sdr, 1. Bask, Beyrut.
bnul-Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman, Kitbul-ezkiy, Drul-kutubililmiyye, I. Bask, Beyrut, 1985.
---------- Ahbruz-zrf vel-mutemcinn, nr. rfn Muhammed Hammr,
Drul-kutubil-ilmiyye, 1.Bask, Beyrut, 2006.
---------- Ahbru'l-hamk ve'l-muaffeln, Drul-kutubil-ilmiyye, 1.Bask,
Beyrut, 1985
---------- Ahbrun-nis, Matbaatut-takaddum, 1.Bask, Msr, 1319
(hicri).
---------- Garbul-hads (I-II), Drul-kutubil-ilmiyye, nr. Abdulmut
Emn el-Kalac, Beyrut, 1985.
114

bnul-Merzubn, el-Muhavvel, Kitbu zemmis-sukal, nr. Memn

Muhammed Yasn, Muessesetu ulmil-Kuran, Dru bn Kesr,
1. Bask (1412/1991).
bnul-Mutezz, Tabaktu-uar, nr. Abdussettr Ahmed Ferrc,
Drul-marif, Msr.
bn Nedm, el-Fihrist, nr. Muhammed Rz Teceddd, Tahran, 1971, I,
117.
bn Srn, Muntehabul-kelm f tefsril-ahlm, Drul-fikril-Lubnn, nr.
Abdulemr Muhenn, 1.Bask, Beyrut.
bnur-Rm, Dvnu bn Rm, nr. Ahmed Hasan Besec, Drul-kutubililmiyye, Beyrut, 3.Bask, 2002.
el-bh, el-Mustatraf f kulli fenn mustazraf (I-II), nr. Mufd Muhammed
Kumeyha, Drul-kutubil-ilmiyye, 2.Bask, Beyrut, 1986.
el-sfehn, Ebul-Ferac, el-En (I-XXVIII), nr. brahim el-Ebyr,
Dru-ab, Kahire, 1974.
el-sfehn, Rgb, Muhdartu'l-udeb (I-V), nr. Riyd Abdulhamd
Murd, Dru Sdir, 1.Bask, Beyrut, 2004.
el-Kayravn, brhim b. el-Ksim el-Rakk, Muhtrt min kutbis-surr f
vasfil-enbize vel-humr, el-ntirul-Arab, 1. Bask, Beyrut,
2008.
el-Kurtub, el-Cmi li-ahkmil-Kurn (Tefsrul-Kurtub) (I-XX), nr.:
Him Semr el-Buhr, Dru lemil-kutub, Riyad, 2003.
el-Mverd, en-Nuket vel-uyn, (Tefsrul-Mverd) (I-VI), Drul-kutubililmiyye, nr. Seyyid Abdulmaksd, Beyrut.
el-Merzubn, Nrul-kabes, kitabn e-book format iin
http://www.islamicbook.ws/adab/nwr-alqbs-002.html

bkz.

el-Mesd, Murcuz-zeheb (I-IV), nr. Muhammed Muhyiddn

Abdulhamd, Mektebetus-sede, 4.Bask, Msr, 1964.
el-Meydn, Mecmaul-emsl (I-II), nr. Muhammed Muhyiddn
Abdulhamd, Mektebetus-sunnetil- Muhammediyye, 1955.
el-Munv, Feyzul-kadr (I-VI), Drul-kutubil-ilmiyye, 1.Bask, Beyrut,
1994,
Rozenthal, Franz, Erken slamda Mizah (Humour in Early Islam/ev.:
Ahmet Arslan), ris Yaynclk, I. Bask, stanbul, 1997.
es-Safed, el-Vf bil-vefeyt (I-XIX), Dru ihyit-tursil-Arab, nr.
Ahmed el-Arnat, Turk Mustafa, 1. Bask, Beyrut, 2000.

115

---------- Nektul-himyn f nuketil-umyn, el-Matbaatul-Cemliyye, Msr,

1911.
es-Selib, Simrul-kulb fil-mudf vel-mensb (I-II), nr. brhm Salih,
Drul-beir, 1.Bask, 1994.
---------- et-Temsl vel-muhdara, nr. Abdulfetth Muhammed el-Hulv,
ed-Drul-Arabiyye lil-kitb, 1983.
---------- Hssul-hss, Dru mektebetil-hayt, nr. Hasen el-Emn,
Beyrut.
---------- Yetmetud-dehr f mehsini ehl-il-asr (I-V), Drul-kutubililmiyye, nr. Mufd Muhammed Kumeyha, 1.Bask, Beyrut,
1983.
es-Suyt, ed-Durrul-mensr fit-tevl bil-mesr (I-VI), nr. Muhammed
Emn Demic, Beyrut.
----------

el-Cmius-sar min hadsil-berin-nezr (I-II), eriketu

Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bn, Kahire, 1954.

e-inkt, Muzekkira f uslil-fkh, Mektebetu bn Teymiyye, 1.Bask,

Kahire, 1989.
et-Tabern, el-Mucemuevsat (I-X), Drul-harameyn, nr. Trk b.
Ivazullah b. Muhammed - Abdulmuhsin b. brahim el-Huseyn,
Kahire, 1415/h.
et-Tevhd, Eb Hayyn, el-Basir ve'z-zehir (I-IX), thk. Vedd el-Kd,
Dru Sdir, 1.Bask, Beyrut, 1988.
et-Tuyr, el-Mubrek b. Abdulcebbr, et-Tuyriyyt (I-IV; 17 Cz), 2004.
---------- el-mt vel-munese, nr. Abdurrahmn el-Mustv, 1.Bask,
Beyrut, 2004.
---------- Ahlakul-vezrayn, Nr. Muhammed b. Tvt et-Tanc, Dru
Sdir, Beyrut, 1992.
el-Ys, Hasen, Zehru'l-ekem fi'l-emsl ve'l-hikem (I-III), Tahkik ve erh: Dr.
Kusay el-Hseyin, Dru ve mektebetu'l-hill, 1. Bask, 2003.
el-Vatvt, urarul-hasisil-vzha, Drul-kutubil-Msriyye, Msr, 1284.
ez-Zemaher, Ebu'l-Ksm Mahmud b. mer; Rabu'l-ebrr ve nussu'lahbr (I-IV), thk. Trk Feth es-Seyyid, Drul-kutubil-ilmiyye,
1.Bask, Beyrut, 2006
---------- el-Mustaks f emslil- Arab (I-II), Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut,
1987.

116