GENEL BLG

Giri
Tarih boyunca, insanlar tabiatn hediye ettii kaynaklar kullanp gelimeler yaparak bugn iinde bulundu iinde bulunduumuz ilerlemi umuz ilerlemi toplumlar toplumlar yaratmlardr. Dnya nfusu hzla artmaktadr. nsanlar artan nfusu beslemek, gerekli enerjiyi salamak, evreyi korumak ve hayat standardn gelitirmek gibi nemli sorunlar zmek zorunda kalmaktadrlar. Yenilenebilir bir enerji tr olan rzgar, eski alardan beri kullanlmaktadr. Endstriyel manadakullanm ise aratrlmaya devam edilmektedir. lkeler, dengeli-srdrlebilir bir gelimeyi temin etmek ve rahat bir yaam standardn devam ettirebilmek iin uzun vadeli ve emniyetli enerji temini ve bunun iin dengeli bir enerji stratejisi izlemek zorundadrlar. Yz milyonlarca senede meydana gelmi ve tabiatn ok deerli bir hediyesi olan fosil yaktlar, ancak onlarn yerine geecek baka bir enerji kayna olmadka kullanlmal ve bu yaktn kullanm azaltlmaldr. Bu yaktlarn evreye negatif etkileri (yer krenin snmas, insan saln bozan gazlarn olumas vb.) vardr. Enerji gnmz toplumunda ok nemli bir yer tutmaktadr.Hatta yledir ki lkelerin gelimilikleri enerji tketim miktarlaryla doru orantldr.Dolaysyla devletlerin enerji stratejisi ve politikas ok nemlidir. Devletlerin enerji kullanmndaki art hz, enerji retimi art hzndan daha byk olduu iin srekli bir ihtiya vardr.Ayrca uan kullanlan kaynaklarn gelecekte bitecei de aikardr. Dier taraftan kullanlan kaynaklarn birou atmosferi ve evreyi kirletmektedir.Bu kirlilii azaltmak iin daha temiz olan yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelmek gerekmektedir. Rzgar enerjisi yerli, da baml olmayan, doal ve tkenmeyen, gelecektede ayn oranda temin edilebilecek, asit yamurlarna ve atmosferik snmaya yol amayan, CO2 emisyonu olmayan, doal bitki rts ve insan salna olumsuz etkisi bulunmayan, fosil yakt tasarrufu salayan, radyoaktif etkisi olmayan, teknolojik geliimi hzl, dviz kazandrc bir kaynaktr.Ayrca ksa srede devreye alnabilmekte ve ksa srede sklebilmektedir. Bunun yansra istihdam olanana sahiptir ve fiyat artma riski yoktur. LKELER K BAINA TKETM (kWh) Dnya ortalamas 2 500 Gelimi lkeler ort. 8 900 ABD 12 322 Trkiye 2 791 Tablo 1 Kii Bana Yllk Elektrik Enerjisi Tketimi

Yenilenebilir Enerji Kaynaklar balca: Biyoktle Enerji Gne Enerjisi Rzgar Enerjisi Hidrolik Potansiyel Med-Cezir (Gel-Git) Hidrojen ve Yakt Pilleri

Rzgar enerjisi

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Yenilenebilir bir enerji tr olan rzgar, eski alardan beri kullanlmaktadr. Endstriyel manada kullanm ise aratrlmaya devam edilmektedir. Bu amala, hareketli havann bnyesindeki kinetik enerji bir eksen etrafnda dnen kanatlar vastasyla mekanik enerji dntrlmek durumundadr. Temiz ve dier enerji trlerine kolayca evrilebilmeleri avantajlar, zamana gre dzensiz ve younluunun az olmas dezavantajlardr. Rzgar enerjisinin elde edilii ve nerelerde kullanld veya hangi enerji trlerine dntrld ekil 1'de grlmektedir Genelde, rzgar kinetii bir mil zerinde kanatlar vastasyla dnel harekete evrilir. Bu mil bir pompay tahrik eder. Pompa da kuyudaki suyu daha yksek bir depoya basar. Bylece depoda rzgar enerjisi suyun potansiyel enerjisi olarak evrilmi olur. Sulama veya kullanm amal byle bir sistem pompa veya kompresr gcnn tasarruf edilmesini salayacaktr. Dier bir kullanm eklide dnen mil ucuna bir dinamo veya jeneratr balayarak direkt AC veya DC formunda elektrik retmektir. retilen elektrik bir aknn sarj ileminde kullanlarak depolanr. Ak ise ev aralar ve dier cihazlar iin elektrik kayna olacaktr. Hatta retilen elektrik suyun elektroliz ileminde kullanlarak hidrojen (H) retiminde kullanlabilir. retilen hidrojen ise depolanr. Eer dnen mil ucuna bir kompresr balanrsa bir tanka gaz baslabilir. Bylece enerji gaz zerinde basn potansiyeli eklinde depolanm olur.

ekil 1 Rzgar enerjisi santrallerinde, yer seimi en nemli parametredir. klim ve jeolojik yap dier nemli parametrelerdir. Q debisine sahip bir V hzndaki rzgarn gc P = 1/2 QV olarak belirlenir. Ktlesel debi Q=AV olarak yerine yazlrsa P = 1/2 AV elde edilir. Bu denklem rzgar enerjisinin hzn kbyle ve hz dorultusuna dik A yzeyi ile doru orantl olduunu gstermektedir. Bu denklem rzgar hznn mmkn olduunca byk olmasnn nemini gstermektedir. Hz 2 kat artsa enerji 8 kart artacaktr. Hareket kinetiinin mekanik

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

sistemlerde srtnmeyle ve dnen paralarn dengesizlii ile bir miktar enerji kaybolaca iin rzgar santrallerinin kurulaca yerin sahip olaca rzgar hznn asgari bir deeri olacaktr. Rzgar hz zamanla deiim gstereceinden gnlk veya haftalk ortalama deerin enerji kayplarnn zerinde olmas gerekir. Rzgar trbinleri, rzgar kinetiini mekanik dnel harekete eviren cihazlardr. Genel olarak yatay eksenli rzgar trbinleri ve dey eksenli rzgar trbinleri,eik eksenli rzgar tribnleri olarak gruba ayrlr.

Rzgar Enerjisinin Kullanm Alanlar

1. Deirmencilik
Orta devirli rzgar motorlar grubuna giren rzgar deirmenleri, ilk alardan beri tannmaktadr. Bu tip deirmenler, gnmzde artk kullanlmamaktadr. Devir saylarnn dk ve ayarlarnn kt olmas nedeniyle, rzgar deirmenleri, ince tlen hassas deirmenler grubuna sokulamamaktadr. Ar almalar nedeniyle, bu tip deirmenler, genellikle 4 m/s den daha dk rzgar hzlarndan yararlanamamaktadrlar. Bu tip deirmenler, 12 m/s den daha yksek hzlarda da alamamaktadrlar. te yandan, rzgar deirmenlerinin randman, en yksek % 20 olmaktadr. Oysa, modern ve hzl devirli rzgar kuvvet makinalarnn randman, bu deerin hemen hemen iki kat kadardr. 2. Su Pompalama Sistemleri Rzgar enerjisinin yaygn olarak kullanld alanlardan birisi de su pompalama sistemleridir. Bu alanda hem yatay eksenli hem de dey eksenli trbinleri grmek mmkndr. Ancak yatay eksenli trbinler daha yaygn olarak kullanlmaktadrlar.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 2 Rzgar trbinlerinin su pompalama sistemlerinde kullanm ile ilgili kullanm alanlar yle sralanabilir: -Evle ilgili kullanmlar, -iftlik hayvanlarnn su gereksinimleri, -Endstriyel kullanm, -Tarmsal sulama Rzgar gc, verimli ve ekonomik olarak su pompaj iin kullanlabilir. Suyun depolanmas ve gerektiinde kullanm mmkndr. Rzgar pompalar, elektrik veya dizel pompalara oranla birok avantaja sahiptir. Rzgar enerjisi doada bol miktarda bulunan bedava bir enerji trdr. Sistemlerin ilk yatrm maliyetleri yksektir. Buna karn, karmak bir yapda olmadklarndan bakm ve onarm masraflar yok denecek kadar azdr.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

 Ayrca, rzgar pompalarnn yakt ve elektrik masraf da bulunmamaktadr. 3.Elektrik retim Sistemleri Gnmzde, rzgar enerjisi hem krsal alanda elektrik enerjisinin yerel retim ve tketiminde, hem de elektrik ebekesini beslemek iin kullanlmaktadr. Rzgar enerjisinin elektriksel uygulamalarn grupta toplayabiliriz: -ebeke balantl AC uygulamalar -ebeke balants olmayan AC/DC uygulamalar -Uzak DC sistem uygulamalar. 4. Is Pompalarnn altrlmas Rzgar enerji kullanmnn dier biimlerine gre ara bir hidrolik faz kullanm ile rzgar enerjisinden sl enerji elde edilmesinin yatrm ve retilen enerji orann ykselttii ayrca daha verimli olduu belirtilmitir. Bu sistemlerde ani bir basn dm yardmyla basn enerjisi bir svnn sl enerjisine evrilmekte daha sonra bir s eanjrnde kullanlabilmektedir. 5. Rzgar Trbini Dizel Jeneratr Sistemleri Bu sistemlerde, eer rzgar trbininin rettii g tketicilerin talebinden fazla ise dizel ve jeneratr arasndaki balant almakta ve dizel durdurulmaktadr. Artan g ise otonom ebekenin frekansn denetleyen ek denetlenebilir yke verilmektedir. Eer rzgar trbini tarafndan retilen g talep edilen gten az ise dizel almaya balamakta ve gerekli ek g dizel tarafndan salanmaktadr. Rzgar trbinleri enerji retmiyorlar ise dizel jeneratr gerekli tm gc salamaktadr. 6. Soutma Sistemleri Hollanda Windturbine ve Eindhoven Teknik niversitesinde yaplan aratrmalar rzgar enerjisi ile alan soutma sistemlerinin gelimekte olan lkelerin krsal kesimlerinde tarmsal rnlerin souk depolanmas amacyla ekonomik olarak kullanlabileceini gstermitir. Karlatrmal olarak yaplan bu almaya gre daha iyi yk karakteristiklerine sahip olan rzgarla alan absorbsiyonlu soutma makinalar, rzgarla alan kompresrl soutma makinalarna gre daha az soutabilmektedirler. 7.Rzgar Enerjisinin Tarmsal Kullanm Alanlar Rzgar trbinlerinin kurulu maliyetinin yksek olmas nedeniyle tarm kesiminin bunlar bireysel olarak kurmalar olanakl deildir. Toplu olarak da byk rzgar trbinleri kurulmas iin henz bir bilinlendirme de ortaya konulmamtr. Byk rzgar trbinlerinin tarm kesimine girmesinin daha uzun yllar alaca tahmin edilmektedir. Ancak daha kk apl trbinlerin tarmsal amal olarak kullanlmas ile tarmsal kesimde rzgar enerjisi kullanm balatlabilir. Hem bir balang hem de bir zendirme olarak bu konu ele alnmaldr. Kk trbinlerin maliyetinin de az olmas hatta yerel atlyelerde dahi imal edilebilmesi yaygnlatrlmasn kolaylatracaktr. Rzgar enerjisinin tarmsal kullanm alanlar aadaki gibi sralanabilir: 1. Seralarda 2. Su karma ve drenaj ilerinde 3. Rzgar deirmen tesislerinde

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

4. Tarmsal amal elektik retiminde 5. Is pompalarnn altrlmasnda 6. Tarmsal amal olarak kullanld dier yerler ( makineleri dnda kalan ve sabit olarak ileyen yem kyma, yem krma, odun kesme vb. makinelerin altrlmasnda da rzgar enerjisinden yararlanlabilmektedir. Ancak bu amala kullanlan rzgar trbin tesisleri, fazla yaygn deildir. Modern makine ve tesislerin gelitirilmesiyle, bunlarn gerekte az olan kullanm alanlar daha da azalmtr.)

ekil 3

RZGAR HIZINI LMEK N KULLANILAN L ALETLER

Rzgar, gne radyasyonunun yer yzeyini farkl stmasndan kaynaklanr. Yer yzeyinin farkl snmas, havann scaklnn, neminin ve basncnn farkl olmasna, bu farkl basn da havann hareketine neden olur. Dnyaya ulaan gne enerjisinin yaklak % 2'i kadar rzgar enerjisine evrilir.Enlem, kara-deniz, ykseklik ve mevsimler scaklk dalmn etkiler. Okyanus ve deniz kysna sahip kara paralarnda scaklk fark yksek olduu iin rzgar potansiyeli de yksektir.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Rzgarn zellikleri, yerel corafi farkllklar ve yeryznn homojen olmayan snmasna bal olarak, zamansal ve yresel deiiklik gsterir. Buna bal olarak byk kapasiteli rzgar enerji santral kurmak, uzun sreli rzgar lmlerini ve kapsaml fizibilite almalarn beraberinde getirmektedir. Bu amala teknik olarak yaplmas gereken ilk alma, belirlenecek uygun noktalara rzgar gzlem istasyonu (RG) kurarak rzgar hz ve ynne ait deerleri lmektir. Aletlerle lmenin olanaksz olduu durumlarda rzgar, tahmini olarak belirlenir. Tahminsel rzgar lmnde Beaufort (Bofor) lei kullanlr. Bofor(Beaufort) leine gre rzgar snflar tablo 2 de gsterilmitir.

Tablo 2 Rzgar, hz ve yn olmak zere balca iki parametre ile belirlenir. Hzdaki ani dalgalanma ve deiikliklere "hamle" ad verilir. Rzgar hamlesi ve dier parametreler zel cihazlarla llr. Rzgar hz, km/h veya m/s gibi birimlerle llmektedir. Enerji amacna ynelik almalarda m/s birimi kullanlr. Trkiye'de, rzgar lmlerini dier meteorolojik kaytlarla birlikte, genel amal olarak Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl (DM) yrtmektedir. Bu lmler ya belirli aralklarla veya saatlik yaplr. Belirli aralklarla yaplan lmlerde jiret ve anemometre cihazlar kullanlr. Bu alet lmleri yerden 2 m ykseklikte yaplmaktadr. Gnlk rasat saatleri olan 7 00 , 14 00 ve 21 00 ' de kez lm alnr. Saatlik rzgar verilerinde ise anemograf cihaz kullanlmaktadr. Rzgar hz ve ynn belirlemek amacyla yaplan lmler, lm amacna gre degimektedir. Meteorolojik amal (klimatolojik, sinoptik, hava kirliligi vb.) yerel rzgarlarn lmleri Dnya Meteoroloji rgt (WMO) kurallarna gre 10 m'de yaplmaktadr. Enerji amal rzgar lmlerinde ise rzgar hz, rzgar yn ve evre scakl gibi parametreler 30 m ve mmknse trbin hub yksekliginde en az bir yl periyodik olarak (10 dk, 1 saat) llmeli ve bilgisayar ortamnda degerlendirilebilecek ekilde veri paketi olarak tespit edilmelidir. 30 m'lik lm direinde llen parametreler ve lm ykseklikleri tablo 3'de verilmitir.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Rzgar hz ve rzgar ynnn yan sra dier baz meteorolojik parametrelerin de llmesi son derece faydal olmaktadr. zellikle rzgar enerjisi hesaplamalarnda kullanlan bir deer olan hava younluunu hesaplamak iin; basn, evre scakl ve nemlilik deerinin llmesi nemlidir.ekil 4'te lm aletleri ve veri toplayc grlmektedir.

ekil 4 LM YKSEKL (M) LM PARAMETRELER 2 10 20 30 evre scakl Rzgar hz Rzgar hz Rzgar hz ve yn Tablo 3

lkemizin, rzgar potansiyelinin belirlenmesi, deerlendirilmesi ve rzgardan enerji retim amacna ynelik olarak Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl (EE) 1990 ylndan itibaren rzgar enerjisi potansiyeli olan alanlarda rzgar hzlarn ve ynlerini lmektedir. Rzgardan enerji retim amacna ynelik potansiyel belirleme lmlerini, bilgisayar kontroll cihazlar ile yapmaktadr. Bu cihazlarla rzgarn hz ve yn saatlik bazda hassas olarak llr ve bilgisayarda deerlendirilir. Rzgar Enerjisi Gzlem stasyonu (RG) projesi kapsamnda, veri toplanmakta, deerlendirilmekte ve rzgar enerjisi potansiyeli iyi olan alanlar belirlenmektedir. Bu alanlar; Marmara, Ege ve Dou Akdeniz blgeleridir. Rzgar enerjisi blgesel olabildii gibi noktasal da olabilecei iin bunlarn dnda Trkiye'nin deiik yerlerinde rzgar potansiyellerine de rastlanabilir. Yaplan ettlerden yararlanlarak uygun yerlere rzgar gzlem istasyonu (RG) kurulmutur.

Rzgar Trbini Bileenleri

Bir rzgar trbinin temel alma presibi basit olmasna ramen farkl alanlardaki bilginin kombine olduu bir sistemdir.Trbin baklarnn dizayn ve optimizasyonu derin bir aerodinamik

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

bilgisi gerektirir.Tm sistemi kurabilmek iinse elektrik mhendislii, inaat mhendislii, makina mhendislii ve malzeme mhendislii bilgisi gerektirir. Rzgar gc teknolojisi alannda iki ana gelime byk rol oynar.Bunlardan ilki; etkili bir lek ayar ve maliyeti ok azaltabilir.Bireysel trbinler daha byktr ve standarttr.Rzgar trbinlerinin piyasada genel olan boyut ve oranlar ekil 5'te gsterilmektedir.ekilde grld gibi ykseklik arttka bak bykl de artmaktadr.oklu MW snf modern trbinler iin, ykseklik ve rotor ap 100m dir.

ekil 5 kinci byk gelime ise sabit hzl retimden deiken hzl retime geilmitir.Tahmin edilecei gibi sabit hzl retimde srekli olarak istenilen hzda retim yaplmaktadr.Deiken hzl retimde ise istenilen aralkta deien hzla retim yaplabilmektedir. Aadaki terimler genellikle btn rzgar trbinleri iin kullanlmaktadr; *Gbek ykseklii: Gbein yerden yksekliini ifade eder. *Sprme alan: Rotor diskinin dnerken tarad alan olarak ifade edilir. *U hz oran: Kanat ucu hznn, rzgar hzna orandr. *G derecesi: Elektriksel kullanmlarda devaml olarak elde edilen k gcdr. Elektrik retiminde kullanlan rzgar trbinlerinin ana paralar; rotor kanatlar, fren sistemi, yaw(dndrme) sistemi, iletim sistemi, jeneratr ve kuledir. Bu paralar ekil 6 ve ekil 7de grlebilmektedir. Byk paralar d muhafaza veya kaporta diyebileceimiz ksm ierisine yerletirilir. Sz konusu kaportann kuleyle birleim yerinde yaw sistemi mevcuttur.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 6

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 7 Rotor Blades (Pervane kanatlar) : Rzgar enerjisini dnme hareketine evirmeye yarar. Sabit Anemometre: Rzgarn hzn ve ynn direkt olarak lmeye yarar. Shaft (aft) : Dnme hareketini retee iletir. Gear Box (Dili Kutusu): Pervaneyle aftn aralarndaki hz arttrp, retece daha hzl bir hareket iletilmesine yardmc olur. Generator (rete) : Dnme hareketinden elektrik enerjisi reten blm. Breaks (Frenler) : Ar yklenme ve bir sorun olduunda pervaneyi durdurmaya yarar. Tower (Kule) : Pervane ve motor blmnn yerden gvenli bir ykseklikte almasn salar. Electrical Equipment (Elektrik Donanm) : retilen elektrik enerjisini ilgili merkezlere iletilmesini salar. Makine Yeri (Nacelle): Makina yeri,rzgr trbininin dili kutusu ve elektrik generatr dahil kilit paralarn ierir. Servis personeli, makina yerine trbin kulesinden girebilir. Makina yeri solunda, rzgr trbini pervanesi yani pervane kanatlar ve gbek bulunur. Dk Hz Mili: Rzgr trbininin dk hz mili,pervane gbeini dili kutusuna balar.Modern bir 600 kW rzgr trbininde dili nispeten yava, dakikada 19S30 devir hz ile dner. Bu mil Aerodinamik frenlerin almas iin hidrolik sisteme ait borular ierir. Yelkovan: Sinyalleri rzgr trbininin elektronik kontrol nitesi tarafndan rzgr

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Trbinini rzgra kar dndrmek zere kullanlr. Eim Mekanizmas(Yaw): Eim mekanizmas, pervane ile birlikte makine yerini rzgra kar dndrmek zere elektrik motorlarndan yararlanlr.Eim mekanizmas, yelkovan kullanarak rzgr ynn alglayan elektronik kontrol nitesi tarafndan altrlr.Rzgr, yn deitirdiinde normalde trbin bir defada sadece birka derece eilir.

Rotor Kanatlar
lkel Trbinler
lk yaplan rzgar trbinlerinden bazlar ok baklyd.(ekil 8)Bu trbinler hem ok ard hem de rzgarla temas yzeyleri ok bykt.Fakat bu yapnn dezavantaj sert rzgardan veya kasrgadan etkilenmesidir.Bu dezavantajlar yokedebilmek iin yeni trbinler daha az bakl, daha hafif, ve daha uzundur.Bu da trbinin daha salam olmasn salar.Trbin baklarnn incelini companze edebilmek iin modern trbinler yksek hzda dnerler.

ekil 8 ekil 8'deki trbin 4200kW gcndedir ve 100 m rotor ap vardr.Kanada'da bulunan bu trbin dnyann en byk ilkel trbinidir.

Dikey Eksenli Trbinler

ekil 9'daki gibi dikey eksenli trbinlerin C eklinde baklar vardr.Klasik su arklarnda suyun tekerlein dnen eksenine doru ayla arpmas istenir.Dikey eksenli rzgar tirbnleri hava yolunda bu manta uygun hareket salamak iin tasarlanmtr.Her ne kadar doru bir tasarm olsa da pervane tipi tirbnlerin verimliliini yenebilmesi iin prensip olarak daha karmak hesaplamalar gerektirmektedir.ekilde grld gibi, en nemli avantaj jeneratrn ve dili kutusunun yerde olmasdr.Bu da ok daha kolay kurulumu ve mekanizmada eim olmamasn salar.Dezavantaj ise dierlerine nispeten yere yakn olmasndan dolay baklara daha az rzgar arpar dolaysyla da verimi dktr.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 9 Savonious Rzgar Trbinleri Savonius RT, 1925 ylnda Finlandiyal mhendis Sigurd J. Savonius tarafndan kefedilmitir. ki yatay disk arasna yerletirilmi ve merkezleri birbirine gre simetrik olarak kaydrlm, kanat ad verilen iki yarm silindirden olumaktadr. Belirli bir hzla gelen rzgarn etkisiyle, ark oluturan silindirin i ksmnda pozitif ve d ksmnda negatif bir momentin olmaktadr. Pozitif moment, negatif momentten daha byk olduundan, dnme hareketi pozitif moment ynnde salanr. Dier DERTlere gre; dk rzgar hzlarnda iyi balang karakteristiklerine sahip olmas, yapmnn kolay ve ucuz olmas, rzgarn ynnden bamsz olmas ve kendi kendine ilk harekete balamas gibi birok stnlklere sahip olan Savonius RTlerinin, aerodinamik performans dk olduu iin ilk uygulama alanlar; havalandrma, su pompalama gibi kstl alanlar olmutur. Savonius RTnin birok stnl bulunmasna ramen, aerodinamik performanslarnn dkl nedeniyle kullanlmamaktadr. Son yllarda yaplan Savonius RT almalar, aerodinamik performansn gelitirmesi ynnde olmutur

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 10 Aldoss ve Najjar, bu arkn performans zerine; sallanan kanatl ark kullanarak deneysel bir alma yapmlardr. almalarnda Savonius RTnin performansn,hem rzgarn gerisinde hem de rzgara doru, ark kanatlarnn bir optimum a ile geriye doru salnmasna msaade ederek gelitirmilerdir. Reupke ve Probert, Savonius RTnin alma etkinliini arttrmak iin, trbin kanatlarnn kavisli ksmlarnn yerine bir sra menteelenmi kanatklar yerletirmitir. Kanatklar rzgara doru ilerlerken, rzgar basncnn etkisinde otomatik olarak alm ve daha az ak direnci elde edilmitir. Kanatklarn ilk konuma gelirken,tekrar otomatik olarak kapandn tespit edip, ok dk u hz oranlarnda, dzeltilmi paral kanatl arklardan, klasik Savonius RTlerine oranla daha yksek momentler elde edildiini belirlemilerdir. Darrieus Rzgar Trbinleri

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 11 1931 ylnda Fransz mhendis George J.M. Darrieus tarafndan icat edilmitir. 1970 ve 1980lerde Amerika ve Kanada da Darrieus trbinlerinin kanat dizaynlar zerine geni almalar yaplmtr. Kanatlar geometrik formlu aerodinamik profile sahip olduundan yksek performansldr. Kanatlardaki hafif eim sayesinde kanatlardaki ekme gerilimleri minimuma iner. Yksek hzlarda alabilir ve trbin; 2 veya 3 kanatl olur. lk hareket iin Savonius RT veya bir tahrik motoru gerekmektedir. H-Darrieus Rzgar Trbinleri

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 12 Dikey eksenli en nemli RTlerden biridir. Darrirus RTnin gelitirilmesiyle meydana gelen daha karmak tipte bir trbinidir. Darrirus RTden iki nemli farkla ayrlr. Bunlar: Aerodinamik profili dzdr. Kanatlara pitch kontrol uygulanr.

Yatay Eksenli Trbinler

Tek Kanatl Rzgar Trbinleri: Tek kanatl RTnin yaplmasnn sebebi, kanat saysna gre dnme hznn yksek olmas ve bu sayede makine ktlesini ve rotorun dndrme momentini azaltmaktr. Ek olarak rotor kanad, kanat zerindeki yapsal ykleri azaltacak mekanizma ve kanat mekanizma hareketinin przsz olabilmesi iin, tek mentee ile sabitletirilip, 2 kar arlkla dengelenmelidir. Dier taraftan tek kanatl rotorlarda, ilave yklerden ortaya kan aerodinamik balansszlk ve mekanizma hareketinin kontrol altnda tutulmas iin hub ok iyi yaplmaldr. MBB firmas tarafndan tasarlanan, her birinin tesis gc 630kW olan ve rotor ap 56m tip RT Almanyann Wilhelmshaven yaknnda almaktadr. En nemli ticari dezavantaj, 120m/sn civarndaki kanat u hznn sebep olduu rotorun aerodinamik grlt seviyesidir. Bir kanatl RTnin kanat u hz, kanatl RT ile karlatrldnda, iki kat daha yksektir ve daha fazla grlt iermektedirler. Almanya halk, grlt ve grsel rahatszlk nedeniyle bu RTlerin piyasada kullanlmasna ans tannmamtr. ift Kanatl Rzgar Trbinleri: kanatl trbinlere gre rotor maliyetinin azaltlmak istenmesi bu trbin fikrini dourmutur. Birok lkede 10 ila 100m rotor apl llerde RTler tasarlanp, Avrupa ve ABDde almaya balamtr. Bu ticari RTlerden sadece birka tanesi prototip durumundan, seri retime geebilmitir. ki kanatl rotorun balans, bir kanatl rotora gre daha dzgndr. Fakat maalesef iki kanatl rotorun sebep olduu dinamik hareketleri nlemek iin ilave teknik g, maliyetin daha fazla artna sebep olmaktadr.Hubn titreimi azaltmak iin rotora kadran sistemi ilave edilmitir. Bu kadran, rotor aftna dikey ve iki rotor kanadna dik yerletirilir. kanatl rotorla karlatrldnda en byk avantaj; kanat u hzlarnn yksek olmasdr. Bu RTnin grlt seviyesinin yksek olmas ve dk rzgar hzlarnda (3m/sn) altrlmas dezavantajdr. Gnmzde iki kanatl rotor, imdi birka nitedir ve en az bir an iin artan piyasaya dikkat edecek olursak iki kanatl rotora hibir eilim bulunmamaktadr. Kanatl Rzgar Trbinleri: kanatl modern trbinler, dnyann her tarafnda kullanlmaktadr. kanat kullanmnn asl sebebi, dnme momentinin daha dzgn olmasdr. Bu trbinde, trbinin yaps zerinde depolanan yklerden dolay salnm yapan atalet momentini olmadndan, hub iinde titreimi nleyici pahal paralara gerek yoktur. Kanat u hz 70m/sn altnda olduundan grltnn dkl, sarsntsz dndkleri iin gz estetiini bozmamalar nemli bir avantaj olup, halk tarafndan kabuln salamtr. Kk gl RTlerde, kanatl rotor kullanldnda g problemleri ortaya kar. Bu problemin zm iin dk devirde dnen rotorun devir saysn 1/n orannda arttran dililer kullanlr ve Cut in olarak adlandrlan hz deerine ulancaya kadar, jeneratr bota altrlr. ok Kanatl Rzgar Trbinleri: ok Kanatl RTler (rzgarglleri), RTlerin gelimemi ilk rnekleridir.Yllarca sadece su pompalamasnda kullanlan bu trbinler, bu ilemdeki moment gereksiniminin karlanabilmesi amacyla, ok kanatl olarak retilmitir. ok kanatl RTler dk hzda alrlar. Trbinkanatlarnn genilikleri, pervane gbeinden ulara gidildike artm gsterir.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Pervane mili, dili kutusuna balanarak, jeneratr mili devir says artrlr ve otomobillerde uygulama alan bulan jeneratrler kullanlr. Yatay eksenli rzgar trbinleri gnmzde en yaygn kullanlan trbinlerdir.(ekil 13) Aslnda btn ebeke balantl rzgar trbinleri dikey bir kule zerindeki yatay bir rotorda pervane tipi bak kullanlarak yaplmtr.Dikey eksenli rzgar trbinleriyle kyaslayacak olursak, yatay eksenli trbinlerin dorulutusu rzgarla ayn dorultuda olmaldr. Yatay eksenli trbinlerin ou, rzgr nden alacak ekilde tasarlanr. Rzgr arkadan alan trbinlerin yaygn bir kullanm yeri yoktur. Rzgr nden alan trbinlerin iyi taraf, kulenin oluturduu rzgr glgelenmesinden etkilenmemesidir. Kt taraf ise, trbinin srekli rzgra bakmas iin dmen sisteminin yaplmasdr. Bu dizaynn en byk dezavantaj ise rzgarn srekli deimesinden dolay rotordan geen rzgarn glgesinin kulenin ykn arttrmasdr.Dolaysyla deformasyon hz artar.Ayrca gyro etkisi de fazladr.(Gyro, rzgarn pervane ile birlikte sistemin tamamn dndrmesidir.) Teorik olarak rzgar arkadan alan trbinler yaw mekanizmas olmadan retilebilir.(Yaw mekanizmas trbinin yatay eksende dnmesini salar.)Ayrca motor yatann rzgar pasif olarak izleyebilecei, rotor ve motor yatann beraber olabilecei bir dizayn yapabilmemizi salar.Fakat bu hareket srasnda kablolar bklebilir.Bu sorunu zmekse biraz zordur ve maliyeti arttrr. Oysa rzgar nden alan trbinler nispeten daha basit yapdadr.kincisi, bu basit yap rzgar kulesine daha az yk yklemeyi salar.Gnmzde ounlukla bu tip trbinler kullanlmaktadr. Rzgar trbinlerinde kanat says arttka, dn hz azalr. Bu dnn ls olarak u hz oran (tip speed ratio) denen bir parametre tanmlanmtr. ile gsterilen bu oran, pervane dn hznn rzgar hzna oran olarak tanmlanr. Eer =1 ise, pervanenin dn hznn rzgar hzna eit olduu grlr. Bu nedenle enerji retiminde ten fazla kanatl sistemler kullanlmamaktadr. Kanat saysnn fazla olduu sistemler ounlukla su pompalama amal kullanlmaktadr.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 13

Kule
Kule, motor yata ve rotorun gerekli rzgar alabilmesi iin, olmas gereken seviyede durmasn salar.Byk rzgar trbinleri iin genellikle elik kullanlr fakat bazen beton kuleler de kullanlr.Gnmzde ou kule boru tiplidir fakat kafes tipli trbinler de kullanlr.Gergili sistemler ise kk trbinlerde de kullanlr.Kule st ksma genellikle kaynakla yada flan balantyla monte edilir. Rzgar trbini balamnda, kule fazla teknolojik zellik tamayan bir ksmdr.Bu yzden maliyeti drmek asndan nemli olabilir.nk kulenin maliyeti toplam maliyetin nemli br ksmn oluturur.ekil 14 de kule tipleri grlmektedir.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 14 Boru Kule: Byk rzgar trbinlerinin ounda elik boru kule kullanlr.20-30 metre uzunluundadr ve her iki ucu da flanldr.Ksm ksm sahada vidalanarak kurulur.Konikdir yani aadan yukarya doru incelirler.Bu hem malzemenin az kullanlmasndan dolay maliyeti azaltr hem de toplam arl azaltarak kuleye binen yk azaltr. Kulenin montaj iin kullanlan ksmlarnn maksimum bykl,izine gre ve tama srasnda sorun tekil etmeyecek ekildedir.Ayn ekilde kule ap da izne tabidir.Bu kulenin bir dier nemli avantaj da gvenli ve kullanl olmasdr.nk bakm srasnda personel kulenin iinden tepeye ulaabilir. Kafes (rg) Kuleler Kafes kuleler L eklindeki elik profillerden yada kaynak profillerden yaplr.Bir kafes kule boru kuleye oranla yar yarya daha az malzeme gerektirir.Bu da maliyeti azaltr.Ayn zamanda daha az rzgar glgesi oluturur.En nemli dezavanatj ise grndr.Bu sebepten dolay gnmzde kullanm azalmtr. Germe Kutuplu Kuleler Birok kk trbin bu tip kule ile kurulmutur.Avantaj ise daha hafif bir kule tipi olmasdr.Bu da maliyeti azaltmaktadr.Dezavantaj ise kuleye eriim zordur.Dolaysyla rzgar tarlalar iin uygun deildir.Son olarak bu kule tipi yklmaya daha msaittir dolaysyla gvenlik zaaf yaratr. Kule Zemininin Yaps Rzgar trbini kulesinin monte edilecei zemin, hazrlanan elik konstrksiyona beton malzeme dklmesiyle yaplmaktadr. Beton yapda kulenin monte edilecei uygun bir alan braklmakta ve bu alana kule elik bilezik ve civatalar kullanlarak monte edilmektedir. ekil 15de zemin yaps gsterilmektedir.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 15(Aero A. zmir)

Fren Sistemi
Denklem 1den de grlecei gibi, P= Cp*1/2 AV3 ,[Watt] (1) rzgardan elde edilecek g rzgar hznn kp ile orant olup, zellikle yksek hzlarda ok byk g elde edilir (: havann younluu, A: kanat sprme alan). Buradan da anlalaca zere rzgar trbinlerinin gvenli bir ekilde almas iin etkili bir fren sistemi gereklidir.Rzgar trbinlerinde bamsz iki sistem vardr; aktif (pitch) pasif (stall) kontrol ve mekanik fren sistemidir. Her biri de hz limitinin ald durumlarda, ebeke balantsnn kopmas ve dier acil durumlarda trbinleri gvenli konuma getirme zelliine sahiptir. Fren sisteminin rnekleri: *Mekanik fren *Aerodinamik fren (aktif-pasif kontrol) *Jeneratr freni (aktif-pasif kontrol) Aerodinamik fren sistemi genellikle dnen baklardan oluur.Eim kontroll trbinlerde ve aktif ksmlarda tm ban 90 derece dnmesiyle olur.Bu aerodinamik etkinin sonucu olarak rotorda tork oluur.Ayrca parat ve hz kesici kanat da aerodinamik fren olarak kullanlr. Bir fren sisteminin gvenilirlii sistemin amacna yeterince hizmet etmesi iin son derece nemlidir.Bu balamda, farkl frenler veya fren sistemlerinin bamllklarnn farknda olmak ok nemlidir.rnein her bak da ayn tip fren sistemiyle donatlmsa ve almalar birbirlerine balysa herhangi birinin almamas durumunda sistem almaz.ou kaza bu gibi olaslklar gz nnde bulundurmamaktan kaynaklanmaktadr.Fren sisteminin baarszl yl bana 0.0002 yi aarsa sistemi gzden geirmek gerekir. Frenler ve fren sistemleri anmaya msaittir.Bu yzden dzenli takip ve bakm gerektirir. Genelde standartlarda birden fazla fren sistemi eitinin kullanlmas nerilir.Mesela aerodinamik fren sistemiyle mekanik fren sistemi kullanlabilir..nk herhangi birisinin arzalanmas durumunda dieri genel sistemin arzalanmasn engeller.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Mekanik frenler rotoru tamamen durdurmak iin ana iletim aftna yerletirilmitir. Aktif (pitch) pasif (stall)kontrol mekanizmalar, jeneratrn rzgardan karabilecei enerjiye gre ayarlanr. Eskiden ou kk ve orta byklkte trbinler pasif (stall) kontrol kullanrken, gnmzde rzgar trbinleri zerinde daha etkin bir kontrol salayan aktif (pitch) kontrol mekanizmas kullanlmaktadr. Dndrme (Yaw) Sistemi Yatay eksenli bir rzgar trbininde yer alan dndrme (yaw) sistemi, kanatlar rzgarn esme ynne gre dndrerek sistemden maksimum verim elde edilmesine olanak salamaktadr. Bu ilem de kulenin tepesinde yer alan dner tahrikli bir dili emberin devreye girmesiyle salanr. Bu tip trbinlerde rzgarn esme dorultusu rotor sprme alanna, trbinin normal almas esnasnda dik olmaldr. Baz tasarmlarda kanatlarn, yksek rzgar hzlarnda dndrlmesi g kn nemli derecede azaltr ve hatta ok yksek rzgar hzlarnn sz konusu olduu durumlarda kanatlarn dndrlmesiyle sistem durabilmektedir. Elektronik Kontrol nitesi Rzgar trbininin durumunu srekli izleyen ve dndrme mekanizmasn kontrol eden bir bilgisayar ierir. Bir arza halinde (rnein; dili kutusu veya jeneratrn fazla snmas) rzgar trbinini otomatik olarak durdurur ve internet hatt vastasyla trbin operatrnn bilgisayarna uyar verir. Anemometre ve Yelkovan Anemometre dier bir deyile rzgar ler ve yelkovan, rzgar hz ve ynn lmek iin kullanlrlar. lmlerde genellikle kap anemometresi (cup anemometer) kullanlr. Kap anemometresi dey bir eksene ve 3 tane kk fincan eklinde kaba sahiptir ve bu kaplar ile rzgar yakalanr. Her dakikadaki dnme devri elektronik olarak kaydedilir. Dier anemometre trleri ultrasonik veya lazer anemometrelerdir. Mekanik anemometrelerin dezavantaj elektronik olanlara gre buzlanmaya kar daha hassas olmalardr. Anemometreden gelen elektronik sinyaller, rzgar trbininin elektronik kontrol nitesi tarafndan rzgar hz yaklak 5 m/sye yaklatnda rzgar trbinini altrmak iin kullanlr. Bilgisayar, trbini ve evresini korumak iin rzgar hz yaklak 25 m/syi atnda ise trbini otomatik olarak durdurur. Yelkovan, sinyalleri rzgar trbininin elektronik kontrol nitesi tarafndan rzgar trbinini rzgara kar dndrmek iin kullanlr. letim Sistemi Rotor kanatlar tarafndan retilen mekaniksel g motor yuvas (nacelle) ierisinde bulunan bir iletim sistemi vastasyla jeneratre aktarlr. Bu sistem vites kutusu, debriyaj, aft blmlerini ierir. Vites kutusu rotor hzn 20 dev/dakdan 50 dev/daka ve birok jeneratr tipinde kalk iin gerekli olan 1000-1500 dev/daka kartmada kullanlmaktadr. letim sistemi rotor k gcndeki dalgalanmalar nedeniyle oluan yksek seviyedeki dinamik ykler iin tasarlanmtr En sk kullanlan iki vites kutusu tipi; paralel mil ve byk bir dili arkn iinde dnen kk dili vites kutulardr. Paralel mil tasarmlar basittir. Ancak k milleri giri milleriyle ayn dorultuda deildir ve olduka ardr. Dili ark vites kutular (ekil 16) daha hafif, daha dzenli ve k milleri, giri milleri ile ayn dorultudadr. Byk rzgar trbinleri (rotor ap 25 mden byk) iin dili ark vites kutular ucuz ve hafif olmaktadr.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 16 Dk hz mili, pervane gbeini dili kutusuna balayan elemandr. Modern bir 600 kW rzgar trbininde, dili nispeten yava 19-30 dev/dak, bir hzla dner. Acil mekanik freni bulunan yksek hz mili, yaklak 1500 dev/dak hz ile dner ve elektrik jeneratrn altrr.

RZGAR TRBN KONSTRKSYONLARINDA KULLANILAN MALZEMELER

Rzgar trbinlerinin yapmnda ok eitli malzemeler kullanlmaktadr. Rzgar trbinlerinden yksek verim elde edilmesi, her birim iin uygun malzemenin seilmesiyle mmkndr. Bu nedenle, tm koullarda malzeme geliim ve davranlar incelenmektedir. Genellikle tm durumlarda malzeme seimi iin be metod tercih edilmektedir. Bu metodlar: ekonomik ve performans karakteristikleri, zellik lm deerleri, deerlerin analizi, hasar analizi, ekonomik ve fayda analizi olarak adlandrlr. Trbin malzemelerindeki ekonomik ve teknolojik geliimlerle beraber byk rzgar trbinlerinin kullanm geni oranda artmakta ve artmaya devam etmektedir. Kk ve byk trbinler arasnda, kullanlan malzemeler asndan farkllklar vardr. Ayrca yeni malzeme teknolojileri ve retim yntemlerinde yaplan almalarla dizayn deiikleri tasarlanmaktadr. Tablo 4te kk ve byk rzgar trbinlerinde kullanlan malzemeler gsterilmektedir.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Tablo 4 Kk ve byk trbinler arasndaki retim ve tasarm eilimleri farkldr. Kk trbinlerin yapmnda, maliyeti azaltmak iin daha hafif dkm malzemeler tercih edilir. Kk trbinlerde birok parada basnl alminyum dkm, byk trbinlerde ise, dayanm ve yapsal yorulma nedeniyle, elik dkmler veya dvme malzemeler kullanlmaktadr. Ancak byk trbinlerde, zellikle kanat gvdesinin retiminde, dkm boyutu eitli zorluklara neden olmaktadr. Rzgar trbini konstrksiyonlarnda yeterince dikkate alnmad takdirde sonularnn ok ar olabilecei unsur, en fazla dayanmn gerektii eleman olan rotorun retimidir. Yksek rzgar hzlarnda trbin kulesinde ve zellikle kanatlarda mukavemet problemleri ortaya kmakta, sonu olarak trbin elemanlarnn deformasyonu hatta krlmas sz konusu olabilmektedir. Kuleyi zorlayan yk, kule ve zellikle rotora etki eden rzgar kuvvetinden kaynaklanmaktadr. Kanatlara ise, hem rzgar kuvveti hem de kanatlarn dnmesinden kaynaklanan atalet kuvvetlerinin teetsel ve normal bileenleri etki etmektedir. Bu kuvvetler, kule ve kanatlarda eilme gerilmeleri ile normal gerilmeler oluturmakta, bu gerilmelerin kullanlan malzemeye zg gvenli gerilme snrn amas durumunda da krlma olumaktadr. Malzeme teknolojisindeki hzl ilerlemeler rzgar trbini yapsnda baz deiikliklere neden olmaktadr. Bu deiiklikler, rzgar trbin maliyetinin azaltlmasn olumlu ynde etkilemektedir. Mekanik donanm, krlma tokluu, rijitlik, arlk ve grn gibi birok faktrn rzgar trbini malzemelerinde etkileri vardr. Ancak tasarm ve rzgar trbininin almasn etkileyen balca problem yorulmadr. Birok bileenin mr, yksek dn saylarndan dolay kademeli olarak azalmaktadr. Trbin kanatlar en fazla yorulmann grld (%50) paralardr. Malzemelerin yorulma zellikleri, rzgar trbini tasarm ve malzeme seiminde nemli bir yer tutmaktadr. Rzgar trbininin tahmin edilen 30 yllk mr sresince, bileenlerin ou 4x108 yorulma gerilim evrimlerine dayanabilmelidir. Bu yksek yorulma direnci havaclk,

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

otomotiv, kpr ve dier birok insan yapm yaplarn dayanmas gereken deerlerden daha fazladr. Rzgar trbinleri, genellikle rotor arlk kontrol, uzun hizmet mr, sistem dizaynnn ana hatlar ve maliyet karakterlerinin yarsna performans gereksinimlerini karlayacak ekilde dizayn edilirler. Dier tm koullarn eit olduu durumda arl en az tutan dizayn kriteri en uygun dizayn olacaktr. Buna gre uygun zelliklere sahip hafif malzemeler en iyi verimi salayacaktr. 1994 ylndan beri dnya apnda rzgar trbinlerinin malzeme ve tasarmndaki gelimeler her yl ortalama %30 orannda artmaktadr. Kompozit malzemelerin zellikle byk rzgar trbinlerinde kullanlmas ile enerji retim maliyeti aaya ekilmitir. Gnmzde bu deer 1980li yllara oranla kWh bana neredeyse %90lar dzeyindedir. Bunun anlam 1980lerde kWh maliyet deeri 40 US cent iken bugn bu deer 3,5-4 US cente drlmtr. 2020li yllarda bu deerin 2,25 US cente kadar drlmesi beklenmektedir. Kompozit malzemeler sadece konstrksiyon ve maliyet asndan deil; ayn zamanda rotoru oluturan kanatlarn sprd alandan elde edilen enerjinin verimsel deerinin artmas asndan da nemlidir. Hatta, bata Avrupa olmak zere deniz zerine yerletirilen rzgar trbinlerinin yaygnlaarak adeta deniz stnde rzgar trbini tarlalarnn oluumunda kompozit malzemelerin etkisi byk olmutur. te yandan rzgar trbinlerinin aerodinamik adan deerlendirilmesi yapldnda, sistemin optimizasyonu iin rnein 600 kWlik bir trbin iin 19-30 dev/daklk bir devir yannda merkez noktada 15 m/s varan bir rzgar hznn olmas gerekmektedir. Ayrca frtna gibi yksek hz koullarnda ya da rzgar hznn olmad koullarda sistemin kararlln salayabilmesi gerekir. phesiz bu deerlere ve koullara ulaabilmek ve almasn devam ettirebilmek iin rotoru oluturan kanatlarn uygun tasarm yannda, uygun malzemenin de dnlmesi zorunludur. Malzeme seiminde sadece younluun dk olmas, uygun maliyet vb. konularna deil, malzemenin deiken koullara uyum gstermesine de dikkat edilmelidir. Tm bu yaklamlar sayesinde rzgar trbinlerinde kompozit malzemelerin kullanlmasna odaklanlm ve bylece kompozit malzemenin kullanmnn yaygnlamas ile rzgar enerjisinden daha fazla faydalanlabilecei grlmtr. Yine yaplan almalarda bu malzemenin kullanld sadece rotor sistemi kanat yaplarnda bir yl iinde 3000 saati aan deerlerde bakma gereksinim kalmadan sistemin verimli bir ekilde alt saptanmtr. Ayrca yksek dn hzlarnda, rotorun trbin jeneratrne yapt etkinin de zarar vermeyecek dzeye indii grlmtr. Hatta gcn bilgisayar kontrol ile dzenlenmesi sistem kararlln salamtr.

Kompozit Malzemeler
Kompozit malzemeler; yeni bulunan bir malzeme olmayp, doada var olan yaplardan hareketle farkl zelliklere sahip malzemelerin deiik ekillerde (taneli, lifli, tabakal vb.) birletirilmesi sonucu elde edilmektedir. Tanm olarak iki ya da daha fazla malzemenin makroskobik dzeyde bileimi olarak sylenebilir. Ama malzemelerin kompozit yap ncesinde sahip olmad zelliklerinin bu malzemelerin bir araya getirilerek salanabilmesidir. Bu zellikler iinde; mukavemet, yalanma dayanm, anma dayanm, krlma tokluu, termal zellikler, iletkenlik, arlk, korozyon direnci vb. sralanabilir. Teknolojik olarak bakldnda 1940l yllardan sonra bu malzemelerin havaclk sektrnde kullanlmaya baland grlmektedir. Burada ama,elik ve alminyum alamlar gibi konvansiyonel malzemelerin yerine daha dk arlkta ancak daha mukavemetli, sertlik deeri, anma dayanm ve krlma tokluu yksek malzemelerin gelitirilmesidir. te yandan tpk havaclk sektrnde olduu gibi rzgar trbini rotor kanat yaps iin

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

malzeme seiminde; nemli bir kriter olan mekanik zelliin younlua orann ifade eden, zgl mekanik zellik deerleri asndan da kompozit malzemelerin geleneksel malzemelere oranla nemli oranda stnlkleri olduu da sylenebilir. te bu durum, trbin konstrksiyonlarnda zellikle de rotor kanat tasarmnda kompozit kullanmnn n plana kmasna yol amtr. Rzgar trbini rotor kanatlarnda, cam takviyeli plastik malzemeler en ok tercih edilen kompozit malzeme trdr. Bu kompozit malzemeler, trbin kanatlarnda hafiflik salamas, dayanmlarnn ve korozyon direnlerinin yksek ve retimlerinin dier fiber takviyeli plastiklere oranla kolay ve ekonomik olmas nedeniyle tercih edilmektedirler. Karbon fiber takviyeli plastiklerin de rotor kanatlarnda snrl da olsa kullanm vardr ve bu kompozit malzemelerin cam takviyeli plastiklere gre daha yksek dayanm ve hafiflik salamalarna ramen maliyetlerinin yksek oluu dezavantajdr. Fiberli kompozit tipi, fiberlerin matris yapsnda yer almasyla meydana gelmitir. nk fiberlerin matris iindeki yerleimi kompozit yapnn mukavemetini etkileyen nemli bir unsurdur. Uzun fiberlerin matris iinde birbirine paralellii ile yksek mukavemet salanrken, fiberlere dik dorultuda dk mukavemet elde edilir. ki boyutlu yerletirilmi takviyelerle her iki ynde de eit mukavemet salanabilmektedir. Parackl kompozitler, bir matris malzeme iinde baka bir malzemenin paracklar halinde bulunmas ile elde edilirler. Yapnn mukavemeti paracklarn sertliine baldr. En yaygn tip, plastik matris iinde yer alan metal paracklardr. Tabakal kompozitler, en eski ve en yaygn kullanm alanna sahip olan tiplerdir. Farkl fiber ynlemelerine sahip tabakalarn bileimi ile ok yksek mukavemet deerleri elde edilir; bu malzemeler sya ve neme dayankl yaplardr, metallere gre hafif ve ayn zamanda mukavemetli malzemelerdir. Karma kompozitler, ayn yapda iki veya daha fazla fiber eidinin bulunmas sonucu olumaktadr. Hibrid kompozitler olarak da adlandrlan bu malzemeler, iki farkl fiberin devrede olmas ve maliyet dklnn yannda, malzeme zelliklerinin iyilemesini de salamaktadrlar. te yandan kompozit tasarmnda, iki nemli unsur vardr. Bunlardan birincisi, matristeki fiberin ynlenme dorultusudur. kincisi ise malzeme dizaynnda, aerodinamik koullarn gz nnde bulundurulmas zorunluluudur. Bu koullar gerekletiinde; kompozit malzemelerin imalata uygunluu, bakm maliyetinin dk olmas ve mekanik zelliklerinin iyi olmas trbin tasarmnda byk avantajlar salayacaktr. Kompozit Malzemelerin Avantajlar leri kompozit malzemelerin ilk geliimi ve uygulamas, daha hafif yaplarn elde edilmesine olanak salayabilme potansiyeline sahip olmasndan dolay gerekletirilmitir. 1960larn banda ilk uygulamalar hafifliin, yakt tketimini, performans ve tanlan yk kritik olarak etkiledii havaclk yaplarnda ve daha hafif olmalarnn, performansn gelitirilmesini saland spor ekipmanlarnda kullanmdr. Bugn lifli kompozitler, tasarmclar tarafndan eitli nedenlerden dolay tercih edilmektedirler. Bu nedenler arasnda; hafiflik, salamlk, yksek dayanm, elektriksel yaltkanlk (veya iletkenlik), dk termal genleme, dk veya yksek s transferi, korozyon direnci, daha uzun yorulma sresi, optimal tasarm, dk bakm, tam dorulukta (lsel) retim ve yksek ileme scaklnda eklin bozulmama zellikleri olarak sralanabilir. Salamlk ve Dayanm: Lifli kompozitlerin, geleneksel mhendislik malzemeleriyle karlatrldnda en nemli avantaj yksek dayanm ve salamldr. Bu zellikler mhendislik yaplarnn tasarmnda ok nemli olan performansn iyiletirilmesini ve enerji tasarrufu

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

salamaktadr. Optimal Tasarm: retilen kompozit malzemeler, her uygulamann belirli taleplerini karlamak iin projelendirilebilirler. Mmkn tasarm seenekleri; malzeme (fiber ve matris), ileme yntemi ve tabaka tipi (tek ynl veya dokuma) seimini, tabaka konumlarnn, verilen dorultudaki tabaka saysnn ve tabakalarn kalnlnn deitirilmesini iermektedir. Kompozitler iin tasarm deiiklerinin bu geni aral, geleneksel mhendislik malzemelerine gre zt bir durumdur. Bu malzemelerin tasarmlarndaki bu geni eitlilik, daha az malzemenin artk olarak atlmasyla retilen verimli yaplarn elde edilmesini salamaktadr. Ayrca eitlilikteki bu byk imkan, kompozit yaplarn retilmesinde bilgisayarlar, optimizasyon, uzman sistemler ve yapay zeka kullanlmasn ve tasarmlarn gelitirilmesini salamaktadr. Yorulma Sresi: Kompozit malzemelerin yorulma sresi, havaclk endstrisinde kullanlmasnn ana sebeplerinden biridir. Yorulma sresi, dier birok yap (ulam aralar, kprler, endstriyel bileenler ve eitli rzgar ve su yklerine maruz kalan yaplar) iinde nemlidir. lsel Kararllk: Hemen hemen tm yaplar, kullanm sreleri boyunca scaklk deiikliklerine maruz kalmaktadr. Scaklk deiimiyle ilgili gerilmeler, boyut veya ekilde deiikliklerle, srtnmenin artmasyla ve termal gerilmelerle sonulanabilir. Baz uygulamalarda bu termal etkiler kritik olabilmektedir. Hareketli paralar (rnein, motorda) arasnda srtnmenin artmas, ar snmadan dolay hatalara neden olabilir. Uydulardaki kk ekil deiiklikleri ilev grmemesine yol aabilmektedir. Karayollar ve at sistemlerinde de sl genleme hatalara neden olabilmektedir. Bu nedenle, sfr veya sfra yakn sl genleme katsaysna sahip malzemelerin kullanlmasnn gerekli olduu birok uygulama vardr. Uygun tasarm sayesinde, sfr sl genleme katsaysna sahip kompozit malzemeler elde etmek veya termal gerilimi ve uygunsuzluu minimuma indirmek amacyla dier bileenlerin sl genleme katsays ile eletirmek iin kompozitin sl genleme katsaysn dizayn etmek mmkndr. Korozyon Direnci: Polimer ve seramik matrisli malzemeler, kompozit malzemelerin nem ve dier kimyasallara kar korozyon direncini arttrmak iin seilebilirler. Bu matris malzemeleri kullanlarak retilen kompozitler, geleneksel mhendislik malzemeleriyle karlatrldnda bakm gerektirmemektedirler. Etkin retim: Kompozit yaplar; filaman sargs, pskrtme ve erit katman gibi otomatikletirilmi metodlarn kullanlmasyla etkili bir ekilde retilebilmektedir. retimindeki verim, kompozit malzemelerin ok az artk malzeme karacak ekilde retilmesini de salamaktadr. Bu, son rnn elde edilmesine kadar byk miktarlarda talan artk olarak olutuu metal malzemelerle karlatrldnda kompozit malzemelerin avantajdr. retim maliyetleri de dorudan yapdaki paralarn saysyla ilgilidir ve kompozit malzemeler son ekli bir kerede retebilme yeteneine sahip olmasndan ve perin balantlarndan daha etkili birleme salamasndan dolay bu para saylarn nemli ekilde azaltabilmektedir. rnek olarak; uak gvdesinin iki kesiti, alminyum bileenlerin perinlenmesiyle ve kompozit bileenlerin yaptrlarak balanmasyla yaplmaktadr. Alminyum yap yaklak 11000 paradan, aksine kompozit yap yaklak 1000 paradan olumaktadr. Para saysndaki bu azalma, bileen ve montaj maliyetinde kayda deer tasarruflar sunmaktadr. Yaltkanlk: Birok mhendislik yaplarnn elektriksek yaltkanla sahip olmas istenmektedir. rnek olarak; cam/polyester merdiven ve k direklerinin elektrik iletkenliklerini azaltmak iin elik ve alminyumlara gre tercih edilmesi verilebilir. Yaltkan bileenler, elektronik endstrisindeki uygulamalar iin de nemlidir. Aksine bakr matrisli kompozitlerin,

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

bakrn yksek termal iletkenliinden dolay yksek scaklk uygulamalarnda kullanlma almalar devam etmektedir. Tm Maliyetlerin Hesaba Katlmas: Kompozit malzemelerden yaplan yaplarn maliyet deerlendirmesi, rn toplam mr maliyetini iermelidir. Kompozitler, genellikle geleneksel malzemelerden daha pahaldrlar. Fakat, tm dier faktrler maliyet karlatrlmasnda hesaba katlmaldr. lk olarak, kompozit malzemeler daha yksek dayanm ve salamla sahiptir. kinci olarak, retimde otomasyona gidilmesi kompozit malzeme maliyetini drmektedir. nc, tama ve kurma maliyetleri kompozit yaplar iin genellikle daha dktr. Son olarak, kompozit yaplar geleneksel malzemelere gre daha uzun mrldrler ve kullanm mr sresinde daha az bakm gerektirirler. Kullanlan Malzemelerin Geridnm Rzgr trbini kanatlarnn ortalama ekonomik mrleri kullanldklar blgenin iklim koullarna bal olarak 20 ile 25 yl arasnda deiim gstermektedir. Rzgr enerjisinden 1 kW g retebilmek iin rzgr trbin kanatlarnda yaklak olarak 10 kg FTK malzeme kullanlmas gerekmektedir. 2009 yl itibariyle dnyadaki toplam kurulu rzgr gcnn 160.000 MW olduu dikkate alndnda, bu g retimi iin yaklak olarak 1 milyon 600 bin ton FTK malzeme kullanlmtr. Bu da alma mrlerini tamamladnda ne kadar ok miktarda atk malzeme oluacan gstermektedir. Rzgr enerjisinden elektrik retiminin yaygnlat ilk yllarn 1980`ler olduu dikkate alndnda, 2000 ylndan sonra pek ok rzgr trbini kanadnn ekonomik mrlerini tamamland sylenebilir. Ekonomik mrlerini tamamlayan veya kullanm srasnda hasar gren rzgr trbin kanatlarnn bertaraf ileminde temel olarak 3 yntem uygulanmaktadr. Bunlar; depolama, yakma ve geri dnmdr. 2000`li yllara kadar tm dnyada en ok tercih edilen metot depolama idi. Ancak 2000`li yllardan sonra ekonomik mrn tamamlayan kanat miktarnn artmasyla yakma daha ok tercih edilen bir metot haline gelmitir. Yakma ilemi ncesinde trbin kanatlar kesilerek daha kk boyutlara indirilir. Ufalama ileminin ardndan atk trbin kanatlar 500 C`lik piroliz ileminden geirilir. Piroliz ilemi srasnda aa kan sentetik gazlar 1100 C`lik yakc sisteme aktarlr ve bu ilem sonunda enerji retilir. Piroliz ilemi sonunda trbin kanatlarnn yaklak olarak % 60` kat atk olarak kalr. Bu atklarn uygun blmleri genellikle imento retiminde veya asfalt uygulamalarnda takviye malzemesi olarak kullanlabilir. Ayrca piroliz atklarndan cam elyaflar temizlenerek ayrlr ve %25 orannda atk cam elyaf ve %75 orannda saf cam elyaf hammaddesi kartrlarak ayn kalitede yeni cam elyaf retimi yaplabilir. Yakma ilemi ile kanat atklarnn yaklak olarak %60-%70`lik blm faydal enerjiye dnr veya dier sanayi uygulamalarnda katk malzemesi olarak kullanlr. Bu nedenle 2000`li yllarda sz konusu atklarn geri dnm iin eitli alternatifler gelitirilmeye balanmtr. Bu kapsamda, trbin kanad retiminde termoset polimerler yerine termoplastik matrislerin kullanm zerine eitli deneyler yaplmtr. Termoplastik yaplarn geri dnm asndan termoset yaplara gre avantajlar bulunmaktadr. Ancak trbin kanatlar alma esnasnda deiken ynl dinamik yklere maruz kalmaktadr. Mevcut termoplastik yaplarn mekanik dayanm deerleri henz sz konusu dinamik ykleri karlayacak dzeyde deildir. Bu sebeple byk lekli rzgr trbini kanatlarnn retiminde termoplastik yaplarn ksa vadede termoset yaplarn yerini almas olduka zordur. Ancak 5 kW civarndaki kk sistemlerde termoplastik yaplarn kullanlmas mmkn olabilmektedir. Ayrca kanat retiminde ara malzeme olarak kullanlan PVC kpklerin yerine geri dnm daha kolay olan PET kpkler kullanlmaya balanmtr. Mekanik dayanm deerlerinin iyiletirilmesi ile termoplastik yaplarn rzgr trbini kanatlarnda ksmi olarak

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

kullanmlar mmkn olabilecektir ve bunlarn kullanmlarnn yaygnlamas ile ekonomik mrn tamamlam rzgr trbin kanatlarnn geri dnm oran artabilecektir.

Jeneratrler
Rzgar trbini jeneratrleri, mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirirler. Rzgar trbini jeneratrleri dier tip jeneratrlere gre biraz daha farkldr. Bunun sebeplerinden biri, jeneratrn salnml g reten rzgar trbini rotoruyla birlikte almasdr. 100 kW veya 150 kW stndeki byk rzgar trbinlerinde retilen gerilim fazl alternatif olup, genellikle 690 V deerindedir. Daha sonra rzgar trbinin yanna veya kulenin iine monte edilmi transformatre yollanr. ebekeye bal olan bu transformatr yardmyla gerilim 10 kV veya 30 kV arasnda bir deere ykseltilir. Bu reticiler 50 Hz ve 60 Hz olarak retilebilmektedir. Rzgar trbinlerinde tip jeneratr kullanlmaktadr; *Doru Akm Jeneratrleri *Senkron Jeneratrler (Alternatrler) *Asenkron (ndksiyon) Jeneratrler Kk gl sistemlerde eskiden ok kullanlan doru akm jeneratr, zellikle elektriin ebekeden bamsz olarak kullanld yerlerde tercih edilmekteydiler. Son yllarda mekaniksel komtatrl doru akm makineleri, komtatr elimine etmek iin daimi mknatsl olarak tasarlanmaya balanmtr. Bu tertibatta retilen alternatif akm, yar iletken dorultucular yardmyla doru akma dntrlr. Frasz doru akm makineleri olarak da isimlendirilen bu makineler, daimi mknatslarn kapasitelerinin ve glerinin snrl olmas nedeniyle, kk gl rzgar trbinlerinde kullanlmaktadrlar. Doru akm jeneratrleri, gnmzde yerini genellikle senkron veya asenkron jeneratrlere brakmtr. Bu jeneratrler, dntrcler yardmyla kolayca doru akm alternatif akma dntrebilen g elektronii elemanlar ile birlikte almaktadrlar ve sabit stator ve dnen rotor olmak zere sabit iki ksmdan oluurlar. Her iki jeneratr tipinde de, stator benzer yapdadr. Statorlar sabit hzda manyetik alan meydana getirirler. Orta ve byk rzgar trbin endstrisinde asenkron jeneratrleri, yaygn bir ekilde kullanlmakta olup tercih edilmelerinin sebebi, emniyetli olmalar ve maliyetlerinin dk olmasdr. Rzgar trbinlerinde, genellikle rotoru sargl ve sincap kafesli olmak zere iki tip asenkron jeneratr kullanlmaktadr. Sincap kafesli asenkron makineler; frasz, gvenilir, ekonomik ve salam bir yapya sahip olmalar nedeniyle uygulamada ska kullanlmaktadrlar. Bu makinelerde dorultucu, jeneratr iin programlanabilir bir uyarm oluturabilmektedir. Ayrca evirici, harmonik kompanzatr olarak altrlabilmektedir. Jeneratr parametrelerinin scaklk ve frekansla deierek sistemin kontroln karmaklatrmas ve stator tarafndaki dntrcnn, makinenin ihtiya duyduu manyetik alan salamak iin nominal gce gre %30-%50 orannda daha byk llerde yaplmas, bu sistemin dezavantajlar arasnda yer alr.

EVRESEL ETKLER
Rzgr santrallerinin evresel etkileri; arazi kullanm, grlt, grsel ve estetik etkiler, doal hayat ve habitata etki, elektromanyetik alan etkisi, glge ve titreimler olarak sralanabilir. Yer Seimi ve Alan ihtiyac Rzgr enerjisi uygulamalar ve geliimlerin evresel etkileri konular temel olarak arazi kullanm

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ilikileri/uygunluu balamnda fiziksel planlamann bir problemi olarak ele alnabilir. Rzgr enerjisinden elektrik retiminin bir kara paras zerinde gereklemesi, yer setii alan yeni arazi kullanm biimine dntrmektedir. Deniz zerindeki kurulumlar ise deniz hayatn etkilemektedir. Rzgr enerjisinden elektrik retilmesi iin kullanlacak trbin iftlikleri byk alanlara ihtiya duymaktadrlar. Noktasal olmayan yaylm bir formda olan rzgr enerjisi gibi bir enerjinin, engelsiz ortamda toplanmasyla elektriin retilmesi, geleneksel sistemlerde kullanlan birim elektrik retimi bana alandan ok daha fazla alanlar gerektirir . 1 MW elektrik retimi iin 700 1000 m2 arazi gerekmektedir. Ayrca bu araziye insann girmesi de tehlikelidir. Yer kullanm rzgr trbinlerinin yerleiminden etkilenen bugnk ve gelecekteki kullanmlarn deiimi olarak anlatlabilir. Byk alanlar gerektiren byk ve orta lekli rzgr tarlalar yaygn olarak yerlemeler dndaki, uzak, ak alanlarda, krsal alanlarda yer semektedir. Krsal alanlarda yer setii durumlarda, rzgr trbinlerinin kurulduu alann toplam proje alannn yaklak %1-3n kaplarlar. Kalan %97-99luk bo ksm ise dier kullanmlara ak olmas itibari ile tarmsal faaliyet yaplarak arazinin ikili kullanm salanabilmektedir . Rzgr santralleri tarmsal arazi kullanm ile uygunluk gsterirken, dier ak ve doal alanlarda yer seimi durumunda arazinin mevcut kullanm ile eliki gsterebilmektedir. Rzgrn bol, hznn yeterli olduu alanlar ou zaman doal nitelii korunacak alanlar, milli parklar, zel nitelikli alanlar, arkeolojik ve tarihi alanlarla akabilmektedir. Trbin kurulumu ve buna bal elektrik balant yaplar, kablolama ve yollardan dolay habitatta bir deiiklik olacaktr. Ancak bu deiim arazinin tamamn etkileyecek dzeyde byk deil, kk apldr. Trbinler alma hayatlarnn sonuna geldiklerinde sklebilmekte ve bulunduklar alan farkl amalar iin kullanlabilmektedir. Grlt: Fizik tanma gre grlt, aralarnda herhangi bir uyum olmayan pek ok frekanstan oluan sese verilen addr. Bir baka anlatmla, grlt tek bir nota ile taklit edilemeyen sestir. rnein trafik, rzgar, yamur, pazar yeri, lokanta, grltleri gibi.Bu terim, yap akustiinde istenmeyen ses olarak ta tanmlanr. Geliigzel bir yaps olan bir ses spektrumudur. Ses bir kaynaktaki (ses telleri, hoparlr membran gibi) titreimlerle oluur ve yaylmak iin bir ortama(hava, su gibi) ihtiya duyar. Bu ortamdaki titreimler de kulamzda ses olarak alglanr. Sesin birimi desibeldir ve bir sesin grlt olarak alglanmas iin o sesin desibel miktarna baldr. Grlt seviyesindeki sesin insann fizyolojik ve psikolojik zelliklerine etkisi vardr. Rzgar trbinlerinde grlt temelde mekanik aksamlardan kaynaklanan grltdr. Mekanik grlt mekanik bileenlerin almas srasnda paralarn birbirlerine temas etmesi ve dier mekanik hareketler neticesi ile olumaktadr. Mekanik grltnn ortaya kt ana bileenler unlardr: Dili kutusu Jeneratr Sapma srcleri Soutucu fanlar Yardmc ekipmanlar(r.hidrolikler)

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 17 Rzgar trbin bileenlerinin grlt seviyeleri Aa kan grlt, mekanik ve elektriksel paralarn dnme hareketi ile ilgili olduu iin bu grlt, geni bir banda yayl bir bileen olmasna ramen karakter olarak tonal olma eilimi ierisindedir. rnein, millerden, jeneratrn dnme frekansndan ve dili kutusunun yzey frekansndan aa rahatsz etmeyecek seviye tonlar ortaya kabilir.Grltnn iletim yolu havakaynakl(a/b, air-borne) veya yapsal-kaynakl(s/b, structural-borne) olabilir. Hava kaynakl grltde grlt dorudan bileen yzeyinden yada iinden havaya doru akar. Yapsal kaynakl grltde ise grlt hava iinde yaylmadan nce yapsal bileenler boyunca iletilir. ekil 17de 2MWlk bir rzgar trbini iin rzgar arkadan alma pozisyonunda(115m) belirlenen her bir bileen iin ses g seviyeleri ve iletim yolu tipleri grlmektedir. Mekaniksel grltnn ana kayna dili kutusudur. Grlt nacelle yzeyleri ve makine muhafazasndan yaylm gsterir. Aerodinamik grlt eitleri aada belirtilmektedir. Dk frekans grlts, ak trblans grlts, Kanat profil grlts. Dk frekans grlts

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Bu grltye kule yada rzgar kaymasndan dolay kanatlar tarafndan tecrbe edilen rzgar hzlarndaki deiimler neden olmaktadr. Bu etki daha ok rzgar arkadan alan trbinlerde yer almasna ramen rzgar nden alan trbinler iinde nem arz etmektedir. Bir sesin frekans yapsn gsteren grafie, grlt (ya da ses) spektrumu denir. Bu grafikte genellikle x ekseninde (yatay eksende) Hz cinsinden frekanslar ve y ekseninde (dey eksende) dB cinsinden ses basn dzeyi gsterilir. Mzik seslerinin spektrumu, x eksenine dik dorulardan, grlt spektrumlar ise srekli erilerden oluur. Bir grltnn spektrumuna bakldnda o grlt iinde gl frekans blgelerinin, ya da grltye karm mzik seslerinin, yani baz baskn frekanslarn olup olmad anlalr. Zaman iinde deien grltlerin, spektrumu da deieceinden, bu tr grltler iki eksenli tek bir grafikle gsterilemeyecei iin, zaman boyutunu da ieren eksenli grafiklerle gsterilir. Grlt spektrumu Grlt spektrumu, kanat gei frekans ve onun harmonikleri tarafndan ekillendirilir. Bu spektrum tablo 5de grlmektedir.

Tablo 5. Kanat Gei Frekans Harmonikleri ve Grlt Spektrumu Ak Trblans grlts Atmosferik trblansn neden olduu girdaplarla kanatlar etkileirken, i ak trblans geni bant aralnda grlt oluturur. ak trblans, gzlemci tarafndan hrt grlts olarak alglanan 1000Hze kadar frekanslar retir. ak trblansnn; kanat hz, kanat profili ve trblans younluundan etkilendii dnlr. Kanat profil grlts Bu grlt, kararl ve trblanssz akta kanadn kendisi tarafndan retilir. Kanat yzeyindeki kusurlar tonal bileenler retebilir olmasna ramen bu grlt tipik olarak geni bant aralndadr. Bu grltnn trleri; i. Firar kenarnda oluan grlt: Rzgarn kanad terk ettii kenara firar kenar denir. Firar kenarnda oluan bu grlt 750-2000Hz frekans aralkta geni bant hrt sesi eklinde alglanr ve trblansl snr tabakasnn kanat firar kenar ile etkileiminden oluur. Firar kenar grlts, rzgar trbini zerinde etkin olan ok yksek frekansl grltlerin ana kaynadr. ii. Durma Etkisi: Kanat durmas, geni bant ses yaylmn arttran kanat profili civarnda, kararsz bir aka neden olur. iii. Keskin olmayan firar kenar grlts: Keskin olmayan firar kenar, girdap dalm ve tonal grlty artrc bir etkiye sahiptir. Bu durum firar kenarn keskinletirmek suretiyle ortadan

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

kaldrlabilir. iv. Yzey Kusurlar: Dikim srasnda ya da yldrm arpmasndan dolay ortaya kan hasarlarn neden olduu yzey kusurlar tonsal grltnn ana kayna olabilmektedir. Aerodinamik grlty azaltmak iin en bilinen yaklam rotorun dnme hzn drmektir. Fakat bu durum enerji kayplarna neden olmaktadr. Rzgar hznn dk olduu durumlarda grlty azaltma yetenei deiken hzl veya ift hzl rzgar trbinlerinin nemli bir zelliidir. Rzgar Trbinlerinde Grlt Tahmini Rzgar trbinlerinin normal alma artlarnda ortaya kan grltnn tahmini, evresel grlt deerlendirmesinin nemli bir ksmn oluturur. Grlt tahmini basit rzgar trbinlerinde grlt tahmini ve modern rzgar trbinlerinde grlt tahmini olmak zere iki kategoride incelenmektedir. Basit Rzgar Trbinlerinde Grlt Tahmini Aratrmaclar tek bir rzgar trbini grltsnn tahmini iin analitik modeller ve bilgisayar kodlar gelitirmilerdir. Genel olarak bu modeller snfa ayrlabilir : Snf 1: Bu model snf temel rzgar trbini parametrelerinin(rotor ap, g ve rzgar hz) bir fonksiyonu olarak genel ses g seviyesine ynelik basit tahminler sunar. Snf 2: Bu snf daha nce tanmlanm olan grlt mekanizmalarnn trn ele alr ve son teknoloji trbinlerinde kullanlabilir. Snf 3: Bu modeller, grlt reten mekanizmalar tanmlayan iyiletirilmi modelleri ele alr ve iyiletirilmi modelleri rotor geometrisi ve aerodinamik ile ilikilendirir.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Tablo 6 Modern Rzgar Trbinlerinde Grlt Tahmini Sezgisel olarak bir kii belli bir yerdeki rzgar trbinlerinin saysn iki kat artrmann ses enerji kn ikiye katlayacan bekleyebilir. Desibel lei logaritmik olduu iin iki ses basn seviyesinin toplam iin kullanlan bant L1L210 10Toplam10L = 10 log(10+ 10) Rzgar Trbinlerinden Grlt Yaylm Belli bir g seviyesindeki kaynaktan belli bir mesafede ses basn seviyesini tahmin etmek iin kii ncelikle ses dalgalarnn nasl yayldn dnmelidir. Tek bir rzgar trbini iin kii ses basn seviyesini kresel yaylm varsaymna gre hesaplayabilir. Kresel yaylmda ses basn seviyesi mesafenin karesi bana 6dB kadar azalmaktadr. ayet kaynak tamamen dz ve yanstc bir yzey zerinde ise bu durumda yar kresel yaylm dnlmek zorundadr. Yar kresel yaylm mesafenin karesi bana 3dBlik azalma neden olur. Ayrca atmosferik ekim ve zemin etkisi de dnlmelidir. Rzgar trbini grlts baz zel durumlar ortaya koymaktadr. lki kaynan ykseklii genellikle standart grlt kaynandan yksek seviyede olmaktadr. Bu durum grlt perdelemesini daha az nemli hale getirir. Ayrca retilen grlt zerinde rzgar hznn gl bir etkisi vardr. Hakim olan rzgar ynleri, rzgar trbinlerinde rzgar nden yada arkadan alma pozisyonlar arasndaki ses basn seviyelerinde nemli farklara neden olabilmektedir. Tam bir

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

grlt yaylm modeli aadaki faktrleri kapsamaldr: Kaynak karakteristikleri(Yn, ykseklik v s.) Kaynan gzlemciye olan uzakl Hava ekimi Zemin etkisi (yerde ses yansmas zemin zellikleri v.b) Karmak bir alanda yaylm Hava etkileri (Ykseklikle rzgar hz veya scaklnn deimesi) Rzgar Trbinleri in Grlt Azaltma Yntemleri Rzgar trbinlerinde mekanik grlt azaltlmaldr. Mekanik grlty azaltma; i. Dili ark diini zel bir ekilde yaparak, ii. Dk hz soutma fanlarn kullanarak, iii. Yer seviyesine deil de motor oturma yeri iine bileenleri monte ederek, iv. Motor oturma yerine ses yaltm ve susturucular ilave ederek, v. Byk bileenler iin titreim yaltclar ve zel yapda vidalar kullanarak vi. Trbini tekrardan tasarlayarak gerekletirilebilir. rnein, bir alanda dk frekansl grlt bir problem oluturuyorsa, izin verici merci skntya neden olan rzgar arkadan alan trbinlerin kurulumunu yasaklayabilir[16]. Eer bir rzgar trbini uygun tasarm prosedrlerine gre tasarlanmsa, muhtemelen bu trbinde yeni, grlt azaltc kanatlar kullanlmtr ve mekanik grlt emisyonlar problem oluturmayacaktr. Genellikle rzgar trbini grltsn azaltmaya alan tasarmclar daha ok aerodinamik grlty daha fazla azaltmak zerine younlamaldrlar. Aerodinamik grlt reten mekanizma rzgar trbinleri iin nemli olup, aada belirtilmitir. Firar kenar grlts Hcum kenar grlts ak trblans grlts Modern rzgar trbinlerinde grlt, dk u hz oranlar, daha dk hcum kanat as, rzgar nden alan tasarmlar ve son zamanlarda en ok bavurulan deitirilmi kanat firar kenar yaps kullanlarak azaltlabilir. Grltnn nsanlar zerindeki Etkileri Dnya salk rgtnn nsann fiziksel, ruhsal ve sosyal ynden kendini iyi hissetme durumudur biiminde tanmlad insan sal iin eitli ynlerden bir risk oluturan evre sorunlarndan birisi de grlt kirliliidir. Uzun yllar grltnn yalnzca iitme sistemine ilikin sorunlar yaratt kabul edilmitir. Bunun yan sra, psikolojik etkilenme ve insan performans zerinde etkileri olduu da anlalmtr. Ancak yaplan bilimsel almalar, salk zerindeki etkisi aikar olan grltnn, eitli fizyolojik etkileri ve bunlarn az veya ok kronik patolojik etkilere dnmesi zerinde srdrlmektedir. Grltnn insan zerindeki etkisinin; iitsel, fizyolojik, psikolojik ve performans ynnden ayr ayr incelenmesi gerekmektedir. letiim ve konsantrasyonu engelleme, dinleme ve alglama gl yaratma, uykuyu bozma

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ve genel skntlar oluturma gibi olumsuzluklara neden olmaktadr. Grlt, duyma yeteneinde geici veya kalc fizyolojik bozulmalara neden olabilir. Geici bozulmalar, zayf sesleri alglayabilme yeteneinin birka saatten birka haftaya kadar deiebilen geici bir sure iin kaybolma eklinde ortaya kar. Bu sre maruz kalnan sre ve grlt dzeyine baml olarak dorusal bir biimde artar. Duyma yeteneindeki kalc bozulmalar ise sarla kadar varabilir. Trkiyedeki oluturduu olumsuz etkilere bal olarak grlt dzeyleri Tablo 7de verilmitir.

Tablo 7 Oluturduu Olumsuz Etkilere Bal Olarak Grlt Dzeyleri Elektromanyetik Alana Etki Rzgr trbini veya retim donanm elektromanyetik alana tesir edip Radyo-TV alclarnda parazit yapabilirler.Bunun en temel sebebi trbin kanatlardr.Bu kanatlar dnerken radyo ve TV alclar ile radyo dalgalarn geri yanstr, parazit yapar, kuleler de sinyalleri yanstabilir.Fakat engellenmesi basit ve ucuzdur. Habitata Etki Trbinler doal hayata ve habitata da eitli etkilerde bulunur. Etkiler canl trlerine, mevsime ve yer zelliine bal olarak deiir . Kanatlar zerinde nemli derecede bcek birikmesi trbin verimini drmektedir. Ayrca trbinler ku lmlerine de sebep olmaktadr. Kular bu rzgr trbinlerine doru srklenmekte, ok hzl dnen pervanelerden kaamamakta ve lmektedirler . Bu nedenle rzgr tarlalar doal koruma alanlarnn en az 300 m ilerisine kurulmaldr . ABD Californiada, Blyth Harbour rzgr tarlas yaknlarnda, ilerinde nadir ku trlerinin de bulunduu yaklak 1.000 hayvan l bulunmutur. Ayn ekilde 2001 ylnda Atlanta Rosstakide yaplan bir almada, iletmedeki 15.000 trbinin 33.000 kuun lmne sebep olduu grlmtr. Buradaki trbinler eski ve kk makinelerdir. Kapasite aralklar 100250 kW arasnda deimektedir . Ayrca rzgr enerjisiyle byk llerde elektrik retimi,

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

rzgr hznn azalmasna neden olur. Yakn blgelerdeki gllerin yzeyindeki buharlamann bu sebepten dolay azalmas neticesinde gller daha scak hale gelirler. Ayrca toprak nemi de ykselir. Btn bu olumsuzluklar ekosistemin etkilenmesine neden olur. Habitatlarn kayb veya zarar grmesi trbin temelleri, g istasyonlar giri kanallar ve iletim hatlar koridorlarndan dolay olur. Grsel Etkiler Enerji retmek amacyla kurulan rzgr iftliklerinin grsel etkilerinden sz etmek mmkndr. Grsellik, estetik subjektif bir olgudur. Ancak temel kstas, doaya uyumlu btnlemi bir grsel etkinin oluturulmasdr . Rzgr trbinlerinin yerleimi evrenin grsel ve estetik zelliklerini etkilemektedir. Grsel etkinin insan faktr zerinde direkt etkisi vardr. Doal ve blgesel korunan alanlar rzgr enerjisinin grsel etkisine kar daha hassastr. Modern trbinler boyut olarak ve kapasite olarak daha byk olmakta ve grnmde daha baskn olmaktadrlar. Bu durumlarda trbinler aras mesafe artmakta ve blgedeki younluk dmektedir. Gelien teknoloji yksek dnme hzlarna sahip youn gruplanmay drmekte daha dk dnme hzna sahip daha byk makineler getirmektedir. Iklandrma da trbinlerin grsel etkilerinden saylr.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Tablo 8

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Tablo 9

DNYADA RZGAR ENERJS

Rzgar enerjisi dyann birok lkesinde gelecei en parlak yenilenebilir enerji tr olarak kabul edilmektedir.Rzgr gc, dnyada kullanm en ok artan yenilenebilir enerji kaynaklarndan biri haline gelmitir. Gnmzde dnyadaki kullanm orannn ok dk olmasna karlk, 2020 ylnda dnya elektrik talebinin %12'sinin rzgr enerjisinden karlanmas iin almalar yaplmaktadr Bunda rzgardan elde edilen elektrik enerjisinin olduka tatmin edici seviyeye ulamasnn etkisi byktr. Almanya'da rzgar enerjisi sektrnde istihdam edilenlerin says 35 bine ulamtr. Avrupa lkeleri 2010 vizyonunda enerji ihtiyalarnn yzde 13'n rzgardan karlamay kararlatrmtr. Rzgar teknolojisinin beii saylan Danimarka'nn yllk teknoloji ihracat 2.5 milyar dolara kmtr. Dnya lkelerinin 2000 - 2009 yllar arasndaki rzgar potansiyeli MW biriminden ekil 18'de verilmitir.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 18 Dnya rzgar enerjisinin ktalara gre dalm ekil 19'da verilmitir.

ekil 19 2009 itibariyle %48'lik blm Avrupa'da olan 157.899 MW'lk toplam kurulu g kapasitesi vardr. Bu g, binlerce rzgr trbininden retiliyor. Dnyada rzgr retim kapasitesi 2000 ile 2006 yllar arasnda drt kattan daha fazla artt. Kurulu rzgr gcnn %81'i Birleik Devletler ve Avrupa'dadr. En byk retici olan be lkenin 2004'de %71'lik, 2006'da %62'lik ve 2008'de %73'lk paylar vardr. Bu lkeler; Birleik Devletler, Almanya, spanya, in ve Hindistan'dr

TRKYEDE RZGAR ENERJS

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

2003 yl itibari ile Trkiye nin toplam kurulu gc 35587MW tr. Kurulu gcn %64.60 termik, %35.34 hidrolik %0.06 s ise rzgar kaynakldr. lkemizde rzgar enerjisiyle ilgili almalarn balang tarihi ok eskilere dayanmamaktadr. Bu konudaki almalar ilk balatan kurum 1980'li yllarn ortalarnda Elektrik leri Ett daresi olmutur. Balang almalar rzgar potansiyelini tespit amacyla gerekletirilen ett faaliyetlerinden ibarettir. Hatta bu yllarda rzgar enerjisini konu alan herhangi bir kanuni dzenleme bulunmamaktayd. 1995 ylndan balayarak baz kk uygulamalar Yap - let - Devret modeliyle gerekletirilmitir. Trkiye'de lk rzgar santrali Demirer holding'in emede kurduu santraldir.zmir eme germian'da (1.5MW), Alaat'da (7.2MW); anakkale Bozcaada'da 10.2MW); stanbul Hadmky'de (1.2MW) gerekleen rzgar santralleri bu ekilde ortaya kmtr. Trkiye'de rzgar enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarnn konu edildii ilk kanun 2001 ylnda Elektrik Piyasas Kanunu'dur. Bu kanunla devletin belirli bir fiyattan alm garantisinden vaz gemesi zaten dk seviyede olan rzgar enerjisi yatrmlarn durdurmutur. Bu aamada az sayda zel sektrn kendi enerjisini retmek iin gerekletirdii projeler mevcuttur. Rzgar enerjisine verilen resmi nemin kant olarak ilk ciddi giriim ise ancak 2005'de Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Kanunu'yla ortaya konmutur. Bu kanunun sonrasnda Bandrma, eme yarmadas, Hatay, Manisa, anakkale'de gerekletirilen 150 MW gcndeki santraller kanunun ilk meyveleridir. Bu tarihten sonra EPDK'ya ( Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu) rzgar enerjisine dayal retim tesisi kurmak iin bavurular gerekletirilmitir. (Aralk 2007) EPDK gelen youn ba vurulardan uygun olanlarn elemi ve 2008 itibaryla 1420 MW kurulu gcnde rzgar enerji santral projesine retim lisans verilmi olup, bu gne kadar yapmna balanlan proje bulunmamaktadr.Trkiyedeki santrallerin isimleri, yerleri ve kapasiteleri tablo 10'da gsterilmitir.

YER zmir-eme zmir-eme anakkaleBozcaada stanbulHadmky BalkesirBandrma zmir-eme Manisa-

RKET Alize A. Bores A. Snjt A. Bares A.

RETME GE 1998 200 2003 2006 2006 2007 2007

G(MW) 1.5 7.2 10.2 1.2 30 0.85 39.2 10.8

MALATI Enercon Vestas Enercon Enercon GE Vestas Enercon Vestas

TRBN SAYISI 3 12 17 2 20 1 49 6

Gbirlii A. 1998

stanbul-Silivri Ertrk A. Mare A. Deniz A.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

Akhisar anakkalentepe anakkaleGelibolu HataySamanda ManisaSayalar zmir-Aliaa Anemon A. Doal A. Deniz A. Doal A. nnores A. 2007 2007 2008 2008 2008 30.4 14.9 30 30.6 42.5 Tablo 10 Enercon Enercon Vestas Enercon Nordex 38 18 15 38 17

Trkiye Rzgar Enerjisi hakkndaki nemli almalardan biri de Rzgar enerjisi atlasdr. EE,DM ile ibirlii yaparak rzgar enerji kaynann deerlendirilmesine ve planlamalarna referans oluturmak, rzgar enerji dnm sistemlerine uygun olan yerleri belirlemek amacyla Trkiye'nin Rzgar Atlasn hazrlamtr. Rzgar Enerjisi Atlas rzgar enerjisi almas yapacak firmalara klavuz niteliinde olacaktr. Atlas rzgar lm verileri, arazi przllk bilgileri, yakn evresel engel bilgileri ve harita bilgileri (topografya) asndan zenle hazrlanmtr. Elektrik leri Ett daresi'nden 150YTL'ye alnabilmektedir.Genel harita ekil 20'de gsterilmitir.

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

ekil 20

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

KAYNAKLAR -DNYADA ve TRKYEDE RZGAR ENERJS Yrd. Do. Dr. nder GLERstanbul Teknik niversitesi, Enerji Enstits -http://www.alternaturk.org/ruzgar.php -http://tr.wikipedia.org/wiki/Rzgar_gc -http://www.alternaturk.org/turkiyede-ruzgar-enerjisi.php -http://www.eie.gov.tr/turke/hesproje/ turkeyhidro.doc, Trkiye nin Hidroelektrik Enerji Potansiyeli -http://www.eie.gov.tr/turkce/YEK/ruzgar/ruzgar_en_hak.html -www.windpower.org -http://tr.wikipedia.org/wiki/Rzgar_trbini -http://www.belgeler.com/blg/27zb/ruzgar-ciftligi-tasarimi-tez -http://www.ekolojimagazin.com/?s=magazin&id=525 -www.alivardar.com -Gebze Yuksek Teknoloji Enstitusu web sayfas; http://web.gyte.edu.tr/enerji/Ruzgarenerji **1. Bartl A, Hackl A, Mihalyi B, Wistuba M and Marini I (2005) Recycling of fibre materials. Trans IChemE, Part B, Process Safety and Environmental Protection, 83(B4), 351-358. **2. Kranet M, Ylman SB, Erdin E (2008) Prevention, recyling and re-using of polymeric composite materials. Polymeric Composites Symposium-Exhibition and Workshops. Izmir, 181191. **3. Lystrup A (2006) Vacuum consolidation of thermoplastic composites for wind turbine rotor blades. 27th Riso International Symposium on Material Science, Denmark, 231-238 ** 4. Pickering SJ (2006) Recycling technologies for thermoset composite materials-current status. Composites: Part A. 37, 1206-1215. *5. Sevim C (2009) Rzgar trbin kanatlar iin alternatif polimerik yaplarn karakterizasyonu. Doktora Tezi, Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits, Izmir. **6. Sevim C (2010) Rapid climate change problem and wind energy investments for Turkey. Energy Education Science and Technology Part A: Energy Science and Research. 25, 59-67. **7. Larsen K (2009) Recycling wind. Reinforced Plastics., 53:1, 20-25. **8.Limits of the Turbine Efficiency for Free Fluid Flow, Alexander N. Gorban **9.J. Tangler, National Renewable Energy Laboratory, J. David Kocurek, Computational Methodology Associates

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES

BURAK TALAY / BUKET BA UKUROVA NVERSTES