T.C.

GENELKURMAY BAKANLII
ANKARA

SKTLER
(SAKALAR)

Prof. Dr. lhami DURMU

Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar

ANKARA
GENELKURMAY BASIMEV
2008

ISBN: 978-975-409-466-4
NSN: 7610270413112

YAYIN KURULU BAKANI

Hv.Korg. ZYA GLER

YAYIN KURULU
Dr.Dz..Kd.Alb. S. mer ERENOLU
.Alb. Mesut KIZILCA
Tar.Uzm. Kerime AHNER
DZELT/SAYFA DZEN
Red.Uzm. Yasemin TACI

KAPAK TASARIMI
Ceyhan KURHAN

SUNU
Byk devletler kuran atalarmz,
byk ve kapsaml medeniyetlere de sahip
olmutur. Bunu aramak, incelemek, Trkle
ve cihana bildirmek bizler iin bir bortur. Trk
ocuu atalarn tandka daha byk iler
yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr.
ATATRK
Trklerin ana vatan olan Orta Asya, douda Kadrgan Dalarndan
batda Ural Dalar ile Hazar Denizine kadar, kuzeyde Sibiryadan gneyde
in, Tibet ve rana kadar uzanr.
M VIII. yzylda tarih sahnesine kan ve MS II. yzyla kadar
hkimiyetlerini devam ettiren skitler de douda in Seddinden batda Tuna
Nehrine kadar yaklak 7000 kilometrelik bir alana yaylmlardr. Bunun
sonucunda eitli kavimler tarafndan tannmlar ve onlarn yazl
belgelerinde adlarndan bahsedilerek haklarnda bilgiler verilmitir.
skitlerin dinlerinin, dillerinin, sanatlarnn, gelenek ve greneklerinin
eski Trkler ile balantlar ve ok ynl benzerliklerinin olmas, skitlerin
byk ounluunun, zellikle hkim tabakann Trk olduu kanaatini
dourmaktadr. Ortaya karlan buluntular her geen gn bu balantlar
daha da glendirmekte, skit/ Saka adyla anlan topluluklarn Trk kltr
dairesi iinde aldklar yer, salam temellere dayal olarak ortaya
koyulmaktadr.
Prof. Dr. lhami DURMU tarafndan hazrlanan skit tarih ve kltr
zerine yazl kaynaklarn incelendii ve arkeolojik malzemelerin
deerlendirildii bu almada, skitlerin ilk yurtlarnn Trk corafyas olduu
belirtilerek adlarnn Trklkle olan balants ortaya koyulmaktadr.
Bu eserin, Trklerin ve Trk tarihinin doru tantlmasna ve tarih
bilincinin geliimine katkda bulunacana inanyorum.

Ziya GLER
Hava Korgeneral
ATASE ve Dent. Bakan

NDEKLER
SUNU
NDEKLER .....................................................................................

III

N SZ ...............

VII

KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR ...................

IX

I. KAYNAKLAR ..................

IX

A. YAZILI KAYNAKLAR .......................

IX

1. Asur Kaynaklar .........................

IX

2. Pers Kaynaklar ........................

3. Grek Kaynaklar ........................

XI

4. in Kaynaklar ..........................

XV

B. ARKEOLOJK KAYNAKLAR ......................

XV

1. Sibirya Buluntular ........................

XV

2. Gney Rusya Buluntular ........................

XVII

II. ARATIRMALAR .................. XVIII

GR ...................

BRNC BLM
SKT ADI VE SKTLERN YAYILDII CORAFYA
A. SKT ADI .......................................................................................

1. Grek Kaynaklarnda skit Ad ......................

2. Asur Kaynaklarnda skit Ad .......................

3. Pers Kaynaklarnda skit Ad .......................

4. in Kaynaklarnda skit Ad .........................

5. skit, Saka ve Sai Adlarnn Karlatrlmas ................

B. SKTLERN YAYILDII CORAFYA .......................

1. inin Kuzeybatsndan Hazar Denizine Kadar skitler ...............

2. Hazar Denizinden Tuna Nehrine Kadar skitler ..................

3. n Asyada skitler .......................

10

III

KNC BLM
SKTLERN KKEN MESELES
A. SKTLERN KKEN ZERNE GRLER ...............................

13

1. ranilik Nazariyesi ......................

13

2. Slavlk Nazariyesi .....................

14

3. Ural-Altay Irk Nazariyesi .....................

14

B. SKTLERN TRKL MESELES ...................

17

1. lk Yurtlarnn Trk Ana Yurduyla lgisi ...........

17

2. Adlarnn Trklkle lgisi ...................

19

3. Dillerinin Trk Diliyle lgisi ....................

20

4. Dinlerinin Eski Trk Diniyle lgisi .................

22

5. Gelenek ve Greneklerinin Eski Trk Gelenek ve Grenekleriyle

lgisi .....................

24

6. Sanatlarnn Eski Trk Sanatyla lgisi ...........

27

7. skitlerin Devam Kabul Edilen Trk Topluluklar ..............

28

NC BLM
SKTLERN SYAS TARH
A. KAVMLER G VE SKTLERN TARH SAHNESNE
IKILARI ..........................................................................................

31

1. Kavimler G ...................

31

2. skitlerin Tarih Sahnesine klar .............

31

B. SKTLERN DER KAVMLERLE LKLER ...............

32

1. skit-Kimmer likileri .....................

32

2. skit-Urartu likileri ...................

34

3. skit-Asur likileri ......................

35

4. skit-Pers likileri ..................

36

5. skit-Sarmat likileri ..................

39

DRDNC BLM
SKT KLTR
A. SKTLERN DAR YAPISI VE ASKER TEKLATI ..............

41

1. skitlerin dari Yaps .....................

41

IV

2. skitlerin Asker Tekilat ...................

43

a. Sava Taktii ve Silahlar ..................

43

b. Kadn Savalar: Amazonlar ..................

45

B. SKTLERN DL VE YAZISI ...................

46

1. skitlerin Dili .......................

47

2. skitlerde Yaz ........................

48

C. SKTLERN DN .....................

50

1. skit Tanrlar ..........................

51

2. Adak ve Kurbanlar ....................

52

3. amanlar ve Sihir .....................

52

4. Yemin ve Kan Kardelik Merasimleri ..................

53

. SKTLERN GELENEK VE GRENEKLER ...............

54

1. skitlerin Hayat Tarz .....................

54

2. skitlerde l Gmme detleri ....................

55

a. skit Hkmdar Mezarlar .........................

56

b. llerin Mumyalanmas ...........................

58

c. Defin Sonras Yaplan lemler ....................

62

D. SKT SANATI ...................

65

1. skit Sanatnn Douu .....................

66

2. skit Sanatnn Geliimi ve Yayl .................

68

3. skit Kurgan Buluntular ....................

68

a. Giysiler ...........................

69

b. Ss ve Mcevherler ......................

70

c. Aynalar ...........................

71

. Sava Ara-Gereleri .......................

71

d. At Arabalar ........................

71

e. Gnderler ...........................

72

f. Kazanlar ve Dier Kaplar ......................

72

SONU ................

73

DZN ..................................................................................................

77

KAYNAKLAR .....................

83

EKLER .............

91

VI

N SZ
skitler Atl Kavimler Medeniyetinin nemli bir halkasn
oluturmaktadrlar. Onlar bozkr kavimleri arasnda gerek siyasi tarihleri
gerekse kltrleri bakmndan nemli bir yer tutmaktadr. skitlerin izleri ok
geni corafyalarda takip edilebilmektedir. Onlar in Seddinden Tuna
Nehrine kadar ok geni sahaya yaylmlardr. Ayn zamanda Kafkaslardan
Anadoluya ve hatta Msr nlerine kadar yayldklar hem arkeolojik
buluntular hem de yazl kaynaklarla aydnlatlmaktadr. zellikle brakm
olduklar kltrel miras bakmndan kurgan kltrleri iinde olduka mhim
bir yer tutmaktadr.
skitler genelde yaam olduklar kltr corafyasndan dolay bir
bozkr kavmidir. Kltrlerinin ana unsuru olan attan dolay atl kavimdir.
Temsil ettikleri kltr atl kltrdr. Onlarn corafyayla sabitledikleri evleri
yoktur. Evleri kzlerin ektii arabalar zerindeki adrlardr. Bu
zellikleriyle gerevli ya da kanl tabiri kullanlabilir. skit kltr byk
lde kurganlardan karlan buluntularla aydnlatlmaktadr. Corafyada
sabitledikleri kurgan adn verdikleri mezarlar onlarn ellerinden kan maddi
kltr unsurlar bakmndan zengin mezarlardr. Bu zelliklerinden dolay da
onlarn oluturduklar kltr kurgan kltrdr. Btn bu zellikleriyle
skitler harketli bir kavimdir. Onlarn hayat tarz sosyal, siyasi, iktisadi, din,
asker yapsna ve sanat anlayna byk lde etki etmi bulunmaktadr.
skitler gerek yaylm olduklar kltr corafyas gerekse brakm
olduklar kltrel miras bakmndan zel bir yere sahiptir. Birok eski bozkr
kavmi gibi tarihin akn deitirmi, tarihe yn vermi bir kavimdir. Bu
zellikleri onlar tarih yazmaktan daha ok tarih yapan kavimler arasnda yer
bulmalarn salamtr. Onlar kendi insanlarnn yiitlii ve kabiliyeti,
atlarnn hz, yay ve oklarnn mkemmellii sayesinde her istedikleri
corafyay kendilerine kolayca yurt edebilmilerdir. Onlarn bu faaliyetleri
eitli kavimlerin kaynaklarna gemi ve mcadeleleri vurgulanmtr.
Kendilerine ait maddi kltr unsurlar olan arkeolojik buluntular da yazl
kaynaklar desteklemektedir.
Tarihte oynadklar rol ve kltrlerinin nemine iaret ettiimiz skitlerin
eitli kaynaklarda geen ad, yayld kltr corafyas, kimlii, siyasi tarihi
ve kltrnn ortaya karlmas almann zn oluturmaktadr. Bu
amaca uygun olarak yazl kaynaklar ve arkeolojik buluntulardan
yararlanmak suretiyle yukarda belirtilen hususlar birer birer incelenmektedir.
Ksaca nemine temas ettiimiz bu almann yaplmasna katk
salayan, ynlendiren ve destek olan herkese teekkr kutlu bir grev
sayyorum. Kitabn baslmas iin yardm ve desteklerini esirgemeyenlere de
kranlarm sunuyorum.
Prof. Dr. lhami DURMU

VII

VIII

KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR
I. KAYNAKLAR
A. Yazl Kaynaklar
Bilindii zere, en ak ifadesiyle tarih bilgi veren her malzemeye
kaynak denilmektedir. Malzemeler arasndaki farkllklarn da bir neticesi
olarak belli bir hadise hakknda her kaynan verdii bilgi gerek muhteva
gerekse shhat asndan ayn deerde deildir. Bu sebeple kaynaklarn ya
da baka bir ifadeyle tarih malzemenin, tarihinin sistemlemi ve incelmi
tahlil ve tenkit szgecinden geirilmesi keyfiyeti, mstakbel almann
shhati bakmndan zaruret derecesinde nem arz etmektedir. almamza
konu olan skitler sz konusu olduunda, kaynaklar yazl ve arkeolojik
kaynaklar olmak zere iki balk altnda toplamak mmkndr. skitler
hakknda bilgi veren kaynaklar olduka eitlidir. Bunun balca sebebi
skitlerin Dou Trkistann dousundan Avrupa ilerine kadar, usuz
bucaksz bir corafyada doudan batya doru ok geni bir sahaya
yaylmalar ve bunun tabi bir netice ve uzants olarak ok sayda kavimle
dorudan ya da dolayl bir ekilde mnasebette bulunmalar, bu kavimlerin
kaynaklarna deiik vesile ve sebeplerle gemi olmalar olsa gerektir. Bu
ifadelerin nda skitler hakknda bilgi veren kaynaklar kronolojik olarak
Asur, Pers, Grek ve in kaynaklar olarak sralanabilir.
1. Asur Kaynaklar
Asur kaynaklarnda skitlerin ad ilk kez Asur imparatorlarndan
Asarhaddon (M 680-668) devrine ait vesikalardan Prizma (B)'de
gemektedir.
Bu
vesikada
Gimirrailerden
ve
Aguzailerden
bahsedilmektedir. Ad geen kavimlerden Gimirrailerin Kimmerler,
Aguzailerin ise skitler olduu kabul edilmektedir. Bu vesikaya gre, Asur
mparatoru Asarhaddon, imparatorluun kuzey ve kuzeydou snrlarn
tehdit eden Kimmer ve Mannalarn saldrlarn tesirsiz hle getirebilmek
maksadyla skit Hkmdar Bartatua ile anlamak yolunu semi ve ona
kzn vererek skitlerin, ad geen kavimlere kar savamasn salamtr.
mparator Asarhaddon'a ait bu vesika, Danial David Luckenbill tarafndan Ancient Records of Assyria and Babylonia, New York, 1968, Cilt IIngilizceye evrilerek neredilmitir. skitler hakknda bilgi veren Asur
kaynaklar Maximilian Streck tarafndan Assurbanipal und die letzten
Assyrischen Knige bis zum Untergange Ninivehs, Leipzig, (1916), 1975,
adl eserde ele alnarak deerlendirilmeye allmtr.
skitlerden bahseden Asur kaynaklar skitlerin tarihinin btnyle
aydnlatlmasn salayacak kadar yeterli deildir. Bilgiler olduka s ve
sathi olup esasl bir deerlendirme iin gerekli olan muhtevadan mahrumdur.
Buna ramen, bu kaynaklardan skitlerin M VII. yzyln balarnda Asur'un
kuzey snrna geldiklerini ve burada bir mddet kaldklarn
renebilmekteyiz.
IX

2. Pers Kaynaklar
skitlerden byk lde Pers kaynaklarnda bahsedilmektedir. Bu
kaynaklarda Saka tigrakhauda, Saka haumavarga ve Saka tiay para daray
olmak zere Saka kolu ad gemektedir. Sakalardan bahseden yegne
kaynak Pers Kral Darius'a ait olan Behistun Kitabesidir. Bu kitabenin 21inci
paragrafnda baz satraplklarn Pers Kralna isyan ettiinden ve bunlarn
arasnda Sakalarn da olduundan bahsedilmektedir.
Darius'un Rusya ilerine yapt byk skit seferinden bahsedilen 71
ve 73nc paragraflarn ok bozuk olmas yznden sz konusu seferin,
hangi tarihte yapldn ve ne ekilde sonulandn tespit etmek olduka
zordur.
Behistun Kitabesi, ilk olarak H. C. Rawlinson tarafndan The Persian
Cuneiform Inscription at Behistun" ad altnda JRAS, Cilt X (1847)'de daha
sonra R. W. Rogers tarafndan, History of Babylonia and Assyria, 1905, Cilt
l, s.21 vd.da neredilmitir. Tamam L. W. King ve R. C. Thompson
tarafndan "The Sculptures and Inscription of Darius the Great on the Rock
of Behistun in Persia" 1907'de neredilmitir. A. T. Olmstead ise "Darius and
his Behistun nscription" The American Journal of Semitic Languages and
Literatures, Chicago, 1938, Cilt LV, Say 4, s.392-416'da ad geen kitabenin
ngilizce tercmesini ve yorumunu yapmtr. W. Hinz de, "Zur ranischen
Altertumskunde,"
Zeitschrift
der
Deutschen
Morgenlaendischen
Gesellschaft, 1939, Cilt 93, s.360-380'de kitabenin Almanca tercmesini ve
yorumunu yapmtr.
skitler hakknda bilgi veren bu Pers kaynaklar skit tarihini btnyle
aydnlatacak derecede yeterli deildir. Ancak baz siyasi hadiselerin
deerlendirilmesine yardmc olacak niteliktedir. Deiik bir ifadeyle sz
konusu
kaynaklardaki
bilgiler
baka
kaynaklardaki
bilgilerle
karlatrldnda bir mana kazanmaktadr.
Perslerin hkimiyet sahas ierisinde yer alan Sus ve evresinde
bulunan tulalar zerine yazlm ivi yazl metinler hu hususta olduka
byk nem tamaktadr. Bu metinler ilk olarak mehur ivi yazs
mtehassslarndan Andreas David Mordtmann tarafndan, ber die
Keilinschriften zweiter Gattung Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft, 1870, Cilt 24, s.l-85'te neredilmitir. Mordtmann bu
metinleri nerederken ayrca bir de szlk hazrlamtr. O, bu almasnda
kelimelerin byk ounluunu Trkeyle irtibatlandrmaktadr. Susa olarak
adlandrd dilin Sakalara ait olduunu salam delillere dayanarak izah
ettikten sonra ad geen dilin Trke olduunu da yine ilmi delillerin nda
ispat etmektedir. Bununla beraber, bu derecede iddial ve ciddi bir alma
yapm olan Mordtmann ad geen dilin skite olabileceini hi hesaba
katmamaktadr. Oysa, ilgili blmde de zikredilecei zere, Pers
kaynaklarnda Saka tiay para daray olarak geen grubun, Grek
kaynaklarnda bahsedilen skitler olduu artk bilim leminde kabul
X

edilmektedir. Pers kaynaklarnda Saka tiay para daray olarak geen,

denizin tesindeki Sakalar yani Grek kaynaklarndaki skitleri, Persler
yakndan tanyorlard. Bundan dolay onlar skitleri Saka grubundan biri
olarak zikretmilerdir. Sus ve evresinden bulunan ivi yazl metinlerin Saka
diline ait olmas, bunlarn ayn zamanda skit diline ait olduunu da gsterir.
Mordtmannn almasnda Saka ve skit dilini ayr diller gibi gstermesi
hibir ilm temele dayanmamaktadr. Yukarda da belirtildii zere Pers
kaynaklar incelendiinde Grek kaynaklarnda ad geen skitlerin, Pers
kaynaklarndaki Saka tiay para daray yani qui trans mare habitant
Sakalarla ayn olduu bariz bir ekilde anlalmaktadr. Sus ve evresinde
dank olarak toplanan tulalar zerine yazlm ivi yazl metinlerin Trke
ile olan ilikilerinin ve Sakalarn dilinin Trke olduunun ortaya konulmas,
konumuzu oluturan kavmin menesinin tespiti bakmndan byk bir nem
tamaktadr. phesiz bu blgede yaplacak yeni kaz ve yzey
aratrmalarnn ve bu esnada bulunmas ihtimal dhilinde olan yeni ivi
yazl metinlerin bu gr daha da pekitirecei kuvvetle muhtemel
grnmektedir.
te taraftan, Turan-ran mcadelelerini ele alan ehname de bu
hususta nemli bir kaynaktr. Ad geen kaynakta Turanllarn babuu
olarak Afrasyap gemektedir. Sz konusu Afrasyapn mehur Alp Er Tonga
olduu, ilgili sahann mtehassslarnca kabul edilmektedir. Bu kaynaktaki
bilgilerden ranllarla olduka uzun sreli bir mcadeleye giren kavmin
Turanllar ve sz konusu kavmin babuu olarak kabul edilen Afrasyapn da
biraz nce de ifade edildii zere, malum Alp Er Tonga olduu rahatlkla
anlalmaktadr. Destani bilgiler eklinde gnmze ulaan bu kaynan
eitli dillere tercmesi yaplmtr. Trkeye ise Necati Lugal tarafndan
evrilmitir.
3. Grek Kaynaklar
skitler hakknda en fazla bilgi veren kaynaklar Greklere aittir. Bu
kaynaklar arasnda seyahatten holanan, dolaysyla seyyah, ayn zamanda
iire merakl air ve rahip olan Aristeas adl yazarn Arimaspen adndaki
eserinin vazgeilmez bir yeri vardr. Aristeas bu eserinde kuzeydou
lkelerinden ok ilgi ekici eyler anlatmaktadr. te yandan, Grek
kaynaklar arasnda nemli bir yerinin olduuna phe bulunmayan,
Miletoslu Hekataios tarafndan M 520-510 yllar arasnda kaleme alnan
ve corafi bilgileri ihtiva eden corafya kitabndan maalesef ancak baz
paralar gnmze kadar gelebilmitir.
skitler hakknda bilgi edindiimiz en nemli kaynak Herodotos'un
Historiasdr. M 485-424 yllar arasnda yaayan ve tarihin babas
olarak kabul edilen Herodotos, Bat Anadolu'da antik adyla Halikarnassos,
bugnk adyla Bodrum'da domutur. Anadolu, Gney Rusya, Suriye,
Msr, Kuzey Afrika ve Yunanistan' dolam ve bir mddet Atina'ya
yerlemitir. Herodotos'un Historia adn tayan ve dokuz kitaptan
meydana gelen tarihinde, mevzuatn ounluunu M 490-479 yllar
XI

arasnda vuku bulan Pers-Grek savalar oluturmakla beraber, yazar, sz

konusu eserde gezip grd her lkedeki milletler, bunlarn gelenek ve
grenekleri, idare ekilleri ve din inanlar hakknda da bilgi vermitir.
Herodotos, yaklak M 450 ylnda Gney Rusya'nn baz blgelerine
yapt seyahati ve orada grdklerini dokuz kitaptan meydana gelen
eserinin drdnc kitabnda yazmtr. Herodotos burada skitlerin yerlemi
olduklar corafya, skitya'da yaayan topluluklar, skitlerin gelenek ve
grenekleri, skit hkmdar mezarlar, Darius'un skitya'ya seferi ve skitlerin
sava taktiklerinden bahsetmektedir. Herodotos'un skitler hakknda verdii
bilgiler, skitlerden bahseden dier kaynaklardaki bilgilerle ok benzerlik
gstermektedir. Yazarn vermi olduu bilgilerin doruluunu yaplan
arkeolojik kazlar sonucunda bulunan arkeolojik malzemeler de
desteklemektedir. Herodotos'un M V. yzyln ortalarna doru Gney
Rusya'ya yapm olduu seyahat hakknda vermi olduu bilgiler, dier Grek
kaynaklarndaki bilgilere gre daha eski tarihlidir. Bu sebeple olduka byk
nem arz etmektedir. phesiz ki, Herodotos grdkleriyle beraber
duyduklarn da yazmtr. Bu sebeple verdii bilgilerin bazlarnn yanl
olabilecei ihtimalini de gz ard etmemek gerekir. skitler hakknda bilgi
verilen sz konusu blm ereve ve muhtevas asndan dnldnde,
ad geen eserin ei bulunmaz bir mracaat kayna olduu kolaylkla
anlalabilir. Akas biraz nce de ifade edildii gibi dier Grek
kaynaklarna nclk etmesi bakmndan Herodotosun eserinin tarih
kymeti her trl tartmadan uzaktr.
Konumuzun temel dayanan oluturan IV. kitaptan baka, ayn
eserde I. kitap, 1, 15, 16, 103-106, 201-216; II. kitap, 103; III. kitap, 93,116;
Vl. kitap, 40 ve VII. kitap, 64'te de skitler ve kuzeyli gebe topluluklar
hakknda bilgi verilmektedir. Herodotosun Almanca, ngilizce ve Franszcaya
tercme edilen ve bilvesile ok sayda aratrmada temel kaynak olarak
kullanlan eserinin skitlerle ilgili blm ilk olarak Necip Asm tarafndan
Sitler (skitler) adyla evrilmi ve stanbulda 1894 (1310) ylnda Matbaa-i
Ebzziya'da baslmtr. Daha sonra, Mntekim kmen tarafndan Herodot
Tarihi adyla Trkeye evrilen eser, stanbul, 1973, Remzi Kitabevi
tarafndan baslmtr. Trkeye baka tercmeleri de yaplan eserin en iyi
tercme edileni yukarda ad geen eserdir.
skitler hakknda bilgi veren nemli kaynaklardan birisi de
Hippokratesin eseridir. M 460-377 tarihleri arasnda yaayan Hippokrates,
antik adyla Kos, gnmzdeki adyla stankyldr. Kendisine tptaki
baarlarndan dolay tbbn babas unvan verilmitir. Kendisinin tp
alannda derlemi olduu Corpus Hippocraticum adl byk eseri,
gnmze kadar ulamtr.
Hippokratesin yukarda ad geen eserinden baka kitaplar da
bulunmaktadr. Bunlardan biri de Havalar, Sular ve Mevkiler adl eseridir.
Bu eserin Greke aslyla birlikte Franszca tercmesi, Hippokratous,
Hippokratous to peri aeron, hydaton, topon..., Parisioi, 1816da
XII

neredilmitir. Ayrca, The Loeb Classical Library serisi iinde, Greke

aslyla birlikte ngilizcesi verilmitir. Bu alma W. H. S. Jones tarafndan
yaplmtr. Trkeye henz tercmesi yaplmam olan bu eserin, baz
blmleri Galip Atan skitlerde Hekimlik ad altnda yapm olduu bir
almasnda verilmitir.
Hippokrates, Havalar, Sular ve Mevkiler adn tayan eserinde
skitlerin yaadklar corafya, hayat tarzlar, corafya ve iklimin onlara tesiri
ve fiziki grnmleri hakknda bilgiler vermektedir. Bizzat skit l denen
yerin otlaklarla kapl ve sulak olduunu, arabalarda yaadklarn, bu
arabalarn stnn keeyle kapl olduunu, arabalarn bazlarnn iki
bazlarnn da odasnn bulunduunu, bunlarn yamura, kara ve yele
kar korunakl olduklarn bildirmektedir. Kadn ve ocuklarn arabalarda,
erkeklerin ise at stnde onlarn yannda gittiklerini belirtmektedir.
Hippokratesin verdii bilgiler Hun, Gktrk ve dier Trk devletlerini kuran
Trk topluluklarnn gelenek ve greneklerine uymas bakmndan byk
nem tamakta ve mukayese imkn vermektedir. Hippokratesin skitlerin
hayat tarz, gelenek ve grenekleri hakknda bilgi vermesi ve bizzat grm
olduklarn kaleme alm olmas, onun eserinin kaynak deerini daha da
artrmaktadr.
skitler hakknda bilgi veren antik Grek yazarlarndan birisi de
Thukydidestir. Yazar Atinada domu, M 460-400 yllar arasnda
yaamtr. Peloponnessoslularla Atinallarn Sava adl kitaptan oluan
eserinin II. kitab s.96da u bilgiyi vermektedir: Sitalkes, Ordysler
memleketinden kalkarak ilk nce Haimos (Balkan) Dalar ile Rhodopeler
(Rodop Dalar) arasnda ta denize yani Karadeniz (Pontos Eukseinos) ve
anakkale Boazna (Hellaspontos) kadar olan yerlerde hkimiyeti altndaki
Traklardan, sonra da Haimos dalarnn te tarafndaki Getlerden ve stros
(Tuna) Nehrinin beri tarafnda daha ziyade Karadeniz'e doru olan yerlerde
oturan daha baka kavimlerden asker toplad. Getler ve o evrede oturanlar
Skithlerin hudut komular olup onlarla ayn silahlara maliktirler ve hepsi
svari (atl) yayadrlar. Buradan skitlerin at zerinde savatklarn ve silah
olarak da ok ve yay kullandklarn anlamaktayz. Thukydidesin bu ifadeleri
Herodotos ve Hippokratesin verdii bilgilerle ok byk benzerlik arz
etmektedir. Thukydides II. kitap s.97de ise u bilgileri vermektedir:
Ordysler, Pers Devletinin tam aksine olarak esasen teki Traklarda da cari
olan bir deti yani vermekten ziyade almak detini kabul etmilerdi. Filhakika
bunlarda, rica edip bir ey elde edememekten ziyade, rica edilince bir ey
vermemek daha aypt. Evet bu det Traklarda esasen mevcuttu. Fakat onlar
bunu lkelerinde daha fazla tatbik ettiler. nk, on Krfezi ile Karadeniz
arasndaki bu devlet, btn Avrupa devletlerinden para geliri, dier servet ve
refah durumu bakmndan epey ilerideydi. Bununla beraber sava kabiliyeti
ve ordu kudreti bakmndan Skithlerinkine gre ok geride, ikinci derecede
kalyordu. Gerekten, Skithlerle Avrupa devletleri mukayese edilmedikten
baka, teker teker alnd takdirde, Asyada dahi hepsi birlemi bir hlde
hareket edecek Skithlere kar durabilecek bir kavim yoktur. Bu ifadelerden
XIII

skitlerin asker ynden byk bir gce sahip olduklar anlalmaktadr.

skitlerin asker ynden glerini yalnz Thukydidesten renmiyoruz, dier
kaynaklarda da onlarn gcnden bahsedilmektedir. skitler asker ynden
gl olmasalard, birok kavmin yerinden oynamasna ve bir ksmnn
ortadan kalkmasna sebep olamazlard.
Thukydides'in skitler hakknda az da olsa bilgi veren eseri, Halil
Demirciolu tarafndan tercme edilerek Ankara niversitesi, Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar arasnda kmtr.
skitler hakknda bilgi veren yazarlardan birisi de Ksenophondur.
Atina'da M 430 ylnda domu olan Ksenophon, M 357 ylnda
Korinthosta lmtr. eitli konularda on drt kadar eser yazm olan
Ksenophonun Hellenika ve Kyros'un Anabasisi adl eserleri tarih
asndan byk nem tamaktadr. Yazarn Kyros'un Anabasisi adl
eserinin konusu, Pers mparatorluunun Bat Anadolu valisi bulunan gen
Kyrosun, taht ele geirmek maksadyla Pers byk kral olan aabeyi II.
Artakserkes'e kar ayaklanmas, on bin paral Grek askerinin de katld bir
ordu ile Bat Anadoluda Sardes (Salihli) kendinden hareket ederek
Mezopotamya'ya gidii, orada M 401 ylnda Kunaksa mevkisinde Pers
Kral ile yaplan savan ve bu savata gen Prens Kyrosun ldrlmesi ve
sonra Ksenophon ynetiminde paral askerlerin Frat izleyerek Dou
Anadolu zerinden kuzeyde Trabzona ve oradan yurtlarna ulamalar
oluturmaktadr.
Ksenophonun Kyrosun Anabasisi adn tayan bu eserinde
skitlerden de bahsedilmektedir. Bu eserde IV. kitap, 7. blm, 18inci
paragrafta, Bundan sonra drt plethron (1 plethron: 100 ayak: 29,6 m)
geniliinde Harpasos (oruh) Nehrine kadar ilerlediler. Buradan da
Skythenlerin memleketine girerek bir ovada drt gnde yirmi parasang (1
fersah: 5,5 km) gittiler ve kylere vardlar. Burada gn kalarak erzak
tedarik ettiler. denilmektedir. Buradan M IV. yzyln balarnda Dou
Anadoluda skit hkimiyetinin devam ettii anlalmaktadr.
skitler hakknda bilgilere M 63-MS 24 yllar arasnda yaam olan
Strabonun 17 kitaptan oluan Geographikasnda da rastlamaktayz.
skitlerden I, III, IV, XI. kitaptaki baz blmlerde bahseden Strabon, onlara
en ok VII. kitaptaki blmlerde yer vermitir. skitlerle ilgili blmlerde skit
corafyas, skitlerin gelenek ve greneklerine ait bilgiler verilmektedir.
phesiz skitlere dair nemli bilgiler olmakla beraber, bu konuda
Herodotosun vermi olduu bilgiler daha byk nem tamaktadr.
Strabon'un eserindeki konumuzla ilgili bilgiler genelde, Herodotosun
kendisinden yaklak drt asr nce verdii bilgilerin bir tekrar gibidir.
Herodotosun verdii bilgiden fazla bir fark olmasa da ana kaynak olma
zelliini tamaktadr.
skitler hakknda bilgi veren Grek kaynaklarnn tamam dikkate
alndnda phesiz Herodotosun Tarih ve Hippokratesin Havalar, Sular
ve Mevkiler adl eserinin nemi ortaya kar. Gnmze kadar tam olarak
XIV

ulaan, eri eski tarihli iki kaynak olmalar ve skitler hakknda ayrntl bilgi
ihtiva etmeleri asndan dier Grek kaynaklarna gre daha nemlidirler.
4. in Kaynaklar
in kaynaklan yakn evresinde bulunan topluluklar hakknda nemli
bilgiler vermektedir. Bu kaynaklardan birisi Shih-chidir. Bunda en eski
devirlerden M 120 ylna kadar cereyan eden hadiselere ve komu
kavimlere yer verilmitir. Dier bir kaynak ise Han-shudur. Bunda M
206'dan MS 20 ylna kadar olan hadiseler yer almaktadr.
Bu kaynaklardan Han-shuda konumuz olan skitlerin dou grubundan
Sai olarak bahsedilmektedir. Bu bilgiler kaynan M 206-MS 20 yllar
arasn ihtiva ettii dnlrse; Asur, Pers ve Grek kaynaklarna gre daha
ge dneme aittir. Bu kaynaktan Orta Asya skitleri ya da baka bir tabirle
Dou Sakalarnn Tiyen-an, Yukar li, u ve Narin evresinde oturduklar
anlalmaktadr. phesiz daha sonra Hoten ve Maralbanda bulunan
buluntular, Sakalarn Dou Trkistan'da da geni sahalara yayldklarn
gstermektedir. Ayn kaynakta Sakalarn Bat Trkistan'a doru yaylm
olduklar da belirtilmektedir.
Ad geen kaynakta Sailer ve bunlarn bir kolu olarak kabul edilen Saiwanglarn yayldklar saha ile yine bunlarn hangi topluluklardan olutuklar
ve mcadele ettikleri hasmlar dnda fazlaca bilgi yoktur. Bilgilerin snrl
olmas inlilerin batdaki blgelere uzak olmalarndan kaynaklanmaktadr.
Krnt olarak kabul edebileceimiz bu bilgilerden shhatli sonular
karabilmek iin sz konusu bilgilerin dier yazl ve arkeolojik kaynaklarla
karlatrlarak desteklenmesiyle mmkn olabileceine phe yoktur.
B. ARKEOLOJK KAYNAKLAR
Bilindii zere, gnmzden gerilere doru gidildiinde tarih kaynak
olarak kullanlabilecek vesikalarn says zamann derinliine paralel olarak
azalmaktadr. Bu sebeple tarihinin imdadna yazl kaynaklarn yetersiz
kald zaman dilimlerinde eski eser kalntlar yetimektedir. Bu cmleden
olarak sz konusu konumuz iin de arkeolojik kazlar sonucunda ortaya
karlm olan skit buluntularnn byk nemi vardr. Bu buluntular bazen
yazl
kaynaklar
desteklemekte
bazen
de
tek
balarna
deerlendirilebilmektedir. Bylece skit tarih ve kltrnn bilinmeyen
taraflar aydnlatmaya allmaktadr. Asya ilerinden Avrupa ilerine kadar
ok geni bir sahaya yaylm olan skitlerin brakm olduklar maddi kltr
kalntlar kurganlardan karlarak deerlendirilebilmektedir. skitlere ait olan
buluntular Sibirya ve Gney Rusya skit Hkmdar Mezar Buluntular olmak
zere iki grupta ele almak mmkndr.
1. Sibirya Buluntular
skitler hakknda yaplan aratrmalar bir tesadfle balar. XVII.yzyln
son eyreinde, Sibirya'daki kurganlarda gizli kazlar yapan baz defineciler
ok kymetli altn eserler ele geirir. Durum I. Petroya ihbar edilerek eserlere
el konulur ve sz konusu eserler St. Petersburga gtrlr. Koleksiyoncular
XV

ve sanatseverler, o zamana kadar hi grmedikleri bu deiik tarzdaki ilgi

ekici eserlere hayran olurlar. Bunun hemen ardndan Sibirya ve Gney
Rusyada bulunan benzer trden buluntular, bir yandan bu sanata olan
ilginin daha da artmasna vesile olurken te taraftan da bunlarn, bir
zamanlar Asya bozkrlarnda yaam gebelerin sanat eserleriyle olan
benzerliinin gndeme gelmesine sebep olurlar. Gnmzde Gebe
Hayvan slubu olarak tarif edilen bu zengin arkeolojik materyal Bozkr
Kurgan Medeniyetlerinin balca tipik kltr rnlerindendir.
Sibiryadaki aratrma faaliyetlerinin nclerinden General Melgunov,
ad geen blgede kendi adyla anlan mezarlar amtr. Daha sonra XVIII.
yzyln sonlarna doru Clarke, Pallas, Dubois de Mont Pereux, Sumarakov
ve arkadalarndan oluan bir nc aratrmac grubu burada ilk ilm
aratrma faaliyetini balatmtr. Arkeolojik faaliyetler bundan sonra da
devam etmi ve 1860 ylnda Radlof, yzey aratrmalar ve kazlar yapmak,
ksmense Sibiryay ihtiras asndan tam manasyla tanyabilmek iin
harekete gemitir. 1865 ylnda Gney Altaylarda mezarlar bakmndan
olduka zengin olan Katanda'y kefederek bu mezarlarn bir ksmn
kazmaya karar vermitir. Donmu mezarlardan birini aan Radlof, burada
bulunan eyalardan bir ksmn karmtr.
Arkeolojik aratrmalara sonraki yllarda da devam edilmitir. 1924
ylnda Rudenko Sibiryaya antropolojik almalar yapmak iin gittiinde,
Altay blgesinde Ursul Nehrinin yata ve kollar civarnda ok sayda
mezarla karlamtr. Bu mezarlar, Altay Dalarnn gney eteklerinde
uzanan Pazrk Vadisinde idiler. Rudenko, Pazrk Vadisi ile Ulagan
Nehrinin kesitii noktaya yakn bir yerde, krk mezardan oluan bir mezarlk
bulmutur. 1929 ylnda Rudenko ve yardmcs Griaznov, byk
mezarlardan birisini tetkik etmitir.
Mezardan karlan eyalar arasnda ku resimleri, altn yaldzla
sslenmi bir oyma tabut, zerinde pars resimleri bulunan haly andrr kee
ve altn yaldzl tahta paralar bulunmaktadr. Mezarn hrsz yama ve
tahribatndan korunabilmi kuzey tarafndaki odalarndan birinde eyer
takmlaryla beraber on at lei ve iki geyik maskesi bulunmu ve ad geen
buluntularn ok sanatkrane yaplm eserler olduu hemen anlalmtr.
Madeni eyalarn hepsi tuntandr. Kuyruk, yele ve trnak saaklar kesilen,
kulaklar kesilmek suretiyle nianlanan atlarn tamamnn rengi aldr.
Burada yaplan kazlarla ilgili bilgiler, Maddi Kltr Tarihi Akademisinin
Soobeniye' adl dergisinde antropolog Rudenko tarafndan yazlan arki
Altayda skit Mezar adl makalede ilim lemine takdim edilmitir. Daha
sonra, bu kaznn nemi limler Akademisinin kard Arkeolojik
almalar adl dergide dier baz kazlar hakknda yazlan makale ve
raporlardan bahsedilirken de vurgulanmtr.
Burada, 1929 ylnda braklan almalara 1947 ylnda yeniden
balanm ve bu faaliyetler iki yl devam ettirilmitir. Bulunan kurganlardan
XVI

birinde yaplan kazlar sonucunda, bu mezarn da Birinci Pazrk Mezar gibi

ok nceleri soyulduu anlalmtr. Mezarn kuzey tarafnda koum
takmlaryla birlikte yedi at cesedi bulunmutur. Hepsinin kuyruklar rl
olan atlarn ikisi dnda tamamnn yeleleri kesilmitir. Koum takmlar
Birinci Pazrk Mezarndakilerin ayndr. Eyerlerin zerine konulan
minderlerin ikisi otla dierleri geyik yn ile doldurulmutur. Kolan tokalar
boynuzdan yaplmtr. Eyer kaplamalarndan biri geyik dierleri kartal grifon
figrleriyle sslenmitir. Gemlerin sslenmesinde geyik boynuzu kullanlm,
alnlk kaylarnda aznda iki ku bulunan aslan grifon figrne yer
verilmitir. Geminin yanak kaylarndaki tokalar lotus ieine benzeyen bir
motifle tezyin edilmitir. Kam sap at ba eklinde yaplmtr. l
odasnda her ikisi de tahnit edilerek gmld anlalan bir erkek ve kadn
cesedi paralanm olarak bulunmutur. Ayrca mezardan baz madeni
eyalar da karlmtr. Bunlarn en nemlilerinden birisi gm aynadr. te
taraftan l hediyeleri arasnda keseler de bulunmaktadr. Bunlardan biri
tuntan yaplm altn kaplamal rdek figrleriyle sslenmitir. Bir torbann
sslenmesinde ise altn yaldzl bakr levhacklar kullanlmtr. Bu
levhacklarn birinde iki teke, dierinde ise yrtc hayvan grifonlar
grlmektedir.
Kltr tarihi asndan byk bir nemi bulunan bu kurgandan
karlan sanat deeri ok yksek kymetli eserler, bunlar brakan cemiyetin
temsilcisi olduu kltr ve medeniyetin ulat yksek seviyeyi de
gstermektedir. Pazrk kurganlar hakkndaki en ayrntl alma, buray
kefederek kazlar yapan Rudenko tarafndan, Kultura Naseleniya Gornogo
Altaya v Skifskoe Vremya, Moskva, 1953 adl eserde yaplmtr.
skit arkeolojisi asndan phesiz en nemli yeri Tuvada alm
Arzhan Kurgan tutmaktadr. Bu kurgandan ortaya kartlm olan
buluntular skitlere ait birok meseleyi zebilecek veriler sunmutur. En
azndan kronolojik olarak aa yukar M 800 yllarnda skitlerin ad geen
blgelerde varlklar ispatlanabilmitir. Bu hususta M. P. Gryaznov tarafndan
Arzhan, Tsarskii Kurgan Ranneskifskogo Vremeni, Leningrad, 1980 adl eser
zel bir yer tutmaktadr. Bu alma kaz raporu olarak yaymlanmtr.
2. Gney Rusya Buluntular
Arkeolojik buluntular arasnda, Sibirya buluntular yannda Gney
Rusyadaki skit hkmdar mezarlar da nemli bir yer tutmaktadr. Bu
sahada ok sayda kaz yaplarak kurganlardan ok kymetli arkeolojik
malzeme karlmtr. Bu malzemeler de skit kltr ve sanatnn
aydnlatlmasnda bize kaynaklk etmektedir. skit hkmdar mezarlarnn
ou, Alexandropol ve Nicopola yakn bir yerde bulunmaktadr.
Alexandropol-Nicopol gruplarnn en nemlileri byk kurganlardr. Bunlarn
ykseklikleri 30-70 fit arasnda (930 metre), yayldklar alan ise 400-1200 fit
arasnda (120-360 metre) deimekteydi. Panticapeaum kurganlar Altn
Oba, Kul-Oba, Tsarsky ve Royal Borrow gibi nemli tepeciklerden
olumaktadr.
XVII

Gney Rusya skit kurganlar arasnda Chertomlykin nemli bir yeri

vardr. Bu kurgan ierisinde bulunan eyalarn eitlilii sanat deeri ve altn
iinin fazla olmas bakmndan olduka deerlidir. Kurganda skit kazan,
oklarla dolu bir ok sada, kemik sapl, demir azl be adet bak, bir hal
paras, birka altn vazo, baz kaplar ve tuntan fildii kulplu bir ayna
bulunmutur.
Gney Rusya kurganlar ve kurgan buluntular ok sayda almaya
konu olmutur. Burada bulunan kurganlarn tamamn iine alan
almalardan birisi Alexander Michajlovi Leskov tarafndan, Die
Skythischen Kurgane, Antike Welt, V, (1974)'de yaplmtr. En nemli
almalardan birisi de Renate Rollenin, Totenkult der Skythen, Berlin-New
York, 1979 adl eseridir. Bu eserde kaz raporlar ve tetkik eserlerden
faydalanlarak kurganlar ve kurgan buluntular hakknda nemli bilgiler
verilmitir.
II. ARATIRMALAR
skitlere ait olan kurganlarn bulunmas, kazlar yaplarak arkeolojik
malzemenin ortaya karlmas, bilim adamlarnn skitlerin tarihi, kltr ve
sanatyla uramalarna sebep olmutur.
skitlerin tarih, kltr ve sanat zerine ok sayda eser yazlmtr.
skitlerle ilgili almalar yaplrken onlarn menesi zerinde de baz grler
ileri srlmtr. Onlar hakknda bilgi veren antik kaynaklar ve arkeolojik
malzemelerden yararlanlarak bu konu eitli kitap ve makalelerde ele
alnarak deerlendirilmitir.
skitlerle ilgili aratrmalar Bat leminde XIX. yzyln ilk eyreinden
itibaren balamtr. almalarn arlk noktasn skitlern menesi konusu
oluturmutur, skitlerin ran, Turan ve Slav kkenli olduklar hakknda kitap
ve makaleler yazlmtr. skitlerin rani bir kavim olduklarnn ispat yolunda
yaplan almalar arasnda: K. Zeus, Die Deutschen und die
Nachbarstaemme, Mnchen, 1837; K. Mllenhoff, ber die Herkunft und
Sprache der Pontischen Skythen und Sarmaten, Deutsche Altertumskunde,
Berlin, 1870-1900, III.; W. Tomaschek, Kritik der aeltesten Nachrichten ber
den Skythischen Norden, I, Wien, 1888; J.Fressel, Die Skytho-Saken die
Urvaeter der Germanen, Mnchen, 1886; L.Wilser, nvestigations in the
Province of Gotho-Slavonic Relations, St.Petersburg, 1899 adl eserler
saylabilir. Bu eserlerde genelde skit ve ranllarn dinleri karlatrlarak
skitlerin rani bir kavim olduu ileri srlmektedir. Ayrca, skitlerden kalma
baz kelimelerin ranllarn diline ait olduu da belirtilmektedir. Bu
aratrmalarn iddialar daha sonra yaplan ilm almalarla rtlmtr.
Tabiatiyla ta Dou Trkistan'n kuzeydousundan Avrupa ilerine kadar
usuz bucaksz bir corafyada yaylm bir topluluun u ya da bu kkten
olduunu sadece baz din motifler ve birka kelime rtmesinden teye
gidemeyen lisan rgdeki benzerlikler ile ortaya koymak phesiz ki, ilmin
temel dsturlar gz nnde bulundurulduunda mmkn deildir. Bu
itibarla, skitlerin rani bir kavim olduklarn gsteren gl deliller yoktur.
XVIII

skitlerin Slav kkenli olduklarn ispatlamak iin de . E. Zabelin,

storia Ruskoy Jisni, Moscou, 1876 adl eseri yazmtr. Onu, Griogoriev,
Iliovaiski gibi baz bilim adamlar takip etmitir. Zabelin, Kul-Obada bulunan
skit vazolarndaki resimlere dayanarak onlarn Slav kkenli olduunu iddia
etmitir. Bu gr destekleyecek hibir yazl belge bulunamam ve
bundan dolay bu gr bilim leminde fazlaca rabet grmemitir.
skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir kavim olduunu, B. G. Niebuhr,
A dissertation on the Geography of the Herodotos and Researches into the
History of the Scythians, Getae and Sarmatians, Oxford, 1830 adl eserinde
iddia etmitir. Bu gr daha sonra K. Neumann, Die Hellenen im
Skythenlande, Berlin, 1855; G.Grote, History of Grece, III, New York, 1857;
A. D.Mordmann, ber die Keilinschriften zvveiter Gattung, Zeitschrift der
Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft, Cilt XXIV, Leipzig, 1870; G.
Nagy, Neprajzi Fsetek, Nu.3, Budapest, 1895, desteklemitir. Bu eserlerde
skitlerin dili, dini, sanat, gelenek ve grenekleri nazar itibara alnarak
onlarn menesi sorunu halledilmeye allmtr.
Geen yzyln balarndan itibaren skitlere ait olan ok sayda
kurgann almas sonucunda arkeolojik malzemenin artmas zerine ok
sayda yeni aratrma yaplmtr. Sadece yazl kaynaklarn kullanld
aratrmalarla beraber yazl ve arkeolojik kaynaklarn birlikte
deerlendirildii almalar da yaplmtr. in kaynaklar esas alnarak
yaplan en nemli alma O. Franke'nin, Beitraege aus Chineschen Quellen
zur Kenntnis der Trkvlker und Skythen Zentralasiens, 1904 adl eseridir.
Franke, bu eserinde skitlerin Trk olduunu kabul etmektedir. Ancak, yalnz
in kaynaklarna dayal olarak yazldndan sz konusu eserde yalnz Orta
Asya skitleri hakknda bilgi verilmektedir. skitler hakknda bilgi verilen en
nemli eserlerden bir dieri E. H. Minnsin Scythians and Greeks,
Cambridge, 1913 adl kitabdr. Minns bu eserinde btn yazl ve arkeolojik
malzemeleri kullanarak ilim lemi iin olduka faydal bir alma yapmtr.
O, bu almasnda skitlerin Orta Asya kkenli bir kavim olduunu ileri
srmektedir. Bu eserin yazlmasndan sonra yaplan ok sayda arkeolojik
kazda pek ok arkeolojik malzeme gn na karlmtr. Daha sonra
karlan
arkeolojik
malzemenin
deerlendirilmesi
bu
eserde
yaplamadndan tabiatyla sz konusu eser arkeolojik boyutuyla bugn iin
hkmn yitirmitir. M. Ebert ise Sdrussland, Skytho-Sarmatische
Periode, Reallexion der Vorgeschichte, Berlin, 1929, Cilt 13 adnda bir
alma yapmtr. O, bu almasnda daha ok skit ve Sarmatlara ait
arkeolojik malzemeleri deerlendirmitir. Zamanna gre, iyi bir alma
olmasna ramen daha sonra birok arkeolojik kaz sonucunda
deerlendirilmesi gereken yeni malzemeler karldndan bu alma da
hkmn yitirmitir. J. Junge tarafndan ise Saka Studien, Leipzig, 1939 adl
bir kitap yazlmtr. Junge bu almasnda yazl kaynaklarn byk
ounluunu toplayarak deerlendirmitir. Yazl kaynaklarda skitlerin rani
bir kavim olduuna iaret olarak gsterilebilecek herhangi bir iz olmamasna
ramen, yazar onlarn rani olduklarn ileri srmektedir. Ancak, ifade edildii
XIX

zere bu iddiasn ispatlayabilecek herhangi bir delil gsteremediinden

yazarn bu fikri ilm anlaytan tamamen uzak bir fantaziden baka bir mana
ifade etmemektedir. T. T. Rice tarafndan yazlan, The Scythians, London,
1958 adl kitap ok sayda arkeolojik malzemenin deerlendirilmesi
asndan nem tamaktadr. Ancak, bu almada da baz eksiklikler
bulunmaktadr. Kitabn basm tarihinden sonra yaplan kazlarda ortaya
karlan arkeolojik malzemelerin yeni deerlendirmelere zemin hazrlamas,
bu almann baz blmlerinin de daha nceki pek ok almada olduu
gibi hkmn yitirmesine sebep olmutur. Yine de bu kitap bir btn olarak
dnldnde kullanlan arkeolojik malzemenin zenginlii bakmndan bir
mracaat kitab olarak kabul edilebilecek niteliktedir.
skitler zerine baz almalar da Trk bilim adamlar yapmtr.
Bunlardan birisi Hasan Ata bin Molla Mehmet Elabeinin almasdr. O,
Tarih-i Kavmi Trk, Ufa, 1909 adl eserinin bir blmnde skit Trkleri
olarak adlandrd kavmin, bir Trk kavmi olduunu yazl kaynaklara
dayanarak ispat etmeye gayret etmektedir. Kitapta ayrntl bilgi
verilmemitir. Bu kitap da daha nce zikri geen pek ok almann
akbetine urayarak zamanla geerliliini yitirmitir. nemi, skitlerin Trk
olduu fikrinin ileri srld ilk almalardan birisi olmasndan
kaynaklanmaktadr. S. M. Arsaln, Orta Asya, Ankara, 1930 adl almas
da skit aratrmalar bakmndan byk nem tamaktadr. Arsal bu
almasnda skitlerin Trkl meselesine temas etmektedir. Yazl
kaynaklardaki bilgileri, Trk topluluklarnn zelliklerini de dikkate alarak
deerlendirmekte ve skitlerin Trkl fikrini savunmaktadr. alma epey
eski olmasna ramen birok ynden hl geerliliini korumaktadr. Bu
aratrmann dayand kaynaklar, yazl kaynaklar olduundan bu alma
fazla deer kaybetmemitir. O. Sleymanov, Ceti Sudn Kne Cazbalar,
Kazak Edebiyat, 25 Eyll, 1970te, Esik Kurganndan karlan yazy
Trke olarak deifre ederken yapt deerlendirmede sz konusu yaznn
Gktrk yazsnn prototipi olduunu da ifade etmitir. Esik Kurgannn hafiri
Arkeolog K. A. Akiev ise Kurgan Issk, Moskva, 1978'de, Esik Kurganndan
karlm olan arkeolojik buluntular ve bunlarn zellikleri hakknda bilgi
vermitir. Yine bu kurgandan karlan Altn Zrhl Sava ve onun
Trkl hakknda, M. Seyidof, Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda
adl uzunca bir makale yazmtr. Uldz dergisinde neredilen bu alma,
daha sonra Karda Edebiyatlar, 1982-1983, dergisinde kmtr. M. Seyidof
bu almasnda skitlerin Trkln lisani, destan ve efsanevi delillerden
hareketle savunmaktadr. Kullanlan kaynaklar ve ileri srlen deliller de gz
nnde bulundurulduunda sz konusu alma, ileri srlen fikirlerin kabul
edilebilirlilii bakmndan olduka deerlidir. Daha ok Kimmerler zerinde
alan ve skitler hakknda da almalar bulunan Trk bilim adamlarndan
M. T. Tarhann skitlerin Din nan ve detleri, Tarih Dergisi, Say 23ten
ayrbasm, stanbul, 1969 adl makalesinin de bu arada zikredilmesinde
fayda vardr. Tarhan, bu almasnda makalenin adndan da anlalaca
zere, skitlerin din inan ve detleri zerinde durmaktadr. skitlerde
XX

amanlk gelenei ve tanrlar lemini inceleyen Tarhan, skitlerde l

gmme ve kurban kesme detleri hakknda bilgi vermektedir. O, baz detleri
ve sanat anlaylar bakmndan, almamzn ilgili blmnde de grlecei
zere, Gktrk ve hatta Seluklularla balantlar kurmaktadr. Makale
olduundan dolay skitlerin din inan ve detleriyle snrl kalmaktadr.
skitler hakknda bilgi sahibi olduumuz almalardan birisi de Z. V.
Togan'a aittir. Togan, Umum Trk Tarihine Giri, I.Cilt, stanbul, 1981 adl
eserinin bir blmnde skitlerden bahsetmekte ve onlarda hkim tabakann
Trklerden olutuu fikrini savunmaktadr. skitlerin gelenek ve greneklerine
dair antik kaynaklarda verilen bilgilerin Hun ve Gktrklerinkine aynen
uyduunu, hayat tarzlarnn rani kavimlerden tamamen farkl olduunu
belirtmektedir. Togann, Belgelerle Trk Tarihi Dergisinin 17, 19-23nc
saylarnda yaymlanan, antik kaynaklar ve destan bilgilerin deerlendirildii
Sakalar adl makalesinde daha da ayrntl bilgilere yer verilmitir.
skitler hakknda buraya kadar yazlanlardan ok daha fazla alma
yaplmtr. skitlerin deiik ynlerden ele alnd bu almalardan bazlar
arkeolojik kazlar ve yazl kaynaklara dayanlarak hazrlanmtr. Bu sebeple
deerlendirilmesi gereken aratrma says olduka fazladr. Sz konusu
aratrmalarn pek ou almamzda kullanldndan, onlarn burada
ayrca tahlil ve tenkidi uygun grlmemitir. Bu konuyla ilgili her geen gn
yeni almalar kmaktadr. Zaten hepsinin deerlendirilmesi de almann
erevesini amaktadr.

XXI

GR
Kavimlerin tarih sahnesine klarnda, baka kavimlerle karp
kaynamalarnda ve bazen byk bir g olarak ortaya kmalarnda glerin
byk etkisi olmutur. Gler tarih ncesi ve tarih devirlerde belirli faslalarla
gereklemitir. Bu glerin byk bir ksm Asya ilerinden yaplmtr.
Asyann bu i ksm Trk rknn ana vatan olarak bilinmektedir. Buras,
douda Kadrgan Dalarndan batda Ural Dalar ile Hazar Denizine,
kuzeyde Sibiryadan gneyde in, Tibet ve ran lkelerine kadar uzanan
olduka geni bir sahadr. Bu sahann gnmzde corafyaclarca kabul
edilen ad Orta Asyadr.1
Buradan binlerce yl dalgalar hlinde devam eden gler balca iki
yoldan olmutur. Bunlardan biri kuzey yoludur. Bu yol Ural Dalar ile Hazar
Denizi arasndan ve Karadeniz'in kuzeyinden gemektedir. Gney yolundan
Kafkaslar gemek suretiyle kuzey yoluna ulaan kafileler de olmutur.2
Gney yolundan n Asyaya aralkl olarak yaplan gler tarih ncesi
devirlerde balamtr. Buraya ilk g edenlerin Sumerliler olduu kabul
edilmektedir. Sumerlilerin Turani bir kavim olmas, bunlarn menesini Orta
Asyaya gtrmektedir.3 Kutlarn dillerinden gnmze ulaan baz kalntlar
dikkate alnarak onlarn Trklerle akraba,4 dolaysyla Orta Asya kkenli bir
kavim olduu anlalmaktadr.
Kuzeydou bozkr blgesi yksek Pamir, Tiyen-an, Altay da kollar
ve Bat Trkistan zerinden batya ve aa Tuna blgesine kadar btn
Gney Rusyaya yaylmaktadr. Batda Silezyaya kadar uzanan bu blgenin
Dou Trkistan ve Gobi blgesiyle olan balants doudaki ok sayda
geitle kurulabilmektedir. Bu blgenin dousunda geni ller vardr. te
yandan batda, dounun aksine olduka verimli topraklar bulunmaktadr.
Daha eski zamanlarda bu blgenin kuzeye doru bataklklar ve sk
ormanlarla kapl olduu bilinmektedir. Gneye doru uzanan geni sahalar
Hazar Denizi ve Karadeniz, geri kalan ksmlar ise randaki dalk arazinin
ykselen da dalgalar ve Kafkas silsilesiyle snrlanmtr. Bat Trkistan
step blgesi ile randaki dalk arazi arasnda nispeten sk bir balant
bulunmaktadr.5
Yukarda kaplad sahay belirtmeye altmz bozkr blgesinin
bat tarafnda, Karadenizin kuzeyinde Hazar Denizi ve Tuna Nehri
arasndaki corafya M II. binin balar ve M VIII. yzyllar arasnda Orta
Asya kkenli bir kavim olan ve daha sonraki yllarda adlarndan Kimmerler
olarak bahsedilen bir kavim tarafndan iskn edilmitir.6
1

S. M. Arsal; Orta Asya, Trk Tarihinin Ana Hatlar Eserinin Msveddeleri, Ankara, 1930, s.3.
Afet nan; Trk Tarihinin Ana Hatlar, Ankara, 1930, s.52.
3
Y. Z. zer; Son Arkeolojik Nazariyeler ve Subarlar, II. Trk Tarih Kongresi, 1937, s.116.
4
Benno Landsberger; n Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri, II. Trk Traih Kongresi
Bildirileri, Ankara, 1937, s.105.
5
J. Junge; Saka-Studien, Der Fern Nordosten in Weltbild der Antike, Dieterichsch
Verlagsbuchhandlug, Leipzig, 1939, s.5.
6
T. Tarhan; Eski ada Kimmerler Problemi, VII. Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1979, s.355.
2

Bugnk Moolistan ve Trkistanda yaklak olarak M 800 yllarnda

meydana gelen ve olduka uzun sren bir kuraklk Orta Asya ve Gney
Rusya bozkrlarnda kayda deer bir nfus basksna sebep olmutur.
Otlaklarn kuraklktan byk lde zarar grmeleri dou bozkrlarndaki
gebelerin inin kuzeybat snrlarna kaymalarna sebep olmutur.7
in kaynaklarndan rendiimize gre, M VIII. yzyln balarnda
Hiung-nular inlilerle ve Choularla savamlardr. Buna sebep olarak
Choularn her yerde garnizonlar kurmalar ve Hiung-nularn otlaklarnn
klmesi gsterilebilmektedir.8 mparator Suan (M 827-782) onlara kar
asker bir harekette bulunmutur.9 Bunun sonucunda Hiung-nular in
snrlarnn batsna kadar ekilmiler ve batda bulunan komularn
yerlerinden oynatmlardr. Dier kabilelerin de batlarnda bulunan
kabilelere hcum etmeleri ok gemeden bozkrda mthi bir g hareketinin
balamasna zemin hazrlamtr. Her kabile, yeni otlaklar elde edebilmek
gayesiyle batdaki komularna saldrmak zorunda kalmtr.10
skitler yukarda da belirttiimiz zere, doudan batya doru
kavimlerin birbirlerini sktrmalar sonucunda, tarih sahnesine kmlardr.
Bunlarn M VIII. yzylda Kimmerlerin lkesine yayldklar kabul
edilmektedir.11 Antik yazar Herodotos da gebe skitlerin Asyada
yaadklarn ve Massagetlerle yaptklar savata yenildiklerinden batya
doru ilerleyerek Kimmerlerin yaadklar corafyaya yayldklarn
bildirmektedir.12

agm.; s.365.
W. Eberhard; in Tarihi, Ankara, TTK Basmevi, 1987, s.38-39.
9
G. Vernadsky; A History of Russia, I, Yale University Press, New Haven, 1943, s.50.
10
T. T. Rice; The Scythians, Thames and Hudson, London, 1958, s.43.
11
K. Kretschmer; Scythae, Paulys Real Encyclopdie der Classischen Altertumswissenschaft,
Stuttgart, II A 1, 1921, s.923.
12
Herodotos; Herodotos Tarihi, IV, ev. Mntekim kmen, Remzi Kitabevi, stanbul, 1973,
s.11.
8

BRNC BLM
SKT ADI VE SKTLERN YAYILDII CORAFYA
A. SKT ADI
skitler douda in Seddinden batda Tuna Nehrine kadar, 40 ve
50nci paraleller arasnda, yaklak 7000 kilometreden fazla bir sahaya
yaylmlardr.13 Bunun sonucunda eitli kavimler tarafndan tannmlar ve
bunlarn yazl belgelerinde adlarndan bahsedilerek haklarnda bilgiler
verilmitir. skit adna ve onlarla ilgili bilgilere Grek kaynaklarnda, Pers ivi
yazl metinlerinde, Asur ve in yllklarnda rastlanmaktadr. Ad geen
kaynak, metin ve yllklar, dil, kltr ve corafya bakmndan birbirinden farkl
kavimlere ait olduundan skit ad bu belgelerde deiik ekillerde
gemektedir.
1. Grek Kaynaklarnda skit Ad
Uzak kuzeydou bozkr blgesi hakknda son derecede mulak olan
ilk bilgiler Odyssee, XI, 12-19da Kimmerlerden bahsedilirken gemektedir.14
Biraz daha iyi anlalr bilgiler Hesiodosta M VIII. yzyldan sonra,
kolonizasyon hareketlerinin balamas zerine ortaya kyor. Bu dnemde
Grek dnya anlay tamamen deiiyor ve mekn dnceleri daha ok
gerek anlaya ynelen yeni bir ekil alyor.15 Hesiodosun iirlerinde
skitlere Skudai adyla rastlanyor.16
Grek kaynaklarnda skit ad ve skitler hakkndaki bilgilere M VIII.
yzyldan sonra sk sk rastlanmaktadr. Bu dnemden sonra baz kaynaklar
gnmze kadar ulaamamtr. Bu kaynaklarda skit ad Skythai olarak
gemektedir.17 Sz konusu kaynaklar arasnda tarih asndan ok byk
nemi olan Herodotos'un Tarihinde adlar dhil skitler hakknda ok kymetli
bilgiler verilmektedir. Hippokrateste de skit ad gemekte ve zellikle
skitlerin gelenek ve grenekleri hakknda kymetli bilgilere yer verilmektedir.
Strabonun Corafyasnda da skit ad gemekte ve onlarn hayat tarz,
gelenek ve grenekleri hakknda bilgi verilmektedir. Ayrca, Thukydidesin
Peloponnesoslularla Atinallarn Sava ve Ksenophonun, Kyrosun
Anabasisi adl eserlerinde de skitlerden bahsedilmekte ve skit ad Skythai
olarak gemektedir.
2. Asur Kaynaklarnda skit Ad
Asur kaynaklar tarih asndan byk nem tamaktadr. Bu
kaynaklarda birtakm tarih hadiselere, siyasi gelimelere k tutabilecek
noktalar vardr. Bilindii zere, yaklak M 3100 yllarnda yaz Sumerliler
tarafndan icat edilmi ve Mezopotamyann kuzey ve gneyine dalgalar
13

B. B. Piotrovsky; skitlerin Dnyas, UNESCO'dan Gr, XII, 1976, s.6.

M. . Rostovtzeff; Skythen und der Bosporus, Hast Schoetz und Co. GmbH.
Verlagsbuchhandlung, Berlin, 1931, s.18.
15
Junge; s.2.
16
Adile Ayda; Etrsklerle skitler Arasnda Benzerlikler, VIII. Trk Tarih Kongresi, 1, 1979, s.288.
17
Kretschmer; s.923.
14

hlinde gelerek yerleen Sami kkenli kavimler tarafndan gelitirilmitir. Bu

gelimelerin deiik konulardaki bilgilerin gnmze kadar ulaabilmesinde
son derecede hayati bir rol oynadna phe yoktur. Sz konusu kavimler
iinde Mezopotamyann kuzeyinde yerlemi olan Sami kkenli kavimlerin
kuzey kolunu oluturan Asurlularn nemli bir yeri vardr.
Asurlular, Mezopotamyann kuzeyine yerlemeleriyle Anadolu,
Kafkasya ve randa bulunan kavimlerle tanma imkn bulmutur. Asurlular
skitlerle de tanmtr. Asur kaynaklarnda skitlerin adna, ilk kez Asur
imparatorlarndan Msr fatihi Asarhaddonun (M 680-668) devrine ait
vesikada Gimirrailerden ve Aguzailerden bahsedilmektedir.18 ivi yazl
metinlerde geen bu kavimlerden Gimirrailerin Kimmerler ve Aguzailerin
de skitler olduu kabul edilmektedir. Bu vesikaya gre, Asur mparatoru
Asarhaddon, imparatorluun kuzey ve kuzeydou hudutlarn tehdit eden
Kimmer ve Mannalarn saldrlarn bertaraf etmek amacyla skit Hkmdar
Bartatua ile anlamak yolunu tercih etmi ve ona kzn vererek skitlerin ad
geen kavimlere kar savamasn salamtr.
3. Pers Kaynaklarnda skit Ad
Pers kaynaklarnda da skitlerin adna rastlanmaktadr. Bu
kaynaklarda skitlerden Saka olarak bahsedilmektedir. Sakalar yerletikleri
corafya, gelenek ve grenekleri dikkate alnarak ayr grupta ele
alnmaktadr.
skitler hakknda bilgi veren ve onlar grupta ele alan en nemli
kaynak Pers Kral Dariusa ait olan Behistun Kitabesidir. Bu vesikaya gre,
Sakalar, Saka tigrakhauda (sivri balkl Sakalar), Saka tiay para daray
(denizin tesindeki Sakalar) ve Saka haumavarga olmak zere grupta
incelenmektedir.19
Persepolisten Xerxes Kitabesinde de Daha, Saka haumavarga, Saka
tigrakhauda ve Skudra adlar gemektedir. Denizin tesindeki Sakalardan
burada fazla bahsedilmiyor;20 fakat, denizin tesindeki Sakalar iin Skudra
adnn kullanlm olduu kesin olarak grlyor. Sus ve evresinde
bulunmu olan tulalar zerine yazl ivi yazl tabletler zerinde de kudra
(Susa) ve kudra (Perse) adnn Gney Rusya ve Karadeniz'in
kuzeyindeki Avrupa skitleri21 yani denizin tesindeki Sakalar iin kullanld
anlalmaktadr. Ad geen ivi yazl metinlerde Omuvargafa adna
rastlanlmaktadr22 ki, bunun Sakai Amyrgioi'yle23 phesiz ayn olan Saka
18

D. D. Luckenbill; Ancient Records of Assyria and Babylonia, II, Greenqood Press, New York,
1968, s.517.
19
A. Hermann; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, Beihefts zur Archiv fr
Orientforschung I, 1933, s.158.
20
Junge; s.60-61.
21
A. D. Mordtmann; ber die Keilinschriften zweiter Gattung, Zeitschrift der Deutschen
Morgenlandischen Gesellschaft, XXIV, 1870, s.29.
22
age.; s.42.
23
Herodotos; IV, s.64

halknn lakab olduu anlalmaktadr. Tigrakodap (Perse, Tigrakhoda) ad

da bu ivi yazl tabletlerde gemektedir. phesiz bununla Jaxartes
Irmann yannda oturan Sakalar ifade edilmektedir.24
4. in Kaynaklarnda skit Ad
skitler hakknda yaplan almalarda in kaynaklarndan da istifade
edilmektedir. Ancak bu kaynaklarda sadece Orta Asya skitleri hakknda bilgi
bulmak mmkndr. Asl in kaynaklarn Tsan-Tsienin Biyografisi ve Bat
lkeleri Monografisi oluturmaktadr. Bu kaynaklarda Orta Asya skitleri,
Sai25 ve Sai-wang eklinde gsterilmektedir.26 Bu kaynaklarda ou
zaman Sakalara, Sai ad verilmitir. Bat Trkistana giden Sakalar ise Saiwang ad ile tantlmtr. incede wang sz hkmdar, prens demektir.
Bu nedenle bu boyu, hkmdar soyu eklinde tantanlar dahi olmutur.27
Eski incede Sak olan Sai phesiz Sakalar iin kullanlmtr.28
Sai halklar arasnda An-shi, Chi-pin, Chan-tu, Hsiu-hsun, So-ch,
Su-lo, Wei-tou, ve Wu-shan-li topluluklar bulunmaktadr. Asl Sai halklar
Trkistann bat ksmndadr.29
5. skit, Saka ve Sai Adlarnn Karlatrlmas
skitler daha nce de belirttiimiz zere, in Seddinden Tuna Nehrine
kadar yaylmlardr. skitlerin bu kadar geni bir corafyaya yaylmalar,
onlarn ok sayda kavim tarafndan tannmalarna vesile olmutur. Onlarn
geni bir sahaya yaylm olduklarn yazl kaynaklar ak bir ekilde
gstermektedir. skitlere ait arkeolojik malzemenin de bu geni corafyadan
karlm olmas yazl kaynaklar desteklemektedir. Burada skit adn
aydnlatmaya altmzdan yazl kaynaklar n plana kmaktadr. Daha
ak bir ifadeyle Grek kaynaklarndaki Skythai, Pers kaynaklarndaki Sak,
in kaynaklarndaki Sai ve Asur kaynaklarndaki Aguzai'nin ayn olup
olmad baka bir deyile ayn kavim iin kullanlp kullanlmad meselesi
ortaya kmaktadr.
skitlerden deiik corafyalarda yaayan ve birbirinden farkl dillerde
konuan topluluklarn kaynaklarnda bahsedilmi ve skit ad da bu
kaynaklarda birbirinden deiik ekillerde yazlmtr. Grekler esasen M
VIII. yzylda kolonizasyon hareketlerinin balamas sonucunda Karadeniz'in
kysnda skitlerle tanma imkn bulmutur. skitler doudan batya doru
g ettiklerinden ve Perslerin kuzey komusu olduklarndan dolay onlar
tarafndan yakndan tannmtr.
24

Mordtmann; s.61.
Frankenin verdii bilgiye gre, Sai ad daha nce aratrma yapan Sinologlar tarafndan, Szu
(Klaproth), Su (De Guigmes), Sai (Remusat), Sse (Julien) ve Se (Schott) olarak da okunmutur.
26
O. Franke; Beitrge aus Chinesischen Quellen zur Kenntnis der Trk-vlker und Skythen
Zentralasiens, ?, 1904, s.46.
27
B. gel; Byk Hun mparatorluu Tarihi-I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981, s.184.
28
G. Haloun; Zur e-Tsi-Frage, Zeitschrilt der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft,
Leipzig: 93, 1937, s.251.
29
Eberhard; in Kaynaklarna Gre Orta ve Garb Asya Halklarnn Medeniyeti, Trkiyat
Mecmuas, VII-VIII, 1942, s.137-139, 168.
25

Pers kaynaklarnda Saka haumavarga, Saka tigrakhauda ve Saka tiay

para daray30 olmak zere Saka grubundan bahsedilmektedir. Pers
kaynaklarnda geen Saka haumavarga, phesiz Herodotosta geen Sakai
Amyrgioiyle31 ayndr. Kelimenin etimolojisi karanlk olmakla beraber, basit
olarak belki Omargas Sakalar ya da Omargasa tbi olan Sakalar
dnlebilir.32 Saka tiay para daray, yani denizin tesindeki Sakalar olarak
Karadeniz skitleri dnlmtr. Greklerin dilinde Sakalara genel olarak
Skythai denilirken dou Sakalar olan Saka haumavarga Sakai olarak
adlandrlmtr.
Herodotos, Sakalar olarak adlandrdan skitleri balarna yksek,
yukarya doru sivrilerek ykselen balklar giyen, pantolonlar bulunan ve
lkenin artlarna gre, muharebe silah olarak yay, haner ve balta tayan
insanlar olarak tasvir etmektedir. Ayrca, Greklerin skit olan dou Sakalarn,
Sakai Amyrgioi olarak adlandrdklarn, Perslerin ise btn skitleri Sakai
olarak adlandrdklarn33 belirtmektedir. Bizzat Persleri tanyan Herodotosun
Perslerin btn skitleri Sakai olarak tandklarn belirtmesi gerekten byk
nem tamaktadr ve Pers kaynaklarnda Saka grubundan bahsedilmesi
meselenin hallini kolaylatrmaktadr. Denizin tesindeki Sakalar tabirinin
Karadeniz skitleri iin kullanld anlalmaktadr. Asur kaynaklarndaki
Aguzai (kuzai) ad da Sakalar iin kullanlmtr.34 in kaynaklarnda ise
Sai ad gemektedir. Klasik incede Sai, Sak35 olarak okunmaktadr.
Grek kaynaklarndaki Skythainin, Pers kaynaklarndaki Saka ile ayn
olduu sonucu ortaya kmaktadr; fakat, Grekler skit tabirini daha ok bat
skitleri yani Hazar Denizinden Tuna Nehrine kadar Karadeniz'in kuzeyinde
yaayan Sakalar iin kullanlmtr. in kaynaklarndaki Sai ad dou
Sakalar iin kullanlmtr. Greklerin kulland skit kelimesinin ad olarak
Perslerin Sakalarn tam olarak karlamasa da onlarn byk bir ksmn
karlad anlalmaktadr. Grek kaynaklarndaki skit adnn Pers
kaynaklarndaki Saka, Asur kaynaklarndaki Aguzai kelimelerini
karladn sylememiz mmkndr. in kaynaklarnda geen Sainin de
Pers kaynaklarnda geen dou Sakalar iin kullanld anlalmaktadr.
inlilerin batsnda, Asurlularn kuzeydousunda ve Greklerin dousunda bir
corafyaya yaylm olan Perslerin dou Sakalarnn in kaynaklarndaki
Sai, Grek kaynaklarndaki Skythainin Pers kaynaklarndaki denizin

30

Herrmann; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, s.13.

Herodotos; VII, s.64.
32
Mordtmann; s.42.
33
Herodotos; VII, s.64.
34
Sami kkenli bir dil olan Arapada Trk kelimesinin oulu olarak Etrak kelimesinin
kullanlmas gibi Aguzai ya da guzai kelimesi de oul olarak skitler (Sakalar)
manasnda kullanlm olabilir. Trk/Trkmen adnn gnmzde de farkl dillerde farkl telaffuz
ve imlalarnn bulunmas, bundan asrlar ncesi skit adnn da deiik dillerde deiik telaffuz
ve imlalarnn bulunabileceine iaret olarak kabul edilebilir.
35
in kaynaklarnda klasik incede geen Sai adnn Sak olarak okunduu Sinoloji
sahasnda alan, zellikle klasik ince uzmanlar tarafndan ifade edilmektedir
31

tesindeki Sakalarla ayn olduu akla kavumaktadr. skitlerin ok geni

bir sahaya yaylmalar ve farkl kavimler tarafndan tannmalar ve kendi
dillerinde adlarnn ne olduunun bilinmemesi meseleyi gletirmesine
ramen; antik kaynaklarn verdii bilgiler, yukarda da belirttiimiz zere,
skitlerin Sakalar olduunu sylememizi mmkn klmaktadr.
B. SKTLERN YAYILDII CORAFYA
skitlerin yayld corafya hakknda bilgileri, hem yazl kaynaklardan
hem de arkeolojik buluntulardan renebilmekteyiz. Yazl kaynaklarda
skitler ya giyinilerine ya da bulunduklar corafyaya gre adlandrlmtr.
Son yllarda artan arkeolojik aratrmalar ve bunun sonucunda ortaya
karlan buluntular skitlerin yaylm olduklar corafyann tespiti
bakmndan byk nem tamaktadr.
Arkeolojik buluntular skitlerin M I. bin yl iinde Tuna Nehrinden
inin bat snrlarna kadar uzanan olduka geni bir sahaya yayldklarn
gstermektedir. Bu geni dzlk, doal bir otlak grnmndedir.36 Bu
kuzeydou bozkr blgesi yksek Pamir, Tiyen-an ve Altay da kollarndan,
Bat Trkistan zerinden batya ve aa Tuna blgesine kadar, btn
Gney Rusya'ya yaylmaktadr. Batda Silezya'ya kadar ulamakta, douda
birok geit vastasyla Dou Trkistan ve Gobi blgesiyle balanmaktadr.
Bu blgenin dousu byk l sahasyla kapldr, buna karlk bat ksm
umumiyetle verimli ve doudan elverilidir. Kuzeye doru bu mekn eski
zamanlarda bataklklar ve sk ormanlarla tamamen kaplanmt, gneye
doru geni alanlar Hazar Denizi ve Karadeniz, geri kalan ksmlar randaki
dalk arazinin ykselen da dalgalar ve Kafkas da silsilesiyle
snrlanmtr.37
Antik ada bu blgenin snrlar daha ok siyasi snr olmakszn
corafi hatlarla tespit edilmiti. Bu corafi snrlar, doudan batya doru
Nanan ve Tiyen-an sradalar ile Oxus Nehrinden olumaktayd.
Bunlarn arkasndan gelen ran Platosu, belki daha ziyade siyasi bir snrd;
fakat, onu tekrar Kafkas Dalar, Karadeniz, Karpatlar ve Tuna Nehrinin
oluturduu doal snrlar takip ediyordu.38 Bu kuzeydou bozkr blgesi ilk
olarak M VIII. yzylda tarih sahnesine kmtr. Buras yaklak bin yl
boyunca bozkr topluluklarnn elinde kalmtr.39
1. inin Kuzeybatsndan Hazar Denizine Kadar skitler
Behistun Kitabesi 6da en eski lkeler listesinde yalnz Saka ad
bulunuyor. Persopolis e Darius Kitabesi lkeler listesinde de ilk defa Hindu
ad meydana kyor. Bu liste, ndus blgesinin zaptndan sonra, keza Tell el
Maskautah, Kabret ve Msr'da Svey'ten Darius stellerinde olduu gibi
yaplmtr. Sonunda bu liste Sakalarn Asya snrndaki bataklk arazide
36

E. Memi; skitlerin Tarihi, Konya, Seluk niversitesi Basmevi, 1987, s.15.

Junge; s.5.
38
Rice; s.33-34.
39
Junge; s.6.
37

yaayan Sakalar ve ovalkta yaayan Sakalar olmak zere iki gruba

ayrldn gstermektedir. Artk, Saka haumavarga ve Saka tigrakhaudann
arka arkaya sralandn daha sonraki kitabe rnekleri aklkla gsteriyor.
Dzlkteki Sakalar phesiz Saka tigrakhaudadr. lk grup olarak ise Saka
haumavarga gsteriliyor. Hamadandan I. Darius'un altn levha kitabesinde
Saka haumavarga, ad geen yerin sonunda kuzeydou snr halk olarak
tespit edilebiliyor. Burada imparatorluun kuzeydou-gneybat snr
boyunca Sogddun yanndan Puta kadar Sakalarn bulunduu belirtiliyor.40
rana arkeolojik kazlar yapmak zere giden Ernest Herzfeldin Hamadanda
bulduu bu altn kitabede Pers mparatorluu kaytlarna gre Darius
zamannda en kalabalk snr halk olarak Sugdann tesinde kuzeydouda
bulunan Sakalar gsterilmektedir. Herzfeld bu bilgilerden imdiye kadar
kabul edilenin aksine, Sakalarn vatannn Pamir silsilesi olmad ve ad
geen yerin kuzeyindeki Fergana Ovasnn olduu sonucunu
karmaktadr.41
Strabon ise Hazar Denizi civarnda hkm sren skitlerin daha ok
Dahalar, daha doudakilerin ise Massaget ve Sakalar olduklarn42
belirtmektedir. Hekataios ise Karadeniz skitleri, Hazar Denizi'nin dousunda
geni dzlkte yaayan Massagetler ve onlarn dousunda bulunan Sakai
Amyrgioi olmak zere grup tanyor. Pers takviminde Hekataiosun doru
anlattn, artk yazl listeler gsteriyor. Yalnz Massaget tasviri orada
meydana kmyor. Her iki ad Saka tigrakhauda ve Massaget tamamen
maksada uygun olarak ayn ekilde grlyor. Bununla her iki tasvirin
birbirini tuttuu ve zellikle Massagetai olarak ifade edilebildiine karar
verilebiliyor. Keza, her iki adla tamamen ak bir ekilde Saka kavimlerinin
Bat Trkistan dzlk sahasndaki gruplar belirtiliyor. Msr Darius stelinin
ifadesiyle Dzlk Sakalar, Hekataios'taki gibi, Hazar Denizi'nin
dousundaki blgede yaayan Dzlk Massagetleri olarak belirtilmitir.43
Hamadanda bulunan altn kitabede Sogdianann tesinde oturan
Sakalar, yani Saka tiay para Sugdam sz konusudur. Sugdann doal
snr Zarafann kuzeyindeki dalardr. Bunlarn arkasnda Jaxartes sahas
balamaktadr. Yalnz Sakalarn oturduu Para Sugdam gnmzde
Ferganadr. lk olarak Sogdiana Dalarnn arkasnda Ptolemaiosa gre
Sakalarn lkesi balyor. Buras Surcab ve Vach nehir blgeleri zerinde
gneye doru genilemitir. Bylece aa yukar Karategin de Saka
lkesine dhil olmaktadr. Herhlde bu hat daha iyi olarak altn kitabedeki
Para Sugdama uyuyor.44
in kaynaklarnn verdii bilgilerden olduu gibi, Pers ve Grek
kaynaklarndaki bilgilerden de dou Sakalarnn arlk noktas meydana
karlabiliyor. Bunlarn yerleim sahasnn Fergana ve bunun dousunda
40

age.; s.67.
Herrmann; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, s.157.
42
Strabon; The Geography of Strabo, ev. Horace Leonard Jones, Harvard University Press,
Cambridge, 1969, XI, 8, s.2.
43
Junge; s.70.
44
Herrmann; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, s.159-160.
41

aranmas gerekiyor. in kaynaklarna gre, dou taraf iin Tiyen-anda,

Yukar li, u ve Narinde oturduklar aktr. phesiz daha sonra, Hoten ve
Maralbanda bulunmu olan Sakaca el yazlar, gnmz Dou
Trkistannda Sakalarn yaylm olduklarna iaret ediyor. Bu yaylmann ne
zaman olduunu belirleyemiyoruz.45
2. Hazar Denizi'nden Tuna Nehrine Kadar skitler
Hazar Denizinin batsndan balamak zere Tuna Nehrine kadar
Karadenizin kuzeyindeki sahaya skitler yaylmtr. Bunlarn yayldklar
corafya hakknda antik kaynaklarda nemli bilgiler vardr. Bu kaynaklar
arasnda Herodotosun verdii bilgi nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca yaplan
arkeolojik kazlar sonucunda meydana karlan madd kltr unsurlar da
skitlerin yayldklar corafya hakknda bize fikir vermektedir.
Ad geen blgede yaayan skitler, Pers kaynaklarnda Deniz'in
tesindeki Sakalar olarak adlandrlmtr. Herodotos bu blgede yaayan
skitlerin oturduu yerler hakknda iki farkl mtalaa vermektedir. Bunlardan
birincisi Pers Kral Dariusun skitya seferi dolaysyla syledikleridir.46 Buna
gre, skitya topraklar kare eklinde, dama tahtasn andrr bir dzlktr.
Burada arpan ordular, byk rmaklar ve dalar yznden hibir gle
uramadan dama talar gibi kolayca dolamaktadr. kincisi ise
Herodotosun Olbiadaki Greklerden ve Aristeas adnda, M VII. yzylda
yaam olan bir seyyahn sylemi olduu destan dizelerinden renmi
olduu bilgilerdir.
Buna gre, Gney Rusyada Olbia kentinden kuzeye doru gidilirse
nce Hypanis47Nehrinin denize yakn kylarnda oturan Kallipidai skitlerine
rastlanr.48 Daha kuzeyde Tyras49 Nehri ile Hypanis Nehrinin orta
yataklarnn birbirlerine yaklatklar yerde Halizonlar yaamakta idiler.
Bunlarn yaaylar da Kallipidailerinki gibi skitlerinkinden epeyce deiik
olup iftilikle uramakta idiler. Buday, dar, mercimek, soan ve sarmsak
yetitirdikleri belli bal rnlerdi. Halizonlarn yukarsnda ifti skitler vard.
Bunlar da buday yetitirmekte idiler. Daha yukar da ise Neuriler yaamakta
idiler. Bunlarn kuzeyinde ise iskn edilmemi blgeler bulunmaktayd.50
Deniz ynnden gelirken Borysthenes51 Nehrini geince aal bir
blge gelmekte, bu blgenin i kesimlerinde ise ifti skitler oturmakta idiler.
Bunlar kendilerinin adnn Olbiopolitler olduunu sylemekte idiler.52 Bu ifti
skitlerin oturduu blge, douda Pantikapes53 kuzeyde ise Borysthenes
45

Junge; s.86.
Herodotos; VI, s.101-102.
47
Bugnk Bug Nehri.
48
Herodotos; IV, s.17.
49
Bugnk Dinyester Nehri.
50
Herodotos; IV, s.17.
51
Bugnk Dinyeper Nehri.
52
age.; s.18.
53
Dinyeper Nehrinin kollarndan biri.
46

nehirleri arasnda yer almakta idi. Bundan sonra gelen blge llerle kapl
olup buralarda skit soyundan olmayan Adrophaglar oturmakta idiler.
Adrophaglarn blgesini getikten sonra ise yeniden ller balamakta idi.
Bu llerin balad yerlerde insan yaamamaktayd.54
Herodotos, szn ettiimiz ifti skitlerin dousunda, Pantikapesi
geince, gebe skitlerin srlerini otlattklarn ve bu blgenin Gerros55
Irmana kadar uzandn belirtmektedir. Gerrostan tesi ise hkmran
skitlerin lkesi olup gney ynnde Taurikaya,56 dou ynnde PalusMaiotis zerinde bulunan ve Kremnes57 ad verilen limana ve Tanais58
Nehrine kadar uzanan topraklar kaplamakta idi. skitlerin en yiit ve en
kalabalk blm bu blgede oturmakta idi. Kuzeyde hkmran skitlerin
tesinde, skit olmayan Melankhlenoslar yaamakta idi. Melankhlenoslarn
lkesini getikten sonra ise yeniden ller ve bataklklar balamakta idi.59
Tanais Nehrini getikten sonra ise skitya sona ermekte idi.60
3. n Asyada skitler
skitler in Seddinden Tuna Nehrine kadar yaylmalarnn yannda,
n Asyaya da ynelmitir. skitlerin n Asyaya ynelmelerinin sebebi
Kimmerleri takip etme dncesidir.
Kimmerleri yurtlarndan karan skitler, bunlarn ardndan, Kafkaslar
doudan dolaarak Hazar Denizi kysn takiben Derbent-Demir Kap
geitleri zerinden Azerbaycana ve daha gneye61 - daha genel bir deyimle
n Asyaya dalgalar hlinde akmaya balarlar. Urartu Kral II. Rusann
Kimmerlerle olduu gibi akllca bir siyaset izleyerek bunlarla anlama yapt
grlr. skit aknlar Asur snrlarna ynelir.62 Kimmerleri kovalayarak gelen
skitler Medlerin egemenliine son verirler. Btn Kk Asyaya yaylrlar ve
burada yirmi sekiz yl hkm srerler.63
skitlerin ok istekli bir ekilde gneyde bulunan lkelere gittikleri
birok tarih hakikatten anlalmaktadr. Akamenit dneminden sonra
bunlarn bir ksmn gnmze kadar adlar Arachosia ve Drangiana olarak
sylenen yerlerde buluyoruz. Keza onlar, Anadolu'nun ilerine kadar da
yaylm ve orada hkimiyetlerinin izini brakmtr. Ayn skitler muhtemelen
de Akamenit dnemi ncesinde Frat ve Dicle dolaylarnda hkm srm ve

54

age.; s.18.
Bugnk Donetz suyu.
56
Krm yarmadas.
57
Kremnes deniz ars, Azak Denizi zerinde bir ticaret liman idi.
58
Bugnk Don Nehri.
59
age.; s.20.
60
age.; s.21.
61
age.; s.12.
62
M. Tamer Tarhan; Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, Aratrma Sonular Toplants
Bildirileri, I, Ankara, 1984, s.113.
63
Herodotos; IV, s.1.
55

10

dillerine ait ipular brakmtr.64 M IV. yzyln balarnda dahi Dou

Anadoluda hkim olduklarn bize Ksenophon bildirmektedir. Ksenophon,
Onbinlerin drt plethron65 geniliindeki Harpasos66 Nehrine kadar
ilerleyerek buradan da skitlerin memleketine girdiklerini ve bir ovada drt
gnde yirmi parasang67 gittiklerini68 belirtmektedir.
skitler yalnz Anadoluda kalmayarak daha gneye ilerlemitir. Msr
zerine ynelerek Suriyeye girdikleri srada Msr Kral Psammatikos
karlarna km, armaanlar vermi ve daha ileri yrmekten onlar
alkoymutur. Sonra onlarn bir ksm dnm;69 fakat, bazlar orada kalmay
tercih etmitir. Bundan dolay eski Tevrattaki Beth-Sean, daha sonra
Skythepolis olarak anlmaktadr.70
skitler n Asya'ya yaylmalar esnasnda Filistine kadar ilerlemelerine
ramen onlarn asl izleri Anadolunun dou kesiminde bulunmaktadr. Artk
yazl kaynaklarn yannda son kazlarda karlm olan arkeolojik
malzemeler de bu gr her geen gn daha da kuvvetlendirmektedir.

64

Mordtmann; s.49-50.
Plethron: 100 ayak: 29,6 mdir. Buna gre 4 plethron 4x29,6:118,4 m eder.
66
oruh Nehri.
67
Parasang fersahtr. 1 fersah yaklak 5,5 kmdir. 5,5x20:110 km eder.
68
Ksenophon; Anabasis, ev. Hayrullah rs, stanbul, Maarif Matbaas, 1944, IV, 7, s.18.
69
Herodotos; I, s.105.
70
Kretschmer; s.940.
65

11

12

KNC BLM
SKTLERN KKEN MESELES
A. skitlerin Kkeni zerine Grler
skitlerin kkenine dair antik kaynaklarda ve arkeolojik kazlar
sonucunda ortaya karlan buluntularda yeterli bilgiler bulunmamaktadr.
skit aratrmalarnn balamasyla birlikte skitlerin kkeni meselesi de
gndeme gelmi ve eitli grler ileri srlmtr. E. H. Minns,
Etnografya ile ilgili hibir mesele belki de skitlerin soyu problemi kadar
tartlmad.71 diyerek meselenin nemini belirtmektedir. Zihinleri megul
eden bu mesele zerinde XVIII. yzyldan gnmze kadar almalar
yaplarak eitli grler ileri srlmtr. Baz otoriteler skitlerin rani,
bazlar Slav ve bazlar da Ural-Altay rkna mensup olduklarn belirtmitir.
Buna gre rani, Slav ve Ural-Altay rk nazariyeleri olmak zere farkl
bak as ortaya kmaktadr.
1. ranilik Nazariyesi
skitlerin kkeni meselesi ortaya atlnca ileri srlen nazariyelerden
birisi skitlerin rani bir kavim olduudur. XIX. yzylda Zeus, Mllenhoff,
Tomaschek, Fressel ve Wilserin72 almalar dikkati ekmektedir. Bu
nazariyenin savunucular skit ve ran dinini karlatrarak bu iki din arasnda
balant kurmaya almtr. Yine, skitleri rani bir kavim olarak kabul eden
bilim adamlar, onlardan kaldn ileri srdkleri kelimelere dayanarak
iddialarn ispat etmek istemektedir.
XX. yzyln balarndan itibaren de skitlerin rani bir kavim olduunu
ileri sren bilim adamlar ortaya kmtr. Bunlarn banda raniyat Albert
Herrmann gelmektedir. Bu bilim adam Pamir Sakalar olarak adlandrd
grubun dou ran kkenli olduunu dillerinin gsterdiini ileri srmektedir.73
Kretschmer de skitlerin bakiyelerinde asl ran ktlesinin bulunduunu ve
skitlerle ranllar arasnda kltrel yaknlk bulunduunu belirtmektedir.74
Junge ise Sakalarla Perslerin yakn akraba kavim olduklarn75 ve dolaysyla
Hint-Avrupailiklerini76 kabul etmektedir. Von der Osten de ad ok defa
zikredilen skitlerin ounluunun Hint Avrupai soydan olutuunu belirtiyor.
Avrasya bozkr kua iinde byk hareketlerle daima baka rka mensup
gruplarn da bir g dalgas oluturduklarnn ortaya ktn vurgulayarak bu
71

E. H. Minns; Scythians and Greeks, University Press, Cambridge, 1913, s.35.

K. Zeus; Die Deutschen und Nachbarstaemme, Mnchen, 1837. K. Mllenhoff; ber die
Herkunft und Sprache der pontischen Skythen und Sarmaten, Deutsche Altertumskunde, III,
Berlin, 1870-1900. W. Tomaschek; Kritik der aeltesten Nachrichten ber den Skythischen
Norden, I, Wien, 1888. J. Fressel; die Skytho-Saken die Urvaeter der Germanen, Mnchen,
1886. L. Wilser; Investigations in the Province of Gotho-Slavonic Relations, St. Petersburg,
1899.
73
Albert Herrmann; Sakai, Paulys Real Encyclopedia der Altertumswissenschfst, II A 1,
Stuttgart, 1921, s.1798.
74
Kretschmer; s.925.
75
Junge; s.6.
76
age.; s.9.
72

13

durumda bylece Trk topluluklarnn da karmasnn sz konusu

olabileceini ileri sryor.77 Potratz78 ve Rostovtzeff79 de skitlerin rani bir
kavim olduu grn ileri sryor. Grousset de zel adlar biliminin de
gsterdii gibi skitler ran rkna mensupturlar. diyerek onlarn Hint Avrupai
bir kavim olduklarn kabul ediyor.80
Bu grler, skitlerin dili ve dini ele alnarak ileri srlmektedir.
skitlere ait olduunu belirttikleri baz isimleri dikkate alarak ve skit diniyle
ranllarn dinini karlatrarak skitlerin ran soyundan olduunu ileri
srmektedirler. Oysa, elde ettikleri az sayda malzemeyle ve skit diniyle
ranllarn dinini karlatrmakla in Seddinden Tuna Nehrine kadar
yaylm olan skitlerin kkenini belirlemek ve onlarn Hint Avrupai bir kavim
olduunu ileri srmek ilmi gereklere uymamaktadr.
2. Slavlk Nazariyesi
Bu nazariyeye gre skitlerin Slav rkna mensup olduklar kabul
edilmektedir. Bu fikir Slav memleketlerinde revatadr. Bu gr savunanlar
Ruslardr. Ruslar daima skitlerden Slavlklar ispat olunmu gibi
bahsetmektedir. Hlbuki Herodotos ve Hippokratesin eserlerinde Slavlk
tezini destekler bir tek delil bulmak imkn bile yoktur.
Slavlk tezini ileri srenlerden birisi . E. Zabelindir.81 Zabelin
Herodotosun eserinden ziyade Kul-Oba'da bulunmu skit vazolarndaki
resimlerden hareketle skitlerin Slavln ispat etmeye almtr. Bu
resimlerdeki elbiseler ile Ruslarn elbiseleri arasnda balant kurmaya
gayret etmitir. Mannert ve Cuno gibi baz bilim adamlar da ikna edici deliller
getirememeksizin skitleri Slavlarn atalar olarak grmlerdir.82 Grigoriev,
lovaiski gibi baz Rus bilim adamlar da onlarn Slav kkenli olmalar
gerektiini ileri srmtr.83
Bu gr destekleyecek hibir yazl kaynak bulunmadndan ve son
derece de keyf olarak deerlendirilen arkeolojik buluntulardan da salkl bir
sonu alnamayacandan ilm temeli en tutarsz olan gr skitlerin
Slavldr. Zaten bu nazariye Rus bilim adamlar dnda hibir bilim adam
tarafndan rabet grmemitir.
3. Ural-Altay Irk Nazariyesi
skitlerin hangi rka mensup olduu meselesi ortaya kaldan bu yana
en kuvvetli nazariye skitlerin asllar itibaryla Ural-Altay rkna mensup
olduklar nazariyesidir. Bu gr de yaklak olarak XIX. yzyln ilk
77

H. H. Von der Osten; Die Welt der Perser, Gustav Kil-pert Verlag, Stuttgart, 1956, s.71.
J. Potratz; Die Skythen in Sdrussland, Ein untergangenes Volk in Sdosteuropa, Raggi
Verlag, Basel, 1963, s.17.
79
Rostovtzeff; Iranians and Greeks in South Russia, Russel and Ruslell, New York, 1969, s.60.
80
R. Grousset; Bozkr mparatorluu, ev. Reat Uzmen, tken Neriyat A, stanbul, 1980, s.24.
81
. E. Zabelin; storia Ruskoy Jizni, Moscou, 1876.
82
Kretschmer; 1921, s.923.
83
Memi; s.22.
78

14

eyreinden itibaren ileri srlmeye balamtr. Bu tezin en mehur taraftar

olarak B. G. Niebuhr84 bilinmektedir.
Niebuhr, Herodotos'un eserini gayet tarafsz bir metotla inceledikten
sonra, skitlerin Tatar85 veya Mool kavimlerinden olduklar fikrini ileri
srmtr. Dayand esas, skitlerle Tatarlarn rf ve detlerindeki
benzerliklerdir. Bu fikri mehur Yunan tarihi mtehassslarndan Grote de
aynen kabul etmitir.86 Niebuhr ve Groteden sonra skitlerin Moolluu tezini
Neumann87 takviye etmitir. Kiepert ise Orta Asyadan Gney Rusyaya
gelen skitlerin gelenek ve greneklerinin atl kavimlerin gebe hayat
tarzna uyduunu belirterek bunlarn Mool ya da Trk-Tatar rkndan
olduklarn ileri srmtr.88 Nagy89 de skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir
kavim olduunu belirtmitir.
Niebuhrun ileri srm olduu nazariye gitgide daha da ok taraftar
bularak mesele ok ynl olarak incelenmitir. Bu aratrmaclar arasnda
yer alan pek ok mehur tarihi, filolog ve arkeolog yapt almalarda
grlerini deiik ekillerde aklamlardr. Bunlar arasnda mehur ivi
yazs mtehasss Mordtmann, Saka tigrakhauda ve Saka haumavargann
Trkln ivi yazl metinlere dayanarak ispatlamaya almtr.90 Filolojik
malzemeleri Trke kelimelerle karlatran Kuun da Artk belgelerin
bolluu skitlerin kolektif adnn farkl Trk soylarn ierdiini aka
gsteriyor.91 demekle skitlerin Trkln kabul etmektedir.92
skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir kavim olduu nazariyesi
dorultusunda asrmzda da birok alma yaplmtr. Bunlarn banda
Minns gelmektedir. Minns yazl kaynaklar ve ok sayda arkeolojik
malzemeyi deerlendirerek onlarn Hint Avrupai bir kavim olmadklarn,93
dolaysyla Ural-Altay rkna mensup olduklarn kabul etmitir.94 Franke de
skitlerin Trkl fikrindedir.95 Meyer ise gebeleri genelde rani olarak
grmesine ramen Oxus ve Jaxartes dolaylarnda ve buralarn biraz daha
kuzeyinde oturan Sakalarn vaktiyle bir Trk soyundan olabilecekleri fikrini
beyan etmektedir.96 Huntignford da skitlerin Asya kkenli, Tatar veya Mool
84

B.G. Niebuhr, A dissertation on the Geograpy of Herodotos and Researches in to the History
of the Scythians, Getae and Sarmatians, Oxfort, 1830.
85
Burada Tatar ismi Asya Trk manasnda kullanlmtr.
86
G. Grote; History of Greece, III, Harper, New York, 1857, s.240.
87
K. Neumann; Die Hellenen im Skythenlande, Berlin, 1855.
88
H. Kiepert; Lehrbuch der alten Geographie, II, Dietrich, Berlin, 1878, s.343.
89
G. Nagy; Neprajzi Fsetek, Nu. 3, Budapest, 1895.
90
Mordtmann; s.77.
91
G. Kuun; Codex Cumanicus, Budapest Oriental Reprints, Budapest, 1981, s.LVII.
92
Geza Kuunun skitlerin Trkl fikrini ileri srd Codex Cumanicus adl eseri, 1880
ylnda neredilmi olup ad geen eserin yaklak bir asr sonra yani 1981 ylnda
neredileninden faydalanlmtr.
93
Minns; Scythians and Greeks, s.44.
94
Minns; The Scythians and Northern Nomads, The Cambridge Ancient History, IX, 1970,
s.187.
95
Franke; s.60-61.
96
Eduard Meyer; Geschichte des Altertums, 1, 2, Cotto, Berlin, 1926, s.905.

15

rkna mensup olduklarn kabul etmektedir.97 Ruben ise skitlerin lisannn

ran lisan olsa bile onlarn Herodotos tarafndan tasvir edilen detlerinin ran
detleri olmadn belirttikten sonra Herodotosun onlarn Dede Korkuttaki
gibi Tepegze benzeyen varlklara itikatlarn tasvir ettiini, gzleri kr olan
kle hakkndaki hikyelerin Krolu destanlarna getiini vurgulayarak98
skitlerin Trk olduklarna inanyor. Von der Osten ise skitleri rani
saymasna ramen Avrasya bozkr kua iinde byk hareketlerle daima
baka rka mensup gruplarn da bir g dalgas oluturduklar ortaya kyor.
Bu durumda Trk topluluklar da sz konusu olmalyd.99 diyerek skitlerin
iinde Trk topluluklarnn varln da kabul ediyor.
skitlerin Ural-Altay rkna mensup olduunu kabul eden ve bu konuda
grlerini belirten Trk bilim adamlar da vardr. Bunlardan biri Molla
Mehmed El'abeidir. Bu bilim adam, Trk urularndan ve dnyann byk
eski kavimleri zmresinden biri skit Trkleridir."100 diyerek skitlerin bir Trk
kavmi olduunu kabul ediyor. Arsal ise antik kaynaklar ilm metotla
inceleyerek skitlerin (Sakalar) Trk olduklarn beyan ediyor.101 Gnaltay da
Sakalarn Trkln kabul ediyor.102 skitlerin Trkln kabul eden Trk
bilim adamlar arasnda Zeki Velidi Togan da bulunmaktadr. Togan,
Zamanmzda skitlerin menesi ve kltrleri meselesi ile uraan E. Minns,
H. Triedler ve B. Laufer gibi ben de bu kavmin hkim tabakasnn Trk
olduu kanaatindeyim. dedikten sonra, bunlarn hayat tarz, kyafet ve
simalar, det ve ahlaklar hakknda Hippokrates tarafndan verilen bilgilerin
Hunlar ve Gktrkler hakknda yazlanlarla ayn olduunu kabul
etmektedir.103 Krzolu da skitlerin bir Trk kavmi olduunu aynen kabul
ediyor.104 skitlerin Trk asll olduunu kabul eden bilim adamlarndan birisi
de Guboludur. Bu bilim adam, skitlerin Orta Asya ya da Turandan Dou
Avrupaya g ederek tarihte Scytsi ya da skit adyla tannan ProtoTrkler olduunu belirtiyor.105 Tarhan ise skit aratrmalarnn,
Kimmerlerinkine nazaran ok daha ileri bir safhada bulunduunu, aradaki
birtakm problemlere ve kart hipotezlere ramen, kkenlerinin Orta Asyaya
balandn ve bunlarn Trk asll olduklarnn katiyetle kabul edildiini
belirtmektedir. Arkeolojik materyal ve kaynaklarn bu tezin ana dayanak
noktasn tekil ettiini ve dier grleri objektif bir ekilde bertaraf ettiini
97

G. W. B. Huntingford; Who were the Scythians?, Anthropos, Wien: XXX, 1935, s.785.
Walter Ruben; Biyografi Tarihi in Trk, ran ve Hint materyalleri: Kyros-Keyhsrev-KrisnaAfrasyab-Alper Tunga, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yllk almalar Dergisi, I, 1940-1941,
s.698.
99
Von der Osten; s.71.
100
Molla Mehmed Elabei; Tarih-i Kavm-i Trki, Ufa, 1909, s.54.
101
Arsal; s.8.
102
. Gnaltay; Trk Tarih Tezi Hakkndaki ntihalarn Mahiyeti ve Tezin Kat' Zaferi, Belleten,
II, 1938, s.349.
103
A. Z. V. Togan; Umum Trk Tarihine Giri, I, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, stanbul, 1981, s.34.
104
M. F. Krzolu; Kars Tarihi, stanbul, Il Matbaas, 1953, s.69.
105
M. Gubolu; Romen Ulusunun Eski Trk Kavimleri ile likileri Hakknda, VIII. Trk Tarih
Kongresi Bildirileri, II, 1938, s.753.
98

16

de ileri srmektedir.106 gel de Orta Asyadaki atl kavimler iin bazen geni
olarak Saka yerine skit deyiminin kullanldn ve Saka kavim adnn
yalnzca ndo Cermen kavimlerini belirten bir deyim olmadn, bunlarn
iinde Trklerin ve hatta Moollarn dahi olduunu kabul etmektedir.107
Seyidof ise Sakalarn esasn Trk dilli kabilelerin tekil ettiini belirtmekte ve
Trk boyunun, bilhassa Yakutlarn, Kazaklarn ve Azerilerin soy kkndeetnik oluumunda rol oynayan Sakalar, yalnz ve yalnz Trk dilli
olmulardr. demektedir.108 ztuna da Sakalarn geni lde Ari unsurlarla
karm Trkler olduunu, hanedann ve hkim unsurun Trkln kabul
etmektedir.109 Koca ise skitlerin idareci kesiminin ve baz boylarnn Trk
olduu kanaatinde olduunu belirtmektedir.110
B. SKTLERN TRKL MESELES
skitlerin kkenine dair nazariyelere baktmzda, skitlerin Slav
kkenli olduunu ileri srenler, onlarn Slavln ortaya koyabilecek salam
deliller ortaya koyamamaktadr, skitlerin rani bir kavim olduunu ileri
srenler, onlarn dillerine ait olduunu belirttikleri baz kelimelerden hareket
ederek, Perslerle skitlerin dinini karlatrarak rani bir kavim olduu
kanaatine varmaktadr. Dilleri ve dinlerinin dnda skitlerin rani bir kavim
olduuna dair baka delil getirilmemektedir. skitlerin Ural-Altay kkenli bir
kavim olduu kanaatinde olan bilim adamlar da yazl ve arkeolojik
kaynaklar nazar itibara alarak grlerini beyan etmektedir.
skitlerin Ural-Altay rkna mensup bir kavim olduu ve hatta Trk
olduu tezi de gitgide bilim leminde daha ok taraftar bulmaktadr. Zamanla
Orta Asya, Kafkaslar ve Anadolunun dou kesiminde yaplacak arkeolojik
kazlarn bu kanaati daha da glendirmesi ve meselenin hallini
kolaylatrmas ihtimal dhilindedir. imdilik elde mevcut kaynaklarn verdii
imkn lsnde skitlerin ilk yurtlarnn, adlarnn, dillerinin, dinlerinin,
sanatlarnn, gelenek ve greneklerinin Trklkle ne derece ilgili olduunu
belirtmeye alacaz.
1. lk Yurtlarnn Trk Ana Yurduyla lgisi
skitlerin ana yurdu zerine ilk tarih bilgiyi Herodotos vermektedir.
Herodotos, Gebe skitler, Asyadaydlar; Massagetlerle yaptklar bir
savatan yenik ktlar, Araxes Irman getiler, Kimmerlerin yanna g
ettiler.111 demektedir. Herodotos, Araxesi Aral Glnn dou tarafna akan
Jaxartes olarak ifade ediyor ve sonraki yazarlarn Hazar Denizine batdan
aktn syledikleri Araxesi kast etmiyor. Ptolemy yukarda ad geen halk
106

Tarhan; Eski ada Kimmerler Problemi, s.358.

gel; Byk Hun mparatorluu Tarihi, s.186.
108
M. Seyidof; Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda, Karda Edebiyatlar, V, 1983, s.39.
109
Y. ztuna; Devletler ve Hanedanlar, lk a ve Asya-Afrika Devletleri, Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara, 1990, s.127.
110
S. Koca; Trk Kltrnn Temelleri, Damla Neriyat, stanbul, 1990, s.31.
111
Herodotos IV; s.119.
107

17

Saka olarak bildiriyor ve douya, Jaxartesin doduu blgeye yerletiriyor.

Bundan dolay skitlerin M VIII. yzylda Orta Asyada bulunduklarn ve
daha uzakta Bering Boazna kadar gebe topluluklarn yayldn
anlayabiliyoruz.112 Pers kaynaklarnda geen ve Saka grubundan biri olan
Saka tiay para daray113 ise denizin tesine geen Sakalar yani skitleri
gsteriyor. Buradan Pers lkesinin kuzeyinde doudan batya doru bir g
hareketinin olduunu anlayabiliyoruz. Bu da bir zamanlar skitlerin bozkrlarn
dousunda yaadklarn, ilk yurtlarnn bozkrlarn dousunda aranmas
gerektiini gsteriyor. Strabon da Sakalarla beraber skit olarak adlandrlan
Asyal gebe topluluklarndan bahsediyor.114 phesiz Herodotosun verdii
bilgi Strabonunkinden ok daha fazla deer tayor; nk Herodotos,
Strabondan yaklak drt asrdan daha fazla bir zaman nce yaadndan
verdii bilgi ok eskiye aittir.
Yazl kaynaklardaki bilgileri arkeolojik kazlar sonucunda ortaya
karlan buluntular da desteklemektedir. skitlere ait arkeolojik buluntularn
daha eski tarihli olanlar bozkrlarn dousunda ortaya kartlmtr. zellikle
Tuvada Arzhan kurgan buluntular, skitlere ait olanlar, eit bakmndan
zenginlikleri dikkate alndnda ad geen kavmin ortaya kt corafyaya
k tutmak ve bu hususta yazl kaynaklar dorulamak asndan byk
deer tamaktadr. nk erken skit kltrne skit-Sibirya kltr etki
etmekte ve bu kltr bozkrlarda M VIII. yzyldan itibaren yaylmaya
balamakta ve bozkrn geni alanlarnda tm zelliiyle eksiksiz olarak
gelime gstermektedir.115
Modern aratrclardan bazlar da skitlerin Asya kkenli olduu tezini
kabul ediyor. Bunlardan Minns, skitlerin Asya kkenli bir kavim olduunu u
ekilde ifade ediyor: Elbette, gebe skitlerin Asya kkenli olmalar
ranllarla alakal deildir; fakat, onlarn Ari olmayan kklerini hatra getirir.116
Ancak Minns bu gr ortaya attnda henz bozkrlarn dousunda birok
kurgan, zellikle Tuvada Arzhan Kurgan almamt. Daha bilgiler yeterli
deilken byle bir gr isabetli bir ekilde mevcut kaynaklardan hareketle
ileri srlmt. Arzhan Kurgannn almas ve buluntularnn
deerlendirilmesi skitlerin ilk yurtlarnn Asya ileri olduunu hatrlatmaktan
te artk kesinlikle dndryor.117 Artk skitlerin Asya kkenli bir kavim
olduu yolundaki grler beyan edilmeye daha sonraki zamanlarda da
srm ve bilim leminde kabul edilmitir. Batda bulunmu olan grnrdeki
yeni birtakm Sibiryal unsurlarn mevcudiyeti de skitlerin bat Sibiryal bir
kavim olduunu ileri sren bilim adamlarnn grlerini desteklemektedir.118

112

Huntingford; s.785.
Herrmann; Die Saken und der Skythenzug des Dareios, s.158.
114
Strabon; XI, 5, s.11.
115
M. P. Gryaznov; Arzkan, Tsarskii Kurgan Ranneskifskogo Vremeni, Leningrad, 1980, s.56.
116
Minns; Scythians and Greeks, s.44.
117
. Durmu; skitlerin Kimlii, Trkler, I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.621.
118
Memi; s.23.
113

18

Trk rknn ana vatan Asyann orta ksmdr. Buras douda

Kadrgan Dalarndan batda Ural Dalar ile Hazar Denizine kadar,
kuzeyde Sibiryadan gneyde in, Tibet ve ran lkelerine kadar uzanan
geni sahadr. Bu sahann bugn corafyaclarca kabul edilen ad Orta
Asyadr. Trkler bu sahalardan btn dnyaya yaylmtr.119
Herodotosun skitlerin Asyal bir kavim olduunu bildirmesi ve
arkeolojik buluntularla batda Sibiryal unsurlarn ortaya kmas ve Orta
Asya olarak tanmlanan corafyann da en eski devirlerden bu yana Trklerin
ana yurdu olarak bilinmesi, geldikleri corafya itibaryla gebe skitlerin Trk
kkenli bir kavim olabileceini dnmemizi mmkn klyor. skitlerin geldii
corafyada Ural-Altay rkna mensup kavimlerin dnda baka rktan
kavimlerin bulunmamas da onlarn Trk soyundan olabileceini gsteriyor.
2. Adlarnn Trklkle lgisi
skit/Saka adn aklamak zere imdiye kadar baz grler ileri
srlmtr. Togan, skitlerin kabile isimleri olan Targutae, Skolot ve Parulat
kelimelerinin de Trk, igil ve Barula adlarnn Tli cemi eklinin yani Trkt,
Sikilt ve Barulat demek olmasnn pek mmkn olduunu belirtiyor ve skit
kelimesinin Cengizin ilk dayand kabilelerden Sakait kabilesinin ad gibi,
Saka adnn Tli cem ekli olmasn hatra getirdiini ileri sryor.120 Kuun
ise Part topluluklarnn kolektif adnda, Arsak (Romallar arasnda Arsac-es),
Massagetlerin etnik adnda Mas-sag ve Sakalarn Grekler arasndaki Sakai
adnn kukuya yer brakmakszn oriantal Trk sz sa, akll,
yetenekli, ileri grl anlamna gelen szlerle ayn olduunu belirtiyor.121
Saka/Sak adnn Trk diline ait bir kelime olduunu kabul eden Gnaltay ise
aatay lgatinde Sak kelimesinin yan manasna geldiini belirterek
Sakalarn oturduklar yerlerin ana Trk iline nispetle yan taraf olduu
dnlrse onlara bu adn verilmi olmas mnasebetinin anlalacan
bildiriyor.122 Ayn bilim adam, vaktiyle bu ad tayan Trklerden Sibirya
ilerine ve kuzeydouya doru g etmek mecburiyetinde kalm olan ve
gnmzde Ruslar tarafndan verilen Yakut adyla anlan boylarn kendilerini
hl Saka adyla anmakta olmalarnn da eski Sakalarn Trklklerini
gsterdiini belirtiyor.123 Seyidof ise Sag/Sakn birden ok anlam olan Trk
meneli bir kelime olduunu ileri sryor ve Gnaltayn da belirttii zere,
Sak(a)/Salarn Yakutlarla soyca ya ayn ya da yakn akraba olduklarn kabul
ediyor.124 Birok Trk lehesinde Sa/Sak kelimesinin yaygn manalarndan
birinin yay olduunu, baz Trk lehelerinde kuvvet, g manalarnn
bulunduunu belirtiyor.125 Trkede bata y ve s ile balayan kelimelerin
birbirinin yerine kullanldn, Yakut adnn birinci hecesi yann, fonetik
119

Arsal; s.3.
Togan; Umum Trk Tarihine Giri, s.35.
121
Kuun; s.LVII.
122
Gnaltay; s.349.
123
agm.; s.350.
124
Seyidof; Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda, s.31-32.
125
agm.; s.32.
120

19

bakmndan Sak(a), Sa(yay) ile farkl olsa da mana bakmndan Sak/sa (yay)
ile aynln savunan Seyidof, ya ve Sa(k)/Sann her ikisinin de yay demek
olduunu kabul ediyor.126
Sakalarn kendilerine hangi ad verdikleri henz kendi yazl
kaynaklaryla belirlenmi olmamasna ve onlara bu ad komularnn
vermesine ramen kendilerini buna yakn bir adla anmalar mmkn
grnmektedir. Bilim adamlarnn Trklkle ve Trke ile balantl grmeye
altklar Sak kelimesinin, Seyidofun da belirttii zere Trkede baz
kelimelerde bata s ve y deiim hadisesini, Trklerde yay ye okun en
eski devirlerden bu yana nemini ve Bozoklar, oklar, 53 Yaylar, 40
Yaylar127 gibi daha sonraki Trk boylarnn da yay ve oku kendilerine ad
olarak aldklarn dndmzde Sak kelimesinin Trke ile alakal bir
kelime olabilecei akla yatkn geliyor. Ayrca, Sakalarn ok iyi yay ve ok
kullanmalar, bu hususiyetlerinin hem yazl kaynaklar hem de arkeolojik
malzemeyle tespit edilmesi, onlarn adnn yay ve okun birlemesinden
olutuu dncesini kuvvetlendiriyor.
3. Dillerinin Trk Diliyle lgisi
Dilin milletlerin kknn tayininde phesiz ok byk nemi vardr.
Bir milletin dilini tespit edebilecek yeterli malzemenin olmamas, o milletin
hangi rka mensup olduunun belirlenmesini zorlatrmakta ve byle bir
durumda bu meselenin zmnde din, gelenek ve grenekler ve sanat
eserleri gibi ikinci dereceden kaynaklarn kullanlmas mecburiyeti gndeme
gelmektedir. phesiz ki, bunlarn meselenin zmnde dil kadar neticeye
gtrc olmas mmkn deildir.
skitler de dilleri hakknda fazla materyal bulunmayan kavimlerden
biridir. Bundan dolay skitlerin rani bir kavim olduunu iddia edenlerden
baka, Trk olduu grn savunan dil bilimciler de bulunmaktadr.
skitlerin diliyle ilgili bilgileri ivi yazl metinlerde ve Grek yazarlarnn
eserlerinde belirttikleri kelimelerden renebiliyoruz.
Blgenin corafi adlar Eski a yazarlar arasnda Trk dilinin
yardmyla Karadenizden Hazar Denizine kadar byk bir sahada
yaylmtr. Hatta eski yazarlarn gsterdikleri delillere gre onlara Trk
dilinde baz adlar verilmitir. Bunlara, Temerinda, Karm Paluk, Graucasus128
rnek olarak verilebilir (Bk. Belge I). Temerinda birleik kelimesinin ilk
kelimesi olan Temer, Trke Tengiz ve Macarca Tenger olarak
bilinmektedir.129 skitler Graucasus Dana Graucasim demitir. Trk dilinde
kar, kar ve okar, ykseki nitelemek iin kullanlmaktadr. Formalardaki
augan, Uygurca okan, aatayca ogan yani Byk Tanrya iaret
etmektedir. skitlerin Karm Paluk ad da balk glne iaret etmektedir.130

126

agm.; s.34.
agm.; s.36.
128
Kuun; s.LVII.
129
G. Nemeth; Trkln Eski a, lk, XV, 1940, s.806.
130
Kuun; s.LVIII-LIX.
127

20

skitlerin sadece corafya adlaryla deil ayn zamanda skite Tanr

adlaryla Trke arasnda da balant kurulabilmektedir. Herodotos, skitlerin
Hestiaya Tabiti, Zeusa Papaeos, Geaya Apia, Gksel Aphroditeye
Artimpasa, Poseidona Thamimasadas dediklerini bildirmektedir.131
Thamimasadas, Denizin Babas ve Artimpaa, Erdemba btn cesaretlerin
ba anlamna gelmektedir. Tabiti ise tapnmakla alakal olup tapm,
tapnmay gsteriyor. En byk Tanrnn ad olan Papaeos, Baba, Dede,
Ata, Babir, Bayat Tanr manasna geliyor.132
Sakalarn diliyle ilgili olarak Sus ve civarndan bulunan ivi yazl
metinler onlarn dilinin Trke olduunu gstermektedir. Olduka dank
olan yazlardan Sakalarn Trkl anlalmaktadr. Bu ivi yazl metinlerde
Trke kelimelere anira, onamak; arta, oturmak; daldu, doldurak; gik, gk;
irigi, artmak, artk; kutta, katmak; ari, oul; val, yol; vita vana, te yana;
vurun, urun133 rnek olarak verilebilir (Bk. Belge II). Mordtmann bu
metinlerden hareketle Sakalarn Trk olduunu ve bu yaztlarn Trk-Tatar
dil kkyle, balantl olduunu kabul etmekte ve bu dile Saka adn
vermektedir.134 Bu metinlerde, zellikle fiillerin hemen hemen tamam
Trkedir. Bunu bir tesadf olarak dnmek mmkn deildir. Tuna
Birbiriyle hi ilgisi olmayan dnya dillerinde, tesadfi kelime uygunluklar bir
mucize kabilindendir ve rnekleri bir elin be parman gemez.135 derken
bunun sebebini de ad geen eserde aklamaktadr. Oysa, Susta bulunan
ve Sus diliyle ilgili grnen kelimelerin byk ounluu Trkedir.
Kazakistanda AlmaAta'nn yaknnda Esik kurganndan zeri yazl
kk bir kap bulunmutur. Sakalara ait olan ve 26 harften oluan bu yaz
Sleymanov tarafndan Hann olu yirmi yanda yok oldu. (Halkn?) ad
da yok oldu136 eklinde de gnmz Trkesine aktarlmtr (Bk. Belge III).
Antik yazarlarn verdii Tanr, corafya ve ahs adlar, Sus ve
evresinde bulunan tula paralar ve nihayet Esik Kurgannda bulunan
kk kap zerindeki yaz skit/Sakalarn Trkln gstermek bakmndan
byk nem tamaktadr. phesiz, inin kuzeybatsndan da Tuna
Nehrine kadar ok geni bir sahaya yaylm topluluklar iinde baka dilleri
konuan topluluklar bulunuyordu. Fakat mevcut belgelerin gsterdiine gre,
skit/Sakalar Trk dilli ve Trke konuuyor olmalyd. Mordtmannn da
belirttii gibi137 ivi yazl belgelere gre Sakalarn dili, Trk-Tatar ve FinUgor dillerinin henz ayrlmad dnemdendi.

131

Herodotos; IV, s.59.

Kuun; s.LIX.
133
Mordtmann; s.9, 15, 20, 24, 29, 36, 49, 66, 70.
134
age.; s.77.
135
O. Nedim Tuna; Smer ve Trk Dillerinin Tarih lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi, Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Ankara, 1990, s.38.
136
Sleymanov; s.3.
137
Mordtmann; s.50.
132

21

4. Dinlerinin Eski Trk Diniyle lgisi

skitlerin dini hakknda Grek kaynaklarnda verilen bilgiler olduka
snrldr. skitlerin tanrlar hakknda Herodotos bilgi vermektedir. Herodotos
skitlerin en ok Hestia olmak zere Zeusa ve Zeusun kars olan Topraka
itibar ettiklerini, Apollon, Gksel Aphrodite, Herakles ve Aresin ise ikinci
srada yer aldn belirtmektedir. Yine Herodotos, skit dilinde Hestiaya
Tabiti, Zeusa Papaios, Topraka Api, Apollona Oitosyros, Gksel
Aphroditeye
Artimpasa,
Poseidona
Thamimasadas
denildiini
bildirmektedir.138
Herodotosun verdii bilgilerde skitlerin Trklne dair ak iaretler
vardr. Balca, Papaeus (Gk Tanr), Apia (Yer Tanrs) ve Tabiti (Ev ve Aile
Tanrs) olmak zere tanr bulunmaktadr. Eski Trklere ait btn eski
kaynaklar Gk Tanr (Tengri) ile Yer Tanrs (Yersub)nn varlndan
bahsediyor. rnein, Orhun Kitabelerinde, Yukarda Trk Tanrs ve
mukaddes Yer-Subu yle demitir:"139 Trk milleti yok olmasn, millet
olsun.140 Bu iki Tanrdan baka, Trklerde bir de Umay adnda ev hayatna
ve ocuklara bakan bir Tanra bulunmaktayd. skitlerin Tabiti adn
verdikleri tanra fonksiyonu itibaryla eski Trklerdeki Umaya tekabl
etmektedir.141 Yer Tanrs ismi olarak gsterilen Apia kelimesi de Trke bir
kelimeyi dndryor. Hemen hemen btn Trk lehelerinde Ebi, Ebe
kelimesinin douran kadn manasna geldii bilinmektedir. Bu kelime
zamannda mahsul Tanrs yani mahsul veren, mahsul douran Tanr ad
olup daha sonra ebelere, douran, dourmaya yardm eden kadnlara
gemi olmas kuvvetle muhtemeldir. Kazan lehesinde ebi kabile, byk
ana ve umumiyetle muhterem kadn manalarna gelmektedir.142 Eski
Trklerde muhterem kadnlar Tanra adlaryla yad etme detinin olduunu
da Orhun Kitabelerinden anlyoruz. Bilge Kaan anasn Umay gibi
gryor.143
skit ve eski Trk din inanc arasnda paralellik kurabilmek mmkn
olabiliyor. nancn merkezinde Gk Tanrnn olduu anlalyor. zellikle
byle bir inancn varln bozkrlarn dousunda yaayan skit
topluluklarnda grebilmek mmkn oluyor. skitlerin dousunda yaayan ve
Saka tigrakhauda yani ok eklinde sivri balk giymi Sakalarla
Massagetlerin aynl biliniyor.144 Massagetlerin din inancyla ilgili olarak
Herodotos, Taptklar tek tanr gnetir ve ona at kurban ederler. Bunun
anlam tanrlarn en hzls olan Gnee en hzl hayvan takdim etmektir.
demektedir.145 Buradan onlarn politeist (ok tanrl) bir inancnn olmadn,
muhtemelen Herodotos tarafndan belirtilen Gnein de Gk olabileceini
138

Herodotos; IV, s.59.

Arsal; s.10.
140
Muharrem Ergin; Orhun Abideleri, Boazii Basm ve Yaynevi, stanbul, 1991, s.78.
141
Arsal; s.10.
142
age.; s.10.
143
Ergin; s.25.
144
Durmu; Massagetler, Bilig, 3, 1996, s.88.
145
Herodotos; I, s.216.
139

22

dnebiliyoruz. Eski Trklerde Gk-Tanr adna hayvanlar, zellikle at

sunulmakta ya da kurban edilmekteydi.146 Gn byk cisimleri Gne ve
Ayn, sonunda gk grlts ile imek gibi hadiselerin Gk-Tanryla belirli
bir balants vard.147 Massagetlerde tek tanr olarak belirtilen Gne de Ay
ve yldzlar gibi gk ierisinde yer aldndan bu durum Gk-Tanr inancyla
balantlyd.
skitlerde tanr ya da tanralar antropomorflatrlmamlar (insan
eklinde tasavvur ve tasvir edilmeme) ve klt (tapmla ilgili) heykelleri
yaplmamtr. Dolaysyla skit tanrlar iin tapnaklar da ina edilmemitir.
Asli Trk itikadnda antropomorfizm yoktu. Bundan dolay da onlar
muhafazaya mahsus yaplar olan tapnaklar ina edilmiyordu148
skitlerde atalar saygyla yad ediliyordu. Onlarn hayatnda atalarnn
mezarlarnn nemli bir yeri vard. Bir lde onlar yurtlarna balayan en
nemli unsurlardand. Bunu Dariusun skitler zerine yapm olduu sefer
srasnda ok iyi anlyoruz. Darius skit Hkmdarna eli gndererek
kendisine kar koyabilecek gc varsa karsna karak savamasn ister.
skit Hkmdar ise hi kimseden korkmadn, hibir kentleri ve dikili
aalarnn olmamasndan dolay savaa girmediini belirtir. Ancak, Persler
atalarnn mezarlarn bulup onlara zarar verirlerse o zaman savaacaklarn
bildirir.149 Burada skitlerde bir atalar kltnn varl anlalr. Eski Trklerde
de atalara ait hatralar kutlu saylmaktayd. Atalarn ruhlarna kurbanlar
kesilmekte ve onlarn mezarlar korunmaktayd.150
skitlerde ruha inan dncesi de kkl bir gelenee bal
bulunmaktayd. Btn hayatlar boyunca, tabiatla mcadele ve kaynama
iinde bulunan bu insanlar, zaman zaman birtakm korkun veya garip tabiat
hadiseleriyle karlamlar ve aklayamadklar bu hlleri ruhlara
atfetmilerdir. Bunlar iyi ve kt ruhlardr. Bazlar ise ilerini bozar.151 Tabiat
kuvvetlerine inanma eski Trklerde de vard. Eski Trkler tabiatta birtakm
gizli kuvvetlerin varlna inanyorlard. Da, tepe, kaya, vadi, rmak, su
kayna, maara, aa, orman, volkanik gl, deniz, demir, kl vb. Bunlar
ayn zamanda birer ruh idiler. Ayrca gne, ay, yldz, yldrm, gk
grlts, imek gibi ruh tanrlar tasavvur edilmiti. Ruhlar iyilik seven,
fenalk getiren olmak zere iki gruba ayrlyordu.152
skitlere gre mukaddes addettikleri ve tapndklar her cisim bir ruh
tamaktadr. Bundan da anlalaca zere, bilhassa Greklerle temastan
146

Durmu; Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G FEF Sosyal Bilimler Dergisi, 2,
1997, s.16.
147
W. Koppers; Urtrkentum und Urindogermanentum im Lichte der Vlkerkundlichen
Universalgeschichte, Belleten, V, 1941, s.504-505.
148
. Kafesolu; Trk Mill Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul, 1989, s.297.
149
Herodotos; IV, s.124-127.
150
Kafesolu; s.291.
151
Herrmann; Sakai, Paulys Real Encyclopdie der Classischen Altertumswissenschaft,
Stuttgart, II Al, 1921, s.1797.
152
Kafesolu; s.289.

23

nce skitlerin dininde amanizme ait unsurlar bulunmaktadr. amanizm,

umumiyetle Sibiryada yaayan kavimlerin inanlarn ifade eden bir tabir
olup, Kuzey Asya halklar arasnda, byc- sihirbaz anlamna gelen
aman kelimesinden tremitir.153 skit dininde amanizm ile beraber
grnen unsurlar aynen Trk- Mool kltr tarihinde de bulunmaktadr. W.
Schmidt, amanizmi Gk-Tanr ile Yer Tanr ve bunlara bal ruhlara
dayanan bir din olarak kabul etmektedir.154 Yerlemi kanaat ise mevcut bir
dinde var olan ve dini bir btn olarak alglamaya uygun artlarn
amanizmde olumad ve bundan dolay bir inan olarak kabul edilmesi
gereidir. nk her din bir inan olduu hlde, her inancn bir din olmad
bilinmektedir.
skitlerin inandklar ruhlar ve tanrlar leminin eski Trk dininde
bulunan motiflerle olan benzerliini tesadfle aklamak mmkn deildir;
aksine bu benzerlikler ve balar skitlerin Trklne iaret olarak saylabilir.
5. Gelenek ve Greneklerinin Eski Trk Gelenek ve Grenekleriyle
lgisi
skitlerin gelenek ve greneklerine dair bilgileri Herodotos ve
Hippokratesten renmekteyiz. Herodotos ve Hippokrates skitlerin hayat
tarz ve baz detleri hakknda nemli bilgiler vermektedir. Herodotos
skitlerin gelenek ve greneklerine bal ve yabanc geleneklere kesinlikle
kapal bir toplum olduunu belirtmektedir.155 Hippokrates ise skitlerin
gebe bir kavim olduunu, onlarn soua kar korunakl keeyle kapl,
drt ya da alt tekerli, kzler tarafndan ekilen arabalarda yaadklarn156
hayvanlarna otu bol otlaklar bulmak iin dolatklarn belirttikten sonra
onlarn pimi et yediklerini ve ksrak st itiklerini (Bk. Belge IV)
bildirmektedir.157
Hippokrates tarafndan verilen bilgiler Hunlar ve Gktrkler hakknda
yazlanlarn ayndr. Bunlar Trk derme evlerinde yani keeden yaplm
kubbeli adrlarda yaamlar. Sz konusu derme evleri Trklerden alarak
benimseyen baz rani kavimlerin bu evlerin baz aksamna dair kullandklar
kelimelerin ounun Farsa deil de Trke olmas, ad geen evlerin asl
sahibinin Trkler olduunu aka gstermektedir. te taraftan Araplarn da
bu evlere Qubba Turkiya yani Trk adr dedikleri bilinmektedir.158
Ayrca skitlere tbi olan Alan, As gebelerinin adr ve alauk yapmasn
bilmedikleri, st aa kabuklar ile rtlm arabalarda yaadklar ve
skitlerin dier Trk kavimleri gibi kmz itikleri ve st kurutarak kurut
153

S. Bulu; aman, slam Ansiklopedisi, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1979, s.320.
Tarhan; skitlerin Din nan ve detleri, Edebiyat Fakltesi Dergisi, 23, 1969, s.148-149.
155
Herodotos; IV, s.76.
156
Hippokratesin skitlerin hayat tarzna dair verdii bilgiler, Gney Rusyada takriben 1790
ylnda yaayan Trklerin hayat tarzyla (Bk. Res.1a-b) yakn benzerlik gstermektedir.
157
Hippokrates; Hippokratous To Peri Areon, Hydaton, Topon, Parisioi: .M. Eberartos, 1876,
s.XCI-XCIV.
158
Togan; Umumi Trk Tarihine Giri, s.34.
154

24

yaptklar bilinen hakikatlerdendir.159 skitler ve Hunlar ata binmek ve kmz

imek gibi detleri bakmndan birbirlerine benzemektedir.160
Herodotosun anlattna gre skitler bata at olmak zere btn
hayvanlar kesmektedir. Yine o, onlarn domuz kurban etmeleri bir tarafa,
onu topraklarnda beslemelerinin bile sz konusu olmadn ifade
etmektedir.161 Trkler hemen her devirde kesim hayvan olarak at dier
hayvanlara tercih etmilerdir. Gnmzde at kurban etme detinin
gayrimslim Altay Trkleri arasnda devam ettii bilinmektedir. skitlerin
genelde domuz beslememeleri ve onlar asla kurban olarak kesmemeleri
olduka ilgi ekicidir. Buradan Trklerin bu hayvana kar duyduklar nefretin
sadece slami kanaatle ilgili olmad sonucunu karabiliriz.162 Bu cmleden
olarak, skitlerin at kurban etmeleri ve domuz kesmemeleri itiyad, onlarn
Trklkleri hususunda bir iaret olarak kabul edilebilir.
skitler arasnda olduka fazla olan falclar kehanetlerinin icrasnda
st ubuklar kullanmlardr.163 Bu kehanet gsterme tarz da gnmzde
bile ok sayda gayrimslim Trkn dini merasimlerde ubuk kullandklar
dnlecek olursa164 skitlerin Trklklerinin bir delili olarak dnlebilir.
Herodotos, skitlerin nasl ant itikleri hakknda da bilgi vermektedir. O,
ant ienlerin toprak bir kabn ierisine arap doldurup, kanlarn bunun
ierisine kartrdktan sonra itiklerini ve orada bulunan ileri gelen kiilere de
ikramda bulunulduunu165 belirtmektedir. skitlerdeki bu merasim de eski
Trklerde grlen ant ime merasiminin ayndr. Bu merasim Asya
Hunlarnda da ayn ekilde yaplmaktadr. Hun hkmdarlarndan Huhanye
M I. yzyln ortalarnda in elileriyle anlama yapt zaman araba kan
kartrarak imitir.166 Bunun Ural-Altay kavmi olarak Macarlar ve Kumanlar
arasnda da yaygn olduu bilinmektedir.167 skitlerdeki dostlama
merasimlerinde grlen kan kartrma usul tarih boyunca btn Trk
boylarnca devam ettirilmitir; hatta Osmanl edebiyatnda kan yalap dost
olma motifine rastlanmaktadr.168
159

age.; s.34.
E. H. Parker; A Thousand Years of the Tartars, Kegan Paul Alfred, New York, 1924, s.3.
Herodotos; IV, s.61-63.
162
Arsal; s.11.
163
Herodotos; IV, s.67.
164
Minns; Scythians and Greeks, s.87.
165
Herodotos; IV, s.79.
166
N. Y. Biurin; Sabronie Svedeniy o narodah obitavih v Sredney Azii v drevnie Vremena,
zdvo Akademii Nauk SSSR, Moskova, 1950, s.78.
167
Minns; Scythians and Greeks, s.87.
168
II. Bayezit devri airlerinden Mesihnin Ali Paa hakknda yazd mersiyede: Subhudem bir
acep ura oldu, Her taraf lagze-i saba oldu, Dil paa ile peykn-i oldu, Kan yalat ve karda
oldu.
I. Selim devri airlerinden Ahi'nin bir iirinde:
Oklarn can almaa tirinle yolda oldular,
Sinelerde kan yalatlar karnda oldular denilmektedir. Gnmzde de kan kardelii hl
mevcut olup nemini korumaktadr. Mesela ufakken kan karde olan bir erkekle kz, bydkleri
zaman birbiriyle evlenememektedir. A. nan; Eski Trklerde ve Folklorda Ant, Makaleler ve
ncelemeler I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1987, s.326.
160
161

25

Herodotos hkmdarlar ld zaman, skitler tarafndan o blgede

eni boyu bir drtgen, byk bir mezar kazldn ve lnn mumyalandn
belirttikten sonra hayatta olanlarn kulak memelerini kestiklerini, balarn
epeevre kazdklarn, kollarn izdiklerini, alnlarn ve burunlarn
yrttklarn bildirmektedir.169 Orhun Kitabelerinden de byle bir merasimin
yapldn renmekteyiz. Bilge Kaan Abidesinin gney cephesinde; Bilge
Kaan, babasnn it ylnn onuncu aynn yirmi altnc gnnde ldn,
domuz ylnn yirmi yedinci gnnde yas treni yaptrdn, bu esnada
inlilerin triyat, altn ve gm, dier topluluklara mensup kiilerin de iyi at
ve kara samur krkleri getirdiklerini belirttikten sonra; tren srasnda btn
halkn salarn tra ettiini ve kulaklarn yaraladn bildirmektedir.170
Buradan skitlerdeki l gmme detinin aynen Gktrklerde de tatbik
edildiini anlyoruz.
skitlerde llerin mumyalandn arkeolojik malzemelerle de
ispatlayabiliyoruz. Pazrkta bulunan cesetler mumyalanmtr. Bu
mumyalanm cesetlerin zerinde dvmelere de rastlanmtr. Genelde
cesetlerde vcudun n ve arka ksmlarnda batan aaya kadar dvmeler
bulunmaktadr.171
Klasik eserlerde mumya, mumya ve mumyag olarak geen
mumya, tpta ve tahnitte cesetleri korumak iin kullanlan bir maddedir. Bu
madde Ouz Trkleri tarafndan mukaddes addedilmitir. Eski Trkler, yok
olmay, toprak olmay bir trl kabul edememiler, btn fertlerini deilse
bile, ulularn ve hkmdarlarn mumyalamak suretiyle, maddi varlklarn
ebediletirmek istemilerdir. Orhun Kitabelerinden rendiimize gre, KlTigin mumyalanmtr. Deitirdikleri muhtelif dinlerin ruh anlayna gre, bu
sanatlarn bazen tadile lzum grmler, fakat bsbtn brakmamlardr.
slamiyetten sonra da bu dinde byle bir dnce olmad hlde, mumya
yapmakta devam etmilerdir. Buna en gzel misal, Anadolu Seluklularnn
yaptklar mumyalardr. II.Kl Arslan, I.Keyhsrev, Il.Sleyman ah, III. Kl
Arslan ve daha biroklar mumyalanmtr.172 Bu durum, skitlerde balayp
onlardan Gktrklere geen ve onlardan da Anadolu Seluklularna kadar
ulaan kkl bir ananeyi gstermektedir.
Herodotos, skitlerin l gmme ileri tamamlandktan sonra mezarn
zerine toprak attklarn ve en yksek tmsei yapmak iin birbirleriyle
yartklarn bildirmektedir.173 Bu det eski Trklerde bulunmaktadr ve Orta
Asyann kuzey blgeleri bu ekilde yaplm kurganlarla doludur. Orhun
Kitabelerinde mezarlar zerine dmanlarn heykelleri konulduu
belirtilmektedir.174 XII. ve XIII. yzyllarda Karadenizin kuzeyindeki sahada
169

Herodotos; IV, s.71.

Ergin; s.45-46.
171
S. . Rudenko; Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskoe Vremya, zdatelstvo Akademii
Nauk SSSR, Moskva, 1953, s.328.
172
. H. Konyal; Mumya ve Trklerde Mumyaclk, Tarih Konuuyor, III, 1969, s.1196-1199.
173
Herodotos; IV, s.71.
174
Ergin; s.22.
170

26

yaayan Kpak Trklerinde mezar stne tepecik yapma deti olduu

malumdur. XIII. yzylda Altn-Ordu hanlarndan Batuhan devrinde Trk
lkelerine seyahat eden Gillaume de Rubrouck Kpaklarn llerinin mezar
stne byk tepeler yaptklarn ve tepe zerine lnn heykelini dikerek
eline bir kap verdiklerini belirtmektedir.175
skitlerin kendi gelenek ve greneklerine ok bal olduklar
bilinmektedir.176 Ayn ekilde Gktrklerin de gelenek ve greneklerine ok
bal olduklar Orhun Kitabelerinden anlalmaktadr. Trk Kaan Bilge
Kaan milletine in kltrnn cazibesine kaplmamalarn tavsiye ediyor.
in lkesine yerleenlere, ince unvanlar kabul edenlere, yaptklarnn
yanl olduunu anlatyor.177
6. Sanatlarnn Eski Trk Sanatyla lgisi
skit sanatnn izlerini ok geni bir corafyada bulmak mmkndr.
Gebe skitler, yaam olduklar hayat artlar icab, daimi mesken yerine,
adr ikametgh olarak kullanm ve kendilerini, her trl tabi unsurdan
koruyan bu nesneyi mukaddes addetmilerdir. Kurgan178 ad verilen
tepecikler de esasnda, skit adrnn, br dnya iin hazrlanm bir
benzerinden baka bir ey deildir. Bu mukaddes istirahatgh form olarak
asrlarca devam etmi ve bilhassa Hun Trk kltrnde nemini muhafaza
etmitir.179 Enteresan bir nokta da Seluklu kmbetlerinin mimari olarak ayn
gelenei devam ettirmesidir. Bunlar ekseriyetle iki katldr. Alt taraf defin
blmesi olan kmbetlerin st blm tamamen adra benzetilmitir. Bu da
bize, Seluklu Trklerinin Mslman olduklar hlde hl eski bozkr
hayatnn geleneklerine bal olduklarn gstermektedir.
inin kuzeybatsndan Tuna Nehrine kadar ok geni bir sahadan
meydana karlan kurgan buluntular da skit ve Hunlardaki sanat
anlaynn benzerliini gstermeleri bakmndan byk nem tamaktadr.
Bu sanata hayvan slbu ad verilmektedir.
skit ve Hun bozkr sanatkrlar, ounlukla ormanlardaki sarmaklar
gibi lmne birbirleriyle mcadeleye girmi hayvanlar tasvir etmektedir.
Uzuvlarn bklmesi, yrtc hayvanlarn, akbabalarn veya aylarn
penelerinde kvranan geyikler ve atlar dramatik sanatn holand konular
oluturmaktadr.180 En ok kaplar, vazolar, levhalar ve ss eyalar
zerindeki sava sahneleri ve hayvan mcadelelerinde ileri teknik dikkati
ekmektedir. Bu sanatn en belirgin zelliini mcadele hlinde olan
hareketli figrler oluturmaktadr. Orta Asya Trk sanatnn zn oluturan
hayvan slbu da skitlerde ok kullanlm ve onlar tarafndan
175

Arsal; s.13.
Herodotos; IV, s.76.
177
Ergin; s.18, 21.
178
Kurgan kelimesi, Trke ile balantl olup korugandan gelmektedir. ly koruyucu ve
muhafaza edici vasfndan dolay bu ad verilmi olabilir.
179
Bulu; s.331.
180
Grousset; s.32.
176

27

gelitirilmitir.181 Gerek seilen konular gerekse bunlarn ilenileri

bakmndan skit ve Hun sanat birbirine ok yaknlk gstermektedir. Hatta
bir merkezde imal edilip deiik yerlerde ele geen sanat rnleri gibidirler.
Bu derece yaknlk skit ve Hunlarn ayn hayat tarzlar ve ayn anlayn
sanatlarna da aksetmi olduunu gstermektedir. Bu durum, Hun sanatnn
skit sanatnn bir devam olduunu dnmemizi mmkn klar.
7. skitlerin Devam Kabul Edilen Trk Topluluklar
skitler uzun sre tarih sahnesinde kalan ender toplumlardandr. Hem
uzun sre hkimiyetlerini srdren hem de geni bir corafyada varlklarn
hissettiren skitlerin bakiyelerinin olmas ve yeni devletlerin teekklnde yer
almalar gayet tabidir.
skitlerden Tiyen-an, Maverannehir ve Dou Trkistanda
yaayanlar Saka, Yedisuda yaayanlar u ismini alm grlmektedir.
Sakalarn Vusunlarla Gktrklerin atalar olabilecei dnlmektedir.182 Bu
dnceyi ilgili blmlerde bahsedildii zere gelenek ve grenekleri, din
inanlar ve sanat anlaylarndaki yaknlk ak bir ekilde gstermektedir.
Saka tigrakhaudaya ait olan ve Esik Kurganndan karlm olan yaznn
Gktrk yazsnn prototipi olduu kabul grmektedir.183 Trke yazld
anlalan ve transkripsiyonu yaplan bu yaz Sakalardan Gktrklere
gemitir. Bu durum ak olarak ok ynl bir balantnn olduunu ve
Gktrkenin oluumunda Saka tigrakhaudann fonksiyonunu ortaya
koymaktadr.
Gnmz Trk topluluklarndan Kent Trklerinin, Kagarllarn,
Taranlarn, kuzeyde bulunan Yakut Trklerinin atalarnn Sakalar
olabilecei kabul edilmektedir.184 zellikle Kuzey Sibiryada yaayan ve
kendilerini Saka olarak adlandran Yakut Trklerinin atalarnn da milattan
birka asr nce dardan gelen bir saldr sonucunda gneyden kaarak
Yenisey Irma ve Baykal Gl yaknlarna snmaya mecbur olduu
hakknda rivayetler vardr.185 Manucada Sakalara Yakuv denilmekte ve
onlarn Sakalarn bir uzants olduu da belirtilmektedir.186 Filolojik olarak da
Yakutla Sak(a), Sa adlarnn birinci hecelerinin ayn manaya gelen szler
olduu belirtilmektedir. Buna gre ya ve sak/sa her ikisi de yay demektir.
Yakutlar kendilerine Saklar gibi yay/ya/say ad olarak almtr.187 Bu ad
konulurken sa/ya/yay/n, kuvvet, g ve mstakillik manalar dikkate
alnmtr.188 Gerek Manucada Sakalarn Yakuv olarak gemesi gerekse
181

Koca; s.35-36.
Togan; Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, I, Arkada, brahim Horoz ve Gven Basmevleri,
stanbul, 1942, s.86.
183
O. Sleymanov; Ceti Sudn Kne Cazbalar, Kazak Edebiyat, 25 Eyll 1970, s.1-37.
184
Togan; Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, s.86-87.
185
age.; s.92-93.
186
. Kudayberdiulu; Trk - Krgz - Kazak Hem Hanlar eceresi, Alma-At, Sana Neriyat,
1991, s.63.
187
Seyidof; Azerbaycan Halknn Soy Kkn Dnrken, Yazc Neriyat, Bak, 1989, s.86.
188
age.; s.86.
182

28

Trk dilinde s ve y deiiklii Yakutlarn Sakalarn bir uzants olduunu

gstermektedir. Yay ve okun Trk topluluklarnda nemi sa-k/ya/a/yay,
Kasok (Kas+ok), Bozok (Boz+ok), ok (+ok), Onok (On+ok), Yakut
(Ya+kut) adlarndan anlalmakta189 ve Yakutlarla Sakalar'n arasnda bir
balant kurmamz mmkn klmaktadr. Yakutlardan bir ksm, zellikle
Lena vadilerinde yaayanlar, kendilerini Uranhay Sakalar yani Orman
Sakalar olarak adlandrmaktadr.190 Kendilerini Saka olarak adlandrmalar
da Yakutlarn Sakalarn bir uzants olduunu gstermek bakmndan bir delil
saylmaldr.
Tarih sahnesinde varlklarn on asr akn bir sre devam ettiren
Sakalarn, Yakutlarn, Kazaklarn ve hatta Kafkaslar'da yaayan baz Trk
boylarnn oluumunda nemli rol oynadklar sylenebilir.191

189

age.; s.86.
B. Hayit; Sovyetler Birliindeki Trkln ve slamn Baz Meseleleri, Trk Dnyas
Aratrmalar Vakf, stanbul, 1987, s.44.
191
Seyidof; Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda, s.36).
190

29

30

NC BLM
SKTLERN SYAS TARH
A. KAVMLER
IKILARI

VE

SKTLERN

TARH

SAHNESNE

Tarih ncesi devirlerden balayan gler aralklarla devam etmitir. Bu

glerin hemen hepsinin siyasi ve asker sebepleri vardr. Tarih ncesi
devirlerde yaplan glerin sebeplerini, o devreyi aydnlatabilecek yazl
kaynaklar bulunmadndan tam olarak aklayabilme imkn her zaman
bulunmamaktadr. Genelde yukarda da belirttiimiz zere, siyasi ve asker
sebeplerinin olduu bir gerektir. Burada ele alacamz g, M VIII.
yzylda skitlerin tarih sahnesine klaryla ilgili olandr.
1. Kavimler G
Yaklak olarak M 800 yllarnda bugnk Moolistan ve
Trkistan'da meydana gelen ve uzun sren bir kuraklk, Orta Asya'nn ve
Gney Rusyann bozkr blgelerinde, kayda deer bir nfus basksna
sebep olmutur. Otlaklarn kuraklktan etkilenmesi, dou bozkrlarnda
yaayan Hiung-nu (Hun) kabilelerinin inin kuzeybat snrna kaymalarna
yol amtr.192
in kaynaklarndan rendiimize gre, M VIII. yzyln balarnda
Hiung-nular inlilerle ve Choularla savamlardr. Bunun sebebi olarak da
Choularn her yerde garnizonlar kurmalar ve Hiung-nularn otlaklarnn
klmesi gsterilmektedir.193 mparator Suan onlara kar asker bir
harekette bulunmutur.194 Bunun sonucunda Hiung-nular in snrnn
batsna kadar ekilmiler ve orada bulunan komularn yerlerinden
oynatmlardr. Bylelikle dier kabilelerin de batlarnda bulunan kabilelere
hcum etmeleri, ok gemeden bozkrda mthi bir g hareketinin
balamasna zemin hazrlamtr. Her kabile, yeni otlaklar elde edebilme
gayesiyle batdaki komularna saldrmak zorunda kalmtr.195
2. skitlerin Tarih Sahnesine klar
skitler yukarda da belirttiimiz zere, doudan batya doru
kavimlerin birbirlerini sktrmalar sonucunda ortaya kmtr. Bunlarn M
VIII. yzylda Kimmerlerin lkesine geldikleri kabul edilmektedir.196
Herodotos, gebe skitlerin Asyada yaadklarn ve Massagetlerle
yaptklar savatan yenik karak Kimmerlerin yanna gtklerini
bildirmektedir.197 Fakat skitlerle Greklerin tanmalar Grek ticaret kolonileri
zamanna rastlamaktadr. Bilindii zere, Grekler Karadeniz kylarna
192

Tarhan; Eski ada Kimmerler Problemi, s.365.

Eberhard; in Tarihi, s.38-39.
194
Vernadsky; s.50.
195
Rice; s.43.
196
Kretschmer; s.923.
197
Herodotos; IV, s.11.
193

31

koloniler kurarak birtakm ticari faaliyetlerde bulunmulardr.198 Bu

kolonizasyon hareketleri skitler hakknda fazla bilgi sahibi olmamza
yetmemektedir. Malzemelerin arkeolojik buluntulardan olumas ve yazl
kaynaklarn olmamas salkl sonular karma imknn ortadan
kaldrmaktadr.
skitlerin adna ilk kez Asur kaynaklarnda rastlanmaktadr. Asur
imparatorlarndan Asarhaddon (M 680-668) devrine ait Prizma (B)de adlar
gemektedir. Bu vesikaya gre Asarhaddon, imparatorluun kuzey ve
kuzeydou snrlarn tehdit eden Kimmer ve Mannalarn saldrlarn bertaraf
etmek maksadyla skit Hkmdar Bartatua ile anlamay tercih etmi ve
ona kzn vererek skitlerin ad geen kavimlere kar savamasn
salamtr.199
Asur kaynaklarnda skitler hakknda Grek kaynaklarndaki kadar fazla
bilgi olmamasna ramen, Greklerin tarih deer tayan ilk kaynann
Herodotosun eseri olduu dnldnde, skitler hakknda bilgi veren ilk
Asur kaynann, bundan yaklak olarak iki yz yl nce ortaya kt
anlalr. Buradan karabileceimiz baka bir sonu da M VIII. yzyln
iinde Orta Asya'dan kan skitlerin M VII. yzyln ilk eyrei iinde
hissedilir bir g olacak ekilde Asur snrna kadar ulam olduudur. Bu
ifadeden skitlerin Hazar Denizinin bats, Tuna Nehrinin dousu ve
Karadenizin kuzeyindeki Kimmer yurdunun dnda, n Asyaya kadar ok
ksa zamanda yaylm olduklar gerei de ortaya kmaktadr. skitlerin
tarihini ok daha ncelere gtrmek isteyenler bulunmakla birlikte, salkl
sonularn alnabilmesi yazl kaynak olmamasndan dolay mmkn
olamamaktadr. Bizce, skitler yukarda ad geen Kimmer yurduna,
Asarhaddonun adlarn zikrettii dnemden nce, M VIII. yzyln ortalar
ya da bu tarihten biraz daha sonra gelmi olmaldr.
B. SKTLERN DER KAVMLERLE LKLER
skitlerin tarih sahnesine ktktan sonra eitli kavimlerle ilikisi
olmutur. Bu iliki genelde mcadeleleri aksettirmektedir. Hazar Denizi ve
Tuna Nehri arasndaki corafyaya geldiklerinde Kimmerlerle karlamlar,
onlarla mcadele edip yurtlarndan kovarak onlar takip etmilerdir. Bu
esnada Urartulular, Persler ve Asurlularla karlam ve onlarla mcadele
etmilerdir. skitlerin mcadele ettii dier bir kavim de bozkr kavimlerinden
biri olan Sarmatlardr.
1. skit-Kimmer likileri
Kaynaklardan rendiimize gre, skitler doudan batya doru
yneldiklerinde, Karadenizin kuzeyinde bulunan ve Hazar Denizinden Tuna
Nehrine kadar uzanan geni corafyada Kimmerlerle karlamlardr.
Herodotosun bildirdiine gre, skitler yukarda bahsettiimiz corafyaya
198
199

A. M. Mansel; Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1971, s.169.
Luckenbill; s.207.

32

gelince, Kimmerler byk bir istila karsnda olduklar dncesiyle bir

araya gelip durumu grmler. Hkmdarlar ve halkn bir ksm yurtlarn
olmas muhtemel bir istilaya kar savunmay dnrken dier bir ksm ise
skitlerle savamaktansa yurtlarn terk etmeyi daha uygun grmtr.
Sonunda bu dnce ayrlndan dolay ikiye ayrlan halk, birbiriyle
savam ve geriye kalanlar da yurtlarn terk etmitir.200 Buradan
anlaldna gre skitler, Kimmer lkesine doudan girdiklerinde lkenin
dou blmnde bulunan Kimmerlerle ilk temas kurmular ve dier
blgelerde yaayan Kimmerler, skitlerin batya doru geldiklerini ve
durumun kendileri iin kt sonu getireceini anlamlardr.
Kimmerler M VIII. yzyln son on yl iinde ge ynelmilerdir.
phesiz bu gn merkezini Karadenizin kuzeyinde bulunan bozkrlar
oluturmutur. Kimmerler oradan hareketle Kafkas yolunu seerek201 Kafkas
geitlerini amlar202 ve Urartu topraklarna yaylarak Anadoluyu istila
etmeye balamlardr.203
Kimmerleri yurtlarndan eden skitler, Yakn Douya kadar onlar takip
ederek kovalamlardr.204 skitlerin nnde Dou Anadoluya gelen
Kimmerler, Urartululara saldrmlardr.205 M VIII. yzyln sonlar ve M
VII. yzyln balarnda Asur snr blgesinde nemli deiiklikler olmutur.206
Anadolunun dousundaki Urartu, M VIII. yzyln ortalarnda bir taraftan
Kuzey Suriye ve Frata kadar, dier taraftan Kafkaslar'a kadar uzanan
byk bir devlet olmutu. Bunlar gerek Sargon ve haleflerinin gerekse
Kafkas geitlerinde gittike byyen Kimmer tehlikesi yznden Asur nfuz
blgesinden ekilmilerdir. Urartu Kimmer mcadelesi sonucunda istilaclarn
yolu Anadolunun ilerine doru evrilmi ve Urartu Devleti de kmekten
kurtulmutur.207
skitler, Kimmerlerin ardndan Kafkaslar doudan dolaarak Hazar
Denizi kysn takiben Derbent-Demirkap geitleri zerinden Azerbaycana
ve rana208 daha genel bir deyimle n Asya dnyasna dalgalar hlinde
akmaya balarlar. Lehmann-Hauptun Wincklere dayanarak verdii bilgilere
gre Kimmerlerin Urartunun kuzeydou eyaletlerine, Urmiye Glnn bat
200

Herodotos; IV, s.11.

M. Streck; Assurbanipal und die letzten Assyrischen Knige bis zum Untergange Niniveh's, I,
Nationales Druckhaus, Leipzig, 1975, s.CCCLXXI.
202
C. F. von Lehmann-Haupt; Kimmerier, Paulys Realencyclopdie der Classischen
Altertumswissenschaft, Stuttgart, 1921, XI, 1, s.398.
203
Tarhan; Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, Aratrma Sonular Toplants, I, Ankara,
Babakanlk Basmevi, 1984, s.110.
204
Tarhan; Bozkr Medeniyetlerinin Ksa Kronolojisi, Tarih Dergisi, 1970, s.22.
205
J. Lewy; Kimerier und Skythen in Vorderasien, Reallexion der Vorgeschichte, Berlin, 1926,
VI, s.347.
206
J. V. Prasek; Geschichte der Meder und Perser bis Makedonischen Eroberung,
Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1968, s.112.
207
K. Tansu; Kimmeler'in Anadolu'ya Girileri ve M VII. Yzylda Asur Devletinin Anadolu ile
Mnasebetleri, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, VII, 4, 1949, s.536.
208
Herodotos IV; s.12.
201

33

kylarna kadar yayld, Urmiye Glnn gneydousunda oturan

kuzalar tarafndan Mannalarn lkesine saldrld ve gn batya doru
yneldii kabul ediliyor.209 Buradan da anlalaca zere, Kimmerleri batya
gitmeye zorlayan sebeplerin banda doudan gelen bask yer almaktadr.
Ayrca, Kimmerleri batya yani Anadolu'nun ilerine iten sebepler arasnda
Kimmerler ve Anadoludaki kavimler arasnda daha nce gereklemi
ilikiler ve bylece Kimmerlerin Anadolunun en azndan bir blmn
tanm olmalar dnlebilir.
Asur vesikalarnda ilk olarak Kimmerlerin ortaya k Kral Sargon
(M 722-705) zamanna rastlamaktadr.210 Bu tarih skitlerin ilk grubunun
Kimmer yurduna yerlemelerine tekabl eden tarihe yaknlk gstermektedir
ve in mparatoru Suann, Hiung-nulara kar giritii cezalandrma
tedbirleriyle harekete geen Asya kkenli kavimlerin batya doru yapm
olduklar glerle dorudan ilikilidir.
2. skit-Urartu likileri
Urartulular yerlemi olduklar corafya itibaryla, Kafkaslar'dan n
Asyaya alan kaplar zerinde bulunmaktaydlar. Urartulularn gneylerinde
bulunan Asurla olduu kadar olmasa da Kafkaslardan inen gebe
kavimlerle ilikileri olmutur. Bunlardan ilkini Kimmerler, ikincisini ise onlar
takip eden skitler oluturmutur.
Kimmerleri takip ederek Dou Anadoluya, Urartu lkesine ulaan
skitlerle Urartu Kral II. Rusa (M 685-645) akllca bir politika izleyerek bir
anlama yapmtr.211 Ancak, skitlerle Urartulularn dostluklar uzun
srmemi ve VII. yzyln sonlar ve VI. yzyln balarnda skitler Urartu
yerleim merkezlerine basknlar dzenleyerek bu merkezleri yakp
ykmlardr.212
II. Rusa tarafndan ina ettirilen Teiabaini kenti ve kalesi M VII.
yzyln sonlarna doru skitler tarafndan zapt edilerek tahrip edilmitir.
Burada yaplan kazlarda skitlerin kullanm olduu ok ular, orada yerleik
olan ve oray savunanlarn cesetleri bulunmutur.213 Yine II. Rusa tarafndan
ina ettirilen Rusahinili kentinin de M VII. yzyln sonlar ile VI. yzyln
balarnda skitler tarafndan yaklp ykld sanlmaktadr. Kaleye yaplan
baskn sonunda at ve ahap malzemenin yanarak kmesi, kerpi
duvarlarn pierek tulalamasna neden olmutur. Kazlar srasnda ortaya
karlan 30 cm'lik kl ve yangn art tabakas yangnn iddetini
gstermektedir. Yangn ve ykmdan sonra Toprakkalede herhangi bir yeni
yerleme olmamtr.214
209

Lehmann-Haupt; s.406.
Lewy; s.347.
211
Tarhan; Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, s.113.
212
Hartmut Schmkel; Kulturgeschichte des alten Orients, Alfred Krner Verlag, Stuttgart, 1961,
s.639.
213
Oktay Belli Urartular, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, I, Ankara, 1982, s.175.
214
agm.; s.182.
210

34

Urartulular tarih sahnesine ktktan sonra Asurlular ile ilikide

bulunmu ve onlarla savamlardr. M VIII. yzyln sonlarna doru
Kafkaslardan inen Kimmerlerle de mcadele eden Urartulular, onlar takip
ederek gelen skitlerle zaman zaman anlamalarna ramen onlarn M VII.
yzyln sonlarnda ve VI. yzyln balarnda gerekleen istilalarna kar
koyamayarak yaklak olarak M 585 yllarnda215 tarih sahnesinden
ekilmilerdir. Bylelikle skit-Urartu ilikileri, skitlerin Urartu Devletini
ortadan kaldrmasyla son bulmutur.
3. skit-Asur likileri
Kimmerlerin yurtlarn ellerinden alarak onlar takip eden skitler
Kafkaslar aarak Urartu Devleti zerinden Asur Devletinin kuzey snrlarna
kadar ulamtr. Kimmerlerin hemen arkasndan gelen skitler Kimmerlerle
birlikte Asur kaynaklarna gemitir.
Asarhaddon zamannda Asur Devletinin kuzey ve kuzeydou snrlar
Kimmerler ve skitlerin istilasna uramtr. Asarhaddon skit Hkmdar
Bartatua ile anlaarak kzn ona vermitir.216 Bu Asur ve skit dostluu
sonucunda Asur Kral Asarhaddon Hubana (Konya Erelisi)ya kadar
giderek Kimmer Babuu Teupay ve mttefiki olan Hilakku Devletini
malup etmitir.217 Bu arada skitler de bo durmayarak Kimmerleri batya
doru sktrmaya balamtr. Bunun sonucunda Kimmerler Anadolunun
ilerine kadar yaylmtr.218 skitlerle anlama yaparak batya doru
Kimmerlerin zerine yryen ve onlara kar zafer kazanan Asarhaddon, bu
zaferinden Til Barsib stelinde de bahsetmektedir. Bu vesikaya gre,
Hilakkular skit ordularn yenen Mannalarla birleerek, Asur Devletine kar
isyan etmiler ve fakat Asur Kral bu isyan bastrmtr.219
Asarhaddon devri vesikalarnda skitler hakknda verilen bilgileri klasik
Yunan yazarlarnn rivayetleri de desteklemektedir. Gerekten de
Herodotosta Prototeus olu Madyas idaresinde byk bir skit ordusunun
Avrupadan kovduu Kimmerleri takip etmek zere Asya'ya girdiklerine ve
Med topraklarna vardklarna dair bir kayt vardr.220 Herodotosta Prototeus
eklinde ad geen skit Hkmdarnn Asur vesikalarnda ad geen ve Asur
Kral Asarhaddon ile anlaan hkmdar Bartatua olduu genelde kabul
edilmektedir.221
Urartu Devletinin Azerbaycan tarafndaki eyaleti paralannca, skitler
hkmdarlar Bartatua ve olu Madyes idaresinde, bizzat Urartulularn
lkesini igal etmek ve oradaki Sakz kendilerine bakent yapmak ve de

215

agm.; s.178.
Streck; s.CCCLXXIV.
217
B. Landsberger-T. Bauer; Zu neuverffentlichten Geschichtsquellen aus der Zeit von
Asarhaddon bis Nabionid, Zeitschrift fr Assyriologie, III, 37, 1927, s.79.
218
Minns; The Scythians and Northern Nomads, s.189.
219
F. Knal; Eski Anadolu Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1991, s.258.
220
Herodotos; I, s.103.
221
Lehmann-Haupt; s.404.
216

35

buradan Kzlrmak'a kadar uzanan bat istikametindeki blgeyi kontrol

altnda tutmak maksadyla Kuzey Persiada kalmlard. Onlar bu dnemde
ok gl grnyorlard. Gerekten de M 626da Asurlular onlarn yardm
ile Medlerin yapt Ninive kuatmasn krmlard. Baarlarndan dolay
zafer sarholuuna kaplan skitler, M 611 ylnda Filistine ulancaya
kadar Suriyeyi bask altna almlard. Msra kar herhangi ileri bir hareket
ise Kral Psametikos tarafndan hara demek suretiyle nlenmiti.222 Bu
zaman zarfnda Medler Babilliler'le ittifak yapmlar. Onlarn birleik ordular,
Asurlulara kar yrmler ve bu defa mttefik kuvvetler bir zamanlarn bu
gl imparatorluunu tahrip etmilerdir.223
Ninivenin dmesinden sonra Medler, vakit geirmeden skitleri
memleketlerinden karabilmek ve hi durmakszn, bu atl kavimleri,
Persiay istilaya baladklar noktadan Asya ilerine geri itinceye kadar
gerekeni yapmak iin yeniden kuvvetlerini toplamlard.224 Medlerin basks
karsnda, Bat Asyann byk bir blmne yirmi-sekiz yl hkmeden
skitler225 tekrar Urartulularn yaam olduu corafyaya ekilmilerdir. Belki
de bu tarihte onlarn bir ksm asr sonra Partlar meydana getirecek olan
akrabalar Dahailerle kararak Hazar Denizi ve Aral Gl arasnda yer alan
bozkr blgesini igal etmek iin yeniden douya doru dnmlerdi.
Dierleri, Skytho-Dravidler ierisindeki skit karmn gz nnde
bulunduracak olursak, Hindistana kadar itilmi olabilirler. Bu arada baka bir
grup da Urartu blgesinde kalmtr. Bylece byk ounluu bat
bozkrlarnda kalan skitler, orada refah iinde yaayan akrabalarn
grmler ve Gney Rusyann verimli topraklarna yerlemilerdir.226
M VIII. yzyln sonlarna doru Asur yazl kaynaklarnda adlar
geen ve daha sonraki Asur kaynaklarnda da adlarndan bahsedilen ve
Asur Kral Asarhaddon'un anlamak zorunda kald skitlerin Asur Devleti ile
ilikileri yaklak olarak bu corafyaya ulamalarndan bir asr sonra, Asur
Devletinin ortadan kaldrlmas neticesinde son bulmutur.
4. skit-Pers likileri
skit-Pers ilikilerinin Eski a tarihi iinde nemli bir yeri olup bu iliki
uzun bir sre devam etmitir. Medlerin yerine geen Akamenitler slalesi
dneminde skitler byk bir g kaybetmelerine ramen, siyasi bir kuvvet
olarak varlklarn devam ettirmiler. ran destanlarna baklrsa bunlar
Afrasyaptan sonra tekrar byk bir devlet hline gelerek bir aralk tekrar
ran kendi nfuzlar altna almlardr. Byk Kirus (M 555-528)
zamannda Sakalarn Babil ve Asurlulara kar dmanca hareketleri ve
Hazar Denizinin gneybat sahilinde yaayan Herkanllarla bir olarak
Asurlulara kar asker gnderdikleri ve sonuta Kirus ile birletikleri
222

Minns; The Scythians and Northern Nomads, s.189.

Rice; s.45.
224
Memi; s.28.
225
Herodotos; IV, s.1.
226
Rice; s.46.
223

36

zikredilmektedir. Fakat Sakalarn Trkistandaki esas zmreleri Kirusa tbi

deildi. Babil, Lidya gibi n Asya devletleri ile uzun savalar yapan Kirus
kendi yannda Saka Devleti gibi kuvvetli bir devletin bulunmasn tehlikeli
bulduundan bunlar kendi idaresine tbi klmak iin uramtr.227
Kirus bu arada Anadoluya da bir sefer dzenlemitir. M 547 ylna
doru Lidya Kral Kroisos harekete geerek, rann nfuz blgesinde olan
Kapadokyaya girmitir. Bunun zerine Kirus, Lidyallar yalnz
Kapadokyadan karmakla ve eski snr olan Kzlrmakn batsna srmekle
kalmayarak Lidyallar izleyip bakent Sardes kaplarna dayanm ve onlar
o yrede byk bir yenilgiye uratmtr. Sardes ksa bir kuatmadan sonra
zapt edilmitir. Bu suretle Lidya Krall ykldktan sonra Persler Harpagos
ve Maza-res adnda komutanlarnn idaresinde Bat Anadoluya girerek
orada bulunan ehirleri teker teker ele geirmilerdir.228
M 539 ylnda Kirus Babili zapt etmek ve byk bir trenle ehre
girmek suretiyle Babil Devletini krallna katmtr. Kirus mrnn son
yllarn rann kuzeydousunda oturan bozkr kavimleri ve en ok Sakalarla
savamakla geirmi ve aa Oxus blgesinde M 529 ylnda lmtr.229
Burada Kirusun lmne neden olan savata Pers ordusu ar bir yenilgiye
uratlmtr. Sava dar bir boazda yaplm Saka ordusuna komuta eden
Tomris (Sakalarn bayan lideri) ve askerleri byk baar kazanmlardr.230
Bu savata turan taktii ya da kurt oyunu ad verilen bozkr sava taktii
ustaca uygulanmtr.
M VIII. yzyln sonlarnda Kimmerlerin Anadoluya aknlar, onlar
takip eden skitlerin de Anadolunun dousundaki birtakm faaliyetleri,
Asurlularn Anadolu ilerine doru yaptklar seferler, Anadolunun siyasi
gcn iyice zayflatarak Anadolu'da Pers hkimiyetinin tesisinde nemli bir
rol oynamtr. Pers krallar Anadolunun batsna kadar ksa zamanda
ulama imknn bulmulardr.
Pers hkimiyeti Kirus'un olu Kambiz'in yerine geen I. Darius
zamannda da devam etmitir. Darius da hem douya hem de batya seferler
dzenlemitir. lk seferini M 518-517 yllarnda Orta Asya Sakalarna
yapm ve savan galibi olmutur.231 Darius, Behistun Kitabesinde sivri
balkl Sakalarn lkesine sefer yaptn, onlarn bir ksmn yendiini, bir
ksmn ldrdn, liderlerinden birisi olan Sakunkhay esir ettiini
bildirmektedir.232 Bize kadar ulaan tarih kaynaklarda, Dariusun Trkistan
Sakalarna kar yapt sefere ait fazla bilgi yoktur. Yalnz Togann Polyene
dayanarak verdii bilgiye gre, Darius Sakalar ile yapt savata kendi
227

Togan; Sakalar (IV), Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 23, 1987, s.31-32.
Mansel; s.253.
229
age.; s.254.
230
Durmu; Massagetler, s.89.
231
Togan; Sakalar (IV), s.33.
232
W. Hinz; Zur ranischen Altertumskunde, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen
Gesellschaft, Leipzig, 1939, s.365.
228

37

askerlerine Saka askeri kyafeti giydirerek hile ile hareket etmitir. Bundan
dolay Saka reisleri malup olarak llere ekilmi, Sirak isminde bir oban
Dariusun ordusuna kasten yanl yol gstererek, onlar l ortasna sokup
memleketini kurtarabilmitir.233 Buradan da anlalaca zere, Dariusun
Saka reislerinden Sakunkhay esir etmesine ramen, dier Saka reisleri
memleketlerini btnyle esarete dmekten kurtarabilmilerdir.
Pers Kral Darius, denizin tesindeki Sakalara kar da bir sefer
yapmay planlamtr. M 513 yllarna doru Bat Anadoluda Ege Denizi
kysnda baz kaynamalar olduunu haber alan Darius dikkatini Anadoluya
evirmitir. Ayn yl Trakya zerinden Karadeniz skitlerine kar harekete
gemitir.234 Anadolu zerinden harekete balayan Darius, Samoslu
Mandrosle tarafndan ina edilen bir kpr zerinden stanbul Boaz'n
geerek Trakya ilerine doru ynelmitir.235 Batya doru ilerlemeye
balayan Darius, skitlerin, kendisinin mezar yaztnda bildirildii zere
"Denizin tesindeki Sakalarn zerine yrmtr.236
Darius skitya ilerine doru yava yava ilerlemeye balamtr. Bu
arada skitler de bo durmayarak, komularyla birlikte Perslere kar
koymay amalamlardr. Komu kabilelere bavurarak onlar aralarnda
ittifak yapmak iin ikna etmeye almlar. Baarlarnn kalabalk olmalarna
bal olduunu, aksi takdirde Dariusun hepsini teker teker ezebileceini,
hlbuki birlik olurlarsa Pers Kralnn onlar malup etmesinin g olacan
anlatmaya almlardr. Gelon, Budin ve Sarmat hkmdarlar skitlere
yardm etmeyi uygun grmler. Buna karlk kuzeyde oturan kabileler
skitlerin bu teklifini kabul etmemilerdir.237
Darius yoluna devam ederek Don Nehrini gemi ve Volgaya doru
ilerlemitir. skitler ise onun nnde geri ekilmitir. Pers Kralnn, Tuna
Nehri zerindeki kpry savunmalar iin onyallara verdii altm gnlk
sre hzla dolarken onun askerleri bu yararsz kovalamacadan yava yava
bkmaya balamtr. Ancak skitler douya doru geri ekilmeye devam
etmitir.238 Bu durum karsnda can sklan ve bir sonu alamayan Darius,
skit Hkmdar danthyrsosa bir haber gndermitir. skit Hkmdarna,
kendini gl hissediyorsa kamayarak savaa girmesini, eer kendisinde o
gc grmyorsa huzuruna karak hara olarak toprak ve su getirmesini
istemitir.239 Bunun zerine skit Hkmdar da Darius'a bir cevap verme
ihtiyacn duyarak ondan korkmadn, kendilerinin kentleri ve dikili aalar
olmadndan dolay savaa girmek istemediini; fakat, atalarnn mezarlarn
bulurlarsa, o zaman savaacaklarn bildirmitir.240
233

Togan; Sakalar (IV), s.33.

V. Sevin; Anadolu'da Pers Egemenlii, Anadolu Uygarlklar, Grsel Yaynlar, stanbul,
1982, s.316.
235
Herodotos; IV, s.87.
236
Mansel; s.255.
237
Herodotos; IV, s.118-119.
238
Rice; s.47.
239
Heredotos; IV, s.126.
240
age.; s.127.
234

38

skitlerle savama imkn bulamayan Darius geri ekilmeye karar

vermi ve askerlerini kprye kadar getirerek Tuna Nehrini geirmeye
muvaffak olmutur. Bylece Darius felaketten kurtulmutur.241 Belki de
skitlerin Kafkasya yoluyla ran zerine akn yapmalarna kar bir tedbir
olarak genellikle skitleri doudan olduu gibi batdan da kuatmak fikrinde
olan Darius242 skitlerin oyalama taktii karsnda gn getike daha da g
durumda kalarak geri ekilmesinin kendisi ve ordusu iin daha aklc
olduunu dnmtr. Bylece Darius skitlere kar yapm olduu seferde
herhangi bir baar salayamamtr. phesiz, Dariusun bu ekilde
baarsz olmasnda bir bozkr topluluu olan Karadeniz Sakalarnn sava
taktik ve stratejilerinin byk lde etkisi olmutur. Byk bir g olarak
Sakalar gerek Kirus gerekse Darius zamannda Persleri uzun sre
uratrmlardr.243
5. skit-Sarmat likileri
skitlerin iliki iinde bulunduu kavimlerden birisi de kendileri gibi bir
bozkr kavmi olan Sarmatlardr. Sarmatlar skitlerin dousunda bulunan
sahada yaamlardr. Herodotosun bildirdiine gre, skit ve Sarmatlarn
hayat tarznda yakn benzerlik bulunmaktayd.244 Sarmat kzlar ata biniyor,
ok atyor, at zerinde karg savuruyor, dmanla savaarak dman
ldrmedike evlenmiyorlard.245
Herodotos Amazonlarn Sarmat kadn savalar olduunu
bildirmektedir.246 Bunu Tiflisten sekiz mil uzaktaki Zemo Avchalada, 1928
ylnda, bir grup tarm iisi tarafndan bulunan bir kadn muharibe ait
mezarn kefi ispatlamaktadr. Kadn melmi bir vaziyette gmlm olup
silahlar hemen yanna konulmutu. Bu mezarn bir Sarmat Amazonuna ait
olmas kuvvetle muhtemeldir.247
skityann bat snrlar Keltlerin saldrlarna maruz kalrken dou
taraf da Volga Nehrinin tesinden gelen Sarmatlar tarafndan tehdit
edilmeye balamtr. M III. yzyln balarnda Sarmatlar, Don Nehrinin
dou kylarna yaklamlar ve ayn yzyln sonlarna doru da Don
Nehrinin bat kysna gemeye muvaffak olmulardr. Srekli sktrlan
skitler M II. yzyln balarna kadar eski imparatorluklarnn yalnzca bir
blmn, zellikle orta ksmn ellerinde tutabilmilerdir.248
M II. yzyln banda Keltlerin ve Sarmatlarn saldrlar sonucunda
iyice gsz duruma den skitler, ayn asrn sonuna doru yeniden
241

Rice; s.48.
Togan; Sakalar (IV), s.33.
243
Durmu; Saka-Pers Mcadelesi, Bilig, 4, 1997, s.52.
244
Herodotos; IV, s.117.
245
Hippokrates; Hippokratous To Peri Aeron, Hydaton, Topon, Parisioi: .M. Eberartos, 1816,
s.XVII.
246
Herodotos; IV, s.110.
247
Memi; s.31-32.
248
Vernadsky; s.73.
242

39

glenmi ve onlarn hkmdar Scylurus, M 110 ylnda Neopolisi

kendilerine bakent yapmtr. Fakat Sarmatlar, Avrasya bozkrlarn gemek
iin skitleri mtemadiyen batya doru itmilerdir. Sarmat muharipleri yeni
tehizatlaryla ileri hareketlerinde tam bir baar elde etmiler. Sarmatlarn
metal zengiyi de icat etmeleri, onlarn ordularnda ar svari birliklerinin
kurulmasn kolaylatrmtr. skitler bu modern kuvvete malup olmulardr.
MS II. yzyla kadar varlklarn koruyabilen skitler, bu asrda Gney
Avrupaya doru ilerleyen Gotlar tarafndan tamamen ortadan
kaldrlmtr.249

249

Rice; s.50.

40

DRDNC BLM
SKT KLTR
A. SKTLERN DAR YAPISI VE ASKER TEKLATI
Kuzeydou bozkr blgesi yksek Pamir, Tiyen-an, Altay da kollar
ve Bat Trkistan zerinden batya ve aa Tuna blgesine kadar btn
Gney Rusyaya yaylmaktadr. Batda Silezyaya kadar uzanan bu blgenin
Dou Trkistan ve Gobi blgesiyle olan balants doudaki ok sayda
geitle kurulabilmektedir. Bu blgenin dousunda geni ller vardr. te
yandan batda, dounun aksine olduka verimli topraklar bulunmaktadr.
Daha eski zamanlarda bu blgenin kuzeye doru bataklklar ve sk
ormanlarla kapl olduu bilinmektedir. Gneye doru uzanan geni sahalar
Hazar Denizi ve Karadeniz, geri kalan ksmlar ise randaki dalk arazinin
ykselen da dalgalar ve Kafkas silsilesiyle snrlanmtr. Bat Trkistan
bozkr blgesi ile randaki dalk arazi arasnda nispeten sk bir balant
bulunmaktadr.250 skitler yukarda ad geen corafyaya yaylmlar, hatta
onlar, Herodotosun bildirdiine gre yirmi sekiz yl Yukar Asyada hkimiyet
kurmulardr.251 skitlerin n Asyada Filistine kadar gittikleri de dnlrse
ne kadar geni bir corafyaya yaylm olduklar anlalr.
skitlerin bu kadar geni bir corafyada tek hkmdar tarafndan idare
edilmelerinin zorluu ortadadr. Bundan dolay idari yaplar yayldklar
corafyann geniliinden etkilenmitir. Asker tekilatlar da onlarn srekli
yeni topraklar elde etmeleri ve farkl kavimlerle mcadeleye girmeleri
sonucunda gelimitir. skitlerin asker ynden gcn antik yazar
Thukydides skitlerle Avrupa devletleri teker teker ele alnd takdirde,
Asyada dahi hepsi birlemi hlde hareket ederek skitlere kar durabilecek
bir kavmin olmadn belirtmektedir.252 Buradan skitlerin asker ynden ne
derece gl olduklarn anlayabilmekteyiz.
1. skitlerin dari Yaps
Yukarda da belirttiimiz zere, skitler ok geni bir corafyaya
yaylmtr. skitlerin gruptan olutuu Dariusun yazt NR a 3ten
anlalyor. Bunlar Saka haumavarga, Saka tigrakhauda ve Karadeniz
skitleri olan denizin tesindeki Sakalardr.253 Bu gruplarn banda reisleri
bulunuyordu. Bu durum skitlerin birden fazla hkmdar tarafndan
ynetildiini ortaya koymaktadr. Herodotos, Dariusa kar skitlerin
memleketlerini savunmak iin yapm olduklar hazrlklardan bahsederken
skit hkmdar ya da beyinden bahsetmektedir. Bunlardan birisinin
adnn Skopasis, dier grubun banda bulunann danthyrsos ve onun
250

Junge; s.5.
Herodotos; I, s.106.
252
Thukydides; Peloponnessoslularla Atinallarn Sava, II, ev. H. Demirciolu, Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1975, s.97.
253
Junge; s.6.
251

41

ordusuyla ordusunu birletirenin adnn ise Taxakis olduunu

bildirmektedir.254 Yine Herodotosun bildirdiine gre, Pers Kral Darius skit
Hkmdar danthyrsosa eli gndermi ve skit Hkmdar da Dariusa eli
gndermitir.255 Buradan skitlerin hkmdarnn danthyrsos olduu ve
dierlerinin ordu komutanlar olduu dncesi de karlabilir. Jungenin
Polyene dayanarak verdii bilgilere gre Darius blme ayrlm olan
skitlere kar sava atnda, skit hkmdarlar Sakesphares, Homarges
ve Thamyris bir yerde vaziyeti istiare etmilerdir.256 Homarges
Herodotosun Sakai Amyrgioisiyle257 phesiz ayndr. Homarges, Saka
haumavarga ve dieri Thamyris, Massaget hkmdar ad Thomyrisi
hatrlatyor ve Hekataiosa gre Grekler tarafndan Massaget olarak
adlandrlan grup, Saka tigrakhauda olduundan258 Thamyrisin Saka
tigrakhaudann hkmdar olduu anlalyor. Denizin tesindeki Sakalarn,
yani Karadeniz skitlerinin hkmdarlarnn danthyrsos olduu ve Darius'un
ona eli gnderdii Herodotos tarafndan belirtilmektedir. Ancak yukarda ad
geen skit hkmdarnn Dariusun seferinden nce durumu mtalaa
ettikleri dnlrse Sakesphares'in Karadeniz skitlerinin hkmdar olduu
ve onun danthyrsostan bir nceki hkmdarlar olmas kanaati hasl oluyor.
skitlerin birbirlerinden farkl corafyalarda yaayan ayr idari
blme ayrlmalarna ramen, onlarn hkmdarlarnn baz durumlarda bir
araya gelmeleri ve mevcut durumu mzakere edip ortak karar almalar,
aralarnda bir birlik uurunun olduunu gstermektedir.
Bu grubun hkmdarlarndan baka, her grubun kendi iinde kabile
reislerinin ve klan prenslerinin de idarede sz sahibi olduklar
anlalmaktadr. skit idari sisteminin hiyerarik bir sra takip ettii de
anlalmaktadr.259 Hkmran skitlerin kabile reisliinin, babadan oula
gemesi usulnn taraftar olmalarna ramen akraba kabileler, liderlerini,
seim yoluyla i bana getirmeyi tercih etmi gibi grnyorlar. Pazrkta
lm kabile reislerinin istisnai bir ekilde uzun boylu olular, kabile
mensuplarnn reislik vazifesi iin gerekli bir vasf olan stn zeklln yan
sra, fiziksel stnl de nazar dikkate alm olduklarnn bir iareti olarak
kabul edilebilir.260
skit idare sistemi, onlarn hayat tarzyla da yakndan alakal
grnmektedir. skit idarecilerinin d siyasetleri yannda i siyasetleri de sz
konusudur. skit idarecilerinin i siyasetle ilgili en byk sorunlar,
muhtemelen ana grup ile say bakmndan daha az olan gruplar arasnda,
otlak alanlarnn adaletli bir ekilde taksim edilmesiydi. Bu sorunlar
254

Herodotos; IV, s.120.

age.; s.126-127.
256
Junge; s.65.
257
Herodotos; VII, s.64.
258
Junge; s.65.
259
Memi; s.35.
260
Rice; s.61.
255

42

zebilen kabile ve klan prensleri uzun sre i banda kalmay

baarmlardr.261
skit hkmdarlarnn adlarn kronolojik bir sraya gre elimizde yeterli
malzeme olmadndan veremeyiimize ve birtakm ayrntlar akla
kavuturmamza ramen, onlarda hkmdarlardan balamak zere, kabile
reisleri, klan prenslerine kadar ieride huzuru salama ve darda
muhasmlara kar gl olma ve yeni otlaklar elde etme siyasetinin varln
grebiliyoruz. Hatta bata da ifade edildii zere, ayr grup hlinde
bulunan skitlerin hkmdarlarnn bir araya gelerek ortak karar alabilmeleri
ve mevcut durumu rahatlkla mzakere edebilmeleri dmana kar
birleebildiklerini ortaya koymaktadr. Onlarn idari yaplanmalarnda boy,
boylar birlii ve il yani devletin varl, dikkati eken en kayda deer
husustur. Bu durum btn bozkr devletlerinde grlen idari yaplanmadr.
2. skitlerin Asker Tekilat
skitler yayldklar ok geni corafyada, deiik kavimlerle
karlamlar ve onlarla mcadele etmilerdir. Onlarda askerlik ve ordu
bulunduklar hayat artlar iinde hep n plana kmtr.
skit ordusunun byk bir blmn atllardan meydana gelen svari
snf oluturmutur. skit asker organizasyonunun ana kolunu bu svari
snf meydana getirmitir. skit atllar eyer kullanmlardr. Bu zellikleri,
onlarn Grek ve Roma gibi svari birlikleri bulunmayan devletlere kar byk
bir avantaj salamtr.262 skitlerin kulland atlarn iskeletleri arkeolojik
kazlar sonucunda kurganlardan karlmtr. Kuban blgesinde bulunan
kurganlarda ok sayda at iskeleti ortaya karld gibi Altay blgesinde
ibe Kurgannda on drt, Pazrk kurganlarnda saylar yedi ile on drt
arasnda deien at gmleri ortaya karlmtr.263 Bunlar binek hayvanlar
da dhil len beyin hayat boyunca sahip olduu hayvanlard. nana gre
bey bunlar ld zamanda kullanmaktayd.264
a. Sava Taktii ve Silahlar
skit ordusu bozkr sava taktiini en iyi ekilde uygulamaktayd. Bu,
Dariusun skitler zerine yapt seferde aka grlmektedir. Darius, skit
topraklarna vardnda skit ordusu iki gruba ayrlm ve geriye doru
ekilmitir.265 Bu ekilme esnasnda Iranllarn faydalanabilecekleri btn
kaynaklar kurutmulardr.266 skitler ranllarn skit lkesinde daha fazla
kalmalarn salamak ve onlar g duruma drmek istemilerdir.267
Bylece dman daha ierilere ekerek yormay, onlar oyalayarak orada
261

Vernadsky; s.69.
age.; s.51.
263
R. Rolle; Totenkult der Skythen, Walter de Gruyter, Berlin-New York, 1979, s.100-101.
264
Rudenko; Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskoe Vremya, s.148.
265
Herodotos; IV, s.120.
266
age.; s.122.
267
age.; s.130.
262

43

daha fazla zaman geirmelerini, nlerinden ekilirken su alabilecekleri

kuyular doldurarak, otlar bierek ve ekildikleri yerleri yakarak Perslerin ve
hayvanlarnn a ve susuz kalmasn salamlardr. Bunun sonucunda
durumun ktye gittiini gren Darius, mecburen ekilmek zorunda kalmtr.
Bu durum dahi skitlerin asker kabiliyetlerini ve planl bir harp taktii iinde
hareket ettiklerini gstermektedir.
skitlerin hepsi atl ve ok atarak savamaktaydlar.268 Eski bozkr
topluluklar, zellikle Trkler ayn ekilde mcadele etmekteydiler. At
zerinde yay etkili bir sava silah hline getirebilmiler ve uzak sava
usuln benimsemilerdi. At sayesinde srekli manevra kabiliyetine sahip
olduklar iin uzaktan sava tercih ediyorlard.269
skitlerin silahlar ve sava taktikleri zerine yaplan modern almalar
tam olmaktan uzak olduu hlde, saysz silah buluntular ve sava
donanmlarnn tm takmlar sava yntemlerinin grnmn vermektedir.
Bu arkeolojik buluntular skitlerin deerlendirilmesine nemli katkda
bulunmutur. skitlerin cenaze trenlerinin l ile beraber ok sayda silahn
gmlmesini zorunlu klmas arkeoloji asndan ok yararl olmutur. alar
boyunca soyguncularn yapt yamalamaya ramen yeterli derecede silah
geride kalarak kendilerini kullanan bu eski savalarn savama
yntemlerinin yeniden tespit edilmesini mmkn klmtr. Ancak yine de
geride asl materyalin az bir ksm kalmtr. Bu snrlama ile bile dnya
tarihinde hibir toplumun skitler gibi birok silah objesini arkeologlara
salamad tespit edilmitir. Hayat boyunca savaa koaca ekilde olmak
zere, bir skitli l de br dnyaya silahlarn kuanarak gitmektedir.
phesiz oradaki savalara ve her trl asker faaliyete katlmas
beklenmektedir. Tepeden trnaa silahlanm olan ve kendilerine ayrca
yedek gereler verilmi olan ve topraa gml savalar kendilerinin
gnlk hayatlarnn bir yansmasn vermektedirler.270
Saldr ve savunma silahlarnn eitlilii ve ok gelimi olmas son
derece artcdr. Saldr silahlar arasnda yay ve ok ilk sray almaktadr.
Bunlar sradan insanlarn mezarlarnda bile mevcut olup skitlerin eski
kaynaklarda neden atl okular olduklarn aklamaktadr. Ok retimi byk
boyutlara varmtr ve mezarlardaki tm okluklarda yzlerce ve bazen birka
ok klf iinde yedek cephane oluturacak binlerce ok yer almakta ve
savatan nce bu oklarn ular jilet keskinliine getirilmektedir.
Tipik skit yay, bileik kk bir yaydr. Ular zel kaplama
maddeleriyle daha da salamlatrlmtr. skitler bir kayla bele aslarak
tanan gorytus adn verdikleri zel bileik bir yay kutusu ve sadakn
bulucusu olarak grlmektedirler. Askerler dolarken veya dmanla scak
temas salanmadan nce kirili yay bu kutunun iinde tanrd. Kutunun n
268

Herodotos; IV, s.46.

Kafesolu; s.272.
270
Rolle; Die Welt der Skythen, Verlag C.J. Bucher, Frankfurt, 1980, s.72.
269

44

tarafnda muhtemelen oklar ve tyleri nemden korumak iin oklarn

muhafaza edildii kapakl zel bir cep vard. Bu kombine kutu ve okluk
profesyonel okularn, ok atmaya hemen hazr olmalarn garanti ediyordu.271
Kaynaklardan oklarn zehirli olduklarn ve skit ok zehrinin aa
yukar nasl yapldn renebiliyoruz. Zehri yapmak iin skitler, belirli
zamanlarda bir cins ylan (muhtemelen kk engerekler) yakalar,
gvdelerinin rmesini beklerlerdi. Birtakm ilemlerden sonra zehir elde
ederlerdi. Oklarn ular bu zehre bulanrd. Kanca ulu ve zehre bulanm
bu ok ularndan son derece korkulurdu; nk, bunlarn karlmas son
derece zordu ve karma ilemi srasnda kurban ok byk ac ekerdi.
stelik, zehrin uzun vadeli hasara neden olduu ve bu nedenle en kk
yaralarn bile byk ihtimalle lmcl olduu hesaplanrd. nk bu tr bir
ok iin ifte lm vadeden tabiri kullanlmtr.272
Ok menzilinin ne kadar olduu hakknda yalnz tahmin yaplabilir.
nk orijinal rnek gnmze kadar gelmemitir. Bir Olbia Kitabesinden
edinilen bilgiye gre, bir yarmada dl kazanan Olbial Anaxagorasn
yapt uzun menzil at 500 metrenin zerindedir. Bu ahs byk ihtimalle
bir skit yay kullanmtr.273 skitlerin kulland oklarn menziline dou
bozkrlarnda kullanlm olan oklarn menzillerinin katk salayacan ya da
bu hususta bir fikir verebileceini sylemek mmkndr. Belgelerden
kartlan bilgilere gre, eski Trk kltr evrelerinde oklarn menzili 660-884
metre arasnda deimekteydi.274 Buradan edinilen bilgiler skit oklarnn da
ayn ekilde olduunu dnmeyi mmkn klmaktadr.
skitler yay ve oktan baka kl, mzrak ve balta gibi silahlar da
kullanmaktaydlar. Onlara ait bu ara ve gereler hem yazl belgelerden
hem de arkeolojik kazlar sonucunda ortaya kartlm ok sayda
buluntudan anlalabilmektedir.
b. Kadn Savalar: Amazonlar
Eski a zaman dilimi iinde erkeklerin yannda veya erkeklere kar
savaan kadnlar veya kadn gruplar hakknda anlatlan efsane ve hikyeler
bulunmaktadr. Grekler byle kadnlara Amazon adn vermilerdir.
Herodotosun verdii bilgiye gre, Karadenizin kuzey blgesindeki bu
kadnlar, skitlerce Oiorpata olarak anlmaktadrlar. Bu terim oior, erkek
ve pata, ldrmek szcklerinden tretilmitir. Bylece erkek ldrenler
anlamna gelmektedir.275 Yazl kaynaklarda Amazonlar hakknda verilen
bilgiler tek bana fazla bir deer tamamaktadr. En iyi bilinen kadn birlii
Hectorun lmnden sonra Truvaya giren Amazonlarn lideri
Penthesileann bakanlndaki Karadenizin gneyinden gelen orduydu. Atl
271

age.; s.72-73.
age.; s.73.
273
age.; s.74.
274
Kafesolu; s.272.
275
Herodotos; IV, s.110.
272

45

gen kadnn miferi, gs zrh, baldr zrhlar ve ift yarm ay eklinde

kalkan bulunuyordu. Silahlar ise kl, ift azl sava baltas ve mzrakt;
ayn zamanda yay ve ok da kullanmaktayd ve okluu hareketli atnn
terkisinde tayordu.276 Herodotos da skit lkesi ve dousundaki Sauromat
lkesi ilgili birok Amazon hikyesinden sz etmektedir.277 Burada verilen en
kayda deer bilgi onlarn ata binip ok atmalar, savamalar, dman
ldrmeleri ve erkekler gibi giyinmeleridir.
Yazl belgelerde geen bu bilgileri arkeolojik kazlar sonucunda
ortaya kartlm buluntular da dorulamtr. zellikle Ukraynann
gneyinde 1950li yllardan beri yaplan kazlarda ok sayda Amazon mezar
bulunmutur ve Kafkaslarda bile bu tr mezarlar ortaya karlmtr. Bu
mezarlarda ziynet eyalarnn yannda sava ara ve gereleri bulunmutur.
Bu tr buluntular arasnda oklar, okluklar, mzraklar bulunmutur.278
Silahlarn kullanmakta gsterdikleri teknik, ustalk ve yetenek, fiziksel
gleri erkeklerden daha az olan Amazonlar iin son derece nemli
olmalyd. Btn Amazon mezarlarnda bulunmu olan yay ve oklarn asl
silahlar olduunu tahmin etmek rastlant deildi. eitli spor ve avlanma
etkinlikleriyle youn kas eitimi yaptklar hlde erkeklere gre yine de zayf
kalan kadnlarn kas gc iin yay ve ok en uygun silaht. Erkekler gibi belirli
ve srekli eitim sonucu kazanlabilen dayankllk, g, srat, ustalk ve
eviklik Amazonlar iin son derece nemliydi. Bu nedenle gen kzlarn
mezarlarnda bile silah bulmak artc deildir. Avlanma ve savama, hzl
tepki vermek iin yetenek gerektirmekteydi ve balca silah olan yay,
deikenlik gstermeyen soukkanl bir dikkat gerektirmekteydi. Savalar,
zengisi olmayan at stnde yaplrd; dolaysyla hayvann her artta ok iyi
kontrol edilmesi ve gz, kol ve soluun tam bir uyum iinde olmas
gerekliydi. Uzakln doru olarak alglanmas ok iyi bir zamanlama iin son
derece nemliydi.279
B. SKTLERN DL VE YAZISI
skitlerin dili hakknda birok alma yaplmtr. Malzeme yetersizlii,
skitlerin dili zerinde yaplan almalardan istenilen sonularn
karlabilmesine mani olmaktadr. skitlerin dili yannda yazlarnn olup
olmad da nemli bir mesele olarak zihinleri megul etmektedir. Yaz
Mezopotamyadan Anadoluya rana hatta batda Yunanistan'a kadar
yaylmken bu dnemde Urartulular, Persler ivi yazsn renmilerken
hatta Urartulularn bir de resim yazs varken "skitler acaba yazy bilmiyorlar
myd?" sorusu akla gelmektedir. skitlerin ivi yazs kltr sahas ierisinde
uzun sre kalmalar ve bu corafyadaki kavimlerle temasta bulunmalar,
onlarn yazy rendikleri ve kullandklarn dnmemizi mmkn
276

Rolle; Die Welt der Skythen, s.94.

Herodotos; IV, s.110-116.
278
Rolle; Die Welt der Skythen, s.96.
279
age.; s.98.
277

46

klmaktadr. Bu fikri Sus ve evresinde bulunan ivi yazl metinler de

desteklemektedir.
1. skitlerin Dili
skitlerin hangi dili konutuklar bir mesele olarak karmzdadr. Elde
bulunan kaynaklar skitlerin dili hakknda baz ipular vermektedir. skitlerin
dili hakknda bilgileri ivi yazl metinlerden ve antik Grek kaynaklarndan
renmekteyiz.
skitlerin dili hakknda en nemli bilgileri Susta bulunmu olan ivi
yazl metinler vermektedir. Bu dank olarak bulunmu metin paralarnda
fiillerin hemen hemen tamam Trkedir. Kelimelerin byk ounluu ise
Trk lehelerinde kullanlm ve hlen kullanlmaktadr. Dank olarak
bulunmu bu metinlerde anira, onamak; arat, oturmak; daldu, doldurmak; du,
dutmak, tutmak; git, gtrmek, gtrtmek; kappika, kapama; katzavana,
kazmak; kutta, katmak; piri, barmak, varmak; rilu, yazmak; tartinta, tartnmak; taufa, dayamak; tiri, deymek280 vb. fiiller bulunmaktadr. Ayn
metinlerde ok sayda Trke kelime bulunmaktadr. Bunlara rnek olarak
Ata, Attata, Attati, Atta; ati, orta; ativa, ortasnda; atzaka, uzak, uzun; balu,
baru; gami, gemi; gik, gk; karata, kart; kii, kii; agr, oul; vitavana, te
yana; taka, tu; ufarri, br; val, yol; vurun, yer, urun.281
Susta bu metinlerin tahlili sonucunda Mordtmann, bu lisani delillere
dayal olarak Sakalarn Trk-Ugor dil kkl bir halk olduunu yani Ural-Altay
dilinin kollar olan Fin-Ugor ve Trk-Tatar dilinin henz ayrlmad
zamandan olduunu kabul etmektedir. Dariusun yaztnda ad geen Saka
haumavarga ve Saka tigrakhaudann da Ari kavimlerden olmadn kabul
etmesine ramen Qui trans mare habitant yani denizin tesine gemi olan
Sakalar bu gruba dhil etmemektedir.282 Oysa kral Darius skitler zerine
sefer yapmadan nce, skit hkmdarlar Sakesphares, Homarges ve
Thamyris bir yere toplanp vaziyeti grmlerdir.283 Daha nce de
zerinde durduumuz ve hangi Saka gruplarna mensup olduklarn
belirlemeye
altmz
hkmdarlar
rahatlkla
mevcut
durumu
grebilmilerdir. Bu, ancak nn de ayn dili konumu olmalaryla
aklanabilir.
Herodotos skitlerin din inanlar ve Tanrlar lemiyle ilgili bilgi
verirken, skitlerin Hestiaya Tabiti, Zeusa Papaios, Topraka Api, Apollona
Oitosyros, Aphroditeye Artimpasa, Poseidona Thamimasadas dediklerini
bildirmektedir.284 Bunlardan en byk Tanr olan Papaiosun Trke Baba,
Dede, Ata, Babir, Bayat; Thamima-sadasn Denizin Atas; Artimpasann
Erdemba, Tabitinin Tapt; Oitosyrosun Gongos, gne olduu kabul
280

Mordtmann; s.9, 15, 20-21, 24, 33-34, 36, 47-48, 58-59, 62.
age.; s.17, 19, 23-24, 33, 35, 49, 55, 63, 66, 70.
282
age.; s.49-50.
283
Junge; s.65.
284
Herodotos; IV, s.59.
281

47

edilmektedir.285 Api kelimesi de Trke bir kelimeyi hatrlatmaktadr. Hemen

hemen btn Trk lehelerinde Ebi, Ebe kelimesi douran kadn
manasndadr.286 skitlerin kullanm olduu corafi adlar da Trke le
irtibatlandrlmtr. rnein, Temerinda, Denizin Anas; Karumpaluk, Balk
Gl; Graucausus, Akkar; Silyn, Krfez vb.287
Pers kaynaklarnda denizin tesindeki Sakalar olarak adlandrlan
skitlerin dilinden kalan gerek Tanr gerekse corafya adlar Trke ile irtibatl
grnmektedir. skit corafyasnda phesiz baka dilleri konuan topluluklar
olmasna ramen skitlerin dilinin Trke ile irtibatl bir dil ya da
Mordtmannn Saka tigrakhauda ve Saka haumavarga iin kabul ettii zere,
Fin-Ugor ve Trk-Tatar dil kollarnn birbirinden henz ayrlmad bir
dnemde olumu bir dil olduu dncesi denizin tesindeki Sakalar yani
Karadeniz skitleri iin de geerlidir.
skitlerin dili hakknda fikir verebilecek bir yaz da Kazakistanda AlmaAta yaknlarnda Esik Kurganndan karlmtr. Kk bir kap zerindeki
yaz deifre edilmitir. Altay Amancalov bunu Aya, sana ocuk; Bez ok,
bugn icra azuk eklinde okumutur.288 Bilim leminde en ok kabul edilen
transkripsiyonu Olcas Sleymanov yapmtr. Bu yazy, Khan uya otuzi
yok bolt utg-sa tozld eklinde okumu ve Han'n olu yirmi yanda
yok oldu (Halkn?) ad san da yok oldu diye gnmz Trkesine
aktarmtr.289 Sakalara atfedilen Esik Kurganndan karlan bu yaznn
dilinin Trke olarak kabul edilmesi de Sakalarn dilinin Trke olduunu
gstermek bakmndan byk nem tamaktadr.
Gerek ivi yazl metinler gerek skitlerin kulland baz kelimeleri
veren antik Grek kaynaklar gerekse Esik Kurganndan karlan yaz
skitlerin dili hakknda ksmen de olsa bir hkme varmamz mmkn
klmaktadr. Bundan dolay skit dilinin Trke ile balantl olduunu
sylememiz mmkn olmaktadr.
2. skitlerde Yaz
nceki blmlerde de bahsedildii zere, ok geni bir corafyaya
yaylan skitler n Asyaya da giderek orada belirli bir sre kalmlardr.
Gerek Herodotosun bahsettii gerekse Sus ve evresinde bulunmu olan
ivi yazl metinlere dayanarak Mordtmannn ileri srdne gre, onlar
bugnk ran ve hatta Anadolu ilerine kadar olan yerlerde nfuzlarn
hissettirmilerdir. M VII. yzyln balarnda Asur mparatorluu snrna
kadar ulaan skitlerin290 M IV. yzyln balarnda hl Anadolunun dou
285

Kuun; s.LIX.
Arsal; s.10.
287
Kuun; s.LVII-LVIII.
288
A. S. Amancalov; Runopodopnaya nadpis'is Sakskogo Zakhoroneniya, Bestnik AN Kaz.
SSR., 12, 1971, s.66.
289
Sleymanov; s.3.
290
Luckenbill; s.517.
286

48

kesiminde bir g olarak bulunmalar291 onlarn ivi yazs kltr sahasnda

ne kadar uzun bir sre kaldn gstermek bakmndan byk nem tar.
Bilim leminde ivi yazs olarak kabul edilen ve M 3100 yllarnda
Sumerliler tarafndan icat edilmi olan yaz etkisini miladi yllara kadar
srdrmtr.292 Bu yaz Mezopotamya snrlarn aarak Anadolu, ran ve
Yunanistana kadar yaylmtr. skitler n Asyaya doru yneldiklerinde bu
yaz Asurlular, Persler ve Urartulular tarafndan kullanlmaktayd. Yani skitler
ivi yazs kltr sahasna girmiler ve bu sahann odak noktasnda uzun
saylabilecek bir sre kalmlardr.
skitlerin ivi yazs kltr sahas ierisinde epeyce bir sre kalmalar
bu yazya yabanc kalmadklarn gstermektedir. Susta bulunan yazlarn,
hakiki manada Trk olan Sakalara ait olduu Mordtmann tarafndan
belirtilmektedir. Ayrca, bu yazlarn dilini Trk-Ugor diliyle balantl
grmekte ve bunu Sakaca olarak adlandrmaktadr.293 Bu metinler bize
onlarn ivi yazsn rendiklerini ve bu kltr sahas ierisinde
kullandklarn gstermektedir.
Kazakistanda Alma-Ata yaknnda Esik Kurgannda bulunan runik
yaz da byk nem tamaktadr. Bu yaz hakknda deiik grler beyan
edilmitir. Bazlar bu yaznn ilgili kk anan zerine sonradan
yazldn ileri srmtr.294 Bu gr savunanlarn karsnda Trkologlar,
bu yaznn Orhun-Yenisey tipinde olup Eski Trke olduunu, Altay dilleri
grubuna dhil bulunduunu ve runik bir alfabe ile yazlm olduunu ileri
srmektedir.295
Esik Kurganndan karlan horizontal yaz yirmi alt harften olumakta
ve Orhon-Yenisey yazlarn hatrlatmaktadr.296 Bu yaz nce de zerinde
durduumuz zere, Sleymanov tarafndan Hann olu yirmi- yanda
yok oldu (Halkn?) ad san da yok oldu eklinde gnmz Trkesine
aktarlmtr.297 Yine ona gre burada kullanlan yirmi alt harf Gktrk
metinlerinde kullanlan harflerin ilkel ekilleri olup kullanlan kelimeler de yine
Gktrkede geen kelimelerin eski ekilleridir.298
Pavlador blgesinde Bobrovoye ky yaknlarnda yaplan arkeolojik
kazlar sonucunda bir kurganda Saka dnemine, M V-IV. yzyllara
tarihlendirilen runik yaz ele geirilmitir. Bir altn gem kay zerinde
tutturulmu kemik nazarlk bir karaca eklinde oyulmu ve bunda sadan
291

Ksenophon; IV, s.18.

E. Bilgi; Attrk, Fakltemiz ve Krsmz, Sumerlilerin Tarih, Kltr ve Medeniyetleri,
DTCF Atatrk'n 100. Doum Ylna Armaan Dergisi, Ayr Basm, Ankara, A Basmevi, 1982,
s.107.
293
Mordtmann; s.77.
294
K. A. Akiev; Kurgan Issk, Iskuvtso, Moskova, 1978, s.59.
295
Akiev; s.59.
296
Sleymanov; s.85.
297
agm.; s.3.
298
agm.; s.1-3.
292

49

sola beyaz maral yazs okunabilmitir. Nazarlk zerindeki runik yaznn

Trke konuan Sakalarn yaz sistemi olduu belirlenebilmitir. Bu yaz,
runik yaznn Gney Sibirya ve Kazakistandaki atl kavimler arasnda, ancak
ok ge kt yolundaki nce ortaya atlan grn belirgin bir biimde
yanlln ortaya koymutur.299
skitler ivi yazs kltr sahasna ulap randan Anadolu ilerine
kadar nfuz ettikleri ve burada bir mddet hkimiyet kurduklar zaman
zarfnda ivi yazsn renmilerdir. Bunu ak bir ekilde Susta bulunmu
olan ivi yazl metinler gstermektedir. Buradan ele geirilen metinlerin
dilinin de Trke ile balantl olmas ve Sakalara ait olduunun belirlenmesi,
onlarn ivi yazsn rendikleri ve kullandklarn gstermektedir. Esik
Kurganndan bulunan kk bir anaa yazlm olan yaznn da runik yaz
olduu ve daha sonraki Gktrk yazsnn ncs olduu kabul edilmektedir.
Esik Kurgannda bulunmu olan bu yaznn karakteri, kullanlan harfler ve
ekilleri, Orhun-Yenisey yazsnn karakteri, harfleri ve ekilleriyle
karlatrlm ve onlarn ayn olduu belirlenerek Esik Kurgannda bulunan
yaznn Orhun-Yenisey yazsnn prototipi olduu kabul edilmitir.
C. SKTLERN DN
skitlerde btn gebelerde ve dal kavimlerde olduu gibi ruha
inan dncesi kkl bir gelenee balyd. Hayatlar boyunca tabiatla
mcadele eden bu insanlar, zaman zaman birtakm korkun veya garip
tabiat hadiseleri ile karlam ve aklayamadklar baz eyleri ruhlara
atfetmilerdir. Bu ruhlar iyi ve kt olmak zere iki ksma ayrmlardr. Bu
ruhlarn bazlar onlara yardm etmekte, bazlar ise ilerini bozmaktadr.300
skitlerin tapndklar her varlk bir ruh tamaktadr. skitlerin zellikle
Greklerle temaslarndan nceki dininde amanizme ait unsurlar
bulunmaktadr. amanizm, umumiyetle Sibiryadaki kavimlerin inanlarn
ifade eden bir tabir olup bu kelime Kuzey Asya halklar arasnda byc,
sihirbaz manasna gelen aman kelimesinden tremitir.301
skit dininde amanizmle birlikte grnen unsurlar Trk-Mool kltr
tarihinde de grlmektedir. ok geni bir sahaya yaylm olan ve TrkMool kltr tarihinin nemli bir blmn tekil eden amanizm, XVIII. ve
XIX. yzyllarda Georgi, Banzarov ve akov gibi baz yazarlarca, eski bir
din olarak gsterilmitir. Buna karlk, ayn yzyllarda Hristiyanlk taassubu
ile hareket eden dier baz aratrmaclar ise amanizmin bir din
saylmamas gerektiini ileri srmlerdir. Onlara gre aman, bir sihirbaz,
kt ruhlar kovmak suretiyle hastalklar iyiletirmeye alan bir frk ve
nihayet gelecekten haber veren bir falc veya khinden baka bir ey
olmad iin, amanizm de bir din saylmazd. XIX. yzyln ikinci yarsnda
Radloff ve XX. yzyln ilk yarsnda Anohin, Culloch ve dier birok yazar
299

Amancolov; The Words of Ancestors, Erdem, 5, 15, 1989, s.793-794.

Hermann; Sakai, s.1797.
301
Bulu; s.320.
300

50

amanizmi sadece Ural-Altay halklarnn dini olarak gstermilerdir. Bu

inan zerine geni bir aratrma yapm olan Nioradze, amanizmde
muayyen bir din sistemden ziyade, dine doru bir gelime safhas
grmektedir. Ohlmarksa gre ise amanizm tam manas ile bir din
saylmazsa da yayld yerlerde dinin yerini almtr. Ayrca, W. Schmidt de
amanizmi balca Gk Tanr ve Yer Tanr unsurlarndan oluan bir din
olarak kabul etmektedir.302
skitlerde ruhlar leminin dnda bir de tanrlar lemi vardr.
skitlerdeki tanrlar lemi anlaynda Greklerin byk tesiri olmutur. Bu tesir
skitlerin Karadenizin kuzeyindeki corafyaya yerletikleri ve Greklerle
temas kurduklar zaman balamtr. skit tanrlar lemiyle ilgili bilgileri bize
antik yazar Herodotos vermektedir. Fakat Herodotosun skit tanrlar lemi
hakknda verdii bilgiler olduka snrldr. Byle bir inan yalnz
Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara yaylm skitler arasnda grlmektedir.
Tamamen bozkr corafyasna yaylm skit/Saka topluluklar arasnda
mevcut deildir.
1. skit Tanrlar
Yukarda da bahsedildii zere, skitlerde ruhlar lemi inanc yannda
bir de tanrlar lemi anlay vard. skitlerin tanrlar lemine Grek tanrlar
leminin ok fazla tesiri olmutur. skitlerin tanrlar tabiatyla skite adlarla
adlandrlmtr. Herodotos, skitlerin bata Hestia olmak zere en byk
tanrlarnn Zeus ve Zeusun kars olarak kabul edilen Toprak olduunu
bildiriyor. Srasyla Apollon, Gksel Aphrodite, Herakles ve Aresin de
yukarda ad geen tanrlarla birlikte btn skityada ululandklarn
belirtmektedir. Ayrca Herodotos, skit dilinde Hestiaya Tabiti, Zeusa
Papaios, Topraka Api, Apollona Oitosyros, Gksel Aphroditeye Artimpasa,
Poseidona Thamimasadas dediklerini de bildirmektedir.303
skitlerin politeizm dediimiz ok tanrllklar Greklerin etkisi
sonucunda ortaya kmtr. Bu etkinin dou skitlerine kadar ulap
ulaamadn tam olarak akla kavuturamamamza ramen, Greklerle
temas kuran denizin tesindeki Sakalara yani Karadeniz skitlerine olduka
fazla olduunu anlamamz mmkndr. Elimizde bulunan yegne kaynak
Herodotosun eseri olduundan, bu konuda, ancak onun verdii bilgilerle
yetinmek zorunda kalmz da bilgilerimizi snrlamaktadr. Deiik yerlerde
zerinde durulduu zere skit/Saka topluluklarnn en byk grubu olan
Massagetler iin ise tek tanr inancndan sz etmektedir. Karadenizin
kuzeyindeki skitlerin dahi byle bir inanca sahip olabilecekleri, Gk Tanrnn
varl, dier tanr isimleri verilenlerin ise dinlerinin tamamlaycs unsurlar
olabilecei de hatra gelmektedir.

302
303

age.; s.320.
Herodotos; IV, s.59.

51

2. Adak ve Kurbanlar
skitler tanrlarna eitli hayvanlar adam ve kurban etmilerdir. En
ok kurban ettikleri hayvan ise attr.304 Herodotos skitlerin kurban
merasimleri hakknda da bilgi vermektedir. skitlerin kurban merasimlerinin
her yerde ayn olduunu, kurbanlarn n ayaklarnn bir ipe balandn,
kurban adayan ahsn onun arkasnda yer aldn ve elinde tuttuu ipi
ekerek hayvan yere yktn bildirmektedir. Hayvan yere dnce kurban
hangi tanrya sunuyorsa, ona dua ettiini, sonra hayvann boynuna bir ip
doladn, ipin arasna bir sopa soktuunu, sopay evire evire skarak
kurban boduunu ve sonra onlarn onu yzp etini piirdiklerini
yazmaktadr.305 Herodotos skitlerin kesinlikle domuz kurban etmediklerini de
bildirmektedir.306
Herodotos, Masagetlerin de Gne'e at kurban etmelerinden
bahsetmektedir ve bunu u ekilde ifade etmektedir: Tapndklar biricik ilah,
Gnetir. Ona atlar kurban ederler ve bu suretle ilahlarn en sratlisine fani
mahlkatn en sratlisini takdim ettiklerine inanrlar.307 Vogullar, Ostjaklar,
Votjaklar ve Altay Trklerinin buna benzer merasimlerde geyik, at ve sr
kurban ettikleri de bilinmektedir.308
3.amanlar ve Sihir
Eskia kavimlerinin ounda bulunan amanlk skitlerde de vardr.
amanlar, umumiyetle kehanette bulunmak, by yapmak ve kurban
kesmek gibi eitli iler yapmaktaydlar. Fakat bu ileri aman olmayan
kimseler de yapabilmekteydiler. Hakiki aman'a ancak ruhlarla temasa
geilmek suretiyle halledilebilecek meseleler de mracaat edilmekteydi.309
skitlerde amanlk zerine Herodotos nemli bilgiler vermektedir. O,
skitlerde pek ok falcnn bulunduunu ve onlarn ileride olacak eyleri st
deneklerine bakarak haber verdiklerini bildirmektedir. Bunun iin
deneklerden byk demetler meydana getirdiklerini, onlar yere koyup
dattklarn, sonra denekleri birer birer ayrarak gelecekte olacak eyleri
sylediklerini, konuurken denekleri toplayarak bir demet hline
getirdiklerini ve bu tr falcln onlara atalarndan kalm olduunu
anlatmaktadr.310
skit toplumunda falclar yani amanlarn nemli bir yeri vard.
Hkmdar hastaland zaman falclara mracaat edilmektedir. En iyi falc
getirtilmekte ve falclar yukarda belirtildii zere fala bakmaktadrlar. Falclar
hanedan zerine birisinin yalan yere yemin ettiini sylemektedirler. O ahs
304

age.; s.61.
age.; s.61.
306
age.; s.63.
307
age.; I, s.216.
308
Bulu; s.331.
309
age.; s.318-319.
310
Herodotos; IV, s.67.
305

52

getirilip hkmdarn huzuruna karlmaktadr. Kendisinin hanedan zerine

yalan yere yemin ettiinden, hkmdarn hastalanm olduunu sylerler. O
ahs bunu inkr edince yine falclar getirilmekte ve bunlar da yalan yere
yemin sulamasna katlrlarsa o ahsn hemen kafas kesilmektedir. Adam
susuz karrlarsa yeni falclar getirilerek onlara da danlmakta ve
ounluk san temize karmsa ilk gelen olan falc lme mahkm
edilmektedir.311 Onlar bir arabaya al rp doldurup kzler koulduktan
sonra, elleri ve ayaklar bal bir ekilde arabadaki odunlarn ierisine
atlarak, odunlar atee verilmekte ve ateten rken kzler hareket
etmektedir. ou kez kzler de byclerle beraber yanmaktadr.
Byclere verilen bu cezaya eer varsa erkek ocuklar da dhil edilmekte,
sadece kzlarnn yaamasna msaade edilmektedir. kzler onlar, koum
kaylar yanp kendilerini kurtarncaya kadar srklemektedir.312 Buradan da
anlalaca zere, skitlerde amanln son derece nemli olduu,
hastalanan hkmdarn tedavi edilmesinden de anlalmaktadr. St
ubuklaryla fala bakma usul, gnmzde birok gayrimslim Trk
topluluunda hl grlmektedir.313
4. Yemin ve Kan Kardelik Merasimleri
skitlerde yemin ve kan kardelik merasimlerine de rastlanmaktadr.
Birok konuda olduu gibi bu konuda da Herodotos bize bilgi vermektedir.
Herodotosun bildirdiine gre; skitler toprak bir kupann ierisine arap
doldurmaktadr. Sonra yemin edecek olanlar bir sivri ulu cisim ya da kl
ucuyla derilerini izerek bu kabn ierisinde kanlarn kartrmaktadrlar.
Sonra kabn iine bir pala, birka ok ve bir balta daldrmaktadrlar. Uzun bir
dua okuduktan sonra yemin edip sonunda yemin edenler ve orada ileri
gelenler bu kaptaki kan kartrlm araptan imektedirler.314
Yemin ve kan kardelik merasimlerinin skitlerden baka Hunlar, bir
Ural-Altay kavmi olan Macarlar ve Kumanlar arasnda da yaygn olduu
bilinmektedir.315 Hun hkmdarlarndan Huhanye M I. yzyln ortalarnda
in elileriyle anlama yapt zaman araba kan kartrarak imitir.316
Daha pek ok toplumda kan kartrma ve kan ime ananesi olmakla
beraber, skitlerde grlen bu hukuki anlama ve kan ball esasna dayal
usul, bu tr ballklarn en eski rneidir.317
Bu ananenin varl arkeolojik buluntularla da ispatlanmtr.
Kurganlardan bununla ilgili ok kymetli pek ok eser karlmtr. KulObada bulunan bir altn varak zerinde yer alan bir skitli, Kul-Obada
Voronez Kurgannda ve daha baka yerlerde sk sk rastladmz kymetli
311

age.; s.68.
age.; s.69.
313
Minns; Scythians and Greeks, s.87.
314
Herodotos; IV, s.70.
315
Minns; Scythians and Greeks, s.87.
316
Biurin; s.78).
317
M. Ebert; Sdrussland, Skytho-Sarmatische, Periode Reallexion der Vorgeschichte, Berlin:
Walter de Gruyter, 1929, s.98.
312

53

madenden yaplm olduka ssl din karakterli bir kan ana olmas
muhtemel bir kab sa elinde tutmaktadr. Sol eli ise bir ok karmak iin
oktanla uzanmtr. Yine Kul-Obada bulunmu olan baka bir altn
kabartma zerinde, birbirine sarlm iki skitli, tek bir kaptan bu kutlu kan
ikisini imektedir. Ayn sahneye Solocha Kurgannda bulunan bir altn plaka
zerinde de rastlamaktayz.318
Belgelerin gsterdii zere, kendi kanlarndan ve ikiden oluan ve
iine kendi kllarn, oklarn ve mzraklarn koyduklar daha nce
doldurmu olduklar karm ierek ve bu esnada efsunlu szleri uzun sre
mrldanarak iki sava birbirlerine kar lnceye kadar sadk olma yemini
yapyorlard. Biz bu kan kardelerinin olduka hareketli hikyelerini ieren
literatrden ve onlarn birbirine yakn olan balarndan gnlk hayatta
karlalan tehlikelerin onlar iin kesinlikle byk nem arz etmekte
olduunu biliyoruz. Kendi kardei iin savamaya artsz olarak riayet
etmenin yan sra eyalarndan, karsndan ve ocuklarndan, grme
duyusundan ve hayatndan fedakrlkta bulunma skit idaallerinin elzem bir
unsuruydu ve dolaysyla bundan eref duyuyorlard.319
Yazl belgelerde pek zerinde durulmayan fakat ime trenlerinin
resimle tasvir edilmelerinde ortaya kan gerek, her iki savann tek bir
kaptan, bir ime boynuzundan veya benzeri eylerden imeyi bu ciddi tren
esnasnda yapmasdr. Gelecein iki kan kardei ikiye kanlarn kartrm,
birbirlerine ok yakn olarak dayanm, her ikisi de kab dudaklarna kadar
kaldrarak bu karm imilerdir. Ayn anda ime belirgin bir ekilde bir
nem arz etmektedir; onlar lme kadar ve belki de br dnyada birbirine
skca balamtr. Bu trene evrede bulunan savalar tanklk
yapmaktadr.320
. SKTLERN GELENEK VE GRENEKLER
skitlerin gelenek ve grenekleri hakknda bize en nemli bilgileri
Herodotos ve Hippokrates vermektedir. Hippokrates skitlerin yaadklar
corafya, yurtlar, besledikleri hayvanlar, beslendikleri gda maddeleri genel
olarak yaaylar, birtakm alkanlklar hakknda kymetli bilgiler
vermektedir. Herodotos da skitlerin yerletikleri corafya, komular, dinleri
vb. zelliklerinin yannda onlarn gelenek ve greneklerinden ve birtakm
detlerinden bahsetmektedir. Bylece skitlerin gelenek ve greneklerini
bizzat skit lkesini dolam olan antik yazarlar Herodotos ve
Hippokratesten renebiliyoruz.
1. skitlerin Hayat Tarz
Her toplumun kendine has bir hayat tarz olduu malumdur. skitlerin
hayat tarz da ou antik devir topluluklarndan farkllklar gstermektedir.
Hippokratesin bildirdiine gre, skitler gebe bir kavimdir, skitlerin
yaad corafya, otlaklar bol, rutubeti az bir ovadr. Sabit bir yerleim
318

Tarhan; skitlerin Din nan ve detleri, s.159.

Rolle; Die Welt der Skythen, s.69-70.
320
age.; s.71.
319

54

yerleri olmayan skitler bu otla bol ovalkta yaamaktadr. Arabalar iinde

oturmaktadrlar. Bu arabalarn en kklerinin drt, byk olanlarnn ise alt
tekerlei bulunmaktadr. Arabalarn drt bir taraf ve zerleri kee ile
kaplanm olup bunlar ev eklinde yaplmtr. Bu arabalarn bazlar iki odal,
bazlar da odaldr. Bu arabalar soua kar korunakl olup bunlarn
ierisine yamur ve rzgr geememektedir.321
skitler baka bir yere giderken kadnlar ve ocuklar iki ya da ift
kzn ektii arabalarda, erkekler ise at stnde onlarn yannda
gitmektedir. Onlar ise koyun srleri, srlar ve atlar izlemektedir. Onlar
hayvanlarna ot bulabildikleri srece bir yerde kalmaktadr.322 Yukarda da
belirtildii zere sr, koyun ve at besleyen skitlerin ekonomisi hayvancla
dayanmaktayd. Bu durum onlarn hayat tarzyla yakndan alakal
gzkmektedir. At, sr ve koyun besleyen skitler, domuz
beslemiyorlard.323 skitler hayat tarzlarnn bir gerei olarak gnlk
hayatlarnda pimi etle beslenmekte, ksrak st imekte ve ksrak
stnden yaplm bir eit peynir yemekteydiler.324
skitler gelenek ve greneklerine ok bal olup yabanclarn
geleneklerine tamamen kapalydlar.325 skitlerin gen kadnlar da ata
binmekte, ok atmakta ve at stnde karg savurmaktaydlar. Ayrca onlar
dman ldrmedike evlenemiyorlard.326
skitlerin bu gelenek ve grenekleri aynen Hunlar ve Gktrklerde de
devam etmitir. skitler Trk kavimleri gibi kmz imiler ve st kurutarak
kurut yapmlardr.327 skitlerin hayat tarz Hunlardan balamak zere, daha
sonraki Trk devletlerindeki Trk topluluklarnn hayat tarzyla ok byk bir
benzerlik gstermektedir.
2. skitlerde l Gmme detleri
skitlerin gnlk yaaylar ve alkanlklarndan baka, len birisini
gmerken tatbik ettikleri birtakm detleri vard. Herodotos skitlerin llerini
nasl gmdkleri hakknda bilgi vermektedir. skit hkmdarlar iin nasl bir
cenaze merasimi yapldn anlatmaktadr. O, hkmdar mezarlarnn
Gerrhos328 topraklarnda olduunu, orann Borysthenes329 zerinde gemilerin
gidebildikleri son blge olduunu bildirmektedir. skitler hkmdarlar ld
zaman, o blgede kare eklinde byk bir mezar kazmakta ve mezar hazr
olduunda l getirilmektedir. Gvdesi mumyalanan l bir arabaya
konulmaktadr. Merasime katlanlar kulak memelerini kesmekte, salarn
321

Hippokrates; s.XCII-XCIII.
age.; s.XCIV.
323
Herodotos; IV, s.63.
324
Hippokrates; s.XCIV.
325
Herodotos; IV, s.76.
326
Hippokrates; s.LXXXIX.
327
Togan; Umum Trk Tarihine Giri, s.34.
328
Dinyeper ve Bug nehirleri arasnda kalan ve kuzeye bugnk Kiev'e kadar uzanan saha.
329
Dinyeper Nehrinin antik ad.
322

55

epeevre kazmakta, kollarn izmekte ve burunlarn yrtmaktadr.

Hkmdar mezara konulunca onunla beraber karlarndan birisi, bir haberci
ve atlar da boulup ayn mezara konulmaktadr. Kulland baz eyalardan
da birer tane konulmaktadr.330
skitlerden herhangi birisi ld zaman ise l en yaknlar tarafndan
bir arabaya konulmakta ve br yaknlarna gtrlerek dolatrlmaktadr.
Bu esnada kafilenin yanlarna geldiini grenler yemek vermektedir. Krk gn
boyunca ller bylece birinden brne gezdirildikten sonra
gmlmektedir.331
skitlerin l gmme detleri arkeolojik buluntularla da ispatlanmtr.
Bunlara en gzel rnei Pazrk buluntular oluturmaktadr. Buradan
karlan cesetler mumyalanm332 ve cesetlerin gvdeleri dvmeyle
kaplanmtr.333 Ayrca buradan on at karlmtr. Bunlarn kulaklarna
birbirinden farkl enler yaplmtr. Bu nianlarn farkl olmalar, atlarn deiik
kabileler tarafndan hediye edilmi olduu kanaatini uyandrmtr.334 Atlarn
kuyruk ve yeleleri kesilmitir. Bu ekil atlarn kuyruk ve yelelerinin kesilmesi
eski Trklerde bir matem alametidir.335 Ayrca bu atlarn aygr olmas da Trk
detlerine uygundur.336
a. skit Hkmdar Mezarlar
skitlerde mezarlara gm nemli bir yer tutar. Bu hususta Herodotos
skit hkmdar mezarlar hakknda bilgi vermektedir. Onun bildirdiine gre;
hkmdar mezarlar Gerrhos topraklarnda yani Borysthenes zerinde
gemilerin gidebildikleri son blgededir. Hkmdarlar ld zaman, o
blgede eni boyu bir drtgen, byk bir mezar kazarlar ve hazr olduu
zaman ly getirirler. Mezarn iine imen yaylr, hkmdar zerine konur,
l yere saplanm mzraklarla evrilir, zerine aatan bir glgelik konur,
sazlarla rtlr; mezarn iinde bo kalan geni yerlere hanmlarndan birisi,
elinden iki itii kimse, bir a, silahtar, uaklarndan birisi, bir haberci ve
atlar boulup konur, kulland eylerden birer tane ve altn kupalar konur.
Bu tren tamamlannca herkes mezarn zerine krek ile toprak atar ve en
yksek tmsei yapmak iin birbirleriyle yar ederler.337
Herodotosun M V. yzyln ortalarnda gzlemlerine dayal olarak
bahsettii mezar geleneinin Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda yaygn
olduu grlmektedir. Bu, zerine toprak ylarak yaplm mezarlara
330

Herodotos; IV, s.71.

age.; s.73.
332
gel; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1984, s.68.
333
M. Zvelebil; Der Aufstieg der Nomaden in Zentralasien, Cambridge Enzyklopdie der
Archeologie, Christian Verlag, Mnchen, 1980, s.255.
334
nan; Altay Paznk Kazsnda Defin Trenleri, Makaleler ve ncelemeler, II, Ankara, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, 1991, s.263.
335
agm.; s.265.
336
gel; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s.68.
337
(Herodotos IV:71).
331

56

kurgan
denilmektedir.338
Genelde
kurgan
ismi
koruganla
zdeletirilmektedir. Gerekten de btn deerli eyalar ile gmlm
lnn korunmas ve ona ait mezarn soyulmamas esastr. Bu tr
mezarlarn korunmas gereini ve bizzat korunduunu Perslerin Karadenizin
kuzeyindeki skit lkesine gerekletirdikleri sefer esnasnda skit Hkmdar
Idanthyrsos ve Pers Kral Darius arasnda geen konuma ak bir ekilde
ortaya koymaktadr.
Darius, skit hkmdarna bir eli ile gnderdii haberde: Ey garip
adam, yapabilecein baka iki ey varken ne iin boyuna kayorsun? Eer
kendini bana kar koyabilecek kadar gl sayyorsan ona gre davran,
kamay brak, savaa gir; yok eer kendini daha aa gryorsan yine
boyuna yrmekten vazge; efendine hara olarak toprak ve su getir,
huzuruna k.339
skit Hkmdar danthyrsos, u cevab vermektedir: ranl, ite benim
kanaatim; beni hi kimse ne korkutabilir ne de nnden kamaya zorlayabilir.
Senden de katm yok, imdiye kadar yapm olduum ey, bar
zamannda da her zaman yaptm eydir. Neden hemen savaa
girmiyorum, onu da sana aklayaym: Bizim ne kentimiz var ne de dikili
aacmz var, ki elden gitmesin ya da yaklp yklmasn diye korkup hemen
savaa girelim; ama, siz eer ille de savamak istiyorsanz, bizim
atalarmzn mezarlar var, onlar bulun, onlara el kaldrn o zaman
grrsnz, mezarlarmz iin dvyor muyuz dvmyor muyuz.340
skit Hkmdarnn yukarda ifade ettii szleri skitlerin hayat tarzn
ortaya koyduu gibi atalarnn mezarlarn kutlu saydklarn ve bu mezarlar
korumaya aldklarn da gstermektedir. Burada korumaya aldklar
mezarlarn gerekten koruyucu zellii bulunmakta olup bylece bu tr
mezarlara korugan, kurgan denilmesi bu vasf ile balantl grlmektedir.
Zamanmza kadar kurgan kelimesinin farkl anlamlarna dikkat
ekilmitir. Bu kelimenin mezar, gmt, mezar tmsei olabilecei gibi; kale,
sur ehrin etrafn eviren kemer olarak da anlam kazand ifade
edilmektedir.341 Burada kurgann iki anlam ortaya kmaktadr. Birincisinde
lm olan kiinin korunduu yerdir. kincisinde ise yaayanlarn d
saldrlara kar korunduu, ehri koruyan savunma sistemidir. Her ikisinde
de bir koruyuculuk sz konusudur. Ancak atl kavimlerin yerleimine
bakldnda ehrin savunmas ile ilgili manas ehir hayat ile balantldr.
Bu yzden ehir savunmasnda kullanm daha ge olmaldr. Mezar
gelenei ile ilgilisi ok daha eskidir. skit dnemi iin yalnz mezar ifade
eden bir kelime olmaldr. Bu kelime yalnz mezarn zerinde oluturulan
tmsei dahi ifade etse yine onun koruyuculuk vasf n plana kmaktadr.
338

Rolle; Die Welt der Skythen, s.9.

Herodotos; IV, s.126.
340
age.; s.127.
341
J. P. Roux; Altay Trklerinde lm, ev. A. Kazancgil, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1999,
s.295.
339

57

te koruyuculuk vasf n plana km olan bu tr mezarlarn

arkeolojik olarak da tespit edildii grlmektedir. Bu tr kurganlar arasnda
byklkleriyle Certomlyk ve Aleksantropol kurganlar son derece nemli bir
yer tutmaktadr. Hem bu iki kurgan hem de dier kurganlarn asl gm
alanlar kare ya da dikdrtgen bir ukur alarak yaplmtr.342 Kazlarak
planlar karlm bu kurganlarn yaplar Herodotosun verdii bilgilerle
rtmektedir.
Ancak bu tr kurganlar yalnz Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda
deil Orta Asya ve Sibiryada ortaya karlmtr. Tuvada Arzhan,
Kazakistanda Esik Kurgan byk kurganlar arasnda yer almaktadr. Ayrca
Abakan blgesinde ar Vadisinde byk kurganlar ortaya karlmtr.
zellikle kurganlarn asl alann kare eklinde yapld ve zerlerinin
tamamen yksek bir biimde oluturulduu ortaya konulmutur.343 Pazrk
Vadisinde tespit edilmi mezarlardan be tanesi byk kurgandr. Bu
kurganlarda da mezar odas oluturulmu ve hemen hemen asl alanlar kare
planldr.344 phesiz mezarlarn en kayda deeri Tuvadaki Arzhan
Kurgandr. Bu kurgann asl gm alan, mezara gmlen insanlar ve atlar
bakmndan nemli bir yer tutmaktadr.345
Manuryadan Macaristana kadar ok geni corafyada skitlere ait
ok sayda kurgan belirlenmi ve bunlarn kazlarnn yaplmas sonucu,
Herodotosun hkmdar mezarlar hakknda verdii bilgileri destekleyen
verilere ulalmtr. phesiz bu byk kurganlar mezar yapma gelenei
iinde nemli bir yere sahiptir. Ayrca ok sayda kk mezarn yaplm
olduunu da syleyebiliriz. Bu byk kurganlar mumya gelenei ve definden
sonra yaplan temizlenme trenleri asndan da veriler ortaya koymaktadr.
nk bu tr kurganlarn bir ksmnda hem mumyalanm cesetler hem de
temizlik trenleriyle ilgili arkeolojik buluntular ortaya karlmtr.
b. llerin Mumyalanmas
skitlerde llerin mumyalanmas ile ilgili ilk bilgi Herodotosta
bulunmaktadr. O, bu hususta yle demektedir: len kiinin gvdesi mumla
kaplanmtr; nceden karn yarlm, ii boaltlm ve maydanoz tohumu,
anason ve dvlm saparna ve kokulu maddelerle doldurulmu sonra
dikilmitir.346
skitlerde
mumyalama
gelenei
hakknda
baka
bilgi
bulunmamaktadr. Bu hususta kurganlardan karlan cesetlerde
mumyalama geleneinin uyguland tespit edilmitir. Ancak Karadenizin
kuzeyindeki bozkrlarda skit kurganlarnda mumya geleneini gsteren
kalntlardan imdiye kadar sz edilmemektedir.
342

Rolle; Totenkult der Skythen, s.62-67.

N. Bokovenko; Tagar Kltr, Trkler, I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.521.
344
K. Jettmar; Mittelasien und Siberien in Vortrkischer Zeit, Handbuch der Orientalistik, I, V,
1966, s.54.
345
M. P. Gryaznov; teki Dnya in Hazrlanan Atlar, UNESCOdan Gr, 12, 1976, s.40.
346
(Herodotos IV: 71).
343

58

ncelikle neden mumyalamaya gerek duyuluyordu sorusuna cevap

bulmak gerekir. zellikle l gmme yln belli zamanlarnda yaplyordu.
ller ya yazn banda ya da sonbaharda gmlyordu. Hatta MS VI. ve
VII. yzyllarda yaayan Trkler arasnda ilkbahar veya sonbaharda l
gmme gelenei varln srdrmtr. in kaynaklarna gre; Onlar
(Trkler) yazn veya baharda lenleri aalar ve bitkiler sararp kurumaya
balad zaman; kn veya sonbaharda lenleri, yapraklar yeermeye
balad zaman gmerler.347
Gmme ileminin senenin belli dnemlerinde yaplmasnn nedeni
muhtemelen byk kurganlarn yapmnda gerekli olan ii masraflarndan
dolaydr ama daha nemlisi gmme anna kadar bozulmay engellemek
maksadyla yaplan mumyalama gelenei ile balantldr. Burada yalnzca
nemli ahsiyetlerin lleri mumyalanmaktayd.348 Zaten Herodotos da skit
hkmdarlarnn mumyalandklarn belirtmektedir.349 Ancak skitlerde yalnz
hkmdarlarn deil boy ve boylar birliklerinin banda bulunan nemli
ahsiyetlerin de ldklerinde cesetlerinin mumyalandn syleyebiliriz.
llerin gmlmesi, yukarda belirttiimiz zere, ilkbahar ve sonbaharda
gerekletirilmekteydi.
Arkeolojik buluntular cesedi mumyalama ileminin olduka yaygn bir
ekilde uygulandn gstermektedir. Pazrk kurganlar, ibe ve Oglakti
kurganlardan mumyalanm cesetler ortaya karlmtr. Genel olarak
mumyalama ileminin lmden sonra da hayatn devamn salamak iin
lnn eklini muhafaza etme arzusundan kaynakland dnlmektedir.
Fakat bunun salanmas iin iskeletin yeterli olduunu da biliyoruz. Ancak
mumyalama ileminin esas amac cesette herhangi bir bozulma olmadan
cenaze trenleri iin uygun tarihi beklemeye imkn vermektedir. Mumyalama
ilemi cesedin bozulma tehlikelerini ortadan kaldran nemli tek yntemdir;
ate etleri yakabildii gibi kemikleri de yakabilirdi, kemirici hayvanlar da
kemikleri krabilirdi. Ancak bu karmak yntem yalnzca dnyadaki
hayatnda g sahibi insanlar iin kullanlyordu. Bunun amac onlarn teki
dnyada da gl kiiler olmalarn salamakt.350 Mumyalanan cesetlerde
hangi ilemlerin yrtlm olduu ayrntl bir ekilde ortaya konulmutur.
Bu hususta Pazrk Kurganlar en kayda deer bilgilere ulamay mmkn
klmaktadr.
Ceset mumyalar ilk olarak ibede yaplan kazlardan sonra
Altayllarn kurganlarndan karlmtr. Yal ve gen insan cesetleri
gnmze kadar kt bir hlde kalmalarna ramen, beyin kafatasndan ve
barsaklar bedenden kartldndan cesetleri tespit etmek mmkndr.
347

Liu Mau-tsai; Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost Trken (Tu-kue), I, Otto
Harrassowitz, Wiesbaden, 1958, s.9.
348
Rudenko; Frozen Tombs of Siberia, ev. M. V. Thompson, University of California Pres,
Berkeley-Los Angeles, 1970, s.279.
349
Herodotos; IV, s.71.
350
(Roux 1999: 260).

59

Gen olann gz oyuklar dikile ayrlm ve kaln tentene iplikleri vcuttaki

btn yarklarn dikilmesi iin kullanlmtr. Vcutta kesilerek yarklar
oluturulmas bir kural olduundan ibedeki kurgandan kartlan adamn
bacandaki yarklar ile Pazrktaki 5. Kurgandan kartlan adamn
bacandaki yarklar ayndr.351
kinci Kurganda gml kadn ve erkek kafataslar, ibedeki
kurgandan kartlan yal adamn kafatasna uygulanan ayn yntemle
ayrlmtr. 2. Kurgandaki kadn kafatas alp ii boaltldktan sonra ii
toprak, amlarn ine yapraklar ve karaam kozalaryla dolduruluyor. Alan
ksm ise tekrar kapatlarak deri yaz at kl ile dikiliyor.352
Mumyalama ileminde barsaklarn karlmasndan sonra alan
yarklar tentene iplii ile dikiliyor. Eller ve bacaklar zerindeki yarklarn yan
sra kala zerinden bacaklara doru, omuzlardan kollara doru 1 cm
derinliinde saysz birok yark bulunmaktadr. Bu yarklar bir ban ucuyla
alm hatta muhtemelen diki ipliklerinin bozulmasn nlemek iin
koruyucu bir madde ieren bir nesne ile de alm olabilir. Koruyucu olarak
ne kullanld hl bilinmemektedir. Muhtemelen bu koruyucu Msrda
yaygn olan evrensel bir yntem olarak kullanlan tuzdu. Bu yolla korunmu
cesetler almam ve su altnda kalmam kurganlarda bulunmu olsayd
bunu tespit etmek zor olmayacakt. 2. Kurgandaki adam cesedi apulcular
tarafndan yama edildiinden ve uzun sre su altnda kaldndan cesedin
iinde tuzun varlna rastlamak mmkn deildir.353 Ancak inde Kitan Vuyu adndaki yeni imparatorun inde len selefinin trenini yapmak iin
gerekletirdii gsterili cenaze treninde cesedin barsaklarnn
karld ve karn tuzla doldurulduktan sonra getirildii belirtilmektedir.354
Buradan bu kltr corafyalarna yakn yerlerde mumyalamada tuzun
kullanlm olmas, Pazrk ve evresinde de kullanld dncesini
glendirmektedir.
Mumyaclkta daha farkl bir yntem ise 5. Kurgandaki cesetlerde
grlmtr. Burada kesilen yarklarn dikelmesinde at kl ifte kvrmlar
eklinde bklerek dikilmekteydi. Bu ekilde oluturulmu ipler genellikle
hem kadn hem de erkek vcutlarndaki yarklarn dikiminde kullanlyordu.355
lenin bedenini korumann ok yolu vard. Bundan dolay mumyalama
ile balantl olarak daha iyi korunmu cesetler bulunmaktayd. 5. ve 2.
Pazrk kurganlarndan karlm mumyal cesetler daha salamdr. AkAlahta bir kurganda karlan gen kadnn cesedi de mumyalanmtr. En az
ameliyat yoluyla mumyalanm cesetler de ortaya karlmtr. Yukar Kalein
Kurganndan karlan adamn cesedinde grld gibi karn boluunu
amak i organlarn karmak ve mumyalamak, cesedin korunmas iin
351

Rudenko; Frozen Tombs of Siberia, s.280.

age.; s.280.
353
age.; s.280.
354
Roux; s.259.
355
Rudenko; Frozen Tombs of Siberia, s.281.
352

60

yeterli olmutur. 2. Baadar Kurganndan karlm kadn ve erkek cesedi

de ayn ekilde mumyalanmtr.356
Yukarda belirtildii zere Pazrk kurganlarnn yapm srasnda
mumyalama geleneinin yaygn olduu grlmektedir. Pazrk kurganlar
dnda dier kurganlardan da mumyal cesetler ortaya karlmtr. Bu
yaygn olarak srdrlen mumyalama geleneinde lenin bedenin
korunmasna ynelik birtakm maddeler kullanlyordu. Maddelerin neler
olabilecei zerinde de almalar yaplm ve baz verilere ulalmtr.
Pazrkllar i organlarn ilalanmas ve cesedin korunmasnda cila
kullanmlardr. 3. Ak-Alahtaki 1 kurganndan karlm mumyal kadnn
derisi zerinde laboratuvar almalar yaplmtr. Buradan anlald zere
organlarn ayrtrlp cesedin cilalanmas koruma ileminde kullanlmtr.357
Dalk Altay ve Dou Kazakistanda zencefil boyas ve cila iyi
tannmakta olup oralar bunlarn vatandr. Pazrkllar zencefil boyasn
deriden yaplm eya ve aalar boyamada da kullanmlardr. Zencefil
boyas ve cila kullanmyla lmszlk, sonsuzluk iksiri oluturulduu
anlay mevcuttur. te Pazrkllar da bunu cesedin d hlini korumak iin
kullanmlardr.358 Elbette maydanoz tohumu, anason, dvlm saparna ve
kokulu maddeler de mumyalama ileminde karnn iindeki organlar
boaltldktan sonra kullanlmtr.359
Kurganlardan ortaya karlan mumyalanm cesetler yalnz
mumyalama hakknda bilgi sahibi olmay mmkn klmamaktadr. Ayn
zamanda
cesetlerin
gvdelerinin
dvmeyle
kaplanm
olduu
grlmektedir.360 Hatta Pazrk kurganlarndan karlan atlarn kulaklarna
birbirinden farkl enler yaplmtr. Bu nianlarn farkl olmalar, atlarn deiik
boylara mensup kiiler tarafndan hediye edildiini gstermektedir.361
Mumya geleneine tekrar dnersek; bu gelenein skitlerde yaygnl
yukarda belirtildi. skit sonras dnemde de varln koruduu
grlmektedir. Gktrk dnemine ait yaztlarda trene katlanlarn kokular,
mumlar sandal aac vb. getirmeleri362 bu dnemde mumya geleneinin
varlna bir iaret saylabilir. Daha da belirgin olan Trkiye Seluklularnda
mumya geleneinin varldr. Seluklu Sultanlarndan II. Kl Arslan,
I. Keyhsrev, II. Sleyman ah, III. Kl Arslan ve daha biroklar
mumyalanmtr. Bu durum kkl bir ananeyi ve kltrel sreklilii belirgin bir
biimde gstermektedir.363
356

N. V. Polosmak; Traditsiya Pazrkskogo Balzamirovaniya (Nokotorie Aspakti Problemi),

Novetie Arheologieskie i Etnografieskie Otkritsiya v Sibiri, Novosibirsk, 1996, s.210-211.
357
agm.; s.211.
358
agm.; s.211.
359
Herodotos; IV, s.71.
360
Zvelebil; s.255.
361
Durmu; Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliimi, s.17.
362
V. Thomsen; zlm Orhon Yaztlar, ev. V. Kken, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara,
1993, s.156.
363
Konyal; s.1196-1199.

61

c. Defin Sonras Yaplan lemler

skitler llerini gmdkten sonra baz iler yapmaktadrlar. Bu
hususta Herodotos bize yeterli bilgiler vermektedir: lleri gmdkten sonra
kendilerini temizlerler. Balarn iyice ovarak ykarlar, gvdelerini temizlemek
iin bir tren yaparlar, yere st ular birbirine eik kazk akarlar, zerine
epeevre kee sararlar, keelerin ierisinde ve kazklarn ortasnda bir
tekne vardr, iyice kzdrlm birok ta getirip bu teknenin iine koyarlar.364
Herodotos yukarda yaplan ilemlere de bu hususta aklk
getirmektedir: skit topraklarnda kenevir yetiir, tpk keten gibidir, yalnz
daha kaln ve daha byktr. Hem insan eliyle ekilir hem kendiliinden
yetiir. Traklar bundan tpk ketene benzer giyecekler yaparlar. Hatta bu
iten ok iyi anlamayanlar iin, bu giyecekler ketenden mi yaplm yoksa
kenevirden mi hi belli olmaz ve keneviri bilmeyenler, ketendir diye yemin
edebilirler.365
skitler kenevir tohumlarn alarak trenlerinde kullanmaktadrlar. Bu
hususta yaplan ilemleri Herodotos yle anlatmaktadr: skitler kenevir
tohumunu alrlar, kee rtlerin ierisine girerler ve bu tohumlar kzgn tan
zerine atarlar; tohum taa deince ttmeye balar, kard buu,
Yunanistandaki hamamlarda bile bu kadar boucu bir buu olmaz. skitler
bu buuyla baylrlar ve keyiften haykrrlar. Bu onlara ykanma yerine geer,
nk gvdelerine hi su dedirmezler.366
skitlerin kadnlarnn temizlenmesiyle ilgili olarak u bilgiler yer
almaktadr: Kadnlarna gelince, onlar da servi, sedir aac yongalarn
prtkl bir ta zerinde iyice dvp su katarlar; bu hamuru yzlerine ve
btn gvdelerine srrler, koklamaya doyulmaz bir koku kazanm olurlar
ve ertesi gn bu lapay kaydrdklar zaman derileri prl prl ve taze bir renk
alm olur.367
Herodotosun belirttii bu basit temizlik banyosu matem sresinin
bitimi olarak ok kklemitir. Bu temizlik ilemi banyo olarak hizmet vermi
ve bylece vcudun su ile asla ykanmad kavranm grnyor. Ancak
nasl bardklar hususu pek ak deildir. Tercihen yabani hayvanlarn,
zellikle kurtlarn ulumas ya da insan lklar sz konusudur.
Temizlik ileminde kullanlan kenevir tohumunun sarho edici etkisi ve
uyuturucu ihtiva ettii bilinmektedir. Bundan dolay skitler, sk kapatlm
yurtta (tek kiinin girebilecei adrda kenevir ekmede) gerektii biimde
mthi bir sarholua ulayorlard.368

364

Herodotos; IV, s.73.

age.; s.74.
366
age.; s.75.
367
age.; s.75.
368
K. Meuli; Scythica, Hermes, 70, 1935, s.122-123.
365

62

Herodotos, skitlerin ne lde sarho olduu hakknda fazla bilgi

vermemektedir. O, byle buhar sarholuunun Massagetlerde olduunu
bildirmektedir: Onlar (Massagetler) kmeler hlinde atein etrafn
evirmekte, taze meyveleri iine atmaktadrlar. Helenlerin arapla sarho
olduklar gibi onlarn buharyla dans ve arkyla comaktadrlar. ki adam
boyuna kadar byyen bu aalar phesiz kenevir olarak
grlmektedirler.369
Kenevir toplanmas phesiz quaedam semina yani kenevirin
tohumlanmas zamannda yaplm olmaldr. Bunun dumanyla belirgin
sarholuk salanm oluyordu. Fazla kendinden geiren sarholuk durumu
skit temizlenme yurtlarnda aranlmtr. Zira bunlar ayn maksatla
temizlenmeye de phesiz hizmet etti. Ayn ekilde Kuzey Amerikann en
eski yerlilerinde, uyuturucunun hazz hemen hemen umumiyetle yaygndr
ve orada ibadet artlarna uygun temizliin ok nemli bir ekli ve maksada
ulamada asl are ruhi olarak kendinden geme hli gsterilmektedir.
Merkezi Kaliforniya Maidularnn yce varl insann oluumundaki gc
buharlanmayla kazanlmaktadr.370
Buulanma, kenevir ekme ve feryat l kltyle balantldr. Btn
egemen kabuller burada yalnz harici temizliin olmadn, zellikle inanla
ilgili bir amelin olduunu, bunun unsurunun kendinden gemeye dayandn
gstermektedir.371
Herodotosun szn ettii kenevir Karadenizin kuzeyindeki
bozkrlarda zellikle denizin kuzey ve gney sahillerinde yetitirilmitir.
Buradaki merkezlerden Kolchisin kenevirleriyle mehur olduu bilinmektedir.
Ayrca Rus arkeologlarn bu blgelerde yapt kazlarda buluntular
sayesinde kenevirin varl kantlanmtr. Yzey aratrmalaryla da
gnmzde ad geen blgelerde kenevirin yabani olarak yetitii
ispatlanmtr.372
Herodotosun verdii bilgiler arkeolojik boyutu ile de kantlanmtr.
Sibiryada Altay dalarnda yaplan kurgan kazlar bu hususta bilgi sahibi
olmamz salamaktadr. Anlatlanlarla kazlarda ortaya karlanlar arasnda
bir paralellikte kurulabilmektedir.
Pazrkta 2. Kurgann gmt ksmnn gneydou kesinde alt
direkten oluan bir kme ortaya karlm ve bu kmenin aasnda drt
ayann zerine dayanm dikdrtgen kara bir kap ezilmi talarla
doldurulmutur. Bu direklerden her birinin uzunluu 122,5 cm; aplar
yaklak 2 cm ve aaya doru kalnlamaktadr. Yukardan aaya her 2
cmde bir delik bulunmakta ve bunlar bir arada tutan bir demir yer
369

Herodotos; I, s.202.
Meuli; s.123.
371
agm; s.124.
372
M. Danoff; Pontos Euxenos, Paulys Realencyclopaedie der Classischen Altertumswissenschaft,
sp. IX, 1962, s.1001.
370

63

almaktadr. Btn ubuklar fidan kabuu eritleriyle sarmal olarak

balanyordu.373 Ek olarak blmenin bat yarsnda skit kazan eklinde
talarla dolu ikinci bir tun kap, ayn ekilde yaylan alt ubuun altnda
ortaya karlmtr.374
Yukarda belirtildii zere, her kapta az miktarda kenevir tohumu
bulunmutur. skit kazan teknesi iindeki kenevir tohumlaryla yaplyordu.
Yanan scak talar kazann iine konulmakta ve kenevir tohumlarnn bir
ksm yaklarak kmrlemekteydi. Dahas, kazanlarn kulplar, fidan
kabuklaryla sarlrd. nk talarn scaklnn fazlal kulplar plak elle
tutmaya cesaret vermediinden bu fidan kabuklar tutak grevi yapyordu.375
te 2. Kurganda iki tane kenevir ekme blgesi ortaya karlmtr.
Ate iinde yanan talar ieren kaplar ve kenevir tohumlar onlarn zerinde
alt ubukla desteklenen snaklar belirlenmitir. Kurgann gneybat
kesinde bulunan geni paralar muhtemelen bir taraftan kae bir askyla
dier taraftan demir bir askyla kaplanmt ve alt ubukla desteklenen
snaklar kurganlarn zerinde vard. Ayaklardan birine bal kenevir
tohumu ieren matara bulunuyordu.376
Herodotosun belirttii kenevir ekme gelenei yalnz Karadenizin
kuzeyindeki bozkrlarda deil dou bozkrlarnda Altaylar ve evresinde de
youn olarak kullanlmtr. skitler dnemindeki bu yaygnlk hem yazl
belgeler hem de arkeolojik buluntularla desteklenebilmektedir.
Halk inanlar arasnda zel bir yeri olan ruhun temizlenmesi
meselesine modern topluluklarda da rastlanlmtr. 1860 ylnda Radloff,
Kengi Gl evresinde oturan bir Altay Trk boyunda bir aman tarafndan
bir yurtta temizlii gzlemlemeye imkn bulmutur. Burada aman 40 gn
nce lm olan bir kadnn ruhunu br dnyaya sevk etmek ve bununla
bizzat ona ve hayatta kalanlara sknet salamaktayd. Akraba ve
komularndan bir ksm ev sahibi tarafndan yurdundaki merasime davet
edilmilerdi. Burada aman davuluyla deiik sesler kararak ve kendinden
geerek eitli gsteriler yapyordu.377
Bu biri tarafndan oynanan ve sylenen dramada primitif karakterde
esas duygu bizi megul ediyor, bu temizlik seremonisidir. Bu seremoniyle
matem sresi sona eriyor. Btn gm ve yasla ilgili inanca bal merasim
usul ve kaidelerinde geen zahmetlerde lenin manevi yaama zm
bununla nihai sonuca ulatrlyor. Orta ve Kuzey Asyada saysz topluluun
benzer ekilde davrand grlmektedir. Bu anlay Amerika ve dier
lkelerde de bulunmaktadr. skitlerin de terleme kulbelerinde ayn amac
373

Rudenko; Frozen Tombs of Siberia, s.284.

age.; s.285.
375
age.; s.285.
376
age.; s.285.
377
W. Radloff; Sibiryadan Semeler, ev. A. Temir, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,
Ankara, 1986, s.282-285.
374

64

elde etmeye almalar aikrdr. lenin cannn teye syledii ve feryad

sz konusudur. Ancak skitlerde vecd iin akustik-ritmik olarak davul alarak
uyarma eksiktir. Fakat bu arede Orta Asya, Sibirya ve Amerikann iptidai
kavimlerinde eitli ekildedir. Snger, laden aac (ledum palustre), enfiye
vb. gibi uyuturucu perhiz, dans tepirhanenin stlmas yannda
bulunmaktadr.378
Herodotosun skitlerin banyodan nce balarn yaladklarn
belirtmesi akla kavuturulabiliyor. Gnmzde Aa Amur blgesinde
yaayan ve bir Tunguz boyu olan Oroalarda amanlar bir dumanla
baylmaktadrlar, laden aacnn kuru yapraklarn kor hlinde kmr zerine
yerletirerek bunu meydana getirmektedirler; fakat, nceden ayn bitkinin
scak yapraklaryla dizlerini ovuyorlar burada birok defa diz cann otura
olarak da gemektedir, bununla cana bir etki istenmesi kabul edilmelidir.379
Gktrkler dnemine ait yaztlarda, zellikle Bilge Kaan Yaztnda
yo trenine katlan temsilcilerin getirdikleri arasnda altn ve gmten
baka gzel kokular, mumlar, sandal aac vb. saylmaktadr. Bunlar yo
treni iin getirilmitir.380
Bilge Kaan Klliyesinde sunak ta yaknnda ortaya karlm
ayakl kazan paralar acaba trenlerde byle baylma, ruhu temizleme ve
lmn verdii acdan byle bir demlenme sonucunda kurtulmaya m hizmet
ediyordu diye de dnlebilir.
Gnmzde Moolistanda eitli boylara mensup olanlar arasnda toz
hline getirilmi, trl bitki tohumlarnn el zerine dklerek buruna ekilmesi
eski bir gelenein yaatlmas olarak belki kabul edilebilir. Gerekten bu
maddenin enfiye gibi buruna ekilmesi ve rahatlatc zellii dikkate deer bir
husustur.
D. SKT SANATI
skitler hakknda yaplan aratrmalar bir tesadfle balar. XVII.
yzyln son eyreinde, Sibirya'daki kurganlarda gizli kazlar yapan baz
defineciler ok kymetli altn eserler ele geirir. Durum I. Petro'ya ihbar
edilerek eserlere el konulur ve sz konusu eserler St. Petersburga gtrlr.
Koleksiyoncular ve sanatseverler, o zamana kadar hi grmedikleri bu
deiik tarzdaki ilgi ekici eserlere hayran olurlar. Bunun hemen ardndan
Sibirya ve Gney Rusyada bulunan benzer trden buluntular, bir yandan bu
sanata olan ilginin daha da artmasna vesile olurken te taraftan da bunlarn,
bir zamanlar Asya bozkrlarnda yaam gebelerin sanat eserleriyle olan
benzerliinin gndeme gelmesine sebep olurlar. Gnmzde Gebe
Hayvan slubu olarak tarif edilen bu zengin arkeolojik materyal Bozkr
Kurgan Medeniyetlerinin balca tipik kltr rnlerindendir.381
378

Meuli; s.125.
agm.; s.126.
380
Thomsen; s.156.
381
Tarhan; Eski ada Kimmerler Problemi, s.356.
379

65

Sanat eserlerinin ortaya kmas zerine General Melgunov 1763

ylnda Sibiryaya ilk keif seyahatini yapm ve orada bulunan mezarlar
amtr. Bu durum bundan sonra yaplacak olan aratrmalarn
hzlanmasna sebep olmutur. Bu mezarlardan insan ve at gmlerinin
yannda birok metal obje de meydana karlmtr. 1865 ylnda Radlof
Gney Altaylarda bulunan Katandada kazlar yapmtr.382 1924 ylnda
Dou Altaylarda Pazrk Vadisinde bulunan kurganlar, 1929 ylnda
antropolog Rudenko tarafndan kazlmtr.383 Gney Rusyada yaplan
kazlar sonucunda ok sayda arkeolojik buluntu elde edilmitir. Bunlar iinde
Chertomlyk buluntular nemli bir yer tutmaktadr. Burada bulunan objeler
eit olarak zengin olduu gibi sanat kalitesi bakmndan da mkemmeldir.384
Alan pek ok kurgandan kendine has bir tarzda sslenen ok sayda
sanat eserinin karlmas, bilim adamlarn bu eserler zerinde almaya
sevk etmitir. Bu sanat eserleri zerinde yaplan almalar devam etmekte
olup bugne kadar yaplan almalarda sz konusu eserlerin yayld
corafya, ortaya klar, gelimeleri ve genel zellikleri ortaya konulmaya
allmtr.
1. skit Sanatnn Douu
skit sanat eserlerinin gn na kmasyla, skit sanat ve bu
sanatn zn oluturan Hayvan slubunun douu hakknda birtakm
grler ileri srlmtr. Bozkrda gelien, Orta Asya ve n Asyaya kadar
yaylan Hayvan slubu geni bir corafyaya yaylm insanlarn tabiatst
kuvvetlere kar olan eilimlerinden kmtr.
skit Hayvan slubunun douu bunu meydana getiren topluluklarn
inanlaryla yakndan alakaldr. Bunu gerekletiren insanlar manevi
deerlere byk lde balydlar ve bu deerlere sihir ve tlsmla
ulaabileceklerini sanmaktaydlar. Bir insan ya da hayvan onlara fenalk
yaptnda, eer ondan almak istiyorlarsa, dmanna ait bir eyi ele
geirerek bununla bir ekil meydana getirirlerdi ve onu din bir merasimle
imha ederlerdi. Sihrin kuvveti ile din merasimin tabiatst unsurlarnn
dmanlarna gerekten bir fenalk getireceine inanyorlard. Hislere hitap
eden sihir, balangcndan bugne kadar avclarn hayatnda nemli bir rol
oynamtr. Baz ilkel topluluklar, geyiklerin ve domuzlarn ene kemiklerini
evlerine asarlar ve bylelikle kemiklerin iindeki ruhlarn yaayanlar kendine
ekeceini sanrlard. Byle bir uygulama Asyann Hayvan slubu
sanatnn orijini bakmndan nemlidir. Bu bilgiler, Sir James G. Fraserin
Hayvan slubunun ilk defa kemiklerin kullanlmasnda balad teorisini
desteklemektedir. Hayvan slubunun kendine has karakterini incelemekten
doan bu sonu ayn zamanda antropolojik tetkiklerle de desteklenmitir.385
382

Rice; s.26-27.
nan; Altay pazrk Kazsnda Defin Trenleri, s.261.
384
Rice; s.92.
385
N. Diyarbekirli; Hun Sanat, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1972, s.114-115.
383

66

Atl bozkr kltrnde, insanla sava, hayvanla sava, bozkrn sert ve

amansz mcadelecilii desen temalarn mcadele esasna balamt.
Hayvan slubunun douunun, bir sebebini de burada aramak
gerekmektedir. Dokumalarda, keelerde, kl saplarnda, mzrak ve
baklarda, kuandklar kuaklarda, at koumlarnda, eyerlerde, marapa
kulplarnda ve gvdelerinde hemen her tarafta hayvan figrleri yer
almaktadr.386
Hayvan slubu ve dolaysyla onun douu zerine eitli almalar
yaplmtr.387 skit Hayvan slubunun kk deiik corafyalarda aranmtr.
skit Hayvan slubu, Rostovtzeff e gre Orta Asyada, Tallgren ve Chirstene
gre Bat Trkistanda, Borovkaya gre Kuzey Sibiryada domutur. Von
Merhart ve Schmidt ise Eski arkta doduunu kabul etmektedirler.
Furtwaengler ve Eberte gre bu sanatn douunda skitlerle ba olan
Karadeniz sahillerindeki on kolonilerinin tesiri byk olmutur. Ebert on
sanatnn yannda dou sanatnn tesirini de kabullenmektedir.388
skit sanatnn doduu corafyann Sibirya, Orta Asya ve Gney
Rusya olduu eklinde farkl grler ileri srlmtr. Fakat skit Hayvan
slubunun Orta Asya'da ortaya kt ve sonradan batda yaayan skitler
arasnda yaygnlat dncesi kuvvetlenmektedir.389 Hayvan slubunun
kknn Sibiryada olduu, Olgun Ta ve Tun devrinde btn kuzey
sahasna yaylm olan bu sanattan Olgun Hayvan slubunun ortaya kt
kabul edilmektedir. Hayvan slubunda nemli yeri olan byk kuzey geyii
ve aynn Olgun Ta ve Tun Devrinden beri kullanld kabul
edilmektedir.390 Bu gr Herodotosun skitleri Orta Asya kkenli bir kavim
olarak bildirilmesi de desteklemektedir.391 Hazar Denizinden Tuna Nehrine
kadar olan sahaya yaylm olan bat skitlerinin douyla balantl olmalar
ve onlarla srekli irtibat hlinde bulunmalar da bu sanatn kknn douda
aranmas gerektiini dndrmektedir.

386

Diyarbekirli; Kazakistan'da Bulunan Esik Kurgan, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan,

stanbul, Edebiyat Fakltesi Matbaas, 1973, s.300.
387
A. Alfldi; Der Untergang der Rmerhenschaft in Pannonien, Berlin, 1926. J. G. Andersson;
Hunting Magic in the Animal Styie, Bulletin of the Far Eastern Antiquities IV. N. Fettich; Das
kreuzfrmige Pressmodel von Fnlak und seine skythischen Vorlufer, Archaelogische
Ertesit, 1929. Fettich; La trouvaille Scythe de Zldhalompuszta, Archaeologia Hungarica, III,
1928. G. v. Merhart; Bronzezeit am Jenissei, Wien, 1926. Minns; Scythians and Greeks.
Rostovtzeff; ranians and Greks in South Russia. Rostovtzeff; The Animal Style in South
Russia and China, Princeton Monographs in Art and Archaeology, XIV, Princeton, 1929. Z.v.
Takacs; Some rano-Hellenistic and Sino-Hunnic Art. Fonnos, Ostasiatische Zeitschrift, 1929.
388
Karl Schefold; Der Skythische Tierstil in Sdrussland, Eurasia Septentrionalis Antiqua, XII,
1938, s.65-66.
389
Diyarbekirli; Kazakistan'da Bulunan Esik Kurgan, s.298.
390
C. Hentze; Beitrge zu den Problemen des eurasischen Tierstyles, Ostasiatische
Zeitschrift, VI, 1930, s.162.
391
Herodotos; IV, s.11.

67

2. skit Sanatnn Geliimi ve Yayl

skit sanat eserlerinin yayld corafyay en ak ekilde skit
kurganlar gstermektedir. Bu kurganlar Sibiryadan Avrupa ilerine kadar
geni bir corafyaya yaylmtr. skit Hayvan slubu M VII. yzylda
skitya'a bilinmektedir. Burann kuzey ve gneybat blgelerine de
yaylmtr. Asya bozkr kua zerinde in snrna kadar ulamtr.392 skit
kurganlarnn byk bir ksm Gney Rusyada bulunmaktadr ve bu
kurganlardan ok sayda eser meydana karlmtr. Burada bulunan
kurganlarn iinde Chertomlyk Kurgan nemli bir yer tutmaktadr. Bu
kurganda sanat ynnden olduka kaliteli eserler ele gemitir.393 Daha
douya ynelindiinde Kazakistanda Alma-Ataya elli kilometre uzaklkta
Issk Gln yaknnda Esik Kurgannda ok sayda eser meydana
karlmtr.394 Altaylar'a doru gidildiinde Dou Altayda Balklgl
civarnda Ulagan Irma sahilindeki Pazrk Yaylasnda bulunan kurganlar
kazlmtr.395 Buradaki kurganlardan da ok sayda eser meydana
karlmtr.
Bu kadar geni corafyaya yaylm olan skit eserleri skit sanatnn
geliimi ve yayl hakknda nemli ipular vermektedir. Hatta birbirleriyle
karlatrma ve stil kritii yapmaya imkn vermektedir. skit Hayvan slubu
bu geni corafyaya yayld gibi geliim de gstermektedir, skitlerde
grlen bu sanat anlay Hunlarn ve daha sonraki Trk topluluklarnn
sanatlarnda da grlmekte hatta onlar skit sanat eserleriyle mukayese
edilebilmektedir.
3. skit Kurgan Buluntular
skit sanatnn geliimi ve yayl bahsinde de belirtildii zere, Asya
ilerinden Avrupa ilerine kadar ok geni bir sahaya yaylm olan skit
kurganlarnda bu kltre k tutabilecek ok sayda sanat eseri meydana
karlmtr. Bu eserlerin byk ounluu zerinde eitli hayvan
mcadelelerine yer verilmitir. Bu ekilde hayvan mcadelelerinin konu
olarak ele alnd sanata "Gebe-Hayvan Sanat" ad verilmektedir.
Alfldi, Andersson, Borovka, Fettich, Merhart, Minns, Rostovtzeff ve
Takacs gibi baz nemli aratrmaclar slubun corafi yaylm, mahalli
zellikleri, motifleri ve karakterlerini kymetli almalarla aydnlatmlardr.
skit Hayvan slubu iin kuvvetli stilizasyonla canl natralizm karakteristiktir.
Motif olarak hemen hemen yalnz hayvanlar ve hayvan uzuvlar
kullanlmtr. Hayvanlarn en ok yer verilen ve dikkati ekenleri geyik, kei,
kedi, kpek, kurt, at, ay ve yrtc kular gibi ekseriyeti yabani olanlardr.396
392

A. M. Tallgren; Zum Ursprungsgebiet des sog. Skythischen Tierstils, Acta Archaeologica,

IV, 1933, s.258-259.
393
Rice; s.92.
394
Diyarbekirli; Kazakistan'da Bulunan Esik Kurgan, s.294.
395
nan; Altay Pazrk Kazsnda Defin Trenleri, s.261.
396
Tallgren; s.259.

68

skit kurganlarna yalnz insan ve atlar gmlmemitir. Yaplan

arkeolojik kazlar sonucunda fevkalade deerli eyalar ortaya karlmtr.
Bu eyalar arasnda eyerler, koum takmlar, kazanlar, oklar, baklar,
kllar, mcevherler, mobilyalar, hallar, kilimler vb. bulunmaktadr.
Buluntular iinde at koum takmlar nemli bir yer tutmaktadr.
Gebe sanatnn en belirgin zellikleri, at koum takmlarnda
grlmektedir. Ssl at koum takmlarnn en gzel rnekleri Pazrkta
bulunmutur.397 Atlarn bulunduu yerde ok ince ilenmi ve eitli resimler
hakkedilmi toka, levhaclar, zengi, gem gibi koum takmlarndan kalntlar
elde edilmitir.398 Atlarla birlikte ok sayda eyer ele gemitir. Eyerlerin etraf
daha ok pskllerle sslenmitir. stleri ise efsanevi hayvanlarla aplike
yaplmak suretiyle doldurulmutur.399 At ve geyik maskeleri de bulunmutur.
Bu maskelerin yz ksmlar iyice stilize edilerek sslenmitir. Bu
maskelerden baka bir de kaplan maskesi bulunmutur.400 skit eserleri
arasnda kazanlar, oklar, baklar da bulunmutur. Mesela Chertomlykten bir
kk kazan, oklar sadak ve kemik sapl baklar bulunmutur.401 Ahaptan
yaplm at koumu ssleri, kk masalar, kaplar, havan elleri ve birok ev
eyas aalarn yontulmas suretiyle yaplmtr.402 skit kurganlarndan ok
sayda altn diadem, balk, gerdanlk, bilezik, kpe, yzk ve kolye ele
geirilmitir.403
Kurgan buluntular madenden, ahaptan, ynden ve topraktan
olumaktayd. Madeni buluntularn byk ounluu tun ve altnd.
Topraktan ise eitli kap ve kpler yaplmt. Yn ve keeden yaplan eya
arasnda hallar ve kilimler nemli bir yer tutmaktayd. Ahap eyay ise daha
ok mobilyalar meydana getirmekteydi.
Gerek yapldklar malzeme gerekse konular bakmndan olduka
eitlilik gsteren kurgan buluntularna rnek olmak zere ekler ksmnda
resimler konulmu olup bunlar skit sanat anlay bakmndan bir fikir
vermektedir. Bunlar arasnda Esik, Kul-Oba ve Pazrk kurgan buluntular
nemli bir yer tutmaktadr.
a. Giysiler
Arkeolojik kalnt ve buluntulardan skit giyim kuam hakknda bilgi
sahibi olabiliyoruz. Dariusa ait kitabelerde bir de Saka olarak adlandrlm
figr bulunmaktadr. Bu figr silahsz ve yerel giysilerle tasvir edilmitir. Onun
tek ayrt edici zellii bal ve sakall yzdr. Buradan ana hatlaryla
vcudu skca saran ceket ve pantolon, psklsz yuvarlak tepeli balk ve
397

Rice; s.129.
nan; Eski trklerde ve Folklorda Ant, s.497.
399
Rudenko; Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskoe Vremya, s.101.
400
S. V. Kiselev; Drevnyaya storiya Yujnoy Sibiri, zdvo Akademii Nauk SSR, Moskova, 1951,
s.383.
401
Rice; s.96.
402
gel; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s.64.
403
Rice; s.144.
398

69

backla bilee balanm ayakkab giydii dikkati ekmektedir. Elbette bu

giyim dier toplumlarn giyimlerinden farkllk gstermektedir.404 Bu tr
giyimin en gzel rneini Kazakistanda Alma-Ata yaknlarnda Esik
kurganndan karlm olan ve literatre Altn elbiseli adam olarak giren
hkmdarn giyimi gstermektedir. Bu ahs banda ykseke bir balk
tamaktadr. Bu skit/Saka topluluklar sivri balk tamlardr. Ancak bu
balk trnn daha da sivri olduu bilinmektedir. Hatta Perslerin skit
topluluklarndan bir grubu Saka tigrakhauda olarak tanmlamalar ok
eklinde sivri balk giyen Sakalar olarak bilindiklerini gstermektedir.
Arkeolojik boyutu ile de en nemli buluntu bu Esik buluntusudur. Ayrca
ceket, pantolon ve izme rahat bir ekilde grlebilmektedir. Ceket deta bir
gocuk eklinde olup belde kaln bir kemer bu gocuk zerinde
bulunmaktadr.405 te byle bir giyim mrnn nemli bir ksm at zerinde
geen skitler iin karakteristikti. Kadnlar da erkekler gibi ata binip, ok atp
savatklarndan muhtemelen ata kolay binebilecekleri kyafetleri giymi
olmalydlar.
b. Ss ve Mcevherler
skit kurganlarndan bol miktarda ss ve mcevher ortaya
kartlmtr. nk skitli kadn ve erkeklerde elbiseleri altn plakalarla
sslemek yaygn bir alkanlkt. Maddi ynden zayf olanlar tun
kullanyorlard. Bu plakalar ounlukla diki yerlerine ve elbise kenarlar
boyunca yerletiriliyordu. Nadiren elbise zerine serpilmekteydi. Bu plakalar
her boy ve ekilde yaplmlard. zerlerine insan, hayvan figrleri ve
desenler ilenmitir. Plakalar ounlukla mezar duvarna aslm elbiselerin
rmesi sonucu dmtr. Hem kadnlar hem de erkekler ss malzemesi
kullanyorlard. zellikle yksek balklarn arkasnda altn ssler
takmaktaydlar. Bu giyim tarz en iyi Kul-Obada bulunan eserlerde
grlmektedir.406
Kpeler de yaygn olarak kullanlrd. Erkekler sadece bir tane takard.
Kadnlarn ise birka ift kpeyle birlikte gmld kantlanmtr. Bilezikler
gerdanlklardan ok daha eitliydi. Kul-Obada hkmdarn bileklerinde
bulunan bilezik zel sslemenin en gzel rneklerinden biridir. Taklarn basit
olan halkalardr. Bunlar gm ve tuntan yaplmlardr. Yzkler de
nemli bir yer tutuyordu. Bunlar altn, gm, cam, bakr, demir hatta tatan
yaplyordu.407
Bu konar-gerler normal taklardan baka gnmzde nazar
boncuuna benzer nesneler kullanyorlard. Kolye ve bileziklere hayvan dii,
kk kle altnlar, akmakta takyorlard. Deerli madenleri alamayanlar
boncuk yapmak iin el yapm kil ve ta, ithal cam hatta istiridye kabuu
kullanmlardr.408
404

Minns; Scythians and Greeks, s.60.

Akiev; s.69.
406
Minns; Scythians and Greeks, s.62.
407
age.; s.63-64.
408
age.; s.64.
405

70

c. Aynalar
skit kurganlarndan karlm olan buluntulardan saylar en fazla
olanlar arasnda aynalar yer almaktadr. zellikle skitli kadnlar kendilerini
ssl elbiseler iinde grmek iin aynalar kullanrlard. Bu aynalarn deiik
tipte olanlar vard. En yaygn olarak kullanlanlar kutu iinde saklanan
yuvarlak, sapsz aynalardr. Dieri ise sapndan tutulan aynalardr. Bunlarn
kemik, tun ve altn sapl olanlar vard. Bunlarn sap skit hayvan figrleriyle
sslenmitir.409
. Sava Ara-Gereleri
Atl kavimlerin en belirgin silah yaydr. Yaylar hakknda bilgi veren ok
sayda tasvir bulunmaktadr. Bu yaylar bilinen C eklinde deildir. Kul-Oba
vazosunun zerindeki yay ekliyle, Olbiadaki paralar zerindeki okularn
ellerindeki yaylarn ekli uyumaktadr. Bu yaylar Amazonlar tarafndan da
kullanlmlardr. Kul-Oba ve Olbia paralarnda yay ve ok klflarnn kombine
hli gsterilmitir. Yaylarn bu ekilde karmak kavislere sahip olmasnn
amac at srtnda rahat bir ekilde kullanmaya ve klfn tanmasn
kolaylatrmaya yneliktir. Kombine yay ve ok klflar sadece skit kltrne
aittir. Sonralar komu lkelere de yaylmtr. skitler onu sol taraflarna
takmaktaydlar. Ok ular tatan, kemikten, demirden ve zellikle tuntan
yaplyordu. Ancak tipik ok ucu eklinin gen olduu grlmektedir.
Kurganlardan bol miktarda ok ucu bulunmutur. Ayrca eitli kurganlarda
mzrak ular da ortaya kartlmtr. Bunlarn ounun demir olduu tespit
edilmitir.410
skitlerde kl ve haner kullanm yaylar kadar karakteristik deildir.
Ancak kurganlardan kl ve hanerler ortaya karlmtr. Arkeolojik kazlar
sonucunda ortaya kartlan bu buluntular yazl kaynaklarda belirtilenlerle
rtmekte ve bu belgelerde verilen bilgileri dorulamaktadr. Kurganlarda
kl ve hanerlerden baka baklar da bulunmutur. Bunlarn silah olarak
deil de genel amal kullanldklar dnlmektedir. skitler baltalar da
kullanmlardr. Bu baltalar ok geni sahaya yaylmlardr. Onlarn baltadan
baka grz de kullandklar belgelenmitir. skitler sava ara gerelerinin bir
mtemilat olarak eye ve bilei ta da kullanmlardr. Kaz sonucunda
ortaya karlm olan buluntular bunu ak bir biimde gstermektedir.411
d. At Arabalar
At arabalar skitlerin en nemli karakteristik eserlerindendir. Bunu
hem arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlm buluntular hem de yazl
kaynaklar belgelemektedir. Krasnokutsk ve Chertomlykte at arabasna ait
unsurlar ortaya kartlmtr. Burada teker paralar, dingiller, iviler,
civatalar, perinler ve eitli metal eritler bulunmutur. Hippokrateste tasvir
409

age.; s.65.
age.; s.88.
411
age.; s.73.
410

71

edilenler kadar byk, zerinde ikamet edilen evler bulunmutur. At

donanmlar ve arabalar altn ve tun plakalarla sslenmitir.412
e. Gnderler
At arabalaryla birlikte, ne iin kulanld belli olmayan baz ss
eyalar da kullanlmtr. Bunlarn hepsinde denein ucuna yerletirilmesi
iin bir yuva bulunmaktadr. Bunlarn cenaze arabalarn sslemek iin
kullanld dnlmektedir. rnein Aleksandropolda mzrak balna
benzeyen soketlerden ikisinin ba bir eit bal atalla kaplanmtr. Her
uta bir ku bulunmaktadr. Her kuun aznda da bir an bulunmaktadr.
Chertomlyktekilerde aslan, geyik ve ku tasvirli olanlar ortaya kartlmtr.
Karakteristik olarak bir geyik figr Chymreva yaknnda Belozerkoda
bulunmutur. Yazl kaynaklarda skitlerin ejderhal gnderlerinden
bahsedilmektedir. Ancak bahsedilenle tun grifonlar arasnda bir iliki
bulunmamaktadr. Yuvalarna yerletirilmi figrler gnderlerin ucuna
kaplanmtr. Gktrklerin gnderlerinde bir kurt bulunmaktadr. nk onlar
soylarnn kurttan geldiine inanyorlard. Muhtemelen eitli skit
topluluklarnda grifon ve geyik ayn dnceyi gsteriyordu.413
f. Kazanlar ve Dier Kaplar
skitlere ait eyalar arasnda kazanlar nemli bir yere sahiptirler.
Onlara ait eyalar arasnda demlikler ve anak mlekler de bulunmaktadr.
zel hanerler ve at arabalaryla birlikte, bakr ve tun kazanlar da skit
kltrnn nemli paralarn oluturmaktadrlar. Kazanlar ayrt edici
gvdeleriyle ortaya kmlardr. Yar kre eklindeki gvde ayak olarak
kullanlan bir kesik koni zerine yerletirilmitir. Kulp kntlar kazann st
ksmnn kenarlarndadr. Kurganlardan gnlk hayatta kullanlan iecek
kaplar da kartlmtr. Bunlar gayet basit yaplm kap trleridir.414

412

age.; s.75.
age.; s.78.
414
age.; s.80-81.
413

72

SONU
Yaklak olarak M VIII. yzylda tarih sahnesine kan ve bu tarihten
MS II. yzyla kadar hkimiyetlerini devam ettiren skitler, douda in
Seddinden batda Tuna Nehrine kadar uzanan geni bir sahada varlklarn
biraz nce verilen rakamlardan da anlalaca zere, yaklak olarak 1000
yl gibi olduka uzun bir zaman korumulardr. Onlar bu corafyada Atl
Kavimler Medeniyetini oluturan kavimlerin ana grubunu meydana
getirmitir. Olduka geni corafyaya yaylm olan skitler deiik kavimler
tarafndan tannarak onlarn kaynaklarna gemilerdir. Bundan dolay
skitlerin ad Grek kaynaklarnda Skythai, Pers kaynaklarnda Saka ve in
kaynaklarnda Sai (Sak) olarak gemitir. Pers kaynaklarnda Saka
grubundan bahsedilmekte olup bunlar Saka tiay para daray, Saka
haumavarga ve Saka tigrakhaudadr. Saka tiay para daray, yani Hazar
Denizinden Tuna Nehrine kadar uzanan corafyada yaayan Sakalar, Grek
kaynaklarnda Skythai olarak ad geen skitlerle ayndr. Pers kaynaklarnda
ad geen Saka haumavarga iin ise inliler Sai adn kullanmtr. in
kaynaklarnda Sai Pers kaynaklarnda Saka haumavarga olarak geen dou
Sakalar iin Grekler Sakai Amyrgioi tabirini kullanmtr. Grekler dou
Sakalar olan Sakai Amyrgioinin haricinde btn Sakalar Skythai yani skit
adyla anmlardr. nk Orta Asya skitleri ya da dou skitleri olarak kabul
ettiimiz Saka haumavargay corafi uzaklktan dolay tanmalar mmkn
olmadndan ancak Perslerden bu ad alarak kullanmlardr. Persler ise
btn Saka gruplarn yakndan tanma imkn bulmutur.
skitler ok geni bir corafyada ayr gruplar hlinde yaamtr. Pers
kaynaklarnda geen adyla Saka tigrakhauda ortada, Saka tiay para daray,
yani Qui trans mare habitant olarak kabul ettiimiz denizin tesindeki
Sakalar onlarn bat tarafnda yaamtr. Saka haumavarga olarak belirtilen
Sakalar da Saka tigrakhaudann dousundaki blgede yaamtr.
Pers kaynaklarnda ad geen bu Saka grubu zaman zaman ortak
dmanlarna kar bir araya gelmitir. Hatta sz konusu Saka grubu
liderlerinin genel durum deerlendirmesi iin bir arada toplanabildikleri de
bilinmektedir. Daha ak bir ifadeyle antik kaynaklarda, Darius gruba
ayrlm Sakalara kar sava ilan ettiinde, Saka liderleri Sakesphares,
Homarges ve Thamyrisin istiare iin bir araya geldikleri belirtilmektedir.
Saka grubunun birbirleriyle balantl olduunu ve bylece ortak dman
olan Perslere kar birlikte hareket ettiklerini, Dariusun nce kendi
imparatorluunun kuzey ve kuzeydou snrlarna, daha sonra da denizin
tesindeki Sakalara sefer dzenleme ihtiyac duymasndan da anlamaktayz.
skit yaylnn doudan batya doru olduunu, Perslerin kuzey, kuzeydou
ve kuzeybatlarndaki gelimelere yabanc kalmadklarn ve onlar yakndan
tanma imkn bulduklarn bildiimizden, Perslerin Saka grubunu da
tandklarn ve herhangi bir yanllk yapmadklarn kabul ediyoruz.
Perslerin yaad corafya da hesaba katlnca, onlarn Saka grubunu
ok iyi tandklarn sylememiz mmkn oluyor. Buradan Perslerin btn
73

skitleri Saka, Greklerin de kendi corafyalarna ok uzak kalan Saka

haumavarga hari olmak zere genelde Sakalar skitler olarak tandklar
sonucunu karabiliyoruz.
skitlerin tarihi, dili, dini, gelenek ve grenekleri, sanatlar hakknda
yazl kaynaklar ve arkeolojik malzemelerden bilgi sahibi olabiliyoruz. ok
geni bir sahaya yaylm olan skitlerin eitli kavimlerle mnasebetleri ve
onlarla mcadelelerini Pers, Asur ve Grek kaynaklarndan reniyoruz. Antik
kaynaklardan dilleri, dinleri, gelenek ve grenekleri hakknda bilgi sahibi
oluyoruz. Sanatlar hakknda ise arkeolojik kazlar sonucunda ortaya
karlan ok sayda sanat eseri bize k tutuyor.
Antik kaynaklar ve arkeolojik malzemelerle haklarnda bilgi sahibi
olduumuz skitlerin kkleri de bu almalarn balamasyla aratrlmaya
balamtr. Bu konuda eitli fikirler ortaya atlmtr. Bunlar, ranilik, Slavlk
ve Ural-Altay rk nazariyeleridir. skitlerin rani bir kavim olduu fikrini daha
ok Almanlar, Slav olduu fikrini ise yalnz Ruslar savunmutur. rani bir
kavim olduu nazariyesinin savunucular kazlar sonucunda ortaya karlan
az sayda filolojik malzeme ve dinlerini dikkate alarak skitlerin rani bir kavim
olduunu, hatta bir ksm Almanlarn atalar olduunu ileri srmtr. Slav
kavmi olduunu savunanlar, arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlan
vazolar zerindeki resimlerden hareketle, o vazolar zerindeki insan
figrlerinin Slavlarn atalar olduunu ileri srmtr.
Eskiden bu yana en kuvvetli nazariye olan Ural-Altay rk nazariyesi ve
bunlar iinde de skitlerin Trkl fikri gitgide daha fazla taraftar bulmu ve
bilim adamlar eitli ynleriyle meseleyi deerlendirmitir.
Biz de skit tarih ve kltr zerine yazl kaynaklar inceleyerek ve
arkeolojik malzemeyi de deerlendirerek yaptmz bu almamzda, ilk
yurtlarnn Trk corafyas olduunu belirterek, adlarnn Trklkle olan
balantsn ortaya koyduk. Gerek Sus ve evresinden toplanlan ivi yazl
metinler gerekse antik kaynaklardaki baz adlardan skitlerin diliyle Trk dili
arasnda balant kurarak elde edilen kelimeleri Trke ile
irtibatlandrabiliyoruz. Saka tigrakhaudaya ait olduu kabul edilen Esik
Kurganndan karlm olan yaz ve onun dili de bizi Trke ve Trk
yazsna gtrmektedir. Bu kurgandan karlm olan yaznn daha sonraki
Trklerin, zellikle Gktrklerin kulland Orhun yazsnn prototipi olduu
kabul edilmektedir.
skitlerin hayat tarzlar, kullandklar arabalar, besledikleri hayvanlar,
ata iyi binebilmeleri ve hayatlarnn byk bir ksmnn at zerinde gemesi
dier eski Trk topluluklarn hatrlatmaktadr. Ayn hayat tarznn nceki
yzyla kadar yaam olan bozkr Trk topluluklarnda varln da biliyoruz.
skitlerin gelenek ve greneklerine ballklar, genelde at kurban
etmeleri ve onlarda domuz kltrnn olmamas hatta l gmme detleri
eski Trk topluluklarnnkine aynen uymaktadr.
74

skit kurganlarndan karlan sanat eserleri de byk nem

tamaktadr. Gebe Hayvan slubu ad verilen ve stilize hayvan figrleriyle
sslenmi olan buluntular eski Trk sanat eserleriyle balant kurabilmemize
imkn vermektedir. zellikle Hun sanatnn, skit sanatnn bir devam
olduunu sylememizi mmkn klmaktadr.
skitlerin dinlerinin, dillerinin, sanatlarnn, gelenek ve greneklerinin
eski Trklerinkiyle balantlar ve bu kadar ok ynl benzerliklerin olmas,
skitlerin byk ounluunun, zellikle hkim tabakann Trk olduu
kanaatini dourmaktadr. nk bu derece ok benzerlik ve hatta ayniyet
bizi bu dnceye sevk etmektedir. Fakat zaman iinde bat kolu olarak
kabul ettiimiz grup dier etnik gruplar iinde eriyerek kaybolmutur. Asl ana
ktleyi oluturan Saka tigrakhauda ve dou kolu olan Saka haumavarga
daha sonraki devirlerde de varlklarn srdrerek, Orta Asyada kurulan Trk
devletlerinin ve gnmz Orta Asya Trklnn oluumunda temel tekil
etmitir. Gnmzde kendini hl Saka olarak belirten Trk topluluklarnn
varl da bunu ak bir ekilde gstermektedir.
skitlerin boy ve boylar birlii esasna gre yaplandklar
grlmektedir. Asker bakmdan svari birliklerinin oluturulduu ve turan
taktii ya da kurt oyunu ad verilen sava taktiinin en iyi uygulayclar
olduklar dikkati ekmektedir. Hem ada kavimlerin kaynaklarndaki skit
diliyle ilgili kelimeler hem de skitlerin kendilerine ait baz yazl belgeler bize
skit dili hakknda bir dereceye kadar k tutmaktadr. Din inanlar,
gelenekleri ve sanat anlaylar ile balantl bilgiler gn getike daha da
artmaktadr. Buluntular Hayvan slubu ad verilen bozkr sanatnn en
gzel rneklerini oluturmaktadr. Bylece skit kltrnn kendi evresinde
oluup gelitii ve dorudan bozkrlarla da balantl olduu grlmektedir.
skit kltr, skitlerin geni bozkr corafyas zerinde yaylmalar ile
bir yaygnlk vasfna brnmtr. Manuryadan Macaristana kadar bu
geni sahada onlara ait kltrel unsurlar bulmak mmkndr. Ayrca onlarn
Kafkaslar ve n Asyaya yaylmalar sonucunda kltrel izleri bu
corafyalara da yaylmtr. zellikle yaplan son arkeolojik kazlar ve ortaya
kartlan buluntular bunu en iyi ekilde gstermektedir. skit kltrnn bu
corafi yaylmnn yannda, uzun zaman srecinde takip edilebilmesi elbette
onlarn uzun zaman diliminde tarih sahnesinde kalmalaryla balantl bir
durumdur. Bundan dolay skit kltr bozkr kltrlerinin ok nemli bir
halkasn oluturmaktadr. Bu kltrlerin btn unsurlar skit kltrnde
grlmektedir. Balangta yalnz arkeolojik kaynaklarla takip edilebilen
bozkr kltrnn skitlerle birlikte hem arkeolojik hem de yazl kaynaklarla
takip edilebilmesi nemini daha da artrmaktadr. Kendilerinden sonra tarih
sahnesine kan bozkr kavimleri, zellikle Trk kkenli kavimlerin kltrleri
ile skit kltr arasndaki paralellik ve benzerlikler de ayrca dikkate deer
bir husus olarak grlyor. Ortaya karlan buluntular her geen gn bu
balantlar daha da glendiriyor. Artk skit/ Saka adyla anlan topluluklarn
Trk kltr dairesi iinde aldklar yeri salam temellere dayal olarak ortaya
koyuyor.
75

76

DZN
A
Afrasyap, XI,16,36
Akamenit, -ler, 10, 36
Alan, -lar, 24
Alp Er Tonga, XI, 16
Altn-Ordu, 27
Anadolu Seluklular, 26
Arap, -lar, 24
Ari, -ler, 17, 18, 47
Arsak, -lar, 19
Artakserkes (II), XIV
As, -lar, 24
Aguzai, -ler, IX, 4, 5, 6
Atinal, -lar, XIII, 3, 41
Azer, -ler,17
Asur, -lular, 32, 33
B
Babil, -liler, 36, 37
Barula, 19
Bozoklar, 20
Budin, 38
Bartatua, XI, 4, 32, 35
Batuhan, 27,
Bilge Kaan, 22, 26, 27, 65
Byk Kirus, 36
C
Cengiz, 19
Chi-pin, 5
Chou, -lar, 2, 31
Chan-tu, 5

aatay, -lar, 19, 20

igiller, 19
in, -liler, 2, 6, 26, 73
D
Daha, -lar, 4, 8
Dahai, -ler, 36
Darius (I), X, XII, 4, 7, 8, 9, 23, 37, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 47, 57, 69, 73
Dede Korkut, 16
F
Fin, -ler, 21, 47, 48

77

G
Gelon, -lar, 38
Get, -ler, XIII
Gimirrai, -ler, Bk. Kimmerler.
Gktrk, -ler, 24, 26, 27
Got, -lar, 40
Grek, -ler, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XV, 3, 5, 6, 8, 9, 19, 20, 22, 23, 31, 32, 42,
43, 45, 47, 48, 50
H
Halizon, -lar, 9
Herkanl, -lar, 36
Hilakku, -lar, 35
Hint-Avrupal, -lar, 13
Harpagos, 37
Homarges, 42, 47, 73
Hsiu-hsn, -ler, 5
Huhanye, 25, 53
Hun, -lar, XIII, XXI, 15, 16, 24, 25, 27, 28, 31, 53, 55, 68, 75
I
Idanthyrsus, 57

ndo-Cermen, -ler, 17
onyal, -lar, 38
ran: Bk. ranl.
ranl, -lar, XI, XVIII, 13, 14, 18, 43, 57
kuza, 34
K
Kallipidai, -ler, 9
Kambiz, 37
Kasok, 29
Kazak, -lar, XX, 17, 29
Kelt, -ler, 39
Kent Trkleri, 28
Kuman, -lar, 25, 53
Kut, -lar, 1
Keyhsrev (I), 26, 61
Kl Arslan (II), 26, 61
Kl Arslan (III), 26, 61
Kimmer, -ler, IX, XX, 1, 2, 3, 4, 10, 16, 17, 31, 32, 33, 34, 35, 37
Kpak, -lar, 27
Krolu, 16
Kroisos, 37

78

Kyros, XIV, 3
L
Lidya, -llar, 37
M
Macar, -lar, 25, 53
Madyas, 35
Mandrosle, 38
Manna, -lar, IX, 4, 32, 34, 35
Massaget, -ler, 2, 8, 17, 19, 22, 23, 31, 37, 42, 51, 63
Med, -ler, 10, 35, 36
Melankhlenos, -lar, 10
Mool, -lar, 15, 17, 24, 50
N
Neuri, -ler, 9
O
Ouz,-lar, 26
Olbiopolit, -ler, 9
Omuvargafa, 4
Onok, -lar, 29
Ordys, -ler, XIII
Ostjak, -lar, 52
P
Part, -lar, 19, 36
Peloponnesoslular, XIII, 3, 41
Pers, -ler, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XV, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 13, 17, 18, 23, 32, 36,
37, 38, 39, 42, 44, 46, 48, 49, 57, 70, 73, 74
Petro (I), XV, 65
Prototeus, 35
Psammatikos, 11
Ptolemaios, 8
Ptolemy, 17
R
Roma, -llar, 19, 43
Rus, -lar, 14, 19, 63, 74
Rusa (II), 10, 34
S
Sai XV, 5, 6, 73
Sai-Wang, XV, 5
Saka haumavarga, X, 4, 6, 8, 15, 41, 42, 47, 48, 73, 74, 75
Saka tiay para daray, X, XI, 4, 6, 8, 18, 73
Saka tigrakhauda, X, 4, 6, 8, 15, 22, 28, 41, 42, 47, 48, 70, 73, 74, 75
Sakait, 19

79

Sakesphares, 42, 47, 73

Sakunkha, 37, 38
Sami, -ler, 4, 6
Sargon, 33, 34
Sarmat, -lar, 32, 38, 39, 40
Scylurus, 40
Seluklu, -lar, XXI, 26, 27, 61
Sirak, 38
Sitalkes, XIII
Skithler, XIII
Skolot, 19
Skopasis, 41
Skudai, 3
Skudra, 4
Skythai, 3, 5, 6, 73
Skythen, XIV, XVIII, XIX, 3, 4, 5, 6, 8, 13, 14, 33, 43, 44, 46, 54, 57, 58
Skytho-Dravidler, 36
Slav, -lar, XVIII, XIX, 13, 14, 17, 24
So-ch, 5
Suan (imp.), 2, 31, 34
Sleyman ah, (II) 26, 61
Su-lo, 5
Sumer, -ler, 1, 3, 49

u, -lar, 28
T
Targutae, 19
Tatar, -lar, 15, 21, 47, 48
Taxakis, 42
Tepegz, 16
Teupa, 35
Thamyris, 42, 47, 73
Thomyris, 42
Tigrakodap, 5
Trak, -lar, XIII, 62
Turan, -lar, XI, XVIII, 1, 16, 37
Trk, -ler, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 44, 45, 47, 48, 49,
50, 52, 53, 55, 56, 59, 64, 68, 74, 75
U
Ugor, -lar 21, 47, 48, 49
Urartu, -lar, 10, 32, 33, 34, 35, 36, 46

80


ok, -lar, 20, 29
V
Vogullar, 52
Votjaklar, 52
Wei-tou, 5
Wu-shan-li, 5
Y
Yakut, -lar 17, 19, 28, 29
Yakuv: Bk. Yakut.
Yunanllar, 32, 35

81

82

KAYNAKLAR
AKEV, K. A.; Kurgan Issk, Iskustvo, Moskova, 1978.
AMANCALOV, A. S., "Runopodopnaya
Zakhoroneniya", Bestnik AN Kaz. SSR., 12, 1971.

nadpis'is

Sakskogo

AMANCALOV, A. S.; The Words of Ancestors, Erdem, 5, 15, 1989.

ARSAL, S. M.; Orta Asya, Trk Tarihinin Ana Hatlar Eserinin
Msveddeleri, Ankara, 1930.
ATA, G.; skitlerde Hekimlik, Ankara.
AYDA, A.; Etrsklerle skitler Arasnda Benzedikler", VIII. Trk Tarih
Kongresi, 1979.
AYDA, A.; Trklerin lk Atalar, Ankara, Ayyldz Matbaas, 1987.
BURN, N. Y.; Sabronie Svedeniy o narodah obitavih v Sredney
Azii v drevnie Vremena, zdvo Akademii Nauk SSSR, Moskova, 1950.
BLG, E.; "Atatrk, Fakltemiz ve Krsmz, Sumerlilerin Tarih,
Kltr ve Medeniyetleri", DTCF Atatrk'n 100. Doum Ylna Armaan
Dergisi, Ayr Basm, Ankara, A Basmevi, 1982.
BTTEL, K.; Kleinasiatische Studien, stanbuler Mitteilungen V,
stanbul, 1942.
BOKOVENKO, N.; Tagar Kltr, Trkler, I, Yeni Trkiye Yaynlar,
Ankara, 2002.
BOROVKA, G.; Scythian Art. Paragan Book Reprint Corporation, New
York, 1967.
BULU, S.; "aman", slam Ansiklopedisi, stanbul, Mill Eitim
Basmevi, 1979.
DANOF, M.; Pontos Euxenos, Paulys Realencyclopaedie der
Classischen Altertumswissenschaft, sp. IX, 1962.
DYARBEKRL, N.; Hun Sanat, stanbul, Mill Eitim Basmevi,
stanbul, 1972.
DYARBEKRL, N.; "Kazakistan'da Bulunan Esik Kurgan",
Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, stanbul, Edebiyat Fakltesi Matbaas,
1973.
DURMU, .; Massagetler, Bilig, 3, 1996.
DURMU, .; Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliminde At, G FEF
Sosyal Bilimler Dergisi, 2, 1997.
DURMU, .; Saka-Pers Mcadelesi, Bilig, 4, 1997.
83

DURMU, .; skitlerin Kimlii, Trkler, I, Yeni Trkiye Yaynlar,

Ankara, 2002.
DURMU, .; Scythian Culture, The Turks, I, Yeni Trkiye Yaynlar,
Ankara, 2002.
EBERHARD, W.; "in Kaynaklarna Gre Orta ve Garb Asya
Halklarnn Medeniyeti", Trkiyat Mecmuas, VII-VIII, 1942.
EBERHARD, W.; in Tarihi, Ankara, Trk Tarihi Kurumu Basmevi,
1987.
EBERT, M.; "Sdrussland, Skytho-Sarmatische Periode" Reallexion
der Vorgeschichte, Berlin: Walter de Gruyter, 1929.
ERGN, M.; Orhun Abideleri, Boazii Basm ve Yaynevi, stanbul,
1991.
FRANKE, O.; Beitrge aus Chinesischen Quellen zur Kenntnis der
Trk-vlker und Skythen Zentralasiens, 1904.
GROTE, G.; History of Greece, III, Harper, New York, 1857.
GROUSSET, R.; Bozkr mparatorluu, ev. Reat Uzmen, tken
Neriyat A, stanbul, 1980.
GRYAZNOV, M. P.; teki
UNESCOdan Gr, 12, 1976.

Dnya

in

Hazrlanan

Atlar,

GUBOLU, M.; "Romen Ulusunun Eski Trk Kavimleri ile likileri

Hakknda", VIII. Trk Tarih Kongresi, II, 1981.
GNALTAY, .; "Trk Tarih Tezi Hakkndaki ntihalarn Mahiyeti ve
Tezin Kat' Zaferi", Belleten, II, 1938.
HALOUN, G.; "Zur e-Tsi-Frage", Zeitschrilt
Morgenlaendischen Gesellschaft, Leipzig: 93, 1937.

der

Deutschen

HASAN ATA b. M.M.E.; Mufassal Tarih-i Kavm-i Trk, Ufa, ark

Matbaas, 1909.
HAYT, B.; Sovyetler Birliindeki Trkln ve slamn Baz
Meseleleri, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1987.
HENTZE, C.; "Beitrge zu den Problemen des eurasischen
Tierstyles", Ostasiatische Zeitschrift, VI, 1930.
HERODOTOS; Herodotos Tarihi, ev. Mntekim kmen, Remzi
Kitabevi, stanbul, 1973.
HERRMANN, A.; "Sakai", Paulys Real Encyclopdie der Classischen
Altertumswissenschaft, Stuttgart, II Al, 1921.
HERRMANN, A.; "Die Saken und der Skythenzug des Dareios",
Beihefts zur Archiv fr Orientforschung I, 1933.
84

HINZ, W.; "Zur ranischen Altertumskunde", Zeitschrift der Deutschen

Morgenlandischen Gesellschaft, Leipzig, 1939.
HIPPOKROTOUS; Hippokratous To Peri Aeron, Hydaton, Topon,
Parisioi: . M. Eberartos, 1816.
HUNTNGFORD, G.W.B.; "Who were the Scythians?", Anthropos,
Wien: XXX, 1935.
JETTMAR, K.; Mittelasien und Siberien in Vortrkischer Zeit,
Handbuch der Orientalistik, I,V, 5, 1966.
NAN, A.; "Altay'da Pazrk Hafriyatnda karlan Atlarn Vaziyetini
Trklerin Defin Merasimi Bakmndan zah", II. Trk Tarih Kongresi, Eyll,
1937.
NAN, Abdulkadir, "Eski Trkler'de ve Folklorda Ant", Makaleler ve
ncelemeler I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1987.
NAN, A.; "Altay Paznk Kazsnda Defin Trenleri", Makaleler ve
ncelemeler, II, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1991.
JONES, W.H.S.; Hippokrates, London: The Loeb Classical Library.
JUNGE, J.; Saka-Studien, Der Fern Nordosten in Weltbild der Antike,
Dieterichsch Verlagsbuchhandlung, Leipzig, 1939.
KAFESOLU, .; Trk Mill Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul, 1989.
KINAL, F.; Eski Anadolu Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
1991.
KIRZIOLU, M. F.; Kars Tarihi, stanbul, Il Matbaas, 1953.
KIEPERT, H.; Lehrbuch der alten Geographie, II, Dietrich, Berlin,
1878.
KISELEV, S. V.; Drevnyaya storiya Yujnoy Sibiri, zdvo Akademii
Nauk SSR, Moskova, 1951.
KOCA, S.; Trk Kltrnn Temelleri, Damla Neriyat, stanbul, 1990.
KONYALI, . H.; "Mumya ve Trklerde Mumyaclk", Tarih Konuuyor,
III, 15, 1969.
KOPPERS, W.; Urtrkentum und Urindogermanentum im Lichte der
Vlkerkundlichen Universalgeschichte, Belleten, V, 17-18, 1941.
KRETSCHMER, K.; "Scythae", Paulys Real Encyclopdie der
Classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart, II A 1, 1921.
KSENOPHON; Anabasis, ev. Hayrullah rs, stanbul, Maarif
Matbaas, 1944.

85

KUDAYBERDULI, .; Trk - Krgz - Kazak Hem Hanlar eceresi,

Alma-At, Sana Neriyat, 1991.
KUUN, G.; Codex Cumanicus, Budapest Oriental Reprints, Budapest,
1981.
LANDSBERGER, B.; "n Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri", II.
Trk Tarih Kongresi, Eyll, 1987.
LANDSBERGER, B.- BAUER, T.; "Zu neuverffentlichten
Geschichtsquellen aus der Zeit von Asarhaddon bis Nabionid", Zeitschrift fr
Assyriologie, III, 37, 1927.
LEHMAN-HAUPT, C.F.von; "Kimmerier", Paulys Realencyclopdie
der Classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart, 1921.
LEWY, J.; "Kimerier und Skythen in Vorderasien", Reallexion der
Vorgeschichte, Berlin, 1926.
LU MAU-TSA; Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost
Trken (Tu-kue), I, Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1958.
LUCKENBLL, D. D.; Ancient Records of Assyria and Babylonia, II,
Greenqood Press, New York, 1968.
MANSEL, A. M.; Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 1971.
MEM, E.; skitler'in Tarihi, Konya, Seluk niversitesi Basmevi,
1987.
MERHART, G.v.; Bronzezeit am Jenissei, Wien: Anton Schrol, 1926.
MEUL, K.; Scythica, Hermes, 70, 1935.
MEYER, Eduard; Geschichte des Altertums, 1, 2, Cotto, Berlin, 1926.
MNNS, E. H.; Scythians and Greeks, University Press, Cambridge,
1913.
MNNS, E.H. "The Scythians and Northern Nomads", The Cambridge
Ancient History, IX, 1970.
MORDTMANN, A. D.; "ber die Keilinschriften zweiter Gattung",
Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, XXIV, 1870.
NEMETH, G.; "Trkln Eski a", lk, XV, 1940.
GEL, B.; Byk Hun mparatorluu Tarihi-I, Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara, 1981.
GEL, B.; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, 1984.

86

ZER, Y. Z.; "Son Arkeolojik Nazariyeler ve Subarlar", II, Trk Tarih

Kongresi, Eyll, 1937.
ZTUNA, Y.; Devletler ve Hanedanlar, lk a ve Asya-Afrika
Devletleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1990.
PARKER, E. H.; A Thousand Years of the Tartars, Kegan Paul Alfred,
New York, 1924.
POTROVSKY, B. B.; skitlerin Dnyas", UNESCO'dan Gr, XII,
1976.
POLOSMAK, N. V.; Traditsiya Pazrkskogo Balzamirovaniya
(Nokotorie Aspakti Problemi), Novetie Arheologieskie i Etnografieskie
Otkritsiya v Sibiri, Novosibirsk, 1996.
POTRATZ, J.; Die Skythen in Sdrussland, Ein untergangenes Volk in
Sdosteuropa, Raggi Verlag, Basel, 1963.
PRASEK, J.v.; Geschichte der Meder und Perser bis Makedonischen
Eroberung, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1968.
RADLOFF, W.; Sibiryadan Semeler, ev. A. Temir, Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar, Ankara, 1986.
RCE, T. T.; The Scythians, Thames and Hudson, London,1958.
ROLLE, R.; Totenkult der Skythen, Walter de Gruyter, Berlin-New
York, 1979.
ROLLE, R.; Die Welt der Skythen, Verlag C.J. Bucher, Frankfurt, 1980.
ROSTOVTZEFF, M. .; Skythen und der Bosporus, Berlin: Hast
Schoetz und Co. GmbH. Verlagsbuchhandlung, Berlin, 1931.
ROSTOVTZEFF, M. .; Iranians and Greeks in South Russia, Russel
and Ruslell, New York, 1969.
ROUX, J. P.; Altay Trklerinde lm, ev. A. Kazancgil, Kabalc
Yaynevi, stanbul, 1999.
RUDENKO, S. .; Kultura Naseleniya Gornogo Altaya v Skifskoe
Vremya, zdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskva, 1953.
RUDENKO, S. .; Frozen Tombs of Siberia, ev. M. V. Thompson,
University of California Pres, Berkeley- Los Angeles, 1970.
SCHEFOLD, Karl; "Der Skythische Tierstil in Sdrussland", Eurasia
Septentrionalis Antiqua, XII, 1938.
SCHMKEL, Hartmut; Kulturgeschichte des alten Orients, Alfred
Krner Verlag, Stuttgart, 1961.
SEVN, V.; "Anadolu'da Pers Egemenlii", Anadolu Uygarlklar,
Grsel Yaynlar, stanbul, 1982.
87

SEYDOF, M.; "Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda", Karda

Edebiyatlar, V, 1983.
SEYDOF, M.; Azerbaycan Halknn Soy Kkn Dnrken, Yazc
Neriyat, Bak, 1989.
STRABON; The Geography of Strabo, ev. Horace Leonard Jones,
Harvard University Press, Cambridge, 1969.
STRECK, M.; Assurbanipal und die letzten Assyrischen Knige bis
zum Untergange Niniveh's. I, Nationales Druckhaus, Leipzig, 1975.
SLEYMANOV, O.; "Ceti Sudn Kne Cazbalar", Kazak Edebiyat, 25
Eyll 1970.
TALLGREN, A. M.; "Zum Ursprungsgebiet des sog Skythischen
Tierstils", Acta Archaeologica, IV, 1933.
TANSU, K.; "Kimmelerin Anadolu'ya Girileri ve M VII. Yzylda
Asur Devletinin Anadolu ile Mnasebetleri", Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Dergisi, VII, 4, 1949.
TARHAN, T.; "skitlerin Dini nan ve detleri", Edebiyat Fakltesi
Dergisi, 23, 1969.
TARHAN, T.; "Bozkr Medeniyetlerinin Ksa Kronolojisi", Tarih Dergisi,
24, 1970.
TARHAN, T.; "Eski ada Kimmerler Problemi," VIII. Trk Tarih
Kongresi, Ankara.
TARHAN, T.; "Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler", Aratrma
Sonular Toplants, I, Ankara, Babakanlk Basmevi, 1984.
THOMSEN, V.; zlm Orhon Yaztlar, ev. V. Kken, Trk Dil
Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993.
THUKYDDES; Peloponnessoslularla Atinallarn Sava, II. ev. H.
Demirciolu, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1975.
TOGAN, A. Z. V.; Trk li (Trkistan) ve Yakn Tarihi, I, Arkada,
brahim Horoz ve Gven Basmevleri, stanbul, 1942.
TOGAN, A. Z. V.; Umum Trk Tarihine Giri, I, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1981.
TOGAN, A. Z. V.; "Sakalar (I)", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 17,
1986.
TOGAN, A. Z. V.; "Sakalar (VI)", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 23,
1987.

88

TUNA, Osman Nedim; Smer ve Trk Dillerinin Tarih lgisi ile Trk
Dilinin Ya Meselesi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil
Kurumu Yaynlar, Ankara, 1990.
VERNADSKY, G.; A History of Russia, I, Yale University Press, New
Haven, 1943.
VON DER OSTEN, H. H.; Die Welt der Perser, Gustav Kil-pert Verlag,
Stuttgart, 1956.
WESSBACH, F. H.; "Zu der Goldinschrift des Dareios I.", Zeitschrift
fur Assyriologie, III, 37, 1927.
ZVELEBL, M.; "Der Aufstieg der Nomaden in Zentralasien",
Cambridge Enzyklopdie der Archeologie, Christian Verlag, Mnchen,
1980.

89

DZN
Adrophog, -lar
Afrasyab
Akamenit, -ler:
Alan, -lar:
Alman, -lar:
Alp Er Tonga
Altnordu
Anadolu Seluklular
An-hsi
Arap, -lar
Ar, -ler
Arsak, -lar:.
Artakserkes (II)
As, -lar:.
Aguzai, -ler: Bk. skitler.
Atinal, -lar
Azer, -ler:
Asur, -lular:
Babil, -liler:. Barula:. Bozoklar:. Budin:.
Bartatua
Batuhan
Bilge Kaan
Byk Kirus
aatay,-lar:
iiller
in, -liler
Cengiz
Chi-pin
Chou, -lar
Chan-tu
Daha: Bk. skitler

Dahai, -ler:
Darius (I.)
Dede Korkut
Fin, -ler
Fransz, -lar:.
Gelon, -lar
Get, -ler
Gimirrai, -ler Bk. Kimmerler.
Gktrk, -ler
Got, -lar
Grek, -ler
Halizon, -lar:. Herkanl, -lar:. Hilakku, -lar: . Hint-Avrupal, -lar
Harpagos
Herodotos
Hesiodos
Hippokrates
Homarges
Huhanye
Hun, -lar:
Idanthyrsus
indo-Cermen, -ler
ngiliz, -ler
onyal, -lar
ran: Bk. ranl.
ranl, -lar
skit, -ler
kuza
Islav, -lar
Kallipidai, -ler:
Kambiz
Kasok:

Kazak, -lar
Kelt, -ler
Kent Trkleri
Kuman, -lar
Kut, -lar:
Keyhsrev (I.)
Kl Arslan (III.)
Kl Arslan(II.)
Kimmer, -ler
Kpak, -lar
Krolu
Kroisos
Ksenephon
Kyros
Lidya, -llar
Macar, -lar
Madyas
Manu, -lar
Mandrosle
Manna, -lar
Massaget, -ler
Med, -ler:. Medyalilar: Bk. Medler.
Melanklenos
Moollar
Miletoslu Hektaios
Neuri, -ler
Niung-nu, -lar: Bk. Hunlar.
Hsiu-hsn, -ler.
Ogur, -lar
Ouz, lar
Olbiopolit, -ler

Omuvargafa: Bk. skit.

Onok, -lar
Ordys, -ler
Orman Sakalar: Bk. Urenhay Sakalar
Osmanl, -lar
Ostjak, -lar
Paralat.
Part, -lar
Peloponnesoslular
Pers, -ler
Petro (I.)
Prototeus
Psammatikos
Ptolemaios
Ptolemy
Roma, -hlar
Rus, -lar
Rusa (II.).
Sai: Bk. skit.
Sai-Wang: Bk. skit.
Saka haumavarga
Saka tiay para daray
Saka tigrakhauda
Saka, -lar: Bk. skit.
Sakait
Sakesphares
Sakunkha
Sami, -ler
Sargon
Sarmat, -lar
Scylurus

Seluklu, -lar
Sirak
Sitalkes
Skithler: Bk. skti.
Skolot:
Skopasis
Skudai: Bk. skit.
Skudra: Bk. skit.
Skythai: Bk. iskit.
Skythen: Bk. iskit.
Skytho-Dravidler
So-ch
Sod, -lar
Strabon
u, -lar:
Suan (imp.)
Sleyman-ah (II.)
Su-lo
Sumer, -ler
Tarani
Targutae
Tatar, -lar
Taxakis
Tepe-gz
Teupa
Thamyris
Thomyris
Thukydides
Tigrakodop: Bk. skit.
Trak, -lar
Turan, -lar

Trk, -ler
ok, -lar
Ugor, -lar
Urartu, -lar
Urenhay Sakalar
Uygur, -lar
Uysun, -lar:
Vogullar
Votj aklar
Wei-tou
Wu-shan-li
Yakut, -lar
Yakuv: Bk. Yakut.
Yunanllar:.

EKLER

Codex Cumanicus'ta Verilen Bilgilerin Trkesi

skitlerin ad ok eski zamanlardan beri kolektif olmutur. Bu adn bir
zamanlar Hyperborei denilen blgelerden ran kkenli insanlarn lkelerine
kadar her yere dalm olan insanlara, ayn zamanda Turaniklere tekabl
ettii ortaya kyor. Pers destan ehname Turanllarla ranllarn ok eski
ve kanl savalarnn hatrasn hl koruyor. Ephori'nin corafya otoritesi
olan Strabon yalnzca Sauramatlar skitlerden ayrmakla kalmad, ayn
zamanda skitlerin kendi aralarnda karakter ve gelenekleri bakmndan ok
farkl olduunu syledi.
Herodotos da skitlerin dilinin asl ayn karakterde olmadn syledi.
Bu yzden rnein, Gelonlarn dilini Budinlerin dilinden aka ayrd ve
burada ses bakmndan Gelonlarn dilinin yalnzca Grek deil ayn zamanda
skit dili de olmadn anlad. nk Grek dilini Budinlerin dilinin
karakterinden ayrmak ihtiyac asla olmad. Bir baka yerde Sauramat dilinin,
dier skitlerin dilinden farkl olduu bilgisini verdi. Grekler, etnografik
konularda bilgisiz olduklar iin, skitlerin adn hatal bir ekilde kolektif
kullanmlardr. Gerekten eski Grekler, kuzey insanlarnn etnolojik
farkllklarn yeterince gzlemleyemeden bu insanlarn hepsine birden
skitler diyorlard.
Pompeji Trogi'nin epimatoru Justinus, skitlerin zellikle Msrllardan
daha eski olduunu u ekilde belirtti: Her ne kadar skitler ve Msrllar
arasnda soyun eskilii konusunda ok uzun bir ekime olmusa da
skitlerin soyu en eski olmutur. Msrllar stn olmalarna ramen, skitlerin
her zaman daha eski olduu grld. Artk belgelerin bolluu skitlerin
kolektif adnn farkl Trk soylarn ierdiini aka gsteriyor. Eski yazarlar
Massagetler, Alanlar, Sakalar ve Partlara, skitler diyorlard. Son
zamanlarda Grek yazarlar onlarn aka Trk olduunu sylyor.
Theophanus Byzantinus, Perslerin kendi dillerinde Kermichionlar dedikleri
Massagetlerin Trkler olduunu aka beyan etmitir. Ammianus
Marcellinus, Alanlarn Massagetlerden tremi olduunu aka yle ifade
etti: Alanlar dalarn adndan bu ad almlardr. Strabon'un Massagetlere
benzer zikrettii Sakalar, bir zamanlar Oxus ve Jaxartes arasndaki bu
blgelerde ikamet ediyorlard. Btn zaman boyunca Trk insanlarnn ele
geirmi olduklar bu blgeleri tutmu olduklar biliniyor. Gallia'nn nde
gelen reticisi Guiardus de Lauduno, XIII. yzyln banda Partlarn bu
zamann Trkleriyle, halklarnn karakterleri nedeniyle en iyi ekilde bir araya
geldiini "nk kkleri Trk olanlar, eski ad dolaysyla Partlar'dr." diyerek
belirtti.
Burada Part krallarnn kolektif adnn Arsak (Romallar arasnda
Arsac-es) ve Massagetlerin etnik adnda (Mas-sag) Saca-rum'un (Saklar)
eski adnn (Grekler arasnda Sakai) kukuya yer brakmam olduunu
gzlemliyorum. Sak, Saka oriental Trk sznn sa, akll, yetenekli, ileri
grl anlamna gelen kelimelerle ayn olduu grlr. Eski a yazarlar
Karadeniz'den Hazar Denizine kadar ok geni bir sahada Trk diline ait
corafya adlarn kullanmlardr. Mesela, Temerinda, Karumpaluk,

Graucasus, Silyn. Plinius NH. 7'de Temerinda adn orijinal belirtisine

matrem maris, denizin anas dedi. Bizzat Tanais'e skitler Silyn (sinum, koy,
krfez) diyorlard. Maeotis, Temerinda, ki bu matrem marisi yani denizin
anasn iaret eder. Bu yzden de Dionysos Maeotis'e denizin anas diyor.
Birleik sesin ilk ksmn Tengiz ve Tenger ile karlatrmak niyetinde idim.
Dahas bu sesin formundaki Temer'i (Tenger yerine) Trke dillerdeki "r" ile
"s" harf deiiminin eski rneinin, zellikle uvaada sk sk
kullanlageldii idrak edilebilir. Trke oriental kzeng "pencere" formundaki
slk sesi "z"yi krmak kelimesinin kurulu formunda gryoruz. Gstermek,
Yakuta gsttr, krgh ile birletirilmitir. te bu annottan Plinius
tarafndan aktarlm olan temer formundaki "e" ve "i" seslerinin deiimi
ortaya kyor. Plinius hatal bir ekilde "n" yerine "m" yazmtr. Trkedeki
Silyn ad oriental Sili'e karlk geliyor. nk bu aydnla, parlakla,
berrakla iaret eder. skitler Jaxartes'e Silis adn veriyorlard (Bugn Sr ya
da Sr-Derya). Yine Plinius, skitlerin Kafkas dalarna kendi dillerinde
Graucasum adn vermi olduklarn belirtti. Bizzat skitler, Perslere Chasaros
ve Kafkas Dana Graucasum yani Akkar dediler. Trk dilinin kar, nixe, kar'a
ve okar, yksee denilmektedir. nk formalardaki augan, Uygurca okan,
aatayca ogan "ens supremum" deus maximuma, en byk Tanr'ya iaret
eder. Plinius tarafndan aktarlm olan Graucasus ad, Trke kar aukas
(aukar) "ulu ak kar"n bileimi olduu inanlmaz deildir; nk, Graucas
formunun slk sesi, belirsiz dental "r"ye kolayca dnebilir. Trke
Kaukcasi Kafda adndaki kau hecesiyle kaf hecesi aka bir araya geldi,
gerekten da, eski aukas, aukar (okar) la ayn eye iaret ediyor. Dnya
corafyasnda stad olarak bilinen H. Kiepert, bunun ilk ksmn ksa sre
nce aka aydnlatt, ki Caucasi Dann baz vadileri ok eski
zamanlardan beri Trk meneli insanlar tarafndan iskn edilmitir. skn
bizim Plinius'tan aktardmz Caucasi adnn etimolojisi iin ok gl bir
destek olarak grlmektedir. Maeotis'e skitler Karumpaluk adn vermitir.
Onlarn dilinde bu ad balk glne iaret eder. Trke balk, balk, piskis,
Yalnzca skitlerin nceden sylenmi olan corafya ad deil, ayn zamanda
tarihin babas Herodotos'un aydnlatt tanrlarn skite terminolojisinin,
Trke dillerin herhangi bir uzmannn bunun karakterini fark edecei kadar
aktr. nk Herodotos, skitlerin Vesta'ya Tabiti, Zeus'a Papae-os,
Gaea'ya Apia, Venus Urania'ya Artimpasa, Neptunus'a Thami-masadas
dediklerini syledi. Bizzat bu orijin adlar iin kendi kitabnda, Celsus'a kar
tam ters bir tez ileri srerek Apollonis'e Gon-gosr adn veriyor.
Herodotos'taki Oitosyros'un yerine Gongos formu aka Trke Gne, Sol
ile bir araya geliyor. O, gerekten Thamimasadas'n yerine Thagimasad
yazmtr. Onun birinci ksmnn Trke Tengiz, Tengis'in ayn olduu
grlr. Thamimasadas belki ayn ey olabilir. nk Tengising atas
Denizin babas, Pater maris'tir. Bu adla birinci ksmda sylenmi olan
Temerinda bir araya gelir. Kesin olarak Artimpasa, Trke Erdem Paa,
btn cesaretlerin ba anamndadr. Tabiti bana Tanr'ya tapm iaret
ediyor gibi geliyor ve en byk Tanr'nn ad Papaeos, Trke Baba, Dede,
Ata, Babir, Bayat, yal, Uygurca, Bayat, aatayca Biyat Tanr ile ok
uygun bir ekilde bir araya geliyor. Dahas Macar dilinde Tanr'ya zaman

zaman "yal, senex" ad veriliyor ve bizzat Deus, Tanr'nn ilk hecesi aka
"eski, ebediye iaret ediyor. Bylece eski Trklerin Tanrs" ens supremumu
okan, aukan, ki insan soyunun eski atas Bayat, Papaei adnda sylediimiz
Baba gibi seslendiriliyor. Bu ksa etimolojik ara sz tamamladktan sonra,
tarih izaha geri dnelim.
Herodotos, Tanais Irmann sa tarafndan Budinlerin lkesi zerine
Tyssagetlerin komular Tyrkaslarn (ki bu bana yaznn hatas dolaysyla
eski Turkai'den domu gibi geliyor, nk "T" ve "" harfleri kendi aralarnda
kolayca deiebiliyor) ikamet etmi olduklarn syledi. Plinius Maeotis
civarndaki Tussagetler (Thussa-getae) yaknndaki farkl Trk (Turcae)
soylarn da zikrediyor. Tussagetler, Trkler ta etraf aal vadilerle kapal
etin llere kadar, bunlarn tesinde Riphaeos Dalarna kadar
Arimphaeilerin olduunu belirtiyor. Herodotos'un av peinde koan
gebeler olduunu, onlarn Volga ve Ural arasnda yerlemi olduklarn
syledii Turkai halknn adnn, Trke Yrk, gezici ile ayn olduunu
Kiepert ortaya koydu. Grdmz gibi, Bizans yazarlar arasnda kolektif
olarak dnlm olan Trklerin ad aydnlatlmtr ve bizzat bu ad doulu
yazarlar arasnda kolektif olarak adlandrlacak kadar sk kullanld; yle ki
Sa'adia aka kolektif ad yorumlanyor ve Trkle'in adn Talmude yerine
Togarma okuyabiliyor. Togarma adn Trk adyla ayn olduuna Mordtmann
hakl olarak dikkat ekti. Th. D'Okza ve dierleri Persedeki Trklerin ad
Turan'in ayn ekilde gizli bulunduunu sylyorlar. emseddin, devam eden
yerde Trk kelimesini kukudan uzak kolektif bir dnceye ekti. Bulgarlar
kendilerinin Trkler ve Slavlar arasnda yerlemi olduunu sylyor.
Sakalarn ad Herodotos'ta olduu gibi, Persler tarafndan da ayn ekilde
kolektif olarak kullanmtr. Dier Bizans ve doulu yazarlar blnm Trk
halklarn Hunlarn adyla belirtiyorlard. Procopius Got sava adl kitabnda
Massagetlere Hunlar dedi. Bunu u ekilde belirtti: "Massagetler ya da imdi
Hunlar diyorlar." Evagrius tarihinde, "Hunlar bir zamanlar Massagetler'di."
eklinde geiyor. Theophylactus Simocatta, Persle'in komular olan Partlara
biroklar tarafndan Trkler denilmi olduunu syledi ve eserin bir baka
yerinde, Persler tarafndan doulu Borea'ya doru yerlemi olan Trklere
Hunlar ad verilmi olduunu syledi. Procopius, Bulgar halkna kesin olarak
Hunlar diyordu. arkiyatlar arasnda Hunlarn ad artk kolektif dnceyle
glendi. Bylece, rnein Persli tarih yazar Mirc-hond, Avarlar, Hazarlar,
Uzlar, Peenekleri Hun soyunun drt kolu olarak adlandrd ve Suriyeli
yazarlar Cyrillona zamannda Barhebraeum zamanna kadar, Trk ve Mool
soylu insanlar Hun adyla anyorlard. Artk Trk soylu ayn halklar, Ugurlar,
u-gurlar, Ugorlar diye adlandrdlar. Ugor adnn en eski izi aka
Strabon'da kefediliyor. nk ok zeki corafyac, soylarn terminolojisinde,
Tanai ve strum arasnda yerlemi olan halklar bir zamanlar lazygislere
komu olan Urglar olarak adlandrd. Eer Tregetlerin ad, Plinius'ta geen
Tussagetlerin adyla ayn ise -ki buna hi kuku yoktur- Urglarn da
Plinius'un Trkleriyle ayn halka iaret edeceine kesin olarak inanyorum.
Iordanis, Hunlarn ve Ugurlarn adn daha sonra Hunugurlar birleik adyla
arlmasna neden olacak kadar birletirdi. Fakat burada Hunugurlar olarak

tannyorlar. Bunlar'n ad Suriye tabirinde zaman zaman Unoje formu altnda

sylenir.
Thephylactus Simocatta, Uarlara yani Avarlara tek ve ayn adla
Ugorlar dedi. Avarlar arasnda en rtbeli ndere iaret eden kaann ad,
kk rtbelilerin adlar Tudun ve ugur (Trke tutmak kelimesi, yalnzca
tutmak, korumak, almak, zaptetmek deil; ayn zamanda hkmetmeke iaret
eder, en tannm kaanlarn bizzat zel ad Bayan, aatayca "Bay",
"zengin", "nder"), rahip Avarlarn tanmlamas Theophylactus tarafndan
nakledilmitir. Bokolabra, bu formun ilk ksmn stad P. Hunfaluu, Trke
Buki kelimesiyle karlatrd. Avarlarn Trk soylu olduunu aka onaylad.
Yalnzca Hunlar, Avarlar, Kumanlar deil ayn zamanda Desti Kpak
toprana yerleen dier Trk boylarna Batllar tek kelimeyle Ugor adn
verdiler. imdi Ianuesis tarihinde geen resm yazmalar ve gizlenmi
kitaplarn hi bkmadan incelemi olan Usta Oliveri bunlar dipnotlarla
aklad. Elia ve harcassius'un aklamalarnda, bunlarn orijinal dili Ogarea
deil lingua Tatarica diye adlandrlyor. Yalnzca anuenses deil ayn
zamanda dier Doulu yazarlar Taurikleri ve Deti-Kpak Trklerini Ugorlar
diye adlandryorlard. Ugor adnn Trklerin eponim ad Ouz ile ayn olduu
grlyor, nk Persli Reideddin Ouz boyuyla ayn zamanda takip eden
Kpak, Kangli, Karlk, Kalagi, Aa-Eri ve Uigur'u zikrediyor. Ayn adn
formunun almnda, Ogor ve Ouz'da "r" ile slk sesi deiiminin, dier
eski rneini gzlemliyorum. Pliniustan aktarlan Teme-rinda ad ve
Neptunus'un skitlerin Thamisadas'nn ad bu ekildedir. Ruslar zaman
zaman Ouz boyuna Polowzi adn veriyorlar, gerekten Polowzi hepsinin
arasnda Kumanlara iaret ediyor. Fakat Theophylactus, Kumanlara ayn
zamanda Avarlarla birlikte Ugorlar diyor. Bu n gndermeleri 'Ugor ve Ouz
ad izler ve ayn orijinli olduunu gsterir. Chalcondylas, Ouzlarn iki lideri
Du zalp ve onun olu Ouzalp'in Bizansllarla sava yapm olduunu
syledi. Ouz boyunun daha sonra Trkmenlerden olduunu syledi. Ouz
boyunun daha sonra Trkmenlerden olduu sylenmi ve Trkmenlerin
herhangi bir boyuna Ouzali deil, Ogurali deniliyor. Fakat H. Kiepert,
Trkmenlerin orijinini hi kuku duymakszn deklare etti ve onlarn Dahlarn,
Parnlarn, Massagetler'in neslinden olduunu aklad. Bizzat Ogur ad "ikinci
talih, iyi kehanet"e iaret ediyor.
Grdmz gibi Kumanlara Theophylactus, Ugorlara bni Fadlan ve
dier Doulu ve Batl yazarlar Trklere, Georgius Ced-renus skitlere ad
veriyor. Plinius Kaspio denizinden douya yerlemi olan soylar arasnda
Kumanlar ve Iatioslar zikrediyor ve Kafkasya kaplarnn yaknndaki kaleye
"Kumania" adn veriyor. Bunlardan sonra Kafkasya kaplar vardr, byk bir
hatayla buraya biroklar tarafndan Kaspialar denilmitir. Dalar arasnda
birdenbire orada kaplar vardr. Bunlar aatan direklerle kapatlmtr.
Burann ortasnda aaya doru bir rmak akmakta ve alt tarafta bir kale
bulunmaktadr (O kaleye Kumania ad veriliyor). Claudius Pto-lemaeus,
Maeotis yaknndaki Kumanlarn Basternler ve Roxalan-lar arasnda
yerlemi olduunu syledi. Cornides de Georgium Pray'a yazd
mektuplarnda bu yeri aklad. Ayn eklide Ptole-maedos Udoslar (Uzlar)n

Volga ilerine kadar yerlemi olduklarn syledi. Kumanlarin Kaspium

denizi yaknnda eski Parthia'da yerlemi olduklar artk takip edilebiliyor.
nk Persler Kaspia denizi'ne ya Bahr'il uz ya da Bahr'il uze adm
veriyorlar. Bu ad artk Trkler arasnda tam olarak yerleti. Kafkaslar'dan
doup Kaspium Denizine dklen Kuma Irman da ayn ekilde Kumanlar
kendi adlar olarak aldlar. Eskiler Kuman'a Udon adn veriyorlard.
Cihannuma'da Kumanlarn kasabas Sevayih olarak zikrediliyor. Adn ilk
formunun sevani, sevin, "zenginlik", "iyi haber", olarak yazlarn ihmalinden
dolay dzeltilmesine inanyorum. Frhn hakl olarak burada "ang, ayig"
okunmasnn gerekli olduu uyarsnda bulundu, yani Jaik ki bu rma
Ptolemaeus Daix yazd. Kumanlar bylece zaman zaman gebe hayat
srdrdler. Fakat zikredilmi kelimelerden anlalaca zere, onlarn
liderleri kente ve saraya sahip oldular. Bu kenti Moollarn tahribinden sonra
yeniden restore ettiler. Dokuzuncu yzyln sonuna kadar Kumanlar,
Hazarlar ve Peenekler arasndaki blgeyi ellerinde tutmaya devam ettiler.
Fakat o zaman ayn zamanda Hazarlarla birlikte Peenekler'in toprana
saldrarak eski yerleikleri srdler, fakat Constantinus'un rettiine gre,
Peeneklerin hibirisi yine de geri dnmeyerek, Uzlarla yani Kumanlarla
dostluk kurdular. O zaman ve daha sonra kendi aralarnda blnm olarak
kaldlar. IX. yzylda Bulgar Kralla ve daha sonra Hazarya'ya giden
slamiyet artk Kumanlar arasnda da yaylmtr. Kumanlarn bu dinine daha
sonraki Latin yazarlar "Tatar ayini" adn veriyorlard, bylece Ioannes
diaconus kklliensis, Kumanlarn Tatar ayini yaptklarn belirtmektedir.
Kazvini Kosmographia'da Guzlarn kendi zamannda Hristiyan olduunu
belirtmektedir. Kazvini ardndan Guzmar'n lkesini Krnak blgesi olarak
tanmlad, nk buradaki adn Kumak yazlm olduuna inanm
bulunuyorum, nk Trke yargnn sesli harfi "i" ve "u"nun bu kadar kk
olmas ilgintir. Kazvini unu syledi: Bu blgenin yerlilerini zel olarak
yazacam ve bu lkenin kutsal dandaki Guzlar, Menkur kltr tayin
etmilerdir. Menkur kelimesi bana iki kelimeden "meng" ve "ur"dan
birlemi gibi grnyor. Bunlarn ilki "lmszlk"e, ikincisi "efendi"ye iaret
ediyor, bir venetli tabletin Kumanca sfat "meng", rnein pag. 144'te
"meng yllar", "saylamaz yllar", "sonsuzluk" ve "ur" sesi, ki bu yalnzca
Macarcada deil ayn zamanda Bulgarcada "efendi"ye iaret ediyor. Belki
skitlerin "Sakaurak" adndaki Partlarn kralnn ii gten dnce bitmitir.
Kendi krallarn Sinat-raklem'den seiyorlar, Urak ayn zamanda "efendi"ye
iaret eder. Daha sonraki Kumanlarn yazma sanatnda uzman olduklar
Bohuslavus Baldini tarafndan belirtilmitir: Bugn Evaczicio ve Oslova-nersi
Coenobio'ya uzak olmayan barbarlarn herhangi bir ant Hristiyan mezar
antndan stndr ki, bunda Kumanlarn birok mezar ve kaya yazlarnn
onlarn harfleriyle yazlm olduu gzleniyor.

Hippokrates'in skitlerin Yaay Hakknda Verdii Bilgilerin Trkesi

LXXXXIX. Avrupa'da skit kavmi bulunur. Azak Denizi evresinde
otururlar. Dier kavimlerden farkldrlar. Sauramatlar diye de adlandrlrlar.
Bunlarn kadnlar kzolankz kaldklar srece ata biner, ok atar, at stnde
karg savurur ve dmanla savarlar. dman ldrmedike
evlenmezler. Tre gereince hayvan kurban etmeden kocalaryla ayn evde
oturmazlar. Bir kz kocaya varnca, genel bir seferberlik zorunluluu ortaya
kmad srece, ata binmeyi brakr.
XC. Kadnlarn sa memeleri yoktur. nk kzlar daha ocuk iken
analar, bu i iin yaplm tuntan bir aleti iddetle kzdrp sa memeye
bastrarak dalarlar. Bylece memenin bymesi nlenir. Btn kuvvet sa
omuz ve kola gider.
XCI. skitlerin dier ksmlar birbirlerine ne kadar benzerler ise dier
kavimlerden de o kadar farklar vardr. Bunlarn ehre hatlarnn bir rnek
olmasnn sebebi, Msrllarda olduu gibi aklanabilir. Bu sz, skitlerin
souktan, Msrllarn scaktan kavrulduunu saymazsak, Msrllar iin de
geerlidir.
XCII. skit l denilen yer, otlaklar bol, yksek ve rutubeti az bir
ovadr. nk bu ovann ortasndan geen byk rmaklar suyu kylerin
darsna gtrrler.
XCIII. skitler buralarda yaarlar. Bunlara gebe derler. nk sabit
bir ikametghlar yoktur. Bunlar arabalar ierisinde otururlar. Arabalarn en
kklerinin drt, dierlerinin ise alt tekerlei vardr. Arabalarn drt bir yan
ve stleri kee ile kaplanmtr. Bir ksmnn iki, bir ksmnn da odas
bulunmaktadr. Bu evler yamura, kara ve yele kar korunakldr. Arabalarn
bazlarn iki ift, bazlarn ise ift kz eker. kzlerin boynuzu yoktur,
nk souk yznden boynuzlar kmaz.
XCIV. Bu arabalarda kadnlar ocuklarla birlikte yaarlar. Erkeklerse at
stnde onlarn yanlarnda giderler. Bunlar koyun srleri, sr ve atlar
izler. Bir yerde hayvanlarna ot bulabildikleri srece kalrlar. Otlarn hepsi
bitince baka yerlere giderler. skitler pimi et yerler ve ksrak st ierler.
Bu stten bir de 'Hippace' denilen peynir yaparlar. skitlerin detleri ve
yaay tarzlar bunlardr

Levha 1

Resim 1a

Resim 1b
Resim 1a-b: Gney Rusyada Yaayan Trkler (yaklak 1790). Pallasn
Travels in Southern Provinces of Russia adl eserinden Minns aynen
almtr. (E. H. Mins; Scythians and Greeks, Vambridge, 1913, Resim 7.)

Levha 2

Resim 2: Saka giyimi (rekonstruksiyon) (K. A. Akiev; Kazakistann Kne

Altn, Almat, 1983, kapak resmi.)

Levha 3

Resim 3: Saka giyimi (rekonstruksiyon) (Trkler-I, Ankara, 2002, s.336.)

Levha 4

Resim 4: Balk (Kazakistan Tantm Bror, Ankara, kapak resmi.)

Levha 5

Resim 5

Resim 6
Resim 5: Kaftan (rekonstruksiyon) (Akiev; Resim 64).
Resim 6: Kuak ss (rekonstruksiyon) (age.; Resim 68).

Levha 6

Resim 7

Resim 8

Resim 7: Balk (rekonstruksiyon) (age.; Resim 63).

Resim 8: Baln yandan grn (age.;Resim 63).

Levha 7

Resim 9: Elektrum kmz srahisinin n yz. Chertomlyk (M. I. Artamonov;

Goldschatz der Skythen in der Eremitage, Hanau, 1970, Resim 163).

Resim 10

Resim 11

Resim 10: Elektrum kmz srahisinden detay. Chertomlyk; Resim 163.

Resim 11: Elektrum kmz srahisinden detay. age.; Resim 163.

Levha 8

Resim 12

Resim 12: Altndan tarak zerine kopya edilmi skitlerin mcadele sahnesi,
Solokha Kurgan (B. Piotrovski; Skythishische Kunst, Leningrad, 1986,
Resim 128).
Resim 13: Tarak zerindeki sahneden bir kesit, skit muharibi Solokha
Kurgan (Artamonov; Resim 150).

Levha 8

Resim 14: Pazrk hals (Trkler-I; Ankara 2002, s.832).

Levha 9

Resim 15

Resim 16

Resim17
Resim 15: Eyer ss (Trkler-III; Resim 139).
Resim 16: Eyer rts ss (a.g.e.; Resim 140).
Resim 17: Eyer rts ss (a.g.e.; Resim 141).

Levha 10

Resim 18

Resim 19

Resim 20

Resim 18: Cenaze arabas, V. Pazrk Kurgan (T. T. Rice; The Scythians,
Thames and Hudson, London, 1958, Resim 30).
Resim 19: Mumyalanm cesedin vcudundaki dvmeler. II. Pazrk Kurgan
(Rice; Resim 27).
Resim 20: Mumyalanm cesedin sa baca zerindeki dvmeler. II. Pazrk
Kurgan (age.; Resim 28).

Levha 11

Resim 22

Resim 21

Resim 23
Resim 21: Mumyalanm cesedin sa ve sol kolu zerindeki hayali yaratk
dvmeleri, II. Pazrk Kurgan (age.; Resim 57).
Resim 22: Mumyalanm cesedin sa ve sol kolu zerindeki hayali yaratk
dvmeleri, II. Pazrk Kurgan (age.; Resim 58).
Resim 23: Byk kee rtnn sa kesinde bulunan hayali yaratk
figrleri, V. Pazrk Kurgan (age.; Resim 61).

Levha 12

Resim 24

Resim 25
Resim 24: Drt nala giden at zerindeki skitin yanda grn -altn-, Kul
Oba (Piotrovski; Resim 202).
Resim 25:Hipokampusun yandan grn -altn-, Kul Oba (age.; Resim
207).

Levha 12

Resim 26
Resim 26: Srt srta dnm, yaylarn gererek ok atan iki skit figr -altn-,
Kul Oba (age.; Resim 199).

Levha 13

Resim 27

Resim 28
Resim 27:Yemin eden skitli -altn-, Kul Oba (age.; Resim 198).
Resim 28: Kan karde olan iki skitli -altn-, Kul Oba (age.; Resim 196).

Levha 14

Resim 29
Resim 29: Sihirbaz -altn-, Oxus definesinden (Minns; Resim 174).

Levha 15

Resim 30

Resim 31
Resim 30: Birbirine kenetlenmi iki hayvann muhtemelen kurtla ylann
mcadele sahnesi, Sibiryadan altn levha. Leningrad Hermitaj Mzesi ( E.D.
Phillips, The Royal Hordes, London, 1965, Resim 107).
Resim 31: Av sahnesi. Sibiryadan kemer tokas (Trkler-III, Ankara 2002,
Resim 130).

Levha 16

Resim 32

Resim 33
Resim 32: Geyik -altn-, Konstromskayadan. Leningrad Hermitaj Mzesi
(Piotrovski; Resim 16).
Resim 33: Geyik -altn-, Kul Obadan. Leningrad Hermitaj Mzesi (age.;
Resim 213).