istorija

VLASI NA CRNOGORSKOM PRIMORJU

Boidar ekularac
Using documents and archive records from the coastal cities
and other sources, as well as toponyms, anthroponyms and
words that are in use today in the Montenegrin language, the
author deals with the intriguing topic of Vlachs on the
Montenegrin coast.

Rijetko je koji pojam u Crnoj Gori i Dalmaciji izazivao toliko

panje kao to je pojam vlah, odnosno vlasi, odnosno Vlatak.
Bilo je tu tekstova, razliitog kvaliteta, od onih nauno fundiranih do pogrenih objanjavanja i tumaenja. Prva tumaenja
rijei vlatak vezuju se za pojam suanj ili rob, koji je nastao po
svoj prilici od nae rijei vlast.1 Tome miljenju se priklanja i
poznati istoriar K. Jireek, uz preciziranje da vlataci predstavljaju termin ogranien na primorje od Bara do Dubrovnika, i da
su bili prvobitno, moda agrarni robovi.2 Vlataci se pominju u
dokumentima u Dubrovniku u XIII i XIV vijeku, notarskim
knjigama XV vijeka, Budvanskom statutu, barskim privilegijama itd.3
1 B. Petranovi, O ropstvu po srpskim spomenicima i tatutima primorskih

dalmatinskih gradova, Rad JAZU, Zagreb 1871, 69.

2 K. Jireek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 272.
3 S. Mijukovi, ta znai pojam vlatak, Istorijski zapisi 3-4, Titograd

1973, 272.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2009.

153

Boidar ekularac

Interesantna su imena vlataka u ovim dokumentima:

Cranillus, Luboe, Pobrat, Sive, Hranil, Braicus, Mileno, itd.
koji se pominju kao trgovci i vlasnici kua, a ponekad i kao svjedoci u sudskim sporovima.4
Ta injenica prema S. Mijukoviu jasno govori da vlataci
nijesu mogli biti robovi, ve slobodni ljudi koji potpadaju pod
odredbe statuta kao i ostali graani Kotora, Dubrovnika, Budve
i Bara. Ti ljudi su bili, uglavnom, pridolice iz zalea ili seljaci
koji su naputali selo i dolazili da se nastane u gradu, koji je
inae imao potrebu za radnom snagom. Naravno, kao i kod svih
drugih naroda, neki od njih su uspijevali da se nametnu u novoj
sredini i steknu dobre pozicije i imetak, ime bi ulazili u srednji
drutveni sloj. Vlataci se u pojedinim odredbama Kotorskog
statuta nazivaju i Vlasima. Oni bi, postavi vlasnici kua i imovine u gradu dobijali patronime, kasnije i prezimena, umjesto
onoga vlatak ili vlah, i tako su pojedinci svrstavani u plemike porodice. Vlataci se pominju u povelji srpskog kralja
Milutina ateriima kod Bara (poetak XIV vijeka), e ta rije
oznaava Vlahe stoare koji su ivjeli u selu titari i imali zavisan odnos prema feudalcu. Tada su svi pastiri (izuzevi
Arbanase) vaili kao Vlasi i uglavnom su ouvali linu slobodu
i slobodu kretanja.5
U pojedinim sluajevima Vlasi su bili posadnici, seljaci zavisni od vlasnika zemlje, dok su ponekad smatrani u Kotoru za
strance. Tako, u jednom sporu koji se vodio izmeu kotorskog
plemia Tripa Bolice i vlataka Miomana Bogdaia, a koji je
zapoet 6. novembra 1430. godine, tubom Bolice, a zavrava
28. juna 1432. godine. Bolica tvrdi da Miomanovi svjedoci, etiri vlataka i jedan graanin, ne vrijede jer Kotorski statut odreuje da li vltastaci ovver forestieri contra citadini non possa
testificar, tj. da vlataci, stranci (oni koji ive izvan grada,
4 Isto, 273.
5 K. Jireek, Istorija Srba III, Beograd 1923, 114.

154

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me

Vlasi na Crnogorskom primorju

dakle seljaci, a ne stranci bukvalno) ne mogu svjedoiti protiv

graana.6
Ove je jasno da pomenutim svjedocima nije dozvoljeno da
svjedoe zato to su seljaci a ne radi toga to su Vlasi. U drugom
sporu koji je zapoeo Nikola Bolica 14. decembra 1430. godine
protiv nekih Grbljana koristi se rije stanovnik - umjesto
seljak - stranac, te da stanovnik ne moe svjedoiti protiv
graanina.7
Isticanjem ovoga habitator (stanovnik) Grbljani su htjeli da
naglase da su staroedioci u Grblju a ne skoranji naseljenici kao
to su njima suedni vlataci.
Najvie vlataka, osim u samom gradu Kotoru, ivjelo je na
teritoriji prevlakog manastira Sv. Arhanela Mihaila, e su bili
naseljeni, posaeni od zetskog episkopa, koji je, nakon osnivanja episkopije u dotada benediktinskom samostanu, dobio od
Nemanjia prostranu teritoriju, ija je imanja trebalo obraivati.
Naseljavani su preteno stoari iz zalea, koji nijesu u etnikom
smislu svi bili Vlasi, Vlataci, ali su tako uglavnom nazivani.
O tome svjedoi podatak da Mleani nijesu dozvolili
(Kotoranima) da se seljacima nekadanjeg prevlakog manastira nasilno oduzme zemlja i oni pretvore u vlatake.8
Inae feudalne obaveze naseljenih vlaha u oblasti prevlakog
manastira bile su veoma male i svodile su se na plaanje desetine, a bili su zavisni od zetskog episkopa i nazivaju se homines
episcopi sancti Michaelis. Zahvaljujui takvim okolnostima oni
su kupovinom esto postajali vlasnici zemlje, a ponekad i manastirskih solila izvan metohije. Time je status vlaha ove toliko
promijenjen da su na kotorskom sudu 27. jula 1444. godine vlasi
dobili spor u svoju korist protiv plemia Luke Pelegrina.9 Ove
6 IAK - SN, knj. 4, str. 37, 44-46, 40.
7 Isto, str. 49.
8 I. Boi, Selo Bogdaii u srednjem veku, Istorijski asopis VII, Beograd

1957, 107.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2009.

155

Boidar ekularac

su stoari vlasi osnovali svoje selo - katun Bogdaie, koje su

osim njih samih tako nazivali i Kotorani.10
Svi Vlasi, Vlataci, iz zalea Boke Kotorske bili su pravoslavci u vrijeme njihovog naseljavanja na podruje metohije i
tu su tradiciju nastojali da sauvaju, iako su kotorske i mletake vlasti nastojale da ih prevedu u katolianstvo, naroito
poslije 29. jula 1443. godine, kad je dukalom teritorija prevlakog manastira pripala okrugu kotorskom.11 Kotorani to
podruje nazivaju pagus Vlastazius, odnosno vlataka upa.
Slino je i u jednom mletakom dokumentue stoji in vlastaci, e tu formu S. Ljubi dovodi u vezu s toponimom
Vlataci.12
Na osnovu podataka iz Statuta Budve izvode se zakljuci da
su Vlasi, Vlataci, bili stoari koji su kupovinom postajali vlasnici mjesta na kojima su naseljeni ili one e ih je naseljavala
optina Budva.13
Sve te injenice i brojne analize termina vlatak dovele su do
zajednikog stava crnogorskih istoriara da je derivat Vlatak,
vlatak obrazovan od imena i imenice Vlah, vlah stoar i pridjeva vlaki na isti nain od gortak od gorski. Dakle, Vlatak
je vezan za grupu Vlah - vlaki.14 Sredinom XV vijeka, propau prevlakog manastira, rije vlatak nestaje iz isprava,
ubrzo i iz narodnog eanja, iako su vlataci ostavili brojno
potomstvo na toj teritoriji i ivjeli organizovano u svome Zboru
Sv. Mihaila.15
9 IAK - SN, knj. 8, 129-144.
10 I. Boi, n. dj. 98.
11 I. Stjepevi, Prevlaka, Zagreb 1930, 18.
12 S. Ljubi, Listine IX, 488.
13 N. Vukovi, Srednjovjekovni statut Budve, Budva 1970, 85, 17.
14 S. Mijukovi, n. dj. 290.
15 P. erovi, Knjiga privilegija Pet sela Zbora Sv. Mihaila na Prevlaci,

Istorijski zapisi 1-2, Titograd 1955, 362-369.

156

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me

Vlasi na Crnogorskom primorju

Karakteristino je da i u Dubrovniku propisi i uredbe definiu

precizno i prava Vlaha. Nakon uspostavljanja uprave nad
Konavlima i Cavtatom 1427. godine, Dubrovani donose uredbu kojom se strogo zabranjivalo Vlasima da dolaze na ispau
u Primorje i u Konavle, te da su tu nastanjuju. Neto kasnije
dubrovaka Vlada je poela da poputa, pa Vijee umoljenih 11.
februara 1429. godine doputa da Vlasi iz suednog Vrsinja
mogu do kraja aprila dolaziti u Konavle sa svojim stadima. U
konavoskoj Planini, zapadno od Boke Kotorske, tokom XV
vijeka izvrena je podjela zemlje vlasteli i mjesnom stanovnitvu 1442. godine. Na toj teritoriji Vlasima se doputa da slobodno koriste pasita, ali ne smiju napasati stoku na obraenom
zemljitu. Istovremeno, dubrovaka Vlada ne doputa doseljavanje Slovena iz zalea, jer je Dubrovnik privlaio ljude odatle
koji su pristajali da budu podlonici vlastele i da obrauju njihovu zemlju.16
Brojni su pomeni Vlaha u dubrovakim dokumentima.
Najee su to dokumenta o ekonomskim prilikama i o odnosima sa suedima. Zanimljiv je jedan dokument iz 1398. godine u
kojem se kae da Dubrovani na podruju kneevine Stefana
Lazarevia doivljavaju od Turaka neprilike, izriito spominjui teritoriju Valjeva i rijeku Lim. Tako su izmeu Lima i Tare,
Turci i Vlasi oduzeli dubrovakim trgovcima 4.000 ovnova.17
injenica da istorijski izvori XIII, XIV i XV vijeka u Boki
Kotorskoj esto registruju prisustvo Vlaha i Arbanasa, u okolini gradova u Grbaljskoj upi i na Krivoijama, jasno govori da
su oni tu bili prisutni vie vjekova. S druge strane vlastita imena svjedoe da se tu formiraju romansko-slovenski hibridi, te da
je to proizvod mijeanja stanovnitva, te da Vlasi, Grci i
Arbanasi dopunjuju etniki mozaik Crnogorskog primorja i
istorijska i socijalno-kulturna kretanja, migracione i imigracio16 V. Foreti, Povijest Dubrovnika do 1808, I, Zagreb 1980, 310/311.
17 V. Foreti, n. dj. 184.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2009.

157

Boidar ekularac

ne procese i meuetnike kontakte. Pored stalnog prisustva

Romana i stalnog priliva Slovena iz okoline u gradove, znaajna je i pojava Vlaha ije je prisustvo ostavilo antroponimskih
tragova. Oni se pominju obino kao stoari i kiridije koji su
ivjeli u manjim zajednicama na padinama Krivoija. Ponekad
su nazivani Vlahi Riani a njihova imena se registruju kao
Nenul, Dragolin, Bogdan, ili enska imena - Radula, Dobrula,
Prvula i dr.18
Upravo zahvaljujui notarskim zapisima u prilici smo da zabiljeimo ne samo prisustvo Vlaha ve i njihov poloaj i status u
okviru vaeih gradskih propisa, jer je veina gradova na
Crnogorskom primorju u srednjem vijeku imala gradsku autonomiju i svoje statute.
Slojevitost antroponimskog sistema istorijski identifikuje etniki mozaik na Crnogorskom primorju i ukazuje na provenijencije antroponima, staleke statuse, politike metamorfoze i na
kompleksnost odnosa meu ljudima u razliitim kulturnim sredinama.
Od XI do XIV vijeka ove dominira romanski onomastiki
sistem, tako da romanska imena imaju prednost nad slovenskim.
Istovremeno sve je ea pojava romansko-slovenskih hibrida s
romanskim derivacionim sufiksom, tipa Radoslauus, Radisclauus, Bratanus, Bratholibius, Micchus itd.19
Analiza antroponima ukazuje na to da su se notari trudili da
slovenska i vlaka imena prilagode italijanskom fonolokom
sistemu. Grafike interpretacije su vrlo raznolike i potvruju
potekoe prenoenja govornog jezika na pismo. Muka vlastita
imena u romanskom repertoaru najee se zavravaju na -o ili
-i, -e, ali i na -a: Bono, Damia, Gririnja, dok se enska zavravaju, obino na -a, -e ili -o: Luciana, Ursula, Virginia, Lore,
Ruse, Mare itd.
18 G. uli, Antroponimija Boke Kotorske, Podgorica 1996, 102-104.
19 Isto, 91, 97.

158

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me

Vlasi na Crnogorskom primorju

Imena koja se zavravaju na deminutivni sufiks -olus ili -ulus

karakteristina su za rumunske, odnosno vlake antroponime.
Potvrena vlaka imena su: Regolus, Radulus, Dobrula, Prvula
i sl.20
Meutim, kad je rije o vlastitim imenima, teko je precizno
razgraniiti koja su imena romanska, a koja su imena vlaka, tim
prije to pojedini autoriteti, piui o etnikom porijeklu Vlaha,
vezuju ih za Romane, odnosno, podunavske Rimljane koji su se
pred navalom varvara od V vijeka raselili na razna podruja. K.
Jireek rauna u Vlahe crnogorska plemena Banjane, Nikie,
Drobnjake itd, dok S. irkovi precizira da su to: Banjani,
Baii, Bobani, Bogdaii, Drobnjaci, Zupci, Kresojevii,
Matagui, Nikii, Liverovii, Riani i Ugarci. B. Gavela pak
ime Vlah tumai kao supstrat vezan za Kelte, iji se ostaci oituju u imenu Mataruge kod Pljevalja.21
U najstarijem pomenu Drobnjaka od 3. decembra 1285. godine kae se da Bratinja Drobnjak i drugi Vlasi uzimaju obavezu
da plate Jovanu Peenegu deset perpera. U veoma brojnim
patrovskim ispravama XIII i XIV vijeka u crnogorskom plemenu Patrovii pominju se imena rumunskih stoara Vlaha:
Negul, Harube, Hekula, Urso i dr. dok se ime Drakul moe nai
i sad, a prezime Drakulovi i ire u Crnoj Gori.22
Na Vlahe u Crnoj Gori, odnosno na Crnogorskom primorju,
ne podeaju samo toponimi i antroponimi. Brojne su vlake
rijei i danas u upotrebi u crnogorskom jeziku. Naveemo
samo nekoliko radi ilustracije:
bastati - moi, znati, imati hrabrosti; izvedenica = bastah prenosnik, kiridija; bastadur - sposoban, okretan ovjek; od lat.
bastum, ital. bastare = ja prenosim.
20 Isto, 85; B. ekularac, Tragovi prolosti Crne Gore, Cetinje 1994, 72.
21 B. o, Romanizmi i grcizmi u crnogorskom jeziku, Cetinje 2002, 68-69.
22 Isto, 77.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2009.

159

Boidar ekularac

blavor - veliki guter zmijskog oblika; ista osnova s rumunskim balaur.

bro - naziv biljke rubia tinctorum, vulgarni lat. brosiare brociare - paliti, gorjeti; slino kod Rumuna - brociu - brochiu.
Odatle su nastale brojne izvedenice, tipa broav, broast i sl.23
mazarol, kod Vlaha macarol - duh (dua) umrlog, povampireni ovjek; u Boki macarijo. Termin ouvan u toponimu
Mazarolino kuite u selu iovii (Ljubotinj), u blizini kojeg se
nalaze dva uzvienja: Mali (V)latik i Velji (V)latik.24
mauga - rumunski maciuca (balkanska rije rumunskog porijekla) - batina, toljaga, tap. Otuda toponim Mauge, selo u
Crmnici.25
tola - venec. tola, st. ital. tabula - daska, ploa - trpeza kod
Vlaha koja je bila sainjena od dugake daske i postavljena
nasred sobe. Otuda prezime Vukota Toli (zajedno s drugim
Vlasima - Bacelom Boanoviem, Kusiem, Kosanom Ozriniem i dr.). Istog je porijekla i izvedeni toponim Toletino osoje
(Cuce).26
turma - lat. turma - jedinica konjice, gomila ljudi, povorka.
Leksiki ostatak iz jezika srednjovjekovnih Vlaha.27
To su samo rijei koje slue kao podsticaj i ukazuju na moguu temu za dalje istraivanje leksike u crnogorskom jeziku,
koja e vjerujemo nai zainteresovane da se njome pozabave.
Brojna dokumenta i spisi u Crnoj Gori biljee imena koja mogu biti vlakog porijekla. Mnoga od njih su se ustalila u antroponimiji pa se i danas upotrebljavaju modificirano kao npr. RadulRadule. U rodoslovu Crnojevia kae se da je gospodar Crne
23

P. o, n. dj. 54, 58, 61.

24 A. Jovievi, Rijeka nahija u Crnoj Gori, Podgorica 1994, 148 (reprint

izdanje).
25

P. o, n. dj. 121.

26 Isto, 172.
27 Isto, 176.

160

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me

Vlasi na Crnogorskom primorju

Gore Ivan Crnojevi imao tri sina i jednu erku zvanu Jekaterina, koja je bila udata za Radula, vlakog gospodina (vojvodu).28
Meutim, na jednom drugom mjestu kae se da je to bila Ana,
druga Ivanova erka, a Radul ima titulu bega (Radul-beg).29
U Cetinjskom ljetopisu se biljei ime Ivanove erke Jekatarine
koja je data za enu Radul-begu valahinskom gospodinu.30
Ime Radul esto se srijee u mnogim krajevima Crne Gore. Tako
selo Duga u Piperima pripada spahiji Radulu.31 U Pivi je meu
prilonicima manastira Pive bio i izvjesni Raduo sa petsto
aspri.32 Kao prilonik knjige manastiru urevi Stupovi kod
Berana javlja se neki Raduo iz sela Praevca (Gornja Sela).33 U
Pivi se 1596. godine u zapisima pominju imena koju mogu biti
vlakog porijekla, kao: Raduo, Sekuo, Umko, Mute od kojih se
Raduo titulie kao knez.34 U spisima manastira Dobrilovine,
meu pisarima dato je i ime Raduo.35
Interesantno je da su se zbog nepoznatog porijekla i o imenima crnogorske dinastije Balia iznosile razne pretpostavke o
njihovoj etnikoj pripadnosti. Uglavnom se veina slae da je
osnova imena romanska, a nastavak slovenski, kao i njihova
lina i porodina imena. Jedna od pretpostavki je da je rodonaelnik dinastije Bala poticao od slaveniziranih Vlaha, koji su
kao ratnici - pronijari imali prilike da se probiju u redove plemstva, pa ak i velikaa.36
28 B. ekularac, Dukljansko-crnogorski obzori, Cetinje 2000, 38.
29 Knjievnost u Crnoj Gori od XII-XIX vijeka - Vasilije Petrovi, priredio i

preveo B. ekularac, Cetinje 1996, 47.

30 B. ekularac, Cetinjski ljetopis, 66.
31 B. ekularac, Dukljansko-crnogorski obzori, 183.
32 Isto, 231.
33 Isto, 135.
34 Isto, 223.
35 Isto, 176.
36 Istorija Crne Gore, II/2, Titograd 1970, 7.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2009.

161

Treba imati u vidu da u doba Balia u zetskim gradovima ivi

izmijean slovenski, romanski i vlaki elemenat, a u zaleu
Sloveni, Vlasi i Arbanasi, a u djelovima prema Hercegovini,
Vlasi u velikom broju. Ove su Vlasi smatrani za poromanjene
balkanske staroedioce.37
Upravo s podruja Bosne vojvode Sandalja 1453. godine u
okolinu Kotora su se doselili Vlasi, da je Stefanica Crnojevi
zatraio od Kotora da se oni naoruaju i stave pod njegovu
komandu. Dokumenta kazuju da su naoruani Vlasi uestvovali
u vojnim akcijama gospodina Crnojevia.38
Sloveni, Vlasi i Arbanasi su se u XV vijeku masovno useljavali u Mletke ekajui da dobiju mornarski posao koji je donosio dobre prihode. Vlaki stoari su u tome imali veliku ulogu.
Smatra se da su Vlasi tokom XIV i XV vijeka poslovenjeni te da
je taj proces bio postepen i neujednaen. Ipak, postojala je razlika izmeu Vlaha - Morlaka, i onih Slovena bez vlakog korijena. Tako su Patrovii (od imena Patro, Pastores - pastiri,
obani) iz katuna sili u Primorje, e su se bavili voarstvom,
vinogradarstvom i povrtarstvom. Samo ime govori o njihovom
porijeklu.39
U doba turske okupacije na teritoriji Crne Gore bilo je u vie
nahija i po nekoliko vlakih demata. Nahija Vrm imala je jedan
demat Vlaha, Rudine jedan demat, a Riani tri vlaka demata. Nahija Graanica dva, e je na elu jednog bio vojvoda, u
Miloanima kod Nikia dva demata. U nahiji Rovca upisan je
jedan demat Vlaha na elu sa knezom Vukomanom, itd.40

37 Isto, 138.
38

Isto 226.

39 Isto, 349-350.
40 Isto, 367-368.

162

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me