Anadolu-Lykùa Uygarliğı Fahri Işık

Anadolu / Anatolia 36, 2010
F. Ik
ANADOLU-LYKA UYGARLII
Lykiann Hellenlemesi Grne Eletirel Bir Yaklam
Trk Arkeolojisinin Lykiadaki ncs
Hocam Cevdet Bayburtluolunun
Arykandadaki 40. yl ansna saygyla
Fahri IIK
Anahtar szckler: Lykia, Anadolu, Hellenleme, Akkulturasyon
zet: Lykia Uygarlnn Hellenlii, 19. yzyldan gnmze eskia biliminin, bu balamda
arkeolojinin de hep gndeminde olmutur. Bu yabanc kimlik nce sanatn ve sanatnn
Hellenliine balanm; Hellenistik Dnemle birlikte yaznn da Hellence oluuyla sre tamam saylmtr. Bu yaplrken ne Lykiann sanat ve sanatlarnn Anadolu-on okulu kkeni ve ne
de yazsnn Anadolu-Milet kkeni fark etmitir; hatta yaznn Makedon soylu skender sreciyle bu
topraklarda yaygnlat da gz ard edilmitir. Arkaik oniada kltr ve sanat Anadolu zl olmasna
karn, yaz ve dil Hellence diye kimlik Hellen olmutur; fakat Arkaik ve Klasik Lykiada yaz ve
dilin yerli olmasna karn, bu kez de sanat Hellen diye ayn kimlik yaktrlmtr. Kimlii yaz m
belirler, yoksa sanat m ? sorusu ise hi nemsenmemitir. Yaz Hellence, dil de yle saylrken ve
soylu snf zerinden varlan buna ilikin deiimi tm Lykia toplumuna genelletirirken de bu elikiler sorgulanmamtr; rnein Luvice ve Phrygcenin yzlerce yl yazsz konuulabildii anmsanmamtr. Ve tm bu szde kantlar Lykia uygarln tartmaszca Hellen yapmaya yeterken,
dncenin gndemde hi olmay, sanat yaptlarnda okunmay ise dndrmemitir. nk
dnce, kimlikte asl belirleyici olandr; sanat ieriinde biimlendirendir. Makalenin ieriinde
grlecektir ki Lykiada konularn seiminde, tarihsel ieriinde, doal ve gereki betiminde Hellas
yoktur, Anadolu vardr; Hellenizm yoktur, Doululuk vardr. Lykia soylusu bile Hellenlemi
olamaz, nk onun mezar kent iindedir, agoradadr, halkn yaamndan kopmaz; nk o lnce
tanrlar, heroslamaz. nanc Anadolu kkenlidir; bu nedenle yerel kltlerin Hristiyanln balangcnda bile ne kmas artc deildir. Lykial genelde doada tapnr, sunaklar kayadr. Tapnaklar da mezarlar da Anadolu geleneinde biimlendirilmitir. Yaztl Dikme Mezarda belgelendii gibi,
tanr ve tanralarn yaztlarda okunan Hellence adlar, yaznn Hellence oluunun, evirinin, bir gerei
olmaldr. Kraln ad Perikle olsa da, o, Periklesin aksine tanrlamtr; portresi Hellen sanatna zg
ideal gzellikten nasibini almam, Dou gerekiliiyle ve Hellen olmayan anlamnda barbar biemde betimlenmitir. Yani Atinalnn adn almtr, dncesini almamtr. Sonuta eskia bilimi,
kltrler aras hep varolan ve etki olarak tanmlanan sanatsal biim ve bieme ynelik ilikileri, sz
konusu Hellenler olduunda akkulturasyona dntrmede dnsz olmutur. Bilimde dogma
yoktur, dnsz olunmaz; akln izinde sorgulama vardr. Yirmi yl boyu Lykiada yaptmz budur
ve Patara Okulu olarak vardmz, yazdmz Anadolu zl sonu, komu Ksanthosta gn yzne kan Ge Hitit etkili orthostat kabartmalar nda varlan ve aratrmaclarnn da imdilerde sanki bunlar bizler tarafndan nceden hi yazlmam gibi- yazdklar sonutur.
* Prof. Dr. Fahri Ik, Akdeniz niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Kamps, TR-07058 / ANTALYA.
e-posta: patara88@gmail. com
65
Anadolu-Lykia Uygarl: Lykiann Hellenlemesi Grne Eletirel Bir Yaklam
A CRITICAL APPROACH TO THE THESIS OF LYCIA BECOMING HELLENIC

Keywords: Lycia, Anatolia, Hellenization, Acculturation
Summary: Lycian Civilization, considered to be Hellenic, has been an issue in prehistoric

science and archeology since the 19th century. This foreign identity attributed to Lycia was first based
on the art of the region (and the artists), called Hellenic; then the Hellenization of Lycia was
deemed complete when the Greek script and language was adopted in the Hellenistic period. However, neither the Anatolian sources of the art and artist, nor the Anatolian sources of the writing
were taken into consideration in this thesis. Moreover, the fact that the Greek script and language
was disseminated in this territory by the Macedonian Alexander the Great was ignored. Although
culture and art in Archaic Ionia were endemic to Anatolia, Archaic Ionia was deemed Hellenic because the script and language was Greek. On the other hand, in Archaic and Classical Lycia, although
the writing and language was local, Hellenic identification was ascribed due to the art, deemed to be
Hellenic. Which identifies origin, writing or art? This question was never raised. It has been considered that where the writing was in Greek, then the language should also be Greek. This induction (of the Greek language) by a noble minority was disseminated to all the people of Lycia. However, there were contradictions, such as the fact that the Phrygian and Luvian languages were spoken
for centuries without usage of writing, and this was ignored. All this evidence was deemed satisfactory to make Lycian civilization Hellenic; no discussion took place about the thought of the Lycian people or their works of art. However, thought is the main identifier of origin and it formulates art according to its content. In the context of this article, it will be seen that there is no Hellenism either in the themes selected for the works of art, or the historical content, natural and realistic
description of Lycia, but that there is the Anatolian and there is the truth in an oriental way. Further, a Lycian noble may also be said to be un-Hellenic in that, his tomb may be located in the city,
in the Agora and not separated from the peoples lives, and because when he dies, he will become a
god, not a hero. His beliefs are of Anatolian source, thus it should not be surprising that the local
cults flourish even at the beginning of the Christianity. The Lycian worshipped in nature; his altars
were the rock. His temples and tombs were formed in an Anatolian fashion. As documented on the
Inscribed Pillar, the Hellenic names of the gods and goddesses in inscriptions should be because
of the requirement of the writing and translation into Greek. Even if the name of the king was Pericles, he became a god, unlike Pericles. His portrait does not reflect the ideal beauty of Hellenic art.
On the contrary, it describes a barbarian, in a non-Hellenic, but a realistic oriental manner. In other words, he has taken the name, but not the thoughts of the Athenian. Finally, classical studies have
not converted the notion of influence, which refers to the impact on artistic forms between cultures, to acculturation, when the subject matter is the Hellenes. There is no place for dogma, or
resistance in science, but there should be intelligent questioning and examination. This is what we
have been doing in Lycia for 20 years We, the School of Patara, have raised awareness of the
consequence of Anatolian sources, and this is a consequence which researchers are now writing
about, as if we have never written before, in view of the orthostat relief in the vein of late-Hittite art,
which came to light at our neighbor, Xanthos.
66
-IGnmz Teke Yarmadasnn Antik adaki addr Lykia (Res. 1). Akdeniz vardr gneyinde; dalk kuzeyde,
Ksanthos Irmann kk kollaryla beslenen Kabalis Blgesi ile Milyas iine alr
ve St dzlne dek uzanr Klasik
Dnemde; dou snrn evresiyle Alakr
ay ve bat snrn -sorunlu Telmessosa
karn- Dalaman ay (ndos) izer. Kuzey
Lykiann
Elmal
Yaylasnda
Milyasllar, Dou Lykiann Beydalar
zerindeki yerleimlerinde ise Solymler
yaar; her iki halk da Lykiallarla yakn
akrabadr, ayn topraklar iinde saylr.
Lykiaya zg mezarlar, sanki lkenin
kimlii gibidir. z onlarla srlr ki etnik
kimliiyle de farkllaan douda en son
kaya mezar, biri kabartmal ve dieri yaln, iki rnekle Asartatadr1; Lykia tiplemelerinden farkl mezar biimlerine kout
olarak Phaselis gibi Lykial olmayan halkyla da lkeden soyutlanan Olymposun2
batsndaki da ky Yazrda kk bir
bey kalesi kayalnda konumlanr onlar;
kuzeyde
ise
Milyasta
grkemli
Hacmusalar Hyke bakan Kzlcada ve
Glhisar Yaylasnn dou ucunda Erken
Demira mezarlaryla tannan Uylupnar
yaknlarndadr3. Vadilerinin yamalarnda
nemli yerleimleri de besleyen rmaklar;
douda antik ad bilinmeyen Alakray ile
Limyros ve Arykandos, Orta Lykiada
Myros ve batda Ksanthos, Glaukos ve
ndostur4.
1
2
3
In 1994, 68-77.
Din 2010, 3, 11.
Kzlca: evik 1996, 64, Res. 3., 4; Uylupnar
Gvurdam: Drtlk 1977, 11, Res. 9, iz. 6-8; Gay
Corsten 2006, 47 vdd, Lev. 2-5.
Lykia corafyas iin ayrntlca bkz. Bayburtluolu
2004, 24 vdd.
F. Ik
M.. 2. binylda Demira Kariasn

da iine alan daha geni bir corafyada,
Parha (Perge) ile Millavanda (Miletos)
arasnda, Hititlerin Lukka lkesi dedii
topraklarda (Res. 2) bamsz yaard onlar; kuzeyindeki Arzava lkesinin drde
blnen halklar gibi Hitit Byk Krallna baml olan uydu devletlerden farklyd. Lukkadan uyarlanarak Lykia
oluu ilk M.. 8. yzylda Homerosun
liasnda okunur ki Troiada Lykia askerlerinin de Sarpedon nderliinde bir yiitlik destandr o (Res. 65). Ve lias ayn
zamanda bir tarih ise eer, Troia sava
ortaklarnn en nls ve en insan5 olma
ayrcalnda kiiletirilen o yiidin, hep
yazld gibi, vadiye kapal Ksanthos
Kentinde deil, kanmca Ksanthos Vadisine egemen bir yerde oturmu olabilecei de orada okunur; bu bilgiden de lkesini byk olaslkla tm Vadiye ve su
kaynaklaryla onu besleyen Kragoslara
bakan bir yerden, Tlava Kalesinden (Res.
3) ynettii anlalr. nk Vadi, tm
zamanlar iinde Lykiann yreidir;
Tlos gibi Pinara, Ksanthos ve Patara, lkenin bu en eski ve en nemli drt by, o bitek toprakta domulardr tarihe;
ve Tlava bu zel yurtla, M.. 15. yzyl
sonu Hitit metinlerinde Dalava lkesi
adyla Lukka lkesinin yerine geebilecek denli zdelemitir6.
Luviceye akraba olan ve Hititlere de
yabanc gelmeyen Hint-Avrupa kkenli
kendi z dillerinde trmmis halkn adyd;
yurtlarna da trmmili derlerdi. Patara Yol
Klavuz Ant bloklarndan biri zerinde
okunan Balbouradan Kibyraya Trimilin
5
6
Erhat 1972, 340-342, bkz. Sarpedon.

Lykia tarihesi iin bkz. Bayburtluolu 2004, 35 vdd.
67
zerinden 126 stadia7 ynlendirmesinden belli ki gnmzde Dirmil odakl olarak Seki ve Glhisar evresine de geniledii dnlen bitek yaylalar anayurduydu
onlarn. Bu durumda, yzeyden mlek
buluntularyla bile M.. 4. binyl Ge
Kalkolitik ana dek iz verebilen yerleimlerde, yani altlar, Ece ve Sorkunun
yayvan hyklerinde, Orta Anadolunun
Hatti lkesi ile Akdeniz ve Ege kylarna
dalm olan akraba Luvi halklaryla benzer kltr paylaarak yaayanlar onlar
olmalyd. Seki Yaylasna ve Karabel
Geitine egemen bir da yerleimi olarak
tarihi Hellenistik Dnemle birlikte yazlmaya balanan ge zamanlarn gl kenti
Oinoandann Ge Tun a Hitit metinlerinde geen Viyanavanda ile rtmesi,
bu
balamda
nemlidir.
Viyanavandann -Oinoanda yzey aratrmalarn srdren M. Bachmann tarafndan da- aklc gerekelerle da kenti
aasnda, yani yaknndaki bir baka yerde, aranmas olgusu; adlar ayn Hitit metinlerinde Dalava, Pina ve Avarna olarak
okunan Tlos, Pinara ve Ksanthosun henz bilinmeyen Demir a ncesi yerleimleri iin de yol gsterici olabilir.
Patarda ise yer, deimez; nk Tun
a sonras Pataras da iliman kysndan ykselen bir hyk grntsndeki
Tepeciktedir; eskinin zerine temellenmitir.
Seki Yaylasna G Beliyle balanan ve Demir a Dalk Lykiasnn
bat yarsn oluturan Elmal Yaylas da
barndrd tarihncesi hyk yerleimleriyle8, kazlarla aratrlan bir grkemli
Hacmusalar Hyk ve Sema Hykle

rnein, Demir a ncesinde de
Trmmilinin bir paras myd?, olabilir.
nk Lukka snrlar Lykiay ok aan
bir corafyaya yaylmtr. Parhadan
Millavandaya dek uzandna gre (Res.
2), Halikarnassos Yarmadas ucunda bugn
Dirmil
adyla
yaayan
Protogeometrik Dnem yerleimini9
bile erken bir zamanda kuranlarn onlardan bir boy olma olasl tam dlanamaz.
Ve nk Trmmililer, soy atalar Luvi ile
onlara akraba Hitit ve Pala halklar gibi
yine olasdr ki dardan gle gelmemilerdir, belki de Anadoluda doanlardr10.
Miliarium Lyciae ile artk kesinlikle bilinen; Herodotosun dediinin aksine,
Trmmili halknn Girit kkenli olmad,
ilk oradan gelmediidir. Mitoslarn dilinde
Sarpedonla da glendirilmek istenen bir
ba kurulacaksa eer, M.. 2. binyl ilk
yars iinde Anadolu, Msr ve Mezopotamya ile yarabilir dzeydeki gc, kltr ve sanatyla gz kamatran ve konumuyla zel olan bu Dou Akdeniz adasyla; ancak Anadoludan oraya gidenler ve
Minos Uygarln yaratlmasnda pay sahibi olanlar olabilir Trmmililer. Phaistos
Diski zerindeki okunamayan resim yazsnn11 Lukkallarla olas balants doruysa eer12; bu balant, oraya gen
Trmmili halkyla da ilikili olabilir; nk
Anadolu-Girit ba kltrel ve sanatsal
anlamda, inanta, ok ynl olarak var-
9
10
7
8
68
Ik kan evik 1998-1999, 35, Lev. 26, b, e;

Ik 2000a, 97, Res. 78.
zgen 2006, 538; Mellink 1976, 377 vdd.
11
12
Ik 2007, 98; Protogeometrik Dirmil iin bkz. Boysal 1969, 31; zgnel 1978, 69 d.; Ik 1990, 19.
Bu konudaki genel tartma ve ilgili literatr iin bkz.
Ik 2007, 229-236.
Marinatos 1959, Lev. 72. 73.
Friedrich 2000, 164, d.
dr13. Lykiada belki M.. 2. bin yln

Lukkalar ile Giritten gelenlerin katlmyla olutuunu dndmz Trmmili
topluluunun birlemesi sonucunda M..
1. bin yln Likyallarnn olutuunu syleyebiliriz14 gr bu balamda kabul
edilebilir gzkmez. Onlarn Anadoluluu salt Sema Hykten gaga azl bir
M.. ge. 3. binyl testisinin biim ve bezemede ecesine benzerini Alaca kral mezarlarnda bulmasnda15 deil, ustaln
Lykial Kykloplarn yapt Ge Tun
a Tiryns kalesi sur rgsnn bir
Hattua suruna benzerliinde de16 gsterir
kendini.
Herodotosa, genelde yapld gibi,
kaytsz ve artsz inanlacak olursa, lkenin Lykia adnn da Anadolu ile bir ilintisi yoktur; nk Ona gre: Girite egemenlik
zerine
Minos,
kardei
Sarpedonla kavgaldr; Minos kazanr
mcadeleyi, Sarpedon kurtuluu yandalaryla Anadoluya gemekte bulur ve
Lykiaya yerleir. Bu ara Atina Kral
Pandion olu Lykos da kardei Aegeosla
tututuu ve de kaybettii taht kavgas
ardndan lkesini terk ederek Lykiaya gelecek ve orada Sarpedonla buluacaktr;
ite lkenin Lykia oluu, Atinal
Lykosun adyla balantldr17.
13
14
15
16
17
Girite Anadolu kltr g iin bkz. Schachermeyr

1967, 12, vdd.; Alkm 1968, 67, vd.; Alexiou 1991,
19; nanta Anadolu-Girit ilikisi iin bkz. Ik 1999,
28, (lit. ile).
Din 2010, 6; Bu konuda elien yorumlar iin ayrca bkz. Efendiolu 2010, 4, vdd.
Ik 2007, 230, Res. 5a, b.
Tiryns Kalesini Lykial Kykloplarn rd konusundaki antik kaynaklar iin bkz. Strabo (VIII
6,11), Pausanias (II 25,8), Bakchylides (X 77-81).
Duvarlarn karlatrmas iin bkz. Ik 2006, 440
vdd., Res. ile.
Bu konuda bkz. Bean 1978, 20; Din 2010, 5. G.E.
Beanin ve onun izinde S. Dinin, bir masala dayal
F. Ik
Lykiay Hellenletirme amal bu

masal, Herodotosun Atina sevdas uruna gereinden saptrarak aktard tek
olay deildir; Onun, ada Batnn da
iine gelen Atina merkezci yaklam,
Lykia-Pers ilikisine de vurmutur damgasn ve Persler dman ve Atinallar
sanki dost gsterilerek Lykia halkna, tarih burada da yanltlmtr. nk: M..
540 dolaylarnda Harpagos nderliindeki
gl Pers ordusuna kar koyulamayacan anlaynca, en deerli varlklaryla, yallaryla ve ocuklaryla, birlikte kalelerini
atee veren ve son nefese dek sren acmasz bir savala efsaneletirilen yiit
Ksanthos halknn, izleyen srete kendi
hanedanna can dman Harpagosun
adn vermesi18 bir elikidir; ve zaten anlatld lde acmasz bir ykmdan beklenen izlere de Ksanthos Bey Kalesinde
rastlanmamtr19. O anlatmdan ayrca,
Ksanthos Vadisinin Araksa, Tlos, Pinara,
Sidyma ve Patara gibi byk yerleimlerinde yaayan ounluun Perslere kar
sanki teslimiyetilii gibi ters bir sonu
kar ki bu, d dmana kar hep dayanan, bamszlkta dnsz bir halkn tarihe kazd tasada Birlik karakteriyle
eliir; kent devletlerine ortak simge olan
triskelesin (Res. 64) misyonuyla eliir.
18
19
anlatmn ierdii elikiyi salt, Minosun M.. 15.

yzyl, Pandionun ise M.. 13. yzyl gibi -szde
de olsa- farkl zamanlarda yaam olmalarnda grmeleri, yani mitosu tarih sayarak hkm vermeleri dndrcdr. Mitosun tarih olamayaca
konusunda bkz. Ik 2008, 571-585.
Ksanthostaki tannm Yaztl Dikme Tapnak Mezar zerindeki yaztta ad geen mezar sahibi
Ksanthos Beyi, Harpagos olu dur; Bean 1978,
177; Kolb-Kupke 1992, 19.
Bryce 1986, 34. Buna karn bkz. Efendiolu 2010, 6
dipnot. 6: Ksanthos kenti bu byk yenilgi sonucu
harap olmu, fakat bu ykm gerekletiren Persler
tarafndan tekrar ina edilmitir.
69
nk ayrca: M.. 5. yzyl balarnda Milet nderliinde Perslere kar

balatlan on ayaklanmasna, zgrlk
Lykialnn sessiz kal; az zaman sonrasnda gerekleen Pers-Atina arasndaki
en belirleyici bir savata, Salamiste,
Lykiallarn Persleri yeleyerek Atinallara
kar Kserksese 50 gemiyle destek vermesi20; Atinal Kimonun M.. 468
Eurymedon Sava ncesi Perslere kar
arad destee Lykia kentleri tarafndan
direnle kar durulmas; Atinallarn
onia, Karia, Lykia ve Pamphylia kentlerini szde Perslere kar koruma amacyla
kurduklar Attika-Delos Deniz Birliine
katlmn ksa sreli ve belli ki isteksizce
gereklemi olmas ve hemen ilk frsatta,
Peloponnes Savalar ile birlikte, Pers tarafnda saf tutulmas21; ve de vergi toplamak iin gelen Atinal Melesanderin
M.. 430/29 ylnda ar bir yenilgiye uratlmas22; zlcesi M.. 5. yzyl
Lykiasnn Atina egemenlii srecinde
yaanan tm olaylar, Herodotosa gre
Pers-Lykia dmanl, dier bir deyile
Atina-Lykia dostluu ile badatrlmas
olanaksz tarihsel gereklerdir. Herodot
Tarihini bu yaanm dorular nda
sorgulayarak deerlendirme zaman artk
gelmi olmaldr. nk eskia bilimi yine bu Atina merkezci tarihinin, Akha
Hellenlerinin M.. 12. yzylda Dor saldrs ardndan kurtuluu Anadoluya snmada arayan bir umut gn bile,
Atinal onlarn nderliinde bir
20
21
22
70
Herodot VII, 92.

Lykia ad M.. 446/45ten sonra Attika vergi listelerinde okunmaz; Thukydides II 9,4te verilen yeler
arasnda da yoktur, Bean 1978, 25; Kolb-Kupke
1992, 14; Efendiolu 2010, 7 dipnot 8.
Bean 1978, 177 vdd.; Efendiolu 2010, 7, dipnot 9.
kolonizasyon hareketi olarak arptmasndan da ok zarar grmtr23.

Herodotosun tarihi gerekleri bu
boyutta saptrmasnn znde bilinir ki
Halikarnassosu Pers hkmranl altnda
tiran
olarak
despota
yneten
Lygdamisin zulm vardr. Onun zorba
ynetimine dayanamayarak areyi doduu topraklar gnlszce terketmekte
bulmas ve tirana kar ayaklanmaya katlan amcas, Homer sonras epik iirin nl ismi, Panyassisin idam edilmesi gibi
dramatik olaylar vardr; ve dolayl olarak
Persleri de sorumlu tuttuu tm bu aclarn tersine, Altn an yaayan Perikles
Atinasnda grd ilgiye kar duyduu
kran ve onlara hayranlk vardr.
Lykia, byleyici yabanl doas ve
zgn kaya kentleriyle Batl gezginlerin
ilgi odanda olmu; 19. yzyln balarnda, 1811 ylnda, ngiliz kaptan F.
Beaufort ile uyanan ilgi 1836da Fransz
Ch. Texierle birlikte younlaan bir srece girmitir. nk ardndan, 1838de,
yreye gelen ngiliz Ch. Fellowsun zellikle Ksanthos keifleri, yzeyden gzken benzersiz sanatsal deerlerin tmnn 1842de Londraya gtrlmesi eylemiyle sonlanrken; bir yl nce Alman J.
A. Schnborn tarafndan grlen
Trysadaki muhteem Temenos Tapnak
Mezar da 1882 ylnda, ban O.
Benndorf ve G. Niemannn ektii
Avusturyal bir ekip tarafndan sklerek
zel denen bir da yolu zerinden Kekovaya ulatrlm ve oradan Viyanaya
tanmtr24. Bu talan dneminin sonrasnda, yazk ki yarm yzyllk bir gecik23
24
Bu konuda bkz. Ik 2009, 53-88; zellikle ve ayrntlca: Ik ve di.

Bayburtluolu 2004, 207 (Trysa); 252 (Ksanthos).
meyle gelen Osman Hamdi Bey Dneminde, Trkiyede bilcmle asar- atika-i
menkule ve gayrimenkule Hkmet-i
Osmaniyenin maldr kararllyla 1906
ylnda kan Asar- Atika Nizamnamesinin de etkisiyle, ve zaten yzeyde de
doduu topraa hasret braklacak pek
bir eylerin kalmad bir zamanda, ilginin
azald bir srece girilir.
Lykia sanatna ilikin belirli bir konuda ilk bilimsel alma, hocas G.
Rodenwaldtn izinde, E. Akurgal tarafndan yaplm ve 1941 ylnda yaynlanm
olsa da25, arkeolojik kazlar dnemi ilk yabanclarla balar. Beylikler Dnemi olarak adlandrlan Arkaik ve Klasik evrelerde -onlar gibi- kent devletleriyle ynetilen Lykiada, lkenin yrei saylan ve
tm tarihi boyunca en erken ve en byk
yerleimleri barndran, Homerosta tek
bana Lykia olan Ksanthos Vadisinin
ayn adl gl kentiyle balar bu sre;
1950 ylnda Ksanthosla balar ve Franszlar bu almalar 1962de Lykia ulusunun dinsel merkezi nemindeki Letoona
geniletir. 1965te Almanlar tarafndan
gerekletirilen geni kapsaml bir Myra
ve evresi yzey aratrmalar sonrasnda,
1969 ylnda, ayn ekip bakanlnda
Avusturyallar adna Limyra kazsnda karar klnr. 1989 ylnda ise Almanlar ok
ynl ve kapsaml bir yzey aratrmas
iin on yl sreyle Kyaneai ve evresinde
odaklanmlardr. Ve Trkler ilk kez
1971de C. Bayburtluolunun Arykanda
kazsyla Lykiada olmulardr26.
Bu balamda Patara zel bir konumdadr. Kaz bavurusunun yapld 1981
ylnn yaznda kuzeyi zerine oturan
25
26
Akurgal 1941.
Bayburtluolu 2003; Bayburtluolu 2004, 124-148.
F. Ik
Gelemi Ky; Elmal Yaylasnda kaya

mezarlaryla donanm bir Lykia da yerleiminin topuunda konumlanan ve ad
sonradan slamlara deien Dereboaz27
yrklerinin kla, bir konar-ger yeriydi. Yamalara seyreke dalm yirmi
kadar tek gz ta ev bulunurdu ki, antik
kentin Ksanthos Ovasna alan tek doal kaps Kskn dar geiti bir kapyla
kapatlsa, Patara btnyle korunabilecekti. Bu umutla yaplan kaz bavurusunda hi umulmadk bir tavrla karlalm; o zamana dek hi duyulmam, uygulanmam olan bir yntemle ve kalbna
uydurulmu bir gerekeyle, yreyle ilgili
iki bilim insan ve bir mzecinin olumsuz
raporlarnn arkasna snlarak, izin
kmamt ve tam 7 yl bekletilmiti. Altan Akatn Genel Mdrle atanyla
birlikte, 1988 ylnda, oraya gidildiinde
grlmt ki yedi yl ncesinin, Sybille
Haynesin yakan deyimiyle, Uyuyan
Gzeli; Patara Kuzeyde zellikle d
kaynakl parasal destein gcyle tez zamanda treyen, yasakl olduu iin de
plansz, arpk yaplamann en somut
rneklerini sergileyen pansiyon ve otellerin ve o ara kurulan byk konut kooperatifinden birinin beton souuyla
uyanmtr uykudan (Res. 4).
nce Burunda uygulama aamasnda
bulunan apart villal yazlklarn ve pharos,
granarium, stadion ile ant mezarlarn konumland Haliin bat yakasnda ise yakn bir gelecek iin ngrlen bir tatil kynn tehdidi altnda, tkeniin eiindeydi kumsal. Hedefin, grkemli devlet
antlarnn temellendii antik kent oda
zerinden deniz kysna dek uzanacak bir
talan olduu grlnce ve Side zentisi
27
evik 1996, 61 vvd.
71
ve bencilliiyle hzla yokedilmek istenen

bir mirasa sahiplik ncelikli olunca, deimitir gndem. galcilerin her yolu
mubah sayan irkin ve tehditkr davranlarna karn ve Patara Kuzey bir oy farkla
nc derecede kalm olsa da; antik
kent merkezi ve onu evreleyen akarbakar
tepeler birinci derecede arkeolojik ve doal site dntrlerek insanla miras bir
tarih ve doa hazinesi gelecee korunabilmitir (Res. 4). Ve kent, Lykia karanln aydnlatmaya balayan kaz sonularndan da te, destanlaan bu koruma
mcadelesiyle simgelemi, yle dlmtr tarihe.
te bu tarihi zveriyle yazan arkadalarmz, imdilerde H. kan ve . Aktan
emanetinde olan bakent Patarada kazandklar zgven ve deneyimle yola karak Lykiann sorunlara zm umulan
bilinmeyenlerine doru dalmaya baladlar. lkin Hitit metinlerinde Lukka lkesi ile zdeletirilen ok zel bir yerde,
nce H. kan ve sonra T. Korkut ile,
Tlos odakl Akdalarda ve Ksanthos Vadisinde (Res. 3) oldular; Beydalarna
egemen Solymler lkesini yzeyden aratrmann ardndan Dou- ve Orta
Lykiaya yneldiler: . Kzgut ile bir
Hellen kuruluu olduu kaya mezarlarnn ve Like yaztlarn nda hi inandrmayan ve bir Lykia kentinde aranan
her yapy tepe zerindeki kk yerleiminde
en
gzeliyle
barndran
Opramoasn Rhodiapolisine (Res. 5); N.
evik ve S. Bulut ile, kaln Myros rts
altnda uykuya yatm alt byk
kentten biri nemindeki Myraya (Res. 6)
ve onun Limanndan fazlasn barndran Andriakeye getiler. Komu
Kibyratiste ve Pisidiada blgenin antik
bakentlerini
kaz
almalaryla
gnyzne karmaya balayan bilimsel
ekibin bakanlar da yine ekirdek kadrolaryla birlikte bu Okulun rnydler.
ok amaca hedefliydiler onlar. Yre
halkn, cavr diye teledii kendi gemiiyle bartrarak zerinde oturduu
kltrel mirasa sahiplik bilincini alamak
ve gelecee olan umutlarn kltr turizmi
balamnda diri tutmakt amalardan biri;
zellikle de Panhellenizmin burgacnda
Hellenletirilen Lykia uygarlk tarihini bilimsel bulgu ve verilerin nda dorusuyla yeniden yazmakt. Akdeniz ve Ege
genelinde olduu gibi Lykiada da nemli
tm kentlerin adn mitoslarn diliyle
Hellen soylu kent kurucu heroslarn
adna balama yoluyla hedeflenen, eskinin
yre halkn ve imdi de ada insan
Lykiann Hellenliine inandrma masallar altnda yatan politik gerekleri gzler nne sermekti ama; Hitite
Lukkadan uyarlama bir Lykiann,
Atina Kral Pandionun olu Lykos tarafndan kurulduu ve yreye adn verdii
gibi belleklere kaznm yerleik yargnn
masal olduunu anlatmakt28. Arkaik ve
Klasik Dnemleri iine alan uzunca bir
srete Lykia Yeni Hititler gibi, belli ki o
gelenekte, kent devletleriyle ynetilir.
Atina demokrasisi etkilemez yerel feodal
beylerin ynetimini. Ksanthosta, bast
sikkelerle tannan ve M.. 4. yzyl balarna dek yaklak yzyl boyunca yneten
ve de Kuprlliden soy soyluyan beyler
Kheriga, Kherei ve Erbbinadr; sikkeleri
saptanabilen dier beylikler doudan batya: Limyra, Myra, Trysa, Hoyran,
Kyaneai, Avartepe, Apollonia, Tse,
sinda, Phellos, Antiphellos, Patara,
28
72
Ik 1996a, 28. zellikle kr. iin bkz. dn. 17.
Pinara,
Tlos,
Telmessos
ve
Kadyandadr29.
Eskia Biliminin yzelli yldan bu
yana Hellenliini sorgulama gerei bile
duymad bir uygarl kendi Anadolu
kkne balamann kolay olmayaca belliydi. nk Anadolu arkeolojisinin dnyaca tannm saygn ad Akurgal ayrca
doktora almasnn balna tamt
Lykia sanatnn Hellenliini, M.. 6.
yzyl Lykia Yunan Kabartmalar diye.
Kar bir gr ncelikle kendi halkmza inandrmak kolay olmayacakt. Ayrca,
bir taraftan onlar balamnda, sanat ve
kltr Dou/Anadolu olan ve Anadolu
mayasyla yarattklar Bat Uygarln
Egenin bat yakasndaki anayurda alayan smrgeciler Atinallardr, nk yaz ve dil Hellencedir denecekti. te
yandan, her nasl oluyorsa, yazs ve dili
yerli olan bir halkn, Lykiann, uygarl
da Hellen olabilecekti, nk bu kez
sanatlar Hellen etkili olacakt. Kart
iki gerekeyle ayn hedefe varabilme mucizesini(!) ieren bu grler Batllar gibi
Akurgalndr da. Bir uygarln kimliini
yaz ve dil mi belirler, yoksa sanatn, dncenin nicelii mi?; bunu anlan mantk
temelinde anlayabilmek mmkn deildir30. Anlalan tek ey, Bat Anadoluda
her uygarln her durumda mutlaka
Hellen olmas gerektiidir (!). Acdr ki
gen kuak eskia bilimcilerimiz de
Lykiada Hellen etkisini yaz temelinde
grme kolayclndan syrlamam; yerli
29
30
Lykiada Dynastik sistem ve sikke basmlar konusunda ayrntlca bkz. zdoru 2008, 18, vdd., 29,
vdd. Antik Lykia kentlerinin tm iin ncelikle
bkz. Bayburtluolu 1982; Bayburtluolu 2004, 47
vdd.
Sorun, onia balamnda zellikle nemlidir; tarafmdan tartmaya almtr: 2009, 53-72.
F. Ik
yaz yerine Hellencenin toplumun iradesi

dnda, Makedon skender buyruuyla
yazdrld unutularak ve bunu arkeolojik
bulgularla birlikte deerlendirme gerei
bir yana braklarak, bu etkiyi Pers egemenlii altnda ift dilli yaztlarda fark
etmeye31 dek indirgemilerdir. Sanki
resmi dili ve yazs Farsa olan Seluklu
Trkleri, bununla Perslemilerdir!!!
-IILykiada oluumuzdan bu yana, sorgulamaya bu terslikten balanm ve Lykia
sanatnn kkeni her ynyle yenibatan
aratrldnda zetle grlmtr ki:
Akurgaln almasnn ieriini oluturan
Arkaik Dnem mezar kabartmalarnn
sava, av ve len olan ana konular, dzenlemesi, bunlarn ilendii kaya mezarlarnn tr ve ileyen ustalarn biemi
hep Anadolu kltr corafyas iinde snrldr; Hellas, bu uygarln yaratlnda
ve biimleniinde belirleyici olmamtr.
Doulu hkmdarlara benzer bir yaama zen gsteren Lykial beylerin bu istemi sanat eserlerine yansm ise eer,
bakas da beklenmemelidir. Yine
doru
saptamasyla
Akurgaln32
Lykiadaki yontucularn, retmenleri
olan Hellen heykeltralarn rneklerinde
grlen ideal tasvir trnn tersine, canl
ve hareketli bir grnm sergilemeleri
Hellenlerin Klasik ada ideal gzellik
kuramna uygun alma eilimine deil,
canl ve hareketli eserler ortaya koyma
abasna nem vermeleri, yani gereki
betimlemeler (Res. 7a-b), on yontu okulunun zellikleridir. Yerli ustalarn yaptla31
32
Efendiolu 2010, 7 vdd.

Bu paragrafta trnak iinde verilen alntlar iin
bkz. Akurgal 1998, 299 vdd., Lykia Uygarl.
73
rysa eer Lykiann bu kabartma resimleri, retmenlerinin Hellen olmadnn da

kantdr uyguladklar doal betimleme
tarz; dier bir deyile, Lykia beyliklerinin yontu sanatnda youn Hellen etkisi
altnda olmadnn kantdr. Arkaik
Kzlbel (Res. 8) ve Erken Klasik Karaburun tmlslerinde oda duvarlarn bezeyen resimlerin albenili ekicilii de ustalarnn on kkeniyle aklanr nk.
Hayali yaratklarn Hellen sanatna Ge
Hitit rneklerinden geldikleri saptanmsa Akurgal tarafndan; bu durumda, ilk
kez M.. 540-30 aras srete Kzlbel
mezar iindeki duvar resimlerinde ve bir
nesil sonrasnda, M.. 500 dolaylarnda
Milet Torsosu ile Klasik Dneme geiin
hemen ardndan, Ksanthos Harpy
Dikmesi kabartmalarnda karmza kanlarn kkende Dou/Anadolu balantsndan da kuku duyulmamaldr.
Hellenlerle ilikilendirilen Ksanthos
ve Letoonun erken mlekleri; Patarada,
zellikle Tepecik Bey Kona kazlaryla
gnyzne karlan ok sayda rnekle
(Res. 9) artk bellidir ki on etkilidirler
(Res. 10) ve kazcsnn verdii szl bilgiye gre uzmanlarn genel kans, yeri
imdilik tam saptanamayan Lykia ya da
Karia yerel mlek atlyelerinde retilmi
olduklar ynndedir33. Akurgaln dile getirdii, zengin Lykia beyliklerinin anak
mlek gereksinimlerini de Hellen kentlerinden yaptklar ithalat ile karlyorlard34 gr de bu yeni bulgularla geerliini yitirmi olmaldr. Ve boyal mlek
sanatnda Egenin dousunu batsndan
ayran kktenci bir fark, Hellasta yerini
33
34
74
In 2010, 93-104; Erken Ksanthos mlekleri ile

kr., Metzger 1972, 21 vdd.
Akurgal 1998, 302.
M.. 8. yzyl sonlarnda Protoattik ya da

Protokorinth biemle canl betimlemelere
brakan geometrik bezeklerin Lykiada
on geleneinde ve Phryg etkisiyle M..
6. yzyla dek gelenek srmesi olgusu, bu
konuda Lykiann Anadoluluu iin belirleyicidir35. Yazda da yledir. Alfabenin
toplam 29dan Hellenceden alnmtr
denilen 19 harfi de (Res. 12), Hellencede
yazlan Fenike kopyas harflerden farkl
olarak, M.. 402de Atinada Hellen dnyasna ortak bir alfabeye dntrlen,
zgn Milet alfabesinin bir rndr
nk (Res. 11)36. Ve onlarn Atinadan
gle gelmedikleri, yarattklar uygarlk gibi Anadoluda yerli olduklar grnn
artk eskia biliminin gndemine oturmaya balamas, eskia biliminde konulara tek yanl Hellas/Atina nyargsyla
deil, Anadolu/Milet seeneiyle de
ok ynl yaklamn doal sonucu olarak
artmamaldr37.
Lykia Uygarl mimaride de Hellen
etkili olamaz. ncelikle ykseklerde konumlanan yerleimleri; Tun ada bir
Troia ve Hattua ile Erken Demir ada
bir Tupa, amal (Res. 14) ve Gordionda
uyguland gibi, rnein bir Pinarada da
-sanki Lykiallar yle dermi gibi
Hellencesiyle Akropolis olarak tanmlanan- bir bey kalesi vardr en yksekte ve
bir de bu kk ikale ile birlikte tm
kenti kuatan bir dkale vardr (Res. 13).
35
36
37
Buna kar, Din 2010, 8: Likyada Hellen etkisi,

Ksanthosta Hellen seramiinin kullanlmasna dayanlarak, Arkaik Dneme kadar geri gtrebilmektedir.
Kr. Bryce 1986, 56 (Like) ile Wachter 2001, 78
vdd., Res. 83 (Fenike Hellas on alfabesi).
Lykiallarn alfabeyi Hellenlerden rendikleri konusunda dilbilimciler arasnda ortak bir gre varlamad konusunda bkz. Marek 2010, 143 vd.
bkz. dn. 23.
Urartuda balayan, mezar kendi evi biiminde kayaya oyma zanaat Phrygia araclyla (Res. 15) ulamtr Lykiaya (Res.
16)38. Her lkenin kaya mimarlnn deiik bir zellik tamas39, onlarn kaya
mezarlarn ykndkleri yerel serbest
yaplarn farkllklarndan kaynaklanan
doal bir sonutur. A. Thomsenn, Arkaik ve Klasik Dnemlerin Avar Tepesinde titiz bir aratrmayla saptad mimariye degin hemen her biimin, bunlar
arasnda toplum yaamnn odakland
kent meydannn, yani agorann (Res.
17); iinde barndrd bey saray, seyirlii, tapna ve tapnak mezarlaryla komu
Kariadaki Alazeytin Leleg yerleimi rnekliinde (Res. 18) yerli Anadoluluu40
bile, bilimsel yesi olduu F. Kolb ekibini, Lykiay akkulturation deyimiyle
Hellenletirme misyonundan geri adm
attramamtr.
Tbingen Lykia Projesi bilimcilerinin;
akhava kaya kutsal alanlarnda, yani doada, tapnmn Anadolu geleneinde
yaygnl nedeniyle Orta Lykiada da saysal azlkta saptadklar sekos, oikos, ante
gibi yaln planl tapnaklarn (Res. 19b)
Arkaik Dnem on nclleri grmezlikten gelinirken; yine kendi doru saptamalar balamnda, tapnak nnde beklenen
bir sunan yerine basamaklardan ve anaklardan oluan kaya demlerinin gemesinde (Res. 19a) ve de yapnn gneye
ynelmesinde okunan zgnlkler de nyarglarn paralamaya yetmemitir.
38
39
40
Ik 1996b, 53.
Akurgal 1998, 300. Yerli sivil mimariyle balanty
grmesine karn, kayay oyma tekniinin mutlaka
birilerinden renilmesinin de gerekmedii, yani
arkeoloji biliminin zne aykr den etkileimsizlik konusunda bkz. evik 2000, 103 vd.
Thomsen 2002, genel; bu konuda zellikle bkz.
kan-Ik Ik 2005, 398-415.
F. Ik
rnein Thomsenn Avartepede de

belgeledii Leto ve ocuklarna zel
cellal tapnan (Res. 20) Ksanthosta Bey
Konana yanak tannm ilk rnei de,
kutsal bir yapnn yerleim iindeki bitiik konumu nedeniyle, tapnak olamaz
denmitir41; konuya Anadolu balamnda
yaklalmad iin, yani Yeni Hititlerin
tapnak-saray kavramyla bir balants
kurulamad iin, salt Hellasta kural saylabilecek bir gerekeyle yle denmitir.
Lykia
Uygarl
inanta
da
Hellenlemi olamaz. Cl. Bosch, daha
Trk Tarih Kongresinin ikincisinde,
tm Anadolu Anatanrasndan tremitir dedii -szde- Hellen tanralar
arasnda Leto da vardr, kz Artemis de42.
Likede kadn anlamnda latayla rtr ad Letonun; Hellence olmad bilinir; adn tayan tek antik yerleim
Lykiadadr: Letoon. Delosda tapnana
giden kutsal yol kenarnda sral aslanlar
(Res. 41), binlerce yl boyunca bu yabanlla simgelenen Anadolu Anatanras ile
zdeliinin gerei olarak oradadr43. Kz
ve oluyla birlikte betimlendii bir fildii
heykelciin (Res. 21) yksek tanrsal balnda, zerine arafn geiriliinde ve
onun geni bir bez bala tutturulmasnda
ve de kt kesimli ksa sanda
Gordiondan Phryg Anatanras Kybele
(Res. 22) ile ayn olan biim benzerliinin
nedeni de zde ayn olularndandr44.
Matarkubileya der Phrygial Da
Anasna45; Lykiada da varl, da tanrl41
42
43
44
45
Bu konuda ve erken Lykia tapnaklar konusunda ayrntlca bkz. Ik 2011a.

Bosch 1937, 6, Genel olarak bkz. Ik 2008b, 33-68.
Ik 2001, 146 vd.
Ik 2003a, Kat. Antalya C ile ilikin metin; kr.
Lev. 8, 1 (Leto) ile Lev. 11, 3 (Gordion Kybelesi).
Ik 2008b, 56; Efendiolu 2010, 36. 41 vd.
75
n simgeleyen boann salt boynuzdan

oluan tepe akroteri ile Pinarann bir kaya mezarnda somutuyla alglanr (Res.
23) ve Phryg etkisi bir baka kaya mezarnda (Res. 24), Kybele kaya tapnaklarnn ya da onlarn yknmesi olan
dikmetalarn tepe akroterlerindeki gibi
(Res. 25), ayn simgenin hilal benzeri soyutlam deiiiyle belgelenir46.
Like ad Ertemiti olan kznn
Letoondaki klt heykeli sanki tapnann ortasndaki doal kayann kendisidir
(Res. 26), nk o da Anadolu
Anatanrasndan domadr ve gc
kayalarda alglanr. Mihraplar da ayn gelenekte onun evidir; Kybele neyse
Phrygiada kaya evinde oturan (Res. 27),
o da odur. Artemis Ephesia geleneindeki Perge ve Kaunosun soyut Artemis tapnma yontular nasl biimlenmilerse,
Eleuthera zel adyla tannan Myra
dikmeta resmi de (Res. 28) zde yle biimlenmitir ve de kk Neolitik Nevali
oriye dek iner47. Tanrann Tun a
Beycesultanndan bilinen, znde yaam
gizeminin algland bir aa gvdesinde
simgelenii olgusu, Myra kent sikkeleri
zerindeki klt heykeli resminde sanki
yaprakl dallar arasnda evinden doarcasna somutuyla vardr (Res. 29)48. Roma
a Finikesinden olan tek gvdede iki
bal tanra resminin (Res. 32) ilki ise
Ge Neolitik atalhyktendir (Res. 30);
46
47
48
76
Bu konuda bkz. Ik 2011b, Hilal ya da Yalnlatrlm Boa Boynuzu. Pinara Mezarlar Inda
Kybele Antlar Tepe Akroterinin Yorumu zerine.
Boann Lykiada da Eski Anadolu gelenei izinde
ncelikle Baba Tanry, burada Trqqas, simgeleme
olasl dlanamaz, bu konuda bkz. kan 2004.
Ik 1999, 8, 18 vd. Res. 24, 25, 43; Ik 2008b, 56
Lev. 25, 2; 26, 1.
von Aulock 1974, 69 Nr. 165-167 Lev. 10. Dipnotu
Afin Aygne borluyum
orada balar, Hatti ve Phryg (Res. 31)

zerinden binlerce yl zde hi deimeden gelenek srer49.
Letoonda bulunan yerel tatan yaplm insans bir yarm gvde heykelcik
(Res. 35), yerli dilde eni mahanahi / tanrnn anas denilen Anatanrann kendisi midir, Leto mudur?, tam bilinmez olsa
da; resim tiplemesinin Ge Kalkolitik
Kuruaya dek indii (Res. 33) ve
Keskayadaki gibi Phryg Kybele resimleri
araclyla (Res. 34) Lykiaya srgn srd bellidir50. Ksanthos Harpy dikmesi mezar odasnn bat duvar kuzey kenarnda taht zerinde oturan ve Like ad
bilinmeyen Demeterin Anatanra z
de gslerinin abartl takn ileniinden
anlalr51. Kkeni Hitite dayanan ve kent
tanras olarak byk sayg grd Ege
kentlerinde Ergane lakabyla i tayan
Anadolu Athenasnn52 ad Maliyadr.
Aphroditeye Padrita, su tanralar
Nymphelere Eliyana der Lykial53.
zellikle kuzeyin krsalnda ve dalnda bir Tanr Kakasbos vardr, at stnde eli topuzlu resmiyle hemen tannabilen, Lykiada zellikle sayg gren ve
Hellen dnyasna kkten yabanc olan54.
Lykia Gktanrsnn ad Trqqastr
Ksanthos Yaztl Dikme Tapnak Mezarnn Like yaztnda; Luvice Tarhunttan
deimedir. Yerli dildeki bu ana metnin
kuzey yzdeki oniki satrlk Hellence evirisinde Trqqas yerine Zeus yazmasndan, Maliya yerine Athena denmesin49
50
51
52
53
54
Artemis iin bkz. Ik 2008b, 50 vdd. Lev. 24-26.

Ik 2001, 143 vdd. Res. ile; Ik 2008b , 50 Lev. 24,
2a-c.
Ik 2008b, 64 d. Lev. 28, 2. 3.
Ik 2004, 507-518.
Lykia tanralar iin bkz. Bryce 1986, 174 vd.
Delemen 1999; Efendiolu 2010, 83 vd.
den belli ki55 tm Hellence yaztlarda

okunan tanr ve tanra adlarnn szde
Hellenlii, yabanc bir dile evirinin gereidir, Lykialnn inanta akkulturasyona
uramlnn deil. En ge atalhykten balayarak (Res. 36) Roma Dnemi ilerine dek, yedibin yl boyunca,
her kltrde baka bir adla fakat ayn tanrsal kiilik olarak kar karmza o; ve
simgesi
hep
boadr
Anadolu
56
Babatanrsnn . H. kann, Phellos bey
soyunun tanrlatrld Temenos Tapnak
Mezar kaya duvarndaki grkemli boa
kabartmasndan (Res. 38) yola karak
belgeleriyle ortaya koymaya alt gibi57,
Lykiada da ncelikle Trqqas simgelemesi beklenir; Ankyradan kabartmal baka
orthostatlarla birlikte bir temenosu kuatm olduu dnlen Phryg tanrsal boas gibi (Res. 37) ve Pinara mezarlarndaki gibi (Res. 23-24) Da Anay simgeleme olasl da vardr58.
Batanr
Apollonun
Lykiall,
Homerosun lias Destannda Lykia
soylu anlamndaki Lykegenes lakabyla
sylenmi olmaldr; bu deyimi k soylu, kurt soylu gibi asl anlamndan saptrma abalar, illa ki Onu Hellen grme isteinin rndr, maksatldr59.
Lykiallar gibi Luvi soyundan gelmesi olas gzken Troiallarn byk tanrsndan birinin Appaluinas olmas bu nedenle
artmaz; Likesi henz bilinmeyen ancak Luvicesini artrmas beklenen adnn oradan Hellencedeki Apollona d55
56
57
58
59
Bryce 1986, 177 vd.

Ik 2000b, 117 vd.
kan 2004, 393 vd.
Phellosta Anatanray simgeledii konusunda
bkz. 1998a, 167, vd., Res. 9, kar y. dn. 46 ile balantl metin.
Lykegenes konusunda bkz. Treuber 1887, 70;
Talklolu 1992, 536, 562.
F. Ik
nm olmas usa yatkndr. Homeros

lahilerinde anlatlan Delostaki doumu srasnda anas Letonun kollaryla
baland kutsal Hurma Aac60 M. P.
Nilssona gre kayalk Delosta yetimez, belki Letoondadr der bu tannm eskia bilimcisi61. Lykiada ok
eskiye giden kkleriyle salt Patarada vardr (Res. 39). Apollona kutsal saylan
Tekerlek Gl62 de, kehanet ocann
Delphi ve Delostakilerle edeer sayld
bu nl Apollon kentinde, kuatld kara parasyla bir ember oluturan kendi
iine kapal ilimann addr bugn ve antik kaynaklarda anlatld gibi Leto Hurmalnn ok yaknndadr (Res. 39). Tannm Karatepe ortostat zerinde tanr
ocuu emziren Yeni Hitit Kubabasnn
bir hurma aac altnda betimi (Res. 40),
bu mitosun bilinmeyen Anadolu kkenine iz mi verir?, dnlebilir.
Lykial olmasayd eer, Delosun
Onu Patarayla paylamas, tanrnn kn alt aynda Patarada oturmas63
mmkn olabilir miydi? Onun, biri
Delphi (Res. 42) dieri Naukratiste bulunan on rn iki heykelciinde aslanla
birlikte betimi, yukarda grdk ki bu yabanln Delostaki Temenosuna giden kutsal yol zerinde (Res. 41) Leto Anaya
simge olmas nedeniyledir. Hititin Yazlkayasnda ya da Yeni Hititin Tell
Halaftaki tapnak-saray giriinde tanr
oulun, anas gibi bir aslan zerinde du-
60
61
62
63
Dierichs 2002, 39.

Nilsson 1992, 210, dn. 6.
Huxley 1972, 58.
Bu konudaki antik kaynaklar iin: Bryce 1986, 237
(bkz. Patara).
77
ruu ne ise burada da o olmaldr64. Bu

balamda Pataral kadn yurtta Vilia
Proculann temelden yeniledii tiyatro
sahne binasn M.S. 147 ylnda
Augustus tanrlarndan nce Patara
kentinin soy tanrlarna adamas65, inanta gemiine balln bir kant saylmaldr. O gemite zellikle Apollon vardr
ki, Patroos lakabyla Lykia Birliinin ortak tanrs olarak Onun onuruna drt ylda bir oyunlar dzenlenirdi Apollonia
adyla66; belki de doduu kentte, izlerine yenilerde Batyakada rastlanan, alglanabildii kadaryla Lykiann yaygn tek
tarafl
rneklerinden
farkl,
belki
Kadyandadaki gibi67 Pamphylia tipinde
grkemli bir stadionda dzenlenirdi.
64
65
66
67
78
Apollonun Lykiall konusunda bkz. Talklolu

1954, Nilsson 1992, 210 dn. 6, 536, d, 559 vd.; Ik
1999, 31 d.; Ik 2008b, 57 vd. (lit. ile).
Bean 1978, 88.
Din 2010, 25.
Tek taraflya rnek: Bayburtluolu 2004, 132, vd.
Plan Nr. 9; 139 vd. Res. ; Bean 1978, 138 Fig. 16,
Nr. E (Arykanda); Bayburtluolu 2004, 289, 286 Nr.
3; Bean 1978, 44, Fig. 3, Nr. B (Kadyanda). Yllardr
aradmz Patara Stadionunun gney uta tonozlu
mekanlarla korunmu yan girileri, soru iaretiyle de
olsa, ant mezarlar biiminde tanmlanmt, Ik
2000a, 147, nyaprak, kent haritas, Nr. 50. Byk
oranda kumun da gizledii gneydeki spendonenin
geni bir yay izerek dou tonuzundan batdakine
doru ynlenii, 2010 yl Baharnda Antalya Mzesinin antik kent genelinde gerekletirdii bitki temizlii ardndan fark edilebilmitir. Halicin bat kysnn bylesi bir kalntya iz veren belirleyici bir
dolguyla farkllamamas nedeniyle yap, Alman ekibin yapt kent planna da ilenememiti, Bruer
Kunze 2010, bkz. arka kapak cebi, plan; Ik 2000a,
172, plan. (Nr. 49un hemen st sa aprazndan kuzeye doru uzanan alan). Orada, Granarium ile
Pseudoperipteros Tapnak Mezarn uzantsnda, ticari
liman yaplarnn dnld ve ilerde kuzeye doru ift katl oda mezarlarn konumland bir dokuda
(Ik 2000a, 147 vd. Plan Nr. 51-54, Res. 111-113)
bir stadionun hi beklenmeyii de, dlen bu yanlgy hakl karacak gerekeler olamaz. En azndan
tonozlu mekanlarn Patarada biimsel rneksizliinin farknda olarak, onlara antsal mezarlar
Akurgal tarafndan kendilerine z

dinsel inanlar ve mitolojileri vard denilen bir Lykia, nasl olur da tm bu gerekler nda, M.. 5. yzyldan itibaren bu alanda da youn Hellen etkisi altnda kalm68 olabilir; anlayabilmek zordur. nk dncede de Hellenlememitir Lykial. Anatanra ile zde saylan
Artemis gibi bir Anadolu Bacsnn gcnn kayann derinliinde alglanmas
gsteriyor ki kaya mihraplar Onun da
evidir. Bu nedenle Letoon Artemis Tapna tapnma odas iinde doal yapsyla
ylece braklan kayann znde de, yukarda deinildi ki, Anadolu geleneinde
tanrann kendisi dnlmtr; tapnak
yaplmadan nceki zamanlarn tanr evidir
o (Res. 26). Bu nedenle mihraplardan
(Res. 43), basamak ve anaklardan (Res.
45) oluan Lykia akhava kaya tapnaklar
hep Anadoluya zel tanr evleridir;
Phrygiann Urartu lkesinden srgn
sren bir Kk Kapkaya Kybele mihrab (Res. 44) ve Fndk basamakl suna
(Res. 46) geleneinde yaratlmlardr69.
Ve tapnaklarn Beylikler Dneminde
gzlemlenen saysal azl belli ki doada
tapnma yine ayn gelenekte verilen nem
nedeniyledir.
Kakasbos, Oniki Tanrlar, Vahi
Tanrlar ve Ana Tanralara sunulan
adaklarn birou, Hristiyanln yaygn-
68
69
denmesi bir eksikliktir. Kum ve toprak altndan gn

yzne karldnda konumu, bykl ve biimiyle etkileyecei anlalan bu ant eser; iki yl gibi az
bir zamanda verilen ok emekle kente boyut deitiren Havva kan bakanlndaki yeni ekibe, Bat yakada hal bitki ve kum rts altnda Uyuyan Gzelin sunduu, fazlasyla hak edilmi bir ok zel
armaan niteliindedir.
Akurgal 1998, 299.
Bu konularda bkz. Ik 1996b, 51-64; Ik 1999, genel.
lat dnemlere tekabl etmektedir. Bu

adaklarn, zellikle ge dnemlerde, Likyada kayda deer derecede ounlukta
olmas acaba Hristiyanla kar gsterilen
bir tepki olarak yorumlanabilir mi? Paganlarn Hristiyanla kar gsterdikleri
bu tepkilerin yan sra, Likyallarn, o parlak eski dnemlerdeki yaamlarna dnmek iin, zellikle yerel kltlere kar eilim gsterdikleri de dnlebilir.
Kakasbos ve Oniki Tanrlar gibi yerelliine phe bulunmayan ve kklerinin
Bronz a Anadolusuna kadar dayand
dnlen bu kltlere zellikle youn ilgi
gsterilmi olmasnn nedeni de gene belki Hristiyanla kar tepki olarak grlebilir70. T. Efendiolunun bu yorumundan kan tek sonu, onun kitabnn genelinde ne kardnn aksine, Lykialnn
Dou Roma a ilerine dek hi unutmad kendi z tanrlklaryla birlikte yaad,
inanta
ve
dncede
Hellenlemedii, kendi z kltrne
yabanclamaddr. Bu gerei kendisi
de, kitabn bittii bir sonraki paragrafta u
tmcelerle kabullenir: Likya gibi Hellen
kltrne ak olan bir uygarlkta, dinsel
yaamda yerel kltlerin daha belirgin olmas; corafi yaylmn olduka geni, zamansal dalmn ise Roma mparatorluk
a sonrasna kadar uzanmas dikkat
ekmektedir Likyann geleneksel kltrel yaamnn dinsel eler zerindeki
etkisinin yan sra, dinsel yaamn da gelenekleri oluturduu ve ok uzun bir zaman dilimine yaylarak devam ettii grlmektedir. Zaten yine Efendioluna
gre, Hellenlerle kltrel alveri balamnda da: ne bir tmden kopya, ne de
bir asimilasyon yaand anlalmakta;
70
Efendiolu 2010, 182.
F. Ik
bunun sadece bir biim deiiklii olduu dnlmektedir71.

Hellen dncesinde lmller tanrlaamaz; Atinaya altn a yaatan bir en
nl Perikles bile M.. 429da sradan bir
insan gibi lr ve ller kenti anlamndaki nekropolise yle gmlr. Tarih, bir
ayr soydan, Makedon soyundan bir dnya fatihinin, Byk skenderin, bile kendisini Msrda Zeusolu ve randa Byk
Kral olarak grme isteinin Hellenler arasnda nasl sarsc bir tepkiyle karlandn, szde Dou Hellen olan onlar tarafndan ise hemen kabul grdn yazar72. Peloponnes Savalarnn Spartal
muzaffer komutan Amiral Lysandrosun
Samos halk tarafndan tanrlatrlmas
da73 bu balamda, Hellen ve on halk
arasndaki dnce farkn ortaya koymas
ynnden, nemlidir. Smyrna tyran
Tantolosun Yamanlar Danda ve ad
bilinmeyen bir Ephesoslu soylunun
Belevi tepesinde konumlanan grkemli
tmlsleri, ancak kendilerini bir Lydia,
Phrygia ya da Leleg hanedanlar gibi, belli
ki rnein Phellosta Leleg benzeri
tmlslerde yatan Lykia bey soyu gibi74,
bir tmls tapnak mezar iinde tanrlatrma isteklerinin bir rn olabilir75. Bu
nedenle bir byk Makedon egemen tanrya zgl somutuyla gsterecek bir
tapnak mezar iin Belevi Tmlsnn
71
72
73
74
75

Bengston 1950, 332 vd., 340 vd.
Jeppesen 1994, 84.
Ik 2003, 220; Midasn tanrlamas konusunda
bkz. Roller 1999, 111; Diler 2006, 113, 116 vd.
Bu konuda bir makale tarafmdan hazrlk aamasndadr. Ad geen on tmlsleri iin bkz. Bean
1967, 59 vd., Fig. 5, 6, Res. 5 (Smyrna); 183, Fig. 35,
Res. 43, (Belevi). Belevi Tmls iin bkz. Kasper
1978, 387 vd. Mezar beyinin sanki bir Hellenmi gibi ya da Hellasta byle bir gm gelenei varm gibi Heros olarak yanl yorumu iin bkz. 395.
79
aasndaki kayal semitir; nk o,

stteki Korinth tapna biimli grkemli
yapnn kutsal odasna deil, dipte tanrsal
gcn simgesi bir kaya odas iine gmlmek istemitir ve, aada da deinilecei gibi, Urartu ve Phrygia (Res. 15) zerinden Anadoluya yaylan, Paphlagonia
(Res. 49), Lykia (Res. 48) ve Kariada tapnak cephesine de yknen bir kaya
odasna gmlerek tanrlama isteinde
Maussollosu izlemitir76.
Hellen dnyasnda ise tarihsel anlamda bir kral klt deil, Klasik aa dek
destansal anlamda bir heros klt vardr,
bir tr kahramanlar klt. Tanrla
yaklaanlar bir Herakles ya da
Dioskurlardr; kent kurucu olarak da
yaygndrlar77. Eskia bilimcilerinin Lykia
tapnak mezarlarn, sonralar sradan mezarlar da, Hellence yaztlarn diliyle
heroon deyimiyle tanmlamalarndaki
terslik78; ift dilli yaztlarn evirilerinden
bilinir ki, bu kez o dnceye kkten yabanc olan tanrlama ve tapnak mezar kavramlarnn kendi Hellen inancndaki karlnn heros ve heroon olmasnn bir sonucudur. Bu ak gerein
grmezlikten gelinmesinde, Lykia halkn
yzyl akn zamandan beri Hellenletirmi olma geleneinde dmlenen nyargnn, yanltan dnme glnn
pay vardr. Bu amazda direnenlerden F.
76
77
78
80
Bu konuda bkz. Ik 1995, 166 vd. 172; Ik 2003b,

183-208; Belevi kaya mezar odas : Ik, age. Res. 16;
Bean 1967, 182, Res. 45, Kr. a. dn. 87- 89 ile ilikin
metin.
Der Neuae Pauly 5 (1998) 476 vd., bkz.
Heroenkult (F. Graf). M.. 5. yzyldan balayarak vatan iin can verenler, politik ya da toplumsal
hayrseverler, komutan ve krallar da heroize edilmeye ve kltsel olarak sayg grmeye balarlar,
Oberleitner 1994, 19.
Cormack 2004, 147 vd.
Kolb iin temenos ve mezar klt yaps

ve sunak birlikteliindeki bu heroonlar,
bey kltnn hizmetinde79 ise, bu yorumuyla o, mezar beyine bir tanr gibi yaklaldn da gryor olmaldr. Ve
Egenin iki yakasndaki iki kltr de iyi
tanyan bir eskia bilimcisi olarak bu
yaklamn
Lykialy
dncede
Hellenlerden ayrd sonucunu karmas
aslnda zor olmamaldr.
Bu olgu Nereidler antnda ok daha arpc bir yntemle; hem mezar bir
on tapna, yani tanr evi biiminde tasarlayarak ve hem de mezar beyini olaslkla Erbbinay- ve kars Beyceyi
Hellenlerde salt tanrlara zg bir biimde alnln ortasnda karlkl oturtarak
yanstlmtr (Res. 47)80. Yz yl kadar
nce, Harpy Dikmesi mezar odas duvarlar zerinde ise Kuprilli ve karsnn
kuzey ve gney yzde, tanr ve tanralarn dou ve batda, bir mezar zerinde bir
arada, betimleniiyle vurgulanmt bu dnce. H. Froningin, E. Berger tarafndan ortaya atlan ve tarafmdan desteklenen bu sav81, ok saydaki Lykia mezar
kabartmalar arasnda, bilindii kadaryla,
hibir tanr resmi ilenmemitir82 gibi
aklc bir gerekeyle sorgulamas; cephelerde betimlenen tanra, tanrsal simgeler
ve insan resimleriyle mezar beyinin tanrlatna gtren Phrygia ve Paphlagonia
(Res. 49) kaya mezarlarnda83 bulur yan79
80
81
82
83
Kolb-Kupke 1992, 19.

Ik 1995, 170 vd.
Berger 1970, 138 vd.; Ik 2001-2002, 107 vd., Res.
1, 2 (lit. ile).
Froning 2004, 316 vd.
Ik 1995, 168. Kr. Prayon 1987, Aslanta: Kat. Nr.
35, 89 vd., Lev. 13a; Hamamkaya: Hamamkaya, Kat.
Nr. 37, 94 vd., Lev. 14a-c; von Gall 1966, 65 vd.,
Res. 7 (Evkayas); 73 vd., Res. 8, (Gerdek Boaz);
82 vd. Res. 11a-b, (Terelik Kayas); 88 vd., Res. 13,
tn. nk mezar sanatnda Phrygiann

Lykia ile ilikisi, Paphlagonia ile olduundan daha az deildir; bu sk balarn dnceye de yansm olmas beklenmelidir. Hellen dnyasnda ise tanr ne bir
lmlnn mezar zerinde betimlenebilir ve ne de lmllerle bir arada olabilir.
Ksanthos beyi Khereiin, Yaztl
Dikmenin mezar odas damnda bu kez
aslanl bir taht zerinde oturuu (Res. 51),
bunu bir Trysa beyinin Temenos Tapnak
Mezar bat duvar ortasnda ili kent kuatmas sahnesinde yinelemesi, bey soyunun Yeni Hitit geleneinde (Res. 52)
lnce tanrlatklar anlamnadr. nk
krallarn heykel ve kabartma resimleri
orada da aslan ya da boa gibi yabanllar,
sifenks gibi kark yaratklar zerinde duruyorlarsa eer, bilinir ki onlar tanrlamtr84.
Bey mezarlarnn tapnak-mezar ad
altnda tanmlanan bir Telmessos (Res.
48) ya da Myra rneinin kaya iine bir
on tapna biiminde oyulma nedeni
de85, iinde yatann tanr ile zde klndn en somutuyla gstermekten te yorumlanamaz. Bu gerei H. Lauter u
tmceyle aklar: Lykia gibi Hellen Uygarlnn u blgelerinde tapnak cephesi
rgesi erken bir zamanda kaya mezarlarna uyarlanm, bir tapnan o iz brakan
etkili grnnn anlamsal bileimi
bunda byk rol oynamtr. Stunlu ve
alnlkl cephenin tapnaa ebiimde kullanlmas, mezar, tanrlam kiinin me-
F. Ik
kan olarak gsterir86. Buradan da ayrca

belli ki gelenek Urartu krallarnn gmld bakent Tupann grkemli kaya
mezarlarndan87 ve bir Phryg beyinin gmld Gynteki nl Aslanl Mezardan ya da Hamamkayadan srmtr
srgnn88. Halikarnassosta bir Karial
satrap ve Ephesos Belevide bir Makedon
soylu kral Nereidler Ant geleneinde
yaptrdklar tapnak tipli o grkemli yapya karn neden tabandaki kaya odasna
gmlr89, imdi daha iyi anlalr. Ve
Lykia beyi lmszletii bu evlerin
zerine, yaad zamann ilerini, zellikle sava, av ve leni, resimlendirir ki
tanrlama dncesi gibi bu tarihsel ierikli gerek betimlemeler de Hellenlere
yabancdr; onlar savalar bile tanrlarn
da iinde olduu mitoslarn diliyle anlatr.
Amazonomakhi, Hellenlerin d dmanlarla ve Kentauromakhi, Hellen halklarnn kendi aralarnda yaptklar savalar
simgeler rnein90. stisna gibi gzken
Parthenon firizlerindeki Panatheneia enliklerinde Olympos tanrlarnn, hal ve
durularyla trenden soyutlanm olsalar
da, n yzde olayn iine ekilmeleri ayn
nedenledir; illa ki gerek mitosla ilikilendirilecek, rtlecektir.
Kral bile olsa nekropolise gmlr
Hellenler; Lykial beyler gibi kent iine,
gnlk yaamn oda agoraya deil. Kla86
87
88
89
84
85
(Hambarkaya, Kybele resmi yerine Onun simgeleri

ku ve aslanlar)
Bu konuda bkz. Ik 2001-2002, 109 vd., Res. 5, 6.
Akurgal 1961, 129 vd., Res. 81, 82; Kolb 1992, 50,
Res. 68 (Telmessos); Borchhardt 1975, 102, IIIb.
Grab-Tempel; 129 vd., Nr. 69 Lev. 69, Res. 29, 30
(Myra).
90
Lauter 1986, 200.

Ik 1995-1996, 211-234.
Ik 2003b, 183-208.
Jeppesen 1992, 63 vd., Lev. 22, 29; Praschniker
Theuer 1979, 55 vd., Res. 42, 45, 48; Ik 1995, 171
vd. Kr. y. dn. 76.
Oberleitner 1994, 23, Troia Savanda Amazonlar
Kral Priamosu Helenlere kar desteklemiti, 24,
Kentauromakhie, iyilerin ktlere kar savann,
uygarln barbarla kar mcadelesinin simgesidir.
81
sik ada Atina Akropol Parthenon,

Erechtheion ve Athena Nike tapnaklaryla tanrlara zel iken (Res. 54); bir
Ksanthos Lykia Akropolnn, barndrd F, G ve H ant mezarlaryla tanrlam beyler iin zel oluu (Res. 55) ite
bu kktenci dnce farkndandr. Ve nasl ki bir Klasik Dnemin tapnak biimli
bey mezar ada on tapnaklarna yknr (Res. 47); tanrlama ile birlikte yap biimi de varsllara genileyerek ve oalarak, bu kez ada bir Roma tapnana tpatp benzeyerek, zellikle bakent
Patarada Roma ana gelenek srer
(Res. 50)91. Ve sonra Myrada Aziz
Nikolaosa bir tapnak kilise, Elmalda
Abdal Musaya bir kmbet olarak ad deitirir.
-III19. yzyl ortalarnda Lykia bilindikten bu yana varolan tm bu somut bilimsel verilere karn Lykia Uygarlnn
Hellenlii92 en son Kolb ve bilim ekibinin Orta Lykiada yrttkleri baarl yzey aratrmalarnda da akkulturasyon
kavram altnda sanki hedeftir. Sorun
ayrca, Lykiann akkulturasyonu bal
altnda o srecin kantlarnn arand
beylerle birlikte, sanki -byk ounluu o dnyann uzanda kendi gelenek ve
grenekleriyle mtevaz bir yaam srdren- Lykia halknn da btnyle
Hellenlemi olduu izlenimi verilmesinden kaynaklanr ki o zamann koullarnda ve o corafyada bu mmkn gzkmez. Ve bu hedef, hem de -aada
tek tek sralanaca gibi- Lykiann Do-
ululuunu en somutuyla belgeleyen bir

yapt zerine Kolbun Lykien kitabnda
yapt yorumlarda tm aklyla izlenmektedir93. Arkeolojiye ynelik almalaryla da ilgi eken bu tannm eskia tarihisi, Lykia iin zgn olan Pers ve
Hellen kkenli ikonografik rgelerin ve
sanat biemlerinin alamn zellikle
Ksanthosun -ant mezarlar ile lahitleribelirginletirir ve bu durum Lykial soylularn uluslararaslna da uyar yorumuna rnek olarak ne kard Yaztl
Dikme Antnn mezar odas d duvarlarndaki kabartmalara degin der ki: Savann d biimi Parthenon Kalkanndan aktarlmtr; aslan protomlar
Perstir; Dou tarznda kout yryen askerler, Hellen plaklyla betimlenmilerdir; bunlara, muzaffer savann bir
dizi kalkanla verilmesi ve beyin (?) oturan
heykelinin antn tepesindeki konumu gibi
yerel eler de karr. Yapnn utku ant
ve gmt ileviyle bir aradal
Hellenlerde heroslara sayg geleneinin
bir yansmasdr.
Sanatta da Egenin Altn an yaratan Ionial heykeltralarn Pers egemenlii ardndan Ge Arkaik ada kendi sanat merkezlerindeki atlyelerini kapatarak
antik dnyaya daldklar ve zellikle
Atinaya gerek orada Atina Klasiinin yaratlnda byk pay sahibi olduklar bilinir94. Klasik a boyunca deiik yrelerden gelen ve erken evresinde
zgn olan kabartmal on mezar talar onlarn rnleridir95. Lykiada Atina
etkisi bir Olympia Zeus Tapnann
93
91
92
82
Ik 1995, 160, 164, Patara A-I, Res. 1-16;

Cormack 2004, 256-267, Patara A-I, Res. 138-155.
Efendiolu 2010, 11; Keen 1998, 1e gre.
94
95
Kolb Kupke 1992,19, Res. 23, Yaztl Dikme Mezar iin bkz. Demargne 1958, 79 vd., Lev. 26-42.
Ik 1998b, 13-35 (lit. ile).
Hiller 1975; Pfuhl Mbius 1977,19 vd., Kat. Nr.
32-101, (Klassische Grabreliefs).
Athenas rnekliinde (Res. 56) ilk kez

Ksanthos G-Ant gen kz heykellerinin
peplos giymelerinde grlr (Res. 57); ancak o kaln Hellas giysisi bir on khitonu
inceliinde ve yumuaklnda, farkl dokuda ilenmitir ve etei kendi Arkaik geleneinde sa eliyle yana ekilmitir96. Bu
deiime karn onluk, Milet ve Samos
okullarnn yokluunda Atinann veren
konumuna getii ve sanat biim ve biemine yn verdii Klasik a iinde zde hep kalmtr ki bir Nereidler Antnda on ustalarnn eli arkeolojide tartmasz kabul grmtr97. Ve hemen
ayrt edilebilen biem fark, ada
Athena Nike Tapna korkuluu zerindeki Nike kabartmalar ya da erken
Paionios Nikesi (Res. 58) ile mezarn belki de su perisi Eliyanalar simgeleyengen kz heykelleri (Res. 59) arasnda yaplan karlatrmalarla ortaya konmutur;
Atinadan Dexileos mezar ta ile
Sidondan Lykia Lahdi zerindeki atllarda da ortadadr98. Bu fark, giysilerin ii
hava dolu yaln kvrmlarla zgnletii
M.. 4. yzyln erken evresinde bir
Trysa Temenosunda (Res. 7), fakat zellikle Satrap Lahdi kabartma resimlerinin byleyici dinginliinde arpc boyutlara tanmtr99.
Akurgaln da Lykia yontu sanat balamnda belirttii, Hellen rneklerinde
grlen ideal tasvir trnn tersine, canl
ve hareketli bir grnmn sergilenii
96
97
98
99
Pryce 1928-1931, 147 d. Kat. Nr. B 316-318 Lev.

32-33; Tlle-Kastenbein 1980, 98 vd., Kat. Nr. 13ac, Lev. 59-63.
Bruns-zgan 1987, 51 d.
Dexileos mezar steli: Lippold 1950, Lev. 80, 1; Lykia
Lahdi: Schmidt-Dounas 1985; Bruns-zgan 1987,
51 vd.
Bruns-zgan 1987, Lev. 9, 10 (Trysa); Akurgal
1987, Lev. 113-116a, (Satrap Lahdi).
F. Ik
bir eit boyutlu tasvir tr olan savalarn yan yana olduu gibi arka arkaya
da sralanmas100, Erken Demir adan
beri gereki ve doal betim sanatyla
Hellastan ayrlan oniann bir geleneidir
(Res. 7a-b)101. Unutulmamaldr ki salt
Akropolisinin on dzenindeki tapnaklar
ile deil, fakat ayrca Parthenonun alnlk
heykelleriyle
birlikte
giysinin
slakmcasna gvdeye yapmaya balad Zengin Biem yaptlarnda peplosun
bir khiton dokusunda ince verilii ile de
Atina, Altn anda bile, sanatta karanl yaayan bir Anadoludan kopamamtr. Satraplar Ayaklanmas sonras
Lykiann da sahibi Maussollosla gelen
on Rnesans102 ile birlikte Anadolu
Egesi yeniden dirilecek ve ad szde
Hellenistik olan, aslnda Dou gerekiliinin ve dnce yapsnn ne kt
300 yllk dnemde sanat ve kltr, eskinin gz kamatrclyla tekrar buradan
srecektir srgn. Bu yeniden dirilile
Hellenistik sanat biim ve biemlerinin
heykelde ve mimaride yaratclar durumunda olan bir Bat Anadoluda nasl
olur da Lykiann Ptolemaioslar Dneminde Hellenleme sreci hz kazanm103 olabilir, anlayabilmek zordur.
Akkulturasyon balamnda belirleyici olan gerek, u sorunun yantnda yatmaktadr: Egenin ada Baty temellendiren Altn anda onia yarats sanatsal biim ve biemlerle Klasik Dneme a atlayan Atina, onlam mdr
ki, Atina etkisinin yine salt biim ve biemde snrl kald, dnceye inemedii
100
101
102
103
Akurgal 1998, 301.

Akurgal 2000, 113 Nr. 13.
Isager 1994, genel.
Efendiolu 2010, 8 vd.
83
izleyen Klasik Dnemde Anadolu

Hellenlemi olabilsin? onlamadklar iindir ki doa felesefesine akl
kavramn
getiren
Klazomenaili
Anaksagoras ve insan her eyin lsdr diyen koloni kenti Abderadan
Protagoras gibi on dnrler, umutla
gtkleri Periklesin gz kamatran Atinasnda mitolojiyi eletirdikleri ve tanrlarn varln sorguladklar gerekesiyle
dinsizlikle sulanm ve oradan srgn
edilmilerdir104. nsan resminin biim ve
bieminde, duruunda yanslanan benzerlikler, yaz etkidir; akkulturasyon iin
tm benliiyle bakalamak gerekir.
Klasik Dnemin zlce deinilen tarihsel ve sanatsal koullarnda, M.. 400390 aras zamann Ksanthosundan bir
antsal bey gmt zerinde Atina kkenli biimlere rastlamak doaldr. Ancak bu,
yukarda belirtildii gibi, Lykiann deil,
orada bey emrinde alan onial ustann105 sanatta Hellenletii, yani etkilendii, anlamnadr. Kolb tarafndan106
Pers
etkisine
balanan
aslan
protomlar, beyi tanrlatran taht altl
simgeler olarak oradadr. Askerlerin
Hellen plakl, onial yontucunun
gereki anlatmnn bir gereidir; nk
onlar giysili Lykia Beyinin ldrd
Arkadial yedi hoplittir, yani Hellen askerleridir, Helen plaklnda verilmeleri doaldr. Yapnn hem zafer ant
ve hem de mezar oluu, Lykia bey mezarlarnn genel zelliidir; griechische
Heroenverehrung gelenei ile bir ilikisi
olamaz. nk M.. 6. yzyl ilk yarsndan bu anta gelene kadarki sre ieri104
105
106
84
Akurgal 1998, 335.

Bruns-zgan 1987, 55 vd.
Kolb Kupke 1992, 19.
sinde bilinen Lykia bey mezarlarnda sava, Dou geleneine ballkla gcn gurur simgesi olarak hep vardr.
Kolb, ayn eklektik anlayn -yaklak 250 satrlk Like yaztn bir zeti
olarak antn kuzey yznn aasnda
kazl- oniki satrlk Hellence yaztta belgelendiini savlar ve buna degin yorumlarn yaztn Almancaya evirisinin
ardndan yapar107; Trkesiyle denir ki:
Denizin, Avrupay Asyadan ayrd zamandan beri, Lykiallardan hibir kimse herhangi bir zaman, agorann kutsal alannda
Onikitanrya byle bir ta dikemedi; bu onun
sava eylemlerinin(?) lmsz bir antdr. te
Harpagos olu (..)r(.)is grete bilek gcyle
zamannn delikanl andaki Lykiallarna
kar benzersiz stnlkler salad; kentleri ykp geen Athena ile birlikte o, birok kaleyi
yerlebir etti ve akrabalarna krallndan pay
verdi. Bunun iin lmszler ona hak ettii
kr sunmay bildiler: tek gnde o, yedi hopliti
ldrd, Arkadial adamlar. Zeus adna tm
lmller arasnda en fazla tropaionu dikti o,
(ve) Karikas soyunu en parlak eylemlerle talandrd.
Anlatlan
olay
tarihseldir.
Thukydidesten biliyoruz ki Melasender
M.. 430-429 knda vergi toplamak
amacyla alt gemiyle Atinadan Lykiaya
gnderilir. Demirledikten sonra tayfalardan ve balaklardan oluan ordusuyla
kara ilerine sokulur ve yaplan savata
yenilerek ldrlr108. Kolbe gre: gemite yaanan bu olayn anlatld
Hellence yaztn balangc Keoslu
Simonidese atfedileni anstr; kendini vg biimi ise Hellen deildir. Ksanthos
Agorasndaki Onikitanr Kutsal Alan,
107
108

Bean 1978, 177.
Atinann benzer klt alanndan bir alntdr. zellikle boks ve gree degin atletik baarlarn vurgulanarak ne karlmas Hellendir. Dou modeline uyan
Lykia beylerinin ynetim biimi, kralln
akrabalaryla paylamay hedefler. Kalelerin ykm zerine dzlen methiyeler
Doudur; ldrlen savalarn yedi says hem Dou ve hem de Hellendir;
Beylik sikkelerinde sklkla betimlenen sava Tanra Athena, -Like metnin gsterdii gibi- yerel Tanra Maliyann
Hellen
yorumudur.
Tropaionlarn,
Tropaios lakabn kullanabilen Zeusla
balants da Hellendir.
Yaztn
balangcnda
Keoslu
Simonidesin yazt ile olan Hellen ilikisinin niceliini bilemem; ancak bu ilikinin, Hellen olmayan kendi zn vg olgusuyla ayn satrda biraradaln
anlamakta zorlandm sylemeliyim.
Lykia
kabartmalar
zerindeki
Onikitanrnn Hellen Dodekatheonu ile
hibir ilikisinin bulunmad, eski HititLuvi kkeninden srgn srd, bakalar yannda, B. Freyer-Schauenburg tarafndan bu konuda yaplan tek kapsaml
monografik aratrmann da bilimsel sonucudur109. Ksanthosta onlara adanan
Yaztl Dikme, bir mezar antdr ve
Onikitanrnn yeraltyla balants hem
Hattua Yazlkayasnda vardr ve hem de
Lykallarla dil akrabas Luvilerin yemin
ritualinde vardr. T. R. Bryce da o tanrl, Lykiallarn Tun a atalarndan aldklar bir miras olarak grmeye yatkn
bir yaklamla, olas Tun a Anadolu
F. Ik
kkenli tanrlar kmesinde irdeler110.

Anadolu Anatanras ve Babatanr dncesinin Neolitik adan Roma Dnemi ilerine gelenek srd dnlrse, Onikitanr dncesinin resimsiz yaanan binbeyz yl gibi uzunca bir zaman dilimi iinde unutulmam olabileceini anlamak da kolaylaacaktr. nk
Hattua Yazlkayada betimlenenler de
Roma ann Lykia kabartmalar gibi
benzer silahlar kuanm Onikitanr resminden olumaktadr111.
Atletik baarlarn bir mezar kabartmas olarak betimi, hem de gre olarak,
Arkaik Lykiann bey mezarlarnn da sevilen konusudur; sindada, Ksanthosta
ve Kzlbelde vardr112, Dounun beylere
zg len gelenei balamnda yorumlanr. Hititlerden srgn sren bir Anadolu Athenasnn varl, onun Anadolu
Anatanras zn Eirici Kybele ve Artemis Ephesia ile balantl olarak Athena
Ergane ve Athena Nikephoros tiplemeleriyle Egede113 ve narl tiplemesiyle Sidede belgelemesi olgusu, yani Luvi kkenli halklarda, ayn kkten gelen
110
111
112
109
Freyer-Schauenburg 1994, 75 vd., 78, zet olarak

kabartmalarmz zerindeki Oniki Tanr Hellen
Dodekatheonu ile ilikisizdir; eski Hitit-Luvi kkenine dek iner.
113
Bryce 1986, 179 vd.; T. Efendioluna gre ise,

Efendiolu 2010, 141, yaztta geen sz konusu
Oniki Agora Tanrlarnn birer Hellen tanrs olduunu dnebiliriz.
Freyer-Schauenburg 1994, 75. Bu konuda somut bir
sonu karamadm kkene ynelik aklamalar
iin bkz. Efendiolu 2010, 137 vd. 143, Gl bir
Hellenizasyon sonucu mu Likyada benimsendii
veya Yazlkayada yer alan Hitit Yer alt Tanrlarnn
Luviler araclyla m Likyaya geldii tam olarak anlalamaz gibi rnein Buna karn s. 182, ve
Oniki Tanrlar gibi yerelliine phe bulunmayan ve
kklerinin Bronz a Anadolusuna kadar dayand dnlen kltlere
zhanl 2001-2002, 89, Res. ile (sinda); Demargne
1958, Lev. 8, (Ksanthos); Mellink 1998), Lev. 22b
(Kzlbel).
Ik 2004, 507-518 (lit. ile); Ik 2008b, 61 vd.;
Mansel 1978, 5 vd., Res. 6.
85
Lykiallarn Maliyasn da114 bir Hellen

Athena Parthenosu gibi deil, Anadolu
Baclar arasnda saylan bir Athena biiminde yorumlamay ncelikli klar.
Lykia egemeni Pers Arttumparann Sidede bastrd Like yaztl bir gm
sikkenin Anadolu Anatanras kkenli
Side Athenas ile zdelii bunda ynlendiricidir115. Yerel tanrsal adlarn
Hellenceye evirilerinin dndrd
bir gerek, bir Lykia beyinin Luvilerin
Tarhunt geleneinden gelen Trqqasa
sunduu tropaionun, bir Hellenin Zeusa
sunduunun ayns olup olmadnda da
dndrmelidir116; ortak nokta onun bir
utku simgesi olduudur. Khereiin
Trqqasa sunular olarak ilk usa gelen,
yendii dmanlarndan ald kalkanlardr117. Lykiaya zgdr, bilinen en erken
bey mezarndan balayarak gelenek srer;
114
115
116
117
86
Yaztl Dikme Mezarda Like metnin yirmibete biri

ksalnda zetlenen Hellence yazttaki Athena,
ana metindeki Maliyadr; yani Athena olu bir evirinin doal gereidir, akkulturasyonla ilgisi yoktur, kr. y. dn. 55. Bu geree karn, Dou Roma
Dneminde kutsal kitabn Hellence olmas sonucu
yeni dinle birlikte balayan deiim srecine dek
kendi dilini konutuu anlalan krsaldaki Lykialnn
ya da, tpk gnmzde olduu gibi, ticaret gerei
ikinci bir dil olarak Hellenceyi de konutuu dnlen bir zenginin, o tarihten bin yl nce Tanra
Malijadan aman dilemekten ok, Malijann Hellen
olmu hali olan Athenadan dileklerde bulunmas
kanlmaz olmu, Efendiolu 2010, 175 d., olamaz. Kilikia ve Lykiada yerel dillerin ve kltrlerin
hemen ortadan kalkmad konusunda bkz.
Casabonne 2007, 117. Anadoluda yazl belgelere
dayal yerel kalntlarn tamamen ortadan kalkt son
evre ise Hristiyanln yaygnlamasdr, Tekolu
2006, 161. Kar. dn. 121, 122.
Mansel 1878, 8, Res. 7.
Dndrmelidir, nk T. Efendiolunun doru
saptamasyla, Efendiolu 2010, 25, rnein
Kkasyada herkese Hellen tanrs olarak bilinen
Zeusun, aslnda, tebcil edildii blgenin Helenleme
ncesi taplan yerel bir tanrsnn Hellen giysisi iindeki halidir.
Demargne 1958, Lev. 30, 31; Kolb Kupke 1992,
Res. 23.
parlak bir yenginin ardndan gelen utkunun simgesi olarak tanrya da sunulmu
olmas beklenir118.
Kolb
Yaztl
Dikmede
Hellenleme arayn, yukardakileri izleyen u satrlarla tam perinledii kansndadr119: -yaztn Hellencesinde okunan- bu msralarn yazar bir Hellen idi ya
da Hellenlemi bir Lykial. lk olaslk
zellikle de M.. 400 dolaylar ve sonras
iin artmamaldr. Peloponnes Savalar
Hellen dnyasnn kenar lkelerindeki
kral saraylarna ok byk bir Hellen sanat gn de birlikte getirmiti. Hellen
mimarlar ve heykeltralar Ksanthos,
Trysa ve Limyrada i bandaydlar.
Yukarda da deinildii gibi sorunun
znde, kltr deiimi kavramyla
Lykia halknn soylulardan te btnyle
Hellenlemi olduu izleniminin uyandrlmas da vardr ki tccar snfndan bir
Lykial bile salt Hellence konumak ve
belki yazmakla Hellenlemi olamaz120;
118
119
120
Yorumu konusunda bkz. Akurgal 1941, 62 vd.

Akurgal 1941, 65 vd., ganimet olarak ele geirilen
silahlarn tanrya sunulmasn bir Hellen uygulamas
olarak aklar ve Lykiada sinda rneini bu Hellen
geleneinin en eski resimsel kant olarak deerlendirir.
Kolb Kupke 1992, 19. Arkeolojik verileri sorgulamadan ve Brycetan bir alntyla, lkelerinde zulme urayan veya tutunamayan sanatlarn, henz
Hellen kltr bakmndan bakir olan bu topraklara
yerlemi olabilecei varsaymlar iin bkz. ayrca
Efendiolu 2010, 7.
Buna karn bkz. Bruns-zgan 1987, 217-222. Burada zetle: Pinara Bey Mezar alnlnda oturan erkek betisinin, age. Lev. 18, 1, elinde tuttuu kitap rulosuyla kendisini okumu, kltrl, barbar olmayan bir Lykia Beyi olarak gsterdii, ynetimde
Doulu despotluk aybndan soyutlad ve de
Hellen kltr dnyasnn bir bireyi olarak grlme
arzusunu dile getirdii, yorumu yaplr ki; en az
yz yl nceki bir zamanda Yeni Hititlerde
Gurgum/Mara erafndan ailelerin mezar talar
zerindeki kabartmalarn konular arasnda okuryazarla ilikin benzer simgeler ieren betimleme-
o zamanlar Lykia ile ticaret yapan baka

halklar da, Hellenler de, olmalyd, ii gerei Like konutuklar iin kltrel kimlik deiimine uradklarn usunun ucuna
bile getirmeyen. nk M.S. 2. yzylda
devlet bakanl da yapm bir en nl
tccar Lykial hal Like adn tayorsa
Opramoas olarak, dilini de konuuyor
olmalyd121. Lykia toplumunun varl,
M.. 300den sonra dilin yazlarda kayboluu ardndan, sonlanm olamaz; Roma
mparatorluk Dneminden baz fenomenler hal Lykiaya zg olarak kavranabilir der Ch. Marek122. Gerekten de
Likenin yerini ne zaman Hellenceye
braktnn belirlenmesi olduka gtrYerli ahs adlarnn Roma egemenliinde de devam etmi olmas Likenin
mr asndan dikkat ekici bir durum-
121
122
lerin bulunduunu belirtmek, Akurgal 1966, 127 vd.,

Res. 29, Fig. 101; zyar 2005, 15. 30, bu yorumdaki
gereksiz zorlamay grmeye yetecektir sanrm.
Hellence-Like ift adlar ieren, ya da baba ad
Like oul ad Hellenceye dnm mezar yaztlar
iin bkz. Kolb Kupke 1992, 22; Efendiolu 2010,
12, Pers egemenlii Devrinde yerini giderek
Hellence yaztlara brakan mezar yaztlarayn zamanda Helenistik a ncesi Hellenlemenin bariz
bir belirtisi olarak ortaya kmtr. Le Roya gre
sz konusu durum, Likya toplum dilinin artk deitiinin de en ak gstergesiydi skender dneminde bu deiim Hellence asndan artk bir zafere
ulamtr. Efendiolu devamla Likenin etkilerini
yalnzca yerel isimlerde, Roma mparatorluk a
sonlarna kadar muhafaza ettiini bilmekteyiz derken, bu dilin konuulmadn ima etmektedir. Buna
karn bkz. y. dn. 114, a. dn. 122.
Marek 2010, 143, Kar. Tekolu 2006, 158
Ancak S 2. ve 4. yzyllarda Phryg dili olduka
snrl bir ekilde yeniden doar. Bu durum belirli bir
yaz modeli olmakszn konuma dilinin drtyz yl
akn bir sre devam edebileceinin en iyi rneidir; 157 Hiyeroglif yazs 7. yzyln ikinci yarsndan itibaren kaybolmakla birlikte, Luvicenin dil
etkisi Helenistik devirde dahi tespit edilir.
Luvicenin hatta M.S. 6. yzyla dek kullanld
konusunda bkz. Starke 1999, 528; Kar. y. dn. 114.
F. Ik
dur123. Kald ki Likenin zgn olmayan

harfleri de -soldan saa yazl biimiyle
birlikte- on alfabesinden alnmadr (Res.
11-12); Ksanthosun Hellence yaztn bir
yabanc yazmsa eer, o Hellenden
nce bir onial olmaldr124; tpk heykel
ve kabartmalar biimlendiren yontucular
ve bir Nereidler Tapnak Mezarn bir
on tapna dzeninde ina eden mimarlar gibi (Res. 47). Yukarda deinildii gibi, Lykiada, onia sanat okulunun el izleri
hep varken, Peloponnes Sava sonras
da gle gelen Hellas gmeni sanatlarn, yabanclarn, el izine henz rastlanabilmi deildir.
Burada yinelenecek olsa da, konuya
ilikin belirleyici nemi nedeniyle
Ksanthos Yaztl Dikme mezarn
Hellenlere tmden yabanc olan, bazs
onial heykeltran tarzyla balantl olan
ve genelinde Lykiaya zg olan eleri
bir arada sralamak isterim. Mezarn tipi,
agorada konumu, bir tanrla adanmas
ve mezar sahibi beyin tanrlamas yan sra, mezar odas duvarlarn kuatan kabartmalar balamnda (Res. 53): yaztnda
okunan tarihsel, gerek bir olayn resimsel
anlatm; olayn getii yerin Lykiaya zg kayalk doasnda ve hoplitlerin plak,
beyin giyimli oluunda yansyan geree
uygun betimleme tarz; boyutlu, derinlikli tasvir biimi; yenen ve yenilenin belirtilmesi; yazt ieriindeki Khereiin tek
gnde
ldrd
Arkadial
yedi
123
124
Din 2010, 9 vd. Bu tmcenin ncesinde, skenderden sonra kuvvetli bir Hellenizasyon srecine
girildii savlanr; daha nce ise, Din, 2010, 8,
M.. 4. yzylda Perikles gibi adlarn alnmas
Hellenizasyonun ilk kesin kant olarak grlr.
Buna kar Din 2010, 9 vd.: Likyann skenderden sonra ncelikle dil ve polisleme asndan
kendisini gsteren kuvvetli bir Hellenizasyon srecine girmi olduu grlr.
87
hoplitten altedilmi olan altsnn stte

asl kalkan saysyla ve yedincisinin de etkisiz duruma getirileceinin, kalkann bey
tarafndan ekilmesi yoluyla simgelenmesi; Beyin -tanrsalln da gerei olarakHellen savalarndan yaklak iki boy
byklnde verilmesi; ve antn mezar
beyinin heykeliyle talanmas.
Ve konu akkltrasyon olunca, bu
balamda Trysa Temenos Tapnak Mezarna deinmeden olmaz (Res. 60)125.
inde bey lahit-mezarnn konumland
(Res. 61) kutsal alann evre duvar zerinde toplam uzunluu 211 m llen ve
600 betiden oluan kabartma kuanda
ili zengin ierikli konular arasnda
Hellenlerin sevilen ve tapnaklarn da bezeyen mitoslarna -ve hem de birka kez
yinelenerek- yer verilmesi ile kabartma resimlerin biim ve bieminin ada Atinadan esinlenmesi, bu Lykia beyinin de
Hellenlemesi iin yeterli grlmtr.
Ve hatta, F. Eichlere gre, bu antn sahipleri, Atinann Peloponnes Savalar
sonunda yaad politik felaketin ardndan anayurt Hellastan Hellen ve Pers
kltrlerinin kesitii bu ssz snr blgesine gen soylular olarak da dnlebilir126. Ancak Hellenleme Trysadaki
bu Temenos Tapnak Mezarda da salt ekilde snrldr; halk bir yana, Beyin bile
dncesine indiini savlayabilmek zordur. nk rnein iki kez ilenen
Amazonomakhi Hellen dncesinde kendilerinin d dmanlara -zellikle de
Perslere- kar savunma savalarn simgeler; Lykiann Pers egemenlii altnda bulunduu bir srete burada byle bir yo-
ruma gitmek mmkn olamaz127; ve ayrca -yukarda Yaztl Dikmede de grdk

ki- bir Lykia beyi tarihsel bir olayn betiminde mitoslarn arkasna snmaz, gereiyle anlatr (Res. 7a-b). Demek isterim
ki bey o konuyu burada bir Hellen gibi tarihsel bir simge olarak deil, neyse yle,
bir mitos ieriinde, alglam olabilir.
Kutsal evre duvarn bezeyen sahnelerin
Lykial bey iin anlam yalnzca onu ycelten savatr ve avdr. Soylu ve yiit kimlii, gney duvarnn i tarafnda ve kapnn
hemen dou yannda ayr blok zerine
betimlenen kabartmayla yanstlr128.
stteki ilkinde bey, yiitliinin bir yansmas olarak sava arabas iinde gsterilirken; altndaki bloklardan sadaki zerinde
soyunun
Bellerephontesten
soylandnn, soldakinde ise bu soyu,
Lykiada gelenekten olduu anlalan,
sanki zorlanarak kard karsndan srdrdnn resimsel anlatm vardr.
Onun Hellenlemedii, Hellasa yabanc
olan bu anlatm tarznda, bir resim yazs
gibi izilen kimliinde de okunur. Ve
Temenosun iinde gneydou kede hazrlanm klt demi, Beye bir tanr gibi
tapnmak iindir (Res. 62); oradan okunur.
Gmt bugn arkeolojide 1889 ylndaki ilk yaynnn balyla tantlr ve
Gjlbaschi-Trysa Heroonu adyla da
Hellenlikten nasibini alr129; Anadoluya
zg tapnak mezar yerine Hellasa zg heroon szc kullanlarak varlr bu
hedefe. Lykia beylerinin Hellen geleneinin tersine ve Anadolu geleneinde ln127
128
125
126
88
Eichler 1950, genel; Oberleitner 1994, genel.

Eichler 1950, 43.
129
Ik 1995, 176, dn. 128.

Eichler, age. 58 vd., Lev. 10, (C1. A8. A9);
Oberleitner 1994, 28 vd., Res. 47-52.
Benndorf Niemann 1889; Kar. y. dn. 125.
F. Ik
ce tanrlatklar; Hellasta ise ilk Klasik

ala birlikte ok zel kiilerin
heroslaarak en fazla ok zel bir insan,
bir kahraman, dzeyine yceltildikleri
ve zel mezarlarna da heroon denildii;
Anadoludaki bey mezarlar iin -bir ksmnn mimari biimde tapnaa yknmesiyle de- tapnak mezar tanmnn
uygun dt; Hellence yaztlarda okunan heroon szcnn, yabanc dile eviri balamnda anlalmas gerektii
kezlerce yazlm olsa da130; bu kktenci
ilev ve dnce farkna karn ve de kar
bir eletiri getirmeksizin, Anadolu tapnak
mezarlar iin Hellasa zg heroon tanmlamas da Panhellenizmin burgacnda
dogmalam bir kavram olarak ve inatla
srdrlmektedir131; bizde de yledir.
Yukarda deinildi ki Kolbe gre
Trysa Heroonunda da Hellen mimar
ve yontucular i bandadr. Saysal okluklar kabartma zenginliinden de beklenir; Ge Arkaik Dnemden bu yana artk
gezgin olarak arldklar her yerde olan
ve az zaman nce Erbbinann arsyla
Ksanthosta Nereidler Tapnak Mezarn bezeyen yontu okulunun on kkeni,
Lykiada ilk kez bu antla deimi olamaz. Ustalarn, Lykia beylerinin hizmetinde alan Ionlar olduu sahnelerin
canl ve hareketli, doal, boyutlu ve derinlikli ve de doal ortamnda ve kent yaplaryla132 veriliinde; giysilerin ince, kvrmlarn, zellikle de ii hava dolu olanlarn, zenli ileniinde okunur133. Bir
Hellaslnn modele gre yapabilecei ilerden olsa bile, zaten zellikle bir kent
savunmasnn gereki anlatmyla btnlenen (Res. 7a-b) bu zgn betimleme
tarznda ve dnce biiminde de yerli
el daha yatkn olmaldr; nk ayrca
firizlerin st ste yerletirilmesi, ayn duvarda farkl konumlarla asimetrik olmas
ve farkl konular iermesi Hellen resim
geleneine terstir. J. Borchhardtn Pers
etkisi134 grmesinin aksine, Lykiada belki de tipinin en erkeni olan Trysa Dikme
Mezar temenosunun Erken Arkaik geleneini sren temenos mezar tipi135 ile bey
soyunun orada tanrlamas, yani temel
eler, tek bana gsteriyor ki burada ne
Lykia
ve
ne
de
Trysa
Beyi
Hellenlemitir; dnce yerlidir nk.
Akkltrasyonda
aslolan
giysinin
Hellen biimi deil, iindekinin Doulu
dnce biimidir. Hellen Lykiann savunucularndan Efendioluna gre de,
iki halk arasndaki kltrel alveri balamnda ne bir tmden kopya, ne de bir
asimilasyon yaand anlalmakta; bunun
sadece bir biim deiiklii olduu dnlmektedir136.
Yukarda da yer yer deinildi ki bir
insan resminde gvde yaps gibi duru ve
devinim gibi ve giysinin biim ve biemi
gibi rgelerle snrl kalan zdeksel benzerlikler kltrleraras sanatsal etkileim
kapsamndadr; zde bakalaabilmek,
akkltrasyona uramak, o baka kltr yaam biimiyle zmsemeden, isel-
130
134
131
132
133
zellikle bkz. Ik 1998a, 157-172.

Ik 2001/2002, 114, dn. 65.
Betimlemede Lykia gerekiinin bir baka yansmas olan zgn kent kabartmalar iin bkz. Childs
1978.
Bruns-zgan 1987, 80 vd.; Oberleitner 1994, 60:
Lykial yerel ustalar.
135
136
Borchhardt 1975, 63.

Ik 1998a,163, Res. 5a; Oberleitner 1994, 58 Res.
117 (kar. sur dnda ve sol alt kenardaki temenosla
evrili Arkaik Dnem Dikme Tapnak Mezar ile yine
sur dnda ve st sa kedeki Klasik Dnem
Temenos Tapnak Mezar: Ik 1998a, Res. 5b.
89
likle benimsemeden olmaz. M.. 380-360

aras zamanda Lykiann bamszlk savas ve tek kral olarak farkllaan
Limyral Periklenin, adn nl Atinal
devlet adam Periklesten ald diye
Hellenletii hep yazlr. Bu nasl bakalamadr ki sikkeler zerindeki portre
resmi, Atinalnn nl banda yansyan137
Hellen ideal gzelliinden hi payn almam, sergiledii -Hellen olmayan anlamndaki- barbar grntsyle138 Dou gerekiliinde naslsa yle betimlenmitir? lnce tanrlamtr Perikle139;
Erechtheion Tapnann Karyatidli mekan altnda Atinallarn mitolojik soy atas Kekropsun sanal mezar olduu varsaylrken140, o etkide yaplan Limyra Tapnak Mezarnda bir gerekten yaam tarihsel kiilik olarak o yatar141. Besbelli ki
adnn Hellenlii de, mezarndaki Hellen
etkisi de salt ekilde kalmtr; dnceye ve maksada ileyememitir. Ayn olgu,
Perikle sonras Lykiay da yneten
Hellenlemi Karia Hanedan142 iinde
en etkin olan Maussollos iin de geerlidir; o da barbar portresi ve tapnak biimli muhteem mezarnn kaya odasnda
tanrlamasyla Anadoluluktan kurtaramamtr zn143. ekilde, yani giyim
kuamda ada moday Batl tarzyla iz137
138
139
140
141
142
143
90
Perikles iin bkz. Buschor 1963, 111 vd. Res. 30.

Perikle iin bkz. Kolb Kupke 1992, 15, Res. 19.
Borchhardt 2005, 39 vd.
Gruben 1980, 196, d, Res. 162, 168.
Borchhardt 1976, 40 vd. Res. 15. 16; Bruns-zgan
1987, 81 vd., 255 vd., Kat. M1. Antn, benim de katldm, Bruns-zgan tarafndan biem yoluyla ulalan M.. 4. yzyln erken 2. yars tarihi,
Periklenin tarih sahnesinden ekildii 360 dolaylar
tarihiyle elise de, imdilik o grkemde bir yapy
bilinmeyen bir baka Limyral soyluya maletmek
olas gzkmez; kr. Bruns-zgan 1987, 82 vd. 90.
Ik 1995, 171.
leyen ve hatta yaratan biz Trkleri ayn

gereke ile, dncede Doulusunuz
diye, kendilerinden kabullenmeyerek Birlikleri iinde grmek istemeyenler de ayn
Avrupallar deil midir?
ki yzyl gibi ok uzun bir srecin
eskia biliminde yd elikileri ok
ynl grmeden, tabulatrd Atina
merkezci nyargy sorgulamadan, dogmalatrd Hellen odakl kuramlar yeni
bulgu ve veriler nda tartmaya amadan bilimde adal yakalamann ve
Bat Uygarln da yaratan Anadolu Ege
Uygarl gereini bilimin gndemine
oturtmann mmkn olamaz.
-IVBu balamda, yzyl ok akn uzun
bir zaman dilimi iinde sorgulama gerei
duyulmayan ve sonuta tek hedefe kilitlenen Lykia Uygarlnn kimlii de
1950li yllarla birlikte, bu kez kazlarla
alnmaya balanan -szde- bilimsel sonularn Hellenlii temeline oturtulmaya
allmtr. Daha on yl kadar ncesinde
bile konunun uzman ismi Akurgala gre,
Lykiallarn M.. 13. yzyldan beri Gneybat Anadoluda yurtlandklarn bilmemize karn, onlarn M.. 1200-700
yllar arasndaki yaamlar konusunda
herhangi bir bilgiden yoksun bulunmaktaydk, nk sz konusu beyz yllk sre boyunca Lykia Blgesinde hibir arkeolojik buluntuya rastlanmamt144. Genelde kazlarda ele geen en erken bulgularn M.. 700den nceye inmemesi,
bylece Tun ann Lukka halk ile
Demir ann Lykia halk arasnda tm
kltrel ve sanatsal balarn koptuu ve
144
Akurgal 1998, 299.
F. Ik
her eyin Hellen etkisiyle yeniden balad, dncesi egemendi eskia biliminde145. Lykia Yarmadasnn en dou
ucunda, Phaseliste, M.. 700 dolaylarnda bir Hellen smrgesi kurulmutu; geri
kalan Lykia eskiden beri Hellen dnyasna
snrd. Sonuta Hellen etkisi Lykiaya erken girmiti146. nk zaten ky
Lykiada M.. 2. binyl genelinde ve ncesinde birilerinin yaadna ynelik bir
iz de yoktu. Bu durumun arkeolojik aratrmalarn eksikliinden, yani bilimsel karanlktan, kaynaklanm olabileceini
ngrmeye ve beklemeye gerek bile duyulmamt.
Pataradan Lykiaya dalan bilimciler
ilkin Tlos yaknlarnda Erken Kalkolitik
adan Gebeler ve Karankl maaralarnn147 ve sonra Gagaida lk Tun a
IIden bir bakasnn148 varlna tanklk
ettiler. Buluntu yerlerinin konumu, buralarn maara yerleimleri olduunu gstermekte149, buluntularn biim biemi de
ky Lykiada i kesimlerdeki ada yerleimlerle ortak bir kltrn varlna iz
vermekteydi. Tlosdan gtrld sylenen M.. 3. binyl sonlarndan yass ve
iftazl iki balta ile bir kamadan oluan
tun alet de, ky kesimindeki yaamn
o erken zamanlarda, belki Kuzey
Lykiann yayla yerleimlerinde olduu gi-
bi, hyklerde srdnn kantlaryd150.

Ve bu durum, yine Ksanthos Vadisi kentlerinden Patarada bir hyk grnmndeki Tepecikte rastlantsal olarak
gnyzne kan, Tlos buluntularyla ayn
zaman rn olmas olas birka mlek
paras ve iki tabaltayla151; Orta Lykiada
Ge Kalkolitik-Erken Tun ana verilen Avartepe mlek buluntularyla152
glenmekteydi. Hellastan farkl bir bezeme gelenei srd iin, oradaki benzerleriyle rttrlmesi zamansal olarak
sorunlu olan iie ember bezekli mleklerden bazlarnn olaslkla M.. 10.
yzyl Ge Protogeometrik Dnem rnleri olabilecei (Res. 9-10), Patarada153 ve
Limyrada154 gelmiti arkeolojinin gndemine. Bu trden paralarn tarihlemelerinde bitmeyecei anlalan kukulara karn155, Lykiada kopuk denilen Lukka
gemili Anadolu balar, kanmca, ku-
145
152
146
147
148
149
Bu konuda genel hatlaryla bkz. Ik 1994, 1-11.

Akurgal 1941, 111.
Kktrk 1996-1997, 39-45. Arsada yaknlarndaki
Karankl Maaras duvar resimleri H. kan tarafndan yaymlanacaktr.
evik Bulut 2008, 65, Res. 48.
Gebelerde kaz almalarna bu yl, 2010 kaz mevsiminde, R. Becks ynetiminde balanm, verdii
szl bilgilere gre, ilk bulgular onu maara nnde
bir hyk yerleiminin varl sonucuna gtrmtr. Karankl ile Gagai inlerinin konumlar, yerleimi
bir hykle balantl grmeye uygun deildir.
150
151
153
154
155
Przeworski 1939, 30, 40, 49, Lev. IX, 8.

Ik 2000a, 5, Res. 3, 5; des Courtils 2003, 19, Sadece Patara kentinde Erken Bronz ana (M.. 3.
bin yl) ait bronzdan bir balta ele gemi, ancak bu
bulgu tamamen mnferit kalmtr. Tabalta burada
yanllkla bronz olarak yazlmtr; bir ikinci
tabalta 2008 yl kazlaryla Tiyatro sahne binas
nndeki dolgu topra iinde gnyzne kmtr.
Szl beyanna gre: Tepecik prehistorik kazlarn
yrten R. Becksin, gney amasnn kayalkla sonlanan tabannda kaya oyuu iinde bulduu i ie
emberli mlek paralarnn Protogeometrik Dnem ve erken dokusal zellikler ieren birka kaba
mlek buluntunun Tun a rn olduklarnda
kukusu vardr. Kar. a. dn. 153-155.
Thomsen 2002, 5, vd., Lev. 59, 1-6.
Kahya 2001-2002, 38-41, Nr. 98, 70, 42, 43, Res. 25. Kar gr iin bkz. a. dn. 155.
Borchhardt 1993, 39, en alt dolgu katman mlekleri M.. 7. yzyl belgelerken, birka para da sanki M.. 10. yzyla dek ulayor gzkr.
Patara balamnda G. In, Tepecik Bey Kona kaz
buluntular nda, R. Becks gibi, y. dn. 151, i ie
emberli paralarn Protogeometrik Dnem mleklerinden olabileceklerini kabul etmez. Kr. y. dn.
153. Genel anlamda bu sorunu zaman iinde Tepecik kazlar zecektir.
91
rulmaya balamtr. imdilik kesin olan,

Atinada M.. 1050-900 aras sre iinde snrlandrlan ayn bezeklerin Egenin
dou kysnda retilen yerli mlekler
zerinde ayrntsal deiikliklerle M.. 7.
yzyl sonlarna dek gelenek srddr156; bu temel farklln, mleklerin
Anadoluya Hellen gnn kolonizasyon amal olduunun ba kantn oluturduu savn kktenci bir biimde rttdr157 ve sonuta Hellas ile Anadolu halklarnn zde ayn olamayacaklar grn doruladdr.
Ve aslnda, M.. erken 14. yzylda
yazlan Madduwatta metninden balayarak, yaztbilimcilerin son eyrek yzylda
okuduu IV. Tuthaliya zamannn Yalburt
ile Hattua yaztlar, yukarda da yer yer
deinildii
gibi,
Parha/Perge
ile
Millavanda/0Milet arasndaki geni Lukka
corafyasn zellikle Ksanthos Vadisindeki nemli kentleriyle ve Likesine
benzer
adlaryla;
yani
Tlosu
(Dalava/Tlava), Pinaray (Pina/Pinale),
Ksanthosu (Avarna/Arnna) ve Pataray
(Patar/Pttara)
biiminde
vererek,
Lykialnn en ge Ge Tun a iinde
varln da belgelemekteydiler (Res. 2).
Bitek Kasaba Vadisine bakan ve Like
ad Xakbi olan Kandybann Hitite
Hinduva ile rttrlmesi158, douda
Myra ile snrlanan Orta Lykiann da bu
ada yerleilmi olduunu -Avartepenin daha erkene inen arkeolojik buluntular yannda- yazyla da kantlamas
ynnden nemliydi. nk ayrca,
Andriake ve Patara (Res. 4) gibi limanlar
olmakszn ticaret gemilerinin lk Tun
156
157
158
92
Akurgal 1983, 33.

Bu konuda Aiolia balamnda, Rose 2008, 399 vd.
Tekolu 1999-2000, 51; Bryce 2003, 73 vd.
anda ve sonrasnda dou-bat gzergah zerinde yaamsal nemdeki Lykia

kylarnda seyretmesi olanakszd da159.
Tm bu balar, imdilerde Pisidia
Antiokheias ve Kibyra gibi ok nemli
iki antik kentte kaz almalarn stlenen
baarl iki aratrmacnn da dahil olduu160, Patara Okulunun Bat ne dere
aldrsz zgvenli bilimcilerinin tm
ynleriyle sorgulayarak ulat Lykia Uygarlnn Anadolu mayasyla yorularak
yaratldna ynelik bilimsel grleri,
yerli ve yabanc dilde yaynlarla bilim
dnyasnn tartmasna sunulmutu. Bu
yazlanlar tm Batllar gibi suskunlukla
karlayan Ksanthostaki Fransz meslektalarmz hakllmz 2004 yl kazlaryla
gnyzne karmaya baladklar ortostat
kabartmalarn (Res. 62) Yeni Hitit yaptlaryla (Res. 63) olan biim ve biem benzerlikleri temelinde belgeleyeceklerdi161.
Onlara gre de Lykia sanat ve kltr,
kendilerinin de o gne dek savlad gibi
Helen kkenli deil, -inanmak istemedikleri- Anadolu etkisinde biimlenmi
olmalyd162. Artk onlar da bu konuda,
159
160
161
162
Matthaeus 2006, 359: Ana deniz yollar Kbrstan sonra Anadolu kylar boyunca uzanrd. Burada bulunan ve Lykia kylarndaki Gelidonya Burnu ile Uluburunun da dahil olduu baz n sra dalar zaman zaman artan, tuzak halindeki rzgr ve
aknt koullar nedeniyle tehlikeli noktalar arasnda
yer alrd. Rota iin bkz. Res. 32; kr. 97, Res. 52,
(Uluburun Gemisinin Dou Akdenizdeki olas rotas).
zhanl 2001-2002, 73-106; zdoru 2008.
des Courtils 2005, 43, vd. Res. 5; des Courtils 2006a,
33 d. Res. 2; des Courtils 2006b, 145-152 Res.4-7.
des Courtils 2005, 43: Boa, yaknlarnda bulduumuz dier iki aslanla tamamen ayn stildedir. Bunlarn hepsi Anadolu sanatnn geleneksel Ge-Hitit
ve Frig etkisinin damgasn tamaktadr. Kabartmalarn -bence de doru olan- M.. 7. yzyl tarihi iin bkz. des Courtils 2006, 34. Bu son bulgularla
orthostatn bir paras olduu anlalan aslan kabartmas daha nce M.. 6. yzyl ortalarna tarih-
sonu olarak bu yeni keif erevesinde,

Ksanthos kentinin yerleim kronolojisi ve
Demir a Likyasndaki kltrel etkilerin yeniden ele alnmas gerei gndeme
gelmitir163 diyecek; ne var ki bunlar yllardr komu Patarada dile getirenlerden
hi sz edilmeyecekti.
Bilim adna olmamas gereken di bu
davran. nk grmzn doruluunu perinleyen bu ok nemli buluntularla sanki ilk kez kendileri bilimin gndemine tam ve ilk kendileri grmlerdi Lykia kltr ve sanatnn Doululuu gereini. Demir a Likyasndaki
kltrel etkilerin yeniden ele alnmas gereinin yirmi yldan bu yana Lykiann
Pataral aratrmaclar tarafndan, zellikle ikonografi balamnda H. kann Yeni
Hitit etkisini ne karan son aratrmalar
ve . zdorunun yenilerde tamamlanan doktora almasyla164, yerine getirilmi olduunu unutmu gzkmeleri;
bizlerden tek satrla ve bir dipnotla da olsa bir alnt verme gerei duymam olmalar bilim ahlkna yakmamt165. Belli ki
Batl meslektalarmzn bizzat saptayamad bilimsel gerek gerekten saylamazd (!). Belki de ilk kendileri karm
olacaklard ki bilimi, yzyl akn zamandr srkledikleri panhellenizm amazndan, tarafszlklar (!) bilinsin. Bu ancak
biz biliriz tavrnn aynsn Phryglerin
Anadoluluu balamnda Gordionun
Amerikal aratrmaclarndan grdk;
Karanlk an olmad balamnda ve
163
164
165
lenmiti, bkz. Courtiles 2003, 24, Res. 5; Marksteiner

2002, 245, Res.155, Lev. 168.
des Courtils 2006, 34, vd.
Ik-kan 2004a, 393, vd.; Ik-kan 2004b, 151175; zdoru 2008.
des Courtils 2005, 43; des Courtils 2006, 34; des
Courtiles 2003, 24; Marksteiner 2002, 245.
F. Ik
Pamphyliann Anadoluluu gerei balamnda ise Hattua Bykkaya ile Perge

Akropolnn Alman kazclarndan yaadk da, artk altk166.
Bu konuda son somut rnek
Gordionun kltrel ve sanatsal kimliiyle
ilikilidir: K. DeVries bilimsel yesi olduu Phryg bakenti kazlarnn son bulgularn anlatrken, dahas -M.. 900-850
arasnda ina edilen- yaplardan birinde,
zerinde kabartmalar bulunan uzun ta
bloklar
(ortostat)
bulunmutur.
Ortostatlarn, Anadolunun gneydousunda grlen, adalar Hitit-Suriye kabartmalarndan esinlenerek yapld aktr Hitit-Suriye mimarisinden esinlenilen baka bir e ise sur duvarndan kente
girii salayan kapnn eklidir167 der; ve
bununla Phryg sanatnn Yeni Hitit etkisinde yaratldn aklkla beyan eder.
Ancak, bu iki ada ve komu kltr
arasndaki ilikileri eyrek yzyl nce ok
ynl olarak ilk bu satrlarn yazarnn
belgelemi olduundan168; ncesinde ise,
Akurgaln Phrygische Kunst kitabyla
birlikte, Phryglerin yzlerini Batya
dndkleri ve sanatlarn Hellenlere borlu olduklar savnn arkeolojide -kendileri
de dahil- tartmasz kabul grm olduu
gereinden sz etmez. Assur kaytlarna
gre Midas, Ge Hitit Dnemi yneticileri ile yakn ilikilerde bulunmu, bylece
Phryg Krallnn ynn Suriye-Hitit
blgesine evirmiti169, derken de sz
etmez.
Salt bizlerin yaamadn dndmz ve inanmakta zorluk ektiimiz bu
166
167
168
169
Ik 2009, 61, 63 vd.

De Vries 2006, 44.
Ik 1986, 42 vd.; Ik 2003a.
DeVries, age. 48.
93
bilim d davran biimini, en arpc

olanyla noktalamak isterim. Erken
Demira Anadolu kltr ve sanatlarnn
yerli kkten filizlendii, kral ve beylerin
Hitit geleneinde tanrlam olmalarnn
Phryg ve Lykia uygarlklar ile Hellenler
arasnda kurulmak istenen balar dnce de bile kopard gibi grler ieren
bir sempozyum bildirime ynelik yaananlar demek isterim: nk konuyu
bildirimin ardndan tartmaya amak dururken, sempozyum sonrasnda, nemli
Lykia aratrmaclarnn bulunduu bir ortamda bu grlerim nedeniyle beni ulusalclk yapmakla sulayan ok bilinen
bir Batl Lykia uzman; ayn sempozyumun bildiri kitabnda yaynlanan makalesinde Ksanthos, Phellos, Trysa ve
Limyrada egemen Lykia beylerini, tpk o
sempozyumda sylediim ve daha nce
de yazdm gibi170, temenos ya da tapnak
tipli ant mezarlarnda Vergttlichung
deyimiyle tanrlatrmtr171. Ne var ki bu nedenle de- milliyetilik gibi bir bilimcinin iine hi sindirebilemeyecei ar
bir ithamdan yana zr borcunu yerine
getirmek bir yana; o meslektann kendisinin de onaylamak durumunda kald-172 ayn dorultudaki grlerini ieren nceki yaynlarn bir dipnotta verme
gerei bile duymamtr.
Lykia beylerinin tanrlamasn da

Hitit/Luvi gelenei ve dorudan Yeni
Hitit etkisiyle deil, sanki ancak
Harmodios ve Aristogeitonun Atina
Devletinin kurucu heroslar olarak sayg
grmelerine balanmas artyla kabullenme abas iinde gzken bu tannm
bilimci, J. Borchhardt, M.. 167 ylnda
kurulduu bildirilen, fakat temellerinin
daha nce atldnda kuku duyulmayan
Lykia Birliini de doaldr ki
akkltrasyon eyleminin artk dorua
vurmu en yksek bir zaferi olarak yorumlayacaktr173.
Batl,
Birlik
konusuna
da
Panhellenizm burgacnn amaznda yaklasa da; yani bu ynetim biiminin yine
Anadoluda mkemmele gelitii olgusunu da doal olarak(!) Lykiann yasa
babalarnn Atina egemenlii zamannda
kurduklar yapya174 dayandrmak istese
de; Lykia iin hep rnek gsterilen
Akhaia Modelinde175 Birliin banda
bir komutann bulunuunda ve onlarn
dantklar bir kurulun yine askerlerden
olumasnda176, ya da Lykiada birlik bakan olan lykiarkhn -Eski Anadolu geleneinde- ayn zamanda arkhiereus olarak
barahiplii de stleniinde177 hemen ne
kan kktenci farklar gzard edilse de;
aka dendikte her durumda bir Hellen
etkisi art (!) olsa da178, imdi gndemi-
170
173
171
172
94
Ik 1994, 6 d; Ik 1995, 164 vd., 169 vd.; Ik

1998a, 157-172.
Borchhardt 2005, 29-48, 37 dn. 46, H. ambele
Armaan kitabnda, Festschrift H. ambel, 165, yani 1998 ylnda- ben, tanrlamay kabul etmitim.
Bu konuda daha nce yazd bir makalesinde
Lykiann tapnak mezarlarna heroon, iinde tanrlaan beylerine de heros demitir; ve de Lykia beyleri Hellen geleneinde heroize olmulardr, kltleri
de Heroenkult tur; onlarn ldklerinde, Hellen dncesinin aksine, tanrlatklar ynnde ak ve
kesin bir ifade yoktur, bkz. Borchhardt 1990, 33 vd.
174
175
176
177
178
Borchhardt 1990, 171, 29 vd.

Borchhardt, 1990, 172, 32.
Lehmann 2001, 18, 77 vd. Buna karn: Nirgendwo
laest sich der Weg zur mittelbaren, repraesentativen
Demokratie auf der Ebene der Bundesinstitutionen
so gut verfolgen wie im hellenistischen Lykien, age.
18.
Din 2010, 19.
Engelmann 2006, 183 vd.
Din 2010, 21, vd., Larsen Likyallarn, Karyadaki
kylerin birlemesi ile oluan Khrysarios Birlii ve
Kibyratis Tetrapolisinden etkilenmi olabileceklerini
mizde Lykiann haka ynetimlerin anayurdu olduu gereini tm dnyaya kabul ettirmek vardr. ada demokrasinin
temel elerini oluturan birlik ve bamszlk, zgrlk ruhunun Lukka
geniyle Erken Demir aa tanan bir
vazgeilmez dnsel miras olduu gereini bilim adna ortaya koyma grevidir
bu.
Montesquieunn, eer mkemmel bir
konfederasyon cumhuriyet rnei vermem gerekirse Lykiay gsteririm saptamasn ve bu
sylemiyle Lykia Birlii yasalarnn Amerika Birleik Devletleri anayasas gibi ada dnyaya etkilemesi gereini179, o tannm Aydnn Ksanthostaki kazc
yurttalarnn bile kabullenmeleri pek kolay gzkmez; nk bu Fransz dnrn, devlet sistemleri zerine yapt ve
gnmzde bile konusunda el kitab
deerinde nemsenen bilimsellikteki aratrmalarla ortaya koyduu sonucun znde, bir szde barbar Lykiay180 tek ada ynetim biimine ilikin olarak Atinann nne karmas gerei yatar; hem
de birlik bakanl ve barahiplii
F. Ik
lykiarkhissa ve arkhiereia adyla bayanlarn da stlenebildikleri veya eleri bu grevleri stlenen bayanlarn onlardan dolay unvann tadklar grevler181 olabileceinin bile bilimin gndeminde olduu
bir szde barbar Lykiay. J. Latacz gibi
tannm bir eskia bilgini daha yenilerde, Avrupann ana kenti Atina deil, Milettir sonucuna varm olsa da182 zordur
Batlnn Atinasn arka plana itmesi.
nyarglar paralamak, atomu paralamaktan da zor olsa, bilimin gcyle ve
zgvenle alamayacak bir zorluun dnlemeyecei artk bilinmi olmaldr.
Patarann bakentliinde kurulan
haka bir ynetimin besledii ulusal Birlikle nce kendi halkn kucaklamt
Lykia183. Doaldr ki toplantlarn da,
Pinara, Arykanda, Rhodiapolis, Mnara ve
Trebennadan bilinen kk boyutlu yerel
meclis yaplar yannda grkemiyle ne
kan ve Ephesostaki benzeri gibi sonradan Odeion ilevini de stlenen bir bakent
meclis binasnda yapldnda kuku duyulamazd (Res. 64)184. D glerin sald181
179
180
yazar. Biz ise, Likyada byle bir birlik ister M.. 5.

yzylda isterse Helenistik ada kurulmu olsun,
Likyallarn birlik fikrini Hellenlerden aldn dnyoruz. nk bu iki oluumu da etkileyenlerin
yerli kltrler kadar Hellenler olduu, bu sebeple
Likya Birliinin kklerinde Kk Asyann yerli
halklarnn etkileri kadar Hellenlerin ve elbette
Helenizasyon ncesindeki Likyallarnn da etkileri
olduuna inanyoruz. Lykia Birliinin tartmal
balangc ve bunda ilk nemli kant olarak Larsen
tarafndan aa yukar M.. 2. yzyln balarna tarihlenen, Din 2010, 21; Araksa Yaztnn tartmal tarihi konusunda bkz. ayrca Kolb Kupke 1992,
23, vd.
Montesquieu 1748, Kitap 9, 1-3: sil fallait
donner un modle dune belle rpublique fdrative,
je prendrais la rpublique de Lycie. Bu konuda bkz.
ayrca, Lehmann 2001, 9, dn. 1 ile.
Hellenlerin Lykiaya kar bu bilinen bak iin en
son bkz. Bruns-zgan 1987, 221.
182
183
184
Marek 2010, 521; Jameson 1980, 847 vd.den alntyla, bkn. Din 2010, 23.
Latacz, bkz. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 9
Ekim 2001.
Lykia halk ve Lykia Birlii szcklerinin eanlaml olarak kullanld konusunda bkz. Marek
2010, 518. Birlie ye kentlerin says Strabona gre
yirmitr; Pilinius, eskiden yetmi olan saynn
kendi zamannda, M.S. 1. yzylda, otuzalt olduunu yazar. M.S. 2. yzyl ortalarndan Opramoas Tapnak Mezar yaztlarnda okunan kent ad otuzdur;
Bean 1978, 27 vd.; Din 2010, 33 vd.; Efendiolu
2010, 9.
Korkut Grosche 2007. Bakent Ephesosta bulunan ve Pataradakinden az biraz byk boyutta olan
Asia Eyaleti Meclis Binasnn da Odeion olarak tanm iin bkz. Bean 1967,169, Fig. 33, Nr. O.
Kibyratisin bakenti Kibyradaki meclis/odeion binasnn allmn dnda byklnn aklc nedeni,
. zdorunun da dedii gibi, 1400 mde konumlann zorlu k koullarnda teatral etkinlikler iin
95
rlaryla Anadolu bamszl tehlikeye

girdiinde, yine o Birlik ruhuyladr ki
M.. 1285te Kadete Muvattalli ile birlikte Hititlerin yannda Msra kar ve lias destan bile olsa- Dardanel aznda
Hektor ile birlikte Troiallarn yannda
Akha Hellenlerine kar Anadolu halklarn kucaklad ve o uurda can verdi onlar
(Res. 65). Sarpedonun Hektora haykrnda birlik ve beraberlik balamnda
gnmz Anadolusu iin de alnacak ok
byk dersler vardr; A. Erhatn o gzel
evirisinden okuyalm185:
Nereye gitti senin eski gcn?
Ordusuz, yardmcsz koruyacaktn ehri hani
kaynlarnla, kardelerinle tek bana?
Ama imdi gremiyorum onlarn hibirini,
Sinmiler aslan karsnda kpekler gibi.
Biz nasl dyoruz, baksana bize,
biz ki yardmcnzdan baka bir ey deiliz.
Ben ta uzaklardan geldim yardma, anaforlu
Ksanthostan geldim, uzak Lykiadan.
Sevgili karm, yavrumu kodum orada,
yoksullarn gz dikecei bir sr mal, mlk
kodum.
Savaa sryorum Lykiallar gene de,
kendim de en ndeyim ite bak.
nk zgrlk ve bamszlk
Lykiallar iin her eydi ki Pers ncesi srete Lydia, egemenlii altna alamamt
onlar; Pers ve Atina egemenliklerinin el
185
96
kapal bir mekana gereksinim duyulduundan, yani

tiyatro ilevini de stlenme zorunluundan olmaldr. Lykia Birlii, Birlie katlan kentler listesi ve
Patarada kent meclisi iin ok byk olan ve Lykia
kentlerinin adak heykellerini ieren tiyatronun hemen kuzeyindeki yapnn Lokal der lykischen
Bundesversammlung olarak tanm iin bkz. Brandt
Kolb 2005, 27 v.; Marek 2010, 520.
Erhat 2006, 266 bkz. Sarpedon.
deitirdii bir en kt zamanda bile,

M.. 4. yzyl balarnda, Atinal
sokrates onlar iin, Lykiallar zerine
henz hibir zaman hibir kimse bey
olamad186 diyebilmiti.
Putperestlie kar Hristiyanlk uruna can verenler ve tm insanl sevgiyle
kucaklayanlar ve bu Meryem Anadan
sonra en byk saygy grenler de
Lykialyd: Methodios ve Nikolaos,
Lykiann
ilk
piskoposu
olan
Methodiosun 20 Haziran 312de
Patarada ve olaslkla Roma mparatoru
Maksiminus Daiann da hazr bulunduu
bir sorgulamann ardndan ba vurulmu,
sanki dn olarak grd din ehidi
mertebesine erimiti (Res. 66). Dieri,
ok byk olaslktr ki, o vaheti ocuk
gzleriyle grmt de bir Nikolaos
olabilmiti (Res. 67); nk Patarada
domutu O ve benzer bir retiyle pitiinde piskopos olarak gittii Myrada lmt. Bu iki Lykial ulu kiiyi, tasavvuf
zl yaam biimleri ve erdemli olmay
tleyen retileriyle Seluklunun Anadolu Erenlerinden ayramazsn; inand
bir hak peygambere itaat uruna, insana
sevgi ve Tanrya teslimiyet iinde putperestlie kar can verenleri baka dinden diye dlayamazsn; dardan gelmeyen, Anadoluda doan, soy soylayan bir
yerli Lykialy, Hellence yazlm kutsal
kitab okumak ve dinini renmek iin
konutuu baka dil nedeniyle yabanclayamazsn. Aka dendikte; O iki ulu
Ereni, ayn topran son hakdin insanna
efaati olan yaklak binyl sonrann
bir baka ulu Ereninden, Abdal Musadan, koparamazsn.
186
Isokrates, Panegyr. 161.
F. Ik
Tpk tarihin binbeyz yl boyunca

hi yazmad, bir kkl halkn adn bile
deitirmeyi zne hak grebilen bilmilikteki Batlnn 19. yzylda yazd ve
acdr ki zerine yapt, uyduruk Bizans kimliinden habersizce, kendini
hep Romal diye adlandrm olan187; bu
nedenle de adna dorusuyla Anadolulu
anlamnda Rum dediin188 ve Egenin
te yakasndaki Yunandan kesin bir dille ayrdn, putperestlikten hak dine
gemi Lykialnn Ortodoks torunlarn
senden koparamayacan gibi
187
188
Niehoff 1996, 871.

Babinger 2001, 766; Umar 1998, 7 vd.; Ik 2009, 60
vd.
97
Resim Listesi:
Resim 1. Lykia Haritas (Kolb-Kupke 1992).
Resim 2. Lukka Haritas ( Troia. Traum und
Wirklichkeit 2001).
Resim 3. Tlos, Bey Kalesi ve Ksanthos Vadisi (Kaz Arivi).
Resim 4. Patara, Kuzeyden kent merkezine
bak (Kaz Arivi).
Resim 5. Rhodiapolis, Kent genel (Kaz Arivi).
Resim 6. Myra, Tiyatro ve Kaya Mezarlar
(Kaz Arivi).
Resim 7a-b. Viyana, Trysa Temenosu kent
savunmas (Oberleitner 1994, Abb. 81).
Resim 8. Kzlbel Mezar Odas, Duvar resmi
(Mellink 1998, Pl. XIVa).
Resim 9. Patara, Geometrik Dnem mlek
paras (Kaz Arivi).
Resim 10. Theangela Protogeometrik Dnem on mlek paras (Ik 1990).
Resim 11. Fenike-Hellas ve oniada erken
yaz (Troia. Traum und Wirklichkeit 2001).
Resim 12. Like yaz (Bryce 1986).
Resim 13. Pinara, Kent plan (Wurster 1978).
Resim 14. amal, Kent plan (Naumann
1975).
Resim 15. Midaskent, Kaya mezar odas
(LAM, Ariv).
Resim 16. Pnara, Kaya mezar (LAM, Ariv).
Resim 17. Avartepe, Kent meydan
(Thomsen 2002).
Resim 18. Alazeytin, Kent meydan (Radt,
IstMitt. Beih 3).
Resim 19. Asarck, a) Kaya suna; b) tapnak plan (Ik 2010).
Resim 20. Avartepe, klt odal tapnak
(Thomsen 2002).
98
Resim 21. Elmal D Tmls, Leto (Ik

2000).
Resim 22. Gordion Kybelesi (Akurgal 1961).
Resim 23. Pinara, Aa Kale kaya mezar
(LAM, Ariv).
Resim 24. Pinara, Aa Kale kaya mezar
(LAM, Ariv).
Resim 25. Midaskent, Kaya mihrab (LAM,
Ariv).
Resim 26. Letoon, Artemis Tapna (LAM,
Ariv).
Resim 27. Ktahya/nlice, Kaya mihrab
(LAM, Ariv).
Resim 28. Myra, Tiyatro, Artemis Eleuthera
(Kaz arivi).
Resim 29. Myra, Kent sikkesi (Kaz arivi).
Resim 30. atalhyk, Tek gvdeli ift tanra (Woman in Anatolia, stanbul Sergi
Katalou, 1993).
Resim 31. Midaskent, Basamakl sunak ve
tek gvdeli ift tanra (LAM, Ariv).
Resim 32. Finike, tek gvdeli ift tanra
(Woman in Anatolia, stanbul Sergi Katalou,
1993).
Resim 33. Kuruay, Anatanra (Woman in
Anatolia, stanbul Sergi Katalou, 1993).
Resim 34. Keskaya, Anatanra (Naumann
???).
Resim 35. Letoon, Anatanra (LAM, Ariv).
Resim 36. atalhyk, Kutsal oda duvar
resmi, tanrsal boa (Mellaart 2004).
Resim 37. Ankara ortostatlarndan tanrsal
boa.
Resim 38. Antiphellos, Temenos Tapnak Mezar, tanrsal boa (LAM, Ariv).
Resim 39. Patara, Leto Hurmal ve Tekerlek Gl (Kaz arivi).
Resim 40. Karatepe, Kubaba ve Tanr Oul
(Akurgal 1961).
Resim 41. Delos, Leto Aslanl Yolu (HampeSimon 1981).
Resim 42. Delphi, Apollon (Akurgal, Die

Kunst Anatoliens, 1961).
Resim 43. Limyra, Basamakl mihrap (LAM,
Ariv).
Resim 44. Kk Kapkaya, Basamakl
Kybele mihrab (LAM, Ariv).
Resim 45. Antiphellos, Basamakl sunak
(LAM, Ariv).
Resim 46. Fndk, Basamakl sunak (LAM,
Ariv).
Resim 47. Ksanthos, Nereidler Tapnak
Mezar (Kolb-Kupke 1992).
Resim 48. Telmessos, Kaya Tapnak Mezar
(LAM, Ariv).
Resim 49. Kastamonu, Evkaya Tapnak Mezar (E. Dkden).
Resim 50. Patara, Akdam Tapnak Mezar
(Kaz arivi).
Resim 51. Ksanthos, Yaztl Dikme Tapnak
Mezar (Ausstellungskat. Wien, 1990).
Resim 52. Kargam, Tanr ya da Tanr Kral
Heykeli (Akurgal 1961).
Resim 53. Ksanthos, Yaztl Dikme Tapnak
Mezar firiz (Bruns-zgan 1987).
Resim 54. Atina, Akropolis (Gruben 1980).
Resim 55. Ksanthos, Bey Kalesi (FdX II,
1963).
Resim 56. Olympia ZeusTapna, Athena
(Tlle-Kastenbein 1980).
Resim 57. Ksanthos G Tapnak Mezar, Kore (Tolle-Kastenbein 1980).
Resim 58. Olympia, Paionios Nikesi.
Resim 59. Ksanthos, Nereid.
Resim 60. Trysa, Temenos Tapnak Mezar
(Oberleitner 1994).
Resim 61. Trysa, Temenos Tapnak Mezar
klt alan (Oberleitner 1994).
Resim 62. Ksanthos orthostat, aslan (.
zdoru).
F. Ik
Resim 63. Sakagz orthostat, aslan (Bittel

1976).
Resim 64. Patara, Lykia Birlik Meclisi (Saudi
Aramco World 2007).
Resim 65. Sarpedon betimli mlek
(Ausstellungskat. Wien, 1990).
Resim 66. Methodiosun Patarada lm.
Resim 67. Pataral Nikolaos.
99
KAYNAKA
Akurgal 1941
Akurgal 1961
Akurgal 1966
Akurgal 1983
Akurgal 1987
Akurgal 1998
Akurgal 2000
Alexiou 1991
Alkm 1968
Babinger 2001
Bayburtluolu 1982
Bayburtluolu 2004
Bean 1967
Bean 1978
Bengston 1950
Benndorf Niemann 1889
Berger 1970
Borchhardt vd. 1975
Borchhardt 1976
Borchhardt 1990
Borchhardt 1993
Borchhardt 2005
Bosch 1937
Boysal 1969
100
E. Akurgal, Griechische Reliefs des VI. Jahrhunderts aus Lykien

(1941).
E. Akurgal, Die Kunst Anatoliens (1961).
E. Akurgal, Orient und Okzident (1966).
E. Akurgal, Alt-Smyrna I. Wohnschichten und Athenatempel
(1983).
E. Akurgal, Griechische und rmische Kunst in der Trkei (1987).
E. Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi (1998).
E. Akurgal, Ege. Bat Uygarlnn Doduu Yer (2000).
S. Alexiou, Minos Uygarl (ev. E. T. Tulunay 1991).
U. B. Alkm, Anatolien I (1968).
F. Babinger, Rum, slam Ansiklopedisi 9 (2001), 766.
C. Bayburtluolu, Likya (1982).
C. Bayburtluolu, Lycia (2004).
G.E. Bean, Aegean Turkey. An Archaeological Guide (1967).
G.E. Bean, Lycian Turkey. An Archaeological Guide (1978).
H. Bengston, Griechische Geschichte von den Anfngen bis in die
rmische Kaiserzeit (1950).
O. Benndorf G. Niemann, Das Heroon von Gjlbasch-Trysa
(1889).
E. Berger, Das Basler Arztrelief (1970).
J. Borchhardt O. Feld G. Neumann, Myra. Eine lykische
Metropole in antiker und byzantinischer Zeit, IstForsch 30
(1975).
J. Borchhardt, Die Bauskulptur des Heroons von Limyra,
IstForsch 32 (1976).
J. Borchhardt, Kulturgeschichtliche Betrachtungen, bk.
Gtter, Heroen, Herrscher in Lykien, Ausstellungskat (1990).
J. Borchhardt, Die Steine von Zemuri (1993).
J. Borchhardt, Zum Kult der Heroen, Herrscher und Gefolgsleute in Lykien zur Zeit der Klasik, iinde: H. kan
F. Ik (derl.), Gneybat Anadoluda Mezar Tipleri ve l Klt,
Uluslararas Kolokyum, Antalya 1999, Lykia VI, 2001/2002
(2005) 29-48.
Cl. Bosch, Das Anatolische in der Geschichte, II. Trkischer Geschichtskongres (1937) 801-811.
Y. Boysal, Katalog der Vasen im Museum in Bodrum I. Mykenisch-Protogeometrisch (1969).
Brandt Kolb 2005

Bruer Kunze 2010
Bruns-zgan 1987
Bryce 1986
Bryce 2003
Buschor 1963
Bayburtluolu 2003
Casabonne 2007
evik Bulut 2008
evik 1996
evik 2000
Childs 1978
Cormack 2004
Delemen 1999
Demargne 1958
des Courtils 2003
des Courtils 2005
des Courtils 2006a
des Courtils 2006b
DeVries 2006
F. Ik
H. Brandt F. Kolb, Lycia et Pamphylia. Eine rmische Provinz

im Sdwesten Kleinasiens (2005).
S. Bruer M. Kunze, Der Stadtplan von Patara und Beobachtungen zu den Stadtmauern, Patara I.1 (2010).
Ch. Bruns-zgan, Lykische Grabreliefs des 5. und 4.Jahrhunderts
v. Chr., IstMitt Beih 33 (1987).
T. R. Bryce, The Lycians I. The Lycians in Literary and
Epigraphic Sources (1986).
T. Bryce, History, iinde: H. C. Melchert (derl.), The
Luwians (2003) 27-127.
E. Buschor, Von griechischer Kunst. Ausgewaehlte Schriften
(1963).
C. Bayburtluolu, Arykanda. Anadolunun Aykray (2003).
O. Casabonne, Byk skender. Mit ve Gerek,
ArkeoAtlas 6, 2007, 117.
N. evik S. Bulut, The rediscovery of Gagae/Gaxe in
the south-east corner of Lycia. New finds from the total
surface surveys, Adalya XI, 2008, 65
N. evik, Yeni Bulgular Inda Elmal Yaylas, Adalya I,
1996, 61-72.
N. evik, Urartu Kaya Mezarlar ve l Gmme Gelenekleri
(2000).
W. A. P. Childs, The City-Reliefs of Lycia (1978).
S. Cormack, The Space of Death in Roman Asia Minor (2004)
. Delemen, Anatolian Rider Gods: a study on stone finds from the
Regions of Lycia, Pisidia, Isauria, Lycaonia, Phrygia, Lydia and
Caria in the late roman period, AMS 35 (1999).
P. Demargne, Les piliers funraires, FdX I (1958).
J. des Courtils, Ksanthos ve Letoon Rehberi (2003).
J. des Courtils, Ksanthos-Letoon Kaz ve Aratrmalar
2004, Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri (ANMED)20053, 2005, 41-45.
J. des Courtils, Ksanthos Kaz ve Aratrmalar 2005,
Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri (ANMED)2006-4,
2006, 31-35.
J. des Courtils, Nouvelles dcouvertes a Xanthos, iinde:
K. Drtlk T. Kahya (derl), III. Uluslararas Likya
Sempozyumu, Bildiriler I, Antalya 2005 (2006) 145-152.
K. DeVries, Phryg Krall. Midasn lkesi, ArkeoAtlas 5
2006, 44.
101
Dierichs 2002
Dietrich Loretz 2004
Diler 2006
Din 2010
Drtlk 1977
Efendiolu 2010
Eichler 1950
Engelmann 2006
Erhat 1972
Freyer-Schauenburg 1994
Friedrich 2000
Froning 2004
Gay Corsten 2006

Gruben 1980
Hiller 1975
Huxley 1972
Isager 1994
Ik Ikan evik 1998-1999
Ik 1986
Ik 1990
Ik 1994
102
A. Dierichs, Von der Gtter Geburt und der Frauen Niederkunft

(2002).
M. Dietrich O. Loretz (derl.), Alter Orient und Altes Testament, Bd. 23 (2004) 151-175.
A. Diler, Pedasa Ge Protogeometrik Tmls ve
Leleglerde l nanc, iinde: T. Takaolu (derl.), Abdullah
Yaylalya Armaan (2006) 109-131.
S. Din, Hellenistik ve Roma alarnda Likyada Kent Birlikleri
(2010).
K. Drtlk, 1975 Uylupnar Kaz Raporu, TrkAD 24.2,
1977, 9-15.
T. Efendiolu, Hellenistik ve Roma alarnda Likyada Yerel
Tanr ve Tanralar (2010).
F. Eichler, Die Reliefs des Heroon von Gjlbasch-Trysa (1950).
H. Engelmann, Zur Lykiarchie, ZPE 158 ,2006, 183.
A. Erhat, Mitoloji Szl (1972).
B. Freyer-Schauenburg, Die lykischen Zwlfgtter-Reliefs, AMS
13 (1994).
J. Friedrich (R. Tekolu, ev.), Kayp Yazlar ve Diller (2000).
H. Froning, Das sogenannte Harpyien-Monument von
Xanthos, iinde: T. Korkut (derl.), 60. Yanda Fahri Ika
Armaan (2004) 315-320.
K. A. Gay Th. Corsten, Lycian Tombs in the Kibyratis
and the Extend of Lycian Culture, AnatSt 56, 2006, 47-60.
G. Gruben, Die Tempel der Griechen (1980).
H. Hiller, Ionische Grabreliefs der ersten Haelfte des 5. Jahrhunderts
v. Chr, IstMitt Beih. 12 (1975).
G.L. Huxley, The Early Ionians (1972).
J. Isager (derl.), Hekatomnid Caria and the Ionian Renaissance,
Halicarnassian Studies I (1994).
F. Ik H. kan N. evik, Miliarium Lyciae: Patara Yol
Klavuz Ant, Lykia IV, 1998/1999 (2001).
F. Ik, Die Entstehung der frhen Kybelebilder Phrygiens
und ihre Einwirkung auf die ionische Plastik, Jh Beibl. 57,
1986, 42-107.
F. Ik, Frhe Funde aus Theangela und die Grndung der
Stadt, IstMitt 40, 1990, 17-36.
F. Ik, Pttara, im Land vom hethitischen Lukka und homerischen Lykia, Lykia I 1994, 1-11.
Ik 1995
Ik 1995-1996
Ik 1996a
Ik 1996b
Ik 1998a
Ik 1998b
Ik 1999
Ik 2000a
Ik 2000b
Ik 2001
Ik 2001-2002
Ik 2003a
Ik 2003b
Ik 2004
Ik 2006
Ik 2007
F. Ik
F. Ik, Tempelgraeber von Patara und ihre anatolischen

Wurzeln, Lykia II, 1995, 160-186.
F. Ik, Das Felsgrab von Kseolu und Totentempel
Urartus, AMI 28, 1995-1996, 211-234.
F. Ik, Pamfilya ve Anadolu Gerei, Adalya I, 1996, 2344.
F. Ik, Zum Ursprung lykischer Felsheiligtmer, iinde:
F. Blakolmer K. R. Krierer F. Krinzinger (derl.),
Festschrift fr Jrgen Borchhardt zum sechszigsten Geburtstag I
(1996) 51-64.
F. Ik, Zum Typus des Temenosgrabes in Lykien, IstMitt
48, 1998, 157-172.
F. Ik, Yunan Mucizesi Var myd?, Adalya III, 1998, 1335.
F. Ik, Doa Ana Kubaba. Tanralarn Egede Bulumas
(1999).
F. Ik, Patara. The History and Ruins of the Capital City of
Lycian League (2000).
F. Ik, Der karische Bergherrscher und sein heiliger Stein
in Kbide, iinde: C. Ik (derl.), Festschrift fr Baki n,
AMS 39 (2000) 117-135.
F. Ik, Die anthropomorphe Halbstatue der Eni
Mahanahi aus Letoon, iinde: N. Birkle R. Fleischer
(derl.), Festschrift Robert Fleischer zum 60. Geburtstag (2001)
143-151.
F. Ik, Die Vergttlichung lykischer Dynasten im Lichte
ihrer Graeber, Lykia VI, 2001/2002, 114.
F. Ik, Die Statuetten vom Tumulus D bei Elmal. Ionisierung der
neuhethitisch-phrygischen Bildformen in Anatolien, Lykia V, 2000
(2003).
F. Ik, Die Vergttlichung der phrygischen Dynasten im
Lichte ihrer Graeber, IstMitt 53, 2003, 183-208.
F. Ik, Zur anatolischen Athena im Lichte der Athena
Ergane von Ilion und der Athena Nikephoros von Pergamon, IstMitt 54, 2004, 507-518.
F. Ik, Mimaride Hitit-Akha likileri, iinde: A. Erkanal
(derl.), Hayat Erkanala Armaan (2006) 440-450.
F. Ik, Lykiann Dip Tarihi ve Hint-Avrupallarn
Anadolulamas zerine, iinde: G. Umurtak . Dnmez
A. Yurtsever (derl.), Refik Duruya Armaan (2007) 229236.
103
Ik 2008a
Ik 2008b
Ik 2009
Ik 2011a
Ik 2011b
Ik ve di.
Ik-Ikan Ik 2005
Ik-kan 2004a
Ik-kan 2004b
In 1994
In 2010
Jameson 1980
Jeppesen 1992
104
F. Ik, Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerekler. Perge ve

Karatepenin Kuruluu zerine, iinde: . Delemen (derl.),
65. Yanda Prof. Dr. Haluk Abbasoluna Armaan I (2008)
571-585.
F. Ik, Die Anatolisch-Altphrygische Muttergottheit vom
Neolithikum bis zur Klassik, iinde: E. Schwertheim E.
Winter (derl.), Neue Funde und Forschungen in Phrygien, AMS
61 (2008) 33-68.
F. Ik, Anadolu-on Uygarl. Kolonizasyon ve Dou
Hellen Tanmna Eletirisel Bir Bak, Anadolu/Anatolia
35, 2009, 53-88.
F. Ik, Das Leto-Heiligtum in Asarck am Xanthostal. Zur
sog. Akkulturation in Lykien bezglich seiner frhen
Tempelbauten, IstMitt (baskda).
F. Ik, Hilal ya da Yalnlatrlm Boa Boynuzu. Pinara
Mezarlar Inda Kybele Antlar Tepe Akroterinin
Yorumu zerine, M. zsaite Armaan (baskda).
F. Ik M. Atc R. Tekolu, Die nachhethitische
Knigsstele von Karakuyu beim Karabel-Pass. Zur kulturellen Kontinuitt vom bronzezeitlichen Mira zum eisenzeitlichen Ionia, AMS (baskda).
H. Ik-kan F. Ik, Likya Ev Mimarisi zerine
Dnceler, iinde: O. Belli B. B. Kurtel (derl.), 60.
Yanda S. Genim'e Armaan. Makaleler (2005) 398-415.
H. Ik-kan, Zum Totenkult in Lykien II. Schlachtopfer
an lykischen Graebern, iinde: T. Korkut (derl.), 60.
Yanda Fahri Ika Armaan (2004) 379-417.
H. Ik-kan, Der Einfluss des spthethitischen Kulturraumes auf die Grabreliefs in Lykien, iinde: M. Novak vd.
(derl.), Akten der zweiten Forschungstagung des Graduiertenkollegs
"Anatolien und seine Nachbarn" (2004) 151-175.
G. In, The Easternmost Rock Tomb in Lycia: Topal
Gavur at Asarta, Lykia I, 1994, 68-77.
G. In, The Building Complex on the Tepecik Acropolis
at Patara, AnatSt 60, 2010 , 93-104.
S. Jameson, The Lycian League: Some Problems in its
Administration, ANRW II 7.2, 1980, 847.
K. Jeppesen, Tot operum opus, Ergebnisse der daenischen
Forschungen zum Mausoleion von Halikarnas seit 1966,
JdI 107, 1992, 59-102.
Jeppesen 1994
Kahya 2001-2002
Kasper 1978
Keen 1998
Kktrk 1996-1997
Kolb Kupke 1992

Kolb Kupke 1992
Korkut Grosche 2007
Latacz 2001
Lauter 1986
Lehmann 2001
Lippold 1950
Mansel 1978
Marek 2010
Marinatos 1959
Marksteiner 2002
Matthaeus 2006
Melchert 2003
Mellink 1976
Mellink 1998
F. Ik
K. Jeppesen, Founder Cult and Maussolleion, iinde: J.

Isager (derl.), Hekatomnid Caria and the Ionian Renaissance,
Halicarnassian Studies I (1994) 73-84.
T. Kahya, Patara Darg Age Pottery, Adalya V,
2001/2002, 38-41.
S. Kasper, Der Tumulus von Belevi, iinde: E. Akurgal
(derl.), The Proceedings of the Xth International Congress of
Classical Archaeology, Ankara-zmir 1973 I (1978) 387-398.
A. G. Keen, Dynastic Lycia (1998).
H. Kktrk, New Lights on prehistorical Lycia. Finds
from Girmeler Cave near Tlos, Lykia III, 1996/1997, 3945.
F. Kolb B. Kupke, Lykien. Geschichte Lykiens im Altertum
(1992).
P. Demargne, Les piliers funraires, FdX I (1958).
T. Korkut G. Grosche, Das Bouleuterion von Patara. Versammlungsgebaeude des Lykischen Bundes, Patara II.1 (2007).
J. Latacz, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 9 Ekim 2001.
H. Lauter, Die Architektur des Hellenismus (1986).
G. A. Lehmann, Anstze zu einer Theorie des griechischen Bundesstaates bei Aristoteles und Polybios (2001).
G. Lippold, Die griechische Plastik, Handbuch der Archaeologie
3.1 (1950).
A. M. Mansel, Side. 1947-1966 Yllar Kazlar ve Aratrmalar
Sonular (1978).
C. Marek, Geschichte Kleinasiens in der Antike (2010).
S. Marinatos, Kreta und das Mykenische Hellas (1959).
T. Marksteiner, Trysa - Eine zentrallykische Niederlassung im
Wandel der Zeit: Siedlungs-, architektur- und kunstgeschichtliche
Studien zur Kulturlandschaft Lykien (2002).
H. Matthaeus, Ge Tun anda Akdenizde Kltrler
Aras likiler, Ticaret ve Deniz Seferleri, iinde: . Yaln
C. Pulak R. Slotta (derl.), Uluburun Gemisi. 3000 Yl nce
Dnya Ticareti, Deutsches Bergbau-Museum Bochum 2005/2006
(Sergi Katalou) 2005/2006 (2006) 335-368.
H. C. Melchert (derl.), The Luwians (2003).
M. Mellink, Excavations in the Elmal Area, Lycia, 1975,
AJA 80, 1976, 377-384.
M. Mellink, Kzlbel. An Archaic Painted Tomb Chamber in
Northern Lycia (1998).
105
Metzger 1972
Montesquieu 1748
Niehoff 1996
Nilsson 1992
Oberleitner 1994
zgen 2006
zgnel 1978
zhanl 2001-2002
zdoru 2008
zyar 2005
Pfuhl Mbius 1977
Praschniker Theuer
Prayon 1987
Pryce 1928
Przeworski 1939
Roller 1999
Rose 2008
Schachermeyr 1967
Schmidt-Dounas 1985
Starke 1999
Talklolu 1954
Talklolu 1963
Tekolu 1999-2000
Tekolu 2006
Thomas 2002
106
H. Metzger, Les cramiques archaiques et claaiques de lacropole

Lycienne, FdX IV (1972).
Ch. de Montesquieu, De lesprit des lois (1748).
J. Niehoff, Byzantion, DNP 2 (1996), 871.
M. P. Nilsson, Geschichte der griechischen Religion I (1992).
W. Oberleitner, Das Heroon von Trysa (1994).
. zgen, Elmal Ovas ve Hacmusalar, iinde: K. Drtlk T. Kayha (derl.), III. Uluslararas Likya Sempozyumu,
2005 Antalya (2006) 537-555.
C. zgnel, Karya Geometrik Seramii (1978).
M. zhanl, sinda Dikme Ant, Adalya V, 2001/2002,
73-106.
. zdoru, Arkaik Dnem Lykia Plastik Eserleri Inda
konografik Yerel ve Yabanc Unsurlar (Akdeniz niversitesi,
baslmam doktora tezi, Antalya 2008).
A. zyar, Ge Hitit Sanat, ArkeoAtlas 4, 2005, 10-14
E. Pfuhl H. Mbius, Die ostgriechischen Grabreliefs I (1977).
C. Praschniker M. Theuer, Das Mausoleum von Belevi, FiE
VI (1979).
F. Prayon, Phrygische Plastik (1987).
F. N. Pryce, Catalogue of Sculpture in the Department of Greek
and Roman Antiquities, British Museum Vol. I.1: Prehellenic and
Early Greek (1928).
S. Przeworski, Die Metallindustrie Anatoliens in der Zeit von
1500-700 vor Chr. (1939).
L.E. Roller, In Search of God the Mother (1999).
C. B. Rose, Separating Fact from Fiction in the Aiolian
Migration, Hesperia 77.3, 2008, 399-430.
F. Schachermeyr, Aegaeis und Orient (1967).
B. Schmidt-Dounas, Der lykische Sarkophag aus Sidon, IstMitt
Beih. 30 (1985).
F. Starke, Luwisch, DNP 7 (1999), 528-533.
Z. Talklolu, Tanr Apollon ve Anadolu ile Mnasebeti (1954).
Z. Talklolu, Anadoluda Apollon Klt ile ilgili Kaynaklar
(1963).
R. Tekolu, Eski Pamfilya Halklar ve Dilleri, Adalya IV,
1999-2000, 49-60.
R. Tekolu, Anadolunun Dilleri, ArkeoAtlas 5, 2006, 158.
A. Thomsen, Die lykische Dynastensiedlung auf dem Avar Tepesi
(2002).
Tlle-Kastenbein 1980
Treuber 1887
Umar 1998
von Aulock 1974
Von Gall 1966
Wachter 2001
F. Ik
R. Tlle-Kastenbein, Frhklassische Peplosfiguren. Originale

(1980).
O. Treuber, Geschichte der Lykier (1887).
B. Umar , Trkiye Halknn Ortaa Tarihi (1998).
H. von Aulock, Die Mnzpraegung des Gordian III und der
Tranquillina in Lykien, IstMitt Beih 11 (1974).
H. von Gall, Die paphlagonischen Felsgraeber, IstMitt Beih. 1
(1966).
R. Wchter, Die Troia-Geschichte wird schriftlich, Homers Ilias zum Buch, iinde: B. Theune-Grokopf U.
Seitel G. Kastl M. Kempa R. Redies A. Wais (derl.),
Troia. Traum und Wirklichkeit, Ausstellungskatalog (2001) 7783.
107
Resim 1
Resim 2
Resim 3
Resim 4
108
F. Ik
Resim 5
Resim 6
Resim 7a
Resim 7b
Resim 8
109
Resim 9
Resim 10
Resim 12
Resim 11
110
F. Ik
Resim 14
Resim 13
Resim 15
Resim 16
111
Resim 17
Resim 18
Resim 19a
Resim 19b
112
Resim 20
F. Ik
Resim 21
Resim 22
Resim 23
113
Resim 25
Resim 24
Resim 26
114
F. Ik
Resim 27
Resim 29
Resim 28
115
Resim 30
Resim 33
116
Resim 31
Resim 34
Resim 32
Resim 35
F. Ik
Resim 36
Resim 37
Resim 38
117
Resim 39
Resim 40
Resim 41
Resim 42
118
Resim 43
Resim 45
F. Ik
Resim 44
Resim 46
119
Resim 47
Resim 48
Resim 49
Resim 50
120
F. Ik
Resim 51
Resim 52
Resim 53
121
Resim 54
Resim 55
Resim 56
122
Resim 57
Resim 58
Resim 59
F. Ik
Resim 60
Resim 61
Resim 62
Resim 63
123
Resim 64
Resim 65
124
F. Ik
Resim 66
Resim 67
125

Anadolu-Lykùa Uygarliğı Fahri Işık

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anadolu-Lykùa Uygarliğı Fahri Işık

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Anadolu / Anatolia 36, 2010

Anahtar szckler: Lykia, Anadolu, Hellenleme, Akkulturasyon

Anadolu-Lykia Uygarl: Lykiann Hellenlemesi Grne Eletirel Bir Yaklam

A CRITICAL APPROACH TO THE THESIS OF LYCIA BECOMING HELLENIC

Summary: Lycian Civilization, considered to be Hellenic, has been an issue in prehistoric

Anadolu / Anatolia 36, 2010

M.. 2. binylda Demira Kariasn

Erhat 1972, 340-342, bkz. Sarpedon.

Anadolu-Lykia Uygarl: Lykiann Hellenlemesi Grne Eletirel Bir Yaklam

Hacmusalar Hyk ve Sema Hykle

Ik kan evik 1998-1999, 35, Lev. 26, b, e;

Anadolu / Anatolia 36, 2010

dr13. Lykiada belki M.. 2. bin yln

Girite Anadolu kltr g iin bkz. Schachermeyr

Lykiay Hellenletirme amal bu

anlatmn ierdii elikiyi salt, Minosun M.. 15.

Anadolu-Lykia Uygarl: Lykiann Hellenlemesi Grne Eletirel Bir Yaklam

nk ayrca: M.. 5. yzyl balarnda Milet nderliinde Perslere kar

Herodot VII, 92.

kolonizasyon hareketi olarak arptmasndan da ok zarar grmtr23.

Bu konuda bkz. Ik 2009, 53-88; zellikle ve ayrntlca: Ik ve di.

Anadolu / Anatolia 36, 2010

Gelemi Ky; Elmal Yaylasnda kaya

evik 1996, 61 vvd.

Anadolu-Lykia Uygarl: Lykiann Hellenlemesi Grne Eletirel Bir Yaklam

ve bencilliiyle hzla yokedilmek istenen

Ik 1996a, 28. zellikle kr. iin bkz. dn. 17.

Anadolu / Anatolia 36, 2010

yaz yerine Hellencenin toplumun iradesi

Efendiolu 2010, 7 vdd.

Anadolu-Lykia Uygarl: Lykiann Hellenlemesi Grne Eletirel Bir Yaklam

rysa eer Lykiann bu kabartma resimleri, retmenlerinin Hellen olmadnn da

In 2010, 93-104; Erken Ksanthos mlekleri ile

M.. 8. yzyl sonlarnda Protoattik ya da

Buna kar, Din 2010, 8: Likyada Hellen etkisi,

Anadolu / Anatolia 36, 2010

rnein Thomsenn Avartepede de

Bu konuda ve erken Lykia tapnaklar konusunda ayrntlca bkz. Ik 2011a.

Anadolu-Lykia Uygarl: Lykiann Hellenlemesi Grne Eletirel Bir Yaklam

n simgeleyen boann salt boynuzdan

orada balar, Hatti ve Phryg (Res. 31)

Artemis iin bkz. Ik 2008b, 50 vdd. Lev. 24-26.

Anadolu / Anatolia 36, 2010

den belli ki55 tm Hellence yaztlarda

Bryce 1986, 177 vd.

nm olmas usa yatkndr. Homeros

Dierichs 2002, 39.

Anadolu-Lykia Uygarl: Lykiann Hellenlemesi Grne Eletirel Bir Yaklam

ruu ne ise burada da o olmaldr64. Bu

Apollonun Lykiall konusunda bkz. Talklolu

Akurgal tarafndan kendilerine z

denmesi bir eksikliktir. Kum ve toprak altndan gn

Anadolu / Anatolia 36, 2010

lat dnemlere tekabl etmektedir. Bu

Efendiolu 2010, 182.

bunun sadece bir biim deiiklii olduu dnlmektedir71.

Efendiolu 2010, 175.

Anadolu-Lykia Uygarl: Lykiann Hellenlemesi Grne Eletirel Bir Yaklam

aasndaki kayal semitir; nk o,

Bu konuda bkz. Ik 1995, 166 vd. 172; Ik 2003b,

Kolb iin temenos ve mezar klt yaps

Kolb-Kupke 1992, 19.

Anadolu / Anatolia 36, 2010