KOCAEL NVERSTES

TEKNK ETM FAKLTES

ELEKTRK ETM BLM

ELEKTRK G KALTES VE UYGULAMALARI

PROJE A

PROJEY HAZIRLAYAN
AD SOYAD : MUSTAFA KEMAL AVAROLU
NO: 000301019

DANIMAN
YRD.DOC.DR ULE ZDEMR

ARALIK 2004
KOCAEL NVERSTES - TEKNK ETM FAKLTES
ELEKTRK ETM BLM

NDEKLER

SAYFA NO

NDEKLER............................................................................................................................1
ZET...........................................................................................................................................3
1.GR........................................................................................................................................4
2. G KALTES..5
2.1.G KALTESN BOZAN ETKENLER ....6
2.1.1.GEC OLAYLAR.....7
2.1.1.1.DARBESEL GEC OLAYLAR....7
2.1.1.2 SALINIMSAL GEC OLAYLAR....8
2.1.2.KISA SREL GERLM DEMLER......9
2.1.2.1.GERLM YKSELMES10
2.1.2.2.GERLM KESLMES VE DMES...................................................................11
2.1.3.UZUN SREL GERLM DEMLER..............................................................18
2.1.3.1. AIRI GERLM........................................................................................................18
2.1.3.2.DK GERLM..21
2.1.3.3.KALICI GERLM KESNTLER.22
2.1.4.GERLM DENGESZL...........................................................................................22
2.1.5.DALGA EKL BOZUKLUU....24
2.1.5.1.DORU AKIM BLEEN.24
2.1.5.2.HARMONKLER....24
2.1.5.3.ARA HARMONKLER...25
2.1.5.4.ENTK ETKS.....25
2.1.5.5.GRLT......26
2.1.6.GERLM DALGALANMALARI....26
2.1.7.G FREKANSI DEMLER....27
3.HARMONK.....30
3.1. IEEE VE IEC STANDARTLARINA GRE HARMONK SINIR DEERLER ....33
3.2.HARMONKLER VE REZONANS OLAYLARI........37
3.2.1.SER TTREM DEVRES VE SER REZONANS........37
3.2.2.PARALEL REZONANS DEVRES......40
3.3.HARMONK KAYNAKLAR VE ETKLER .................................................................41
3.3.1. HARMONK AKIM KAYNAKLARI..........43
3.3.2.HARMONK GERLM KAYNAKLARI.............45
3.4.HARMONKLERN ETKLER.......47
3.4.1.MOTOR VE JENERATRLERE ETKS....47
3.4.2.TRANSFORMATRLERE ETKS..............................................................................47
3.4.3.G KABLOLARINA ETKS.....47
3.4.4.KONDANSATRLERE ETKS.......47
3.4.5.ELEKTRONK EKPMANLARA ETKS....48
3.5.HARMONKLERN YOK EDLMES....................48
3.5.1.TESSN GERENDEN DAHA YKSEK DEERLERDE TASARLANMASI.....48
3.5.2.ZEL BALANTILI TRANSFORMATRLER....48
3.5.3.SER REAKTRLER....48
3.5.4.PASF FLTRELER...49
3.5.4.1.PARALEL PASF FLTRELER.....49
3.5.4.2. SER PASF FLTRELER.........50

3.5.5.AKTF FLTRELER.....51
4.FLKER.52
4.1.GR52
4.2.FLKERN TANIMI.54
4.3.GERLM - IIK PARILTISI LKS...54
4.4.IIK PARILTISI DEM VE ALGILAMA...58
4.4.1.GRME VE ALGILAMA.58
4.4.2.KRTK TTREME (KAYNAMA) FREKANSI...60
4.4.3.PARILTI DEMNN ETKLER.....61
4.5.FLKER - GERLM LKS.62
4.6 FLKER DEERLENDRME YNTEMLER...63
4.6.1.IEEE FLKER STANDARDI63
4.6.2.IEC FLKER STANDARTLARI.......65
4.6.2.1.TANIMLAR66
4.6.2.2.BAIL GERLM DEMNN BELRLENMES...67
4.7.FLKER SORUNUNA ZMLER.69
4.7.1.KAYNAIN SEM...69
4.7.2.DC ARK OCAI...69
4.7.3.AC VE DC ARK OCAKLARININ KARILATIRILMASI......70
4.7.4.KOMPANSATRLER ....71
4.7.4.1.SENKRON KOMPANSATR/ SENKRON KONDANSATR..71
4.7.4.2.SABT PARALEL KAPASTR..73
4.7.4.3.TRSTR ANAHTARLAMALI KAPASTRLER (DORUDAN SSTEM)..74
4.7.4.4.TRSTR KONTROLL REAKTRLER (DOLAYLI SSTEM)..75
4.7.4.5.HATTA SER KAPASTR..76
4.7.4.6.AC DOYMALI REAKTRLER77
5.G KALTES UYGULAMALARI..79
5.1.SSTEME BALI ARK OCAININ KOMPANZASYONU.79
5.1.1.GR.79
5.1.2.VAR OLAN DURUMU.................................................................................................79
5.1.3.KABUL EDLEBLR UYGUNLUK SEVYELER...79
5.1.4.LM DEERLER..80
5.1.5.FLKER VE GERLM DALGALANMASINA ZM...80
5.2. HYBRD FLTRELEME.82
5.2.1. TESSATIN TANIMI...82
5.2.2.KARILAILAN SORUNLAR.83
5.2.3.ZMLER .83
5.3.GEREK ZAMANLI REAKTF DENGELEME............................................................84
5.3.1. TESSATIN TANIMI...84
5.3.2.KARILAILAN SORUNLAR84
5.3.3.ZMLER..84
5.4. YILDIRIM KORUMASI.86
5.4.1. TESISATIN TANIMI...86
5.4.2. KARILAILAN SORUNLAR...87
5.4.3. ZMLER.87
KAYNAKLAR.....89

ZET
Vazgeilmez bir enerji kayna olan elektrik enerjisini reten, ileten ve datan
kurulularn grevi; kesintisiz, ucuz ve kaliteli bir hizmeti tketicilerine sunmaktr.G kalitesi
kavramnda maksat, sabit ebeke frekansnda; sabit ve sinsoidal biimli u gerilimidir.Ancak
bu tr enerji pratikte bir takm zorluklarla salanabilir. G sistemine balanan baz elemanlar
ve bunlarn yol at olaylar sebebiyle tam sinsoidal deiimden sapmalar olabilmektedir.
Tam sinsoidalden sapma, genellikle harmonik ad verilen bileenlerin ortaya kmas ile
ifade edilir ve buna sebep olan etkenlerin banda ise manyetik ve elektrik devrelerindeki
lineersizlikler (Nonlineerlik) gelir. Kaliteli elektrik enerjisi, ebekenin tanmlanan bir
noktasnda,gerilimin genlik ve frekansnn anma deerlerini korumas ve gerilim dalga eklinin
sins
biiminde
bulunmasdr.Bu
tanmn
tersi
olarak,gerilimin
genliinin
deimesi,kesintiler,gerilim darbeleri, fliker, gerilimin doru bileen iermesi,dalga eklinin
sinsten uzaklamas,frekans deiimleri, faz dengesizlikleri enerji kalitesizliidir.Enerji
kalitesi oklukla yk tarafndan bozulur.V-I karakteristii lineer olmayan ykler ebekeden
sins olmayan akmlar eker ve bu akmlar ebekede sins olmayan gerilim dmleri
oluturarak besleme noktasndaki gerilimin dalga eklini bozar.Gerilim ve/veya akm dalga
ekli sins biiminde deilse,bu dalgaya Fourier analizi uygulanarak harmonikler
bulunur.Endstriyel cihaz ve proseslerin doru biimde almasn engeller nitelikte olan
elektromanyetik kesintiler, iletilen kesintiye ve nml kesintiye bal olarak farkl snflara
ayrlr: dk frekans (< 9 kHz), yksek frekans ( 9 kHz).G Kalitesi lmleri genellikle
dk frekansla salanan elektromanyetik kesintilerin karakteristiklerinin belirlenmesiyle
ilgilidir: gerilim dmesi ve kesintisi, harmonikler ve i harmonikler, geici g frekansl ar
gerilimler, dalgalanma,geici ar gerilimler, gerilim dalgalanmalar, gerilim dengesizlikleri,
g-frekans dalgalanmalar, ac ebekelerde dc, sinyalleme gerilimleri. Kesinti(Outage): en az
bir yarm dalga boyu sresince gerilimin sfr deerini almasdr. Nedeni ebeke
arzalardr.Gerilim Darbesi (Voltage impulse): 50V ve 5kV genlikli,0.5 ile 2ms srelidir.
Nedeni,yk ve ebeke ama kapamalar,kontaklar arasndaki ark ve yldrmdr.Harmonik :
gerilim ve akm dalga biiminin ideal sinsten uzaklamasdr. Nedeni;g elektronii
devreleri,elektro-mekanik makinelerde doyma ve ark ilkesiyle alan cihazlardr.entik
(Notches): ebeke geriliminin bir tam dalgasnda dorultucu darbe says kadar tekrarlanan
kmelerdir.Nedeni dorultucular besleyen trafo ve hat endktansnn anahtarlarnn
aktarmn geciktirmesidir.Frekans Deiimi : frekansn anma deerinden sapmasdr.Nedeni
elektrik ebekesi ve generatrlerin ayar dzeneklerinin yetersizliidir. Gerilim Dmesi
(Voltage Sag): gerilimin bir tam dalgadan daha uzun bir sre %80den daha dk bir deere
dmesidir.Nedeni ebeke yetersizlii,ar yklenme,byk motorlarn yol almas ve ksa
devreleridir.Gerilim Ykselmesi (Voltage swell): gerilimin bir tam dalgadan daha uzun bir sre
%110dan daha byk bir deere kmasdr.Nedeni yk azalmas ve ebekedeki ayar
zayfldr.Fliker: gerilimin periyodik olarak 6-7 tam dalga sresince (8-9 Hz) azalmas ve
ykselmesidir.Nedeni ark frn gibi dalgal ar yklerdir.Elektromanyetik Giriim (EMI):
genlii 100V ile 100V,frekans 10kHz ile 1GHz olan kk enerjili bozucu bir
dalgadr.Nedenleri;anahtarlamal g kaynaklar, motor kontrol devreleri,telsiz yaynlar ve g
hatlar zerinden yaplan haberlemedir.Doru Gerilim Bileeni: alternatif gerilimin,pozitif
yarm dalga ve negatif yarm dalga alanlarnn birbirine eit olmamasdr. Elektriksel Grlt
(Noise) : elektrik dalgas zerinde geici olarak yryen, hzl transientlerin sebep olduu bir
bozulma trdr.Faz iletkeni,ntr iletkeni veya sinyal hatlarnda ortaya kabilir.

1.GR
Gerek reticilerin ve gerekse tketicilerin g kalitesine olan ilgilerinin giderek artmas bu
kavramn eitli g sistemi bozukluklarn bir at altnda toplayan anahtar bir kavram
olmasna neden olmutur. Gerekte bu kavram oluturan eler yeni deildir. Yeni olan bu
kavramlara ayrk konular olarak deil bir sistem mant ile baklmasdr.
G kalitesi kavramna olan ilginin artmasna drt temel neden gsterilebilir.
Ykler eskiye oranla g kalitesine daha duyarldrlar. Birok yeni yk birimi mikroilemci
kontroll g elektronii elemanlar iermektedir. Bu elemanlar g bozukluu trlerinden
etkilenebilirler.
G sistemlerinin daha verimli kullanlmasna verilen nem hz ayarlamal motorlar gibi
uygulamalarn artmasna hzlandrmtr. Bu da g sistemlerindeki bir bozukluk tr olan
harmonik seviyesinin artmasna neden olmutur.
Kullanclarn g kalitesi hakknda bilgi dzeylerinin artmas reticilerden daha kaliteli g
istemelerine neden olmutur.
Elektrik ebekesine bal olan kullanclarn says ve eidi zamanla artmaktadr. Bundan
dolay bir bileendeki bozulma dier bileenlere olan etkilerinden tr nemlidir.
Bu sebeplerin arkasnda yatan temel neden olarak kullanclarn daha hzl ve daha verimli
retim yapmay istemeleri ve reticilerinde buna destek vermelerinin kendi yararlarna
olduunu bilmeleri gsterilebilir. ekil 1.1'de g kalitesi taraflar arasndaki iliki
gsterilmitir.

ekil 1.1 :G kalitesini etkileyen taraflar

2. G KALTES
G kalitesi tanm yaplan incelemenin trne veya kim tarafndan yapldgna gre
deiebilir. rnein elektrik reticisi iin g kalitesi enerjinin gvenilir biimde iletilmesi
olarak tanmlanabilecei gibi elektrikli aletler reticisi iin g kalitesi retilen aletin
ngrlen ekilde almas iin gerekli olan elektrik biimidir. Ancak elektrik retimi
kullanclar iin yapldndan kullancnn bak as temel alnmaldr. Bu sebeple g
kalitesi sorunu "Kullanc aletlerinin yanl veya hi almamasna neden olacak gerilim, akim
ve frekanstaki deimeler" olarak tanmlanabilir.
Enerji

retim sistemleri

ancak

retilen

enerjinin

gerilimine

etkide

bulunabilecei

dnldnde g kalitesi kavram zerinde yaplan belirlemelerin byk ounlukla sistem

gerilimi hakknda olduu grlr. Her ne kadar ksa devre olaynda olduu gibi byk akm
deiikleri gerilimde de nemli farkllamalara neden olsa da temel lt gerilim olmaldr.
ekil 2.1 'de g kalitesini bozan baz etkiler gsterilmitir.

ekil 2.1: G kalitesini etkileyen baz etkenler

2.1.G Kalitesini Bozan Etkenler

SINIF

FREKANS

SRES

SPEKTRUMU
Geici olay
Darbesel
Nano saniye
Mikro saniye
Mili saniye
Salnmsal
Dk frekans
Orta frekans
Yksek frekans
Ksa
sreli
deiimler
Ani
Dme
Ykselme
Ksa sreli
Kesilme
Dme
Ykselme
Geici
Kesilme
Dme
Ykselme
Uzun
Sreli
Deiimler
Kalc kesilme
Dklk
Ykseklik
Dengesizlik
Dalga
ekli
bozukluu
Doru akm bileeni
Harmonikler
Ara harmonikler
entik etkisi
Grlt
Gerilim dalgalanmas
G
frekans
deiimleri

GERLM
TEPEDEER

5 ns ykselme
1 mikro sn ykselme
0.1 ms ykselme

<50ns
50 ns-1 ms
>1 ms

< 5 kHz
5-500 kHz
0,5-5 MHz

0,3-50 ms
20 mikro sn
5 mikro sn

0-4 p.u
0-8 p.u
0-4 p.u

0,5-30 periyod
0,5-30 periyod

0,1-0,9 p.u
1,1-1,8 p.u

0.5-3s
30 periyod -3s
30 periyod -3s

< 0.1 p.u.

0,l-0.9p.u.
l.l-1.4p.u.

3 s- 1 dakika
3 s- 1 dakika
3 s- 1 dakika

< 0.1 p.u.

0.1-0.9p.u.
1.1-1.2 p.u,

> 1 dakika
> 1 dakika
> 1 dakika

0.0 p.u.
0.8-0,9p.u.
1.1-1.2 p.u.

Kalc durum

0-%0.1

Kalc durum
Kalc durum
Kalc durum
Kalc durum
Kalc durum
Kesikli

0-%0.1
0 - %20
U - %2

2.1.1.Geici Olaylar

0 - %1
0.1-%7

Geici olaylar g sistemlerindeki deiikliklerin analizinde istenmeyen fakat ksa sreli olan
olaylar ifade etmek iin kullanlr.G sistemlerinin RLC tipindeki devre yapsndan tr
meydana gelen snml salnmlar geici olay olarak g mhendislerinin en ok duyduu
kelimelerdir.
Yaygn olarak kullanlan ekli ile geici olaylar bir sistemin bir kalc durumdan dierine geii
srasnda meydana gelen deiikliklerdir. Ancak bu tanm g sistemlerinde meydana gelen
btn allmam olaylar iin kullanlabilecei iin snflandrlmaya, srlamaya ve
aklamamaya ihtiya vardr
Genel olarak geici olaylar darbesel geici olaylar ve salnmsal geici olaylar olarak iki
kategoriye ayrlabilir.
2.1.1.1.Darbesel Geici Olaylar
Darbesel geici olaylar akmda, gerilimde veya her ikisinde meydana gelen ani ve tek kutuplu
(pozitif veya negatif) deiikliklerdir. Darbesel geici olaylar genelde ykselme veya alalma
zamanlar ile karakterize edilirler. rnein 1.2 x 50

2000V olarak ifade edilen darbesel

geici olayda gerilimin sfr deerinden 2000V olan tepe deerine 1,2 s de kt ve 50 s de
sonunda da tepe deerinin yarsna dt ifade edilir.
Darbesel geici olaylarn byk bir ounluu yldrm olaylardr. ekil 2.2de yldrm
olayndan dolay meydana gelen tipik bir darbesel geici olay gsterilmitir

ekil 2.2:Yldrm dmesi sonucu oluan darbesel geici olay

8

Darbesel geici olaylar srasnda oluan gerilim ve akmlarn frekans yksek olduundan dalga
biimleri hzl bir ekilde deiir. Bu akm ve gerilimlerin incelemesi iin g sisteminin farkl
noktalarda yaplan analizlerin farkl sonular verdii grlr. Ayn zamanda bu gerilim ve
akmlar g sisteminin doal frekansndan da yksek olduklarndan salnmsal geici olaylara
da neden olurlar.
2.1.1.2 Salnmsal Geici Olaylar
Salnmsal geici olay akmda, gerilimde veya her ikisinde meydana gelen ani ve ift kutuplu
yani hem pozitif ve hem de negatif deerler alan deiikliklerdir. Salnmsal geici olaylar
frekans spekturumu, devamllk sresi ve tepe deeri ile ifade edilirler.
Salnmsal geici olaylar frekans spektrumuna gre dk frekansl, orta frekansl ve yksek
frekansl olarak e ayrlr.
Temel frekans deeri 500 kHz ve zeri ve tipik sresi s'ler cinsinden ifade edilen salnmsal
geici olaylar yksek frekansl salnmsal geici olay olarak adlandrlr. Bu tip salnmlar
genelde yerel sistemlerin darbesel geici olaylara verdii cevabin sonucudur.
Temel frekans deeri 5 ve 500 kHz arasnda olan ve tipik suresi 10 x sler cinsinden ifade
edilen salnmsal geici olaylar orta freakansl salnmsal geici olay olarak adlandrlr. Bu tip
salnmlar genelde kapasitr anahtarlamas sonucu oluur.
ekil 2.3'de kapasitr anahtarlamas sonucu oluan salnmsal geici olayda 10 kHz'in katlar
frekansnda olan akmn ald deer gsterilmitir.

ekil 2.3:Kapasitr anahtarlamas sonucu oluan salnmsal geici olay

ekil 2.3 kapasitrn devreye alnmas srasnda oluan salnmsal geici olay gstermektedir
Datm sistemleri iinde temel frekans 300 Hz'den az olan salnmsal geici olaylarda olabilir.
Bunlar genellikle transformatrlerin devreye alnmas srasnda oluur.ekil'de bu tip bir
salnmsal geici olay gsterilmektedir.
2.1.2.Ksa Sreli Gerilim Deiimleri
Bu kategoriye giren geici olaylar srelerine gre ani, ksa sreli ve geici olarak
snflandrlabilir.
G sistemlerindeki hatalar, yol verme akmlar yksek olan yklerin devreye alnmas ve
datm sistemindeki balant kopukluklar ksa sreli gerilim deiimlerinin nedeni olarak
gsterilebilir. Sistem durumuna ve hatann yerine gre bu tr durumlar sadece gerilim
dmesine deil gerilim ykselmesine ve gerilim kesilmesine de neden olabilirler.

Zaman(ms)
ekil 2.4:Alak frekansl salnmsal geici olay

10

ekil 2.5:Yksz transformatrn neden olduu alak frekansl salnmsal geici olay
2.1.2.1.Gerilim Ykselmesi
Gerilim ykselmesi g sistemi frekansndaki gerilimin efektif deerinin 0.5 periyod ile bir
dakika arasndaki bir sure boyunca 1.1 p.u. ile 1.8 p.u. aras bir deere ykselmesidir.
Gerilim ykselmesi gerilim dmesinde olduu gibi sistem hatas ile ilikilidir. Gerilim
ykselmesine tek faz - toprak ksa devresi srasnda hatasz olan fazda rastlanr. Gerilim
ykselmesi byk yklerin anahtarlanmasnda veya byk kapasitrlerin devreye alnmasnda
oluabilir.ekil 2.8 'de tek faz - toprak ksa devresi sonucu oluan gerilim ykselmesi
gsterilmitir.

ekil 2.6:Tek faz-toprak ksa devresi sonucu oluan ani gerilim ykselmesi
Gerilim ykselmeleri efektif deerlerinin tepe deeri ve sreleri ile karakterize edilir.Hata
srasndaki gerilim dmesinin deeri hata yerine, sistem empedansna ve topraklama
sistemine baldr.
2.1.2.2.Gerilim Kesilmesi ve Dmesi
Gerilim dmesi, bir elektrik g sisteminde meydana gelen anlk d olup, birka evrim ile
birka saniye arasnda ksa bir sre sonra gerilimin dzelmesiyle sonulanr (IEC 61050-161).
Gerilim dmesi her yarm evrimde bir evrim zerinden kk ortalama kare, rms 1/2, deeri
hesaplanarak karakterize edilir ve her bir periyot bir ncekini yarm evrimi aar.

11

Eer,gerilimin rms (1/2) deeri,(1/3*Uref ) geriliminin referans deerinin 1/3 katnn altna
derse,bu durumunda belirli bir x yzdesi orannda gerilimin deerinde dme
yaanr.CENELEC EN 50160, IEEE 1159 standartlarna gre bu deer Uref referans
geriliminin %10 deimesi olarak kabul edilir.
Kesinti, Urefin yzde birkana kadar olan zel bir gerilim dkl trdr (tipik olarak
%1-10 aras). Sadece sre olmak zere tek bir parametre ile karakterize edilirler. Ksa kesintiler
bir dakikadan daha az srer (ebekenin iletme koullarna bal olarak dakikaya kadar
kabilir) ve genellikle, uzun sreli kesintilerden kanmak amacyla tasarlanm bir devre
kesicinin almas veya otomatikman kapanmasyla sonulanr. Ksa ve uzun sreli kesintiler
hem kaynaklarna gre hem de meydana gelmelerini nlemek veya azaltmak amacyla getirilen
zmlere gre farkllk gsterirler.

ekil 2.7:Gerilim dmesi dalga formu

ekil 2.8:Gerilim dmesinin rms (1/2)

deerinin karakteristii

12

ekil 2.9:Ksa sreli gerilim kesilmesi

Gerilim dmesi ve ksa kesintiler arlkl olarak, gzlem noktasyla kesinti kayna
arasndaki elektriksel mesafe orannda azalan bir byklkle, ebeke empedanslar boyunca bir
gerilim dmesiyle sonulanan yksek gerilimlere neden olan ok zel durumlarda kendini
gsterir.
letim (YG) veya datm (AG veya OG) ebekelerinde veya tesisatn kendisinde meydana
gelen hatalar tm kullanclarda gerilimin dmesine neden olur. Dn sresi genellikle
koruyucu cihazlarn alma sresiyle glendirilir. Hatalarn koruyucu cihazlarla (devre
kesiciler, sigortalar) izolasyonu, g sisteminin hatal blmnden beslenen kullanclarn
kesintilere (ksa veya uzun) maruz kalmasna neden olur. G kayna artk mevcut olmasa
bile; ebeke gerilimi, asenkron veya senkron motorlarn yavalamasyla (0.3den 1sye) elde
edilen gerilim veya g kaynana bal kondansatr banklarnn dearj edilmesiyle aa kan
gerilimle de salanabilir.

Ksa kesintiler genellikle,(hzl ve/veya yava) otomatik devre kesicisi gibi ebeke zerinde
bulunan otomatik sistemlerin altrlmas, veya trafo ile generatr arasndaki kilitleme
dzeneinin altrlmas veya hatlarn fazlarnn tersine evrilmesinin (enversr) bir
sonucudur. Kullanclar, geici veya yar kalc hatalarn giderilmesi iin gerekletirilen
otomatik kapama (havai veya kark radyal ebekelerde) veya hatann yerini tespit etmek iin
gerekletirilen gerilim geri beslemesinin bir saykl olan aralkl ark hatalarndan kaynaklanan
ardk gerilim dmesi ve/veya ksa kesintilere maruz kalrlar.
Gerilim dmesi ve kesintileri, trafo kullanlarak daha alak gerilim seviyelerine
aktarlr.Etkilenen faz says ve gerilim dklklerinin derinlii hata tipine ve trafo kuplajna
baldr.
Kt hava artlarna maruz kalan havai ebekelerde, yeralt ebekelerine oranla daha fazla
sayda gerilim dmesi ve kesintisine rastlanr. Ancak, havai veya kark ebekeler gibi ayn
hat sistemine bal bir yeralt kayna da havai iletim hatlarn etkileyen hatalar nedeniyle
gerilim dmesinden etkilenecektir.

13

Geici kesintiler (T < T/2) ise rnein kondansatr banklarnn enerjilenmesi, bir hatann bir
sigorta veya hzl bir AG devre kesici ile izolasyonu veya ok fazl dorultuculardan gelen
komtasyon dililerinden kaynaklanabilir.

Gerilim d ve kesintileri, tesisata bal birok cihazda problem yaratmaktadr. Bunlar, ok

sk olarak G Kalitesi problemlerine neden olmaktadr. Birka yz milisaniyelik bir gerilim
dkl veya kesintisi, birka saat sren zararl sonular yaratabilir.
En hassas uygulamalar unlardr:
Prosesin, zincirdeki herhangi bir enin geici bir sre iin kapanmasn tolere
edemedii eksiksiz ve kesintisiz retim hatt (bask, elik ileri, kat fabrikalar, petrokimyasallar, vb.)
Aydnlatma ve gvenlik sistemleri (hastaneler, havaalan aydnlatma sistemleri, kamu
binalar ve yksek binalar, vb.)
Bilgisayarlar (bilgi ilem merkezleri, bankalar, telekomnikasyon, vb.)
Elektrik santralleri iin gerekli olan yardmc tesisler.
Aadaki paragraflarda gerilim dklklerinin ve kesintilerinin endstri ve hizmet
sektrlerinde ve konut sektrlerde kullanlan cihazlar zerindeki nemli etkileri yer almaktadr.

a) Asenkron motorlar
Gerilim dkl meydana geldiinde, asenkron motorun torku (V2 ile orantl) aniden
der ve bu da motoru yavalatr. Bu yavalama, gerilimdeki dn byklne ve sresine,
dner ktlenin ataletine ve tahrik yknn tork-devir zelliklerine baldr.
Motorun gelitirdii tork, direnli torkun altna derse motor durur .Herhangi bir kesintinin
ardndan gerilim eski deerine dnerken motor, deeri neredeyse balang akmnn deeri
kadar olan akm emme ve yeniden hzlanma eilimindendir. Bunun sresi kesintinin sresine
gre deimektedir. Bir tesisatta birden fazla motor varsa ezamanl yol verme, tesisat
zerindeki besleme empedansnda bir gerilim dklne neden olabilir. Bu da, dn
sresini artracak ve yol vermeyi zorlatracak (ar snmaya neden olan uzun sreli yol
vermeler) veya imkansz hale (motor torku < direnli torktan) getirecektir.

14

Ar akmlar ve sonu olarak meydana gelen gerilim dklkleri hem motor zerinde
(kavrama ve redktrler zerinde anormal mekanik stres ile yaltm bozukluklarna ve tork
oklarna neden olabilecek ar snma ve bobinlerde elektro dinamik g; bu, zamanndan
nce anmaya ve hatta bozulmaya yol aabilir), hem de kontaktrler gibi dier cihazlar
zerinde de balantlarn anmas ve hatta birbirine gemesi gibi etkiler oluturabilir.
Ar akmlar, tesisatn genel ana koruyucu cihazlarnn almasna ve bylece prosesin
kapanmasna neden olabilir.

b) Senkron motorlar
Etkiler, asenkron motorlar zerindeki etkilerle neredeyse ayndr. Ancak senkron motorlar,
genellikle daha byk olan ataletleri, ar tahrik olaslklar ve torklarnn gerilim ile orantl
olmas sayesinde stop etmeden daha fazla gerilim dklne dayanabilirler (yaklak %50).
Motor devri sfra dtnde (stop ettiinde) motor durur ve tm karmak altrma
srecinin tekrarlanmasn gerektirir.

c) Hareket elemanlar
Dorudan tesisattan altrlan kontrol cihazlar (kontaktrler, gerilim kayb bobinli devre
kesiciler), bykl standart bir kontaktr iin %25 Un.i aan gerilim dklklerine kar
duyarldr. Gzlenmesi gereken minimum bir gerilim deeri vardr (dme gerilimi olarak
bilinir), aksi takdirde kutuplar ayrlacaktr ve bir gerilim dkln (birka on milisaniye
sren) veya ksa bir kesintiyi uzun (birka saat sren) bir kesintiye dntrecektir.

d) Bilgisayarlar
Gnmzde bilgisayarlar (bilgisayarlar, lm cihazlar) tesisatlarn, ynetimin ve retimin
izlenmesinde, kontrol ve kumanda edilmesinde hakim bir konuma sahiptir. Tm bu cihazlar,
%10 Un.i aan gerilim dklklerine kar duyarldr.Aadaki eride, ITIC (Bilgisayar
Endstri Konseyi), bilgisayarlarn; gerilim dmelerine ,kesintilere ve ar gerilimlere nasl
dayandn gsteren ,sre-genlik erisi grlmektedir.

15

ekil 2.10: ITIC erisi ( bilgisayarlarn gerilim dmelerine, kesintilere ve ar gerilime kar
dayanm karakteristii)
Bu limitlerin dnda gerekleen alma, veri kaybna, yanl komutlara ve cihazn
kapanmasna veya arzalanmasna neden olur. Cihazlarda ilev kaybnn sonular, zellikle
gerilim eski haline geldiinde, yol verme koullarna dayanmaktadr. Belirli cihazlar, rnein
kendine ait gerilim dkl saptama cihazlarna sahiptir ve bu zellik, verilerin
yedeklenmesini ve hesaplama srelerini ve herhangi bir yanl komutu engelleyerek gvenlii
salamaktadr.

e) Hz kontrol cihazlar
Hz kontrol cihazlarna uygulanan gerilim dkl problemleri:
Motora yeterli gerilimi salamak mmkn deildir (tork kayb, yavalama),
Dorudan tesisattan beslenen kontrol devreleri alamamaktadr.
Gerilim eski haline dndnde ar akm meydana gelmektedir (tahrik filtresi
kondansatr yeniden arj edilmitir).
Tek bir fazda gerilim dkl meydana geldiinde ar akm ve dengesiz akm
meydana gelmektedir.
Enversr ilevi gren DC tahriklerinde kontrol kayb mevcuttur (tekrar devreye alarak
fren yapma).
Hz kontrol cihazlar, %15ten fazla gerilim dkl meydana geldiinde genellikle
bozulmaktadr.

f) Aydnlatma
Gerilim dklkleri, akkor lambalarda ve floresan ampullerde erken eskimeye neden
olmaktadr.
Yaklak 50 ms sren ve %50e eit veya daha yksek gerilim dklkleri, gaz dearjl
ampullerin snmesine neden olacaktr. Tekrar amadan nce ampuln soumas iin birka
dakika beklenmelidir.
Tesisat mimarisi, otomatik g yol verme sistemleri, cihazlarn gvenilirlii, kontrol-kumanda
sisteminin varl ve bakm politikas kesintilerin azaltlmasnda ve ortadan kaldrlmasnda
nemli rol oynamaktadr.

16

Etkili bir zm bulmadan nce doru tehis ok nemlidir. rnein, ortak balant noktasnda
(mterinin elektrik girii), gerilim dklnn mterinin tesisatndan m (akmda benzer
bir artla) yoksa datm g sisteminden mi (akmda art yok) geldiini belirlemek
nemlidir.
Fark zm trleri mevcuttur:
a) Gerilim dklklerinin ve kesintilerinin saysn azaltma:
Datclar, altyaplarn daha gvenilir hale getirmek (amalanm nleyici bakm,
modernizasyon, altyap tesisat) veya g sistemlerini yeniden yaplandrmak (besleyicileri
ksaltmak) gibi belirli nlemler alabilir. Empedans toprakl ntr g sistemleri iin, otomatik
kapanan devre kesicileri yerine, geici topraklama hatas durumunda zarar grm bir besleyici
zerinde kesintilere neden olmama gibi nemli bir avantaj salayan nt devre kesicileri de
(ksa kesintilerin saysn azaltr) kullanabilirler.
b) Gerilim dklklerinin sresini ve derinliini azaltma:
G sistemi seviyesinde
*Zincirleme balant olaslklarn artrma (yeni trafolar, zincir kapatma anahtar)
*Elektrikli koruma cihazlarnn performansn artrma (seicilik,otomatik g yol verme, tesisat
zerinde uzaktan kumanda cihazlar, uzaktan ynetim, yldrm siperleri ile kvlcm
siperlerinin yerini deitirme, vb)
*Tesisat ksa devre gcn artrma
Cihaz seviyesinde ;Anahtarlanm byk ykler tarafndan tketilen gc gerek zaman
reaktif dengeleyici ile ve akm tepe deerlerini (ve mekanik stresi) snrlayan yumuak yol
verme ile azaltma.
c) Endstri ve hizmet sektrnde kullanlan tesisatlarnn bakln artrma
Cihazn, gerilim dklklerine ve kesintilerine baklk kazanmasn salamadaki genel
prensip, g datm sistemi ve tesisat arasndaki g kaybn bir enerji depolama cihaz ile
kompanze etmektir. Depolama cihaznn kapasitesi, sistemin baklk kazanaca kesintilerin
sresinden daha fazla olmaldr.
d) Kontrol sisteminin bakln artrma
Bir prosesin bakl artrlrken ama, genelde kontrol sistemine baklk kazandrmaktr.
Genelde kontrol sisteminin gc yksek deildir ve kesintilere kar tamamen duyarldr. Bu
nedenle, cihazn g kaynan deil de sadece kontrol sistemini bak hale getirmek
genellikle daha ekonomiktir.
17

zmler, tm kontaktr bobinlerinin gvenilir bir yardmc kaynaktan (ak veya volanl dner
set) altrlmasndan veya gecikmesiz bir rlenin kullanlmasndan veya bobine paralel
balanm bir dorultucu ve kondansatrn kullanlmasndan ibarettir.
e) Cihaz g kaynann bakln artrma
Belirli ykler beklenen kesinti seviyelerine rnein gerilim dkl veya kesintisi
dayanamazlar. Bilgisayar, aydnlatma, gvenlik sistemleri (hastaneler, havaalan aydnlatma
sistemleri, kamu binalar) ve kesintisiz retim hatlar (yar iletkenlerin retimi, bilgi ilem
merkezleri, imento ileri, su artma, malzeme tama, kat sanayi, elik ileri, petrokimyasallar, vb.) gibi ncelikli ykler iin de durum ayndr.
Tesisatn gerektirdii gce ve gerilim dklnn veya kesintisinin sresine bal olarak
aadaki farkl teknik zmler olasdr:
o Kat hal kesintisiz g kayna (UPS)
o Bir UPS ana eden olumaktadr:
o AC gerilimini DCe dntrmek iin ana kaynaktan g alan bir rektifiyer-arj cihaz,
o Kesinti srasnda enversrde, yke gerekli gc salayan bir volan ve/veya ak(arjl).
o Bir AC-DC deitirici.
f) Sfr zaman ayar
Belirli tesisatlarda kesinti srasnda gerekli olan otonomi bir retici setin (elektrojen seti) monte
edilmesini zorunlu hale getirmektedir (byk akler ok pahaldr veya teknik problemlere
veya montaj problemlerine neden olmaktadr). Herhangi bir g kayna kaybnda, enversr
sistemle stand-by motor jeneratrne yol vermek ve altrmak, yk azaltmak (eer
gerekiyorsa) ve kesintisiz balant salamak iin yeterli zaman salamak amacyla ak veya
volan kullanlmaktadr.
g) Elektronik glendirici
Gerilim dklklerini ve kesintilerini belirli bir oranda ksa tepki sresi ile dengelemek iin
modern elektronik cihazlar mevcuttur; rnein gerek zamanl reaktif dengeleyici, reaktif gc
annda kompanze etmektedir ve zellikle, hzl, byk dalgalanmaya sahip yklere ok
uygundur (kaynak makineleri, kaldrma aralar, presler, eziciler, motor yol verme, vb.)

18

h) Arzasz duru
Durma kabul edilebiliyorsa ve istem d bir yol verme, makine operatr (dairesel testere,
dner elektrikli makineler) iin veya cihazlar (basn altnda sktrma odalar, klima
kompresrlerinin, stc pompalarnn veya soutma birimlerinin ayarlanm yol verme
aamalar) veya uygulama (retimin yeniden balama evresini kontrol etme ihtiyac) iin bir
risk meydana getirecekse, kontrol edilemeyen yol vermeyi nlemeniz zellikle tavsiye
edilmektedir. Koullar normale dndnde proses, nceden belirlenmi yol verme srasndan
yararlanlarak bir PLC tarafndan otomatik olarak yeniden balatlabilir

2.1.3. Uzun Sreli Gerilim Deiimleri

Uzun sreli gerilim deiimleri 1 dakikadan uzun sren g frekansndaki efektif deer
deiimlerini ifade eder. Uzun sreli gerilim deiiklikleri ar gerilim, dk gerilim ve kalc
gerilim kesintisi olabilir.
Ar gerilim ve dk gerilime sistem hatalar deil sistemdeki yk deiikleri ile
anahtarlamalar neden olur. Bu tr deiiklikler genelde efektif deer - zaman grafiklerinde
gsterilir.
2.1.3.1. Ar Gerilim
Bir cihaza gerilim verilirken st deerinin, bir standart veya spesifikasyonda belirlenen snr
deerleri amas durumda ortaya kan duruma ar gerilim denir
Ar gerilimler tiptir:

Aadaki durumlarda ortaya karlar:

Geici g frekans,

Diferansiyel modda (elektrik ykl

Anahtarlama,

iletkenler

Yldrm.

faz/ntr),
Ortak

arasnda:

modda

(elektrik

faz/faz
ykl

iletkenler ve akta kalan iletken

para veya toprak arasnda
a) G Frekans Ar Gerilimi :50/60 Hzlik g frekanslarnda oluurlar.Farkl durumlar
sz konusudur.

19

 Yaltm hatas: Yaltml ntr bir

Ntr iletkenin kesilmesi: Fazda en

sistemde veya empedans toprakl

az ykle g verilen cihazlar,

ntr bir sistemde, faz ve toprak

gerilimde bir arta tank olurlar

arasnda bir yaltm hatas oluursa,

(baz

toplu

gerilime kadar ulaabilir).

fazlardan

toprak

hattna

durumlarda

Alternatr

verilen gerilim, fazdan faza verilen

gerilime ulaabilir.

fazlar

reglatrlerdeki

aras
veya

kademe deitirici trafodaki hatalar

Ferrorezonans : Bu, cihaz iin

Reaktif gcn fazla karlanmas:

genellikle tehlikeli ve kondansatr

nt

ve

endktans

bulunduklar yere doru verilen

ieren bir devrede retilen, dorusal

gerilimde bir arta sebep olurlar.Bu

olmayan, nadir grlen bir olaydr.

gerilim,

Ferrorezonans,

srelerinde yksektir.

doyurulabilir

bir

ou

zaman

kondansatrler,

zellikle

kaynaktan

dk

yk

cihazlardaki arza ve bozulmalarn

ak nedenidir.

b) Ar Gerilimin Anahtarlanmas
Bunlar, ebeke yapsnda meydana gelen hzl modifikasyonlar sonucu ortaya kar
cihazn almas...vs.). Aadaki ayrmlar yaplmtr:

20

(koruyucu

*Ar gerilimleri normal ykte anahtarlama,

*Dk indkleyici akmlarn ama kapama anahtarlamas sonucunda retilen ar gerilimler,
*Toplayc devrelerin anahtarlamas sonucunda retilen ar gerilimler (yksz hatlar veya
kablolar, kondansatr banklar). rnein, bir kondansatr banknn enerjilenmesi ilk tepe
deerinin anma gerilimin rms deerinin 22 katna ulaabildii geici bir ar gerilime ve
kondansatrn anma akmnn 100 kat tepe deerinde bir ar gerilime sebep olur
c) Yldrm Ar Gerilimleri
Yldrm, frtnalar boyunca oluan doal bir olaydr.Dorudan yldrm arpmas (bir hat veya
yapya) ve yldrm arpmasnn dolayl etkileri arasnda bir ayrm yaplmtr (ar gerilime
sebep olma ve toprak potansiyelinde art gibi).
Ar gerilimin etkileri aadaki gibi aklanabilir:
Sonular, uygulama sresine, tekrarna, byklne, moduna, (ortak veya diferansiyel),
gradyen ve frekansna gre byk lde farkllk gstermektedir;
Cihaza (elektronik paralara vb.) nemli ve kalc hasar veren dielektrik bozulma.
Cihazn, eskime nedeniyle deer kaybetmesi (zarar veren ar gerilimlerden ok
tekrarlayan ar gerilimler).
Cihazn bozulmas ile ortaya kan uzun kesintiler (datm irketi iin sat kayb,
endstriyel irketler iin retim kayb).
Kontrol sistemlerinde ve dk akm haberleme devrelerinde kesinti
Yldrm (genellikle);Havai ebekeler, yldrma kar ok duyarldr ancak eer
yldrm bulunduklar yere yakn bir yerde gereklemise yksek gerilimden dolay
yer alt ebekeleri tarafndan beslenen tesisatlar da stresten etkilenebilir.
Anahtarlama ar gerilimleri : birbiri ardna meydana gelmektedir ve meydana gelme
olaslklar yldrma gre daha yksek ve daha uzun srelidirler. Bunlar, en az
yldrm kadar ciddi bozulmalara neden olabilir.
Ar gerilim bozulmalarnn giderilmesi u ekilde olabilir:
Doru izolasyon koordinasyonu, teknik ve ekonomik kayglar arasndaki en iyi denge ile ar
gerilimlere kar personelin ve cihazlarn korunmasn gerektirmektedir.Bunu salamak iin
aada belirtilen bilgilere ihtiya vardr.
Tesisat zerinde oluabilecek ar gerilimin seviyesinin ve enerjisinin bilinmesi,

 G sistemi bileenlerinin ar gerilime dayanma seviyesini seimi.

Gerektiinde koruyucu cihazlarn kullanlmasna karar vermek.
a) G frekans ar gerilimleri :
Dk yk dnemlerinde kondansatrlerini tamamn veya bir ksm kapatlabilir.
Ferorezonans nlemek zere resistr kayplar belirlenebilir.
b) Anahtarlama ar gerilimleri
Sabit bir reaktr ve n ekleme rezistrleri monte ederek kondansatrlerin geici
enerjilendirilmesi snrlandrlabilir.
Geici ar gerilimlerin etkilerini snrlamak iin ok bobinlerini frekans
deitiricilerin ebeke tarafna balamak gerekir.
si tipi devre kesiciler (In = 30 mA ve 300 mA) ve AG iin seici tip ana kaak akm
devre kesicileri (S tipi) kullanlabilir. Bunlarn kullanlmas, RCDnin (kaak akm
koruma cihaz) tesisat yk taraf boyunca akan geici kaak akmlardan (yldrm ve
anahtarlama ar gerilimleri ) topraa yksek elektrik depolama kapasitesi ile
devrelerin enerjilendirilmesi (topraa bal kapasitif filtreler, uzatlm kablo
tesisatlar, vb.) kaynaklanan istem d almalar nlemektedir.
c) Yldrm ar gerilimleri
Paratoner sistemi ile veya Faraday kafesiyle oluturulacak bir yldrmdan korunma
tesisatnn topraklama sistemine balanmas nemli lde sorunu giderecektir.
kincil koruma ; Cihazlar, yldrmdan sonraki ar gerilime kar korumaktadr.

AG tesisatlarnda farkl trde ana kaak akm devre kesicilerin kullanlmas, baz cihazlarla
(buzdolab, kontrol cihazlar, vb.) uyumsuzluk gsterecek tesisatn st ksmndaki devre
kesiciyi aan parafudur araclyla topraklamaya akm akn nlemektedir. Ar
gerilimlerin cihaza ulaabilecei dier yollar da unutmamak gerekir.rnein; telefon hatlar
(telefon, faks), koaksiyel kablolar, bilgisayar balantlar, TV antenleri vb.
2.1.3.2.Dk Gerilim
Dk gerilim, geriliminin 1 dakikadan uzun bir sre boyunca g frekansndaki efektif
deernin %90'nn altna dmesidir.

Dk

gerilime

neden

olaylar

yksek

gerilime

neden

olaylarn

tersidir.Yk

anahtarlanmasi,kapasitrlerin devreden karlmas gibi olaylar gerilim dzenleyici aralarn

sistemi tekrar eski gerilim seviyesine getirmesine kadar geen srede dk gerilime neden
olurlar. Ar yklenmi devrelerde dk gerilime neden olabilirler.
2.1.3.3.Kalc Gerilim Kesintileri
Kalc gerilim kesintisi, gerilimin 1 dakikadan uzun bir sre boyunca efektif deerinin sfra
dmesidir. Bir dakikay aan kesintiler genelde sistem bakmna neden olurlar.
2.1.4.Gerilim Dengesizlii
Faz gerilimlerinin rms deeri veya ardk fazlar arasndaki faz alarnn eit olmamas
durumunda 3 fazl bir sistem dengesiz demektir. Dengesizliin derecesi, temelin negatif
bileeni (U1i) (veya sfr bileeni (U1o), temelin pozitif bileeni ile karlatrlarak, Fortescue
bileeni kullanlarak tanmlanr.
Ui =

U 1i
U 1d

ve U o =

U 1o
U 1d

(2.1)

Ayrca aadaki yaklak forml de kullanlabilir:

Vi Vort
(2.2)
Vort
Vi : faz gerilimi
Vort=V1+V2+V3
(2.3)
3
Ters bileen (veya sfr bileen) gerilimi, i fazdaki belirsiz akmlara yol aan dengesiz ykler
U i = max

tarafndan retilen, ebeke boyunca negatif sekans (veya sfr sekans) akmlarna bal gerilim
dmeleri tarafndan retilir (faz ve ntr arasnda balanan AG ykleri veya kaynak
makineleri ve endksiyon ocaklar gibi tek fazl veya 2 fazl OG ykleri).

ekil 2.12:Bir besleme hatt iin dengesizlik deerleri

Gerilim dengesizliinin etkileri u ekilde aklanabilir:
En nemli etkisi, 3 fazl asenkron makinelerin ar snmasdr.
Gerekte, asenkron bir motorun sfr sral direnci, altrma faz srasndaki direncine eittir.
Akm dengesizlik faktr bylece, besleme gerilimi dengesizlik faktrnn birka kat
olacaktr. Faz akmlar bu ekilde byk lde deiebilir. Bu, akmn iinden akt
fazn/fazlarn ar snmasn artrr ve makinenin alma mrn azaltr.
Pratikte, uzun sreli %1lik bir gerilim dengesizlik faktr ve birka dakikalk %1.5ten fazla
gerilim dengesizlik faktr kabul edilebilir.
Gerilim dengesizliinin yol at bozulmalar u ekilde giderilebilir:
fazn tamamnda tek fazl ykleri dengeleme,
Trafo oranndaki gc ve kablo kesit alann artrarak dengesizlie neden olan
cihazlarn g sistemi empedans ebeke tarafn azaltma,
Makineler iin uygun koruyucu cihaz monte etme,
Dikkatle balanm LC yklerini kullanma (Steinmetz balants).

2.1.5.Dalga ekli Bozukluu

Dalga ekli bozukluu temel frekanstaki sinzoidal eklin bozulmas olarak tanmlanr ve
spekturumsal olarak karakterize edilir. Be eit temel dalga ekli bozukluu vardr. Doru
akm bileeni, harmonikler, ara harmonikler, entik etkisi ve grlt.
2.1.5.1.Doru Akm Bileeni
G sistemlerinde doru akm bileeni yarm dalga dorultucular gibi yklerden dolay
oluur. rnein akkor telli lambalarn mrn uzatmak iin kullanlan diod ieren devreler bu
sonucu dourur. Alternatif akm ebekelerinde doru akm bileeni transformatrlerin normal
alma durumlarnda doymaya gemelerine neden olabilirler. Bu da normalin stnde
snmaya dolaysyla da transformatrlerin kayplarnn artmasna ve mrlerinin azalmasna
neden olur. Doru akm bileeni ayn zamanda toprak balantlarnn ve dier balantlarn
anmasna da neden olurlar.

2.1.5.2.Harmonikler
Harmonikler besleme sisteminin normal alma frekansnn (temel frekans) tam say
katlarndaki sins biimli gerilim ve akmlardr.Bozulmu dalga biimi temel dalga ve
frekanslara ayrlabilir.Harmonikler g sistemine bal bulunan lineer olmayan elemanlardan
dolay oluur.
Harmonik seviyeleri her bir harmonik frekansnn modl ve faz iin teker teker
belirtilir.Ayn zamanda harmoniklerin seviyesi iin tek bir efektif deer olarak toplam
harmonik seviyesi kullanlr.3 nc blmde harmonikler ayrntl bir biimde anlatlmaktadr.

ekil 2.13:Hz ayarlamal motor akm ve frekans spektrumu

2.1.5.3.Ara Harmonikler
Ara Harmonikler besleme sisteminin temel frekansnn tam katlar olmayan frekans
spektrumuna sahip gerilim ve akmlardr.Ara harmoniklerin ayrk frekanslarda veya geni
band spektrumunda bulunabilirler
Ara harmoniklerin tm gerilim snflarndaki ebekelerde bulunmalar mmkndr.Ara
harmoniklerin temel kayna statik frekans eviricileri ve ark frnlardr.

2.1.5.4.entik Etkisi
entik etkisi g elektronii aletlerinin normal alma artlarnda bir fazdan dierine
gemeleri srasnda oluan periyodik gerilim bozulmalardr.
entik etkisi periyodik olduundan harmonik

spektrumu ile karakterize edilebilmesine

ramen genelde zel bir durum olarak deerlendirilir. Bunun nedeni entik etkisi ile iliik
olan harmonik frekansnn yksek olmas nedeni ile harmonik analizi iin kullanlan aletler
tarafnda alglanamyabilmesidir. ekil .'de fazl dorultucu tarafndan oluturulan entik

etkisi gsterilmitir. entik etkisi srasnda ksa sreli bir ksa devre oluur ve gerilim,
sistemin izin verdii miktarda azalr.

ekil 2.14: fazl dorultucu nedeni ile oluan entik etkisi

2.1.5.5.Grlt
Grlt g sistemlerinde bulunana 200 kHz'den kk bir frekans spektrumuna sahip
iaretler olarak tanmlanr
G sistemlerindeki grltler g elektronii aletleri ve kontrol devreleri gibi ileme bal
elemanlardan kaynaklanabilir.Grlt sorununu nemli hale getiren neden bu iaretleri
gerektii gibi g sistemlerinden uzaklatramayan yetersiz topraklama sistemleridir. Genel
olarak grlt harmonik veya geici olay olarak snflandrlamayan
Grlt

mikroilemciler

bozulmalar

ierir.

veya programlanabilir kontrolrlerin almasn bozabilir. Bu

sorun filtre kullanm ile azaltlabilir.

2.1.6.Gerilim Dalgalanmalar
Gerilim dalgalanmalar normalde 0.9 p.u. ile 1.1 p.u. seviyesini amayan rastlantsal veya
sistematik gerilim deiiklikleridir.
Gerilim dalgalanmasnn eitli biimleri tanmlanabilir. Fliker (krpma - flicker) da bu
snfta bir bozulmadr. ekil 2.14 'de ark oca tarafnda oluturulan gerilim dalgalamas
gsterilmitir.

ekil 2.15:Ark ocann neden olduu gerilim dalgalanmas

2.1.7.G Frekans Deiimleri
G frekans deiimleri, sistemin temel frekansnn anma frekansndan sapmas olarak
tanmlanr.
G sistemi frekans besleme sistemindeki senkron generatrlerin dnme hzlar ile
orantldr. Yk ve retim arasndaki dinamik dengeden dolay frekansta deiimler olur.
Frekans deiimlerinin miktar, ve sresi yk karakterine ve generatr kontrol sistemlerinin
yk deiimine verdii cevaba gre deiir.
zin verilen snrlarn dna taan frekans deiimlerine ebeke grubundaki hatalar, byk
gl yk bloklarm balant kesmeleri veya nemli miktarda g reten generatrlerin devre
d kalmalar neden olabilir.

Elektriksistemleri
sistemleri zerinde
etki
yaratan
alalc
c trleri
Tablo. 2.2:
. Elektrik
zerindebozucu
bozucu
etki
yaratan
trleri(TEK
(TEK1992)
1992)
No

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11

12

Alc trleri

Bozulma Tr
Gerilim
Dengesizlik(*) Harmonik
Dalgalanmas
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+

Onemli ykler (Ama-Kapama)

Byk motorlar
Ik rampalar(diskotekler)
Kaynak makinalar
Direnli dokm frnlar
letkenli stma tesisatlar
Ark stclan
Kl ergitme frnlar
Elektrot imalatna ait rezistansl frnlar
Presler
Dorusal olmayan akn-gerilim zellii
gsteren sistemler ya da dzenler
Ark ocaklar
+
+
+
Endksiyon ocaklar
+
+
Doymu demir ekirdekli endktanslar
+
Doymu transfomatrler
+
Gi elektroniinde, sins biiminde
olmayan akmlar oluturan dzenler
Statik eviriciler
+
Frekans eviriciler
+
Dimmerler
+
Televizyonlar
+
(*) Orta ve yks ek gerilimde grlen dengesizlikler iindir.

Ara Harmonik

Tablo 2.3: ebekedeki bozulmalarn neden olduu olumsuzluklar

Bozulma Tr
OIumsuzluklar
Gerilim
Dengesizlik Harmonik
Dalgala
nmasi
+
Fliker
+
+
Cihaz ve tehizat zorlanmas
+
Trafo gei gcnn izafi olarak azalmas
+
Besleme sistemi kayplarnn artmas
+
+
Asenkron ve senkron makinalarda kayplarn artmasna bagl
olarak belirli veya kritik snmalarn meydana gelmesi
+
+
Kontrol ve reglasyon sistemlerinin etkilenmesi
+
Isnmalar sonucunda motor ve kondansatr mrnn ksalmas
+
+
+
+
+
+
+

Kontrol elektroniinde bozukluklar

Merkezi ve uzaktan kumanda alclarnn hatal calmas
ebekede beklenmeyen ve nceden kestirilemeyen
rezonanslarn olumas
Trafolarda kayplarn artmas ve izolasyonun zorlanmas
Akkor flamanl lamba mrlerinin ksalmas
Kesici kesme kapasitesinin etkilenmesi
l sistemlerinin ve sayalarn hatal calmas

3.HARMONK
G sistemlerinde harmonikler yeni bir konu deildir. Konvansiyonel harmonik kaynaklarnn
yannda, teknolojinin gelimesi ve g elektronii elemanlarn hzla artmas ile harmoniklerle
ilgili aratrmalar hz kazanmtr. Harmoniklere neden olan, generatrler, transformatrler
veya bobinler gibi demir ekirdek ieren cihazlarda doymadan meydana gelen lineer olmayan
davranlardr. Ark frnlarnda normal iletme gerei bir arkn olumas, redresrler ve
tristrlerde sinizoidal akm dalgasnn kesilmesi de elektrik devrelerinin lineer olmamasna
yol amaktadr. Ayrca yksek gerilim hatlarndaki korona olaylar ve ksa devre arzalarnda
meydana gelen arklar da harmonik olutururlar. Bunun sonucu olarak akmn ve gerilimin
sinzoidal dalga ekli bozulur. Normalde ise elektrik enerjisinin retilmesi ve datm
srasnda, akm ve gerilimin 50 Hz frekansta salnan ve sins erisine ok benzer bir biimde
olmas istenmektedir.
Yukarda anlatlan nedenlerle oluan harmonik fekansl akmlarn sistemde dolamas,
harmonik frekansl gerilimlerin meydana gelmesine sebep olur. Bylece gerilimin dalga
biimi de sinzoidal olmaktan kar.

Balca harmonik reten kaynaklar aadaki gibi sralanabilir.

Statik AC / DC g dntrcleri,
Dorultucular ve inverterler,
Frekans dntrcler,
DC motorlar,
AC hz kontrol cihazlar,yumuak yol vericiler,
Ark ocaklar ve elektroliz niteleri,
Kesintisiz g kaynaklar,

 Kesintisiz g kaynaklar,
Bilgi ilem TV yayn sistemleri ,PC ,
Elektronik balastl armatrler,
Dier dalga deiimli ve faz ayarlamal kontrol sistemleri.

Harmoniklerin bir sistemde;

Elektromekanik cihazlarda ve kablolarda snmaya,
Makinalarda mekanik titreimlere.
Ateleme devrelerinin anormal almasna,
Elektronik kart arzalarna,
G kondansatrlerinde g kayplarna.delinmelerine ve patlamalara,
Kompanzasyon sigortalarnda atmalara,
Kesici ve alterlerde atmalara,
Role sinyallerinin bozulmasna ve anormal almasna,
Enerji kayplarna,
Sistemlerde lme hatalarna neden olurlar.
Dorusal olmayan yklerin rettii harmoniklerin ebekeyi etkilemesini nlemek amacyla
eitli zel teknikler gelitirilmitir. Bu tekniklerden pasif filtreler ok yaygn olarak
kullanlmaktadr. Ancak, pasif filtrelerin yapm maliyetleri dk olmasna ramen ebeke ile
rezonans riski tamalar, ok yer kaplamalar ve filtrelenmesi ihtiyac duyulan harmonik
says arttka filtre tasarmnn daha karmak hale gelmesi nedeniyle aktif filtreler
gelitirilmitir.
Aktif filtre kavram 70'Ii yllarda ortaya atlmtr(Akagi 2001). Ancak kuramn ilk olarak
hayata geirilmesi 80'li yllarn ortalarnda yksek akm ve gerilim anma deerlerine sahip ve
yksek frekansta anahtarlama yapabilen gnmz g yar iletkenlerinin (GTO, IGBT.
MOSFET) ticari olarak retilmesi ile mmkn olmutur.
Aktif filtre geni bir frekans aralnda filtreleme yapabilir. Ana amac hat akmndaki veya
gerilimindeki harmonikleri yok etmek olan aktif filitre ayn anda reaktif g kompanzasyonu
ilevini de yerine getirebilir. Bu nedenle ykn hzl deiimlerine hzl ve etkin cevaplar
verebilmektedir. Kapal dng kontrol mantna sahip olarak tasarlanan aktif g
filtrelerinde olduka baarl sonular elde edilmitir.

Tarihte harmonik retimi arlkla dorusal olmayan mknatslanma karakteristiinden

dolay meydana gelirken, gnmzde ise balca harmonik reten kaynaklar g elektronii
devrelerinin kullanld endstriyel sistemlerdir. Bir g sisteminde bara gerilimi, o baraya
enjekte edilen akm deeri ile deiir. Gl sistemlerde bara gerilimi bu akm deerine ok
dk oranlarda bal ken. zayf sistemlerde bara gerilimi enjekte olan harmonik akm
deerinden fazlasyla etkilenir. Bu nedenle gerilim veya akm harmoniklerinin etkileri
sistemdeki kaynak-yk empedansna baldr. Gerilim ve akm hamoniklerin bir g
sistemindeki ana etkileri aada sralanmtr:

Harmonik akm veya gerilim seviyesinin sistemdeki paralel veya seri rezonanslar
le ykselmesi,

G retiminde, iletiminde ve kullanmnda verimliliin dmesi.

Elektrik salt sahasndaki izolasyonlarn yalanmas, ekipmann ekonomik

mrnn azalmas.

Enerji kontrol tesisinin yanl almas veya devre d kalmas.

eitli frekanslarda harmoniklerin bulunduu bir ebekede, bileke akm veya gerilimin dalga
biimi temel frekansa ilikin ana bileenin ani deerleri ile tm harmonik akm veya
gerilimlerinin ani deerlerinin toplam olarak ortaya kar. Baka bir deyile bir ok durumda
periyodik bozulmaya uram dalga sekli denklem 2. ekilde gsterildii gibi sinzoidal
terimlerin sonsuz toplam olarak ifade edilebilir. Bu ilemleri gerekletirirken de asl olarak
fourier analizinden faydalanlr.

f (t ) =

F0 +

i= 0

2 F 1 cos(i 0 t +

Burada w temel g frekansdr. Ama serideki her bir terim iin

(3.1)

FI

deerim ve faz asn

bilerek toplam deeri bulmaktr.kisini bir ele alrsak i. terim faz ve deeri i. harmonik olarak
nitelendirilebilir. ekil 3.1 'de kk bir iletmede harmonik akm ieren akm dalga ekli
gsterilmitir. Tablo 3.1 'de rnek akm harmonik deerleri ve faz alan ve ekil 3.1 'de de
Tablo 3.1 iin harmonik genlik spektrumunun bar grafii verilmitir.

ekil 3.1:Harmonik Akm Dalga ekli

Tablo 3.1:Akm Harmonik Deerleri ve Faz Alar
Tek harmonik Akm(Arms)
1
8.36
3
0.13
5
0.76
7
0.21
9
0.02
11
0.08
13
0.04
15
0
17
0.02
19
0.01
21
0
23
0.01
25
0
27
0
29
0
31
0

Faz as
-65
43
102
-129
-94
28
-172
159
-18
153
119
-76
0
74
50
-180

ift harmonik Akm(Arms)

2
0.01
4
0.01
6
0.01
8
0
10
0
12
0
14
0
16
0
18
0
20
0
22
0
24
0
26
0
28
0
30
0

Faz as
-167
95
8
-148
78
-89
126
45
-117
22
26
143
150
143
-13

ekil
3.2:H
armon
ik

Genlik Spektrumu .
3.1.IEEE ve IEC Standartlarna Gre Harmonik Snr Deerler
Genellikle yaygn olarak kullanlan, periyodik bir dalgann ideal bir sins dalgasndan
sapmasnn lm, toplam harmonik bozunumu veya bozunum faktr olarak adlandrlr.

THB=Harmonikler Toplamnn Etkin Deeri / Temel Bileen Etkisi

(3.2)

Toplam talep bozunmas ise aadaki gibi tanmlanr.

I
I
h= 2

TTB =

2
h

* 100

(3.3)

Ih = Her bir harmonik bileenin genlii

h = Harmonik derecesi
I = Yk akmnn maksimum talebi (RMS amper)
L

Toplam harmonik bozunumu, gerilime gre 3.4 denkleminde olduu gibi yazlabilir.

THBv =

U
n= 2

2
n

(3.4)

denkleminde U1 temel bileendir. U2'den Un'e kadar olan deerler ise harmonik bileenlerdir.
THB bir baka ekilde akm cinsinden ifade edilebilir.

THB

I
n= 2

2
n

(3.5)

Benzer ekilde 3.5 denkleminde I temel bileeni, n harmonik derecesini ve In ise harmonik
bileeni gsterir (BONNER et al 1996).
Bir sistemde THB hesaplanmas sonucunda tesisten tesise deimekle beraber kabaca bir
genellemeye gidilecek olursa THB deerleri iin aadakileri sylemek mmkndr.
THBv < %2,5 ve THB < %10 ise tesiste harmoniklerden tr enerji kirlilii yoktur.
THBv %2.5 -3 ve THB %10 ise tesiste harmonik filtrasyon uygulanmas teknik olarak
uygundur. Ancak ekonomik artlar iin uygun olmayabilir.
THBv %3 ise paralel rezonans riski vardr ve tesis artlarna uygun bir harmonik
filtrasyon sistemi uygulamas hem teknik hem de ekonomik adan en uygun zmdr
(Gvenman, Gndz 1999).

Elektrik-Elektronik Mhendisleri Enstits Ulusal Elektroteknik Komisyonu da uygun

harmonik snr hesapland zaman harmoniklerde

zaman deiiminin kyaslanmas

onaylanmtr. (Halpin 2001).

IEEE snrlar IEEE 519-1992 ve IEEE 519A olmak zere iki dokmanda verilmitir. Bu iki
dokman g sistemlerindeki harmoniklerin belli bir snrda olmas gerektiini iki farkl
metotla nermitir. Bunlardan biri harmonik akmlar iin harmonik akm snr deerleri,
dieri ise harmonik gerilimler iin harmonik gerilim snrlardr.
Tablo 3.2:Gerilim Harmonik Snrlar
Her Bir Harmonik
Harmonik lm Alnan
Gerilim Bozulmas (%)
Noktadaki Gerilim (Vn)

in Gerilim

iin

Harmonik
THBVN (%)

Vn 69kV
69kV<V161kV
Vn >161kV

3.0
1,5
1.0

5.0
2.5
1.5

Toplan
Bozulmas

Tablo 3.2 'de IEE 519-1992 gerilim distorsiyon oranlar verilmitir. Akm snrlarna benzer
byk sistem kullanclar iin izin verilebilir. Yksek gerilim seviyelerinde potansiyel
problemleri minimize etme abalar hzla artmtr.

Tablo 3.2:Akm Harmonik S nrlar

Vn <69kV
Isc /I.

h<11

1117

17h<23

23h<35

35 h

THB

<20
20-50
50-100
100-1000
>1000

4.0
7,0
!0.0
12.0
15.0

2.0
3'.5
4.5
3.5
7,0

1.5
2.5
4.0
5.0
6.0

0.6
1.0
1.5
2.0
2.5

0.3
0.5
0.7
1.0
1.4

5.0
8.0
12.0
15.0
20.0

0.3
0.5
1.25
1.0
1-25

0.15
0.25
0.35
0.5
0.7

2.5
4.0
6.0
7.5
10.0

0.3
0.5

0.15
0.25

2.5
4.0

69kV<Vn l61kV
<20*
20-50
50-100
100-1000
>1000

2.0
3.5
5.0
6.0
7.5

1.0
1.75
2.25
2.75
3.5

0.75
1.25
2.0
2.5
3-0
Vn >161 kV

<50
50

2.0
3.5

1.0
1.75

0.75
1.25

Akm harmonik bozunma snr deerleri, ebekeye ortak balant noktasna bal dorusal
olmayan ykler iin ve 2.3-69kV gerilim aralnda belirlenmitir. I sc ortak balant
noktasndaki maksimum ksa devre akmdr. IL temel frekanstaki maksimum yk akmdr.
THB toplam harmonik bozunmasdr. ift harmonikler iin snr deerler yukarda verilen
deerlerin %25"i kadardr
Tablo 3.3 'de tketiciler iin nerilen harmonik akm snrlar gsterilmitir. Tabloda eitli
satr ve stunlar harmonik says, ksa devre yk oran ve gerilim seviyelerine bal olarak elde
edilmitir. unu bilmekte fayda var ki tm birimler maksimum istenen akm yzdelerine gre
oluturulmutur. Toplam istenen bozunum tm harmoniklerin efektif deerinde tanmlanmtr.

IEC' de ayn mantkla benzer snr tablolar yaplmtr. Snr harmonik akm deerleri
verilmi bu yzden gerilim bozunum problemleri oluturulmamtr. IEEE harmonik snrlar 3
faz ortak balant noktasndaki uygulamalar iin dizayn edildiinde, IEC tek faz iin ve 3 faz
iin daha byk lde ve uygun limit deerler salar.
Sonula uluslararas IEC519-21992' ye gre kabul edilen harmonik bozulma snr deerleri
gerilim iin %3 akm iin %5 olarak. belirlenmitir. Bu limit deerlerin zerinde bulunan
harmonik oranlarda, elektrik sistemleri iin tehlikeli ve byk maddi zararlar oluturabilecek
problemler meydana gelmektedir (Halpin S. M, 2001).

3.2.Harmonikler ve Rezonans Olaylar

Normal iletmelerde kompanzasyon tesislerinin yaplmas ve iletilmesi hibir zorluk
karmaz. Fakat bir ok tesislerde baz tali olaylar sebebiyle arzu edilmeyen harmonikler
meydana gelir. Bunlarda transformatr veya motor reaktanslar ile kompanzasyon iin
ngrlen kondansatrlerden oluan devrelerde rezonans olaylarnn ba gstermesine sebep
olurlar. Rezonans olaylar sonucunda devrede an akmlar veya an gerilimler meydana gelir
ve tesisler bundan an lde zarar grrler.
Harmoniklerin sz konusu olduu tesislerde rezonans olaylarna kar tesisleri korumak iin,
eitli tedbirlere bavurulur ve bunlarnda en nemlisi, kompanzasyon tesislerinin harmonik
filtrelerle donatlmasdr.
3.2.1.Seri titreim devresi ve seri rezonans
Generatr. hat. transformatr veya motor gibi endktif karakterli iletme aralar ile kapasitif
karakterli olan kondansatr seri balanrsa ,bir seri rezonans devresi oluur. iletme
aralarnn endktif direnci.

JXL=JwL

(3.6)

Kondansatrn kapasitif direnci ;

jXc=1/jwC

(3.7)

ekil 3.3:Seri Rezonans Devresi

R

Omik diren,

XL

Endktif diren,

Xc Kapasilif diren,
UK

Omik gerilim bileeni,

UL

Endktif gerilim bileeni,

Uc Kapasitif gerilim bileeni,

I

Devreden geen akm,

ebeke gerilimi.

ekil 3.3 'teki devre iin ohm kanununa

gre ;
U=I[R+j(wL-1/wc)]

(3.8)

yazlabilir. Devrenin toplam empedans

ise;
Z=R+j(wL-1/wc)=R+j(XL-XC)

(3.9)

olup. bunun mutlak deeri ;

Z=

R + wL
wC

dir.

(3.10)

Buna gre devreden geen akmn efektif deeri;

Z=

U
Z

R + wL
wC

dir

(3.11)

ebeke geriliminin ve frekansnn sabit olduu gz nne alnrsa empedansn yalnz L ve

C'nin deerine bal olarak deitii grlr. L ve C gibi belli deerler iin;

wL

1
=0
wC

(3.12)

art gerekleirse, yani

= w=

LC
r

(3.13)

olursa, rezonans olay ba gsterir. Bu deer ayn zamanda devrenin rezonans frekansdr. Bu
durumda empedans; Zr=R
olur ve devreden geen akm en byk deerim alr. Eer omik diren ihmal edilecek olursa,
teorik olarak toplam diren sfr olur ve akm sonsuz byk deere ular. zellikle
kondansatr ularndaki gerilim

Cr

U
R

L
= U Xc
C
R

(3.14)

deerim alr. u halde kondansatr ularndaki gerilim ebeke geriliminin Xc/R katma eittir.
Omik direncin ok kk olmas yznden kondansatr ve bobin ularndaki gerilim ebeke
geriliminin ok katma eit olur . Bu yzden seri titreim devresindeki rezonansa gerilim
rezonans denir (Bayram. 1997).

3.2.2.Paralel rezonans devresi

Eer gerilim kaynana bobin ile kondansatr paralel balanmlarsa, paralel titreim devresi
olutururlar. Paralel titreim devresi pratikte en ok kullanlan ve en ok rastlanan devredir.

ekil 3.4:Paralel Rezonans Devresi

R Omik diren
XL Endktif diren,
XC Kapasitif diren,
IR Omik akm bileeni,
IL Endktif akm bileeni,
IC Kapasitif akm bileeni,
I

Devreden geen toplam akm,

U ebeke gerilimi.
Burada devreden geen toplam akm, kollardan geen akm bileenlerinin toplamna eittir.
1
1

I = U + j wC

(3.16)
wL

R
Buna gre devrenin empedans;
1
Z=
1
1

(3.17)
R + j wC wL

ebeke geriliminin ve frekansnn sabit olduu gz nne alnrsa selfin ve kapasitenin L r ve

Cr gibi belirli deerleri iin burada da
1
wC
= 0
(3.18)
WL
veya
XLr=XCr olur.

(3.19)

Bu durumda ebeke frekans ile devrenin rezonans frekans ile devrenin rezonans frekans
birbirine eit olur.

= w=

LC
r

(3.20)

Bu artn gerekleebilmesi halinde rezonans ba gsterir.

Bu durumda empedans;
Zr=R

(3.21)

deerini alr.
U
(3.22)
R
olup bu bir aktif akmdr. Paralel diren genellikle byk olduundan ebekeden ekilen akm
Ir=Ir=

ok kktr. Rezonans halinde bobin zerinden geen akm,

Lr

(3.23)
Lr

ve kondansatr stnden geen akm;

Cr

(3.24)
Cr

olup bu ikisi birbirine eit ve 180 derece farkldr. u halde rezonans halinde XL ile XC
arasnda srekli olarak belirli bir akm, ebeke frekans ile gider gelir. Bu yzden paralel
rezonansa ayn zamanda akm rezonans denir. (Bayram, 1997)
3.3.Harmonik kaynaklar ve etkileri
Elektriksel ykler ektikleri akmlarn dalga ekillerine gre dorusal ve dorusal olmayan
ykler olarak adlandrlr. Dorusal ykler, zerindeki gerilimle iinden geen akm arasnda
dorusal bir iliki olan yklerdir. Dorusal olmayan yklerde ise belirgin bir matematiksel
ifade yoktur. Dorusal olmayan bir yke sinsoidal gerilim uygulandnda bu ykler
sinsoidal olmayan akmlar eker (IEEE, 1992). nk, manyetik devrelerdeki doyma,
elektrik devrelerindeki arklar ve g elektroniinde sins erisinin kesilmesi dorusal
olmayan olaylardr. Bu tip ykler tarafndan ekilen akm temel frekansn yannda temel
frekansn tam katlarnda frekansa sahip akmlar da iermektedir. Yksek frekansl bu akmlar
g sistemi harmonikleri olarak adlandrlr ve sinsoidal olmayan akmlar eken ykler ise
harmonik kaynaklar olarak bilinir.
Harmonik kaynaklar doyum blgesinde alan cihazlar ve g elektronii elemanlar ieren
cihazlar olmak zere iki kategoriye ayrlr. Doyum blgesinde alan cihazlara

transformatrler, elektrik makineleri ve manyetik balastl floresan lambalar rnek olarak

verilebilir. Bu cihazlar baskn olarak 3. harmonii retir. G elektronii elemanlar ieren
cihazlar (statik g eviricileri) uygulama kolayl, yksek verimleri ve dk
maliyetlerinden dolay hzla oalmakta ve dk gerilim uygulamalarndan yksek gerilim
uygulamalarna kadar btn g seviyelerinde kullanlmaktadr. Bu nedenle statik g
eviricilerinin rettii harmonikler nemli bir problem haline gelmekledir (Grady and
Santoso, 2001).
Statik eviriciler tarafndan retilen harmonik akmlarn dalm bu eviricilerin zelliklerine
baldr. Evlerde ve iyerlerinde ounlukla alak gerilimde kullanlan tek fazl statik
eviricilerde 3 ve 3'n katlan harmonikler daha baskndr. ekil 3.5 'de adet tek fazl
dorultucunun fazl ebekeye balants grlmektedir. Her bir dorultucu, bal olduu
kaynaktan sadece AA kaynak gerilimi, kondansatr zerindeki dorultulmu gerilimden
byk olduunda akm eker. Bu yzden ekilen hat akmnm dalga ekli, gerilimin dalga
ekli sinusoidal olmasna ramen, sinusoidal deildir.

ekil 3.5: adet tek fazl diyotlu dorultucu.

Hat akmnn dalga ekli ve harmonik dalm ekil 3.6daki gibidir.deal olarak fazl drt
telli elektrik datm sisteminde dorusal ykler kullanldnda ve ykler dengeli olarak
datldnda, her faz akm arasnda 120 faz fark olduu iin ntr hatt akm sfrdr. ekil
3.5 'deki gibi dorusal olmayan yklerin bal olduu sistemlerde ntr hattnda sadece 3 ve
3'n katlar harmonik akmlar grlr. 3 ve 3'n katlar harmonik akmlar dndaki akmlarla
dier fazlardaki ayn frekansa sahip akmlar arasnda 120 faz fark olduu iin birbirlerini
yok ederler ve ntr hattnda grlmezler (ekil 3.6 a ekil 3.6 b ). ekil 3.7'te ntr hatt akm
ve bu akmn harmonik dalm grlmektedir.

ekil 3.6 a) Tek fazl dorultucu hat gerilimi ve hat akm.

b) Hat akm harmonik dalm.

ekil 3.7:a) Ntr akmnn dalga ekli,

b) Ntr akmnn harmonik dalm

fazl dorusal olmayan yklerde ise bir fazl yklerde baskn olan 3 ve 3'n kat
harmoniklerin yerini 5, 7 ve 11 gibi yksek frekansl harmonikler almaktadr. Gnmzn en
yaygn harmonik kaynaklar olan statik g eviricileri harmonik akm kayna ve harmonik
gerilim kayna olarak snflandrlr (Peng, 1998).
3.3.1. Harmonik akm kaynaklar
Tristrl dorultucular genel harmonik akm kaynaklar olarak bilinir (Peng, 1998). ekil 3.8
a'da grlen akm kayna evirici, tristrl dorultucu ve DA tarafnda akm
dalgalanmalarn azaltmak iin kullanlan bir bobinden (Ld) olumaktadr. ekil 3.9 a'da
kaynak gerilimi dalga ekli ve dorultucu akm dalga ekli grlmektedir. ekil 3.9 b'de
dorultucu akmnn harmonik dalm grlmektedir. Tristrl dorultucunun DA

tarafndaki empedans AA tarafndakinden ok byktr. Harmonik akmlar AA tarafa daha

az bal olduklar iin, bu tip harmonik kaynaklar akm kayna gibi davranrlar ve ekil 3.8
b' deki gibi modellenir (Peng, 1998, Akagi,2000). Burada Zs kaynak empedansn
gstermektedir.

ekil 3.8 a) Tristrl dorultucu.

b) Tek faz edeer devresi.

ekil 3.9 a) Harmonik akm kayna ykn kaynak gerilimi ve hat akm dalga ekli. b) Hat
akmnn harmonik dalm.

3.3.2.Harmonik gerilim kaynaklar

Diyotlu dorultucu ve DA tarafnda gerilim dalgalanmalarn azaltmak iin kullanlan bir

kondansatrden oluan eviriciler genel harmonik gerilim kaynaklar olarak bilinir (Peng,
1998). ekil 3.11 a'da Diyotlu dorultucunun faz-ntr ve fazlar aras gerilimlerinin dalga
ekilleri. ekil 3.11 b'de hat akm dalga ekli ve ekil 3.11 c'de ise hat akm harmonik
dalm grlmektedir. Gerilim kayna eviricilerin akm dalga ekli ok bozuk olmasna
ramen, akmn harmonik bykl AA taraftaki empedans tarafndan etkilenmektedir.
Dolaysyla gerilim kayna eviriciler akm kaynandan ok gerilim kayna gibi davranr
ve

harmonik

gerilim

kayna

olarak

ekil

(Peng,1998,Aka,2000),

ekil 3.10 a) Diyotlu dorultucu.

b) Diyotlu dorultucunun tek faz edeer devresi.

3.10

bdeki

gibi

modellenir

ekil 3.11 a) Diyotlu dorultucunun faz-ntr ve fazlar aras gerilimleri

b) Hat akm.
c) Hat akmnn harmonik dalm.
3.4. Harmoniklerin Etkileri

Dorusal olmayan ykler tarafndan retilen harmonikler, g sistemi elemanlar ve ykler

zerinde istenmeyen etkiler yapar.

3.4.1.Motor ve jeneratrlere etkisi

Harmonik akm ve gerilimlerin dnen makinelere temel etkisi, harmonik frekanslarda bakr ve
demir kayplarndan dolay oluan scaklk artdr. Bylece harmonikler makine verimini
etkiler, tribn-jeneratr veya motor-yk sistemlerinde moment salnmlarna dolaysyla
mekaniki salnmlara sebep olur (IEEE, 1992 ).
3.4.2.Transformatrlere etkisi
Harmoniklerin transformatrlere etkisi iki ekilde incelenebilir; akm harmonikleri bakr
kayplarnn artmasna, gerilim harmonikleri ise demir kayplarnn artmasna sebep olur.
(IEEE, 1992).
Harmonik gerilimler ve akmlardan dolay oluan transformatrdeki kayplar bu
harmoniklerin frekanslarna baldr. Frekans arttka kayplarda artar ve bylece
transformatrn snmasnda yksek frekansl harmonikler dk frekansl harmoniklere gre
daha fazla nem kazanmaktadr. (IEEE, 1992 ).
3.4.3.G kablolarna etkisi
iletkenlerden harmonik akmlarn akmas letkenlerin ssnn artmasna sebep olur. Bunun
sebebi yksek frekansl akmlarn "deri" etkisinden dolay iletkenin d ksmndan akmasdr.
Deri etkisi frekansla artar. Dolaysyla yksek frekansl harmonikler deri etkisinin artmasna
sebep olur. Deri etkisinden dolay iletkenin etkin direnci ve dolaysyla I2R kayplar
artmaktadr. Ayrca harmonik akmlarn iletken zerinden gemesiyle bu akmlarn karesiyle
orantl olarak kayplarda artmaktadr. Deri etkisinde harmonik akmlarn frekans
nemliyken bu kayplarda harmonik akmn etkin deeri nemlidir. (IEEE, 1992 ).

3.4.4.Kondansatrlere etkisi
Frekansn artmasyla birlikte kondansatrn empedans azalr. Yani yksek frekansl
akmlarda kondansatrn direnci ok kleceinden sistemdeki yksek frekansl harmonik
akmlar kendi zerine eker. Bu durum kondansatrn ar yklenmesine ve dolaysyla
scaklnn artmasna sebep olur ve kondansatrn mr azalr. (IEEE, 1992, Clark et al,
1997)

Kondansatrlerle harmonikler arasndaki dier bir problem ise rezonans olaydr. Rezonans
sistemde bulunan bobinlerin empedansyla kondansatrlerin empedansnn birbirine eit
olmas durumunda ortaya kar. Bu durumda bata kondansatr olmak zere dier devre
elemanlar zarar grr (IEEE, 1992 ).

3.4.5.Elektronik ekipmanlara etkisi

G elektronii ekipmanlar harmonik bozulmadan dolay yanl alabilir. Bu ekipmanlar
tetikleme zamanm belirlemek in gerilim sinyalinin sfr geiini kullanmaktadr. Eer sfr
geiinde harmoniklerden dolay bir kayma olursa bu tip cihazlar yanl alr. (IEEE, 1992 ).
3.5.Harmoniklerin Yok Edilmesi
3.5.1.Tesisin gereinden daha yksek deerlerde tasarlanmas
Bu yntem harmonik akmlarn yok edilmesinden ok etkilerinin azaltlmas ve problemin
maskelenmesi amacna uygundur. Ykte oluturulan harmonik akmlar gerilim dmlerine
dnmesin diye tesiste kullanlan ekipmanlar gereinden yksek deerlerle tasarlanr. En
yaygn kullanlan zm, ntr iletkeninin kesitinin arttrlmasdr.Kurulu bir tesiste en yaygn
kullanlan zmlerden biri ise, harmonik akma maruz kalan datm sistemi elemanlarnn
bir st anma deerinde seilmediidir.

3.5.2.zel balantl transformatrler

Tek fazl yklerin beslenmesinde temel zmdr. Bu sayede nc harmonik akmlarnn
ve katlarndaki akmlarn etkisi yok edilmi olur. Dier harmonikler zerinde etkisi yoktur.
Hat empedans arttrlarak da ebekeden ekilen gc snrlamak mmkndr. Sonuta, ve
katlar harmoniklerin dnda kalan harmonikler gerilim boalmasna yol amaktadr.
3.5.3.Seri reaktrler
Bu zm ise, deiken hzl srcler ile fazl dorultucular iin AA girilerine reaktrler
balanarak gerekletirilir. Reaktrler pahal deildir ancak snrl etkisi bulunmaktadr. Her
yk iin ayr taklarak, akm bozunmas yaklak olarak yarya inmektedir. Ancak harmonik
ierii hala IEEE 519-1992 standartlannda belirtilen deerlere ulamaktan uzaktr (Kse,
2001).

3.5.4.Pasif filtreler

G sistemlerinde diyot. tiristr ve konverter gibi harmonik reten ykler zm zor ciddi
problemler olutururlar. Oluan bu harmonikleri yok etmek iin filtre teknikleri
gelitirilmitir.
Bir harmonik filtresinin ana amac bir ebekedeki bir veya birden fazla sabit frekansl
bahsedilen akm veya gerilimin genliinin azaltlmasdr- Pasif zmlerde, stenmeyen
harmonik akmlarn sisteme ak yksek seri empedans ile nlenebilir veya istenmeyen
harmonik akmlar dk empedansl paralel bir yol oluturularak engel olunabilir. Harmonik
bozulma seviyesin! azaltmak iin dier bir pasif filtre konfigrasyonu, reaktansl tek girili
kompanzatrdr. Bu kompanzatrier harmonik reaktif gcn toplam kompanzasyonunu ve
sistem g faktrn arttrmasna ramen lineer olmayan ykler ve kaynak indktif
empedansyla kyaslanamaz.
Pasif filtreler LC filtreler ve/veya alak geiren filtrelerden meydana gelir. Pasif filtrelerin
tesis maliyetleri ok dk ve verimleri olduka yksektir. Pasif filtreler byk lde
kullanlmalarna ramen dezavantajlarn yle sralanabilir:
Kaynak empedanslar filtre karakteristiklerim gl bir ekilde etkiler.
zel frekanslarda meydana gelen kaynak ve pasif filtre arasndaki paralel rezonans, kaynak
zerindeki harmonik akmlarn artmasna sebep olur.
Pasif filtreler kaynakla beraber seri rezonansa ok zayf bir htimalle girebilir- Bu yzden
gerilim deerindeki bozulmalar lsz bir ekilde pasif filtreye doru akan harmonik
akmlar olutururlar. Pasif filtreler bu nedenden dolay an yklenebilirler ve devre d
kalabilirler.
*Pasif filtreler g frekansnda reaktif g retirler. retilen reaktif gcn baradaki g
faktrn snrlarn dna karmas istenmeyen bir durumdur ve kaynak tarafndan
cezalandrlabilir (Fujita, 1991).
3.5.4.1.Paralel pasif filtreler
Paralel pasif filtrelerin(PPF) prensibi ykn harmonik akmna kar dk empedansl bir kol
salamaktr. Paralel bal filtre parametreleri yle ayarlanmaldr ki szlmesi istenilen
harmonik frekansnda filtre empedans minimum olsun. Bir filtrenin kalitesi (Q-kalite faktr)
o filtrenin szme keskinliim belirlemektedir. Dk harmonik frekanslar iin yksek-Q

tipindeki filtreler (Qtipik3O 6O) ve yksek harmonik frekanslar iin dk-Q tipi filtreler
(Q,tipik=0-5-5) kullanlr.(K.se, 2001).
Aadaki ekilde PPF'lerin basit konfigrasyonu gsterilmitir. PPF seri rezonans LC
devreleri ieren dk empedansl kol grevini yapar. PPF en nemli devresi kapasitrdr.
Paralel filtreler,, temel frekansta reaktif g uygulayabilmektedir.Paralel pasif filtreler, seri
pasif filtrelere gre daha uygun kullanlr (Peng Z., 1999).

ekil 3.12:Akm Kaynakl Lineer Olmayan Ykler iin Basit Paralel Pasif Filtre
3.5.4.2. Seri pasif filtreler
Aadaki ekilde seri pasif filtre kombinasyonu gsterilmitir. Seri pasif filtreler paralel
pasif filtrelerin tersine yksek empedans blou salarlar. eklide 5. paralel rezonans
devresi. 7. paralel rezonans devresi ve 11. rezonans devresi birbirlerine sen balanmlardr
5. ve 7. rezonans devreleri harmonik akm ak iin yksek empedans blou
oluturmulardr. 11. rezonans devresi ise 11 ve zeri harmonik dereceleri iin yksek
empedans blou oluturur. Seri pasif filtre iin en nemli devre eleman indktanstr. Seri
filtreler yk aknnm hepsini tamak zorundadrlar ve dolaysyla yksek hat gerilim iin
gerilim bozulmalarna ve harmonik gerilim dmne sebep olurlar (Peng Z., 1999).

ekil 3.13:Gerilim Kaynakl Lineer Olamayan Ykler iin Seri Pasif Filtre Semas
3.5.5.Aktif filtreler

Aktif filtreleri harmoniklerin yok edilmesinde dier bir yntemdir- Harmonik yok etme
teknikleri arasnda en gnceli aktif filtre tekniidir. Kullanm amacndan dolay ''filtre" adyla
anlan bu teknik temelde statik bir harmonik retecidir. G yar iletkenlerinin anahtarlama
hzndaki art ve kontrol elektroniinin daha gl hale gelmesi dier yntemlerdeki gibi
retilen harmoniin ortak baraya ulamasn engellemek deil, ykn ihtiya duyduu
"harmonii retmek" mant zerine kurulmutur. Aktif filtre tm ynleri ile ilerleyen
blmlerde ele alnacaktr (Peng Z., 1999).

4.FLKER

4.1.GR

Bir g kalitesi sorunu olan fliker, dier g kalitesi sorunlarndan frekans, genlik gibi
zellikleri ile ayrlabilir. Ancak flikeri ilgin klan insan ile ilikisidir.
Genel olarak g kalitesi sorunlar enerji sistemine bal cihazlar ile ilgilidir. Yksek
miktarda g kalitesi bozulmas cihazn istenildii gibi almasn engeller, rnein bir g
sisternnde ani gerilim ykselmes durumunda o anda sistemden enerji eken cihaz zarar
grr. Gerilimin ykselme miktarna gre cihazn izolasyonu zayflayabilir veya tamamen
bozulabilir.
Ancak fliker iin bu durum fakldr. Bir enerji sisteminde flikerin var olmas durumunda o
enerji sistemine bal aydnlatma aygtlarnn kullanld ortamlarda bulunana insanlar
etkilenir. Bu etkilenme flikerin dozuna gre yalnz hissetme dzeyinde olabilecei gibi
rahatsz olma dzeyine de kabilir.
Flikerin insan zerindeki etkisi bir ok parametreye baldr. Bu parametrelere gre
rahatszlk miktar artabilir veya azalabilir. Flikerin insan zerindeki etkisi flikerden etkilenen
insanlara, bu nsanlarn bulunduklar ortama veya yaptklar ilere gre deiir. rnein
srekli gzle kontrole dayana bir ii yapan insann flikerden etkilenme miktar beden gcne
dayana bir ii yapan insann etkilenme miktarndan fazladr.
Flikerin nsan zerinde yapt etkinin sonular da deikendir. Evlerde veya ofislerde fliker
etkisi sonucu performans dkl oluurken tehlikeli ilerin yapld sanayi kurulularnda
nemli kazalarn olumasna neden olacak dikkat dalmalar gzlenebilir. rnein bir
fabrikadaki vin operatrnn dikkatinin dalmas byk maddi ve manevi kaypl kazalara
neden olabilir.
Flikeri ilgin klan sadece g kalitesi sorunlar ierisindeki farkl yeri veya insan faktr ile
dorudan ilikisi sonucu etkisinin deikenlii deildir. Bunlarla birlikte fliker deerlendirme
yntemleri de dier g kalitesi sorunlarndan farkldr. rnein ani gerilim ykselmesi
ykselme zaman, tepe deeri ve yan deer sresi ile karakterize edilir. Bu karakteristik
deerlere gre ani gerilim ykselmesinin kabul edilebilir snrlar iinde olup olmayaca
deerlendirilir ve bu deerlendirme sonucuna gre gerekli nlemler alnr. Ancak fliker iin
genel kabul grm bir yntem yoktur. Farkl lkelerde farkl yntemler uygulanr.
Genellikle fliker iin temel deerlendirme deikeni olarak ksa dnem fliker iddet faktr,
Pst kullanlr. Ancak Pa deerinin nasl elde edilecei konusunda farkl yntemler
gelitirilmitir.Ksa dnem fliker iddet faktrnn elde edilmesinde kullanlan temel yntem

Pn= l erisidir. Ancak bu eride farkl kurumalar tarafndan farkl olarak verilmitir

Aadaki ekilde IEEE ve UIE Pst = l eriler gsterilmitir.

Dakikadaki gerilim deiimi say

ekil 4.1: IEEE ve UIE Pst = l erileri
Bu erilerden de grlecei gibi yaklam benzer olmakla birlikte farkllklar vardr.
Ksa dnem iddet faktrn bilinmesi btn sorunlar zmez. Hangi Pst deerlerinin kabul
edilebilir olup olmad da bilinmelidir. Bu da fliker snr deerlerinin belirlenmesi
gerekliliini dourur.
Fliker iddetinin kabul edilebilir snrn stnde kmas durumunda bu sorunun giderilmesi
gerekir. Bunun iinde eitli yntemler kullanlr. Ancak bu yntemlerin ne kadar etkin
olduklarm anlamak iin ncelikle flikeri dier g kalitesi sorunlarndan ayrmak, flikeri
anlamak, fliker deerlendirme yntemlerini incelemek ve snr deerleri belirleyebilmek
gerekir. Bu almann da hedefi bunlardr.

4.2.Flikerin Tanm

Genel olarak k parltsndaki dalgalanmalarn sebep olduu kiiye zg etkilenme olarak

tanmlanan fliker gerek llmesi ve gerekse giderilmesi zor olan bir sorundur. Bir g
sisteminde fliker sorununun varlnn anlalmas iin iki belirleyici etken vardr.
1. Aydnlatma aygtlarnn beslendii sistemdeki gerilim deiimi (dalgalanma).
2. Ik parltsndaki deiinimin insan rahatsz edecek seviyeye ulamas.

ekil 4.2:Flikerin oluumu

ekil 4.2 'de gsterildii gibi gerilim deiimi sonucu parlt deiinimin olmas ve bu parlt
deiinimin insan tarafndan alglanmas gerekir. Bundan dolay flikeri sorunu iin gerilim,
k parlts ve alglama arasndaki iliki nemlidir.
4.3.Gerilim - Ik Parlts ilikisi
Fliker k parlts kavram kullanlarak tanmlanr.Bu alla gelen gerilim, akm veya frekans
kullanlarak yaplan g kalitesi tanmlarndan farkldr. Tanma baklarak yaplan bir
incelemede flikerin, bir g kalitesi sorunundan ok, bir aydnlatma sorunun olduu
yanlgsna varlabilir. Gerekten de aydnlatma iin kullanlan armatrn yapma gre
parltnn iddeti veya etkileyicilii deiebilir. Fliker hakkndaki bu dncenin yanll
ancak armatr gerilim ile k ak arasndaki iliki incelendiinde grlr. ekil
telli lambann gerilim k ak ilikisi gsterilmitir.

ekil 4.3:Tungsten telli lambann gerilim-k ak karekteristii

ekil 4.3 'de gsterilen iliki, yaklak olarak, aadaki biimde formle edilebilir.

'de akkor

=( U/UN)n

(4.1)

: Lambann k ak
U: Lambann gerilimi
Un : Lambann anma gerilimi
Eitlik 4.1 'de "n" lambann anma gerilimi, gc gibi yapsal zelliklerine gre deiebilir.
EPRI (G Elektronii Uygulamalar Merkezi ) eitli modern aydnlatma aygtlar zerinde
fliker incelemesi yapmtr . Bu inceleme sonucunda lambalarn kazan katsaylarnn gerilim
dalgalanmas sonucu meydana gelen fliker zerinde nemli bir etkisi olduunu gstermitir.
Bu incelemede ara harmonikler ve kaym fazl harmoniklerinde akkor telli lambalarla
kyaslandklarnda daha dk kazan katsaysna sahip olan floresan lambalarda da flikere
neden olduklar gzlenmitir.
Kazan katsays, gerilim dalgalanmalar kontroll olarak deitirilip k miktarndaki oransal
deime gzlenerek elde edilir. Gerilim dalgalamasnn genlii ve frekans deitirilerek
lambann k ak llebilir. Eer k ak deiimi oran gerilim deiim oranndan
yksek ise aydnlatma aygtnn birden byk kazan katsaylarna sahip olduu sylenir.
Kazan katsays iin eitlik verilebilir.

Kazan Katsays=

= Lambann k ak deiimi
U: Lambann gerilim deiimi
ekil 4.4 'de floresan ve akkor telli lambalar iin kazan katsaylar gsterilmitir.

(4.2)

ekil 4.4 eitli lambalar iin kazan katsays deiimi

Akkor telli lambalar yaplarnda bulunana diren elemann, geen akmn etkisi ile, snmas
ve kor haline gelmesi sonucu k yayarlar. Akmn ani deerinin karesi ile orantl olan ve
diren elemannda oluan s enerjisinin scaklk deiimine neden olmas, kullanlan telin
zelliklerine gre, bir srelik gecikmeye neden olur. Lamba telinin akmn ani deer
deiimlerine gecikmeli cevap vermesine termik eylemsizlik denir.
Akkor telli lambalarn kazanc termik eylemsizliklerinden dolay yksek frekanslarda der.
Benzer ekilde gerilimin kare dalga biiminde olduu gibi ani deilde sinzoidal biimde
olduu gibi yavaa deimesi durumunda da farkl fliker
cevaplar gzlenir. Dk frekanslarda (Hz) kare dalgann neden olduu fliker ayn genlie
sahip sinzoidal dalgann neden olduu flikerden iki kat fazladr. Modlasyon frekans
arttka termik eylemsizlik dalga eklinin etkisini azaltr.
Akkor telli lambalarn aksine floresan lambalar ok daha kk termik eylemsizlie
sahiptirler ve gerilim deiimine cevaplar daha hzldr. 120 V gerilimde alan akkor telli
lamba iin zaman sabiti yaklak 28 ms ve 230 V gerilimde alan lamba iin yaklak 19 ms
iken, tipik bir floresan lamba iin 5 ms'lik zaman sabiti sz konusudur. Bundan dolay,
floresan lambalar harmoniklerle likili faz kaymalar gibi dalga biimi bozukluklarn a ve
hzl gerilim dalgalanmalarna daha duyarldrlar. ekil 4.5 'de EPRTnin elliden fazla lamba
tipi zerinde yapt aratrma sonucu elde edilen deerler gsterilmitir

ekil 4.5:eitli lambalar iin fliker test sonular

ekil 4.5'de farkl lamba eitlerinde ayn fliker seviyesine ulamak iin gerekli modlasyon
miktarlarn gsterilmitir. Bundan dolay barn uzun olmas lambann flikere daha az duyarl
olduunu gsterir.
Lambalarda k akm ayarlayan sistemlerinde (dimmer) fliker ile ilikili ikayetlerin
artmasna neden olduuna inanlr. Bu tr aletler akkor telli lambalarn kontrol iin evlerde
kullanldnda gerilim deiimlerine daha hassas olurlar. Tipik bir elektronik k ak
ayarlayc ile kullanlan lamba normal bir lambaya gre gerilim deiimlerine yaklak iki kat
daha duyarldr. ekil 4.6 eitli oranlarda kullanlan k ak ayarlaycsnn lamba kazan
katsays zerine olan etkisi gsterilmitir.

ekil 4.6 Ik parlts ayarlayclarnn lamba kazan katsaysna etkileri

Genel olarak harmoniklerin fliker zerine etkileri pek fazla deildir. Ancak ara harmoniklerin
ve faz kaym harmoniklerin fluoresan lambalar zerinde nemli etkileri vardr. Bununla
birlikte fliker akkor telli lambalar iin tanmlandndan ve ebeke frekansnn altndaki
frekanslar ile ilgili olduundan harmonik kaynakl bu tip bozulmalar fliker sorunu iinde
incelenmez.
4.4.Ik Parlts Deiimi ve Alglama
4.4.1.Grme ve Alglama
Cisimlerden yansyan klarn gz tarafndan alnp, ilgili bilgilerin beyine iletilmesi ilemi
olan grme ile beyinsel bir ilem olarak, grsel bilgilerin ilenmesin ve nceki bilgiler ile
kyaslanmas olan alglamay bir birinden ayrmak gerekir. Grme insann doarken elde
ettii bir zellikken alglama zaman iinde ve eitim ile gelien bir zelliktir. Eer bir cismin
grnts bulank veya eksikse o cismi alglamak yava olabilir. Yava alglama endstriyel
tesislerde veya gvenlik blgelerinde tehlikeli durumlara yol aabilir.

ekil 4.7 :Sibernetik dng

ekil 4.7 'de sibernetik dng kavram ematize edilmitir . Bir kaynaktan yaylan k cisme
arpar ve oradan kiinin nesneyi grmesine yarayacak ekilde yansr. Beyinde ise kiinin
nesnenin hareketim belirlemesine yarayan alglama oluur. rnein vin operatr vinci
harekete geirir veya devam eden hareketinde deiiklik yapar. Operatr yaptklar sonucu
vinte meydana gelen deiiklii gzler-Burada n nesneden gze gelmesi, grme,
alglama, karar verme operasyonu, nesnedeki deiiklik, n nesneden gze gelmesi
evrimine sibernetik dng denir. Bu evrimin herhangi bir noktasndaki krlma dngy
bozar. Yetersiz veya uygun olmayan k bu dngdeki verimi azaltr.
Bu dng ierisinde verimi etkileyen bir faktrde kiinin grme performansdr. Bu
performans eitli faktrlere gre deiir. ekil 4.8' de grme performansm etkileyen baz
faktrler gsterilmitir.

ekil 4.8 : Grme performansn) etkileyen baz faktrler

Kukusuz kiinin grme performans o anki fizyolojik ve psikolojik durumuna, dier duyu
organlarnn uyarlma durumuna, yapt ie ve benzeri etkilere gre de deiir.
4.4.2.Kritik Titreme (Kaynama) Frekans
Gz zamana gre deien k uyarmlarn iki halde ayrt edemez.
1. Doal aydnlatmada olduu gibi k uyarmlarn ok yava deimesi halinde.
2. Alternatif akmla alan dearj lambalarnda olduu gibi k uyarmlarnn ok hzl
deimesi halinde.
Eer bir k kaynann parlts periyodik olarak deiir ve bu deime gze sabit parltl bir
k kayna gibi gzkrse bu taktirde kaynan bu titreme frekansna kritik titreme frekans
veya kaynama frekans denir. Titreme veya kaynama frekans eitlik (4.3) 'de verilen Lort ile
deiir.
T

L. =

1
L(t ).dt
T 0
(4.3)

L : Periyodik olarak deien parltnn ani deeri

T : Periyodik olarak deien parltnn periyodu
Lort; Periyodik olarak deien parltnn ortalama deeri
Titreme frekans ile parltnn ortalama deeri arasndaki iliki ekil. 4.9 'daki gibidir.

ekil 4.9 Kritik titreme (kaynama) frekansnn ortalama parltya gre deiimi
Periyodik olarak deien ve bir birine etki etmeyen snr hal iin geerli olan ekil 4.9 'daki
eriden byk parltlarda dolays ile yksek aydnlk dzeylerinde kritik titreme frekans
byk olduundan titreimlerin insan rahatsz etme oran ve ihtimali daha fazla olduu
sonucu kar.
4.4.3.Parlt Deiinimin Etkileri
Parlt deiiminin etkileri deiimin olu biimine gre deiir. Fliker sorunu asndan
deiimin iki nemli zellii vardr. Bunlar deiim frekans ve iddetidir. Ancak bu iki
zelliin insanlar zerindeki etkileri kiinin grme performansna ve deiimin frekansnn
alglanabilir olup olmamasna baldr. Grme performans ve alglama frekans yukarda
aklanmtr.

Aklana nedenlerden dolay n deiim frekans ve iddeti iin kesin bir snr deer
verilemez. Ancak yaplan deneyler sonucu elde edilen verilerin istatistiksel bir incelemesi
sonucu yaklak dorulukta bir sonuca varlr. ekil 4.10'da I.E.C-tarafndan elde edilen
gzn frekansa gre duyarlk erisi verilmitir.
Bu eride nemli olan nokta insan gznn 8-9 Hz aras genlik deiimi frekansna sahip
a duyarlnn gl olmas ve bu noktadan nce ve sonra duyarln daha az olmasdr.

Frekans Hz

ekil 4.10 Gzn frekansa gre duyarllk erisi

Parlt deiimindeki nemli bir nokta deiimin frekansndan dolay meydana gelen
stroskobik olaydr. Bu durumda kii deiim frekansna gre dnen bir cismin duruyor veya
ters dnyor gibi grebilir.
Stroskobik etki sanayi kurulularnda nemli kazalara neden olabilmesine ramen fliker
sorunu ile ilikili deildir. nk bu etki insan rahatsz etmemekte sadece alglamada hata
olumasna yol amaktadr.
4.5.Fliker - Gerilim likisi
Fliker asndan yk, aydnlatma aygt, ebeke vb. modelleri yaplabilir ve bu modeller
yaplan nceleme gre deiebilir. Ancak gerek flikeri lmek ve gerekse etkilerim aklamak
iin genel olarak fliker sorunu bulunan bir sistemde gerilim ekli aadaki biimde
modellenebilir.
U(t)=(l+s(t)).sin(2. .ft .t)

(4.4)

Bu

eitlik,

haberleme

tekniinde

kullanlan

genlik

modlasyonu

ile

benzerlik

tamaktadr.Burada cos(2 ft t) tayc iaret ,ft tayc frekans, s(t) modlasyon

iaretidir. Eer s(t) iareti periyodik ise bu iaretin frekans modlasyon frekans olarak
adlandrlr.
4.6 FLKER DEERLENDRME YNTEMLER
Fliker sorununda en nemli noktalardan biri de deerlendirmedir. Bunun nedeni flikerin doal
yapsndan tr kesin bir matematik tanmmn bulunmay ve deerlendirme ynteminin
bir tr tanmlama saylabilmesidir. Fliker deerlendirme yntemi ile ortaya kan sonu fliker
dzeyinin kabul edilebilir olup olmadnn ortaya koyar ve bunun sonucunda flikere kar
alnacak nlemlerinde temel noktas olur.
Fliker deerlendirmesi iin eitli lm teknikleri gelitirilmitir.Ancak gnmzde
Trkiye'de ve Avrupa lkelerinde GE standartlar kullanlmakta olup Kuzey Amerika'da
hala fliker erileri metoduna dayanan IEEE Standard geerlidir.
4.6.1.IEEE Fliker Standard
IEEE fliker snrlarnn nerilen uygulama dokmanlar (recommened practice documents)
olarak yaynlamtr . Bunlarn en nemlileri IEEE 519-1992 ve IEEE I41-1995 dir. Her ne
kadar ayn olmalarna allmsa da aralarnda baz farklar bulunmaktadr. Her iki
dokmanda nerilen uygulama ekil 4.11 de gsterilmitir.
IEEE fliker erisindeki V /V ifadesine bal gerilim deiimi denir. Burada V sistem
geriliminin lm anndaki efektif deeri ile kalc durum geriliminin efektif deeri arasndaki
fark, V bir sre boyunca yaplan lm sonucunda elde edilen geriliminin efektif deerini
ifade eder.
lm sonucu elde edilen fliker frekans ve bal gerilim deiiminin kombinasyonu sonucu
elde edilen deerlerin erinin altnda kalmas rahatsz etmeyici durum olarak kabul edilir.

Dakikadaki gerilim deiimi say

ekil 4.11: IEEE fliker erisi
IEEE fliker erisini oluturan aratrmalar 50 yllk bir gemie dayanmaktadr. Aratrmalar
akkor telli lambalarda farkl fliker deerleri ve sreleri ile yaplmtr.eitli glerde
lambalar kullanlm ancak 60 W gcndeki lamba arl oluturmutur. Aratrmalar
srasnda yaplan deneylerde deneye katlanlardan eitli fliker dzeyleri iin ne hissettiklerini
belirtmeleri istenmitir. Katlmclar hislerini grememe, grme fakat rahatsz olmama veya
rahatsz olma eklinde belirtmilerdir. Deneye katlanlar grme ve rahatsz olma konusunda
her zaman ayn karara varamadklar iin deneylerin istatistiksel bir doas olmutur.
Aratrmaclar grnebilirlik ve rahatszlk erilerim kabul edilebilir seviyeye ekmilerdir.
Rahatszlk snrma az bir miktar aasndaki fliker seviyesi ok az sayda kii iin hafif bir
rahatszlk oluturabilir. Fliker seviyesini rahatszlk snrnn stne karmak iki sonu
dourur.
1. Oransal olarak daha fazla kii rahatsz olur.
2. Daha dk seviyede rahatsz olanlar bu seviyede daha ok rahatsz olurlarUnutulmamas gereken nemli nokta aratrmalarn ounun 60 W gcnde ve 120 V
gerilimde alan lambalar iin yaplddr. Daha dk gteki akkor telli lambalar daha
kk bir zaman sabitine sahiptirler. Bundan dolay l Hz frekansndaki flikerde daha fazla
rahatszlk uyandrrlar. Daha yksek gteki akkor telli lambalar daha byk zaman sabitine

sahiptirler ve meydana getirdikleri rahatszlk daha azdr. Yeni aydnlatma aygtlarnn fliker
cevaplar da farkl olmaktadr.

zerinde durulmas gereken nemli bir nokta da laboratuar deneyleri srasnda ani gerilim
deiimlerinin kullanlddr. 60 Hz frekansndaki sinzoidal dalga dikdrtgen dalga ile
modle edilmitir. Daha yava gerilim deiimleri daha az fliker rahatszl retirler.
Bir dier nemli nokta ayn anda bir genlik ve frekans kullanlmtr. Oysa bir ok pratik
uygulamada birden farkl kaynaktan retilen ok sayda farkl genlik ve frekanslardan oluan
fliker dzeyleri sz konusudur. Daha da nemlisi gerilim modlasyonu dikdrtgen ve
periyodik deildir.
4.6.2.IEC Fliker Standartlar
IEC fliker olgusu ile likili olarak drt standart belirlemitir. Bunlar IEC 61000-4-15 IEC
1000-3-3, IEC 1000-3-5 ve IEC 1000-3-7 dirler.
IEC 61000-4-15 flikermetre standard olup bir flikermetre yapmak iin gerekli bilgiler verir.
Bu standart Ksa Sreli Fliker iddet Faktr (Pst) ve Uzun Sreli Fliker iddet Faktr (Plt)
olmak zere ki temel deiken tanmlar
IEC 1000-3-3 Alak gerilim sistemlerindeki akm 16 A den kk olan ykler iin fliker
snrlarnn nasl belirleneceinin ve yklerin bu snrlara uygun olup olmadnn nasl
belirleneceini aklar. Burada Pst ve Plt deerleri temel deikenler olarak kullanlr
IEC 1000-3-5 Alak gerilim sistemlerindeki akm 16 A den byk olan ykler iin fliker
snrlarnn nasl belirleneceini ve yklerin bu snrlara uygun olup olmadnn nasl
belirleneceini aklar. Burada Pst ve Plt deerleri temel deikenler olarak kullanlr.
IEC 1000-3-7 Orta ve yksek gerilim sistemlerindeki emisyon seviyelerinin nasl
belirleneceini ve yklerin bu snrlara uygun olup olmadnn nasl belirleneceim aklar.
Burada da Pst ve Plt deerleri temel deerlerdir.
Yukardaki standartlar Pst ve Plt zerine kurulu bir metodoloji tanmlar. Bu metodolojiye gre
ncelikle flikermetre tanmlanr. Bu flikermetrenin kndan Pst
ve bundan Plt elde edilir. Pst ve Plt deerlerine yine IEC standartlar tarafndan tanmlanan
yntemler ile uygun olup olmadklar belirlenir.

4.6.2.1.Tanmlar
Flikerin belirlenmesi iin kullanlacak yntemlerinin aklanmas srasnda baz tanmlarn
kullanlmas gerekmektedir. Bu tanmlar aada verilmitir.
Efektif gerilim ekli, U(t): Temel gerilimin (faz-ntr) yarm periyod boyunca llen efektif
deerinin zamana gre fonksiyonudur (ekil 4.13 de grld gibi ).
Gerilim deiim karakteristii, U(t): Gerilimin en az l saniye sresince kalc durumda
olduu zaman efektif gerilimdeki deiimin zaman gre fonksiyonudur
(ekil 4.13 de grld gibi )
Maksimum gerilim deiimi, Umax ; Gerilim deiim karakteristiinin maksimum ve
minimum efektif deerleri arasndaki farktr. ( ekil 4.13 de grld gibi).
Kalc durum gerilim deiimi, Uc : En az bir gerilim deiim karakteristii ile ayrlm
bitiik kalc durum gerilimleri arasndaki farktr. ( ekil 4.13 de grld gibi

ekil 4.12 Efektif gerilim eklinin deerlendirilmesi

Bal gerilim deiimi karakteristii, d(t): Gerilim deiim karakteristii U(t)'nin sistem
anma gerilimi UN 'ye orandr.( ekil 4.14 de grld gibi)
Bal maksimum gerilim deiimi, dmax : Maksimum gerilim deiimi Umax 'm sistem anma
gerilimi UN 'ye orandr. ( ekil 4.14 de grld gibi)

Bal kalc durum gerilim deiimi,dc :Kalc durum gerilim deiimi Uc nin sistem anma
gerilimi UN orandr(ekil 4.14 de grld gibi)

Gerilim dalgalanmas:Ardl gerilim deiimleri veya gerilimin efektif deerdeki srekli

deiimlerdir.
Fliker: k aks veya spektral dalm zamanla dalgalanan k kaynann neden olduu
grsel alglama dzensizliinin etkisidir.
Ksa dnem fliker iddet faktr:Ksa bir sre (dakika olarak) boyunca belirlenen fliker
iddetidir.Pst =1 genelde fliker iin rahatsz edici snr belirtir.
Uzun dnem fliker iddet Faktr, Plt : Pst kullanlarak uzun bir sre boyunca (saat olarak)
belirlenen fliker iddetidir.
Flikermetre: flikerin herhangi bir deerini belirlemek zere tasarlanm aygttr.Flikermetre
genelde Pst ve Plt deerlerini ler. Fliker etki zaman, tf:Gerilim deiim eklinin fliker
etkisinin tanmlayan zaman boyutundaki bir deerdir.
4.6.2.2.Bal Gerilim Deiiminin Belirlenmesi
Fliker belirlenmesinin temeli,uygunluu test edilen ykn ularndaki gerilim deiim
karakteristii olan U(t) nin bulunmas olup bu da iki farkl efektif gerilim ekli olan U(t1) ve
U(t2) nin farkdr.

U(t)=U(t)-U(t2)

(4.5)

Efektif deer ifade eden U(t) ve U(t2) deerleri llmeli veya hesaplanmaldr. Eer efektif
deer ani gerilim dalga eklinden elde ediliyorsa hesapta dalga ekli bozukluklarnn da
dikkate alnmas gerekir.

Gerilim deiim karakteristii U(t) test edilen ykn ektii kompleks akm I(t)'nin
kompleks empedans olan Z den gemesi sonucu oluan gerilim dmnden dolay
olumaktadr. lp ve Iq srasyla I akmnn aktif ve reaktif ksmlar olarak tanmlanrsa
aadaki eitlik elde edilir.
I(t) = Ip-J.Iq=I(t)-I(t2)

(4.6)

Burada dikkate edilmesi gereken baz noktalar unlardr.

- Iq kapasitif akm iin pozitif, endktif akm iin negatiftir.
- Eer I(t) ve I(t2) akmlarndaki harmonik bozulmas 10%'den az ise temel bilecenin efektif
deeri yerine toplam efektif deer kullanlabilir.
- Tek fazl ve simetrik fazl yklerde gerilim deiimi eitlik 'deki gibi yazlabilir.
U(t)= |Ip.R+.IqX|

(4.7)

Burada Ip ve Iq srasyla akm deiinimin aktif ve reaktif ksmlar, R ve X kompleks

empedansn bileenleridir.
Sonu olarak bal gerilim deiimi aadaki eitlikteki gibi verilebilir.
d = U(t) /UN

(4.8)

4.7.FLKER SORUNUNA ZMLER

Fliker sorununa alnacak nlemler genel olarak bu sorunu tamamen ortadan kaldrmak yerine
ksmi iyiletirmeler yapma zere belirlenir ve gerilim dalgalanmasnn genliim azaltarak
flikerin izin verilen snrlar altnda kalmasna allr. Burada temel iki yntem
incelenecektir.ncelemeler en nemli Fliker kayna olan ark ocaklar zerinden yaplacaktr.
4.7.1.Kaynan Seimi
Flikeri oluturan neden ebekeye bal kullanc ykleridir. Bu kullanc yklerinin daha az
flikere neden olacak ekilde yaplandrlmas veya kontrol edilmesi en etkin zm olacaktr.
Ark ocaklar genellikle faz A olarak yaplrlar. Tipik bir fazl AC ark oca prensip
semas aadadr.

ekil 4.14 AC faz ark oca prensip semas

Yukarda prensip emas verilen AC ark oca yksek dzeyde fliker retmektedir.
4.7.2.DC Ark Oca
AC ark ocana alternatif olarak DC ark oca gsterilebilir. DC ark ocann prensip semas
aada gsterilmitir

ekil 4.15:DC ark oca prensip semas

4.7.3.AC ve DC Ark Ocaklarnn Karlatrlmas
Yapsal zellikler
DC ark oca ile referans A ark ocann yapsal zellikleri aadaki tabloda
karlatrlmlardr.
Tablo 4.1.AC ve DC ark ocaklarnn yapsal zellikleri
DC ark oca
Referans AC ark oca
Ocak kapasitesi
Ocak ap
Tepe elektrodu
Transformatr
Trasformatr sekonder gerilimi
Sekonder akm

25 ton
4.000n
14 inc x l adet
15MVA
265 V/465 V
Max.40kA

23 ton
3.650n
14 inc x 3 adet
12MVA
260 V/400 V
17kA

Fliker retimi
Teorik olarak tek tepe elektrodlu DC ark ocann fliker deeri ayn elektriksel kapasiteye
sahip AC ark ocannkinden 50 % kktr.Duraan ark nedeniyle daha da kk bir deer
beklenebilir. Aadaki ekilde eritme periyodu boyunca AC ve DC ark ocaklarnn gerek
fliker deerleri gsterilmitir.

ekil 4.16:DC ve AC ark ocaklar fliker lmleri

Yukardaki ekilden grlecei gibi DC ark ocann fliker deeri AC ark ocannkinin yar
ile te biri arasnda deimektedir.
4.7.4.Kompansatrler
Giri
Genelde g faktrn ykseltmek iin kullanlan kompansatrler harmonik ve fliker gibi
bozulmalar azaltmakta da kullanlrlar. Bu blmde fliker bak asndan kompansatrler
incelenecektir
4.7.4.1.Senkron Kompansatr/ Senkron Kondansatr
Senkron kompansatrlere dinamik kompanzastrler de denir ve bota alan, senkron
reaktanslar kk olan, kk kutuplu, kuvvetli amortisr sarglar olan senkron maktalardr.
Senkron kompansatrler, zellikle hzl uyarma kontrolndeki performanslar nedeniyle
ikayetlere neden olmularsa da, gemite

ark ocaklarnn kompanzasyonunda olduka

geni bir kabul grmlerdir. Ancak sonradan bu geni kabuln abartl olduu anlalmtr.
Senkron makinann fliker kompanzasyon ilemi basite besleme sisteminin balanma
noktasndan desteklenmesi olarak fade edilebilir. Sonu olarak ocak akmnn dalgalanmas
balama noktasmda daha az gerilim deiimine neden olur. Senkron kompansatr ve besleme
sistemi edeer direnleri ile ters orantl olarak ocak akmm paylarlar.

ekil 4.17:Senkron kompansatr

X :Generatr reaktans;
G

X :ebeke reaktans;
IG :Generatr akm;
I :Ark ocann ebekeden ektii akm olmak zere
generatr akm aadaki gibidir.

X
XG + X
G= IA .
(4.9)
I

Normal akma benzer olarak dalgalanan bileenin bir ksm da generatr tarafndan paylalr.
Birka faktr nedeni ile bu paylam karmaktr. Makine ayn zamanda ocan g demand
deiimim geici olarak da paylat iin sisteme gre salnacaktr. Eer doru reaktans (X d)
ile dik reaktans (Xq) deerleri arasnda byk fark varsa efektif reaktans geici olarak dik
reaktans ierdiinden deiken deerli olacaktr. Bozulmay izleyen geri dn torku rotorun
osilasyonuna neden olacaktr. Eer bozulma ok byk veya byk bozulmalarn sras doal
salnm frekansna yakn bir oranda oluuyorsa makine senkronizasyonunu tamamen
kaybedebilir.
Uyartm kontrol 7-10 Hz frekansmda dalgalanan akm bileenlerini kompanze edebilecek
kadar hzl yaplamaz. Aksine bunlarn daha da ktletirmeye eilimlidirler.
Daha kk efektif reaktansl senkron makine dalgalanan akmn daha byk parasn
stlenecektir. Senkron makinenin etkinliini arttrmann alternatif ve genlikle daha ekonomik
yolu besleme reaktansnn arttracak tampon reaktr kullanmaktr. Ancak bu bozulma ardndan
senkronizmay kaybetme riskini arttrmaktadr.
Yaynlanan bilgilerden grlmektedir ki pratik bir kurulum dalgalanmalarn yaklak olarak
eit paylam ile elde edilmektedir.
Harmonik bozulmas ve negatif bileen etkileri de empedanslarnn tersi orannda sistem ile
makine arasnda paylalmaktadr. Sistemin kapasitif empedansa sahip olduu her hangi bir
harmonik bileeni iin harmonik bozulmas kuvvetlendirilir.
Senkron kompansatrlerin dier kompanzasyon

sistemlerine gre baz avantaj ve

dezavantajlar vardr.
Senkron kompansatrler harmonik retmezler. Kapasitif etkileri otomatik kontrol dzeni ile
srekli olarak ayarlanabilirler.
Bununla birlikte dengesiz ykleri dengeleyemezler. Dnen makinalar olduklar iin kayplar
vardr. Kurulu maliyetleri dk deildir.
4.7.4.2.Sabit Paralel Kapasitr
Sabit Paralel kapasitrler sadece g faktrn dzeltme amacyla kullanlrlar. Rezonans
frekansndan

daha

yksek

frekansl

harmonik bileenlerinin kuvvetlenmesini nlemek

iin genellikle haval seri reaktrler de ierirler. Ancak normal olarak kapasitr bankalar ile

73

rezonansa
bileenlerin

girdikleri

frekansn

kuvvetlendirmeye

altndaki

harmonik

eilimlidirler.

Paralel

kapasitrler g frekansnda efektif besleme empedansn

arttrlrlar ve bundan dolay besleme sistemindeki
gerilim dalgalanmasnn tepe deerini, eer besleme
sisteminin ksa devre seviyesi bal olarak kkse,
nemli lde ykseltir.

ekil 4.18:Sabit paralel kapasitr

4.7.4.3.Tristr Anahtarlamal Kapasitrler (Dorudan Sistem)

Tristrl anahtarlamal paralel kapasitrlerin besleme sistemine bal veya besleme
sisteminden ayrk olmalarnn gvenilir ve hzl bir biimde mmkn klar. Bu sistemde gerekli
reaktif gc salayacak kondansatrler kk bamsz dallara (bataryalar) ayrlr. Her dal iin
bir tristr grubu vardr.

74

ekil 4.19:Tristr anahtarlamal kapasitr

Reaktif g, akm ve gerilimin ani deerlerim len bir kontrol dzeni yardmyla
kondansatrler kk basamaklar halinde devreye sokulur yada karlr. Bu kontrol basamakl
bir kontroldr. Her faz iin ayr kontrol yaplabilir. Ancak bataryalarn kapasitif deerleri ne
kadar kk ve ok sayda yaplrsa kontrol ilemi srekli kontrole o kadar yaklar.Ayrca, bir
kondansatr devreye balandnda eer ilk yk ve gerilimi sfr ise byk akm eker ve
ebeke zerine olumsuz etki yapar. Bu nedenle kapasite bataryas yaklak ebeke geriliminin
tepe deerine doldurulur. ebeke gerilimi bu tepe deerinden geerken kapasite devreye
sokulur, bu esnada kapasitif akm sfrdr. Tristrler tetiklenerek kasite bataryasn devreye
sokar ve devreden kt an ancak akmn sfrdan getii ve gerilimin maksimum olduu
andr. Bylece devre d olan kapasitrler ykl olarak kalr ve uygun gerilim tepe deerinin
olutuu ve tetikleme iaretinin verildii zaman devreye girebilirler. Kapasiterin yksek
harmoniklerde rezonans olayna meydan vermemeleri iin kapasitelere seri olarak haval
reaktrler balanr. Kapasiteler gerilimin tepe deerleriyle yklenirse, bir periyod iinde iki
kez balama olana doar.
4.7.4.4.Tristr Kontroll Reaktrler (Dolayl Sistem)
Tristr kontroll reaktrler dolayl bir ark ocaklarnn kompanzasyonu yntemidirler. Tristr
kontroll reaktrlerde g faktrn nominal ocak gcnde bire karacak kadar kapasite
ocaa paralel olarak balanr. Ayrca reaktrlere seri bal tristrlerle reaktr akm kontrol
edilir. Yk dengesini iyiletirmek iin genellikle bamsz faz kontrol vardr. Reaktif g ya
da gerilim dalgalamasna gre ve ayn zamanda flikeri de kompanze edecek ekilde, kontrol
dzenleri tristrlere tetikleme iareti uygularlar. Normal olarak tetikleme a her bir yan
periyod da 90 ve 180 arasnda srekli olarak ayarlanabilir. Akm sfra doal olarak
ulamadan da almazlar Bylece nominal sabit gte g faktr ve ark ocann reaktif
gcnn azalmas ya da tekrar artmas gibi deiiklikler, trisrlerle seri bal reaktrler
tarafndan ayarlanr. Aada tipik bit tristr kontroll reaktr semas gsterilmitir.

75

ekil 4.20:Tristr kontroll reaktr

Sabit kapasitelerin maksimum ocak reaktif gcn karlayacak gte olmas zorunlu olan bu
kompanzasyon dzeninde kontrol, basamakl olarak yaplanan kapasiteli kontroln tersine
srekli olarak yaplmaktadr.
Srekli kontrol edilebilmelerine karn tristr kontroll reaktrlerin kendileri bir harmonik
kaynadrlar. Bundan dolay paralele kondansatrlere uygun seri haval reaktrler balanarak
kompanzasyon yannda filtre ilevi de yapmalar salanr.
4.7.4.5.Hatta Seri Kapasitr
Seri kapasitrler ark ocaklar beslemelerim nadiren kurulmulardr. Kapasitr kendisinden
sonraki ksmn ksa devre seviyesini ykseltir ve bu kurulduu yerin empedans deerini
kltebilir. Seri kapasitrler gerilim deiinimin ortalama deerinin drlmesinde ok
etkindirler ve baz durumlarda ark ocann eritme oranm nemli lde ykseltirler.
Aadaki ekilde seri kapasitr semas gsterilmitir.

76

ekil4.21:Hatta seri kapasitr

Yukardaki ekilde X ebekenin fliker sorunun oluan yerine kadar olan reaktansn, Xc
balanan kapasitrn reaktansn gstermektedir. Xc=X durumunda empedans minimum
olacak ve bylelikle gerilim dalgalanmas da azalacaktr.
Hatta seri kapasitrler ayarlandklar frekanstaki gerilim dalgalamasnn azaltlmasnda
etkinliklerini flikerin azaltlmasnda gsteremezler,

zellikle kapasitrn ile sistemin

rezonansa girdii frekansn altndaki frekansl gerilim bileenlerini kuvvetlendirebilirler.

4.7.4.6.AC Doymal Reaktrler
AC doymal reaktrler tek faz veya faz olarak tasarlanrlar. ekilen akm gerilimin besleme
frekansnn yarm evrimi boyunca alnan integralinin fonksiyonudur.
Tek faz doymal reaktrler ile kademeli lineer tampon reaktrler ark ocann her bir
dalgalanmasnn genliinin olas en byk miktarda drlmesi zorunlu olduu zaman
kullanlrlar. Kademeli lineer reaktr ark oca transformatrne seri olarak balanr ve
doymal reaktr kademe noktasna balanr. Tek faz doymal reaktrler ayrk faz
77

kompanzasyonu iin kullanlr. ebekeden ekilen toplam reaktif akm neredeyse sabit kalr ve
besleme sistemdeki bozulma durdurulur. Kompanzasyon matematik olarak btn dalgalanma
frekanslar iin tam olarak yaplabilir. Sadece ocan g deiimleri gibi ikinci derece etkiler
nedeni ile kk bir miktar gerilim dalgalanma arda kalr. Bu sistem byk miktarda
iyiletirmenin gerekli olduu tek ocakl sistemler iin kullanlr.
faz paralel doymal reaktrler dalgalanmann sadece orta miktarda drlmesi gerektiinde
kullanlr ve ark oca transformatrne paralel olarak dorudan balanrlar. Ark ocann
reaktif akmndaki deiim sistem ile doymal reaktr arasnda bal reaktanslarna ters oranda
paylalr. Arda kalan gerilim deiiminin spektral younluu kompanze edilmemi ocanki
le neredeyse ayndr. rnein btn frekanslar benzer oranda dmtr. Bu sistem kk
veya orta dzeyde bir iyiletirmeye gereksinim duyan tek ve oklu ocaklar iin kullanlr.

78

5.G KALTES UYGULAMALARI

5.1.Sisteme Bal Ark Ocann Kompanzasyonu
5.1.1.Giri
Trkiye Elektrik retim letim A.. Trakya iletme Grup Mdrl stanbul Rle l
Aletleri Mdrl "kitelli TM.den Enerji Alan DA A..' nin Beslendii 34.5 kV Barada
Muhtelif llerin yaplmas" adl bir rapor hazrlamlardr. Bu rapor aada aklanan yk
ve ebeke durumuna sahip ark ve pota ocaklarn bal olduu baradaki fliker, gerilim deiimi
ve harmonik dzeyleri ncelenmitir. Bu raporda lm deerleri ile birlikte kabul edilebilir
uygunluk seviyeleri de verilmitir.
5.1.2.Var olan durumu
lmlerin yapld srada DA aada verilen paya sahiptir.

ekil 5.1:DA Tek hat semas

5.1.3.Kabul Edilebilir Uygunluk Seviyeleri
Aadaki tablolarda farkl gerilim seviyeleri in uygun fliker ve gerilim deiimi deerleri
verilmitir.

79

Tablo 5.1. Fliker kabul edilebilir uygunluk seviyeleri

Gerilim seviyesi

Fliker iddeti

ok yksek gerilim Un > 154 kV

Yksek gerilim 34.5< Un < 154 kV
Orta gerilim l kV< UN 5 34.5 kV
Alak gerilim UN < 1 kV

Pst
0.85
0.97
1.15
1.15

Pr
0.63
0.72
0.85
0.85

Tablo 5.2.Gerilim deiimi kabul edilebilir uygunluk seviyeleri

5.1.4.lm Deerleri
Snr aan flilker iin lm deerleri: 34.5 kV harada Pst = 9,63, Plt=7,77 Snr aan gerilim
dalgalanmas iin lm deerleri aadadr.
Tablo 5.3. Snrlar aan deerler

Yukardaki tablodan grld gibi gerilim deiimleri lm sresi boyunca 34.5 kV da yedi
kere, 154 kV da bir kere snrlar amtr.
5.1.5.Fliker Ve Gerilim Dalgalanmasna zm
Yukarda anlatlan fliker ve gerilim dalgalamas sorununa ek olarak harmonik ve g faktr
sorunlar da bulunan DA aada tek hat semas verilen sistemi kurdurmutur.

80

ekil 5.2:TCR ve SVC kurulduktan sonraki DA Tek hat emas

81

Yukardaki sistemde SVC ve bir TCR bulunmaktadr. Bunlar 35 MVA lik 2.Harmonik
filtresi, 40 MVA lik 3.Harmonik fltresi ve 30 MVA lik 4.Harmonik fltresidir. Bu filtreler
harmoniklerin azaltlmas ve g faktrnn ykseltilmesi grevi yerine getirmektedirler.
Sistemde bulunan TCR ise ekilen g durumuna gre yukardaki filtrelerin reaktif glerin
sisteme verdikleri reaktif gleri snrlamak ve gerilim deiimim azaltmak iin kullanlr.
Bu sistemler ile harmonikler kabul edilebilir seviyeye ekilirken g faktr de 0.95 i aacak
ekilde bymtr.
154 kV Pcc deki fliker ise Pst< 0.97 ve Plt<0.72 olarak belirlenmitir.
154 kV< Pcc deki gerilim dalgalanmas 0.7 % den kk olmutur.
5.2. Hybrid filtreleme
5.2.1. Tesisatn tanm
Kayak asansrleri bir OG/AG trafosuyla glendirilmilerdir. (800 kVA).

ekil 5.3:Rectiphase hybrid filtre ekipman (Merlin Gerlin)

82

5.2.2.Karlalan sorunlar
Teleskiler alrken, OG/AG trafosu tarafndan glendirilen alak gerilim ebekesi
kesintilere maruz kalr. Yerinde alnan nlemler, OG g sisteminden gelen gerilimde nceden
mevcut olan harmonik kaynakl bir bozulmann (THDU %9) ve teleski cihaznn
beslemesinden kaynaklanan harmonik kirliliinin yerinin kesin olarak belirlenmesini
salamtr. Sonu olarak kaynak geriliminde meydana gelen bozulma (THDU %12) hassa
cihazlarn (gieler, zamanlama sistemi, v.b.) bozulmasna neden olmutur.

5.2.3.zmler
Cihazn amac, harmonik meydana gelmesi ve harmonik ntralizasyonunun tesisat bozma
eilimi gstermesi durumunda, bunlarn anlk tepkisel biimde giderilmesidir.
Seilen zm(bkz.ekil 5.4) ihtiya duyulan reaktif gc (188 kvar) salayan baskn
harmonik (H5) srasna ayarlanm bir pasif filtre ile 20A'e ayarlanm bir aktif filtreden
oluan ve dier tm harmoniklerin yok edilmesi iin tasarlanm bir hybrid filtre
(bkz.ekil 5.3) kurmaktr. Uygulamadan sonra, lmler cihazn harmonik bykln, hem
akmda hem de gerilimde (bkz.ekil 5.3) geni bir frekans spekturumunda azalttn ve
gerilim bozulma faktrn % 12.6'dan %4.47'ye drdn gstermitir. ayrca tesisatn g
faktrn 0.67'den 0.87'ye karmtr. Bu zm, karlalan sorunlar gidermi ve daha
sonra bir arzaya rastlanmamtr.

83

5.3.Gerek Zamanl Reaktif Dengeleme

5.3.1. Tesisatn tanm
Concord'da (ontario-Kanada) bulunan bir otomobil aksam retim tesisinin enerjisi, 2000 RVA
- 27.6 kV / 600 V - Yy - Ucc = %5.23 olarak kabul edilen bir trafo tarafndan salanmaktadr.
Sz konusu tesiste, nokta kaynak ve diki kayna kullanarak elik sacdan egzoz aksam imal
edilmektedir.
5.3.2.Karlalan sorunlar
Kaynak cihaz altrlrken, personelde lamba (titreim) parlaklnn dalgalanmasna bal
olarak grsel ve sinirsel yorgunluk.
Kaynak cihaz altrlrken, zellikle trafoda oluan titreimler yznden cihazda grlt
kirlilii ve erken mekanik yalanma.
Tesisatn ar yklenmeye maruz kalabilecei endiesiyle yeni cihaz ekleyememe (kaynaklar
atelendiinde tepe akm deeri ana devre alterinin anma akmndan daha byk olmaktadr).
Bu nedenle, tesisatn geniletilmesi iin - mevcut tesisat ykseltmek veya yeni bir g kayna
tesisi kurmak iin - byk miktarlarda yatrma ihtiya vardr.
Reaktif g tketim snrlar geildii iin denen yllk 5.000 Euro ceza (0.75 g faktr).
malat ileminin sonunda ampuller ekillerine gre bklrken, kaynak hatas yznden
oluan kusurlu paralar. Tm bu faktrler irketin verimini drmektedir.
5.3.3.zmler
Kaynak cihaznn almas srasnda, 584 V anma gerilim, %5.8 gerilim dmesi, 2000 A akm
tepe deeri ve 1200 kvar reaktif gc tepe deeri gzlemlenmitir. (ekil 5.6 da grld
gibi)
Gerilim dalgalanmalarndan kaynaklanan sorunlara aka, ykleri hzl ve sk olarak deien
ve kayda deer lde reaktif g tketen kaynak makineleri sebep olmaktadr. Gerilimde %6
orannda bir d, kaynak iin kullanlan gte %12 (1-0.942) azalmaya sebep olmaktadr.
ok sayda kusurlu kaynak olmasnn sebebi budur.

84

Standart cihazlar reaktif g dengeleme iin gerekli tepki zamanlarm salayamayan

elektromekanik kontaktrleri kullanrlar.
kondansatr admlarnn ilemesi, alma saym azaltmak ve hem vaktinden nce anma
sresince kontaktrlerin hizmet sresinin azalmasn nlemek, hem de kondansatrlerin
boalmasna olanak vermek iin kastl olarak zaman gecikmelidir.
zm gerek zamanl bir reaktif dengeleyici koymak olarak seilmitir.(ekil 5.7 de
grld gibi)Bu yeniliki cihaz aadaki olanaklar sunar:
Ayarlamalarn reaktif gcnde - zellikle hzl, geni ayarlamal ykler (kaynak makineleri,
asansrler, presler, krclar, motor yol verme ... v.s.7 iin uygun olan - bir evrim ierisinde
ar hzl dengeleme (60 Hz'de 16.6 ms);
Kontroll anahtarlama sresince, zellikle geici ar yklenmelere dayanamayan yklerle
kullanl olan geisiz anahtar (PLC'Ier, bilgisayar sistemleri... v.s.);
Kondansatrlerin ve kontaktrlerin mekanik paralarn kprdamamasnn ve ar yklenme
olmamasnn sonucu olarak artrlm hizmet sresi

ekil 5.7:Gerek Zamanl Reaktif Dengeleyiciye

Dengeleyici

bal gelimeler

ekil 5.6:Gerek Zamanl Reaktif

(a)

esas (b) pratik uygulama

1200 kvar'n dengelenmesi ile gerilim dmelerim azaltmak mmkn olacaktr. Ancak 800
kvar, gerilimi tesiste btn yk koullar altnda tm ilemler iin kabul edilebilir bir seviyede
tutmaya yeterli olarak saptanmtr. zmn uygulanmasnn sonular aadaki gibidir.(
(ekil 5.8 da grld gibi))
akm tepe deerlerinde 1250 a azalma ve jul kayplarnn azalmas sresince artrlm tesisat
verimi ile tesisat modifiye edilmeden yklerin eklenmesi;

85

 reaktif g tepe deerlerinde 300 kvar azalma ve g faktrnde 0.92'nin zerine k,

bylece g faktr cezalarm nlemek;
anma gerilimin 599 V'a kmas ve gerilim dmelerinde %3.2 azalma.(ekil 5.8 da
grld gibi) ayrca, personelde grlen titreimlere bal grsel ve sinir yorgunluk da
kaybolmutur. retkenlik artt gibi, kaynak kalitesi de

ekil 5.8 Akmn,Gerilimin ve reaktif gcnn lm:[a]dengelenmemi [b] dengelenmi.

ekil 5.9: Gerek zamanl reaktif dengeleyici kullanlarak elde edilen gerilim dmndeki
azalma
5.4. Yldrm Korumas

86

5.4.1. Tesisatn Tanm

antiyede brolar (bilgisayar donanm, aydnlatma ve stma niteleri), gvenlik noktas
(yangn alarm, hrsz alarm, gei kontrol, video gzetleme) ve Fransa'nn Avignon
blgesinin 10 hektarlk bir blmnde imalat ilemleri iin adet bina yer almaktadr (km

ye yldrm dme olasl ylda 2'dir)

Alann evresinde aalar ve metal yaplar (direkler) bulunmaktadr. Btn binalar
paratonerlerle donatlmtr. OG ve A g kaynaklar yerin altndadr.
5.4.2. Karlalan Sorunlar
Blgede, gvenlik noktasndaki AG tesisatnn ykan ve 36.500 Euro deerinde iletme
zararna sebep olan bir frtna gereklemitir. Yapda paratonerlerin bulunuu yangn
kmasn nlemitir ancak tahrip olan elektrik cihaz UTE C-15443 ve IEC 61024'deki
tavsiyelere ramen parafudurlar tarafndan korunmamtr.

5.4.3. zmler
Paratonerlerin yerletirilmesinin onaylanmas ve toprak elektrotlarnn deerlerinin kontrol
edilmesini takiben g sisteminin e potansiyellii ve topraklamas incelendikten sonra,
parafudurlarn yerletirilmesine karar verilmitir.
Parafudurlar tesisatn en basnda (ana A datm panosu), imalat binalarndaki kademeli
dizilere yerletirilmitir. (ekil 5.10 da grld gibi) Ntr nokta balants TNC olduu iin,
koruma sadece ortak modda (fazlar ve PEN arasnda) salanacaktr. Paratonerlerin almas
UTE C-15443'e uygun olarak dikkate alndnda, Merlin Gerin P65 ve PF8 parafudurlarnn .
(ekil 5.11 da grld gibi)zellikleri aadaki gibidir:
Tesisatn en basnda
In = 20 kA - Imax = 65 kA - Up = 2 kV
Kademeli dizide (en az 10 m aralklarla) in = 2 kA - Imax = 8 kA - Up
= 1.5 kV
Kademeli dizide, sekonder datm panelleri iin (brolar ve gvenlik noktalar) iyi koruma
salanmtr.
Ntr nokta balants TNC'ye evrildii iin, koruma (fazlar ve PE arasnda) ortak modda ve
(fazlar ve ntr arasnda) diferansiyel modda salanmaldr. Bu durumda balant kesme
cihazlar, kesme kapasitesi 22 kA olan devre kesicilerdir.

87

ekil 5.10:Kademeli dizideki baz parafudurlar iin yerletirme diyagram

ekil 5.11:Alak gerilim parafudurlar (Merlin Gerlin PF65 ve PF8)

88

KAYNAKLAR
[1] Mh. Mustafa Atasal .G Kalitesi ve Fliker.stanbul Teknik niversitesi-Fen bilimleri
Enstits Yksek Lisans Tezi. Ocak 2000.
[2] Aye Ergn .G Sistemlerindeki Harmoniklerin ncelenmesi.Kocaeli niversitesi-Fen
Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi.Haziran 1997.
[3] Murat Kale .Paralel Aktif G Filitresi ile Harmonik Akm ve Reaktif G
Kompanzasyonu .Kocaeli niversitesi-Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi.Ocak
2004.
[4] Elk.Mh. Serkan Kuruzm.G Sistemlerindeki Harmonik Filtrelerin ncelenmesi.
Kocaeli niversitesi-Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi.Mays 2002.
[5] Mudeem Tanrven- Yrd.Do.Dr.(Yldz Teknik niversitesi), Rza nce- Elektrik
Mhendisi(HB Teknik Proje ve Dan.Ltd.ti.).Elektrik G Sisteminin Kalitesini Bozan
Faktrlerin ncelenmesi.www.etmd.org.tr-Teknik Yazlar.

89