9 Tarih Ka 2

zgn konu anlatm
Okula ynelik altrmalar

Tarihten ilgin anekdotlar
Yazl sorular
Etkinlikler
niversiteye girie ynelik testler
niversiteye girite km sorular
Konu ile ilgili kelime ve kavramlar
Ziya DEMREL
ESEN
YAYINLARI
Genel Mdr
Temel Ate
Genel Koordinatr
Akn Ate
Eitim Koordinatr
Nevzat Asma
Dizgi, Grafik, Tasarm

Esen Dizgi Servisi
Grsel Tasarm
Hakan Esen
Bu kitabn tamamnn ya da bir ksmnn elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayt sistemiyle oaltlmas, yaymlanmas ve depolanmas yasaktr.
Bu kitabn tm haklar yazarna ve Esen Basn Yayn Datm Limitet irketine aittir.
steme Adresi
ESEN BASIN YAYIN DAITIM LTD.T.
Bayndr 2. Sokak No.: 34/1112 Kzlay/ANKARA
tel.: (0312) 417 34 43 417 65 87
faks: (0312) 417 15 78
ISBN : 978-975-6913--72-X
Bask
Bahekap Mah. 2460. Sok. Nu.:7

06369 amaz / ANKARA
Tel: (0312) 278 34 84 (pbx)
www.tunamatbaacilik.com.tr
Sertifika No: 16102
Bask Ta r i h i
2013 - VIII
www.esenyayinlari.com.tr
M EB ye ni m f red at a gre h a zrl an m t r.

Kymetli retmen arkadalarm ve sevgili renciler,
Tarih biliminin bir tecrbeler birikimi olmas nedeniyle, bu birikimlerimi sizlerle paylamak
istedim.
Elinizdeki eser youn ve titiz bir almayla hazrlanmtr. Tarih ne bilet alp gemie gitmek, ne de insann paalarn toza bulayacak bir bit pazardr. Bu nedenle tarih gemiten
ders alarak gelecee yn verme dersidir.
Gnmz Trkiyesi ve dnyasndaki problemlerin bir ou tarih bilmeme ve tarihi
gemie dayanmaktadr. Tarih dn aydnlatrken, gn yorumlatr, gelecee de ekil verme
melekesi kazandrr. Yarnn aydnlk Trkiyesini gemiini bilen genlik kuracaktr.
Elinizdeki eserde neler bulacaksnz?
zgn konu anlatm,
Dipnotlarla nemli noktalara dikkat ekme,
Konunun anlalmasn kontrol amal boluk doldurma ve doru yanl testleri,
Her nitenin sonunda niversiteye girite kan sorulardan tretilmi zgn test sorular,
niversiteye girite km sorular,
Konu sonlarnda tarihten ilgin anekdotlar,
retmen arkadalara ve rencilere yardmc olmak amacyla hazrlanm yazl
sorular.
Kitabmn retmen ve renci arkadalara faydal olmas dileimle.....
Sayg ve sevgiler sunarm.
Ziya Demirel
z i y a d e m i r e l@m y n e t . c o m
ATATRKN GENLE HTABES

Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza
ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin, en kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahil ve haric, bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin! Bu
imkn ve erait, ok nmsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili olabilirler.
Cebren ve hile ile aziz vatann, btn kaleleri zapt edilmi, btn tersanelerine girilmi,
btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil igal edilmi olabilir. Btn bu
eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs
menfaatlerini, mstevlilerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret iinde
harap ve btap dm olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi, vazifen; Trk istikll ve
cumhuriyetini kurtarmaktr! Muhta olduun kudret, damarlarndaki asl kanda, mevcuttur!
S T K L L MARI
Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak;
Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak.
O benim milletimin yldzdr, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Bastn yerleri toprak! diyerek geme, tan:

Dn altndaki binlerce kefensiz yatan.
Sen ehit olusun, incitme, yazktr, atan:
Verme, dnyalar alsan da, bu cennet vatan.
atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kahraman rkma bir gl! Ne bu iddet, bu cell?
Sana olmaz dklen kanlarmz sonra hell...
Hakkdr, Hakka tapan, milletimin istikll!
Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki fed?

hed fkracak topra sksan, hed!
Cn, cnn, btn varm alsn da Huda,
Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cd.
Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Hangi lgn bana zincir vuracakm? aarm!
Kkremi sel gibiyim, bendimi iner, aarm.
Yrtarm dalar, enginlere smam, taarm.
Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar,
Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar,
Medeniyet! dediin tek dii kalm canavar?
Arkada! Yurduma alaklar uratma, sakn.
Siper et gvdeni, dursun bu hayszca akn.
Doacaktr sana vadettii gnler Hakkn...
Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn.
Ruhumun senden, lhi, udur ancak emeli:

Demesin mabedimin gsne nmahrem eli.
Bu ezanlar-ki ahadetleri dinin temeliEbed yurdumun stnde benim inlemeli.
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,
Her cerhamdan, lhi, boanp kanl yam,
Fkrr ruh- mcerred gibi yerden nam;
O zaman ykselerek ara deer belki bam.
Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!
Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell.
Ebediyen sana yok, rkma yok izmihll:
Hakkdr, hr yaam, bayramn hrriyet;
Hakkdr, Hakka tapan, milletimin istikll!
Mehmet kif ERSOY
BLM 1 : TARH BLMNE GR

Tarih Biliminin Konusu ........................................................................................................ 10
Tarih Biliminin Yntemleri ....................................................................................................10
Tarihin Snflandrlmas ........................................................................................................11
Yazl Biimine Gre Tarih eitleri .......................................................................................12
Trklerin Kulland Takvimler ...............................................................................................12
Trk Yl Hesab ..................................................................................................................13
a ..................................................................................................................................15
Yzyl ................................................................................................................................16
Tarihi Olaylar Deerlendirilirken Nelere Dikkat Edilmelidir? .........................................................17
Atatrk ve Tarih .................................................................................................................17
Gemiten Gnmze Tarih Yazcl .....................................................................................19
Tarihin Yardmc Bilim Dallar ................................................................................................22
nite le lgili Kelimeler ve Kavramlar ........................................................................26
Etkinlikler ..............................................................................................................27
Testler .................................................................................................................32
niversiteye Girite km Sorular ...........................................................................38
rnek Yazl Sorular ...............................................................................................44
BLM 2 : UYGARLIIN DOUU VE LK UYGARLIKLAR

Tarih ncesi alar ........................................................................................................... 48
Ta Devri ..........................................................................................................................48
Maden Devri ......................................................................................................................49
Tarihi alar ......................................................................................................................50
Dnyada ve Trkiyede Tarih ncesi Tarihi alara Ait Yerlekeler ..............................................51
lk a Uygarlklar ..............................................................................................................54
Orta Asya Kltr Blgeleri ve Sakalar ....................................................................................64
nite le lgili Kelimeler ve Kavramlar ........................................................................72
Etkinlikler ..............................................................................................................74
Testler .................................................................................................................78
niversiteye Girite km Sorular ...........................................................................84
rnek Yazl Sorular ...............................................................................................89
BLM 3 : LK TRK DEVLETLER

Trk Adnn Anlam ve Kkeni ............................................................................................... 92
Asya Hun Devleti ................................................................................................................93
Kavimler G ...................................................................................................................98
Avrupa Hun Devleti .............................................................................................................99
I. Kktrk Devleti ..............................................................................................................101
II. Kktrk Devleti .............................................................................................................102
Uygur Devleti ...................................................................................................................107
Avarlar ...........................................................................................................................110
Bulgarlar .........................................................................................................................110
Hazarlar ..........................................................................................................................110
Macarlar .........................................................................................................................110
Peenekler ......................................................................................................................111
Kpaklar .........................................................................................................................111
Bakrtlar ........................................................................................................................111
Ouzlar ...........................................................................................................................111
Sabarlar ..........................................................................................................................111
Trgeler ........................................................................................................................111
Karluklar .........................................................................................................................112
Krgzlar ..........................................................................................................................112
Kimekler .........................................................................................................................112
Orta Asya Trk Devletlerinde Kltr ve Uygarlk .....................................................................112
Trk Destanlar ................................................................................................................116
nite le lgili Kelimeler ve Kavramlar ......................................................................127
Etkinlikler ............................................................................................................128
Testler ...............................................................................................................134
niversiteye Girite km Sorular .........................................................................140
rnek Yazl Sorular .............................................................................................145
BLM 4 : SLAM TARH VE UYGARLII (13. YZYILA KADAR)

slamiyetin Douu Srasnda Dnyann ve Arabistann Durumu .............................................. 148
Hz. Muhammed Dnemi ....................................................................................................149
Drt Halifeler Dnemi .......................................................................................................152
Hz. Ebubekir Dnemi .........................................................................................................152
Hz. mer Dnemi .............................................................................................................153
Hz. Osman Dnemi ...........................................................................................................154
Hz. Ali Dnemi .................................................................................................................154
Emeviler Dnemi ..............................................................................................................155
Abbasiler Dnemi .............................................................................................................156
Endls Emevi Devleti ........................................................................................................157
Beni Ahmer Devleti ...........................................................................................................158
slam Kltr ve Medeniyeti .................................................................................................158
slam Dnr ve Bilim Adamlar ........................................................................................161
Etkinlikler ............................................................................................................168
Testler ...............................................................................................................175
BLM 5 : TRK-SLAM DEVLETLER (10-13. YZYILLAR)

Trklerin slamiyeti Kabul ................................................................................................ 194
Trk-slam Devletleri ..........................................................................................................196
Tolunoullar Devleti ..........................................................................................................196
hidiler Devleti .................................................................................................................196
Karahanllar Devleti ...........................................................................................................196
Gazneliler Devleti ..............................................................................................................198
Byk Seluklu Devleti .......................................................................................................199
Trk slam Devletlerinde Kltr ve Uygarlk ...........................................................................201
Etkinlikler ............................................................................................................217
Testler ...............................................................................................................222
BLM 6 : TRKYE TARH (11-13. YZYILLAR)

Anadoluya lk Trk Aknlar ................................................................................................ 236
Anadolunun Trklemesi ve Kurulan lk Trk Devletleri ...........................................................236
Trkiye Seluklu Devleti .....................................................................................................238
Hal Seferleri ..................................................................................................................241
Mana Charta (Byk art) ................................................................................................244
Harzemahlar ..................................................................................................................244
Eyyubiler ..........................................................................................................................244
Cengiz ve Mool Devleti .....................................................................................................245
Kubilay Hanl ..................................................................................................................246
aatay Hanl ................................................................................................................246
lhanllar ..........................................................................................................................247
Altnordu Devleti ...............................................................................................................247
Kltr ve Medeniyet ..........................................................................................................248
Etkinlikler ............................................................................................................268
Testler ...............................................................................................................273
TARH BLMNE GR
BLM 1
Tarih Bilimine Giri
TARH BLMNN KONUSU
TARH BLMNN YNTEMLER

Bir sonuca ulamak iin, bilim ve manta uygun
aratrma yapmak bir tarihinin vazgeemeyecei
yntemdir. Bir tarihi bulduu kaynak ve verileri titiz
bir inceleme yaparak, kesin bir yargya varmadan yeni bilgi ve belgelerin de bulunabileceini dnerek
almalarn yapar.
Tarih biliminin konusu gemite yaayan insanlarn

medeniyetlerini, bu medeniyetlerin geliimini, toplumlarn iinde bulunduklar zamandaki sosyal, ekonomik, siyasi, kltrel ve dini faaliyetleridir.
Ta r i h i n Tanm: Tarih; insanlarn zaman ve mekan

erevesinde meydana getirdikleri her trl faaliyet
ve ilerlemeleri, sebep - sonu ilikisi ierisinde belgelere dayal ve tarafsz bir ekilde inceleyen sosyal bir
bilimdir.
Bir tarih aratrmasnda takip edilen yntemler unlardr:

A . K AYNAK A R A M A (BELGE BULMA)
O l g u : Zaman ierisinde uzun srede oluan durumlardr. Bir baka ifade ile oluum sreleri gzlenebilen olaylar olgudur.
Malazgirt Sava bir olaydr. Bu olay sonucunda Anadolunun Trk yurdu haline gelmesi bir olgudur.
Sebep - Sonu: Tarihi olaylar sreklidir. Birbirlerini
takip eden olaylar arasnda sebep-sonu ilikisi vardr. rnein; Anadolunun Malazgirt Sava sonrasnda Trklemesi, Hallarn Anadoludan Trkleri atmak iin yapt mcadelenin bir nedenidir.
Yer - Zaman: Tarihi olay incelenirken, olayn meydana geldii corafi mekan ve o dnemin artlarnn belirtilmesi gereklidir. Ayrca o dnemin artlarna ve anlaylarna gre deerlendirilmesi gerekir. Yzyllar
nce yaanm bir olay gnmz artlarnda deerlendirmek yanl olur.
K a n t B u l m a : Tarih bilimi, gerei aratrmay, incelemeyi ve deerlendirmeyi esas alr. Bu nedenle olayla ilgili kant oluturacak her trl yazl veya yazsz
kantlar bulunmaldr. Bu almaya k a y n a k ya da
b e l g e b u l m a denir.
10
ESEN YAYINLARI
O l a y : nsanlk alemini ilgilendiren siyasi, ekonomik,

sosyal, dini vb. alanlarda yaanan ve ortaya kan her
duruma o l a y denir. Olaylar ksa srede anlk olup biter.
Tarihi bir olay doru olarak anlamaya yarayan her trl malzemeye k a y n a k ya da belge denir. nce olayla
ilgili kaynak aranr.
Kaynaklar (belgeler) ikiye ayrlr:
Yazsz Belgeler
lk insandan gnmze kadar ulaan, insan eliyle yaplm ilkel ta ve madeni aralar, kabartmalar, heykeller, lahitler, eitli eyalar, corafi yer isimleri, eitli
destan ya da efsaneler vs. yazsz belgeleri oluturur.
Yazl Belgeler
Tabletler, yazl ta ve
kemikler, deri ve papirs zerine yazlm
yazlar, antlar, kitabeler, mhrler, paralar,
fermanlar, kitaplar, dergiler, gazeteler vs. yazl belgeleri oluturur. Kaynaklar; ana kaynaklar (birinci elden) ve ikinci elden kaynaklar olmak zere ikiye ayrlr.
Tarih Bilimine Giri

Ana (Birinci Elden) Kaynaklar
Terkip yaparken unlara dikkat edilmelidir:
Bir tarihi olaya en yakn ve bu olay belgeleyen kaynaklardr. Dorudan doruya olay yaayan ve olayla
ilgili ada yazarlarn verdikleri eserlerdir.
Olay zerinde daha nce alma yaplm mdr?
kinci Elden Kaynaklar
Olayn meydana geldii zamann artlar nelerdir?
Birinci elden kaynan bilgilerinden yararlanlarak

meydana getirilen kaynaklardr.
pheli veri var mdr? Baka verilerle karlatrlmaldr.
Yaplacak almann deeri ana kaynaa yaknl

lsndedir.
Kaynaka verilerek okuyucunun bilgiyi kontrol

etmesi salanmaldr.
B. VERLER TASNF, TAHLL, TERKP (SENTEZ)

VE TENKT ETME
TARHN SINIFLANDIRILMASI
TASNF
Ulalan verilerin zamana, mekana ve konuya gre
blmlere ayrlarak dzenlenmesine t a s n i f, snflandrma denir. Snflandrmada en nemli husus, belgelerin gvenilirlik derecesidir. Birinci elden kaynak ncelikli olmaldr. Snflandrmada kronolojik sra nemlidir.
U z u n l u u n a Ta s n i f : Tarihi bulgular getikleri zamana gre snflandrmadr.

Enine Ta s n i f : Tarihi bulgular getikleri yer ve corafyaya gre snflandrmadr.
A n a l i t i k Ta s n i f : Tarihi bulgular konularna gre snflandrmadr.
TA H L L
Aratrmacnn elde ettii bilgilerin ve bulgularn gvenilirliinin karlatrma yaparak zmlenmesi, incelenmesidir.
A . Z A M A N A GRE SINIFLANDIRMA
ESEN YAYINLARI
Tasnif e ayrlmaktadr.
Tarih, aratrlmasnn ve reniminin kolaylatrma

dncesiyle tarihiler tarafndan zaman, mekan ve
konusuna gre e ayrlarak snflandrlmtr.
Kronolojik dzen gz nnde tutularak yaplan snflandrmadr. nsanlk tarihi, tarih ncesi ve tarihi alar olarak ayrlmtr. Bu ayrm da kendi ierisinde alt
blmlere ayrlmtr. Tarih ncesi, yazdan nceki
dnemi kapsam, Ta ve Maden Devirleri diye ikiye
ayrlmtr. Tarihi alar ise M 3500 yaznn bulunmasn balang alm ve lk a, Orta a, Yeni
a ve Yakn a diye alt birimlere ayrlmtr.
Bu eit snflandrma tarih renimini kolaylatrmtr; ancak alar oluturulurken Akdeniz

Havzas ve Avrupann tarihi gemiine gre yapld iin objektif deildir.
TENKT
Kaynaklarn kullanlmadan nce ie yarayp yaramad, gerek veya sahte, yahut zerinde oynanp oynanmadnn aratrlmasdr.
TERKP (SENTEZ)
Aratrmac yukardaki aamalar getikten sonra, ayr olan dnce veya verileri birletirmeye terkip (sentez) denir.
Yozgat ehir Meydan
11
Tarih Bilimine Giri

B . M E K A N A (YERE) GRE SINIFLANDIRMA
ARATIRMACI (BLMSEL) TARH
Corafi snflandrma da denilen bu tr snflandrmada olaylarn getii yer ve corafi snflar esas
alnmtr. Bunda da hedef kolay renmedir. rnein
Asya tarihi, Avrupa tarihi, Yozgat tarihi gibi.
Bu tarih anlay gnmzde benimsenen ada tarih anlaydr. Aktarlan olaylarn belgelere dayandrlmas esastr.
Olaylar, niin ve nasl sorusuna cevap verecek ekilde anlatlr. Sonulardan yola klarak bilimsel yorumlara yer verilir.
C. KONUYA GRE SINIFLANDIRMA
ZAMAN VE TAKVM
Bu tr snflandrma insanlarn faaliyet gsterdikleri

alanlara gre yaplmtr. Konuya gre snflandrma
dierlerine gre daha dar erevelidir.
Sosyal Tarih: Toplumsal olaylar inceler.
Siyasal Tarih: Devletler aras ilikileri inceler.
ktisat Tarihi: Toplumlarn ekonomik ve ticari etkinliklerini inceler.
YAZILI BMNE GRE

TARH ETLER
HKAYEC (RVAYET) TARH
Bu tr tarihilikte olaylar incelenirken yorum yapmadan verilir. Rivayet olunur ki, denilir ki... diye balanr.
Bu tr tarih yazlm ilkel yntemdir. ncs tarihin
babas da saylan Herodotostur (Herodot).
ESEN YAYINLARI
Anlama metni
Zaman kavramnn ortaya k ve geliimi insanln

tarihi kadar eskidir. Zamann birok tanm yaplmtr.
Zaman, balangc olmayan sonsuzluk, hareketin lm ve ak gibi tanmlarla aklanmaya allmtr.
Zaman soyut bir kavramdr. Bu nedenle hangi tanm
yaplrsa yaplsn, bu tanmn kesin doru olduu iddia edilemez. Ancak genel kabule gre zaman, bir
olayn ve oluun iinde getii, geecei ve gemekte olduu sredir.
nsanlar, zaman kavramn anlamaya baladklar andan itibaren gemii, yaanlan zaman ve gelecei
daha iyi kavrayabilmek iin zaman eitli blmlere
yani aylara, yllara, haftalara ve gnlere ayrarak takvimleri oluturmulardr.
Takvimin zellikle tarih bilimi asndan nemli bir yeri vardr. Tarihi olaylarn zaman ierisinde incelenebilmesi takvimle kolaylamtr. Tarihi olaylarn ne zaman, hangi ylda, ayda, gnde ve saatte olduunu renmemizi takvim salamtr.
Olaylar bir masal ve efsane havas ierisinde verilir.
Her ulus, bulduu takvimde, kendi yaamlarn en ok

etkileyen olay balang yapmtr.
RETC TARH
rnein;
Bu tarih anlaynda gemiin olaylarndan ders karlmas vardr. retici tarihiliin ilk temsilcisi Peleponnes Savalarnn tarihini yazan Thukydidestir
(Tukidides). Tarihte meydana gelen olaylar sanki bir
kiinin eseriymi gibi anlatlr. Kiisel kahramanlklar
n plana kartlr. Okuyucuyu etkileme amaldr.
Yahudiler: M 3760 (Hilkat = Yaratl yln)

Yunanllar: M 776 (ilk Olimpiyat oyunlarn)
Romallar: Romann kurulu yl olan M 753 yln
Hristiyanlar: Hz. sann doumunu (0 milad)
Mslmanlar: Hicret olayn (622), Hz. Muhammedin
Mekkeden Medineye gn.
12
Tarih Bilimine Giri
A. ON K HAYVAN RESML TRK TAKVM
Ud (Sr) Yl: Bu ylda havalar yldrml olur. Gk

grltl yamurlar olur. Kn kar ok yaar ve tipiler
ok olur. K uzun srer. Buday ve her eit meyve
ok olur.
Trklerin slamiyeti kabulnden nce kullandklar takvimdir. Gne ylna gre dzenlenen bu takvim 12 ylda bir devreder. Her yl tamamlandnda bir asr kabul
edilmitir. Ayrca her yl bir hayvan adyla anlmtr. Bir
yl 12 aya blnmtr. Aylarn zel ad yoktur. Aylar
n ay, drdn ay gibi saylarla belirlenmitir.
Bars (Pars) Yl: Bu ylda halk arasnda dmanlklar

artar. Yneticiler ok adaletsizlikler yapar. Hkmdarlar arasnda geimsizlikler artar. Sknet salanamaz. Yazn buday ve meyvelere afet gelir. Kuvvetli
depremler olur. Denizde dalgal tufanlar olur.
TRKLERN KULLANDII TAKVMLER
Yllara isimleri verilen hayvanlar unlardr:

Sgan (San = Fare)
Ud (Sr)
Bars (Pars)
Tabgan (Tavan)
Lu (Ejder)
Ilan (Ylan)
Yund (At)
Koy (Koyun)
Biin (Maymun)
Taguk (Tavuk)
t (Kpek)
Tonguz (Domuz)
in ve Tibetlilerin de kulland bu takvim birok Trk topluluu tarafndan da kullanlmtr.

Balangta Ay yl esasl olan bu takvim Kktrkler tarafndan Gne Ylna evrilmitir.
TRK Y I L I H E S A B I
Trk alemi gne yln kendine has bir usulle yrtm, her yl bir hayvan ismiyle adlandrmtr. Sz konusu hayvann huyu ve zellikleri zerine yorumlar getirmitir. Hayvanlarn hepsi on iki olup hepsine hakim
olurlar, on iki ylda hayvann ismi bir defa gelir. Bu usul
emsiyenin ba Hamaldan, yani Marttan balar.
Scgan (Fare) Yl: Bu yln ilk aylarnda ve ortalarnda ferahlk, halk arasnda ho hl ve zenginlik olur.
Ama yln sonbaharnda halklar ve yneticiler arasnda fitne balar. Kn salgn hastalklar olur. Yaz gnleri yamurlu olur. Sanlar ok olur ve budaylara
hcum ederler.
Tabgan (Tavan) Yl: Bu ylda her eit nimet ok

olur. Yaz ve k sakin geer. Havalar iyi olur. Btn
halk arasnda sknet ve rahatlk olur.
Lu (Ejder) Yl: Bu yla bazlar Nehak, balk yl da

demilerdir. Bu ylda halk arasnda dmanlk, fitne,
atma ve savalar olur. Yaz gnleri yldrm ve gk
grltl yamurlar, kn da tipi ve kar olur. Aalar
souk arpar.
ESEN YAYINLARI
Ilan (Ylan) Yl: Bu ylda yazn yamur az yaar. Havalar kurak olur. ou yerde alk ve ktlk olur. Kn
kar az yaar, rutubet olur. Halk arasnda kayg ve
hasret olur.
Yund (At) Yl: Yund yl denilen bu ylda yazn hava
lk olur. Yamurlar fazla yaar. Buday ve meyveler
boldur. Kn kar fazla yamaz. Drt ayakl hayvanlara hastalk bular. Hkmdarlar ve halk arasnda sava ve kavgalar kar.
K o y ( K o y u n ) Yl: Bu ylda yaz scak olur. Klar souk ve uzun geer. Halk arasnda zenginlik ve rahatlk olur. Hkmdarlar arasnda sava balad halde
bar abuk salanr. Ancak deniz ve gemilerde felaketler olur.
B i i n ( M a y m u n ) Yl: Halk arasnda haset ve dmanlk olur. Yazn yamur, kn kar ok olur. Halk
arasnda hastalklar yaylr. Hayvanlar arasnda deve
ve atlar hastala yakalanr.
Taguk (Tavuk) Yl: Bu ylda yaz yamurlu ve scak

geer. Buday ve eitli meyveler ok olur. Dar ve
kara budaylar erken dikilmelidir. Hamile kadnlara
arlk gelir.
13
Tarih Bilimine Giri

D. RUM TAKVM
t (Kpek) Yl: Bu ylda yazn yamurlar az yaar. Budaylar az olur. Fiyatlar artar. K yumuak geer. Meyveler ok ve ucuz olur. Halk arasnda lmler ok olur.
Mali takvim diye de adlandrlan bu takvimin yaplmasnn nedeni Osmanl Devletinde btn resmi ve dini
iler Hicri takvime gre yaplyordu. Miladi takvimle
arasndaki 11 gnlk fark nedeniyle d ticarette problemlere neden oluyordu. Bu nedenle 1678de snrl
olarak Rumi takvim yrrle kondu. 1839da btn
resmi ve mali iler Rumi takvime gre yaplmas karara baland.
Tonguz (Domuz) Yl: Bu ylda yaz yamurlu, k

uzun ve souk olur. Buday ok ve ucuz olur. Hkmdarlar arasnda muhalefet, atma ve savalar olur.
Halk arasnda geimsizlik olur. eitli tbi afetler
meydana gelir.
1870 ylna kadar Rumi takvimin yanna Hicri takvim

de konulmutur.
Rumi takvim aslnda Bizans mparatoru Jstinyen zamannda hazrlanan Bizans takvimidir. Mart ay ylbadr. Miladi takvimle arasnda 584 yl fark vardr. Gne yl esasldr.
B. HCR TAKVM
Trklerin slamiyeti kabul etmesiyle birlikte kullandklar takvimdir. Hicri takvimde Ayn dnya evresinde
12 defa dn esas alnm ve bu tam dne Ay
Yl denilmitir.
Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye gn
(MS 622, Temmuz 16) balang kabul edilmitir. Hz.
mer Dneminde oluturulmu ve kullanlmaya balanmtr.
ESEN YAYINLARI
Rumi takvimde yl; Mart, Nisan, Mays, Haziran, Temmuz, Austos, Eyll, Terinievvel, Terinisani, Kanunevvel, Kanunsani ve ubat aylarndan olumaktadr.
Cumhuriyet dneminde 1926da Miladi takvimin kabulyle bte iradi dndaki btn resmi ilerde Rumi
takvim kaldrlmtr. 1 Mart mali ylba 1982de kaldrlm ve 1 Ocak 1983ten itibaren mali ylba 1
Ocak olarak uygulanmaya balanmtr.
E. MLAD TAKVM
Milad; doum demektir. Hz. sann doumu (0 Milad)
balang kabul edilmitir.
Ay Yl 354 gndr. Bu nedenle Miladi Takvimle aradaki fark 11 gn 6 saattir. Ylba her yl 11 gn nce
olmaktadr.
Gnmzde slam dnyas dini gn ve trenlerini Hicri Takvime gre yapmaktadr.
C. CELAL TAKVM
Byk Seluklu hkmdar Melik ahn emriyle nl
Trk Bilgini mer Hayyama yaptrlmtr.
Gne yl esasl olan bu takvim Melikahn Celaleddin unvanna izafeten bu ad almtr.
Ylba, Miladi 21 Marttr. 15 Mart 1079dan itibaren
uygulanmaya balanan Celali takvimi, Melik ahn
lmnden (1092) sonra terkedilmitir.
Bu takvimde yl 365 gn 6 saattir.
14
Takvim
Tarih Bilimine Giri

rnek:
Gne yl esasldr. Yani dnyann gne etrafnda

bir defa dn esas alnmtr. Bu sre 365 gn 6
saattir.
a.
1777 622 = 1155

1155
= 35
33
b.
Temelini Msrllar atmtr. Yl 365 gn, aylar 12 olarak hesaplamlardr. Daha sonra Roma Kral Julius
Caesar gelitirmi, kendi adyla anlan Julyen takvimini oluturmutur. Bu takvimi Papa XIII. Gregoriyen yeniden dzenleyerek (1582) Hz. sann doumunu
balang (0) saymtr. Bundan nceki tarihlere M,
sonraki tarihlere MS denilerek Miladi takvimi oluturmutur.
c.
1155 + 35 = 1190
Rumi Ta k v i m i M i l a d i Ta k v i m e e v i r m e
Rumi takvim ile Miladi takvim arasnda 584 yl fark
vardr. Bu nedenle Miladi takvime gre verilen bir olayn hangi Rumi yla rastladn bulmak iin 584 saysn kartmak gerekir.
Ta k v i m e v i r m e l e r i
rnek:
H i c r i Ta k v i m i M i l a d i Ta k v i m e e v i r m e
Cumhuriyetin ilan tarihi olan Miladi 1923 yl hangi

Rumi yla rastlamaktadr?
Hicri bir yl, miladi yla evirebilmek iin u ilemleri

yapmamz gerekir.
1923 584 = 1339
a.
b.
Hicri yl Fark = Sonu
c.
Sonu + 622 = Miladi yl
ESEN YAYINLARI
Hicri yl
= Fark
33
1325 + 584 = 1909
b.
1256 38 = 1218
c.
1218 + 622 = 1840
A
Tarihsel sreci temelinden sarsan olaylar arasndaki
zamana denir. Tarihsel sreci alara ayrmann
amac olaylarn daha kolay incelenmesini salamaktadr. Tarih ncesi dnemlerin alara ayrlmasnda,
kullanlan ara ve gerecin cinsi belirleyici iken, tarihi
dnemlerin alara ayrlmasnda nemli siyasi ve
sosyal olaylar belirleyici olmutur.
Miladi Ta k v i m i H i c r i Ta k v i m e e v i r m e
Miladi yl 622 = Sonu
Sonu
= Fark
33
b.
c.
rnek:
Osmanl tarihinde 31 Mart 1325 Rumi ylnda cereyan
eden ve 31 Mart Vakas olarak bilinen isyan Miladi
takvimde hangi tarihe rastlamaktadr?
rnek:
1256
a.
= 38
33
a.
Rumi takvime gre verilen bir olayn hangi miladi yla

rastladn bulmak iin 584 saysn eklemek gerekir.
Fark + Sonu = Hicri yl
ZAMAN ZELGES
MLATTAN NCE
200
100 75 50 25
M IV. yzyl
M III. yzyl
M II. yzyl
M I. yzyl
MLAT
0 25 50 75 100
MLATTAN SONRA
200
300
400
M I. Yzyln Son eyrei
300
M I. Yzyln lk eyrei
400
MS I. yzyl
MS II. yzyl
MS III. yzyl
MS IV. yzyl
15
Tarih Bilimine Giri

MLAT
rnek:
Yontma Ta Dnemi, Bakr Devri gibi tarih ncesi dnemlerde tan yontularak ilkel aletler yaplmas ya da
bakrn kullanlmas dnemlere isim olmutur.
1453 stanbulun fethiyle Bizansn yok oluu veya 1789
Fransz htilaliyle Avrupada siyasi ve sosyal deiimin
yaanmas tarihi alarn oluumunda etkili olmutur.
YZYIL
Asr da denilir. Yzyllk sredir. Bu sre kendi ierisinde blmlere ayrlr.
Doum, balang demektir. Hz. sann doumu (0)
kabul edilerek tarih yeniden zamana gre snflandrlmtr. 0 (sfr)dan nceki dneme M denirken,
0dan (sfr) sonraki dneme MS denmitir. Bu tanmlama Hristiyan dnyas tarafndan yaplm ve dnya
toplumlarnn ve devletlerinin de birou bugn bunu
kabul etmitir.
rnek:
M 100 ile 75 tarihleri arasnda M 1. yzyln ilk
eyrei iken MS 75 ile 100 tarihleri aras MS 1.
yzyln son eyreidir.
Yzyl ile ilgili bilinmesi gereken ey herhangi bir

tarihin kanc yzyla ait olduudur.
rnek:
Tarihleri yzyl olarak belirlemenin pratik yolu verilen
bir tarihi, yzyl olarak okuyabilmek iin tarihi
gsteren saynn soldan ilk rakamnn bir fazlasn
sylemektir.
ESEN YAYINLARI
HCRET
751 Talas Sava hangi yzylda olmutur?

Soldan ilk rakam 7dir. Bir fazlas 8dir. O halde Talas
Sava 8. yzylda olmutur.
Verilen tarih eer drt rakaml bir say ise soldan ilk iki
rakamnn bir fazlas sylenmelidir.
1453 stanbulun fethi hangi yzylda olmutur?
Soldan ilk iki rakam 14tr. Bir fazlas 15tir. O halde
fetih 15. yzylda olmutur.
Gne ylna gre her 100 yla Yzyl veya

Asr denir. Buna gre;
0 99 arasndaki zamana 1. yzyl
0 49 arasndaki zamana 1. yar
50 99 arasndaki zamana 2. yar
0 25 arasndaki zamana ilk eyrek (1. eyrek)
75 100 arasndaki zamana son eyrek (2. eyrek)
16
G, yerdeitirme anlamndadr. Bir kiinin ya da

toplumlarn doup bydkleri, yaamlarn devam
ettirdikleri ky, kasaba, ehir ya da memleketlerinden
isteyerek veya deiik nedenlerle g etmesidir.
Hicret kavram daha ok slam dnyasnda kullanlmaktadr. Hz. Muhammedin Mekkeli mriklerin basksndan uzaklamak, dinini yaymak ve yaamak
amacyla Miladi 622 ylnda Mekkeden Medineye gne hicret denmitir.
DEM
Tarih boyunca insanlar, toplumlar, deer yarglar srekli deiim ve geliim gstermitir. Dn doru kabul
edilenler bugn yanl kabul edilebilir. Orta ada feodalite rejimi ideal bir rejim iken bugn demokrasi rejimi ideal bir rejimdir.
Tarih Bilimine Giri

Osmanl Beyliinin ksa srede bymesinin bir nedeni de gerek siyasi corafyasnn gerekse beeri
corafyasnn uygun olmasdr.
ATATRK VE TARH
Trk Ta r i h K u r u m u n u n Almas (15 Nisan 1931)

Atatrkn ilkelerinden milliyetilik, insann tarihine
balln da ifade eder. Atatrk, milletine ve tarihine
balln, tarih alanndaki almalar ile gstermitir. Atatrk Trk tarihinin sadece Osmanl tarihinden
ibaret olmadn gstermek, Trk tarihi ile alakal
dnyada yanl bilinen yarglar ortadan kaldrmak
(sar rka mensup olunduu vb.), Anadolu tarihi hakknda derin aratrmalar yaplmas ve Trk tarihinin
gereki bir biimde aratrlmas iin Trk Tarih Kurumunu kurmutur.
TARH OLAYLARI DEERLENDRRKEN NELERE

D K K AT EDLMELDR?
Tarihi olaylar pozitif bilimler gibi deney ve gzleme
dayanmaz. Bu nedenle objektiflikte zorlanlmaktadr.
Bir tarihi olay deerlendirirken ncelikle yaand
dnem gz nne alnmaldr. rnein stanbulu Fatih Sultan Mehmet neden karadan ve denizden kuatt da uaklarla bombalamad diyemeyiz.
Yine tarihi olayn yaand dnemin sosyo-kltrel
zellikleri de gznne alnmaldr. rnein; Osmanlnn kuruluunda atl gebe toplumdan hemen tam
teekkll devlet gelenei beklenemezdi.
Ekonomik artlar devletlerin kurulmasnda toplumlarn gelimesinde son derece nemlidir. rnein Milli
Mcadele yllar yokluk yllardr. Buna ramen Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde byk mcadele
verilmitir. Biz bugn Kurtulu Savanda neden kanlar kullanld, motorlu aralar kullanlmad, dersek
doru bir deerlendirme olmaz.
Corafya ve corafi artlar da tarihi olaylarda nemlidir. Bir olayn yaanmas iin corafi mekann olmas
gerekir. Ayrca gerek savalar gerekse dier etkinliklerde corafi konum ve artlar elverili olmaldr.
ESEN YAYINLARI
1917lerde sosyalizm rejimi insanlar kurtaracak denirken 1991de Sovyetlerin k ile sosyalizmin
ideal anlamda olamayaca anlalmtr.
Atatrk, Trk Tarih Kurumu toplantsnda
Atatrk, tarih yazarlarnn tarihi yapanlara bal kalmasn istiyordu. Yani tarihin gereki bir biimde
yazlmasn ve bylece gelecek kuaklarn doru
bilgilenip bundan gerekli dersleri karmalarn savunuyordu. Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan, yapana sadk kalmazsa deimeyen
hakikat, insanl artacak bir mahiyet alr.
diyerek bu konunun nemini dile getirmitir.
Atatrk, birletirici bir tarih anlayna sahipti. nsann
kendi tarihini bilmesi, ada uygarlk seviyesinin stne kabilmek iin zorunludur. nk tarih bilinci,
milli birlii oluturur. Atatrk, Trk tarihi ile vnmesinin yan sra sebepsiz yaplan savalarn bir cinayet
olduunu kabul ederdi. Bu da Atatrkn insan sevgisini gsterir. Yani kendi tarihimizle vnrken baka
uluslara dmanlk beslemeyi de reddediyordu.
Bylece milli tarih anlay yolunda nemli bir adm
atlm oluyordu.
17
Tarih Bilimine Giri

ATATRKN TRK TARH TEZ
def sadece devlet olmamtr, btn Trk varl olmutur. Trk milleti ve vatann hedef alan iftiralar yneltilmitir.
(Do. Dr. Ramazan Tosun)

Tarih, milletlerin hafzasdr. Milletler, tarih ierisinde
teekkl ederler ve tarih uuru sayesinde varlklarn
devam ettirirler. Tarih uuru, tarihin ak hakknda
belli bir gr sahibi olmak demektir. nsan tarih olaylarn mnl bir btn iindeki paralar halinde grd anda tarih uuru kazanm olur. Bu uurdan
mahrum olan milletler, milli birlik ve beraberliini de
koruyamazlar. Milli birliini tesis edememi milletlerin
yaamas mmkn deildir.
Bu iddialar yle sralamak mmkndr:

1. Trklerin sar rktan olduklar, dolaysyla Avrupallara gre ikinci snf insan saylmalar gerektii
2. Trklerin medeni kabiliyetten mahrum olduklar, dolaysyla medeniyet dman olduklar
3. Trklerin yaadklar topraklarn kendilerine ait
olmad iddialardr.
Tarihe baktmz zaman, tarih uuru, dolaysyla da

milli uurun zayf olduu dnemlerde hem siyasi hem
de sosyal alanda meselelerin hat safhaya ktn
gryoruz. Tarih uuru olmayan aydn ve devlet ricali
varlk sebebi olan milletine yabanclam, baka kltrlerin, dolaysyla milletlerin etkisine girmi, kendine
gven duygusunu kaybetmitir. Kendine gven duygusunu kaybeden aydnn milletine hizmet etmesi, yol
gstermesi mmkn deildir.
ESEN YAYINLARI
Trk tarihi insanlk tarihi kadar eskidir. Ancak, Mustafa Kemal Atatrke kadar bu geni ve kkl tarihimiz
gerektii gibi aratrlp ortaya konulamamtr. Osmanl dneminde, dier sosyal ilimlerde olduu gibi
tarih konusunda da yeterli gelime salanamamtr.
Dolaysyla, bata aydnlar olmak zere insanmza
tarih uuru verilememitir. Bu ise hzla ilerleyen ve bu
gelimeyi geri kalm toplumlar ezmek iin kullanan
Batl devletler karsnda bir eziklik, kendine gvensizlik yaratmtr.
Bu iftiralarn sahibi olan Bat dnyas, Trklerin nce

Avrupa ve Balkanlardan, daha sonra da Trkiyeden
tamamen atlmalar, yok edilmeleri gerektiini dnyordu. ngiliz devlet adamlarndan Gladston, Batnn gerek niyetini, Trklerin ktlklerini kaldrmann tek bir aresi vardr, o da yeryznden vcutlarnn kaldrlmasdr. szleriyle ortaya koymutur.
Atatrk, tarih dersinde
Mustafa Kemal Atatrk, Milli Mcadele ile sadece askeri zaferleri hedeflememitir. Trk milletinin muasr medeniyet seviyesine kmasna engel olan ne kadar
olumsuzluk, eksiklik varsa hepsiyle mcadele etmeyi
amalamtr. Eksikliklerimizden bir tanesi de kkl tarihimizi tam anlamyla aratrp, ortaya koyamamamzdr.
Bugn, ayn inan ve katiyetle sylyorum ki, milli lkye, tam bir btnlkle yrmekte olan Trk milletinin byk millet olduunu btn medeni lem, az zamanda, bir kere daha tanyacaktr.
Atatrk, ktphanesinde alrken
Bat dnyas, Trklerin Anadolu corafyasna girip

buray Trkiye haline getirmeye baladklar tarihlerden itibaren, kendilerinin 1815 Viyana Kongresinde
adn koyduklar ve siyasi literatre soktuklar ark
Meselesini uygulama alanna koymutur. Burada he18
Asla phem yoktur ki, Trkln unutulmu byk

medeni vasf ve byk medeni kabiliyeti, bundan sonraki inkiaf ile, tinin yksek medeniyet ufkunda yeni
bir gne gibi doacaktr. diyen Atatrk, Trk tarihinin
ilm esaslara gre aratrlmas, tarih uurunun uyandrlmas iin almalar bizzat balatmtr. Atatrkn
bu almalar noktaya ynelmitir. Birincisi, Trk
Tarih Bilimine Giri

Sonu olarak Atatrk, Trk milletine mill bir heyecan
verip onu haysiyet ve vakarna kavutururken, uygulad, inklaplarn yannda, bir milli tarih uuru da vermeyi bilmitir. Bugn de hepimize den grev, her
Trk gencinin tarih uuru ile yetiip, mensup olduu
milletine ve kendisine gven duymasn salamaktr.
ve Dnya tarihini eski, yanl, ideolojik yaklamlardan

kurtarmaktr. kincisi, dnya medeniyetine Trk medeniyetinin yapm olduu katklar ortaya karmaktr.
ncs ise, Trk tarihini ilm metotlarla modern, orijinal bir tarih haline getirmektir. Bu hususu ise Atatrk Tarih, hakikatleri tahrif eden bir sanat deil, belirten bir ilim olmaldr. eklinde ifade etmitir.
http://www.webhatti.com/tarih/50988-ataturkun-tarihsevgisi.html
Atatrkn Trk Tarih Tezinde belirttii hususlar yle sralayabiliriz:

1. Trkler, brakisefal ve beyaz rktandr. Beyaz rkn anayurdu Orta Asyadr.
GEMTEN GNMZE TARH

YAZICILII
2. Medeniyetin beii Trklerin anayurdu olan Orta Asyadr.
Tarihi en basit anlatmla gemiin bilimi olarak tarif

eden tarihiler, onun gemiteki toplumlar etkileyen,
gelecee yn veren bilim olarak da bilinmesini istemilerdir.
3. Anayurtlar olan Orta Asyadan deiik sebeplerle g eden Trkler bylece dnyaya medeniyeti yaymlardr.
4. Anadolunun ilk yerli halklar da Trklerdir, dolaysyla burann ilk sahipleri Trklerdir.
Tarihte olaylarn doru deerlendirilmesi iin zaman

ve yer gstererek olaylar arasnda neden-sonu ilikisini aratrarak, karlkl etkileimini gsterilmesi
nemlidir.
6. Osmanl Devletinin kuruluu ile ilgili iddialar

aratrlmal, gerek ortaya karlmaldr.
Btn bu konularda aratrma yaplmas iin direktifler vermi, yaplan almalar takip etmi ve ortaya
kan eserleri bizzat okuyarak incelemitir.
Trk Tarih Kurumu da bu almalar yrtmek zere
15 Nisan 1931 tarihinde kurulmutur. Trk Tarih Tezinin tartld I. Trk Tarih Kongresi, 2.11.1932 tarihinde Ankarada yaplmtr. 1935 ylnda, tarihi ve
retmen yetitirmek zere Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi kurulmutur.
ESEN YAYINLARI
5. Trklerin slam medeniyetine katklar aratrlmaldr.
Tarihi gemiin olaylarn, kaynaklardan ek alarak

eletirel bir inceleme ile kronolojik tutarllk ierisinde
inceler. Bu nedenle tarih boyu birok tarih anlay domu, gelimi ve kaybolmutur.
Bunlardan nemlileri aada verilmitir.
1. HKYEC (RVAYET) TARH
Atatrk, Trk tarihinin bir btn olarak, ilm usullerle

aratrlmasn istiyordu. Tarih yazmak, tarih yapmak
kadar mhimdir. Yazan yapana sadk kalmazsa deimeyen gerek, insanl artacak bir nitelik alr.
Atatrk, Trk tarihinin, dolaysyla Trk medeniyetinin
en ince ayrntlarna kadar ortaya karlmas zerinde durmutur. nk, Trk kabiliyet ve kudretinin tarihteki baarlar meydana ktka, btn Trk ocuklar kendileri iin lazm olan atlm kaynan tarihte
bulabileceklerdir. Trk ocuklar bu tarihten bamszlk fikrini kazanacaklar, o byk baarlar dnecekler, harikalar yaratan adamlar renecekler, kendilerinin ayn kandan olduklarn bilecek ve bu kabiliyetle
kimseye boyun emeyeceklerdir.
Herodot
Bu tarz ilk olarak eski Yunanda ortaya kmtr. Balangta azdan aza dolaan hatralar airler tarafndan hikyeletirilerek nesre evrilmi ve arivlerdeki malzemenin de ilavesiyle ilerine birtakm gerekler de karmtr. Fakat yine de, Strabonun ifadesiyle bunlar Epos olmaktan kurtulamamtr. Logograflarn eserleri ne edebi ne de tarihi eserlerdir. Sadece
ilmi aratrma yolunu aan basit kroniklerdir.
19
Tarih Bilimine Giri

Burada ama, faydal olmak, tarih yoluyla tecrbeyi
arttrp bilgiyi oaltarak gelitirmek ve insan baarl klmaktr. Bunun artlar ise,
Tarihin Babas adyla bilinen Herodotos (Herodot)

her ne kadar Logograflarn yolundan gitmise de insan merkez haline getirmi olmas ve kavray stnlyle onlardan ayrlr. Herodotos da hikyeci tarih
tarzn kullanmtr. Fakat olaylar pe pee sralamakla kalmam, onlar bir dzen iinde nakletmi ve
bir kompozisyon rnei vermitir. Eserinde az da olsa
siyasi grler vardr. Tenkit dncesine sahip olmamakla birlikte, grdkleri ile duyduklar arasnda bir
ayrm yapmtr.
Thukydides
Gemi olaylardan ders almak, gelecekteki yolu doru izebilmek, okuyucuya ahlaki ve milli duygular alayabilmek maksadyla yazlan bu tarz eserler, retici bir mahiyet arz ettiklerinden retici veya pragmatik denilen tarihilik akm iinde yer alrlar. Bu tarzn nderliini yapan kii Thukydidestir. Gerek anlamda tarihilik, onun Pelopennesoslular ile Atinallarn Sava adl eseriyle balamtr. Bu eser sadece
edebi bakmdan deil, metod ve zihniyet bakmndan
da daha nceki eserlerden ok farkldr. Bu fark, eserin gerek konu, gerekse muhtevasnda kendini gstermektedir. Eser zaman ve mekan bakmndan snrlandrldktan baka, sadece mellifin yaad devrin
olaylarna tahsis edilmi devlet, tarihi realitenin merkezi olarak grlerek, esas yerine getirilmitir. Devlet
dncesinin esasn siyaset tekil etmesi dolaysyla
da Thukydides bir siyasi tarih yazcs olmutur.
Thukydides yetime tarz sebebiyle de, aratrmaya
yeni bir anlam getirmitir. Bu da Siyasi retimde
faydal olmak dncesidir. Bylece ilk defa tarih biliminin sosyal bilimler iindeki yeri de tayin edilmitir.
20
ESEN YAYINLARI
2. RETC (PRAGMATK) TARH
1)
Geree tamamen sadk kalmak,
2)
Olay ve durumlar anlatrken, aralarndaki ilikiyi

ortaya koymaktr.
Gemii renip, bu bilgilere dayanarak u anki durum

ve gelecek hakknda hkm vermek ancak bu ekilde
mmkndr. Tarih yazclnda bu tr, Thukydidesten
sonra dier eski Yunan ve Roma tarihilerince de benimsenmi; Polybios, Plutarkhos, Tacitius, Machiavelli
gibi yazarlar onun izinden gitmilerdir. Pragmatik tarih
yazclnn en belirgin zellii, tarihte n yapm ahsiyetlere geni yer verilmesi, bu kiilerin idealletirilmesi, hatta adeta insan st varlklar haline getirilmesidir.
slam tarihiliindeki Siyer kitaplar bu tarza rnek
olarak gsterilebilir. Thukydidesin at r, tarihi
gerekleri ortaya koymak hedefini gtt halde, rnek
olmak prensibiyle de hareket ettiinden, bunu benimseyen melliflerin eserlerinde hep zaferler ve parlak
olaylarn ilenmesine zen gsterilmi, baarszlklar
ve hayal krklklar karsnda sessizlik tercih edilmitir. Bu da retici tarzn en byk zaafn tekil etmitir.
3. ARATIRMACI TARH
XIX. yzylda tarih yazcl tarznda ciddi bir hamle
yaplm, olaylarn sade anlatm ve gelecee matuf
reticisi vasf yannda, k sebepleri, bunlar hazrlayan ortam, eitli olaylarn sebep ve sonu ilikilerinin aratrlmasna balanmtr ki, bylece tarih bir
bilim olma kimliini kazanmtr.
Dnyada cereyan eden olaylar, sadece yeri ve zaman bakmndan deil, cereyan tarz, rol oynayan kiiler
bakmndan da farkllklar gsterir. artlarn msait olmas halinde benzer olaylar cereyan edebilirse de
Tarih tekerrr etmez. Yani, tarihi olaylar hibir zaman, ayn cins ve miktarda malzemelerin kullanld
laboratuvar deneyleri gibi deildir. Her birinin zel
artlar, deiik mekanlar vardr. Bu olaylara karan
kiilerin karakterleri, olay srasndaki haleti ruhiyeleri,
d tesirler birbirinden farkldr. O halde, gerek manada bir tahlil iin, btn bunlarn derinliklerine inilip
ayr ayr aratrlmas gerekir.
Olayn oluuna sebebiyet veren artlarn aratrlmas da ayr bir nem tar. Bir olay sadece tek bir sebebe balamak hataldr. Corafi, sosyal, siyasi, iktisadi vs. artlarn iyi incelenmesi gerekir. Bunlarn biri-
Tarih Bilimine Giri

nin grlp, dierlerinin ihmal edilmesi yanl sonulara gtrebilir. Yani, tarihin bir bilim sfatn kazanabilmesi iin tarihin dier sosyal bilimlerle olan ilikilerinin her zaman gznnde bulundurulmas, yerine
ve zamanna gre onlardan yardm istemesi gerekir.
rnein; Mehmet Halifenin yazd Tarihi glmn

adl eser (1664) geen zamanda grd olaylar anlatmtr. Harem-i Hmayunda yazld iin Tarih-i
Glmn ad verilen eserde, gerekten dier tarihlerde rastlanlmayan olaylar kaydedilmitir.
Kaynak: S. Ktkolu Mbahat,

Tarih Aratrmalarnda Usl, 1998, s.1-35
Der meth-i padiah- slam

(Allah hilafetini kyamet gnne kadar devam ettirsin)
Ey hkmdarn en ereflisi, yce soylusu
Yeryzne skender gibi hak ve adalet getirdin
Ey Sleyman- zaman, ey Osmanlnn en sekini!
Senin ltfunun glgesinde kledir Feridun ve Keykubad
Ey cihann sahibi! Ey her zaman stn olan hkmdar
Gtrr ah- ran klcnn korkusundan rzgar
Misl-i cennettir sarayn...
TARH YAZICILII LE LGL RNEKLER
EHNAMECLK
ehnamecilik, byk ahslarn hayat hikyesini
anlatan yazlar ve metinlerdir. Bu metinler genellikle
manzum ekilde yazlmtr. Bu tarz tarih yazcl
daha ok Trk, ran ve Hint topraklarnda gelimitir.
Alp Er Tunga ld m?
Kt dnya kald m?
Felek cn ald m?
imdi yrkler yrtlr.
...
Beyler atlarn koturdular
Kayg ve kederle zayfladlar
Betleri benizleri sarard
Yzlerine safran srlm sanld
MODERN TARHLK (Neden, Naslc)
ESEN YAYINLARI
rnein, Trk tarihinin bilinen en eski destan kahramanlarndan birisi Alp Er Tungadr. Alp Er Tunga M
VII. asrda Trk - ran savalarnda n kazanm, ran
ordularn defalarca malup etmi byk Trk hkmdardr. Alp Er Tunga Destannda bu byk kahramann hayat hikyesi, baarlar ve ldrl anlatlr.
diye bir giri yaptktan sonra olaylar anlatlmaya balanr.
Modern tarihilik daha ok neden - naslc tarihilik

anlaydr. Olaylar abartlmadan, yer-zaman, nedensonu, tarafszlk dikkate alnarak kaynak incelemesi
yaplarak yazlan tarihlerdir.
Modern tarihilik tarih boyu birok aamadan gemi
ve gnmze kadar gelmitir. Bu nedenle birok tanm yaplmtr.
rnein T. S. Eliot, Tarihi idrak, gemii sadece gemi olarak deil, onun hali hazrdaki mevcudiyeti olarak idrak etmektir. diyerek tarihin bugne bakan ynne vurgu yapmtr.
talyan tarihi Benedetto Croce ise, Gerek tarih, ada tarihtir. szyle yani biz llere hitap etmiyoruz,
dirilere hitap ediyoruz; tarihi incelerken, amzn
problemlerinden syrlmak iin gemiteki benzer
problemlerin nasl aldna bakmamz lazmdr, demektedir.
ALE TARH
Yukardaki manzum anlatm devam edip gitmektedir.

Alp Er Tungann kahramanlklar Trk halk ile kendinden sonra gelen Turan hkmdarlar zerinde etki
etmitir.
VAKANVSTLK
Tarihi, tarih yazar da denilen vakanvistler; kral, padiah vs. hkmdarlarn yanndan ayrlmadan grdklerini yazan kiilerdir.
Son yllarda tarih anlay ve tarihilik daha ok yerele ve zele kaymaya balamtr. Bu nedenle aile tarihilii de kendisine yer edinmeye almaktadr.
Do. Dr. smail Doan Osmanl Ailesi - Sosyolojik Bir
Yaklam adnda bir aile tarihi yazm ve sosyolojik
olarak irdelemitir. nsznn bir yerinde Bu almada Osmanl ailesi karakteristik siyasal dnemleri
ierisinde ele alnmtr. Bu dnemler Kurulu, Klasik
ve Yenileme dnemleridir. der. Kurulu dneminde;
21
Tarih Bilimine Giri
r n e k : Gordion, Alacahyk ve Aliarda yaplan kazlar tarih ncesi ve tarihi alarn balangcnda Anadoluda hangi medeniyetlerin yaadn renmemizi salar.
erkek - kadn, giyim - kuam, evlilik, ocuklar, klasik

dnemde; Osmanl toplumu, saray halk, sarayd
halk, halkn aile yaps ve kltr, yenileme dneminde; Osmanl ailesini etkileyen Bat kltr ve kadn hareketleri incelenmitir.
K r o n o l o j i ( Ta k v i m ) : Olaylarn getii zamann belirlenmesi ve sralanmasnda kullanlr. Zaman tespit

edilemeyen olaylarn doru deerlendirilmesi mmkn deildir.
KADIN TARH
Gnmz tarih anlay Byklerin kl akrts ve
at kinetmesinden teye giderek toplumun btn
katmanlarn ve bireylerini de iine almaya balamtr. Trkiyede kadn tarihi yeni olmasna ramen ivme
kazanmtr. zellikle tarihi romanlarda yer alan Osmanl saray kadnlarnn hayat hikyeleri herkes tarafndan merak edilir hale gelmitir.
r n e k : Takvim olmasa idi, olaylarn sralanmasn nasl renebilecektik? Bu mmkn olmayacakt.

E t n o g r a f y a : eitli toplum ve kavimlerin kltrel
zelliklerini aratrp inceler. Toplumlarn yaay, gelenek, rf ve adetlerini inceler.
Prof. Dr. Bahriye okun yazd Trk Tarihinde Kadn Sultanlar adl almas bir balang olmutur.
r n e k : Hititlerde kraln yannda kralienin sz sahibi

olmas.
r n e k : Yozgat yresindeki kadnlarn bindalli giydii.
TARHN YARDIMCI BLM DALLARI
Tarihe yardmc olan bilim dallarnn balcalar unlardr:
C o r a f y a : Tarihi olaylarn yerinin belirlenmesinde,

olayn olduu corafyann iklimi, bitki rts, arazi yapsnn olay zerindeki etkisinin bilinmesinde corafyadan yararlanlr.
r n e k : Kalabalk in ordularna kar Trkler kale savunmas yerine vurka taktiini tercih etmitir.
r n e k : Bedir Savanda Mslmanlar da arkasna
alp kendi su ihtiyalarn karladktan sonra su kuyularn tahrip etmitir.
ESEN YAYINLARI
Tarih karlat problemleri zme ve gelitirmede

mutlaka baka bilim dallarndan da yardm almaktadr.
r n e k : Erzurum ve evresinde bar ad verilen halay

ekildii etnorafya sayesinde renilmitir.
Epigrafya (Ya z t B i l i m i ) : Antlar zerindeki yazlar ve
kitabeleri inceler.
r n e k : Orhun Abideleri.
r n e k : Yazlkaya ve vriz Kabartmalar Hititlerle ilgili
bilgi verir.
N m i s m a t i k ( M e s k k a t - P a r a B i l i m i ) : Eski paralar
inceler. Bu paralarn hangi medeniyete, hangi dneme ait olduunu inceleyerek tarihe yardmc olur.
r n e k : lk Osmanl gm akesinin Osman Bey dnemine ait olduunu meskukatlar tespit etmitir.
S o s y o l o j i ( To p l u m B i l i m i ) : Toplumdaki sosyal kanunlar, sosyal yapnn kurulu ve ileyiini, toplumlarn
oluturduklar kurum ve kurulularn etkilerini inceler.
r n e k : Anadolunun sk sk istilaya uramas, Msrn istilalara kapal olmasnn nedenleri aratrlrken corafya biliminden yararlanlr.
r n e k : Hititlerin Panku Meclisi, Trklerin Kurultay

siyasi ve sosyal olaylardr. Kavimler G ve sonular da buna rnektir.
A r k e o l o j i : Kaz bilimidir. Toprak ve su altndaki maddi kalntlar ortaya karr. Yaznn bilinmedii tarihlerde toprak ve su altnda kalan medeniyetlerin kalntlarn kartlmasnda Arkeoloji nemlidir.
F i l o l o j i ( D i l B i l i m i ) : Dillerin yapsn, diller arasndaki

akrabalk balarn, diller ve kltrler arasndaki szck al-veriini inceleyerek tarihe yardmc olur.
22
Tarih Bilimine Giri
r n e k : Dillerin e ayrld Ural-Altay, Fin-Ogur ve

Sami, Trkenin Ural-Altay dil ailesine ait olduunu
Filoloji ile renmekteyiz.
r n e k : Armalarla toplumsal ve kiisel statler tespit

edilir.
A n t r o p o l o j i ( n s a n B i l i m i ) : Irk bilimi de denilmektedir. Yaznn icadndan nceki devirlerden balayarak

insann iskelet ve kafatas yapsnn fiziksel zelliklerini inceler.
r n e k : Doru dnme ve toplumsal olaylara yn

vermede felsefe nemlidir.
Felsefe: Doru dnmeyi, veriler arasndaki ba

kurmay, olaylara farkl bakmay retir.
k t i s a t : Birok olayn temelinde ekonomi ve karlar

vardr.
r n e k : Trkler, kafa yaps olarak bir brakisefaldir.

Yani ekik gzl, seyrek sakall ve sivri enelidir.
r n e k : Devletlerin ve toplumlarn hayat ekonomik

etkinliklerle devam eder.
S o s y a l A n t r o p o l o j i : Toplumlarn kltrel geliimini

inceler. Farkl kltrler arasndaki ilikiyi ortaya koyar.
Sanat Ta r i h i : Fertlerin ve toplumlarn braktklar
eserleri inceler. Kltrel gelimilikleri hakknda bilgi
sahibi olmay salar.
r n e k : in kltrnn ve slam kltrnn Trkleri

nasl etkilediini reniriz.
r n e k : Ayasofyann yapm tarz, incelik ve zellikleri

renilir.
r n e k : Karbon 14 metodu ile yal bir narn ka

yllk olduunu tespit edebiliriz.
Paleografya (Eski Ya z B i l i mi): Eski yaz bilimidir.
Her devirde farkl yazlar kullanld iin bunlarn
okunmasn ve incelenmesini salar.
r n e k : Msr tarihi iin Hiyerolifleri,

Mezopotamya tarihi iin ivi yazsn,
Uygur tarihi iin Uygur Alfabesini,
Slav uluslar iin Cyril alfabesini
ESEN YAYINLARI
K i m y a : Kimyada kullanlan Karbon 14 Metodu ile

tarihi buluntularn madde yapsn inceleyerek ait
olduklar zaman belirler.
O n o m a s t i k : Yer adlarn inceleyen bilimdir. Yer

isimlerinin anlamlarn toplumlarn akraba olup
olmadn koyduklar yer isimleri ile tespit etmeye
yarar.
r n e k : Kzlderililer ile Trklerin benzer yer adlar

kullandklar tespit edilmitir.
Bunlarn dnda genoloji, jeoloji, psikoloji,

istatistik vs. eklenebilir.
bilmek gerekmektedir.
D i p l o m a t i k : Belgeler bilimidir. Devletler aras antlamalar, fermanlar, berat ve vesikal inceleyen bilim
daldr.
r n e k : M 1260da Hititler ile Msrllar arasndaki

Kade Antlamas diplomasi sayesinde akla kavumutur.
S i c i l l i o r a f i ( M h r l e r ) : Paradan biraz farkl olarak
herhangi bir vesikada kullanlan yaz tipi ve hkmdar
ismini belirler.
r n e k : Mhrlerle bir siyasi antlamann kime hangi

devlete ve zamana ait olduu renilir.
Heral di k (A r m a l a r) : Daha ok Avrupada gelimi bir
bilimdir. Armalar inceler.
ivi Yazs
Hiyeroglif Yazs
23
Tarih Bilimine Giri
BR PORTRE: HERODOT
Herodot
Herodot (Halikarnassoslu Herodotus) (Yunanca: Herodotos) (M 484, Halikarnas - M 425), M 5. yzylda
yaam olan Yunanl tarihi ve antik yazar. Tarihin babas olarak anlr. Gezilerinde grd yerleri ve insanlar anlatt, Herodot Tarihi olarak bilinen eseriyle tannr. Eserinin esas konusu, Persler ve Yunanlar arasnda
yaplan "Pers Savalar" (M 492 - 449) dr.
nl Cicero (De leg. 1,5) tarafndan tarih yazarlarn babas veya ilk tarih yazar olarak tanmland. Latince (pater historiae) tarihin babas.
Yaam
Herodotus Halikarnassos'da Bat Anadolu'daki bugnk Bodrum yaknlarnda Trkiye'de dnyaya geldi, tiran
Lygdamis tarafndan srlmesi zerine, genlii o zaman bilinen dnyann birok yerine yapt gezilerle gemitir. Uzun sre Atina'da yayan Herodotos'un Msr'a gidip Assuan'a kadar indii, Mezopotamya'y, Filistin'i,
Gney Rusya'y grd, Afrika'nn kuzey kylarnda bulunduu sanlmaktadr. Yallnda talya'daki Thurii
adl Yunan koloni'sine ekilmi, kendisine "Tarihin Babas" olma nn kazandran eserini yazmtr. Herodotos M 424 ylnda lmtr.
Eseri zerine Bir Yorum

Birincisi yazarn doumundan nce, ikincisi de ocukluunda geen Pers-Yunan Savalar Herodotos Tarihinin
asl konusu olmakla birlikte, bu eser yalnzca bir tarih kitab deildir. Eski Yunan'n bu ilk nesir sanat eseri, ayn zamanda eitli ulus ve lkeler stne, efsaneyle kark corafik ve sosyolojik bilgiler de veren bir hazinedir. Herodotos, tarihinde bize kendisinin Yunan ve Atina deerlerine balln sezdirmekle birlikte, olaanst
bir hogr ve tarafszlk duygusuna sahip olduunu da gsterir.
Herodotos Tarihi yazlndan yzyllar sonra, Hellenistik dnemde bir skenderiyeli yaync tarafndan byk
ustalkla dokuz kitaba blnmtr. Bu dokuz kitap er er Pers-Yunan ilikileri asndan anlaml blmler
meydan getirmektedir. lk kitap Asya'da, kinci kitap Avrupa, nc kitap da Yunanistan'da geen
olaylar hikye etmekte; ilk kitapta Persler ar basmakta, son kitapta Yunanllarn Thermopyla yenilgisinden sonra, Salamis, Plataea ve Mycale zaferleri anlatlmaktadr. Perslerin skitye ve yonya yenilgileri, Yunanllarn Marathon yenilgisi. Pers hkmdarlar bakmndan; ilk kitapta Kyros ve Kambyses ile Darius'un
baa geii, ikinci kitapta Darius, nc kitapta da Kserksess istilas hakknda bilgi toplayp, ilkin bu kitaplarn son n yazd, bataki alt kitab ise daha sonra hazrlad anlalmtr.
Kaynak: tr.wikipedia.org (zgr Ansiklopedi)
24
Tarih Bilimine Giri
K TARHNN HAYATI
Ord. Prof. Dr. M. Fuat Kprl
Ayasofya Rtiyesi ve Mercan dadisi'nden sonra stanbul Hukuk Fakltesine
devam etti. 1909'da bu faklteyi brakarak Edebiyat, Felsefe ve Tarih alanlarnda
zel olarak almaya balad. Bundan sonra stanbul okullarnda retmenlik
yapt. 1924'de Milli Eitim Bakanl Mstearlna atand. Ayn yl stanbul
Darlfnun'daki grevine dnd. Bu arada Trkiyat Enstitsn kurdu. TTE
(Trk Tarih Encmeni) kurul bakanlna seildi.
1929da Ord. Prof. oldu ve Edebiyat Fakltesi Dekan seildi. 1934'de siyasi
hayata atlarak Kars'tan meclise milletvekili olarak girdi. ok partili dneme gei
srasnda CHPden ayrlarak DPnin kurucular arasna girdi. 14 Mays 1950de
DP iktidar dneminde I. Menderes kabinesinde Dileri Bakan olarak grev
ald. 1956'da Devlet Bakanl grevini srdrrken bir yl sonra kurucular ile
anlaamayarak DPden istifa etti. Milletvekillii de dt. 27 Mays 1960'tan
sonra Yeni Demokrat Partiyi kurdu. Ancak bu parti pek ilgi grmedi. Amblem
olarak setii "Krat" APye brakarak siyasi yaamdan ayrld. Arasnda Trk Dili ve Edebiyat hakknda
aratrmalar 1934, Trk Saz airleri Antolojisi 1940, Anadolu'da Trk Dili ve Edebiyat'nn Tekamlne bir bak
1934, Osmanl Devleti'nin kuruluu 1959, On The Way to Democracy 1964, Edebiyat Aratrmalar Klliyat
1966 adlarnda bir ok kitap ve aratrma eser ve makaleleri vardr. te yandan slam Ansiklopedisi'nde sahas
ile ilgili ilmi makaleler yazd.
Prof. Dr. Halil nalck

Dnyaca nl tarihimiz Halil nalck, 26 Mays 1916da stanbulda dnyaya
geldi. ocukluu hep sava yllarnda geen nalck, 1924 ylnda, ailesiyle
birlikte Ankaraya yerleti ve ilkokulu burada, Gazi lkokulunda bitirdi. Babas
Seyit Bey ailesini brakp, Msra yerletii iin Halil nalck annesi bytt.
Ortaokulda yatl olarak Sivas retmen Okuluna verilen nalck, 1932 ylnda
ise Balkesir Necatibey retmen Okuluna nakledildi. Burada, fizik dalnda
Nusret Krkolu, edebiyat dalnda ise edebiyat tarihisi Abdlbaki Glpnarl
gibi nl hocalardan ders ald.
1935te, retmen okulundan mezun olduktan sonra, Atatrkn tarih tezini
bilimsel temellere dayandrmak iin kurduu Dil Tarih Corafya Fakltesine
balad. nalck, niversite eitimi srasnda da dnemin nemli isimlerinden ders
ald. Bunlar arasnda Fuat Kprl, emsettin Gnaltay, Muzaffer Gker, Yusuf
Hikmet Bayur gibi isimleri sayabiliriz.
Ortaa tarihi derslerini ald Kprl, nalck zerinde byk bir etki brakt ve meslek yaam boyunca
kendisine rnek oldu. nalck, 1940 ylnda mezun olduktan sonra Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde kald ve
Yakna Tarihi Blmnde asistan oldu.
25
BLMLE LGL KELMELER VE KAVRAMLAR

Abide
: Gelecek nesillere bir olay hatrlamak iin dikilen ant.
Anal
: Hititlerde krallarn her yl Tanrya yaptklar ilerden dolay hesap vermek iin yazdklar yllklardr.
Belge
: Bir olay ya da vesikann yazl ya da yazsz verileri
Brokratik
: Devletin ilerini yrtmesi
: Yzyllk zaman dilimleri ya da nemli sosyal olaylarn neden olduu zaman. lka vs.
Determinizm
: Gerekleen her olayn sebebinin kendi iinde olmas
Evrensellik
: Meydana gelen bir olayn btn toplumlar ve dnyay etkilemesidir.
Hicret
: G, yer deitirme
Hiyeroglif
: Eski Msrllarn kulland, bir resim ile bir kelimenin gsterildii yaz
Hyk
: inde tarihi eser bulunan ykseke tepe
Kaynak
: Bir konu ile ilgili belgeler
Kronik
: Olaylar srasna gre kaydetme. Hitit krallar yapt ileri tanrya hesap vermek amacyla
kaydederlerdi.
Kurgan
: Geni kubbe biiminde mezar
Kltr
: Bir topluluun btn fertlerinin sahip olduu olaylar ve meseleleri karlayan, duyu, dn ekilleriyle tarih iinde fikir ve sanat verimleri, deer hkmlerinin tm.
Mali Ylba
: Ekonomik etkinlikler iin zellikle vergi toplamak iin herhangi bir ayn temel alnmas
Milat
: Doum demektir. Hz. sann doumu (0).
Mverrih
: Tarihi
Olay
: nsanlk alemini ilgilendiren siyasi, ekonomik ve sosyal gelimeler
Olgu
: Zaman ierisinde, uzun srede oluan durumlar
Proto
: Erken, ilk nce
Rivayet
: Azdan aza dolaan hatralar
Sentez
: Ortak ya da uygun noktalarda birleme
Siyasetname
: Hkmdarlarn devleti adil bir ekilde ynetmesi iin t verici kitaplar
ehname
: Byk ahslarn hayat hikayesinin yazlmas
Tr a j e d i
: Konusunu efsanelerden alan ackl olaylarla ilgili bir tr tiyatro tr
Uygarlk
: nsanlarn daha iyi yaamak iin abalar sonucu, teknik bilim ve kltrel gelimeler
Vakaayi n ame
: Kronik, olaylar gn gnne sra ile takip

eden tarih kitab
Va k a n v i s t
: Osmanl Devletinde resmi tarihi
Yasa
: Herkesin uymas iin konulan kurallar.
Yzyl
: 0-99 veya devam niteliindeki zaman dilimi.
Zic
: Astronomi cetvelleri
26
ETKNLK (Bulmaca)
2
5
7
1.
nsan ve toplumlar ilgilendiren her eye denir.
2.
nsanlarn zaman ve mekan erevesinde meydana getirdikleri faaliyetin belgelere dayal, neden-sonu
ierisinde ele alan bilim
3.
ngilizcede tarih
4.
Tarihin babas saylan, hikyeci tarihiliin en nemli kiisi
5.
Zaman ierisinde uzun srede oluan durumlar
6.
Ulalan verilerin zamana, mekana ve konuya gre blmlere ayrlarak dzenlenmesi
7.
Olaylar incelenirken yorum yapmadan verilen tarih

27
ETKNLK (Soru Cevaplama)

Soru
Cevap
Soru
Cevap
Milat, a ve yzyl ne demektir?
Soru
Cevap
Soru
Cevap
Tarihte neden - sonu ilikisi neden

nemlidir?
Soru
28
Cevap
ESEN YAYINLARI
ETKNLK (Karikatr ve Resim Yorumlama)
Dzgn yontulmu talar ve tuntan yaplm kurnalar hangi dnemi anlatr yaznz.
29
ETKNLK (Boluk Doldurma)
Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri uygun ifadelerle tamamlaynz.
1. Tarih: .................. insanlarn birbirleriyle olan ilikilerini ................ ve zaman gstererek neden
.............. ilikisi ierisinde belgelere dayal .................... bir ekilde inceleyen .................... bir bilim
daldr.
2.
3. Olgu: Ayn nitelikteki olaylarn geni ifadesidir. rnek; ....................................................................

............................................................................
4.
5. Tarihi olaylar .........................., ........................... ve konusuna gre snflandrlr.
6.
7. Toprak veya su altnda kalm olan eski dnemlere ait tarihi kalntlar ve eserleri kaz yaparak
ortaya karan bilime ............................ denir.
8.
9. Yakn ada devletler aras siyasi ilikilerin incelenmesinde daha ok .............................den faydalanlr.
10.
11. Hicri takvimde bir yl ......................... gndr.
12.
13. Tarih ncesi devirler ................... ve ................... devri olarak ikiye ayrlr.
14.
15. Devletler aras ilikileri ............................. tarih inceler.
16.
17. slam ncesi Trk takvimi .................................. ..........................................................dir.
18.
19. Atatrk tarihe deer verdiini, mirasnn bir ksmn ........................................................na balamakla gstermitir.
20.
30
ETKNLK (Doru - Yanl)
Aada verilen cmlelerin karlarna cmle doru ise "D" yanl ise "Y" yaznz.
1. Tarih ncesi dnemlerin aratrlmasnda daha ok arkeoloji ve antropoloji tarihe
yardmc olur.
2.
3. Tarih ncesi dnemlerin aratrlmasnda Paleografyadan daha ok faydalanlr.
4.
5. Pragmatik (retici) tarih yazclnda olaylar objektif bir ekilde yazlr.
6.
7. Anadolu Medeniyetleri Tarihi; zamana gre bir snflandrmadr.

8.
9. Tarihte Trklerin ilk kulland takvim Hicri takvimdir.
10.
11. Hicri takvim balang olarak Hz. Muhammedin Mekkeden medineye g etmesini
esas alr.
12.
13. Neolitik devirde topraktan eyalar yaplmtr.
14.
15. lk an balangc Kavimler Gdr.

16.
17. Trk Tarih Kurumu 1921 ylnda kurulmutur.
18. Tarih ncesi devirlerin yaanma sresi, tarihi devirlere gre daha ksadr.
19.
20. Tarih aratrmacs olaylar deerlendirirken, olayn yaand dnemin artlarn
dikkate almaldr.
31
TEST 1
1.
4.
Tarih ar a t rma l a rn d a d e n e y ve g zle m met od u n u n kullanlmamasnda t a r i h b i l i m i n i n a adaki zelliklerinden hangisinin etkili olduu
sylenebilir?
I. Belgelerin toplanmas,
II. Belgelerin snflandrlmas (tasnif),
III. Belgelerin toplanarak kitap haline getirilmesi
(terkip),
IV. Belgelerin sorgulanarak, karlatrlmas
(tenkit),
A) Tarihi olaylarn tekrarlanmamas

B) Objektifliin salanmasnn amalanmas
C) Tarihi olaylarn neden - sonu ilikisinde ortaya kmas
D) Tarih biliminin belgelere dayanmas
E) Tarih aratrmalarnda snflandrlmann yaplmas
yntemlerinin kullanm sras aadakilerden

hangisinde doru sralanmtr?
A) I, II, III, IV
B) I, II, IV, III
C) II, I, III, IV
D) IV, I, III, II
E) III, I, II, IV
5.
Tarihi olaylar daha pratik ve kolay inceleyebilmek iin olaylar zamana, mekana ve konusuna
gre snflandrlmtr.
Buna gre, aadakilerden hangisi tarihin
mekana gre snflandrlmasna rnek olarak
gsterilebilir?
Tarih, gemite yaam insan topluluklarnn her

trl yaaylarn yer - zaman gstererek, sebep
- sonu ilikisi ierisinde belgelere dayal ve objektif olarak inceleyen sosyal bir bilimdir.
Buna gre, aadakilerden hangisi sylenemez ?
A)
B)
C)
D)
Tarihi olaylar bir btn olarak incelenir.

Tarihi bilgiler zaman ierisinde deiebilir.
Tarih biliminin konusu insann faaliyetleridir.
Tarihi olaylar gnmz anlayyla zlmelidir.
E) Bir tarihi olayn sebebi dier bir olayn sonucu
olabilir.
ESEN YAYINLARI
2.
Ta r i h a r a t r m a l a r n d a k u l l a n l a n ;
A) Sanat tarihi
B) Trkiye tarihi
C) Orta a tarihi
D) Kltr tarihi
E) Dinler tarihi
6.
Trkler tarih boyunca;
3.
nsann meydana getirdii her trl olay tarihin

konusudur.
Buna gre, aadakilerden hangisi d o r u d a n
t a r i h i n k o n u s u i e r i s i n e g i r m e z?
A)
B)
C)
D)
E)
32
ehir devletlerinin kurulmas

Depremlerin olu ekli
Teokratik ynetimlerin oluturulmas
Truva Savalarnn yaplmas
Gne yl esasl takvimin kullanlmas
slamiyetten nce On ki Hayvanl Trk Takvimi,

slamiyetin kabulyle birlikte Hicri Takvimi,
Osmanl Devleti dneminde mali ileri dzenlemek iin Hicri Takvimin yannda Rumi Takvimi,
Cumhuriyet dneminde ise Avrupa ile kltrel, ekonomik ve siyasi faaliyetleri gelitirmek
iin Miladi Takvimi kullanmlardr.
Buna gre, Trklerin dnemlere gre farkl

takvim kullanmalarnda yukardaki durumlardan hangilerinin etkisi olduu sylenemez ?
A) Gebe yaantlar B) Dini inanlar
C) Sanat anlaylar
D) Ekonomik koullar
E) Toplumsal ilikiler
TEST 2
1.
Ta r i h n c e s i D e v i r l e r i k r o n o l o j i k s r e c e u y gun olarak yaayan bir yerleim merkezinde

yaplan kazlarda,
4.
I. Cilal Ta Devrinde tarmsal retime geildii,

II. lk ilenen madenin demir olduu,
III. Dardan fazla g almad,
I. Nutukun birinci elden kaynak olmas,

II. Atatrkn doru tarih yazmna nem vermesi,
III. Trk Tarih Kurumunun kurulmas,
b u l g u l a r n d a n h a n g i l e r i n e ulalamaz ?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
2.
sonularndan hangilerine ulalabilir?

A) Yalnz I
B) Yalnz III
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
Bir olayn tarih biliminin konusu ierisinde

yer almasnda,
I. Tarihi alarn iinde olmas,
II. Toplumlar zerinde etkisinin olmas,
III. Deney ve gzlem metodunun uygulanmas,
5.
3.
ESEN YAYINLARI
verilenlerden hangilerine uygun olmasnn

gerekli olduu savunulur?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
Tarih ncesi toplumlarn yaam ekillerini renmek iin daha ok arkeoloji ve antropoloji biliminden faydalanr.
Osmanl Devletinin siyasi tarihini renmede
ise diplomasi biliminden faydalanlr.
Buna gre, tarih aratrmalarnda, deiik dnemlerde, farkl bilim dallarnn kullanlmasnda,
I.
Tarih ncesi Dnemlerde yaznn kullanlmamas,

II. Osmanl Devletinin baka devletlerle siyasi
ilikilerinin youn olmas,
III. Tarih ncesi Dnemlerden kalan eserlerin
byk ksmnn topran altnda kalmas,
d u r u m l a r n d a n h a n g i l e r i n i n e t k i l i o l d u u s avunulabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
34
Sosyal bir bilim dal olan tarihin yntemi gzlem

ve deneylere, formllere, laboratuvar lmlerine
ve kurallara dayanan tabii bilimlerden farkldr.
Buna gre, tarih bilimi ile ilgli olarak,
I. Tarih olaylar tekrarlanamaz.
II. Tarihi olaylarn her toplumda geliim sreci ve
sonular farkldr.
III. Tarih biliminin kesin kanunlar yoktur.
yarglarndan hangilerine ulalabilir?
Anadoluda yaayan;
Atatrkn tarih anlay belgelere dayanr. O

kendi devrini bizzat belgeleriyle ortaya koyarak,
yazan bir tarih yazardr. Byk Nutuk, Onun bu
ynn ortaya koyar.
Buna gre,
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) I, II ve III
6.
Tarih yazlrken neden-sonu, yer-zaman, olaykii gibi faktrler unutulmamaldr. Bu etkenlerden herhangi birini bilerek gzard etmek, tarihi
kiisel bir gze hapsetmek anlamna gelir.
B u n a g r e Tarih asla affetmez d i y e n b i r t a r i hi dorudan tarihin,
I. Yer - zaman elerini,
II. Tarihin toplumun deer yarglarna gre yazlmasn,
III. Tarafsz bir dille yazlmasnn nemini,
zelliklerinden hangilerini n plana karmtr?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
TEST 3
1.
4.
Tarihiler, tarih ncesini aratrmada kolaylk

salamak iin Ta Devri ve Maden Devri diye
ikiye ayrmlardr.
Buna gre bu ayrmn yaplmasnda;
A) Yazl ve yazsz kaynaklara yer verme

B) Olay zerinde daha nce yaplan almalar
bilme
C) Olaylar meydana geldikleri zaman artlarna
gre deerlendirme
D) Olaylarn aklanmasnda ulusal deerlere
ncelik verme
E) Olayn meydana gelmesindeki sebep ve sonular bilme
I. Toplumlar aras etkileimi,

II. Kullanlan ara gerecin cinsini,
III. Yaanan blgenin fiziki zelliklerini,
durumlarndan hangileri temel l alnmtr?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I ve III
I.
Gemi dnemlere ait toprak ve su altndaki

eserlerin karlmas
II. Eski paralar
III. Eski medeniyetlerin konutuklar diller
Yu k a r d a v e r i l e n l e r i n a r a t r l m a s n d a t a r i h e
yardmc olan bilim dallar aadakilerden
hangisinde doru olarak gruplandrlmtr?
A)
B)
C)
D)
E)
3.
Paleografya
Kronoloji
Epikrafi
Arkeoloji
Diplomasi
II
Corafya
Etnografya
Sosyoloji
Nmizmatik
Demografi
III
Filoloji
Arkeoloji
Antropoloji
Filoloji
Corafya
Tarihi olaylar, getii zamann sosyal, ekonomik

ve siyasi durumlar gznnde bulundurularak
incelenir.
Buna gre,
I. Olayn getii gnn koullar,
II. Gnmz deer yarglar,
III. Olayda rol olanlarn katklar,
durumlarndan hangileri tarihi olayn incelenmesinde dikkat edilmesi gereken zellikler
arasnda gsterilebilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz III
C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
36
5.
ESEN YAYINLARI
2.
Aadakilerden hangisi tarih aratrmacl n d a k u l l a n l a n b i r m e t o d d e i l d i r?
Atatrk, Tarih yazmak, tarih yapmak kadar

nemlidir. Yazan yapana sadk kalmazsa, deimeyen hakikat insan artacak bir hl alr. demitir.
Atatrk bu sznde tarih biliminin aadaki
zelliklerinden hangisinin nemini belirttii
sylenebilir?
A)
B)
C)
D)
E)
6.
Yer - zaman gsterme

nsan ilgilendiren olaylar inceleme
Olaylar yansz olarak aktarma
Neden - sonu ilikisine deinme
Dier bilimlerden faydalanma
Ta r i h a r a t r m a l a r n d a o l a y l a r n o l u z a m a n nn bilinmesinin;
I.
Olaylar arasndaki neden-sonu ilikisinin kurulmasna,

II. Olaylarn kronolojik olarak sralanmasna,
III. Olaylarn getii yerlerin belirlenmesine,
d u r u m l a r n d a n h a n g i l e r i z e r i n d e daha az e t kili olduu sylenebilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
NVERSTEYE GR SINAV SORULARI

1.
3.
"Eski bir yerleme yerinde yaplan kazda elde

edilen bulgular, burada yaayanlarn Ta Devrinden sonra, Bakr, Tun ve Demir devirlerine
ayn zamanda girmi olduklarn gstermektedir."
Birbirini izleyen iki tarihsel olaydan birinin,

tekinin nedeni saylp saylamayacan ortaya karmak iin neye baklmaldr?
A) Sonrakinin nedenlerinin, ncekinin sonular
arasnda olup olmadna
B) ki olayda da ayn kiilerin etkin olup olmadna
C) ki olayn da ayn yerde geip gemediine
D) ki olayn konular arasnda bir benzerlik olup
olmadna
E) Olaylarn sonular arasndaki benzerliine
(1982 SS)
Bu yerleme yerinde yaayanlar iin aadakilerden hangisinin doru olmas en gl

olaslktr?
ESEN YAYINLARI
A) Madenleri ilemek iin ateten yararlanmay

ge renmilerdir.
B) Yerleme yeri, bakr, kalay ve demir madenleri bakmndan zengindir.
C) Bakr ve tun eyalara ok ge gereksinim
duymulardr.
D) Ta devri uygarln yaayanlar, demir devrini yaayanlardan etkilenmilerdir.
E) Yerleme yerinde kkl iklim deimeleri olmutur.
(1981 SS)
2.
alar boyunca Trk, slam ve Hristiyan kltrlerinin etkilemesini ortaya koymak isteyen bir
aratrc zmire gelmitir. almalara balayaca srada bu aratrcya incelemelerini stanbulda yapmas nerilmi; byle yaparsa daha
ok kant bulabilecei sylenmitir.
4.
n Asya'da yaplan bir kazda bulunan M 4000

ylna ait baz eserlerin, Orta Asya'da bulunan
M 5000 ylna ait eserlere benzedii grlmtr.
stanbulun hangi zelliine dayanlarak byle bir neride bulunulmutur?
Aadakilerden hangisinin ortaya konmas,

bu n Asya uygarlnn Orta A s y a u y g a r l ndan etkilendiine bir kant olabilir?
A) Yeni Trk Devletinin en kalabalk ve gelimi

kenti olmasna
B) Hal Seferlerinin Anadoluya gei noktas
zerinde bulunmasna
C) Bizans ve Osmanl dnemlerinde hkmet, ticaret ve kltr merkezi olmasna
D) stanbulun Trklerden nce Araplar tarafndan da kuatlm olmasna
E) Halknn, deiik kltrlerden gelen aratrclar hogryle karlamasna
(1981 SS)
A) Bulunan eserlerin ayn tarih devrine ait olduunun

B) n Asya uygarln yaratanlarn Orta Asya'dan geldiklerinin
C) Orta Asya uygarlnn ileri bir uygarlk olduunun
D) n Asya uygarlnn baka uygarlklar etkilemediinin
E) n Asya'da bulunan eserlerin daha eitli olduunun
(1983 SS)
38
Tarih Bilimine Giri

1.
10. A a d a k i l e r d e n h a n g i s i n i n o l u z a m a n d ierlerine gre daha belirgindir?

A) Trkiye, ubat aynn 28'inde NATO'ya girmitir.
B) Atatrk, XIX. ve XX. yzyllarda yaamtr.
C) Kars Antlamas, ekim aynn birinci yarsnda
imzalanmtr.
D) Yaz, gnmzden yaklak be bin yl nce
bulunmutur.
E) Trkiye, 1932 ylnda Milletler Cemiyeti'ne
ye olmutur.
(1990 SS)
Ta r i h n c e s i n d e y a a y a n i n s a n l a r e y a v e a l e t
yapmnda aadaki maddelerden hangi srayla yararlanmaya balamlardr?
A)
B)
C)
D)
E)
Toprak- Ta - Maden
Toprak - Maden - Ta
Ta - Maden - Toprak
Ta - Toprak - Maden
Maden - Ta - Toprak
(1992 YS)
14. Ta r i h i , alara ayrmann amac aadakiler den hangisidir?
A) nsan topluluklarnn dilleri

B) Eski paralar ve bunlar zerindeki damgalarn
anlamlar
C) Eski yazlar
D) Toplumlarn gelenek ve grenekleri
E) Olaylarn gerekleme zaman
(1991 YS)
ESEN YAYINLARI
11. Ta r i h e y a r d m c b i l i m l e r d e n k r o n o l o j i n i n i l g i
alan aadakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
E)
Tarihe yardmc bilimlerden yararlanmak

Toplumlar birbirinden ayrt etmek
Tarihi olaylar nemine gre sralamak
Takvimin balangcn belirlemek
Tarihi olaylarn incelenmesini kolaylatrmak
(1993 YS)
15. Ta n m : Tarih, insan topluluklarnn gemiteki

yaaylarn, uralarn, birbirleriyle olan ilikilerini, yer ve zaman gstererek nedensonu ilikileri ierisinde inceleyen bir bilimdir.
12. nsan topluluklarnda ve toplumlar arasnda gemite meydana gelen olaylar yer gstererek inceleyen ve bu olaylar arasndaki neden-sonu
ilikilerini kaynaklara dayanarak aratran bilim
dalna "Tarih" denir.
D u r u m : slamiyetin hzl yaylmasnda dier din

ve inanlara kar gsterilen hogrnn pay
byktr. Avrupada ve Asyada ezilmi ve horlanm insanlar Mslmanlar kurtarc olarak
karladlar.
Bu tanmda tarih biliminin hangi zellii y o kt u r?
Yu k a r d a v e r i l e n d u r u m d a t a r i h i n t a n m n d a
yer alan elerden hangisine d e i n i l m e m i t i r?
A)
B)
C)
D)
E)
A)
B)
C)
D)
E)
Eski devirleri aydnlatmas

Kronolojiye yer vermesi
Olaylarn analizini yapmas
Belgelerden yararlanmas
Olaylarn getii yeri belirtmesi
(1992 YS)
40
nsan ilikileri
Neden-sonu ilikileri
Yer
nsan topluluklarnn yaaylar
Zaman
(1996 SS)
Tarih Bilimine Giri

20. Eski bir yerleim yerinde yaplan kazda M
3000'li yllara ait kltrel kalnt katlaryla M
2000'li yllara ait kltrel kalnt katlar arasnda
youn kltrel kalntlar bulunmu, ayrca ayn
yerleim yerinde M 2000'li yllarn balarna ait,
topraktan yaplm yeni baz buluntular karlmtr.
22. lk ada Msrda mimari eserler daha ok tatan yapld halde Mezopotamyada kerpi ve
tuladan yaplm, ta, Msra nazaran daha az
kullanlmtr.
Bu durum aadakilerden hangisine bir kant

olabilir?
A) Mezopotamya ta iilii dalnda Msrn etkisinde kalmtr.

B) Mezopotamyada sanattan ok bilime nem
verilmitir.
C) Mezopotampya mimarisinde dini duygu ve
dncelerin etkisi olmutur.
D) Corafi durum ve yaay artlarnn farkl olmas sanatta etkili olmutur.
E) Tan mimaride kullanlmas yaplarn tarihi
adan deerlendirilmelerini kolaylatrmtr.
(2008 Sosyal 1)
Ya l n z b u b i l g i y l e a a d a k i y a r g l a r d a n h a ngisine ulalabilir?
ESEN YAYINLARI
A) Blgenin uzun sren saldrlar nedeniyle terk

edildiine
B) Gnmzden drtbe bin yl nce blgede
yerleim olduuna
C) Blgede kkl iklim deiiklikleri olduuna
D) Blgede yaayanlarn metali tanmadna
E) Kltrel kalntlarn ayn toplulua ait olduuna
(2005 SS)
21. Tarihte, srekli grlen hibir ey deiikliin

etkisinden kurtulamaz. Ne kadar birdenbire ve
iddetli olursa olsun hibir deiiklik de dn ile
bugn arasndaki sreklilii bozmaz.
Ya l n z b u g r e d a y a n a r a k ;
I. Tarih kantlayabildii olaylar anlatr.
II. Tarihte hibir olay aynen tekrarlanmaz.
III. Tarihi bir olay, kendinden sonraki tarihi olay
etkiler.
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
(2007 SS)
42
23. Akabat yaknlarnda Anavdaki bir kurganda yaplan kazda en alt katta evleri kerpiten yaplm
bir ky bulunmutur. kan eyalar arasnda el
deirmenleri ve evlerde kmr hline gelmi
buday ve arpa taneleri, yine ayn katta zerleri
boyanm ve ekillerle sslenmi kilden yaplma
mlekler, insan ve hayvan heykelleri kmtr.
Bu durumla ilgili ola rak aadakilerden hang i s i s y l e n e m e z?
A)
B)
C)
D)
E)
Sanatla urald
Bir yerleim alan olduu
Tahl rnlerinin tannd
Topluluk hlinde yaanld
retim gerelerinin ortak kullanld
(2008 Sosyal 1)
RNEK YAZILI SORULARI

3.
Tarihin tanmn maddeler halinde yaznz.

(10 puan)
Aada ad verilen, tarihe yardmc bilimleri aklaynz. (15 puan)
a)
a) Kronoloji:
b)
b) Paleografya:
c)
c) Antropoloji:
d)
22..
ESEN YAYINLARI
1.
4.
a)
b)
5.
c)
Yukarda verilen maddeleri zamana, mekana ve

konularna gre snflandrnz. (10 puan)
44
1358 miladi yln hicri yla eviriniz. (15 puan)
Tarih Bilimine Giri

6.
9.
Tarihte, olay ve olgu kavramlarn birer rnek vererek aklaynz. (10 puan)
628 tarihinde Mslmanlar Hac ibadetini yapma

dncesi ile Mekkeye gelmiler; fakat engellenme yznden Hudeybiye Antlamasn imzalayarak geri dnmlerdir.
Bu olayda tarihin tanmnda yer alan;
I.
II.
III.
IV.
V.
Yer belirtme
Zaman gsterme
Yardmc bilimlere bavurma
Belge sunma
Sebep - sonu ilikisi kurma
u n s u r l a r n d a n h a n g i l e r i n e y e r v e r i l m e m i t i r?
(5 puan)
A) Yalnz II
B) Yalnz III
C) III ve IV
D) I, II, IV ve V
E) IV ve V
7.
ESEN YAYINLARI
10. Tarih aratrmasnda

aklaynz. (10 puan)
A)
B)
C)
D)
kaynaklar
rneklerle
a) Yazl Belgeler:
E)
c) Yazsz Belgeler:
8.
Aadaki izelgede verilen yllar yzyl, yaryl

ve eyrekyl olarak belirtiniz. (10 puan)
Yl
Kanc Yzyl Kanc Yaryl Kanc eyrekyl
M 809
..................... .....................
.....................
MS 872
..................... .....................
.....................
MS 755
..................... .....................
.....................
M 705
..................... .....................
.....................
45
UYGARLIIN DOUU
VE LK UYGARLIKLAR
BLM 2
47
Uygarln Douu ve lk Uygarlklar
TARH NCES ALAR
Tarih, M 3500lerde Smerlerin yazy bulmasyla

balamtr. Yaznn bulunmas ve kullanlmasndan
nceki dnemlere tarih ncesi alar ismi verilmitir.
Alet yaplmadndan retim de yoktur.
Ekonomik olarak avclk ve toplayclk vardr.
nsan doa ilikisinde doa baskn rol oynar.
Trkiyede paleolitik devre ilikin nemli kltr

merkezleri Antalya evresindeki, Beldibi, Belba
ve Karain maaralardr.
Tarih ncesi alar isimlendirilirken insanlarn ve

toplumlarn kullandklar ara ve gerelerin cinsi, ekli
ve hammaddesine gre isimlendirilmitir.
Ayrca Frat Vadisi boyunca Gaziantep ve Adyaman evresi, stanbula 20 km uzaklktaki Yarmburgaz Maaras bu dneme ait zellikler gsterir.
TARH NCES DEVRLER
YONTMA TA (MEZOLTK - ORTA TA) DEVR

(M 10.000 - 8.000)
TA DEVR (M 600.000 - M 5000)

Kaba Ta (Paleolitik) Devri
Talar yontularak kullanld iin bu isim verilmitir.
Yontma Ta (Mezolitik) Devri
nsanlar alet yapmay rendiler.
Mara duvarlarna resimler yapyorlard.
Avclk ve toplayclkla geiniyorlard.
Tatan ve kemikten aletler yapld.
Devrin sonunda ate bulundu.
Cilal Ta (Neolitik) Devri
Bakr Devri
Tun Devri
Demir Devri
ESEN YAYINLARI
MADEN DEVR (M 5000 - M 3500)
TA DEVR (M 600.000 - M 5000)
K A B A TA (PALEOLTK - ESK TA) DEVR

(M 600.000 - 10.000)
nsanln dnyaya geliinden Yontma Ta Devrine
kadar geen zamandr.
nsanln yaad en uzun devirdir.
nsanlar alet yapmasn bilmiyordu.
Sivri ve keskin talarla kendilerini korumaya alyorlard.
Atein bulunmas insanlk tarihi bakmndan

nemlidir. nsanlarn savunmasnda, korunmasnda, madenin ilenmesinde ate nemli bir yer tutar.
Mezolitik dneme ait nemli kltr merkezleri: Antalya - Beldibi, Karain Maaralar.
Gller yresindeki Baradiz, Ankara - Macunay,
Samsun - Tekkeky nemli merkezlerdir.
48

CLALI TA (NEOLTK - YEN TA) DEVR
(M 8.000 - 5.500)
MADEN DEVR (M 5.500 - 3.500)
Tan yontulmasnn yannda biimlendirip sslenmesinden dolay bu isim verilmitir.
Atein bulunmasyla insanlar madenleri ilemeyi rendiler. Madenler bulunu ve kullan srasna gre
isimlendirilmitir.
Bu devirde tala birlikte kemik de dzgn hale

getirilerek silah olarak kullanlmtr.
Tarm hayat balamtr.
Tketici durumdaki insanlar retmeye balamtr.
lk kyler kurularak yerleik hayata geilmeye

balanmtr.
Bulunan ve kullanlan ilk maden bakrdr.
Kpek, koyun, kei, sr ve domuz gibi hayvanlar evcilletirilmitir.
Bakrdan silah, kap-kacak yapld.
Dnemin sonlarna doru dokumaclk balamtr.
Dini inanlar bu dnemde geliti.
Kilden kap-kacak yaplmtr.
nsanlarn, douruculuk zelliinden dolay tapndklar Byk Ana kt bu dnemde geliti.
BAKIR DEVR
ESEN YAYINLARI
Tala birlikte kullanld iin Bakr Ta a da denilmektedir.
Bu dnemde insanlar altn ve gm ss eyas olarak kullandlar. Trkiyede bakr devrine ait
kltr merkezleri: Yozgat - Aliar, orum - Alacahyk, Van - Tilkitepe, Burdur - Haclar, anakkale - Truva, Denizli - Beyce Sultandr.
TUN DEVR
Bakr ve Kalayn kartrlmas ile daha sert maden
olan Tunu buldular.
Topran ilenmeye balanmas ile klelik bu

dnemde balad.
Alet yapmnda kullanld.
Bu devir ehir devletlerinin kurulduu dnemdir.
Ticari ilikiler artmtr.
Anadoluda Asur kolonileri kurulmutur.
retim artmtr.
Anadoluda;
Diyarbakr - ayn
Gaziantep - Sakagz
Konya - atalhyk
DEMR DEVR
Demir insanolunun kulland en nemli bululardandr.
Demir tarmda, gnlk hayatta kullanlmaya baland.
Madeni para ilk kez bu dnemde kullanlmaya

balanmtr.
Polis denilen site ehir devletlerinin yerini byk

devletler almaya balamtr.
Sanayinin geliimine ortam hazrlad.
bu dneme ait en nemli kltr merkezleridir.
ayn, retim ekonomisinin yaand ilk

yerleim alandr. atalhyk ise dnyann ilk
kentsel alandr.
49
Devrin sonuna doru yaz icad edilmitir. Tarih

ncesi dnemler kapanarak Tarihi devirler balamtr.
LK A (M 3500 MS 375)
lk a, Smerlerin yazy bulmasyla balar, Kavimler Gyle son bulur. Baz tarihiler (395) Romann
ikiye ayrlmasn, bazlar ise (476) Bat Romann yklmasn kabul etmilerdir.
Tarih ncesi devirlerin balama ve biti zamanlar

dnyann her yerinde ayn zamanda olmamtr.
Kimi yerler Ta Devrini yaarken, kimi yerler maden devrini yaam olabilir. Bunun nedeni, Corafya ve iklim koullardr.
nemli zellikleri
Tarih ncesi dnem ilk kez Mezopotamyada sona

erdi. nk yazy Smerler bulmutu.
Maden Devrine ait demir ve tuntan yaplm
silahlar
Site ehir devletleri ve byk imparatorluklar vardr.
braniler ve Persler hari btn topluluklarda ok

tanrl inanlar vardr.
Halk eitli sosyal snflara ayrlmtr.
Geim kaynaklar corafi zellikler ve yaam

koullarna gre deimektedir.
Genellikle gl ve deniz kenarlarna yerleilmitir.
TARH ALAR
Yaznn bulunmasndan (M 3500) gnmze kadar

devam eder. Yaznn bulunmas alarn ayrmnda
insan topluluklarnn yaaylarnda meydana gelen
nemli siyasi ve sosyal deiiklikler l alnmtr.
Tarihilerin byle bir ayrma gitmelerinin temel nedeni
renimin kolay olmasn salamaktr.
ESEN YAYINLARI
ORTA A (375 1453)
Kavimler G ile balar, stanbulun fethi ile sona erer.
TARH DEVRLER
LK A
M 3500 yllarnda
Smerlerin yazy
bulmasyla balar.
ORTA A
M 375 ylnda Avrupa Hunlar'nn Avrupal Kavimleri g
ettirmesiyle balar.
YAKIN A
1789'da Fransz htilali ile balar.
YEN A
1453 ylnda stanbul'un fethi ve Bizans
mparatorluu'nun yklmasyla balar.
Bu snflandrma Avrupal tarihiler tarafndan

yaplmtr. Her an kendine has zellikleri
vardr.
50
nemli zellikleri
Avrupada Feodalite (derebeylik) rejimi varln

srdrd.
Skolastik dnce Batda hakimiyet kurdu.
Uluslar aras ticaret geliti ve etkili oldu.
Hristiyanlk ve slam dini yeryzne yayld.
Hal Seferleri ile Bat, dounun zenginlik ve gelimiliinden yararland.
ngilterede (1215 Magna Carta) demokrasiye geildi.
Roma ikiye ayrld. Bat Roma ykld. Devrin sonunda Dou Roma da ykld.
Avrupada Yzyl Savalar balad.
YEN A (1453 1789)
YAKIN A (1789 ?)
Fransz htilali ile balam ve devam etmektedir.
stanbulun fethi ile balar, Fransz htilali ile sona

erer.
nemli zellikleri
Fransz htilali ile uluuluk, hrriyet ve adalet dncesi dodu.
Meruti monariler glendi. Ancak daha sonra

Cumhuriyet idareleri kuruldu.
Laiklik dncesi din-devlet ilikilerinin birbirinden ayrlmasn salad.
Endstri Devrimi gerekleti. i snf g kazand.
l. ve ll. Dnya Savalar yaand.
Teknoloji son derece geliti.
ESEN YAYINLARI
DNYA VE TRKYEDE TARH NCES

VE TARH ALARA AT YERLEKELER
nemli zellikleri
Feodalite yklarak Mutlak Krallklar glendi.
Byk Corafi Keifler sonucunda pek ve Baharat yollar yn deitirdi.
ok snfl hayat devam etti.
Smrgecilik yayld ve byk smrge imparatorluklar kuruldu.
Zenginlik ve gelimilik doudan batya kayd.
Rnesans hareketleri ile Avrupada eitim, kltr,

sanat, gzel sanatlar ve edebiyat alannda deimeler yaand.
Skolastik dnce yklmaya balad. Bilimsel ve

zgr dnce geliti.
Reform hareketleri ile dinsel alanda yenilenmeler

yaand. Kilise etkisini kaybetti.
Laik eitim yaygnlat.
Toprak eski nemini yitirdi.
Ticaretle uraan burjuvalar zenginleti.
TARH NCES DEVRLERDE DNYA

Tarih ncesi alarda insanln ilk yaam ve yerleme merkezleri, Mezopotamya, Msr, Hint Yarmadas, in, Anadolu, Gney ve Kuzey Amerikada bir ksm yerleme yerleri olmutur.
Mezopotamyada; Ur, Uruk, Laga, Eridu, Ki ve Umma gibi ehirler kurulmutur. Mezopotamyada birok
medeniyet kurulmutur.
Msrda; yerlekeler Nil Nehri boylarnda yaplmtr.
Msrda ilk ehir devletleri M 4000de kurulmutur.
nemli ehirler Tinis, Menfis, Teb, Nubyadr.
Hint Yarmadasnda; ndus ve Ganj Nehri evresinde
yerleme balamtr. Blgelerdeki medeniyetler Smer medeniyetinin etkisinde kalmtr. Bu kltrde hakim unsur sudur. Bu kltrn ortaya kard ehirler
Mohencon-Daro ve Harappadr.
randa; M VI. yzylda Persler byk bir kltr ortaya koymulardr. Persler hem siyasi hem de sosyal
tarih asndan Mezopotamya, Anadolu ve Msrda
da ekili olmutur. Daha sonra ran topraklarnda Sasaniler ve daha sonra da birok devlet ortaya kmtr. Dou Akdenizde ise Fenikeliler ve braniler medeniyet kurmutur. Fenikelilerin koloniler vastasyla alfabeyi ve kltrlerini Akdeniz ve Karadeniz havzalarna da tad grlmektedir.
51
52

B e l d i b i M a a r a s : Antalyaya 45 km uzaklktadr. Eski Ta ve Yontma Ta Devrine ait anak-mlekler bu
maarada bulunmutur.
branilerin ise en belirgin zellii tek tanrl inan sistemini benimsemeleridir (Musevilik).
Balca Fenike ehirleri: Biblos, Sayda, Tir (Sur) ve
Kartacadr.
a y n : Diyarbakrn Ergani ilesi snrlarndadr.

nemli zellii Trkiye ve Gneydou Avrupada Cilal Ta Devrinde grlen ilk ky yerleiminin burada
olmasdr.
brani ehirleri ise Samirra ve Kudstr.

Gney Amerikada ise Aztek ve nka medeniyetleri
kurulmutur.
Gneydou Avrupada Eski Yunan, Roma ve Balkanlarda skender mparatorluu kurulmutur.
a t a l h y k : Konyann umra ilesi snrlarndadr.

nsanlk tarihinin ilk ehir yerleimi burada olmutur.
TARH NCES DEVRLERDE ANADOLU
Trkiyeye tarih boyunca bir ok isim verilmitir. Hititler bin Tanr li, Romallar Anatolia, Avrupallar ise
Turguia (Trkiye) demilerdir.
T r k i y e n i n Ta r i h n c e s i n i Ay d n l ata n M erk ez l er i
Karain Maaras: Antalya yaknlarndadr. nemli
zellii maarada Eski Ta ve Yontma Ta devrine ait
av ve ev eyalarnn bulunmasdr. Anadoludaki ilk insan izleri burada bulunmutur.
ESEN YAYINLARI
Trkiye Asya ile Avrupay birbirine balayan bir lkedir. Verimli topraklar, tarih boyunca ticari gei yollar zerinde olmas, drt mevsimin ayn anda yaand bir iklime sahip olmas, bir ok kavmin ve
ulusun ilgisini ekmitir. Bu kavimlerden bir ksm
yerlemi, bir ksm gei yolu olarak kullanmtr.
Bu nedenle tarihiler Trkiyeden M e d e n i y e t l e r
B e i i olarak bahsederler.
atalhykte yerleim ekli
Haclar: Burdur evresindedir. Hyn etrafnda

evrili duvarlar bulunmutur. Bu savunma amal yaplan surlarn ilk rneklerindendir.
Tr u v a : anakkale, Hisarltepededir. En nemli zellii yaplan kazlarda st ste dokuz yerleim merkezinin olmasdr.
Truva kalntlar
Karain Maarasnda kaz almas
53

A l i a r : Yozgat iline bal bir yerleim yeridir. Yaplan
kazlarda yedi yerleim kat bulunmutur. anakmlekilik gelimitir.
Tek tanrl (semavi) dinler ortaya kmtr.
Klelik en yaygn insan gcn kullanma yntemi olmutur.
Demokrasilerin ve cumhuriyet rejiminin ilk rnekleri bu dnemde grlmtr.
A l a c a h y k : orumun Alaca ilesindedir. Yaplan

kazlarda drt yerleim yeri bulunmutur.
Bunlarn dnda Adyaman - Planl Maaras,
N UYGARLII
Hatay - (Samanda) Maarack Maaras, Samsun - Tekkeky, Ankara - Macunay, GaziantepSakagz, Konya - Canhasan, Denizli - Beycesultan, Van - Tilki Tepe, Konya - vriz, Samsun kiztepe gibi yerler vardr.
in dnyann en uzun tarihine sahip devletlerindendir. inde ilk uygarlk ov (Chou) hanedan tarafndan kurulmutur. M 2000 inde birlik salanmtr.
lk ada Anadoludaki Baz Yer ve Blge simleri
yonya
: zmir, Aydn ve evresi
Bitinya
: zmit ve yresi
Frigya
: Ktahya, Polatl ve evresi
Pamfilya
: Antalya
Dardanya
: anakkale ve evresi
Lidya
: Manisa, zmir, Fethiye
Likonya
: Konya ve evresi
Psidya
: Isparta ve evresi
ESEN YAYINLARI
K a p a d o k y a : Kayseri, Nevehir, Malatya, Yozgat
inde ato
P a f l a g o n y a : Giresun ve evresi
Temelinde Trk, Mool, Tunguz ve Tibetlilerin etkisi vardr.
Araba, Tun ve mlek yapmn Trklerden renmiler, Trk askerlik sisteminden etkilenmilerdir.
Maden az olduu iin porselen sanat olduka

ilerlemitir.
pek ve ipek bcekilii alannda ilerlemilerdir.
M XIV. yzylda yazy kullanmaya balamlardr.
M XI. yzylda mrekkebi bulmular ve yazlarn ipek zerine yazmlardr. M 105 ylnda kad icat eden inliler, MS 650 ylnda ise
tahta bask kalplar ile ilk matbaay kurmulardr.
Barut ve pusula inliler tarafndan icat edilmitir.
Tao, Lao-e, Konfiys ve Budizm en yaygn dinlerdir.
TARH DEVRLERDE ANADOLU

Anadoluya yazy Asurlu tccarlar getirmitir. Anadolu tarihi devirlerde birok medeniyete ve ulusa ev sahiplii ve merkezlii yapmtr. Bu nedenle Hattilerden, Bizansa kadar birok yeralt ve yerst ehirler
ve medeniyet kalntlar vardr.
LKA UYGARLIKLARI
nemli zellikleri
Uygarlklar in, Hint, Mezopotamya, Msr, Yunan,

Ege Adalar ve Gney Avrupada ortaya kmtr.
Zorunlu ihtiyalar nedeniyle rmak ve deniz kylarnda kurulmutur.
Gnmz uygarlklarnn temelleri bu dnemde

atlmtr.
54
Halk soylular ve kyller olmak zere ikiye ayrlr.
Kast d kabul edilen klelere Paryalar denilmitir.
Budizm tapnaklar ve in Seddi, in'e ait dnyaca nl eserlerdir.
Asya ktasnn Paleolitik Dneme ait en eski insan fosilleri inde bulunmutur.
Veda" denen kitaplarda

Hindistanda eski inanlar "V
toplanmtr. Brahmanizm, Budizm, Taoizim vb. dinler
yaygndr. Kast Sistemi, Gaznelilerin Hindistan fethetmesi ile son bulmutur.
Neolitik devirde tarma dayal bir kltr olumutur. (M 4000)
Din olarak Veda, Brahmanizm, Hinduizm, B udizm, Hristiyanlk ve Mslmanlk yaygndr.
Hint kltr Su = Akua merkezlidir.
HNT UYGARLII
RAN UYGARLII
Hindistan kta yarmadas birok nehir ve da silsilesi
ile birbirinden ayrlmas ve tarih boyunca pek ok istilac kavimlerin yerletii bir blge olmas nedeniyle
birbirinden bamsz pek ok kltrn olumasna neden olmutur. Bu yzden srekli ve gl bir Hint devleti kurulamamtr.
ESEN YAYINLARI
Hindistana yerleen ari kavimler zlerini yitirmemek iin 'Kast' sistemini meydana getirmilerdir. Kast sistemi, zaten aralarnda din, dil, rk ba
olmayan Hint halk arasnda kapanmaz uurumlar
meydana getirmitir.
randa ilk medeniyet eserleri, M 3000lerde grlmtr. Arya kavimlerinden Medler, M 550li yllara
kadar rana, hakim oldular. Bu tarihlerden balayarak
rana Medleri ykan Persler hakim oldu. Pers Uygarlna ise M 330larda Makedonyal skender son
verdi.
Isfahan - ran
P e r s l e r Hindistan'dan Tuna'ya, Karadenizden

Kzldenize kadar olan geni bir sahaya hakim
olmulardr.
Bilinen ilk posta tekilatn kurdular.
Egeden ran'a uzanan ve "Kral Yolu" adn alan

ticaret yolunu aktif hale getirdiler.
Mimaride Mezopotamya, Msr ve Anadolu Uygarlklar'ndan etkilenerek, kendilerine ait bir tarz
gelitirdiler.
Kast Sistemi
Babadan oula geen bir meslek gruplamasdr. Bu
sistemde herkes babasnn mesleini devam ettirmek
zorundadr. Daha aa kastlarla akrabalk kurulamaz
ve evlenilemez.
K a s t l a r D r t G r u b a Ay r l r,
1.
Din adamlar ( B r a h m a n l a r )
2.
Soylular ve askerler ( K a t r i y a l a r )
Pers Devleti krallkla ynetildi.
3.
Tccar,ifti ve zanaatkarlar (Va y s i y a l a r )
4.
iler (Sdralar)
Kral, lkeler kral ya da krallar kral (ehin ah)

diye anlrd.
55
Kraln yannda sz sahibi olan bir danma kurulu vard.
Devlet, s a t r a p l k l a r a (eyaletlere) ayrlm ve satraplklar, merkezden atanan valiler tarafndan ynetilmekteydi. Bu uygulama devletin merkezi otoritesini glendirmitir.
ranllar, Zerdt dinine inanrlard.
Persler n Asya'da ivi yazsn kullanan son uygarlktr.
lara gmmlerdir. Firavun mezarlarna Piramit,

ok daha kk olan halk mezarlarna da mastaba denirdi.
MISIR UYGARLII
Nil Nehri deltasnda, M 3000 yllarnda balayp

M 333 Makedonyal skenderin istilasna kadar
yaam bir uygarlktr.
Msrn etraf l ve denizlerle evrili olduu iin dier uygarlklardan ok az etkilenmitir. Msr nceleri n o m (nomos) denilen kk ehir devletlerinden meydana geliyordu. lkedeki siyasi birlik M
3000lerde kral Menes tarafndan salanmtr.
Corafi konumu gerei evre uygarlklardan etkilenmeyen Msrllarn yksek bir uygarlk oluturabilmeleri iki nemli nedene dayanmaktadr.
1. Nil Irma, 2. Dinsel inan
Devletin snrlar Anadoludan Sudan'a kadar
uzanmtr. M 1280 ylnda Hititlerle yaptklar 16
yllk sava sona erdiren Kade A n t l a m a s , tarihin bilinen ilk yazl antlamasdr.
Devlet, firavun denilen tanr - krallar tarafndan idare edilirdi. Bu yneticilerin yetkileri snrszd.
Firavun
Msrllar ldkten sonra dirilmeye inandklar iin

llerini mumyalamlar, eyalar ile ant mezar56
ESEN YAYINLARI
Bugn kullandmz Miladi Takvim ilk kez Msrllar tarafndan icat edilmitir (Gne Takvimi). Nil
nehrinin tama zamanlarn nceden hesaplayabilmek iin gne yl esasna dayal (365 gn, 12
ay ve 3 mevsime gre) takvim dzenlenmitir.
Ekonomi, tarm, ticaret ve mimarinin gelimesine

ramen, tanr-kral anlay nedeniyle hukuk gelimemitir.
Mumya sanat, tp, eczaclk, geometri bilimleri

Pi says" bulunmutur.
gelimi, "P
En byk mimari eserleri Keops, Kefren ve

M i k e r i n o s p i r a m i t l e r i i l e A m o n t a p n a k l a r d r.
Msr Piramitleri kle altrlarak ina edilmitir.
Msrllar 24 harflik h i y e r o g l i f olarak bilinen bir

yaz tr kullanmlardr. Yazlarn papirs ad
verilen bitki liflerine yazmlardr.
Msr halk memurlar, katipler, rahipler, askerler,

ehirliler, kyller ve kleler olarak snflara ayrlrd.
DOU AKDENZ UYGARLIKLARI
FENKELLER
M 1000'li yllarda Lbnan dalar ile Akdeniz sahilleri arasnda yaadlar. Bu corafyann tarma uygun olmamas nedeniyle ticarete yneldiler.
da Romallarn blgeyi ele geirmesiyle bu topraklardan uzaklatlar. 1948 ylnda srail Devleti'ni kurarak
2000 yllk devletsizliklerine son verdiler.
ehir devletikleri eklinde yaam ve krallklarla idare edilmilerdir. zellikle Afrika'nn bat sahillerine kurduklar koloniler ile Akdeniz ticaretine
hakim olmular, ticaret sayesinde Dou ve n
Asya Uygarlklar'nn kltrlerini Akdeniz Havzas'na tamlardr.
Tarihe en nemli katklar, Msr'dan aldklar hiyeroglifi gelitirerek, gnmz Latin Harfleri'nin
temelini oluturan ilk alfabeyi bulmalardr (22
harfli).
M 1200 yllarnda tarih sahnesinden ekildiler.
En nemli koloni ehri Afrikada Kartacadr.
ok tanrl dine inanmlardr.
ESEN YAYINLARI
En nemli eserleri Sleyman Mabetidir.
MEZOPOTAMYA UYGARLIKLARI
on ve Yunanllarn gittikleri yerleri vatan saymalar, Fenikelilerin ise kr (ticaret) anlay ile hareket etmeleri denizcilikte kalcl belirleyen en
nemli etken olmutur.
Fenikeliler cam ve fildii sanatnda olduka ileri
gitmilerdir.
Tarihin ilk tek tanrl dini (Semavi Din) Musevilii

benimsediler.
Yahudiler, Musevilii milliyetilik anlay iinde srailoullarna ait bir din, Allah da Yehova anlay iinde kabul ettikleri iin dinlerini baka toplumlara yayma ihtiyac duymamlardr.
Yalnz ticarete arlk veren Fenikeliler, askerlie

nem vermediler. Ticarette, on ve Yunanllar bir
sre sonra karlarnda rakip olarak grdler. Zamanla bu iki uygarlk karsnda tarih sahnesinden ekildiler.
Mezopotamya, Dicle ile Frat nehirleri arasnda kalan

blgedir. klimin elverili olmas, rmaklarndan sulamada yararlanlmas, topraklarnn verimli olmas ve
g yollar zerinde bulunmas nedeniyle ok sayda
uygarla beiklik yapmtr. Mezopotamya Uygarlklar Smerlerin meydana getirdii yksek temeller zerine kurulmutur. Daha sonra Akadlar, Babiller, Asurlar
ve Elamlar bu kltr devam ettirmilerdir.
Corafi zellikleri gerei, mimari eserlerin kerpiten yaplmas ve blgenin sk sk istilaya uramas nedeniyle, yaplan eserlerin bir ou gnmze kadar ulaamamtr.
BRANLER
SMERLER
Asya'dan gelen kavimlerce kuruldu.
ehir devletleri halinde yaayan Smer halkn Patesi (Ensi) denilen rahip krallar ynetmitir.
M 3500lerde yazy kullanan ilk devlettir.
Tarihte ilk kez yazl edebiyat alannda yazl

eserler verdiler. (Yaratl ve Glgam Destan,
Tufan Hikayesi)
Geometri ve aritmetiin temellerini atmlar, drt

ilemi kullanmlar, dairenin alann hesaplamlar ve emberi 360 dererceye blmlerdir.
Z i g g u r a t ad verilen tapnaklarn en st katn

gzlemevi olarak kullandlar.
Ay takvimini kullandlar. Yl 360 gn, aylar 30ar

gnden oluan takvimdi. Gece ve gndz 12er
saatten ibaretti.
Alama Duvar - srail
M 1500lerde Sina Yarmadas ve Frat Irma arasna yerleen braniler, Sami rkndandr. M XIII.
yzyllarda Hz. Musa'nn dinini kabul ettiler. Bu branilere Museviler denmitir. En gl dnemlerini Hz.
Davut Dnemi'nde (tahminen M 1024-974) yaadlar. braniler, M 587 devletsiz kaldlar. Daha sonra
57
Ziggurat
ok tanrl dinlere inandlar.
Ekonomik yaamn temeli tarma dayanr.
Smerlerin oluturduu kltr n Asya'ya tadlar. Smerlere son verdiler.
Kral S a r g o n dneminde gl bir devlet olarak

ortaya kt. (M 2350)
Tarihte bilinen ilk dzenli orduyu kurdular.
Dzenli ordular sayesinde ksa srede Mezopotamyaya hakim oldular.
Dnyada bilinen ilk harita, M 2200de Akadlar

tarafndan izilmi Mezopotamya haritasdr.
ELAMLAR
Gneydou Mezopotamyada M 3000 de kuruldu.
Smer ordusu atl ve yaya birliklerinden oluuyordu. Sava arabalar ilk kez Smerler'de kullanlmtr.
Gzel sanatlar, ssleme ve tarm sahasnda ilerleme kaydetmilerdir.
Merkezi Sus ehridir.
Gm, para yerine senet kullanarak ticareti gelitirdiler.
M 7. yzylda Asurlar tarafndan ortadan kaldrldlar.
nemli ehirleri Ur, Uruk, Ki ve Laga'tr.
Smerlerde ilk yazl kanunlar yapan Laga Kral U r g a k i n a'dr. Yaptklar kanunlarda aile hukukuna nem verdikleri grlr.
AKADLAR
Arabistandan gelen Sami kkenli kavimler

tarafndan Orta Mezopotamya'da kurulmutur.
ESEN YAYINLARI
BABLLER
Samilerin bir kolu olan Amurrular tarafndan kurulmutur. En byk hkmdar H a m m u r a b idir. Hammurabi kendi adyla anlan H a m u r a b i K a n u n l a r 'n
yapmtr. II. Babil Devleti'nin en gl hkmdar Nabukadnazerdir. B a b i l K u l e s i ve A s m a B a h e l e r i bu
dnemde yaplmtr.
Babilin Asma Baheleri
I. Babil Kral Hammurabi, gcn din yerine ordudan alan bir idare kurdu. Bylece dnyada ilk
mutlak krallk (monari) ortaya kmtr.
I. Babil Devleti'ne M 1550 ylnda Hitit kral Murili son vermitir.
II. Babil Devleti'ne M 539 ylnda Persler son

vermitir.
Akad savalar
Tarihte bilinen ilk byk imparatorluu kurdular.

58
HATTLER
Hammurabi Kanunlar, ceza, mlkiyet ve ticaret

hukukunu iine alyordu. ok sert olan ceza kanunlar ksas esasna gre yaplmt. Hammurabi kanunlarna gre insanlar, s t n i n s an, sr ad a n i n s a n ve k l e olmak zere e ayrlyorlard.
M 3. binli yllarda Anadolu medeniyetini Hattiler kurmutur. Boazky arivinde yalnzca Hattice veya
Hattie ve Hitite olmak zere ift dille yazlm metinler vardr.
ok tanrl dinlere inanmlardr.
Hattilerin dilleri Anadolunun yerli halknn dilidir.
Hattiler zamanla Hititler arasnda erimilerdir.
ok tanrl dine inanmlardr. Yani politeist bir

dindir. Ana tanra Annustur.
Hatti kltr ile ilgili bilgiler Konya - Karahyk,

Kayseri - Kltepe, Acemhyk ve Horoztepe kazlarnda bulunmutur.
Hattilerde de her ehrin bir tanrs vardr.
Hitit metinlerinde Arinna gne tanrsnn Hatti lkesini ynettiinden bahsedilir.
Hattiler anaerkil bir aile yapsna sahiptir.
Hattiler sava bir topluluktur.
ASURLAR
Mezopotamya Medeniyetlerindendir.
M 2000lerde Anadolu ticaret kolonileri kurarak

ticareti gelitirmilerdir.
Kaya oymaclnda ilerlemilerdir.
Hammurabi Kanunlar'ndan daha sert ceza kanunlar hazrlamlardr.

M VII. yzylda Medler ve Babiller tarafndan ortadan kaldrld.
K a r u m denilen pazaryeri kolonileri kurmulardr. En byk karum, Kayseri-Kltepedeki Kanitir.
Srekli ve dzenli ordular bulundurdular.
ok tanrl dinlere inanmlardr.
Asurlar, Smerlerin ivi yazsn Anadolu'ya tayarak, Anadolu' da tarihi alar balattlar.
HTTLER
ESEN YAYINLARI
Anadoluda kurulan nemli bir devlettir.
Mezopotamya ve Msr kltrn sentezleyerek

Anadolu uygarln meydana getirmilerdir.
Anadoluya nereden geldikleri kesin bilinmemekle birlikte Kafkaslar zerinden Anadolu'ya gelip
Hattiler ile birleerek Hitit Uygarln kurduklar
tahmin edilmektedir. (M 2000)
Kzlrmak yaynda Hattua (Boazky- orum)

bakent olmak zere devletlerini kurmulardr.
(M 1800)
Devletin bilinen ilk kral I. Hattuil'dir (Labarna).
Msrllar ile M 1296da balayan Kade Sava

M 1280'de sona erdi.
ANADOLU UYGARLIKLARI
Anadolu topraklar, Asya - Avrupa arasndaki jeopolitik konumu, elverili iklimi, tarm ve hayvanclk olanaklarnn ok olmas ve ticaret yollar zerinde bulunmas nedeniyle ok sayda uygarla beiklik etmitir. En nemli uygarlk merkezleri Tr u v a (Troy) A l i a r, a t a l h y k ve A l a c a h y k tr.
Hellenistik dnemden itibaren Anadolu, A n a t o l i a
(Gnein doduu yer) ve Kk Asya adlarn tamaktadr. Bugn Trkiye adyla zdelemitir.
Mezopotamya ve Msr kltrnn, Anadolu

Yarmadas'na tanmasyla, Anadolu Uygarl
olumutur.
Hitit Gnei
59
Hitit Kral III. Hattuili ile Msr Firavunu II. Ramses arasnda tarihin bilinen ilk yazl antlamas
olan Kade Antlamas imzaland. Anlama metninde, Hitit Kraliesi Puda Hepa'nn da mhr vardr.
Hitit ehirleri balangta feodal sisteme gre
Prensler tarafndan ynetilirdi. Bu prensler verilen toprak karlnda sava zamanlarnda merkezi orduya askeri kuvvet gnderirlerdi. Daha
sonralar prenslerin yerine valiler atanarak merkeziyetilik salanmtr.
Halk; kyller, sanatlar, tccarlar ve kleler olarak snflara ayrlrd. Klelerin mlkiyet hakk
vard ve balk paras vererek zgr kadnlarla
evlenebilirlerdi.
Hititlerde aile hukuku gelimitir.
Tarihin ilk medeni kanunu, Hititler tarafndan yaplmtr.
Hititler ok tanrl dinlere inanrlard.
Smerlerin Glgam Destan, Hititeye evrilmitir. Hititler ivi yazsn ve hiyeroglif yazsn kullanmlardr. Yazy Asurlulardan renmilerdir.
Mimarlk ve heykelcilikte olduka gelimi Hitit

sanatndan gnmze kalan en nemli eser Alacahyk'teki Sfenksli kapdr. Ayrca gne kurslar nldr. Yazlkaya ve v r i z kabartmalar
nemli eserlerindendir.
Ticaret yollar zerinde olmalarna ramen tarmla uramlar ve tarm korumak iin ar cezalar koymulardr. (Saban krmak ve kz ldrmek idamla cezalandrlrd.)
Kuyumculuk ve kaya oymaclnda ilerlemilerdir.
Devletin ilk kral Gordios'tur.
Devlet, kral Midas dneminde (M 676) Krmdan

gelen Kimmerler tarafndan yklmtr.
Saban
ESEN YAYINLARI
K y b e l e" (Byk ana tanra) kltrne

Frigler "K
inanrlard. En byk tapnaklar Passinusta idi.
(Balahisar)
Bugne kalan en nemli eserleri 17 metre yksekliindeki Midas Mezardr.
Kendilerine ait bir dilleri vard. Fenike alfabesini

kullanmlardr. Frig dil ve alfabesi henz zlmemitir.
Tavananna) ve ihDevlet Kral (Tabarna), kralie (T

P a n k u ) tarafndan idare edilirdi.
tiyarlar meclisi (P
Friglerin dokuduu ve Tapates adn tayan hal

ve kilimler nemlidir.
Tarihin ilk objektif tarih yazcl olarak kabul edilen A n a l l a r, Hititler tarafndan yazlmtr.
Megaron tipi ev mimarisi yaygndr. (Bir giri hol

ve bunu izleyen byk salondan oluan ev tipi.)
Atl sava arabalar Hititlerin icaddr.
Tmls tipi mezarlar yapmlardr.
Ege gleri sonucu Hitit mparatorluu'nun yklmasyla 1200'l yllarda Ge Hitit ehir devletleri dnemi balamtr. Hitit kltrnn bir devam olan bu
ehir devletleri M 700 ylnda Asur hakimiyetine
girdi. Karadenizden gelen Gaka ve ran'daki
Perslerin etkisiyle tarih sahnesinden silindiler.
Yaya askerlerden oluan ordular kurmulardr.
FRGYA L I L A R
Hititlerin yklmasndan sonra Orta Anadoluda ve

Bat Anadoluda merkezleri G o r d i o n olmak zere kurulmutur.
Kendilerine ait bir alfabeleri vardr.

60
LDYA L I L A R
Kral Giges tarafndan M 687'de kurulmutur.
Gediz ve Kk Menderes nehirleri arasnda bulunan Sard merkezli kurulmulardr.
Kral
Mezopotamyadan Anadoluya uzanan ve K
Yo l u olarak bilinen ticaret yolunu yapmlardr.
En nemli bulular paradr. Bylece ticarette takasa son vermilerdir.
Srekli ordu yerine p a r a l o r d u bulundurmalar

erken yklmalarna neden olmutur.
Gediz ve Menderes Nehirleri arasnda kalan blgeye Lidya denir. Friglerin yklmasndan sonra,
Frig egemenliinden kurtulur.
yonyada zgr dncenin varl, felsefenin

domasn salamtr.
Her birisi bamsz bir devlet olan yon ehirleri nceleri krallkt. M 800l yllardan itibaren asillerin
kurduu oligarik hkmetler son olarak da demokratik hkmetler eklinde devam etmitir.
Karadenizde kendilerine bal koloni ehirleri olan

Sinop, Samsun ve Trabzonu kurmulardr.
Fenike alfabesini kullanmlardr. En nemli edebiyatlar zmirli H o m e r o s tur. En nemli eseri lyada ve O d y s e i a'dr.
Dnyann yedi harikas arasnda gsterilen Efes

A r t e m i s Tapna'n ina ettiler.
M 546 ylnda, Sard ehrini ele geiren Pers

kral Keyhsrev, Lidyallarn siyasi varlna son
verdi.
Ana geim kaynaklar ticarettir.
Dnyann bilinen ilk serbest pazar Sard ehridir. Kk dkkan ve halka ak gazinolarn ilk
kuruculardr.
ok tanrl dine inanmlardr. (Kybele, Kuvana,

Artemis, Artimu vb.)
ESEN YAYINLARI
Sard Antik Kenti kalntlar
Artemis Tapna
Fenike alfabesini kullanmlardr (26 harfli). Lidce

henz tam olarak zlememitir.
Tmls tipi ta-mermer ilemeli mezarlar yapmlardr.
URARTULAR
Altn ilemecilii gelimi dzeydedir.
Bakentleri Van yaknlarndaki Tu p adr. Tarm,

maden ilemecilii, kabartma, kaya oymacl,
resimli eya yapm ve mimaride ilerlemilerdir.
Dor istilas sonucu Yunanistandan kaan Akalar tarafndan kurulmutur. Egemenlik alanlar Milet, Efes,
Bergama, Foa ve zmir yresidir.
Hurriler tarafndan kurulan devletin kurucusu I.

Sardurdur.
Urartular, Medler ve skitler tarafndan yklmtr.
Akdeniz ve Karadenizde ticaret kolonileri kurmular, Fenikelilerden etkilenmilerdir.
Krallkla ynetilen Urartularda lke eyaletlere ayrlmt. Eyaletleri En-nam denilen valiler ynetiyordu.
Ticaret yollar zerinde bulunduklar iin kltr alannda gelimilerdir. Matematikte; Tholes, Pisag o r, Felsefede; D i y o je n, tpta; H i p o k r a t, tarihte;
Heredot gibi bilim adamlar bu dnemde yetimitir.
ok tanrl dine inanmlardr. Ahiret inanlar

gldr.
Yaz olarak Asurlulardan aldklar ivi yazsn ve

az da olsa resim yazsn kullanmlardr. Dilleri
Trkeyi andrr.
Pisagor ilk kez dnyann yuvarlak olduunu ileri

srm, matematik ve geometriye bilimsellik kazandrmtr.
Eski n Asyann gerek maden ustalardr.
Kaya oymacl sanatnda ilerlediler. Urartulardan gnmze Van kalesi, avutepe, Erzincanda ise Altntepe harabeleri kalmtr.
YONLAR (ON)
ehir devletleri halinde yaayan y o n l a r, Persler

tarafndan yklmlardr.
61
M 2000li yllarda Girit Uygarl'na son veren

Akalar tarafndan kurulmutur.
Siyasi tarihlerini ilgilendiren en nemli olay Tr u v a

Savalar'dr.
En nemli mimari eserleri Kuyu Mezarlardr.
Dorlar tarafndan ortadan kaldrlmtr.
Uygarlk tarihinin en nemli olay, Homeros'un lyada adl destanna konu olan Truva Savalardr.
Savan temel nedeni deniz yolu ticaretinde stnlk salama abasdr. Truva savalar kral
A g a m e m n o n zamannda yaplmtr.
ok tanrl dine inanmlar ve krallkla ynetilmilerdir.
En nemli merkezleri M i k e n ve Tr i n stir.
EGE UYGARLIKLARI
Bugnk Ege ve Bat Anadolu Blgesi, Mora Yarmadas Yunanistan ve Girit evresinde kurulmu uygarlklardr. Ege Uygarlklar'nn ilk aamasn Girit Uygarl oluturur. Daha sonra Miken ve Yunan Uygarlklar domutur.
GRT UYGARLII
Knossos Saray
M 3000-1200 yllar arasnda, Giritte kurulmutur. Egede bilinen en eski uygarlktr.
Gemicilik ve ticarette ilerledikleri iin Msr, Kbrs

ve Suriye ile ticari ilikilerini gelitirdiler.
n Asya ve Msr Uygarlndan etkilenmilerdir.
Akalar tarafndan yklmtr.
En nemli mimari eserleri Knossos Saray'dr.
ESEN YAYINLARI
YUNAN UYGARLII
Hadrian Tapna - Efes
M 1200l yllarda Yunanistana gen Dorlar

tarafndan kurulmutur. nceleri krallk ile ynetilirlerken sonralar demokrasi ve tiranlk ynetimleriyle idare edilmilerdir. Krallk dneminde balayan halk snflamas snflar aras ekimeyi de
beraberinde getirmitir.
lk defa D r a k o n tarafndan kanunlar yapld. Soylular koruyan ve alt tabakaya ar cezalar getiren
bu kanunlar uzun sre uygulanamadan yenilendi.
S o l o n tarafndan yaplan kanunlar biraz daha
lmldr. Kyl borlarn affeden Solon, borlarndan dolay klelie denleri kurtaran yasalar kard. D r t y z l e r ve Halk Meclisi adnda iki meclis kurdu. K l e s t e n e s Dnemi'nde Halk Meclisinin
yannda soylulara ait B e y z l e r M e c l i s i kuruldu.
Yunan ehir devletleri siyasi birlii tam olarak

salayamadlar. Perslerin Yunanistana saldrlar
karsnda birleerek Peleponnes Savalarnda
MKEN UYGARLII (AKALAR)
Konusunu Truva Savalarndan alan

TROY filminin afii
62

Persleri yenilgiye urattlar. M 337de Makedonyal skenderin egemenliine girdiler.
ok tanrl dine inanmlar, tanrlar lmsz insanlar eklinde dnmlerdir.
En nemli mimari eser olan s k e n d e r i y e Fe n e r i

bu dnemde yaplmtr. Ayrca Zeus Heykeli de
en nemli eserlerdendir.
Tarihte bilinen ilk demokrasi rneklerini vermilerdir.
Pozitif bilimlere yani tarih, felsefe, matematik, astronomi ve corafyaya nem verilmitir.
Tanrlar adna drt ylda bir olimpiyat oyunlar dzenlemilerdir. Bu etkinlikler, Yunan ehir devletleri arasnda kltrel birliktelie yol at.
H e l l e n i s t i k K l t r ; Byk skenderin yeni lkeler ele

geirmesiyle Hindistana kadar uzanan Yunan kltrnn Dou kltr ile sentezinden ortaya kmtr.
Ticaretin gelimesi ile Fenikelilere yaknlk duymular, Fenike Alfabesini kullanmlar ve gelitirmilerdir.
ROMA UYGARLII
ESEN YAYINLARI
SKENDER VE HELLENZM UYGARLII
Roma Dneminde kalan bir lahit

Zeus Heykeli
M 337de tahta geen skender, Yunanistandan balayarak Anadolu, ran, Irak, Suriye, Msr ve Pers topraklarn yapt seferle kendine balayarak byk bir imparatorluk kurdu. Dou ve Bat kltrn kaynatrmaya alt. Yunan kltr ile Dou kltrn birletii bu 300 yllk dneme Hellenizm Dnemi denir. skenderin gen
yata lmesi ile devlet paralanmtr (M 330).
Makedonyada Antigonit Krall,
Trkiyeden Hindistana kadar uzanan topraklarda

Selevkos Krall,
Msrda Ptollemeler Krall kuruldu.
skenderden sonra Hellenistik kltr, Anadoluda 300

yl daha yaamtr. Bu dnemin en nemli merkezi
Bergamadr. Bergamallar, kendi adn tayan p a r m e n kadn icat ettiler. A s k l e p i o n S a l k M e r k ezi ve zengin bir ktphanesi vardr.
Roma Uygarl bugnk talya'da Etrskler tarafndan kurulmutur. Uygarl oluturan kavimler, Latinler'dir. Romallar kurduklar ok gl ve dzenli ordulara dayanarak ksa zamanda hzl bir gelime saladlar. Kuzeyde Britanyadan gneyde bugnk Somali, douda Hazar'dan, batda Portekize kadar olan
blgeler mparatorluun egemenliine alnmtr.
Roma siyasi tarihi srayla krallk, cumhuriyet ve

imparatorluk dnemlerine ayrlr.
Romada klecilik yaygnd ve halk snflara ayrlm olup en st snf P a t r i c i l e r'di. Bunlar Romann ynetici zmresidir. P l e p l e r ise orta snf
olutururdu. Cumhuriyet Dnemi'nde Patrici-Plep
mcadelesi nemli bir i sorun haline gelmitir.
Kraln yannda ona ilerinde yardmc olan bir Sen a t o vard. Cumhuriyet devrinde ayn grevi Konsller stlenmitir. K o n s l l e r her yl Senato tarafndan seilirdi.
63
A N AV KLTR (M 5000)
Roma ile Kartacallar arasnda Bat Akdeniz egemenlii iin 100 yldan fazla sren Pn Savalar Roma'nn galibiyeti ile bitmitir. Kartaca Roma'nn siyasi egemenlii altna girmitir.
Bu yzylda Roma egemenliindeki Filistin topraklarnda Hristiyanlk ortaya kt. nceleri bu dine kar olan Roma ynetimi, 313 ylnda M i l a n o
Ferman ile Hristiyanl serbest brakt. Augustus dneminde ise Hristiyanlk Roma'nn resmi dini olmutur.
mparatorluk 395te ikiye ayrld. 476 ylnda

Bat Roma, 1453 ylnda da Dou Roma yklmtr.
Bugnk Trkmenistann bakenti Akabat yaknlarndaki Anav harabelerinde Anav kltrne ait kalntlara rastlanmaktadr. Irki kkenleri tam olarak belirlenemeyen bu kltrn insanlarnn geimlerini tarm ve
hayvanclktan saladklar, dokumaclk yaptklar anlalmaktadr. Ayrca seramikle uramlar ve bakrdan eya yapmlardr.
K E LTEMNAR KLTR (M 3000)

Harizm blgesinde yaplan kazlarda kelteminar kltrne rastlanlmtr. Bu kltr sahipleri hayvanclk ve
balklkla geimlerini salamlardr.
zellikleri
AFANASYEVO KLTR (M 3000)
Roma'da Plep - Patrici mcadelesini bitirmek iin

hazrlanan 12 Levha Kanunlar bugnk Avrupa
hukukunun temelini oluturmutur.
lka'n en byk kleci devletidir.
Yunan ve Helen Uygarl'n Avrupaya yaymtr.
Latin Alfabesi'ni meydana getirmi gne takvimini Jlyen Takvimi olarak yeniden dzenlemilerdir.
ORTA ASYA KLTR BLGELER VE

SAKALAR (SKTLER)
Trkler tarih boyunca eitli nedenlerden dolay birok blgeye g etmilerdir. Buna ramen anayurtta
eitli kltr blgeleri de oluturmulardr.
Etnik yaps ve antropolojik tipleri Ouz tipidir. Bu nedenle Trklere ait en eski kltr olarak kabul edilir. Bu
kltr kalntlar Altay Dalar civarnda ortaya kmtr. Avc ve sava bir topluluktur. Sr ve at beslemilerdir. Ayrca madeni zellikle bakr ilemilerdir.
ESEN YAYINLARI
Altay dalarnn eteindeki Kuyum ve Kurat kurganlarnda bu kltre ait ta aletler ve bakr kpelere rastlanmtr.
ANDRONOVA K LTR (M 1700)

M 1700 yllarna ait bir kltrdr. Geni bir corafyaya yaylmtr (Altay Dalar, Tanr Dalar, Gney Sibirya ve Hazar Denizinin dousu). Trklerin ilk kltr
kalntlar olarak kabul edilir.
Bu kltrn insanlar at evcilletirmi ve binek olarak
kullanmlardr. Ayrca eitli madenlerden eyalar
yapmlardr. (Altn, bakr ve bronzdan; dz tabanl,
geni azl ve kulpsuz keli kaplar yapmlardr.)
Eyalarn zerlerini eitli hayvan figrleriyle sslemilerdir. Bu eserlere Tanr dalar ile Don Nehri kylarna kadar her yerde rastlanlmtr.
K ARA S UK K LTR (M 1000)
Kktrk harfleriyle yazlm bir meng
64
Bu kltre rti ve Yedisu Nehirleri blgesinde rastlanlmtr. Kazlarda karlan kpeler, dmeler, kemikten ineler ve baka elbise ssleri bulunmutur.
Demiri ileyerek eitli eyalar yapmlardr. Ayrca
koyun ynn dokuyarak elbise yapmlardr.
SAKALAR (SKTLER)
Tarihi Herodotun bahsettii Amazon Kadnlar skit kadnlardr. ranllarla yaplan uzun savalar sonunda erkeklerinin lmesi nedeniyle sa
gslerini keserek ranllarla savamlardr.
Bunun nedeni ise sa gslerinin daha iyi ok atmasn engellemesidir.
Orta Asyada, Altay Dalarnn dousunda gebe

olarak yaayan Sakalar, M VII. yzylda batya g
edip Hazar Denizinin kuzey kylar ve Tuna boylarna
kadar yerlemilerdir.
ranllarn Saka dedii bu kavime Yunanllar skit,
Asurlular ise Aguza demilerdir.
MS II. yzylda Rusyann gneyini hakimiyeti altna

alan skitler blge iin ranllarla mcadele etmilerdir.
skitlerde amanizm inanc yaygndr. Yunanllarla ticaret yapmalar nedeniyle Yunan tanrlarn da tanr
olarak kabul etmilerdir.
Etnik yaps kark olan skitlerde ynetici tabaka
Trktr. Gebe bir topluluktur. Atl ve sava zellikleri sayesinde blgelerinde adlarndan sz ettirmilerdir.
ESEN YAYINLARI
Sakalar, Msrllar, Kimmerler, Urartular, Asurlular ve

Medlerle mcadele etmilerdir.
det ve treleri dier Trk det ve treleri ile ayndr.

zellikle Hunlarn etkileri grlr. Kullandklar silahlar, kemer ve tokalar, at koumlar, vazo, kazan ve dier ss eyalarnda bunu grmek mmkndr.
65
HAMMURAB KANUNLARINDAN RNEKLER

Ben Hammurabi, tanrlar tarafndan kral tayin edilmi, Frat Nehrinin etrafndaki ehirleri kendine tabi eden
ahlarn birincisi lkeye hak ve adalet getirdim.
Eer bir adam mabedin ya da hkmdarn mlklerini alarsa o ldrlmelidir. alnt maln kabul eden de
ldrlmelidir.
Eer bir adam kleyi ve kle kadn alarsa ldrlmelidir.
Eer birisi bir adamn kzn ldrrse kendi kzn ona vermelidir.
Eer birisinin borcu varsa onun hanm, olu veya kz yl mddetle kle edilmelidir, drdnc yl onlar azad edilmelidir.
Eer bir adam kendinden yksek bir adama bir tokat vurursa, ona kz derisinden yaplm bir kam ile
60 defa vurulsun. Yok onun gibi birisi ise karln vermelidir.
Birini itham eden ispata mecburdur, yoksa ldrlr.
Bir hrsz duvar delerek bir eve girerse hrszlk yapt evin nnde idam edilir.
Birisinin gzn karann gz karlr.
Babasn dvenin iki eli kesilir.
Eer bir yarg, bir davaya hkmetmi, karar kesip bir belge dzenlemise ve sonra kararn deitirirse, o
yargcn verdii kararda deiiklik yapt tespit edilirse ve bu davada ikayet varsa, verilen hkmn on iki
katn deyecektir. Meclisteki yarglk krssnden atlacak, oraya dnmeyecek ve mahkemede yarglarn arasna oturtulmayacaktr.
Eer bir adam, bir tarlay ilemek zere kiralarsa, fakat tarlada arpa yetitirmezse ve tarlada i yapmazsa
bu ispat edilecek ve bitiik komunun rn orannda arpay tarla sahibine verecektir.
Eer bir adamn evinde yangn karsa, atei sndrmeye gelen adam ev sahibinin eyasna gz koyarsa
ve ev sahibinin maln alrsa, o adam o atee atlacaktr.
66
PRAMTLERN GZEM
Her biri 20 ton olan talardan ina edilmitir ve bu talarn temin edilebilecei en yakn mesafe yzlerce
kilometre uzaklktadr.
Piramit, kimin adna yapldysa, onun bulunduu odaya, ylda sadece 2 kez gne girmektedir (doduu
ve tahta kt gnler).
Mumyalarda radyoaktif madde bulunduundan mumyalar ilk bulan 12 bilim adam da kanserden lmtr.
Piramitlerin ierisinde ultra sound, radar, sonar gibi cihazlar almamaktadr.
Kirletilmi suyu, birka gn piramitin iine brakrsanz, suyu artlm olarak bulursunuz.
Piramitin ierisinde st, birka gn sreyle taze kalr ve sonunda bozulmadan yourt haline gelir.
Bitkiler, piramitin iinde daha hzl byrler.
Piramitin iine braklm su, 5 hafta sreyle bekletildikten sonra yz losyonu olarak kullanlabilir.
p bidonu iindeki yemek artklar, hi koku vermeden piramit iinde mumyalar.
Kesik, yank, syrk gibi yaralar piramitin iinde daha abuk iyileme eilimi gsterir.
Piramitlerin ii yazn souk kn scak olur.
Byk piramitin alar, Nili delta yresini iki eit paraya blerler.
Byk piramitin tabannn yzeyi, antn yarsnn iki katna blndnde pi sayisi (3,14) elde edilir.
Byk piramitin drt yzeyinin toplam yzlm, piramit yksekliinin karesine eittir.
Byk piramit, dnyann kara kitlesinin merkezinde yer almaktadr.
Piramit dev bir gne saatidir. Ekim ortasyla Mart ba arasnda drd glgeler mevsimlerin ve yln
uzunluunu gsterirler. Piramiti eviren ta levhalarn uzunluu bir gnn glge uzunluuna eittir.
Byk piramitle dnyann merkezi arasndaki uzaklk, Kuzey kutbuyla arasndaki uzakla ve kuzey kutbuyla dnyann merkezi arasndaki uzakla eittir.
Byk piramitin tepesi Kuzey kutbunu, evresi ekvatorun uzunluunu temsil eder. ki uzunluk ayn mikyasa
uygunluk gsterir.
Giza Piramitleri
67
KRAL MDAS
Kral oluu gibi yaam ve lm zerine de mitolojiler yazlm olan nl Frigya kraldr. Yaam boyunca aclar
ekmi olan Midas eek kulaklaryla nlenen bir kral olarak da tanyoruz. Yaplan bilimsel almalarda,
Midasn ana karnnda bir hastala yakaland ve kulak kanallar asimetrik olarak doduu anlalmtr.
Asimetrik kulak yaps, nadir grlen bir hastalk eklidir. nden veya arkadan bakld zaman bir kulan
dierinden ok daha yukarda veya arkadan bakld zaman bir kulan dierinden ok daha yukarda veya
aada olduu grlr. irkin bir grnm oluturan bu hastalk Midasn kafatasnda belirgin izler de
brakmtr. Halkndan utanan Midasn srekli olarak bana geirdii bir serpula gezdii, kulaklarn hibir
zaman gremeyen halknn ise, krallarnn kulaklar hakknda yorum yaparak, gremedikleri kulaklar eek
kulana benzeterek krallar hakknda dedikodu yaptklar dncesi kuvvet kazanmtr.
Eek Kulakl Kral

Yunan tanrs Apollon ve Kr Tanrs Pan arasnda yaplacak bir alg alma yarmasnda Midas yarglardan
biri olarak seilmiti. Kr tanrs, kavalyla ho sesler karyordu; ama Apollonun gmten Liri her algdan
stnd. Apollan almaya baladnda herkes onu dinlerdi. Yarglardan ikincisi da tanrs Tmolos, yengi
elengini Apollona verdi. Ama Midas oyunu yarma sonunda Pana ynelik kullannca Tanr Apollon ok kzd
ve gzel mzii ayrt edemeyen kulak insan kula olamaz, sana eek kula yakr. diyerek Midasn kulaklarn eek kulana dntrr. Midas bir sre, tanrnn armaanlarn koca bir klah iinde saklad. Saklad
ama onun salarn kesen berber sonunda kulaklarn grd ve bylelikle kraln srrn renmi oldu. Ancak sr
bu, insan azna sar m? Berber sanclar geirir. Dayanlmaz straplar yaar. Sonunda srrn bir kuyuya
sylemeye karar verir. Kuyuya eilir ve Midasn kulaklar eek kulaklar diye barr. Srr kuyudaki su
sazlarna, sazlardan da rzgarda salna salna btn etrafa yaylr. Bylece btn lke Midasn srrn ksa
zamanda renir.
Midasn lm
Midasn kral seilii ve yaamna hzn
veren eek kulaklar ne kadar efsanevi ise
lm de o denli efsanelere konu olmutur.
Midas kendini grkemli ve zapt edilmesi
imkansz bir bakente sahip sanr. Ancak
bugn dahi surlar ve kale kaps ile grenleri
artan Midasn Gordionu M 695 ylnda
randan gelen ve adeta ekirge srs gibi
Anadoluyu yiyip bitiren Kimmer basknna
dayanamayarak yerle bir olmutur. Midas bu
baskndan sa kurtulur; ama o gnden sonra
skntl bir hayat srmtr. Gordionlu Midas
artk kendi kaderini kendi tayin etmi ve
harap olan Gordion ykntlar zerinde
dolarken mitolojiye gre boa kan ierek
intihar etmitir. Fakat uzmanlar tarafndan Kral Midasn kafatasnn 3 boyutlu tomografisi ekilerek
incelenmitir. Bu incelemeler sonucunda Midasn lm sebebinin mitolojide sylendii gibi boa kan ierek
intihar etmesinden deil, bann sa tarafna ald ar bir darbe ile ldrld ispatlanmtr.
68
SKT KRALI DANTHYRSUS VE PERS KRALI DARUS

Pers Kral Darius lkesinin snrlarn genileterek skit lkesine (Karpat Dalarndan Don Irmana kadar olan
blge) kadar ilerlemiti. Darius skit lkesine girmesine ramen skitlerden bir karlk gremeyince sinirlenerek:
Ey adamlarn en ala; iki baka iten birini yapmak varken niin byle kap duruyorsun? Benim gcme
kar durmak elinden geliyorsa dur; dolaman bitirip d! Gcnn benimkinden az olduunu biliyorsan yine bu koarak dolamaktan vazge, efendine armaan olarak toprak ve su getirip iini konumaya gel! Bu
szleri bir eliyle skit kralna iletmitir. Darius skitlerin askeri g olarak az olduklarn bildii iin saldrya gemekten korktuklarn dnyordu.
Fakat skit kral ona, Perslerin kral! Beni anlamyorsunuz. imdiye kadar korktuum iin hi kimseden kamaya almadm. imdi de senden korktuum iin byle birey yapmyorum. Yaptm ey benim iin hi de garip birey deildir. Bu, bar zamannda bile benim olaan yaantmdr. Neden savamak istemediimi renmek istiyorsan anlataym: Bizim lkemizde ehirler ve ekilmi topraklar yoktur. Bir ehri kaybetmek ve ekinlerin kaybolmasn grmek bizi de bir savaa itebilirdi. Ama bunlarn hibiri bizde yok. Mutlaka kan dkmek istiyorsan, yapacan eyi syleyeyim. Biz, tek bir ey iin savarz. O da dedelerimizin, soyumuzun mezarlardr. O mezarlar bul ve ykmaya al, o zaman savap savamayacamz anlarsn. O zamana kadar canmz istemezse savatan kanacaz. Bu senin meydan okuyuuna benim cevabmdr.
Efendim olmana gelince, soyum olan Zeus ile skit Kraliesi Hestia dnda hibir efendi tanmam. Sana toprak
ve su yerine daha uygun hediyeler gndereceim. Efendim olma savn bylece cevaplandrld. Tanr seni kahretsin!
Darius bu cevaba ramen skitlerle mcadeleye devam etti. Fakat Pers ordusu alk olmad bu taktik karsnda byk bir yenilgiye uruyordu. Darius ordusunun byk bir ounluunu kaybedince ordugahndaki arlklar ve baz askerleri geride brakarak skit topraklarn terk etti (M 525).
Herodot Tarihi
eviri: P. Kuturman
4. Kitap, stanbul 1973
Pers Kral Darius
69
BR OLAY: Glge Etme Baka hsan stemem

nl dnr Diyojenin;
M 412 - M 320 yllar arasnda yaadn ve kendine yetme ile sadelik ilkelerine dayanan yaam biimini benimsediini,
Babas ile darphanede grevli iken sahte para bastklar gerekesiyle yaadklar yerin ok uzanda bir ehre, Atinaya srgn edildiini,
Atina sokaklarnda sefalet iinde yaadn, halka ak yerlerde yatp kalkt

ve yiyeceini dilenerek topladn, k
gnleri plak ayaklarla karlar zerinde
dolatn,
Bir fy ev edinip Atina sokaklarnda

yuvarlandn, daha sonra da onun
zerine karak zenginlere seslendiini,
Gndz saatlerinde Atina sokaklarnda

fenerle dolatn, bu durumun nedenini soranlara da, Drst bir adam aryorum. dediini,
Avucuyla su ien ocuu grdnde

marapasn krdn ve Bu ocuk bana hl fazla eya tadm gsterdi.
dediini,
Pis yerlerde oturduu iin kendisine ileri geri sylenenlere, Gne daha da
pis yerlere girer, ama hibir zaman bozulmaz. dediini,
Her eye ramen Atinada saylan bir insan olduunu, krallarn bile onun ilmine, zekasna ve kiiliine hrmet ettiini,
Hayatta kstl koullarda bile mutlu olunabileceini gstermeye altn,
Corinthe gelen Byk skender, Diyojeni ziyaret etti ve bir dilei olup olmadn sordu. O ise bu soruya
Evet var, glge etme baka ihsan istemem. yantn verdiini,
biliyor musunuz?
Gneimin nnden ekil! Bu azar bir imparator duydu. Byk skender deniyordu ona. Diyojenin hretini
duymu, ann bu hretin yanna tayarak halka ho grnmeyi ummutu. Bir yanda Makedonya kralnn
parlak alay, br yanda paavralar iinde gnelenen Diyojen... Biri ycelterek, dieri aalayarak dnyay
kendine dar gren iki adam! mparator ihsanda bulunmak istiyor: Ne dilersen, yapaym!. Diyojen zerine
den glgenin mparatora deil dnyaya ait olduunu hissediyor ve elinin tersiyle itiyor bu glgeyi. Glge
etme baka ihsan istemem!
70
BYK SKENDERN VASYET

Byk skender bir gn vezirlerini toplam ve onlara: Ben ldmde cenaze
merasimimi sylediim gibi yapn. demi!
lkemin drt bir yanndan tebaamdan olan insanlar arn! Cenazemin nnden askerlerim yrsnler silahlaryla. Cenazemin sandan alimler yrsnler
kitaplaryla. Cenazemin solundan zenginler yrsnler mallaryla. Cenazemin
arkasndan ise fakirler ve garipler yrsenler gzya ve dualaryla. Sa elime bir
altn kre verin, sol elimi ise bo brakn taa ki mezara dek demi.
Vezirler, Byk skenderin bu syledikleri karsnda armlar ve Bunu bilse
bilse Byk skenderin hocas Diyojen bilebilir. demiler ve Diyojene sormaya
karar vermiler.
Vezirleri dinleyen Diyojen demi, skenderin ne kadar byk olduunu bir kez
daha anladm. demi ve ilave etmi. skender unu anlatmak istemi.
Byk skender
Cenazenin nnden yryen askerler lmne silahlar dahi engel olamadlar.
Cenazenin sandan yryen alimler lmne kitaplaryla dahi engel olamadlar. Cenazenin solundan yryen
zenginler lmne mallaryla dahi engel olamadlar ve cenazenin arkasndan yryen fakirler ve garipler
lmne gzya ve dualaryla dahi engel olamadlar.
Sa elindeki altn kre ise bu dnyada sahip olabilecei her eye sahip olduunu, sol elinin bo olmas ise bu
dnyaya EL BO geldim EL BO gidiyorum, dediini gsteriyor.
DEMOKLESN KILICI
M 4. yzylda yaayan Demokles (Damocles) iktidara ve
gce hayran bir insandr. Dostu olan Siraksa Kral Dionysos
ona bir ders vermek ister. Gel der, Birlikte yaayalm bir
zaman bu muhteem sarayda. demesi zerine deliye dner
sevinten Demokles. Danslar, mzikler, banyolar, baheler
anlatlmaz gzellikler. Ancak bir trl Kraln yzndeki o
mutsuz zgn ifadeyi anlayamaz. Ne kadar mutlu olmalsn,
her ey nasl muhteem deyip durur. Sonra yemee oturduklarnda bana stten deen bir ey hisseder. Kafasn
kaldrp baktnda ne grsn. Keskin ar bir kl, sadece
bir at klyla bal. Her an kopabilir, her an lm getirebilir.
Dehete kaplr ama cesaretini ve erkeklik onurunu hie saymamak iin dayanr. Sonra kral dostu sorar, Neden yemiyorsun, neden glmyorsun?. Klc gsterir Demokles.
Kral ac ac gler. Evet ben gl bir kralm ama boynumun
stnde her an tehdidiyle yayorum kllarn. Byk g byk tehlike de demek.
O an anlar iktidar, serveti ve gcn gerek doasn Demokles. Yok dostum yok bana fazlasyla yeter, dadaki fakir ve huzurlu kulbem deyip sessizce ayrlr saraydan.
71

Abide
: Gelecek nesillere bir olay hatrlatmak iin dikilen ant.
Antik
: lk adaki uygarlklarla, zellikle eski Yunan ve Roma uygarlklar ile ilgili.
Antikite
: Yunan ve Roma uygarlklar iin kullanlan, yaklak olarak M 6. yzyl ile MS 3. yzyl arasnda kalan dnem.
Aristokrasi
: Ynetimin ayrcalkl bir snfn elinde bulunduu siyasi hkmettir.
Ana erkil
: Soyun anneye dayand toplum.
Ata erkil
: Soyun babaya dayand toplum.
Barbar
: Roma devletinin kendi halk dndaki Avrupal kavimlere verdii isimdir.
Etnik
: Irk ve kltr yaps.
Evrensellik
: Meydana gelen bir olayn bir ok toplumu etkilemesi ve etkisinin uzun sre devam etmesidir.
Fidye
: lenen bir sutan mal ya da para karl kurtulunulmas.
Firavun
: Eski ada Msr hkmdarlarna verilen nvan.
Medeniyet
: Makedon Kral Byk skenderin dou seferi sonucu, Dou - Bat kltrnn kaynamas ile
oluan bir sentezdir.
Hiyeroglif
: Eski Msrda kelimeleri yazmak iin kullanlan iaret (resim)lerdir.
Hyk
: Eski zamanlardan beri, st ste gelen kent kalntlarn oluturan tepe. Tmls de denir.
Karum
: Asur dilinde liman ve rhtm anlamndadr. Asl anlam ise kentin yannda kurulan ticaret merkezidir.
Karya
: Anadolunun gney - batsna lk ada verilen isimdir.
Kast
: Kast, meslekleri babadan oula geen ve ayn geleneklere bal bulunan gruplar topluluudur. Kast sisteminde kastlar aras gei yoktur. Ayn kasttan olmayanlarla evlenilemez. Yenidoan ocuk byynce babasnn mesleini semek zorundadr.
Kent Devleti
: Eski ada bir ehirde oluturulan kk devletin ad. (Site - nom - polis)
Ksas usul
: Yaplan bir suun aynsnn veya benzerinin uygulanmas.
Kibele
: Friglerde toprak ve bereket tanras.
Koloni
: Bir devletin, snrlar dnda ele geirerek ynettii topraklardr.
Kronik
: Olaylar srasna gre kaydetme (Anal, Yllk). Hitit krallar yapt ileri tanrya hesap vermek
amacyla kaydederlerdi.
Kurgan
: Geni Kubbe biiminde mezar, hyk veya mezarn stne ta ve toprak ylarak oluturulan yapay tepe.
Lahit
: Pimi toprak, ta ya da mermer sanduka.
Latin Alfabesi
: M 1250 yllarnda Fenikelilerin kullanmaya baladklar harf yazsnn bugnk biimi.
Merkezi otorite
: Siyasi gc elinde bulunduran erkin btn yetki ve etkisini bir merkezde toplamasdr.
Milat
: Balang demektir. Takvimde Hz. sann doumunun balang alnmasdr.
Mitoloji
: Bir uygarla ya da dinsel gelenee zg inanlar, uygulamalar ya da doa olaylarn aklayan yazl veya szl bilgi.
Mutlak Monari
: Krallarn, padiahlarn, sultanlarn, hkmdarlarn ynetimi tek bana elinde bulundurmasdr.
72

Panku
: Hititlerde devlet ynetiminde etkili olan aristokratlarn oluturduu danma meclisidir.
Papirus
: Eski Msrda kt yapmnda kullanlan bitkidir.
Patrici
: Eski Romada egemen kle sahipleri snfdr. Romann yerli ve soylu halk.
Plep
: Eski Romada halk M 494 451 yllar arasnda patricilerle mcadele ederek halk meclisinin kurulmasn ve 12 Levha Kanunlarnn yaplmasn saladlar.
Satraplk
: Pers mparatorluunda lke eyaletlere blnerek ynetilmitir. Her bir eyalet bir satraplktan
olumutur.
Siyasi Birlik
: Bir lkenin ya da blgenin tamamnn siyasi bir g tarafndan ynetilmesidir.
Ta b l e t
: Kilden yaplan, zerine yaz yazlan kk levhalar.
Tanr - Kral
: Ynetici kiinin kendini yaratc ilah olarak grerek siyasal gcn, dinsel gle kuvvetlendirmesidir. lk a Firavunlar gibi.
Tr a g e d y a
: Acma duygusunun n plana karlarak kahramanln sergilendii tiyatro eseri.
Ziggurat
: Mezopotamyada st ste oturtulmu kerpi ktlelerden, merdiven ya da rampalarla birbirine

balanm kule tapnaklardr. Ayn zamanda gzlem evi ve depo olarak kullanlan antsal yaplardr.
73
ETKNLK (Soru Cevaplama)
Soru
Cevap
a kavram ne demektir? Aklaynz.
Cevap
Cevap
Soru
Cevap
Herodotos hakknda bilgi veriniz.
Soru
Klistenes hakknda bilgi veriniz.
74
Cevap
ESEN YAYINLARI
ivi yazs ve hiyeroglif yaz hakknda bilgi veriniz.
Atn evcilletirilmesi ve tekerlein bulunmasnn glere ne gibi katklar olmutur? Aratrarak yaznz.
75
1. Anadoluda ilk kurulan medeniyetler; Hititler, .............., .............., .............. ve .............. dr.
2.
3. Lidyallar tarihte ilk kez .............. kullanarak, ticarette dei-toku usulne son vermilerdir.
4. yonyallar serbest dnce ortam oluturarak .............. gelimeleri artrmlardr.
5. Urartularda llerin deerli eyalaryla gmlmesi; .............. bir gereidir.
6.
7. Hititler tanrlarna hesap vermek amacyla .............. ismi verilen tarih yazcln balatmlardr.
8. Mezopotamya Medeniyetleri; Smerler, ............, .............., .............. ve .............. dir.
9. Tarihte ilk kez ivi yazsn .............. kullanarak, Tarihi devirleri balatmlardr.
10. Asurlu tccarlar Anadoluya .............. getirerek, Anadoluda Tarihi devirleri balatmlardr.
11.
1. ..............
2. ..............
3. .............. durumlar etkili olmutur.
12. Tarihin ilk yazl antlamas .............., Msrllar ve .............. arasnda imzalanmtr.
13. Msrllar .............. yazsn kullanmlardr.
14.
15. Yunanistanda ve Romada snf mcadelesine son vermek iin .............. hazrlanmtr.
16. Roma Dnemine ait stanbulda .................., ................... Ankarada ................... ve Antalyada
.............. gibi mimari eserler bulunmaktadr.
17.
18. lk Monateist (tek tanr) inanc .............. ortaya kmtr.

19. Msra .............. Nehri hayat vermitir.
20. Trk tarihine ait ilk bilgileri .............. kaynaklarndan renmekteyiz.
76
1. Yunanistanda yneticilerin seimle belirlenmesi demokrasinin gelitiini gsterir.

2. 12 Levha Kanunlarn Smerler hazrlamtr.
3. Gne yl takvimin gelimesinde en nemli katky Asurlular yapmtr.
4.
5. Ayasofya Bizans mparatorluu Dneminde yaplmtr.
6. braniler len krallar iin pramitleri ina etmilerdir.
7.
8. Roma mparatorluu Kavimler G sonrasnda Dou-Bat olarak ikiye ayrlmtr.
9. Ege Medeniyetlerinde tanrlarn insan eklinde dnlmesi resim ve heykelcilii gelitirmitir.
10.
11. Kat, matbaa, barut ve pusula inden dnyaya yaylmtr.
12. Mezopotamyada ilk kurulan medeniyet Akad Medeniyetidir. Dier medeniyetler Akadlarn takipisi olmutur.
13.
14. Lidyallarn ulusal ordular yerine, paral askerlerden oluan ordular kurmalar, ykllarn kolaylatrmtr.
15. Mezopotamyada krallarn barahip saylmas, laik bir ynetim anlaynn olmadn
gsterir.
16.
17. yonlularn nemli ticaret yollarn biti noktasnda olmalar ve zgr dnce ortamn
salamalar; zenginlemelerine ve bilimsel gelimelerin artmasna neden olmutur.
18. Romallar Latin Alfabesini ve Gne yl esasl takvimi gelitirerek, dnya uygarlnn
gelimesine katkda bulunmulardr.
19.
20. lk ada Yunan felsefesinin temsilcileri; Sokrat, Eflatun, ve Aristodur.
77
TEST 1
1.
4.
Tarm, ticaret ve sanayiye dayal bir gce sahip

olan atalhyk Anadolu ve Dnyada insanlk
tarihinin ilk ehir yerlemesidir.
Ya l n z b u b i l g i l e r e g r e a t a l h y k i i n ,
I.
Anadolu ile Mezopotamya arasnda ticari ve

kltrel faaliyetlerin olduunun,
II. Anadolu ve Mezopotamyada gl bir merkezi otoritenin kurulduunun,
III. Anadolu ve Mezopotamyada tarihi dnemlerin yaandnn
I. Sosyal dayanma ve ibirlii vardr.

II. Deiik toplumlarla etkileim ierisindedir.
III. Tarih ncesi Devirler srasyla yaanmtr.
y a r g l a r n d a n h a n g i l e r i n e k e s i n l i k l e u l a l amaz ?
A) Yalnz I
Asurlulara ait Ninovada bulunan ivi yazsyla

yazlm kil tabletlerin benzerlerine Anadoluda
Kayseri Kltepede de rastlanmtr.
Bu durum,
v e r i l e n l e r d e n h a n g i l e r i n i n k a n t saylamaz ?
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) I, II ve III
A) Yalnz I
D) I ve II
Konya atalhykte yaplan kazlarda; tarma, ticarete ve sanayiye dayal bir ekonominin varln gsteren kalntlar bulunmutur.
Buna gre atalhykte yaplan kazlarda ortaya kan;
I. Sabanlar,
II. Dokuma tezgahlar,
III. Paralar
buluntularn tarm, sanayi ve ticari faaliyetlerle ilikisi aadakilerden hangisinde doru
olarak gruplandrlmtr?
A)
B)
C)
D)
E)
Tarm
I
I
II
III
II
Sanayi
II
III
I
II
III
Ticaret
III
II
III
I
I
5.
ESEN YAYINLARI
2.
B) Yalnz II
C) Yalnz III
E) II ve III
Toplumlarn ekonomik ve sosyal yaantlarnda

kurulduklar blgelerin corafi zellikleri etkili olmutur. d n c e s i n i s a v u n a n b i r t a r i h i , a adakilerden hangisini bu duruma rnek olarak gsteremez?
A) Friglerin tarm korumak iin sert kanunlar
yapmas
B) Orta Asya Trk toplumlarnn hayvanclkla
uramas
C) Msrllarn piramitleri ina etmesi
D) Fenikelilerin ticari amal koloniler kurmas
E) Lidyallarda kara ve deniz ticaretinin gelimi
olmas
6.
K u d s n M u s e v i l e r, H r i s t i y a n l a r v e M s l manlar tarafndan kutsal saylmasnda,

I.
3.
Eski bir yerleim yerinde kazlarda ortaya k a n b u l u n t u l a r d a n h a n g i s i n i n b l g e n i n s avunma ihtiyacndan kaynakland sylenebilir?
A) Sur kalntlar
B) Ant mezarlar
C) Ss eyalar
D) Paralar
E) Kanunnameler
78
Her dine ait kutsal saylan mabetlerin olmas,

II. Bu dinleri yayan peygamberlerin Kudste ortaya kmas,
III. Bu dinlerin ilk kez bu ehirde ortaya kmas
z e l l i k l e r i n d e n h a n g i l e r i n i n e t k i l i o l d u u s ylenebilir?
A) Yalnz I
D) I ve II
B) Yalnz II
C) Yalnz III
E) II ve III
TEST 2
1.
4.
Medeniyet yolunda baar, yenilenmeye baldr.

Mustafa Kemalin bu szyle;
I. in Seddinin yaplmas,
II. Kral Yolunun yaplmas,
III. Piramitlerin yaplmas
Yu k a r d a v e r i l e n l e r i n a s k e r i , d i n i v e e k o n o m i k
amal olarak kullanlmas aadakilerden
hangisinde doru olarak gruplandrlmtr?
I. nklaplk,
II. Devletilik,
III. Ulusuluk
g i b i k a v r a m l a r d a n h a n g i l e r i n i n n e m i n i v u rgulad savunulabilir?
2.
A)
B)
C)
D)
E)
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I ve III
Eski Ta Dnemi, insanln en ilkel dnemidir.

nsanlar maara ve aa kovuklarnda yaamlar, gebe gruplar halinde avclk ve toplayclkla uramlardr.
Buna gre bu dnemle ilgili olarak,
I. Tketici bir zellik gsterir.
II. Yerleik hayata geilmemitir.
III. Etkileim ve kltrel ilikiler hzldr.
5.
Dini
II
III
I
II
III
Ekonomik
III
II
III
I
I
Lidyallar;
ESEN YAYINLARI
A) Yalnz I
Askeri
I
I
II
III
II
Ordularnda paral askerlere yer vermitir.

yonyann Bat Anadoluda ticaret yapmalarna engel olmutur.
Tccarlara devlet ilerinde sz hakk vermilerdir.
Bu zellikler aadakilerden hangisi ile daha

yakndan ilgilidir?

A) Yalnz I
A) Siyaset
B) Ekonomi
C) Devlet ynetimi
D) Laiklik
E) Devletilik
B) Yalnz III
C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
6.
3.
Paleolitik Dnemde insanlar;
Maara ve aa kovuklarnda yaamtr.

Avclk ve toplayclkla geinmilerdir.
Maara duvarlarna resimler yaplmtr.
Bu bilgilere gre aadakilerden hangisi ile

ilgili bir gelime olduu sylenemez?
A)
B)
C)
D)
E)
80
Sanat anlay
Ticari faaliyetleri
Yaam tarzlar
Geim kaynaklar
Barnma artlar
Anadolu tarihin ilk alarndan itibaren birok kltrn yaad yerdir.

Buna gre;
I.
II.
III.
IV.
V.
Romallar
Persler
Bizansllar
Trkler
Moollar
toplumlarndan hangilerinin dierlerine gre

A n a d o l u m e d e n i y e t i n e k a t k s n n daha az o l duu savunulabilir?
A) Yalnz I
B) I ve II
C) II ve V
D) I, II ve IV
E) III, IV ve V
TEST 3
1.
4.
Atatrk, Trk Tarih Kurumunu kurdururken,

I. slamiyet ncesi Trk tarihinin aratrlmasn,
II. Anadoluda daha nce yaam kltrlerin
aratrlmas ve eserlerin ortaya karlmasn,
III. Trklerin dnya kltrne katklarnn incelenmesini
Neolitik dnemin nemli merkezlerinden aynnde yaplan kazlarda;

I. Pazar yerleri,
II. Tapnak kalntlar,
III. Sulama kanallar
buluntularna ulalmtr.
Yu k a r d a v e r i l e n l e r d e n h a n g i l e r i a y n n d e
ticari faaliyetlerin younlatnn kant
saylabilir?
amalamtr.
Buna gre yukarda verilenlerden hangilerinin
ulusal tarih anlayndan ok A n a d o l u k l t r
tarihinin aratrlmasna ynelik olduu
savunulabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I, II ve III
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
5.
I.
II.
III.
IV.
retim faaliyetlerinin balamas

nsanlarn yerleik hayata gemeleri
Parann kullanlmaya balanmas
Madenlerin ilenmesi
Yu k a r d a k i g e l i m e l e r d e n h a n g i l e r i n i n t i c a r i
etkinlikleri artrd savunulabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz IV
D) I ve III
E) II, III ve IV
3.
taraf denizlerle evrili olan Anadolu, Avrupa

ile Asya arasnda kpr konumundadr. Ayrca
uygun iklimi ve verimli topraklar eski alardan
beri Anadoluyu dnyann nemli yerleim merkezlerinden biri haline getirmitir.
Anadolunun yukarda verilen zelliklerinin
aadakilerden hangisine ortam hazrlad
sylenemez?
A) Yaplan kazlarda birok medeniyete ait eserlerin bulunmasna
B) Farkl kltrler arasnda etkileimin olmasna
C) Ticari faaliyetlerin artarak gelimesine
D) Anadoludan darya birok glerin olmasna
E) Anadolunun deiik dnemlerde istilalara uramasna
82
lk a toplumlarna ait yaplan kazlarda ortaya kan,

I. Silah ara ve gereleri,
II. Topraktan yaplm vazolar,
III. Ta ve madenden yaplm kiisel mhrler
ESEN YAYINLARI
2.
buluntulardan hangileri zel mlkiyet anlaynn gelitiinin kant saylabilir?

A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
6.
Bilimsel gelimelerin ortaya karak yaylmasnda;
Savalar
Ticari faaliyetler
Toplumlararas gler
Dinsel inanlar
etkili olmutur.
Buna gre tarihte grlen,
I. Hal Seferleri
II. Msrdaki ahiret inanc
III. Fenike ve Yunanllarn Koloniler kurmalar
g e l i m e l e r i n d e n h a n g i l e r i y l e b i l i m s e l g e l i melerin yayld sylenebilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) I, II ve III

1.
3.
I.
Eski Msrllar ilk takvimi bulmular, sonra

Sezar ve daha sonra da Papa XIII. Gregor bu
takvimi gelitirerek bugn kullanlan takvimi
oluturmulardr.
II. Fenikeliler ilk alfabeyi bulmular, sonra Yunanllar ve daha sonra da Romallar bu alfabeyi gelitirerek bugn kullandmz Latin
alfabesini oluturmulardr.
"Yukar ve Aa" e k l i n d e k i b u b e l i r l e m e l e r
neye dayanarak yaplmtr?
A)
B)
C)
D)
E)
B u b i l g i l e r, b u g n y a r a r l a n m a k t a o l d u u m u z
t a k v i m v e a l f a b e n i n n a s l g e l i t i r i l m i o l d uunu gstermektedir?
A)
B)
C)
D)
E)
Din ve devlet adamlarnn yardmlaryla

Savalar srasndaki kltr alveriiyle
Yeni bulularn dllendirilmesiyle
Deiik kii ve toplumlarn katklaryla
Uluslarn birbiriyle yarmalaryla
(1982 SS)
ESEN YAYINLARI
4.
2.
M 3000: Smerler ivi yazs kullanmlardr.

II. M 1280: Hititlerle Msrllar arasnda Kade
Antlamas yaplmtr.
III. M 700: Lidyallar ticaret hayatnda para kullanmlardr.
lk ada, Mezopotamya'nn kuzeyine Yukar,

gneyine Aa Mezopotamya dendii halde,
Msr'n kuzeyine Aa, gneyine Yukar Msr
denmitir.
Ekvatora olan uzakla

Ovalarn konumuna
Yerleim merkezlerinin dalna
Nehirlerin ak ynne
Dalk blgelerin konumuna
(1983 SS)
l k ada Fenike, Orta ada spanya, Ye n i

ada Venedik ve Ceneviz, Yakn ada da
ngiltere en ok hangi alandaki baarlaryla
n kazanmlardr?
A) Gzel sanatlar
B) Devlet ynetimi
C) Deniz ticareti
D) Bilimsel almalar
E) Harp sanat
(1983 SS)
I.
5.
Hitit Krall, feodal beyliklerden olumu bir

devletti. Daha sonralar bu beylikler kaldrlm,
yerlerine valiler atanmtr.
Bu deiikliklerle ulalmak istenen ama
aadakilerden hangisidir?
Bu olayn o r t a k y n n e d i r ?
A) Meydana geldikleri dnemlerdeki toplum yapsn yanstmalar
B) Bu tr olaylarn ilk rnekleri olmalar
C) Oluumlarnda birbirlerinden etkilenmeleri
D) Uluslaras ilikileri iermeleri
E) Uluslararas etkileimi hzlandrmalar
(1982 SS)
84
A) Saltanat kavgalarn nlemek

B) Beylerden, daha nemli grevlerde yararlanmak
C) Merkezi ynetimi glendirmek
D) Beyler arasnda anlamazlk kmasn nlemek
E) Ynetimde, yetenekli kiilere grev vermek
(1990 SS)

15. l k a d a k i d n c e h a y a t i l e D o u v e B a t
kltrlerinin kaynamasnda aadakilerden
hangisinin etkisi y o k t u r?
12. lk ada yonya'da;
Tales ilk kez Gne tutulmasn hesaplam

Pisagor ilk kez Dnya'nn yuvarlak olduunu
ileri srmtr.
yonya'daki bu gelimeler aadakilerden
hangisini gsterir?
A)
B)
C)
D)
E)
A)
B)
C)
D)
E)
eitli etnik gruplarn bir arada yaadn

Bilimsel almalar yapldn
Yneticilerin ok sk deitiini
lk yerleim yerlerinin burada kurulduunu
nsanlarn gelir dzeyine gre snflara ayrldn
(1994 SS)
Parann icat edilmesinin

Yaznn bulunmasnn
Uluslararas ticaretin
skender'in Asya seferinin
Skolastik dncenin
(1994 YS)
16. Bizansta sanatlar dinin ve imparatorluun emrinde almtr.
13. U r a r t u l a r n m e z a r l a r n o d a v e e v b i i m i n d e
yapp iine eitli eyalar koymalar aadakilerden hangisinin bir gstergesidir?
A) Ticarette dei-toku usuln uyguladklarnn
B) Mimarlkta gelitiklerinin
C) Birden fazla tanrya inandklarnn
D) Bar iinde yaadklarnn
E) Hayatn lmden sonra da devam ettiine
inandklarnn
(1994 SS)
14. A n a d o l u ' d a Ta r i h D n e m l e r i n i n M e z o p o t a m ya ve Msr'dan daha ge balamas, A n a d o lu'nun aadaki zelliklerinden hangisinin

bir sonucudur?
A)
B)
C)
D)
E)
86
Yaznn kullanlmasna daha ge balanmas

stilalarn daha ok olmas
Siyasi birliin daha ge kurulmas
nemli ticaret yollar zerinde bulunmas
eitli inanlara sahip insanlarn bulunmas
(1994 YS)
ESEN YAYINLARI
Buna gre, Bizansta sanatlarn aadakilerin hangisi bakmndan engellen dii savunulabilir?
A) Anadolu topraklarnda var olmu eitli uygarlklardan yararlanmalar
B) Siyasi otoriteyi artrmada yardmc olmalar
C) Sslemeye dayal eserler yapmalar
D) Ynetimden maddi destek almalar
E) leyecekleri konular zgrce semeleri
(1995 SS)
17. lk ada, Msr'da tarm rnlerinden alnan

vergilerin belirlenmesi matematiin, Nil nehrinin
tama zamannn hesaplanmas astronominin,
Nil sularnn tamasyla bozulan arazi snrlarnn yeniden saptanmas ise geometrinin gelimesinde etkili olmutur.
Yu k a r d a v e r i l e n b i l g i l e r e d a y a n a r a k a a d aki genellemelerden hangisine ulalabilir?
A) htiyalar insanlar bilimsel almalara ynlendirmitir.
B) Corafi konum tarmda verimlilii etkilemitir.
C) Doa olaylar kontrol altna alnmtr.
D) nsanlarn yerleik hayata gemesinin bir nedeni tarmdr.
E) nsanlar arasnda kltr benzerlikleri vardr.
(1995 SS)

1.
Tarihi alarn balang ve bitiini gsteren izelgeyi ana hatlaryla gsteriniz. (15 puan)
TARH ALAR
2.
Aadaki metinde bo braklan yerleri tarihsel adan bir btn olarak deerlendirip verilen kelimelerden en uygun olan ile tamamlaynz. (10 puan)
................................... a insanlk tarihinin, en uzun dnemini oluturur. Bu dnemde insanlar tatan ilkel silahlar yapp hayatlarn ................................... ve ................................... ile srdrmlerdir. Dnemin en
nemli kefi atein kontrol altna alnarak insanlk yararna sunulmasdr.
................................... da yaayan insanlar, hayatlar iin nemli olan hayvan resimlerini bu mekanlarn duvarlarna resmetmilerdir.
Kelimeler
Eski Ta, Orta Ta, Yeni Ta

Toplayclk, Sanayi, Avclk
Tarm, Aa Kovuklar, Maaralar
3.
4.
Aadaki kelime ve kavramlarn ksaca anlamlarn yaznz. (20 puan)

a) Koloni
b) Ziggurat
89

c) Hammurabi :
d) Karum
5.
Aada ad verilen uygarlklarn zeliklerini yaznz. (10 puan)

Uygarlk Ad
Kurulduu Yer
Temel Geim Kaynaklar
Asur
Fenike
brani
Hitit
6.
Aadaki bilgilerin doru veya yanl olduklarn belirtiniz. (15 puan)
7.
Anadoluda yaayan Hattiler hakknda bilgi veriniz. (10 puan)
90
Dier zellikleri
LK TRK DEVLETLER
BLM 3
91
lk Trk Devletleri
Corafi artlarn Trk Glerine Etkisi
TRK ADININ ANLAMI VE KKEN
Trkler bulunduklar corafi artlar gerei temel geim kaynak olarak hayvancl semek zorunda kalmtr. Karasal iklimin hkm srd blgede kurakln yaanmas, hayvan hastalklarnn artmas (zellikle yut hastal), konar-ger yaam tarzna bal
olarak zgrlklerine dkn olmas ve iklimin insan
ve toplum karakterine tesiri nedeniyle g etme zorunda kalmlardr.
Trk adnn anlam ve kkeni

hakknda birok iddia ortaya atlmtr.
Trk ismi Ziya Gkalpe gre; tre kelimesinden gelir. Buna gre
Trk demek (Treli = Nizaml),
geleneklerine bal demektir.
Danimarkal nl Trkolog
Wamberiye gre ise Tremekten gelen tremi, oalm demektir.
Bunun dnda, blgenin nfus art karsnda yetersiz kalmas, hayvanlar (zellikle at) evcilletirmeleri
ve tekerlei kullanmalar, in ve Mool basklar, kendi aralarndaki (boylar) mcadele, cihan hakimiyeti
dncesiyle gler hzlanmtr.
Ziya Gkalp
G Y n l e r i
Kagarl Mahmutun Divan Lgatit Trk adl eserinde ise

Trk demek Olgunluk a
demektir.
Kagarl Mahmut
ORTA ASYANIN CORAF ZELLKLER

Trklerin tarih sahnesine ktklar yer Orta Asyadr.
Orta Asyann snrlar; douda Kingan Dalar, batda
Hazar Denizi, gneyde Himalaya Dalar, kuzeyde
ise Sibirya Bozkrlardr.
Kuzeye Gidenl er : Sibiryaya

ESEN YAYINLARI
Genel kabul gren tanmlamaya gre ise Trk demek gl,

kuvvetli demektir.
Trklerin ilk gleri M X. yzyl balarnda balam

ve srekli devam etmitir. Bugn de deiik nedenlerle (zellikle beyin g ve ii g) devam etmektedir.
D o u y a G i d e n l e r : in ve Uzakdou lkelerine
Gneye Gidenler : Hindistan, Afganistan ve ine
Batya Gidenler :
I. Yo l : Hazar Denizi ve Karadenizin kuzeyinden
Orta Avrupa ve Balkanlara
II. Yo l : Hazar Denizinin gneyinden ran, Irak,
Suriye, Msr ve Anadoluya
TRK GLERNN NEML SONULARI
Orta Asya Trk kltr ve medeniyeti, dnyann

deiik blgelerinde yaylmtr.
Trkler gittikleri yerlerde farkl kltrlerle karlam ve bu kltrlerle etkileme yaanmtr.
Trkler g ettikleri blgelerde yeni Trk devletlerini kurmulardr.
Gittikleri blgelerde yeni g dalgalarna neden

olmulardr.
Baz Trk boylar gittikleri blgelerde ulusal benliklerini kaybetmilerdir.
Trklerin deiik blgelere g etmeleri Trk

Orta Asya
92
tarihinin bir btn olarak incelenmesini zorlatrmtr.
lk Trk Devletleri
Trklerin Orta Asyadan gleri
Mete ordusunu Onlu Sisteme gre kurmutur. On, yz, bin, onbin kiilik blmlere ayrd.
ASYA HUN DEVLET (M 220 - MS 216)
Hunlarn bilinen ilk hkmdar Teomandr (Tu-man).

Teoman, dank Hun boylarn bir araya getirerek in
zerine aknlar yapmtr. in mparatoru Shih Huang
Ti M 247 - 214 yllar arasnda 1845 km uzunluundaki ve 15 m ykseklik ve 9 m geniliindeki in Seddini yaptrmtr.
Teomandan sonra Mete (Maotun) M 209da Hun
hkmdar olmutur. Bu dnem Hunlarn en parlak
dnemidir.
Mete Han gl ve disiplinli bir ordu kurarak i karkla son verdikten sonra Tung-hu (Moollar) zerine sefere karak onlar ar bir yenilgiye uratt ve lkesinin snrlarn Kuzey Peiliye kadar geniletti.
Mete Han M 197de 320.000 kiilik in ordusunu

yenilgiye uratarak inlileri ok ar artlar ieren
antlamay yapmak zorunda brakt.
ESEN YAYINLARI
Byk Hun Devleti de denilen Asya Hun Devletinin

kurulu tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte M
220 yllar zerinde durulmaktadr. Ancak M 318deki ince bir belgede Asya Hun Devleti ile inliler arasnda yaplm bir yazl antlamadan metinler grlmektedir.
Bu antlama Dou Asyann ilk milletler aras

antlamasdr. Buna gre, in bozkr blgelerini
Trklere terk edecek, yllk vergi ve ipek verecekti.
Mete Han kendi ifadesine gre Yay geren btn
Trkleri tek bir aile halinde birletirdim. demekteydi.
Mete Handan sonra yerine M 166da Ki-ok gemiti. Ki-ok in ile iyi geinmek, siyasi ve ekonomik ilikileri gelitirmek iin inli bir prensesle evlendi. Siyasi
amal yaplan bu evlilii inliler kullandlar. Prensese hizmet amacyla inli casuslar Trk sarayna girdi.
inliler diplomatlar araclyla da Trk boylar arasna ayrlk fikrini attlar.
93
lk Trk Devletleri
Byk Hun Devleti
TRKLERE KARI N POLTKASI
Ki-oktan sonra tahta kan n-in dneminde Hunlar gerilemeye baladlar. M 60 yllarnda pek Yolunun denetimini inlilere kaptran Hunlar ekonomik
olarak zayflamaya baladlar. inliler vergi vermemeye baladlar.
inliler sava meydanlarnda Hunlar yenemeyeceini anlamt. Trkleri dize getirmek iin u politikalar
uygulamak zorunda kald:
Ho-han-yehin bandaki Dou Hunlar, in hakimiyetine girerken i-inin bandaki Bat Hunlar bamsz
devlet oldular. Ne varki M 36 ylnda i-inin, inliler
tarafndan ldrlmesi zerine Bat Hunlar dald.
Ho-hen-yehin lm zerine Dou Hunlar inlilerle
bamszlk mcadelesi yaptlar. anlamazlk sonucu Kuzey ve Gney Hunlar olarak ikiye blndler.
Kuzey Hunlar in ve Siyenpi saldrlar sonucu ykld (MS 156). Gney Hunlar ise inliler tarafndan
(MS 216) ortadan kaldrldlar.
B i r A n e k d o t : Tung-hularn srarl toprak talepleri
karsnda Mete Han Toprak milletindir. Onu kimse veremez. diyerek Tung-hulara bir kar toprak
dahi vermeyen Mete Han, Trk tarihinde ilk defa
vatan, millet ve toprak sevgisi kavramn ortaya
karmtr.
94
ESEN YAYINLARI
M 58 ylnda tahta kan Ho-han-yeh, in egemenliine girmek istedi. Bunun zerine kardei i-i kar
kt ve Hun Devleti ikiye blnd.
in prensesleri Trk Hakanlaryla evlendirilecektir.
Prenseslerin yannda ok sayda hizmetli gnderilecek. Bu hizmetliler casusluk yaparak Trkler

hakknda bilgi toplayacaklardr.
Trk beylerine eitli hediyeler (zellikle ipek)

gnderilecektir.
Trklere eitli zamanlarda ekonomik yardmlar

yaplacak, rahat ve rehavete dmeleri salanacak. Sonra da bu yardmlar kesilerek Trkler ekonomik olarak ine baml hale getirilecektir.
Trk beyleri eitli hilelerle birbirine kar kkrtlacaktr.
lk Trk Devletleri
N SEDD NASIL YAPILDI?

Bu eser M 246 ylnda (i Huang-ti) tarafndan yaptrlmt. Hunlar kuzeyde sk sk arpmalara neden oluyorlard. Bu yzden bir in atasz Cenuptan kaplan gelse korkma, imalden ise horoz bile gelse, ondan ekin derdi. i Huang-ti imal ini tehdit eden kavimle baa kamayacan dnerek, hibir atlnn aamayaca bir duvar meydana getirmeye karar verdi. Bu i iin inin btn salam erkeklerini seferber etti. O zamana kadar eli kalemden baka bir ey tutmam mnevverler ta ocaklarnda grafik karmaya mecbur oldular. Katiller, hrszlar, tedhiiler ve dier sulularla beraber susuz insanlar duvarn inaatnda altrld. in seddi bir
srgn yeri oldu. iler birer ekip tekil ediyorlard. Bu ekiplerin banda gayet merhametsiz kiiler vard.
Bunlar memleketin eitli yerlerinden getirilmi insanlar krbala altryorlard. Bu muameleye isyan edenler
canl olarak duvara kapatlyordu. Hasta olanlar da tedavi edilmeden braklyor, cesetleri ukurlara atlp zerleri toprakla rtlyordu. in Seddi ayn zamanda dnyann en byk mezarl oldu. Duvar yapanlar aralarnda 8 metre bulunan iki izgi halinde temeller kazyor, bunlara grafit talar, kiremitler yerletiriyorlard. Duvarlarn arasnda meydana gelen bolukta bir patika meydana getiriyor, sonra duvarn iki tarafnda bir buuk metre
yksekliinde bir duvar daha rerek boluu kapatyorlard.
nsanlar nefes nefese ve ter iinde kalarak in Seddini, muntazam bir ekilde,
her santiminin zerinde dura dura meydana getiriyorlard. lk beyz kilometreyi bitirinceye kadar ayaklar dz yere
basmad. Ar talar ykseklere ekmek
zorunda kalyorlard. Gdalar kafi olmad iin kuvvetsiz dyor, nihayet lyorlard. Duvarn bir paras bitince, oraya derhal bir nbeti dikiliyordu. Her nbeti 180 metrelik yere bakyordu.
Nbet kulelerinde daima asker bulunur,
nbetiler buradan her eyi grerek yok
edici gebelerin dolamasn gzetler,
verecekleri iaret zerine asker derhal
silaha sarlrd. Bu mdafaa sistemini sonralar gittike daha da mkemmelletirdiler. Lzumunda gnderilecek
takviye ktalarnn sevkini kolaylatrmak, abuklatrmak iin, byk masraflar ve emeklerle balca snr kalelerinden imparatorluun ilerine doru yollar atlar. Bir yandan da snr mdafaa eden askerin iaesini kolaylatrmak ve ucuzlatrmak iin, daimi ate hatt saylan snrlarn gerisine sivil halk yerletirerek, buralarda kyler kurdular.
Bu adamlar nbet zamanlar haricinde kendilerine verilmi olan tarlalar ileyerek geiniyorlard. Btn milletler arasnda ilk defa olarak in, milyonluk daimi bir ordu kurmutur. in seddi gn getike ilerliyordu. Tepeler trmanyor, vadiler iniyor, nehirlerin zerinden geiyor, binaltyz metre ykseklie ulayordu. Nihayet dibinde kpkl sularn delice akt bir uuruma vard ve durdu. Bu duvar ile kuzey kavimlerinin istilac hareketleri 400 sene kadar nlenebilecekti.
Blake Clark
in Seddi Nasl Yapld.
eviri: L. Yazcolu
Resimli Tarih Mecmuas, s.1954, s.3114
95
lk Trk Devletleri
METE ZAMANINDA TRK CEMYET

Trklerin sonradan Ouz Han adyla lmszletirdikleri Mete, M 209 ylnda Byk Trk Hakanlnn bana geti. M 174 ylna kadar 35 yl
Trk devletinin banda kald. Asl ad Motun olmakla beraber daha ok Mete ekliyle tannmtr.
Trk mparatorluu, in ve n Asya gibi kalabalk
deildir. Nfus pek azd. Halk kn klaklarda oturur, yazn yaylalara gerdi. Hayvanclk en byk
geim kaynan tekil ediyordu. Silah ve deri sanayileri, endstrinin en ileri gitmi kollaryd, nk
dorudan doruya milli savunmay ilgilendiriyordu.
Lks eya inden ve baka lkelerden getirtiliyordu. Bu eya ok kere ganimet eklinde Trk lkelerine giriyor, bar zamannda deitirme yoluyla
da satn alnyordu. Hayat artlar sert, bazen merhametsizdi. Kadnlar da erkeklerin yannda yorucu
alma artlar iindeydi.
Byk askeri makamlar, asil ailelerin tekelindeydi.
ok defa vazifeler babadan oula geerdi. Tarhan denilen asiller ve aileleri vergi demezlerdi. Subaylar tmenbeyi, binba, yzba ve elliba rtbelerindeydi, sonra onbalar gelirdi. Bunlar isimlerinin gsterdii sayda atlya komuta ederlerdi. Trk ordusu atl bir ordu
idi. ok defa svarilerin yedek atlar da bulunurdu. Tmenler 10.000 kiilikti. Trk ordusunda 24 tmen vard.
Trk ordusunun manevra kabiliyeti tek kelimeyle esizdi.
Trkler, ayn zamanda dnyann en kalabalk muharip kuvvetine de sahipti. Orduda muharip olmayan snflar
yoktu. Her Trk erkei asker saylrd. Eli silah tutabilen herkes askeri eitim grrd. Balca silahlar ok, yay,
mzrak, kl ve bakt. Trklerin yaptklar silahlar ok mehurdu ve btn dnyada aranrd. Trklerin ok ekileriyle hibir kavim rekabet edemezdi.
Trkler, deerine inandklar babularna kr krne denecek ekilde itaat gsterirlerdi. Byk Kurultay denilen meclis vard. Fakat son sz hkmdarnd. Hkmdarn iradesi zerinde mnakaa edilemezdi. Tabiatiyle
byle bir idare sisteminin stn taraflar olduu gibi kt taraflar da vard. En byk ktlk uradan gelirdi ki,
babular deersiz olunca Trk kavimleri paralanp tekrar oymak yaayna dnerlerdi. Bir mddet sonra deerli bir babu ortaya kar, dalm Trk kavimlerini tekrar bir araya toplard.
Trklerin girdii her yerde dzen, huzur, asayi hkm srerdi. Yerli halkn dinlerine ve inanlarna kar sayglydlar. Daha dorusu onlarn vicdani kanatleri ile hi ilgilenmezlerdi. Kendi dinlerini ve inanlarn kabul ettirmek iin deil bask yapmak ciddi bir gayret bile gstermezlerdi. En uzak bir lkeye ayak basar basmaz sanki
yzyllarca bu lkelerdeymi gibi tam bir devlet tekilat kurarlard. Yabanc kavimleri askere almazlar ve o ada btn danyada olduunun aksine cretli asker kullanmazlard. Trk ordusu tam anlamyla milli bir ordu hviyetindeydi. Byk Trk Hakanlnn g kaynaklarndan birini de phesiz bu zellik tekil ederdi.
Ylmaz ztuna
Trk Tarihinden Yapraklar
96
lk Trk Devletleri
METE HANIN N MPARATORUNA MEKTUBU

Gk tarafndan tahta karlm Byk Hun mparatoru, in mparatorlarnn iyi olup olmadklarn sorar. Daha
nce majesteleri benimle bar ve dostluk zerinde grrlerdi. Yazdmz mektupta, duyduklannz da bana
bildirirdiniz. Bylece sizinle anlar ve mutlu olurdum.
Fakat snrnzdaki memurlarnz benim Sa Bilge Prensime hcum
etmiler ve kt davranmlar. Sa Bilge Prensim de, benim iznimi
almadan, -Lu-Hu Nanchi ile dier Hun komutanlarna, snrdaki in
su boylarna kar dosta olmayan hareketler yapmak iin taktik
kullanmalarna izin vermi. Bylece iki hakan, arasnda anlamay
bozmu ve aramzdaki kardee ilikileri kesmitir. Siz majestelerinin, ilerinde ikayet bulunan mektuplar bana iki kere geldiler. Ben
de bir eli ile yazl bir cevap verdim. Fakat elim dnmedii gibi,
herhangi bir in elisi de bana gelmedi. Bundan dolay in imparatoru bize dosta davranmadlar. Bylece, komu devletimiz, bize
bal kalmam oluyordu. Antlamamz, yalnzca kk memur ve
subaylar yznden bozulmutu. Bunun iin Sa Bilge Prensimi cezalandrdm. Yeileri arayp, onlara taarruz etmesi iin, batya
gnderdim.
Tanr'nn ltuf ve inayeti ile, subay ve askerlerimin stn yetenek ve
erdemleri ile dayankl atlarmn stn gc ile Yeileri ezerek
yendi.
Mete Han
Bundan sonra Lou-lan, Wusun, Hukai ile, bunlardan baka, onlarn

yaknlarndaki yirmi alt devletin hepsi alnd ve dzene kavuturuldu. Bunlarn hepsi artk Hun oldular. Yay ekebilen ve kullanabilen btn kavimler, bir tek aile halinde birletiler.
Kuzeydeki lkeler benim gl iradem altnda kesinlikle kuruldu ve dzenlendi.
Ordumun silhlarn artk kartp rafa kaldrmak, subay ve askerlerimi dinlendirip atlarm besiye almak istiyorum.
Aynca, eski hesap ve dmanlklar bir yana brakmak, bylece eski antlamalarmz yenilemek, snrda yaayan halk huzur ve rahata kavuturmak, balangta ilikilerimiz nasl idiyse, yeniden kurmak istiyorum.
Kkler, bymeleri iin gerekli evreyi elde edecekler; yallar ve bykler ise, kendi yurtlanda sessiz ve rahat yaayacaklardr. Nesillerden nesillere btn Hunlar bar ve mutluluk iinde kalacaklardr.
Majestelerinin ne dndkleri ve istedikleri hakknda bilgi elde edemedim.
Bunun iin benim iin saray vezirim Hsi-fu Chieni yazl bir mektubu size sunmas iin gnderiyorum. Ayrca
size bir deve, iki binek at, iki takm araba at (sekiz attan oluan) sunmak istiyorum.
Eer majesteleri Hunlarn in savunma duvarlarna yaklamalarn istemiyorsa, subaylar ile orada yaayan
halkn duvarlardan biraz uzakta oturmalar iin emir buyursunlar.
Elim size gelince ltfen onu alkoymayp gnderiniz. Elim, altnc ay ortasnda Hsih-wang adl yerde olacaktr.
Prof. Dr. Bahaeddin gel
Byk Hun mparatorluu Tarihi
stanbul 1980
97
lk Trk Devletleri
FEODALTENN DOUU
KAVMLER G
MS 374 ylnda Volga Nehrini aan Hunlar, Balamir

komutasnda Avrupaya zellikle Macaristan Ovalarna yerlemeye baladlar.
Trkler Avrupada ilerlerken yerleik kavimler olan
(Vizigot, Ostrogot, Sakson, Frank, Germen, Vandal
ve Gepit) barbar kavimleri hareket ettirdi. Bylece Bat Hunlarnn neden olduu bu olayla (Dinyeper Nehrinden ber Yarmadasna kadar btn Avrupa kart. Bylece Avrupann etnik haritas deiti.) kavimler
g ortaya kt.
Avrupa Feodalitesinde;
ESEN YAYINLARI
Hun Trkleri MS 4. yzyln ortalarndan itibaren geim artlarnn zorlamas, blgedeki kuraklk, boylar
aras mcadeleler, in basklar ve dier nedenlerden
dolay Hazar Denizi ve Aral Gl evresine g ettiler.
Blgeye srekli Trk glerinin artmas sonucu nfus
artm ve buralar yetmez hale gelmitir.
Kavimler g sonucu sahipsiz kalan szerenler yksek atolarda oturan senyrlere snmak zorunda kaldlar. Merkezi krallara yar baml olan bu senyrler Orta a boyunca Avrupada egemenliklerini srdrdler.
Feodal Bey toprakla beraber kyly alp satma hakkna sahiptir.
Feodal Bey kyly yarglayarak ceza verebilir.
Kyl haftann belirli gnlerinde Feodal Beye

angarya (karlksz) almak zorundadr.
Kapal ekonomik yap vardr.
Hal seferleri sonunda zayflayan feodalite rejimi barutun ve topun savalarda kullanlmas zellikle stanbulun fethiyle surlarn ve kale duvarlarnn topla yklacann anlalmasyla yklmaya balamtr. Topa sahip olan merkezi krallar feodaliteye son vermitir.
Feodalite dneminden bir ato
98
lk Trk Devletleri
K AVMLER GNN DER SONULARI
AVRUPA HUN DEVLET (378 469)
Roma mparatorluu
nce Dou ve Bat
Roma diye ikiye ayrld (MS 395). Daha
sonra Bat Roma
mparatorluu ykld
(MS 476).
Avrupann etnik yaps deiti. Germen
kavimleri Avrupadaki yerli kavimlerle
Roma askeri
karp kaynaarak
yeni uluslarn domasna neden oldu. Yeni devletlerin temelleri atld (ngiltere, Fransa gibi).
lk a kapand, Orta a ald.
Barbar kavimler arasnda Hristiyanlk yayld.
Avrupaya Trk gleri devam etti ve Avrupada

eitli Trk devletleri kuruldu.
Avrupaya bir yandan Trk kltr yaylrken dier yandan baz Trk kavimleri yerli halkn tesiri
ile asimile oldular.
B a l a m i r komutasndaki Hun boylar IV. yzyl sonlarna doru Karadenizin kuzeyinden Avrupaya gelmilerdi. Hunlarn bir ksm Tuna boylarna yerleirken bir
ksm da Anadoluya ynelmilerdi.
ESEN YAYINLARI
Tuna boylarna yerleen Hunlar, B a l a m i rin liderliinde Avrupa Hun (Bat Hun) Devletini kurdular. Ancak
Avrupa Hunlarnn d politikas B a l a m i rden sonra
baa geen Uldz zamannda belirlenmitir.
Bu politikaya gre; Bat Roma mparatorluu ile iyi
ilikiler kurulacak ve Bizans bask altna alnacaktr.
Uldzn bu siyasetinin temelinde o zamann iki

gl devleti ile ayn anda savamann zorluu
yatmaktadr.
Uldzdan sonra Avrupa Hunlarnn bana K a r a t o n
geti, ondan sonra da Rua geti, Rua lkesini kardeleri M u n c u k, O k t a r ve Ay b a r sla beraber idare etti.
Rua 422 ylnda Bizans zerine Balkan seferine kt
ve Bizans yllk vergiye balad. Rua 434 ylnda ld.
99
lk Trk Devletleri
ATTLA DEVR (434 - 453)
Roma Seferi
Ruann lm zerine devletin bana yeenleri A t t i la ve B l e d a geti. Bledann 435 ylnda lmesi Attilann tek bana kalmasna neden oldu.
Attila dou snrn gvence altna aldktan sonra ynn Bat Romaya dnd. Yllar nce kendisine yaplan Roma mparatoru Valentinianusun kz kardei Honariann evlenme teklifini kabul etti. Bundaki amac
Roma topraklarnn varisi olduunu bildirerek Roma
topraklarnn yarsna sahip olmakt. Roma mparatoru
bu isteini kabul etmedi. Bunun zerine Trk - Germen ve slav kavimlerinden oluan 200.000 kiilik bir
orduyla Ren Nehrini aarak Galya topraklarna girdi.
Romann nl komutan Ay e t u s ile A t t i l a, Paris yaknlarndaki Kampus Mauriakus (Katalanum) savata karlat. ki taraf da birbirlerine stnlk salayamadlar. Ancak Attila hedefine ulamt. nk Romann asker kayna olan Galyann gc krlmt.
Attila, amcas Rua zamannda zlemeyen Bizansa

snan Hun kaaklar sorunuyla ilgilenmeye balad.
Skan Bizans, Attiladan bar istedi.
Bu antlamaya gre Hun kaaklar iade edilecektir.
Bizans, Rua dneminden beri dedii vergiyi iki

katna karacaktr.
Bizans, Hunlarn aleyhine ittifak yapmayacaktr.
Bu antlama be yl srd. Bizans antlama artlarn yerine getirmeyince Attila, I. Balkan seferine kt
(441 - 442). Bu sefer sonucunda Tuna boylarndaki
kaleler Attilann eline geti. Antlama yenilendi ve
Bizans vergisini vereceini taahht etti.
Bizansn sznde durmamas ve vergiyi vermemesi
zerine Attila 447de Bizansn zerine II. Balkan seferine kt. Bugnk Byk ekmece nlerine kadar
Attilann gelmesi Bizansta endie yaratt. Bunun
zerine Attilaya bir elilik heyeti gndererek yeniden
bar istedi.
Anatolios Bar (447)
Buna gre;
Bizans Tuna Nehrinin gneyinde asker bulundurmayacaktr.
Bizans, Hunlara sava tazminat deyecektir.
Nite pazar kurulacak. Bu pazardan hem Bizans

hem de Hunlar al veri yapacaktr.
Bizansn dedii yllk vergi iki katna kacaktr.
ESEN YAYINLARI
Margos Bar (434)
Attila bir yl sonra yeniden Roma zerine yrd. Roma mparatoru Valetinianus, Papa I. Leoyu, Attilaya
gndererek Romann ve btn Hristiyan dnyasnn
kendisine itaat ettiini ve yllk verginin artrlacan
iletti. Bylece Attila eski bir medeniyet merkezini tahrip etmek istemeyerek seferden dnd. Attilann bu
seferden geri dnmesinin bir nedeni de ran (Sasani)
zerine bir sefer yapmak istemesidir. Attila, ran zerine sefer hazrl yapmak zere iken ld (453).
Attilann lm zerine yerine oullar lek, D e n g i z i k
ve r n e k getiler. Devletin siyasi hakimiyeti korunamad. Hunlar gittike zayflad. Bunun zerine Bizans
ve Avrupal kavimlerin saldrlar sonucu 469 ylnda
devlet ykld. Hunlar gruba ayrldlar. Bir ksm Karadenizin kuzeyine ekilirken, baz boylar Orta Asyaya geri dndler. Bazlar ise blgedeki dier Trk
boylarna katldlar. Ouzlarla karan Hun boylar
Bulgar ad verilen yeni bir Trk devletinin ortaya kmasnda rol oynadlar.
BU MRAS ROMA MPARATORLUUNUN YARISIDIR

Attila esasen Roma zerine yrmek istiyordu. Zira Mezya Hunlara dar gelmeye balamt. Ancak Attila, bundan 15 yl nce Prenses Honoriann kendisine gnderdii nian yzn bahane edip, aadaki mektubu
Roma mparatoruna yazd.
Kayser Valentinianusa selam
Nianlm ve kardein Honoriay hapsetmi olduunu haber aldm ve buna canm skld. Yoksa, onun bana 15
yl nce nian yz gnderdiini unuttun mu? Nianlm hapisten kar ve onu bana gnder. Bu arada
babasndan kalan mirasn da unutulmamasn isterim. Bu miras, Roma mparatorluunun yarsdr.
Geza Goydonyi, Attilla, 188; Peyami Sefa, Attila, s.180)
100
lk Trk Devletleri
Avrupa (Bat) Hun Devleti
denle Ak Hunlara kar, Sasanilerle ibirlii yaparak

Ak Hun topraklarn Sasanilerle paylat. stemi Yabgu, Bizansla da ibirlii yaparak Sasanilerin zayflamasn salad. Bylece Hz. mer dneminde Sasanilerin yklmasn kolaylatrd. pek Yolunu ve ticaretini aan stemi Yabgu 576 ylnda ld.
I. KKTRK DEVLET (552 659)
Avarlara bal olarak Altay dalarnn dou eteklerinde yaayan ve Avarlarn demircilik ilerini yrten
Kktrkler Ulu Yabgu zamannda glenmeye baladlar.
Bumin Kaan merkezi tken olan I. Kktrk Devletini kurdu (552).

Bumin Kaan, Trk devlet geleneine uyarak kendisi
lkenin dousuna, kardei stemi Yabguyu kendisine
bal olarak lkenin batsna atad. Bumin Kaan 553
ylnda ld. Bunun zerine Kktrklerin bana nce
Ko-lo daha sonra da Mukan Kaan geti.
Bu srada bat blgesinin banda bulunan stemi
Yabgu, pek Yolunun kontrolyle urayordu. Bu ne-
ESEN YAYINLARI
Ulu Yabgunun olu Bumin Kaan, Avarlara kar isyan eden Tlesleri yendi ve ayaklanmay bastrd. Bunun bir mkafat iin Avar Hakannn kzyla evlenmek
istedi. Bu istek Avar Hkmdar Onabay tarafndan
kabul edilmedi. Bunun zerine Bumin, Avarlara isyan
ederek Onabay malup etti.
lkenin dousunu yneten Mukan Kaan dneminde

Kktrkler en parlak dnemini yaadlar.
stemi Yabgunun lm zerine yerine geen Tardu
Mukan Kaana tam itaat etmedi. inlilerin kkrtmas ile I. Kktrkler, Bat ve Dou Kktrkler diye ikiye
ayrld.
Mukann yerine geen Ta-po Kaan inli bir prensle
evlendi ve Buda dinine girmek istedi. Bu srada inin
iilerine karmas zerine inliler Ta-ponun elindeki prensesi kardlar. Bu olay Kktrk halk arasnda
Ta-po Kaann prestijini yitirmesine neden oldu. Kktrkler arasnda paralanma belirtileri ortaya kt.
Ta-po bir taraftan da bat Yabgusu Tardu ile mcadele etmeye balad. 582 ylnda Ta-ponun lm zerine bara baa geti. bara ile Tardunun mcadelesi Kktrklerin ikiye ayrlmasna neden oldu.
101
lk Trk Devletleri
Bu isyanlarn en nemlisi Krad syandr. 639 ylnda 39 gen arkadayla Krad, in sarayn bast.
Hazrlanan plana gre, gece in imparatoru karlacakt. Ancak o gece frtna nedeniyle imparator geziye kmad. Krad plann renilmesi endiesiyle o
plan uygulayarak saray bastlar.
Bat Kktrk Kaan Tardunun 600 ylndaki in seferinde baarsz olmas i isyana neden oldu. 603 ylnda Tardunun hkmdarl sona erdi. inin basksn artrmas zerine in egemenliini tanyan Bat
Kktrkler 659 ylna kadar in egemenliinde yaadlar.
II. KKTRK DEVLET (KUTLUK DEVLET)

(682 744)
Kktrkler, 630-680 yllar arasnda 50 yllk bir esaret

dnemi yaadlar. Bu sre ierisinde in egemenliinden kmak iin ylmadan mcadele ve isyanlar ettiler.
ESEN YAYINLARI
barann ine kar baarl olamamas ve lm

zerine yerine i-pi Kaan geti. Toparlanma srecine girilmesine ramen i-pinin lmesiyle Dou Kktrkler in egemenliine girdiler (630).
Kalabalk in korumalar karsnda dayanamayan isyanclarn hepsi ldrld. Krad isyan Kktrk bamszlk ateini alevlendirdi. Kktrkler 671 ylnda
Ni-u-fu bakanlnda yeniden isyan ettiler. Bu isyanda inliler tarafndan 680 ylnda bastrld. Ayn
yl Fu-ni-en bakanlnda yeniden isyan ettiler. Ancak Fu-ni-en isyan da bastrld.
Aina soyundan gelen Kutluk, Kuzey inde gizli bir
tekilat kurarak Kktrkleri bamszlk mcadelesine
davet etti. Kutlukun evresinde 5000 kii topland. syan ve mcadele bamszlkla sonuland. Bylece
II. Kktrk (Kutluk) Devleti kurulmu oldu.
Kktrk Devleti
102
lk Trk Devletleri
Kapgan Kaann D Politikas
Kutluk Kaan, lteri (devleti derleyip toparlayan) unvann ald. Tecrbeli devlet adam Tonyukuku kendisine badanman yapt. Kutluk Kaan, ini srekli
bask altnda tutmak iin 47 sefer dzenlemitir.
Bu politikalar, temel esas zerine kurulmutu.
Kutluk Kaan, ine kar Ulusal Kurtulu Savan balatarak II. Kktrk Devletini kurdu. Bu
zellii ile Kutluk Kaan, Trkiye Cumhuriyeti
Devletinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrke
benzetilir.
lteri Kaann lm zerine yerine Kapgan Kaan
geti. Kapgan Kaan dneminde devlet ykselme dnemine girdi. Kapgan Kaan da danman olarak
Tonyukuku semiti.
Kapgan Kaan, Kitanlar, Krgzlar, Trgiler ve Karluklar itaat altna ald.
ESEN YAYINLARI
ini bask altna alan Kutluk Kaan, Trgiler ve Kitanlar zerine baskn ve aknlar yapt. 692 ylnda ld.
in srekli bask altnda tutulacaktr.
inin ierisindeki Trkler, Trk bayra altnda

toplanacaktr.
Asya Ktasndaki btn Trkler, Kktrk birliine

katlacaktr.
Kapgan Kaan; inin iindeki Trklerin asimile edilmesini engellemeye alrken dier yandan
Asya Trk birliini kurmaya almtr. Ancak
Kapgan Kaann askeri faaliyetlerde sert ve krc
davranmas Trk boylarnda isyanlara neden oldu.
Kapgan Kaan 716 ylnda ld. Yerine Bilge Kaan
geti. Bilge Kaan da danman olarak Bilge Tonyukuku yanna ald. Kardei Kltigini ordularnn bana geirdi.
Kutluk (II. Kktrk) Devleti
103
lk Trk Devletleri
Vezir Tonyukuk 725 ylnda ld. Onun lm Bilge

ve Kltigin iin byk kaypt.
To n y u k u k u n i n e K a r B i l g e K a a n a
Ta v s i y e l e r i
inde olduu gibi Trk ehirlerinin etrafn surlarla evirme. nk zaferlerimiz yaay tarzmzdandr. Kuvvetli zamanlarmzda ordular sevk
eder, aknlar yaparz, zayf zamanlarmzda bozkrlara ekilerek mcadele ederiz. Etraf surla
evrili ehirlerimizi kalabalk in ordusuna kar
koruyamayz.
ESEN YAYINLARI
Bilge Kaan devri Kktrklerin en parlak devridir. Bilge Kaan 717 ylnda Uygurlar 718 ylnda Karluklar, daha sonra da in, Kitan, Basmil ve Tablardan
oluan ittifak datt. 720 ylnda antan Savanda
byk bir in ordusunu ve ittifak yenerek dalmalarn tamamen salad.
Bilge Kaan saltanatnn ilk yllarnda ine byk bir sefer yapmak ister. Tonyukuk buna kar
karak: ine yaplacak sefer henz erkendir.
der. Bylece tam olgunlamadan malubiyet engellenmitir.
Bilge Kaann Budizmin kabul edilmesi isteine,

Bu din bizim milletimizin, savalk ve et yeme
zelliini yok eder. diye kar kar.
731 ylnda Kltigin de lmtr. Bu iki byk yardmcy kaybeden Bilge Kaan zgndr. Bilge Kaan
734 ylnda Kitan ve Tablar bir kez daha yener ve
735 ylnda lr.
Bilge Kaandan sonra yerine geen oullar i mcadeleye ve veraset kavgalarna tutuurlar. Bu durumdan faydalanan Karluk, Basmil ve Uygur basklarna
dayanamaz ve 744 ylnda tkende Uygur Devletinin kurulmasyla Kutluk Devleti son bulur.
KKTRK KAANLIK TRE TLER

(Ey) Trk Ouz Beyleri, milleti iitin!
Yukardan gk basmasa!
Aada (yaz) yer delinmese!
(Ey) Trk milleti, ilini, treni kim bozard?
(Siz) uygun Trk Milleti idiniz!
Dn ve ibret al!
(Kaann), balln iin (seni) eitmi, Bilge Kaann imi!
Verdin! iyi iline kendini yanldn, (kendin) kt davrandn!
Zrhllar, nereden geldiler de (seni) srp gtrdler!
Sngller, nereden geldiler de (seni) yayp gtrdler!
tken Ormannn milleti! Sen vardn!
leri (douya) varanlar, vard!
Vardn her yerde, iyiliin bu oldu!
Kann, su gibi fkrp akt!
Kemiin, dalar gibi yatt!
Beylik olun, kle yapt(lar)!
Bakire kzn, cariye oldu!
Bilmediin iin! Ktln iin!
GEL B a h a t t i n , T r k K l t r n n G e l i m e a l a r , I I , M E B B a s m e v i , 1 9 7 1 s t a n b u l .
104
lk Trk Devletleri
ORHUN YAZITLARI
Orhun Yaztlar, Trklere ve Trk tarihine ait en eski yaztlardr. VI. yzyla ait Talas ve
Yenisey yaztlar ile VIII. yzyla ait Orhun Yaztlar Kktrk Alfabesi ve ince
yazlmtr.
Talas ve Yenisey yaztlar sveli Strohlenberg tarafndan okunmutur.
Orhun Yaztlar ise Rus bilgin Yadrintsev tarafndan 1889da bulunmu ve
Danimarkal bilgin Wilhelm Thomson tarafndan 1893 ylnda okunmutur.
Bu yaztlar Orhun Nehri kysnda bulunmutur. VIII. yzylda dikilmitir.
Orhun Yaztlar, II. Kktrk Devleti yneticileri olan Kltigin ve Bilge Kaan ile
Vezir Tonyukuk adna dikilmitir. Tonyukuk Yazt 727 ylnda, Kltigin Yazt 732
ylnda dikilmitir. Tonyukuk ve Kltigin Yaztlar bir Kktrk Prensi olan Yolu Tigin
tarafndan yazlmtr.
Bilge Kaan Yazt ise 735 ylnda dikilmitir. Bu yaztta II. Kktrklerin kurulu ve ykselii anlatlmaktadr.
Ayrca Bilge Kaann kardei Kltiginle beraber yaptklar iler ve Trklere tler yer alr.
KRAD HTLAL
Dou Kktrk Devleti, bamszln kaybettikten sonra (630) esir den Kieli Kaan ine getirildi. Trkler de
in Seddi boyunca para para yerletirildi. Bylece, onlarn Trklklerini unutup inlilemeleri plan uygulanmaya baland.
Kieli Kaan 634te kederinden ld. Esir Trklerin arasnda, esarete dayanamayp, hayatlarna son verenler
grld. inlilerin tutumu tepkilere yol at. eitli yerlerde bulunan Trk topluluklar ayakland. inliler, bu
ayaklanmalar iddetle bastrdlar.
in hakimiyetine kar bakaldrlar arasnda hayranlk verici olan Krad htilalidir. Eski Kktrk hakan Yehunun olu olan Krad, in sarayndaki muhafz birliinde grevliydi. Bu cesur Trk Tigini, Kktrk Devletini
canlandrmak iin 39 arkada ile birlikte gizli bir plan hazrlad. in mparatoru Tay-ung baz geceler ehirde
tek bana dolayordu. Bu durum kollanacak, imparator yakalanp Trklerin bamszln tanmaya zorlanacakt. in saraynda esir bulunan Holuku Tigin de, kaanla getirilecekti.
Plann uygulanaca gece anszn iddetli bir frtna kt. 40 Trk yiidi, plann anlalmasndan ekindiler. Kararn geciktirilmesini uygun bulmadlar. Dar kmayan imparatoru, saraya baskn yaparak tutsak almaya karar verdiler. Doruca saraya yrdler. Muhafzlarla arparak saraya girdiler. Yzlerce inli askeri ldrdler. Fakat dardan gelip saraya doluan in ordusu ok kalabalkt. mparatorun ele geirilemeyeceini anlayan Krad, saray terk etme emrini verdi. mparatorun ahrna hcum eden 40 Trk, seyisleri ldrp, bulduklar atlar alarak saraydan katlar. De de, ehir yaknndaki Vey Irmana doru ekildiler. Fakat burada yakalandlar.
40 Kktrk yiidinden hibiri kurtulamad. Kanlarnn son damlasna kadar cesurca arptlar. Krad ve btn arkadalar ldrld (639). Ancak byk cesaret isteyen bu hareket, in saraynda derin yanklar brakt.
inliler, Trkleri inliletirmekten vazgeip, onlar Sar rman kuzeyine naklettiler. Yalnz ismen kendilerine
balamakla yetinmek zorunda kaldlar. Bu suretle, Kutluk ile balayan Trk bamszlk hareketinin tohumu atlm oldu.
Trk Milli Kltr (. Kafesolu, stanbul, 1983),
Makaleler I (N. Atsz, stanbul 1992) ve Yeni Hayat Ansiklopedisi, C. 4, s. 2146s
105
lk Trk Devletleri
KLTGN YAZITI
Gney Cephesi
Tanr gibi gkte olmu Trk Bilge Kaan, bu zamanda oturdum. Szm tamamiyle iit. Bilhassa kk karde, yeenim, olum, btn soyum, milletim, gneydeki adpt beyleri, kuzeydeki Tarkat, buyruk beyleri, Otuz
Tatar, Dokuz Ouz beyleri, milleti! Bu szm iyice iit, adamakll dinle:
Douda gn dousuna, gneyde gn ortasna, batda gn batsna, kuzeyde gece ortasna kadar, onun iindeki millet hep bana tabidir. Bunca milleti hep dzene soktum. O imdi kt deildir. Trk kan tken ormannda otursa ilde sknt yoktur.
Douda antung ovasna kadar ordu sevk ettim, denize ulamama az kald. Gneyde Dokuz Ersine kadar, ordu sevk ettim, Tibete ulamama az kald. Batda nci Nehrini geerek Demir Kapya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayrku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar yrttm. tken Ormannda daha iyisi hi
yokmu. l tutacak yer tken Orman imi.
Bu yerde oturup in milleti ile anlatm. Altn, gm,
ipei, ipekliyi skntsz ylece veriyor.
in milletinin sz tatl, ipek kuma yumuak imi. Tatl
szle, yumuak ipek kumala aldatp uzak milleti ylece
yaklatrm. Yaklatrp, konduktan sonra, kt eyleri o
zaman dnrm. yi bilgili insan, iyi cesur, insan yrtmezmi. Bir insan yanlsa, kabilesi, milleti, akrabasna
kadar barndrmazm. Tatl szne, yumuak ipek kumana aldatp ok ok, Trk milleti, ldn; Trk milleti
leceksin! Gneyde ogay Ormanna, Tgltn Ovasna konaym dersen, Trk milleti, leceksin!
Orda kt kii yle retiyormu: Uzak ise kt mal verir, yakn ise iyi mal verir diyip yle retiyormu.
Kltigin Yazt
Bilgi bilmez kii o sz alp, yakna gidip, ok insan, ldn! O yere doru gidersen, Trk milleti, leceksin! tken yerinde oturup kervan, kafile gnderirsen hibir skntn yoktur. tken ormannda oturursan ebediyen il tutarak oturacaksn.
Trk milleti, tokluun kymetini bilmezsin. Alk, tokluk dnmezsin. Bir doysan al dnmezsin. yle olduun iin, beslemi olan kaann szn almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, geri kalannla her yere hep zayflayarak, lerek yryordun. Tanr buyurduu iin, kendim devletli olduum in,
kaan oturdum. Kaan oturup a, fakir milleti hep toplattm. Fakir milleti zengin kldm. Az milleti ok kldm.
Yoksa, bu szmde yalan var m?
Trk beyleri, milleti, bunu iitin! Trk milletini toplayp il tutacan burda vurdum. Yanlp leceini yine burda
vurdum. Her ne szm varsa ebedi taa vurdum. Ona bakarak bilin. imdiki Trk milleti, beyleri, bu zamanda
itaat eden beyler olarak m yanlacaksnz?
Ben ebedi ta yontturdum... in kanndan resimci getirttirdim, resimlettim. Benim szm krmad. in kaann maiyetindeki resimciyi gnderdi. Ona bambaka trbe yaptrdm. ine dna bambaka resim vurdurdum. Ta yontturdum. Gnldeki szm vurdum.... On Ok oluna, yabancna kadar bunu grp bilin. Ebed
ta yontturdum.... l ise, yle daha eriilir yerde ise, ite yle eriilir yerde ebed ta yontturdum, yazdrdm.
Onu grp yle bilin. u ta.... dm. Bu yazy yazan yeeni Yollug Tigin.
Prof.Dr. Muharrem Ergin,
Orhun Abideleri, syf. 17.,18.,19., stanbul, 1988
106
lk Trk Devletleri
759 ylnda Moyenurun lm zerine yerine B
Kaan gelmitir. Bu dnemde inlilerle iyi ilikiler kurulmutur. zellikle inlilerin bakenti Loyang Tibet
igalinden kurtaran B Kaan, pek yolu ticaretinin
kontroln ele geirmitir.
UYGUR DEVLET (744 - 840)
Orhun blgesinde 744 ylnda Uygur Devleti kuruldu.

Merkezleri tkendir. Kurucular Kutluk Bilge Kl Kaandr. Bakentleri daha sonra Ordu Balk (Karabalsagun) olmutur. Kutlu Bilge Kl Kaan, Karluklara
kar yaplan bir hareket srasnda ld, yerine olu
Moyenur geti.
Moyenur dneminde Trgiler ve Karluklar malup
edildi. 750 yllarnda Uygurlar sktran Ouzlar ve
Tatarlar malup edildi.
Moyenur dneminin nemli bir olay da Mslman
Araplarla inlilerin 751 ylnda yaptklar Talas Savanda kar karya gelmesidir. inin bu savatan
sonra Orta Asyadaki siyasi ve askeri gc zayflamtr. Moyenur dneminde indeki i karklk nedeniyle in imparatoruna yardm edilmitir. Buna karlk da in imparatoru kzn Moyenura vermitir.
ESEN YAYINLARI
Karluk ve Basmillerle birleerek Kutluk Devletini ykan Uygurlar, in kaynaklarnda Hunlarn soyundan
geldikleri ileri srlmtr.
B Kaann lm zerine Baa Tarkan ve Bilge

Kaan dnemleri yaand. Bunlarn dneminde Uygurlar en grkemli ve zengin dnemlerini yaadlar.
Kutluk Bilge Kaan dneminde Uygurlar Mani dininin
de etkisiyle yerleik hayata gemeye baladlar.
Mani dininin etkisiyle Uygurlar;
Savalk zelliklerini kaybettiler.
Ticaret, bilim ve sanatla uramaya baladlar.
in kltr ve dininin etkisi altna girmeye

baladlar.
Dier Trk boylarnn nefretini kazandlar.
Gittike zayfladlar ve i karkla girdiler.
Bu i karklk nedeniyle Krgzlar tarafndan 840 ylnda ykldlar. Krgz saldrs karsnda bir ksm
Uygur boylar Karluklara snd. Bir ksm ise Turfan,
Kagar ve Kansu Blgesine daldlar.
Uygur Devleti
107
lk Trk Devletleri
Krgzlar; Orhun Blgesinden Uygurlar kovarak, buradaki Trk nfusunun azalmasna neden
olmulardr. Bu yzden bu en eski Trk yurdu, daha sonra Krgzlar yenen Moollarn eline geerek kolayca Moollam, MOOLSTAN olarak
anlmtr.
N ENTRKALARI
Trk devletlerin yklnda inli prenseslerin etkileri inkar edilemeyecek kadar byktr. Birok tarihi vesikada iaret edildii gibi, inli prenseslerin
barbar olarak nitelendirdikleri Hunlarn arasnda
yaamalarnn asl nedeni buydu. inin milli menfaatleri gerei bu hayata katlanyorlard. Onlar
iin bu hayat lm kadar ac ve ekilmezdi. Bir
mr boyu bu ikenceyi ekmeleri imparatorlarna olan sadakatlerinden ileri geliyordu. te byle
bir hayat yaayan inli prensesin yakarlarna
bakalm:
Merkezi Uygur Devleti ykldktan sonra Turfan ve

Kansu Blgelerinde yeniden toparlanma balad.
TURFAN (DOU TRKSTAN) UYGUR DEVLET

Krgzlar tarafndan kovulan Uygurlarn bir ksm Turfan Blgesine gelerek, burada yeni bir devlet kurdular. Bu devletleri de Moollar tarafndan 1207de ykld.
Yurdumdan ayrldm; kara balarm,

imdi de Hunlarn adr yerim.
Uygurlar gnmzde Dou Trkistan diye anlan bu

blgede ine bal zerk bir devlet olarak yaamaktadr.
Krgzlardan kaarak Kansu Blgesine gelen Uygurlar tarafndan kurulan bu devlete Sar Uygur Devleti
de denilmektedir. 1209da Moollarn hakimiyetine
girmitir.
Dnyaya gelmemi olmak isterdim.

ESEN YAYINLARI
KANSU (SARI UYGUR) DEVLET
Ocam kl olduu, ona alarm,
Yapa eirir, kee giyerler,

Gzme bed gelir, gnlme kt
Koyunun o kokmu etini yerler,
emem bakrla sunulan st
U Y G U R L A R L A LGL DER NEML

ZELLKLER
Davulu her gece durmaz dverler,
18 harfli Uygur Alfabesini hazrladlar.
Frtna bozkrda gk gibi grler,
Cengiz Hann egemenliine girmelerine ramen

medeniyette gelitiklerinden Moollar devlet tekilat, ticaret, bilim, sanat ve alfabe konularnda
etkilediler.
Yollar toz duman boana kadar.
Moollarn Trklemesinde nemli bir rol oynadlar (zbek ve aatay Trkleri).
lk Mslman Trk Devleti Karahanllarla savatlar. (Nedeni, Uygurlarn Budizmi, Karahanllarn

slamiyeti yaymak istemeleri.)
Tahta harflerden Matbaay oluturdular, pamuktan kat yaptlar.
Onlara zulm gelen bu hayat istememelerine

ramen buna katlanmalarnn dln uzun srse de alacaklard. in, Trk milletinin zaaflarnn
farkna varnca yeri ve zaman geldiinde bunu
en iyi ekilde kullanmt. Trk kaanlarndan bunun farkna varabilenleri ok az olmu, dierleri
ise bunu hibir zaman anlayamamlard.
Uygurlar, yerleik hayata geen ilk Trk topluluudur.
108
Dnerler ta gne doana kadar.
L. Lisetti
Bilinmeyen Asya, C. I,
Ankara, 1991
lk Trk Devletleri
TURAN (HLAL) TAKT

M 7 yzyldan Orta a sonuna kadar, Tunadan Dou Sibiryaya kadar uzanan sahada oturan muharip atl kavimlerin harp
taktii ile askeri tekilatlarnda, ananevi bir birlik gze arpar. skitlerin Dariusa kar kullandklar taktik ile Partlarn Romallara kar bavurduklar taktik Attila zamannda Hunlarn silahlaryla Avrupay titretmeye muvaffak olduklar ve nihayet Orhun Trklerinin Hindistandan Don Irmana kadar oturan kavimleri kendine balamak iin kullandklar taktik ve Avarlarn
Polonyada sahip olduklarn grdmz taktik ayn idi.
Bu byk Trk kavimlerinin yannda daha birok Trk boyunun da ayn taktie mlik bulunduunu biliyoruz. Bu atl kavimler
douda in imparatorluu, batda Tuna, gneyde Karadeniz, Kafkasya, Hazar Denizi, ran yaylas, Hindistann kuzeyi ve kuzeyde, 55. arz derecesine kadar uzanan saha iinde faaliyetlerde bulunmulard. Bu geni sahann merkezi Aral Glne dklen Seyhun ve Ceyhun Irmaklarn sulad arazi idi. Bu taktik, oktan beri bilinen at ile yay gibi iki mhim harp vastasnn
hususi surette birletirilmesinden, daha dorusu ata binmekten ve ok atmaktan ibaret olup ayn zamanda bunlarn mkemmel bir hle getirmekten meydana gelmitir. Bozkrda yaayan atl bir kavimin hususi hayat artlarnn bu taktikte aksini bulduunu gryoruz.
Hain iklim artlar ve hayatn arl, bu kavimleri sratle yer deitirmeye zorlam ve bylece eviklii dolaysyla at, onlarn mevcudiyetlerinin kanlmaz bir faktr halini almtr. Bu kavimler, sonsuz bozkr dzlklerinde ata binme sanatnda
mkemmel bir dereceye ulamak ve bu sanatn btn inceliklerini renmek frsatn bulmulard. Bu insanlarn, sadece sert
hayat artlarna kar mcadeleleri ile i bitmemi, ayn zamanda yabanclarla da cenk etmek zorunda kalmlardr.
Kabileler en iyi meralara, yahut en ok bal bulunan bir rmaa sahip olabilmek iin birbirleriyle amansz bir mcadele halinde bulunurlar. Bu insanlarn silah yolu ile rakiplerini alt edebilmek ve gnlk geimlerini salayabilmek maksadyla enerjilerinin en mhim ksmn bu harplerde kaybettikleri grlr. Ata binecek ve yay kullanlacak bir ada ocuun muharebeye
hazrlanmasna balanmtr. Aralksz devam eden muharebeler, en iyi okul hizmetini grm ve byle bir askeri eitim ile
bunun devaml talimleri, Trk atl kavimlerinin harp taktiklerini mkemmeliyete ulatrabilmitir. Harplerde, uzun mesafe muharebeleri iin en msait silah vasfn kazanan yay, drt nala ilerleyen atllar dahi maharetle kullanabilirlerdi.
Atllar arasnda muharebelerde uzaklara ulaabilen bu silah nemli baarlar salam gs gse muharebeye yarayan
kl ve mzrak gibi silahlara, atllar fazla rabet gstermemilerdir. Bu nedenle atl kavimler tarafndan ok erkenden yay, asli silah olarak seilmi ve bunlarn icad olan taktik de kendilerine dier kavimler zerinde bir stnlk salamtr. Bu taktiin esas, sratle ilerleyen bir at stnde dahi, ne, arkaya, yanlara, maharetle ok atmaktan ibaretti. Bu keyfiyet ordular, muharebede karlarna kacak yeni bir duruma derhal intibaka msait klyor ve dmanlar beklenmedik emrivakiler karsnda brakabiliyordu. Bu taktik ordulara iki esasl prensip bahetmekte idi: Bunlardan birisi, dman ordusu hakknda bir fikir
edinmek ve kumandann niyetlerini anlamak imkann vermemesi idi; bu hal onlar gizliyordu.
Dieri ise, muharebe annda istedikleri yere sratle ulaabilmeleriydi. Muharebenin ilk saf, arpma balamadan nce aralarnda uzaktan hissedilmeyecek mesafelerle birbirlerinden ayrlan devaml bir cephe manzarasn arz ederdi. kinci ve n saflar ise, mmkn olduu kadar araziye uydurularak dmann gznden gizlenirdi. muharebe, dmann etrafnda yaplan manevralarla balar ve bu manevralar, dman saflarn bozmak, muharip snfn dier arlklarla olan temasn keserek nizam kartrmak maksadn gderdi. Cepheden saldr, normal olarak sani bir ekilde dzenlenen ricatla neticelenir,
srt eviren muhacimler dmandan muayyen bir mesafeye kadar uzaklatktan sonra, kendilerini takip eden hasmlar zerine oklarn yadrarak onlar nceden hazrlanan bir pusunun iine drrlerdi.
Bu anda pusuda duran dier birlikler yandan ve arkadan dman zerine saldrr ve arazinin tekil ettii glklerle bu hcumlar dman sadece durdurmakla kalmaz, onlar ihata eder ve ok kere imha ederdi. Sahte ricat yapanlar da muayyen
bir mesafeden sonra dmann arkasn sarmaya alrlard. Bu sebeple bu taktik, sadece kaba bir kuvvet denemesi olmayp kurnazca meydana getirilmi bir plana dayanrd. Esas prensip, kendi kuvvetlerini mmkn olduu kadar harcamadan
dmana ok kayp verdirmekti.
lk tertiplerden kati bir baar kazandktan sonra ancak nihai bir atma gze alnrd. Bu zellikleriyle bu muharebe tarz, tamamyla Antik ve Cermen muharebe tarzndan ayrlrd.
erif Batav
Eski Trklerde Harp Taktii
Trk Kltr, s.22, s.39.48
109
lk Trk Devletleri
AVA R L A R
Kama Bulgar Devleti
552 ylnda Orta Asyadaki Avar mparatorluuna

Kktrkler son verince, batya doru ilerleyerek Romanyaya giren AVARLAR, merkezi MACARSTAN
olan yeni devletlerini kurdular.
Byk Bulgarya Devletinin yklmasndan sonra

Volga (til) kylarna giden Bulgarlar burada Kama
Bulgar Devletini kurdular.
in kaynaklar Avarlara JUAN - JUAN demektedir.
619 ylnda tek bana, 629 ylnda da Sasanilerle ortaklaa stanbulu kuattlar.
lk defa stanbulu kuatan Trkler, Avarlardr.
Hkmdarlar Alm Han zamannda (X. yzyl)

Mslman oldular.
1236da Moollarn egemenliine girdiler. Altn

Orda Devletinin paralanmasyla kurulan KAZAN HANLIInn esas kitlesini oluturdular.
(Kama Bulgarlarna bugn KAZAN TRKLER denilir.)
Slav topluluklarnn g etmesine neden olarak,

bunlarn Dou Avrupa ve Balkanlara inmesini
saladlar. Bylece Balkanlarn Slavlamasnda
etkili oldular.
til (Kama) Bulgarlar benliklerini bugn de koruyarak varlklarn srdrmlerdir. Ancak Tuna Bulgarlar Slavlar arasnda yok olup gitmilerdir. Bunda
til Bulgarlarnn slamiyeti, Tuna Bulgarlarnn ise
Hrstiyanl kabul etmesinin pay byktr.
805 ylnda Franklar tarafndan ykldlar.
BULGARLAR
Bat Hunlar ve Ogur Trklerinin karmasyla ortaya
kan Trk topluluuna BULGAR denir.
BYK BULGARYA DEVLET
Tu n a B u l g a r D e v l e t i
Kama (Volga = til)

Bulgar Devleti
Karadenizin kuzeyinde Kktrk Devletinin yklmasyla Byk Bulgarya Devleti kuruldu.
Ancak kurucusu KUBRATn lmyle Hazarlar

tarafndan ykld.
Bulgarlarn bir ksm Tuna Nehri, bir ksm da

Volga Nehri kylarna g etmek zorunda kald.
HAZARLAR
ESEN YAYINLARI
(Bulgar kelimesi karmak anlamndadr.)
Kuzey Karadeniz ve Kafkaslar arasndaki blgede

Kktrk Devletinin yklmasyla HAZAR KAANLII
kuruldu.
Ticarette gelitiler.
Hazarlar Mslman Araplarla mcadele ederek

Kafkaslarn Mslmanlamasn engellemilerdir.
Hazar lkesinde Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk gibi farkl din ve inanlar yaylmtr.
Kendileri Musevilik dinini kabul etmilerdir.
Ruslarla Slavlar etkileyerek Macar Devletinin de

gerek koruyucular olmulardr.
Tu n a B u l g a r D e v l e t i
Byk Bulgarya Devletinin yklmasndan sonra Tuna
boylarna (Bugnk Bulgaristan) g eden Bulgar
Trkleri burada Tuna Bulgar Devletini kurdular.
KURUM HAN zamannda Bizans kuattlar. (Avarlardan sonra Bizans kuatan 2. Trk kavmidir.)
Bu blgedeki halkn ou Slav olduu iin Trkler zamanla Slavlamaya baladlar. Boris Han
zamannda Hrstiyanl kabul ettiler.
Daha sonra ortaya kan bugnk Bulgaristan

Devleti Trk deil Slav devletidir.
Bugnk Bulgaristanda yaayan Trkler, Osmanllar zamannda Balkanlara yerletirilen Trklerdir.

110
MACARLAR
Fin-Ugor Kavimlerinin 5. yzylda On Ogurlarla kaynamas ile Macarlar ortaya kmtr. Hungar kelimesi On Ogurdan gelmektedir.
1000 ylnda Hristianl kabul etmilerdir. Bylece Trk kltrnden uzaklatlar.
Bu dnemde Macaristana Trkiye denilmekteydi.
Bugnk Macarlarn olumasnda Trklerin

byk etkisi vardr.
lk Trk Devletleri
PEENEKLER
BAKIRTLAR (BAKURTLAR)
Balka Gl evresinde yayorlard. Karluk basks
Bakrt kelimesi Be Ogur kelimesinden gelmektedir.
sonucu Volga boylarna yerletiler. Hazar ve Uz bas-
X. yzylda til (Volga) Nehri civarnda oturmakta idi-
klar sonucu Karadenizin kuzeyine gelerek Macarla-
ler. Mool istilas srasnda Mool egemenliine girdi-
r ge zorlamlardr.
ler. 13. yzylda Altn Orda Devletine balandlar ve
Ruslarn Karadenize inmelerini engellemilerdir.
slamiyeti kabul ettiler. 17. yzylda Ruslarla mcade-
Bizansla mcadele ederek Seluklular tarafn-
le ettiler. 19. yzyln ikinci yarsnda Rus egemenliine girdiler. Bugn Rusya Federasyonuna bal Ba-
dan Anadolunun fethini kolaylatrmlardr.
krt zerk Cumhuriyeti olarak yayorlar.
stanbul kuatmasn planlayan zmir Beyi (aka

Bey) Peenek ve Seluklularla ittifak yaparak Bizans l kskaca aldlar. Bu baskdan kurtul-
OUZLAR (UZLAR)
mak isteyen Bizans onlarn Peeneklere saldr-
Orhun ve Selenga nehirleri blgesinde yaamlardr.
masn salad.
Uygur Devletinin kurulmasyla onlarn egemenliklerine girdiler.
gelmektedir.
KIPAK (KUMANLAR)
rti Irma ve Balka Gl arasndaki topraklarda ya-
X. yzylda Karahitaylarn basks ile batya g

ettiler.
ESEN YAYINLARI
man, Macarlar Kun demekteydiler.
10. yzyln sonlarnda slamiyeti kabul ettiler.
11. yzylda Byk Seluklu Devletini, daha sonra Anadolu Seluklu ve Osmanl Devletini kurdu-
Ruslarla birok egemenlik sava yaptlar. Rusla-
lar.
1080 yllarnda Anadoluya gelerek Zonguldak

evresine yerletiler.
SABARLAR (SBRLER - SABRLER)
Karadeniz Blgesinin Trklemesinde nemli rol
Sabar, Sabir ad Trke Sapan, yol deitiren anla-
oynadlar.
mndadr. Isk Gl civarnda yaamlardr. nceleri
Bizansla birleerek, Peenekleri yendiler.
Xlll. yzylda durumlarn koruyamadlar. Bir ksm Moollara kart. Bir ksm Macaristana giderek Hristiyanlat, bir ksm Dest- Kpakta
Hun devletinin egemenliinde yaayan Sibirler, VI.

yzyl balarnda Avarlarn basksyla batya g
ederek Ural Dalarnn gney dousuna yerletiler.
Sasanilerle anlaarak, Bizansa kar savatlar.

Anadoluya aknlar yaptlar.
kalarak Altn Orda Devletinin egemenliine girdi-
Sirderya blgesine gerek Ouz Yabgu Devletini kurdular.
rn Karadenize inmesine engel oldular.
Bizansllar Uz, Araplar Guz, Ruslar Torki demilerdir.
yorlard. Sar sal, mavi ve yeil gzl yaplar vardr. Trk boylarnn en yakkllardr. Bizansllar Ku-
Ouz kelime olarak kabile ve boy anlamna
ler.
Anadoluya ilk Trk aknlar Avrupa Hunlar ta-
Altn Orda Devletinin egemenliinde yaayan
rafndan, ikinci akn Sibirler tarafndan yaplmtr.
Kpaklarn ou kle olarak Msra gtrld.

Eyyubi ve Memlk ordusunun ana kaynan
oluturdular.
Bugnk SBRYA ad Sibir Trklerinden gelir.
Bugnk Rusya topraklarnda yaayan Trk boy-
Avarlara yenilince Hazar Trklerine kartlar.
larnn ou Kpak soyundandr.
Hazar Devletinin asl kitlesini oluturdular.

111
lk Trk Devletleri
TRGE (TRGLER)
Daha sonra Ruslarn egemenliine girmilerdir.
l. Kktrk Devletine bal olan Trgiler 630 ylnda

Kktrk Devletinin yklmasyla serbest kaldlar.
BAGA TARKAN Trgi Devletini kurdu. Kendi adna para bast. ll. Kktrk Devletinin kurulmasyla
yeniden Kktrk egemenliine girdiler. ll. Kktrklerin son dnemlerinde yeniden serbest kalan Trgilerin bana SU-LU KAAN geti. Su-lu Kaan
Emevilere kar mcadele etti. Su-lu Kaann lmnden sonra inliler Trk Devlet adamlarn birbirine drdler. Trgiler Sar ve Kara diye ikiye ayrldlar. Aralarnda mcadeleye baladlar. Bundan
yararlanan Karluklar 766 ylnda Trgilere son
verdiler.
1916da Ruslara kar MLL SYAN ad verilen

bir ayaklanma balatmlar, ancak Rus ar tarafndan ar bir ekilde cezalandrlmlardr.
1936da Sovyetler Birliinin 15 cumhuriyetinden

biridir.
1991de Sovyet Rusyann dalmasyla Bamsz KIRGIZSTAN DEVLET kurulmutur.
Bakenti BKEKtir.
KMEKLER
7. Yzylda Altay Dalarnn kuzeybat ve rti Irma
kylarnda yaayan Bat Kktrk topluluklarndandr.
10. yzylda Kitan basklar ile Ural Dalarnn gney
Trgiler Emevi ordularn durdurarak, Orta
blgelerine getiler. XI. yzyla doru dier Trk top-
Asyann Araplamasn nlediler.
luluklaryla kaynaarak yok oldular.
ll. Kktrk Devletinin yklmasnda Basmil ve Uygurlarla birleerek rol oynadlar.
Talas Savanda ine kar Araplar destekleyerek Orta Asyann inlilemesini engelleyerek ve
slamiyetin yaylmasn kolaylatrdlar.
slamiyeti kabul eden ilk Trk boyudur.
lk Mslman Trk Devleti olan KARAHANLILARn kurulmasnda etkili oldular.
ESEN YAYINLARI
KARLUKLAR
ORTA ASYA TRK DEVLETLERNDE

KLTR VE UYGARLIK
DEVLET YNETM
Trkler tekilat bir yapya sahip olduklarndan

yklan bir devletin yerine hemen yenisini kurabiliyorlard. Trklerin birok devlet kurmalarnda ve
ayr siyasal varlklar altnda yaamalarnda z -
KIRGIZLAR
Byk Hun Devleti zamannda rti Irma evresinde
yaadlar. Daha sonra Yenisey Irma Blgesine getiler. Kktrk ve Uygurlarn egemenliklerinde kaldlar.
840 ylnda tkeni alarak Uygur Devletine son verdiler.
Krgzlar; Orhun Blgesinden Uygurlar kovarak, buradaki Trk nfusunun azalmasna sebep
olmulardr. Bu yzden bu en eski Trk Yurdu, daha sonra Krgzlar yenen Moollarn eline geerek kolayca Moollaacak ve MOOLSTAN olarak anlacaktr.
1207 ylnda Cengiz Han tarafndan yklmtr.
Krgzlar, Cengiz Hana balanan ilk Trk kavmidir.

112
g r y a a m a y a d k n o l m a l a r etkili olmutur.
Trkler hkmdarlk yetkisinin kendilerine G k

Tanr tarafndan verildiine inanyorlard. Bu yetkiye k u t denirdi.
Kutun kan yoluyla babadan oula getii kabul

ediliyordu. Kannda kut olan herkes devlet ynetiminde hak sahibiydi.
Bu nedenle T r k l e r d e l k e h a n e d a n y e l e r i n i n
o r t a k m a l s a y l m t r.
Bu inan hkmdar ldnde hanedan yeleri

arasnda taht kavgalarnn yaanmasna yol ayordu.
Hakan: Trk Devletlerinin banda hakan, kaan

veya han nvann tayan hkmdar bulunurdu.
Bunlarn dnda Tanhu, anyu, Yabgu, lteber,
di-kut unvanlar da kullanlmtr.
lk Trk Devletleri
Hakann Grevleri:
HUKUK
Halkn huzur ve refahn salamak

Adaleti temin etmek
Fertlerin ve lkenin gvenliini salamak
Yeni lke ve topraklar almak
H a t u n ( K a t u n ) : Hakann ei idi,
lk Trk devletlerinde hkmdar eleri de nemli

grevler stlenmilerdir.
Gerektiinde hkmdarn vekili olarak lkeyi ynetir ve elileri kabul ederdi.
Trk devletlerinde lke s a - s o l veya d o u - b a t

eklinde ikiye ayrlarak ynetilirdi.
Hkmdar genellikle douda oturur, bat kanadna ise kardeini gnderirdi.
Bat blm i ilerinde serbest d ilerinde hakana balyd.
Bu durum Trklerde k a n u n s t n l ilkesinin varlna kant olarak gsterilebilir.
Trk devletleri disiplinli ve gl ordular kurmaya

zen gstermilerdir.
Trklerin yaadklar blgenin corafi zellikleri

bunu zorunlu hale getirmitir.
Trklerde her erkek asker saylrd.
Trk ordusu cretli askerlerden olumazd. Genellikle atl birliklere dayanrd.
Bu nedenle daha ok hafif silahlar kullanlrd.
lk dzenli ordu tekilat Byk Hun hkmdar

Mete Han tarafndan kurulmutur.
Mete ordusunu on, yz, bin, on bin kiilik blmlere ayryordu.
Bu nedenle bu uygulamaya o n l u s i s t e m ad
verilmitir.
Trk ordusunun disiplinli ve sistemli mcadelesine hayran kalan uluslar kendi ordularn da Trk
ordusunu rnek alarak tekilatlandrmlardr.
R o m a l l a r, i n l i l e r, M o o l l a r ve R u s l a r bu uluslara rnek olarak gsterilebilir.
ESEN YAYINLARI
ORDU
Trk hukuk kurallar sert ve kesin hkmler tayordu. Ayaklanma, adam ldrme gibi sular
lmle cezalandrlyordu. Trkler, gebe olarak
yaadklarndan dolay uzun sren hapis cezalar grlmezdi.
Trklerde ceza ilerinin kesin hkme balanmas ve devlet tarafndan takip edilmesi toplumda
k a n g t m e geleneini engellemitir.
YORUM
Bu durum, Trk devletlerinde feodal bir ynetim
biiminin olumasna zemin hazrlamtr.
Trklerde siyasal ve sosyal hayat dzenleyen

hukuk kurallarna tre denilmitir. Trenin dayand temel ilkeler; adalet, iyilik, eitlik ve insanlk gibi temel deerlerdir. Tre yazl deildi.
Trklerde treye uymamak en byk sutu. Hkmdar bile treye uymak zorundayd.
Uygurlar dneminde ticari ilikilerin gelimesiyle

kiiler arasndaki anlamazlklar zmleyecek
kurallar yazl hale getirilmitir.
Siyasi davalara, bakanln kaann yapt

yksek mahkeme bakard. Adl sulara ise Yarguciler bakard.
DN VE NANI
Trkler da, tepe, orman, deniz, rmak, ay, gne, yldz, gk grlts, imek gibi tabiat varlklarnn gizli gleri olduuna inanyorlard.
Trklerde llerden, atalardan kalan hatralar
kutsal saylrd. len atalarnn ruhlarnn kendine
yardm edeceklerine inanr ve onlara kurban keserlerdi.
Trklerin asl dini Gk Tanr inancyd.
Trkler, btn kainat Gk Tanrnn yarattna,

kimin lkeyi yneteceine Gk Tanrnn karar
verdiine inanyorlard. Tengri en yksek varlkt
ve tek yaratc kabul edilirdi.
Trkler llerin ardndan y u ad verilen cenaze

trenleri dzenlerlerdi.
lmnden sonraki hayata inandklar iin lnn

deerli eyalar ve silahlar da mezara konurdu.
113
lk Trk Devletleri
Orta Asyada yaplan kazlarda mezarlardan ska mumyalanm cesetler kmas bu inancn sonucudur. Mezarn etrafna, kiinin ldrd dman says kadar kk heykeller dikilirdi. Bunlara b a l b a l, mezarlara k u r g a n ad verilirdi.
Trkler din konusunda ok hogrlydler.
Bu nedenle Trk devletlerinde birok dini inan

yaylmtr.
devletin mal idi. Bu durum, kiilerin toprak sahibi

olmasn engellerdi. Bayram trenleri cokulu
kutlanrd. At yarlar yaplr, arklar sylenir,
mzik eliinde dans edilirdi. Trkler gayet sade
bir hayat yaard.
EKONOMK HAYAT
Orta Asyann iklimi ve yeryz ekillerinden dolay Trklerde ekonominin temelini h a y v a n c l k

oluturuyordu.
r n e i n , Hazarlarda Musevilik, Hristiyanlk ve

Mslmanlk yaylm, bu yzden ehirlerde cami, kilise ve havralara yan yana rastlamak mmkndr.
Bu nedenle, Trkler komularyla yaptklar ticari

ilikilerinde en ok canl hayvan ve et ihra edilirdi. Trkler elverili olan blgelerde t a r m l a da urayorlard.
Trklerde slmiyet dndaki dinleri benimseyen devletlerin zamanla benliklerini yitirdikleri grlmtr.
Tarm gelitirmek iin Hunlarn atklar sulama

kanallar bu duruma rnek olarak gsterilebilir.
Bu durumun ortaya kmasnda bulunduklar blgede aznlkta kalmalar da etkili olmutur.
Trkler daha ok kendileri iin buday ve msr,

hayvanlar iin yonca yetitirirlerdi.
Uygurlar kabul ettikleri dinlerdeki terimlerin Trke karlklarn kullanmaya zen gstermilerdir.
Uygurlar, yerleik hayata getikten sonra her trl sebzeyi yetitirmilerdir.
Trk devletleri farkl dinlere inananlarn ibadetlerini serbeste yapmalarna izin vermilerdir.
amanizm, Gk Tanr dininin bir uzants zelliini tard. amanizm, gelecekten haber verme, sihir, by, tedavi, cin, peri gibi gizli glerle ilikiye
geme idi. aman trenlerini aman (kam) denilen kiiler ynetirdi.
ESEN YAYINLARI
Ticaretin nemini anlayan Trklerde d politikann

esasn pek Yoluna egemen olmak dncesi oluturmutur. Trkler ticareti gelitirmek iin komularyla antlamalar yapmlar, yabanc tccarlara kolaylklar salamlar, ticaret yollarnn gvenlii iin seferler
dzenlemilerdir.
SOSYA L HAYAT
Trk devletlerinde halk snflara ayrlmazd. Toplumda eitlik esast. Bu nedenle klelik, soyluluk
gibi kavramlar ortaya kmamtr. Trklerde toplumun en kk birimi (ogu) aileydi, A i l e l e r i n
birlemesiyle slale, (Uru), slalelerin birlemesiyle b o y, boylarn birlemesiyle b u d u n ( m i llet), budunlarn birlemesiyle d e v l e t meydana
geliyordu.
Aile > Slale > Boy > Budun (millet) > Devlet
Trkler corafi artlarn zorlamas sonucunda gebe olarak yayorlard. Genellikle at ve koyun besleyen halk y a y l a k ve k l a k hayat yaard.
Bu nedenle Trklerde aileler kalabalk bireylerden olumamtr. Trklerde tek ele evlilik yaygnd. Gayet sade yaarlard. Otlak ve yaylaklar
114
lk Trk devletleri para olarak hkmdar mhr

tayan ipekli bez paralar kullanmlardr. Son
dnemde yaplan aratrmalarda Kktrkler dnemine ait olduu dnlen madeni paralar bulunmutur.
Trk devletlerinde d o k u m a c l k , d e r i c i l i k v e m a d e nc i l i k de gelimitir. Eya ve silah yapmnda demir

kullanlmtr.
YAZI, DL VE EDEBYAT
Trke en eski dillerden birisidir. Kkeni Ural-Altay dil
ailesinin Altay koludur.
Trklere ait en eski yaz Kktrklere ait 38 harfli alfabedir. K k t r k a l f a b e s i y l e yazlm en nemli eser
ayn zamanda Trklere ait ilk yazl belgeler olan Orh u n Yaztlardr. Trklerin gelimi ve anlatm gc
yksek bir dile sahip olduunu gsteren bu yaztlar
T r k a d n n g e t i i i l k T r k e m e t i n d i r.
lk Trk Devletleri
YORUM
Orhun Yaztlarnda hkmdarn halkna hesap
vermesi, halknn mutluluu iin altn belirtmesi Trklerde d e m o k r a s i anlaynn bir kantdr. Yine yaztlarda geen a l a r n d o y u r u l m as , p l a k l a r n g i y d i r i l m e s i gibi ifadeler s o s y a l d e v l e t anlaynn en ak rnekleridir.
Kktrk Alfabesinin dnda Uygurlar da kendilerine ait 18 harfli bir alfabe kullanmlardr.
Uygurlar, k t yapmn biliyorlard. Ayrca hareketli harf sistemine dayanan matbaay da bulmulardr. Bu sayede bol miktarda kitap basmlar, hukuk vesikalar yazmlardr.
Trklerde daha ok szl edebiyat gelimiti.

Szl edebiyatn en nemli rnleri destanlard.
Ouz Kaan Destan (HUN)
Treyi Destan (UYGUR)

Manas Destan (KIRGIZ)
Dede Korkut Destan (OUZLAR)
BLM VE SANAT
ESEN YAYINLARI
Alp Er Tunga Destan (SKT)

G Destan (UYGUR)
Trklerde heyk el , res im, kakmac l k , mzik,

maden ilemecilii ve dokumaclk sanatlar
da gelimitir.
Hun sanatnn en nemli eseri, Altaylardaki Pazrk kurgannda yaplan kazlarda ortaya karlmtr. 200 cm x 189 cm boyutunda, 2 mm kalnlndaki dnyann en eski hals da burada ortaya kmtr.
Kktrk yaztlar, heykeller ve hakanlarn ant

mezarlar en nemli Kktrk eserleridir.
Trk sanatnn en nemli eserlerinden birisi de

keeden yaplan otadr (adr).
Mzik aleti olarak Kopuz, Davul ve Def en ok

kullanlanlardr.
NEML BLG
BU DESTANLARIN EN NEMLLER
Ergenekon Destan (KKTRK)
Trklerde hkmdarn belirlenmesinde en sk karlalan durum hanedan yeleri arasndaki mcadele sonunda stn gelenin tahta kmasyd.
Zaman zaman hkmdarlar Kurultayda belirlenir,
bazen yaa en byk ehzadenin tahta gemesi
usul uygulanrd. inli prenseslerden doan ocuklarn hkmdar olma haklar yoktu.
Bu durum Trklerdeki m i l l i d e v l e t anlayna rnek olarak gsterilebilir.
Tigin unvan verilen kk ehzadeler devlet ynetiminde deneyim kazanmalar iin lkenin eitli yerlerine ynetici olarak gnderilirlerdi.
Trkler Gne, Ay ve Yldzlarn hareketleri hakknda bilgi sahibiydiler.
Bu uygulama daha sonra kurulan btn Trk devletlerinde de grlmtr.
Trklerin yapt 12 Hayvanl Trk Ta k v i m i bunun bir kantdr.
Bu takvimde yl, 365 gn 5 saatten biraz fazladr.
lk Trk devletlerinde devlet ileri K u r u l t a y ,

To y ya da K e n g e ad verilen bir mecliste
grlrd.
Eski Trkler gebe yaadklar iin sanat eserleri de tanabilir malzemeden yaplmtr.
Trkler kullandklar eyalar ve silahlar pars,

kaplan, kurt, geyik, koyun, gibi hayvan figrleri ve
kymetli talarla sslemilerdir.
Bu ssleme tarzna h a y v a n s l u b u denmitir.
Uygurlarn yerleik hayata gemesiyle mimari

gelimitir. Uygurlarn yaptklar ev ve tapnaklarda Budizm ve Mani dinlerinin etkisi grlmektedir. Uygurlar, gnmz matbaasnn temelini
oluturan hareketli harflerden oluan matbaay
icat etmilerdir.
Kurultay, boy beyleri, askeri ve sivil yneticiler ve

bal kavimlerin yneticilerinin katlmlaryla toplanrd. Bu mecliste lkenin siyasal, ekonomik, dinsel, sosyal, askeri vs. sorunlar tartlrd. Ancak
kurultayda alnan kararlar hkmdar onaylarsa
yrrle girebilirdi. Bu durum, kurultayn bir danma meclisi zellii tadn gsterirdi.
115
lk Trk Devletleri
TRK DESTANLARI
SLAM NCES TRK DESTANLARI
ALTAY-YAKUT
SLAM DNEM TRK DESTANLARI
YARATILI DESTANI
KARAHANLILAR
SATUK BURA HAN

DESTANI
SAKALAR
ALP ER TUNGA DESTANI

U DESTANI
KAZAK-KIRGIZ
KLTR DARES
MANAS DESTANI
HUN DNEM
OUZ KAAN DESTANI
TRK-MOOL
KLTR DARES
CENGZNAME
KKTRK
BOZKURT DESTANI
ERGENEKON DESTANI
TATAR-KIRIM
TMUR VE EDGE
DESTANLARI
TREY DESTANI
G DESTANI
SELUKLU
BEYLKLER VE
OSMANLI
SEYT BATTAL GAZ

DANMEND GAZ
KROLU DESTANLARI
UYGUR
YARATILI DESTANI
Daha hibir ey yokken Tan r Kayra Hanla usuz bucaksz s u vard. K a yra Handan baka gren, sudan baka grnen yoktu. Ay, yldzlar, gk ve toprak yaratlmamt. Btn tanrlarn en by, varlklarn balangc, insanoullarnn da ilk atas Tanr Kayra Hann bu sde sudan lemde can sklyordu. O, yalnzlk iinde
dnrken suda bir dalga belirdi. ( A k i ne) A k Ana (denilen bir kadn hayli grnerek) Tanrya Yarat! dedi,
yine suya gmld.
Bunun zerine Kayra Han, kendine benzer bir varlk yaratarak K i i adn koydu. Kayra Hanla Kii, sonsuz suyun semsnda iki siyah kaz gibi rahata umaya koyuldular. Fakat Kii bundan memnun olmad. Hayatnda
deiiklik aryordu. lk olarak kendisini yaratandan daha yksekte umaya kalkt. Onun bu duygusunu sezen
Tanr, Kiiden uma gcn ald. Kii suya yuvarland. Boulmak zereyken yaptna piman olarak Tanrdan imdat diledi.
Tanr Yksel! emrini verdi. Kii suyun derinliinden kt ve Tanrnn yine suyun iinden ykselttii bir yldza
oturarak boulmaktan kurtuldu.
Kii artk uamaz diye Tanr Kayra Han d nyay yaratmay dnd. Kiiye suyun dibine dalp bir avu toprak
karmasn emretti. Fakat o, bu topra karrken de ktlkler dnd: Topran bir ksmn aznda saklayarak ileride kendisi iin gizli bir dnya yaratmay tasarlad. Kii, topra su yzne serpince Tanr Kayra Han,
topraa By! emrini verdi. Bu toprak d n ya oldu. Fakat By! emrini alnca kiinin azndaki toprak da bymeye balad. O kadar byd ki Tanr Tkr! buyurmasayd kii boulacakt.
Kayra Hann tasarlad dnya nce dmdz toprakt. Fakat kiinin azndan dklen slak toprak dnyaya frlayarak yeryzn bataklklar ve tepeciklerle rtt. Buna ok kzan Tanr, kiiyi kendi k leminden kovdu ve
ona Erl i k adn verdi. Sonra, yerden dokuz dall bir aa bitirerek her daln altnda ayr bir adam yaratt. Bunlar dnyadaki dokuz insan cinsinin atalar oldular.
Topran yeni insanlar gzel ve iyiydiler. Erlik onlar kskand. Kayra Handan onlar kendine vermesini istedi.
Tanr raz olmad. Fakat eytan, onlar ktle srkleyerek, kendine ekmeyi biliyordu. Kayra Han, eytana
kaplan insanlarn bu aklszlna kzarak onlar kendi hallerine brakt. Erliki yeniden lnetleyerek toprak altndaki karanlklar dnyasnn nc katna srd. Kendisi iin de gn on yedinci katnda bir nr lemi yaratarak oraya ekildi. nsanlar bsbtn ba bo brakmamak iin de onlara doru yolu gsterecek bir melek
gnderdi. Erlik, Tanr Kayra Hann semsn grnce o da kendisi iin bir gk yaratmak istedi ve (birok yalvarlarla) Tanrdan bu izni ald.
116
lk Trk Devletleri
Erlikin tebaas, yani kandrd fena ruhlar, gkle yer arasndaki yeni dnyada Kayra Hann dnyasndaki insanlardan daha iyi, daha serbest yayorlard. Bu durum Kayra Hann cann skt. Erlikin dnyasn ykmak
iin oraya kahraman Man d i e reyi gnderdi. O, kuvvetli mzrayla vurarak korkun gk grltleri arasnda bu
dnyay para para etti.
Paralanan bu dnya ayn grltlerle Erlik ve insanlar iin yaratlan ilk dnyann zerine ykld. ri, dnya paralar yeryznn biimini btn btn bozdu. Eski dz dnya, imdi yksek dalar, derin boazlar, balta girmez ormanlarla dolmutu.
Kayra Han, Erliki dnyann en alt katna srd. Orada ne Gne ne Ay ne de yldz vard. Tanr, Erlike
dnyann sonuna kadar orada oturmasn emretti.
Tanr Kayra Han, imdi, on yedinci kat gkten kinat idare etmektedir. Dier gk katlarndan yedinci katta G n
Ana, altnc katta Ay Ata oturmaktadr.
Nihad Smi Banarl
Resimli Trk Edebiyat Tarihi
117
lk Trk Devletleri
U DESTANI
Destana adn veren u, M IV. yzylda yaam bir Trk hkmdardr. Onun yaam ve yaadklar etrafnda sylenen ve Byk skenderin Trk yurdunu istila etmesinin de geni yer tuttuu bu hikye, Trkler arasnda XI. yzyla kadar yaam ve bu yzylda Kagarl Mahmut tarafndan yazya aktarlmtr. Yazya aktarlan
blm, destann kendisi deil, destana konu olduu dnlen sylencelerdir. Kagarl Mahmut, Trk dilinin ilk
szl olan D i va n L ga t i t - T r k te Trkmen maddesini aklarken Bunlara Trkmen denilmesinde bir hikye vardr, yledir. diyerek derledii szl anlatlar Arapa ve dz yaz olarak eserine almtr.
Araplarn Zlkarneyn dedikleri skender, Semerkand geip de Trk yurduna yneldii zaman Trklerin hkmdar u idi. u, gen bir hkmdard, elinde byk ve kuvvetli bir ordu vard. Balasagun yaknndaki u Kalesini bu hakan yaptrmt. O zaman bu hkmdara diyorlar ki: skender yaklat. Ne emredersin? Onunla savaalm m? Bize buyruun nedir? Daha nce, Hucend Irma kylarna krk kumandan gnderen unun gnl rahatt. Bu krk kii kimseye grnmeden gittiklerinden ordunun bundan haberi yoktu. Bunlar, orada geceleyecek ve skenderin yaklatn haber vereceklerdi.
Hakann gmten bir havuzu vard. Bu havuzu her yere tatr, seferlerde bile yannda bulundururdu. Konaklad yerlerde iine su doldurur; suya kazlar, rdekler salar, yzdrrd. Kendisine Bize buyruun nedir, ne
yapalm? Savaalm m? denildii zaman o, bu havuzu gstermi: u kazlara, rdeklere bakn! Nasl suya
dalyorlar. demiti. Bu sz, orada bulunanlarn yreine ate drd. Sandlar ki, hkmdar savamak veya
bir yere ekilmek iin hazrlkl deildir. skender, Hucend suyunu geince, gnderilen adamlar hzla gelip uya
haber verdiler. Vakit gece yarsyd. Hkmdar g davulunu aldrp douya doru yrd. nceden hazrlkl grnmeyen hakann anszn yry halk artt. Halkn iine rknt dt. Binecek hayvan bulanlar
kendilerini bu hayvanlarn srtna brakp hkmdarn arkasndan gittiler. Herkes birbirinin hayvann almt.
Sabah olunca, ordugh dz bir ovaya dnmt.
O alarda Trk illerinde Taraz, sbicab, Balasagun ve benzeri ehirler kurulmamt. Halk adrlarda yaard.
Hakan, ordusuyla gidince batdaki aileleriyle birlikte yirmi iki kii kalmt. Bunlar geceleyin hayvanlarn bulamadklar iin gidememilerdi. Bunlar Knk, Salgur ve bakalarydlar (ki Ouz boylar bu kalanlardan domutu). Bu yirmi iki kii yayan gitmek veya olduklar yerde kalmak iin dnrlerken yanlarna iki kii daha geldi,
yirmi drt kii oldular. Bunlar, arlklarn srtlarna yklemiler, aileleriyle birlikte gelmilerdi. Yk tamaktan
yorulmu, terlemilerdi. lk yirmi iki kii, yeni gelen iki kii ile tant. Onlara, dediler ki: Erler! skender gelip geici adamdr. Bir yerde durmaz. Nasl olsa buradan gider. Biz de yurdumuzda kalrz. ve o iki kiiye Durun, kaln, elenin! anlamnda u sz sylediler: Kala! Sonra bu iki kii ile ocuklar Kala diye anldlar, iki kabile Kalaclarn kk oldu.
Nihayet skender geldi. O yirmi iki kiiyi grd. Bakt ki bunlar uzun sal insanlardr, zerlerinde Trk alametleri var, hi kimseye sormadan bunlar iin: Trk mnend (Trke benziyor) dedi. Bu sz de o adamlara ad oldu. Yirmi drt kabile olan Trkmenler bu ismi tadlar, Trkmen diye anldlar. Bununla beraber, ad Kala olan
iki aile, onlardan ayrldklar iin tam Trkmen saylmazlar.
Hakan uya gelince, ordusuyla birlikte in tarafna geti. skender, arkasndan yrd. ine yani Uygur iline
yaklatklar zaman u, skenderle vurumak iin bir blk asker yollad. skender de bir nc kuvveti gndermiti. Trkler, skenderin nclerini, bir gece basknnda bozguna urattlar. Bir Trk, bir skender askerini klla ikiye bld. l, beline altn dolu bir kemer balamt. Bu kemer paraland. Kana bulanm altnlar yere
dkld.
Ertesi gn Trkler, kanl altnlar grdler. Birbirlerine Altn kan dediler. Bu szler, o evrede bulunan bir dan
ad oldu. Bugn oraya Altun Han deniliyor. Sonra, skender Trk hakanyla bart. Hatta Uygurlar iin ehirler yapt ve bir zaman kaldktan sonra geri dnd. O zaman u, Balasaguna gelip imdi u ismiyle anlan ehri yaptrd. Oraya yle tlsm koydu ki bugn hl leylekler bu ehre kadar gelir fakat ehri ap da daha ileri gidemez.
Nihad Smi Banarl, Resimli Trk Edebiyat Ta r i h i
118
lk Trk Devletleri
ALP ER TUNGA DESTANI

Divn Lgtit-Trkn muhtelif yerlerinde, hakknda daha nce de bilgi verdiimiz Alp Er Tunga iin sylenmi bir sagudan drtlkler vardr. Bu sagunun Alp Er Tunga iin sylenen destann son blm olma ihtimali
yksektir. Kagarl Mahmut, sz edilen kiinin ehnmede ad geen Turan hkmdar Efrasiyab olduunu
belirtmektedir*.
Bu kiinin Saka hkmdar Efrasiyab olmas durumunda sagunun alnd dnlen Alp Er Tunga Destanyla
bunun bir blmnn yazya geirilmesi arasnda 1000 yldan fazla zaman olduu ortaya kar. Bu durum sagunun dil ve anlatmna da yansmtr. iirin dilinin Saka Trklerinin deil, XI. yzyl Karahanl Trkesinin
zelliklerini tamas, bu gerekeyle aklanabilir.
119
lk Trk Devletleri
Alp Er Tonga ldi m

siz ajun kald mu
dlek in ald mu
Emdi yrek yrtlur
Alp Er Tonga ld m
Kt dnya kald m
Zaman cn ald m
imdi yrekler paralanyor
dlek yara kzetti

Or tuzak uzatt
Beler bein aztt
Kasa kal kurtulur
Felek (onun cann almak iin) frsat gzetti

(Ve) gizli (bir) tuzak kurdu
(Felek) beyler beyini (bylece) yanltt
Kasa (bile bu tuzaktan) nasl kurtulur(du)
dlek kni tavratur

Yalnguk kin kevretr
Erdin ajun sevritr
Kasa tak ertilr
Felein gnleri (pek) abuk geer

(Ve felek) insann gcn (gitgide) zayflatr
Dnyadaki insanlar (birer ikier) azaltr
(nsanlar) kasalar bile (bu yarta) yine geilirler
reyki munda ok
Munda adn tlda ok
Atsa ajun urak ok
Talar ba kertilr
Felein deti byledir ite

Bundan bakas da bahanedir (zaten)
(Felek bir kez) niyetlenip ok atarsa
Dalarn ba (bile) kertilir
Begler atn argurup

Kadgu an torgurup
Mengzi yzi sargarup
Krkm angar trtlr
Beyler atlarn yordular

Kayg ve keder onlar zayflatt
Bet ve benizleri (yle) sarard (ki)
(Yzlerine) safran srlm (sanrsnz)
Ulp eren brley

Yrtp yaka orlayu
Skrp ni yurlayu
Stap kzi rtlr
Erler hep birlikte kurtlar gibi uluyorlar

Yakalarn yrtyor ve lk atyorlar
Islk alar gibi tiz sesler karyor ve feryat ediyorlar
Alamaktan gzleri (yalarla) rtlyor
Knglm iin rtedi

Btmi ba kartad
Kemi d irtedi
Tn kn keip ir telr
Gnlm (ac ve kederden) iin iin yand

(Bu ac) kapanm yaray (yeniden) deti
(Gnlm) gemi zamanlar arad
Geceler ve gnler getike (de o zamanlar) aranyor
dlek ar kevredi
Yun yavuz tovrad
Erdem yeme sevredi
Ajun bei ertilr
Devir iyice ktledi

(Buna karlk) sefil ve ktler glenip kuvvetlendi
Edep ve erdem de (iyice) azald
(nk) dnyann beyi yok oldu
Bilge b yund
Ajun an yand
Erdem eti tnd
Yerke teip srtlr
Bilgili ve akll (olanlar) ktleti

Dnya onlar ezip inedi ve hrpalad
(Sanki) edep ve erdemin etleri rd ve bozuldu
(Bu etler vcuttan sarkyor ve) yerlere deip srkleniyor
(Trk Dili Trk iiri zel Says I, Trk Dil Kurumu)
120
lk Trk Devletleri
OUZ KAAN DESTANI
M II. yzylda doduu anlalan Ouz Destan, ancak XIII. yzylda yazya geirilebilmitir.
Ouz Kaan Destannn bugn bilinen tek bir yazma nshas vardr. Paris Ulusal Kitaplnn Trke Yazmalar blmnde
1001 numarada kaytl olan bu destan, Uygur harfleri ile yazlmtr. Ouz Destan'nn Paris nshas diye bilinen bu metni ilkin Trkolog W. Radloff, Kutadgu Bilig ile birlikte (1891) yaymlad. Destan daha sonra W. Bang ve G. R. Rahmeti tarafndan
1932'de nce Almanca olarak, daha sonra da 1936'da Ouz Kaan Destan adyla Trke olarak yaynlanmtr.
Bu destanda Ouz, doutan gzel olan, doduktan krk gn sonra byyp gelien, halka eziyet eden canavar ldren, byynce yeryznn drt bir yanna eliler gnderip o lkeleri bayra altna alan, yalannca yurdunu alt olu arasnda paylatran bir Trk hkmdar ve kahramandr. Destan, Ouz Kaan'n yaam ve yaadklar etrafnda rglenmitir. Bu destanda, destan kahraman Ouz'un gerekte, Trk-Hun hkmdar Mete olduu sylenmektedir. Gerekten de Mete'nin tarihi
kiilii ile destan kahraman Ouz'un servenleri arasnda byk bir benzerlik vardr.
Ouz Kaan Destannn drt ayr ekli bilinmektedir. Bunlardan birincisi, yukarda andmz Paris Ulusal Kitapl'ndaki Uygurca yazlm nshadr. kinci ekil, Reideddin'in Cmi''t-Tevrih kitabnn ikinci cildindeki "Tarih-i Ouzn ve Trkn" ksmndaki metindir. ncs, Uzunkpr'de ele geen aatayca yazlm metindir ki H. Namk Orkun'un Ouzlara Dair (Ankara, 1935) adl yaptdr. Drdncs, Ebulgzi Bahdr Han'n ecere-i Terkime'sindeki anlatma paradr.
"... Gnlerden bir gn Ay Kaan'n gz parlad. Doum arlar balad ve bir erkek ocuk dourdu. Bu ocuun yz gk,
az ate gibi kzl, gzleri el, salar ve kalar kara idi. Perilerden daha gzeldi.
Doan ocua Ouz ad verildi. Bu ocuk anasnn gsnden bir kere st emdi, bir daha emmedi. i et, orba ve arap istedi. Dile gelmeye balad. Krk gn sonra byd, yrd ve oynad. Ayaklar kz aya gibi, beli kurt beli gibi, omuzlar samur omuzu gibi, gs ay gs gibi idi. At srleri gder, ata biner ve av avlard.
O ada, orada byk bir orman vard. Grl grl akan derelerin, souk rmaklarn alts duyulurdu bu ormanda. Bu ormann iinde byk bir canavar olmasa, o evrede yaamak gzeldi. Yaman bir canavard. At srlerini ve halk yerdi.
Ouz Kaan gz pek ve yiit bir kii idi. Bu canavar avlamak istedi. Gnlerden bir gn karg, yay, ok, kl ve kalkanla ava
gitti. Ormanda bir geyik ele geirdi, onu st dal ile bir aaca balad ve oradan uzaklat. Tan aarrken gelip grd ki canavar geyii yemi. Sonra Ouz Kaan bir ay tuttu, onu altn kua ile aaca balad gitti. Tan aarrken geldii zaman canavarn ayy da yiyip gittiini anlad. Bu kez o aacn dibinde kendisi durdu. Canavar geldi ve ba ile Ouz'un kalkanna vurdu. Ouz karg ile canavar ldrd. Klc ile ban kesti, alp gitti.
Yine geldii zaman bir ala doann, canavarn barsaklarn yediini grd. Yay ve okla ala doan ldrd, ban kesti. "Canavar geyii ve ayy yedi. Demir olduu iin kargm onu ldrd. Canavarn barsaklarn ala doan yedi. Bakr olduundan
yaym ve okum onu ldrd." deyip oradan uzaklat.
Yine gnlerden bir gn Ouz Kaan bir yerde Tanrya yalvarmakta idi. Karanlk bast gkten bir k indi. Gneten ve Aydan
daha parlakt. Ouz Kaan oraya yrd ve grd ki o n iinde yalnz oturan bir kz vard. Banda teli ve parlak bir beni
vard, kutup yldz gibi idi. O kz yle gzeldi ki, glse Gk Tanr glyor, alasa, Gk Tanr alyordu. Ouz Kaan onu grnce akl gitti; sevdi ve ald. Gnlerden ve gecelerden sonra kz, erkek ocuk dourdu. Birincisine Gn, ikincisine Ay, ncsne Yldz adn koydular.
Yine bir gn Ouz Kaan ava gitti. Gl ortasnda aacn kabuunda yalnz bana oturan ok gzel bir kz grd. Gzleri gkten daha uuk mavi, salar rmak gibi dalgal, dileri inci gibi beyaz idi... Ouz Kaan onu grnce akl bandan gitti; sevdi
ve ald. Gnlerden ve gecelerden sonra kz, erkek ocuk dourdu. Birincisine Gk, ikincisine Da, ncsne Deniz adn koydular. Bundan sonra Ouz Kaan byk bir len verdi. Ouz Kaan krk masa ve krk sra yaptrd. Trl yemekler, trl araplar, tatllar ve kmzlar yediler itiler. lenden sonra Ouz Kaan beylere buyruk verdi:
Ben sizlere oldum kaan,

Alalm yay ile kalkan,
Nian olsun bize uur,
Bozkurt olsun sava parolas.
Demir karg olsun orman,
Av yerinde yrsn kulan,
Daha deniz, daha nehir,
Gne bayrak, gk adr.
121
lk Trk Devletleri
Ondan sonra Ouz Kaan drt yana buyruklar yollad, bildiriler yazd ve elilere verip gnderdi. Bu bildirilerde yle yazlyd: "Ben Uygurlarn kaanym ve yeryznn drt kesinin kaan olsam gerektir. Sizden itaat dilerim".
Yine o zamanlarda sa yanda Altun Kaan adnda bir kaan vard. Bu Altun Kaan Ouz Kaan'a itaat etti. Sol yanda Urum
Kaan vard. Askerleri ve ehirleri oktu. taat etmedi. Ouz Kaan gazaba gelerek onun zerine yrmek istedi, bayran
aarak askeriyle ona kar yrd.
Krk gn sonra Buz Da adnda bir dan eteine geldi. adrn kurdurdu ve sessizce uyudu. Tan aarnca Ouz Kaan'n
adrna gne gibi bir k girdi. O ktan gk tyl ve gk yeleli byk bir erkek kurt kt. Bu kurt, Ouz Kaan'a hitap etti
ve: "Ey Ouz, sen Urum zerine yrmek istiyorsun; ey Ouz, ben senin nnde yrmek istiyorum" dedi.
Gk tyl ve gk yeleli bu byk erkek kurt bir ka gn sonra durdu. Burada til Mren adnda bir deniz vard. Burada sava
balad. Bouma ve vuruma yle yaman oldu ki, til Mrenin suyu batan baa kpkrmz oldu. Ouz Kaan yendi ve Urum
Kaan kat.
Sonra Ouz Kaan askerleriyle til adndaki rmaa geldi. til byk bir rmaktr. Ouz Kaan onu grd ve: "tilin suyunu nasl geeriz?" dedi.
Askerler arasnda iyi bir bey vard. Onun ad Ulu Ordu Bey idi. O akll bir erdi. Grd ki, bu yerde pek ok dal ve pek ok
aa var. O aalar kesti ve bu aalara yatt, suyu geti. Ouz Kaan sevindi, gld ve "Sen burada bey ol, senin adn Kpak Bey olsun." dedi.
Yine ilerlediler. Ouz Kaan yine nnde gk tyl, gk yeleli kurtla birlikte Hint, Tangut ve Suriye taraflarna yrd. Pek ok
vurumadan ve pek ok arpmadan sonra onlar ald ve kendi yurduna katt.
Yine sylenmeden kalmasn ve belli olsun ki, Ouz Kaan'n yannda ak sakall, kr sal, tecrbeli bir ihtiyar vard. O, anlayl ve asil bir adamd. Ouz Kaan'n nazr idi. Ad Ulu Trk idi. Gnlerden bir gn uykuda bir altn yay ve gm ok
grd. Bu altn yay gn dousuna ok da imale doru gidiyordu. Uykudan uyannca dte grdn Ouz Kaan'a anlatt ve dedi ki: "Ey kaanm, senin mrn ho olsun; ey kaanm, senin hayatn ho olsun. Gk Tanr dmde verdiini hakikate karsn. Tanr btn dnyay senin uruna balasn!"
Ouz Kaan, Ulu Trk'n szn beendi, onun dn dinledi. Sabah olunca byk ve kk oullarn artt ve: "Benim gnlm avlanmak istiyor. htiyar olduum iin benim artk cesaretim yoktur; Gn, Ay ve Yldz dou tarafna siz gidin; Gk,
Da ve Deniz sizler de bat tarafna gidin." dedi.
Douya gidenler yolda bir altn yay buldular. Batya gidenler de gm ok buldular. Bunlar getirip babalarna verdiler. Ouz
Kaan yay e bld ve "Ey byk oullarm yay sizlerin olsun, yay gibi oklar ge kadar atn." dedi. Oklar da e letirerek "Ey kk oullarm oklar sizlerin olsun. Yay oku att, sizler de ok gibi olun." dedi.
Ondan sonra Ouz Kaan byk kurultay toplad. Halkn artt. Yurdunu "Boz Oklar" ve " Oklar" diye anlan oullar arasnda paylatrd ve dedi ki:
Ey oullarm, ben ok atm,

ok vurumalar grdm,
ok karg ve ok ok attm,
Atla ok yrdm.
Dmanlar alattm,
Dostlarm gldrdm,
Ben Gk Tanrya (borcumu) dedim,
imdi yurdumu size veriyorum.
kaynak: www.aof.anadolu.edu.tr
122
lk Trk Devletleri
BOZKURT DESTANI
Bozkurt Destan, aslnda in slalelerinin resmi tarihlerinde anlatlan dolaysyla ince dile getirilen farkl mitolojik hikyeye verilen ortak addr. Bu efsanede ortak bir temann bulunmas, bunlarn Bozkurt Destan olarak adlandrlmas sonucunu dourmutur. Aadaki metin, in slalelerinden olan Sui ailesinin resmi tarihinden alnmtr. Gnmz Trkesine yaplan eviri -metinde kullanlan noktalamalar ve szck yazllar dahilProf. Dr. Bahaeddin gele aittir.
Bazlar yle derler: Bir rivayete gre (Kktrklerin) ilk atalar, Hsi-Hai, yani
Bat-Denizinin kylarnda oturuyorlard. Lin adl bir memleket tarafndan, onlarn kadnlar, erkekleri, (ocuklar ile birlikte), bykl kkl hepsi birden
yok edilmilerdi. (Trklerin hepsini ldrdkleri halde), yalnzca bir ocua acmlar ve onu ldrmekten vazgemilerdi. Bununla beraber onun da kol ve
bacaklarn keserek, kendisini Byk Bataklkn iindeki otlar arasna atmlard. Bu srada dii bir kurt peyda olmu ve ona her gn, et ve yiyecek getirmiti. ocuk da bunlar yemek suretiyle kendine gelmi ve lmemiti. (Az zaman sonra) ocukla kurt, kar-koca hayat yaamaya balamlar ve kurt da
ocuktan gebe kalmt.
(Trklerin eski dman Lin Devleti, ocuun hl yaadn duyunca) hemen
adamlarn gndererek hem ocuu ve hem de kurdu ldrmelerini emretmiti. Askerler kurdu ldrmek iin geldikleri zaman, kurt onlarn gelilerinden daha nce haberdar olmu ve kamt. nk kurdun kutsal ruhlarla ilgisi vard ve (daha nce onlar vastas ile haber almt).
Buradan kaan kurt, (Bat) Denizinin dousundaki bir daa gitmiti. Bu da, Kao-chang (Turfan)n kuzeybatsnda bulunuyordu. Bu dan altnda da ok derin bir maara vard. (Kurt, buraya gelince) hemen bu maarann iine girmiti. Bu maarann ortasnda byk bir ova vard. Bu ova, batanbaa ot ve ayrlklarla kaplyd.
Ovann evresi de aa yukar 200 milden fazlayd.
Kurt, burada on tane erkek ocuk dourdu. (Kktrk Devletini kuran) A-i-na ailesi, bu ocuklarn birinin soyundan geliyordu.
ERGENEKON DESTANI
Ergenekon Destann yazya geiren ilk kii Mool imparatorlarnn resmi tarihisi olan Re i d e dd i ndir. O, Farsa yazd C m i t - Teva r i h adl eserinde bu efsaneyi birok adan Moollatrmtr. Aadaki metin, Cmit-Tevarihteki metnin geni tutulan bir evirisidir.
Bu kutsal kitabn giriinde de sylendii gibi Mool boylar, genel olarak Trk boylarnn bir blmdr. Bu her
iki kavmin de ekilleri ve dilleri birbirine benzer. Bunlarn hepsi de Nuh peygamberin olu olan Bulca-Hann soylarndan tremilerdir. Bulca-Han, btn Trk kavimlerinin atas idi. Aradan birok asrlar ve uzun zamanlar gemitir. Elbette ki bu uzun zaman iinde olaylarn bir oklar unutulmutur. Trklerin balangta, kitaplar ve yazlar yoktu. Bunun iin de tarih olaylarn yazamamlard. Onlarn belirli ve eski bir tarihleri de yazlm deildi. Onun iin imdi sylenen tarih olaylar da, ok yakn zamanlarda sylenenlere ve nesilden nesile anlatlan
bilgilere gre renilmitir. Bu boylarn oturduklar yerler ve yurtlar, hep birbirine bitiiktir. Bunun iin de her boyun oturduu yurdun, nereden nereye kadar uzad, herkes tarafndan bilinir. Onlarn btn yurtlar, Uygurlarn snrlarndan, Htay ve Cret lkelerine kadar uzanr. Bu yurtlarn yerine imdi Moolistan ad verilir. Bu yerlerin adlar ile onlarla ilgili bilgiler, daha nceki blmlerde verilmiti.
Ergenekona Sn : Daha nce Mool ad verilen bu boylarn, aa yukar iki bin sene nce Trk boylar ile
aralar alm ve birbirlerine dman olmulard. Bu dmanlk, o kadar bym ve inada dklmt ki bir123
lk Trk Devletleri
birlerini ortadan kaldrmak iin durmadan savayorlard. Szlerine inanlr, doru szl ve bilgili kiilerin anlattklarna gre Trk boylar, Moollara kar galip gelmiler ve onlar ldrmlerdi.
Bu malup edilen boylardan iki kadnla iki erkekten baka kimse kalmamt. Bu iki ev halk da (Trkler) gelir
de bizi ldrr diye sarp ve kayalk bir yere kap saklanmlard. Bu saklandklar yerin etraf, hep dalar ve
ormanlar ile rtl imi. Dimdik dalarla evrili olan bu yerin, girilip klacak bir geidinden baka bir yeri de
yokmu. Bu geitten bile bin bir glk ve zorlukla girilip klrm. Dalarn orta yeri ise dmdz ve ayrlk bir
ova imi. Bu ovann adna da Ergenekon derlermi. Kon sznn manas, da beli, geit demektir. Ergene ise sarp anlamna gelen bir szdr.
Dmann klcndan kurtularak sa kalan bu iki kiinin ad, Negz ve Kyan idi. Onlar senelerce o gzel ova
iinde yaadlar ve yava yava soylar da oalmaya balad. Birbirleri ile evlenmek yolu ile gittike oaldlar. Blm blm ayrldlar. Bylece meydana gelen onlarn oymaklar, ayr ayr adlar almaya baladlar ve birbirlerini o adla armaya baladlar. Bu oymaklara obak denirdi. Her obak, belirli bir kan birliinden ve soydan olurdu. Obaklar oalnca onlar da blmlere ayrldlar. Ne kadar oalr ve ayrlrlarsa ayrlsnlar, bu oymaklarn hepsi birbirine akraba ve yakn idiler. Onun iin birbirine yakn ve akraba olan oymaklara Mogol-Drlgin derlerdi.
Mool ad, Mong-ol sznden gelir. Anlam ise szlm ve saf demektir. Moolcada Kyan sz, dalarn tepesinden aaya doru sratle akan sel ile sert, evik, kuvvetli anlamna gelir. Kyat Bahadr ad, yiit ve fevkalde cesur ve kahraman olan kimselere verilen bir addr. Bu ad, ancak byle olan kimseler alabilir.
Kyat sz ise, Kyann ouludur.
Er genek o n d a n k : Bu dalarn arasnda skarak oalmaya balayan halklar, artk bu da ve ormanlklar iinde yaayamaz hale gelmilerdi. nk buralar, onlara ok dar geliyordu. Yaamak da artk ok glemiti. Dalar arasndaki tek geitten gemek de yine ok zor idi. Hepsi bir araya gelip bu dar geitten nasl geeceklerini dndler ve kurtulu iin bir yol aradlar. Hemen bu geitte bir demir madeni vard. Bu madeni iletir ve onlar eriterek daima demir karrlard. Baka bir yol bulamaynca bu demir kapy eritip, oradan kmaya karar verdiler. Hepsi bir araya gelip, ormandan odunlar topladlar ve eeklerle yk yk kmrler getirdiler.
Ayrca da krkler yaptlar. Bu krkleri yapmak iin de yetmi ba at ve kz kestiler. Bunlarn derilerini soyup
sepilediler. Topladklar da gibi odun ve kmrleri geidin nne ydlar. Krkleri yle dizdiler ki ate yanp
da krkler flenmeye balaynca da hemen eriyip delinecekti. En sonunda ateler yand, krkler iledi ve
geit de eriyip paraland. Bu srada, pek ok da demir elde edilmiti. Tabii olarak yol da alnca, ieride hapsolan halkn hepsi, darya kolaylkla kabildi. Bu suretle bozkrlara yaylp her biri bir yerde yerleti.
Trk Mitolojisi
124
lk Trk Devletleri
TREY DESTANI
Uygurlarn Treyi Destannn varlna iaret eden metin vardr. Bunlarn en bilineni ranl tarihi Cveynye aittir. Cveyn, Tarihi Cihan Ga adl eserinde Uygurlarn Orhun Irma kylarndaki bakenti olan Ordu-Balg ehrindeki bir yazttan sz eder. Bu yazt ya kendi okumu ya da bakasna okutmutur. Cveyn,
sz konusu yaztta anlatlanlar, byk bir olaslkla kendi slubunu da iin iine katarak Farsa kaleme almtr. Aadaki metin, Cveynnin sz edilen eserinden evrilmitir.
... Taa oyulmu yaztta yle deniyordu: Kara - Korum aylarndan saylan iki nehir vard. Bunlardan birine Tola dierlerine de Selenge ad verilirdi. Bu nehirler akarak Kamlancu adl bir yerde birleirlerdi. Bu iki rman arasnda iki tane aa vard. Bu aalardan biri fusuk ve dieri de Farslarn naj dedikleri aaca benziyordu. Kn
bile bunlarn yapraklar servi gibi dklmezdi. Meyvesinin tad ve ekli ise tpk am fstnnkine benzerdi. br
aaca da Tur aac derlerdi. Bu iki aa da iki dan arasnda yetierek bymt.
Bir gn bu iki aacn arasna gkten bir k inmiti. Bunun zerine iki yandaki dalar yava yava bymeye
baladlar. Bu durumu gren halk ise hayretler iinde kalmt. lerinde byk bir sayg duyarak Uygurlar oraya doru yaklatlar. Tam yaklatklar bir srada kulaklarna ok tatl ve gzel mzik nameleri gelmeye balad. Her gece buraya bir k inmeye ve n etrafnda da otuz defa imek akmaya balad. Dier bir gn de
ayn yerde ayr ayr kurulmu be tane adr grdler. Bunlarn her birinde birer ocuk oturuyordu. Her ocuun karsnda da onlar doyurmaya yetecek kadar st dolu emzikler asl idi. adrn taban da batan aaya kadar gmle denmiti.
Btn boylarn reisleri ve halklar bu garip eyi grmek iin yerlerini brakp komutu. Bu manzaray grnce
sayg ile diz kp selam verdiler. Biraz sonra da ocuklar alarak dar ktlar. Besleyip bytlmeleri iin de
onlar st annelerine ve dadlarna verdiler. Her frsatta onlara sayg gsteriyorlar ve ikramda bulunuyorlard.
ocuklar artk st ocuu olmaktan kp da konumaya balaynca Uygurlardan anne ve babalarn sordular.
Onlarda o iki aac gsterdiler. Bunun zerine halk, ocuklar alp aalarn yanna gitti. ocuklar aalar grnce onlara tpk evladn babasna gsterdii saygy gsterdiler. Aalarn karsnda diz ktler ve yeri ptler. Bunun zerine aalar da dile gelip yle dediler: Gzel huy ve iyi zelliklerle bezenmi ocuklar byle
olurlar ve anne ile babalarna byle sayg gsterirler. mrnz uzun, adnz nl ve hretiniz de devaml olsun!
O blgelerde yaayan btn kavimler bu ocuklara hkmdar oullarym gibi sayg gsterdiler. ocuklarn
doduklar yerden ehre dnlnce onlarn her birine birer ad koydular. En bynn ad Sonkur-Tegin, ikincisinin ad Kotur-Tegin, ncsnn ad Tkel-Tegin, drdncsnn ad Or-Tegin, beincinin ad da Bk-Tegin oldu. ocuklarn douundaki kutsal durumu grenler, bunlardan birinin hkmdar olarak seilmesi kanaatine vardlar. nk bunlar, Tanr tarafndan bu i iin gnderilmi olmalydlar.
Bu ocuklar arasnda Bk-Tegin gzellii, boyu posu, sabr, iradesi, ileriyi grll bakmndan dierlerinden daha ilerideydi. Ayrca btn milletlerin dillerini ve yazlarn da biliyordu. Herkes onun han olarak seilmesi zerinde birleti ve byk enlikler yaparak onu hanlk tahtna oturttu. O, memleketi adaletle dedi ve zulm sayfalarn da kapad. Onun etrafndaki adamlar, maiyeti, askerleri, atlar ve kullar gittike oalmaya balad.
Trk Mitolojisi
Bunun dnda bir de in kaynaklarnda Kao-lar olarak adlandrlan ve sonradan Kktrk ve Uygur devletlerini kuracak bir Trk topluluuna ait bir treyi efsanesi daha vardr. Burada da zetle u anlatlmaktadr:
Kao- kaannn ok gzel iki kz vardr. Kaan, kzlar ile ancak tanrlarn evlenebileceini dnr. Bu nedenle lkesinin kuzey tarafnda yksek bir kule yaptrarak iki gzel kzn tanrlarla evlenmek zere buraya yerletirir. Bir sre sonra kuleye gelen bir kurdun Tanr olduu dncesiyle kzlardan kk olan bu kurtla evlenir. Kao- halk, bu hkmdarn kzyla bu kurttan tremitir.
125
lk Trk Devletleri
G DESTANI
Prof. Dr. Bahaeddin gel ince bir kaynakta unlarn yazl olduunu syler*:
Baruk-Art Tigin, bir Iduk-Kuttur. Turfan(daki Uygur devletinin
kaanlarna) Iduk-Kut derlerdi. Onlarn atalar da eski Uygurlarn yerlerinde otururlard. (Uygurlarn bu eski yurtlarnda), Kara-Korum adl bir da vard. Bu dadan iki nehir kard. Bu nehirlerden birine Selenge ve dierine de Tola ad verilirdi. Bir gece, bu iki nehir arasndaki bir aa zerine kutsal bir k inmiti. Halk bu grnce (hemen toplanm) ve bu aac beklemeye balamlard. (Bu k indikten sonra) aata bir ikinlik peyda olmu ve aacn gvdesi, tpk gebe bir kadnn karn gibi imiti. Gkten n inmesi durmam ve her akam
devaml olarak (aacn zerine) inmeye balamt. Dokuz ay
ve on gn getikten sonra, aataki bu ikinlik atlad ve
(aatan) tpk dnyadaki insanlar gibi be ocuk dodu. Bu
ocuklardan en knn ad Bg-Han idi. Kendisinin ok
yksek bir kiilii vard. Memleketini ok iyi idare edebiliyor ve
ayrca ziraat ileri ile de megul oluyordu. Bu suretle kendisi
Uygurlarn kaan oldu. Kendisinden sonra gelen 30dan fazla
soyu da Uygurlarn banda kald.
Y-lun Tigin tahta ktktan sonra, indeki Tang Sllesi (MS 618 - 905) ile birok sava yapt. Kendi halkn
bara ve rahata kavuturmak istiyordu. Bunun iin de in sarayndan bir kz alarak aralarnda akrabalk kurdu. (Bylece bar olunca da) ordusunu savalardan ekti. Ayrca bu Tiginin olu Ko-li ile de inli prenses
Chin-lien evlendirildi. (Bu inli prenses), Kara-Korumda bulunan Pieh-li Po-li Ta adl bir yerde oturuyordu. Bu
szn manas, Hatunun oturduu da demektir. Bu daa Tien Koli Ta-ha Da ad da verilirdi. Bunun da anlam ise Gk ruhlarnn da demektir. Bu dan gneyinde kayalk bir da daha vardr. Bu dan ad da Kutlug-Dadr. Kutlug-Da demek, iyi talih ve saadet getiren da demektir.
inde (egemen olan) Tang Sllesinin elileri, (Uygurlar hakknda) bilgi edinmek iin danmanlar ile birlikte
Uygur lkesine gitmilerdi. Bunlar, aralarnda konuup yle dediler: Kara-Korumun kudret ve zenginlii, ancak bu da sayesinde olmutur. Biz bu da niin yok etmeyip de (Uygur) devletini zayflatmayalm!
Eliler aralarnda byle konuup anlatktan sonra, (Uygur Kaan) Tigine geldiler ve ona yle sylediler: Siz
inli bir prensesimizle evlendiniz. (Bizim de) sizden baz yardmlarnz istemek iin (ricalarmz) olacak. yi Talih Dann talar sizin muhterem memleketinizce kullanlmamaktadr. (Sizin yerinize biz bu talar deerlendirelim) dediler ve Tigin ile anlatlar. Bu talar alp ine gtrmek istediler. Fakat talar ok bykt ve (ine)
gtrmenin imkn yoktu. Bunun zerine talara ate verip yaktlar, geriye kalan paralara da asit dkp hepsini kk paralara ayrdlar. Ondan sonra da bu paralar alarak (ine) gittiler.
Bu talarn gtrlmesinden az zaman sonra kularla hayvanlar (tuhaf tuhaf) barmaya baladlar. Y-lun Tigin ise, on be gn iinde ld. (Memleketin bana) trl trl felketler geldi. Halk ise rahat bir gn grmedi.
(Ylin Tiginden sonra) onun yerine geen kaanlar da arka arkaya ldler. Bunun zerine Uygurlar Turfana
g etmek zorunda kaldlar. Turfann dier ad da Koodur. Be-Balg blgesini de kendi egemenlikleri altnda bulunduruyorlard. Onlarn memleketleri kuzeyde A-chu nehrine kadar uzanyordu. Gneydeki komular
ise (inin Kansu eyaletindeki) Chiu-Chan ehri idi. Douda, Hotan ve Kagara kadar uzanrlard. Uygurlar
bu yerlerde 970 yldan fazla oturdular.
Metinde kullanlan parantez iaretleri ve bu iaretlerin ilerinde belirtilenler Prof. Dr. Bahaeddin gelin yapt
eviride kullanld iin bizim metnimizde de muhafaza edilmitir.
126

Alp
: Trklerde yiit sava.
Aristokrat
: Toplumda sekin bir yeri olduu, soyca dierlerinden farkl olan kii.
Ataerkil
: Soyun babaya dayand toplum dzeni.
Balbal
: slm ncesi Trklerde len kiinin salnda ldrd dman says kadar mezarnn bana
dikilen talar.
Balk
: Eski Trklerde ehir.
Bitiki
: slm ncesi Trklerde hakann ba yazmandr.
Bayndr
: Geliip gzelletirme, hayat artlarna uygun hale getirme, imar.
Ced
: Dede, bykbaba, ata, soy sop.
Cengiz Yasas : Cengiz Hann Moollarda toplum dzenini salamak ve devam ettirmek iin sert hkml kanunlardr.
Cetr
: Hakanlarn sava veya bir yere orduyla gitmesi srasnda balar zerinde tutulan emsiye benzeri hakimiyet sembol.
Destan
: Trk halk edebiyatnn en uzun iirleridir. Konusu eitli toplumsal olaylarla ilgilidir. Drtlkler halinde yazlr ve kopuz eliinde sylenirdi.
Dolmen
: ki dikili ta zerine konulmu tabla eklindeki mezar ta.
Egemenlik
: Karar verme, yetkili, sz sahibi.
Esaret
: Klelik, mahkmiyet.
Etnik
: Dil, tre veya soy bakmndan birbirine bal insan topluluu.
Federatif
: ilerinde geni lde bamsz, d ilerinde merkezi ynetime bal olma.
Fetret
: Merkezi otoritenin bozulmas.
Gelenek
: Kuaktan kuaa geen her trl alkanlk.
l (El)
: slm ncesi Trklerde halk anlamndadr.
Kabile
: Birlikte yaayan, konar - ger bir slaleden tremi insan topluluu.
Karargh
: Ordu kurmay heyetinin bulunduu yer.
Kopuz
: Eski Trklerde saza benzer alg aleti.
Kurultay
: Eski Trklerde ve Moollarda lke ynetimi iin ekonomik siyasi ve sosyal kararlarn alnd
meclistir.
Kut
: slm ncesi Trk inanna gre Tanr yeryzn ynetme yetkisi (Kut) Trk hkmdarlarna
vermitir. Kut anlayna gre lke ynetimi ve topraklar hanedann ortak maldr.
Klt
: Tapma, tapnma.
Millet
: Ayn topraklar zerinde yaayan, ayn dili konuan insanlar topluluu
Nevruz
: Bahar bayram. 21 Marta denk gelir. Orta Asya toplumlarnda baharn geliidir.
Noyan
: Moollarda Yosun ve Opog denilen toplumsal gruplarn banda bulunan beydir. Zamanla askeri bir nitelik kazanm ve ordu komutann oluturmutur.
Nker
: Moollarda noyanlarn yardmclarna verilen isimdir.
Ordu
: Eski Trklerde,Trk kaannn oturduu karargh.
Ota
: Trklerde sava ya da sefer srasnda hkmdar ya da ordu komutanlar iin kurulan byk adr.
Oymak
: Boy ve kabilelerin oluturduu toplumsal snf.
amanizm
: Moolca dilenci, rahip demektir. lkel bir inan sistemidir.
Tre
: Geleneksel kurallardr. Toplumun karlarna uygun dtne inanlan, uzun bir srete olumu, hkmdar dahil herkesin uymas gerekli kurallardr.
Ya b g u
: Orta Asya Trk topluluklarnda hakann soyundan gelen ya da baml topluluklarn yneticilerine verilen isimdir.
127
ETKNLK (Uygulama)
Aada verilen ataszlerini Kktrk Alfabesi'yle yazmaya alnz.

Ak ake kara gn iindir.
Ne mutlu Trkm diyene.
KKTRK ALFABES
Harfler
128
Ses
Deerleri
Harfler
Ses
Deerleri
a, e
, i
o, u
,
b
b
s,
t
t
y
y
d
d
.
g,
g,
k. (q)
k
l
l
n
n
n
p
r
r
z
ok/uk, ko/ku
k/k, k/k
k/k
i/i
lt
n
nt
ETKNLK (Aratrma Sorular)

Soru
Cevap
Trk adnn anlam ve kkenlerini aratrarak yaznz.
Cevap
Cevap
129
lk Trk Devletleri
Soru
Cevap
inin Trklere kar siyaseti nasldr?

Aklaynz.
Cevap
Soru
Margus Antlamas (434) ve Anatolius
Barn (447) aratrarak maddelerini
ve nemlerini yaznz.
130
Cevap
ESEN YAYINLARI
Trk veraset hukukunu da dnerek karikatr yorumlaynz.
At koumu
At koumu ne ie yarar? evrenizdeki yal insanlara

sorarak yorumlaynz.
131
1. Trk ismiyle kurulan ilk Trk devleti .............. dir.

2.
3. Trklerin sosyal yaants .............. dir.
4. Kavimler Gn .............. balatmlardr.
6. Trkler ordularn .............. sisteme gre dzenlemilerdir.

7. Trklerde .............. ve .............. gibi buluntularn bulunmas tarm yapldn gsterir.
8. Uygurlar .............. dinini kabul etmilerdir.
9.
10. slamiyeti topluca kabul eden Trk boyu .............. dr.
11. slamlk ncesi Trklerde hukuk .............. dayanmaktadr.
12.
13. Trk tarihine ait ilk yazl belgeler .............. dir.
14. slamlk ncesi Trklerde devlet ileri .............. denen meclislerde grlrd.
15.
16. Avrupa Hunlar en parlak dnemini .............. devrinde yaamtr.
17.
18. slamlk ncesi Trklerde lke .............. anlaynn benimsenmesi taht kavgalarna neden olmutur.
19.
20. Moollarn Trklemesinde .............. etkili olmutur.
132
1. Asya Hun Devletinin kurucusu stemi Yabgu'dur.

2. Trk tarihine ait ilk yazl bilgileri Bizans kaynaklarndan renmekteyiz.
3.
4. Mete Han ine yerlemeyerek, Trklerin ulusal kimliklerinin korunmasn salamtr.
5.
6. Uygurlar Musevilii kabul eden ilk Trk devletidir.
7.
8. Eski Trklerde yneticiler seimle belirlenmitir.
9.
10. Trklerde Uygurlara kadar gebe yaantdan dolay sanat eserleri genelde tanabilir
zellikte olmutur.
11.
12. Ergenekon Destan Trgilere aittir.
13.
14. slamlk ncesi Trklerde gebe yaants toplumsal hayatta snf farkllklarnn olumasn engellemitir.
15.
16. Trkler Orta Asyadan Rus basklar sonucunda g etmek zorunda kalmlardr.
17.
18. Kurultay, eski Trklerde devlet ilerinin grld danma meclisidir.
19.
20. Trk ordusunda gerektiinde herkesin asker olmas ve cretli askerlere yer verilmemesi,
ulusuluk anlaynn olduunu gsterir.
133
TEST 1
1.
4.
s l a m l k t a n n c e T r k De v l e t l e r i n d e g r l e n ;
I.
lkenin hkmdar ailesinin ortak mal saylmas

II. lkenin Dou - Bat olarak ikiye ayrlarak ynetilmesi
III. Devletin ekonomik, siyasi ve kltrel sorunlarnn kurultayda grlmesi
A) Gk Tanr inanc
B) Mani ve Buda dinlerinin etkisinde kalnmas
C) Mezarlarn bana balbal denilen heykellerin
dikilmesi
D) llerin eyalaryla gmlmesi
E) Hristiyanlardan cizye ve hara vergilerinin
alnmas
u y g u l a m a l a r n d a n h a n g i l e r i n i n y n e t i m i n i k olaylatrd sylenemez?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
5.
K k t r k Yaztlar;
Trklerin batya g etmeleri Kavimler Gne

neden olmutur.
I. Mete Han
II. Bilge Kaan
III. Kltigin
Buna gre, Kavimler G sonunda aadaki gelimelerden hangisinin olduu savunulamaz ?
hkmdarlarndan hangileri adna yazlmtr?

A) Yalnz I
3.
A)
B)
C)
D)
E)
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) II ve III
E) I, II ve III
s l a m l k t a n n c e k i T r k l e r d e a a d a k i
d u r u m l a r d a n h a n g i s i t i c a r e t i n g e l i t i r i l m e s i yl e i l g i l i d e i l d i r?
A) pek Yolunu egemenlikleri altnda tutma
B) Komu devletlerle ticari antlamalar yapma
C) lkede siyasi istikrar koruyarak, huzur ve
asayii salama
D) Devlet ilerini boy temsilcilerinin katld kurultayda grme
E) Yneticilerin ticari faaliyetleri desteklemesi
134
ESEN YAYINLARI
2.
s l a m i y e t t e n n c e k i T r k De v l e t l e r i n i n d i n sel inanlarnda aadakilerden hangisi y o kt u r?
6.
Avrupada feodalite rejiminin ortaya kmas

Avrupada slam inancnn yaylmas
Avrupann etnik yapsnn olumas
Avrupa Hun Devletinin yaylmas
Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas
I.
Treye kaan dahil herkesin uymak zorunda

olmas
II. Kaann ordularn banda sefere katlmas
III. Ynetim iin taht kavgalarnn olmas
Yu k a r d a k i d u r u m l a r d a n h a n g i l e r i n i n h a l k n
yneticilere olan saygnln ve gvenini artrd sylenebilir?
A) Yalnz I
D) I ve II
B) Yalnz II
C) Yalnz III
E) I, II ve III
TEST 2
1.
4.
Kktrklere ait Orhun Yaztlarnda;
in ile yaplan bamszlk mcadelesinden

Sosyal devlet anlayndan
in entrikalarna kar dikkatli davranlmasndan
bahsedilmitir.
B u n a g r e O r h u n Ya z t l a r n d a n a a d a k i b i l g i l e r d e n h a n g i s i n e ulalamaz?
A) Ordu millet anlay vardr.

B) Corafi konum baz askeri unsurlar gelitirmemitir.
C) Disiplin ve emir komuta zinciri kurulmutur.
D) Paral ordular kurulmutur.
E) abuk hareket edebilme yeteneine sahiptir.
Orta A s y a T r k t o p l u l u k l a r n n z e l l i k l e r i n d e n
bazlar unlardr:
B u n l a r d a n h a n g i l e r i n i n T r k l e r i n b a k a t o p l uluklar egemenlikleri altna almalarnda ve birden ok devlet kurmalarnda etkili olduu savunulur?
A) Yalnz I
5.
devletlerinin kurulu sras kronolojik olarak

aadakilerden hangisinde doru sralanmtr?
B) Yalnz II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
Trk topluluklarnn gebe olarak yaamalar at

evcilletirmeleri, araba ve tekerlii kullanmalar
gleri kolaylatrmtr. Trkler bu gler sonucunda Mezopotamya, Anadolu, in, Hindistan,
Orta Avrupa, Balkanlar ve Sibiryaya yerlemiler
ve buralarda yeni devletler kurmulardr.
slamiyetten nce kurulan,

I. Asya Hun
II. Uygur
III. Kktrk
ESEN YAYINLARI
I. Onlu sisteme dayal dzenli ordular kurmalar

II. Tekilat bir yapya sahip olmalar
III. Yazy ge kullanmalar
3.
cretli askerlik yoktur.

Eli silah tutan her Trk askerdir.
Temeli atl ve hareketli birliklerden olumutur.
Onlu sisteme gre yaplandrlmtr.
Donanmas yoktur.
B u b i l g i l e r e g r e , a a d a k i l e r d e n h a n g i s i kesinlikle sylenemez?
A) Siyasi bilgiler verildiine

B) Halkn ihtiyalarnn karlandna
C) Gelecekteki Trklerin ine kar tedbirli olmasna
D) Trklerin nasl Mslman olduuna
E) Kktrk - in mcadelesinin yaandna
2.
lk Trk Devletlerinde ordu yaps ile ilgili baz

zellikler unlardr:
A) I, II, III
6.
B) I, III, II
C) II, I, III
D) II, III, I
E) III, I, II
Son yllarda yaplan aratrmalara gre; Esik Kurgandaki Altn Elbiseli Adam mezarnda bulunan
bir gm anak zerine yazlm iki satrlk kitabenin tarihi M V. veya lV. yzyllar olarak belirlenmitir.
Bu bilgilere gre, aadakilerden hangisine

ulalamaz ?
Buna gre, aadaki yarglardan hangisine

ulalabilir?
A) Trklerin sosyal yaantlar gleri kolaylatrmtr.

B) Trkler tekilat bir yapya sahiptir.
C) Trk tarihini belirli bir corafya ve zaman diliminde incelemek zorlamtr.
D) Ortay Asyadan g eden tm Trk topluluklar ulusal kimliklerini kaybetmitir.
E) Deiik kltrlerle etkileime girilmitir.
A) Trkler ok eskiden beri yazl bir kltre sahiptir.

B) Trkler deiik kltrlerle etkileime girmilerdir.
C) Trkler gebe yaamlardr.
D) lke ynetiminde kut anlay benimsenmitir.
E) Trkler tarmsal retimi bilmektedir.
136
TEST 3
1.
4.
Av r u p a y a g e d e n b a z T r k t o p l u l u k l a r n n
zamanla milli kimliklerini kaybetmelerinde,
I. Avrupaya Trk glerinin devam etmemesi
II. Avrupann yerleik kltr karsnda gebe
kltrn devam ettirmemeleri
III. Roma mparatorluu ile mcadele etmeleri
Hunlar ve Kktrklerin devam olan Uygurlar, bu

devletlerden farkl kltrel, sosyal ve ekonomik
zelliklere sahiptirler.
Buna gre, Uygurlarla ilgili olarak,
I. Yerleik hayata gemilerdir.
II. Ekonomileri daha ok hayvancla dayanmaktadr.
III. Tanamaz sanat eserleri brakmlardr.
durumlarndan hangileri daha etkili o l m u t u r ?
yarglarndan hangilerine ulalamaz ?
A) Yalnz II
B) Yalnz III
C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
lk Trk Devletleri yakn komularyla youn ticari ilikilerde bulunmular, ticaret yaptklar lkelere canl hayvan, konserve, deri, ksele ve hayvani gdalar satmlardr. Sattklar mallarn karlnda tahl ve giyim eyalar almlardr.
Buna gre, Trk ekonomik hayat ile ilgili aa d a k i l e r d e n h a n g i s i s y l e n e m e z?
ESEN YAYINLARI
5.
2.
I. Uygurlarn egemenliinin zayflamasna

II. Uygurlarn kltrel ynden gelimelerine
III. pek Yolu ticaretinin eski nemini kaybetmesine
A) Genelde ihra edilen mallar hayvansal rnlerdir.

B) Sosyal hayata bal alm - satmlar yaplmtr.
C) Tarmsal rnler ithal edilmitir.
D) Ticaret tamamen darya bamldr.
E) Ticaretin gelitirilmesi iin aba sarfetmilerdir.
sonularndan hangilerine neden olduu

s y l e n e m e z?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
6.
3.
s l a m i y e t n c e s i T r k l e r d e e h i r c i l i k k l t r ,
I. Asya Hunlar
II. Kktrkler
III. Uygurlar
devletlerinden hangileri dneminde balamtr?
A) Yalnz I
138
B) Yalnz III
C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
Kktrklerden sonra Orta Asyaya hakim olan

Uygurlar yerleik hayata gemiler, kat ve matbaay kullanmlardr. Fakat askeri ve siyasi alanlarda zayf kalmlardr.
Bu durumun,
Trk Devletlerinde topraa bal bir yaam ekli

olmad iin halk snflara ayrlmazd. Toplumda
eitlik esast. Bu nedenle klelik, soyluluk gibi
kavramlar ortaya kmamtr.
Buna gre, bu durumun temel nedeninin aadakilerden hangisinin bir sonucu olduu
savunulabilir?
A)
B)
C)
D)
E)
in Devleti ile mcadelelerin

Kut inancnn
Gebe yaantnn
Orta Asya dna gler yaplmasnn
Yazy ge kullanmalarnn

1.
5.
slamiyetten nceki Trklerde, savatan dnen

yiitlerin arland yoksullarn donatld, dini
ve milli bakmdan nemli gnlerin hep birlikte
kutland lenler yaplrd.
Yu k a r d a k i i l k T r k De v l e t l e r i n i n h a n g i l e r i n d e
ehirlerin kurulmasyla, gnmze kadar gel e n e v l e r, tapnaklar, s a r a y l a r i n a e d i l m i t i r ?
Bu lenlerin aadakilerden hangisini salad savunulabilir?

A)
B)
C)
D)
E)
2.
A) Yalnz I
Toplumsal dayanmay
Askerlik bilgisinin gelimesini
nan zgrln
Komu lkelerle ilikilerin gelimesini
Yerleik hayata geiin hzlanmasn
(2003 SS)
6.
I. Trk topluluklarnn farkl boylardan olumas

II. Trk topluluklarnn genelde yerleik dzene
ge gemeleri
III. Trk topluluklarnn dini inanlar
slamiyet'ten nce Trk Devletlerinde kaann

eine "hatun" unvan verilirdi.
Hatunun;
durumlarndan hangileri etkili olmutur?

A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
(2006 Sosyal 2)
7.
I. Elileri kabul etmesi

II. Saraynn olmas
III. Olunun veliaht olmas
durumlarndan hangileri, kaan temsil etme
yetkisinin olduunu gsterir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
(2005 SS)
4.
A)
B)
C)
D)
E)
140
Ticaret yapmalar
Sanata ilgi duymalar
Ekip bime aletlerine sahip olmalar
Topluluklar halinde yaamalar
Kendilerine zg dilleri kullanmalar
(2006 Sosyal 1)
Ti c a r e t y o l l a r n d a n b i r i o l a n p e k Yo l u n u n
tarih boyunca farkl gzergahlar izlemesinde
aadakilerden hangisinin etkisi olduu
savunulabilir?
A) Egemen glerin deimesinin
B) Kabileler arasnda kltr farkllklar olmasnn
C) pein ticari bir deiim arac olarak kullanlmasnn
D) Ticari mallarnn Avrupaya gtrlmesinin
E) Kervan ticareti yaplmasnn
Trklerin gebe bir hayat tarzndan yerleik

toplum dzenine gemeleri, beraberinde pek
ok deiiklik getirmitir.
A a d a k i l e r d e n h a n g i s i n i n b u d e i i k l i k l e rden biri olduu savunulabilir?
Karluklar, Mslman olmamalarna karn, slam

ordusuyla birleip 751 ylnda Talasta Araplarn
yannda savaa girmiler; inin yenilgiye uratlmasnda nemli rol oynamlardr.
K a r l u k l a r n , Araplar Talas Savanda desteklemelerinde;
slam Devletinde saltanat sisteminin devam
etmesi
II. inin Orta Asyadaki Trk egemenliine son
vermek istemesi
III. Trgi Devletinin yklm olmas
ESEN YAYINLARI
3.
B) Yalnz II
C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
(2004 SS)
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
(2006 Sosyal 2)
I.
Orta A s y a d a k i T r k De v l e t l e r i n i n b a l a n g ta, ekonomilerinin temelini hayvancln

oluturmasnda yuk ardakilerden hangilerinin etkili olduu savunulabilir?
A) Yalnz I
I. Kktrkler
II. Hunlar
III. Uygurlar
(2007 Sosyal 1)
8.
Aadakilerden hangisi Uygurlar ve K k t r klerin ortak zelliklerinden biridir?

A)
B)
C)
D)
E)
Kendilerine zgn alfabelerinin olmas

Hakanlarnn idikut unvan tamas
Kt retmeleri
Baskda, hareketli harf sistemini kullanmalar
Mani dinini resmi din olarak kabul etmeleri
(2007 Sosyal 2)
lk Trk Devletleri
16. VI. yzylda gerekleen olaylardan bazlar unlardr: Orta Asya ipek ticaretinin bir blmn
elinde tutan Akhunlara kar, Bat Kktrklerin
yneticisi stemi Yabgu Sasanilerle anlat. Her
iki devlet tarafndan zorlanan Akhunlar Devleti ykld. Sasaniler, Sodlu ipek tccarlarnn geiini
yasaklad. stemi Yabgu bu kez Sasanilere kar
Bizansla i birlii yapt. Bizansla Sasaniler arasnda sava oldu. Sava sonunda Sasaniler eski
gcn kaybetti.
19. Uygurlar, 745 ylnda Karluk ve Basmillerle birleip Kktrk Devletini ykarak yerine Orhun Nehri
kylarnda bakent tken olmak zere yeni bir
devlet kurmulardr. Dokuz aile birliinden oluan
Uygurlar, Karluk ve Basmil topluluklarn da itaatleri altna alarak bu sayy on bire karmlardr.
Bu olaylara gre aadaki yarglardan hangis i d o r u d e i l d i r?
A) Gebe yaam srdrlmtr.

B) Uygurlar, farkl topluluklar bir araya getirmilerdir.
C) inin basksyla batya gler olmutur.
D) Karluklar Uygurlardan nce devlet kurmutur.
E) Karluklar Orta Asyann Trk egemenliinde
kalmasnda etkili olmutur.
(2010 LYS)
Ya l n z b u b i l g i y l e a a d a k i y a r g l a r d a n h a ngisine ulalabilir?
17. I. Turan (Hilal) taktii

II. Hayvan figrleri
III. kili tekilat
Trk devletleriyle ilgili yukardaki kavramlarn
sanatta betimleme, sava yntemi ve devlet
ynetimi alanlarna gre doru sralan biimi aadakilerden hangisidir?
A) I, II, III
C) II, I, III
B) I, III, II
D) II, III, I
E) III, I, II
(2010 LYS)
ESEN YAYINLARI
A) pek Yolu Bizans iin nemlidir.

B) pek Yolunun Orta Asya ekonomisi iin nemi
ok byktr.
C) Sasanilerin zayflamas ran saldrya ak
duruma getirmitir.
D) Bat Kktrk Yabgusu, devletin karlar
dorultusunda deiken ittifak araylarna
girmitir.
E) Bizans, Ak Hun topraklarn ele geirmitir.
(2010 LYS)
20. Trk devlet anlaynda ynetme yetkisi, kurucu

hanedana zg saylmtr. Bu nedenle baka bir
hanedan saltanat mcadelesinde bulunamamtr.
Bu durumun nedeni aadakilerden hangisidir?
A) Yaa byk hanedan yesinin tahta gemesi
B) Hanedan yelerinin illere vali olarak atanmas
C) Hkmdarln hukuksal kaynann tanrsal
olduuna inanlmas
D) Ynetimin babadan oula gemesi
E) Hkmdar elerinin devlet ynetiminde sz
sahibi olabilmesi
(2010 LYS)
21. s l a m i y e t t e n n c e T r k l e r d e ,
18. T r k t a r i h i y l e i l g i l i a a d a v e r i l e n b i l g i l e r d e n
hangisi dorudur?
A) Trkistann Sincan zerk Blgesinde yaayan topluluklardan biri Uygurlardr.
B) Orta Asyada kurulan ilk Trk Devleti Kktrklerdir.
C) Avrupa Hunlarnn kurucusu Mete Handr.
D) Karluklar Avrupada devlet kurmutur.
E) Alparslan Malazgirt Savan Hallara kar
kazanmtr.
(2010 LYS)
142
I. yn dokumaclnn yaplmas,
II. ticarette inden alnan ipein koyun ve srla takas edilmesi,
III. orduda ve ulamda atlardan yararlanlmas
d u ru m l a r n d an h a ng i l e r i ni n ha y v a n c l n t o pl u m s a l h a y a t t a n e m l i b i r y e r i o l d u u n u g sterdii savunulabilir?
A) Yalnz II
B) Yalnz III
C) Yalnz I
D) I ve II
E) I, II ve III
(2011 YGS)

1.
slamiyet ncesi Trk Devletlerinden olan I. Kktrklere ait bilgileri tamamlaynz. (15 puan)
I. KKTRKLER'in
Kurucusu
Kurulduu yer
Ykl Sebebi
Bilinen nemli zellikleri
2.
Aadaki destanlarn hangi devletlere ait olduunu yaznz. (15 puan)

A)
B)
C)
D)
E)
F)
3.
Aadakilerden hangisi Trk toplum yapsnn birimlerinden biri deildir? (10 puan)
A) Ouz
4.
B) Urug
C) Boy
D) Budun
E) Tigin
slam ncesi Trk Devletlerinden olan Uygurlara ait bilgileri tamamlaynz. (15 puan)
UYGURLAR'n
Kurucusu
Kurulduu yer
Ykl Sebebi
Bilinen nemli zellikleri
145
lk Trk Devletleri
5.
Uygurlar (840 - 1212)

I. 14-18 harften oluan bir alfabe kullandlar.
II. Kent ve kasaba kurdular.
III. Tapnak mimarisini gelitirdiler.
IV. Mani dinini benimsediler.
V. Ekonomik hayatlar byk lde hayvancla dayanr.
Bu bilgilerden hangileri Uygurlarn yerleik hayata gemeleri ile ilgili deildir? Yaznz. (10 puan)
6.
Margus Antlamas kimler arasnda yaplmtr? Maddelerini yaznz. (20 puan)

Margus Antlamas ......................................... ile ................................................... arasnda yaplmtr.
a)
b)
c)
d)
7.
8.
Aadaki kelime ve kavramlar aklaynz. (10 puan)

a) Kut
b) Tigin
c) Yu
d) Tre
e) Kurultay
146
SLAM TARH VE
UYGARLII
(13. YZYILA KADAR)
BLM 4
147
slam Tarihi ve Uygarl (13. Yzyla Kadar)

Hint Medeniyeti
SLAMYETN DOUU SIRASINDA
DNYANIN VE ARAP YARIMADASININ
DURUMU
Hint topraklarnda birok millet ve kavim yayordu.

ounluu Ariler oluturuyordu. Ari kavimleri zlerini
yitirmemek iin Kast Sistemini oluturdular. Bu durum dil, din ve rk ba olmayan Hint halk arasnda
kanlmaz uurumlar ortaya kard.
DNYANIN DURUMU
Hint halk, Veda, Brahmanizm, Hinduizm ve Budizm

gibi retilere inanyordu.
ASYA KITASI
Bizans mparatorluu
in
Roma mparatoru Constantinus MS 330da Roma

Devletinin bakentini Konstantin (stanbul)e tamtr.
inliler tarihin kadim (eski) medeniyetlerindendir.

(M 1800-1200) in hakkndaki ilk bilgiler Shang Hanedanna aittir.
Kavimler G (375) sonrasnda Roma Devleti karklklar yaamtr. 395te Dou ve Bat Roma diye
ikiye ayrlmtr.
slamiyetin geldii yllarda inde Sui Hanedanl hkm sryordu. 618 ylndan itibaren ise Tang Hanedanl hkm srmeye balad.
Dou Roma mparatorluu adn Bizans olarak deitirmitir.
inde Tao, Lao-e, Konfiyus ve Budizm retileri

yaygnd.
Bizans en parlak dnemini Jstinyen Hanedan dneminde yaamtr (MS VI. yzyl).
Sasaniler
Sasaniler bugnk ran topraklarnda yayorlard.
Bakentleri Madain ehriydi. Atee tapan Sasaniler
pek Yolu ticaretinin tamamen kendilerine gemesi
iin Kktrk, Bizans ve Ak Hun (Eftalit)larla mcadele
ediyordu.
Kktrk, Bizans ttifak ile Sasaniler zayflamtr. slamiyetin douu srasnda Sasanilerin banda II.
Hsrev Perviz (590 - 628) bulunmaktayd. Hz. Muhammed II. Hsrev Pervize de slama davet mektubu gndermitir.
Kktrkler
Kktrkler merkez tken olmak zere 552 ylnda
Bumin Kaan tarafndan kurulmutur. En parlak dnemlerini Mukan Kaan zamannda yaadlar.
slamiyetin douu srasnda Kktrkler i karklklar yayorlard. in saldrlar sonunda 630 ylnda
Dou Kktrkleri, 658 ylnda Bat Kktrkleri ortadan
kalkt. 680 ylnda ise II. Kktrk Devleti kuruldu. Kktrkler Gk Tengriye inanyorlard.
148
Japonya
ESEN YAYINLARI
slamiyetin douu srasnda Ortodoks Bizansn banda Haraklios vard. Hz. Muhammed Harakliosa slama davet mektubu gndermitir.
Japonya slamiyetin dou yllarnda in kltrnn

etkisi altndayd. Japonyada tam bir merkezi otorite
olmad iin lkeyi yerel beylikler ynetiyordu.
Japonlar, Konfyslk, Taoizm, Budizm ve ounlukla intoizme inanyorlard. intoizm, Tanrnn yolu demekti. Bu inanta atalara tapnma ve tabiat kuvvetlerine tapnma vardr.
AVRUPA KITASI
Avrupada, Avrupa Hun Devletinin basksyla oluan
Kavimler G (375) yaanmt. Bu nedene etnik yap deimi ve birok yeni devlet kurulmutu.
Bat Romann 476da yklmas zerine ksa sreli de
olsa Marovenj ve Karolenj Krallklar siyasi birlii
salayabilmilerdir. Macar ve Norman saldrlar ile yklan bu siyasi birliin yerine yksek atolarda oturan
yerel senyrler devri balamtr (Feodalite).
slamiyetin douu srasnda Avrupann yegane dini
Hristiyanlktr. Bat Roma etki sahasnda kalan Avrupada Hristiyanln Katolik mezhebi, Bizans etki sahasnda kalan Rusya ve Balkanlarda, Hristiyanln
Ortodoks mezhebi etkili olmutur.

AFRKA KITASI
slam inancna gre Kabe Hz. Adem tarafndan

yaplmtr. Nuh Tufannda tahrip olan Kabeyi Hz.
brahim ve olu Hz. smail yeniden ina etmilerdir.
slamiyetin doduu sralarda Afrikann Akdeniz sahil topraklar Bizansn elinde bulunmaktayd. Msrn
gneyinde ise Aksum Devleti (Habeistan Krall)
bulunuyordu. Banda Habe Meliki Necainin olduu bu krallk Hristiyanl kabul etmi ve Msr Kilisesine balanmt. Mrik basksndan bunalan Hz.
Muhammed, yeni Mslman olan zayf kimseleri Habeistana hicret ettirmiti. Habe Meliki bu yeni din
mensuplarn ho karlam ve korumutur.
slamdan nce Araplarda iir ve Hitabet gelimiti.

Ukaz Panayrnda iir ve hitabet yarmalar yaplrd.
Yedi iir Kabenin duvarna aslrd. Buna (Yedi Ask)
denirdi ve dl verilirdi.
HZ. MUHAMMED DNEM
Baz kaynaklarda Necainin gizli Mslmanl-
Hz. Muhammed Mekkede 571 ylnda dodu. Babas

Abdullah, Kureyin Haimoullar kolundandr. Annesi Amine ise Beni Zhre kolundandr. Domadan nce babas, alt yanda ise annesi ld. Hz. Muhammed, dedesi Abdulmuttaliple ve sonra amcas Ebu
Taliple birlikte yaad.
benimsediini grmekteyiz. yleki Hz. Muhammed, Necainin lm nedeniyle gyaben cenaze

namazn kldrmt.
s l a m i y e t t e n n c e A r a p Ya rma d a s n n
Siyasi Durum
Arabistan, Asyann gney batsnda yer alr. Dousunda Basra Krfezi, batsnda Kzldeniz, gneyinde
Umman Denizi, kuzeyinde Filistin ve Suriye yer alr.
En nemli blgeleri Hicaz, Necid ve Yemendir.
Yarmadada yaamaya en elverili yer Yemendir.
Blgede Main Devleti (M 15. yzyl - M 8. yzyln
sonlar), Seba (Saba) Devleti (M 10. yzyl - M 2.
yzyln sonlar), Himyerliler (M 115 - MS 525), Nebatllar (M 400 - MS 106), Tedmrller (M 1. yzyl - 273) Gassaniler (M 3. yzyl - 636) devletleri
kurulmutur.
Araplar kabileler halinde yaarlar, gebedirler. Temel
geim kaynaklar hayvanclk ve ticarettir.
Sosyal yapda kabilecilik nemlidir. Balarnda eyh
denilen yneticiler vardr. Erkek egemen toplumdur.
Erkek ocuklar nemlidir. Kabileler aras kan davalar yaygndr. Halk kleler ve hrler olarak ayrlmtr.
Mekkede bulunan Kabe, Cahiliye dnemi Araplar
iin nemlidir. ok tanrl inanca sahiptirler. En nemli tanrlar, Ay, Yldz ve Gnetir. Tanrlarn temsilen
putlar yaparlard. Bunlar Kabenin iine koyarlard.
En nemlileri Lat, Uzza, Hubel ve Menattr.
ESEN YAYINLARI
ARAP YARIMADASININ DURUMU
Hz. Muhammed amcasnn kervan ile Yemen ve Suriyeye ticaret iin gitti. Yirmi be yanda Hz. Hatice
ile evlendi. kisi erkek, drd kz olmak zere alt ocuu oldu.
610 ylnda Hira Danda ilk vahiy geldi. Hz. Muhammed nce yaknlarn, sonra btn insanlar slam dinine davet etti.
l k M s l m a n l a r ; Ei Hz. Hatice, Hz. Ali, Hz. Zeyd
Bin Harise, Hz. Ebubekirdir.
Hz. Muhammed Dneminde nemli Olaylar

A k a b e B i a t l a r : Medineden Kabeyi ziyarete gelenlere slamiyeti tebli etti. Onlar da kabul ettiler. Hz. Muhammede bal kalacaklarna sz verdiler.
Hicret (622): Mekkeden, Medineye gn addr.

Nedenleri
Kurey basksndan kurtulmak
slam, rahat yaama ve yaymay salamak
Sonular
slamiyet Mekke dnda hzl bir ekilde yaylmaya balad.
lk slam devletinin temelleri atld.
slam devletinin ynetim merkezi olan mescit ina ettirildi.
Mslmanlar dinini rahata yaamaya baladlar.

149
Hicretten sonra Medineye g eden Msl-
Mslmanlar savan sonunda yenilmesine ramen Mekkeliler kesin bir stnlk salayamadlar.
Hz. Muhammed yaraland, Hz. Hamza ehit dt.
Mekkelilerle ibirlii yapan Beni Nadir Yahudileri

Medineden kartldlar.
manlara Muhacir, onlar misafir eden Medinelilere

Ensar denilmektedir.
Hz. Muhammed Medinede yaayan Yahudilerle M e d i n e S z l e m e s i n i yapt. Medineye

bir saldr olursa beraber savunacaklard. Bylece
farkl dinden insanlarn ayn ekilde hogr ile
yaayabileceklerini gsterdi.
Hz. Muhammed Sava ehirde kabul ederek

savunma yapmak istiyordu. Ancak danma meclisindeki genler darda sava yaplmasn istediler.
Hz. Muhammed de ounluun grne uydu.
Bedir Sava (624)

Nedenleri
Mekkelilerin ama kervan gndermesi ve geliri ile silahlanp Mslmanlar yok etmek istemeleri.
Hendek Sava (627)
Mekkelilerin Uhud Savanda istedikleri sonucu

alamamalar
Mslmanlar tamamen ortadan kaldrmak istemeleri
Yahudilerin ve bir ksm Arap kabilelerinin Mekkelileri savaa kkrtmalar
Nedenleri
Mslmanlarn Mekkelilere bu frsat vermek istememeleri
Mslmanlar Mekkelilerle yaptklar ilk sava kazand.
Mslmanlarn kendilerine olan gveni artt.
slamiyet blgede hzl bir ekilde yaylmaya balad.
Elde edilen sava esirleri Medineli Mslmanlara

okuma-yazma retmek art ile serbest brakldlar.
ESEN YAYINLARI
Sonular
Sonular
Medinelilerin ehrin etrafnda kazd hendekleri

Mekkeliler geemediler.
Mekkeliler bir daha Mslmanlara saldrmadlar.
Birok Arap kabilesi bu savatan sonra slamiyeti

kabul etti.
Mekkelilerle ibirlii yapan Beni Kurayza Yahudileri Medineden kartld. Bylece Medinede Yahudi kalmad.
Bu olay slamiyetin okumaya verdii deeri

gstermesi bakmndan nemlidir.
Bedir Savanda Medine Szlemesine uymayan Beni Kaynuka Yahudileri Medineden kartldlar.
Uhud Sava (625)

Nedenleri
Mekkelilerin Bedir Sava yenilgisinin intikamn

almak istemeleri
am ticaret yolundaki eski etkinliklerini yeniden

kazanmak istemeleri
Sonular
Uhud Dann eteklerinde karlaan iki taraf ordularnn sava kesin kazand belli olmad.
Savan banda Mslmanlar, sonunda Mekkeliler galip geldiler.
150
Yorum
Bu savala Mslmanlarn kendini koruyacak gce ulat grlmektedir. Ayrca hep savunma sava yapan Mslmanlard. Bylece saldr sras
onlara gemi oldu.
Hudeybiye Bar (628)

Hz. Muhammed yanndaki 1500 kii ile Kabeyi ziyaret etmek istedi. Mekkeliler buna kar ktlar. Hz.
Muhammed Hz. Osman durumu ve amalarn anlatmak iin Mekkeye eli olarak gnderdi. Hz. Osmann Hac yapmak amac ile geldiklerini anlatmasna ramen onu tutukladlar.
Hz. Muhammed bunun zerine yanndaki 1500 kiiden gerekirse lnceye kadar savacaklarna dair
sz ald. Bu olaya B i a t r - R d v a n denmektedir.
Durumun ciddiyetini anlayan Mekkeliler bar istediler. Yaplan grmeler sonunda H u d e y b i y e B a r
imzaland.
lk cizye vergisi Yahudilerden alnm oldu.
Buna gre;
Mslmanlar Kabeyi ertesi yl ziyaret edeceklerdir.
Mekkelilerden reit olmayan birisi Mslman

olursa Medineye alnmayacaktr, Medinelilerden
birisi Mekkeye geerse geri verilmeyecektir.
Her iki taraf dier kabilelere karmayacaktr.

Kendilerine mttefik olan kabilelere askeri yardm
yapmayacaklardr.
ki taraf arasnda 10 yl sava yaplmayacaktr.
Hudeybiye Antlamas Mslmanlarn aleyhine grnmesine ramen lehlerine dnmtr.

Mekkeli genlerin Mslman olmas ve Medineye
alnmamas zerine Mekke-Medine arasndaki
yollar keserek Mekkelilerin kervanlarna saldrdlar. Mekkeliler byk zarar grnce antlamann
bu maddesinin fesh edilmesini Hz. Muhammedden istediler. Bylece Hz. Muhammedin ne
kadar ileri grl olduu ortaya kmtr.
Yorum
Bu antlama ile Mekkeliler Mslmanlarn siyasi
varln kabul etmilerdir. slam dini evrede daha hzl yaylmaya balamtr.
Yahudiler bundan sonra srekli Mslmanlarn

aleyhine ak ya da gizli faaliyetlerini srdrd.
Mute Seferi (629)

Nedeni
Hz. Muhammed Gassani Arap kabilesinin Busra valisine slam tebli etmek iin bir eli ve mektup gndermesi zerine Busra valisi gelen eliyi ldrd.
Sonucu
ESEN YAYINLARI
Mslman olmayan erkeklerden askerlik yapmamalar karlnda cizye vergisi alnmaya baland.
Zeyd bin Harise komutasndaki slam ordusu Busra

zerine gitti. Busra valisi Bizanstan yardm istedi. Bizans ordusu ile slam ordusu karlat. ki taraf da
byk kayplar verdi. Zeyd bin Harisenin lmesi zerine komutay Halid bin Velid ald. Zayiat vermeden
orduyu geri ekti. ki taraf birbirine kesin bir stnlk
salayamadlar.
Yorum
Mute Sava Bizansla, Mslmanlarn yapt ilk
savatr. Hz. Muhammed bu savaa katlmamtr.
Mekkenin Fethi (630)

Nedenleri
Mekkeliler Hudeybiye Barn bozarak mttefiki olan
kabileye yardm etmitir.
Hayber in Fethi (629)
Bunun zerine Hz. Muhammed Mekkeyi fethetmeye

karar verdi.
Nedenleri
Sonular
slamiyetin glendiini gren Yahudilerin tedirgin olmas
Mekke kuatlnca Ebu Sfyan bata olmak zere birok Mekkeli Mslman oldu.
Hendek Sava srasnda Mekkelileri desteklemeleri
Mekkeliler iin genel af ilan edildi.
Kabe putlardan temizlendi.
nemli bir ticaret yolu olan am ticaret yolunun

zerinde bulunmas
slamn nndeki en byk engel kalkt.
slam dini hzl bir ekilde yaylma alan buldu.
Sonular
am ticaret yolunun denetimi tamamen Mslmanlara geti.
Mekkeden zorla kartlan Mslmanlar, doduklar topraklara sevin iinde dnmlerdir.

151

Huneyn Sava (630)
Ve d a H u t b e s i k s a c a u k o n u l a r i e r i r :
Nedeni
Mekkenin fethi ile baz putperest kabileler ve Taifliler

Mslmanlarn daha da glenmesini engellemek istemilerdir.
Bunun zerine Hz. Muhammed Huneynde toplanan
Putperestlere kar harekete geti.
Sonular
Sava Mslmanlar kazand.
Putperestlerin Orta Arabistandaki gleri krlm

oldu.
Veda Haccndan sonra Hz. Muhammed Medineye

dnmtr. Hastalanm ve 632 ylnda vefat etmitir.
Vefat ettii yere gmlmtr. (Ravza-i Mutahhara)
Taif Seferi (631)

Huneyn Savan Mslmanlarn kazanmas zerine
Beni Sakif kabilesi sava meydanndan kaarak Taife
sndlar. Mslmanlar Taifi kuattlar ancak alamadlar. Bir sre sonra Taif halk kendiliinden teslim olarak Mslman oldu.
DRT HALFE DNEM (632-661)
Nedenleri
Bizans ordusunun Mslmanlarn zerine yrd haberinin alnmas
ESEN YAYINLARI
Tebk Seferi (631)

Hz. Muhammedin son seferi olup, Bizans zerine yaplmtr.
Allahtan baka ilah yoktur.

Btn Mslmanlar kardetir.
Kadnlarn ve erkeklerin birbirlerine kar hak
ve sorumluluklar vardr.
nsanlarn eit olduunun, esas stnln
Allaha kulluktan gemektedir.
Kan davalarnn yasak olduunun
Kuran- Kerimin tamamlandnn
Halife kelimesi Arapada halef (sonradan gelen, takip eden) demektir. Hz. Muhammedin vefat zerine
slam toplumunun ileri gelenleri seimle ilk halife Hz.
Ebu Bekiri semilerdir.
Sonular
Haberin aslsz olduu anlald.
Bu sefer srasnda Suriyedeki baz kabileler

Mslman oldular.
Hz. Muhammedin son seferidir.
Veda Hacc ve Hz. Muhammedin Vefat (632)

Hz. Muhammed 632 ylnda, hac grevini yerine getirmek iin Mekkeye gitti. Bu hac slam tarihinde Veda
Hacc olarak gemektedir.
HZ. EB BEKR DNEM (632-634)
Hac srasnda 100.000 kiiye hitaben hutbe okudu.
nemli Olaylar
152
Hz. Eb Bekir nce Hz. Muhammed Dneminde

sava iin hazrlanan orduyu Usame Bin Zeyd
komutasnda Suriye zerine gnderdi.
Pek ok blgede ortaya kan yalanc peygamberleri ortadan kaldrd.
Zekat vermemek iin isyan eden kabilelerle savat ve zekat vermelerini salad.
Kuran- Kerimi kitap haline getirtti.
Halid Bin Velid komutasndaki slam ordusu ile

Bizans ordusu Suriyede Yermk Irmann kysnda karlat. Bizans yenilgiye uratld (634).
Adli tekilatlar oluturularak, buralara illerin adalet ilerine bakacak kadlar atand.
Divan rgt kuruldu.
Beytl Mal ad verilen devlet hazinesi oluturuldu.
Vergilerin dzenli toplanmasn salamak iin

Hicri Takvim yapld.
lk kez dzenli ordu oluturuldu. Snrlara ordugah ehirleri kurularak fetih ve savunma kolaylatrld.
kta sistemi kurularak uygulanmaya balanmtr.
Yermk Sava ile Suriyenin kaplar slam ordularna almtr.
Hz. Eb Bekir Yermk zaferinin haberini aldktan

ksa bir sre sonra vefat etti (23 Austos 634).
Kabri Ravza-i Mutahharada Hz. Muhammedin

yanndadr.
HZ. MER DEVR (634-644)

CND: Ordugah birimleridir. Bu birimlerle ordunun ihtiyalar kolay karland. Blgelerin slamlamas saland. Snrlarn gvenlii salanm
oldu.
Hz. Ebbekirin hastal srasnda yapt vasiyet gerei Onun lm zerine hibir itiraz grmeden halife olmutur.
nemli Cnd ehirleri;
slam ordularnn Suriyedeki fetihleri devam etmitir.

slam ordusu 635 ylnda am kuatm ve 6 ay
sonra almtr.
Suriyedeki fetihler sonucu Hama, Humus, Halep

ve eyzer Mslmanlarn eline gemitir.
636 ylnda Bizans ordusu Ecnadin Savanda

bozguna uratld. Kuds kuatld. Kuds patrii
sava yapmadan ehri teslim etti.
Hz. mer bir kanunname hazrlayarak buradaki Hristiyan ve Musevilere inan ve ibadetlerinde zgrlk tanmtr.
ESEN YAYINLARI
Hz. mer Dnemi Fetihleri
Kufe ve Basra: rann fethi iin kullanld.
Dmak ve Knnesrin: Anadolu ve Azerbaycann fethi iin kullanld.
Fustat (Kahire): Kuzey Afrikann fethi iin kullanld.
Kpr Sava (634)

Kufe yaknlarnda Frat Nehrini sallarla geen slam
ordusu Sasanilerin savata filleri kullanmalar ile yenildiler. Bu yenilgi slam ordusunun Sasaniler karsnda ilk byk yenilgisidir.
Kadisiye Sava (636)
Ebu Ubeyde komutasndaki slam ordusu rann

fethi iin grevlendirildi.
Hz. mer Dnemi ve Devlet Te k i l a t l a n m a s

Hz. mer Dneminde slam Devletinin snrlarnn
hzla genilemesi ve snrlarn genileyerek yeni kltrlerle ve anlaylarla karlalmas baz sorunlarn
ortaya kmasna neden oldu. Bu sorunlarn zlmesi amacyla baz admlar atld.
Yeni feth edilen yerler ynetim birimlerine ayrlarak eyaletler oluturulmutur. Buralarn bana
valiler atanmtr.
Kpr Savann kaybedilmesine ramen rann fethi iin ilerleme devam ettirilmeye alld. Sasanilerin
slamlar zerine ordu gndermesi zerine iki ordu Kadisiyede gn boyunca savat. Sava Mslmanlar kazand.
Sasaniler Celulada yeniden direnie getiler ise de
yenildiler.
Nihavent Sava (642)
Sasaniler yeni bir ordu kurarak Mslmanlar durdurmaya altlar. Sava Mslmanlar kazand ve Sasani ordusu tamamen dald.
153

K a r k l k l a r
Yorum
Hz. Osman Emevi soyundan gelenleri devletin ynetimine getirince Kufe ve Msr gibi yerlerde ayaklanmalar kt. slamiyetin ortadan kaldrd kabilecilik
anlay yeniden gndeme getirilmitir. Ayaklanmann
ele balar Hz. Osman ehit ettiler. (656)
rann fethi Azerbaycan kaplarn at. Rey ehri alnarak slam ordular Trklerle kar karya geldiler.
Amr bn As komutasndaki slam ordular Msrn

fethine baladlar.
Fustat ehrini kurarak Kuzey Afrikann fethinde

s olarak kullanld.
skenderiyenin feth edilmesiyle (642) Msrn fethi tamamland.
Hz. mer 644 ylnda, ranl bir kle tarafndan

ehit edildi.
HZ. AL DNEM (656-661)

Hz. Osmann vefat zerine Medine halk Hz. Alinin
halife olmasn istediler. Kargaaya son vermek isteyen
Hz. Ali bu teklifi kabul etti. Emevi ailesinden olanlar Hz.
Osmann katilinin bulmasn Hz. Aliden istediler. Katilin bulunamamas zerine Hz. Alinin halifeliini kabul
etmediler. Bylece slam toplumunda i mcadele balad. mcadeleden dolay d fetihler durdu.
HZ. OSMAN DNEM (644-656)

Hz. mer lmeden nce halife olarak kimseyi iaret
etmemiti. Onun lmyle Mslmanlarn ileri gelenlerinden oluan bir kurul Hz. Osman halife seti.
Cemel Vakas (Deve Olay) (656)
Hz. Osman zamannda slam ordular Horasan

ve Harezm fethetti. Amuderya (Ceyhun) Nehrine kadar ilerlediler.
Azerbaycan ve Grcistann fethi ile Hazar Trkleri ile komu oldular.
Suriye valisi Muaviye Bizansla sava srdrd.

Anadoludan Kayseriye kadar seferler dzenlendi.
Donanma ilk defa oluturuldu. Bizans donanmas ile Fenike yaknlarnda yaplan Zats Savari
(655) Savan slam donanmas kazand.
Zats Savri Sava slam donanmasnn kazand ilk savatr.
ESEN YAYINLARI
Hz. Osman Dnemi n d e k i F e t i h l e r
Hz. Osmann katilinin bulunamamas zerine Hz. Aie, Talha ve Zberyin ban ektii bir grup ile Hz.
Ali taraftarlar arasnda sava yapld. Sava Hz. Aienin devesinin etrafnda olduu iin Cemel (Deve)
Olay denmitir.
Bu sava slam toplumu arasnda yaplan ilk i

savatr. Bundan sonra Hz. Ali Medineye dnmeyerek Kufeyi merkez yapmtr.
Sffn Sava (657)

am valisi Muaviye Hz. Alinin halifeliine kar kyordu. Hz. Alinin halifeliini istemeyenler Muaviyenin
etrafnda birletiler.
Donanma sayesinde Kbrs adas fethedildi.
Taraflar arasnda sava kanlmaz oldu. Sffnda yaplan sava Hz. Ali taraftarlar kazanaca srada Amr
bn As sorunun hakemler tarafndan zlmesi teklifini yapt.
Kuzey Afrikadan Tunus ve Libyann fethi tamamland.
Hakem Olay
K u r an- Kerimin oaltlmas
Hz. Ali, Musa bin El Eariyi, Muaviye ise Amr bn As

hakem tayin etti.
slam Devletinin snrlarnn genilemesiyle slam

toplumunu Kuran- Kerim ihtiyacn karlamak iin
Hz. Ebu Bekirin toplatt nsha esas alnarak oaltld. Mekke, Msr, Kufe, Basra ve am gibi merkezlere gnderildi.
ki tarafta yaplan grmeler sonucu ikisini de halifelikten almaya karar verdiler. Ebu Musa Hakemi olduum Hz. Aliyi grevden aldm. derken Amr bni As
Ben de Muaviyeyi halifelie getirdim. demesiyle daha byk sorun kt.
154

Bu olaydan sonra slam toplumu gruba ayrld.
Kerbela Olay (680)
i i l e r : Hz. Ali taraftarlar olup Irak ve Hicaz taraflarnda younlamtr.
Muaviyenin lm zerine halifelie geen Yezidin
E m e v i l e r : Muaviye yanllardr. Daha ok Msr ve

Suriye taraflarnda toplanmlardr.
olu Hz. Hseyine biat ederek Kufeye ardlar. Ye-
H a r i c i l e r : Hem Hz. Aliye hem de Muaviyeye kar

olanlar.
Kerbela denilen yerde Hz. Hseyin, Yezidin adamlar
halifeliini Kufeliler kabul etmediler. Hz. Alinin dier

zid, Hz. Hseyinin Kufeye gidiini engellemek istedi.
tarafndan ehit edildi. slam dnyasnda ba gsteren ayrlklar iyice kesinleti.
Hariciler Hz. Aliye kar ayaklandlar. Hz. Ali

Nahrevanda Haricileri yenerek isyana son verdi.
Ancak Hariciler Hz. Aliyi tuttuklar bir fedai ile ehit
ettirdiler. Bylece drt halife dnemi sona erdi.
slam dnyasnda byk bir zntye neden

olan Kerbela Olay Mslmanlar iiler ve Snniler olarak iki gruba ayrmtr. Emevilere kar isyanlarn kmasna neden olmutur.
EMEVLER DNEM (661-750)

Hz. Alinin ehit edilmesi zerine Kufeliler Hz. Alinin
byk olu Hz. Hasan halife ilan ettiler. am Valisi
Muaviye ise amda halifeliini ilan etti. Hz. Hasan
Mslmanlar arasnda kan dklmesini istemediinden Muaviye ile anlaarak halifelikten ekildi.
Emeviler Dnemi ndeki Fetih Hareketleri
den balatlmtr.
Antlamaya gre;
Hz. Hasan, Muaviyenin halifeliini tanyacakt.
Muaviyenin lmnden sonra halife seimle belirlenecekti.
Uzun zamandr devam eden i savalar sona

ermitir. Birlik ve beraberlik salanmtr. Bu yla
B i r l i k Y l denmitir.
stanbul 668 ve 674 yllarnda iki defa kuatlmtr.
ESEN YAYINLARI
Hz. Ali Dneminde duran fetih hareketleri yeni-
stanbul kuatmalarnn baarszlk nedenleri
klim farkllklarna uyum salanamamas
Kentin gl surlarla evrili olmas
Bizansn gl donanmaya sahip olmas
Bizansn Grejuva denilen Rum ateini kullanmas
Merkeze uzak oluu
Trkistann Fethi
Muaviye ve olu Yezid Dneminde Maverannehir, Harezm, Trkistan ve Buhara ele geirildi.
Buralarda fetihlerin abuk olmas Trkistanda

siyasi birliin olmamasndan kaynaklanmtr.
Halifeliin Saltanata Dnmesi
Kuzey A f r i k a n n F e t h i
Muaviye Emeviler Devletini kurmutu. Bakenti Kufeden ama tamt. Yalannca olu Yezidi yerine
veliaht tayin etmitir. Bylece slam tarihinin saltanat
dnemi balamtr.
Yezid Dneminde Cezayir ve Fas fethedilmitir.
Abdulmelik Dneminde Afrika egemenlii kesinleti.

155

spanyann Fethi
Tark bin Ziyad komutasndaki slam ordular, Cebeli Tark Boazn geerek spanyadaki Vizigot
Kralln ykarak egemenlik kurmulardr (Kadiks
Sava 711).
spanyann fethinden sonra Pirene Dalar alarak Fransaya girdiler. Franklarla yaplan Puvatya
Savan Mslmanlar kaybettiler. (732)
lk isyan ve ayaklanma Horasanda kmtr.

Ebu Mslimin balatt isyan hzla yaylm ve
halife ll. Mervann ldrlmesi Emevilerin sona
ermesini salamtr.
Yorum
Emevilerin Arap milliyetilii politikas gtmesi ve
Arap olmayanlar kle olarak grmesi slamiyetin,
yaylmasn yavalatmtr. Emeviler Arap Devleti zellii kazanrken slam Devleti olma zelliini geriye atmtr.
Puvatya Sava ile batdaki slam ilerleyii durmutur.
Arap olmayan halk, Araplarn kendilerinden

stn olmadklarn ispat etmek amacyla bilim ve
sanat alannda kendilerini kantlamak iin u ub i y e a k m balatmlardr.
E m e v i l e r i n Te k il a tla n m a a l ma la r
Devletin merkezi Kufeden ama tanmtr.
lke eyaletlere ayrlarak ynetimde kolaylk salanmtr.
Muhafz Birlii kurulmutur. (Harac-l Halife)
Halife Abdlmelik zamannda ilk slam paras baslmtr. Bylece Bizans ve Sasanilerin ekonomik basksndan kurtuldular.
Abdlmelik Dneminde Arapa resmi dil yaplmtr. eitli blgelerdeki farkl resmi dillerin kullanlmas nlenmitir.
Berid ad verilen posta tekilat kurulmutur. Bylece isyanlar daha abuk renilerek gerekli tedbirler alnmaya allmtr.
ABBASLER DNEM (750-1258)
ESEN YAYINLARI
Kurucusu Ebul Abbas Abdullahtr. Hz. Muhammedin

amcas Abbasn soyundandr.
Bakenti Kufeye tamtr.
Emevi ailesinden halifelik iddia edebilecek btn

erkekleri ldrtmtr.
Eb Cafer halife olunca bu sefer bakenti Kufeden Badata tamtr.
En parlak dnemleri Harun Reid Dnemidir.
Harun Reid, Bizanstaki i karklktan yararlanmak iin ordu gndererek Ankarada Bizans
malup etmitir.
Bizans vergiye balanmtr.
Harun Reidden sonra sras ile Emin, Memun

ve Mutasm halife oldular.
Divan-l hara ad verilen mali tekilat oluturulmutur.
E m e v i D e v l e t i n i n Yklma Nedenleri
Arap milliyetilii yaparak, Arap olmayan Mslmanlar Mevali (azadl kle) grmeleri
Gayrimslimlerden alnan Cizye ve Hara gibi

vergilerin Arap olmayan Mslman topluluklardan da almas
iilerin ve Abbasilerin ykc almalar
Hz. Muhammed soyundan gelenlere kt davranlmas, bir ounun ldrlmesi
Emevi ailesi arasndaki i ekimeler
Snrlarn genilemesi ile merkezi otoritenin zayflamas

156

A b b a s i l e r i n Yklma Nedenleri
Emin, Memun ve Mutasm dnemlerinde Trk-
ok geni snrlara ulamalar ve merkezi otoritenin zayflamas
Tekilat ve idari adan zayf olmalar
Valilerin merkezi tanmamalar ve bana buyruk

hareket etmeleri
Samara ehri: Mutasm, Trklerin Araplarla kararak

sava zelliklerini kaybetmemeleri iin kurmutur.
iilerin ykc almalar
Av a s m : Dman saldrlarn durdurmak iin kurulan

ehirlerdir.
EN D L S EMEV D EVLET ( 756- 1031)
lere byk nem verildi. 751 Talas Savandan

sonra Trkler kitleler halinde Mslman oldular.
Trkleri ordu ve devlet kademelerinde nemli grevlere getirdiler.
Buralara (Diyarbakr, Malatya, Mara, Antakya, Adana, Tarsus) Trkler yerletirildi. Bizansa kar slam
topraklar savunuldu.
Abbasilerden kaan Emevi halifesi Hiamn torunu l.

Abdurrahman spanyaya geti. Buradaki Mslmanlar, Onun halifeliini kabul edince Endls Emevi
Devletini kurdu.
Te v a i f im l k : Abbasi Devletinin zayflamas ile Abbasi snrlar iinde kurulan devletlerdir.
evresinde gl devletler olduu iin Franklara

kar baar kazansa da byk apta fetih hareketlerinde bulunamad.
En parlak dnemleri lll. Abdurrahman ve ll. Hakem dnemleridir.
Msrda, Fatmiler, Akid (Ihidiler), Tolunoullar
Kuzey Afrikada Aglebler
Maverannehirde, Samanoullar
Irak ve randa Buveyhoullar
Daha ok bilim, sanat ve kltrde ileri gitmilerdir.
Horasanda Tahirler
spanyada Endls Emevi Devleti
Kurtubada birok cami, medrese ve ktphane

atlar.
iilii benimseyen Fatmiler ve Bveyhoullar Abbasi halifelerini bask altna aldlar. Seluklular bu basky ortadan kaldrdlar.
1258 ylnda lhanl hkmdar Hlag Han, Badat ele geirerek Abbasi Devletine son verdi.
Msrdaki Memlk Sultan Baybars, Abbasi ailesinden Muntansr halife ilan etti. Memluklu himayesindeki Abbasi halifesi 1517 de Osmanl
Devletinin Msr fethetmesiyle sona erdi. Halifelik Osmanllara geti.
Abbasiler bilimsel ve kltrel faaliyetlere byk nem vermilerdir.
Bu dnemde Yunanca, Hinte, Farsa ve Sryanice eserler Arapaya evrilmitir.
Badatta Beytlhikmet; niversite almtr.
Aklcl esas alan Mutezile Mezhebi devletin

resmi inanc olmutur.
Badatta on binlerce kitap bulunan ktphane

kurdular.
ESEN YAYINLARI
Kurtuba medreselerine Avrupann birok lkesinden gelen Hristiyan genler eitim grm
ve Avrupada Rnesansn domasna katkda
bulunmulardr.
slam tarihinde ayn anda Abbasiler, Endls Emeviler ve Fatmilerden olmak zere halife kt.
atma ve isyanlar sonucu 1031de devlet dald. Tevaifimlk ad verilen kk devletler kuruldu. Bu devletler Hristiyanlarn egemenliine
girdi.
157

B E N AHMER DEVLET (1232-1492)
SLAM KLTR VE MEDENYET
Kurucusu, Muhammed Bin Ahmerdir.
Bakenti Grnata ehridir.
250 yldan fazla bir sre siyasi varln devam ettirmitir.
slamiyet geni corafyalara yaylmt. Bylece farkl
Bakent Grnata sanat, kltr ve bilimde ileri bir

seviyede idi.
tr.
1492de Aragunya kral Ferdinant ve Kastilya

Kraliesi zabella evlenerek lkelerini birletirdi.
Mslmanlara kar g birlii oluturdular.
ETKLENEN KLTRLER
ulus ve kltrlerle karlalm ve etkileim balam-
E s k i Yu n a n E t k i s i : Abbasi halifesi Harun Reid dneminde Antikite eserleri tercme edilmeye balan-
spanyollarla anlama yapan Beni Ahmer Hkmdar Abdullah teslim oldu.
mtr.
Memun zamannda Mutezile ad verilen mezhebin
Anlamaya gre;
yerlemesine allmtr. Yunan filozoflarnn akl n
Mslmanlara kt muamele yaplmayacakt.
plana karan dnceleri Sryaniceden tercme
Ancak bu artlara spanyollar uymayarak byk bir

Mslman ve Yahudi katliam yaptlar. Din deitirmeye zorlandlar. Bunu kabul etmeyenler srgn edildi.
edilmitir.
Eski Yunan kltrnn slam kltr ile tanmasnda,
Urfa, Harran, Antakya ve skenderiye nclk etmi-
spanya Mslmanlar Osmanl Devletinden

yardm istediler. Fakat Cem Olay nedeni ile Osmanl Devleti gerei gibi yardm edemedi. Baz
Trk denizcileri Mslman ve Yahudilerden
nemli bir ksmn kurtardlar. Mslmanlar Ku-
ESEN YAYINLARI
tir.
H i n t E t k i s i : Abbasiler Dnemi Hint kltrnden yararlanlmaya balanmtr. zellikle matematik ve astronomi konularnda nemli katklar olmutur. El
Fenari, Sindhind isimli astronomi kitabn Arapaya
zey Afrikaya Yahudileri de lkenin deiik toprak-
tercme etmitir. Harezmi bu eserden yararlanarak
larna getirerek yerletirdiler.
astronomi cetvelini yapmtr.

Erkamhindiye (Hind Rakamlar) Arapaya evrildi.
Avrupallar bu rakamlara Arap rakamlar adn vermiti.
Ayrca tp, eczaclk ve corafya alannda da yararlanmlardr.
r a n E t k i s i : ran Hz. mer Dneminde fethedilmiti.

Abbasiler dneminde ranllar birok devlet grevine
getirilmiti.
bni Mukaffa Pehlevi dilinden asl Hint kaynakl olan
Beydabann Kelile ve Dimnesini Arapaya evirdi.
Yorum
slam Uygarl sadece Araplarn oluturduu bir
sistem deildir. Birok millet ve kltrn katklar
El Hamra Saray - Endls
158
ile olumu bir sentezdir.

DEVLET YNETM
HUKUK
slam Devleti Medinede kuruldu.
Kurucusu Hz. Muhammeddir. Dini ve dnyevi li-
nettir.
derdi.
lamazlklar bizzat kendileri tarafndan zl-
seiliyordu.
yordu.
Halifeler Kuran ve snnet hkmlerine bal ola-
Hz. mer dneminde yarglama ii kadlara verildi.
rak devleti ynetiyorlard.
Abbasiler Divanmezalimi (Adalet ilerine bakard) kurdular.
Emeviler Dneminde halifelik saltanata dnt
Hz. mer Dneminde Divan tekilat kuruldu.
Abbasiler ilk defa vezirlik makamn kurdular.
Hz. merin kurduu Divan tekilat Abbasilerde
mtr.
ORDU VE DONANMA
Divanina: Devletin yaz ilerini yrtrd.
bakard.
ESEN YAYINLARI
Divanmezalim: Adalet ilerine bakard.
Divanbeytlmal: Devletin gelir ve giderlerine
Hz. mer zamannda ilk defa dzenli ordu kuruldu.
Emeviler Dneminde Arap olmayanlar orduya

alnmazd.
Abbasiler dneminde ordular on bin kiilik tmenlerden oluurdu. Her tmenin banda emir denilen komutanlar bulunurdu.
Sava arac olarak, at, deve, ok, yay, kl, kalkan

kullanlrd.
Hz. Eb Bekir Dnemi: Medine

Hz. mer Dnemi: Medine
Abbasiler Dneminde Trkler ordunun asli unsuru oldular.
slam Devletinin Bakentleri

Hz. Muhammed Dnemi: Medine
Hz. Muhammed ve Hz. Ebubekir dneminde dzenli ordu yoktu.
daha da gelitirildi.
Divancey: Askerlik ileriyle ilgilenirdi.
Daha sonra slam Hukuku (Fkh) Kuran- Kerim,

Snnet, cma ve Kyas olmak zere drde ayrl-
Abbasilerde ise halifeler siyasi kimlik yerine dini

kimliklerini ne kardlar.
Hz. Muhammed ve Hz. Eb Bekir dneminde an-
Hz. Muhammedden sonra halife denilen vekiller
rld.
slam Hukukunun temeli Kuran- Kerim ve sn-
Donanma Hz. Osman zamannda ilk defa am

valisi Muaviye tarafndan kuruldu. Komutanlarna
Hz. Ali Dnemi: Kufe
Emirl Ma denirdi.
Emeviler Dnemi: am
Abbasiler Dnemi: Kufe ve Badat
SOSYA L VE KTSAD HAYAT
Hz. mer Dneminde illere valiler ynetici olarak

grevlendirildi.
Hz. mer Dneminde kadlar illerde adalet ile-
Sosyal Hayat: slam Devletlerinde sosyal hayat slamn koyduu kurallar erevesinde gelime gstermitir.
rine baktlar.
slam Devletinde ilk tekilatlanma byk oranda Hz. mer Dneminde balamtr.
slam dini btn Mslmanlar karde kabul etmitir.
Kadn-erkek ayrm yoktur.
Halifeler halkn yaad gibi sade hayat yaamlardr.
Emeviler Dneminde Araplar kendilerini dier

uluslardan stn grmlerdir.
159
M a d e n g e l i r l e r i : Madenlerden alnan 1/5 vergidir.
Arap rkl politikas halk;
Mslman Araplar,
Mevli (Azadl Kle): Mslman olan dier

uluslar.
Zmm: slam Devletinde yaayan Mslman olmayan halk,
Kleler: slam klelii iyi grmemi yasaklam, onlara iyi davranlmasn istemi,
zgr brakma tevik edilmitir.
D i e r g e l i r l e r : Yabanc devletlerden alnan vergiler.

Orman, otlak, sulama gelirleri, tuzla gelirleri, eitli
hediyeler.
YAZI, DL VE EDEBYAT
E k o n o m i k H a y a t : Halk tarm, hayvanclk, ticaret ve

zanaat alannda alarak geiniyordu.
Arap Yarmadasnda slamn ilk yllarnda Msr,

Suriye ve Yunan alfabesi kullanlmaktayd.
Abdulmelik Dneminde Arapa resmi dil ilan edilince kullanm yaygnlaan Arapa, Arabistan dnda da yaygnlat.
slamiyeti kabul eden dier uluslar Kuran- Kerimi

okuyabilmek iin Arapa renmeye baladlar.
Hz. Muhammedin hayatn konu alan Siyer ve

savalarn anlatan Magazilerin yazlmas tarih
yazmn da balatt.
eitli dillerden eserlerin Arapaya tercmesi yapld.
ESEN YAYINLARI
BLM VE SANAT
slamn ilk yllarnda fetihler nedeniyle bilim ve

sanata fazla yer verilememitir.
Emeviler Dneminde bilimsel almalar balam ve yaygnlamtr.
Bilim ve sanata ilgi Abbasiler dneminde zirveye

kmtr.
Bu dnemde Hint, Eski Yunan ve Sryani dilinden

birok edebi ve felsefi eserler tercme edilmitir.
slam resmi yasaklad iin dier alanlarda gelimeler yaanmtr.
En nemli bilim ve sanat merkezleri Kufe, Basra,

Kurtuba, Badat olmutur.
Mimari byk bir gelime gsterdi. Bizans, Suriye, Msr ve ran mimarisinden nemli lde etkilenildi.
r : Mslman iftilerin dedii 1/10 rn vergisidir.
Hara: Gayri mslimlerden alnan toprak ve rn vergisidir. Deiiklik gsterir.
Emeviler dneminde camilere maksure, mihrap

ve minare ilave edildi.
Msrdaki Amr bn As Camisi, Kayrevan Camisi,

Kubbets Sahra, Mescidi Aksa ve meyye Camileri Emeviler dneminin en nemli cami rnekleridir.
Sivil mimaride ise Kuseyr-Amra nemlidir.
slam rnesans, Endls Emevileri ve Abbasiler

dneminde yaanmtr.
Abbasiler Dneminde sulama kanallar yaplmtr.
Bataklklar kurutularak, tahl, hurma, pamuk ve

eker kam yetitirildi.
Deve, koyun, kei, at ve sr beslenir.
pek ve Baharat Yollarnn getii yerler slam

Devletlerinin eline gemiti. Bylece ticaret sayesinde zenginleildi.
Tarm rnlerine dayal el sanatlar ile uralrd.
Hazinenin Gelir Kaynaklar
Cizye: Gayri mslim salkl erkeklerden askerlik

yapmadklar iin alnrd.
Zekat: Mslmanlarn mallarndan verdii 1/40 ya
2.5/100 maldr. htiya sahiplerine datlrd.
G a n i m e t : Savata ele geirilen mallara ganimet denir. 1/5 i hazineye verilirdi.
160

Corafya: Mesud, bni Havkal, bni Batuda, dris
en nemli corafyaclardandr. bn Batudann seyahatnamesi birok tarihi iin kaynak kitap olmutur.
Tp: bni Sina, Razi, Huneyn bin shak nemli isimlerdir. bni Sinann Kanun Fit Tbb (Tbbn Kanunu)
adl eseri 500 yl Avrupada ders kitab olarak okutulmutur.
slam Medeniyetinin Dier Medeniyetlere Etkisi

M atemat ik : Harezmi Hisabel Cebir (Matematik hesaplar) adl kitab Avrupa niversitelerinde ders kitab olarak okundu.
b n i C e m i d , Ondalk saylar bulmutur.

M u h a m m e d b n i M u s a ise Meridyen dairesini lmtr.
Avrupada Rnesans hareketlerinin balamasnda Endls Medeniyetininde byk katks olmutur.
K i m y a : Cabir bni Hayyan, yapay altn yapmaya almtr. lk hassas teraziyi bulmutur. Riyazi ise asit
slfrii bulmutur.
ESEN YAYINLARI
A s t r o n o m i : Ferazi, Usturlap ad verilen aleti gelitirerek yldzlarn hareketlerini gzledi. Gne ve Ay tutulmalarnn zamann hesaplad. Gece ve gndzlerin
uzayp ksalmasn gsteren cetveller hazrlad.
Felekil Buru
Mslmanlar Endlste yksek bir eitim ve retim alan oluturdular. Birok Avrupal renci
Endls medreselerinde okudu. rendiklerini lkelerine dnerek yaydlar.
bni Rt ncili yeniden yorumlad. Skolastik dncenin olduu Avrupaya nemli bir alm getirdi.
Birok bilimsel eser Arapadan Latinceye evrildi. Bunlardan Sicilyal Kostantin, eski Yunana ait
eseri evirmitir.
Avrupallar Hal Seferleri sonucunda kat, matbaa, barut, pusula, yel deirmeni, ziraat ve el sanatlar aletleri ile ilgili teknik bulular slam dnyasndan rendiler.
Avrupallar matematikte nemli bir yeri olan (0)

sfr rakamn Mslmanlardan rendiler.
bni Rtn Aristoyu Batda tantmas skolastik

dncenin sarslmasna neden oldu.
SLAM DNR VE BLM ADAMLARI
Felsefe: lk a Yunan felsefecilerinden etkilenilmitir. Onlarn eserleri temel alnarak yeni grler gelitirildi. Farabi, Kindi, bni Sina, bni Rt en nemli
felsefecilerdendir.
Ta r i h : Taberi, b n i H a l d u n , Me su d , b n l Esi r eitli tarih kitaplar yazmtr.

b n i H a l d u n devrin byk sosyologlarndandr. Yazd Mukaddeme adl eseri hl geerlidir.
H u k u k : E b H a n i f e n i n slam hukuku ile ilgili grleri bugn hl geerlidir.
bnl Heysem
Bata fizik olmak zere, felsefe ve astronomi konusunda hem Dou, hem de Bat bilim dnyasnda etkili
olmutur.
bnl Heysem 965 ylnda Basrada dodu. renimini Badat ve Kahirede tamamlad. Kitaplarnn ou
Latince, branice ve Kataloncaya evrildi. bnl Heysem 1039 ylnda Kahirede ld.
bnl Heysem hem dounun nl bilginlerinin hem de
klid, Batlamyus gibi batl bilim adamlarnn eserlerini okudu.
161

Aristo ve Farabiden etkilenerek metafizik konularyla
ilgilendi. Asl nn tp konusunda gsterdi. rendii teorik bilgileri hastalar zerinde uygulad. Buhara
hkmdar ve Hamedan Emirini tedavi etmesi nne
n katt. bni Sina tp konusunda Kitabl Kanun Fit
Tp adl eserinde birok hastaln tanm ve tedavi
yntemlerini anlatt.
bni Sina, Aristo ve Galinosun aksine, kann gda tayan bir sv olduunu ileri srd. Barsak hastalklarnn ounun su ve toprak yoluyla yayldn ileri
srd. Barsak solucan, menenjit, gs iltihaplanmas ve karacier absesi zerinde incelemeler yapt.
bnl Heysemin en nemli almas, k inceleme

bilimi olan optik konusudur. Grlecek cismin ekli,
k vastasyla gzden girer ve orada mercekler vastasyla nakledilir tezini ileri srmtr. In havada
ve suda krlmasyla ilgili temel fizik olayn ispatlad.
bni Sina cilt hastalklaryla da urat. Ameliyatta iddetli arlar hafifletmek iin uruba, afyon, ban otu,
sar sabur ve hindistan cevizi katarak yeni bir ila elde etti.
bnl Heysem, kresel ve parabolik aynalar ve byteler zerindeki incelemeleriyle Roger Bacon (1214)
Johannes Keplere (1517-1603) tesir etmitir.
Eserleri
1.
Kitaabl Menazir
2. Kitabl Azhal (Bu eser Ay ve Gne tutulmasn

konu edinmektedir.)
Eserleri
ESEN YAYINLARI
bnl Heysem, Aristoyu uzun sre uratran Ay halesi ve gkkua konularyla da megul oldu. Ayrca
yerekimi ve cisimlerin dmesiyle de uraarak,
kendinden 700 sene sonra gelen Newton ve Galileoya nclk etmitir.
bni Sinay esas ne kavuturan ise psikolojik hastalklarn tedavisinde gsterdii baarlardr.
276 eser veren bni Sinann en nemli eseri unlardr:

1.
E-ifa: Fizik, mantk ve matematikten bahseder.
2.
El-Kanun Fit Tp: Byk tp ansiklopedisi
3.
En Necat: E ifa adl eserinin zeti niteliindedir.
bni Rd
bn-i Sina
Asl ad Hseyin olan bni Sina 980 ylnda Buharann
Avin kynde dodu. Kk yalarnda eitli hocalardan dersler ald. Matematik, hukuk, mantk ve felsefe rendi.
slam felsefesinin en byk simalarndan birisidir

(1126 - 1198).
bni Rd, 1169da Sevilla, 1172de Kurtuba kads
olur.
bni Rdn felsefedeki baars onun ayn zamanda, ann en byk hekimlerinden birisi olmasn
unutturdu. Oysaki Kitabl - Klliye Fit Tb adl eseri
Latinceye evrilmi ve Hristiyan niversitelerinde
uzun sre okutulmutur.
bni Rd Aristonun en byk aklaycs saylr. Yakn aa kadar Avrupallar Aristoyu onun aklamalarndan renmilerdir.
bni Rd; mantk, fizik, psikoloji, metafizik, ilahiyat,
hukuk ve gramerle ilgili kitaplar da yazd.
bni Sina
162
Gazaliyle fikri atma yayordu. Gazalinin Felsefenin Tahribi adl eserine kar Tahribin Tahribi adl
eseriyle karlk verdi.

Ta b e r i
mam Gazali
Asl ad Eb Cafer el Tataberidir (838 - 923). Hazar

Denizinin gneyindeki Taberistanda domutur. Arabistan, Msr ve Suriyede renim grd ve Badatta mft oldu. Bundan sonra mrnn son krk ylnda byk eserler yazd.
Kitab- Ekber el Resl vel Mlk. Eserinde yaratltan 913 ylna kadar hkmdar ve peygamberlerin tarihini anlatyordu. Bu eserin elde kalan ksm on be
cilt aslnda bunun orjinalinin on defa daha fazla olduu sylenmektedir. Eserde kronolojik bir sra ve metod kullanmtr. Anlatt eylerin kaynaklarn da
gstermesi bakmndan nemlidir. Bu eser Tarihi Taberi diye ou kez baslmtr.
1058 ylnda Tusta dodu. Alim sufilerdendir. Asl ad

Muhammeddir.
Gazali, devrinin Hccetl slamdr. Yani slam diniyle ilgili delil kabul edilir.
Gazali 1111de Tusta vefat eder. Kabri Tusun Teberan semtindedir. En nl eseri hyal - Ulmid Dindir.
Farabi
ESEN YAYINLARI
mrnn ilk yllarn ilim tahsiliyle geirmitir. Orta

yalarnda ilmin zirvesine kmtr. Daha sonra tasavvufa ynelmitir. Badatta Nizamiye Medresesinde Nizamlmlkn istei ile ba profosr olur.
Drt yl burada alr. Drt yl sonra Gazalide deiim balar ve tasavvufa yani kendi i alemine dn
yapar. Bundan byle tefekkre dalar ve vaaz nasihatlerle evresini aydnlatr.
Asl ad Eb Nasrul Farabidir. Farabi felsefe sahasnda byk isim yapan ilk Trktr. Trkistann Farab
ehrinde dodu. Badat ve Harranda mantk okudu.
Aristo fiziini krk defa De Animay iki yz defa okudu.
Sofi doktrinini benimsedi. bni Hallegan onun iin
Dnyevi eylere ylesine dkn olmayan insan yoktur der.
Muhyiddin Arabi
Farabi
Gnmze Farabiden otuz dokuz eser kalmtr. ou felsefeyle ilgilidir. En nl eseri hsanl-Ulm ilimler ansiklopesidir. Ayrca El Medinetl Fazla ideal
ehir adl eseri de nemlidir.
1162de spanya (Endls)da domutur. Anadolu ve
Arabistan gezmitir. Mutasavvf ve byk bir alimdir.
Kendisine eyhiekber de denir.
Ftuhat Mekkiye ve Fsusl Hikem adl eserleri
mehurdur. 1240da amda vefat etmitir.
Muhyiddini Arabi, Vahdetl Vcudu savunur. Bizden
olmayan ve bizi bilmeyen kitabmz okumasn, zarar
grr. der.
163
164
Ey nsanlar!
Szm iyi dinleyiniz! Bilmiyorum, belki bu seneden
sonra sizinle burada ebedi olarak bir daha birleemeyeceim.
nsanlar! Bugnleriniz nasl mukaddes bir gn ise,
bu aylarnz, nasl mukaddes bir ay ise, bu ehriniz
(Mekke) nasl mukaddes bir ehir ise, canlarnz,
mallarnz, namuslarnz da yle mukaddestir, her
trl tecavzden korunmutur.
Ashabm!
Yarn Rabbinize kavuacaksnz ve bugnk her hal
ve hareketinizden muhakkak sorulacaksnz. Sakn
benden sonra eski sapklklara dnp de birbirinizin
boynunu vurmaynz.
Bu vasiyetimi burada bulunanlar, bulunmayanlara
bildirsin! Olabilir ki bildirilen kimse, burada bulunup
da iitenden daha iyi anlayarak muhafaza etmi
olur.
Ashabm!
Kimin yannda bir emanet varsa onu sahibine versin! Faizin her eidi kaldrlmtr, ayamn altndadr. Lakin borcunuzun asln vermek gerektir. Ne
zulmediniz, ne de zulme uraynz. Allahn emriyle
faizcilik artk yasaktr. Cahiliyetten kalma bu irkin
adetin her trls ayamn altndadr. lk kaldrdm faiz de Abdlmuttalibin olu (amcam) Abbasn
faizidir.
Ashabm!
Cahiliye devrinde gdlen kan davalar da tamamen kaldrlmtr. Kaldrdm ilk kan davas Abdlmuttalibin torunu (amcazadem) Rebiann kan davasdr.
nsanlar!
Byk eytan, sizin bu topraklarnzda yeniden tesir
ve hakimiyetini kurmak gcn ebedi surette kaybetmitir. Fakat siz, bu kaldrdm eyler dnda
kk grdnz ilerde ona uyarsanz, bu da onu
memnun edecektir. Dininizi korumak iin bunlardan
saknnz.
nsanlar!
Kadnlarn haklarn gzetmenizi ve bu hususta Allahtan korkmanz tavsiye ederim. Siz kadnlar,
Tanr emaneti olarak aldnz; onlarn namuslarn ve
iffetlerini Allah adna sz vererek helal edindiniz. Si-
ESEN YAYINLARI
VEDA HUTBES
zin kadnlar zerinde hakknz, onlarn da sizin zerinizde haklar vardr. Sizin kadnlar zerindeki hakknz, onlarn, aile yuvasn sizin holanmadnz
hibir kimseye inetmemeleridir. Eer raz olmadnz herhangi bir kimseyi aile yuvanza alrlarsa,
onlar sakndrabilirsiniz. Kadnlarn da sizin zerinizdeki haklar, meru bir ekilde, her trl yiyim ve
giyimlerini temin etmenizdir.
Mminler!
Size bir emanet brakyorum ki ona sk sarldka
yolunuzu hi armazsnz. O emanet Allahn kitab Kuran ve Ehl-i beytimdir.
Mminler!
Szm iyi dinleyiniz ve iyi belleyiniz! Mslman
mslmann kardeidir, bylece btn mslmanlar
kardetir. Din kardeinize ait olan herhangi bir hakka tecavz bakasna helal deildir. Meer ki gnl
honutluu ile kendisi vermi olsun.
Ashabm!
Kendinize de zulmetmeyiniz. Kendinizin de zerinizde hakk vardr.
nsanlar!
Cenab- Hak her hak sahibine hakkn (Kuranda)
vermitir. Varise vasiyet etmeye lzum yoktur. ocuk kimin deinde domusa ona aittir. Zina eden
iin mahrumiyet vardr. Babasndan bakasna ait
soy iddia eden soysuz, yahut efendisinden bakasna intisaba kalkan nankr, Allahn gazabna, meleklerin lanetine ve btn mslmanlarn ilencine
urasn! Cenab- Hak, bu gibi insanlarn ne tevbelerini ne de adalet ve ehadetlerini kabul eder.
nsanlar!
Yarn beni sizden soracaklar, ne diyeceksiniz!
Allahn eliliini ifa ettin, vazifeni yerine getirdin, bize vasiyyet ve tte bulundun, diye
e h a d e t e d e r i z . cevabn verdiler.
Bunun zerine Hz. Muhammed (s.a.v)
ahit ol ya Rab! ahit ol ya Rab! ahit ol ya
Rab! dedi.
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi
Cilt 1, Sayfa 542 a Yaynlar, stanbul
165
HZ. PERGAMBERN NECYE MEKTUBU VE NECNN CEV ABI

HZ. PEYGAMBERN NECAYE MEKTUBU
Hz. Peygamber (S.A.V), hicretin altnc ylnda Amr b. meyyeyi Habeistan Kral Necye eli olarak grevlendirip beraberinde u mektubu gnderdi:
Esirgeyen balayan Allahn adyla
Allahn elisi Muhammedden Habe Kral Nec Ashama
nce esenlikler dilerim.
Mlkn sahibi; her trl eksiklikten arnm, esenlik veren; gvene kavuturan; gzetip koruyan ve kendisinden
baka tapnmaya lyk kimse olmayan Allaha hamd ederim.
Ben sann Allahn pak, bakire ve afif olan Meryeme ulatrd ruh ve sznden ibaret olduuna tanklk ederim ki, bunun sonucu olarak, Meryem ona hamile oldu. Allah, Ademi kuvvet ve flemesiyle yaratt gibi, say
da ruhundan flemesiyle yaratt.
Ben, seni ortaksz ve tek ollan Allaha inanma ve devaml olarak Ona itaat ve ibadete, bana tbi olup Allah tarafndan bana indirilen emir ve hkmlere uymaya aryorum. Ben, Allah elisiyim. Sana amcamn olu Caferi, Mslmanlardan birka kiiyi gnderdim. Cafer yanna geldiinde onu konuk et, kibirlenmeyi brak. Ben,
seni ve askerlerini Tanrya imana aryorum. Sana yeter derecede nasihatta bulundum. Allahn emrini sana
eritirdim. Benim bu nasihatlarm kabul ediniz. Alllah tarafndan gsterilen doru yoldan sapmayanlara esenlik dilerim.
NECANN HZ. MUHAMMED E CEVA B I

Esirgeyen balayan Allahn adyla
Allahn elisi Muhammede, Nec Asham bin Ekderden:
Ey Allahn Peygamberi, kendisinden baka mabut olmayan ve beni slama kavuturan Allahn selam, rahmet ve bereketi zerine olsun.
Ey Allahn elisi, mektubun bana ulat. sa hakknda sylediklerine gelince yer ve gn Rabbi iin sa, sylediinden zerre kadar fazla ve farkl deildir. O, tam olarak buyurduun gibidir.
Bize gndendirdiini anladk. Amca olu ve arkadalarn misafir ettik.
Tanklk ederim ki sen, doru ve tasdik edilmi Allah elisisin. Sana ve amcaoluna beyat ettim. Onun huzurunda lemlerin Rabbi olan Allaha teslim oldum.
Sana olum Arhy gnderiyorum. Benim szm ancak kendime geer. Eer, yanna gelmemi istersen gelirim.
Sylediklerinin gerek olduuna da tanklk ederim.
Taber
Ta r h l - m e m v e l - M l k t e n
166

Av a s m e h i r l e r i
: Abbasiler Dneminde Bizans snrlarna kurulan ve Trk askerlerinin yerletirildii ehirlerdir.
Bedeviler
: Arap Yarmadasnda, koyun, kei, at, deve besleyerek gebe hayat sren Arap kabileleridir.
B e y t lh i k m e
: Halife Memun Dneminde Badatta tercme faaliyetlerinin yaplabilmesi iin alan kurum.
Beytlmal
: slm Devletlerinde hazineye verilen isimdir.
Cahiliye Devri
: slm ncesi Arap Yarmadasnda yaanan dnem.
Cihat
: slam dininin yaylmas iin yaplan kutsal sava.
Cizye
: Mslman lkelerde korunmalar karlnda gayri mslim halktan alnan vergi. Askerlik yana gelmi erkeklerden alnrd. Din adamlar, kadnlar ve ocuklardan alnmazd.
Darul Nedve
: Cahiliye Dneminde Mekkenin ynetimi salayan danma kurulu.
Dinar
: Emevi hkmdar Abdlmelik zamannda baslan para.
Dirhem
: Emeviler Dneminde baslan gm para.
Divanc n d
: Hz. mer zamannda kurulan ordu divan.
Harem
: slam lkelelerinde evlerde ve saraylarda kadnlara zg blm.
E h l ik i t a p
: slamlardan baka Allah tarafndan kitap gnderilen dinler. Hristiyanlk ve Musevilik gibi.
E h l is n n e t
: Hz. Muhammedin sz ve davranlarna uyan kimseler.
Ensar
: Mekkeden Medineye hicret eden muhacirlere yardm eden halk.
Ganimet
: Sava srasnda ve sonrasnda dmandan ele geirilen mal, para ve esirler.
Gaza
: slam yaymak iin Mslman olmayan topluluklar zerine yaplan sefer.
Gazve
: Hz Muhammedin bizzat katld savalar.
Hara
: slm Devletinde yaayan Mslman olmayan topluluklardan alnan vergi.
Halife
: Hz Muhammedin lmnden sonra Mslmanlara siyasi, askeri ve dini liderlik yapan kiilerdir. lk drt halife olan Hz. Ebu Bekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali seimle i bana gelmilerdir. Emevi halifesi Muaviyenin lm ile veraset (babadan oula geme) ekline dntrlmtr.
Haram aylar
: Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Recep aylarna denirdi.
Harem
: slm lkelerinde evlerde ve saraylarda kadnlara zg blm.
Hicaz
: Arap Yarmadasnda Mekke ve Medine topraklarn da iine alan blm.
Hutbe
: slam inannda cuma ve bayram namazlarnda minberden cemaate okunan aydnlatc konumalar.
Mecusi
: Kayna eski ran olan, atee tapanlara denirdi.
Mevali
: Emeviler Dneminde Arap olmayan mslman topluluklara verilen azat edilmi kle demektir.
Miri
: Devlete ait olan toprak, araziler.
Muhacir
: Mekkeden Medineye g eden Mslmanlara verilen isim.

167

Mrik
: Allah tanmayan, putlara tapanlar, Ona ortak koanlar.
Ordugah
: Ordunun sefer srasnda veya barta kald ihtiyalarnn karland yer.
: slm Devletlerinde Mslman halktan alnan rn vergisidir. ouluna Aar denir.
Panayr
: Elence, yarma ve ticaret yaplan pazar yerleri.
Sahabe
: Hz. Peygamberi gren ve Onun huzurunda bulunan ve konumalarn dinleyenler.
Seriyye
: Hz. Muhammedin katlmad seferlerdir.
iilik
: Hz. Muhammedinin lm zerine halifelik kurumu etrafnda Mslmanlar arasnda kan ilk
ayrlk ve mezhep.
Te v a i fi m l k
: Abbasilerin merkezi otoritelerinin bozulmas sonucunda kurulan kk devletler.
mmetilik
: Birden ok milletin din duygusu etrafnda tutulmas. Milliyet yerine dinin n plana kartlmas.
Va h i y
: Allah tarafndan peygamberlere, Cebrail isimli melek tarafndan getirilen emir. lk emir Yaradan rabbinin ad ile oku.
Zekat
: Mslmanlarn malnn 1/40n yoksul Mslmanlara veya zekat verilecek gruplara verilmesidir.
Zmmi
: slam Devletlerinin egemenliini kabul eden gayrimslimlere verilen isimdir.
Minber (Hutbe okunan yer)
168
169

Soru
Cevap
Kuss bn Saidenin hitabesini aratrarak yorumlaynz.
Soru
Cevap
Soru
Cevap
Cnd nedir? nemli Cnd ehirlerini

yaznz.
170

Soru
Cevap
Veda Hutbesini okuyarak, zetini yaznz.
Soru
Cevap
Soru
Cevap
171
ESEN YAYINLARI
Fotorafta grdnz yer neresidir? sra olay hakknda din dersi retmeninizden yararlanarak bilgi veriniz.
Resim slam toplumlarnn hangi gzel sanatlarn anlatmaktadr? Yorumlaynz.
172
1. slamiyet ncesi Arabistanda siyasi birlik .......... .

2.
3. slamiyet ncesi Arap toplumunda kadnlara deer verilmemesi ve kleliin yaygn olmas
.............. kantdr.
4.
5. lk drt Mslman 1. .............. 2. .............. 3. .............. 4. .............. dir.

6.
7. Hz. mer Devrinde kullanlan Hicri Takvimin balangc .............. olaydr.
8.
9. Bedir Savanda ele geirilen esirler okuma yazma retme karlnda serbest braklmas
.............. verilen nemi gsterir.
10.
11. lk halife .............. dir.
12.
13. Mslmanlar ilk kez .............. ile kar karya gelmilerdir.
14.
15. Mslmanlar ilk kez Avrupada .............. dneminde fetihler yapmtr.
16.
17. Trkler .............. Savandan sonra gruplar halinde Mslman olmaya balamtr.
18.
19. Mslmanlardan alnan toprak vergisine .............. denir.
20. .............. sanat Mslman toplumlarda, slam dini yasaklad iin gelimemitir.
173
1. slamiyet ncesi Arabistanda sosyal eitlik yoktu.

2.
3. Mslmanlar 622, Hicret Olay ile siyasi bir g olmulardr.
4.
5. Uhud Savan Mslmanlar kazanmtr.
6.
7. Hayberin Fethi ile am ticaret yollar Mslmanlarn ellerine gemitir.
8.
9. Hudeybiye Antlamas, Yahudilerle Mslmanlar arasnda yaplan ilk antlamadr.
10.
11. lk donanma Hz. Osman Dneminde kurulmutur.
12.
13. Kerbela Olay Abbasiler Dneminde olmutur.
14.
15. Emeviler hogrl bir politika izledikleri iin slam Devleti zellii gsterirler.
16.
17. Emeviler Dneminde halifelik babadan oula geerek saltanata dnmtr.
18.
19. Vakflar slam Devletinde nemli gelir kaynaklarndan biridir.
20.
174
TEST 1
1.
4.
Hz. Muhammed Dneminde Medinede yaayan

Yahudilerle yaplan Vatandalk Antlamasnn
baz maddeleri unlardr:
Hz. mer D n e m i n d e d z e n l i o r d u l a r n k u r u lmas ve Hz. Osman D n e m i n d e d o n a n m a n n

oluturulmasyla,
I. lke snrlarnn genilemesi
II. slamiyetin yaylmas
III. Deiik kltrlerle etkileime girilmesi
Yahudiler Mslmanlarla bar ierisinde yaayacaklar, ehri birlikte savunacaklardr.

Yahudiler Mslmanlarn yararland her
trl haktan yararlanacak, ibadetlerini ve
ayinlerini serbeste yerine getirebileceklerdir.
g e l i m e l e r i n d e n h a n g i l e r i n i n o l d u u s y l e n ebilir?
Buna gre aadaki kavramlardan hangisinden k e s i n l i k l e b a h s e d i l e m e z ?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I, II ve III
A) Eitlik
B) z savunma gereksinimi
C) Dini hogr
D) Ortak inan
E) Adalet
5.
Hz. Muhammed Mekkeden Medineye g eden
Mslmanlar, Medineli Mslmanlarla karde
iln ederek Medinelilerden Mekkeli Mslmanlara yardmc olmalarn istemitir.
Hz. Muhammed bu uygulamasyla;
I. Ynetimi kolaylatrmay
II. Mslmanlar arasnda sosyal dayanmay
salamay
III. Mekkeli inanmayanlarla bar ortamn korumay
3.
Bu durumun,
ESEN YAYINLARI
2.
IX. yzyldan itibaren Abbasi halifeleri ynetimdeki etkilerini kaybetmeye balamlardr. Siyasi gcn kaybeden Abbasi Devleti varln Trk slam Devletlerine dayanarak devam ettirmilerdir.
I.
Abbasi topraklarnda yeni devletlerin kurulmasna

II. slam dnyasnn siyasi liderliinin ve koruyuculuunun Trklerin eline gemesine
III. Abbasi halifelerinin seimle belirlenmesine
verilenlerden hangilerini amalamtr?
sonularndan hangilerine neden olduu s ylenemez?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
Hz. Eb Bekir Dneminde Kuran- Kerim sahifeleri toplanarak kitap haline getirilmitir.
Hz. Osman Dneminde ise Kuran- Kerim
oaltlarak nemli merkezlere gnderilmitir.
6.
lk slam donanmasnn Hz. Osman D n e m i n de amda kurulmasnda aadakilerden

hangisi etkili olmutur?
Bu uygulamalarla,
I. slam toplumunda okur-yazar orann artrma
II. Kuran- Kerimin zgn halini koruma
III. Bilimsel gelimeleri hzlandrma
istei savunulabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
A) Deiik kltrlerden etkilenmenin

B) Devletin snrlarnn deniz kysna ulamasnn
C) Kara savalarnda baarsz sonular alnmasnn
D) Emirlm makamnn kurulmasnn
E) Gemicilik alannda ilerlemenin yava olmasnn
175
TEST 2
1.
4.
Hudeybiye Bar Antlamas ile Mslmanlarla

Mekkeli mrikler grme imkan bulmu, taraflar arasndaki sert ve dmanca tavr biraz yumuam, sosyal ve ticari ilikiler artmtr.
Buna gre, aadaki gelimelerden hangisi

Hudeybiye Antlamas sonras meydana gel m e m i t i r?
A)
B)
C)
D)
E)
2.
slam tarihinde,
Kbrs alnm
stanbul denizden kuatlm
spanya fethedilmi
Bu gelimeler;
I. lke snrlarnn genilediini
II. Donanmann kurulduunu
III. slam kltrnn yayldn
Bar ortamnn olumas

Siyasi bir zafer kazanlmas
Mslmanlarn resmen tannmas
lk gr ayrlklarnn yaanmas
Ekonominin canlanmas
durumlarndan hangilerini gsterir?

A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) I, II ve III
slm tarihinde grlen,

I.
d u r u m l a r n d a n h a n g i l e ri y n e t i m d e h a l k n g r l e r i n i n v e d e m o k r a s i n i n u y g u l a n d n a k ant olarak gsterilebilir?
5.
ESEN YAYINLARI
Hz. Muhammedin Uhud Savanda ounluun grne uyarak, ehir dnda savamas
II. Devlet ilerinin divan tekilatnda grlmesi
III. Drt Halife Dneminde halifelerin seimle
belirlenmesi
Buna gre, aadakilerden hangisi sylene mez ?

A)
B)
C)
D)
E)
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) II ve II
E) I, II ve III
3.
Hz. mer Dnemine kadar halifeler bizzat davalara bakarken, Hz. mer bu grev iin kadlar tayin etmitir. Kadlarn grev sahalar ve yetkileri
ilerleyen dnemlerde giderek artmtr. Ayrca kadlarn rahata alabilecei brolar kurulmutur.
Yargsal grevler kadda toplanmtr.

Zamanla kadlarn ykmllkleri artmtr.
Adli yaplanmaya byk nem verilmitir.
Yetkiler tek elde toplanmtr.
dare ve yarg birbirinden ayrlmtr.
Hz. mer D n e m i nde meydana gelen,

I. Divan tekilatnn kurulmas
II. Hicri Takvimin kullanlmaya balanmas
III. Yeni vergiler konularak devlet hazinesinin
oluturulmas
gelimelerin ynetim, ekonomik ve kltrel
alanlarla ilikisi aadakilerden hangisinde
doru olarak gruplandrlmtr?
A)
B)
C)
D)
E)
Ynetim
I
II
I
III
II
Ekonomik
II
III
III
II
I
Kltrel
III
I
II
I
III
6.
A b b a s i l e r D n e m i n d e k i ,
I. Medreselerin kurularak yaygnlatrlmas
II. Bat dillerinden Arapaya evirilerin yaplmas
III. Trklerin ynetim ve orduda nemli grevlere
getirilmesi
f a a l i y e t l e r d e n h a n g i l e r i n i n b u d n e m i i n slm Rnesans d e n m e s i n d e d o r u d a n e t k i s i
o l d u u s a v u n u l a m a z?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
177
TEST 3
1.
4.
slamiyetin yayld ilk dnemlerde Mslmanlar,

inanmayan Araplar tarafndan tepkiyle karlanmlar. Artan basklar sonucunda da Mslmanlar
deiik yerlere g etmek zorunda kalmlardr.
Buna gre,
Drt Halife D n e m i n i n c u m h u r i y e t d n e m i
olarak adlandrlmasnda,
I. Divan tekilatnn kurulmas
II. slmiyetin hzla yaylmas
III. Halifelerin seimle belirlenmesi
I.
nananlar inanlarn yaamak iin daha uygun yerlere g etmilerdir.

II. Baz insanlar eski geleneklerini devam ettirmilerdir.
III. slamiyet gler sonucunda deiik blgelere
yaylmtr.
durumlarndan hangileri etkili olmutur?

A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III

A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) II ve III
E) I, II ve III
Hicretin en nemli sonularndan biri slm site

devletinin temellerinin atlmasdr.
Buna gre,
I. Eyalet sistemine geilmitir.
II. Mslmanlar siyasi bir g olmulardr.
III. Mekkedeki ynetim deimitir.
Emevilerin baz zellikleri unlardr:

I. Arapay resmi dil ilan etmilerdir.
II. Halifelii saltanata dntrmlerdir.
III. Hristiyan mimarisi ile yarabilecek seviyeye
ulalmtr.
ESEN YAYINLARI
2.
5.
Bu zelliklerden hangileri ulusuluk ilkesinin

uygulandnn gstergesidir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I ve III

A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) II ve III
3.
slamiyeti kabul eden milletler, slam dinini renmek ve kutsal kitab Kuran okumak iin
Arapay renmilerdir.
Bu durum,
I.
Arapann Mslman toplumlarda yaygnlamasna

II. Kltrel ynden zayf baz toplumlarn zamanla Arap kltrnn etkisinde kalmasna
III. Devlet gelirlerinin artmasna
sonularndan hangilerine ortam hazrlamtr?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I ve III
6.
Bilim alanndaki gelimeler Emeviler Dneminde

balam, Abbasiler Dneminde en st dzeye
ulamtr.
slam kltr ve medeniyetinin gelimesinde
aadakilerden hangisinin etkisi olduu s ylenemez?
A) Devlet adamlarnn bilimsel ve kltrel almalar desteklemeleri
B) eitli medeniyetlere ait eserlerin Arapaya
evrilmesi
C) Avrupallarn Hal Seferlerini yapmas
D) Medreselerin kurularak, yaygnlatrlmas
E) slamiyeti kabul eden Arap olmayan uluslarn
katklar
179

1.
5.
slam mimarisi ilk kez aadakilerden hangisinin dneminde, Hristiyan mimarisi ile yarabilecek bir dzeye ulamtr?
A) Osmanllar
B) Drt Halife
C) Abbasiler
D) Emeviler
E) Seluklular
(1983 YS)
2.
Aadakilerden hangisi bu paradan karlabilecek bir sonu d e i l d i r?

A)
B)
C)
D)
E)
slam mimarisinin deiik slam lkelerindeki uygulamalar arasnda birok benzerlikler olduu
gibi slup ve biim ynnden nemli farklar da
vardr.
Bu tr farklarn ortaya kmasnda aadakilerden hangisinin dierlerinden daha etkili
olduu savunulabilir?
3.
Ekonomik yapnn
Ulam ve haberlemenin
Ulusal kltr ve corafi zelliklerin
dari ve siyasi yapnn
Mezhep farklarnn
(1984 YS)
slamiyetin ilk yllarnda Araplarn zgn bir mimarileri yokken, giderek mimaride belirgin bir
Arap sanat ve slubu domutur.
6.
7.
Bu kltrel gelimeyi salayan balca etken

A)
B)
C)
D)
E)
ok tanrl dinler
Eski Arap uygarl
Arap in ilikileri
Fethedilen lkelerin kltrleri
Hellen uygarl
Hz. Muhammed, aadaki savalardan hangisiyle am ticaret yollarnn gvenliini salamtr?

A) Bedir Sava
B) Uhud Sava
C) Hayber Sava
D) Hendek Sava
E) Huneyn Sava
(1986 YS)
slm tarihinde, fethedilen yerlerin ynetim

birimlerine ayrlmasna ilk defa kimin zamannda balanmtr?
Aadakilerden hangisi, slam tarihinde yalnz Drt Halife D n e m i n i n z e l l i k l e r i n d e n b iridir?

A) Devlet bakanlarnn seim sonucunda belirlenmesi
B) slmiyetin Arap Yarmadas'nn dnda da
yaylmas
C) Arap aileleri arasndaki geimsizliin srmesi
D) Yneticilere halife denilmesi
E) slam dininde ayrlklarn srmesi
(1987 YS)
(1986 SS)
4.
Mekke'nin kutsal bir ehir olduu

Araplar'n ticarete nem verdikleri
Araplarn ok tanrl dinlere inandklar
Kutsal yerlerin ziyaret edilmekte olduu
Araplar arasnda siyasi birlik bulunduu
(1987 SS)
A) Hz. Muhammed
B) Hz. Eb Bekir
C) Hz. mer
D) Hz. Osman
E) Hz. Ali
(1987 YS)
ESEN YAYINLARI
A)
B)
C)
D)
E)
slamiyetten nce Mekke'yi ziyarete gelen Araplar, kurduklar byk panayrda alveri yaparlar, elenceler ve spor karlamalar dzenlerler, sonra da Kbe'deki putlar ziyaret ederlerdi.
8.
Kur'an ayetlerinin toplanarak bir kitap haline

getirilmesi kimin dneminde olmutur?
A) Hz. Muhammed
B) Hz. mer
C) Hz. Eb Bekir
D) Hz. Osman
E) Hz. Ali
(1989 YS)
181

25. M s l m a n A r a p l a r a a d a k i s a v a l a r n h a ngisiyle, Medine'yi savunacak bir gce eritiklerini Kurey ve dier Arap kabilelerine kantlamlardr?
22. I.
II.
III.
IV.
slamiyette ilk ayrlklarn balamas

lk slam parasnn baslmas
Mslmanlarn Msr' fethetmesi
slam Devleti'nin bir "Arap Devleti" haline gelmesi
V. Vezirlik grevinin ilk kez ortaya kmas
A)
B)
C)
D)
E)
Yu k a r d a k i o l a y l a r n d a n h a n g i l e r i E m e v i l e r
D n e m i n d e g e r e k l e m i t i r ?
A) I ve II
B) II ve IV
C) III ve IV
D) III ve V
E) IV ve V
(1996 YS)
(1997 YS)
26. Emeviler Devrinde, Araplar kendilerini soylu ve

dier Mslman uluslardan stn grmlerdir.
Btn valilik ve komutanlklara, nemli memurluklara Araplar getirilmitir. slam kltr ve uygarlnn olumasnda byk katklar olan, Araplar
dndaki Mslman kiilere, Araplarn kz vermeleri yasaklanmtr.
A)
B)
C)
D)
Devlet ynetiminde hogr olduunun

Devlet gelirlerinin artrldnn
eitli vergilerin alndnn
slamiyetin yaylmas iin aba harcanldnn
E) Mslman olmayanlarn ynetime katldklarnn
(1997 SS)
24. A a d a k i l e r d e n h a n g i s i , s l a m i y e t te Kerbela, Cemel ve Hakem Olaylarnn meydana gelmesindeki ortak nedenlerden biridir?
A)
B)
C)
D)
E)
184
Gr ayrlklarnn ortaya kmas

Saltanat sistemine geilmesi
Snrlarn ok genilemi olmas
Yezid'in halife olmas
slam Devletinin bir Arap devleti haline gelmesi
(1997 YS)
ESEN YAYINLARI
23. slamiyette dini yaymak iin yaplan savalar

kutsal saylm, dier yandan slam Devletlerinde Mslman olmayan tebaaya, zel vergiler gibi belli koullarda, din serbestlii tannmtr.
Bu durum, aadakilerden hangisinin bir
g s t e r g e s i olamaz ?
Hayber Sava
Uhut Sava
Mu'te Sava
Hendek Sava
Huneyn Sava
Bu bilgilere dayanarak, aadaki yarglardan

h a n g i s i n e varlamaz?
A) Emeviler Devrinde rklk politikas izlenmitir.
B) slam uygarlnda eitli kltrlerin katklar
vardr.
C) Emeviler Devrinde toplumda ayrcalkl bir
kesim vard.
D) Emevi ynetimi, halka eit olanaklar tanmtr.
E) Emeviler Devrinde askeri ve sivil rgtler kurulmutur.
(1998 SS)
27. X . yzy l da sl am dny as, si yasi bak mdan

hangi devletler tarafndan temsil edilmitir?
A)
B)
C)
D)
E)
Emeviler ve Endls Emevileri

Emeviler ve Ftimiler
Ftimiler ve Memlkler
Endls Emevileri, Ftimiler ve Abbasiler
Ftimiler, Abbasiler ve Memlkler
(1998 YS)

30. I.
28. slamiyeti kabul eden milletler, kutsal kitaplarn

okuyabilmek iin Arap dilini ve alfabesini renmeye balamlardr.
Hz. Eb Bekir Dneminde grevlendirilen bir

heyet, Kur'an surelerini toplamtr.
II. Hz. Osman zamannda Kur'an'n dzenlemesi yaplmtr.
III. Dzenlenen Kur'an, oaltlarak eitli yerlere gnderilmitir.
A a d a k i l e r d e n h a n g i s i , b u d u r u m u n s o n u l a r n d a n b i r i d e i l d i r?
A) Baz toplumlarda, slmlamann Araplama
eklinde ortaya kmas
B) slmiyetin slm lkeleri arasnda farkl alglanmas
C) slmiyetin kutsal kitabnn, zgn biimini
korumas
D) Arap kltrnn, dier kltrleri etkilemesi
E) Arapa szcklerin dier dillerde de kullanlr
hale gelmesi
(1999 PTA L SS)
Yu k a r d a k i l e r d e n h a n g i l e r i , K u r ' a n ' n z g n
halinin bozulmas, deiik biimlerinin ortaya
kmas tehlikesini kesin olarak nlemitir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
(2000 SS)
ESEN YAYINLARI
31. E m e v i l e r D n e m i n d e ;
I. slamiyette ayrlklar artmtr.
II. slamiyette Mslmanlardan alnan r ve
zekt vergilerinin alnmasna devam edilmitir.
III. Arap olmayan halk, Araplarn dier milletlerden stn olmadklarn ortaya karmak iin
gruplar kurmutur.
IV. Trkler, Emevilere dman olan kurululara
yardm etmitir.
Yu k a r d a v e r i l e n l e r d e n h a n g i l e r i , E m e v i l e r i n
yklmasna ortam hazrlamtr?
A) I ve II
B) II ve III
C) II ve IV
D) I, II ve IV
E) I, III ve IV
(2001 SS)
29. E m e v i l e r D n e m i n d e ;
I. lk Arap parasnn baslmas,
II. Arap olmayan Mslmanlara mevali (kle)
ad verilmesi,
III. Aileler arasnda iktidar mcadelesi olmas,
IV. lkeye katlan uluslarn kltrlerinden yararlanlmas
olgularndan hangileri, A r a p m i l l i y e t i l i i n i n
gstergesi saylabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz IV
C) I ve II
D) II ve III
E) III ve IV
(1999 SS)
32. slam Devletinin bakenti nce Medine, Ali zamannda ise Kfe idi. Emeviler bakenti ama
tam, Abbasiler Badat kurarak bakent yapmlard.
Ya l n z b u b i l g i y e d a y a n a r a k , s l a m D e v l e t i y l e
ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenebilir?
A) Egemen g deitike ynetim merkezinin
de deitii
B) Gl bir merkezi otoriteye dayand
C) Siyasi ynden, zamannn en gl devleti olduu
D) Kltrel etkileim salanmak istendii
E) Milliyetilik duygularnn gl olduu
(2002 SS)
185

35. Mslman Araplarn baka kavimler zerinde stnlk kurma abas Emeviler zamannda en st
dzeye ulamtr. Bu duruma tepki olarak Emeviler zamannda balayan, Abbasiler zamannda
glenen ve slam dnyasnn eitli halklarnn
kendi kimlik araylarn kamlayan "uubiye"
ad verilen bir akm domutur.
33. Abbasiler, lkelerinde yaayan Trklere idari ve

mali grevlerin yan sra askeri alanda da nemli grevler vermilerdir.
Ya l n z b u b i l g i y e d a y a n a r a k ;
I.
Abbasiler ve Trkler arasnda kltr etkileimi artmtr.

II. Trkler askerlik grevi ile tanmtr.
III. Abbasiler, Arap milliyetilii politikas uygulamamtr.
Aadakilerden hangisinin bu akmn sonularndan biri olduu savunulamaz?
A) slam lkelerinde farkl kltrlerin gelimesi

B) Halklarn kendi tarihine, diline ve sanatna
sahip kmas
C) Mslman halklar arasnda srtmelerin
kmas
D) slamiyetin yaylmasnn hzlanmas
E) Halklarn etnik yaplaryla ilgili aratrmalar
yaplmas
(2005 SS)
ESEN YAYINLARI
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) I, II ve III
(2003 SS)
34. Hz. Muhammed Dneminde Bedir Savanda

esir alnan Mekkelilerin bir ksm Mslmanlara
okuma yazma retmeleri karlnda serbest
braklmtr.
Bu durum aadakilerden hangisi iin bir kant olabilir?
A) Arapa okuma yazma renmenin kolay olduu
B) Bedir Savan Hz. Muhammetin ynettii
C) Okuma yazma bilen esir saysnn fazla olduu
D) Bedir Savann Mslmanlarn ilk baars
olduu
E) Okuma yazmaya nem verildii
(2004 SS)
186
36. Emevi hkmdarlarndan Abdlmelik zamanna

kadar, slam lkelerinde resmi yazmalar o lkenini diliyle yaplrd. Abdlmelik btn slam lkelerinde resmi dilin Arapa olmasn istemitir.
Abdlmelikin bu tutumunun;
I. Arapann slam lkelerine yaylmas,
II. Arapa dndaki dillerin kullanm alannn
daralmas,
III. Araplarn toplumda ayrlcalkl hale gelmesinin nlenmesi
durumlarndan hangilerine ortam hazrlad
savunulabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
(2006 Sosyal 1)

40.
37. Hz. Muhammedin lm zerine Arabistann

eitli blgelerinde ayaklanmalar kmtr.
Aadakilerden hangisinin bu ayaklanmalar n k m a s n d a e t k i l i o l d u u s a v u n u l a m a z?
I.
II. Osman
III. Ebubekir
IV. Ali
A) slamiyetin tam olarak yerlememi olmas

B) Kabilecilik anlayna bal olan halkn devlet
rgtlenmesinin dnda kalmak istemesi
C) Devlet bakannn deimesi
D) Halkn, devlete demek zorunda olduu zekt vergisine kar kmas
E) Kurann btn ayet ve surelerinin bir araya
getirilip toplanmam olmas
(2007 Sosyal 1)
V. Muaviye
A) IV
A) Arapann Kuran dili olmas

B) Fetihler yoluyla Arapann geni alanlara yaylmas
C) Arapann Emeviler Dneminde resm dil olarak kabul edilmesi
D) slamiyeti kabul edenlerin saysnn artmas
E) Emeviler Dneminde Araplarn Arap olmayan
Mslmanlardan stn tutulmas
(2010 YGS)
B) V
C) III
D) II
E) I
(2011 YGS)
41. slam Devletinde Hz. Muhammetten sonra

devlet bakan olan kiiye halife san verilmitir.
Ancak Drt Halife Dneminin ardndan halifenin
din ve siyasi otoritesi, slam dnyasnn tmnde
kabul grmemitir.
B u n a , s l a m t a r i h i n d e g r len,
B u d u r u m u n a a d a k i l e r d e n h a n g i s i n i g sterdii savunulabilir?
39. Sami dillerinden olan Arapa, slamiyetten nce

Arabistan Yarmadasyla snrlyken slamiyetten
sonra nem kazanm ve slam dnyasnda ortak
bir dil durumuna gelmitir.
A a d a k i l e r d e n h a n g i s i n i n b u d u r u m u n n edenlerinden biri olduu savunulamaz?
Gelimeler ve Olaylar
Snrlarn genilemesiyle devlet

tekilatlanmasnn hzlanmas
Kbrsn fethedilmesi
Kuran- Kerimin oaltlmas
slam dnyasndaki ayrlklarn
derinlemesi
Halifeliin saltanata dnmesi
Yu k a r d a k i e l e t i r m e l e r d e n h a n g i s i y a n l t r?
38. Abbasilerde Halife Mutasmdan sonra devlet ynetiminde Trklerin etkisi giderek artm, Trk komutanlar istediklerini halife yapmaya, istemediklerini indirmeye balam ve bu komutanlar baz
eyaletleri de kendi aralarnda paylamtr.
I.
ESEN YAYINLARI
A) Siyasal birliin zldn

B) Saltanat sisteminin dikkate alndn
C) Trklerin Abbasiler Dneminde slamiyeti kabul ettiklerini
D) Mutasm Dneminde snrlarn ok genilediini
E) Abbasilerin kendilerinden nceki devletlerin
etkisinde kaldn
(2009 Sosyal 1)
Halifeler
mer
Emevi halifelerinin gtt Arap milliyetilii

siyasetine kar tepkilerin ortaya kmas,
II. Abbasiler, Fatmiler ve Endls Emevilerinde
olmak zere ayn anda halifenin olmas,
III. Drt Halife Dneminde Kuran- Kerimin
kitap hline getirilmesi ve oaltlmas
durumlarndan hangilerinin kant olduu
savunulabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
(2012 YGS)
42. slamiyet ncesi Arabistanda barn hkim

olduu Haram Aylarnda Mekke ve evresinde
panayrlar kurulur, ticaret yaplr, elenceler ve
iir yarmalar dzenlenirdi. Bu dnemde ayrca
putlarn bulunduu Kbe ziyaret edilirdi.
Buna gre aadakilerden hangisi ileri
s r l e m e z?
A)
B)
C)
D)
E)
Sosyal ve kltrel gelimelerin yaand

Toplumsal barn saland
Arapann farkl corafyalara yayld
Arap edebiyatnn gelitii
Din etkinliklerin yapld
(2013 YGS)
187

1.
4.
Aadaki kelime ve kavramlar aklaynz.

(10 Puan)
Abbasi Devletinde;
I. Merkezi otorite gl deildir.
II. slamn eitlik anlayn benimsemilerdir.
III. Daha ok bilim ve kltr alannda gelimilerdir.
IV. Emevilere gre daha az fetihte bulunmulardr.
a) Vahiy :
b) Cihat :
c) Gazve :
d) Hicret :
Bu bilgilere gre aadaki yarglardan doru

o l a n n b a n a D , y a n l o l a n a Y h a r f i k oy u n u z . (10 Puan)
a) ( ) Abbasi Halifesi, gl bir hakimiyet salayamamtr.
b) ( ) Irklk anlay devam etmitir.
c) ( ) Askeri fetihler yavalamtr.
d) ( ) Deerli bilim adamlar yetitirilmemitir.
2.
a)
c)
d)
3.
Emeviler bir slam Devleti olmaktan ok bir Arap

Devleti olma zellii gstermektedir.
ESEN YAYINLARI
b)
5.
Aada verilen savalarn neden ve sonularn yaznz. (20 Puan)

a) Bedir Sava
Nedenleri:
Sonular:
b) Hendek Sava
Bu duruma kant olarak gsterilen cmlelerin

d o r u o l a n n b a n a D , y a n l o l a n a Y h a rf i k o y u n u z . (10 Puan)
a) ( ) Arapay resmi dil ilan etmeleri
b) ( ) Fransa ve Rusyay fethetmeleri
c) ( ) Arap olmayanlara devlet ynetiminde grev vermeleri
d) ( ) Halifelii, Cumhuriyet ynetimi haline dntrmeleri
189

6.
8.
Sizce slam Kltr ve uygarlnn dier din ve

toplumlara ne gibi katks olmutur? Aklaynz.
(10 Puan)
Hz. A l i D n e m i nde y a anan;

a) Hakem Olaynn neden ve sonularn yaznz.
7.
Hz. mer Dnemi ve Hz. Osman Dnemi i gelimeler nelerdir? slam toplumuna katklar neler
olmutur? Yorumlaynz.
(10 Puan)
ESEN YAYINLARI
b)
c)
d) Gnmz slam dnyasna ne gibi yansmalar olmutur ? Yaznz.
190
TRK - SLAM
DEVLETLER
(10-13.YZYILLAR)
BLM 5
193
Trk - slam Devletleri (10 - 13. Yzyllar)

mtr. Bu durum slamiyetin Trkler arasnda kabul
grmesinin en nemli nedenlerinden birisi olmutur.
TRKLERN SLAMYET KABUL
Trklerin slamiyeti kabul etmesi iki tarafn inan ve

sosyal yaant anlaynda benzerlikler grlmesindendir.
Hz. mer Dneminde Mslman Araplarn, randaki

Sasani Devletine son vermesiyle Trklerle komu haline gelinmitir. Bizans - Kktrk ittifak Sasanileri zayflatmt. Bu durum Mslman Araplarn, ran fethetmesini kolaylatrmt.
Bunlar u ekilde sralayabiliriz:

slam To p l u m u
Hz. Osman Dneminde slam toplumu Kafkasyaya

doru yaylmtr. slam Ordular Kafkasyada Hazar
Trkleri ile mcadele etmilerdir.
Emeviler Dneminde Orta Asyaya doru harekete
geen Mslman Arap ordular, Trgilerle uzun yllar
mcadele ettiler. Emevilerin uygulad Mevali politikas (Irk politika) Trklerin slama giriini ksmen de
olsa geciktirmitir.
Emevilerin ve Kktrk Devletinin yklmasn frsat bilen indeki Tang Hanedan Orta Asyaya yaylmaya
balad. Talas Nehri boylarnda douya doru yaylan
Abbasi ordusu ile batya doru yaylan in ordusu
751 ylnda Talas Savanda kar karya geldiler.
Trkler Abbasilere yardm ederek inin sava kaybetmesini saladlar. Bylece Orta Asyay in istilasna kar korumu oldular.
Tek Allah inanc
Ahirete, ldkten sonraki hayata inanma
Allah iin kurban kesme
Gaza ve Cihat anlay
yilik, gzellik ve ahlkl olmann istenmesi
Cennet ve cehennem inanc
Trk To p l u m u
ESEN YAYINLARI
Emevilerin Araplarn dndaki dier Mslman toplumlara kt davranmas ve Hz. Hseyinin Kerbelada ehit edilmesi dier slam toplumlarnn nefretini
kazanma yklma srecini hzlandrd. Bir Trk olan
Horasanl Ebu Mslimin de almalar ve dier etkenlerle Emeviler 750 ylnda yklmtr.
Tek Tengri inanc
lmden sonra yaamn devam ettiine inanma
Tengrilere kurban sunma
Cihan hakimiyeti mefkuresi
Ahlkl bir toplum ve yardmlama duygusunun

varl
Dnyada yaplan iyiliin de ktln de mutlaka

cezalandrlaca inanc
SLAM IN TRKLER TARAFINDAN KABULNN

SOSYA L VE KLTREL DEME ETKLER
Trklerin slamiyeti kabul etmesiyle Orta Asya Trk
kltryle - Arap slam kltr yeni bir sentezin olumasna neden olmutur.
Trkler yeni dinlerinin tesiriyle ve cokusuyla Gaza
ve Cihat anlaynn da
katklaryla slam fetih politikasnn bayraktarln
ele almaya balamtr.
751 Talas Sava Trk tarihinde yeni bir balangca

neden oldu. Talas Savayla balayan Trk - Arap
dostluu slamiyetin Trkler arasnda hzla yaylmasna neden olmutur. Abbasiler, devlet tekilatnda
zellikle askerlikte Trklerden byk oranda faydalan194
Trkler hzla yerleik hayata geerek ehirler kurup, tarm ve ticaretle meAbdulkerim Satuk Bura Han
gul olmaya balamtr.
zellikle Karahanl hkmdar Satuk Burann devletin resmi dini olarak slamiyeti semesi Trklerin kitleler halinde kltr deiimine girmesine neden olmutur.

slamn kurallarna aykr olmamak artyla toplumla-
Trkl eri n sl am i yet i Kabul Nedenleri
rn eski rf ve adetlerine dokunmamas kltrel ve
sosyal deiimi hzlandrmtr.
Abbasilerin slam yayma almalar. Irk politi-ka gtmemeleri
slamiyetin etkisiyle dil, edebiyat ve sanat alannda
byk deiim yaanmtr. Orta Asya Trk kltr
Eski Trk inanc olan Gk Tanr inanc ile slamn

tek yaratc arasnda benzerliklerin bulunmas
havzasnda Semerkant, Buhara, Takent, Trkistan,
Hive, Horasan vb. ehirler slamn nemli ilim ve kl-
Trklerdeki cihan hakimiyeti dncesi ile

slamn getirdii cihat dncesinin birlemesi
tr ehirleri olan Medine, Badat, Kurtuba, am ve
Kahire ile yarmaya balamtr.
slamdaki ahiret anlay ile Trklerdekinin uyu-mas
Bu ehirlerde eitli ilim ve kltr merkezleri al
mtr. mam Buhari, mam Mslim, bni Sina, Beyru-
Trk ahlk anlaynn slam ahlk anlay ile

benzemesi
ni, Ahmet Yesevi gibi bir ok bilim, din ve edebiyat
adam yetimitir.
Her iki dinde de kurban anlaynn varl
Trkler 10. yzyldan itibaren kitleler halinde

slamiyeti kabul ettiler. slamiyeti ilk kabul eden
Trk devletleri Karahanllar ve til Bulgarlardr.
Talas Sava (751)

slam ordularnn Trkistan ele geirmeye balama-syla birlikte inlilerin pek Yolunu ele geirme politi-kas att. pek Yolu nu kontrolnde tutan Trkler ise
Trklerin slam dnyasna hizmetleri
Trklerin Orta Asyadaki siyasi varlklarnn iyice za--
yflamas inin Trkistan zerine sefere kmasna

neden oldu.
Trkler ine tek bana kar koyamayacaklarn an--
ESEN YAYINLARI
iki taraf arasnda kaldlar.
vererek, Mslmanlar halifenin etrafnda birle-tirdiler.
ile korudular.
Talas Savan slam ordular kazand.
Birok medrese, zaviye, cami ve daruifa gibi
mutur.
kurumlar ina ettiler. Dnyann ilk niversitesi
slam dini Trkler arasnda hzla yaylmaya ba--
kabul edilen Nizamiye Medresesi ni kurdular.
lamtr.
Abbasi ynetiminde Trkler grev almaya bala-mlardr.
slam kltr ve medeniyetinin gelimesi ve yayl-masna byk katk saladlar.
mtr. Blge in egemenliine girmekten kurtul--
slamiyetin Orta Asya, Hindistan, Anadolu, Kaf-kasya ve Balkanlara yaylmasn saladlar.
Talas Sava n n s o n u n d a
Orta Asyaya ynelik in tehlikesi ortadan kalk--
slam dnyasnn koruyuculuunu stlendiler.

Hal Seferlerine kar slam corafyasn baar
laynca Araplarla birlikte hareket ettiler.
slam dnyasndaki i ekime ve kargaaya son
Birok bilim adam, devlet adam, mimar ve ko-mutan yetitirdiler.
Dnya kltr tarihi bakmndan nemli olan kat

in dna tamtr. slam dnyas inden, kat
Yorum
yapma tekniini renmitir.
Trkler slamiyeti kabul ederek, kltrel yaplarnda

nemli deimeler ve kazanmlar elde etmilerdir.
slam kltrn de en st dzeye karmlardr.
slamiyeti kabul eden lk Trk topluluu Karluklar olmutur.
Trk kltr, slamiyetin kabulyle yeni bir sentez

oluturmutur. Bu Trk-slam sentezidir.
195

HDLER (AKTLER) (935-969)
TRK - SLAM DEVLETLER
Abbasilerin Msr valisi Ebu Bek i r M e hm e t (Mu-hammed bin Toga) tarafndan kurulmutur.
TOLUNOULLARI
A h m e t b i n To l u n tarafndan Msrda kurulun lk

Trk-slam devletidir.
Fergana Trklerinden olan Toga Abbasilerin Su-riye valiliini yapmtr.
Bakent Fustattr (Kahire).
Suriye, Filistin ve Lbnan topraklar hidlerin eli-ne gemitir.
Msrda adaletli bir ynetim uyguland.
Muhammed bin Togan lmnden sonra yeri-ne U n u u r ve Ebu Hasan A l i geti. Bunlarn d-neminde ynetimde Habeli Kafur etkili oldu. De-erli bir devlet adam olan Kafur devletin ykl-na kadar birok hizmetler yapt.
Kardeler aras taht kavgalar balad. Baz dev-let adamlar Fatmilerden yardm istedi. Msra
giren Fatmiler hid devletine son verdiler.
Abbasilerin Msr valisi olan A h m e t , 868de Badatta

balayan saltanat kavgalarndan yararlanarak Tolu-noullar devletini kurdu. Bu devlete babasnn adn-dan dolay Tolunoullar adn verdi.
Tolunolu Ahmet Cami
Abbasi halifesi, Ebu Bekir Mehmete Akit (hid) nvann vermiti. Bu nvan ak ve id kelimelerinin birlemesi beyaz gne anlamndadr.
Bunu Fergana hkmdarlar Meliklerin meliki unvanyla kullanrlard.
Bakent Fustattr (Kahire).
Halknn ou Arap, yneticiler Trktr.
Gl bir ordu ve donanma kurmulardr. Bunun-la Suriye, Filistin, Lbnan ve Bingaziyi fethede-rek snrlarn geniletmitir.
Msr sosyal ve ekonomik ynden kalkndrd. Nil

nehri evresinde bentler ve su kanallar yaparak
tarm gelitirdi. Halkn refah seviyesini ykseltti.
lkesinde herkese ve her din mensubuna eit

davranarak, sosyal bar salad.
Msr bayndr hale getirdi. Mimaride altn an

yaad. Tolunolu Cami ve Ulu Cami en nemli-lerindendir.
Tanr Dalar evresinde kurulan Karahanl Devleti

Orta Asyada kurulan ilk Trk-slam devletidir.
Tolunolu Ahmetin lm zerine olu Hmava-reyh tahta geti. Onun dneminde snrlar Toros-lara kadar geniledi. H m a v a r e y hin lm ile
oullar Cey, Harun ve eyban dneminde i
kavga balad. Bundan yararlananan Abbasi
Devleti bu devlete son verdi.
Karahanl Devletinin halk, Karluk, Yama, iil

ve Tuhsi Trk boylarndan olumaktayd.
Devletin kurucusu B i l g e K l K a d i r H a ndr.
Kadir Hann lm zerine oullar B a z i r, Bala-saguna, dier oul O u l c a k ise Talasa egemen
oldular.
S a t u k B u r a zamannda devlet resmi din olarak

slamiyeti kabul etti.
Kutsal kentler olan Mekke ve Medine Tolunoullarnn ynetimine girmitir. Tarihte ilk defa Mslmanlarn kutsal kentleri Trk egemenliine girmitir.
196
ESEN YAYINLARI
Yorum
Tolunoullar ve hidilerde ordu ve yneticiler
Trklerden oluurken, halkn tamam Araplardan
olumutu. Bu durum iki devletin de ksa srede
yklmalarnda etkili olmutur.
KARAHANLILAR (840-1212)
Uygurlarn Krgzlar tarafndan yklmas zerine Kar-luk Yabgusu, kendisini Kara Han ilan ederek bam-szln ilan etti.
hidiler Devleti
Karahanl Devleti
197

Hindistann slamlamasn salad.
Resmi din olarak slamiyetin kabul hakkn-
daki tarihlerde ihtilaf vardr. Kimi tarihiler 920,

940 yllar derken kimileri de 954 demektedir.
En parlak dnemleri Yu s u f K a d i r Han Dnemidir.
Onun lm ile karde kavgalar grlm, lke
dou ve bat diye ikiye ayrlmtr. Doru Kahanllar nce Seluk, daha sonra Karahitaylarn egemenliine girdi. Bat Karahanllar ise nce Seluklu, daha sonra Karahitay egemenliine girip Harzemahlar tarafndan ortadan kaldrldlar.
GAZNELLER (963-1187)
Samanoullarnn Herat Valisi A l p Ti g i n tarafndan
Gazne ehrinde kuruldu. ehrin isminden dolay Gaz-neliler Devleti adn almtr.
Sebg Ti g i n zamannda snrlar Kuzey Hindistana kadar ulat.
En parlak dnemleri Gazneli Mahmut Dnemidir.
Abbasileri Bveyhoullarnn basksndan kurtaran

Gazneli Mahmuta Halife, Sultan unvann verdi.
Gazneli Mahmut Hindistana on yedi sefer yapt.

Bu seferler srasnda byk zenginlikler elde etti.
198
1040 ylnda Seluklularla yaplan sava Gazne-liler kaybettiler. 1041de S u l t a n M e s u t ld.
Sultan Mesutun lm ile i karklklar balad.

Devlet iyice zayflad. Afganistann yerli halk
Gurlular tarafndan ortadan kaldrld (1187).
Gaznelilerin egemenlik kurduklar blgelerin

halknn ounluu Trk deildi. Bu neden yklmalarn kolaylatrmtr.
ESEN YAYINLARI
Gazneli Mahmut

BYK SELUKLULAR (1038-1157)
Sonular
Ouz Trkleri tarafndan ran, Azerbaycan, Horasan
ve Maverahnnehir blgelerinde kurulmutur.
gn sren sava sonunda Gazneliler yenilmi-tir.
Seluklularn bilinen ilk atas D u k a k B e ydir. Ouz
Byk Seluklu Devleti resmen kurulmutur.
Yabgu Devletinde Suba idi. Dukakn lm zerine
Gazneliler ykl srecine girmilerdir.
Trklerin batya ilerleyii hzland. slamiyetin ba--
yerine olu S e l u k B e y, Subala getirildi. Ouz

Yabgu hkmdar ile anlaamaynca kendisine bal
tya doru yaylmasnn n ald.
boylarla Cent ehrine yerleti. Burada slamiyeti

kabul etti. Seluk Beyin 1007de Centte lmesi ze--
Turul Bey Dnemi (1040-1063)
rine olu A r s l a n Ya b g u hkmdar oldu.
Turul Bey lke topraklarn ve fethedilmesi planlanan

topraklar Trk Tresi gerei hanedann erkek evlatla-OUZLAR
rna paylatrd.
OKLAR (Sol Kol)
YILDIZ HAN
DENZ HAN
Afar (Avar)
Be Dili
Karkn
Kzk
dir
Bgdz
Yva
Knk
AY HAN
DA HAN
Yazr
Dodurga
Der
Yaparl
Salur
Eymr
Alayundlu
Yreir
GN HAN
GK HAN
Kay
Bayat
Alka Evli
Kara Evli
Bayndr
Peenek (Beene)
avuldur
epni
Horasan; ar Beye
Sistan ve Herat; Musa Yabguya
Kirman; Arslan Kavurda verilmiti.
Topraklarn taksimi lkenin snrlarnn genile-
mesine neden olmutur.
Pasinler Sava (1048)

Nedenleri
Musa Yabgunun olu ehzade Hasann Bizans-llar tarafndan ehit edilmesi
Arslan Yabgudan sonra ynetim Tu r u l ve ar Beylere geti. Gazneli Mesuttan yapacaklar
Irak topraklar; brahim Ynal, Yakuti ve Kutalm

Beye
ESEN YAYINLARI
BOZOKLAR (Sa Kol)
Anadolunun kefi ile grevlendirilen komutanla-rn buralarn Trkler iin iyi bir yurt olacan d--
askeri hizmet karl Nesa ve Ferave ehirleri--
nmeleri
nin kendilerine verilmesini istediler. Bu istekleri

kabul edilmedi. Seluklular zerine ordu gnder--
Sonular
di. Seluklular Gaznelileri yenerek btn Hora--
san ele geirdiler.
Dandanakan Sava (1040)
Grc kuvvetleri ile desteklenmi Bizans ordusu

yenilmitir.
Bizans yllk vergiye balanmtr.
Grc Kral esir edilmitir.
Nedenleri
Seluklularn Horasana yerlemeleri
Pasinler Sava ile Anadolu topraklarnn fethi
Turul Beyin Niaburda Hutbe okutarak bam--
balamtr. Seluklular Van Glnden Trabzona
szln ilan etmesi
kadar hakimiyet kurmulardr.
Seluklularn blgeye tek bana hakim olmak is-temesi

199
Malazgirt Sava (1071)
Badat Seferi (1055)
Tu r u l B e y Badata sefer yaparak Bevyhoul--
Nedenleri
larn ykarak halifeyi baskdan kurtard. Halife bu
Trklerin Anadolu topraklarna aknlar yapmas
olaydan sonra Turul Beyi Dou nun ve Batnn
Bizans imparatoru Romen Diyojenin byk bir

ordu ile dou seferine kmas
Sultan ilan etti.
r u l B e ye devretti.
Abbasi halifeleri sadece dini otorite olarak kald-lar.
A l p Arslan Dnemi (1063-1072)
Sonular
H a l i f e K a i m b i E m r i l l a h dnyevi yetkilerini Tu -
Tu r u l B e yin olu yoktu. Bu nedenle kardei
ESEN YAYINLARI
Melikah Dnemi (1072-1092)
A l p A r s l a nn lm zerine vasiyeti gerei yeri-ne olu M e l i k a h geti.
ti. Ancak kardei A l p A r s l a n , S l e y m a n B e yin
Devletin en parlak dnemi Melikah Dnemi dir.
hkmdarln tanmad ve bamszln ilan
Byk Seluklular Melikah Dneminde en geni

snrlara ulamtr. lke snrlar douda Seyhun
Nehri, batda Marmara Denizi, kuzeyde Kafkas
Dalar, gneyde Basra Krfezine kadar ulat.
ar Beyin olu Sleyman devletin bana ge--
etti.
Anadolunun kaplar Trklere ald.

Bizansn slam dnyas zerindeki basks sona
erdi.
Trkiye tarihi balad.
Trklere kar Hal Seferlerine neden oldu.
Alp Arslan Dneminde Azerbaycan, Irak ve Suri-ye Trk yurdu haline getirildi.
Kars ve Ani evresini ele geirdi. Halife tarafn-dan Ebul Feth nvan verildi.
200
Sultan Melikah Byk Seluklular cihan devleti haline getirmitir.

Batni Faaliyetleri
Byk Seluklularda Sultan ocuklar (melik)

lke idaresinde tecrbe kazanmas iin Atabey de-nilen tecrbeli kiiler grevlendirilmitir. Bunlar bu-lunduklar yerlerde glenerek bamsz devlet
kurmulardr.
slam dnyas iinde Kuran ayetlerini kendi dnce-lerine gre yorumlayarak ayrlklarn kmasna ne-den oldular.
Batniler, Seluklular zayflatmak isteyen Fatmiler
tarafndan da desteklenmitir.
Birok bilim ve siyaset adamn suikastlerle ldrd-ler. Bunlardan birisi de nl vezir Nizamlmlktr.
B y k S e l u k l u l a r n Yklma Nedenleri
Melikah, Hasan Sabbahn yerletii Alamut Kalesi-ni kuattrm ancak bu srada lmtr. Bundan son-ra Seluklularda i mcadele balamtr.
Seluklularn Paralanmas ve Yklmas
Melikahn oullarndan Berk Yaruk tahta geti. l-mnden sonra kardei Mehmet Tapar Sultan oldu. Bu
arada l. Hal Seferleri balamt. Seluklular Hal-larla mcadelede baarl olamadlar.
Mehmet Taparn lm ile Sultan Sencer tahta geti.
Sultan Sencer devleti toparlamaya alt. Ancak
1141de K a t v a n Savanda Karahitaylara yenilince
itibarn kaybetti ve Maverannehir Seluklu hakimi-yetinden kt.
Sultan Sencer 1153de ayaklanan Ouzlar zerine
sefere kt. Ouzlara yenilerek esir dt. Esaretten
kurtulmay baard. Ksa bir sre sonra ld.
Sultan Sencerin lm zerine Byk Seluk-
lular dalm ve yeni devletler ortaya kmtr.
Byk Seluklulara Bal Devletler
ESEN YAYINLARI
Melikah ve Nizamlmlkn lm ok byk kayp-lard. Abbasi halifeleri Seluklu hakimiyetinden kurtul-mak iin i mcadeleyi kkrttlar.
lkenin hanedan yelerinin ortak mal saylmas

(veraset hukuku)
Atabeylerin blgelerinde glenmeleri ve bam-szlklarn ilan etmeleri
Batnilerin zararl almalar
Devlet idaresinin Farslarn eline gemesiyle

Trkmenlerin kstrlmesi
Abbasi halifelerinin eski siyasi glerine ulamak

iin aleyhte almalar
Birok devletle savamak zorunda kalmalar
TRK - SLAM DEVLETLERNDE

KLTR VE MEDENYET
lk Trk-slam Devletlerindeki kltr ve medeniyet

slam ncesi Trk devletlerinden farkllklar gstermeye balamtr. slamiyetin dnyevi faaliyetleri kapsayan bir din olmas, eski geleneklerin yaatlmak istenmesi ile bir sentez ortaya kmtr.
Arap-slam devletlerinin kurumlarndan etkilenmeler
olmutur. Ancak bozkr kltr ile birletirilmitir.
DEVLET YNETM
Irak-Horasan Seluklular (1119-1194)

Kirman Seluklular (1048-1187)
HAKMYET A N L AYII
Suriye Seluklular (1069-1118)
slam ncesi Trk Devletlerindeki hakimiyet anlay

Trk-slam devletlerinde de devam etti.
Trkiye Seluklular (1077-1308)

Atabeylikler
S a l g u r l u l a r ( F a r s A t a b e y l i i ) ( 1147-1284)
Tanr yeryzn ynetme yetkisini (Kut) Trk hkmdarna vermitir.
ldenizoullar (Azerbaycan Atabeylii) (1146-1225)

Beg-Te g i n o u l l a r ( E r b i l A t a b e y l i i ) ( 1146-1232)
Kutun hkmdarn erkek ocuklarna kan yo-
Bri le r ( am A t a b e y l i i ) ( 1128-1154)
luyla getiine inanlrd. Kanunla belirlenmi bir

veraset hukuku yoktu.
Z e n g i l e r (Musul-Halep A t a b e y l i i ) ( 1127-1259)
201

HKMDAR
MERKEZ YNETM
Devlet idaresinden dorudan sorumluydu. Halkn her

trl ihtiyalarn gidermek, lkeyi d tehlikelerden
korumaktan sorumluydu.
lk Trk-slam Devletlerinde merkez tekilatnda h-kmdarn yardmcs olarak vezirlik kurumu oluturul-mutur. Ayrca devlet ve memleket ilerini grecek
b y k d i v a n denilen bir kurul da oluturulmutur. Bu
divann banda sahibi divan saltanat denilen byk
vezir bulunurdu. Bu divana bal eitli grevler ya-pan divanlarda vard.
Ayrca; Divanmezalime (Yksek Mahkeme) bakan-lk ederdi. Bu mahkeme devlete kar ilenen sular
grr ve sulular yarglard.
Divan t ura (ina ): Bu divanda devletin i ve d ya-zmalar yaplrd. Yaplan yazmalara tura deni-len hkmdar mhr baslrd.
HKMDARLIK ALAMETLER
Tu : Birka tane at kuyruunun bir srn ucuna asl-masyla olurdu. Tularn adedi hkmdarn ve beyle-rin nfuzuna gre deiirdi. Trk hkmdarlar dokuz
tu tard.
Divani s t i f a : Banda mstevfi bulunurdu. Devletin

btn mali ilerine bakard.
Divani r a f : Devletin idari ve mali ilerinin yolunda gi-dip gitmediini tefti ederdi. (Askeri ve hukuk hari)
O t a : Hkmdarlarn seferlerde ve bakent dna

ktklarnda oturduklar adrdr.
Divanarz (Arz): Ordunun her trl ihtiyalarnn gi-derilmesi ve askerlerin maalar ile ilgilenirdi.
e t r : Byk bir emsiyeye benzeyen altn srmal ka-dife veya atlastan yaplm gnelik gibiydi. Hkm-darn ba zerinde tutulurdu.
N e v b e t : Be vakit namazdan nce sarayn kapsnda

alnan eitli mzik aletleridir.
S a n c a k : Kenarlar srma ilemeli ve saakl bayraktr.
Ta h t : Hkmdarn oturduu ssl koltuktur.
Saray: Sultann ve ailesinin oturduu, ayn zamanda
devlet ilerinin grld yerdir.
Para B a s t r m a k : En nemli bamszlk almetlerin-dendir. Hkmdar kendi adna altn ya da gm sik-ke kestirirdi.
ESEN YAYINLARI
H u t b e : Hkmdarn bamszln ilan ettiinde ya

da ynetimi altndaki lkelerin camilerinde cuma hut-belerinde adnn gemesidir.
SARAY GREVLLER
H a c i b l e r : Hkmdar ile divan yeleri arasndaki g-rme ve bulumalar ayarlard.
E m i r i a n i g i r : Hkmdar iin hazrlanan yiyecekleri
ilk kez tadan grevlidir.
E m i r i a n d a r : Saray koruyan andar ad verilen
askerlerin badr.
E m i r i s i l a h : Silah retim ve deposunun koruyucusu-dur.
E m i r ial e m : Devletin bayran tamakla grevli kii.
A t a b e y l e r : Byk Seluklular, kk erkek ocuklar-n devlet idaresini renmesi iin eitli eyaletlere y-netici olarak gnderirlerdi. ehzadelere bilgi ve tecr-be reten kiiler de grevlendirilirlerdi. Bunlara ata-bey denirdi.
M e l i k l e r : Ayrca Seluklularda, hanedan yesi valilere
melik deniyordu. Melikler iilerinde serbest d ile-rinde merkeze balydlar. Eyaletler ve vilayetlerin vali-leri hkmdar soyundan deilse hne ad verilirdi.
Yorum
Tu r a e k m e k : Devletin resmi yaz ve yazmalarna

hkmdarn mhrnn baslmasdr.
Gazneliler ve Seluklularn hkmdarln Abbasi halifesinin tasdik etmesi gerekliydi.
202
Gerek meliklerin yar bamsz hareket etmeleri, gerekse atabeylerin konumu devletin zayfladnda
bamszlk mcadelesine girmelerine neden olmutur. Bu durum devletin paralanmasnda etkili
olmutur.

ORDU TEKLTI
k t a S i s t e m i n i n Yararlar
lk Trk - slam Devletlerinde orduyu byk lde

Trkler oluturuyordu. Gl bir ordu devletin temeli
olarak kabul ediliyordu.
kta sahiplerinin devletten maa almalarn nle-mitir. Hazine zerinden maa ykn kaldrmtr.
retimde sreklilii salamtr.
Tolunoullar, hidlerde ordu tekilat Trklerin zeri-ne ina edilmitir.
kta sahiplerinin bulunduklar blgelerin gvenlik-lerini salamalar nedeniyle merkezi otorite g-lenmitir.
Devlet hazinesinden para harcamadan byk si-pahi birlikleri oluturulmutur.
Konar-ger Trk kitleleri yerleik hayata geiri-lerek yerleik halka zarar vermeleri nlenmitir.
Karahanllarda ordu tamamen Trklerden oluuyor-du. ehir dnda ordugahlar kurmulard.

Gazne ordusu ise savalarda esir edilen ve ou
Trklerden oluan Gulam ad verilen bir ordu olu-turmutu. Bunlarn iinde sultann zel sarayn mu-hafaza eden Gulmnsaray bulunuyordu. Byk
Seluklularda ilk dnem konar ger ouz boylarn-dan ordu oluturulmutu. Sultan Melikah dneminde
en dzenli ve gl ordu oluturulmutu. Bu ordu on-lu sisteme gre oluturulmutu. Byk bir blm
maal ve toprakl idi. Maal askerlere Hassa Ordu-su denirdi.
Dzenli askeri birliklerden baka Trkmen atl birlikle-ri de vard. Konar ger Trkmenler sava zamann-da orduya katlrlard.
TOPRAK YNETM
Trk-slam devletlerinde lke topraklar mlk ve dev-let topra diye ikiye ayrlmtr.
M l k : Ev, bahe, al gibi tanmaz mallardr.
D e v l e t t o p r a : Tarm alanlar, ormanlar, yaylak ve
otlaklardr.
Devlete ait olan topraklar has, ikta, haraci ve vakf ol-mak zere drde ayrlrd.
Has: Gelirleri hkmdara ayrlan topraklardr.
kta: Grevi karlnda, melik, emir, vali, komutan
ve hassa ordusu askerlerine verilen topraklardr.
H a r a c i : Mslman olmayanlara ekip bimeleri iin
verilen topraklardr. Vergi gelirleri hazineye kalrd.
Va k f : Sosyal amal kurulan kurumlarn giderlerini
karlamak iin ayrlan topraklardr.
st ste bo brakamazd. Aksi halde elinden alnrd.

kta sahipleri devletin belirledii vergiden fazlasn
alamazd. Halka zulmedemezdi.
Atl asker beslemek zorunda idi. kta sahibi grevden alnrsa iktalar da elinden alnrd.
ESEN YAYINLARI
Seluklular fethedilen arazileri ikta ad verilen b-ykl kkl paralara ayrmlardr. Bu topraklar-dan alnan vergiler devlete hizmetlerine karlk ko-mutan ve askerlere braklrd. Bunlar aldklar top-rak geleri karlnda atl asker beslemek ve sava-a katlmak zorunda idiler. Bu askerlere sipahi ad
verilirdi.
kta sahipleri kendisine verilen topra yl
EKONOMK VE SOSYAL HAYAT
Trk-slam Devletlerinde topran dnda ekonomik

hayat hayvanclk ve ticarete dayaldr.
Halkn byk bir blm konar ger idi. Hayvanlara
otlaklar bulmak iin yaylak ve klak ad verilen yerle-re gerlerdi.
Trkler n Asyaya gelmeye baladklarnda yerleik
hayata geerek, ehir ve kylerde yaamaya bala-mlardr.
Yerleik hayata getikten sonra el sanatlar, esnaflk
ve ticaretle uramaya balamlardr.
Gaznelilerin Hindistann kuzeyini ele geirmeleri ile
ticari faaliyetleri hz kazand.
Byk Seluklu Devletinin topraklarndan geen ipek
ve baharat yollar ticari hayat gelitirdi. Bu yollar bo-yunca hanlar ve kervansaraylar yapld.
Abbasilerin kurduu ftvvet tekilat, Trklerde hilik adn ald. Ayn ii yapan esnaflar bir
araya getiren ahilik bir meslek rgt oldu.
203

Trklerin slamiyete girmesi ile sosyal ve kltrel ya-amlarnda byk deiiklikler oldu.
HUKUK
Snrlarn genilemesi ile birok etnik unsur ile iletiim

saland ve onlarla kltrel al veri balad.
Hukuk sistemi eri ve rfi olmak zere ikiye ayrlm-tr. eri davalara kadlar bakard. Dinle ilgili btn i-lerde yetkili idi. Ayrca vakflar, miras ve hayrat ile ilgili
ilere de bakard. Kadlarn bana Kdlkudd (Ba
Kad) denirdi. Kadlarn verdii kararlara Sultann ba-kanlk ettii Divan Mezalim de itiraz edebilirdi.
Trkler de snfsz bir toplum yaps vard. slam dini-nin getirdii kardelik anlay bunu iyice pekitirdi.
slamiyetin etkisi ile sosyal hayatta yardmlamaya
byk nem verildi. Bu amala byk vakf eserleri
ina edildi.
rfi hukukla ilgili davalara emri dada (adalet bakan)

bal mahkemeler bakard.
Eyaletlerde ise rfi davalara emiri dada bal naibler
ve nzibatlar bakard.
Ordudaki davalara ise kad askerler bakard.
Siyasal otorite kadlara bask uygulayamazd.
Halk snflara ayrlmad iin herkes kanunlar ve t-reler nnde eit haklara sahiptir. Bilgi ve liyakatna
gre devlet grevlerinde ykselebilirlerdi.
Sosyal amal kurulan birok kurumdan din,
dil, mezhep ve rk ayrm yapmadan herkes yararlanmtr. rnein, Tolunolu Ahmetin yaptrd
hastane ve eczaneden herkesin cretsiz yararlanmas gibi.
ESEN YAYINLARI
Yarg bamszd. Kadlarn verdii karar haksz

bulanlar ikayeti olursa baka kadlardan oluan
bir kurul davay yeniden grrd.
DN VE NANI
Trklerin slamiyetle ilk karlamalar Emeviler d-neminde oldu. (705-715) Kuteybe bin Mslimin Trk
snrlarna dayanmas ile ilk Arap-Trk karlamas
balamt. 751 de Arap-in sava olan Talas Sava-nda Trkler Mslman Araplara yardm ettiler.
Bu savatan sonra Trkler toplu halde slamiyete gir-meye baladlar.
Karahanllarn devletin resmi dinini slam olarak se-mesi ile slamiyet Trkler arasnda hzl bir ekilde ya-ylmaya balamtr.
TRK-SLAM DEVLETLER NN
B A L I C A GELR KAYNAKLARI
r : Mslmanlardan alnan onda bir rn vergisi
slamn Cihat anlay ile Trklerin Cihan Hakimiye-ti anlaynn rtmesi Trklerin slam yaymay g-rev edinmelerini kolaylatrd.
Hara: Gayrimslimlerden alnan arazi ve rn vergi-si
Karahanllar, Balasagun, Buhara, Semerkant ve Kagarda slamiyeti yaydlar.
Cizye: Askerlik a gelmi ve salam gayri mslim

erkek ocuklarndan alnan vergi
Gazneliler, Afganistan ve Hindistann ndus-Pencap

Blgesinde slamiyeti yayd.
G a n i m e t : Sava gelirlerinin bete biri

Orman ve tuzla gelirleri
Ticaret yollarndan alnan gmrk gelirleri
Tccarlardan alnan vergiler
Bal devletlerin gnderdii vergi ve hediyeler
Seluklularn Anadoluyu fethetmesi ile birlikte slamiyet Balkan snrlarna dayand.
204
Trkler yeni dinlerinin cokusu ile bu dine ait birok

sanat eseri ina ettiler. Medreseler, ktphaneler, cami ve mescitler, tekke ve zaviyeler yaptlar.

Memlkllerin resmi dil Trkeyi kullanmas
Suriye ve Msrda Trkenin ksmen de olsa yaylmas ve gelimesini salad.
Byk Seluklularda bilim ve resmi yazma dili

Arapa, edebiyatta ise Farsadr. Bu durum Trk-enin gelimesini engellemitir.
Trklerde edebiyat szl ve yazl diye ikiye ayrl-mtr.
Ahmet Yesevinin trbesi
Karahanllardan gnmze kadar gelen en nemli

szl edebiyat tr Satuk Bura Han Destandr.
Trk-slam dnyasnn tasavvufta ileri gitmesi ve

slamiyetin yerli halklar tarafndan kabul edilmesini
salayan, Kadirilik, Kbrevilik, Ekberilik ve Yesevilik
NEML YAZILI EDEBYAT RNEKLER
tarikatlarn Trkler kurdulur.
Kutadgu Bilig
Uygur alfabesiyle Yusuf Has Hacib tarafndan yazl--
Yorum
mtr. deal devlet ynetiminden bahseder. slami
Trkler fethettikleri blge ve topraklardaki yerli

halka hogrl davranmas ile onlarn slamiyeti
benimsemesini saladlar.
nemi)
ESEN YAYINLARI
DL VE EDEBYAT
Trk edebiyatnn ilk yazl rneidir. (Karahanllar d--
Divan Lgatit Trk

Kagarl Mahmut tarafndan yazlan ansiklopedik
szlk zellii tar. Trkenin Arapa kadar zengin
bir dil olduunu gstermek iin yazlmtr. Trkeyi,
Araplara retmeyi amalamtr. (Karahanllar dne--
Trklerin slam dinine girmesi Trk kltr mede-niyetinin slam etkisiyle kkl deiikliklere gir-mesine neden olmutur.
mi)
slami dnem kltr, tarihi, edebiyat ve sanat

eklinde gelimeler balamtr.
Hoca Ahmet Yesevi tarafndan dini ve ahlaki tler
Karahanllarda devletin resmi dili ve halkn ko-numa dili Trkenin Hakaniye Lehesi idi. Uygur
alfabesi yazmalarda kullanlyordu.
Tolunoullar ve hidlerin halk Trk deildi. Bu
nedenle hkmdar, ordu ve yneticiler Trke
kullanmasna karn halk Arapa konuuyordu.
Resmi dil de Arapa idi.
Gaznelilerde saray ve ordu Trke konuurken,
yazmalar Arapa yaplyordu. Edebiyat dili ise
Farsa idi.
Harzemahlar da saray ve ordu Trke konuur-ken, resmi yazmalarda Farsay, bilim dilinde
ise Arapay kullanyorlard.
Memlukler resm dil olarak Trkeyi kulland.
Divan Hikmet
ieren iirsel anlatmla yazlmtr. Trkenin tarikat
dili olarak kabul edilmesi ve yaylmasn salamtr.
Atabetl Hakyk
Edip Ahmet Ykneki tarafndan Uygur alfabesi ile ya-zlmtr. Ahlaki deerleri anlatan eitici ve retici bir
eserdir.
Siyasetname
Seluklu veziri Nizamlmlk tarafndan yazlmtr.
Melikaha sunulan bu eserde devlet ynetimi ile ilgi-li tler vardr.
ehname
Firdevsinin ran-Turan savalarn anlatan nl eseri-dir. Gazneli Mahmuta sunulmutur.
205
BLM VE SANAT
BLM
bn-i Sina (980-1037)
Trk-slam tarihinde bilim ve sanat adamlarna

byk deer verilmitir. slam tarihinin rnesans
Bu dnem nl medreselerin ald dnemdir.

Dnyann ilk niversitesi kabul edilen Badattaki
Nizamiye Medresesi almtr.
Kahire, Buhara, Semerkant, Balasagun, Kagar,
ESEN YAYINLARI
dnemi yaanmtr.
Byk dahi bni Sina birok alanda eser vermitir. Fel-sefe, tp, mantk, biyoloji, ahlaki ve dini konularn ele
alnd El Kanun Fit Tbb (Tb Kanunu) adl eseri La-tinceye evrilerek uzun sre Avrupa niversitelerinde
ders kitab olarak okutulmutur.
Beyruni (Birni) (973-1051)
Gazne, Niabur, Rey, sfehan ve Herat gibi ehir-ler ilim merkezleri olmutur.
Bu dnemde n lke dna taan byk bilim

adamlar yetimitir.
Farabi (870-950)
Biruni
Mantk, felsefe, siyaset bilimi, matematik, fizik ve astronomi bilimlerinde ann en iyisidir. Aristonun
eserlerini tercme edip yeni anlay ve yorumlar getirmitir. Bu nedenle Muallimi Sani (ikinci retmen)
denmitir.
Eserlerinden bir ou Latinceye tercme edilmitir.
Yldzlarn hareketlerini, uzakln ve alarn len

aletler gelitirdi. Birok maddenin zgl arln hesaplad. Ekvatorun uzunluunu ok az bir yanlmayla
hesaplad.
Matematik, astronomi, geometri ve corafya alannda
eserler verdi.
Avrupa niversitelerinde ders kitab olarak okutul-mutur. Batllar Onu Alfarabius olarak adlandrm-lardr.
nemli eserleri; El Medinetl Fazla (Erdemli Top-lum), Fsusl Hikem (Hikmetlerin zleri), El Manaal
Akldr (Akln Anlamlar).
206
mer Hayyam
nemli bir bilim adam ve airdir. Celali takvimini d-zenledi. Astronomi alannda almalar yapt. Trk
geni denilen Hayyam genini buldu.
Devrin nl airlerindendir. ran geceleri ve saray ge-celerine dair birok rubai yazmtr.
Bir gn yklr saltanatn, yapma gzel;

Frsat sana el vermi iken, ver bize el.
Bir lkeye benzer bu gzellik, sonu yok,
Bir gn kar elden; hadi, lutfetmeye gel!
Tan rzgar esmi, dm gl etekten.
Blbl gle tutkun, hem ylesi iten.
Kalk, ikini doldur, savrulmada dallar;
Snm greceksin, gl, bir sabah erken.
Ben, gnl temiz insana kurban olaym.
Gezsin bam stnde benim, ho tutaym.
Ham insan al karna, sylet azck,
Dn, sonra cehennem ne imi, gel soraym.
Bir solukluk canmz var, o da saki, senden.
Geri holanmad halk, gitti ne yapsak, bizden.
Kalan ikim geceden bir yudum ancak, bilirim.
Dm felein arkna, hep frlanrz,

Sizler onu esrarl fenermi sannz.
Evren koca fanus ve gne lambasdr.
Bizler de biim, simge, bireyler kalrz.
ESEN YAYINLARI
Yaamndan, ama ka gn geri kalm; bilmem.
Sultan Sencer trbesi
SANAT
lk Trk-slam eserleri bu dnemde ortaya kmtr.
Orta Asya adr yap tarz ve slam mimarisinin etki-siyle zgn eserler ortaya konmutur.
Kahirede Tolunolu Ahmet Cami, Karahanllar dne-minden kalma, Talastaki Aye Bibi Trbesi, Gazneli-lerden kalma Gazne ehrindeki Mahmut Bendi su ke-meri, en nllerindendir.
Byk Seluklulardan ise Diyarbakr Ulu Cami, sfe-handa Mescidi Cuma, Kazvinde Mescidi Cami, Nia-bur, Tus ve Badattaki medreseler en nemli mimari
eserlerdir.
Kmbet mimarisi ile Mervdeki Sultan Sencer Reyde-ki Turul Bey, Tustaki man Gazali, Yesideki Ahmet
Yesevi en nemli eserlerdir.
207
SATUK BURA HAN DESTANINDAN BR BLM

SATUK BURA HANIN MSLMAN OLUU
Hz. Muhammed, kanatl Burak srtnda gklere ykseldii Mrc gecesinde gk katlarnda eski ve nl peygamberleri grmt. Bunlar arasnda tanyamad bir zt Cebraile gstermi, onun hangi Peygamber olduunu
sormutu. Cebrail:
Bu peygamber deildir. Bu, sizin ahirete intikalinizden asr sonda dnyaya inecek bir ruhtur; Trkistanda
sizin dininizi yayacak bu ruh, Abdlkerim Satuk Bura Hann ruhudur, cevabn vermiti.
Hz. Muhammed buna ok sevindi. Yere dndkten sonra hergn, dinini Trk lkelerine yayacak bu insan iin
dualar etti. Dnyaya peygamber zamannda gelip onunla grmek saadetine ermi arkadalar (sahabesi)
slam nurunu Trkistanda yanklandracak bu mutlu ruhu gzleriyle grmek istediler. Hz. Muhammed onlarn
niyazlarn kabul etti, Hemen, balarnda Trk balklar bulunan silahl, krk atl belirdi. Bunlar, Bura Hann ve
arkadalarnn ruhlar idi. Selam verip yaklatlar.
(Bu vakadan asr sonra) Satuk Bura Han, Kagar Sultannn olu olarak dnyaya geldi. Doduu gn yer
deprenmi; da yamalarndaki kaynaklar kaybolmu; mevsim k olduu halde baheler, ayrlar ieklerle rtlmt. Falclar bu ocuun byynce Mslman olacan sylemilerdir. Bu sebepten onu ldrmek istediler.
Fakat annesi:
Onu Mslman olduu zaman ldrrsnz! diyerek ocuunu bu lmden kurtard.
Satuk Bura (Han) on iki yanda iken birgn krk arkadayla birlikte ava kt. Kaan bir tavan ardndan o kadar hzla kotu ki arkadalarn gzden kaybetti. O zaman, kaan tavann durduunu ve ihtiyar bir insan ekline girdiini derin hayretle grd. htiyar, Buray yanna oturtarak ona tler verdi; ona Allah bilmenin saadetini ve Cehennemin gazaplarn anlatt; yaknda kendisine Hak dinini retecek kimseyi greceini bildirdi.
Satuk Bura bu ihtiyarn Hzr olduunu anlad ve Mslmanl, kendisine bu dini retmekle vazifeli Ebu Nasr Smnden rendi.
Satuk Burann babas lm, annesini amcas almt. Ayn zamanda hkmdar olan amcas Harun Bura
Han, yeenini Mslmanlktan geri evirmek niyetindeydi. Ona bir putperest mabedi inaasnda bulunmay emretti. Satuk, bu emri mabedi camiye evirmek duygusayla kabul etti. Arkasndan amcasn Hak dinine ard.
O, kabul etmeyince Satuk keramet gsterdi: Yava yava yer yarld ve amcas yere gmld.
Tan aarnca Satuk hkmdar oldu. Trk lkelerinde slamlk onunla birlikte balad, birlikte hkm srd. Yeni hkmdar kafirler iin amansz bir dman oldu. Savalarda azndan ateler saarak imanszlar yakyordu. Klcn onlarn zerine ektii zaman bu kl krk adm uzuyordu. Doksan alt yana geldiinde klcnn
korkusu Belhin nnden geen Amuderya boylarna; cenupta K Kezeke, imalde Karakuruma kadar olan
yerlerdeki kafirleri Mslman etmiti. Satuk Bura Han, bir yl da inle savam, slaml Turfana kadar yaymt. Hastalanmasayd daha da ileri gidecekti. Fakat yukardan ald bir davetle Kagara dnd. ehre girer
girmez bu hastalktan ld. Artunta Mehed denilen yere gmld.
Satuk Bura Hann drt olu ve drt de kz vard. kinci kznn ad Alanurdu. Alanur, sann annesi Meryem
gibi, Cebril vastasyla azna srlen bir damla ktan gebe kald. Doan ocuun asr evvelki slam kahraman Hz. Alinin olu olduu anlald. ocua, Seyyid Ali Arslan Han ad verildi.
Ancak bunu baka trl syleyenler de vardr. Derler ki: Alanur, birgn evinin nnde gzlerini kendisine dikmi bakar bir aslan grd. Dehete dt, alnndan inci tanesi terler boand ve bayld. Her ne olursa olsun
doan ocuk Ali gibi, Allahn arslanyd. Bu ocuk yedi yana geldii zaman Alanur yine Bura Hanlar soyundan bir Hanla evlendi. Bu izdivatan da Mehmed Arslan, Yusuf Arslan, Kzl Arslan denilir, olu dodu.
N. Sami BANARLI
Res im li Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, s. 268-269
208
BATIN (SML) TEKLATI

Seluklular tarihinde mfrit i ad altnda vuku bulan ykc hareketler arasnda en mhimi phesiz Hasan
Sabbah tarafndan kurulan Batni tekilat idi. Hasan Sabbah, Sasaniler zamannda ran alt st eden Mazdak
mensuplarnn slam devrinde Hurremi, Karmati gibi isimlerle ortaya kan gruplarn bir devam olup, slamiyeti
ve Seluklular devrinde kurulan sosyal ve siyasi dzeni ykmak gayesini gdyordu.
Melikahn cihan hakimiyeti teebbs srasnda meydana kan Hasan Sabbah, lml bir i hvviyetiyle grnmekte ve sadece imamet meselesi ile megul olduunu iddia etmekte idi. Fakat bir yandan da slamiyeti
tahribe almakta idi. Nizamlmlk eserinde Batnilerin ve zellikle Hasan Sabbahn ne derece zararl ve tehlikeli olduunu aka belirtmitir.
Byk devlet adam, Batnilerin kurban olarak gittikten sonra Seluklu Devleti ve slam dnyas da onlarn fedaileriyle dehet verici cinayetlere ahit olmu, birok byk alim, emir, kumandan, hkmdar ve halife Batniler tarafndan hanerlenmitir. Batnilerin banda bulunan Hasan Sabbah Msr i Halifesi Muntasr ziyaretten ve birok maceralar geirdikten sonra kurduu gizli tekilat 1087 ylnda faaliyete geirmi; 1090 ylnda
da Kazvin havalisinde ele geirdii Alamut kalesine yerlemitir.
Batnilerin ilk cinayetleri Savede bir mezzini elde etmeye almak ve onu ldrmekle
HASAN SABBAH
balar. Bu hadiseyi karan Batni fedaileri,
Hasan Sabbah, ranl bir smaili idi. Fatmlii benimseehrin ahnesi tarafndan yakalandktan
dikten sonra Msra gnderildi ve orada Nizar bnl Mussonra Melikahn Hasan Sabbaha yazd
tansrdan yana oldu, o yzden de Fatmlerle aras alihtar mektubu ve cevab bize kadar gelmitir.
mt. rana dndkten sonra zorla alnmas olanaksz
Gerekten Seluklu sultan bu mektubunda
bir ok kaleleri zellikle Kazven yaknndaki Alamut KaBatni reisine (eyh uccebele) yeni bir din
lesini ele geirdi. Seluklular bu kaleyi almay baaramakurduunu, baz dal cahil halk ifal ettiidlar.
ni, slam halifelerine ve Abbasilere dil uzattKurduu tarikatn zgnl, retisinden ok gizliinde
n syleyerek kendisini sulamakta bu deiitilmemi disiplininde ve siyasal cinayetlere bavurmalaletten vazgeip slamiyete dnmesini, aksi
sndandr. Bu cinayetlerin kurbanlar arasnda en nls
takdirde kalenin yerle bir edileceini ve kenNizamlmlkn kendisi de oldu. mezler, szde cendilerinin de temizlenecei buyurmaktadr.
net zevklerini tadsnlar diye hahal bir ikiyle sarho
Hasan Sabbah, cevabnda hrmetkr bir dil
edilirlerdi. Tarikatn ad olan Hahaiye de buradan gelir.
ile balamakla ve Mslman olduunu iddia
Tarikat, Suriyede pek abuk geliti. Ve mezlerin sayetmekle beraber, Abbasi halifelerinin hakszs ok olmasada btn Yakndouda kuaklar boyu korlklarn ve fenalklarn saymak, Fatmlerin
ku sald durdu.
gerek halife olduklarn ileri srmek suretiyle cretini gsterdikten sonra sultan Abbasiler ve Nizmlmlk aleyhinde kkrtmakta ve aksi takdirde baka birisinin ortaya kp bu dini vazifeyi baaracan syleyerek sultan tehdit etmekteydi.
Melikahn elisi Hasan Sabbaha gidince, rivyete gre, Hasan Sabbah, uyuturucu maddeler (haha) ile dimalarn bozduu fedailerine, bakla veya kaleden kendilerini atmak suretiyle, intihar emrini veriyor; eliye de
sultana bunlardan emrinde 20.000 kiinin bulunduunu bildirmesini sylyordu. Gerekten de bu manzarann
hikyesi Melikh hayrete drmt. Seluklu sultan, Hasan Sabbah ve Batnilerin bu cretini grnce,
1092de Emir Arslanta kumandasnda bir kuvveti onlara kar gnderdi. Ancak istenen netice elde edilememiti. Melikahn lm sonras siyasi buhrandan istifade eden Batniler faaliyetlerini artryordu. Sultan Tapar
ve Horasan Meliki Sancar da Batnilerle mcadele etmitir. 1258 ylnda Hlagunun Abbasi Devletine son verdikten sonra Alamut kalesini ykarak slam dnyasna byk zarar veren Batniler ortadan kaldrmtr.
209
KUTADGU BLG
11. yzyln balarnda Balasagun'da domu olan Yusuf Has Hcib asil bir aileye mensuptur. Balasagun'da
yazmaya balad Kutadgu Bilig (Mutluluk Bilgisi) adl yaptn 1069 ylnda Kagar'da tamamlayarak Karahanl hakanlarndan Eb Ali Hasan ibn Sleyman Arslan Hakan'a sunmutur.
Kutadgu Bilig, her iki dnyada da mutlulua kavumak iin gidilmesi gereken yolu gstermek maksadyla yazlmtr. Yusuf Has Hcib'e gre, teki dnyay kazanmak iin bu dnyadan el etek ekerek yalnzca ibadetle
vakit geirmek doru deildir. nk byle bir insann ne kendisine ne de toplumuna bir yarar vardr; oysa bakalarna yararl olmayanlar llere benzer; bir insann erdemi, ancak baka insanlar arasndayken belli olur.
Asl din yolu, ktleri iyiletirmek, cefaya kar vefa gstermek ve yanllar balamaktan geer. nsanlara hizmet etmek suretiyle faydal olmak, bir kimseyi, hem bu dnyada hem de teki dnyada mutlu klacaktr.
Yusuf Has Hcib, bu yaptnda bilimin deerini de tartr. Ona gre, alimlerin ilmi, halkn yolunu aydnlatr; ilim,
bir meale gibidir; geceleri yanar ve insanla doru yolu gsterir. Bu nedenle alimlere hrmet gstermek ve
ilimlerinden yararlanmaya almak gerekir. Eer dikkat edilirse, bir alimin ilminin dierinin ilminden farkl olduu grlr. Mesela hekimler hastalar tedavi ederler; astronomlar ise yllarn, aylarn ve gnlerin hesabn tutarlar. Bu ilimlerin hepsi de halk iin faydaldr. Alimler, koyun srsnn nndeki ko gibidirler; baa geip sry doru yola srerler.
Yusuf Has Hcib, astronomi bilimini renmek isteyenlerin, nce geometri ve hesap kapsndan gemesi gerektiini syler. Aritmetik ve cebir, insan kemle ulatrr; toplama, karma, arpma, blme, bir saynn iki katn, yarsn ve kare kkn alma ilemlerini bilen, yedi kat g avucunun iinde tutar. Her ey hesaba dayanr.
Bir siyasetnme veya bir nasihatnme olarak nitelendirilebilecek Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hcib'in ve iinde
yetitii evrenin ilm ve felsef birikimi hakknda ok nemli bilgiler vermektedir. Platon'un devlet ve toplum anlay ok iyi bilinmekte ve uygulanmaya allmaktadr. Bilimin ve bilginlerin deeri anlalmtr; bilim, gvenilir bir rehber olarak dnlmektedir.
KUTADGU BLG'DEN
Akl senin iin iyi ve yeminli bir dosttur. Bilgi senin iin ok merhametli bir kardetir.
Allah'a sn, onun emrine itaatsizlik etme!
Akl ss dil, dilin ss szdr. nsann ss yz, yzn ss gzdr. nsan szn dili ile syler; sz iyi
olursa, yz parlar.
Allah'tan ne gelirse ona rz ol!
Anlay ve bilgi ok iyi eydir; eer bulursan, onlar kullan ve uup ge k!
Bir insan btn dnyaya tamamen sahip olsa bile, sonunda dnya kalr; onun ksmetine ancak iki top bez
der.
Bu dnya renkli bir glge gibidir, onun peine dersen kaar; sen kaarsan o seni kovalar.
Bu dnyann kusuru bin, meziyeti ise birdir. nsan bunu nasl geirirse, o yle geer.
Btn halka iten gelen merhamet gster.
Btn iyilikler bilginin faydasdr. Bilgi ile ge dahi yol bulunur.
Byklk taslayan, kibirli ve kstah adam, tatsz ve sevimsiz olur; kibirli insann itibar gnden gne azalr.
Eer kendine candan bal birisini aryorsan, szn ksas, kendinden daha candan birini bulamazsn.
Dima iyilik yap ki, kendin de iyilik bul!
210
Doan lr, ondan eser olarak sz kalr. Szn iyi syle, lmsz olursun.
Dnya ve hireti her ikisini birden elde etmek istersen, u birka ii brakma; muktedirsen bunlar mutlaka
yerine getir!
Elini uzatarak gkteki yldzlar tutsan ve ban ge dese bile, sonunda sen yine yerdesin.
Ey asil insan! insanl elinden brakma; insanla kar daima insanlkla muamele et!
i adaletle yap, buna gayret et; hi bir zaman zulm etme; Allah'a kulluk et ve O'nun kapsna yz sr.
Hangi i olursa olsun, sen onu tatl dille karla; her ite tatl dil kullanrsan saadet sana balanr.
Hibir ite acele etme, sabrl ol, kendini tut; sabrl insanlar arzularna eriirler.
Diline ve gzne sahip ol, boazna dikkat et; az ye, fakat helal ye!
Hangi ie girersen, nce sonunu dn; sonu dnlmeyen iler, insana zarar getirir.
Bakasnn zararn isteme, kendin de zarar verme; hep iyilik yap, kendi heva ve heveslerine hakim ol!
Bak, doan lr; ondan, eser olarak, sz kalr; szn iyi syle! lmsz olursun.
nsann bunca zahmet ekmesi hep boaz ve srt iindir; mal toplar, yiyemez; ldkten sonra da vebali
altnda kalr.
Ey nimet sahibi olan kimse, kret. kredene Tanr nimetini artrr.
nsan nadir deil, insanlk nadirdir. nsan az deil, doruluk azdr.
nsann bunca zahmet ekmesi hep boaz ve srt iindir. Mal toplar, yiyemez; ldkten sonra da vebali
altnda kalr.
ok mal a gzly doyurmaz. Ecel gelince piman olur, fakat artk iini yoluna koyamaz.
Akl bir mealedir. Kr iin gz, l vcut iin can, dilsiz iin szdr.
Ktlk edersen, ktln karl pimanlktr. Elinden gelirse, ktln inadna iyilik yap!
ok dinle fakat az konu! Sz akl ile syle ve bilgi ile ssle!

211
Fenalk cahillikten doar, hastalklar ktlkler hep ayn noksanlktan ileri gelir. Fakat tedavi ile hastalara
ifa verilebilir; terbiye ile ktler iyi edilebilir; okumak yoluyla da bilgisizlere bilgi verilmi olur.
Gnln ve dilini doru tut!
Gurur faydaszdr, o insanlar kendinden soutur. Alak gnlllk ise insan ykseltir.
Halka faydal ol, onlara zarar verme!
Her mahlk kendi nasibini alr. Yryenler yiyeceklerini ve uanlar da yemlerini bulurlar.
Her sz sz diye azndan karma! Lzumlu olan sz dnerek ve ihtiyatla syle!
Her bakmdan tam zengin olmak istersen, kanaatkr ol! Bylece kendi nasibini elde etmi olursun.
Huzur istersen zahmet ile birlikte gelir. Sevin istersen kayg ile birlikte bulunur.
e acele ile girme, sabr ve teenni ile hareket et! Acele yaplm olan iler yarn pimanlk getirir.
nen ykselir, ykselen iner, parlayan sner ve ykselen durur.
nsan ss, yz; yzn ss, gz; akln ss, dil; dilin ss, szdr.
nsan, binlerce yaasa, arzu ettii eylere kavusa bile, yine dilei bitmez.
nsana insanl nispetinde mukabelede bulun. Byle mukabelede bulunduu iin, insana insan ad verilmitir.
nsan dil kymetlendirir ve insan onunla saadet bulur. nsan dil kymetten drr ve insann dili yznden ba gider.
nsanlarn sekini insanla faydal olan insandr. Halk nazarnda muteber kimse, merhametli olan insandr.
yi hareket et, ktlerin zararlarn ortadan kaldr!
Kara toprak altndaki altn, tatan farkszdr. Oradan knca, beylerin banda tu tokas olur.
Kimin sana biraz emei geerse, sen ona karlk daha fazlasn yapmalsn.
Ktlk deersiz bir ey olduu iin, onu yapan da deersizdir.
Menfaat sandalyeye benzer; banda tarsan seni kltr, ayann altna alrsan seni ykseltir.
fke ve gazapla ie yaklama; eer yaklarsan, mr heder edersin.
Sz azda iken sahibinin esiridir, azdan ktktan sonra sahibi onun esirdir.
Yalnz kendi menfaatini gzeten dosta gnl balama! Fayda grmezse, sana dman olur, ondan vazge!
212
DVANI LGATT TRK
Divan Lgatit Trk, Kagarl Mahmut tarafndan Badatta 1072-1074 yllar arasnda yazlan Trke-Arapa
szlktr. Trkenin bilinen en eski szl olup, Orta Asya yaz Trkesi hakknda varolan en kapsaml ve
nemli dil antdr. El yazmas nshas 638 sayfadr ve yaklak 9000 Trke kelimenin olduka ayrntl Arapa aklamasn ierir. Ayrca Trklerin tarihine, corafi yaylmna, boylarna, lehelerine ve yaam tarzlarna
ilikin ksa bir nsz ve metin iine serpitirilmi bilgiler mevcuttur.
Klasik Arap leksikografisinin ilkelerine gre hazrlanm olan szlk, Kagarl Mahmutun Trk boylar hakkndaki etrafl bilgisinin yan sra, Arap filolojisi konusunda da esasl bir eitim grm olduunu gsterir.
Szln elde bulunan tek yazma nshas 1266da amda temize ekilmi ve 1915te stanbulda Ali Emiri
Efendi (1857-1923) tarafndan tesadfen bulunmutur. (Ancak daha nceki yzyllarda Antepli Ayn ve Ktip
elebi de Divandan sz ederler.) Ali Emiri yazmas 1917de Talat Paann (1874-1921) teviki ile Kilisli Rfat
Bilgenin (1873-1953) gzetiminde baslm hemen btn dnya Trkologlarnn ilgisini ekmitir. 1928 ylnda
Trkolog Carl Brockelmann, ayrntl notlarla szln Almanca evirisini yaymlamtr. Besim Atalayn modern Trke evirisi 1940ta Trk Dil Kurumu tarafndan baslmtr. Son yllarda Dankoffun Divan Lgatit Trk
evirisi, yeni bilgiler nda nemli yorum deiikliklerine yol amtr.
Divan Lgatit Trk kitabnn nsz
Tanrnn, devlet gneini Trk burlarndan dourmu olduunu ve Trklerin lkesi zerinde gklerin btn dairelerini dndrm olduunu grdm. Tanr onlara Trk adn verdi. Ve yeryzne hakim kld. Cihan imparatorlar Trk rkndan kt. Dnya milletlerinin yular Trklerin eline verildi. Trkler Tanr tarafndan btn kavimlere stn klnd. Haktan ayrlmayan Trkler, Tanr tarafndan hak zerine kuvvetlendirildi. Trkler ile birlikte
olan kavimler aziz oldu. Byle kavimler, Trkler tarafndan her arzularna eritirildi. Trkler, himayelerine aldklar milletleri, ktlerin errinden korudular. Cihan hakimi olan Trklere herkes muhtatr, onlara derdini dinletmek, bu suretle her trl arzuya nail olabilmek iin Trke renmek gerekir.
213

Divan Lgatit Trk: Tarihin Trklere Verdii En nemli Miras
Trkenin neden renilmesi gerektiini yle anlatr:
And ierek sylyorum, ben Buharann, szne gvenilir imamlarndan birinden ve bakaca Niaburlu bir
imamdan iittim. kisi de senetleri ile bildiriyorlar ki, Yalvacmz (Peygamber), kyamet belgelerine, ahir zaman
karklklarn ve Ouz Trklerinin ortaya kacaklarn syledii srada, Trk dilini reniniz, nk onlar iin
uzun srecek egemenlik vardr buyurmutu. Bu sz (hadis) doru ise sorgular kendilerinin zerine olsun, Trk
dilini renmek ok gerekli bir i olur. Bu doru deil ise, akl bunu emreder. Tanr devlet gneini Trk burlarn ykseltmi ve onlarn mlkleri zerinde felekleri dndrmtr. Tanr onlara Trk adn vermi ve yeryzne ilbay klm, hakanlar onlardan kartmtr. Dnya uluslarnn yularlarn onlarn eline vermi, herkese stn klmtr. Onlarla birlikte alanlar aziz klm ve Trkler onlar her dileklerine ulatrm, ktlerin errinden korumutur. Onlara hedef olmaktan korunabilmek iin, akl olana den ey, onlarn yolunu tutmak, derdini dinletebilmek gnllerini alabilmek iin dilleriyle konumaktr.
Trk ad altnda da u bilgileri verir:
Bir ad olarak Trk adn Tanr vermitir, dedik. nk bize Kagarl Halefolu eyh Hseyin ona da bn l-Gurk
denilen kimse bn d Dnya demekle tanlan eyh Eb Bekr il Mfid l Crcannin ahir zaman zerine yazm
olduu kitabnda Ulu Yalvaca iaret eden bir hadis yazmtr. Hadis yledir, Yce Tanr -Benim bir ordum
vardr. Ona Trk adn verdim. Onlar Douda yerletirdim. Bir ulusa kzarsam Trkleri o ulus zerine musallat
klarm, diyor. te bu, Trkler iin btn insanlara kar bir stnlktr. nk, Tanr onlara ad vermeyi kendi
zerine almtr. Onlar yeryznn en yksek yerinde, havas en temiz lkelerine yerletirmi ve onlara Kendi
ordum demitir. Bununla beraber Trkler gzellik, sevimlilik, tatllk, edep, bykleri arlamak, szn yerine
getirmek, sadelik, vnmemek, yiitlik, mertlik gibi lmeye deer saysz iyiliklerle grlmektedirler.
Kagrl Mahmudun 11. Yzylda Balasagunu merkez alarak izdii Dnya Haritas o dnem Trklerinin
yaadklar blgeleri ve dalmlarn gstermesi bakmndan dikkate ayandr.
Mahmud Divnda yle demektedir:
Rum lkesinden Maine dek Trk illerinin hepsinin boyu be bin, eni sekiz bin fersah eder. yice bilinmek iin
bunlarn hepsi, yeryz biiminde daire eklinde gsterilmitir.
Trklerin bulunduu blgeleri gstermek amacyla izilmitir. Daire eklinde olan haritann evresinde Dou,
Bat, Kuzey, Gney ynleri belirtilmi, baz deniz ve rmaklar gsterilmitir. Batda iaret edilen yerler til boylarna, yani Kpaklarn ve Frenklerin oturduklar blgelere kadar uzanr. Gneybatda Habeistana, gneyde
Hint, Sint, douda in ve Japonyaya iaret edilmitir. Ortada Yarkent, Kagar, Barsgan, Balasagun, Yifru, kikz, Asbuli, Kumri, Talas v.s. gibi daha birok Trk kentleri yer almtr.
Asyann bats, kuzeyi ve gneyi izilmeden braklm, bir plan olarak bile pekok hatalarla dolu olmasna karlk, Dou blgelerine ilikin verdii bilgiler geree uymaktadr. Haritasnda in Seddini gstermi, bu seddin
ayrca yksek dalarn ve denizin Yecc ve Mecclerin dillerinin renilmesini engellediini bildirmitir. Japonyaya gelince; onu haritasnn dousunda bir ada olarak gstermi ve denizin onlarn dillerini renilmesine olanak vermediine iaret etmitir.
Yukarda grld gibi, ilk Japon haritas bir Japon tarafndan 14. yzylda izilmi, bir Dnya haritasnda yer
almas ise 15. yzylda olmutur. Btn bu bilgilerin altnda, bir plan biiminde olsa, yanllarla dolu da olsa ilk Japon haritasnn 11. yzylda Kagrl Mahmud tarafndan izilmitir.
Kagarl Mahmudun nl eserinin tam ad: Kitabu Divan Lgatit Trktr. Araplara Trkeyi retmek ve
Trkenin Arapa kadar zengin bir dil olduunu gstermek amacyla yazlmtr. Kitap iin ok ksa bir tanm
yapmak gerekirse; Ansiklopedik Szlk denilmesi uygun olur. Orijinalinin nerede olduu bilinmiyor. Bu gn elimizde bulunan aml Mehmed bin Ebu Bekirin, 1266 ylnda kopya ettii bir nshas vardr. Bu nsha, stanbul Fatihteki Millet Ktphnesindedir. Trk Dil Kurumu tarafndan 1941de, Kltr Bakanl tarafndan
1990da tpk basm yaplmtr.
214

Eser ilk defa Kilisli Rfat Bilge denetiminde 1915 1917 yllar arasnda tercme edildi. cilt olarak baslmas
dnld ise de, dnce gereklemedi. Besim Atalayn tercme ettii kitap, 4 cilt halinde 1939 1943 yllar
arasnda birinci, 1985 1986 yllar arasnda ikinci defa basld. Arapa olarak da yaynland.
Divan Lgatit Trk; bir szlk olmakla birlikte, Trk Milletinin yceliini de anlatan bir bide eserdir. Sekiz
blmden oluur. Blmler ve sralamalar Arap alfabesindeki harflere gredir. Kitapta yaklak 8.000 kelime
vardr. Kelimelerin anlamlarnn iyi anlalmas iin deyimlerden, ataszlerinden ve iirlerden, hatt bz yet ve
Hadis-i eriflerden rnekler verilmitir. Bu ynyle eser, bir kltr hzinesi deerine kavuturulmutur. Eserde
yer alan harita ise, Trk Dnyas ile ilgili olarak yaynlanan ilk haritadr. Haritada; dalar krmz, denizler yeil,
rmaklar mvi, kumluk alanlar sar renkle gsterilmitir. Trklerin oturduklar blgeler ve komularnn isimleri
zenle belirtilmitir.
Eser, gnele birlikte, kltrn de doudan dnyay sardnn nemli bir gstergesidir. Divan Lgatit Trk,
Trk Milletinin yalnz sava meydanlarnda deil, kltrel alanlarda da nder, nc ve rnek olduunu gsteren
bir bidedir.
KAYNAK: www.bilgicik.com/yazi/divan-i-lugatit-turk-genel-bilgi/
Divan Lugatit Trkte Trk boylarnn corafi dalmlarn gsteren harita

(Atlas dergisi)
215

Alp Eren
: Malazgirt Savandan sonra Horasandan Anadoluya gelerek Anadolunun Trklemesinde rol

oynayan derviler.
Atabey
: Seluklularda geni yetkilere sahip komutanlar.
Ata erkil
: Soyun babaya dayand toplum.
Aznlk
: Bir devlet ierisinde dini, dili veya rk ayr olan kk topluluklar.
Batniler
: iilik mezhebinin bir koludur.
B e y t l H i k m e : Halife Memun Dneminde Badatta kurulan tercme odalar.

Cephe
: Savata kar karya gelinen yer.
Cizye
: Mslman memleketlerinde korunmalar karl Hristiyanlardan alnan vergi.
Dede
: Eskiden Mevlevi tarikatnda ile doldurmu olan dervilere verilen unvan.
Dervi
: Tarikatlardan birisine girmi, onun tre ve yasalarna bal kimse.
Dirlik
: Devlet tarafndan gerek hizmet erbabna maa olarak verilen, gerekse bir yerin geliri olarak tahsis edilen toprak.
Fetihname
: Bir yer fethedildii zaman hkmdar tarafndan komu devlet hkmdarlarna gnderilen mektuplar.
Ftuhat
: Fethin oulu. Fetihler demektir.
Gaza
: Mslmanl yaymak veya yceltmek uruna Mslman olmayanlarla yaplan sava.
Gulam
: Kle, kk yalarda saray hesabna satn alnan veya toplanan askerler (zellikle Gaznelilerde)
Hacib
: lk Trk-slam Devletlerinde hkmdarla halk arasnda mnasebetleri dzenleyen kii.
Hanedan
: Hkmdar ya da devlet by gibi bir kiiye dayanan soy, aile.
Hilat
: Hkmdarn taltif etmek istedii kimseye gnderdii elbise.
hid
: Prens veya hkmdar anlamnda Farsa unvan. Bu unvan daha ok Sogd ve Fergana hkmdarlar tarafndan kullanlmtr.
maret
: Medrese rencileri ve fakirler gibi kimselere karlksz yemek kartlan kurum. Aevi.
Karargh
: Ordu yeri. Ordu kurmay heyetinin bulunduu yer.
Kut
: Tanr tarafndan hkmdara verildiine inanlan hkmdarlk gc ve hakk.
Klt
: badet, tapnma, dini tren.
Naib
: Hkmdar vekili, ynetimde hkmdar bulunmad zaman ilerini yneten kimse.
rf-i Hukuk
: Hkmdarn toplumun gelenek ve greneklerine dayal ortaya koyduu kanunlar.
Raca
: Hindistanda vergi veren halk.
Rasathane
: Gzlemevi.
Seyyit
: Hz. Peygamber soyundan olanlara verilen unvan.
Sikke
: Madeni para.
er i H u k u k
: slami kaidelere dayal kanunlar.
Tekke
: Tarikat mntesiplerinin toplandklar yer.
Uc
: Snr boylarndaki vilayetler.
mera
: Emirler, beyler, komutanlar.
Veraset
: Bir eyin kendinden sonrakilere intikali.
Vzera
: Vezirlerin oulu.
Zanaat
: Tecrbe ve ustalk gerektiren iler.
Zaviya
: Kk tekke.
216

Soru
Cevap
Trklerin slam dinine ve kltrne ne

gibi katklar olmutur? Aratrarak yaznz.
Cevap
Cevap
217

Soru
Cevap
Otrar Facias ne zaman olmutur?

Aratrnz.
Soru
Cevap
Soru
Cevap
kta sistemini aratrarak yaznz.
218
ESEN YAYINLARI
Dnyann yedi harikasndan biri seilen Tac Mahaln

kim tarafndan, kim adna yapldn aratrarak zelliklerini yaznz.
Resimdeki Trk giysilerini aratrarak yorumlaynz.

219
1. Talas Sava ile Orta Asyaya ynelik ................. tehlikesi ortadan kalkt.
2.
3. Hindistana on yedi sefer dzenleyen ................. Sultan .................tur.

4.
5. Karahanl Devletini oluturan boylar ................., ................., ................. ve ................. boylardr.
6.
7. Byk Seluk Devletini ................. Trkleri kurmutur.
8.
9. Malazgart Savanda Sultan Alp Arslanla savaan Bizans komutan .................... dir.
10.
11. Celaleddin Harzemah Trkiye Seluklular ile yapt .................................. (1230) savanda
yenildi.
12.
13. Osmanl-Memlk ilikileri Osmanl padiah ................. Dneminde savaa dnt.

14.
15. Byk Seluklu ehzadelerini yetitiren kiilere ................. denirdi.
16.
17. Trk-slam Devletlerinde hukuk ................. ve ................. olmak zere ikiye ayrlrd.
18.
19. Mslman olmayan salam erkeklerden askere gitmemeleri karlnda, ylda bir kez alnan vergilere ................. denirdi.
20.
220
1. Memluk Devleti Msrda kurulmutur.

2.
3. Fatimiler Kuds Hallardan almlardr.
4.
5. Malazgirt Sava ile Trkler slamiyeti kabul etmilerdir.
6.
7. Karahanllar Devleti Saltuk Bura Han Dneminde 920. ylnda slamiyeti kabul etmilerdir.
8.
9. ehname Gazneliler Dneminde Firdevsi tarafndan yazlmtr.
10.
11. Gazneli Mahmut Hindistana on yedi sefer yaparak, burada slam dinini yaymtr.
12.
13. Byk Seluklu Devletinin son padiah Sultan Sencerdir.
14.
15. Harzemahlarn en nemli hkmdar Celaleddin Harzemahtr.
16.
17. Harzemahlar Devletini Memlkler Devleti ykmtr.
18.
19. Memlkler Devletini Osmanl Devleti ykmtr.
20.
221
TEST 1
1.
4.
I. Emevilerin Arap milliyetilii yapmalar

II. slamiyet ile Gktanr inanc arasnda benzerlik bulunmas
III. Talas Savann kazanlmas
I. Gazneliler yklma srecine girmitir.

II. Anadoluya yaplacak Seluklu aknlar hzlanmtr.
III. Horasan ve evresi tamamen Seluklu hakimiyetine gemitir.
Yu k a r d a k i l e r d e n h a n g i l e r i T r k l e r i n s l a m iy e t i k a b u l e t m e l e r i n d e e t k i l i o l m u t u r ?
Bu sonulardan hangilerinin yeni bir vatan

edinme anlayn glendirdii savunulabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
2.
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) I, II ve III
B y k S e l u k l u m p a r a t o r l u u n u n y k l m asnda etkili olan,

I. Atabeylerin bamszlklarn iln etmeleri
II. lkenin hanedan yeleri arasnda paylalmas ve hanedan yeleri arasnda taht kavgalarnn kmas
III. Abbasi halifelerinin eski glerine ulamak
amacyla Seluklular aleyhine alma yapmalar
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I ve III
3.
Gazneli Mahmutun Hindistana yapt seferl e r s o n u c u n d a , slamiyetin Hindistanda yaylmasyla ortaya kan,
l. Gazneli Mahmutun slam dnyasndaki h-retinin artmas,
ll. Gaznelilerin egemenlik alannn genilemesi,
lll. Gaznelilerin devlet gelirlerinin artmas
sonularn, dini, ekonomik ve siyasal alanlaryla ilikisi aadakilerin hangisinde doru
olarak gruplandrlmt r ?
Dini
A)
l
B)
lll
C)
ll
D)
l
E)
lll
222
Ekonomik
ll
ll
lll
lll
l
Siyasal
lll
l
l
ll
ll
5.
Karahanllarn,
I. Kervansaraylar kurmalar
II. lk Trk-slam edebi eserlerini vermeleri
III. Burslu eitime nem vermeleri
ESEN YAYINLARI
nedenlerinden hangileri devlet ynetiminde

Kut nancnn b e n i m s e n d i i n i g s t e r i r ?
Dandanakan Savann baz sonular unlardr:
gibi faaliyetlerinden hangileri kltrel adan

g e l i t i k l e r i n e d o r u d a n kant olarak gsterilebilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
6.
Kat ilk defa inde keten ve kenevirden yapld.

Talas Savandan sonra 756da Semerkantta
Mslmanlar kat fabrikas kurdu. Daha sonra
srasyla Badat, am, Msr ve Endlste kat
fabrikalar ald. Avrupada ise kat fabrikalar
XVI. yzylda kuruldu.
Buna gre,
I.
Kat retimi Talas Savayla in dnda yaylmaya balamtr.

II. Avrupallar bilimsel gelimelere nclk etmilerdir.
III. Kadn yaylmas toplumlararas etkileim ile
olmutur.
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
TEST 2
1.
2.
4.
Aadaki olaylardan hangisi Trklerin boylar

halinde slamiyet i kabul etmelerine sebep olmutur?
Malazgirt Savandan sonra Anadoluda Trklerin st ste baarlar kazanmalar ve ilerlemeleri

Bizans mparatoruluunu korkuttu.
A) Malazgirt Sava
B) Talas Sava
C) Miryokefalon Sava
D) Kseda Sava
E) Dandanakan Sava
Buna gre, Trklerin Anadoluda ilerlemesi

zerine Bizans mparatorluunun aadakilerden hangisini yapt sylenebilir?
A b b a s i l e r Araplar stn gren p o l i t i k a l a r t ak i p etmemelerinin,
A) Trklerle anlaarak Anadoluyu Trklere

brakma
B) Trklere yllk vergi demeyi kabul etme
C) Avrupadan yardm isteyerek Hal Seferlerini
balatma
D) Trklerle ittifak kurma
E) Barl politika izleme
I. Toplumsal birliin salanmasna

II. slamiyetin dier uluslar arasnda yaylmasna
III. Hogr ortamnn olumasna
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I, II ve III
B y k S e l u k l u l a r D n e m i nde alan nizamiye medreselerinde,

I. Nitelikli ynetici yetitirilmesi
II. Hem dini hem pozitif bilimlerin okutulmas
III. Batnilerin zararl almalarnn nne
geilmek istenmesi
ESEN YAYINLARI
verilenlerden hangilerine ortam hazrlad

sylenebilir?
5.
gibi uygulamalardan hangileri halkn eitim

seviyesinin ykseltilmesi ile ilgilidir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
3.
Trk-slam dnyasnda eitim ve retim Karahanllar zamannda planl ve programl bir ekilde
yaplmtr.
B u n a g r e K a r a h a n l l a r D n e m i n d e g r l e n ,
I.
Zeki ocuklarn burslu olarak okutulup, topluma kazandrlmas

II. Medreselerin kurularak, tm masraflarnn
devlet tarafndan karlanmas
III. Medreselerde dini bilimlerin yannda fizik,
kimya, matematik ve benzeri derslerin okutulmas
d u r u m l a r n d a n h a n g i l e r i e i t i m d e sosyal
devlet a n l a y n n b e n i m s e n d i i n i n k a n t
saylabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
224
6.
Trk - slam De v l e t l e r i n d e g r l e n ,
I. Kervansaraylar
II. Tersaneler
III. Medreseler
yaplarn askeri, ekonomik ve eitim amal
olarak kullanlmas aadakilerden hangisinde doru gruplanmtr?
A)
B)
C)
D)
E)
Askeri
______
I
II
I
II
III
Ekonomik
_________
II
I
III
III
I
Eitim
______
III
III
II
I
II
TEST 3
1.
4.
Trklerin Talas Savandan sonra slamiyete girii hzlanmtr.
I. Taht kavgalar
II. Farkl etnik gruplarn yaamas
III. Halifeyi korumalar
Buna gre, Trklerin aada verilen zellikler i n d e n h a n g i s i n i n s l a m i y e t e g i r i i n d e en az

etkili olduu savunulabilir?
d u r u m l a r n d a n h a n g i l e r i n i n e t k i l i o l d u u s avunulabilir?
A) Gktanr inancnn monoteist (Tek tanr) zellii gstermesi

B) ldkten sonraki hayata inanmalar
C) yilik, gzellik, adalet ve temizlik gibi zelliklerinin bulunmas
D) Gebe yaantlar ve hayvanclkla uramalar
E) Trklerin savalk zelliklerinin slam dinindeki cihad anlayyla benzemesi
Trk - slam Devletlerinde sultanlar, haftann belirli gnlerinde devlet adamlarn ve komutanlar
kabul eder, halkn ikayetlerini dinlerdi. Sultan
ayn zamanda devlete kar ilenen sularda
sulular yarglamakla grevli Yksek Mahkemeye de bakanlk ederdi.
Buna gre sultanlarla ilgili,
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I, II ve III
5.
Seluklularda medreselerin almas ve yaygnlatrlmasndaki,

I. Devlet ynetimi iin memur yetitirmek
II. slami ve bilimsel eitim verecek dini - siyasi
ierikli blc akmlara ve propagandalara
engel olmak
III. slamiyeti yeni benimsemi Trkmenlerin
inanlarn kuvvetlendirerek batl inan ve
hurafelere son vermek
ESEN YAYINLARI
2.
Gaznelilerin yklmasnda,
a m a l a r n d a n h a n g i l e r i n i n y n e t i m l e i l g i l i o lduu savunulabilir?
I. Yarg yetkisini kullanmtr.

II. Sosyal devlet anlayn devam ettirmilerdir.
III. Seimle baa gemilerdir.
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I, II ve III

A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
6.
3.
Gaznelilere ait baz zellikler unlardr:

I.
Seluklularda da dier Trk - slam Devletlerinde

olduu gibi Kut anlay vardr.
Bu durumun Seluklularda,
Arapa, Farsa ve Trke ile birlikte kullanlmtr.

II. Hkmdarn yetkileri olduka genitir.
III. Ordu, Hala Trkleri, Afgan ve Gurlulardan
olumutur.
I. Taht kavgalarna
II. Ynetimin deiik hanedanlarda devam etmesine
III. Gl bir merkezi otoritenin kurulamamasna
Bu zelliklerden hangileri farkl etnik gruplara

sahip olma ile ilgilidir?
sonularndan hangilerine ortam hazrlad

s y l e n e m e z?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) II ve III
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) I, II ve III
226

1.
K a r a h a n l l a r D e v l e t i n i n ; (10 Puan)
a) Kurucusunu
c) Hkmdar, halktan gelen baz ikayetleri dinlerdi. Bunun iin bir duruma yaplrd.
Bu divana:
b) Kurulduu Yeri :
c) nemli zelliklerinden iki tanesini yaznz.
1.
d) Hkmdarn ve devletin i ve d yazmalarn yrtrd:
2.
S e l u k l u D e v l e t i n d e Divann tanmn yaparak, aada grevleri verilmi olan divanlarn

i s i m l e r i n i y a z n z . (10 Puan)
a)
ESEN YAYINLARI
2.
3.
A a d a k i c m l e l e r i d o r u ( D ) veya yanl (Y)

o l a r a k i a r e t l e y i n i z . (10 Puan)
a) ( ) Mslman Ouzlara, Trkmen ad verilir.
b) ( ) Byk Seluklu Devletinin kurucusu Sultan Melikahdr.
c) ( ) l Arslan hidiler devletinin kurucusudur.
d) ( ) Malazgirt Sava, Hal Seferlerine sebep
olmulardr.
4.
Dandanakan Savann sebep ve sonularn

yaznz. (10 Puan)
a) Sebepleri :
b)
b) Sonular :
232

5.
8.
Malazgirt Savann sebep ve sonularn

yaznz. (10 Puan)
Aada verilen kelime ve kavramlar (ders kitabn gz nne alarak) aklaynz. (10 Puan)
a)
a) Sebepleri :
b)
b) Sonular :
c)
d)
Aadaki boluklara uygun olan kelimeleri

yaznz. (10 Puan)
a) Memlkler, Moollara,
savanda ar bir yenilgiye uratarak, batya
ilerleyilerini durdurmulardr.
b) Karahanllar Devletinin gerek kurucusu saylr. Mslman olduktan sonra Abdlkerim
adn alan hkmdar dr.
ESEN YAYINLARI
6.
9.
Byk Seluklu Devleti rana hakim olduktan

sonra devlet kademeleri ve medreselere ranl
kiileri yerletirmilerdir.
Bunun sonucu olarak aadakilerden hangis i n i n o l u m a s d n l e m e z ? (10 Puan)
A) ranllarn Seluklu hakimiyetine son vermesi
B) ran dilinin yazma dili olmas
7.
Aada ad verilen eserlerin yazarlarnn

i s i m l e r i n i y a z n z . (10 Puan)
a) Kutadgu Bilig :
C) ran dilinden kelimelerin Trkeye gemesi

D) ran devlet tekilatnn Trk tekilatn etkilemesi
E) Trkmenlerin isyan etmeleri
b) Divan Lgatit Trk :
10. Torunoullar Msr bayndr hale getirmek iin

sulama kanallar yapmlardr. lkeyi sosyal ve
dini tesislerle donatmlar, ekonomiyi gelitirmiler ve altn para basmlardr.
Yu k a r d a k i i f a d e l e r d e n To l u n o u l l a r n n h a ng i z e l l i i n d e n b a h s e d i l m e m i t i r ? (5 Puan)
A) Msr bayndr hale getirdiklerinden
c) Divan Hikmet :
B) Tarma nem verdiklerinden

C) Ekonomilerinin iyi bir durumda olduundan
D) Gl bir orduya sahip olduklarndan
E) Nehirlerden yararlandklarndan
233
TRKYE TARH
(11-13. YZYILLAR)
BLM 6
235
Trkiye Tarihi (11 - 13. Yzyllar)

devlet politikasna dntrmesi, Seluklularn Ouz
glerini Anadoluya ynlendirmesi, Bizans topraklarnn hzla klmesi, Anadolunun Bizans iin en
nemli ekonomik kaynak olmas, Romen Diyojenin
daha nceki seferlerinde baarsz olmas nedeniyle
bu defa kesin bir netice almak istemesi.
TRKYE TARH
Anadoluya lk Trk Aknlar
Malazgirt Sava ve Sonras

Malazgirt Sava Trkiye tarihi asndan ok nemli
bir konuma sahiptir. Malazgirt Savann sebebi, geliimi ve sonularn olarak aadaki gibi sralayabiliriz.
Savan Nedenleri
Seluklularn Anadoluya srekli aknlar dzenlemesi,
Turul Bey ve Alp Arslann bu aknlar dzenli bir
236
Savan Sonular
ESEN YAYINLARI
Anadoluya ilk Trk aknlarn Hunlar, daha sonra Sibirler dzenlenmitir. Abbasiler dneminde Trk askerleri
Anadoluda oluturulan avasm eyaletlerine yerletirilmilerdir. Bu aknlar askeri, siyasi ve ekonomik gerekelerle yapldndan Anadoluya yerleip vatan edinme amac tamamlardr. Anadoluya yerleme amacyla yaplan ilk Trk aknlarn Byk Seluklular balatmlardr. Karahanl ve Gazneli Devletlerinin basks
altnda kalan Seluklular Trklere yurt bulmak amacyla Anadoluya yneltilmitir. ar Bey dneminde keif
ve tanma amal dzenlenen aknlar giderek sklam, 1048 Pasinler ve 1071 Malazgirt Savalarndan
sonra Anadoludaki Bizans etkinlii krlmtr.
Anadolunun kaps Trklere almtr. Bizans yaklak 100 yl iinde Trklere kar meydan sava yapamamtr. Sava izleyen 4-5 yl iinde Anadolunun
byk bir ksm Trklerin eline gemitir. Bizans, Avrupa ile yaknlamaya balam ve Trk ilerleyiine
kar Avrupadan yardm istemitir.
ANADOLUNUN TRKLEMES
A N A D O L U D A KURULAN LK TRK DEVLETLER

Malazgirt Savandan sonra Alp Arslan komutanlarn Anadoluyu fethetmekle grevlendirmi ve fethedilen toraklar fetheden komutann ynetimine brakmtr. Bu durum Anadoluda Byk Seluklulara bal feodal beyliklerin kurulmasna neden olmutur.

Danimentliler (1080 1178)
Mengcekliler (1080 1228)
Danimentolu Ahmet Gazi tarafndan Sivas merkezli kurulan bu beylik Kzlrmak Nehrinden Frata kadar geni bir alana hakim olmutur.
Mengcek Gazi tarafndan Erzincan, Kemah ve Divri-
Anadoluda kurulan ilk Trk beyliklerinin en gls

saylan Danimentliler, Hallar, Bizans ve Ermenilere kar baarl mcadeleler vermi, zaman zaman
Anadoluda siyasal stnl ele geirmilerdir.
1178de II. Klarslan tarafndan Anadolu Seluklu
Devletine balanmtr.
I. Alaaddin Keykubat dneminde Anadolu Seluklu
Ebul - Kasm Saltuk Bey tarafndan Erzurum merkezli olarak kurulan bu beylik, Hallar ve Grclere
kar baarl mcadeleler yapmtr. II. Rkneddin
Sleymanah dneminde Anadolu Seluklu Devletinin hakimiyetine girmitir.
lerle mcadele etmitir.

hakimiyetine girmitir.
ESEN YAYINLARI
Saltuklular (1072 1202)
i evresinde kurulan bu beylik, Rumlarla ve Grc-
A r t u k l u l a r ( 1102 1409)
nl Seluklu komutanlarndan Artuk Beyin oullar
tarafndan kurulan bu beylik, kol halinde yaamtr. Hsn- Keyfa (Hasan Keyf) Artuklular Diyarbakrda kurulmu, 1231de Eyybiler tarafndan yklmtr. Harput Artuklar 1234te Alaeddin Keykubat tarafndan yklmtr. Mardin Artuklar, 1409da Karakoyunlular tarafndan yklmtr. Mardin Artuklular Hallara kar baarl mcadeleler vermitir.
Anadoluda kurulan ilk Trk beylikleri
237

aka Beylii (1081 1093)
Tanrvermioullar (1081 1093)
lk Trk denizcisi saylan aka Bey tarafndan zmir

ve evresinde kurulmutur. aka Bey gl bir donanma kurmu ve Bizansa stnlk salayarak Sakz, Midilli, Sisam ve Rodosu hakimiyeti altna almtr. Peenek ve Anadolu Seluklularyla ittifak edip Bizans ykmak isteyen aka Bey, Bizans entrikalar
sonucunda I. Klarslan tarafndan ortadan kaldrlmtr. Bu olaydan sonra Bizans aka Beylii ile
Efeste yaayan Tanrvermioullar Beyliinin topraklarn ele geirmitir.
Efeste Tanrvermi adndaki Trkmen beyi tarafndan

kurulan devlet aka Bey ile birlikte hareket etmitir.
aka Beyin lmesiyle blgeyi ele geiren Bizans, bu
devlete de son vermitir.
Anadoluda Kurulan lk Beylikler;
Anadolunun fethedilmesinde ve Trkle-
mesinde nemli rol oynamlardr.

Bulunduklar blgeleri Bizans (Rum), Gr-
c, Ermeni ve Hal glerine kar savunmulardr.
Sk menler ( A h la t a h la r) (1110 1207)
Anadoluda birok yerleim merkezleri ku-
Ahlat ve Van yresinde Skmen Bey tarafndan kurulmutur. Byk Seluklu Devletindeki taht kavgalarnda Muhammed Tapar destekleyen devlet, snrlarn
Tebrize kadar geniletmitir. Skmenler Devletine
Eyyubiler son vermitir. (1207).
rup, buralara Trke isimler vermilerdir.

Birok toplumsal, dini ve kltrel eserler ya-
pp Anadoluyu bayndr hale getirmilerdir.
D i l m a o u l l a r ( To g a n A r s l a n O u l l a r )
Bitlis ve Erzen evresinde Dilmaolu Mehmet Bey tarafndan kurulan devlet Byk Seluklu Devletine uzun
sre bal kalmtr. Bir ara Mardin Artuklularna balanan devlet, Hallarla baarl mcadeleler vermitir.
Harzemahlar, Moollar veTimur egemenliini kabul
eden devlete Akkoyunlular son vermitir (1394).
TRKYE SELUKLU DEVLET (1071-1308)

ESEN YAYINLARI
(1085 1394)
KURULU DNEM
Sleyman ah Dnemi
Kutalmoullar, babalarnn Alp Arslana kar saltanat mcadelesini kaybetmesinden sonra nce Suriyeye daha sonrada Anadoluya gelmilerdir. (1074)
nal (Ynal) Oullar (1098 1183)

Merkezi Diyarbakr olan devletin ad, devleti kuran
Trkmen beylerinden Sadrn olu naldan gelmektedir. Byk Seluklu ve Trkiye Seluklular egemenliinde kalan devlet, Hallara kar da mcadele etmitir. Devlete Selahattin Eyyubi son vermitir. (1183)
ubukoullar (1085 1213)

Harput merkezli olarak ubuk Bey tarafndan kurulan
devlet, Byk Seluklulara bal olarak yaamtr.
Devlete Artuklular son vermitir. (1213)
nanoullar (Denizli Ladik Devleti)
U beylerinden Mehmed Bey tarafndan Denizlide
kurulan devlet, Trkiye Seluklularna ve lhanllara
bal olarak yaamtr. Bu beylie Germiyanoullar
son vermitir. (1368)
238
Sleyman ahn mezar - Suriye
Kutalm Olu Sleyman ah ve kardeleri Konya,

Afyon, Ktahya ve zniki alarak bir devlet kurdular.
Sleyman aha nce Melikah (Ferman gnderdi.)
daha sonra da Abbasi Halifesi (Menur gnderdi.) hkmdar olarak tand. (1077)
Anadolu (Trkiye) Seluklu Devleti
I. Mesut Dnemi (1116 1155)
Sleyman ahn fetihleri zerine Bizans, bar istedi.

Dragos ay snr kabul edilirken her yl Bizansn vergi vermesi kararlatrld. Douya ynelen Sleyman
ah, Bizans ve Hristiyanlarn elinde bulunan Adana,
Tarsus ve Antakyay ald. Suriye Seluklular Sultan
Tutu ile yapt mcadeleyi kaybeden Sleyman ah
sava meydannda ld. (1086)
I. Klaslan Dnemi (1092 1106)
Hal ordusu karsnda zniki terk ederek Konyay bakent yapmtr.
zmirde bir beylik kurmu olan aka Bey ile dostluk kurarak Bizansa kar ittifak oluturdu. Bizans
entrikalar sonucunda aka Bey ile aras alan
Klaslan, aka Beyi ldrtmtr. (1094)
I. Klaslann 1106da lm ile Anadolu Seluklular II. Fetret Dnemine girmitir. (1107 - 1116)
ESEN YAYINLARI
Sleyman ah, doudan gelen Trk glerinin devam etmesi iin uygun ortam oluturmutu. Sleyman
ah, Bizansta yaanan taht kavgalarndan yararlanarak Gney Marmara kylarn, Kadky ve skdar ele geirerek boazdan geen gemilerden gmrk vergisi toplamaya balad.
Byk Seluklular tarafndan serbest braklan

ehinah, Konyaya gelerek tahta oturdu. I. Mesud ehinah yenerek yerine kendisi geti.
(1116)
Trkiye Seluklular bu dnemde bir sre Danimentlilerin himayesinde yaamak zorunda kaldlar.
Hal ordularndan Almanlar, Ceyhan yaknlarnda, Franszlar ise Yalvata bozguna uratld.
I. Mesut 1155te ldnde geride gl bir Seluklu devleti brakmtr.
II. Klaslan Dnemi (1155 1192)
Bizans ve Danimentliler ile ayn zamanda sava

halinde olan II. Klaslan Bizans ile bir anlama
yapt. Seluklu aknclarnn Bergama - Edremit
yresinde Rumlar esir etmeleri zerine Bizans
kral Manuel Komnen, Trkleri Anadoludan atabilmek iin yeni bir sefer dzenledi. Kalabalk Bizans ordusu, Gller yresinde (Sandkl - ivril
arasnda) Miryekefalon geidinde ar bir yenilgiye uratld. (1176)
239

Miryokefalon (Kumdanl) Sava (1176)
YKSELME DNEM (1204 1240)
Savan Nedenleri
I. Gyaseddin Keyhsrevin kinci hkmdarl

(1205 1211)
Trkiye Seluklular Devletinin snrlarn geniletmesi
Bizansa kar Trmen aknlarnn srmesi
Bizansn Trkleri Anadoludan karmak istemesi
lk kez 1192 ylnda tahta oturan I. Gyaseddin Keyhsrev, i basklar sonucu Bizansa snmay tercih
etmitir. 1205 ylnda ikinci kez tahta gemitir.
Trabzondaki Komneoslar yenilgiye uratlarak

Karadeniz ticareti gvenlik altna alnd.
1207 ylnda dzenledii bir seferle Antalyay

alarak Seluklulara Akdeniz ticaret yolunu at.
Glenen znik Rumlar ile yapt sava kazand.
Savan Sonular
Sava sonunda yaplan bar ile Bizans ar bir

sava tazminat demitir.
Bizansn Trkleri Anadoludan atma mitleri sona ermitir. Anadolu kesin bir Trk yurdu haline
gelmitir.
I. zzeddin Keykavus (1211 1220)
Bizans yklana kadar bir daha taarruza geememitir.
Sultan II. Kl Arslan, Miryokefalon zaferinden sonra

Anadoluda siyasi birlii kurma almalarna hz verdi. Bu almalar kapsamnda Danimentlilerden Malatyay, Ermenilerin ukurovada bulunan baz kalelerini, Bizanstan Ktahya ve Eskiehiri alarak devletin snrlarn geniletti.
Bu dnemde Byk Seluklu Sultan Sencerin lmyle Trkiye Seluklular Devleti tam bamsz hale
gelmiti. Sultan II. Klarslan, Anadoluda siyasi birlii salamak iin byk aba sarfetmesine ramen lmeden nce lkeyi on bir olu arasnda paylatrd.
Bu durum ksa sre sonra taht kavgalarna neden oldu.
ESEN YAYINLARI
Bu dnemde Seluklular znik Rum imparatoru ile bar iinde yaamaya devam ettiler.
Kbrs Krall ile ticaret gelitirildi. Trabzon
Rum mparatorluundan Sinop alnd. Bylece Karadenizde de bir liman ehri ele geirilmi oldu.
Bu gelimeler Anadolu Seluklulara, hem Akde-
nizde hem de Karadenizde ticaret yapma ve ekonomilerini gelitirme olana salad.
I. Alaaddin Keykubat (1220 1237)
zzettin Keykavustan sonra yerine kardei Alaaddin Keykubat geti.
Bu dnem Anadolu Seluklularnn en parlak zamandr.
Trkiye Seluklular Devletinin Parlak Dnemi

II. Rkneddin Sleyman ah
II. Klarslandan sonra II. Rkneddin Sleyman

ahn kardei I. Gyaseddin Keyhsrev baa
gemiti. II. Rkneddin Sleyman ah, kardeinin batda olduu bir srada taht ele geirdi. I. Gyaseddin Keyhsrev de bu olay zerine Bizansa
snd.
II. Rkneddin Sleyman ah, kardeleriyle mcadeleden baaryla km, Amasya, Elbistan, Niksar,
Malatya ve Erzurumu almtr. Bylece Grclerle
Trkiye Seluklular komu olmutur. II. Rkneddin
Sleyman ah 1204 ylnda ld.
240
Alanya Kalesi
Karadeniz donanmas Krm zerine gnderilerek

Sudak liman alnd. Birok Kpak ve Rus beyleri Anadolu Seluklularna baland.
Mengcek Beylii ortadan kaldrld.

Savan sonular,
Alaaddin Keykubat ticaret hayatn canl tutabil-
mek iin kervansaraylar yaptrmtr.
tir.
Anadolu Seluklu Devleti ykl srecine girmi-
Bu dnemde douda Mool tehlikesi ba gstermitir. Moollarn nnden kaan Harzemahlarn hkmdar Celaleddin Harzemah, Anadolu
snrlarna kadar geldi. Alaaddin Keykubatn
dostluk tekliflerine ramen A h l a t ehrini ald.
Bunun zerine sefere kan Alaaddin Keykubat
Erzincan yaknlarnda yaplan Ya s s i m e n
Savan (1230) kazand. Harzemahlar Celalettin Harzemahn 1231de lmyle sona ermitir.
Trkiye Seluklularna bal devlet ve beyliklerin

bamsz olmasyla Anadoluda siyasi birlik bozulmutur.
Sivas, Kayseri, Erzurum ve Erzincan gibi nemli

merkezler tahrip edilmitir.
Seluklularn Mool hakimiyetine girmesiyle

merkezi otorite bozulmutur.
Moollarn ar vergiler koymalar ve halk yoksullua itmeleri nedeniyle ekonomik yap bozulmutur.
Moollarla kar karya kalan Seluklular bir
Mool basksndan kaan Trkmenler batya giderek bu blgede Trk nfusunun artmasna ne-
yandan Moollarla dostluk kurmaya alrken dier yandan sava hazrl yaptlar. Harzemahlar
ve Eyybilerle ittifak kuruldu. Doudaki kaleler tamir edildi.
den olmulardr.
II. Gyaseddin Keyhsrevin lmnden sonra Anadolu Moollarn kontrolndeki Seluklu ehzadeleri ta-
YIKILI DNEM (1240 1308)

Alaaddin Keykubatn lmnden sonra tahta geen
II. Gyaseddin Keyhsrev ve Vezir Saadettin Kpekin
kt ynetimi Seluklularn eski glerini ve otoritelerini kaybetmelerine neden olmutur.
Babailer (Baba Ishak) syan
Mool basksndan Anadoluya kaan birok Trkmen
yer ve otlak sknts nedeniyle ekonomik sorunlar
iindeydi. Devletin bu dnemde skntl olmas ve
yanl politikalar nedeniyle bir Trkmen eyhi olan
Baba shak peygamberlik iddiasyla Adyamanda
ayaklanmtr. Tokat ve Amasyaya kadar yaylan isyann glkle bastrlmas (1240), Moollar Anadoluyu istila etme konusunda cesaretlendirmitir.
Kseda Sava (1243)

Anadoluyu hakimiyet altna almaya alan Moollar,
Babailer syannn glkle bastrlmas zerine harekete gemi ve Erzuruma girip ilerlemeye balamtr. Bunun zerine II. Gyaseddin Keyhsrev byk bir orduyla Moollar zerine yrm, taraflar Erzincann batsndaki Ksedada karlamlardr.
Bu savata Seluklular baarsz olmutur.
ESEN YAYINLARI
rafndan ynetilmi ve Seluklular bir daha toparlamamlardr. Son hkmdar II. Mesudun lmyle
devlet yklmtr. (1308)
HALI SEFERLER
1096da balayp 1270 ylnda sona eren, dinsel grnml byk askeri seferlerdir.
Orta an en byk siyasi olaydr. Etkisi yzyllarca
devam etmitir.
HALI SEFERLERNN NEDENLER

Dini Nedenleri
Hristiyanlarn kutsal ehir ve yerleri Mslmanlardan almak istemesi. (zellikle Kuds)
Katolik Kilisesinin Ortodoksluu egemenlik altna

almak istemesi
Hristiyanlarn gnahlardan arnarak cennete gitmek istemeleri
Cluni Tarikatnn Hristiyan Katolik dnyasnda etkinliini artrmak istemesi
Papaln Hristiyanl daha geni alanlara yaymak istemesi

241
Hal Seferleri
Siyasi Nedenler
Malazgirt savandan sonra Trklerin Hristiyan
topraklarnda hzla ilerlemesi karsnda Hristiyanlarn Trkleri Anadolu, Suriye ve Filistinden
uzaklatrmak istemeleri
Trk saldrlar karsnda zor durumda kalan Bizans imparatorluunun Batdan yardm istemesi
Senyr ve valyelerin serven tutkunluu
Msrda kurulan Fatimilerin hilafeti ele geirmek

iin batllardan yardm istemesi
Ekonomik Nedenler
Bu dnemde slam ve Trk slam lkelerinde;

Gayri mslimler zmmi hukuna sahiptirler. Her trl din ve mezhep zgrlkleri vardr. Kendi cemaat etkinlikleri ierisinde etnik ve kltrel varlklarn
koruyorlard. Devlet bunu garanti etmiti.
I. HALI SEFER (1096 1099)

ESEN YAYINLARI
Papa II. Urban, Kei Piyer Lermit ve valye Gotiyenin ban ektii 100.000 kiilik ilk dzensiz birlikler Anadoluya gelmilerdir.
Bu birlikler I. Klarslann kardei Davut Bey komutasnda Trkiye Seluklular Ordusu tarafndan yok
edildiler.
Yoksul batllarn Dounun zenginliklerine ulamak istemeleri
talyan tccarlarn Dou Akdeniz ve Karadeniz ticaretini ele geirmek istemeleri
Topraksz kyllerin ve valyelerin toprak elde

etmek istemeleri
1.
Gelien slam fetihlerinin Batdaki smr dzenini sarsmas
2.
242
Bu grubun ardndan 600.000 kiilik ikinci grup stanbul

nlerine geldiler. Bizans mparatorluu onlar hemen
Anadoluya geirdi. Bizans onlarla szleme yapt.
Buna gre;
Hallar, Anadoluda aldklar yerleri Bizansa verecekler
Buna karlk Bizansta Anadoluda rehberlik yapacak ve gda yardmnda bulunacakt.

Hallar stanbula geldiler. stanbulun zeginliinden
etkilenen Hallar Bizans taht kavgalarndan yararlanarak ehri ele geirip stanbulda bir Latin mparatorluu kurdular.
Hallar Anadolu Seluklularnn bakenti olan zniki

ald. I. Klarslan Malatya kuutmasn kaldrarak znike dnd. Ancak kalabalk Hal ordusunu yenemeyince taktik deitirerek ypratma savalarna giriti. I. Klarslan Danimentlilerle anlaarak Eskiehir yaknlarnda Hallara yeniden saldrd. Baarsz
olacan anlaynca geri ekildi. Hallar Toroslar
aarken ok kayp verdiler. Antakyay alarak Mslman halk kltan geirdiler. Kudse ulatklarnda
saylar 50.000 kalmt. Kudus alarak Kuds Latin
Kralln kurdular. (1099) Kuds, Antakya, Urfa, Sur,
Yafa, Tarblusam ve Nablus Hallarn eline geti.
stanbulda egemenliklerini kaybeden Bizans

hanedanlk mensuplar znik ve Trabzonda Rum
mparatorluklar kurmulardr.
HALI SEFERLERNN SONULARI

Dini Sonular
Musul Atabeyi madettin Zenginin Urfa Latin Krallna son vermesi zerine Kuds Krall Avrupadan
yardm istedi.
Hristiyan Katolik halkn Kilise ve Papalara gveni

azald.
Yksek Dou kltrnn tannmas Avrupada

hmanizmin domasna ortam hazrlad.
Katolikler ve Ortodokslar arasndaki ayrlklar daha da belirgenleti.
Kuds ve kutsal kentler Mslmanlarn ellerinde

kald.
Skolastik dnce zayflamaya balad.
Alman mparatoru III. Kondrat ve Fransa Kral VII. Lui

buna cevap olarak Hal seferine ktlar. Sultan Mesud, Konya ovasn geen Hallar Eskiehir yaknlarnda karlad. Yenilen Hallar znike dndler. Takviye birliklerle tekrar saldrya geen Hallar Efes ve
Denizli yolunu kullanarak Antalyaya ulatlar. Bir blm deniz yoluyla Filistine ulamasna karn kara
yolunu kullananlar Anadoluda yok edildiler.
ESEN YAYINLARI
II. HALI SEFER (1147 1149)
Siyasal ve Sosyal Sonular
Soylularn ve valyelerin bir ksm ld. Kalanlar

ise eski durumlarn koruyamadlar. Bu nedenle
krallar etkilerini artrdlar ve feodalite zayflad.
Bizans Hallarn etkisi ile merkezi otoritesini belli bir sre kaybetti. znik ve Trabzonda yeni krallklar kuruldu.
Urfa, Yafa ve Kudste kurulan Hristiyan Kontluklar ykld.
Trklerin slam dnyasndaki saygnl artt. Bizans stndeki Trk basks geici de olsa durdu.
III. HALI SEFER (1189 1192)

Eyyubi hkmdar Selahaddin Eyyubinin Kuds
Hallardan almas ile yapld. Bu sefere ngiltere Kral Arslan Yrekli Riar, Alman Kral Frederik Barbaros
ve Fransz Kral Filip Ogst de katld. II. Klarslan
gl Hal birlikleri ile dzenli bir sava yerine vur
ka taktii ile byk kayplar verdirdi.
Alman mparatoru Silifke yaknlarnda Gksu Nehrinde bouldu. Hal Ordular deniz yoluyla Filistine
ulatlar. Selahaddin Eyyubi Hallar karsnda baarl oldu. Kuds alamadan geri dndler.
Ekonomik Sonular
IV. HALI SEFER (1202 1204)
n Asya ve Avrupa arasndaki ticaret geliti.
Selahaddin Eyyubinin Filistinin Yafa ve Suriyenin

baz ehirlerine egemen olmas ile balad.
Akdeniz lkelerinin limanlar nem kazand.
Trk - slam ehirleri tahrip edildi.
Papa III. nnacent, Hristiyan ehirlerini kurtarmak iin

Hallar tevik etti.
Bu seferler srasnda Venedik ve Cenevizliler

ekonomik olarak zenginletiler.
Bizanstaki taht mcadelesinde Aleksios Hallardan

yardm istedi.
Gelien Dou - Bat ticareti Avrupada yaam

standartn ykseltti.
243

B i l i m , Te k n i k v e K l t r e l S o n u l a r
HARZEMAHLAR (1097-1231)
Doudan rendikleri kt, matbaa, pusula, yel
deirmeni Batya tand.
Hal, ipek ve pamuklu dokumay rendiler.
Dounun mimari eserlerini inceleyerek kpr,
verilen isimdir.
Harzemah ise bu blge yneticilerine verilen nvandr.
kervansaray, kemer, ssleme sanatn kendi l-
Harzem; Amuderya Nehrinin gney ksmlarna
Seluklulara bal yaayan l Arslan, rgeni
kelerinde uygulamaya baladlar.
(Grgen) merkez yaparak bamszln iln et-
slam kltr yoluyla eski Yunan (Antikite) eserle-
ti.
rini tandlar. Bu da Rnesansn douuna katk
yaad.
salad.
Otrar Valisi nalck, Harzem lkesine gelen bir

Mool kervannn tccarlarn Otrarda tutuklatt
ve onlar casuslukla sulayarak ldrtt.
Bunlarn karsna; Byk Seluklu Devleti, Anadolu Seluklu Devleti, Danimentoullar, Eyyubiler, Memlukler, Artuklar, Fatmiler, Musul ve am
Atabeylikleri kmtr.
Bu olay sonrasnda Moollar Harzem ehirlerine

saldrdlar. Otrar bata olmak zere birok Harzem ehir ve kasabas Moollarn eline geti.
ESEN YAYINLARI
ngiltere kral Yurtsuz Jan ile soylular arasndaki kii-
Otrar Facias: Alaaddin Muhammed zamannda

Moollarla ticari antlamalar yaplmt. Ancak
Hal savalarna; Papalk, ngiltere, Almanya,

Fransa, Napoli Krall ve Bizansn dorudan katklar olmutur.
MANA CHARTA (BYK ART) (1215)
Aleddin Teki zamannda en parlak dnemini
Alaaddin Muhammed lnce yerine Celaleddin

Mengbirti (Harzemah) geti. Moollar karsnda tutunamayarak Azerbaycanda devletini yeniden kurdu.
sel haklarn tanndn belirten ilk siyasal belgedir.

Buna gre;
Hibir zgr insan, yrrlkteki kanunlara ramen tutuklanamaz, srgn edilemez, yok edilemez.
Adalet geciktirilemez, satlamaz, hibir zgr

yurtta adaletten mahrum braklamaz.
Kanunlar dnda hibir vergi haciz yoluyla ve zor

kullanlarak alnamaz.
Mana Charta, Orta an genel sosyolojik ve

politik anlayna uymaktadr.
Yorum
Bu ferman ile ngilterede Parlamento ynetiminin
kurulmasna zemin hazrlanmtr. Mutlak krallktan
meruti ynetime geilmitir. Kraln yetkileri snrlandrlarak demokratikleme sreci balamtr.
244
Celaleddin Harzemah, Anadolu Seluklu Sultan

l. Alaaddin Keykubatla iyi ilikiler kurdu. Ancak
bir sre sonra Seluklulara ait Ahlat ele geirdi
ve aralar ald.

Yassimen Sava (1230)
EYYUBLER (1174-1250)
Celaleddin Harzemahn Ahlat almas zerine Tr-
Eyyubiler Devletini kuran Selahaddin Eyyubi Musul Atabeyi Nureddin Mahmut Zenginin komu-
kaybettiler.
tanlarndan olan irguhun yieni idi.
Mool saldrlar da devam ediyordu. Celaleddin

Harzemahn Moollara kar ittifak araylar
sonusuz kald. Onun lm ile devlet sona erdi.
Harzemahlar Devletinin ortadan kalkmasyla
ESEN YAYINLARI
kiye Seluklular ile yaplan sava Harzemahlar
Hal saldrlar karsnda Fatmilere yardm iin
gnderilen Sirguhun lm zerine yerine Selahaddin Eyyubi geti.

Selahaddin Eyyubi Fatmi halifesini makamndan
indirerek hutbeyi Abbasi halifesi adna okuttu ve
Moollarn batya ilerleyiini engelleyen en nem--
lkeyi Nureddin Mahmut Zengi adna ynetmeye
li g yok olmutur. Bu durumda Trkiye Seluklu
balad.
Devletini Mool tehlikesi ile kar karya brak--
Nureddin Mahmut Zengi lnce bamszln
mtr.
ilan etti.
A N A D O L U
Musul
Halep
le
Dic
A K D E N Z
am
ra
Kuds
skenderiya
Medine
IL
LE
IZ
Kahire
D
E
N
Z
Nil
Mekke
Eyyubi Devleti
245
Suriye, Filistin, Irak ve Gneydou Anadolunun

bir ksmn ele geirdi.
Httn Savanda (1187) Hallar yenilgiye uratarak Kuds geri ald.
Selahaddin Eyyubinin kardei Melik Adil Seyfeddin birlii yeniden salad. Yafay Hallardan geri ald.
Taht kavgalarndan sarslan Eyyubi Devletine

Memluk komutanlarndan Aybek son verdi
(1250).
ESEN YAYINLARI
CENGZ VE MOOL D E V L E T
Asl ad Te m u i n olan Cengiz Han 1196 ylnda btn Mool kabilerini bir araya toplayarak bir devlet
kurdu.
1206 ylnda toplanan Mool reisleri Temuini Cengiz
unvan ile kaan setiler.
Mool Kaan seilen Cengiz Han, Karakurumu kendisine bakent yapt.
Cengiz Han dzenli ve disiplinli bir ordu oluturduktan sonra Krgz, Karluk ve Turfan Uygurlarn
itaat altna ald. Tangutlara ba edirerek, in seferine kt ve Pekini ele geirdi.
Cengiz Han, Harzemahlarla mcadele ederek,

topraklarnn byk bir ksmn ele geirdi.
Selahaddin Eyyubi
Hallarla byk mcadeleler veren Selahaddin

Eyyubinin lm (1193) zerine taht kavgalar
balad.
246

LHANLILAR (1256 1336)
1227 ylnda Mogolistanda ld. Yerine, veliaht

olarak setii olu geday geti.
Cengiz Han lmeden nce lkesini oullar arasnda paylatrmt. Bu paylatrmada;
Cengiz Hann torunu H l g u tarafndan ran topraklarnda kuruldu. Bakenti Tebriz ehridir.
C u c i y e : Bat Sibirya, Kpak Bozkrlar, Harzem blgesi ve Karadenizin kuzeyini,
Hlgu Han, Azerbeycana, Abbasi topraklarna

ve Anadoluya hakim oldu.
Memluklularla yapt A y n c a l u d S a v a nda

Sultan Baybarsa yenildi.
g e d a y a : Mool topraklarnn dou blgelerini,
Gazan Han dneminde slamiyeti kabul ettiler.
Tuluya: Mool lkesinin merkez topraklarn datmt.
Bahadr Hann lmnden sonra devlet paraland.
Devletin gten dmesine kadar Cengiz Hann oullar merkeze bal yaadlar. Devletin zayflamas ile
merkezden ayrlarak bamsz devletler kurdular.
lhanllarn yklmas ile Akkoyunlu, Karakoyunlu,

Celayirliler ve Eretna Devleti kuruldu.
Cengiz mparatorluunun topraklarnda u devletler

kurulmutur:
A LTIN ORDA DEVLET (1227 1502)
aataya: Trkistan,
Kubilay taht kavgalarnda stn gelerek kendini

Mool hkmdar ilan etti. (1268)
Cengiz Hann oullarndan C u c i babasndan nce lmt. Cucinin oullarndan Orda ve Batu,
dedelerinden hanlk iin birisini tercih etmelerini
istediler. Cengiz Han, Batuyu uygun grd.
Devletin bakentini Pekine tad ve yeni devletini kurdu. (1280)
Desti Kpak lkesinde kurulan Altn Orda Devleti bakent olarak Saray semiti.
Batu Han lkesinin snrlarn hzla geniletti. til

Bulgar devletine son verdi. Rus ve Lehlerle savaarak Moskova ve Kievi ele geirdi.
Batu Hann lm zerine yerine Berke Han

geti. Berke Hann Mslmanl semesi ile bu
devlet Trk - slam Devleti haline geldi.
Snrlarn Byk Okyanusa kadar geniletti. Japonya, Birmanya, Cava ve Kamboyaya seferler
dzenledi.
inde Yan adyla Hanedanlk kuran Moallar Kubilay Hann lm ile zayfladlar. Kalabalk
in nfusu iinde kimliklerini kaybettiler. Bir ksm
ise anayurda geri dnd.
AATAY HANLII (1227 1369)
Cengizin oullarndan aatay Hana verilen

topraklarn zerinde kurulmutur. Bu topraklarn
ou Trklerin oturduu topraklardan oluuyordu.
ESEN YAYINLARI
K U B L AY HANLII (1280 1368)
Altn Orda Devletinin egemen olduu topraklar
bata Kpaklar olmak zere birok Trk boyunun

yaad yerlerdi.
Berke Han zaman Altn Orda Devletinin en parlak dnemidir.
Meng Timur, zbek Han ve Canibek Han zamannda gcn koruyan devlet, Canibekin lm
zerine taht kavgalarna sahne oldu. yice zayflayan Altn Orda Devletinden Lehistan ve Litvanya ayrlarak bamsz devlet oldular.
aatayn torunlarndan A l g u zamannda gl

bir devlet haline geldiler.
Ta r m a i r i n H a n zamannda devletin dini slamiyet olarak seildi.
Timurdan yardm alan Toktam Han i karkla son vererek devleti yeniden glendirdi.
Gazan Han dnemi i karklklarla geti. Timur,

aatay Devletine son verdi.
Altn Orda Devleti ve Timur mparatorluu arasnda Maverannehir topraklar yznden anlamazlk kt. Toktam Han yeniden i kavgaya srkledi. Ruslarn ve Lehlilerin saldrlar ile paralanma srecine girdi. Krm, Nogay, Kazan, Kasm,
Km ve Ejderhan gibi yeni devletler kuruldu.
aatay halknn ounluunun Trk olmas

ve slamiyeti semesi, Trk - slam kltr etkili
olmutur.
247
Krm Han Mengli Giray, bakent Saray ele ge-
D i v a nar z : Hassa askerlerinin maa ve tehizat gibi
irerek Altn Orda Devletine son verdi.
giderlerini kontrol ederdi.

Divant ura (Divani na): Devletin yazmalarn ya-
Timurun darbesi ile sarslan ve yklan Altn
pard.
Orda Devletinin ortadan kalkmas Trk dnyas
Divani r a f : Mali ileri denetleyen kurumdu.
iin byk bir tehlike oldu. Ruslarn douya ve
Ta r a y n e t i m i n e g e l i n c e ; Trkiye Seluklu Devle-
gneye yaylmasnn n alm oldu.
tinde eyaletler ayr yapdayd. Birinci tip eyaletler

meliklerin idare ettii ve yar bamsz olan vilayetlerdi. kinci tip eyaletler suba gibi nl grevliler tarafndan idare edilirdi. nc eyaletler Atabeylerin
KLTR VE MEDENYET
idare ettii eyaletlerdir.
DEVLET YNETM
Ordu ve Donanma
Merkez ve Tara Y n e t i m i
Trkiye Seluklularn, beyliklerin askeri tekilat,

Byk Seluklulara, Akkoyunlu ve Karakoyunlula-
Kut anlay Trkiye Seluklu Devletinde geerliydi.
rnki Mool ve Timurlulara, Dulkadiroullaryla
lke hanedann mal kabul edilmekteydi. Bu nedenle
Ramazanoullarnnki ise Memluklulara benzerdi.
sk sk taht mcadeleleri yaanmaktayd. lkeyi y
netecek olan ehzadeye melik denirdi. Melikler, ata-
Seluklu ordusu, deiik milletlerden kk yata

satn alnan veya toplanan Gulaman Saray, h-
eitilir, adna para bastrr ve hutbe okuturdu.
kmdar korumakla grevli Hassa ordusu, kendi-
Trkiye Seluklu Devletinin bana geen hkmdara halifeden hkmdarlk berat ve hediyeler gelmesi
detti.
ESEN YAYINLARI
bey ad verilen tecrbeli devlet adamlar gzetiminde
lerine maa yerine ikta verilen atl askerlerden

(sipahiler) oluan ikta askerleri, Trkmen birlikleri, cretli askerler ile bal beylik ve hkmetlerin
askerlerinden olumutur.
Beyliklerde tahta bey ailesinin en yal yesinin gemesi geleneksellemiti. Beylere Emiri Azam veya
Trkiye Seluklular ve ky eridinde kurulan
Sultan Azam unvanlar verilirdi.
beylikler denizcilie nem vermi donanmalar ve
Trkiye Seluklularnda merkezi tekilatn en nemli
tersaneler kurmulardr.
kurumlarndan birisi Byk Divand. Trk - slam devletlerindeki Divan Saltanata benzeyen Byk Divan,
lkenin en st dzey ynetim organyd. Divann bakan hkmdar olsa da ounlukla vezir toplantlara
Anadolu taraf denizlerle evrili olduu iin
Denizcilik alanndaki almalar lke savunmasnn yansra ticaretin gelimesinde de etkili

olmutur.
bakanlk etmekteydi. Divana Byk Divann altnda

alan dier divanlarn bakanlar ile pervane gibi
grevliler bakard. Divan kararlar yazlarak kayt altna alnrd. Bu divann dnda aadaki divanlar da
Hukuk Sistemi
duu gibi Trkiye Seluklu Devletinde de eri ve
bulunurdu.
rfi olarak ikiye ayrlyordu.
Niyabeti Saltanat Divan: Gvenilir komutan ve devlet adamlarndan oluurdu. Hkmdar bakentte olmadnda devlet ilerini yrtrd.
s t i f a D i v a n : Mli ileri yrtrd.
P e r v a n e c i l i k : Has ve dirlikler ile ilgili kararlar dzenlerdi.
248
Hukuk sistemi dier Trk-slam devletlerinde ol-
rfi hukuk sisteminde asayii bozan ve yasalar

ineyenlerle ilgili davalara bakan grevliye Emiri
dd denirdi. Emiri dd, vezir ve divan yelerini
yarglama gibi davalara bakan kimselere kad denirdi. Kadlarn banda kzil kuzat ad verilen bir
idareci bulunurdu.

SOSYA L VE KTSAD HAYAT
Kadlar vezir veya hkmdar atard. Kad kararlarnda zgrd. Adaletsiz kararlar dier kadlar tarafndan incelenebilirdi.
Sosyal hayat
Anadolu Seluklularnn kurulduu blge Bizansla Emeviler ve Abbasiler arasnda yzyllar-
Din ve nan
ca devam eden savalar yznden ekonomik ve
Anadoluda kurulan Trk - slam Devletleri ve beylikler slamiyetin yaylmas iin byk aba harcam, slamiyeti halka retmek amacyla birok din
adamn grevlendirmi, Hristiyan ve Musevilerin
inanlarna ve dini trenlerine karmamlardr.
sosyal ynden olumsuz etkilenmiti. Yerli halkn
Mool istilasndan sonraki dnemde pir, baba,

dede ve alperen ad verilen kiilerin banda bulunduu Babailik, Bektailik, Ekberilik ve Mevlevilik gibi tarikatlar ortaya kmtr.
hirlere yerlemeye baladlar. Tahrip edilen ehir-
byk bir ksm batya, sahillere ve adalara gmlerdi. Anadoluya gelen Trkler bombo bir
yurt bulmulard. Trkler nce krsal kesime yerletiler. Birok yeni ky kurdular. Daha sonra eleri yeniden imar ettiler. Trkler din ve mezhep
ayrm yapmadan herkesi himaye ettiler. Sryaniler, Ermeniler ve Rumlar Trk ynetiminde uyum
iinde yaadlar.
To p r a k y n e t i m i
Anadolu Seluklu Devletinde topran byk bir ksmnn mlkiyeti devlete aittir. iftiler, ekip bitikleri
srece bu topra kullanrlard.
Has araziler
Mlkiyeti ve vergi gelirleri hkmdara ait olan

topraklardr. Hkmdar bu topraklar istedii ekilde deerlendirirdi.
ESEN YAYINLARI
Anadolu Seluklularnda toprak drt ksma ayrlrd.
Ahi Evran Zaviyesi
kta araziler
Grevleri karlnda ordu mensuplar ve memurlara maalar karl verilen topraklardr. kta sahipleri devletten maa almazlard.
Kanunlarla belirlenen vergiler dnda fazla vergi

toplayan, topra yl st ste bo brakan ve
kylye kt davrananlarn elinden iktalar alnrd.
Grevden el ektirilirdi.
kta sahipleri gelirlerinin bir ksm ile sipahi denilen atl asker beslemek zorundayd.
Halk yaam ekline gre gruplara ayrlmt.

K y l l e r : Tarmla urarlard. Toprak devletin olduu iin iletmeciliini yapar ve ikta sahibine vergisini
verirdi. Kyn yneticisi ky kethdas idi.
K o n a r g e r l e r : Boy Beyinin liderliinde genellikle
u blgelerinde yaarlard. Geimlerini hayvanclkla
salarlard.
e h i r l i l e r : Daha ok esnaf ve zanatkarlar, devlet memurlar, bilim ve din adamlar, tacirler yaarlard. Es-
Mlk araziler
Baarl hizmeti grlen devlet adamlarna baarlarndan dolay verilen topraklardr. Topran
satma, devretme, hibe etme, vakfetme hakkna
sahiptirler. Bu topraklar ldklerinde ocuklarna
kalrd.
naf rgtleri Ahilik ad verilen rgtlenme iinde idiler.

Ahilik takilat eyh Nasrddini Ahi Evrann (11751262) kurduu dini ve ekonomik yaps olan sosyal bir
kurulutur. Bu tekilatta ustalk, kalfalk ve raklk gelenei uygulanrd. Mslman olmayan esnaf bu tekilata giremezdi.
249

KTSAD HAYAT
Yol gvenliini salamak ve kervanlarn konaklamas

iin kervansaraylar yaplmtr. Ticaret yapan yolcularn
her trl ihtiyac cretsiz karlanrd. Korsan ve ekiyalarn tccarlara verdikleri zararlar karlanrd.
Tarm ve Hayvanclk
Anadoluya yerlemeye balayan Trk kitleler burada
tarm ve ve hayvanclk yapmaya baladlar.
ehirlerde yaayan halk ehirlerin yaknlarn

ba ve bahe haline getirdiler.
Ky ve kasabalarda yaayanlarsa dorudan tarm ve hayvanclk yaptlar.
Konar gerler ise daha ok hayvanclkla urarlard.
Devlet tarm desteklerdi. Yeni yerleen kylye

tohum ve ift yardmnda bulunurdu.
Maden ve madenden yaplan iletmecilik daha

ok Ermeni ve Rum halk tarafndan yaplyordu.
Antalya, Alanya, Sinop ve Sudakn alnmasyla

denizcilik ve gemicilik faaliyetlerini de gelitirdi.
Ti c a r e t
Trkiye transit ticaret yollar zerinde idi. Seluklular bu sayede ticarete byk nem veriyorlard.
Kara ticaretini deniz ticaretine balamlard.
Byk ticaret merkezlerine hanlar yaplmtr.
II. Yo l : stanbuldan balayp, znik, Eskiehir, Konya,

Adana, Antep, Halep ve am zerinden Msra giderdi.
III. Yo l : Antalyadan balayp, Konya, ankr, Sinop
zerinden Krma giderdi.
ESEN YAYINLARI
I. Yo l : Antalya - Alanya Limanndan balayp Konya,

Aksaray, Kayseri, Sivas, Erzincan, Erzurum zerinden Tebriz ve Tiflise ulard. Sivastan gneydouya ayrlan kolu ise Malatya, Diyarbakr, Mardin,
Musul zerinden Badat ve Basraya uzanrd.
Sanayi retimini byk oranda Ahi tekilat organize

ediyordu.
Sanayinin temelini dericilik ve dokumaclk oluturuyordu. Bunun yannda sabun, boya ve aydnlatma malzemeleri de imal ediliyordu.
Kervanlar korumak iin muhafz birlikleri kurulmutur.
Seluklular dneminde balca ticaret yollar
Sanayi
Seluklular ticarette kendi paralarnn yannda

dier paralar da kullanrlard. Trkiye Seluklularnda ilk madeni paray I. Mesut, ilk altn paray
II. Klarslan bastrmt. Gm paraya dirhem,
altn paraya dinar denirdi.
DL VE EDEBYAT
Anadoluya yerleen Trklerin dili, Ouz lehesi denilen Bat Trkesidir.
Anadolu Seluklularnda devletin
Yazma dili : Arapa

Bilim dili : Arapa
Edebiyat dili : Farsa
Halkn byk ounluu: Konuma dili olarak
Trkeyi kullanyordu.
13. yzyln ikinci yarsndan itibaren yazma

dili Farsa olmutur.
Latinlerle (Venedik Ceneviz) ticaret antlamalar yaparak gmrk vergilerini drdler.

Tccarlar arasnda din, dil ve rk ayrm yapmadan
herkese ticari kolaylklar salamlard.
250
Beylikler Trkenin Anadoluda gelimesini saladlar.
13 ve 14. yzyllarda Anadoluda Trkenin gelimesine Mool basksnn da katks olmutur.

Moollarn nnden kaan birok air ve edip
Anadoluda Trkenin yaylmasn saladlar.
BLM VE SANAT
Anadolu Seluklular ve Beylikler dneminde

Trk edebiyat
Bilim
Trkiye Seluklu Sultanlar ve Anadolu Beyleri bilime
Halk Edebiyat
ve sanata nem verdiler.
Ozan denilen halk airlerinin

szl edebiyat geleneini devam ettirmesiyle geliti. Halk
edebiyatnn ilk eserleri destanlardr. Trk-Bizans mcadelesini anlatan Battal Gazi
Destan ve Danimentname
bunlarn en nlleridir.
Anadoluda ilk medrese XII. yzylda Danimentliler
Ayrca Dede Korkut Hikyeleri, Ak Paann GaribnDede Korkut

mesi, Bektai Deyi ve Nefesleride nemli ekilde
halk tarafndan syleniyor ve dinleniyordu.
Erzincan gibi ehirlerde bir ok medrese ve ktpha-
tarafndan Niksarda kuruldu. Trkiye Seluklularnda

ise II. Klarslan dneminde Konya ve Aksarayda kuruldu.
Anadoluda gvenliin salanmas ve ekonomik durumun zenginlemesiyle beraber, bata Konya olmak
zere Sivas, Kayseri, Amasya, Mardin, Erzurum ve
ne ald.
Mool istilasndan kaan, Muhyiddin Arabi, Necmeddin Daye, Mevlana Celaleddin Rumi, Bahaddin Veled,
Sadreddin Konevi, gibi bilim ve din adamlar Anado-
Ta s a v v u f E d e b i y a t
luya yerletiler.
Anadoluda tarikatlarn etkisiyle ortaya kmtr. Baba ve dervilerin okuduklar ilahi ve mersiyelerle slamn Anadoluda yaylmasn saladlar.
Ayrca, Ravendinin yazd Seluklu Tarihi, bni Bi-
Divan Edebiyat
ESEN YAYINLARI
Tasavvufun en byk temsilcileri; Mevlana Celaleddini Rumi, Yunus Emre ve Hac Bekta Velidir.
binin 1192 - 1280 tarihleri arasn kapsayan Seluklu

Tarihi, Kerimddin Aksarayinin Moollar dnemi Seluklu Tarihini kaleme almas Seluklular devri tarih
yazcln da balatt.
Mengcekler dneminin byk bilim adam Muvaffakuddin ise tp, fizik ve felsefe alannda eserler yazd. Artuklular devrinde El Cezeri, dili
arklarla alan makinalar
yapt.
Aydnoullar topraklarnda
El Cezeri
yaayan Hac Paa, tpla ilgili eserler yazd.

Karamanllar ve Osmanllarn byk deer verdii
Molla Fenari bu devirde yaad.
Mevlana Celaleddin Rumi
Sanat
Anadoluda Divan edebiyatnn ilk rneklerine 13. yzyln sonlarnda rastlanmaya balanmtr. Aruz vezni
ile yazlan iirleri Divan ad verdikleri eserlerinde
toplamlardr. Trkiye Seluklarnda ilk divan airi
Hoca Dehhanidir (Selukname). Germiyanl Ahmedi
(Divan, skendernme ve Cemid Hurid) dir. eyh
Ahmet Glehrinin ise Mantkut Tayr (Kularn dili)
adl eseri mehurdur.
Trkiye Seluklular ve Beylikleri dnemindeki sanat

anlay eski Trk gelenekleri ve sanat anlaynn devam niteliindedir.
Sanattaki amalar topluma hizmet edecek eserleri
yapmakt. Bu nedenle dini, sosyal ve ticari nitelikteki
cami, mescit, imarethane, kervansaraylar gibi bir ok
mimari eser yapmlardr.
251

Camiler
K l l i y e : Bir caminin etrafna sosyal ihtiyalar gider-
Camilerde deiik planlarda yaplm, genellikle ta

ve tula kullanlmtr. Ahap olan cami ve mescitler
de vardr.
mek iin medrese, ifahane, ktphane, imaret evi,

hamam yaplrd. Buna klliye denilmitir.
E n n e m l i l e r i : Seluklulardan kalma Hunad Hatun

Klliyesi ve Hac Kl Klliyesi, Mengcekler tarafn-
E n n e m l i l e r i : Konya ve Nidedeki Alaaddin Camileri, Malatyadaki Ulu Camidir.
dan yaplan Divrii Klliyesidir.
Mengceklerden kalma Divriideki Ulu Cami,

Trbe ve Kmbet (Ant mezar)
Artuklulardan kalma Mardin Ulu Cami,
Drt duvarn st kubbe ile rtl olanlara trbe, du-
Danimentlilerden kalma Kayseri Ulu Camilerdir.
Mescitlerin nemlileri, Konya Ta, Sral ve Karatay

mescitleridir.
Akehirde Gdk Minareli Mescit, Harputta Alaca
Mescididir.
varlar silindir ve okgen, atlar piramit veya konik

ESEN YAYINLARI
Ahap Camiler ise, Afyonkarahisar ve Sivrihisar Ulu Cami, Konya Sahip Ata Cami, Ankara Aslanhane Camidir.
olanlara ise Kmbet denirdi.
Medreseler
Hemen hemen her ilde bulunan orta ve yksek renimin yapld sosyal ve eitim amal ina edilen kurumlardr.
E n n e m l i l e r i : Konya II. Klarslan Kmbeti, Kayseri Dnek Kmbeti, Ahlat Ulu Kmbeti, Erzurum Emir
E n n e m l i l e r i : Tokat ve Niksarda Yabasan, Krehirde Cacabey, Konya - Karatay, nce Minareli Medrese, Sral Medrese, Sivas - ifte Minareli, Gk ve
Burucuye Medreseleridir.
252
Saltuk Kmbeti, Krehir Caca Bey Kmbeti, Pazarren Melik Daniment Gazi Kmbeti, Afyon Kurey Baba Kmbeti, Tercan Mavna Hatun Kmbeti, Amasya
Gk Medrese Kmbeti.

Kervansaraylar (Hanlar)
Kaleler ve Surlar
Yol gvenliini salamak ve ticareti canlandrmak iin

yaplmlardr. Sultanlar tarafndan yaplanlara Sultan
Handenirdi. lk Kervansaray II. Klarslan tarafndan
yaptrlan Alay Han (Kayseri - Aksaray yolu) dr.
Dman kuatmalarna kar ehri ve halk korumak
Kprler
ounlukla kemerli ekilde yaplmlardr.
E n n e m l i l e r i : Diyarbakr - Malabadi, ermik, Haburman; Sivas - Eri, Tercan, Ktr; Tokat - Hdrlk ve
Antalya - Belkz kprleridir.
En nemlileri, Konya, Nide, ankr, Alanya, Bayburt

ve Tokat kaleleridir.
RESM VE HEYKEL
Seluklu saray kaps ve duvarlarnda insan ve hayvan kabartmalar olduka sk kullanlmtr. ift bal
ESEN YAYINLARI
E n n e m l i l e r i : Evdir Han (Antalya Isparta), Ta

Han (Sivas Malatya), Sultan Han (Aksaray Konya), Zazadin Han (Kayseri Sivas), Susuz Han (Konya Akehir), Ezine pazar Han (Amasya Tokat),
ay Han (Afyon ay), erefza Han (Antalya Alanya), Idr Han (Kars Dou Beyazd).
amal yaplardr.
kartal, at stnde av sahneleri, II. Keyhusrevin insan

tasvirli paralar en nemlileridir.
inicilik
Piirilmi kilden yaplan mimaride i ve d yzey kaplamalarnda kullanlan bir malzemedir.
ini toprandan yaplm kap-kacaklara keramik (seramik) denmektedir.
Anadolu Seluklularnda cami ve medrese sslemelerinde kullanlmtr.
Darifa
E n n e m l i l e r i : Konya - Karatay Medresesi, Konya -
Gnmzdeki hastanelerin ismidir.
nce Minareli Medrese, Konya - Alaaddin Cami, Bey-
E n n e m l i l e r i : Kayseri - Gevher Nesibe, Konya - z-
ehir - Kubadabad Saray, Sivas - Gk Medrese, Kon-
zeddin Keykavus, Aksaray - Alaaddin Keykubat, Divri-
ya - Sral Medrese, Konya - Klarslan Kk.
i - Turan Melek, Amasya - Torumtay darifalardr.

253

n e m l i E s e r l e r : El Cezirenin otomata eseri, Varka
ile Glah, Kelile ve Dimne, Kitab Tiryaktr.
Hal ve Kilim dokumacl

Anadoluda hal ve kilimciliinin tannmas ve gelitirilmesinde Seluklularn katks olmutur.
Hat Sanat
Gzel yaz sanatdr. Seluklularda Kufi, Slus, Celi
teknii kullanlmtr.
Te z h i p
Minyatr
Ik, glge ve perspektif kurallarna yer verilmeyen kitap resimcilii olarak gelimitir.
254
ESEN YAYINLARI
O r j i n a l r n e k l e r i : Konya - Alaaddin Camii (8 para),

Beyehir - Erefolu Cami (3 para), Fusfat (Kahire)
(7 para), Mevlana Mzesi, Konya - slam Eserleri
Mzesi.
Kitap ssleme sanatdr. zellikle Kuran- Kerim ve dini kitaplarn sslemesinde kullanlmtr.

Ahilik
: Esnaf tekilatdr. Trk - slam dnyasnda kendine has kurallar olan, esnaflar arasnda dayanmann en gzel ekilde uyguland tekilattr. Kurucusu ey Nasirddini Ahi Evrandr.
Alemdar
: lk Trk - slam Devletlerinde sancak ve bayraklarn yapm ve bakmndan sorumlu kii.
Alp Eren
: Anadolunun Trklemesi ve slamlamas iin Horasandan gelen dervilere verilen addr.
Atabey
: Seluklularda ehzadeleri yetitiren devlet adamlar.
Bedesten
: Kapal ar
Bilig
: Huzur ve mutluluk veren erdemli bilgi.
Boy
: Bir arada yaayan, ayn soydan gelen ve ortak bir dzeni benimsemi insanlar topluluu.
Camedar
: Karahanllar Devletinde sarayn korunmasndan ve her trl hizmetlerden sorumlu kii.
Candar
: Trk - slam Devletlerinde saray muhafzlarnn komutanna verilen isim.
aatayca
: Timurlular Dneminde konuulan Dou Trkesine verilen isim.
etr
: adr, emsiye, gnelik, Hkmdarlarn zerine tutulan gnelik.
Divan
: slam ve Trk - slam Devletlerinde her trl askeri, mali, idari konularn grlerek karara baland yer.
Dizdar
: Kale komutanna verilen isim.
Ferman
: Hkmdar emri.
Figr
: Resim ve heykel sanatnda tasvir edilmi, gerek ya da hayal usul her tr varlk ya da nesne.
Firuze
: Yeile alan mavi bir ss ta.
Hankah
: Tekke, zaviye.
Hassa A s k e r i : Hkmdar ve saray korumakla grevli askerler.

Hat
: Yaz, hat sanatnda kullanlan yaz trlerinden birisi.
Hat sanat
: Arap harflerini kullanarak yaplan ve resimsel bir estetik deeri tayan yaz sanat.
diiba
: lk Trk - slam Devletlerinde sarayda yaplan ieceklerden sorumlu kii.
lba
: lk Trk - slam Devletlerinde hkmdar ve kapkulu askerlerinin atlarna bakan kii.
maret
: Fakirlere yiyecek datmak amacyla kurulan aevi.
skan
: Yerletirme. Bir yeri mesken etme.
Kad
: slam hukukunu mahkemelerde uygulayan yarg.
Kir
: Ta, tula, kerpiten yaplm her trl yap.
Kakma
: Aa ve kaplama ince levhalar biiminde renkli aa, sedef, fildii gibi deiik malzemeleri gmerek uygulanan ssleme sanat.
Keramik
: Hammaddesi toprak olup, kalp ya da tornada biimlendirilmi her trl eyann genel ad. Seramik.
K e r v a n s a r a y : Ticaret amal yaplan yaplardr. Ticaret kervanlarnn konaklamas ve ihtiyalarn giderirdi.

Klliye
: Bir caminin etrafnda cami ile birlikte ina edilmi imaret, kitaplk (ktphane), medrese, ar,
hamam, han gibi eitli yaplarn tm.
Medrese
: Bugnk Orta ve Yksek retime denk dzeyde eitim veren slam okulu.
Melik
: Seluklularda byk illeri yneten hkmdar soyundan gelen valiler.
Memluk
: Kle, esir demektir.
Mescit
: Mimbersiz slam ibadet yaps.
Mevlevilik
: Mevlana Celaleddin Ruminin dncelerinden yola klarak kurulan tarikat.
Mezalim
: Trk - slam Devletlerinde hkmdarlarn bakanln yapt ve devletin ileri gelen devlet
adamlarnn katld mahkeme.
255

Mihrap
: Caminin gney duvarnda yer alan ve ibadetin ynn belirleyen, cami duvarnda girintisi olan
hcre biimindeki yer.
Minber
: Camilerde mihrabn solunda yer alan, kaps, merdiveni ve en stte sahanl olan mimari e.
Mirahor
: Memlk Devletinde divan yesi.
Minyatr
: ounlukla eski yazma kitaplarda grlen, k glge ve hacim duyusu yanstlamayan kk,
renkli resim teknii.
Muhtesip
: Seluklularda belediye ilerinden sorumlu kimse.
Naib
: Szck anlam vekildir.
Sanduka
: Trbelerde lnn gml olduu yerin zerine yerletirilen tatan ya da ahaptan, tabut biimindeki e.
Suba
: Trk - slam Devletlerinde ehirlerin gvenliinden sorumlu kii.
Su kemeri
: ehirlere su getirmek iin eimli biimde yaplan, kprye benzer, kemer dizelerinden oluan su yolu.
Ta r i k a t
: Allah rzasna gtren manevi yol, metod.
Te z h i p
: Eskiden yazma kitaplarda bulunan, kt zerine yaplan her trl benzetme.
Trbe
: st kubbe ile rtl mezar yaps.
Trk geni
: Kare planl bir mekan zerine kubbenin oturtulabilmesini salayan, yapnn gvdesi ve kubbesi
arasndaki bitiik genlerden oluan gei gesi.
Vakf
: Geliri hayr kurumlarna braklan sosyal amal kurumlardr.
Varak
: Yaprak. Altn, gm ya da baka madenleri dverek oluturulan incecik yaprak.
Veraset
: Mirasta hak sahibi olma.
Yazt
: Bir kimse veya bir olayn ansn yaatmak iin bir ey zerine kaznlan yaz.
Ye s e v i l i k
: Hoca Ahmet Yesevi tarafndan XII. yzylda kurulan bir tarikat.
Ynal
: Yksek rtbeli mevkilerde bulunan hanedan yelerine verilen unvan
Su Kemeri
256
HACI BEKTAI VELDEN TLER
Her kim kendini bilirse, phesiz Rabbini de bilir .
Y rein sa kulanda yedi kale vardr. H e r k a le si nde b ir m u h a f z v a r d r.
lk muhafzn ad, ilimdir.
kinci muhafzn ad, cmertliktir.
nc muhafzn ad, hayadr.
D r d n c m u h a f z n a d , s a b r d r.
Beinci muhafzn ad, perhizdir.
Altnc muhafzn ad, A l l a h t a n k o r k u d u r.
Yedinci muhafzn ad, edeptir.
Bu ey mminleri yoldan karr:
Nefsin dilei (Allah unutturacak), zenginlik ve beylik
K i b r i n d i l e i , d o y u n c a y a k a d a r yemek, msrife giyinmek ve Hakka bal olmamak.
Yalancnn dilei, kahkaha, maskaralk, kendi aybn gizlemek ve bakasnn aybn gzlemektir .
Esat Coan
Makalat Hac Bekta Veli
T.C. Kltr Bakanl, 1000 Temel Eser
Ankara 1996
Hac Bekta- Veli Klliyesi
257
AHLERN VE DIA YNELK RETLER

Gayrimeru ilikilerden (zinadan) sakn.
slm dinine gre, yasak edilmi yiyecek ve ieeklerden uzak dur.
Yalandan, dedikodudan, bo laftan ve gybetten sakn.
Grlmemesi ve duyulmamas gereken eyleri grp duyma.
Ktlk etmekten sakn.
Dnya malna ve nimetlerine ahireti unutturacak kadar balanma.
Cmert ol.
Tevazu sahibi ol.
Merhamet et ve bala.
Bencil olma.
ESEN YAYINLARI
Kerem (licenaplk ve alak gnlllk) sahibi ol.
Ahnin emeini deerlendirecek bir iin, zellikle bir sanatn olmaldr.

Ah, birka i veya birka sanatla deil, kabiliyetine en uygun olan tek bir i veya tek bir
sanatla uramaldr.
Ah, iinin veya sanatnn geleneksel pirlerinden kendi ustasna kadar byklerine iten
balanmal, sanatnda ve davranlarnda onlar rnek almaldr.
Ah, kazancnn geiminden arta kalann tmyle yoksullara ve isizlere yardmda kullanmaldr.
Ah, bilgi sahibi olmal, bilginleri sevmeli, beylerin ulularn kapsna gitmemeli, aksine
padiah bile onun ayana gelmelidir.
Ftvvet (Ahlik), adet bir aatr; doruluk yerinden biter; yapraklar edeptir, hayadr;
kk Allah tek bilmektir; yemii evliya sohbetidir; suyu rahmettir. Bu aa yiidin gnlnde biter, yapraklar ycelir.
Yu s u f E k i n c i
A h i l i k , Ankara 1989, Sistem Ofset
258
AHMED YESEVNN TARKATI VE ETKLER

Ahmed Yesevi Trkln manevi hayatndaki byk yerini, sadece baz
tasavvufi iirler yazmakla kazanmamtr. Ahmed Yesevinin nemi slmn Trkler arasnda yayld asrlarda, geni lde yaylma imkn
bulan ilk tasavvufi ekol oluturarak btn dnyada yaayan Trk soyundan insanlarn gnl tahtnda asrlarca hkm srmesinden kaynaklanr.
Hoca Ahmed Yesevinin byk manevi tasarrufu ile yaylan ve asrlarca
yaayan Yeseviye tarikat bir Trk tarafndan ve Trkler arasndan kurulmu olan ilk tarikattr. Bu tarikat Trkln sadece gnl gzn tp,
ruhunu manevi zevklerle sslemekle kalmam, Trkle asrlar boyu
yeni hedefler ve fetihler nasib eden bir yol gsterici olarak tesirini bugne kadar ulatrmtr. Ahmed Yesevinin Trk yurtlarnda kendinden nce ve sonra benzeri grlmedik kalc bir tesir brakmasnda en az hikmetleri kadar drt bir tarafa gnderdii rencileridir. Bu hayrl halefleri her yerde Ahmed Yesevinin telkinleri dorultusunda irad faaliyetlerini
srdrerek bulunduklar dnyada slm etrafnda ekillenen ortak bir inan ve ruh ikliminin hakim olmasna vesile olmutur.
Hoca Ahmed Yesevinin tarikatn devam ettiren ilk halifelerinin menkbeleri eitli tasavvuf tarihi eserlerinde yer
almaktadr. Ahmed Yesevinin ilk halifesi Arslan Babann olu Mansur Atadr. Mansur Atadan sonra yerine olu Abdlmelik Ata, sonra da onun olu Tac Hoca gemitir ki, bu nl Yesevi eyhi Zengi Atann babasdr.
nc halife Sleyman Hakim Ata Ahmed Yesevinin Trkler arasnda en tannm halifesidir. Rivayete gre,
Satuk Bura Hann kz Anber Ana ile evli olan Hakim Ata, daha ok Trkistann Harezm blgesinde halk irad ile uram ve lmnden sonra Akkurgandaki trbesine defnedilmitir.
Hoca Ahmed Yesevinin soyundan gelen ve slm dnyasnn deiik yerlerinde yaadklar ve irad faaliyetinde bulunduklar kaydedilen tasavvuf alimlerinden bir ksm eitli kaynaklarda zikredilmitir. Bu kiiler arasnda
Semerkant limlerinden Sadr lem eyh, Ejderhan yaknlarnda katledilen Baba eyh, Badat-Kazvin arasndaki Grganda yaayan eyh Muhammed Dem Tiz bin Ahmed Yesevi, Kemirde medfun bulunan Hoca Hfz Ahmed Yesevi en-Nakbendi isimlerine rastlanmaktadr. Bu kiilerin Ahmed Yesevinin kz Gevher ehnazdan gelen bir soy ktne sahip olmalar muhtemeldir.
nl Osmanl gezgini Evliya elebi de Hoca Ahmed Yesevinin soyundan geldiini Seyahatanamesinde belirtmitir. Evliya elebi, ayrca gezdii yerlerde rastlad Yesevi dervilerine ait makamlar da eserlerinde kaydetmitir. Bu dervi-gaziler arasnda Deliormandaki Demirci Baba, Niyazabaddaki Avar Baba, Merzifondaki Pir
Dede, Karadeniz kenarnda Batovadaki Akyazl, Bursadaki Geyikli Baba, Abdal Musa, stanbul Unkapanndaki Horoz Dede, Bozok Sanca Yozgattaki Emir in Osman, Tokat merkezindeki Gaj - Gaj Dede ve Zile
ilesindeki eyh Nusret, Evliya elebinin tespit edebildii Yesevi dervileridir.
Ancak bunlardan hibirisi Nevehirde yerleen Hac Bekta Veli kadar n kazanmamtr. Ahmet Yesevinin
Hac Bekta Veliyi Anadoluya gndermesine ilikin rivayete gre onu u szlerle uurlamtr: Ya Hac Bekta Veli, ite nasibini aldn. Sana bearet olsun ki, Kutblaktblk mertebesi senindir ve krk yl hkmn vardr. imdiye kadar bizim idi. Bundan byle senin olsun. Zaten bizim de intikal vaktimiz geldi. Haydi git, seni
Rma saldm ve Rum Abdallarna seni ba klp sereme eyledim! demitir.
Rumelinin fethini manevi ncs olan Sar Saltk da asl ad Muhammed Buhari olan bir Yesevi derviidir. Evliya elebi, Sar Saltkn Karadeniz kysnda Romanyann Silistre blgesindeki trbesini ziyaret ettiini belirtmitir. Sar Saltk iin yaplan bir makam ise stanbul Boaznn Rumeli yakasndaki Rumeli Fenerinde yer almaktadr.
259

Yeseviyye tarikat, nce Seyhun nehri havzasnda Takent ve evresinde yerletikten sonra, Aral glnn gneyindeki Hrezm blgesine yaylm, ayn zamanda Seyhun ile Ceyhun nehirlerinin snrlarn izdii Mvernnehirde geni bir kitleye yaylmtr. Dier taraftan Trkistann kuzeybat bozkrlarndan Kpak lehesinin
hkim olduu til - Ural blgesine uzanan Yesevviye tarikat, Piri Trkistann iareti ile yola kan dervileri tarafndan Horasan, Azerbaycan ve Anadoluya kadar ulamtr. Tarihi geliim sonucu Nakibendiyye tarikatnn
daha yaygn hle geldii XV - XVI. yzyllara kadar Trkistan ve Horasann hemen her yerinde hatta Kemirde, Kbilde, Diyarbakrda, stanbulda, Temevarda, Hicazda Yesevi dervilerine rastlanmaktayd.
Ahmed Yesevinin esaslarn belirledii Yeseviyye tarikat, daha sonra Trkistan ve Anadoluda geliecek olan
bata Nakibendiyye olmak zere Kbreviyye gibir dier byk tasavvuf ekollerini de derinden etkilemitir.
Nakibendiyye tarikatnn, Hoca Ahmed Yesevi ile irtibat Muhammed Bahaddin Buhari veya ksaca ah-
Nakibend nam ile tannan tarikatn Pirinin Yesevi eyhlerinden Kasem eyh ve Halil Atann yannda zahiren hkmdarn hizmetinde geen alt yl boyunca feyz ve slk yolunda byk mesafeler katettii kendilerinden rivayet edilmitir.
ah- Nakibendden sonra Nakibendiyye tarikat, Trkistan Trkleri arasnda ok yaylm, daha nce gelien Yeseviyye tarikatnn nfuz sahasn bir anlamda daraltmtr.
Ancak genel izgileriyle aralarnda byk farkllklar bulunmayan bu tarikatlardan Nakibendiyyenin btn Orta Asya ve daha sonra Afganistan, Hindistan, Kazan, Orta Dou ve nihayet Anadoluda ok geni bir corafyada yaylp benimsenmesi Yesevi dervilerinin daha nceden bu iklimlerde yaptklar faaliyete bal olarak kolaylamtr.
Dr. Hayati BCE
Divan- Hikmet
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar
Ankara 1993 ss. XIV - XV - XVI
260
HZ. MEVLANA VE EMS TEBRZ

Anadolu Seluklu Sultanl devrinde Konyada byk bir lim
olan Hz. Mevlna yayordu. Mevlnn sevdii kiilerin banda
kendisi gibi byk bir lim olan emsi Tebrizi geliyordu.
Ancak iki limin birbirlerine olan ball dedikodulara sebebiyet
verdiinde, ems aniden bir gn ortadan kaybolur. Rivayete gre
ems bir gn Hz. Mevlnaya:
Ya Mevlna, eer beni bir gn kaybedersen Tebrize gel, seni yalanclar kahvesinde bekliyorum demiti. Mevlna Tebrize
gelir. Yalanclar kahvesinin nerede olduunu kime sormusa, hepsi glm ve kendisi ile alay etmilerdir. Zira Tebrizde yle bir
kahve yoktur. Mevlna mteessirdir, ehri terketmek zeredir. Ancak ehri terketmeden nce, bir de u ehrin kabristanna urayaym der. Bir de ne grsn, emsi Tebrizi mezarlar arasnda oturmu kendisini bekler. ki ak birbirlerine sarlrken, ems Mevlnaya:
Ya Mevlna, sen nasl oldu da akl edemedin? te buras yalanclar kahvesi. Bak, bu ahn mezardr, salnda dnyaya
smazd. Her yer, her ey benim derdi. Bak, imdi bir avu toprak u mezar bir zengin mezardr. O da malyla mlkyle vnrd, bak imdi bir avu toprak. u u te buras yalanclar kahvesi.
emsi Tebrizi
emsi Tebrizinin kaybolduu gnlerde biri, Hz. Mevlnaya:

Ya Mevlna ben emsi Tebriziyi grdm der. Mevlna hemen zerinde ne varsa karr o adama verir.
Sonra derler ki:
Efendim o yalan syledi, yle bir ey yok ortada.
Mevlna gler ve etrafndakilere yle der:
Ben onun yalanna verdim, doru sylese canm verirdim.
emsin ayrlna yanp tutuan Hz. Mevlnaya mridlerinden
biri:
Ya Mevlna, ne olurdu ben de emsi Tebriziyi grseydim
dediinde Mevlna yle cevap verir:
Hey oul, u salarmn her telinden imdi binlerce emsi
sallanmakta anladn m?
Necati KOTAN
MEB Yaynlar, stanbul 1992
Mevlana Celaleddin Rumi
261
YUNUS EMREDEN
GAN M E V L A M
CANIM KURBAN OLSUN
Gan Mevlm nasp etse
Canm kurban olsun senin yoluna
Varsam alay alay
Ad gzel kendi gzel Muhammed
Mednede Muhammedi
Gel efat eyle kemter kuluna
Grsem alay alay
Sana altn oluk sana
Mmin olanlarn okdur cefs
Varan canlar kalr tana
hirette kar zevk u sefs
Kara donlu Kbe sana
Onsekizbin lemin Mustafs
Varsam alay alay
Dell yapa elime
Yedi kat gkleri seyn eyleyen
Lebbeyk retse dilime
Krsnn stnde cevn eyleyen
Ehram bezini belime
Mrata mmetin Haktan dileyen
Sarsam alay alay
evre yan kesme kaya
Yunus der chn neyleyem sensiz
El kaldrn amin diye
Sen Hak peygambersin eksiz gmansz
Arafattaki vakfeye
Sana inanmayan ger mansz
Dursam alay alay
Haclar deve katarlar

Kum derysna batarlar
eytan taa tutarlar
Atsam alay alay
Aktrlar kurban kan
Esirgemez kime can
Mnadaki Hac kurban
Olsam alay alay
Hccac dner yana yana
Cierim dnd bryana
ol Zemzemden kana kana
sem alay alay
k Yunus der can ile
Kul olmuum man ile
Dilim zikr Kuran ile
Varsam alay alay
262
BULSAM ZN
Aray aray bulsam izini
Al ile Hasan Hseyin anda
zinin tozuna srsem yzn
Sevgisi gnlde muhabbet canda
Hak nasib eylese grsem yzn
Yarn maher gn ulu dvanda
Y Muhammed canm arzular seni
Bir mbrek sefer olsa da gitsem
Arafat dadr bizim damz
Kbe yollarnda kumlara batsam
Anda kabul olur bizim dumz
Hub cemlin bir kez dde seyretsem
Mednede yatar peygamberimiz
Zerrece kalmad gnlmde hile
Yunus medheyledi seni dillerde
Sdk ile girmiem ben bu Hak yola
Dillerde dillerde hem gnllerde
Eb Bekir, mer, Osmanla bile
Alayu alayu gurbet ellerde
Yunus Emre
Yu n u s l h l e r i G l d e s t e s i , K l t r B a k a n l Yaynlar, s.169, Ankara 1991
CELALEDDN HARZEMAH
Tarihimizin en cesur devlet adamlarndan biri de kukusuz Harzemahlar Devleti Sultan Celleddin Harzemahtr (1220 - 1231). Bu sultan geleneksel alp tipindeydi. Mesel en byk rakibi Cengiz Han dahi onun kahramanln takdir etmekten kendini alamam, Sind Nehri kylarnda vuku bulan ve Celleddinin yenilgisiyle
ve Hindistana snmas ile sonulanan savata:
Bir babann ite byle bir olu olmaldr demitir.
Celleddinin cesur olduu kadar iyi bir silahr olduuna dair rneklere de sahibiz: rnein, o Grcler ile yapt karlamalarn birinde Kumandan vaneye o gn istirahat edilmesini, iki tarafn hnerlerini gstermesini
teklif etmi idi. vanenin bunu kabul etmesi zerine, Celaleddinin ahsen ortaya karak, kk cssesine ramen, iriyar bir Grcy ve sras ile olunu ve dier bir savay ldrd. Yine, Ahlatn kuatlmas srasnda Ahlat kumandanlarndan Mucrd-din Ebubekir b. Eyb, surun stne karak onu grmeye davet etti
ve:
Vaziyet vahim ve tarafeyn bitkindir. sterseniz ikimiz meydana kalm, neticeyi karlamamz tyin etsin
dedi.
Celleddin teklifi derhal kabul etti. O, maiyettinin vazgeirmek yolundaki srarlarna ramen kararlatrlan yere gitti, fakat hasm gelmedi.
Prof. Aydn TANER

T r k D e v l e t G e l e n e i D n - B u g n , M E B yaynlar, 1993
263
BERCESTE
XVIII. YZYIL B ATILI YAZARLARDAN J. DEGUIGNESin,
K I L I A S L A N H A K K I N D A DEERLENDRMES
Bizans ve Hal kaynaklarna dayanarak Onun, memleketi geniletmek hususunda hrsl, savata ok cesur,
basiretli ve dman takipte faal bir hkmdar olduunun anlaldn sylemekte ve bu kaynaklarda kullanlan ifadeyi Pek ok Hristiyan ldrd iin zalim addolunmutur. Halbuki memleketini istilaya gelen ve pek
byk tahribatta bulunan yabanclara kar lkesini mdafada bulunmaktan baka birey yapmam olduu
unutuluyor, eklinde bir aklama yapmtr.
CENGZ YASASI
1.
Kainatn yaratcs tek bir tanrdr bu tanrya taplacaktr.
2.
Cengiz Hann erkek soyundan olmayan hi kimse kendini Han ilan edemez. Erkek soyundan gelenler ise ancak kurultay kararyla Han olabilirler.
3.
Dman teslim olmadktan sonra onlarla bar antlamas imzalanmaz.
4.
Ordu yz, bin, on bin kiilik ktalar halinde olacaktr. Silahlar korumaya grevli subay; askerlere silahlarn kendi eliyle teslim eder, bir de askerler silahlarn kn
ava gitmek iin alabilirler.
5.
Savaa gitmeyenler bayndrlk ilerinin btnne katlmak zorundadr. Ayrca haftada birgn Hann hizmetinde alrlar.
Cengiz Han
6.
aldklar eya kymetli ise hrszlar idam edilirler, fakat eyann deeri az ise yedi veya yedi yz deynek
vurulur. alnan maln dokuz kat kadar mal verenler deynek cezasndan kurtulur.
7.
Kimse kendi milletinden kle edinemez. Bakasnn klesini, sahibinin izni olmakszn kendi hizmetinde kullananlar idam olunurlar. Kaak bir kleye rastlayan onu sahibine gtrmeye mecburdur. Gtrmeyen idam
cezasna arptrlr.
8.
Casuslar, yalanc ahitler, cinsi sapklar, sihirbaz ve bycler idam olunur.
9.
Zimmetine para geiren mal memurlar idam olunur.
10. Erkek, birinci ve ikinci dereceden akrabas olmamak artyla bakabilecei kadar kadn ve cariye alabilir.
11. Saray ve orduya, kn yiyecek bulabilmek iin halk, Mart ayndan Mays ncesine kadar Ceylan ve benzeri av hayvanlar avlarlar.
12. Hayvanlarn kan ve barsaklar yenilebilir.
13. Zina yapanlar idam olunur. Zina yapan su st yakalayan ahit onlar ldrebilir.
14. ki aile len ocuklarn, yine onlar iin dn iin yaparak evlendirebilir.
15. Tarkan(asilzade)larn ayn kusurlar dokuz defaya kadar balanr.
16. Gk grlerken suya girmek yasaktr (Moollar gk grlemesinden ok korkard).
264

AH
Ahi, evlenmemi, bekr ve sanat sahibi olan genlerle, dierlerinin kendi aralarnda bir topluluk meydana getirip ilerinden setikleri bir kimseye denir.
Bu topluluu da Ftvve (genlik) ad verilir. nder
olan kimse bir tekke yaptrarak burasn hal, kilim,
kandil vb. eya ve gerekli aralarla donatr. Kardeler gndzleri geimlerini salayacak kazanc
elde etmek zere alrlar ve o gn kazandklar
paray ikindiden sonra topluca getirip ndere verirler. Bu para ile tekkenin ihtiyalar karlanr, topluca yaama iin gerekli yiyecek ve meyveler satn
alnr. Mesel o sralarda beldeye bir yolcu gelmise, onu tekkede misafir ederler ve alnan yiyeceklerden ikram ederler. Bu tutum yolcunun ayrlna
kadar srer gider. Bir misafir olmasa bile yemek
zamannda yine hepsi bir araya gelip topluca yerler, rakslar ederler, trkler arrlar ve ertesi sabah ilerine
giderek ikindiden sonra elde ettikleri kazanlarla nderlerinin yanna dnerler. Bunlara Fityan (Genler), nderlerine ise daha nce sylediimiz gibi Ahi (Karde) ad verilir. Ben, dnyada onlardan daha gzel davranan kimse grmedim. iraz ile sfahan halknn davranlar onlar andrmakta ise de, bunlar gelen ve giden yolculara
daha fazla ilgi ve sayg gstermekteler, efkat ve iltifatta onlardan daha ileride bulunmaktadrlar.
SELUKLU BTESNDE ETME AYRILAN P ARA

Melikah tahta getikten sonra Divan toplantsnda her kurumun kendi btesini yapmasn istedi. almalar
balad. Gelirler topland, giderler hesapland. Nihayet bteler Sultan Melikaha arz edildi.
Melikah, hepsini tek tek inceledikten sonra: Gryoruz ki btemizde yoksullara, muhtalara, yetimlere, dervilere, ilim tahsil edenlere, sanatkrlara pek bir ey ayrmamsnz. Bu saydklarmz iin bteye yz bin
altn konsun. dedi.
Bu emir, zamann Harbiye Nazrn rahatsz etti. Sultann teklif ettii mebla, neredeyse tm askeri harcamalara eitti. Ona gre devletin genileyip bymesinde, korunup ykselmesinde, savalarda zafer kazanp ganimet toplanmasnda en byk pay, limlerin, dervilerin, yetimlerin, sanatkrlarn deil, ordunundu. Sultan Melikah orduyu medrese mollalaryla bir tutuyordu. Daha fazla dayanamad: Bu miktar para ordunun btesine
eklenirse, Bizansn surlarn dahi aarz! dedi.
Sultan Melikah: Yanln var. diye cevap verdi, Biz imdiye kadar limleri, fakirleri, dervileri, yetimleri, muhtalar gzetmeseydik, ordumuz deil yeni beldeler fethetmek, bakentimizi bile korumaktan ciz kalrd.
Hepsini tek tek szdkten sonra devam etti: Biz memleketleri, kltan evvel, yoksul takm ve dervi-molla ksmnn dualaryla fethederiz. Duanz olmasayd ne ehemmiyetiniz olurdu? buyuran Cenab- Hakka yemin ederim ki btemizde yaplan en hayrl yatrm budur.
Nizaml Mlke dnd: Sylediklerim yanl m vezirim?
Baba yadigr anl vezir hayran hayran Melikaha bakyordu: Hayr Sultanm, ok doru sylediniz. Askerlerinizin oklar bir milden teye gemezken, Nizamiye Medreselerinde yetien mnevi ordunun dualar Ara ulayor. Seluklu Devleti ikisinin sayesinde geliecektir.
265
NZAML MLKN OLUNA MEKTUBU

Nizaml Mlk olu Farl Mlke hitaben yazd bir mektupta yle diyordu:
Her eyden nce, btn reayann senden sude olmalar gerekir; her zaman onlara hukuk lzmdr. Brak, onlar kalpleri serbest olduu halde kazanlar ile ve kendi yaamalarn temin yolunda alsnlar. Onlardan (vergi olarak) bir ey alnmak istendii zaman, yava yava alsnlar. Hdiseler kaps onlarn zerine kapal olsun.
Hi kimse emredilenden baka onlardan bir ey almasn. Urayanlar onlar asla incitmemelidir. Bundan baka,
senin saraynn kaps zulme uram olanlara ak olsun. Haftada bir gn bu ile megul ol. Baka bir i yapma, bunu yaparken yava hareket et. T ki zulme urayann ikayetlerinin sebebini ve bunun giderilmesinin
nasl mmkn olmas gerektiini bilesin. yle ki, emrettiin her ey hakikat ve basiret yznden olsun. Bundan
baka ordu merasn ve hkmdarn haseghn aziz ve muhterem tutasn. Bunun gibi, eyleri ve imamlarn
mevlisini hrmet gz ile gresin. Hepsini arayp taahhtte bulunmalsn ve ortadan kaybolmalarnn sebebini sorasn. ayet onlar hasta iseler, ziyaretlerine gitmelisin. Eer bir ileri karsa, onlara hem para ile hem de
hizmet yolu ile yardm etmelisin.
A k i l i , Asarul-Vzera, s.214-215
ALP ARSLAN VE ROMANOS DIOGENOS

1071 ylnda olan Malazgirt Meydan Savann nl galibi Sultan Alp Arslan, yenik Bizans mparatoru Romanos Diogenosu kabul etti. Aralarndaki konuma u ekildedir:
S u l t a n : Dostluk kurmak zere sana Halifenin elilerini gndermedim mi? Fakat sen dostluktan kandn.
Sana dmanlarmn iadesini istemek zere Afin ile eli gndererek, dnmeni rica etmedim mi? Fakat sen
Para sarfettim, byk bir ordu topladm, buralara kadar geldim, aradm yakaladm, lkelerime yaplan slm lkelerine yapmadka nasl dnerim? dedin. Serkeliinin neticesini nasl buldun? (Bu son sz ile Seluklu Hkmdar ayaklarnda zincirler ve boynunda lle ile nnde duran mparatorun halini kastediyordu).
m p a r a t o r : k vardr: Birincisi beni ldrtrsn. kincisi, zerine yrmekten bahsettiin lkelerinde beni tehir edersin. nc kka gelince, yapamayacan iin sylenmesinde bir fayda yoktur.
S u l t a n : Bu nedir?
m p a r a t o r : Affedilmem. Takdim edeceim paralar kabul etmen, aramzda dostluk kurulmas, beni dost
edinmen, beni bir klen, kumandanlarn biri ve Rumda bir Nibin olarak memleketime iade etmen. Zir beni
ldrrsen sana bir faydas olmaz; (benim yerime) baka birini (tahta) geirirler.
S u l t a n : Hakknda aftan baka bir ey dnmedim. Kendini satn al!
m p a r a t o r : Sultan ne istediini sylesin.
S u l t a n : 10 milyon dinar
m p a r a t o r : Hayatm bana baladn taktirde, Rum mlkn (bile) istemekle haklsn. Lkin balarna
getiimden beri ordular sevketmek, savalar yapmak iin Rumun paralarn sarfettim, mallarn msadere ettim, halkm fakir drdm.
Bilindii gibi Alp Arslan esir mparatoru serbest brakmtr.
M.A. Kymen, Seluklu Devri Trk Ta r i h i
266
GAZNEL MAHMUTUN ADALET

Adamn biri, Sultan Mahmuta tanmad bir kiinin baz geceler evine saldrdn ve kendisini zorla dar attn syleyerek ikayette bulundu. Sultan Mahmut bu habere ok fkelendi. Adama olay tekrarlandnda hemen kendisine haber vermesini emretti. Aradan iki gn gemeden adam alayarak saraya geldi ve ayn kiinin
yine evini ele geirdiini bildirdi.
Vakit gece yarsyd. Sultan Mahmut adam yanna alarak sz konusu eve gitti. Yanndakilere beklemelerini ve
bahede bir sofra kurmalarn emrederek ieri girdi. Evin iinde mum yanyordu. Sultan ieri girdikten sonra
mumun snd grld. ok gemeden Sultan Mahmut dar karak kendisi iin hazrlanm sofraya oturdu. Gazneli Mahmutun adamlar eve girdiklerinde Sultann yeeninin cesedi ile karlatlar.
Yemek srasnda Gazneli Mahmutun adamlar marekla sordular:
Yce Sultanmz, eve girince niin nce mumu sndrdnz?
Gazneli Mahmut u cevab verdi:
Benim lkemde byle bir zorbal ekinmeden ancak benimle akraba olmasna gvenenler yapabilirdi. Bu
zorbann yzn grrsem akrabalk bann etkisiyle onu cezalandrmamaktan korktum. Bu yzden nce mumu sndrdm.
Sultann yanndakilerin aknl gememiti. lerinden biri:
Sultanm neden saraya dnmeyi beklemeyip burada bir sofra kurdurdunuz?
deyince Gazneli Mahmutun adalete verdii nemi gsteren szleri duyuldu:
lkemde byle bir su ilendiinden habersiz olmaktan dolay zntmden uykularm kat ve suluyu cezalandrmadan bir ey yiyip imemeye yemin ettim. Karnm ok a olduu iin de saraya dnmeyi bekleyemedim.
AKA BEY
Zaman zaman Deniz kuvvetlerimiz tarafndan, aka Bey Manevralar yaplr. Kimdir aka Bey?.. Niin Deniz
Kuvvetlerimiz, Onun adna sayg gsterir? Genlerimiz, ocuklarmz rensin isteriz
Gzel Trkiyemizi bizlere kazandran Alp Arslan Gzinin emriyle Bakumandan Kutalmolu Sleyman h,
ok ksa zamanda btn Anadoluyu kfrden ve kfirden temizledi. slmn nn yceltti ve slam yayd.
Fethettii her beldeye dil ve kahraman bir Beyi Vli tayin etti. te o yiitlerden biri olan aka Bey de, zmir
Valisidir.
aka Beyin tek gayesi: En byk Hristiyan Devleti olan Bizans ykmakt. Bunun iin her areye bavuruyordu. Bizans sarayn iyice tetkik iin, mahsus esir bile olmutu. mparator Nikeforosun gzne girmi, Yunancay ok iyi renmi, birok unvan ve imtiyazlar almt. Aleksi Kommen tahta geince, o da zmire dnm ve
daha hzl almaya balamt. lk i olarak 40 paradan mteekkil, kuvvetli bir donanma in ettirmiti. nk Seluklular, Konstantinopolisin iini, 500 yl nce bitirebilirdi.
aka Bey, Ege Adalarn fethetti. Sakz, Sisam, Midilli ve Rodos, artk Mslmanlarn idiler Bizansl amiraller Niketas ve Dalassenus, feci malubiyetlere uradlar.
Bin yllk Dou Roma mparatorluunun can ekitiini farkeden mparator, Kuds bahane ederek, btn Avrupa Hristiyanlarn imdada ard. Bylece Hal Seferleri balad!
Bizans dahi ancak bu sebeple, aka Beyden kurtulabildi.
267

Soru
Cevap
Miryokefalon (Kumdanl) Savann

neden ve sonularn yaznz.
Soru
Cevap
Soru
Cevap
Hac Bekta Velinin Makalat adl eseri hakknda bilgi veriniz.
268

Soru
Cevap
Blgeniz ve ehrinizde bulunan Anadolu Seluklu ya da beyliklerle ilgili bir

eseri aratrarak hakknda bilgi veriniz.
Soru
Cevap
Soru
Cevap
Nasreddin Hocann bir hikayesini yazarak yorumlaynz.
269
ESEN YAYINLARI
Trk kltrnde kap tokmaklar eitli simgelerle

bezenmitir. Tokmaklarla ilgili aratrma yapnz.
1071 Malazgirt Savanda esir den Romen Diyojen ile Sultan Alp Arslan karlkl konumutur. Bu konumay yazarak yorumlaynz.
270
1. Byk Seluklular Dneminde Anadoluya ilk Trk aknlarn ..................... tarafndan 1015 ylnda
..................... amal olarak yapmtr.
2.
3. ..................... Amasya, Tokat ve Sivas civarnda kurulmutur.
4.
5. ..................... Erzincan civarnda kurulmutur.
6.
7. .............................. ilk Trk denizcisidir.
8.
9. Trkiye Seluklular Devleti ..................... tarafndan ....................., ..................... ylnda kurulmutur.
10.
11. ..................... Sava Bizansa kar Trkiye Seluklularnn yapt son savunma savadr.
12.
13. .....................Sava ile Harzemahlar Devleti Seluklulara yenilerek yklmtr.
14.
15. ..................... Beylii ..................... kurulmu ve Osmanl Devletini Anadolu'da siyasal birliinin kurulmasnda en ok uratran beylik olmutur.
17. Trkiye Seluklularnda ehzadeler .............. ............. denilen tecrbeli devlet adamlar tarafndan yetitirilmitir.
18.
19. Trkiye Seluklularnda esnaflar arasnda ..................... tekilat kurulmutur.
20.
271
1. Anadoluda Trk tarihi Talas Sava ile balar.

2.
3. Kseda Sava ile Anadoluda Trk egemenlii kesinlemitir.
4.
5. Ayasofya, Bizans mparatorluu Dneminde yaplmtr.
6.
7. Miryokefalon Sava II. Klaslan Dneminde yaplmtr.
8.
9. Trkiye Seluklular uluslararas deniz ticaretini gelitirmek iin Sinop, Antalya ve Alanya gibi ehirleri ele geirmilerdir.
10.
11. Kat, matbaa, barut ve pusula inden dnyaya yaylmtr.
12.
13. Germiyanoullar Beylii baz topraklarn Osmanlya eyiz olarak vermitir.
14.
15. Vakf gelirleri, Trkiye Seluklular'nda nemli devlet gelirlerindendir.
16.
17. Trabzonda XIII. yzylda birok cami, medrese ve kervansaray ina edilmitir.
18.
19. Trkiye Seluklular yabanc tccarlar Anadoluya ekmek iin dk gmrk vergisi
uygulamtr.
20.
272
TEST 1
1.
4.
Anadoluda kurulan ilk beyliklerin baz zellikleri

unlardr:
Anadoluyu imar etmilerdir.

Trk-slm kltrn Anadoluya tamlardr.
Bata Bizans olmak zere, Grclere, Ermenilere, Rumlara ve Hallara kar mcadele
ederek Yeni Trk yurdunu korumulardr.
A)
B)
C)
D)
Saltanat sreleri uzun sre devam etmitir.

Dnemlerinde i isyanlar kmtr.
Ekonomik amac olan fetihler yapmlardr.
Anadoluda Trk siyasi birliinin kurulmasn
salamlardr.
E) Hogrl bir siyaset takip etmilerdir.
A) Orta Asyadan Anadoluya g eden Trkmenler tarafndan kurulmulardr.

B) Anadolunun Trklemesini salamlardr.
C) Deniz kysnda kurulmulardr.
D) Anadoludaki merkezi otoriteyi bozmulardr.
E) Anadoludaki yerli halk kltrel ynden zayftr.
5.
durumlar aadaki olaylardan hangisinin sonular arasnda yer alr?

A)
B)
C)
D)
E)
3.
savalarn aadaki devletlerden hangileriyle yapmtr?

I
II
III
___________
__________
___________
Byk
A) Harzemahlar Moollar
Seluklular
B) Mentee
Moollar
Harzemahlar
oullar
C) Moollar
Bizans
Harzemahlar
D) Eyybiler
Bizans
Moollar
E) Moollar
Byk
Eyybiler
Seluklular
Katvan Savann
Hal Seferlerinin
Kseda Savann
Miryokefalon Savann
Baba shak syannn
A l p A r s l a n D n e m i nde,
I.
Kafkaslarn kaps saylan Ani Kalesinin alnmas

II. Hanedan yelerinden Kavurd syannn bastrlmas
III. Malazgirt Zaferinin kazanlmas
gelimelerinden hangilerinin dardan ok
i e r i d e k i g ve n l i i n s a l a n m a s na y n e l i k o lduu sylenebilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I ve III
Trkiye Seluklular,
I. Kseda
II. Miryokefalon
III. Yassimen
ESEN YAYINLARI
Anadoluda siyasi birlik bozulmutur.

Anadolu Seluklular siyasi ynden zayflamtr.
Erzincan, Sivas ve Kayseri gibi kltr merkezleri tahrip edilmitir.
I. Gyaseddin Keyhsrev, Antalyay almtr.

zzettin Keykavus, Sinopu almtr.
I. Alaaddin Keykubat, Alanya ve Krmn
Sudak Limann almtr.
Yaln zc a bu bilgil ere gre I. G y aseddi n Key h s r e v, I. zzeddin Keykavus ve I. A l a a d d i n

Keykubatla ilgili olarak aadaki yarglardan
hangilerine ulalabilir?
Yu k a r d a v e r i l e n z e l l i k l e r l e i l g i l i o l a r a k i l k
beylikler iin aadakilerden hangisi ulaabilecek en kapsaml yargdr?
2.
Anadolu Seluklu Devletinin Ykselme Dneminde,
6.
XIII. yzyl sonlarna doru Anadoluda Mool

basknnn zayflamas zerine, snrlara yerletirilmi Trkmen boylar ve halk zerindeki Seluklu basks zayflamtr.
Bu durum,
I. Anadoluda nfusun artmasna
II. Beyliklerin ortaya kmasna
III. Anadoluda ticaretin gelimesine
yarglarndan hangilerine hz kazandrmtr?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I ve III
273
TEST 2
1.
4.
Trkiye Seluklular nemli liman kentlerini ele

geirerek deniz ticaretini gelitirmitir. Bunun yannda deniz yoluyla gelen mallarn Mezopotamya, Suriye ve Anadolunun deiik ehirlerine
ulamas iinde tedbirler almtr.
I
II
III
Buna gre aadakilerden hangisinin Trkiy e S e l u k l u l a r n n Kara Ticaretini g e l i t i r m e k

iin ald tedbirlerden olduu sylenemez?
Yu k a r d a n u m a r a l a n d r l m B e y l i k l e r a a d a k i l e r d e n h a n g i s i n d e d o r u o l a r a k g s t e r i lmitir?
A) Yollarn gvenliinin salanmas

B) Tcarlarn alnan mallarnn devlet gvencesinde olmas
C) Tmar sisteminin uygulanmas
D) Kervansaraylarn inas
E) Dk gmrk vergilerinin alnmas
I
III
II
__________
___________
___________
A) Osmanoullar
Karesioullar
B) Aydnoullar
Ramazanoullar Karamanoullar
C) Hamitoullar
Germiyanoullar Menteeoullar
D) Candaroullar
Karesioullar
E) Saruhanoullar Ayydnoullar
I. Bitki ve hayvan figrleri

II. Geometrik ekiller
III. nsan figrleri
Yu k a r d a v e r i l e n l e r d e n h a n g i l e r i n i n s s l e m e
s a n a t n d a en az k u l l a n l d s a v u n u l a b i l i r ?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I ve III
3.
Karamanoullar
Germiyanoullar
Anadolu Seluklular Dneminde,
Turul Bey Devrinde, Anadoluda dzenli bir ekilde yrtlen Seluklu askeri harekatlar Kzlrmaka kadar geniletildi. Bu harektlar Anadoluda tam anlamyla bir fetih gerekletirmemi
olmakla birlikte daha sonraki yllarda yaplacak
olan fetihlere ve yurt edinmeye zemin hazrlamas bakmndan nemlidir.
Buna gre bu harektlarla ilgili olarak,
I. Keif amac tamaktadr.
II. Trklerin aleyhine bir genileme olmutur.
III. Anadolunun fethi iin temel tekil etmitir.
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) I, II ve III
ESEN YAYINLARI
2.
Dulkadiroullar
5.
Byk Seluklu Hkmdar Alp Arslann Anadoluyu fethetmesi sonucu Anadoluda birok Trkmen Beylii kuruldu. Bu durum Anadolunun
Trklemesine ve Mslmanlamasna neden oldu. Bu beylikler bulunduklar blgelerde kervansaraylar ve ticaret yollar yaparak, Anadolunun
ilek bir ticaret merkezi olmasn saladlar. Bizansla mcadele ederek, Bizans zayflattlar. Bu
durum Bizans mparatorluunun Avrupadan yardm istemesine neden olmutur.
Buna gre, A na d ol u n u n T r k le r t ar af nd a n
fethedilmesinin aadakilerden hangisine ort a m h a z r l a d s y l e n e m e z?
A) Anadoluda Trk kltr ve slmiyetin yaylmasna
B) Hal Seferlerinin balamasna
C) Anadoluda ticari faaliyetlerin artmasna
D) Bizans mparatorluunun Trklerle ibirlii
yapmasna
E) Anadolunun imar edilmesine
275
TEST 3
1.
4.
Seluklularda Atabeyler ehzadelerin eitimi ile

ilgilenmelerinin yannda ynetimde de ok etkili
olmulardr.
B u durum,
I. Yeni ynetim birimlerinin olumas
II. Baz Atabeylerin bulunduu blgelerde bamszlk ilan etmeleri
III. Trk siyasi birliinin kurulmas
Alp Arslann bu politikasyla ulamak istedii

asl amacn aadakilerden hangisi olduu
sylenebilir?
gelimelerinden hangilerine neden olmutur?
A)
B)
C)
D)
Anadolunun zenginliklerini ele geirmek

Yeni Trk devletlerinin kurulmasn salamak
Anadoluyu Trk yurdu yapmak
Anadoludaki yerli halk tamamen Trkletirmek
E) Siyasi birlii salamak
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
2.
Anadoluda kurulan ilk beylikler kurulduklar blgelerde;

I. Camiler
II. Medreseler
III. Kervansaraylar
A)
B)
C)
D)
E)
3.
Dini
______
I
I
II
III
III
Eitim
______
II
III
I
II
I
Ticari
______
III
II
III
I
II
Anadolu Seluklu Devletinin zayflamas sonucu

ortaya kan beylikler sosyal ve kltrel bakmdan benzer zellik tamasna ramen zaman zaman birbirleriyle siyasi mcadele ierisinde olmulardr.
Bu mcadelelerin kazanlmasnda aadakilerden hangisinin etkili olduu savunulabilir?
A) Anadoludaki etnik yapnn deitirilmemesi
B) Doudan gelen ticaret yollarnn yn deitirmesi
C) lke topraklarnn hanedan yeleri arasnda
paylalamamas
D) Her beyliin Anadoludaki merkezi otoriteyi
kendisinin kurmasn istemesi
E) Bizansn Anadoluda Trkleri atmak istemesi
5.
ESEN YAYINLARI
ina etmilerdir.
Bu yaplarn dini, eitim ve ticari amal olarak kullanm aadakilerden hangisinde
doru olarak gruplandrlmtr?
Malazgirt Savandan sonra Alp Arslan komutanlarn Anadoluya gndermitir. Komutanlar ele
geirdikleri blgelerde ilk Trk beyliklerini kurarak, i ilerinde serbest, d ilerinde Seluklulara bal olarak yaamaya balamlardr.
Anadolu, Moollarn hakimiyetine girmitir.

Anadoludaki nemli bilim, ticaret ve sanat
merkezleri tahrip edilmitir.
Trk kltr Anadolunun batsna yaylmtr.
durumlar aadaki olaylardan hangisinin sonular arasnda yer alr?

A)
B)
C)
D)
E)
6.
Baba shak syannn

Hal Seferlerinin
Kseda Savann
Yassimen Savann
Miryokefalon Savann
Malazgirt Savann baz sonular unlardr:
Anadoluya Trkler yerlemeye balamtr.

Anadoluda ilk Trk beylikleri kurulmutur.
Bizansn Trklere kar gc krlmtr.
Bu sonulara gre, ulalabilecek en kapsaml y a r g a a d a k i l e r d e n h a n g i s i d i r ?

A)
B)
C)
D)
Anadoluda Trk tarihi balamtr.

Bizans Trklere kar savunmaya ekilmitir.
Trkler yerleik hayata gemilerdir.
Malazgirt Savayla Trkler slm dinini kabul
etmitir.
E) Anadolu tamamen Trklemitir.
277
A)
B)
C)
D)
E)
2.
4.
A n a d o l u d a k i Kervansaraylar e n o k h a n g i
amaca hizmet iin yaplmtr?
Anadoluda i dzeni salama
Dtan gelecek tehlikelere kar korunma
Ticareti gelitirme
Trk konukseverliini tantma
Yoksul kiilere yardm etme
(1983 YS)
Anadolu Seluklu Devleti zamannda ve Osmanl mparatorluunun Ykselme dneminde Anadoludaki zanaatkrlar Lonca denilen zanaat
gruplarna ayrlarak yneticilerini kendileri semilerdir.
Bu durum, aadakilerden hangisini gsteren bir kant olabilir?
A)
B)
C)
D)
E)
Loncalarn ticari alanda baarl olmalarn

Devletin zanaatkrlar desteklediini
Halkn ounluunun zanaatkr olduunu
Zanaatkrlar arasnda dayanma olduunu
El sanatlarnn Anadoluda balca gelir kayna olduunu
(1985 SS)
5.
A a d a k i l e r d e n h a n g i s i n i n A n a d o l u S e l u klu Devleti'nin yklmas ile d o r u d a n i l i k i s i

y o k t u r?
A)
B)
C)
D)
E)
Babailer isyannn kmas

Osmanl Devleti'nin kurulmas
Anadolu'nun Mool hkimiyetine gemesi
Anadolu'da bamsz beyliklerin kurulmas
Hal Savalarnn sona ermesi
(1986 YS)
Aadakilerden hangisi Hal Savalarnn

nedenlerinden biridir?
A) Hristiyanlarn, kutsal tandklar yerleri Mslmanlardan almak istemeleri
B) Derebeylerin kuvvetlerinin azalmas
C) Papazlarn dinsel otoritelerini yitirmeleri
D) Pusula, barut ve kat gibi bulularn Batya
yaylmas
E) Hristiyanlarn Mslmanlar daha yakndan
tanmalar
(1988 YS)
6.
3.
Aadakilerden hangisi, Hal Savalarnn

Trk-slm dnyasnda meydana getirdii
nemli sonulardan biri d e i l d i r?
A) Anadolu Seluklu Devleti'nin zayflamas
B) Suriye ve Filistin topraklarnn harap omas
C) Avrupallarn Ortadou'yu yakndan tanmalar
D) Trklerin slm dnyasndaki nemlerinin
artmas
E) Anadolu'daki Trklerin slmiyeti kabul etmeleri
(1987 YS)
ESEN YAYINLARI
1.
Anadolu Seluklu Devleti Dneminde talyan,

Fransz, ranl, Suriyeli ve Yahudilerden baz
gruplar Antalya, Konya, Kayseri ve Sivas gibi ehirlere, baz Trkler ise Kbrs, Suriye ve Krma
yerlemilerdir.
Bu durumun balca nedenleri aadaki
alanlardan hangisinde grlen gelimelerdir?
A) Ticaret
B) Savunma
C) Eitim
D) Mimari
E) Tarm
(1988 SS)
279

16. XIII. yzyln ilk yarsnda Anadolu'da;
13. Anadolu Seluklular Dnemi'nde lkede Mslman Trklerle birlikte yaayan Hrstiyan ve Musevi topluluklar genelde ehirlerde oturur, zanaat
ve ticaretle urar, ibadet ve dini trenlerini serbeste yerine getirirlerdi. Bunlar, askerlik yapmazlar, ancak vergi verirlerdi.
aadakilerden hangisinin sonular arasndadr?
B u d u r u m , A n a d o l u S e l u kl ul a r y l a i l gi l i o l arak aadakilerden hangisinin bir gstergesidir?
A)
B)
C)
D)
E)
A) Hogrye dayanan bir siyasetin uygulandnn

B) Ticaretin lke ekonomisindeki paynn az olduunun
C) Anadolu'da slamiyetin giderek yaygnlatnn
D) Yabanclardan alnan vergilerin giderek azaltldnn
E) Devlet ynetiminde yabanclara da grev verildiinin
(1993 SS)
Aadakilerden hangisi A n a d o l u S e l u k l u l ar n b u y a k l a m n n s o n u l a r n d a n b i r i d e i ld i r?
A)
B)
C)
D)
E)
Kervan ticaretinin yaygnlamas

Kervansaraylara ihtiya duyulmas
kta sisteminin kurulmas
ehirciliin nem kazanmas
lkenin stratejik nem kazanmas
(1995 YS)
15. A a daki l e rd e n h a n g i s i I II . H a l Se feri ' ni n

sonularndan biridir?
A)
B)
C)
D)
E)
Mezhep kavgalarnn sona ermesi

Kuds'n Mslmanlarn elinde kalmas
Seluklularn Anadolu'ya yerlemesi
Feodalite ynetim sisteminin ortaya kmas
Roma mparatorluu'nun ikiye ayrlmas
(1995 YS)
Katvan Sava
Yassimen Sava
Kseda Sava
Miryokefalon Sava
Dorileon Sava
(1997 YS)
17. Anadolu Seluklular Dneminde iftilere ileyebilecekleri kadar toprak verilir, toprak ekilip biildikleri srece babadan oula kalrd.
ESEN YAYINLARI
14. Anadolu Seluklular ticaret yollarnn ele geirilmesine nem vermilerdir.
Seluklu ehzadeleri arasnda taht kavgalarnn olmas

Beyliklerin ortaya kmas
Bu durumun aadakilerden hangisine kar

bir nlem nitelii tad savunulabilir?
A) Topraklarn devletin denetimi dnda el deitirmesine
B) Ayaklanmalarn ba gstermesine
C) El sanatlarnn nemini kaybetmesine
D) Baka lkelerden kaak olarak gelenlerin
yerlemesine
E) Yneticilerin ayn aileden seilmesine
(1997 YS)
18. Hal Seferleri sonunda derebeylerin ou, lkelerine geri dnememitir. Dnenler ise maddi
gleri kalmadndan, topraklarn, nfuzlarn
ve ordularn kaybetmilerdir.
B u d u r u m , Av r u p a ' d a a a d a k i l e r d e n h a n g i sine ortam hazrlamtr?
A)
B)
C)
D)
E)
Toplumda eitliin yaygnlamasna

Siyasi yapnn deimesine
Ekonomik kalknmann hzlanmasna
Tarmn nem kazanmasna
Snf farklarnn ortaya kmasna
(1998 SS)
281

29. Sultan Baybars verdii siyas mcadeleden sonra Memlk Sultan olmu ve Moollarn Badat
katliamndan kaarak Msra snan Abbasoullarndan El Mustansr halife ilan etmitir.
26. Timurlular Devleti Dneminde bilim adamlarna

nem verilmi, hkmdarlar bilim ve edebiyat almalarn bizzat desteklemitir.
Bu dnemde yaam, Semerkantta kendi
adna yaptrd rasathanesiyle nl astronomi bilgini ve devlet adam aadakilerden
hangisidir?
Baybarsn bu tutumundaki ama aadakilerden hangisidir?

A) Halifenin din nfuzundan yararlanp hkmdarln merulatrmak
B) Mezhep kavgalarna son vermek
C) Moollarn Msra gelmesini engellemek
D) Hicaz su yollarn koruma altna almak
E) Tahta gemede saltanat sisteminin uygulanmasn salamak
(2010 LYS)
A) Ulu Bey
B) Ali Kuu
C) Hseyin Baykara
D) Ali ir Neva
E) ahruh
(2010 LYS)
27.
Kseda Sava
Ankara Sava
A) Anadoluda Seluklu sultannn gcnn

zayflamas
B) Anadoludaki Trk beylerinin Timura
snmas
C) Memluklarn Anadolu ilerine karma olana
bulmas
D) Osmanl Devletinin Balkanlardaki fetihlerinin
durmas
E) lkede egemenlik mcadelesinin ortaya
kmas
(2010 LYS)
ESEN YAYINLARI
Yu k a r d a k i s a v a l a r n o r t a k s o n u l a r n d a n b i r i
30. Cen giz Han n lmnden sonra in de hk m
sren (1280-1366) ve slamiyeti kabul etmeyen
Mool devleti olarak bilinen, talyan seyyah
Marco Polonun uzun sre kald ve seyahatnamesinde buradaki gzlemlerini ayrntlaryla
anlatt devlet aadakilerden hangisidir?
A) Kubilay Hanl
B) aatay Hanl
C) Altn Orda Devleti
D) lhanl Devleti
E) Babr Devleti
(2011 LYS)
31. Ti m u r D e v l e t i y l e i l g i l i o l a r a k v e r i l e n a a d a k i
b i l g i l e r d e n h a n g i s i y a n l t r?
28. Moollar ve Anadolu Seluklu Devletiyle komu
olan Harzemahlar Devletinin 1231 ylnda yklmasndan sonra, Anadolu Seluklu Devleti Moollarla
savamak zorunda kalarak ar bir yenilgiye uramtr. 1243 ylndaki bu yenilgiden sonra Moollarn
Anadolu zerindeki basks giderek artmtr.
A a d a k i l e r d e n h a n g i s i b u d u r u m u n s o n u larndan biridir?
A) Anadolu Seluklu Devletinin Bizansllarla Miryokefalon Savan yapmas
B) lk Hallarn Anadoluya gelmesi
C) Anadoluda ilk Trkmen beyliklerinden Saltuklularn kurulmas
D) Moollarn Anadolu Seluklu Devletini kendilerine bal bir hkmet gibi ynetmesi
E) Byk Seluklu Devletinin paralanmas
(2010 LYS)
A) Timur tarafndan kurulmutur.

B) 1402 Ankara Savanda Osmanl ordusunu
yenmitir.
C) Fatmiler tarafndan yklmtr.
D) Semerkant ve Belh, nemli ehirlerindendir.
E) Ali ir Nevai, dnemin nl air ve devlet adamdr.
(2011 LYS)
32. A a d a k i y a p l a r d a n h a n g i s i A n a d o l u S e l u klular ve Beylikler Dnemine ait d e i l d i r?
A)
B)
C)
D)
E)
Kayseri Huand (Hunat) Hatun Klliyesi

stanbul Sleymaniye Klliyesi
Sivas Gk Medrese
Kayseri Hac Kl Klliyesi
Konya Sahip Ata Klliyesi
(2011 LYS)
283

1.
3.
Aada verilen Hal Seferlerinin sonularn

tabloya uygun bir ekilde yerletiriniz. (15 Puan)
a)
b)
)
d)
a)
g)
)
h)
Skolastik dnce zayflad.

Kilisenin otoritesi zayflad.
Akdeniz limanlar nem kazand.
Trklerin slm dnyasndaki prestiji artt.
Avrupada pozitif bilimlerde gelimeler oldu.
Dou - Bat ticareti geliti.
Avrupada Rnesansn temeli atld.
Derebeylik (feodalite) zayflad.
Ekonomik
Siyasi
Teknik
nemi
Savan Ad
Bizans, Trklere kar

Avrupallar kkrtarak
Hal Seferlerinin balamasnda etkili olmutur.
Anadolu kesin Trk yurdu haline gelmitir.
Dini
ESEN YAYINLARI
Kseda, Miryokefalon, Malazgirt savalarn

kronolojik olarak sralayp, Trk Dnyas asndan nemini belirtiniz. (20 Puan)
a)
Tarihi
Anadolu hakimiyeti iin

Bizansla yaplan ilk savatr.
4.
2.
Aada sadece nemi belirtilen savalarn tarihlerini ve adlarn tabloda uygun yerlere yaznz.
(10 Puan)
Anadolunun Trkleme srecini, olaylar ve ifade

ettii sonular aklaynz. (20 Puan)
b)
c)
d)
285

5.
8.
Aada verilen boluklara uygun bilgileri yerletiriniz. (10 Puan)

a) Orta a Avrupa tarihi ile
balar.
b) Anadolunun kesin Trk yurdu haline gelmesi sava ile gereklemitir.
) Trk-slm devletlerinde hkmdar ocuklarn yetitiren devlet adamlarna
denir.
d) Anadolu Seluklu Devletinde saray ve hkmdar korumakla grevli orduya
denir.
e) Anadolu Seluklularda dini mimarinin en
nemli unsurlar ve
dir.
Seluklu Devletinde divann tanmn yaparak,

aada grevleri verilmi olan divanlarn isimlerini yaznz. (15 Puan)
a) Divann Tanm:
b) Devletin idari ve dil ilerini denetlerdi:
c) Hkmdar, halktan gelen baz ikayetleri dinlerdi. Bunun iin bire bir duruma yaplrd. Bu
divana:
ESEN YAYINLARI
6.
d) Devletin maliye ilerine bakard:
7.
Aadaki siyasi gelimelerin hangisinin Anadolunun Trklemesi srecine bir katks olmamtr? (5 Puan)
A)
B)
C)
D)
E)
Pasinler Sava
Miryokefalon Sava
Malazgirt Sava
Yassimen Sava
lk beyliklerin kurulmas
286
e) Hkmdarn ve devletin i ve d yazmalarn yrtrd:

9 Tarih Ka 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

9 Tarih Ka 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

zgn konu anlatm

Okula ynelik altrmalar

Dizgi, Grafik, Tasarm

Bahekap Mah. 2460. Sok. Nu.:7

M EB ye ni m f red at a gre h a zrl an m t r.

ATATRKN GENLE HTABES

Bastn yerleri toprak! diyerek geme, tan:

atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki fed?

Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Ruhumun senden, lhi, udur ancak emeli:

BLM 1 : TARH BLMNE GR

BLM 2 : UYGARLIIN DOUU VE LK UYGARLIKLAR

BLM 3 : LK TRK DEVLETLER

BLM 4 : SLAM TARH VE UYGARLII (13. YZYILA KADAR)

BLM 5 : TRK-SLAM DEVLETLER (10-13. YZYILLAR)

BLM 6 : TRKYE TARH (11-13. YZYILLAR)

Tarih Bilimine Giri

TARH BLMNN KONUSU

TARH BLMNN YNTEMLER

Tarih biliminin konusu gemite yaayan insanlarn

Ta r i h i n Tanm: Tarih; insanlarn zaman ve mekan

Bir tarih aratrmasnda takip edilen yntemler unlardr:

O l a y : nsanlk alemini ilgilendiren siyasi, ekonomik,

Tarih Bilimine Giri

Terkip yaparken unlara dikkat edilmelidir:

Olay zerinde daha nce alma yaplm mdr?

kinci Elden Kaynaklar

Olayn meydana geldii zamann artlar nelerdir?

Birinci elden kaynan bilgilerinden yararlanlarak

pheli veri var mdr? Baka verilerle karlatrlmaldr.

Yaplacak almann deeri ana kaynaa yaknl

Kaynaka verilerek okuyucunun bilgiyi kontrol

B. VERLER TASNF, TAHLL, TERKP (SENTEZ)

U z u n l u u n a Ta s n i f : Tarihi bulgular getikleri zamana gre snflandrmadr.

Tarih, aratrlmasnn ve reniminin kolaylatrma

Bu eit snflandrma tarih renimini kolaylatrmtr; ancak alar oluturulurken Akdeniz

Tarih Bilimine Giri

ARATIRMACI (BLMSEL) TARH

C. KONUYA GRE SINIFLANDIRMA

Bu tr snflandrma insanlarn faaliyet gsterdikleri

YAZILI BMNE GRE

Zaman kavramnn ortaya k ve geliimi insanln

Olaylar bir masal ve efsane havas ierisinde verilir.

Her ulus, bulduu takvimde, kendi yaamlarn en ok

Yahudiler: M 3760 (Hilkat = Yaratl yln)

Tarih Bilimine Giri

A. ON K HAYVAN RESML TRK TAKVM

Ud (Sr) Yl: Bu ylda havalar yldrml olur. Gk

Bars (Pars) Yl: Bu ylda halk arasnda dmanlklar

TRKLERN KULLANDII TAKVMLER

Yllara isimleri verilen hayvanlar unlardr:

in ve Tibetlilerin de kulland bu takvim birok Trk topluluu tarafndan da kullanlmtr.

Tabgan (Tavan) Yl: Bu ylda her eit nimet ok

Lu (Ejder) Yl: Bu yla bazlar Nehak, balk yl da

Taguk (Tavuk) Yl: Bu ylda yaz yamurlu ve scak

Tarih Bilimine Giri

Tonguz (Domuz) Yl: Bu ylda yaz yamurlu, k

1870 ylna kadar Rumi takvimin yanna Hicri takvim

Tarih Bilimine Giri

Gne yl esasldr. Yani dnyann gne etrafnda

1777 622 = 1155

Cumhuriyetin ilan tarihi olan Miladi 1923 yl hangi