Radenko Šćekić - Sredstva Političke Propagande U Crnoj Gori PDF

prizma
SREDSTVA POLITIKE
PROPAGANDE U CRNOJ GORI
Radenko eki
Montenegro has entered the early 90s with a newly created
political atmosphere and a multiparty system. In the era of mass
media it was of crucial importance to know how to use different
resources of persuasive activities and various forms of promotion. Free and paid resources which included speeches, rallies,
press conferences, radio and TV interviews, posters, public
meetings, debates and other represent a wide range of forms
and means of political propaganda used to present political messages on the newly created political scene of Montenegro.
*
Crna Gora je poetkom devedesetih godina XX vijeka postala
viestranaka, a porast znaaja masovnih medija nametao je
upotrebu raznovrsnih sredstava ubjeivakog djelovanja i raznovrsnih oblika promocije. Govori, skupovi, konferencije za
novinare, partijski aktivisti na terenu, interpersonalne komunikacije, tampani mediji i zakup prostora u tampi i na radiju,
intervjui, pokretni razglasi sa snimljenom porukom (najee
auto u pokretu), politiki posteri, javni skupovi, tribine, mitinzi,
televizijski spotovi, meunarodni susreti... predstavljaju iroku
lepezu oblika i sredstava upotrebljavanih za prezentovanje poruka u politikom ivotu Crne Gore.
Globalni trend porasta znaaja masmedija nije zaobiao ni prostor Balkana, e su mediji postali odraz rata i njegovih posljedica.
www. maticacrnogorska.me
MATICA, zima 2011.
83
Radenko eki
Sukob naroda, nacija i ideologija ogledao se i u sukobu medija.

Nasilje rijeima u etru, po M. Tompsonu (2000:2), proizvodilo
je fiziko nasilje na terenu, dok je eventualna nezavisnost i kritinost prema stavovima vlasti kanjavana i iena, to je bila predigra ienju teritorija. Strah se danas dobro prodaje. Ova sentenca kao da oslikava dominantan medijski sadraj u savremenom
svijetu. Pokreu se odreena pitanja i teme u cilju diskreditovanja
politikih oponenata ili odvlaenja panje javnosti sa goruih tema
poput teke ekonomske situacije, politikog skandala i sl.
Negativne vijesti se smatraju boljim od pozitivnih i dobrih.
Putem medija ljudi dolaze do saznanja o razliitim opasnostima, a
masovni mediji kreiraju dramatine scenarije. Tako bi se moglo
zakljuiti da strah moe biti i odreeno djelotvorno sredstvo za
odravanje reda u drutvu. Strah ini, na odreen nain, ljude sklonim da ive u miru jedni sa drugima. Moe se rei da je to pripitomljena sloboda, jer se nudi mogunost da ljudi biraju da jedan
oblik straha zamijene drugim. Masovno drutvo i mas-mediji
postiu uspjehe, jer rastakanjem psiholokih veza u primarnim
grupama dezintegriu pojedince koji ostaju bez svog socijalnog
uporita, to ih ostavlja otvorenim za udare savremene propagande. Izolovanost pojedinca (usamljenost u gomili) dozvoljava
i omoguava sredstvima masovnog komuniciranja da ga obrauju i kanaliu u smjeru date poruke (A. Nuhanovi, 2005:264).
eljena politika se moe veoma efikasno plasirati graanima
pomou medija. Vodee politike strukture mogu veoma brzo i
uspjeno da prenesu ideju na najvei broj italaca, gledalaca i slualaca i da na taj nain usmjeravaju razmiljanja i injenja. Mediji
se koriste kao sredstvo kontrole stvarajui neophodnu iluziju,
esto i u zabavnoj formi, koja je u interesu odreene politike.1
1 Jer politika nije nauka ni umjetnost, ve igra za mo i igra sa moi. Ta
igra nije zabava, ve smrtno ozbiljna stvar u kojoj su smrt, fanatizam i kalkulacija ei od humora i smijeha (S. Orlovi, 2002:109).
84
MATICA, zima 2011.
Sredstva politike propagande u Crnoj Gori
Mediji, naroito televizija, imaju trajniju i optu, prije nego

konkretnu i formalnu ulogu u formiranju stavova i pretpostavki
neophodnih za uee ljudi u drutvenom ivotu. Prema M.
Radojkovi (2005:196) stavovi su armatura ljudskog ponaanja
jer se u njima krije voljni naboj koji e psihomotoriki da nagna
ljudsko bie da neto fiziki ili duhovno uini ili ne uini.
Mehanizam promene ponaanja prati i manifestuje procese rekonstrukcije stavova.
Za izbor tema u medijima nije presudna njihova informativna
vrijednost ve politiki znaaj njihovog objavljivanja (ili neobjavljivanja), a takvi kriterijumi odabira slue za postizanje odreenog propagandnog cilja. Informacije koje ne odgovaraju dnevno-politikoj svrsi prezentuju se (ako nijesu izostavljane) na
kraju informativnih emisija, na periferiji tampanih medija, a
odreene, za vlast nepovoljne vijesti prezentuju se nejasno i
nerazumljivo sa oekivanjem da njihovo dejstvo i znaaj budu
umanjeni. Nijesu rijetki ni sluajevi svojevrsnog politikog
reketa i trgovanja informacijama (politikim i ekonomskim) koji
su esto na ivici zakona i etikih normi. Vreno je zadravanje
odreenih vruih informacija, njihovo plasiranje kada je to
potrebno i efektnije, kreiranje afera, dizanje medijske praine u svrhe skretanja panje javnosti sa vanijih, ali ipak neodgovarajuih i bolnijih tema.
Sa formiranjem politikih partija nametnula se potreba za boljim i efikasnijim prezentovanjem zagovaranih stranakih ideja
i stavova. Putem organizovane propagande i politikog marketinga nastojalo se potencijalnim glasaima pribliiti stranaki
program i ideje. Korieni su najee oglasi kao dio izbornog
politikog marketinga. Zakupljivan je prostor u tada jedinom
dnevnom listu Pobjeda. Tokom izborne kampanje dominantni
su bili sledei propagandno-markentiki slogani: Mi znamo
kako godine poinju januarom slogan Saveza komunista
Crne Gore, S narodom i uz narod Narodna stranka,
MATICA, zima 2011.
85
Radenko eki
Glasajte za nas SRSJ (Savez reformskih snaga za CG, saveznog premijera A. Markovia) i druge. Slogan Mi znamo kako
trebalo je da biraima prenese poruku da je Savez komunista u
to vrijeme znao pravi, ispravni i najbolji put kojim treba voditi Crnu Goru. Plakat Saveza komunista Godine poinju januarom je imao cilj da podsjeti na januar 1989. godine kada su graani Crne Gore izveli tzv. Antibirokratsku revoluciju, u kojoj su
traili promjene u cjelokupnom politikom ivotu Crne Gore.
Zato je i Savez komunista osmislio ovakav plakat koji je trebalo da nagovijesti da e na izborima pobjediti upravo oni (izbori
su bili u decembru, a nova godina trebalo je da pone s komunistima u januaru). Na plakatu Saveza reformskih snaga
Jugoslavije za Crnu Goru pisalo je Vratimo se u Evropu i fotografija kralja Nikole s porodicom nastala na krunisanju 28.
avgusta 1910. godine. Plakat je imao cilj da uz pomo tradicije
i politikog autoriteta u Crnoj Gori pridobije birae koji vjeruju
u Crnu Goru kao dravu. Na jednom predizbornom skupu odranom na Cetinju 1. decembra 1990. godine, predstavnik reformista V. Kaelan je kazao da reformisti hoe u Evropu e je
prije 100 godina knjaz Nikola obezbijedio asno mjesto, a to
sada mogu da postignu uz SRSJ sa saveznom vladom na elu
(A. Rabrenovi, 2008:170).
U duhu ove poruke Cetinje je bilo i bie crveno proteklo je
predstavljanje izbornog programa Saveza komunista Crne Gore
na Cetinju 12. novembra 1990. godine, koja jasno odslikava
naslijeenu partijsku matricu i tehnologiju. Neke od optih
karakteristika izborne kampanje su: dominacija naela pojednostavljivanja slike svijeta (putem diskreditovanja oponenata,
naroito od strane novoformiranih politikih subjekata kojima je
otrica politikog diskursa obojena antikomunizmom i pripisivanja krivice komunistikom sistemu, a nastojanja da diskredituju aktuelnu vlast); metodiki postulat personalizacije politike
uoavao se kroz dovoenje odreene politike u neraskidivu vezu
86
MATICA, zima 2011.
sa jednom ili vie konkretnih linosti (to je inae bila odlika i

ostalih ex-komunistikih drava, pa su mnoge novoosnovane
stranke preopoznate kroz lidera, vou); naelo segmentacije
publike i propagandne slojevitosti kojim se nastojalo persuazivno djelovati na odabrane ciljne grupe (u prvom redu prema
etnikoj i religijskoj strukturi i ideolokoj prepoznatljivosti).
Prepoznatljiva je bila tehnika direktne propagandne akcije
putem tribina i mitinga. Tehniku vertikalne propagande koristila je u prvom redu aktuelna vlast, koja je djelovala snagom
svoga autoriteta. Tehnika transfera se ogledala kako u upotrebi
pozitivne retorike figure i vezivanja politikih subjekata sa
kategorijama koje u odreenom kolektivitetu izazivaju pozitivna osjeanja, poput crnogorstvo, srpstvo, bratstvo i jedinstvo, jugoslovenstvo..., tako i u upotrebi negativnog vida,
diskreditovanja konkurenata (korumpirani i nesposobni politiari, ovinisti, lopovi, izdajice, komunjare).
Nakon prvih parlamentarnih izbora odrana je i konferencija
za novinare jedne opozicione partije. Bila je to konferencija
Narodne stranke koja se od starta profilisala kao nacionalna
stranka kojoj je prioritet bila borba za srpstvo i pravoslavlje i
koja e tokom sledee decenije predstavljati ozbiljan inilac u
crnogorskom viepartizmu. Novak Kilibarda je nakon konstatacije da nema ozbiljnih primjedbi na regularnost izbora (ostavljajui pritom, kako je rekao, po strani razne psiholoke pritiske) naglasio da on lino ne eli da vjeruje da je crnogorski
narod glasao za komuniste, jer je dovoljno pametan da mu
komunisti nijesu donijeli dovoljno dobra, ve da se na izborima
glasalo za dva mlada ovjeka, koji su u januarskim dogaajima
pobrali toliko simpatija, pa im crnogorski narod i dalje gleda
kroz prste to su komunisti. Takoe je naglasio da je uo da se
u skuptini optini Ulcinj govori dvojeziki prvo albanski pa
srpski, napomenuvi da toga ne bi bilo da je Narodna stranka
pobijedila, iako bi u tom sluaju Albanci imali sva prava po
MATICA, zima 2011.
87
Radenko eki
dokumentima UN. Narodna stranka je istakla zahtjev i da se

Boi proglasi dravnim praznikom, a Savindan i Vidovdan
kolskim praznicima (prema . Andrijaevi, 1999:23). Slinu
notu su nosile izjave i komentari povodom posjete delegacije
Reda Maltekih vitezova Crnoj Gori.2 Ovakve i sline ideje i
izjave bile su u funkciji pridobijanja odreenih ciljnih grupa i
segmentiranja poruka prema etnikoj i religijskoj pripadnosti.
Potencirano je opredjeljenje tadanje vlasti za reforme, njena
namjera da uvede red, njena pravdoljubivost i humanost. Sve
je to bio znak da je ona jo uvijek upotrebljavala provjerenu
ideoloku matricu i floskule koje su se decenijama pokazale kao
uspjene i efikasne, posebno kada su kombinovane sa socijalnim
populizmom i vrstim monopolom nad dravnim resursima i
malobrojnim medijima. Tako se kroz propagandnu tehniku
transfera vlast povezivala sa terminima koji u kolektivnoj i individualnoj svijesti izazivaju pozitivna osjeanja i podrku (poput
uvoenja reda, pravdoljubivost i sl.).
2 Prijem predstavnika Maltekih vitezova od strane vlasti u Crnoj Gori N.
Kilibarda ocijenio je veoma negativno: Duebrinici su se i ranije javljali u krizama da pod platom ekonomske pomoi izvre svoj uticaj, ali su crnogorske
vladike surovo kanjavale one koji bi se upecali na taj mamac kae
Kilibarda. Uvijek je postojala ideoloka i politika pozadina pomoi, a ovoga
puta to je najeklatatniji vid uplitanja katolicizma u poslove Crne Gore.
Kilibarda je rekao da je organizacija Malteki viteki red desna ruka Vatikana i
njegova prethodnica, a da su njene glasnike primili ministar Leki, Mugoa i
potpredednik vlade Rade Perovi, bivi lan Narodne stranke. Kilibarda upozorava koliko je prostora na televiziji dobila ova zvanina posjeta i kae da su to
ljudi koji stvarno u jednoj ruci dre ljekove, a u drugoj katoliki krst.
Prihvatanje predstavnika Maltekih vitezova poklapa se sa inicijativom da se
u crnogorske kole uvede italijanski jezik. Podsjeam da se italijanski nije u
Crnoj Gori uio ni u vrijeme kralja Nikole koji je imao prijateljske veze sa
Italijom (Vitezovi katoliki barjaktari, Pobjeda, 12. januar 1994, strana 2).
88
MATICA, zima 2011.
Tokom izborne kampanje 1992. godine mitinzi, manifestacije,

tribine i muziki hepeninzi ulaze u politiki ivot novooformljenih stranaka kao nezaobilazni oblik prezentovanja politikih
programa i ideja. Tako je protekla promocija Liberalnog saveza
Crne Gore u Podgorici koja je prestavljala devedesetominutni
kola od roka do politike, odrana u prepunoj dvorani sportskog centra Moraa. Skupom su dominirale zastave, a pjevalo se Oj svijetla majska zoro, Montenegro, Crna Gora jes
malena al e biti suverena, Oj junako nae leglo, viva vero
Montenegro, Ko to kae, ko to kae Srbija je mala, bie mala,
bie mala dok je liberala, Crna Gora nema mira dok je Mila i
Momira ... Skandiralo se Crna Gora, Mi smo Crnogorci,
Ovo nije Srbija, Slobo Sadame... (Pobjeda decembar 1992.
str. 7). Na promociji Srpske radikalne stranke u Podgorici 16.
decembra 1992. godine mogle su se uti sledee parole: Crna
Gora Srbija, Od Topole do Topole ..., Crna Gora nije mala, bie groblje liberala, Peroviu izdajnie, sa Lovena vila
klie, Srbija ... (Pobjeda,17. decembar 1992. godine, str. 9).
Na ovim i ovakvim prezentacijama politikih poruka mogu se
uoiti brojne propagandne tehnike i naela, poput personalizacije politike, pojednostavljivanja slike svijeta, segmentacije publike, propagande akcijom, tehnike transfera, direktne propagande,
tehnike ponavljanja poruka. Lider opozicionog LSCG, S. Perovi
otro je kritikovao politiki marketing vladajue DPS-a: Ja bih
se duboko zabrinuo da sam na mjestu Momira Bulatovia. Ko je
taj ko mu pravi marketing? Njihov slogan za izbore glasi: Mi
znamo kako. Liberalni savez tu stavlja dvije take i nastavlja:
kako posvaati narode u Crnoj Gori, kako poniziti Crnu Goru,
kako organizovati mitinge i dobrovoljake odrede, kako izazvati
meunacionalne i meuvjerske napetosti, kako Crnu Goru dovesti do ekonomskog kraha (prema B. Vojii, 2007:26).
Tokom izborne kampanje 1992. najave promotivnih skupova preko dravnih medija organizovane su besplatno, i to:
MATICA, zima 2011.
89
Radenko eki
televizija po etiri najave za pet promotivnih skupova, a radio

takoe etiri, dok Pobjeda u posebnoj rubrici Predizborne najave na dan koji stranka odredi. Konferencije za tampu su se
morale najavljivati 36 sati prije odravanja, a promotivni skupovi 5 dana ranije. Izvjetaji sa konferencija za tampu su dobijali do 45 redaka u Pobjedi i do 3 minuta u programima radija i
televizije. Pobjeda je bila duna da fotografijom proprati tri promotivna skupa politike stranke koje stranka sama odredi.
Televizija i radio su bili duni da od pet promotivnih skupova
prezentiraju tri koje sama stranka odredi u okviru specijalnih
emisija u trajanju do 30 minuta na televiziji, odnosno 15 minuta na radiju (Pobjeda, 30. jul 1996., str. 3).
Politiki marketing svodio se na predstavljanje programa,
ideja i kandidata na stranakim skupovima kao i na prve politike nastupe u medijima. Veinu stranakih skupova karakterisalo je isticanje stranakih i nacionalnih simbola, zastava, frenetino skandiranje lideru i rukovodstvu stranke. Nisu rijetki bili ni
pokuaji svojevrsne propagandne tehnike emocionalnog sendvia3 u formi organizovanja muzikog hepeninga ili guslarske
veeri, prije i nakon stranake promocije, ime je trebalo u
prvom redu privui to vei broj graana, a takoe i ostaviti
3 Emocionalni sendvi se odnosi na elementarno pravilo razrade propagandne poruke. Ova tehnika zapoinje izazivanjem snanih emocija, ime se stvaraju pretpostavke za prijem poruke, zatim slijedi poruka koja je usmjerena
vie-manje racionalno, da bi se na kraju ponovo snanim emocijama zatvorio
ovaj svojevrsni sendvi. Ta tehnika je prisutna i u ekonomskoj, ali i u politikoj propagandi. Na primjer, na predizbornom mitingu veliki je broj dravnih
zastava i ostala nacionalna obiljeja, nacionalna himna, ime se stvara snaan
emocionalni osjeaj zajednitva i pripadnosti. Prve reenice govornika uvijek
su nabijene emocijama i njima se govornik predstavlja prisutnima kao pravovjerni i iskreni zastupnik upravo onih vrijednosti u zastavi, grb i himni (I.
iber, Osnove politike psihologije, Politika kultura, Zagreb, 1998, str. 317).
90
MATICA, zima 2011.
pozitivan utisak i djelovati na emocije prisutnih putem karakteristinog kolorita, nacionalnh ili dravnh zastava i amblemima,
podii nivo emocija kako bi prisutni lake primili pripremljene
govore i ideje. Dominantne teme za stranaka sueljavanja
mogle bi se svesti na sledee: ideoloke (na liniji komunistietnici, komunistiko-zelenake, etniko-zelenake, pitanje
Golog otoka i sl.), nacionalne (crnogorstvosrpstvo), konfesionalne (muslimani-pravoslavci, pravoslavlje-katolianstvo),
odnos pozicija-opozicija (pitanje monopola u medijima, izdaja nacionalnih interesa, verc i korupcija). U atmosferi pada
dotadanjih drutvenih vrijednosti, kada su sve opcije bile
otvorene i sve dozvoljeno, novooformljeni politiki subjekti
su se poeli uiti viepartizmu i politikom dijalogu.4
Koristei se populizmom na tribinama i mitinzima, kopirajui
od komunistikog vremena ostale tehnike agitovanja na terenu,
stvarajui zastave i ambleme kao znak prepoznavanja, stranke
su nastojale da propagandno djeluju na birako tijelo Crne
Gore. Kroz vidove otvorenog propagandnog djelovanja, propaganda participacije, propaganda agitacije, primjenjujui naelo
potreba, tehnike prenosa emocija, uestalog ponavljanja ideja i
stavova i tehnike nagrade i kazne vrio se snaan uticaj na
javno mnjenje i glasae.
4 Potpredednik Skuptine Crne Gore S. Boovi otro je reagovao na rijei A. Vinjia, poslanika Srpske radikalne stranke, upozorivi ga da sa skuptinske govornice ne moe vrijeati i iznositi teke i grube rijei na raun kolega. Vinji je naime, replicirajui, izjavio da R. Rotkovi (poslanik Liberalnog
saveza) i nije Crnogorac, ve primorac i da ne moe braniti Crnu Goru. Dodao
je takoe, da Rotkovi svojim izgledom vie podsjea na Muslimana i da starom ovjeku ne prilii da iznosi lai... Poslanik SRS je jo kratko nastavio sa
tvrdnjom da je i Rotkovi, iznosei neistine na raun istorije i prolosti, uvrijedio Crnu Goru... (Pobjeda, 1. jul 1994, str. 3).
MATICA, zima 2011.
91
Radenko eki
**
Jedini dnevni list u republici i dravno glasilo, Pobjeda je podsticala na patriotizam, a u negativnom kontekstu i sa animozitetom pisala o onima koji nijesu podravali rat za Dubrovnik.5
Tako je u decembru 1991. prenijela i izjavu . Ranatovia
Arkana, koji je sa oduevljenjem priao o junakim podvizima
Crnogoraca na dubrovakom ratitu usput prijetei domaim
izdajnicima u Crnoj Gori: Pozdravi mi junaku brau Crnogorce
i porui da Dubrovnik mora biti na ili boji! Na ljeto dolazim u
Dubrovnik da sluam gusle, a poslije emo sa ovom mojom vojskom da vratimo Skadar! I kai onim ustaama Jevremu
5 Divota ih vidjeti. Poginule ljudski oaliti. Ne ginu za Jevrema, Slavka,
arka i njima sline. Nego za svoju otadbinu, za svoj narod i svoju Armiju.
asno! Gdje e izdajice da se doepaju asti. Moda na Tumanovom parastosu, koji izgleda poinje. Peta crnogorska je jutros otila u rat. Bez suze i
straha. Pozdravite nam Crnu Goru, poruie. Razbijene ustake horde i razni
bjelosvjetski Tumanovi plaenici - meu kojima ima Kurda, Bugara,
Rumuna, Turaka, Iraana, pa ak i Filipinaca - pruaju poslednji otpor jedinicama JNA i rezervistima koje su stigle nadomak Dubrovnika. Danas su voeni estoki okraji oko ilipa, Grude i jo nekih mjesta u Konavlima u kojima
su uestvovali artiljerija, mehanizovane oklopne jedinice i pjeadija ... Jue je
na zidinama Dubrovnika jedan as bila istaknuta bijela zastava. Potom je
zamijenila ahovnica, a trojica izbjeglih Dubrovana, koji su istakli znak izdaje, kazivali su danas da su dvojica njihovih sugraana, koji su takoe uestvovali u ovom inu, likvidirani. No, bilo kako bile, Dubrovnik se nalazi u snanom obruu i samo je pitanje dana kada e ustae i raznobojna Tumanova
vojska, koja spas trai u starom gradskom jezgru, biti prinuena da se preda.
Ostavljeni zlikovci, saznaje se, sainili su scenario ruenja drevnih kulturnoistorijskih spomenika u Dubrovniku, u oajnikom nastojanju da spasu glavu.
Praktino, Dubrovani su njihovi taoci (Rat za mir I, Specijalno izdanje
Pobjede, oktobar 1991).
92
MATICA, zima 2011.
Brkoviu i Slavku Peroviu da u im, kada zavrim sa spoljnim

neprijateljem, i oca i majku!, poruio je Arkan decembra 1991.
na stranicama Pobjede.6
Zaotravanju sloenog politikog stanja, u prvom redu indukovanom srpsko-hrvatskim tenzijama i sukobima, doprinosili su i
pripadnici drugih konfesija i nacionalnosti, koji su kulturne i vjerske manifestacije odravane po Crnoj Gori koristili za irenje govora mrnje i time doprinosili produbljivanju atmosfere nepovjerenja izuzetno pogodne za razne vidove manipulacije i propagande.7
6 U slinom tonu je i sljedei tekst u Pobjedi usmjeren protiv politikih neistomiljenika: Potpomognuti samohranim cetinjskim babama, djeurlijom i utokljunim mladiima, koji se jo naisto ne znaju pravo ni prekrstiti, crnogorski
liberalno-reformistiki nastrojeni (kon)federalisti uputili su ovih dana sa ravnog
Cetinja svoj apel i aber svekolikoj javnosti (a, bogme, i crnogorskoj Skuptini) o
potrebi to skorijeg razdruivanja Crne Gore sa Srpstvom, stvaranja Neovisne
Drave Crne Gore i priznavanja nepostojee Crnogorske autokefalne pravoslavne crkve. Nesreni crnogorski lani martiri, umiljeni proroci i neovisni knjievnici, koje je zarad poznatih zasluga sjeverozapadni tisak nazvao prvim crnogorskim perima i pernicama, pardon perjanicama (zna se kojih ideja), ponovo
su se obratili na pogrenu stranu, traei upravo od crnogorske boljevike vlasti da im prizna ono to im je, eventualno, jedino ortodoksni boljevizam mogao
priznati i vratiti to im niko nikad nije uzeo (Pobjeda, 7. mart 1991.).
7 Nespretni knez Lazar je 1389. godine istrao sa svojim istomiljenicima
pred monu imperiju, koja ga je skrila. Potom je od toga nastala lana epopeja
na kojoj su generacije gradile svoju inferiornu kulturu. I sada kukaju kako je
itavom jugoslovenskom narodu toboe dobro, samo njima nije. A kako e im
biti dobro kada su izmeu zemaljskog i nebeskog izabrali nebesko carstvo.
Odmaglio im Knez u nebesko carstvo i taj nebeski pomahnitali oblik odande iri
ovaj pomahnitali rat ... iz govora dr Rasima Muminovia na osnivakoj skuptini kulturnog drutva muslimana Preporod u Plavu, na everu Crne Gore, na
kojem su izmeu ostalih prisustvovali i dr efket Krci, Harun Hadi, predednik SO Plav Sadrija Bali, i poslanici u Skuptini Crne Gore: Ferid arkinovi,
Rudija Redepagi i Ibrahim Rekovi (Pobjeda, 28. januar 1992, strana 9).
MATICA, zima 2011.
93
Radenko eki
injenica je da prostor Crne Gore nije ostao imun na ratno okruenje, da je izvrena mobilizacija vie desetina hiljada vojnih
obveznika, i da je kompletna dravna medijska infrastruktura
bila stavljena u funkciju propagadnog djelovanja. Premda graanski rat nije zahvatio teritoriju tree Jugoslavije, ratna zbivanja u okruenju koja su trajala sa promjenljivim intenzitetom
od 1991. do 1995., bitno su uticala na politiki ivot u SRJ.
Zadatak propagande koju su sprovodile strane u sukobu je bio
da mobilizuje i zaplai, da glorifikuje i demonizuje. Naravno da
je osjeaj straha i ksenofobije indukovan i u javnost Crne Gore
u cilju prihvatanja odreene i politike, naroito u vrijeme ratnog
okruenja poetkom 90-tih, tokom NATO bombardovanja
1999., kao i tokom jaanja tenzija i zveckanja orujem u politikom sukobu crnogorske vlasti i opozicije podravane od strane S. Miloevia.
Poetkom devedesetih godina dnevni list Pobjeda i dravna
televizija imaju naglaenu tendenciju da spektakulamim izvjetajima i tekstovima sugestivno informiu javnost da bi se to
vie podstaklo uvjerenje o nacionalistikim projektima u drugim
republikama, u prvom redu Hrvatskoj i opasnosti po mir.
Naslovi tekstova u Pobjedi poput: Vie od izdaje, Ustae
dolaze, Za izdaju nema opravdanja, kao reakcija na dogaaje u Hrvatskoj predstavljali su zapravo uvertiru za konsolidovanje vlastitih redova.
Otpoinjanje sukoba na prostoru bive SFRJ privuklo je nevienu panju svjetskih medija. Izgleda da je prostor Balkana
postao eksperimentalni teren za isprobavanje razliitih medijskih manipulacija koje, kombinovane sa nedovoljnom obavijetenou i do finesa razraenim razliitim propagandnim tehnikama, su postizale eljene rezultate. Novinar P. Brok u amerikom tromjeseniku Foreign Policy pie o izvjetavanju zapadne tampe o zbivanjima na Balkanu, iskrivljavanju injenica,
jednostranom komentarisanju, o velikom nepoznavanju stvari i
94
MATICA, zima 2011.
zakljuuje da je svjetsko novinarstvo na Balkanu doivjelo

krah. Kao to se moe zakljuiti, proces politike propagande
u traginim sukobima na prostoru bive SFRJ tokom poslednje
decenije 20. vijeka, karakterisala je surova i bespotedna borba
sa politikim protivnicima putem medijskog govora mrnje,
monopola i kontrole medija, kao i putem njihove cenzure i zabranom rada nepodobnih. Sama tehnologija vladanja preko noi
preobraenih komunistikih lidera u nacionaliste, branioce
nacionalnih interesa, oeve domovine i vodove, reformiste i demokrate svodila se na surovi obraun sa svim potencijalnim oponentima korienjem raznih vidova njihove diskreditacije, lijepljenjem etiketa izdajnika nacionalnih interesa, stranih plaenika, pa i fizikog uklanjanja, zloupotrebom raznih
sportskih navijakih grupa, korienjem raznih insajdera u
opozicionim strankama kako bi se one rasparale u momentima
kada bi postale opasne za postojei reim i korienjem emocionalno nabijenih nacionalistikih izjava. Propagandom integracije nastojala se izvriti to vea homogenizacija eljene
grupe i putem tehnika okiranja javnosti, prenosa emocija i stvaranja ksenofobije usmjeriti stavove u eljenom pravcu, upotrebom stereotipa (naroito u odnosu prema pripadnicima drugih
etnikih grupa i konfesija8, ili pak politikih oponenata).
8 Da su Hrvati i islamizovani Srbi (Muslimani) bili spremni da se vrate
svojim srpskim korijenima, u Jugoslaviji ne bi bilo rata. Za njih jo nije kasno,
oni jo uvijek mogu da pou za primjerom mladog muslimana iz Mostara,
koji doivljava ljudski nacionalni preobraaj, vraa se svojim korijenima i staroj vjeri, o kome govori jedna pjesma koja je, uz navedeno objanjenje i
podatak da je pjesma zabiljeena prema kazivanju nekog starog seljaka, objavljena u paljanskoj Javnosti (7. oktobar 1995). Mladi Musliman, u pjesmi
mlado Ture, poruuje: Zna se da su moji preci, bili Srbi pravoslavni / i tukli
se na Kosovu isto kao Lazar slavni / Neu vie Turin biti, neu kupit tursku
etu / hou poi na Cetinje, da spoklonim svetom Petru. (prema I. olovi,
Politika simbola, B92, Beograd, 1997. str. 69.).
MATICA, zima 2011.
95
Radenko eki
Iz brojnih izvetaja, studija, lanaka i svjedoanstava proizlazi da je zajednika crta nacionalnih politikih programa u bivoj
Jugoslaviji prisutnih od kraja osamdesetih godina pa do prvih
godina treeg milenijuma to to su ih podravali i omoguili
mediji koji su postali najverniji slubenici nacionalistikih stranaka na vlasti u republikama. Nove vlasti nastale nakon sloma
bive Jugoslavije su se posluile medijima kao orujem koje
moe da doprinese ostvarenju njihovih kratkoronih i dugoronih politikih ciljeva. Da bi to ostvarila, svaka vlast je nastojala
da zavlada medijima na svojoj teritoriji, a naroito televizijom,
pretvarajui ih u instrumente reimske propagande sa zadatkom
da se stanovnitvo pridobije za svoje politike zamisli i akcije. Dakle u ovakvom ratnom okruenju, u atmosferi naraslih
nacionalnih strasti, prostor Crne Gore nije mimoiao talas ratne
propagande, medijske pripreme i podrke i opravdanja ratnih
dejstava. Meutim, u samoj Crnoj Gori su se ispoljile odreene
specifinosti, jer na samoj teritoriji republike, ako se izuzmu
povremene incidentne situacije, i nije bilo pravih oruanih sukoba. Druga specifinost je i odreeni procenat zagovornika crnogorske nezavisnosti koji su svojim idejama i nastupima u medijima i politikom ivotu davali poseban ton u atmosferi ratnog
okruenja. Oruani sukobi u junoj Hercegovini, Dubrovniku,
Baniji e su uestvovali mobilisani vojnici iz Crne Gore, indukovali su u crnogorskoj javnosti psihoze ksenofobije i nacionalizama svih vrsta, a to je pratila i adekvatna propagandna priprema i agresivna ratna propaganda.
U slinom kontekstu mogla bi se shvatiti i izjava mitropolita crnogorskoprimorskog, Amfilohija data u listu Borba, od 28. marta 1992. godine: Mi
govorimo o poturicama u vremenu turskog robovanja, a previamo jednu,
veoma bitnu injenicu: da su nae moderne poturice mnogo opakije i opasnije
negoli poturice prolih vjekova ... njihova izdaja je mnogo opasnija za bie
srpskog naroda, negoli, ako hoete, izdaja poturica prije njih... (prema
Monitor, 14. januar 2000., str. 19).
96
MATICA, zima 2011.
Uzimajui u obzir rat na granicama Crne Gore i u njenom bliem okruenju, kao i injenicu da je ona predstavljala jedan za
tadanje jugoslovenske prilike mali politiki i ekonomski sistem
koji je nemogue izolovano posmatrati izvan konteksta ekonomskih, politikih i ratnih deavanja na irem prostoru SFRJ, potrebno je u osnovnim crtama prikazati propagandno djelovanje u
okruenju koje se prelivalo i na prostor Crne Gore.9 Politika propaganda u ratu razlikovala se od one predratne. Mediji tada naglaavaju prie o rtvama i krivcima, o njima i nama, a slike postaju sve krvavije i okrutnije. Sam jezik i slike postaju emotivniji
sa ciljem da probude reakciju. U ovim traginim zbivanjima graanskog rata mediji svih strana uesnica su se utrkivali u govoru
mrnje i dizanju tenzija, mada su esto njihove isfabrikovane i tendenciozne lai bile i oigledne i mada je jo u prvoj polovini 80tih korienje medija za politika razraunavanja postalo praksa.10
9 Ove emo navesti samo nekoliko primjera politikog diskursa na samim
granicama Crne Gore. Na osnivakom zboru SDS-a u Bilei 1990. isticao se
transparent sa natpisom: Slobodane rosno cvijee primi pozdrav iz Bilee, a
jedan od govornika je zakljuio da su u SFRJ: Srbi od svih prava imali samo
tri, da diu, da jedu ako su imali ta i da aplaudiraju Josipu Brozu, i da nikom
u SFRJ nijesu cvjetale rue a da Srbima nije cvjetalo ak ni trnje. Na slinom
skupu SDS-a u Nevesinju ula se sa zvunika i pjesma da nema via dva bandita od Kardelja i od Tita. Na zboru HDZ-a u trebinjskom kraju 1990.
Tumanov izaslanik poruio je: da majka Hrvatska plae nad svojim erkama Bosnom i Hercegovinom, da je rairila ruke da ih primi u svoj zagrljaj i da
ih otrgne iz ruku maehe Jugoslavije. Recite tom Anti Markoviu: imali smo
prvu Jugoslaviju koja je poklala hrvatski narod, imali smo drugu Jugoslaviju
koja je poklala hrvatski narod, takvu treu Jugoslaviju nikome neemo dozvoliti da stvara (Zbornik Ratovi u Jugoslaviji 1991 1999, Drutvo za istinu,
Beograd, 2002, str. 78).
10 U ljeto 1987. godine Borba je objavila izvjetaj po kojem je bosansko
ekonomsko udo Agrokomerc iz Velike Kladue, izgraeno izdavanjem mjewww. maticacrnogorska.me
MATICA, zima 2011.
97
Radenko eki
U samoj ideji i organizaciji proslave na Gazimestanu est vjekova od Kosovske bitke oigledan je bio cilj rukovodstva Srbije
da se politikim elitama u ostalim republikama prezentuju snaga
i mo. Takoe, mogu se prepoznati propagandni postulati, segmentacije publike i odabranih ciljnih grupa, pojednostavljivanja
slike svijeta (figure neprijatelja), kao i propagandne tehnike vertikalne propagande, ponavljanja sadraja poruka, transfera,
okiranja publike, propagande akcijom kojima se uspjelo snano
persuazivno djelovati, kako na prisutne, tako i na iru javnost
putem elektronskih i tampanih medija. Jezikom mrnje u medijima se uticalo na stvaranje opte psihologije, vladajueg miljenja koje je neophodno za funkcionisanje eljenog politikog
sistema.11 Emitovani su komentari puni uvreda, pa su vladajui
nica bez pokria u vrijednosti od nekih 865 miliona dolara. Skandal je potresao same temelje partijske vlasti u Bosni. Jedan od mnogih funkcionera koji su
morali podnijeti ostavke bio je i najvie rangirani politiar iz BiH tog vremena u Jugoslaviji Hamdija Pozderac, lan Predsjednitva SFRJ. Vjeruje se da je
njegovo uklanjanje bilo i glavni motiv otvaranja cijele afere i stvaranja ovog
politiko-ekonomskog skandala (K. Kurspahi, Zloin u 19 i 30 Balkanski
mediji u ratu i miru, Dan Graf, Beograd, 2003, str. 79).
11 Upitan zato njegov list naziva Hrvate ustaama, jedan od urednika
Ljiljana, Nedad Lati rekao je: Pa morao sam uiniti neto da navedem svoj
narod da vodi rat i misli vlastitom glavom. Bile su tu i razne druge ekstremne publikacije, poput Zmaja od Bosne u Tuzli i nedjeljnika Bonjak, koji su
pozivali na revan protiv Srba i u manjoj mjeri protiv Hrvata. Svaki musliman treba da ima svog Srbina da ga pogubi, pisao je Zilhad Kljuanin.
Zeniki odbor Islamske vjerske zajednice, tampao je vlastita Uputstva islamskom borcu, iji su potpisnici Halil Mehi i Hasan Maki, zakljuujui da je
do vojne komande da odlui da li je korisnije i vie u interesu nae stvari da se
oslobode, razmijene ili likvidiraju neprijateljski zarobljenici. Pomenuti
Kljuanin u uvodniku u Ljiljanu, 23. februara 1994. godine pie: U Ugljeviku
ima 500 srpske siroadi. Maallah! Armija BiH do sada je poslala u dehenem
pedesetak hiljada etnika. Eyvallah! Srpske majke e ubudue to bi rekao
98
MATICA, zima 2011.
krugovi na ovoj ili onoj strani, pa ak i cijeli narodi, bez zazora

proglaeni etnikim, odnosno ustakim ili dihadovskim,
genocidnim i sl.12 Govor mrnje koristio se i pogrenim izgovorom imena protivnika ili davanjem naziva koje pripadnici
druge nacije smatraju pogrdnim ili nepodobnim (kao iptari
za Albance, balije, mudahedini, poturice ili Turci za
bosanske muslimane, beki konjuari za Slovence, srbo-etnici, etnici, bizantinci za Srbe i sl.). Propagandisti govora
mrnje kreiraju nove fraze, koje polako postaju dio svakodnevnog diskursa. Tako su u jezik ulazile rijei i fraze koje su opisivale ono to se deavalo oko nas, a ratna terminologija, koja se
usvajala iz medija, podrazumijevala je rijei kao to su: neutralizacija, humano preseljenje, etniko ienje, agresor, neprijatelj, genocid, ustae, etnici, srbo-etnika armada, ustaoidna
vlada, islamska drava Bosna, mirovni pregovori, Alijini bojovnici, ustaki faisti, koljai, islamske ustae, dihad-ratnici i dr.
Ekspanzija junaka u vremenima kriza i rata manifestovala se i
kroz pokuaje da se tematika rata u bivoj Jugoslaviji izloi i
Ibriim, raati grumenje leda umjesto djece. Inallah! Srbin se pribliava
ovjeku samo onda kada je mrtav, ili zatvoren (prema K. Kurspahi, Zloin u
19 i 30 Balkanski mediji u ratu i miru, Dan Graf, Beograd, 2003, str. 109). I
Biljana Plavi iznosi svoj stav o pripadnicima druge konfesije: Muslimani su
genetski kvaran materijal preao u Islam. I sad, naravno iz generacije u generaciju se jednostavno taj gen kondenzuje. Postaje sve gori i gori, izraava se
jednostavno, diktira nain razmiljanja i ponaanja. To je u genima ve usaeno, (Svet, 6. septembar, 1993, Novi Sad).
12 U centralnoj informativnoj emisiji TV Dnevnik emitovanoj 1992. na
televiziji bosanskih Srba, urednik uporeuje tadanju muslimansku teritoriju i
ita sudbinu stanovnitva tog entiteta gledajui u fildan za kafu. Neetino je
ponaanje urednika koji je Dnevnik poinjao kadrom u kome pere noge u lavoru, aludirajui na zaostalost muslimanskog naroda, to je jo vie produbljivalo antagonizme i mrnju prema pripadnicima ovog naroda (V. Zuber,
De/monopolizacija medija u R. Srpskoj, B. Luka, 2005, str. 35).
MATICA, zima 2011.
99
Radenko eki
jezikom stripa, pop muzike i sl.13 Primjetno je bilo pribjegavanje svojevrsnom duhovnom nasilju nad vrijednostima iz prolosti.14
13 Autori stripa Vitezovi Kninske Krajine, pokuali su da stvore srpskog
ratnog junaka koji se odlikuje nekim osobinama svojstvenim modernim junacima stripa (ampion karatea, pilot helikoptera, poliglota i armer, itd.) i koji
istovremeno otelovljuje srpske nacionalne vrijednosti on se bori za svoj
narod, zove se Sava i ima duu Obilia. Na istoj ideji zasnivaju se i stripovi sa
ratnim junacima nastali tokom rata u Hrvatskoj i BiH Superhrvoje (Slobodna
Dalmacija, 1992) i Zelene Beretke (Gorin, Tuzla, 1994.) (I. olovi,
Politika simbola, B92, Beograd, 1997, str. 62). I muziki repertoar je bio
ukljuen u politiko-propagandne svrhe, poput: Baje Malog Kninde Ne
volim te Alija, uti Mujo ubiu te ja, Stanite pae i ustae ne dirajte to je
nae, u nama je srce lavlje mi branimo pravoslavlje R. Hamidovi sa hitovima Bajram doe, Bosna gori ili Rodni kraj Sandak (sa spotom u kome se
prikazuje nezavisni Sandak s bosanskim ljiljanima) i Mudahedin turski sin,
bori se za Bosnu srcem svim. Zanimljiv je i ratni opus sarajevskih rokera
ispunjen ljubavlju prema A. Izetbegoviu (Dino Merlin: Ne bi sjala tako jako
ova moja lijepa avlija, ja bih svijetlo zvao mrakom da te nije Alija), A.Vrapca
i njegov ratni hit: Oj dumane sad e vidjet jada, eto Muje, eto Muje sve do
Beograda, Marka Perkovia Tompsona Za dom spremni i dr.
14 U politikom govoru u Sloveniji i Hrvatskoj primjetno je bilo nastojanje
da se politike i vojne akcije koje su se tamo preduzimale opravdaju i legitimiu kao poduhvati koji su u skladu sa vrijednostima i interesima evropske
kulture. Navodno je u interesu Evrope, da se na tlu bive Jugoslavije povue i
utvrdi nova granica izmeu njenog zapadnog i njenog istonog dijela, odnosno izmeu skromne i radne zapadno-katolike tradicije i violentnog, pokvarenog orijentalno-vizantijskog nasljea, kako se izrazio slovenaki ministar
nauke Petar Tancig. Predrasude tipa: Hrvati su lukavi Latini, Srbi su lukavi
Bizantinci, iptari su agresivni, drski, surovi i podmukli samo su neke od iroko upotrebljavanih u svakodnevnom diskursu (. Trebjeanin, Politika i dua,
Vreme knjige, Beograd, str.94).
100
MATICA, zima 2011.
***
Nerazvijenost medijskog prostora (samo jedan dnevni list i
dravna televizija) imali su neosporan uticaj i na politike procese i na sam pluralizam. Kontrola nad tako malim brojem medijskih sredstava imala je presudan znaaj za politiki ivot republike. Ureivaka politika dravne televizije i Pobjede kao dominantnih informativnih institucija u Crnoj Gori, okarakterisana je
jo poetkom 1990-te od strane opozicije kao dio partijskog
aparata, odnosno potpuno u njegovoj funkciji.15 Tako je politike promjene krajem osamdesetih godina XX vijeka i poetak
raspada SFRJ Crna Gora doekala praktino u medijskom monopolu: jedna dravna dnevna novina, jedan dravni radio i jedna
dravna televizija - sve pod kontrolom jedne, komunistike partije. Tokom 90-tih osnivani su novi mediji, prvo dvonedjeljnik
Krug, potom i nedjeljnik Monitor. Sredinom 1994. godine poeo
je sa radom i Antena M, prvi privatni radio u Cmoj Gori, a 1997.
godine i Blue Moon, prva privatna televizija.
Medijski bum u Crnoj Gori zabiljeen je tokom 1997. godine, kada se dio cmogorske vladajue partije sukobio sa politikom S. Miloevia. Nastao je veliki pritisak Beograda na vlast u
15 Pobjeda je decenijama bila list Socijalistikog saveza radnog naroda
Crne Gore (SSRN CG). Kao informativno-politiko glasilo poinje da izlazi u
tek osloboenom Nikiu, 24. oktobra 1944. godine. Izlazila je neeljno. Od
juna 1954. Pobjeda izlazi u Titogradu, odnosno Podgorici. Od 1. januara 1975.
izlazi dnevno. Prosjean dnevni tira Pobjede 1982. iznosio je 22.000 primjeraka, da bi krajem te decenije i poetkom poslednje decenije prolog milenijuma (u periodu tzv. AB ili Antibirokratske revolucije i uoi raspada SFRJ)
Pobjeda za crnogorske prilike postizala zlatne tirae - izmeu 30 i 40 hiljada
primjeraka dnevno, sve do pojave domicilne konkurencije (prvenstveno Vijesti
i Dana), koja je znatno redukovala prodajni tira (V. Sredanovi, Javnost i
mediji u Crnoj Gori, Obod, Cetinje, 2007. str. 96 )
MATICA, zima 2011.
101
Radenko eki
Crnoj Gori i ona je, u elji da obezbijedi podrku svojoj politici, snano podrala razvoj privatnih medija. Donacijama iz inostranstva je intenzivno pomagano stvaranje novih medija u
Crnoj Gori. Ne samo radi pravljenja demokratskog drutva u
Crnoj Gori, kako su se obrazlagale inostrane donacije, ve i kao
sredstvo borbe protiv vlasti u Srbiji. Naime, tadanje zajedniko
trite je omoguavalo da se mediji registrovani u Crnoj Gori
prodaju i u Srbiji bez ogranienja. Septembra 1997. godine iz
neeljnika Monitor formirane su prve dnevne privatne novine u
Crnoj Gori - dnevnik Vijesti. Bio je to medij koji je, osim pomoi iz inostranstva, obezbijedio i domae izvore prihoda. Neki
mediji iz Srbije registrovani su u Podgorici (Dnevni telegraf i
Danas).16 Kako pie S. Kusovac, podruje bive SFRJ i ratom
pogoeni dijelovi nekadanjeg Sovjetskog Saveza iznjedrili su
poseban soj medijskih tajkuna antiratne profitere. Tako je u
ovim prostorima 90-tih godina XX vijeka ulagano sa Zapada na
milione dolara godinje u ime podrke, nezavisnim i antiratnim medijima i nevladinim organizacijama, irenja demokratije, medijskih sloboda i odupiranja ratu (S. Kusovac,
Kako je u Crnoj Gori nastala medijska imperija, Pobjeda, 15.
mart 2010., str. 5). Koristei se pogodnom atmosferom i dobijajui finansijsku podrku za irenje demokratskih ideja i medijskih sloboda, pojedini tampani i elektronski mediji su vremenom postali bitan inilac u fluktuaciji politikog diskursa i irenju eljenih politikih poruka i ideja.
Na drugoj strani S. Miloevi je nastojao da logistiki pomogne osnivanje svojih medija u Crnoj Gori, pa je 1998. godine
osnovan dnevni list Dan, druga privatna dnevna novina u Crnoj
16 U periodu 1997-2000. zabiljeen je i najvei upliv stranih donacija u
oblasti medija u Crnoj Gori - otprilike oko petsto hiljada eura godinje. (Grupa
autora, Medijska spoticanja u vremenu tranzicije, Media plan institut,
Sarajevo, 2005, str. 46).
102
MATICA, zima 2011.
Gori. Osim Dana zvanini Beograd je, kroz finansijsku podrku

tadanje Savezne vlade pomogao i osnivanje radio stanice Radio
D, TV YU Info i nekih drugih glasila koja su uglavnom bili
eksponenti Miloevieve politike u Crnoj Gori. Politika borba
znaajno je doprinijela razvoju broja medija na crnogorskoj
sceni. Takoe se putem osnivanja brojnih nevladinih organizacija i raznih nezavisnih udruenja graana nastojalo stvoriti utisak o slobodi izraavanja, pluralizmu i na indirektniji nain
pridobiti u javnosti podrka za odreenu ideju.
U tom burnom vremenu nije bilo teko staviti znak jednakosti
izmeu nekog medija i politike stranke za koju radi, jer je politikim strankama bilo jasno koliku mo imaju mediji i da je kontrola onoga to oni objavljuju neophodna za odravanje na vlasti.17 Mediji su predstavljali polje za razne vrste manipulativnog
djelovanja u cilju propagiranja eljenih ideja i stavova. Negativni
sadraji koje su mediji prezentovali o pripadnicima drugih nacija i konfesija neminovno su kod velikog dijela publike izazivali
odreeni stepen netolerancije, esto i mrnje, a ovako visoko
indukovana mjera netolerancije neminovno je vodila masovnom
nasilju prema ovim grupama. Nijesu mediji uzronici nasilja,
nego monici koji se njima slue, a sa druge strane, od samih
novinara i njihove profesionalne etike zavisi da li e se pretvoriti u vojnike odreene politike (D. Relji, 1998:25).
Komunistiku medijsku scenu karakterisali su u osnovi dravni mediji (iako su formalno bili u drutvenoj svojini).
Upravljanje medijima od strane vlasti je ostvarivano posredno
preko osnivaa i izdavaa medija, raznih drutveno-politikih
17 Dravna televizija ne moe i ne smije emitovati vijesti koje odudaraju
od dravnog interesa izjavio je P. Drecun, potpredednik Vlade i lan
Upravnog odbora TV Crne Gore povodom emitovanja na TV CG vijesti o
postavljanju poglavara organizacije CPC Mihaila (Monitor, 20. mart 1998.,
str. 28).
MATICA, zima 2011.
103
Radenko eki
zajednica i organizacija. U prvim godinama viestranaja monopol nad medijskim prostorom koji je vladajua DPS zadrala od
SK CG, predstavljao je jednu od fundamentalnih tema sporenja
izmeu vlasti i opozicije. Ta tema je bila veoma aktuelna i esto
eksploatisana u crnogorskom parlamentu. Tako je . Rakevi
(SDP) istakao: Mediji kod nas nijesu sredstvo obavjetavanja,
ve dezinformisanja, u najveoj mjeri. U ratu je poginula istina. Rakevi je ukazao i na fabrikovanje neprijatelja i izdajnika, okrivljujui najvie dio Pobjedinih novinara.18
(Pobjeda, 28. jul 1993.) D. Kujovi, poslanik vladajue DPS
se osvrnuo na izreene kritike od strane opozicije: Sloboda
tampe se ne moe mjeriti koliinom njene kritike prema vlasti,
na ta je od strane opozicionog LSCG-a isticano da javna glasila u Crnoj Gori nijesu sedma sila ve trea ruka vladajue partije i crnogorske vlasti. Tako je poslanik Liberalnog saveza R.
onovi naglasio je da su ..mediji ogledalo vlasti a ovakvi
kakvi su, crnogorskoj vlasti bolji nijesu ni potrebni19 (Pobjeda,
28. jul 1993.)
18 U drugoj polovini 90-tih, u izmijenjenim politikim pravilima igre, od

strane opozicije stizale su optube i tvrdnje o monopolu vlasti nad medijima:
Crnogorski dravni mediji, koji odavno funkcioniu kao privatno vlasnitvo
elnika autokratskog reima i miljenika crnogorske aktuelne oligarhije, potpuno su se otuili od naroda, njihovog osnivaa, reeno je u izjavi za javnost
SNP-a koju je saoptila Zorica Taji-Rabrenovi, poslanik u republikom parlamentu (Pobjeda, 29. jul 1999. str. 6).
19 Govorei o primjerima zloupotrebe medija onovi je istakao da je
Radio Crne Gore obavijestio sluaoce da je u Pakracu bilo 40 mrtvih iako to
nije bila istina. Ili objavljeno je da je S. Perovi sa devet hiljada Crnogoraca
krenuo na Knin u odbrani Hrvatske to je za posljedicu imalo satanizaciju i S.
Perovia i Liberalnog saveza (rasprava u parlamentu Crne Gore o javnim
medijima Pobjeda, 28. jul 1993.).
104
MATICA, zima 2011.
Pobjeda, tada jedini dnevni list u Crnoj Gori, glasilo koje je bilo
pod kontrolom tadanje vladajue partije najprije Saveza komunista Crne Gore a od sredine 1991. Demokratske partije socijalista je instrument u funkciji politike vlasti. Meutim, predstavnici
crnogorske vlasti su uporno tvrdili da se dravni mediji ne nalaze
pod njihovom kontrolom, ve su objektivni i dostupni za sve. U
redovnoj kolumni poneeljkom jedan od prvaka vladajue partije
S. Marovi, sekretar CK SKCG, u eseju pod naslovom Sloboda
tampe izmeu ostalog pie: Novine nesumnjivo daju mo ili tu
mo oduzimaju odreenim ljudima ili idejama, njihova vezanost
za politiku je nesumnjiva. Novine kao i politika savjetuju o
onome to se svakoga tie i nastoje da ljude veu za sebe. Novine
kao i politika nastoje da im se vjeruje. Politika nastoji novinama
stei ili uvrstiti povjerenje u javnosti, a svaka novina ima svoju
politiku i onda kada odbacuje bilo kakvu politinost svojih namjera (Pobjeda, 13. maj, 1991, str. 5). U raspravi o javnim glasilima
koja je voena u crnogorskom parlamentu, tadanji ministar informacija u Vladi Crne Gore (M. Stojanovi) je izmeu ostalog
rekao: Moe se konstatovati da Radio i Televizija Crne Gore i
Pobjeda, iji je osniva ova Skuptina, nijesu aktivni uesnici u
medijskom ratu, kao sredstva neistine i manipulacije, kao vazali i
apologete dnevne politike, nacionalistikih i drugih interesa.
Ministar informacija je dalje istakao da je informativni prostor
Crne Gore potpuno otvoren, da su ureivaki timovi samostalni i
da dravni mediji u osnovi obezbjeuju graanima ostvarivanje
njihovog ustavnog prava na pravovremenu, potpunu i istinitu
informaciju. (Pobjeda, 16. maj 1991., str. 6).
Pobjeda u broju od 1. juna 1992., u rubrici Svijet na cijeloj
strani donosi tekstove i komentare Svjetski mas-mediji o
aktuelnom politikom trenutku Crne Gore.20 Objavljivanje
20 U komentarima se izmeu ostalih prenose i zapaanja: Vlada predsjednika Bulatovia pokuala je da se distancira od Beograda na meunarodnoj sceni.
MATICA, zima 2011.
105
Radenko eki
pozitivnih komentara trebalo je da prui odreeni legitimitet i

podrku aktuelnoj politici crnogorske vlasti. Sam podatak da je
decenijama u crnogorskom drutvu egzistirao samo jedan dnevni list, u koji je veliki dio graana a priori vjerovao, moglo bi
donekle objasniti njegovu peruazivnu snagu21. Pobjeda je u
posebnoj rubrici objavljivala pisma italaca. Izgleda da je glavni
kriterijum za objavljivanje veine tih pisama bio da su ona na
talasu vladajue politike, da afirmiu stavove tadanje crnogorske vladajue elite o jugoslovenskoj krizi i da se kritiki
osvru na nepatriotski dio opozicije, ime se doprinosilo uvrivanju poeljne politike i ideoloke svijesti graana Crne
Gore. Vladajua partija je u potpisnicima ovih pisama i javnih
apela dobila korisne pomagae u funkciji kreiranja poeljnog
javnog mnjenja i diskreditovanju protivnika i svakog politikog
Prije nekoliko mjeseci ak je prkosila Srbiji prihvatanjem glavnih preporuka
lorda Karingtona o budunosti bive Jugoslavije i kao nagradu, EZ je krajem
marta ukinula sankcije protiv Crne Gore. U meuvremenu ona je postala dio
nove jugoslovenske federacije (SRJ) i sada je zajedno sa Srbijom meta mnogo
otrijih sankcija. To objanjava zato predsjednik Bulatovi sada preispituje
odnose sa Srbijom. Kao to je i sam rekao Crna Gora ne moe da izdri viemjesene sankcije, a interesi republike moraju da budu na prvom mjestu
Kazna zbog srpskih grehova (BBC). S obzirom na slabo uee na izborima,
politiko vostvo Crne Gore posumnjalo je u cjelihodnost saveza sa Srbijom,
iako se crnogorsko stanovnitvo jo u martu mjesecu na referendumu opredijelilo za takav savez. Sumnje u Podgorici (Doje vele). Predsjednik Momir
Bulatovi izazvao je iznenaenje izjavom da bi mogao da preispita savez sa
Srbijom Pukotine u savezu (Kotidijen de Pari), (Pobjeda, 9. jun 1992).
21 Agencija Damar je oktobra 1997. prezentovala javnosti rezultate istraivanja javnog mnjenja prema kojima je dnevni list Pobjeda neprikosnoveni
lider na crnogorskom tritu, a listovi poput Borba, Politika ekspres i njima
slini nisu se mogli izboriti ni za jedno mjesto meu pet najitanijih dnevnih
novina u Crnoj Gori (Pobjeda, 1. oktobar 1997. str. 8).
106
MATICA, zima 2011.
miljenja koje se ne podudara sa zvaninim stavovima. A, svaku

eventualnu kritiku koja bi joj zbog toga mogla biti upuena, vladajua stranka je lako mogla odbiti, sa obrazloenjem da su to
stavovi obinih graana, a ne njenih pristalica ili deklarisanih
lanova.22 Mnoga od tih pisama su se odnosila na komentarisanje aktuelnih politikih dogaaja a pojedina i na poduavanje
patriotizmu pojedinih opozicionih stranaka i njihovih prvaka uz
jasan nedostatak politike tolerancije za eventualno drugaije
miljenje.23 U ovome bi bili prepoznati primjeri upotrebe propagandne tehnike indirektne propagande i prikrivenog propagandnog djelovanja, plasiranja pisama i stavova obinih graana koji korespondiraju sa stavovima vlasti. Slian trend je
nastavljen i nakon razdora u vrhu vlasti 1997. godine, s tom razlikom to je sada aoka dravnih medija bila usmjerena u
suprotnom smjeru. Nastojalo se u javnosti indukovati stanje
nemogunosti i neracionalnosti daljeg ivota u SRJ, a pristalice
suprotnog tabora su javno okarakterisani kao izdajnici interesa
Crne Gore.
Sa druge strane, opoziciona stranaka glasila Liberal (LSCGa), Narodno gledalo (Narodne stranke), Velika Srbija (SRS-a),
kao i listovi i asopisi opozicione profilacije - dnevni list Dan
(od 1998.), neeljnik Monitor (od 1990.), Onogot i kasnije
22 Radilo se oito o vjetoj strategiji istih ruku. U skladu sa takvom

strategijom logino je bilo da se, recimo, pojavi pismo grupe graana iz
Titograda u kojemu oni opozicioni i suverenistiki Liberalni savez Crne
Gore oznaavaju kao najveu sramotu Crne Gore od njenog postanka, a djelatnost LSCG zloinakom (. Andrijaevi, Nacrt za ideologiju jedne vlasti, Conteco, Bar, 1999., str. 163).
23 Politika tolerancija bi bila nivo do kojeg je pojedinac voljan da dozvoli
da se neprimjerena miljenja ili ideje diskutuju, tampaju ili propagiraju (R.
Hajneman, Uvod u politike nauke, CID, Podgorica, 2004, str. 121).
MATICA, zima 2011.
107
Radenko eki
Glas Crnogoraca24 su svako iz svoga ugla i interesa nastojala

da minimiziraju eventualne uspjehe vlasti kako na unutranjem
tako i na spoljnopolitikom planu. Izuzetno otrim diskursom
karakteriui svaki potez vlasti, nastojali su stvoriti sliku u
javnosti o odnaroenoj i kriminogenoj politikoj eliti.
Takoe su i radio a kasnije i TV stanice, u prvom redu Montena
i Elmag, svaka iz svoga ugla i interesa davale vie prostora pojedinim opozicionim strankama.
Zanimljiva je dakle bila i tendencija stvaranja tzv. nezavisnih
medija, koji su se formalno tako i deklarisali dok su faktiki bili
u funkciji propagiranja odreenih politikih stavova. Oigledno
se u ovom sluaju radilo o fingiranoj demokratiji. Tipini primjeri za ovakav stav su dnevni listovi Vijesti (poele da izlaze
1997. godine) i Dan (1998. godine). List Dan od poetka se stavio u politiko-persuazivnu funkciju odreenih opozicionih
politikih subjekata (u prvom redu SNP-a, jedno vrijeme NSS-a
M. Bulatovia i SNS-a), propagiranja njihovih stavova i ideja i
otvorene crne propagande u odnosu na crnogorsku vlast. Sa
24 Nesumnjivo je da su veliku ulogu u formiranju javnog mnjenja i politikog ivota u Crnoj Gori odigrali izdavaka, publicistika i urnalistika djelatnost, iako su do pojave nezavisne i opozicine tampe uglavnom bili pod uticajem crnogorskih gospodara. Poetak urnalistike u Crnoj Gori je 23. januar
1871. godine, kada se pojavio prvi broj lista za knjevnost i politiku
Crnogorac. Datum izlaska prve crnogorske novine izuzetno je znaajan za razvoj javnosti u Crnoj Gori i od tada se moe govoriti o kontinuitetu novinarstva
i medijske javnosti u Crnoj Gori. Za crnogorsku urnalistiku poseban znaaj
ima list Crnogorac, koji je nakon zabrane rasturanja na susjednim teritorijama
Austrije i Turske 1893. od aprila iste godine poeo da izlazi pod nazivom Glas
Crnogorca (V. Sredanovi, Javnost i mediji u Crnoj Gori, Obod, Cetinje,
2007. str. 61). Naravno da je elja pokretaa opozicionog lista Glas
Crnogoraca da jedan vijek kasnije naprave odreeno transferisanje u publici
sa nazivom novoosnovanog glasila.
108
MATICA, zima 2011.
druge strane, dnevni list Vijesti je nastojao da se javnosti predstavi kao nezavisni dnevnik iako je apologetski odnos prema
crnogorskoj vlasti, njenoj politici, idejama i stavovima bio uoljiv do, ali i izvjesno vrijeme i nakon referenduma o dravnom
statusu 2006. godine. Nakon toga perioda Vijesti su se poele
sve kritinije i otrije odnositi prema aktuelnoj vlasti u Crnoj
Gori, okrenuvi svoju aoku sa dotadanjih deurnih neprijatelja, unionista u Crnoj Gori i vlasti u Beogradu, u pravcu DPSa. Tako su Vijesti i neeljnik Monitor, koji su do tada afirmativno pisali o vlasti, podravali i snano duvali u jedra indipendistikoj politici DPS-a, postali izrazito kritiki nastrojeni
prema dravnim elnicima, fokusirajui svoju kritiku na kriminal i korupciju u redovima DPS-a. Svakodnevno, putem lanaka, izvjetaja meunarodnih organizacija i inostranih zvaninika
kreirana je i potkrepljivana slika o Crnoj Gori kao taocu organizovanog kriminala i korumpirane vlasti. Apostrofirana je korupcija u sudstvu, bankarskom sektoru, veze vladajue politike
elite i kriminala. Ovo je dovelo do toga da vlast vie panje
posveti dravnom javnom glasilu Pobjedi iji je tira pojavom
novih dnevnih listova bio u konstantnom padu. Nakon toga list
Pobjeda otvoreno poprima odlike stranakog glasila a to se
ogleda u tipinom agitpropovskom stilu pisanja na stranicama
lista, od diskreditovanja elnika opozicije optuujui ih da rade
protiv interesa sopstvene drave, preko ponovnog kreiranja
deurnog krivca u vidu Srbije i njenih zvaninika. Posebna panja je posveenja nastanku i finansiranju tzv. nezavisnih medija
u Crnoj Gori, u prvom redu Vijesti i Monitora koji su otvoreno
optuivani za anti-ratno profiterstvo.25
25 U tom smislu se moe i razumjeti potez vlasti da na elu Pobjede 2009.

godine postavi tadanjeg politikog direktora DPS-a dok na mjesto glavnog
urednika dolazi nekadanji savjetnik za medije predednika Vlade.
MATICA, zima 2011.
109
Radenko eki
Tokom druge polovine 90-tih televizija postepeno preuzima

primat u politiko-persuazivnim aktivnostima. Oigledno je to
bio trend ne samo u Crnoj Gori ve i u okruenju, jer se shvatala mo i efekat televizije.26 Tokom i nakon politikog rascjepa
1997. godine, RTV Crne Gore i Pobjeda orjentisali su se na
korienje informacija novinskih agencija iz Crne Gore i Srbije
(Montena fax, FoNet, Beta), a TV Crne Gore je prestala da preuzima Dnevnik i Jutarnji program RTS-a. U politikom sukobu
nakon rascjepa 1997. godine, opoziciona SNP je zahvaljujui
sredstvima i podrci od strane S. Miloevia nastojala da kao to
je ranije istaknuto, osnivanjem medija u Crnoj Gori, na izvjestan
nain parira medijskom monopolu crnogorske vlasti, koja je u
negativnom kontekstu preko svojih medija nastojala da diskredituje svaki takav pokuaj. Televizija udruenja graana pod
nazivom Vijee narodnih skuptina, predstavljala je poslednjih
mjeseci jednu od udarnih pesnica diktature S. Miloevia u
Crnoj Gori. U vrijeme kampanje za tzv. savezne izbore sa ekrana televizije VNS emitovani su iskljuivo prilozi koji su negirali crnogorski dravni i nacionalni indentitet i koji su veliali
politiku leve koalicije i njihovih sljedbenika u Crnoj Gori
Socijalistike narodne partije. Poslije prolonedjeljnih dogaaja
u Beogradu, televizija VNS preuzela je program nove RTS, ali
su danas saoptili da to vie nee initi i da prekidaju rad.
Oigledno je da se ne slau sa ureivakom politikom nove RTS
koja afirmie demokratske promjene u Srbiji, ve da ostaju vjerni starim nalogodavcima. Istina, u saoptenju istiu da su ohrabreni vrstim stavom dr Vojislava Kotunice da secesije Crne
Gore i Kosova i Metohije nee i ne smije biti. Kao i to da
26 Pomenimo samo mo RTS-a u Srbiji pod rukovodstvom M. Vuelia i

sl. ije su metode i iskustva itekako kopirane i u Crnoj Gori tokom 90-tih
godina XX vijeka.
110
MATICA, zima 2011.
podravaju Kotunicu u njegovoj namjeri da ne dozvoli izruenje srpskih vitezova Hakom sudu (Miloevievim padom
rue se i njegove ekspoziture u Crnoj Gori Vijee narodnih
skuptina ugasilo televiziju, Pobjeda, 12. oktobar 2000, str. 6.).
****
Politiki skupovi u formi politikih tribina, mitinga i konvencija su iroko upotrebljavani jo u prvim godinama viestranaja.
Tako je masovnost i prisutnost odreenom politikom skupu
predstavljala mjerilo snage jedne politike partije. Gradski trgovi,
sportski stadioni i hale, domovi kulture i kole su tako postajale
prave politike arene za manifestaciju odreene politike i slanje
poruka okupljenim. Stvaranje atmosfere bliskosti u masi, zapaljivi govori stranakih lidera, kolorit boja partijskih, nacionalnih i
vjerskih zastava i amblema, uz parole, uzvike i esto muziku
dovodili su okupljene u odreeno stanje euforinosti, a to je
imalo za posledicu efektnije prijanjanje politikih poruka.
Sirovi populizam sa poetka decenije, vremenom je poprimao
formu svojevrsnog politikog spektakla. Tako je ve ranije opisana strategija izborne kampanje DPS-a na parlamentarnim
izborima krajem 1996. zamiljena u stilu red politike, red
muzike. Za muziki dio kampanje angaovana je Jadranka
Jovanovi, prvakinja Beogradske opere. Mlae narataje uveseljavaju poznate beogradske muzike grupe Piloti, Tap 011,
Divlji kesten, K2, dok su za srednjovjene generacije angaovane Merima Njegomir, Lepa Luki i Slavko Banjac. Sve se
to izvodi uz muziku pratnju Simfonijskog orkestra Radio televizije Crne Gore, dok brojni glumci jugoslovenskog teatra evociraju dramatine momente iz nacionalne istorije. Ovaj poetsko-
MATICA, zima 2011.
111
Radenko eki
muziko-politiki hepening propraen je i tehnikim inovacijama uz lasersko osvjetljenje, a tu je i fascinantni video-zid,

sainjen od desetina TV ekrana kompjuterski povezanih u jedan
veliki ekran. Scenografiju i atmosferu tokom stranakih izbornih kampanja esto su upotpunjavali i vatrometi, ime se upeatljivo djelovalo na sva ula prisutnih, a sve u cilju pripreme terena za persuazivno djelovanje. Po uzoru na politiko-propagandne kampanje u okruenju i ire, tokom stranakih promocija
korienja su izuzetno jaka ozvuenja, a posebnu novinu predstavljalo je korienje ve pomenutih ogromnih video-bimova27
ime je trebalo stvaranjem spektakla, psiholoki uticati na prisutne ovom vrstom marketinga.
27 Kopirajui propagandna dostignua i nove tehnike, kako u okruenju,

tako i ire, vlast u Crnoj Gori je nastojala da ide ukorak sa savremenim trendovima koji su se reflektovali u najbliem okruenju Srbiji. Ove emo
navesti jedan karakteristian detalj upotrebe savremenih sredstava u svrhe
politikog marketinga, to e kasnije postati praksa na mitinzima i predstavljanjima politikih subjekata i u Crnoj Gori. Na kongresu Socijalistike partije Srbije, odranom u Beogradu 2. marta 1996. korien je video bim, sa 96
monitora i ukupnom povrinom od 50 kvadratnih metara. Ovaj video ekran bio
je sve vrijeme rada kongresa u pogonu. Na njemu su se smenjivale dvije vrste
slika. Najpre su to bile uveliane slike TV prenosa onoga to se dogaalo u
kongresnoj sali. U tom sluaju video ekran je funkcionisao kao dinovsko
ogledalo. Uesnici kongresa imali su tako priliku ne samo da vide kongres
nego u isti mah i da vide sebe na kongresu. Pored tih slika-odraza, na video
ekranu javljale su se i slike-fikcije, tanije, slike budue Srbije, Srbije XXI
veka. Prikazan je film Srbija 2000, koji je, kako je pisala tada Borba, na
vrlo ilustrativan nain oslikao sve ono to e karakterisati Srbiju na pragu treeg milenijuma - Srbiju kao modernu, evropsku, bogatu, prosperitetnu zemlju
slobodnih, ravnopravnih i srenih ljudi (I. olovi, Politika simbola, B92,
Beograd, 1997.str 135).
112
MATICA, zima 2011.
Glavni slogani kampanje Narodne sloge 1996. upereni su bili

protiv lidera DPS-a: Vratite pare, Taka na pljaku, Bolje
narodna sloga nego droga, Idite na Kipar i slino28. Uz to, N.
Kilibarda i S. Perovi su svaki miting zapoinjali i zavravali
uzdiui tri, odnosno dva prsta (simbole jedinstva srpstva i
crnogorstva). Lider narodnjaka N. Kilibarda je isticao da bez
obzira na rezultate izbora, politiki savez Liberalnog saveza i
Narodne stranke znai istorijski iskorak za Crnu Goru. Prvi
put dvije autohtone politike partije u Crnoj Gori, suprotstavljene jo od 1916. godine, udruile su se u zajednikom interesu
naroda u Crnoj Gori, zakljuuje Kilibarda. O udruivanju liberala i narodnjaka drugaije su mislili lideri DPS-a, koji najvei
dio svoje kampanje posveuju upravo napadima na koaliciju
Narodna sloga, iako tvrde da taj savez nee osvojiti znaajan
broj glasova: ta hoe ti velikosrpski antisrbi, pravoslavni
katolici, jugoslovenski antijugosloveni, samozvani eksperti,
neumorni kopai po prolosti i osvjedoeni gubitnici? zapitao
se ukanovi na promociji DPS-a u Podgorici. Njihova neutoljiva elja za vlau odvela ih je udruene u mrnju protiv DPSa, a oni sem mrnje ne mogu ponuditi nita drugo. Osim otrog
verbalnog diskursa uperenog na koaliciju Narodna sloga, lideri
vladajue partije paljivo su birali specifinu strategiju nastupa
28 U Podgorici, Nikiu, Baru i drugim crnogorskim gradovima postale su
vrlo popularne pjesme grupe Mozak eliminator u kojima se govori o vercu,
kriminalu, drogi, barikadama, o propadanju Crne Gore. Rije je o obradi pjesme Makarena (refren: Dobar dan, ika Slobo, je li kui mali Momo), kao
i obrada hita Gagnsters paradise (refren: O, mama, da li zna, on je pravi
mafija / u, mama, kada zna, zato ga glasa). Policija je privela tada na
informativni razgovor Mika ukia, voditelja nezavisnog radija Antena M
sa pitanjem da li je on autor slogana Taku na pljaku koji se istie na mitinzima Narodne sloge, kao i nezgodnih hitova grupe Mozak eliminator
iji je uki lan (NIN,17. oktobar 1996.).
MATICA, zima 2011.
113
Radenko eki
po gradovima irom Crne Gore. Na osnovu analize govora S.

Marovia, predednika Skuptine Crne Gore i potpredednika
DPS-a, moe se zakljuiti da vladajua partija ima razliito intoniranu politiku priu, zavisno od sredine kojoj se obraaju.
Tako Marovi u Baru poruuje da taj grad predstavlja crnogorska vrata za Evropu, a u Beranama velia zajednitvo Srbije i
Crne Gore: Bie poraena svaka politika koja hoe da odvoji
Crnu Goru od Srbije. (NIN, 17. oktobar 1996.).
Na konferenciji za novinare Narodne sloge iznoene su optube za manipulacije od strane vlasti na polju medijskog predstavljanja. Tako je u udarnom TV Dnevniku prezentirano desetine
promotivnih skupova DPS-a, dok se izvjetaji Narodne sloge
falsifikuju slikom, tonom i kadrom. Za Narodnu slogu vae pravila koja daju dva besplatna minuta slike i svega tri minuta koje
moramo da platimo, dok graani Crne Gore svake noi prisustvuju upornim repriziranjem reiranih skupova DPS-a u gotovo
neogranienom trajanju i kako izgleda besplatno. Ovaj DPS
materijal koji se prikae samo u jednom danu kota dnevno po
20.000 maraka. Kada se ovome dodaju besplatni, vieminutni
prilozi u kojima uestvuju ministri i drugi uglednici DPS-a jasno
je da su samo po osnovu krenja pravila medijskog predstavljanja od strane DPS, ovi izbori ve neregularni istakao je jedan
od lidera koalicije Narodna sloga S. Perovi (Pobjeda, 18. oktobar 1996. str. 8).
Rascjep u DPS-u 1997. godine je oigledno temeljno izmijenio odnos snaga u crnogorskoj skuptini. Umjesto nekadanje
veine od 45 mandata od ukupno 71, DPS-u je nakon rascjepa
preostalo samo 28 mandata, jer se 17 poslanika priklonilo struji
M. Bulatovia i novoosnovanoj SNP CG. Izmijenjeni odnos
snaga u parlamentu prinudio je DPS da oformi koalicionu vladu
u koju su, pored oslabljene DPS, ule opozicione stranke:
Narodna stranka Crne Gore (NS CG), Socijaldemokratska partija Crne Gore (SDP CG) i dvije male albanske partije:
114
MATICA, zima 2011.
Demokratska unija Albanaca (DUA) i Demokratski savez (DS).

Kako se zahuktava izborna kampanja, propagandna mainerija obje strane nije prezala ni od zadiranja u lini ivot politikih oponenata. Izborna utakmica je protekla u do tada za crnogorske prilike nevieno estokoj kampanji, meusobnim optuivanjima, iznoenju politikog prljavog vea, i uzavrele i zategnute atmosfere, u okiranju publike iznoenjem malverzacija,
skandala, korupcionakih afera i sl. Tokom kampanje u okviru
izbornog marketinga M. Bulatovia napravljen je spot u kome
se pojavljuju fotografije Danila Kia, serdara Janka Vukotia,
Save Kovaevia, Njegoa i dr. a spot prati tekst: Neka bude
neka traje i Borba za istinu o sebi i drugima sveta je ljudska
dunost (Pobjeda, 1. oktobar 1997. str. 7). Takoe su, u cilju
animiranja mladih da daju svoj glas bloku koji je predvodio M.
ukanovi, od strane omladinskih i studentskih organizacija u
republici javno upuivani apeli mladim glasaima da u to
veem broju izau na izbora i daju svoj glas budunosti Crne
Gore i protiv despotije i jednoumlja. U tom cilju u vie gradova u republici su bili organizovani muziko-zabavni hepeninzi kao vid propagandnog djelovanja na mlau populaciju e su
uoljive upotrebe kombinacije propagandnih tehnika akcije,
indirektne i prikrivene propagande.29 Dotadanja, a i kasnija
29 Tako je u Pobjedi 19. septembra, na cijeloj strani objavljen poziv na
muziki hepening: Svi na izbore! Glasajmo za sebe! Vrijeme za buenje!
Crna Gora sama bira! u organizaciji Omladinskog savjeta Crne Gore,
Saveza studenata Crne Gore i Akademskog kulturnog centra, u Nikiu,
Bijelom Polju, Pljevljima, Cetinju, Kotoru i Podgorici od 23. septembra do 2.
oktobra (Pobjeda 19. septembra 1997, str. 16.) Omladinski savjet i Savez studenata Crne Gore pozivaju sve mlade ljude Republike da 5. oktobra 1997.
godine izau na predednike izbore na kojima se odluuje o sudbini Crne
Gore, njenoj dravnosti, ravnopravnosti u okviru SRJ, razvoju i povezivanju sa
svijetom ... zato je krajnje vrijeme da se probudimo i iskoristimo svoje ustavno
MATICA, zima 2011.
115
Radenko eki
apstinencija studentske i omladinske populacije od kritikog

drutvenog angamana lei u odsustvu tradicije kritike misli jer
je evidentno da je energija omladine instrumentalizovana od
strane odreenih politikih faktora za uskostranake ili etnike
interese.30
Udarni slogan grupacije okupljene oko M. Bulatovia Istina , trebao je da u irem kolektivitetu izazove transfer jednog termina koji izaziva pozitivno osjeanje na ideje i rukovodstvo grupacije. Komentariui Bulatoviev slogan Istina
ukanovi je za dnevni list Vijesti rekao: Mislim da je Momir
Bulatovi za svoj izborni slogan mogao izabrati bilo ta drugo,
samo ne to. Jer ako je danas neto prepoznatljivo za karavan na
ijem se elu nalazi Momir Bulatovi, karavan koji jezdi Crnom
pravo da odluimo o sudbini svoje zemlje... Izaimo na izbore i despotsku jednoumnu politiku pobijedimo demokratijom. Mladost Crne Gore koristi svoju
ansu! Petog oktobra izlazi na izbore, glasa za sebe i pobjeuje! Probudimo
se i uspravimo! Ko prespava nedjelju, prespavae vijek! (Pobjeda 2. oktobar
1997, str. 17).
Iste organizacije imale su slinu ulogu i u kasnijem periodu: Omladinski
savjet i Savez studenata Crne Gore studentima i svim mladim ljudima
Republike, estitaju predstojee Novogodinje i Boine praznike, uvjereni da
e u 1998. godini nastaviti proces demokratizacije Crne Gore i zapoete promjene. Zapoete reforme u Crnoj Gori daju nadu da se ove mogu stvoriti
uslovi za normalan i pristojan ivot, dostojan ovjeka i populacije kojoj pripadamo (Pobjeda 31. decembar 1998. str. 6).
30 Na konferenciji LSCG-a septembra 1999. je izreeno niz optubi na
raun Omladinskog savjeta Crne Gore: Omladinski savjet je totalno indinferentan prema mladima i njihovim problemima i oglaava se samo u izbornim
terminima kao pomono krilo vladajue oligarhije. (Pobjeda, 21. septembar
1999. str. 6). Sline ocjene su iznijete i po pitanju Saveza studenata Crne Gore
(godinu dana ranije), koja je tada oznaen kao: organizacija koji je eksponent vladajue partije (Pobjeda, 10. april 1998. str. 6).
116
MATICA, zima 2011.
Gorom sa logistikom potporom proreimskih medija iz Srbije,

onda je njihova osnovna karakteristika da siju grozne neistine. Na ovim izborima kandidat Demokratske partije socijalista
Milo ukanovi predstavljen je plakatima na kojima su bili slogani Takav nam treba i Nikad sami, uvijek svoji.
Prededniku kampanju za ukanovia radila je agencija Idea
plus iz Beograda. Na jednom od plakata iz ove kampanje, uz
slogan je prikazan i orah. Ko poznaje Crnu Goru, asocijacija je
jasna: orah asocira na Njegoeve stihove iz Gorskog vijenca
Tvrd je orah voka udnovata, ne slomi ga, al zube polomi....
ukanovi je upravo taj orah, a u pozadini oraha je broj jedan,
to predstavlja pobjedu na izborima (A. Rabrenovi, 2009:175)
Takoe je bila uoljiva upotreba propagande akcijom u formi
odravanja doeka Pravoslavne nove godine. Tako su u
Podgorici organizovane trodnevne demonstracije na kojima je
protivniki tabor optuivan za izbornu krau. Na mitingu pristalica M. Bulatovia i B. Bojovia dominirale su uglavnom jugoslovenske i crnogorske trobojke, slike M. Bulatovia i S.
Miloevia, obiljeja Narodne stranke kao i nekoliko transparenata sa natpisima Jugoslavija je naa sudbina, Ljekopolje
za dostojanstvenu Crnu Goru u Jugoslaviji, Amfilohije
Turine, Policijo, vi ste narodni sinovi, Ruimo vlast, branimo ast, Fundina u Kuima za istinu i Momira, Narod
strada, dolje vlada, Dolje teror amerike vlade njihovih emisara i trabanata koji unose zlu krv u na narod, a bila je vidljiva i zastava Stranke deviznih tedia sa etiri ocila i dolarskim
znakom. Uglavnom je vladala oputena atmosfera, sa rijetkim
skandiranjem, a preko razglasa putane su crnogorske narodne
pjesme, ali i hitovi V. Zmijanac, Lj. Aliia, oganija ...
(Pobjeda 13. januar 1998, str. 5.). Vidjele su se i ubare i kape
sa kokardama i uli zviduci na pomen imena M. ukanovia,
S. Marovia, M. Pejanovi-urii, F. Vujanovia, N. Kilibarde,
S. Suia, a uzvici odobravanja i pljesak uz imena M.
MATICA, zima 2011.
117
Radenko eki
Bulatovia, Z. Kneevia, P. Bulatovia i S. Perovia (Pobjeda

specijalni dodatak Ruilake demonstracije u Podgorici u
slici i rijei 10. februar 1998, str. 3).31 Miting, u formi protestnog skupa, kao oblika promocije, uz stvaranje eljene atmosfere, red politikih parola red muzike i zabave karakterisale su
upotreba propagandne tehnike akcije, tehnike transfera - pozitivnog sa terminima Jugoslavija, narodni sinovi, Crna
Gora, tako i negativnog transfera u cilju diskreditovanja oponenata uz korienje termina droga, kraa, lopovi,
Turine, teror. Preovladavala su propagandna naela pojednostavljivanja slike svijeta (kreiranje figure neprijatelja i pronalaenja krivca), personalizacije politike (Momo, Milo), segmentacija publike i propagandna slojevitost - prilagoavanje
poruka odgovarajuim ciljnim grupama, segmentiranje u prvom
redu po etnikoj, religijskoj ideolokoj pripadnosti. Upotreba
tehnike horizontalne propagande mogla se prepoznati kroz propagandu integracije i jaanje homogenosti okupljenih. Takoe
31 U est zahtjeva Organizacioni odbor Velikog narodnog mitinga je
izmeu ostalog traio: 1. da Skuptina RCG u najkraem roku stavi van snage
Rezoluciju o nepriznavanju nadlenosti i odluka saveznih organa, preinai
nezakonitu odluku. 2. Da Skuptina Crne Gore donese odluku o skraenju
svog mandata i da se najkasnije do 15. aprila ove godine odre prijevremeni
parlamentarni izbori. 3. Da u novoj Vladi ne mogu ponovo biti dosadanji
ministar unutranjih poslova, ministar pravde, ministar finansija, ministar
zdravlja, sekretar za informacije i sekretar za zakonodavstvo, zbog uloga koje
su imali u krai predsjednikih izbora, kao i u vremenu od izbora do dananjeg
dana. 4. Ponitenje predsjednikih izbora i njihovo ponavljanje istovremeno sa
prijevremenim parlamentarnim izborima. 5. Da se prekine pritisak na organe
lokalne samouprave, da se odustane od zavoenja privremenih mjera i rasputanja skuptina optina, posebno SO Podgorice... 6. Prekid medijskog terora
koji se vri u Crnoj Gori (Pobjeda specijalni dodatak Ruilake demonstracije u Podgorici u slici i rijei,10. februar 1998. str. 3.).
118
MATICA, zima 2011.
se mogu prepoznati i upotrebe propagandnih tehnika ponavljanja sadraja i okiranja publike - iznoenjem kompromitujuih
podataka i optubama za krau i izdaju. Svojevrsnu specifinost
je predstavljalo stalno potenciranje odreene podjele na bogati
jug nasuprot siromanom sjeveru Crne Gore. Kreiranjem i
indukovanjem ovakve podjele u javnosti nastojala se stvoriti
percepcija o zapostavljenosti inae siromanijeg dijela republike od strane vlasti i tako putem naela segmentacije publike prilagoditi poruke odreenoj ciljnoj grupi.
Prededniki izbori iz oktobra 1997. oznaili su da je granica
preena, ali se vlast antimiloevievske koalicije stabilizovala tek
nakon parlamentarnih izbora iz maja 1998. Kampanja koalicije
Da ivimo bolje bila je organizovana tako da su prvo sve tri lanice koalicije imale odvojene promocije, a pravi zamah dobija
ukljuivanjem M. ukanovia u promotivne skupove, koji je u
okviru zalaganja za ravnopravnu poziciju Crne Gore u SRJ tokom
kampanje izjavio: Uvijek je mala Crna Gora u velikim i tekim
previranjima znala da se uspravi. Znaemo i sada i neemo dati
Crnu Goru! (M. ukanovi, Pljevlja, 19. mart, Monitor, mart
1998. godine, str. 16). ukanovieva pobjeda nad Bulatoviem
sedam mjeseci ranije bila je dakle samo predigra za vanredne
parlamentarne izbore zakazane za 31. maj 1998. DPS je za izbore
1998. obrazovala izbornu koaliciju sa NS CG i SDP CG pod imenom Da ivimo bolje. Izborni program te koalicije sastojao se od
pet bazinih principa ekonomske i drutvene reforme koje je
poetkom aprila 1998. izloio predednik republike ukanovi u
dokumentu pod naslovom Strateka inicijativa SRJ osnove za
novi poetak (Naa Borba, 4-5. april 1998.). Ti principi su: 1.
Internacionalizacija ekonomskog i drutvenog vota; 2. Ekonomske reforme, privatizacija i preduzetnitvo; 3. Vladavina prava;
4. Demokratizacija politike sfere i 5. Socijalna pravda i sigurnost.
Nasuprot tome, izborni program SNP-a bio je koncentrisan na
jednu taku - odbranu SRJ i zajednitva Srbije i Crne Gore koji
MATICA, zima 2011.
119
Radenko eki
su, po ocjeni SNP, ugroeni od strane koalicije Da ivimo

bolje. Na tom programu SNP je nastojao da okupi i mobilie ne
samo svoje sledbenike nego i birae koji su na prethodnim izborima davali podrku strankama tzv. srpskog bloka, to potvruje i izjava jednog od elnika SNP-a izreena u Beranama:
Nijesu uzalud te kape sa etiri ocila na vaim glavama. Jer
samo sloga Srbina spaava! (Monitor, mart 1998. godine str.
15). To je vidljiv primjer upotrebe propagandnog naela segmentacije publike i propagandne slojevitosti.
Plakati koalicije Da ivimo bolje bili su upravo pod ovim
sloganom, s varijacijama Traimo, Moemo, Hoemo i
Zasluili smo da ivimo bolje. SNP nastupa s prateim sloganom ... moja zemlja Jugoslavija!, slikovito objanjavajui
pripadnost Jugoslaviji reenicom: Panieva omorika raste na
Tari, crni bor na Durmitoru. Ali zajedno, pod istim nebom, rastu
u Jugoslaviji! (Pobjeda, 28. maj 1998, str. 36). Ve u kampanji
za sledee parlamentarne izbore aprila 2001. godine
Demokratska partija socijalista nastupa sa sloganima kojima se
pokuava Crna Gora predstaviti kao samostalna drava. Na plakatima Demokratske partije socijalista nalazi se i koarka
Vlado epanovi, to bi trebalo da poslui kao lini primjer
drugim potencijalnim glasaima DPS i ostale dvije partije, lanice koalicije Da ivimo bolje. Liberalni savez Crne Gore za
ove izbore je nastupio s personalizovanim plakatom na kome je
prikazan Slavko Perovi, lider te partije; u donjem dijelu plakata pie Za Slavka i budunost. Ovaj plakat je primjer primjene naela personalizacije politike u smislu da partiju oliava
prvenstveno njen lider (A. Rabrenovi, 2008:176). Izvukavi se
iz sjenke harizme, moi i politike S. Miloevia, predednik
RCG M. ukanovi se neosporno poeo nametati kao znaajan
faktor u politikom ivotu ne samo SRJ ve i u regionu e je
izgraujui imid reformiste, demokrate, pomiritelja i pragmatinog lidera, nastojao da pridobije simpatije meunarodne
120
MATICA, zima 2011.
javnosti.32 Podrka, brojni susreti sa meunarodnim zvaninicima i predstavnicima najmonijih drava uspjeno su korieni
na domaem terenu u propagandne svrhe do te mjere da su se
napori na izgraivanju imida ukanovia ponekada graniili sa
pokuajima stvaranja novog kulta linosti. Frenetino skandiranje na tribinama i skupovima, politiki marketing kojim je kreiran imid britkog i jasnog politiara, podrka i susreti sa
najznaajnijim svjetskim politiarima i sl., doprinosili su ukanovievom ugledu u javnosti.33 I od strane znaajnih meuna32 elim da u svoje i u ime graana Crne Gore, posebno onih koji dijele
moja moralna i politika uvjerenja, izrazim aljenje svim graanima
Republike Hrvatske, posebno Konavala i Dubrovnika, graanima
Neretvljanske upe za sav bol, za sva stradanja i sve materijalne gubitke
koje im je nanio bilo koji predstavnik Crne Gore u sastavu JNA, u tim traginim dogaajima kazao je predednik M. ukanovi na konferenciji za novinare poslije prvog susreta sa hrvatskim predednikom S. Mesiem u Cavtatu.
ukanoviev je stav da se odgovornost mora personalizovati: To je jedini i
najbolji put kako bi se skinula hipoteka nacionalne odgovornosti koja je kroz
istoriju dugo pripisivana, ili se pokuala pripisati, i hrvatskom narodu, a sada
se pokuava pripisati crnogorskom narodu (Monitor, 30. jun 2000. godine,
strana 10). V. Kotunica je ustvrdio da je M. ukanovi ovom izjavom oprao
ruke od svojeg uea u ratu, i sebe pokuao predstaviti kao potpuno promijenjenu osobu, i kao pravog zapadnjaka. On je, nadalje, podsjetio javnost da je
tokom ranih 90-tih ukanovi kreirao crnogorsku i jugoslovensku politiku, te
da se sada pretvara kako je to inio neko sasvim drugi
(Izvor: http://www.mediaclub.cg.yu/eng/news/archive/2000/june/26index.htm)
33 Milo ukanovi ima istinsku harizmu da bude idol novih modernih
generacija izjavio je Slobodan Mili, nekadanji ef saveznog protokola,
(Pobjeda, 20. novembar 1999, str. 32). Slini izlivi ljubavi prema voi zabiljeeni su i u odnosu prema S. Miloeviu od strane njegovih privrenika u
Crnoj Gori. Tako je M. Bojovi, poslanik SNP-a novembra 1999. izjavio: Ja
u rei, i nee me biti stid, da je Slobodan Miloevi dobar i mudar dravnik
(prema Monitor, 31. decembar 1999. godine).
MATICA, zima 2011.
121
Radenko eki
rodnih faktora javno je iskazivana naklonost vlasti u Crnoj Gori,

koja je predstavljana ne samo kao alternativa vlasti u Beogradu,
ve i baza i glavni oponent njoj. U tom smislu se mogla shvatiti i izjava visokog zvaninika SAD, Demsa Rubina koji je
govorei o namjerama SAD da se, uprkos spoljnem zidu sankcija prema SRJ pronae nain da se prui materijalna pomo
Crnoj Gori izjavio: Vjerujemo da je to korak naprijed, veliki
korak naprijed za razvoj demokratskih institucija u Saveznoj
Republici Jugoslaviji. Takav stav SAD bio je i podsticaj
Evropskoj uniji i njenim lanicama da isto uine i u praksi realizuju. Dakle, iz prethodne izjave D. Rubina proizilazi da je M.
ukanovi tj. Crna Gora pod njegovim rukovodstvom, taj, kljuni faktor i oslonac preko koga e Zapad bre doprinijeti ruenju vlasti S. Miloevia (M. Orlandi, 2005:68). Podvajanje
identiteta i imida, kao jedan od metodikih postulata persuazivnog djelovanja, moglo bi se prepoznati i u samom kreiranju
imida M. ukanovia. Plasiranjem javnosti njegovog imida
kao reformiste, demokrate, hrabrog, otrog u izjavama (nadimak
britva u javnosti), sposobnog, sportiste i sl., nastojala se na
markentiki nain stvoriti slika modernog politiara. Takoe se
putem naela personalizacije politike snano identifikovala
odreena politika sa odreenim politiarem, doveden je u neraskidivu vezu odreeni politiki program sa jednom, sasvim konkretnom linou kao njegovim nosiocem.
*****
Evidentirano je i korienje kontroverzne tehnike euromarketinga u politiko-propagandne svrhe. SDP CG koristila se u
izbornoj kampanji 2009. godine metodom neuromarketinga,
emu su ih obuavale kolege iz slovenakog SDP-a. SDP CG je
unutar koalicije Evropska Crna Gora imala potkampanju
Pobjeda je tek poetak to je bukvalni prevod kampanje slovenakog SDP-a Boruta Pahora Zmaga je ele zaetak. Inae,
122
MATICA, zima 2011.
neuromarketing je markentiki pravac razvijen u SAD krajem

80-tih, koji propagandne poruke bazira na osnovu analize kako
mozak reaguje na sadraj koji prima. Manje su bitne same rijei, bitan je konceptualni okvir poruke. Protivnici smatraju da je
namijenjen manipulaciji i nadzoru misli biraa, odnosno potroaa, poto se bazira i prati reakcije ovjeka na podsvjesnom
nivou. Neuromarketing koristi moderne medicinske tehnologije,
prije svega funkcionalnu magnetnu rezonancu da se proue
reakcije ljudskog mozga na razliite marketinke poruke
(Vijesti, 2. april 2009, str. 2). Kao propagandno sredstvo za ovu
namjenu, od strane SDP, korien je TV spot, radio dingl i politiki poster.
On-line, internet prezentacija politikih programa, politiki
blogovi, sajtovi koji afirmiu nacionalnu istoriju i kulturu u eljenoj percepciji tekovina su ve prve decenije novog milenijuma i kasnije su zaivjeli u Crnoj Gori. Internet prezentacije
politikih subjekata se svode uglavnom na kratko predstavljanje
istorijata i programa politike stranke, i uglavnom su aktuelni
tokom izborne kampanje sluei za informisanje publike o programu i najavama promocija. Tako npr. Pokret za promjene na
svojoj internet prezentaciji www.promjene.org prikazuje aktuelne aktivnosti partije, fokusirajui se na borbu protiv korupcije u
dravi. Osnovana po uzoru na G 17 + u Srbiji, u partijskom diskursu dominantne su ekonomske teme i pitanja. Sama naslovna
strana sajta je upotpunjena fotografijom na kojoj su jedno pored
drugog prikazani stari spomenik u vidu zvonika ili kule i savremeni repetitor mobilne telefonije a to bi trebalo da simbolizuje
i asocira posjetioce na spoj tradicionalnosti i modernog duha
preduzetnitva i blagostanja. Takoe je uoljiv link na popularnu drutvenu grupu facebook.com na kojoj lider partije N.
Medojevi ima svoju linu prezentaciju i profil sa oko 5.000 prijatelja. I vladajua stranka DPS ima kreirane web prezentacije,
www.dpscg.org, www.sigurno.me, ali je njihova odlika da se
MATICA, zima 2011.
123
Radenko eki
rijetko auriraju ili ne funkcioniu, to dovodi do zakljuka da

ova partija ne pridaje previe vanosti ovom vidu promocije,
fokusirajui se vie na interpersonalnu komunikaciju, televiziju
i tampu. Za razliku od njih, druga lanica vladajue koalicije
posveuje mnogo vie panje redovnom auriranju svoga sajta.
Tako Socijal-demokratska partija Crne Gore na www.sdp.co.me
prikazuje aktivnosti partije, kako na unutranjem planu, tako i
na planu meunarodne saradnje, dajui fokus na zatiti i promovisanje crnogorskih nacionalnih posebnosti, kao i jasnu privrenost NATO i EU integracijama. Internet prezentacija je upotpunjena foto i video galerijom sa konferencija za tampu i partijskih skupova. Posebni linkovi upuuju na sastave optinskih
odbora partije, omladinu SDP-a, forum ena SDP-a, kao i na
facebook prezentaciju partije. Sajt Socijalistike narodne partije
www.snp.co.me i www.srdjanmilic.com sadri izmeu ostalog
informacije o aktivnostima partije, organizacija, klubova odbornika i poslanika, klubova mladih, foto, audio i video galeriju. U
posebnom odjeljku pod nazivom Dokumenti dati su Ustavi
Crne Gore, Bijela knjiga Referendum 2006, Prostorni plan
Crne Gore i dr. U zaglavlju stoji natpis Snaga ljubavi pored
zastave EU, a i brojni linkovi i dokumenti apostrifiraju privrenost evropskim integracijama.
Sajt Nove srpske demokratije (partije nastale iz nekadanje
Srpske liste i Srpske narodne stranke) www.nova.org.me sadri
podatke o aktivnostima i organizaciji partije, partijskim dokumentima, klubu poslanika. Sav je u irilinom pismu, a poseban
link upuuje na facebook profil stranke.
Bonjaka stranka Crne Gore na svojoj internet prezentaciji
www.bosnjackastranka.org daje istorijat, ciljeve i organizaciju
stranke. Osim toga dat je program i statut partije, predstavljen
klub poslanika a poseban link upuuje na facebook profil stranke.
Hrvatska graanska inicijativa na www.hgi.co.me u prezentaciji
svoje partije daje podatke o aktivnostima, organizaciji, statutu i
124
MATICA, zima 2011.
spisku lanova. Sajt je dekorisan nacionalnim obiljejem ahovnicom u crvenoj, plavoj i bijeloj boji.
Liberalna partija Crne Gore (proizala iz nekadanjeg LSCGa) na svome sajtu www.lpcg.org daje program, statut i aktivnosti
partije. Data je i galerija slika a zaglavlje sajta je upotpunjeno
crnogorskom zastavom i grbom.
Narodna stranka Crne Gore ima kreiranu internet prezentaciju na
www.narodnastranka.com. Sajt je u irilinom pismu i osim aktivnosti, organizacije partije i foto galerije daje istorijat i povezanost
savremene stranke sa Narodnom strankom iz 1906. godine.
Osim masovnih medija - tampe, radija i televizije, koji su
inae predstavljali dominantna sredstva politiko-propagandnog
djelovanja na javnost Crne Gore, ne bi trebalo zanemariti ni
ostale persuazivne oblike i sredstva. Grafiti, karikature, plakati,
letci, dravne, nacionalne i stranake zastave su uvoenjem
viestranaja poprimili noviji oblik i formu, mada nastale partije nijesu posveivale preveliku panju uvanju propagandnog
materijala, plakata i rekvizita. Negativna strana aktivnosti
tokom izbora jeste lijepljenje politikih plakata i ostalog propagandnog materijala na javnim mjestima u gradu i seoskim centrima, bez jasno definisanog pravilnika o tom vidu promovisanja. Nacionalne zastave i amblemi korieni su i viani u propagandno-marketinkoj formi stranaka poput Narodne stranke,
Srpske radikalne stranke, Srpske narodne obnove, Demohrianske stranke, Srpske narodne stranke i dr. Srpska i pravoslavna obiljeja predstavljala su nezaobilazne detalje na stranakim skupovima prosrpskih stranaka. Sa druge strane, Liberalni
savez Crne Gore je postao prepoznatljiv po zastavi na kojoj je
dominirao krst koji je podsjeao na zastavu sa bitke na Vuijem
dolu, to je trebalo da asocira na viteku i junaku prolost
Crne Gore. Rua kao stranaki amblem i zatitni znak korien
je na stranakim plakatima kako Socijal-demokratske partije,
tako i Socijalistike narodne partije, ali i DPS-a, a list eteline
MATICA, zima 2011.
125
Radenko eki
postao je prepoznatljivi logo Narodne stranke. Tokom prve

polovine devedesetih godina u Pobjedi dominantan je bio oblik
stranake promocije putem oglasa. U rubrikama Oglasi i obavjetenja je izvjetavano sa partijskih skupova, konferencija za
tampu, tribina. itaoci i potencijalni glasai su barem na tako
tur nain mogli da se upoznaju sa stavovima politikih partija.
Bilbordi postaju vid reklamiranja politikih partija, krajem 90tih godina XX vijeka. U tome je prednjaila vladajua partija
upuujui svoje politike stavove sa bilborda postavljenih na
vidljivim mjestima, lako uoljivih, na raskrsnicama, uzvienjima. Tokom naredne decenije i opozicione partije SNP, Pokret za
promjene, Srpska lista, Nova, poele su aktivnije koristiti bilborde kao oblik promocije i slanja politike poruke.
Tokom izbornih kampanja kao sredstva promocije korieni
su i brojni rekviziti dijeljeni simpatizerima na kojima su se nalazili amblemi politikog subjekta, moto izborne kampanje i sl. zastavice, djelovi odjee, kape, alovi, olovke, upaljai, kiobrani, privjesci za kljueve i dr. Telefon se kao sredstvo propagiranja politikih sadraja i persuazivnog djelovanja na potencijalne
birae rijetko koristio, uz izuzetak Pokreta za promjene koji je
ga je upotrebljavao tokom predednike kampanje svoga kandidata N. Medojevia 2008. godine. Razlog male upotrebe telefona kao marketinkog sredstva moe leati u injenici da je biraima to ipak bilo strano i novo ali i da je upotreba fiksne telefonije naglo poela gubiti primat u odnosu na tri operatera mobilne telefonije u Crnoj Gori.
Radio dingl kao propagandno sredstvo, iroko upotrebljavan
tokom prve polovine 90-tih ustupa primat TV spotu, kao dominantnom obliku plaene promocije. U kombinaciji muzike i
govora kroz spotove se nastojala simbolizovati politika ideja,
kljuna za date izbore. Propagandne poruke su plasirane u formi
simplifikacije. To znai da bi javnost efektnije upamtila ono to
propagandista eli da ona upamti, efikasnije je objaviti jednu
126
MATICA, zima 2011.
kratku i saetu poruku koja rezimira ili po potrebi karikira odreeni program, politiku ili ideju. Takva poruka, shodno principu
reklame, prenosi se raznim kratkim i upeatljivim formulacijama - krilaticom ili sloganom koji su saeta formulacija cilja
koji treba postii i imaju vrijednost zajednikog zadatka svih
lanova neke stranke, grupe i zajednice ili, pak, simbolom
(slika, crte, melodija...) koji za datu drutvenu grupu (zajednicu, nacionalnost, narod) ima odreenu istorijsku, mitsku ili
sakralnu vrijednost. Dakle, u formi lako razumljive formule u
kojoj moe da se same i prepozna odreeni politiki program i
koje e javnost lako moi da upamti (poput: Sigurno, Da
ivimo bolje, Mi znamo kako, Siguran korak,
Domainski za Crnu Goru, Gotovo je, Svako dobro,
Crna Gora moe, Bez dileme, Samo najbolji smije,
Vrijeme je za pravdu i sl. ). Slogan Mi znamo kako sa poetka 90-tih trebalo je da biraima prenese poruku da je Savez
komunista u to vrijeme znao koji je pravi put kojim treba voditi
Crnu Goru i njene graane. Takoe i slogan Godine poinju
januarom, imao je cilj da podeti na januar 1989. godine kada
su graani Crne Gore izveli tzv. Antibirokratsku revoluciju, u
kojoj su traili promjene, te je stoga i osmiljen sa ciljem da
nagovijesti da e na izborima pobjediti upravo oni, jer, izbori su
bili u decembru 1990., a nova godina trebalo je da pone s
komunistima u januaru 1991. (A. Rabrenovi, 2008:171).
Za prve parlamentarne izbore u nezavisnoj Crnoj Gori i izbore za predednike optina u Crnoj Gori 10. septembra 2006. godine, politike partije i kandidati nastavili su s kampanjom zapoetom prije referenduma u Crnoj Gori 21. maja 2006. godine.
Vladajua koalicija nastavila je sa sloganom Pobjednikim putem evo ruka! to je bio osnovni slogan s prateim sloganom
Idemo dalje, Crna Gora!. Tako su neki kandidati za predednike optina prikazani kako pruaju ruku zamiljenom potencijalnom glasau. Tumaenje ove poruke s plakata j viesmisleno.
MATICA, zima 2011.
127
Radenko eki
Na jednoj predizbornoj promociji, potpredednik Demokratske

partije socijalista Svetozar Marovi je objasnio da vo ruka
znai da treba pozvati sve one koji do sada nijesu bili za
Demokratsku partiju socijalista i Socijaldemokratsku partiju da
im se pridrue i glasaju za njih. Pratei slogani za gradonaelnika Podgorice bili su Znamo ta hoemo i moemo, to je previe uopteno, ne kazuje nita konkretno, zatim Nastavljamo
siguran evropski put, Sasvim pouzdan put za dobro svih graana i, na kraju, Bez dileme va Miomir Mugoa. Pratei slogani opozicije su Glavu gore narode i Nek se uje glas naroda, Vani su ljudi i Pravi ljudi za pravu Crnu Goru, Neka
bude borba neprestana, Crna Gora nije na prodaju itd.
Interesantno je da opozicija koristi neke biblijske elemente u
kampanji. Na primjer Ne se kombinuje s Bojim zapovjestima, na primjer Ne kradi! itd. Pokret za promjene sa Nebojom
Medojeviem na elu imao je slogan 10. septembra polaemo
zajedniki ispit za isto 10. Oni su u trku za mandatima na
ovim izborima uli u poslednji as, jer su do pred izbore bili
NVO (slino kao G17 plus u Srbiji 2003. godine). Liberali i
Bonjaka stranka, koalicija koju predvodi Miodrag ivkovi,
nastupa sa sloganom Ispravni u prolosti, pravi za budunost.
Srpska lista nastupila je sa osnovnim sloganom Potenije i
bolje, s prateim sloganom Mi za nas, koji je variran prema
imenima pojedinih krajeva Crne Gore, npr. Mi za Zetu. Filip
Vujanovi, kandidat Demokratske partije socijalista, je za kampanju 2008. plasirao plakat Bez dileme, lider Srpske liste
Andrija Mandi, koji je kampanju zapoeo plakatima Samo
najbolji smije; predednik Pokreta za promjene Neboja
Medojevi, koji je zapoeo kampanju plakatom Budi se, Crna
Goro, a zavrio plakatom Da nam slui na ast. Socijalistika
narodna partija kandidovala je Srana Milia, iju su kampanju
obiljeili plakati Vrijeme je za pravdu. Program predednikog kandidata Socijalistike narodne partije Srana Milia zas128
MATICA, zima 2011.
nivao se, izmeu ostalog, na nekoliko taaka: da se zaposle

ljudi, oivi privreda, poveaju plate i penzije; raisti s korupcijom i kriminalom, sa siromatvom, da se gradi mir, stabilnost i
napredak. Na plakatima na kojima je prikazan Mili, pored njegove fotografije stoje i osnovni slogani Vrijeme je za pravdu
i Sran Mili, predsjednik i u tvoje ime. Bilo je i plakata sa
slikom Milia i sloganom Vrijeme je za snagu naroda i
Narod je vladar Crne Gore. (A. Rabrenovi, 2008:177).
Politiki spot kao oblik promocije politikih stavova nametnuo se u Crnoj Gori tek dominacijom televizije nad politikim
posterom i radijom krajem 90-tih godina XX vijeka. Kreiran kao
kola slike i tona, snane i jednostavne poruke i slogana, tempiran je u udarnim terminima na televiziji i ponavljan danima
tokom izbornog ciklusa radi postizanja to jaeg efekta na birae. U spotu prethodnika DPS-a, Saveza komunista Crne Gore iz
1990. pod nazivom Godine poinju januarom, prikazan je
konj kako snano galopira kroz snijeg, naredni kadrovi daju
panorame prirodnih ljepota Crne Gore, kulturnih znamenitosti,
manastir, damija, fotografija Njegoa i propraen je instrumentalom Jo ne svie rujna zora. Spot se zavrava porukom, Mi
znamo kako! U okviru Koalicije za evropsku Crnu Goru, u
izbornom spotu SDP-a kae se: Crnogorski je da si
Evropljanin, da si svoj na svome istrajmo za Crnu Goru!
Poruka spota imala je za cilj persuazivno djelovanje na glasae
koji su tek stekli pravo glasa, putem upotrebe dvoje osamnaestogodinjaka koji govore o stremljenju ka Evropi, putovanjima,
sportu, pozitivnom, zdravom, boljem ivotu i u njemu se prepoznaje upotreba naela segmentacije publike. U spotovima
partija na vlasti dominirali su apeli poput, Siguran korak!
Domainski za Crnu Goru! Svi za Crnu Goru Crna Gora
za sve! Tokom kampanje za predednika Crne Gore 2002. u
spotu Filipa Vujanovia pojavljuju se i afirmativno o njemu
govore njegov dugogodinji frizer, prijateljica iz djetinjstva i sa
MATICA, zima 2011.
129
Radenko eki
studija, kolege iz advokature i drugi iji je opti zakljuak da

se on izmijenio samo na bolje. U sljedeem spotu, nekoliko
likova, svak ponaosob izgovara po jednu rije: kosa na livadi
(moja!), poslovan ovjek u kravati (naravno!), evojka (da!),
obina ena (jeste moja!), a spot se zavrava animacijom teksta i rijeima: Filip Vujanovi, predednik Evropske Crne
Gore. Spot Domainski za Crnu Goru u trajanju od 15 sekundi zapoinje sunanim danom otvaranjem prozora kue od strane obine ene , domaice koju prate rijei za svaku kuu,
sledei kadar prikazuje kosaa na livadi kojeg prate rijei za
svako selo, a zavrava kadrom mladog branog para koji zajedno nosi kolica za bebu i koje prate rijei za svaki grad. Kroz
prikazane tri ivotne situacije nastojala se uputiti poruka kako
onima koji ive na selu, tako i onima u gradu, koji zasluuju
domainski da ive. U jednom spotu vladajue Koalicije za
evropsku Crnu Goru govori starica na selu Ja samo volim
Mila, najvie Mila, i radi moje ece, radi tebe i radi svega u
dravi Evropska Crna Gora! A stjuardesa crnogorske aviokompanije u drugom spotu apostrofira: Naa sledea destinacija je Evropa Evropska Crna Gora! Spotove DPS-a, koji se
na dravnoj televiziji emituju petnaest minuta u udarnom terminu pred glavni TV dnevnik, svojim prisustvom uveliali su likovi Dejana Savievia, Bila Klintona (slika rukovanja sa premijerom ukanoviem), Tota Kotunja i drugih poznatih linosti
(NIN, 17. oktobar 1996.). I u ovom markentikom korienju
poznatih linosti ogleda se iroko upotrebljavana propagandna
tehnika transfera upotrebom ljudi od ugleda.
Opozicija je izbornim spotovima nastojala da u to negativnijem kontekstu prikae stanje i ivot u Crnoj Gori, nudei sebe
kao spasonosnu alternativu, poput: Promjene za Crnu Goru
odluno danas za pravedno sjutra (Koalicija za promjene
SNP-SNS-NS). Ovo se promijeniti mora (e su korupcija,
kriminal, nezaposlenost, siva ekonomija, narkomanija prikazane
130
MATICA, zima 2011.
u vidu dijagrama sa enormnim porastom). Jedan opozicioni

izborni spot propraen je sljedeim monologom obine ene:
Svako treba da krene od svoje kue, da je poisti, sredi. Nekada
sam radila, sad se nema posla. Uvijek smo bili asna kua, sada
se moramo dovijati da se preivi. Ovi uz reim milione okreu
drava im uva lea. Ja hou to glasno da kaem, ja sam za promjene! Poruka ovog spota jasno odraava tenju da se putem
povezane simbolike, nekada asne kue i drave, u drutvu stvorio nesiguran, krimogeni ambijent praen izraenom nezaposlenou. Spot Narodne stranke propraen je komentarom: Za
dobro Crne Gore, za dobro svih nas, svako dobro!. Spot
Pokreta za promjene prate sledee rijei: Moemo! 29. marta
uini pravi pokret, zaokrui Pokret za promjene! a komentar je
praen zaokruivanjem broja sedam na plavoj pozadini. Jedan
spot Narodne stranke prati sledei komentar: Znaju samo da
dijele, mnoe i oduzimaju. Dijele nam zemlju i ljude, brau i
sestre, oeve i sinove. Mnoe zlo i nesreu, strah i neizvjesnost.
Oduzimaju nam najsvetije, obraz i ast, vjeru i dostojanstvo.
Pravo na normalan ivot. Raunica je jasna saberimo se!
Narodna stranka! Komentari su praeni fotografijama nematine i kriminala.
Putem segmentacije publike persuazivno se djelovalo na dio
biraa koji su u penziji i koji ine respektabilan dio birakog
tijela, pa jedan anoniman penzioner u spotu kae: asno sam
radio i zaradio, treba i ovi mladi da rade, ja sam za promjene!
Crna Gora za promjene promjene za Crnu Goru! A u spotu
Liberalnog saveza pojavljuje se poruka sljedee sadrine: Ko
su oni bili, a ko ti? Jasno je! e su oni sada a e ti? Jasno je!
Prevarie li? Ti to zna! Opljakae li? Ti to vidi! Gurnue li u
kriminal? Ne pitaj! Izdadoe li? Boli! Oe li jo? Nee vie!
Nee im dati 20-tog oktobra! Ajmo! Crna Gora moe!
Liberalni savez Crne Gore! Jasne poruke o prevari, pljaki,
izdaji trebale su da snano utiu na dio javnost indipendistiki
MATICA, zima 2011.
131
Radenko eki
profilisan. U drugom spotu LSCG-a prikazana je scena sa mitinga te partije sa brojnim zastavama i okupljenom publikom a spot
se zavrava krupnim, bijelim i utim slovima, Crna Gora
moe, LSCG! U spotu SNP-a u kampanji za predednike izbore Sran Mili i u nae ime, mladi student iz avnika se pita:
Danas mladi ljudi teko ive na selu, nema tu nieg od onoga
to nas interesuje, od onoga to nam treba, nema posla, nema
budunosti, ima li izlaza? Zato Sran Mili i u moje ime! Sran
Mili predednik i u tvoje ime! Srpska radikalna stranka za
Crnu Goru za razliku od ostalih partija i njihovih spotova nije
bila kreativna, tako da se njen spot sastoji samo od fotografije
srpskog grba sa dvoglavim orlom iznad koga bijelim slovima
pie Za nas a ispod grba naziv partije uz pjesmu Mar na
Drinu. Albanske i bonjake partije u slinom maniru kreiraju
svoje spotove, uz nacionalnu ili stranaku zastavu i muziku.
Kao zanimljiv i neobian nain promocije predednika jedne
partije treba izdvojiti Facebook party februar 2009. Srana
Milia predednika opozicione SNP. Naime, Mili je pozvao sve
svoje prijatelje sa drutvene mree facebook.com na kojoj ima
kreiran lini profil na druenje uz muziku u restoranu.
Oigledno je bila elja inicijatora da se ovim i slinim potezima
SNP predstavi kao moderna evropska stranka. Slinu funkciju
imaju i novogodinji kokteli, jubileji i stranake slave.
Prema kvantitativnom pregledu nastupa predednikih kandidata tokom predednikih izbora oktobra 1997. godine, koji je
uradio Radio Crne Gore za period 12. septembar do 21. oktobar,
M. ukanovi je na ovom mediju bio prisutan 29.479 sekundi a
M. Bulatovi 24.503 sekundi, dok su ostali kandidati bili prisutni u rasponu od 5.670 (S. Vujai) do 14 162 sekunde (N.
Stani) (prema Monitor, 13. mart 1998, str. 41). U zavrnom
izvjetaju Centra za monitoring (CEMI) objavljenog nakon
lokalnih izbora u Podgorici i Herceg Novim u junu 2000. godine, uraen je i monitoring medija u Crnoj Gori. Ove emo
132
MATICA, zima 2011.
navesti nekoliko karakteristinih detalja medija-efekata, koji na

odreen nain odslikavaju upotrebu medija u izbornim kampanjama i njihovu (zlo)upotrebu. U pomenutom monitoringu mogu
se uoiti upotrebe brojnih propagandnih tehnika, naela, oblika
propagandnog djelovanja poput difuzne propagande34, manipulacije uglovima snimanja i kontrole nad slikom35, neobjektivnog
izvjetavanja itd.36 U periodu 25. april 1. jun 2000. godine.
34 Pobjeda (10. maj 2000.) je na 15-toj strani objavila tekst o prijemu koarkaa i uprave kluba Budunost u skuptini optine Podgorica povodom osvajanja titule prvaka Jugoslavije. Meutim, koarkai su pomenuti tek u zadnjoj
reenici, dok je veina teksta posveena interpretaciji izjave Miomira Mugoe,
predednika odbora Vladinih povjerenika. Iako je prijem prireen u ast koarkaa, na fotografiji je u prvom planu rukovodstvo optine, dok se koarkai
nalaze u pozadini. Ove bi se mogli zapaziti i elementi indirektnog propagandnog djelovanja i upotrebe jedne nepolitine teme (sportske) u politike svrhe,
to je i odlika difuznog propagandnog djelovanja. Sa ovim primjerom korespondira i sljedei: TV CG je 27. maja 2000. u Dnevniku III u informaciji o
muzikom dogaaju na Skalinama u Herceg Novom nije pomenuto prisustvo
predednika M. ukanovia, premijera Vujanovia i ministra M. Mugoe, ali je
dva puta data slika u kojoj se oni prikazuju u krupnom planu. Slino kao i u
prethodnom primjeru uoljiva je upotreba jednog nepolitikog dogaaja
(muzikog) u politike svrhe u izbornoj kampanji u optini Herceg Novi.
35 TV CG Dnevnik II i III od 29. maja 2000.: Redovna ednica Savjeta za
privatizaciju. Kamera snima lanove Savjeta u istoj ravni i podie se tek toliko da se sa plakata nalijepljenih na zidu moe proitati slogan Da ivimo
bolje. Karakteristian primjer upotrebe televizijskog prenosa i priloga, kao i
uglova i objekata snimanja (kontrole nad slikom) uz upotrebu tehnike indirektne propagande i prikrivene persuazije.
36 TV CG Dnevnik III od 16. maja 2000.: U skuptinskom izvjetaju spiker
govori: Od optubi SNP-a ministar Vojin ukanovi se branio iznosei realne statistike podatke. Ovom reenicom novinar iznosei lino miljenje
dovodi u pitanje objektivnost podataka na kojima se temelji kritika.
MATICA, zima 2011.
133
Radenko eki
(CEMI, str. 41) opoziciona televizija YU Info prema istraivanju

CEMI-a je 66 % prostora davala temama o vlasti u dominantno
negativnom kontekstu, dok je Koalicija Jugoslavija Momir
Bulatovi bila prikazana u izrazito pozitivnom svjetlu. (CEMI
str. 42). Tema informativnih emisija dravne TV CG je u 98 %
sluajeva bila vlast i to u dominantno pozitivnom svjetlu.
Finansiranje stranaka i izbornih kampanja vreno je iz vie
izvora: iz budeta republike predviana su odreena sredstva za
parlamentarne stranke, partijskom lanarinom, donacijama
(novanim ili materijalnim), prihodima partije (od iznajmljivanja prostora ili opreme).37 Po zakonu o finansiranju politikih
partija, trokovi izborne propagande nijesu smjeli prei iznos od
250 prosjenih zarada u republici (181 DM maj mjesec 2000.),
a sekund propagandnog spota u udarnim terminima TV CG
kotao je tada 49 DM. (CEMI, str. 28). Ovi podaci jasno pokazuju nekoliko bitnih injenica. Prije svega, zvanini trokovi
partije tokom kampanje u svrhu politikog marketinga nijesu
smjeli prei ukupan iznos od oko 45.000 DM. Za ovaj limitirani iznos se u udarnom TV terminu moglo zakupiti maksimalno
oko 923 sekunde, odnosno samo 15 minuta. Dakle, politike
partije su u izbornoj utakmici bile limitirane kako visinom novanog iznosa za kampanju tako i vremenom za promociju.
Naravno da su ovakva pravila pogodovala vlasti jer su joj, osim
37 Tako je DPS godinama prihodovao sredstva od iznajmljivanja nekretnina biveg SKCG, ali i iznajmljujui opremu, poput ve pominjanog video zida
(video bima). A brojni su bili i primjeri optubi od strane opozicije na neredovno uplaivanje sredstava za partije u optinama u kojima nije bio DPS na vlasti. Dio stranakih sredstava je tokom izbornih kampanja isplaivan potencijalnim biraima za pokrivanje njihovih putnih trokova ili u vidu svojevrsnih
potvrda i bonova za benzin (vidjeti vie u Respekt, br. 6, maj 2002.).
134
MATICA, zima 2011.
ovako limitiranog plaenog oblika promocije, stajale na raspolaganju i razne varijante besplatnog predstavljanja poput zvaninih i slubenih aktivnosti nosioca dravnih funkcija, a koji su
istovremeno i partijski funkcioneri. Dobro upueni tvrde da je
vladajua partija potroila pola miliona maraka samo za kupovinu video-zida. Procjenjivalo se da je DPS za odravanje brojnih promocija po crnogorskim gradovima utroio za ovdanje
prilike fantastinih tri miliona maraka. Za ilustraciju, njihov najjai politiki oponent, Narodna sloga, nakon viemjesene agitacije sakupila je svega 300 hiljada maraka za izbornu kampanju (NIN, 17. oktobar 1996.). Takoe su, prvenstveno od strane partija na vlasti, iroko korieni tzv. besplatni oblici promocije, putem publiciteta koji dobijaju lanovi vlade, predednika,
direktori javnih preduzea i sl., naroito tokom izbornih kampanja, kada se aktivnosti ministarstava i ostalih republikih slubi
pojaano angauju. I TV sueljavanja, debate i dueli postaju
neizostavan dio politikog ivota. Naroito dolaze do izraaja
tokom prelomnih izbora 1997. i 1998. godine.
U zakljuku bi mogli konstatovati da su putem socijalnog i
nacionalnog populizma, indukovanja podjela i animoziteta
prema oponentskim opcijama, uz nezaobilaznu terensku agitaciju (od kue do kue), koriena raznovrsna propagandna sredstva i oblici promocije. U dijapazonu od stranakih obiljeja do
svih vidova masmedijskog predstavljanja (spotova, debata, tv
duela, konferencija za tampu, izjava za javnost, interneta) i propagiranja eljenih stavova i ideja, a sve u cilju pridobijanja to
vee podrke u javnosti i birakom tijelu.38 Osim nezaobilazne
38 Tokom referendumskog procesa nekoliko godina kasnije, marketinke

agencije MAPA (Podgorica) i Inkognito (Beograd) vodile su kampanje koje su
bile stereotipne u lansiranju emocionalno sugestivnih apela, simboliki prikazanih u konfrotaciji DA i NE.
MATICA, zima 2011.
135
interpersonalne komunikacijie i djelovanja partijskih aktivista

na terenu, masovni mediji (u prvom redu televizija i tampa) su
predstavljali dominantna polja za plasiranje politikih poruka
javnosti i glasaima.
136
MATICA, zima 2011.

Radenko Šćekić - Sredstva Političke Propagande U Crnoj Gori PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Radenko Šćekić - Sredstva Političke Propagande U Crnoj Gori PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

prizma

MATICA, zima 2011.

Sukob naroda, nacija i ideologija ogledao se i u sukobu medija.

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

Mediji, naroito televizija, imaju trajniju i optu, prije nego

MATICA, zima 2011.

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

sa jednom ili vie konkretnih linosti (to je inae bila odlika i

MATICA, zima 2011.

dokumentima UN. Narodna stranka je istakla zahtjev i da se

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

Tokom izborne kampanje 1992. godine mitinzi, manifestacije,

MATICA, zima 2011.

televizija po etiri najave za pet promotivnih skupova, a radio

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

MATICA, zima 2011.

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

Brkoviu i Slavku Peroviu da u im, kada zavrim sa spoljnim

MATICA, zima 2011.

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

zakljuuje da je svjetsko novinarstvo na Balkanu doivjelo

MATICA, zima 2011.

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

MATICA, zima 2011.

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

krugovi na ovoj ili onoj strani, pa ak i cijeli narodi, bez zazora

MATICA, zima 2011.

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

MATICA, zima 2011.

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

Gori. Osim Dana zvanini Beograd je, kroz finansijsku podrku

MATICA, zima 2011.

18 U drugoj polovini 90-tih, u izmijenjenim politikim pravilima igre, od

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

MATICA, zima 2011.

pozitivnih komentara trebalo je da prui odreeni legitimitet i

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

miljenja koje se ne podudara sa zvaninim stavovima. A, svaku

22 Radilo se oito o vjetoj strategiji istih ruku. U skladu sa takvom

MATICA, zima 2011.

Glas Crnogoraca24 su svako iz svoga ugla i interesa nastojala

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

25 U tom smislu se moe i razumjeti potez vlasti da na elu Pobjede 2009.

MATICA, zima 2011.

Tokom druge polovine 90-tih televizija postepeno preuzima

26 Pomenimo samo mo RTS-a u Srbiji pod rukovodstvom M. Vuelia i

MATICA, zima 2011.

Sredstva politike propagande u Crnoj Gori

MATICA, zima 2011.

muziko-politiki hepening propraen je i tehnikim inovacijama uz lasersko osvjetljenje, a tu je i fascinantni video-zid,