BLM 1

KUMANDA ELEMANLARI
1.1

GENEL BLGLER

Elektrik makinalarnn ve elektrikli aygtlarn altrlmalarnda kullanlan elemanlara

kumanda elemanlar denilir. Kumanda elemanlar, sklkla kumanda devrelerinde kullanlrlar.
Bu elemanlar tanmak ve ilevlerini bilmek, devrelerin renilmesi iin bir n adm olarak
dnlmelidir. Bu sayede karmak devrelerin ileyilerinin zmnn daha kolay
anlalabilmesine olanak salanr.

1.2

Bu blmde anlatlan temel kumanda elemanlar unlardr;

Butonlar
Anahtarlar
Lambalar
Snr Anahtarlar
Rleler
Kontaktrler
Ar Akm Rleleri
Zaman Rleleri
Valfler
Termostatlar
Paket alterler

BUTONLAR

Elektrik akmnn geip gememesini, yn deitirmesini salayan elemanlardr. Bu

elemanlarn kontaklarndan akm geer. Normalde ak kontakl bir anahtardan akm gemez.
Butona basarak kontak kapandnda akm geebilir. Normalde kapal kontakl bir elemandan
akm geer. Butona basarak kontak aldnda akm geii durur.

1.2.1 Yaplarna Gre Butonlar

1.2.1.1

Normalde Ak Kontakl Buton

Bu elemana ksaca balatma (start) butonu ad verilebilir. Butona basldnda kontak

kapanarak devre tamamlanr. Buton serbest brakldnda ise kontak tekrar eski konumuna
dner.

ekil 1.1 Balatma butonu simgesi

ekil 1.2 Balatma butonu

1.2.1.2

ekil 1.3 Balatma butonunun devrede gsterimi

Normalde Kapal Kontakl Buton

Bu elemana ksaca durdurma (stop) butonu ad verilebilir. Butona basldnda kontak

alarak devre akm kesilir. Buton serbest brakldnda tekrar eski konumuna dner.

ekil 1.4 Durdurma butonu simgesi

ekil 1.5 Durdurma butonu

1.2.1.3

ekil 1.6 Durdurma butonunun devrede gsterimi

ift Yollu Buton

Biri normalde kapal, dieri normalde ak iki adet kontaa sahip olan butondur.
Butona kuvvet uygulandnda kontaklar yer deitirir. Bir ileme son verirken,dier bir
ilemi balatmak istenen yerlerde kullanlr.

ekil 1.7 ift Yollu buton simgesi

ekil 1.8 ift yollu buton

ekil 1.9 ift yollu butonun devrede gsterimi

1.2.1.4

Ortak Ulu Buton (Jog Buton)

Butonun normal konumunda 1-2 balantlarndan akm gemektedir. Butona kuvvet

uygulandnda devre 1-4 balantlar zerinden tamamlanr. Buton serbest brakldnda
normal konumuna dner. ift yollu butondan fark, 1 numaral ucun ortak olmasdr.

ekil 1.10 Jog buton simgesi

ekil 1.11 Jog butonu

ekil 1.12 Jog butonunun devrede gsterimi

1.2.2 alma ekillerine Gre Butonlar

1.2.2.1

Kalc Buton (Anahtar)

Kalc butona basldnda, buton durumunu deitirir. Kalc buton serbest

brakldnda, normal konumuna dnmez. Yani basld ekilde kalr. Baka bir kumanda
eleman kalc butonu tekrar normal konumuna dndrr. Bu eleman bir ar akm rlesi veya
bir durdurma butonu olabilir.

ekil 1.13 Kalc tip butonun devrede gsterimi

1.2.2.2

Ani Temasl Buton

Ani temasl butona basldnda, buton durumunu deitirir. Serbest brakldnda, ani
temasl buton otomatik olarak normal konumuna dner.

1.3

ANAHTARLAR

En ok kullanlan kumanda elemanlardr. Anahtarlarn butondan fark kalc tipte

olmasdr. ekil 1.14teki anahtar normalde ak konumda kullanlmaktadr.

ekil 1.14 Anahtar simgesi

ekil 1.15 Anahtar

1.4

ekil 1.16 Anahtarn devrede gsterimi

LAMBALAR

Kumanda devrelerinde en ok kullanlan elemanlar sinyal lambalardr. Sinyal

lambalarnn gvdelerine neon veya akkor telli lamba taklr. Neon lambalar 220 V gibi
yksek gerilimli kumanda devrelerinde, ak kor telli lambalar ise 36 V gibi dk gerilimli
kumanda devrelerinde kullanlrlar.

ekil 1.17 Lamba simgesi

ekil 1.18 Lamba

ekil 1.19 Lambalarn devrede gsterimi

Sinyal lambalar genellikle eletrik tablolarna balanacak ekilde yaplrlar. Bu

balamada, sinyal lambasnn gvdesi tablonun arka tarafnda kalr. Sinyal lambasnn
bombeli ve renkli cam tablonun n yznde bulunur.

1.5

SINIR ANAHTARLARI

Hareketli aygtlarda bir hareketi durdurup baka bir hareketi balatan ve aygtn
hareket eden eleman tarafndan altrlan kumanda elemanna snr anahtar denir.
Yaplarna gre snr anahtarlar, makaral, pimli ve manyetik olmak zere ksma ayrlr.
ekil 1.20de gerek snr anahtarlar, ekil 1.21de de devre sembolleri grlmektedir.

ekil 1.21 Snr anahtar simgeleri

ekil 1.20 Snr anahtarlar

1.5.1 Makaral Snr Anahtar

Aygtn genellikle sabit ksmna balanrlar. Aygtn hareketli ksmnda bulunan bir
knt, snr anahtarnn makarasna arptnda, snr anahtarnn durumunu deitirir. Snr
anahtarnda bulunan kapal kontaklar alr, ak kontaklar kapanr. Snr anahtarndaki bu
durum deiiklii de aygt durdurur veya aygtn almasn salar.

ekil 1.22 Makaral snr anahtar

1.5.2 Pimli Snr Anahtar

Aygtn genellikle aygtn sabit ksmna balanrlar. Aygtn hareketli ksmnda bulunan
bir knt snr anahtarnn pimine arptnda, snr anahtarnn durum deitirmesine neden
olur. Snr anahtarnda bulunan kapal kontaklar alr, ak kontaklar kapanr. Kontaklarn
durum deitirmesi, aygt durdurur veya aygtta yeni bir hareketi balatr. Pimli snr
anahtarnda pimin hareket kursunun uygun byklkte olmas gerekir. Aksi takdirde aygtn
hareketli paras, anahtarn kursu kadar olan mesafede duramaz.Hareketli para snr
anahtarnn paralanmasna neden olur.

ekil 1.22 Pimli snr anahtar

1.5.3 Manyetik Snr Anahtar

Makaral ve pimli snr anahtarlar mekanik bir hareketle alrlar. Yani mekanik bir
hareket bu eit snr anahtarlarnn konumunu deitirir. Manyetik snr anahtarlarnda ise bu
durum farkldr. Bu snr anahtar sabit mknats ve kontak blou olmak zere iki ksmdan
oluur. Kontak blou aygtn sabit ksmna, sabit mknats ise aygtn hareketli ksmna
balanr. Kontak blounda normalde ak ve normalde kapal bir kontak vardr. Kontak
paralarndan biri manyetik bir maddeden yaplr. Aygt alrken zaman zaman kontak blou
ile sabit mknats kar karya gelirler. Bu durumda sabit mknats kontan manyetik
parasn kendine doru eker. Kontan almasna veya kapanmasna neden olur.
Manyetik anahtarlara Reed Kontak ad verilir. indeki hava alnm effaf bit tp
iinde yerletirilmi demir - nikel alaml kontaktan ibarettir. Akm geiini kolaylatrmak
amacyla cam tbn iine azot ve hidrojen karm gaz doldurulur.Kontaklarn mekanik
titreimlerden etkilenmemesi iin reineyle birlikte bir gvdeye yerletirilmitir. Temazsz
alglama yaptklar iin yksek hassasiyetli ve uzun mrldr. Boyutlar kk ve
anahtarlama hzlar yksektir (0.5 milisaniye).

ekil 1.23 Manyetik snr anahtar

1.5.4 alma ekillerine Gre Snr Anahtarlar

Ani Temasl ve Kalc Tip olmak zere iki ksma ayrlrlar. Snr anahtarnn durum
deitirmesine neden olan hareket ortadan kalktnda, ani temasl snr anahtar hemen
normal konumuna dner (yay nedeniyle). Halbuki bir hareket nedeniyle kalc tip snr
anahtar durum deitirirse, anahtar yeni konumnda kalr. Otomatik olarak normal konumuna
dnmez. Ters yndeki baka bir hareket kalc tip snr anahtarn normal konumuna dndrr.

1.6

RLELER

Ufak gteki elektromanyetik anahtarlara rle ad verilir. Rleler elektromknats,

palet ve kontaklar olmak zere ksmdan oluur. Elektromknats, demir nve ve zerine
sarlm bobinden meydana gelir. Rle bobinleri hem doru ve hem de alternatif akmda
alr. Bobin doru akma balanacak ise demir nve bir paradan yaplr.

ekil 1.24 Gerek bir rle

Demir nvenin n yzne plastikten yaplm bir pul konur. Bu pul, bobin akm
kesildikten sonra artk mknatsyet nedeniyle paletin demir nveye yapk kalmasn nler.
Bobini alternatif akma balanacak rlelerin demir nveleri sac paketinden yaplr.
Demir nvenin n yznde alan oyua bakrdan yaplm bir halka geirilir. Bu bakr
halka konmazsa alternatif alan nedeniyle palet titreim yapar. Kontaklar alp kapanr ve rle
grltl alr.

ekil 1.25 Rlenin i yaps

Rlelerde bir veya daha fazla sayda normalde ak ve normalde kapal kontak
bulunur. Kontaklarn alp kapanmalarn, rlenin paleti salar. Bobin enerjilendiinde, palet
ekilir. Normalde kapal kontaklar alr, normalde ak kontaklar kapanr. Rlenin paletine
balanm olan bir yay kontaklarn nornal konumda kalmalarn salar. Kontaklarn
yapmlarnda gm, tungsten, palladyum metalleri ve bunlarn alamlar kullanlr.

ekil 1.26 Rleli devre rnei

ekil 1.26da verilen rlenin bobinine bir gerilim uygulandnda rle enerjilenir ve
paletini eker. Palet zerinde bulunan 1-3 numaral kontak alr ve 1-2 numaral kontak
kapanr. Bobinin akm kesildiinde, rle zerinde bulunan yay, paletin demir nveden
uzaklamasn salar. Bu durumda kapanm olan 1-2 numaral kontak alr, alm olan 1-3
numaral kontak kapanr. Rleler ekil 1.27deki gibi sembolize edilir.

ekil 1.27 Rle ve kontaklarnn simgeleri

1.7

KONTAKTRLER

Byk gteki elektromanyetik anahtarlara kontaktr ad verilir. Rlelerde olduu gibi

kontaktrler de elektromknats, palet ve kontaklar olmak zere ksmdan oluur.
Kontaktrler, bir ve fazl motor, stc, kaynak makinesi, trafo vb. alclarn otomatik
olarak kumanda edilmesinde kullanlr. Bu elemanlarn bobinlerinin gerilimleri DC ya da AC
olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir.

ekil 1.28 Kontaktrn i yaps

ekil 1.29 Gerek bir kontaktr

ekil 1.28de verilen kontaktrn bobinine bir gerilim uygulandnda kontaktr

enerjilenir ve paletini eker. Palet zerinde bulunan 5-6 numaral kontak ve 7-8 numaral
kontak alr. 1-2 numaral kontak ve 3-4 numaral kontak kapanr. Bobinin akm
kesildiinde, kontaktr zerinde bulunan yay, paletin demir nveden uzaklamasn salar. Bu
durumda kapanm olan 1-2 numaral kontak ve 3-4 numaral kontak alr. Alm olan 5-6
numaral kontak ve 7-8 numaral kontak kapanr.

1.7.1 Kontaktrlerin Yaps

1.7.1.1

Bobinler (Elektromknats)

Bobin ve demir nveden retilmi elemandr. Bobinde gerilim uygulandnda geen

akm manyetik alan oluturarak mknatsiyet meydana getirir. Kontaktr bobinleri de doru
veya alternatif akmla alrlar. Her iki akmla alacak kontaktrlerin demir nveleri
genellikle E eklinde yaplrlar. Eer bobin doru akmla alacaksa E eklindeki demir nve,
yumuak demirden ve tek bir para olarak yaplr.

ekil 1.30 Enerjilenmi kontaktr

Demir nvenin d bacaklarna plastikten yaplm iki pul konur. Bu pullar, bobin
akm kesildikten sonra kalan artk mknatsyet nedeniyle paletin demir nveye yapk
kalmasn nlerler. Bobini alternatif akma balanacak olan kontaktrlerin E eklindeki demir
nveleri, silisli salarn paketlenmesiyle yaplr. Bylece manyetik devrenin demir kayplar
en kk deere indirilmi olur. Bir kontaktr bobini alternatif gerilime balanrsa bu bobin
alternatif manyetik alan yaratr. Frekans 50 olan bir ebekede bu manyetik alan saniyede 100
kere 0 olur, 100 kere de maksimum deere ular.

Manyetik alan maksimum olduunda palet ekilir, sfr olduunda da palet braklr.
Bu nedenle palet titreir, kontaklar alr ve kapanr, kontaktr ok grltl olarak alr. Bu
sakncay gidermek iin demir nvenin d bacaklarnn n yzlerinde alan oyuklara kaln
bakr halkalar taklr. Bakr halkalar kullanlmazsa bir titreme oluur.
Bir transformatrn sekonder sargs gibi alan bu bakr halkalarn her birinde
gerilim indklenir. Halkalar ksa devre edilmi olduklarndan, indksiyon gerilimi halkalardan
akm dolatrr ve halkalar ek bir manyetik alan yaratr. Bu manyetik alan esas manyetik
alandan 90 derece geride olduundan, demir nvedeki toplam manyetik alan hibir zaman
sfr olmaz. Bu nedenle palet devaml ekik kalr.

ekil 1.31 Kontaktrn devre zerinde gsterimi

1.7.1.2

Palet

Kontaktr nvesinin hareketli ksmna palet denir. Palet zerine kontaklar monte
edilmitir. Kontaktrlerde kontaklarn alp kapanmalar palet ile salanr. Palet, yerekimi
kuvvetiyle veya bir yay aracl ile demir nveden uzakta bulunur. Bobin enerjilendiinde,
palet demir nve tarafndan ekilir ve kontaklar durum deitirir.

1.7.1.3

Kontaklar

Normalde ak ve normalde kapal olmak zere iki tip kontak vardr. Palet zerine
monte edilen hareketli kontaklarn bir ksm kontaktr almaz iken ak konumda, bir ksm
ise kapal konumdadr. Kontaktr bobini enerjilendiinde ise kontaklar durum deitirir.
Kontaklarn yapmnda gmn; bakr, nikel, kadmiyum, demir, karbon, tungsten ve
molibden'den yaplm alamlar kullanlr. Bu alamlarda gmn sertlii artrlm,
srtnme ve arktan dolay meydana gelecek anmalar azaltlmtr. Kontaktrde iki tip kontak
mevcuttur. Bunlar :
-

G kontaklar (Ana Kontaklar)

Kumanda kontaklar (Yardmc Kontaklar)

10

G kontaklar yksek akma dayankl olup, motor vb. alclar altrmak iin
kullanlr. Bu nedenle yaplar byktr. Kumanda kontaklar ise, termik ar akm rlesi,
zaman rlesi, s kontrol rlesi, mhrleme vb. gibi dzeneklerin altrlmasnda grev
yapar. Bu nedenle yaplar kktr.

ekil 1.32 Bir kontaktrn yaps

Ksaca; ana kontaklar yk akmn, yardmc kontaklar kumanda devresinin akmn

tarlar. Kontaktrn iinde normalde ak ve normalde kapal olmak zere deiik sayda
kontak bulunur. Bobin enerjisiz iken baz kontaklar ak konumda bekler. Bobin

11

enerjilendiinde ak kontaklar kapal, kapal kontaklar ise ak hale gelir. Kontaktrde

kontaklarn konumunun deiimi Tablo 1.1de gsterilmitir.

Tablo 1.1 Kontaktrde Kontaklarn Konum Deiimi

ekil 1.33 Bir alternatif akm kontaktrnn devresi

ekil 1.33te, bir buton ve bir kontaktrle yaplan balantnn emas verilmitir. Bu
balantda balatma butonu akken, A kontaktr enerjilenemez. Yani A kontaktr normal
konumunda bulunur. Bu durumda A1 konta ak ve L1 lambas snktr. A2 konta kapal
olduunda, L2 lambas yanmaktadr. Balatma butonuna basldnda A kontaktr enerjilenir.
Normalde ak A1 konta kapanr ve L1 lambas yanar. Normalde kapal A2 konta alr,
yanan L2 lambas sner. Balatma butonu serbest brakldnda, A2 kontaktrnn enerjisi
kesilir. Kontaklar normal konumlarna dnerler. L1 lambas sner ve L2 lambas yanar.

ekil 1.34 Bir doru akm kontaktrnn devresi

12

ekil 1.34te ise, balatma butonuna basldnda P ucundan gelen akm balatma
butonundan, A1 konta ve A bobininden geerek devresini tamamlar. A kontaktr veya
rlesi, normal gerilimle enerjilenir. Normalde kapal A1 konta alr. R1 direnci A bobinine
seri olarak balanr. R1 direncinde den gerilim nedeniyle A bobini daha kk bir gerilimle
almaya devam eder. nk A bobinine uygulanan bu kk gerilim, paletin ekik
kalmasn salar. A bobini enerjilenince, A2 konta kapanr ve L1 lambas yanar. A3 konta
alr, yanan L2 lambas sner.

1.8

AIRI AKIM RLELER

Ar akmlarn elektrik motorlarna verecei zararlar nlemek iin kullanlan

elemanlara, ar akm rlesi ad verilir. Elektrik devrelerinde kullanlan sigortalar da koruma
grevi yaparlar. alma karakteristikleri nedeniyle sigortalar elektrik motorlarn
koruyamazlar.Yalnz hatlar korurlar.

ekil 1.35 Ar akm rlesi

Ar akm rleleri motorlara seri olarak balanrlar.Yani bir ar akm rlesinden,

motorun ebekeden ektii akm geer. alma annda motor akm ksa bir sre iin normal
deerinin zerine karsa, bu ar akm motora zarar vermez. Ar akmn motordan srekli
olarak gemesi, motor iin saknca yaratr. nk uzun sre geen ar akm, motorun
scaklk derecesini ykseltir ve motoru yakar. Bu nedenle ksa sreli ar akmlarda ar akm
rlesinin alp motoru devreden karmamas gerekir. Motorun yol alma annda ksa sre
ektii ar akm, bu duruma rnek olarak gsterilebilir. Byle geici durumlarda rlenin
almas, geciktirici bir elemanla nlenir.
Herhangi bir nedenle motor fazla akm ektiinde, ayn akm ar akm rlesinden de
geeceinden, ar akm rlesinin konta alr. Alan kontak, motor kontaktrnn
enerjisini keser. Bylece motor devreden kar ve yanmaktan korunmu olur. zerinden geen
fazla akm nedeniyle atan bir ar akm rlesi, rle zerinde bulunan butona elle basarak
kurulur. Yalnz ar akm rlesini kurmadan nce rlenin atmasna neden olan arzay
gidermek gerekir. Btn i tezgahlarnda kullanlan ar akm rleleri elle kurulurlar. Baz ev
tipi aygtlarda rnein buz dolaplarnda kullanlan ar akm rleleri, devrenin almasnadan
bir sre sonra otomatik olarak normal konumuna dnerler. Yani bu ar akm rleleri kendi
kendilerine kurulurlar. Baz ar akm rleleri de zerlerinde bulunan bir vida aracl ile
hem otomatik ve hem de elle kurma konumuna dntrlebilirler.
Bir fazl alternatif akm veya doru akm motor devrelerinde, ar akm rlesi yalnz
bir iletken zerine konur. fazl motor devrelerinde genellikle her faz iin bir ar akm
rlesi kullanlr. Bazen de yalnz iki fazn zerine bir ar akm rlesi konur. G devresinde
kullanlan ar akm rleleri daha ok bir konta kumanda ederler. Bazen de her ar akm

13

rlesinin ayr bir konta olur. Ar akm rleleri manyetik ve termik olmak zere iki ksma
ayrlrlar.

1.8.1 Manyetik Ar Akm Rlesi

Motor akmnn manyetik etkisiyle alan ar akm rlelerine, manyetik ar akm
rlesi ad verilir. Bir manyetik ar akm rlesi elektromknats, kontak ve geciktirici eleman
olmak zere ksmdan oluur. Elektromknatsn bobini g devresinde motora seri olarak
balanr. Yani bobinden motorun akm geer.

ekil 1.36 Manyetik ar akm rlesi

Ar akm rlesinin normalde kapal konta kumanda devresinin giriine konur. Bu

kontak aldnda, kumanda devresinin akm kesilir ve motor durur. Ksa sreli ar
akmlarda, rnein motorun yol alma annda ektii akmda,rlenin alp konta amas,
ya dolu silindir iinde hareket eden bir pistonla nlenir.
Ar akm rlesinin bobininden normal deerinin zerinde bir akm getiinde, bobin
demir nveyi yukarya doru eker. Silindir inde bulunan piston nedeniyle, demir nvenin
hareketi yava olur. Bu nedenle ar akm rlesinin konta hemen alamaz. Eer bobinden
geen ar akm normal deerine dmezse, bir sre sonra kontak alr. Yani ya dolu silindir
iinde hareket eden pistondan oluan geciktirici eleman, ksa sreli ar akmlarda, ar akm
rlesinin almasn engeller.
Manyetik ar akm rlelerinde akm ayar, demir nvenin bobine gre olan durumunu
deitirmekle yaplr. rnein bobin sabit tutulup demir nve aaya kaydrlrsa, ar akm
rlesinin devreyi ama akm bym olur. Devrelerde ekil 1.37deki gibi gsterilirler.

ekil 1.37 Manyetik ar akm rle simgesi

14

1.8.1.1

Manyetik Ar Akm Rlelerinin Motor Devrelerinde Kullanlmas

Manyetik ar akm rleleri fazl motor devrelerine genellikle ekildeki gibi

balanrlar. Bu balantda faz zerine konan manyetik ar akm rlesi, bir kapal
konta kumanda eder.

ekil 1.38 G ve kumanda devresi

alma devam ederken, motor herhangi bir nedenle uzun sre ar akm ekerse,
manyetik ar akm rlesinin kapal konta alr. alan kontaktr ve motor devreden
kar.Bylece motor yanmaktan korunmu olur.

1.8.2 Termik Ar Akm Rlesi

Motor akmnn yaratt snn etkisiyle alan ar akm rlelerine, termik ar akm
rlesi ed verilir. Termik ar akm rlelerinin endirekt stmal, direk stmal ve ergiyici
alaml olmak zere eidi vardr. Termik ar akm rleleri devrelerde, ekil 1.39daki
gibi gsterilirler.

ekil 1.39 Termik ar akm rle simgesi

1.8.2.1

Endirekt Istmal Termik Ar Akm Rlesi

ekil 1.40ta endirekt stmal termik ar akm rlesi grlmektedir. Endirekt stmal
termik ar akm rlesi stc, bimetal ve kontak olmak zere ksmdan oluur. Istc
motora seri olarak balanr. Yani stcdan motor akm geer.Motora zarar verecek deerde bir
akm srekli olarak stcdan geerse, meydana gelen s bimetali saa doru bker. Bimetal
kapal olan konta aar. Alan kontak kontaktr ve dolaysyla motoru devreden karr.
Bylece motor yanmaktan korunmu olur.
Motor akm ksa bir sre iin normal deerinin zerine karsa, stcdan geen bu
akm bimetali stacak frsat bulamaz. Bu nedenle bimetal bklmez ve kontak almaz.
Motor iin saknca yaratmayan bu gibi durumlarda, snn bimetale iletilmesindeki gecikme,
ar akm rlesinin almasn engeller.

15

ekil 1.40 Endirekt stmal termik ar akm rlesi

1.8.2.2

Direkt Istmal Termik Ar Akm Rlesi

Endirekt stmal termik ar akm rlelerinin akm deerleri bydke, stc telin ve
bimetalin lleri de byr. Byk akmlar iin yaplacak endirekt stmal termik ar akm
rleleri kullanl ve ekonomik olmaz. Bu nedenle akm iddeti byk olan termik ar akm
rleleri ekil 1.41de grld gibi direkt stmal olarak yaplrlar.

ekil 1.41 Direkt stmal termik ar akm rlesi

Direkt stmal termik ar akm rlelerinde stc eleman bulunmaz. Motor akm
bimetal zerinden geer. Bimetalin bklmesine ve kontan almasna neden olan s,
bimetalin iinde doar. ok byk akmlar iin yaplacak direkt stmal termik ar akm
rleleri de ayn nedenlerle kullanl ve ekonomik olmaz. Termik ar akm rlesi bu durumda
bir akm trafosuyla veya nt direnle beraber kullanlr.
Gerek akm trafosu ve gerekse nt diren termik ar akm rlesinin alma akmn
yani kapasitesini bytr. Direkt ve endirekt stmal termik ar akm rleleri eitli akm
iddetleti iin yaplrlar. Her termik ar akm rlesi iki akm deeri arasnda alr. Ar
akm rlesi, zerinde bulunan bir ayar vidasyla arzulanan motor akmna ayarlanr.

1.8.2.3

Ergiyici Alaml Termik Ar Akm Rlesi

ekil 1.42de yaps verilen ergiyici alaml termik ar akm rlesi, stc, kk bir
tp ve kontak bloundan oluur. Istc elemann sard tbn iinde, serbeste dnebilen
baka bir tp daha vardr. ki tbn arasnda dk scaklkta ergiyen bir alam bulunur.
Ergiyici alam normal durumda iki tb birbirine balar. Termik ar akm rlesinin stcs
16

motor devresine, normalde kapal konta kumanda devresine seri olarak balanr. Herhangi
bir nedenle motor ar akm ekerse, stcdan geen bu akm tpteki alam ergitir. Yay
nedeniyle iteki tp ve dili dner.Normalde kapal kontak alr. Alan kontak, kontaktr ve
motoru devreden kartr. Motor durunca stcdan akm gemez. Tpleri birletiren alam
ksa bir sre iinde donar. Ergiyici alaml termik ar akm rleleri eitli akm deerlerinde
yaplrlar. Bu ar akm rlelerinde akm ayar yaplmaz.

ekil 1.42 Ergiyici alaml termik ar akm rlesi

1.8.2.4

Termik Ar Akm Rlelerinin Motor Devrelerinde Kullanm

Termik ar akm rleleri fazl motor devrelerinde genellikle ekil 1.43teki gibi
balanrlar. Bu balantda her faz zerine bir termik ar akm rlesi konur. termik ar
akm rlesi bir kapal konta kumanda eder. Motor alrken herhangi bir nedenle uzun sre
akm ekerse, termik ar akm rlesinin kapal konta alr. alan kontaktr ve motor
devreden kar. Bylece motor yanmaktan korunmu olur.

ekil 1.43 Termik ar akm rlelerinin g ve kumanda devrelerinde gsterimi

1.9

ZAMAN RLELER

Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir sre sonra,
kontaklar durum deitiren rlelere, zaman rlesi ad verilir. alma ekillerine gre zaman
rleleri u ekilde snflandrlabilir;

ekmede Gecikmeli (Dz) Zaman Rlesi

Dmede Gecikmeli (Ters) Zaman Rlesi

yapsna gre zaman rleleri ise u ekilde snflandrlabilir;

17

Pistonlu Zaman Rlesi

Motorlu Zaman Rlesi
Doru Akm Zaman Rlesi
Termik Zaman Rlesi
Termistrl Zaman Rlesi

ekil 1.44 Zaman rlesi

1.9.1 alma ekillerine Gre Zaman Rleleri

1.9.1.1

Dz Zaman Rlesi

Bobini enerjilendikten belli bir sre sonra gecikme yapan, yani kontaklar konum
deitiren rlelerdir. Bobin enerjisi kesildiinde kontaklar eski haline dnerler. ekil 1.45te
de rlelerin devrelerde ne ekilde sembolize edildii grlmektedir.

ekil 1.45 Dz zaman rlesi ve kontaklarnn simgeleri

1.9.1.2

Ters Zaman Rlesi

Bobinin enerjisi kesildikten belli bir sre sonra gecikme yapan zaman rlesidir. Enerji
verildikten sonra hemen kontaklar durum deidirir. Enerji kesildikten bir sre sonra iletime
izin verilir.

ekil 1.46 Ters zaman rlesi ve kontaklarnn simgeleri

1.9.2 Yaplarna Gre Zaman Rleleri

1.9.2.1

Pistonlu Zaman Rlesi

Zaman gecikmesi bir pistonla salanan zaman rlelerine, pistonlu zaman rlesi ad
verilir. Dz zaman rlelerinde bobine gerilim verdiimizde karsndaki paleti eker.
ekildeki gibi 1-2 ve 3-4 numaral kontaklar hemen, 5-6 ve 7-8 numaral kontaklar zaman
gecikmesiyle ekil deitirirler. Bu gecikmeyi salayan bir piston ya da bunun iinde bulunan
ya veya havadr.

18

ekil 1.47 Pistonlu ters zaman rlesi

ekil 1.46 Pistonlu dz zaman rlesi

Pistonlu ters zaman rlesi, bobinin gerilimi kesildikten sonra gecikme yapar. Bobine
gerilim verdiimizde kontaklarn tamam ekil deitirir. Bobin gerilimi kesildiinde, ekilden
de grld gibi 1-2 ve 3-4 numaral kontaklar hemen, 5-6 ve 7-8 numaral kontaklar
gecikmeli olarak ekil deitirir.

ekil 1.48 Dz zaman rlesi ve

kontaklarnn sembolleri

1.9.2.2

ekil 1.49 Ters zaman rlesi ve

kontaklarnn sembolleri

Motorlu Zaman Rlesi

Motorlu zaman rlelerinde genel olarak senkron motor kullanlr. Motor miline bal
bir dizi diliden ve kontaklardan ibarettir. Motor almaya baladnda, P pimi vastasyla
belli zaman sonunda, kapal kontaklar alr, ak kontaklar kapanr ve motor frenlenir. Bu
anda ayn zamanda dililer bir yay vastasyla ters ynde kurulur. Motorun akm kesildiinde
dililer, dolaysyla kontaklar eski durumuna gelir. Motorun frenlenmesi esnasnda geen
akm, motor sarglar iin bir saknca tekil etmez.

ekil 1.50 Ters zaman rlesi ve kontaklarnn sembolleri

19

1.9.2.3

Doru Akm Zaman Rlesi

Bakr halkal, bakr halkasz ve kondansatrl diye e ayrlr. ekil 1.51deki gibi
gsterilirler.

ekil 1.51 Doru akm zaman rlesi ve kontaklarnn sembolleri

Bakr halkasz zaman rlesinde bobin, gerilim verdiimizde karsndaki paleti eker,
kontaklar ekil deitirir. Bu durum S anahtarna basana kadar devam eder. S anahtarn
kapattmzda bobinin meydana getirdii magnetik alan sratle 0'a doru dmek ister.
Deiik alann iinde kalan bobinde bir gerilim indklenir ve bu gerilim bobinden akm
dolatrr. (Ksa devre akm) Dolaysyla S anahtarna bastktan belli bir sre sonra kontaklar
ekil deitirir. Bu tip rlelerle 1.5 sn'lik bir gecikme salanabilir. Ters zaman rlesi olarak
alrlar.

ekil 1.52 Bakr halkasz zaman rlesi

Bakr halkal zaman rlesi, bir elektromknats, palet, bakr halka ve kontaklardan
ibarettir.Bobin enerjilendiinde paleti eker ve kontaklar ekil deitirir. Rle akm
kesildiinde, magnetik alan 0' doru der. Deiken alan iinde kalan bakr halkada bir
gerilim indklenir. Bu gerilim, bakr halkadan bir akm dolatrr. Bobinin akm kesildii
halde bakr halkadan dolaan akmdan dolay, kontaktr gecikmeli olarak ekil deitirir. Bu
tip zaman rleleriyle 1 sn gecikme salanabilir. Ters zaman rlesi olarak alrlar.

20

ekil 1.53 Bakr halkal zaman rlesi

Kondansatrl zaman rlesi, bir doru akm rlesiyle bir kondansatrn parelel
balanmasndan oluur. Kondansatrl zaman rlesi ebekeye balandnda rle enerjilenir.
Normalde kapal (2-3) nolu kontak alr. Normalde ak (1-3) nolu kontak kapanr.
Kondansatr ksa bir sre zaman iinde rete gerilimine arj olur. Kondansatrl zaman
rlesi ebekeden ayrldnda, rle bobininden geen rete akm sfr olur. Fakat arj olmu
kondansatr bobin zerinden boalmaya balar.Kondansatrn dearj akm sfr olmadan
palet alr. Kontaklar normal konumlarna dnerler. Bylece kondansatrl zaman rlesinin
ebekeden ayrld an ile kontaklarn normal konumlarna dndkleri an arasnda, bir
gecikme salanm olur.

ekil 1.54 Kondansatrl zaman rlesi

Yani kondansatrl zaman rlesi ters zaman rlesi olarak grev yapar. Kondansatrl
zaman rlelerinde zaman ayar yapmak olduka gtr.Bununla beraber (C1)
kondansatrnn deerini deitirmekle, kontaklarn durum deitirme zaman ayarlanabilir.
rnein (C1) kondansatrnn deeri bytlrse, kontaklar normal konumlarna dnnceye
kadar geecek sre artar. Fakat bu yntem sk sk bavurulacak bir yol deildir. Ters zaman
rlesi olarak alrlar.

1.9.2.4

Termik Zaman Rlesi

Zaman gecikmesinin s ile salanan zaman rlelerine, termik zaman rlesi ad verilir.
Bir termik zaman rlesi stc, bimetal ve kontak olmak zere paradan oluur.

21

ekil 1.55 Termik zaman rlesi

Istc eleman seramik tp zerine sarlr. Istcnn ekecei akm (R1) direnciyle
snrlanr. Bimetal seramikten yaplm tp iinde bulunur. Istc ebekeye balandnda,
stcnn scaklk derecesi ykselmeye balar. Seramik tpte doan s bimetale geer.
Bimetalin scaklk derecesi yava yava ykselir. Bimetal sndka saa doru eilmek ister.
Mekaniki bir dzen bimetalin yava hareketini engeller. Bimetalde doan eilme kuvveti
uygun bir deere ykseldiinde, bimetal ani olarak saa doru hareket eder. Normalde kapal
(1-3) nolu kontak alr. Normalde ak (2-3) nollu kontak kapanr.Bylece stcnn devreye
balanmasndan bir sre sonra kontaklar durum deitirmi olur. ekil 1.56daki gibi
gsterilirler.

ekil 1.56 Termik zaman rlesi ve kontaklarnn simgeleri

1.9.2.5

Termistrl Zaman Rlesi

Bir termistrn ve bir rlenin seri balanmasndan oluan zaman rlesine, termistrl
zaman rlesi ad verilir. Termistr, direnci scaklkla deien bir elemandr. Btn maddelerin
direnci scaklkla deiir. Fakat direncin scaklkla deiimi termistrlerde ok fazladr.

ekil 1.57 Termistrl zaman rlesi

Uygulamada iki eit termistr kullanlr. Direncin scaklkla deime katsays

bunlardan birinde pozitif (PTC), dierinde negatiftir (NTC). Negatif katsayl termistrde
scaklk derecesi arttka, termistr direnci azalr. Katsays pozitif olan termistrn scaklk
derecesi artarsa, bu termistrn direnci de artar.

22

ekil 1.58 Termistrl zaman rlesi ve kontaklarnn simgeleri

ekil 1.57deki termistrl zaman rlesinde,direncin scaklkla deime katsays

negatif olan bir termistr kullanlmtr. Bu devrede (A) anahtar kapatldnda, devreden ok
kk bir akm geer. Bu akm, termistrn bir para snmasna neden olur.Isnan termistrn
direnci azalr ve devreden geen akm byr. Akmn artmas termistr daha ok str. Isnan
termistrn direnci daha ok der. Sonunda devreden geen akmn deeri, rlenin ekme
akmna ular. Rle paletini eker ve kontaklar durum deitirir. Bylece zaman rlesinin
devreye balanndan bir sre sonra, kontaklarn durum deitirmesi salanm olur. Palet
ekildikten sonra, rlenin empedans byr ve devre akm azalr. Termistrdeki scaklk
ykselmesi sona erer, devre kararl almaya balar. Devredeki (A) anahtar aldnda,
kontaklar ani olarak normal konumlarna dnerler.
Termistrl zaman rleleri dz zaman rlesi olarak alr. Termistrl zaman
rlelerinde zaman ayar yapmak olduka gtr. Devreden geen akmn deimesi,
kontaklarn durum deitirme zamann deitirse de, bu uygun bir yol deildir.

1.10 VALFLER
Elektrik enerjisiyle alan elektromanyetik musluklara veya vanalara, solenoid valf
ad verilir. Solenoid valfler, hava, gaz, su, ya ve buhar gibi akkanlar iin kullanlrlar.
Akkanlara ait borular, solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla balanrlar.

ekil 1.59 Valf

Bir solenoid valf elektromknats ve musluk olmak zere iki ksmdan oluur.
Elektromknatsn bobinleri dk veya yksek gerilimde, doru veya alternatif akmda
alacak ekilde ok eitli olarak yaplrlar.
Bobin iinde bulunan demir nve, valfin diyaframyla mekaniksel olarak baldr.
Demir nve ve dolaysyla diyafram bir yay ile aaya doru bastrldndan, solenoid valf
normal durumda kapal olur.
Solenoid valfin bobini ebekeye balandnda, demir nve ve diyafram yukarya
ekilir. Valf alr ve akkan sol taraftaki giriten sa taraftaki ka gemi olur.

23

ekil 1.60 Valfin simgesi

Solenoid valfler yalnz bir yn iin normal olarak alrlar. Solenoid valfin sol taraf
k ve sa taraf giri olarak kullanlrsa, solenoid valf normal grevini yapamaz. nk sa
taraftan gelen akkan, bobinin enerjilenmedii normal durumda da yay basncn yenerek
diyafram yukarya iter ve valfin almasna neden olur.
Solenoid valfler iki ve yollu olmak zere iki ekilde yaplrlar. ekil 1.61te grlen
solenoid valf normal durumda kapaldr. Bobin enerjilendiinde, solenoid valf alr. Valfler
ekil 1.60deki gibi sembolize edilirler.

ekil 1.61 Valfin i yaps

1.11 TERMOSTATLAR
Kat, sv ve gazlarn scalk derecelerinin sabit tutulmasyla kullanlan kumanda
elemanlarna, termostat ad verilir. Termostatlar elektrikli stc veya soutucularn
bulunduklar yerlerde kullanlrlar.

ekil 1.62 Termostat

Bir termostatn genellikle bimetal ve kontaklar olmak zere iki ksm vardr.
Istldnda genleme katsaylar farkl olan iki ince metal plaka birbirine yaptrlarak
bimetal elde edilir. ki metal birbirine yapk olduundan ok uzayan metal ksa kalan
metalin zerine doru eilir. Termostadn bimetali sndnda ekil 1.63te grld gibi
24

bimetal saa doru bklr.Bimetalin bu hareketi termostadda bir konta aar, baka bir
konta kapatr.

ekil 1.63 Scak ve souk konumda bimetal

Is deiimlerini mekanik harekete evirme, yalnz bimetal ile yaplmaz. ekil 1.64te
grld gibi yksek genleme katsayl sv ile doldurulmu bir krk de ayn grevi yapar.
Krk ince ve uzun boruyla kk bir depoya baldr. Bu elemanlar ve kontaklar termostad
oluturur. Termostadn kk deposu scakln denetlenecei yere konur.Kk deponun
bulunduu yerdeki scaklk derecesi ykseldiinde, kk depodaki sv genleir. Krn
diyafram yukarya doru genleir. Termostadn kapal konta alr, ak konta kapanr.
Soumada da bu olayn tersi olur.nce boru ve ucundaki kk depo nedeniyle aadaki
termostada, kuyruklu termostat ad verilir.

ekil 1.64 Krk ve kontan durumlar

Baz termostatlarda metal kontaklar yerine civa tpl kontaklar, dz bimetal yerine
sarmal bimetal kullanlr. Cam tbn sa ucu aada olduunda, civa bu tarafta bulunur ve
civa kontak paralarn birletirir. Tbn sa ucu yukarya kalktnda, civa dier uca kayar.
Kontak paralarnn aras alr. Byle bir termostadn bulunduu yerde scalk derse,
sarmal bimetal toplanr. Termostat konta kapanmsa alr, almsa kapanr.

25

ekil 1.65 Civa tpl kontaklar ve sarmal bimetal

Kullanl yerlerine gre termostatlar oda, su ve kat madde termostatlar olmak zere
ksma ayrlrlar.

1.11.1

Oda Termostatlar

Oda scaklnn sabit tutulmasnda kullanlan termostatlara denilir. ekil 1.66da iki
sinyal lambal bir oda termostadnn yaps verilmitir. Ortamn scaklk derecesi termostadn
ayarl olduu scaklk derecesinin altna dtnde, termostadn sol taraftaki ana konta
kapanr ve sa taraftaki yardmc konta alr. Bu durumda stc ebekeye balanr ve
ortam snmaya balar. Ayn anda (L1) sinyal lambas da yanar.

ekil 1.66 ki sinyal lambal oda termostad

Ortam sndka, bimetal saa doru kvrlmak ister. Fakat sabit mknats bimetali
hemen brakmaz.Bimetalde uygun deerde mekanik gerilme dounca, bimetal sabit
mknatstan ani olarak kurtulur. Kontaklar sratli olarak durum deitirirler.Bu durumda stc
ebekeden ayrlr. (L1) sinyal lambas sner, (L2) sinyal lambas yanar. Istc devreden
knca, ortam soumaya balar.
Ortamn scaklk derecesi termostadn ayarl olduu scaklk derecesinin altna
dtnde, bimetal sola doru kvrlmaya balar. Biraz sonra sabit mknats bimetali kendine
eker.

26

Kontaklar yine ani olarak durum deitirirler. Istc tekrar ebekeye balanr. (L2)
sinyal lambas sner, (L1) sinyal lambas yanar. Termostatdaki sabit mknats kontaklarn hzl
alp kapanmalarn salad halde, nemli saknca yaratr.
rnein termostat 23C'ye ayarlanmsa, sabit mknats bimetali bu scaklkta
eker.Istc devreye girer ve ortam snmaya balar. Bimetalin sabit mknatstan kurtulmas
iin daha byk bir kuvvet gerekir. Bu kuvvet, ortamn veya termostadn scaklk derecesi
33C'ye ktnda doar. Bu durumda da ortam arzulanmayacak kadar fazla snm olur. Yani
termostat 23C'de kontan kapatr, 33C'e kontan aar. Termostadn ama ve kapama
scaklk dereceleri arasndaki bu fark, termostadn diferansiyeli ad verilir.
Termostatda diferansiyeli kltmek iin, termostadn iine yapay s art salayan
(R1) direnci konur. Termostadn ana konta kapanp stc devreye girdiinde, (R1) direnci
de ebekeye balanr. Ortam scakl 25C'ye geldiinde, (R1) direncinin salad s
termostadn iindeki scaklk 33C'ye ykselir.
Bimetal sabit mknatstan kurtulur ve devre alr. Bylece termostadn ama ve
kapama scaklklar arasndaki fark (Diferansiyel) 2C'ye dm olur. Diferansiyelin ok
kk olmas da, sistemin sk sk alp durmasna neden olduundan arzu edilmez.

1.11.2

Su Termostatlar

Su ve ya gibi svlarn scaklk derecelerinin sabit tutulmasnda kullanlan

termostatlara, su termostad ad verilir. Su termostadlarnn yaps oda termostatlarnn
yapsna ok benzer. Su termostatlarnda s deiimlerini mekanik harekete evirme, dz veya
sarmal bimetal ya da sv doldurulmu krkle yaplr. Su termostatlarnda da metal veya civa
tpl kontalar kullanlr.
Su termostatlarnn dz ve ters olmak zere iki eidi vardr. Dz alan termostatlar,
scaklk derecesi dtnde kontaklarn kapatrlar. Scaklk derecesi ykselince de
kontaklarn aarlar. Dz alan su termostatlar, scaklk derecesinin belirli bir deerden
daha yukarya kmamas gereken yerlerde kullanlrlar. Ters alan termostatlar, scaklk
derecesi ykselince kontaklarn kapatrlar. Scaklk derecesi dnce de kontaklarn aarlar.
Ters alan termostatlar, scaklk derecesinin belirli bir deerin altna dmesinin istenmedii
yerlerde kullanlrlar. Genellikle dz alan termostatlar stclarda, ters alan termostatlar
ise soutucularda kullanlrlar.

1.11.3

Kat Madde Termostatlar

Termostatlar, kat maddelerin scaklk derecelerinin denetiminde de kullanlabilirler.

rnein generatrlerde sarglarn ve yataklarn scaklk dereceleri termostatlarla
denetlenebilir. Bu gibi yerlerde kullanlan termostatlar, ya kullanldklar yerin scaklk
derecesini sabit tutarlar veya scaklk derecesinin ykseldiini ilgililere bir bildirim aygt ile
duyururlar. Kat maddelerin scaklk derecelerinin denetiminde kullanlan termostatlar,
genellikle kapal yaplrlar. Bu termostatlar kullanlacaklar yere uyan bir yapya sahiptirler.

1.12 PAKET ALTERLER

Bir eksen etrafnda dndrlebilen, arka arkaya dizilmi birok dilimden oluan ve
ok konumlu olan alterlere, paket alter ad verilir. Elektriksel aygtlara otomatik olarak

27

kumanda etmek, her zaman ekonomik olmaz. Bu nedenle ufak gl ve basit aygtlarn
altrlmalar, daha ok paket alterlerle yaplr. Paket alterler, kumanda devrelerinde
butonlarn yerine de kullanlabilirler.

ekil 1.67 eitli paket alterler

Paket alterler, arka arkaya dizilmi ve paketlenmi birok dilimden oluur. Her
dilimde bir, iki, veya drt kontak bulunur. Arzulanan kontak saysn elde etmek iin,
uygun sayda dilim arka arkaya dizilir. Bylece paket alterlere istenildii kadar kontak
konabilir. Paket alterlerin kumandas, zerlerinde bulunan kolu evirmekle yaplr. Bu kol
evrildiinde, paket alterin kontaklar alr ve kapanrlar. Kol azar azar dnecek ekilde
yaplrsa, paket alter ok konumlu olabilir. ok konumlu paket alterlerle karmak kumanda
problemleri zlebilir.
komulu bir paket alterin yaps ve almas ekil 1.68deki gibidir. Bu
animasyonda paket alterin yalnz bir dilimi gsterilmitir. Paket alterde her dilimi sabit ve
hareketli paralar olmak zere iki ksmdan oluur. Sabit para zerine kontaklar yerletirilir.
Bir eksen etrafnda dnen hareketli para ise, girintili ve kntl biimde yani eksantrik
olarak yaplr. Eksantrik para zerindeki girinti ve kntlar, kontaklarn alp kapanmasn
salarlar.
Paket alterin konumlarn animasyonda grebilirsiniz. alterin 0 konumunda 1-2 ve
5-6 numaral kontaklar ak, 3-4 numaral kontak ise kapaldr. Dnen eksantrik para
zerindeki kntlar, kontaklarn pimlerini darya doru iterler. Bu nedenle kntlarn
karlarnda bulunan kontaklar ak olurlar.
Eksantrik para girintilerinin karsnda bulunan kontaklardaki yaylar, pimleri ieriye
doru iterler. Girintilerin karlarnda bulunan kontaklarn kapanmasn salarlar.

ekil 1.68 Eksantrik para

Paket alter 1 konumuna evrildiinde, animasyonda grlecei gibi 1-2 ve 5-6

numaral kontaklar kapanr. nk bu kontaklarn pimleri dnen eksantrik paradaki

28

girintilerin karsna gelir. Yaylar kontaklarn kapanmasna neden olur. Dnen eksantrik para
zerindeki knt 3-4 numaral kontan pimini darya iter ve bu kontak alr.
Paket alter 2 konumuna evrildiinde, 3-4 numaral kontak kapanr. nk bu
kontan pimi dnen eksantrik para zerindeki girintinin karsna gelir ve yay bu kontan
kapanmasna neden olur.
Paket alterin 2 konumunda 1-2 ve 5-6 numaral kontaklar gene kapal kalrlar. Bu
kontaklarn pimleri dnen eksantrik paradaki girintilerin karsna gelir. Yaylar bu
kontaklarn kapanmasna neden olur.

ekil 1.69 Paket alterlerin yaps

Paket alterin 1 ve 2 konumlarnda, 1-2 ve 5-6 numaral kontaklar hep kapal kalr.
Bunlardan 1-2 numaral kontak, 1 konumundan 2 konumuna geerken hi almaz yani
durumunu aynen korur. Halbuki 5-6 numaral kontak 1 konumundan 2 konumuna geerken,
dnen eksantrik paradaki knt nedeniyle nce alr, sonra tekrar kapanr.
Paket alter Tablo 1.2deki gibi diyagramla gsterilebilir. Paket alterin kontak says,
kontaklarn alp kapanmalar ve konumlar hakknda btn bilgiler bu diyagramdan kolayca
renilebilir. Diyagramn sol st kesinde bulunan 0, 1, 2 rakamlar alterin konumlu
olduunu gsterir. Bu ksmn altnda bulunan satrlar alterin komular iin, bu ksmn sanda
bulunan stunlar ise alterin kontaklar iin kullanlrlar. Bu eit diyagramlarda konumun
yazld satrla kontan gsterildii stunun kesitii kare, ya bo braklr veya iine bir
arp iareti konur.

Tablo 1.2 Paket alterlerin balant diyagram

Yukarda almas aklanan paket alterin 0 konumunda 1-2 ve 5-6 numaral

kontaklar ak, 3-4 numaral kontak ise kapaldr. Bu nedenle diyagramda 0 konumun
karsnda, 1-2 ve 5-6 numaral kontaklarn altndaki kareler bo braklr. Yalnz 3-4 numaral
kontan altnda bulunan kareye arp iareti konur. Bu diyagramn 1 ve 2 numaral satrlar
29

ayn ekilde tamalanr. Diyagram incelendiinde, 1-2 numaral kontan hem 1 ve hem de 2
konumunda kapal olduu grlr. Bu kontaa ait arp iaretleri arasndaki izgi, alterin 1
konumundan 2 konumuna geiinde, kontan almadn gsterir.
Paket alterin 1 ve 2 konumlarnda 5-6 numaral kontak da kapaldr. Bu kontaa ait
arp iaretleri arasnda izgi bulunmadndan, konum deiirken kontan nce ald,
sonra tekrar kapand anlalr. Diyagramda 1 ve 2 konumlar arasna konmu krk ok, bu
paket alterin yayl olduunu gsterir. Bu paket alter 2 konumuna evrilip braklrsa, paket
alter 2 konumunda kalmaz. Yay nedeniyle 1 konumuna dner.

1.12.1

rnekler

1.12.1.1 Paket alterle Sinyal Lambalarnn Kontrol

Bu devrelerin her ikisinde de aada yaps ve almas aklanan konumlu ve
kontakl yayl paket alter kullanlmtr. Bu paket alter ile sinyal lambasnn kumandas
yaplmaktadr. Paket alterler elektrik devrelerinde ekil 1.70 ve ekil 1.71deki gibi
gsterilirler.
Paket alterin 0 konumunda 3-4 numaral kontak kapal olduundan, yalnz L2 lambas
yanar. 0 konumunda L1 ve L3 lambalar snk kalrlar. Paket alter 1 konumuna
evrildiinde, 3-4 numaral kontak alr, 1-2 ve 5-6 numaral kontaklar kapanr. Yanan L2
lambas sner, snk olan L1 ve L3 lambalar yanarlar.
Paket alter 2 konumuna evrildiinde , 3-4 numaral kontak kapanr. Snk olan L2
lambas yanar. Paket alterin 2 konumunda 1-2 ve 5-6 numaral kontaklar kapal
kaldklarndan, L1 ve L3 lambalar yanmaya devam ederler.

ekil 1.70 lgili paket alter devresi

ekil 1.71 Edeer devre

1-2 numaral kontak 1 konumundan 2 konumuna geerken almayacandan, L1

lambas bu gei annda snmez. Halbuki 5-6 numaral kontak 1 konumundan 2 konumuna
geerken ilk nce alr, sonra tekrar kapanr. Bu nedenle gei annda L3 lambas nce sner,
sonra tekrar yanar. 2 konumundan 1 konumuna izilmi olan ok, paket alterin yayl olduunu
gsterir. Paket alter 2 konumuna evrildikten sonra serbest braklrsa, o konumda kalmaz ve
1 konumuna dner.

30

ekil 1.72 Eksantrik parann balant ekli

1.12.1.2 Fazl Asenkron Motora Yldzgen Paket alterle Yol Verme

ok kontakl ve ok konumlu bir paket alterin balant emasn ilk rnekte olduu
gibi izmek olduka gtr. Bu gibi durumlarda paket alterin kontaklaryla balant emas
en basit ekilde izilir. Kontaklarn alp kapanmalar ayr bir diyagramla gsterilir.

ekil 1.73 Yldz-gen balant

ekil 1.74 gen balant

ekil 1.73te fazl bir asenkron motora yldz-gen paket alterle yol verilmesine
ait balant emas verilmitir. Bu balantda konumlu ve sekiz kontakl bir paket alter
kullanlmtr.

31

ekil 1.75 Yldz balant

Paket alterde bulunan kontaklarn alp kapanmalar animasyonda grlmektedir.

Paket alterin 0 konumunda btn kontaklar aktr. Paket alter 1 konumuna evrildiinde,
diyagramdan grlecei zere M ve A kontaklar kapanr. G devresinde kapanan M ve A
kontaklar, motoru yldz olarak ebekeye balar. Bylece asenkron motor yol almaya balar.

ekil 1.76 Yldz balant devre tipi

ekil 1.77 gen balant devre tipi

Bir sre sonra paket alter 2 konumuna evrilir. Paket alterin bu konumunda M
kontaklar gene kapal kalr. Yalnz A kontaklar alr ve ksa bir sre sonra B kontaklar
kapanr. G devresinde kapanan B kontaklar motoru gen balar. Bylece asenkron motor
yol alm ve gen almaya balam olur.

32

ekil 1.78 Kontaklarn zamana bal deiimi

Tablo 1.3 Paket alter Balant Tablosu

1.12.1.3 Rotoru Sargl Bir Asenkron Motora Paket alterle Yol Verme
Bu ksmda, rotoru sargl bir asenkron motora paket alterle yol verilmesine ait
balant emas verilmitir. Bu balantda be konumlu ve dokuz kontakl bir paket alter
kullanlmtr.
Asenkron motor devresine kademe yol verme direnci balanmtr. Paket alter 0
konumundayken btn kontaklar aktr. Paket alter 1 konumuna evrildiinde diyagramdan
grlecei zere M kontaklar kapanr.

33

ekil 1.79 G devresi

ekil 1.79da grlen g devresinde M kontaklar kapannca, rotor devresinde

kademe diren bal iken, motor yol almaya balar. Bir sre sonra paket alter 2 konumuna
evrilir. Diyagramdan grlecei zere, alterin bu konumunda M kontaklar kapal kalrken,
ayrca A kontaklar da kapanr.
G devresinde kapanan A kontaklar, direnlerin birinci kademesini ksa devre
ederler. Motorun devir says ykselmeye devam eder. Bir sre sonra paket alter 3 konumuna
evrilir. Paket alterin bu konumunda M ve A kontaklar kapal kalr. Ayrca B kontaklar da
kapanr.

Tablo 1.4 Paket alter Balant Tablosu

G devresinde kapanan B kontaklar, direnlerin ikinci kademesini ksa devre ederler.

Motorun devir says artmaya devem eder. Bir sre sonra da paket alter 4 konumuna evrilir.
Paket alterin bu konumunda M, A ve B kontaklar kapal kalr. Ayrca C kontaklar da
kapanr.

34

ekil 1.80 Eksantrik paralarn devreye balants

G devresinde kapanan C kontaklar, direnlerin nc kademesini ksa devre

ederler. Bylece rotor direnlerinin hepsi devreden karlm ve motora yol verilmi olur.

ekil 1.50 Kontaklarn Zamana Bal Deiimi

BLM 2
HAREKET SSTEMLER
2.1

GENEL BLGLER

Bir motor, yol alma annda kendisine, devresine ve ebekeye zarar vermeyecek
byklkte akm ekiyorsa, byle bir motor direkt olarak ebekeye balanabilir.

35

ekil 2.1 G devreleri

ekil 1.47de verilen bir nt motorun ve bir asenkron motorun direkt olarak ebekeye
balanmas iin, M kontaklarnn kapanmas gerekir. Devreye balanan bu motorlar M
kontaklar alncaya kadar almaya devam ederler.
M kontaklar alnca, alan motorlar durur. M kontaklarn ap kapayacak M
kontaktr bobini, devreye eitli ekillerde balanabilir. Ayrca M kontaklar ksa veya uzun
sre kapatlarak, motorlarn kesik veya srekli almas salanabilir. Bu blmde kesik ve
srekli altrma, paket alterle, butonla ve uzaktan kumanda yntemleri anlatlacaktr.

2.2

KESK VE SREKL ALITIRMA

Baz hareketli aygtlarda (i tezgahlarnda ve vinlerde) motorlarn hem srekli ve hem

de kesik olarak altrlmalar istenebilir. Bir motorun kesik altrlmasna, genellikle
hareket eden parann durumunu ayarlamak iin ihtiya duyulur.

2.2.1 rnekler
2.2.1.1

G ve Kumanda Devresi Tek Kontaktrl Devre

ekil 2.2de motorlar kesik ve srekli altrabilecek bir kumanda devresi

grlmektedir. Bu devrede Balatma butonuna basldnda, M kontaktr enerjilenir. G
devresinde normalde ak M kontaklar kapanr. Kumanda devresinde kapanan M konta,
Balatma butonunu mhrler. Durdurma butonuna baslncaya kadar M kontaktr ve motor
srekli olarak alr.

ekil 2.2 Tek kontaktrl g ve kumanda devresi

Ayn devrede kesik altrma butonuna basldnda, R fazndan gelen akm durdurma
butonundan ve kesik altrma butonunun alt kontaklarndan geerek, M kontaktrn
enerjilendirir. G devresinde M kontaklar kapanr ve motor direkt olarak ebekeye balanr.
M kontaktrnn ve motorun almas, kesik altrma butonuna basldka devam eder.
Motor srekli alrken, Kesik altrma butonuna baslrsa, kumanda devresi kesik
altrma grevi yapmaya balar. Motor kesik altrlrken, kumanda devresinde M
mhrleme konta da kapanr. Kesik altrma butonu ani olarak serbest brakldnda, M
mhrleme konta almadan, Kesik altrma butonunun st kontaklar kapanabilir. Bu

36

durumda motor srekli almaya balar. Motorun durmas beklenirken almaya devam
etmesi, bu devrenin nemli bir sakncasdr.

2.2.1.2

G ve Kumanda Devresi ift Kontaktrl Devre

ekil 2.3te motorlar kesik ve srekli altrabilecek ift kontaktrl bir kumanda
devresi verilmitir. Burada A ve M byk gldr. Bu devrede Balatma butonuna
basldnda, M kontaktr enerjilenir. G devresinde normalde ak M kontaklar kapanr.
Kumanda devresinde kapanan M konta, Balatma butonunu mhrler. Durdurma butonuna
baslncaya kadar M kontaktr ve motor srekli olarak alr.

ekil 2.3 ift kontaktrl g ve kumanda devresi

Ayn devrede Kesik altrma butonuna basldnda, R fazndan gelen akm

durdurma butonundan ve kesik altrma butonunun alt kontaklarndan geerek, A
kontaktrn enerjilendirir. G devresinde A kontaklar kapanr ve motor direkt olarak
ebekeye balanr. A kontaktrnn ve motorun almas, Kesik altrma butonuna
basldka devam eder. Motor srekli alrken, Kesik altrma butonuna baslrsa,
kumanda devresi kesik altrma grevi yapmaya balar.

2.2.1.3

G Devresi Tek, Kumanda Devresi ift Kontaktrl Devre

ekil 2.2'deki kumanda devresinde bulunan saknca, bir rlenin eklendii ekil 2.4te
grlmez. Burada A kk gl, M ise byk gldr.

ekil 2.4 G devresinde tek kontaktr bulunan, ift kontaktrl kumanda devresi

ekil 2.4te verilen kumanda devresinde balatma butonuna basldnda, R fazndan

gelen akm durdurma, Kesik altrma ve Balatma butonlarndan geerek, A rlesini

37

enerjilendirir. Kapanan A1 konta Balatma butonunu mhrler. Kapanan A2 konta ise M

kontaktrn enerjilendirir. G devresinde M kontaklar kapanr ve motor direkt olarak
ebekeye balanr.
Durdurma butonuna baslncaya kadar, motor srekli olarak alr. Motor dururken
veya alrken Kesik altrma butonuna baslrsa, motor kesik almaya balar. Bu
durumda R fazndan gelen akm, Durdurma butonundan ve Kesik altrma butonunun alt
kontaklarndan geerek, M kontaktrn enerjilendirir. G devresinde M kontaklar kapanr
ve motor direkt olarak ebekeye balanr. Kesik altrma butonuna basldka, motor
almaya devam eder. Kesik altrma butonu ani olarak serbest braklsa bile, alan motor
hemen durur.

2.3

PAKET ALTERLE KUMANDA

G devreleri konu balklar altnda verilen motorlardan birinin direkt olarak

ebekeye balanmas, bir paket alter ile de gerekletirilebilir. Paket alterle yaplan
devrelerin ayr eidi vardr. Her ekilde de g devresi ayndr. Bu devrelerin
almalar ve zellikleri u ekildedir :

2.3.1 rnekler
2.3.1.1

ki Konumlu Paket alterle Kumanda

Bu rnekte kalc paket alterle yaplan bir kumanda devresi verilmitir. Paket alterin
alma ve durma olmak zere iki konumu vardr. Durma konumunda paket alterin konta
aktr.

ekil 2.5 ki konumlu paket alterle kontrol yapan g ve kumanda devresi

Paket alterin kolu alma konumuna getirildiinde, paket alterin konta kapanr. M
kontaktr enerjilenir.

38

ekil 2.6 Paket alter balant emas

G devresinde M kontaklar kapanr ve motor direkt olarak ebekeye balanr. Paket

alterle yaplan bu kumanda devresi, kalc butonlarla yaplan kumanda devrelerinin zelliine
sahiptir.

2.3.1.2

ki Konumlu Paket alterle ki Rlenin Kumandas

ekil 2.7de bir kalc paket alterle yaplan kumanda devresi verilmitir. Bu paket
alterin de alma ve durma olmak zere iki konumu vardr. Bu kumanda devresinde bir de
DG dk gerilim rlesi kullanlmtr.

ekil 2.7 ki konumlu paket alterle, iki rlenin kontroln yapan g ve kumanda devresi

Paket alter durma konumundayken, R fazndan gelen akm alterin st kontandan

geerek DG dk gerilim rlesinden devresini tamamlar. G dk gerilim rlesi enerjilenir
ve kumanda devresinde bulunan DG kontan kapatr.

ekil 2.8 Paket alter balant emas

39

Paket alterin kolu alma konumuna evrildiinde, alterin st konta alr ve alt
konta kapanr. R fazndan gelen akm DG kontandan geerek DG dk gerilim rlesi
zerinden devresini tamamlar. Bylece DG dk gerilim rlesi srekli olarak alr.
DG kontandan geen akmn bir ksm, paket alterin alt kontandan da geerek M
kontaktrn enerjilendirir. G devresinde M kontaklar kapanr. Motor ebekeye direkt
olarak balanr. Motorun almas, alter kolu durma konumuna getirilinceye kadar devam
eder. Motor alrken ebeke gerilimi der veya kesilirse, alan DG rlesi ve M kontaktr
alr. alan motor durur. Normal gerilim tekrara geldiinde, alterin st konta ve DG
konta ak olduundan , DG rlesi ve M kontaktr enerjilenemez.
Motoru tekrar altrmak iin, alter kolu nce durma konumuna getirilir. Sonra tekrar
alma konumuna evrilir. Yani kumanda devresi, ani temasl butonlarla yaplan kumanda
devrelerinin zelliini tar.

2.3.1.3

Konumlu Paket alterle Kumanda

ekil 2.8de yayl paket alterle yaplan bir kumanda devresi verilmitir. Bu devrede
kullanlan paket alterin balatma, normal ve durdurma olmak zere konumu vardr. alter
kolu balatma veya durdurma konumlarna evrilirse, kol evrildii durumda kalmaz. Bir yay,
kolun normal konumuna dnmesini salar.

ekil 2.9 konumlu paket alterle kontrol yapan g ve kumanda devresi

Paket alterin kolu balatma konumuna getirildiinde, alterin st ve alt kontaklar

kapanr. R fazndan gelen akm her iki alter kontandan geerek, M kontaktrn altrr.
Paket alterin kolu serbest brakldnda, kol normal konumuna dner. Bu durumda alterin
st konta kapal kalr, alt konta alr. R fazndan gelen akm alterin st kontandan ve
kapanm M mhrleme kontandan geerek, M kontaktrn srekli olarak altrr. G
devresinde M kontaklar kapanr. Motor ebekeye balanr.

40

ekil 2.10 Paket alter balant emas

Paket alterin kolu durdurma konumuna evrilinceye kadar motor almaya devam
eder. Kol durdurma konumuna evrildiinde, alterin her iki konta alr. M kontaktrnn
enerjisi kesilir ve motor durur. Yani kumanda devresi, ani temasl butonlarla yaplan kumanda
devrelerinin zelliine sahiptir.

2.4

BUTONLA KUMANDA

Motorlarn direkt balatlmalarnda butonlar daha ok kullanlrlar. Butonlarla yaplan

kumanda devrelerinin eitleri, almalar ve zellikleri aadaki ksmlarda aklanacaktr :

2.4.1 rnekler
2.4.1.1

Kalc Butonla Tasarlanm Kumanda Devresi

ekil 2.9da kalc butonlarla yaplan bir kumanda devresi grlmektedir. Bu devrede
kullanlan butonlarn arasnda mekanik bir ba vardr. Ba salayan kol A noktas etrafnda
dnebilir.
Devrede balatma butonuna basldnda, bu buton ve mekanik ba nedeniyle
durdurma butonu kapanr. M kontaktr alr. G devresinde M kontaklar kapanr.

ekil 2.11 Kalc buton g ve kumanda devresi

Motorlar direkt olarak devreye balanr. Durdurma butonuna baslnca, durdurma

butonu mekanik ba nedeniyle balatma butonu alr. M kontaktr bobininin akm kesilir.
alan motor durur. Kalc butonlarla yaplan devrede M kontaktr alrken ebeke
gerilimi der veya kesilirse, M kontaktr alr ve motor durur. Normal gerilim tekrar
geldiinde, balatma ve durdurma butonlar durumlarn koruduklarnda, M kontaktr tekrar
alr. Bu zellii nedeniyle kalc butonlar pompalar, kompresrler, aspiratrler ve
vantilatrlerin kumanda devrelerinde kullanlr.

2.4.1.2

Ani Temasl Butonla Tasarlanm Kumanda Devresi

ekil 2.10da ani temasl butonlarla yaplan bir kumanda devresi grlmektedir. Bu
devrede kullanlan butonlarn her ikisi de yayldr. Ani temasl bir buton baslp serbest
braklrsa, yay butonun normal konumuna dnmesini salar. Motor devreye direkt olarak
balanr.

41

ekil 2.10 Ani temasl buton g ve kumanda devresi

Devrede balatma butonuna basldnda, M kontaktr enerjilenir. M kontaklar

kapanr ve kumanda devresinde bulunan normalde ak M kontana, mhrleme konta ad
verilir. M kontaktr alnca, mhrleme konta da kapanr. Balatma butonu serbest
braklnca, M kontaktrnn bobin akm kendi konta zerinden devresini tamamlar. Bu
nedenle motorlarn srekli almas iin, balatma butonuna devaml olarak basmak
gerekmez.
Durdurma butonuna basldnda, M kontaktr bobininin akm kesilir. G devresinde
M kontaklar alr ve alan motor durur. Normal gerilim tekrar geldiinde, balatma butonu
ve M mhrleme konta ak olduundan, M kontaktr almaz. Devrenin bu zellii
nedeniyle ani temasl butonlar genellikle i tezgahlarnn kumandasnda kullanlrlar.

2.5

UZAKTAN KUMANDA

Motorlar birden fazla balatma butonuyla altrlp, birden fazla durdurma butonuyla
durdurulursa, byle bir almaya uzaktan kumanda ad verilir.
Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonlar birbirine seri, balatma butonlar
birbirine parelel balanrlar. Byle bir devrede balatma butonlarndan birine basldnda, R
fazndan gelen akm durdurma butonlarndan ve baslm olan balatma butonunu geerek, M
kontaktrn enerjilendirir. M konta kapanr ve balatma butonlarn mhrler. G
devresinde kapanan M kontaklar, motoru direkt olarak ebekeye balar. Dier bir balatma
butonuna baslrsa, kumanda devresi tekrar ayn ekilde alr. Yani M kontaktr enerjilenir
ve motor almaya balar.

ekil 2.11 Uzaktan kumandann g ve kumanda devresi

42

alan motoru durdurmak iin, durdurma butonlarndan birine baslr. Bu durumda M

kontaktrnn enerjisi kesilir. G devresinde kapanm olan M kontaklar alr ve motor
durur. Paket alterlerle de motorlarn uzaktan kumandas yaplabilir. Yalnz kalc paket
alterler uzaktan kumanda devrelerinde kullanlamazlar.

BLM 3
DN YN DETRME
3.1

GENEL BLGLER

Doru akm motorlarnn dn ynn deitirmek iin, balantda endvi veya

uyartm sargsnn ular deitirilir. Kumanda devrelerinde genellikle endvi ular
deitirilerek, motorun dn yn deitirilir. Bylece motorun maksimum momentle yol
almas salanm ve kontaklardaki arkn ok bymesi nlenmi olur.

43

ekil 3.1 Dn yn deitirme devresi

Bir doru akm motorunun maksimum momentle yol almas iin, motorun uyartm
sargs ekilde olduu gibi direkt olarak ebekeye bal tutulur.
I ve G kontaklaryla da endvi ular, dolaysyla endviden geen akmn yn
deitirilir. Byle bir devrede I kontaklar kapandnda, akm endviden yukardan aaya
doru geer. Motor ileri ynde dner.
Motorun dn yn, I kontaklarnn almas ve G kontaklarnn kapanmasyla
deitirilir. G kontaklar kapannca, akm endviden aadan yukarya doru geer. Motor
geri ynde dner. Endvi ular veya endviden geen akmn yn deiince, motorun dn
yn deitirilmi olur.
Bir fazl asenkron motorlarn dn ynnn deitirilmesi, ana ve yardmc sargnn
ularn deitirmekle salanr. Byle bir devrenin emas ekil 3.2de verilen doru akm
motorunun g devresine ok benzer.
fazl asenkron motorlarn dn ynn deitirmek iin, motora giden iki fazn
yerini deitirmek gerekir. ekil 3.2de verilen fazl asenkron motor devresinde I
kontaklar kapandnda, faz motora R, S, T srasyla balanr ve motor ileri ynde dner.

ekil 3.2 G devresi

Ayn devrede I kontaklar alp G kontaklar kapandnda, motora balanan fazlarn

sras T, S, R olur. Motor geri ynde dner. Gerek doru ve gerekse alternatif akm
44

devrelerinde dn yn deitirilirken, I ve G kontaklarnn ok ksa bir sre beraberce

kapal kalmalar, ksa devreye neden olur. Bir ksa devre ise devrenin eitli yerlerinde byk
zararlara yol aar. Dn ynnn deitirilmesinde bir ksa devreyi nlemek iin, eit
kilitleme kullanlr. Bunlar blm bal altndaki ksmlarda ayr ayr aklanacaktr.

3.2

MEKANK KLTLEME

Kumanda devrelerinde mekanik kilitleme, ekil 3.3te grld gibi kontaktr

bobinlerini birbirine balayan kesik izgilerle gsterilir. ki kontaktrn paletleri bir eksen
etrafnda dnebilen bir ubukla birbirine balanrsa, bu balantya mekanik kilitleme ad
verilir.

ekil 3.3 Mekanik kilitleme g ve kumanda devresi

Mekanik kilitlemeli kontaktrlerde her iki kontaktre ait kontaklar ayn anda
kapanamazlar. Bu nedenle mekanik kilitlemeli devrelerde bir ksa devre meydana gelmez.
Hatta ksa devre nedeniyle bir kontaktrn kontaklar kaynamsa, dier kontaktr
enerjilendiinde birbirine yapm olan kontaklar aar.
Eer yapm kontaklar aamazsa, kendi kontaklarn kapayamaz. Bylece her iki
kontaktre ait kontaklarn beraberce kapal kalmalar ve bir ksa devreye neden olmalar
nlenmi olur. Bu zellik mekanik kilitlemenin en byk stnldr.
Mekanik kilitleme genellikle doru akmda alan kontaktrlerde kullanlr. Sakncal
olduu halde mekanik kilitlemenin alternatif akmda alan kontaktrlerde de kullanld
grlr.

ekil 3.4 Enerjisiz kontaktr

ekil 3.5 Enerjilenmi kontaktr

45

ekil 3.5, motoru ileri ynde dndrecek bir I kontaktrnn enerjili durumunu
gstermektedir. Doru akmla beslenen bir kumanda devresinde I kontaktr alrken G
kontaktr enerjilenirse, G kontaktr paletini ekip kontaklarn kapatamaz. nk G
kontaktrnn paleti demir nvesinden uzakta bulunur. Bu nedenle G kontaktrnn paletini
ekme kuvveti, I kontaktrnn paletini ekme kuvvetinden daha kk olur.
G kontaktr kontaklarn kapatp dn ynn deitiremez. Alternatif akmla
beslenen bir kumanda devresinde I kontaktr alrken G kontaktr enerjilenirse, bu
kontaktr de paletini ekip kontaklarn kapatamaz.
Ayrca manyetik devresi ak kaldndan, bobin empedans ok der. Bobin fazla
akm eker ve yanar. Kumanda devrelerinde mekanik kilitleme kontaktr bobinlerini birbirine
balayan kesik izgilerle gsterilir.

3.2.1 rnekler
3.2.1.1

Butonlarla Dn Ynnn Deitirilmesi

ekil 3.6da butonlarla yaplan ve dn ynnn deitirilmesinde kullanlan bir

balant emas verilmitir.

ekil 3.6 Butonlarla dn ynn deitirmenin g ve kumanda devresi

Bu balantda ileri butonuna basldnda, I kontaktr enerjilenir. G devresinde I

kontaklar kapanr. Motor ileri ynde dner. Kumanda devresinde kapanan I konta, ileri
butonunu mhrler.
Durdurma butonuna baslncaya kadar, motor ileri ynde srekli alr. Motor ileri
ynde dnerken geri butonuna baslrsa, G kontaktr enerjilenir. Fakat paletini ekip
kontaklarn kapatamaz. Bylece g devresinde doacak bir ksa devre nlenmi olur.
Motorun dn ynn deitirmek iin ilk nce durdurma butonuna, sonra da geri
butonuna basmak gerekir.

3.2.1.2

Kalc Paket alterle Dn Ynnn Deitirilmesi

ekilde kalc paket alterle dn ynnn deitirilmesine ait bir balant emas
verilmitir. Bu devrede kullanlan paket alter, kontakl ve ileri, normal, geri olmak zere
konumludur.

46

ekil 3.7 Kalc paket alterle dn ynn deitiren g ve kumanda devresi

Paket alterin normal konumunda DG dk gerilim rlesi srekli olarak alr ve DG

konta kapal kalr. alter kolu ileri konumuna evrildiinde, DG kontandan ve kapanan
alter kontandan geen akm, I kontaktrn enerjilendirir. G devresinde I kontaklar
kapanr. Motor ileri ynde dner.
Motorun geri ynde dnmesi istendiinde, alter kolu geri konumuna evrilir. Bu
durumda DG konta ve kapanan alter kontandan geen akm, G kontaktrn
enerjilendirir. G devresinde G kontaklar kapanr. Motor geri ynde dner.

ekil 3.8 Paket alterle balant diyagram

Paket alterin kontaklar ayn anda kapal kalamazlar. Bu nedenle ekildeki devrede
mekanik kilitlemeye gerek olmad dnlebilir. Halbuki bobin akm kesilen bir
kontaktrn kontaklar, yapma ve skma nedeniyle almayabilir. Bu durumda dier
kontaktrn kontaklar kapanrsa, g devresinde bir ksa devre meydana gelir. ekilde
kontaktrler arasndaki mekanik kilitleme, bu kontaktrlere ait kontaklarn ayn anda
beraberce kapal kalmasna engel olur. Dolaysyla g devresinde doabilecek bir ksa devre
nlenir. ekilde kullanlan DG dk gerilim rlesi, dk gerilime kar koruma yapar. Yani
motor bir ynde alrken, ebeke gerilimi kesilir ve tekrar gelirse, motorun almasna
engel olur.

3.3

BUTONLA KLTLEME

ki yollu butonlar arasnda yaplan alttaki ekilde grlen balantya, buton kilitleme
denir. Byle bir devrede ileri dn kontaktrnn akm geri butonunun st kontaklarndan,
47

geri dn kontaktrnn akm da ileri butonunun st kontaklarndan devresini tamamlar.

Buton kilitlemeli bir balantda, durdurma butonuna basmadan motorun dn yn
deitirilebilir. Yalnz bu durumda motorun dn yn ani olarak deiir. Ani olarak dn
ynnn deitirilmesi, g yol alan motorlara uygulanmaz. Aksi takdirde motor ebekeden
ok byk akm eker. Alttaki iki devre birbiri ile edeerdir.

ekil 3.9 Butonla kilitleme yapan g ve kumanda devresi

ekildeki devrede ileri butonuna baslnca, R fazndan gelen akm, durdurma

butonundan, geri butonunun st kontaklarndan ve ileri butonunun alt kontaklarndan geerek
I kontaktrn enerjilendirir. G devresinde I kontaklar kapanr ve motor ileri ynde dner.
Kumanda devresinde kapanan I konta, ileri butonunu mhrler ve I kontaktrnn srekli
almasn salar. Motorun ileri yndeki dn, durdurma veya geri butonuna baslncaya
kadar devam eder.
Geri butonuna baslnca, ilk nce I kontaktr bobininin akm kesilir ve I kontaklar
alr. Sonra durdurma butonundan, ileri butonunun st kontaklarndan ve geri butonunun alt
kontaklarndan geen akm, G kontaktrn enerjilendirir. G devresinde G kontaklar
kapanr ve motor geri ynde dner.
Kumanda devresinde kapanan G konta, geri butonunu mhrler. Bylece G
kontaktr srekli olarak alr. G kontaktrnn almas, ileri veya durdurma butonuna
baslncaya kadar devam eder. Bu nedenle buton kilitlemeli devrelerde, kontaktrler beraber
almazlar ve ksa devre meydana getirmezler.

3.4

ELEKTRKSEL KLTLEME

ekil 3.9da grld gibi bir kontaktrn normalde kapal kontan dier
kontaktrn bobinine seri olarak balamaya, elektriksel kilitleme denir.
Elektriksel kilitleme yaplm olan bir devrede bir kontaktr alrken, onun kapal
konta ak olacandan, dier kontaktrn almas mmkn olmaz. Bylece g
devresinde bir ksa devre meydana gelmez.

3.4.1 rnekler
3.4.1.1

Elektriksel Kilitlemeli Devre

rnekte, elektriksel kilitlemeli bir devre verilmitir. Devrede ileri butonuna baslrsa, I
kontaktr enerjilenir. G devresinde I kontaklar kapanr ve motor ileri ynde dner.
48

Kumanda devresinde kapanan I konta, srekli almas iin ileri butonunu mhrler.
Animasyonda grlecei gibi ileri butonu brakldktan sonra da motorun enerjilenmesi
srmektedir.
Motor ileri ynde dnerken geri butonuna baslrsa, normalde kapal I konta alm
olduundan, G kontaktr enerjilenmez. leri ynde dnerken motor geri ynde altrlmak
istenirse, ilk nce durdurma butonuna baslr. Sonra geri butonuna basp G kontaktr
altrlr ve motor geri ynde dndrlr. Motor geri ynde dnerken, I kontaktr
devresinde bulunan normalde kapal G konta alr. Bu durumda ileri butonuna baslsa da, I
kontaktr enerjilenmez. Bu aklamadan anlalaca zere, elektriksel kilitlemeli devrelerde
bir kontaktr alrken ayn anda dier kontaktr alamaz.

ekil 3.10 Elektriksel kilitleme yapan g ve kumanda devresi

3.4.1.2

Kalc Paket alterle Hazrlanm Devre

Kalc paket alterle yaplan bir balant emas verilmitir. Paket alter kontakl ve
ileri, normal, geri olmak zere konumludur. Paket alterin kolu ileri konumuna
evrildiinde, I kontaktr alr. G devresinde I kontaklar kapanr ve motor ileri ynde
dner. Kumanda devresinde alan I konta, her iki kontaktrn ayn anda almasna engel
olur.

ekil 3.11 Kalc paket alterle hazrlanm g ve kumanda devresi

Paket alterin kolu geri konumuna evrildiinde, G kontaktr enerjilenir. G

devresinde G kontaklar kapanr ve motor geri ynde dner. Kumanda devresinde alan G
konta, I kontaktrnn G kontaktryle beraber almasna engel olur. ekilde verilen

49

paket alterin her iki konta ayn anda beraberce kapanamaz. Bu nedenle ekildeki devrede
elektriksel kilitlemeye gerek olmad dnlebilir.

ekil 3.12 Paket alter balant diyagram

Halbuki bobin akm kesildii halde, bir kontaktrn paleti ve kontaklar yapma ve
skma nedeniyle almayabilir. Bu durumda dier kontaktr enerjilenirse, g devresinde bir
ksa devre meydana gelir. Elektriksel kilitleme, bu gibi hallerde meydana gelebilecek bir ksa
devreye engel olur. ekildeki kumanda devresi dk gerilime kar koruma yapamaz. Motor
bir ynde alrken ebeke gerilimi kesilir ve tekrar gelirse, motor ayn ynde almaya
devam eder.

BLM 4
YOL VERME YNTEMLER
4.1

GENEL BLGLER

3 fazl asenkron motorlar ilk kalk annda nominal akmlarnn 6-7 kat fazla akm
ekerler. Ar yol alma akm ebekede, devrede ve motorda birok saknca yaratr. ok fazla
derecedeki bu elektriksel yklenme enerjiyi satan kesim tarafndan istenmeyen bir durumdur.
Yol alma akmnn gvenli snrlar iinde kalmas, motora dk gerilimle yol vermeyle
salanr. Bu ekilde yumuak bir kalk salamak amacyla yol verme ilemleri uygulanr.
Trkiye'de 4-5 kW'tan sonraki glerde bulunan motorlara yol vermek zorunludur. Dk
gerilimle balatma, yalnz bota alan motorlara uygulanr.

50

Ykl alan bir motora dk gerilim uygulanrsa, belirli bir yk veya gc

karlamak zorunluluunda olan motor, ebekeden normalin zerinde akm eker. Dk
gerilimle balatmann amac, yol almada motorun az akm ekmesini salamak olduundan,
ykl alan motorlara dk gerilimle yol verilmez. Dk gerilimle balatmann ayr
ekli vardr. Bu yol verme yntemleri unlardr;

Diren veya reaktrle yol verme (bir arac eleman gerektirir)

Oto transformatryle yol verme (bir arac eleman gerektirir)
Yldz-gen alterle yol verme (arac elemana gerek yoktur)
Rotoru sargl 3 fazl asenkron motora yol verme
Yardmc sargl 1 fazl asenkron motora yol verme
nt motorlara yol verme

Bilezikli asenkron motorlara, senkron motorlara ve yardmc sargl asenkron

motorlara yol verme, dk gerilimle balatma ilkesine dayanmaz.

4.2

DREN VEYA REAKTANSLA YOL VERME

Motorlar dk gerilimle balatmada en ok kullanlan yntem, direnle veya

reaktansla yol vermedir.

ekil 4.1 G devresi

Direnle veya reaktansla yol verme birbirine ok benzer ve temel ilke, ebeke
geriliminin bir ksmn yol verme direncinde veya reaktrnde drmek ve geriye kalann
motora uygulamaktr. Diren ve reaktansla yol vermede g devresi ayndr. ekil 4.1de g
devresi grlmektedir. Aadaki ksmlarda ise doru veya alternatif akm motorlarna
direnle veya reaktansla yol vermeye ait eitli rnekler incelenecektir:

4.2.1 Direnle Yol Verme

Statora seri olarak edeer direnler balayarak yaplan yol verme ilemidir. Balatma
butonuna basldnda stator ve direnler birbirine seri bal olarak kalknmaya balar. Belli
bir sre sonra (nominal deerinin %60-65'i) direnler devreden kar ve almaya devam
edilir. Yol verme uygulanan motorun milinde yk olmamaldr. Direnlerin devreden
karlmasnda zaman rleleri etkin rol oynar.

51

4.2.1.1

Yol Verme Direncinin Formlleri

Kalk esnasnda nem kazanan yol verme direncinin deerini bulmak iin belli
matematiksel hesaplamalar vardr. Bu direncin hesab u ekilde gerekletirilir.

ekil 4.2 Diren zerine den gerilimler

Um, motorun bir faz sarg ularnda kalk anndaki gerilimdir. Urm, motorun i
direnci Rm zerindeki gerilimdir. Uxm, motorun bobini Xm zerindeki gerilimdir. Iy ise yol
alma akm (bizim tarafmzdan belirlenir).
Ry = Ury / Iy
Um = Uf . ka
ka = Iry / Idy
Urm = Um . Cos(x)
Uxm = Um . Sin(x)

ka, yol alma akmn drme katsaysdr. Iry, direnle yol almadaki akmdr. Idy ise
direkt yol almadaki akmdr.

4.2.1.2

rnek Yol Verme Direnci Hesab

Etiketinde 380V, 20A yazl 3 fazl bir asenkron motor dorudan yol aldnda nominal
akmnn 5 kat akm ekmektedir. Bu akm deerini nominal akmn 3 katna drecek yol
verme direncinin deerini bulunuz. Cos(x)=0,2 ve Sin(x)=0,97 olarak alnacaktr.

ekil 4.3 gen balantl devre

Idy = 5 In ve Iry = 3 In
Ry = Ury / Iry ise burada, Iy = 3 In = 3x20 = 60A yaklam doru deildir.
If = 20 /
Iy = 20x3 /

= 20

= 34,6A olmaldr.

Uf = 380V
ka = 3 Iy / 5 Iy = 3 / 5
52

Um = Uf . ka = (3 / 5) . 380 = 228V
Urm = Um . Cos(x) = 228 x 0,2 = 45,6V
Uxm = 228 x 0,97 = 221,16V
= 263,4V
Ry = 263,4 / 34,6 = 7,6 ohm

4.2.1.3

rnek Tek Kademeli Yol Verme Devresi

ekil 4.4te tek kademeli direnle yol verme ilemini gerekletiren devre
grlmektedir. Burada M kontaktr, yukardaki g devresinde de grld gibi direnli
yol vermeyi, A ise tam kalknm halde direncin devreden kt hali temsil etmektedir.

ekil 4.4 Direnle tek kademeli yol vermenin g ve kumanda devresi

Balatma butonuna basldnda devre enerjilenecek ve enerji geldikten sonra

mhrlemeyi salayan M konta kapanarak devrenin bu yol zerinden enerji geirmesini
salayacaktr. Eneri, normalde kapal, gecikmeli alan zaman rlesi zerinden devresini
tamamlar. Bu esnada alt ksmdaki zaman rlesi de enerjilendiinden belirli bir sre saymaya
balayacaktr. 5 sn sreyle sayd varsaylrsa enerjilenmeden 5 sn sonra M kontaktrne ait
konta alp direnleri devreden karrken, zaman rlesinin gecikmeli kapanan konta da
kapanarak A zerinden motorun tam kalknm halde almas salanr. Devre, durdurma
butonuna baslana kadar alacaktr.

4.2.1.4

rnek ift Kademeli Yol Verme Devresi

ekil 4.5te fazl asenkron motora iki kademe direnle yol vermeye ait balant
emas verilmitir. Bu balantda Balatma butonuna basldnda, (M) kontaktr enerjilenir.
(M) konta kapanr ve Balatma butonu mhrlenir.
G devresinde (M) kontaklar kapannca, motor iki kademe diren zerinden
ebekeye balanr. Direnlerdeki gerilim dm nedeniyle, motor dk gerilimle yol
almaya balar.

53

ekil 4.5 Direnle ift kademeli yol vermenin g ve kumanda devresi

Balatma butonuna basldnda, (M) kontaktryle birlikte (ZR1) zaman rlesi de

enerjilenir.Bu rle bir sre sonra (ZR1-GK) kontan kapatr ve (A) kontaktrn
enerjilendirir. G devresinde (A) kontaklar kapannca, direnlerin birinci kademesi devreden
kar. Motor ularndaki gerilim artar.
Motor yol almaya devam eder. Kumanda devresinde kapanan (A) konta (ZR2)
zaman rlesini enerjilendirir. Bu rle bir sre sonra (ZR2-GK) kontan kapatr ve (B)
kontaktrn enerjilendirir.
G devresinde (B) kontaklar kapanr. Bylece direnlerin ikinci kademesi de
devreden kar. (B) kontaktr enerjilenince, normalde kapal (B) konta alr. (ZR1) zaman
rlesi dolaysyla (A) kontaktr ve (ZR2) zaman rlesi devreden kar. (ZR2) konta
ald halde, (B) kontaktr kendi konta zerinden gelen akmla almaya devem eder.
ekildeki devrede grevini tamamlayan (A) kontaktr devreden kartldndan, (B)
kontaktr yol verme direnlerinin hepsini ksa devre eder.
Yol verme direnleri devreden knca, motor normal ebeke gerilimine balanr.
Motorun normal gerilimde almas, durdurma butonuna baslncaya kadar devam eder.

4.2.2 Reaktansla Yol Verme

Direnle yol verme ynteminin hemen hemen aynsdr. Sadece diren yerine burada
reaktans kullanlr. Reaktans, bir nve zerine sarlm sargs olan, manyetik alanl
direnlerdir. Devresinin alma mant ayn direnle yol vermede olduu gibi belirli sre
reaktans zerinden motorun ar akm ekmesi engellenir ve daha sonra reaktanslar devreden
karlr.

54

ekil 4.6 Reaktans zerine den gerilimler

Xy = Uxy / Iy
Um = Uf . ka
Urm = Um . Cos(x)
Uxm = Um . Sin(x)
Bu yol verme yntemi byk gl ve yksek gerilimli motorlarda tercih edilir.
Standart reaktans deerleri %50, %65 ve %80 gerilimler uygulanacak ekilde imal edilirler.
Byk glerle alan motorlarda kayb nlemek iin tercih edilirler. Burada yol verme
esnasnda kullanlacak reaktans deerinin lm u ekilde gerekletirilir;

4.2.2.1

Reaktans Deeri Hesaplamas

Yukardaki rnekte yer alan motora reaktansla yol verme durumunda gerekli reaktans
deerini hesaplayalm;
Iy = 34,6A

Uf = 380V

Urm = 45,6V

Uxm = 221,16V

= 156,09V
Xy = 156,09 / 34,6 = 4,5 ohm

4.3

OTO TRAFOSUYLA YOL VERME

Motorlarn dk gerilimle balatlmasnda gerekli olan dk gerilim, bir oto

transformatrnden de salanabilir. Kumanda devrelerinde bir, iki veya daha ok kademeli
oto transformatrleri kullanlr.
Oto transformatrlerinin sarglar dk gerilimin alnmas iin kullanld gibi, yol
vermede reaktr gibi de kullanlabilirler. Oto transformatryle yaplan yol verme devreleri
daha pahalya mal olduu halde, daha randmanl alrlar. Oto trafolar primer ve sekonderi
ayn sarg olan (tek sargl) transformatrlerdir. ekil 4.7de g devresinin nasl olduu
grlmektedir.

55

ekil 4.7 G devresi

Burada dikkat edilmesi gereken husus "Yaltm" trafosuyla, "Yaltml" trafonun farkl
eyler olmasdr. Yaltm trafosunda primerin sekondere oran olan a katsays 1'dir. Yaltml
trafo ise primer-sekonder arasnda fiziksel balant olmayan trafo demektir.
Temel prensip motor sargsna uygulanan gerilimin azaltlmas yoluyla motorun
ektii yol alma akmnn azaltlmasdr.

ekil 4.8 Oto trafosunun devrede gsterimi

Ih : Hattan ekilen akm

Im : Motorun ektii akm
Zm : Motorun sargs
Itip : Tip gc akm
Im = Ih + Itip
a = U1 / U2 = Im / Ih
Motor sargsna dorudan U1 ebeke gerilimi uygulanrsa motor ebekeden, nominal
akmn kd kat kadar (Im=In.kd) akm ekecektir. Motor sargsna U2 gerilimi uygulannca
motorun ekecei akm, gerilimdeki azalma orannda olacaktr ve Im = (U2 / U1).In.kd
(Denklem 4.12) eklinde bir hesaplamayla bulunur.
Hattan ekilen akm Ih = Im / a = (1 / a) . (U2 / U1) . In . kd eitliinden de u sonuca
varlr;
=

56

4.3.1 rnekler
4.3.1.1

Oto Trafosuyla ok Kademeli Yol Verme Devresi

Nominal akm 10A olan bir asenkron motor, ebekeye dorudan balandnda 50A
akm ekmektedir. Bu motora %50 ve %65 kademelerindeki oto trafosuyla yol verildiinde
ebekeden ekilecek akm ve motor akmn bulalm.
Im = In . kd

50 = 10 . kd

kd = 5

%50 iin;
Im = (U2 / U1) . In . kd = (50 / 100) . 10. 5 = 25A
= 12,5A
Itip = Im - Ih = 25 - 12,5 = 12,5A
%65 iin;
Im = 0,65 . 10 . 5 = 32,5A
= 21,125A
Itip = 32,5 - 21,125 = 11,375A

ekil 4.9 Oto trafosuyla ok kademeli yol veren g ve kumanda devresi

ekil 4.9da soruda istenen almay gerekletiren devre grlmektedir. Balatma

butonuna basldnda A kontaktr enerjilenir ve A konta mhrleme yapar. Bylece
reaktans zerinden enerji geii balar. ZR1'in gecikmeli alan konta zerinden B de
enerjilendii iin en fazla %50 kapasiteye ulalmasna izin vardr. Bu esnada ZR1 zaman
rlesi aktif hale gelir ve saymaya balar.
Belirli bir sre sonra (rnein 3sn olsun) ZR1'in gecikmeli alan konta alarak B
kontaktrnn enerjisi kesilir, ayn anda ZR1'in gecikmeli kapanan konta da kapanarak C'ye
ve ZR2'ye enerji gitmesi salanr. Bylece %65 kapasiteye ulamaya imkan tannr.
ZR2 rlesi saymay bitirdiinde (o da 3sn olsun) ZR2 konta kapanarak D
kontaktrn enerjiler ve devrenin en stndeki D konta alarak A,B ve C zerine enerji
57

gidii kesilir. Alt kesimdeki D konta kapanr ve devre durdurma butonuyla durdurulana
kadar bu kontak zerinden geerek almay tam kapasiteyle srdrr. Grld gibi aama
aama oto trafosu devreden karlr ve tam kapasite almaya doru gei yaplr.

4.3.1.2

Oto Trafosuyla Tek Kademeli Yol Verme Devresi

ekil 4.10da fazl bir asenkron motora bir kademeli oto tranformatryle yol
vermede kullanlan bir balant emas verilmitir. Byle bir oto tranformatryle motora yol
verirken, g devresinde ilk nce (S) kontaklar kapanr. Kapanan (S) kontaklar fazl oto
transformatrn yldz olarak ebekeye balar. Transformatrn %65 lik gerilimli orta
ularna bal olan motor, dk gerilimle yol almaya balar. Bir sre sonra (S) kontaklar
alr ve oto tranformatr ebekeden ayrlr. Sonra (M) kontaklar kapanr. Motor normal
ebeke gerilimine balanr. Bu devrede ilk nce (S) kontaklarnn almas, sonra (M)
kontaklarnn kapanmas gerekir. Aksi halde oto transformatrnn st yar sarglar ksa
devre olur.Bu sarglardan geen yksek deerli akmlar, transformatrn yanmasna neden
olur.

ekil 4.10 Oto trafosuyla tek kademeli yol veren g ve kumanda devresi

ekilde verilen devrede balatma butonuna basldnda, (ZR) zaman rlesi enerjilenir.
Ani alan (ZR) konta balatma butonunu mhrler ve srekli almay salar. (ZR)
zaman rlesiyle birlikte (S) kontaktr de enerjilenir. G devresinde (S) kontaklar kapanr
ve motor dk gerilimle yol almaya balar. Bir sre sonra (ZR) zaman rlesinin kapal
konta alr ve ak konta kapanr. Bylece (S) kontaktr devreden kar, (M) kontaktr
enerjilenir. G devresinde (S) kontaklar alr. Oto transformatr devreden ayrlr. (M)
kontaklar kapanr ve motor normal ebeke gerilimine balanr.Motorunu normal gerilimde
almas durdurma butonuna baslncaya kadar devam eder. (S) ve (M) kontaktrlerinin ayn
anda beraberce almalar, bu iki kontaktr arasnda yaplan elektriksel kilitleme ile nlenir.

4.4

YILDIZ-GEN ALTERLE YOL VERME

Bir ebekede gen bal olarak alacak fazl bir asenkron motor, yol vermede
yldz balanrsa, faz bobinleri 1,73 kat daha az bire gerilimle alr. Motorun yol alma akm
yaklak olarak kat azalr. Yldz bal olan motor dk gerilimle yol almaya balar. Yol
almann uygun bir annda, ilk nce motorun faz sarglar arasndaki yldz balant alr.

58

Sonra motor faz sarglar gen olarak balanr. Bylece motor normal geriliminde almaya
devam eder.
Bu yol verme ynteminde dier yol verme yntemlerinde olduu gibi arac bir eleman
(diren veya reaktans gibi) kullanlmaz. Sadece motorun balant ekli deitirilerek
gerekletirilebilir.
Ama, motorun sarglarna uygulanan gerilimi azaltmak suretiyle motorun ektii
kalk akmn azaltmaktr. Motor balangta yldz balanr, yol altkdan sonra (devir says
%60-%65'e ulatnda) gen balantya geilir. Pratik ve en ucuz bir yol verme yntemidir.
Ancak bu yntemin uygulanabilmesi iin motorun balanaca kaynaa yldz alabilmesi
arttr. Dier bir ifade ile bu yntemin uygulanaca motorun gen geriliminin, balanaca
ebekenin fazlar aras gerilimine eit olmas gerekmektedir.
G asndan ise 4,5 - 5kW'dan daha byk motorlara uygulanmaldr. Bu yol verme
yntemini gerekletirmek iin zel olarak bu i iin hazrlanm pako alterler
bulunmaktadr.
ekilde fazl bir asenkron motora otomatik yldz gen alterle yol vermede
kullanlan bir balant emas verilmitir. Bu devrede balatma butonuna basldnda, (M) ve
(A) kontaktrleri enerjilenir. G devresinde (M) ve (A) kontaklar kapanr. Kapanan (A)
kontaklar (X), (Y), (Z) sarg ularn ksa devre ederler. (U), (V), (W) sarg ular da kapanan
(M) kontaklarnn zerinden (R), (S), (T) fazlarna balanrlar. Bylece motor yldz bal
olarak dk gerilimle yol almaya balar. Kumanda devresinde kapanan (M) konta balatma
butonunu mhrler ve srekli alma salar. (M) ve (A) kontaktrleriyle birlikte (ZR) zaman
rlesi de enerjilenir. Bir sre sonra (ZR) kontaklarnn durumu deiir. (ZR-GA) konta alr
ve (A) kontaktr devreden kar. (ZR-GK) konta kapanarak (B) kontaktrn
enerjilendirir. G devresinde (X), (Y), (Z) sarg ularn ksa devre eden (A) kontaktrnn
iki konta alr. Kapanan (B) kontaklar (U) sarg ucunu (Z) sarg ucuna, (V) sarg ucunu (X)
sarg ucuna, (W) sarg ucunu (Y) sarg ucuna balar. (M) kontaklar srekli olarak kapal
kaldklarndan, (B) kontaklar kapannca faz sarglar normal ebeke gerilimine balanr.
Bylece motor gen bal olarak normal almaya balar.

ekil 4.11 Yldz-gen alter balants ve kumanda devresi

Kumanda devresinde (B) kontaktr enerjilenince, normalde kapal (B) konta alr.
alan (ZR) zaman rlesi devreden kar ve (ZR-GK) konta alr. (B) kontaktrnn
srekli almas, kapanan (B) mhrleme kontayla salanr. Normalde kapal (B) ve (A)

59

kontaklar, elektriksel kilitleme yaparlar. Bu kontaklar (A) ve (B) kontaktrlerinin beraber

almalarna ve bir ksa devrenin domasna engel olurlar. Durdurma butonuna basldnda,
alan (M) ve (B) kontaktrleri devreden kar ve motor durur.

4.4.1 Yldz-gen Yol Vermede Akm, G ve Moment

Motor yldz altrlrken faz (motor) sarglarna uygulanan gerilim az olmakta,
motorun ektii akm da azalmaktadr.
Pratik olarak g, moment ve akmdaki azazlma miktar
kadardr. nk yldz
almada sargdan geen akm, gen alma akmndan
kat daha kktr.
Ancak teorik hesaplamalarda akm, g ve momentteki azalmann daha fazla olduu
grlmektedir.

ekil 4.12 Akmlarn oran

Grld gibi gen alabilecek motor, yldz altrldnda, ekecei akm 1/3
orannda azalmaktadr. Dolaysyla g ve moment de 1/3 orannda azalacaktr. Bu nedenle
yldz-gen yol vermede motorun yldzda braklmamas gerekmektedir.

4.5

ROTORU SARGILI 3 FAZLI ASENKRON MOTORA YOL

VERME

Rotoru sargl asenkron motor, ekil 4.13te grld gibi rotorunda da 3 fazl
sarglar olan ve bu sarglarn ular bilezik ve fralar yardmyla dar alnm motorlardr.
Rotora yol verme ksm olmazsa trafo mantyla alr ve ulardan sarg miktarna gre
gerilim alnr.
Bu tip asenkron motorlarn yol verme ileminde rotora balanan yol verme direnleri
kullanlr. Rotora diren eklemek suretiyle ilk kalk anndaki akm azaltlmakta, buna karlk
kalk momenti (kuvveti) arttrlm olmaktadr.
Piyasada ok fazla kullanlmazlar, nk maliyeti ok yksektir. Yk altnda da
altrlabilirler.

60

ekil 4.13 G devresi

ekil 4.14 fazl asenkron motora yol veren kumanda devresi

4.6

YARDIMCI SARGILI 1 FAZLI ASENKRON MOTORA

YOL VERME

Asenkron motorlarda dnme hareketini, dner manyetik alan salar. Dner manyetik
alan da stator sarglar yaratr. Dner alan yalnz iki ve fazl sistemlerde meydana gelir. Bir
faza bal bir sarg ile, motorda dner alan yaratlamaz. Yalnz byle bir motora yol verilirse,
motordaki bir sarg dn devam ettirir. Bu sargya ana sarg ad verilir.
Bir fazl asenkron motorlarda ilk hareketi salamak iin, ana sargya gre 90 derecelik
ayla yerletirilmi ikinci bir sarg daha kullanlr. Motordaki ikinci sargya yardmc sarg
61

denir. Bu sarg, asenkron motorun iki fazl bir motor gibi almasn salar. Yardmc sargya
seri olarak bir kondansatr balanr. Kondansatr, ana ve yardmc sarg akmlar arasnda 90
dereceye yakn bir faz fark yaratr. Bir fazl asenkron motorlarn bazlarnda, yardmc sarg
devaml olarak devreye bal kalr. Bazlarnda ise devrin %75 inde elle veya otomatik alan
bir elemanla devreden kartlr.
ekilde bir fazl yardmc sargl asenkron motora yol vermede kullanlan bir balant
emas verilmitir. Bu devrede balatma butonuna basldnda, (ZR) zaman rlesi ile (M) ve
(A) kontaktrleri enerjilenir. Kapanan (M) konta, balatma butonunu mhrler ve srekli
almay salar. G devresinde (M) ve (A) kontaklar kapanr. Ana ve yardmc sarg
ebekeye balanr. Bylece asenkron motor yol almaya baalr. Devir says normal deerine
yaklarken, (ZR) zaman rlesi (ZR-GA) konta aar. (A) kontaktr ve dolaysyla yardmc
sarg devreden kar. Durdurma butonuna baslncaya kadar motor ana sargyla dnmeye
devam eder.

ekil 4.15 Bir fazl asenkron motora yol veren g ve kumanda devresi

4.7

NT MOTORLARA YOL VERME

4.7.1 Bir Kademeli Yol Verme

ekil 4.16da bir nt motora bir kadem direnle yol vermeye ait balant emas
verilmitir. Bu devrede motorun maksimum momentle yol almasn salamak iin, nt sarg
devaml olarak ebekeye bal tutulur. Bu devrenin en byk zellii, balantda zaman
rlesinin kullanlmam olmasdr. Zaman rlesinin grevini bu balantda (A) kontaktr
yapar.
ekil 4.16daki devrede balatma butonuna basldnda, (M) kontaktr enerjilenir.
(M) mhrleme konta kapanr ve srekli alma salanr. G devresinde (M) konta
kapannca, endvi yol verme direnci zerinden ebekeye balanr. Yol verme direncindeki
gerilim dm nedeniyle, motor dk gerilimle yol almaya balar. Devir says ykseldike,
endvdeki zt E.M.K da artar. Yol vermenin uygun bir annda, endvdeki zt E.M.K
nedeniyle (A) kontaktr alr. (A) konta kapanr ve (RY) yol verme direnci ksa devre
olur. Endvi normal ebeke gerilimine balanr. Durdurma butonuna baslncaya kadar, motor
normal ebeke geriliminde alr.

62

ekil 4.16 Kumanda devresi

ekilde grlen yol verme devresi, nceki incelenen yol verme devrelerinden olduka
farkl alr. rnein direnle yol verme devresinde, yol verme direnleri belirli zaman
aralklaryla devreden kartlrlar. Direnlerin devreden kma zamann, zaman rleleri
belirler. ekildeki devrede yol verme direncinin devreden kmas, motorun devir saysna
baldr. ebeke geriliminin dmesi ve motor milindeki ykn artmas nedeniyle motorun
yol almas gecikirse, yol verme direncinin devreden kmas da gecikir. Bylece motora daha
dzgn bir ekilde yol verilmesi salanm olur.

4.7.2 Kademeli Yol Verme

ekilde bir nt motora kademe direnle yol vermeye ait balant emas verilmitir. Bu
devrede kullanlan (D), (E), (F) rleleri motorun devir saysna bal olarak enerjilenirler.
Motorun maksimum momentle yol almasn salamak iin, nt sarg ebekeye bal tutulur
ve (P1) devir ayar reostas normalde kapal (C) konta ile ksa devre edilir. nt sargdan
geen akmn kesilmesinden doan indksiyon gerilimi, (VR1) varistryle sndrlr.
Direnci, ularndaki gerilimle ters orantl olarak deien elemana varistr ad verilir.
Varistrn ularndaki gerilim bydnde, varistrn direnci ok azalr.
ekildeki devrede nt sargda doan indksiyon geriliminin deeri ok byk
olduundan, bu gerilime bal bulunan varistrn direnci ok klr. Doan indksiyon
gerilimi, varistr zerinden ksa devre olur dolaysyla kolayca sner.
ekilde verilen devrede balatma butonuna basldnda (M) kontaktr enerjilenir.
Kapanan (M) mhrleme konta devrenin srekli almasn salar. G devresinde (M)
konta kapannca, endvi yol verme direnlerinin zerinden ebekeye balanr. Yol verme
direnlerindeki gerilim dmleri nedeniyle, motor dk gerilimde yol almaya balar.
Endvinin devir says ve endvide doan zt E.M.K gittike ykselir.
Endvideki zt E.M.K ebeke geriliminin %50 deerine ulatnda , (D) rlesi
enerjilenir. (D) konta kapanr ve (A) kontaktr devreye balanr. Kapanan (A) konta (R1)
yol verme direncini ksa devre eder. Endviden geen akm ve meydana gelen dndrme
momenti artar.
Endvinin devir says ve endvide doan zt E.M.K ykselir. Endvide doan zt
E.M.K ebeke geriliminin %70 ine ulatnda, (E) rlesi enerjilenir. (E) konta kapanr ve
(B) kontaktr devreye balanr. Kapanan (B) konta (R2) yol verme direncini ksa devre
eder. Endviden geen akm ve bu akmn yaratt dndrme momenti artar. Motorun devir
says ve endvide doan zt E.M.K ykselir. Endvide doan zt E.M.K ebeke geriliminin
63

%85'ine ulatnda (F) rlesi enerjilenir.(F) konta kapanr ve (C) kontaktr devreye
balanr. Kapanan (C) konta (R3) yol verme direncini ksa devre eder. Bylece endvi
normal ebeke gerilimine balanr.

ekil 4.17 Kumanda devresi

Motorun normal geriliminde almas, durdurma butonuna baslncaya kadar devam

eder. (C) kontaktr enerjilenince, normalde kapal (C) konta alr. (P1) devir ayar reostas
nt sargya balanr. Motorun devir says nceki ayarland deere ykselir. Yol verme
direnleri, motorun devir saysna bal olarak devreden karlar.

64

BLM 5
FRENLEME TEKNKLER
5.1

GENEL BLGLER

Durdurulacak motoru daha ksa zamanda durdurmada veya ykn yer ekimi
nedeniyle motorun devrinin artmasna sebep olduu anlarda elektriksel frenleme yaplr.
Elektriksel frenleme de mekanik, dinamik ve ani frenleme olarak e ayrlr.

ekil 5.1 Mekanik frenleme iin g devresi

ekil 5.2 Dinamik frenleme iin g devresi

Mekanik frenleme, motor kasnann iki balata ile sklmas nedeniyle balatal
frenleme olarak da anlr. Ani frenleme ve dinamik frenleme ise tamamen elektriksel yolla
gerekletirilir.

5.2

MEKANK FRENLEME

Motorun frenlenmesi iin motor kasnann iki balata ile sktrlmasna balatal veya
mekanik frenleme denilir. ekilde grld gibi enerjisiz durumda motor miline bal volan
(byk demir disk) balata tarafndan A yay vastasyla sklr ve volann dnmesi engellenir.

ekil 5.3 Mekanik frenlemeye ait g ve kumanda devresi

65

ekil 5.4 Mekanik frenlemeyle durdurulan motor

Motor enerjilendirildiinde ayn anda fren bobini de enerjilenmi olaca iin balata
mekanizmas alr ve motor hareket etmeye balar. Motorun enerjisi kesildiinde fren
bobininin de enerjisi de kesilecei iin balata mekanizmas tekrar volan skarak motorun
dnmesini engellemi olur.
Mekanik frenlemede balataya srtnmeden dolay toz ve koku meydana gelir. Bundan
dolay genellikle insansz ortamlarda kullanlr. Asansr ya da vin gibi sistemlerde motorlarn
kapal alanda frenlenmesi iin tercih edilirler. Balatal fren bobinleri alternatif akmla
kullanlabilse de, genellikle doru akmda kullanlrlar.

5.3

DNAMK FRENLEME

Hareket eden bir cismin zerindeki yk arttrlrsa o cismin hz da gittike azalacaktr.

rnein, alan bir generatr yklendike, generatrn devir says da der. Bir doru akm
motoru alrken endvisi ebekeden ayrlrsa, zerindeki kinetik enerji nedeniyle, bu enerji
sfrlanana dek endvi bir sre daha dnmeye devam eder. Eer motorun milinde yk yoksa
ve srtnme vantilasyon kayplar da kkse motorun durma sresi de uzar.
Endvi kendi kendine dnerken, kutuplar da manyetik alan yaratmaya devam
ederlerse, motorun endvi iletkenlerinde gerilim indklenir. Yani motor dinamo gibi
almaya balar. Dinamo gibi alan motor, direnle yklenirse, dnmekte olan endvi daha
abuk durur. Bu ekildeki frenlemeye de dinamik frenleme ad verilir. Tamamen elektriksel
yolla gerekletirilir. Dinamik frenleme ynteminde rotordaki kinetik enerji elektriksel olarak
harcanr ve rotorun frenlenmesi salanr.

ekil 5.5 Dinamik frenlemeyi gsteren animasyonun devresi

66

ekil 5.6 Dinamik frenlemenin g ve kumanda devresi

ekildeki devrede balatma butonuna basldnda motor dnmeye balar. M

kontaktr enerjilendiinde kendisine ait M konta kapanarak mhrlemeyi salar ve dnme
iinde sreklilik balar. Hareketin herhangi bir annda Fren butonuna basldnda motora
giden enerji kesilir ve enerji alt kolu takip ederek zaman rlesiyle fren kontaktrn aktif hale
getirir.
Bu frenleme ilemi zaman rlesinin sayaca sre boyunca devam eder. Bu esnada F
konta mhrleme yaparak enerjinin srekli bu kesime akmasn salar. Zaman rlesinin
saymas bittiinde gecikmeli alan zaman rlesi konta alr ve frenleme kesimine enerjinin
ulamasn engeller. Bylece zaman rlesinin sayd sre boyunca frenleme gerekletirilmi
olur.

5.3.1 Frenleme Gerilimi ve Diren Hesab

Frenleme gerilimi hesab yaplrken nce frenlenecek motorun bir faz sargs omik
direnci llr. Motorun balant ekline gre hesap u ekilde yaplr. Motor yldz bal ise
ekil 5.7, motor gen bal ise ekil 5.8deki gibi hesaplamalar gerekletirilir.

ekil 5.7 Yldz bal motorda hesaplamalar

Burada dikkat edilecek nokta frenleme akmnn sarglara zarar vermeyecek deerde
olmasdr. Frenlemenin daha kuvvetli olmasn istiyorsak frenleme akm olarak yldz
akmnn seilmesidir. Frenleme sresi ksa olduundan sarglar zarar grmeyecektir.

67

ekil 5.7 gen bal motorda hesaplamalar

rnein, etiketinde 220/380V, 1.73/1A yazl 3 fazl bir asenkron motorun U-X
ularna 10V DC gerilim uygulanm ve devreye bal ampermetreden 0.5A okunmutur. Bu
motor iin frenleme gerilimini hesaplaynz. (Motor fazlar aras gerilimi 380V olan ebekeye
balanacaktr.) Bu motorun yldz balanmas gerekir. Buna gre;
UF = (I / 1,11)*(3R / 2)
UF = (1 / 1,11)*(3 / 2)*(10 / 0.5)
UF = 27V olarak bulunur.

5.3.2 DC Motorlarda Dinamik Frenleme

DC motorlarn frenlenmesindeki prensip AC motorlarn frenlenmesi prensibi ile
ayndr. Ancak burada frenleme direnci kullanlarak frenleme akmnn belli bir deerin stne
kmas nlenir. Bylece fralarn, kollektrn ve sarglarn zarar grmesi nlenir. AC
motorlarda rotor ubuklar geecek byk deerli akmlara dayanabildii iin bir saknca
yoktur.

ekil 5.8 DC motorda frenleme iin balant ekli

Bir DC motorun endvi akm kesildikten sonra endktr akm devam ettirilirse DC
motor generatr gibi almaya balar. Bu durumda endvi lar arasna bir yk (diren)
balananrsa bu ykten geen akma bal olarak motorun devir says hzla azalacak ve
frenlenecektir.

68

5.4

AN FRENLEME

Motor bir ynde dnerken ebekeden ayrlr ve ters ynde dnecek ekilde hemen
ebekeye balanrsa motorda ters ynde bir dndrme momenti meydana gelir. Devir says
hzla azalr ve sfr olur.Motor ters ynde dnmeden ebekeden ayrlrsa frenlenmi veya ani
olarak durdurulmu olunur. Bu tip elektriksel frenlemeye ani durdurma denir. Bir motora ani
durdurma ilemi uygulanmadan nce motorun yol alma karakteristiinin ve bal olduu
tezgahn durumunun iyice incelenmesi gerekir.

5.4.1 Fazl Asenkron Motorlarn Ani Frenlemesi

Bu devrede ileri butonuna basldnda, (I) kontaktr enerjilenir. Normalde kapal (I)
konta alr, normalde ak (I) kontaklar kapanr. Motor ileri ynde dnmeye balar. (A) ani
durdurma anahtarnn ileri dn ynndeki konta kapanr. Normalde kapal olan (I) konta
aldndan, bu durumda (G) kontaktr enerjilenmez. (R) fazndan gelen akm (A) ani
durdurma anahtarnn ileri dn ynndeki kontandan, geri butonu st kontaklarndan ve
normalde kapal (G) kontandan geerek (I) kontaktrn srekli olarak altrr. Bylece
motor ileri ynde srekli olarak dner. Motorun ileri yndeki dn, durdurma butonuna
baslncaya kadar devam eder.

ekil 5.9 G ve kumanda devresi

Durdurma butonuna basldnda, (I) kontaktrnn enerjisi kesilir. G devresinde (I)

kontaklar alr ve motor ebekeden ayrlr. Kumanda devresinde alm olan (I) konta
kapanr. Rotor ileri dnmekte olduundan, (A) ani durdurma anahtarnn ileri dn
ynndeki konta kapal kalr. Bu kontak ve normalde kapal (I) konta zerinden geen
akm (G) kontaktrn enerjilendirir. G devresinde (G) kontaklar kapanr. ki fazn yeri
deimi olarak, motor tekrar ebekeye balanr. Rotoru ileri ynde dnmekte olan motorda,
ters ynde bir dndrme momenti meydana gelir. Devir says hzla der ve sfr olur. Ani
durdurma anahtar normal konumuna dner. (G) kontaktrnn enerjisi kesilir. Motor
ebekeden ayrlr. Ters ynde dnmeye balamadan motor ani olarak durmu olur.

5.4.2 DC Motorlarn Ani Frenlemesi

DC motorlarnda ani olarak durdurulmasnda ani durdurma anahtar veya rleleri
kullanlr. Ani durdurmada, endvide indklenen gerilim (zt E.M.K) ebeke gerilimine
eklenir.Bu nedenle motor ebekeden yol alma akmn iki katna yakn akm eker. Bu akm
69

snrlandrmak iin, devrede (Rf) ani durdurma direnci kullanlr. (Rf) ani durdurma direncinin
deeri yaklak olarak (Ry) yol verme direncini iki katna eittir. Ani durdurmay otomatik
olarak gerekletirmek iin, devrede otomatik alan bir anahtar kullanlr. (A) harfi ile
iaretlenmi bu anahtar, mildeki srtnme kuvvetiyle veya merkezka kuvvetiyle alr.

ekil 5.10 Kumanda devresi

Yol verme momentinin yksek olmasn salamak iin devrede nt sarg devaml
olarak ebekeye bal olarak tutulur. Bu devrede balatma butonuna basldnda, (M)
kontaktr enerjilenir. Kapanan (M) konta balatma butonunu mhrler ve srekli almay
salar. G devresinde (M) kontaklar kapanr. Endvi ebekeye balanr. Endviden
yukardan aaya olmak zere bir akm geer. Motor ekilde gsterilen ynde dner. Mildeki
srtnme veya merkezka kuvveti nedeniyle, (A) ani durdurma anahtar kapanr. Normalde
kapal (M) konta nceden aldndan, bu durumda (G) kontaktr enerjilenmez. Motor
almas durdurma butonuna baslncaya kadar devam eder.
Durdurma butonuna basldnda, (M) kontaktrnn akm kesilir ve endvi
ebekeden ayrlr. nceden alm olan (M) konta kapanr. Ataleti nedeniyle endvi
dnmekte olduundan, (A) ani durdurma anahtar kapal kalr. Bu nedenle (G) kontaktr
enerjilenir. (G) kontaklar kapanr ve endvi tekrar ebekeye balanr. Bu durumda endviden
aadan yukarya olmak zere bir akm geer. Bu akm ters ynde bir dndrme momenti
yaratr. Ok ynnde dnen endvinin devir says hzla der. Devir says sfr olduunda,
(A) ani durdurma anahtar alr. (G) kontaktrnn enerjisi kesilir. (G) kontaklar alr ve
endvi ebekeden ayrlr. Motor ters ynde dnmeden, ok ksa bir zaman iinde durdurulmu
olur.

70

BLM 6
RNEKLER
6.1

MAAZA KAPISI PROBLEM

Bir maaza kapsnn otomatik olarak alp kapanmas istenmektedir. Temel artlar
unlardr;
- Kapya herhangi bir cisim yaklatnda kap alacak,
- Cisim ieri girdikten sonra kapanacak,
- Kap kapanmak zereyken yeni bir cisim gelirse yeniden alacak,
Grld gibi, bir dn yn deitirme ve hareket alglama sistemi mevcuttur.
Devrenin kurulmasnda yakalm sensr (YS), snr anahtar (SA) ve alterlerden (Ana
alter) faydalanlacaktr. nc blmde temel prensipleri anlatlan bu sistemin g ve
kumanda devresi u ekilde izilmelidir.

ekil 6.1 G devresi

ekil 6.2 stenen kumanda devresi

Devrede yaklam sensrne bir cisim geldiinde, sensr cismi alglayarak kontan
kapatr. Enerji stteki yoldan geerek ileri hareketi salayacak olan I kontaktrne ular ve
kap almaya balar. Bu srada alttaki yolun enerjisi de ileri hareketi salayan kontaktrn (I),
normalde kapal konta sayesinde kesilmitir.
Ayn ekilde kapnn kapanmas esnasnda da eer cisim sensrden uzaklatysa
kontaklar konum deitirir ve bu sefer alttaki yol zerinden enerji geerek kapnn
kapanmasn salayacak olan geri hareket kontaktr aktif hale gelir. Bu srada stteki yolun
enerjisi de geri hareketi salayan kontaktrn (G), normalde kapal konta sayesinde
kesilmitir.

71

ekil 6.3 Maaza kaps probleminin animasyondaki gsterimi

6.2

GARAJ KAPISI PROBLEM

Bir garaj kapsnn tek butonla alp kapanmas istenmektedir. Temel artlar unlardr;
- Ama ve kapama ilemini tek bir buton salayacak,
- almann herhangi bir annda ana alterden enerji kesilirse hareket duracak,
- Devrenin kurulmasnda buton, kontak, kontaktr, snr anahtar (SA) ve alterlerden
(Ana alter) faydalanlacaktr.

ekil 6.4 G devresi

ekil 6.5 stenen kumanda devresi

72

nc blmde temel prensipleri anlatlan bu sistemin g ve kumanda devresi ekil

6.4 ve ekil 6.5te grlmektedir.
Devrede butona basldnda st yol zerinden SA2 ve K kontaklar zerinden geen
enerji kapnn almas iin hareketi salayan A kontaktrn aktif hale getirir ve kap
almaya balar. Kapnn almasyla birlikte, snr anahtar SA1 ve SA2'nin kontaklar konum
deitirir. Buton braklsa bile A kontann mhrlemesi zerinden enerji geii salanr. Bu
srada alttaki yolun enerjisi de ileri hareketi salayan A kontaktrnn, normalde kapal
konta sayesinde kesilmitir.
Ayn ekilde kapnn kapanmas esnasnda da yeniden butona basldnda enerji alt
yolu izleyerek devam eder. SA2, SA1 ve A kontaklar zerinden geerek kapnn kapanmasn
salayacak olan K kontaktr aktif hale gelir. Kapnn kapanmasyla birlikte, snr anahtar
SA1 ve SA2'nin kontaklar konum deitirir. Bu srada stteki yolun enerjisi de kapama iini
salayan K kontaktrnn, normalde kapal konta sayesinde kesilmitir. Herhangi bir
zamanda kapya mdahale etmek iin devrede bir ana alter yer almaktadr.

ekil 6.6 Garaj kaps probleminin animasyondaki gsterimi

6.3

SU TANKI PROBLEM

Bir su tanknn iindeki svnn belirli sre kartrlmas istenmektedir. Bunun iin
gereken artlar unlardr;
- Start butonuna basnca, belirlenen seviyeye kadar tanka sv dolacak,
- stenen seviyeye gelindiinde sv dolma ii kesilecek,
- Sv dolduunda kartrc devreye girerek 4 saniye boyunca svy kartracak,
- 4 saniye sonunda sv boaltlmaya balanacak,
- Boaltm ii bittiinde yeniden Start butonuna baslrsa ayn ilemler tekrar edecek,
- almann herhangi bir annda Stop butonuna baslrsa ilem kald yerde duracak.
Devrede start butonuna basldnda motor enerjilenecek ve M kontann
mhrlenmesiyle srekli olarak alacaktr. Gelen enerji ile muslua bal A kontaktr de
enerjilenecek ve tanka sv ak balayacaktr. Sv miktar st snr anahtar SAya
ulatnda SA konum deitirip enerjisini keserek A zerinden sv ak engellenecek ve

73

kartrma motoruna ait KM kontaktr devreye girip tank iindeki sv kartrlmaya

balanacaktr.
Drt saniye sayan zaman rlesi sayma iini bitirdikten sonra kontaklarna konum
deitirtecek ve boaltma musluuna bal B kontaktrn enerjileyerek svnn
boaltlmasn salayacaktr. Sv boaldktan sonra alt snr anahtar ASAnn konta da
konum deitirerek C kontaktrn enerjileyip devre giriindeki C kontann atmasn
salayp ilemin sonlanmasn salayacaktr. lemin herhangi bir annda stop butonuna
baslrsa alma duracak, ilem sonunda yeniden start butonuna baslrsa anlatlan admlar
tekrarlanacaktr.

ekil 6.6 G ve kumanda devresi

ekil 6.6 Su tank probleminin animasyondaki gsterimi

74

KAYNAKLAR
Ders Notlar
[1]

Erdal H. : Marmara niversitesi Teknik Eitim Fakltesi, Elektronik-Bilgisayar

Eitimi Blm Ders Notlar, stanbul, Trkiye, (2003)

Kitaplar
[1]
[2]

Badur, . : "Elektrik Kumanda Devreleri" Milli Eitim Bakanl Ders Kitaplar,

stanbul, Trkiye, (2001) 13 142.
Badur, . ; Baolu, . ; ener, T. : "Endstriyel Elektrik", Milli Eitim Bakanl
Ders Kitaplar, stanbul, Trkiye, (1988) 114 219.

Tezler
[1]

Altkarde, Z.A : "Lojik Devreler Dersinin nternet Tabanl Simlatrl Eitimi",

Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Fen Bilimleri Enstits, stanbul, Trkiye,
(2001)

Elektronik Yaynlar
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]

http://www.emasas.com.tr (Eriim tarihi: Mart 2003)

http://www.festo.com (Eriim tarihi: Mart 2003)
http://www.sms-tork.com.tr (Eriim tarihi: Nisan 2003)
http://www.siemens.com.tr (Eriim tarihi: Nisan 2003)
http://www.schneiderelectric.com.tr (Eriim tarihi: Mays 2003)
http://egitimciler.com (Eriim tarihi: Mays 2003)
http://ics.pennnet.com (Eriim tarihi: Mays 2003)
http://www.controldepot.net (Eriim tarihi: Mays 2003)
http://www.tpub.com/neets/book5/index.htm (Eriim tarihi: Mays 2003)
http://www.isd.mel.nist.gov/projects/rcslib/ (Eriim tarihi: Mays 2003)

75