Istorija umetnosti ponekad koristi termine koje ne razumemo najbolje, koji nisu iroko

rasprostranjeni ili u kontekstu istorije umetnosti imaju drugaije znaenje od uobiajenog.

Ovo je pokuaj da se razjasne znaenja nekih manje poznatih pojmova.

Likovne umetnosti
Slikarstvo, skulptura i arhitektura su osnovni predmeti prouavanja istorije umetnosti. Ova
klasifikacija odgovara nemakom terminu Bildende Kunst, iji je doslovni prevod, likovne
umetnosti, usvojen i kod nas. (Bild = slika)
Za razliku od nemakog jezika, u italijanskom se ove umetnosti nazivaju belle arti, lepe
umetnosti, isto kao i u francuskom, Beaux-Arts. Engleski jezik pored naziva Fine Arts
poznaje i termin Visual Arts.
Svi ovi termini oznaavaju tri osnovna vida umetnikog stvaranja, koji se od perioda
renesanse smatraju srodnim. Dovoljan dokaz za to je naslov uvene knjige ora Vazarija,
firentinskog umetnika iz 16. veka: ivoti slavnih italijanskih slikara, skulptora i arhitekata.
Ovako shvaene, likovne umetnosti predstavljaju "vii stepen" umetnikog stvaranja u odnosu
na primenjene umetnosti.

Ars liberalis
Sve do 15. veka, stvaralatvo koje danas smatramo likovnim umetnostima smatrano je
zanatima, vetinama (sama re ars, od koje je izvedena re za umetnost u mnogim evropskim
jezicima, na latinskom pre svega znai - vetina, zanat). Tek u 15. veku, sa pojavom
humanizma kao filozofskog sistema, javlja se ideja uzdizanja drutvenog poloaja umetnika.
U antikom periodu, postojala je podela na ona znanja koja imaju isto upotrebnu vrednost,
koja slue za proizvodnju neega, grubo reeno, i ona znanja kojih je dostojan jedino
slobodan graanin, odnosno ars liberalis:
Trivium
gramatika
retorika
logika
Quadrivium
geometrija
aritmetika
muzika
astronomija
Brojni traktati pisani su u 15. veku u odbranu statusa umetnika kao ravnopravnog lana
humanistikog drutva, a meu njihovim autorima istie se Leone Batista Alberti. Mesto
meu slobodnim vetinama bilo je najlake obezbediti arhitekturi, preko njene povezanosti sa
matematikom koja je taj status imala jo od antikog doba. Neto je komplikovanije bilo
dokazati da ravnopravan status imaju i slikarstvo i skulptura. I slikarstvo i skulptura su
figuralne umetnosti, te je ovde dovoljno objasniti vezu samo izmeu slikarstva i slobodnih
vetina (sve to se odnosi na slikarstvo, odnosi se i na skulpturu). Slikarstvo je svoj poloaj
ravnopravan sa ars liberalis zasluilo zahvaljujui antikoj knjievnoj kritici (antika kritika
likovnih dela nije nam poznata). Ovde je vano razumeti autoritet antikih pisanih dela u 15.
veku, ona su veoma vana. U tom smislu su se humanisti pozivali na Aristotelovu "Poetiku" u

kojoj je zastupano stanovite o bliskosti slikarstva i poezije, a Horacijeva reenica iz "Pisma

Pisonima" ut pictura poesis ("kako u poeziji tako i u slikarstvu"), postala je gotovo
materijalni dokaz o bliskosti slikarstva i poezije, to je obezbedilo ulazak slikarstvu meu
vetine kojih je dostojan slobodan ovek.

Dekorum
Teorija dekoruma usko je povezana sa antikom knjievnom teorijom.
Nadovezujui se na Aristotela, Horacije sistematizuje niz pravila koja pisac mora potovati
prilikom stvaranja dramskog teksta. Meu njima najvaniju ulogu ima pravilo dekoruma, koje
uopteno podrazumeva da pisano delo mora biti dosledno u svakom svom aspektu: dikcija,
metrika i ton moraju odgovarati kako temi i anru, tako i socijalnom statusu, starosnom dobu,
polu svakog od likova.
Leonardo meu prvima daje opirnija uputstva slikarima kako da pokrete i izraze lica svojih
likova prilagode njihovom drutvenom poloaju, starosnoj dobi, polu, karakteru. Teorija
dekoruma ovako shvaena nadovezuje se na principe tipinog i reprezentativnog, ali se
promenom politike i duhovne klime u XVI veku javlja i njen drugi aspekt.
Velika pljaka Rima 1527. godine i uspostavljanje reformacije na severu Evrope utiu na
proces deliminog ponitavanja humanistike tradicije u Italiji. Racionalizam renesansnog
humanizma bio je jedna od osnova reformacije crkve na severu, i Rim ga odbacuje kako bi se
ojaao autoritet katolike crkve. Konanom pobedom reformatorske struje u katolikoj crkvi
nakon poslednjih zasedanja Tridentskog sabora 1563. godine, javlja se reakcija crkve ne
samo prema humanistikoj teoriji ve i prema umetnosti koju je ta teorija inspirisala. Pitanja
dogme sa stanovita crkve nisu bila podlona nikakvim raspravama, i crkva, odnosno
teoretiari rasprava o religioznoj umetnosti, preuzimaju zadatak upuivanja slikara i njihovih
crkvenih patrona u nain na koji su odreene teme morale biti predstavljene. Glavna panja se
uglavnom posveuje detaljima ali postoje i ideje koje premauju zanimanje za "tanost"
nekog dela, a koje se odnose na irenje odgovarajueg verskog oseanja, a sve u vezi sa
vekovima starom idejom o funkciji umetnosti kao "biblije za nepismene". Verovatno
najpoznatije umetniko delo u kontekstu ovih rasprava o religioznoj umetnosti jeste
Mikelanelov "Strani sud". Optube koje su pod uticajem odluka Tridentskog sabora
iznoene na raun ove slike bile su brojne i u njihovoj osnovi se nalazi nezadovoljstvo
injenicom da je Mikelanelu umetnika virtuoznost u prikazivanju anatomije ljudskog tela
bila prea od duhovnog oseanja koje je slika trebalo da proizvede kod posmatraa. Kritike su
izreene i na raun nedoslednosti u potovanju biblijskog teksta, jer nije doputena ni
najmanja sloboda u tumaenju istih, kao i na raun neprikladnosti usled tolikog broja nagih
figura na svetom mestu kakvo je papina privatna kapela. Karakteristino je to da odreeni
kritiari zadravaju pozitivno miljenje o Mikelanelovom umetnikom autoritetu izvan
konteksta problematinog sadraja slike. Teorija dekoruma tako od neophodnog sredstva
racionalne misli u vezi sa realistinom predstavom prirode postaje i instrument za jaanje
crkvenog autoriteta u oblasti umetnost

Ikonostas
Ikonostas je pregrada koja deli oltarski prostor od naosa crkve. U ranohrianskom periodu na
ovom mestu se nalazila niska pregrada, visine oko 1 m, od kamena ili metala - kanela.
Nakon VIII veka, na zapadu se ova pregrada uglavnom izostavlja, dok na istoku dobija sve

sloenije forme. U ranijim periodima ova pregrada se naziva templon.

Najjednostavniji i najraniji temploni imali su sledeu konstrukciju. etiri stubia su nosila
vodoravnu gredu - kosmitis. Pri dnu pregrade, izmeu stubia nalazile su se parapetne ploe,
mermerne ploe ukraene najee floralnim ili geometrijskim motivima, visine do 1 m.
Prostori izmeu stubia, interkolumnije, bili su zatvoreni ukrasnim zavesama katapetazmama. U poetku ikone nisu bile sastavni deo ovakvih pregrada, ve su one kaene
na stubie i na arhitrav. Do XIII veka postalo je uobiajeno da se umesto katapetazmi na
ikonostasima nalaze ikone, bilo u vidu umetnutih drvenih ploa, bilo u vidu zazidanog dela
koji je zatim oslikan. Ove ikone nazivaju se prestone ikone, i nalaze se sa obe strane carskih
dveri (prolaza na sredini ikonostasa). Parapetne ploe u ovom periodu su obino prekrivane
skupocenom tkaninom - podeom.
Na prestonim ikonama su bile predstavljena poprsja ili cele figure Hrista, Bogorodice sa
malim Hristom, svetog Jovana Krstitelja i svetitelja ili praznika kome je hram posveen. Na
carskim dverima je najee predstava Blagovesti.
Do XIV veka ikonostas se proiruje, dodaje se nov red ikona sa predstavom deizisnog ina.
Deizisni in predstavljaju lik Hrista u sredini, kome se sa leve i desne strane za spas ljudskog
roda mole Bogorodica i Jovan Krstitelj, sa po jo est predstava apostola sa svake strane.
Dalje se ikonostas razvijao u visinu, i iznad deizisnog ina se dodaje red ikona sa predstavama
velikih praznika. Na vrhu ikonostasa, konano se nalazi slikani, ili zmajski krst. Na njemu
je predstavljen razapeti Hrist kog oplakuju Bogorodica i apostol Jovan.
U XIV veku se javljaju i drvene konstrukcije ikonostasa, da bi u XVI i XVII veku bile
dominantne. Drveni ikonostasi su obino ukraeni veoma razvijenim duborezom, koji moe
biti i pozlaen. Tokom XVII i XVIII veka kod nas se javljaju raskoni barokni ikonostasi, jo
razvijenijeg programa, sa predstavama Hristovog stradanja, ili nekom drugom tematikom.
Unutranjost hramova se gotovo uopte ne oslikava, tako da ikonostasi postaju osnovni
nosioci slikanog programa u hramu. Ikonografski sadraj ovih ikonostasa je kompleksan i
odraava uticaje propovednike literature.

Barok
"O etimologiji rei barok postoji nekoliko teorija; ova re ima dvojnu istoriju i dva razliita
izvora, od kojih se jedan odnosi na francusko, a drugi na italijansko tumaenje. Poreklo
italijanske rei objasnio je Benedeto Kroe. Prema njemu, termin "barocco" se formirao u
srednjevekovnoj filozofiji i oznaavao je jednu od figura silogistike logike. Re je postala
popularna u XVI veku posredstvom humanista, koji su bili upueni u shematine sisteme
logike, a koristila se, pre svega, u metaforikom smislu. Oznaavala je svako iskrivljavanje
ideje i zamren proces miljenja. Kasnije je ovim pojmom oznaavan formalni filozofski
sistem sofistiara, a u XVII i XVIII veku njime se nazivao svaki sistem miljenja koji nije
sadrao elemente istine. U popularnim tumaenjima toga vremena re je uopteno oznaavala
zbrku i odsustvo bilo kakvog sistema. Prema drugom, vie prihvaenom, shvatanju, re potie
iz portugalskog i panskog jezika i oznaava biser nepravilnog oblika. U XVI veku termin je
preuzet u Francuskoj da bi oznaio "neobino", a u neoklasicizmu kasnog XVIII veka ukus
koji je renesansnu jasnou pretvorio u bizarne i izvitoperene oblike. Krajem tog veka pojam
ulazi u iroku upotrebu i, vie ili manje precizno, tumai se kao suprotnost neoklasicistikim
shvatanjima. U to vreme, manje sa italijanskim a vie sa francuskim znaenjem, on u
negativnom smislu poinje da se primenjuje i na umetnost"
M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996, 13.