Skripta CAPP Sistemi I TBP

UNIVERZITET U NOVOM SADU
FAKULTET TEHNIKIH NAUKA
Dejan Luki, Mijodrag Miloevi, Velimir Todi
INTEGRISANI CAPP SISTEMI I

TEHNOLOKA BAZA PODATAKA
(Modul Integrisani CAPP sistemi)
SKRIPTA SA PREDAVANJA
Novi Sad, 2013.
Pregled korienih skraenica (I)

AGV
AMH
AMT
AOM
APC
API
APS
ATO
AWF
(Automated Guided Vehicle)

(Automated Materials Handling)
(Advanced Manufacturing Technology)
(Advanced Order Management)
(Advanced Process Control)
(Application Programming Interface)
(Advanced Planning and Scheduling)
(Assembly To Order)
(Ausschuss fr Wirtschaftliche
Fertigung)
B2B
(Business-to-Business)
B2C
(Business-to-Consumer)
CAA
CAD
CAE
CAM
(Computer Aided Assembly)

(Computer Aided Design)
(Computer Aided Engineering)
(Computer Aided Manufacturing)
(Computer Aided Production
Engineering)
CAPE
CAPP
(Computer Aided Process Planning)
CAQ
CARC
(Computer Aided Quality)

(Computer Aided Robot Control)
(Computer Automated System
Association/Society of Manufacturing
Engineering)
(Computer Aided Testing)
(Computer Aided Transport and
Storage)
CASA/SME
CAT
CATS
CAx
(Computer Aided everything)
CE
(Concurrent Engineering)
(Computer Integrated Manufacturing
Open System Architecture)
(College International pour la
Recherche en Productique)
CIMOSA
CIRP
CL data
(Cutter Location Data)
CM
CMM
CNC
CPC
CPS
CRM
DBMS
(Cellular Manufacturing)
(Coordinate Measuring Machine)
(Computer Numerical Control)
(Collaborative Product Commerce)
(Capacity Planning and Scheduling)
(Customer Relationship Management)
(Data Base Management System)
DEC
(Digital Equipment Corporation)
DFA
DFM
(Design For Assembly)

(Design For Manufacturing)
Automatski voeno vozilo

Automatizovano rukovanje materijalom
Napredne proizvodne tehnologije
Napredno upravljanje porudbinama
Napredni proces kontrole
Aplikacioni programski interfejs
Napredni sistem planiranja i upravljanja
Montaa prema narudbi
Komitet za ekonominu proizvodnju
Model elektronskog poslovanja izmeu poslovnih
organizacija
Model elektronskog poslovanja izmeu poslovnih
organizacija i krajnjih korisnika
Raunarom podrana montaa
Raunarom podrano projektovanje
Raunarom podrana inenjerska analiza
Raunarom podrana proizvodnja
Raunarom podrano proizvodno inenjerstvo
Raunarom podrano projektovanje tehnolokih
procesa
Raunarom podran kvalitet
Raunarom podrano upravljanje robotima
Udruenje za raunarom podrane automatizovane
sisteme/Udruenje proizvodnih inenjera
Raunarom podrana kontrola
Raunarom podran transport i skladitenje
Generiki naziv za programske sisteme koji
omoguavaju raunarsku podrku razliitim
inenjerskim aktivnostima (CAD, CAPP, CAM,...)
Konkurentno (simultano) inenjerstvo
Referentna arhitektura i metodologija za CIM,
razvijena u okviru ESPRIT projekta
Meunarodna organizacija za proizvodno
inenjerstvo
Podaci upravljakog programa za definisanje
putanje alata pri obradi na mainama
elijska proizvodnja
Koordinatna merna maina
Numeriko upravljanje primenom raunara
Kolaborativna trgovina proizvodima
Planiranje i rasporeivanje kapaciteta
Upravljanje odnosima sa klijentima
Sistem za upravljanje bazama podataka
Amerika kompanija u oblasti kompjuterske
industrije (danas u sastavu Hewlett-Packard-a)
Projektovanje za montau
Projektovanje za izradu
Pregled korienih skraenica (II)

DFX
DNC
DSS
DST
DW
EAS
EAS
ECM
(Design For Manufacturing and

Assembly)
(Design For eXcellence)
(Direct Numerical Control)
(Decision Support System)
(Decision Support Tools)
(Data Warehouse)
(Equipment Automation System)
(Engineering Analysis System)
(Equipment Control and Monitoring)
EDI
(Electronic Data Interchange)
EDM
EEC
EI
(Engineering Data Management)

(Equipment Engineering Capabilities)
(Enterprise Integration)
ER
(Entity Relationship)
ERP
ES
ETO
FDC
FMC
FMG
FML
FMM
FMS
(Enterprise Resource Planning)

(Expert System)
(Engineering To Order)
(Fault Detection and Classification)
(Flexible Manufacturing Cell)
(Flexible Manufacturing Group)
(Flexible Manufacturing Lines)
(Flexible Manufacturing Module)
(Flexible Manufacturing Systems)
(Generalized Enterprise Reference
Architecture and Methodology)
(Group de Recherche en
Automatization Integree/ GRAI
Integrated Methodology)
(Group Technology)
(HyperText Markup Language)
(International Business Machines
Corporation)
(Integrated Computer Aided
Manufacturing)
(Information and Communication
Technology)
DFMA
GERAM
GRAI/GIM
GT
HTML
IBM
ICAM
ICT
IDEF
IGES
ISO
JIT
JSIC
LAN
LM
MAS
MES
(Integration DEFinition)
(Initial Graphics Exchange
Specification)
(International Organization for
Standardization)
(Just In Time)
(Japan Standard Industry
Classification)
(Local Area Network)
(Lean Manufacturing)
(Multy-Agent System)
(Manufacturing Execution Systems)
Projektovanje za izradu i montau

Projektovanje za izvrsnost
Direktno numeriko upravljanje
Sistem za podrku odluivanju
Alati za podrku odluivanju
Skladite podataka
Oprema za automatizaciju sistema
Sistemi za inenjersku analizu
Oprema za kontrolu i monitoring
Standard za razmenu podataka u elektronskom
obliku
Upravljanje inenjerskim podacima
Sposobnost inenjerske opreme
Integracija preduzea
Model konceptualnog prikaza strukture
relacione baze podataka
Planiranje resursa preduzea
Ekspertni sistem
Inenjering prema narudbi
Detekcija i klasifikacija otkaza
Fleksibilna tehnoloka (proizvodna) elija
Fleksibilna tehnoloka (proizvodna) grupa
Fleksibilna tehnoloka (proizvodna) linija
Fleksibilni tehnoloki (proizvodni) modul
Fleksibilni tehnoloki (proizvodni) sistemi
Generalizovana referentna arhitektura i
metodologija za CIM
Grupa za istraivanje automatizovane integracije/
GRAI integraciona metodologija
Grupna tehnologija
Jezik za opis web stranica
Meunarodna korporacija za informacione
tehnologije
Integrisana proizvodnja primenom raunara USA
projekat
Informacione i komunikacione tehnologije
Familija metoda za modeliranje u oblasti
sistemskog i softverskog inenjerstva
Neutralni format zapisa grafikih podataka
Meunarodna organizacija za standardizaciju
Proizvodnja upravo na vreme
Japanski standard industrijske klasifikacije
Lokalna raunarska mrea
Lean-vitka proizvodnja
Multi-agent sistem
Izvrni sistemi proizvodnje
Pregled korienih skraenica (III)

MRM
MRP
MTO
MTS
NAICS
NC
NIST
OMAC
OSACA
OSEC
PCA
PDM
PERA
(Manufacturing Resource
Management)
(Material Requirements Planning)
(Make To Order)
(Make To Stock)
(North American Industry Classification
System)
(Numeric Control)
(National Institute of Standards and
Technology)
(Open Modular Architecture
Controllers)
(Open System Architecture for Control
within Automation System)
(Open System Environment for
Controllers)
(Part Coding and Classification
Analysis)
(Product Data Management)
(Purdue Enterprise Reference
Architecture and Methodology
PFA
(Product Flow Analysis)
PLC
PLC
PLM
PPC
QMS
RFID
SC
SCE
SCM
SDAI
(Product Life Cycle)

(Programmable Logic Controllers)
(Product Lifecycle Management)
(Production Planning and Control)
(Quality Management System)
(Radio-Frequency IDentification)
(Supply Chain)
(Supply Chain Execution)
(Supply Chain Management)
(Standard Data Access Interface)
SET
(Standard d'change et de Transfert)
SME
SPM
SRM
(Society of Manufacturing Engineering)

(Spare Parts Management)
(Supplier Relationship Management)
(STandard for the Exchange of
Product model data)
STEP
STEP-NC
(STEP Numerical Control)
TIF
TMS
UML
VDI
WMS
(Technology Impact Factor)

(Transport Management System)
(Unified Modeling Language)
(Verband Der Automobilindustrie Flchen Schnittstelle)
(Verein Deutscher Ingenieure)
(Warehouse Management System)
XML
(eXtensible Markup Language)
YMS
(Yield Management System)
VDA-FS
Upravljanje proizvodnim resursima

Planiranje materijalnih resursa
Proizvodnja prema narudbi
Proizvodnja za zalihe
Severnoameriki standard industrijske klasifikacije
Numeriko upravljanje
USA nacionalni institut za standarde i tehnologiju
Upravljaki sistemi otvorene modularne arhitekture
USA projekat
Upravljaki sistemi otvorene arhitekture u okviru
automatizovanog sistema Evropski projekat
Upravljaki sistemi otvorene arhitekture Japanski
projekat
Klasifikacija i grupisanje proizvoda primenom
konstrukciono-tehnolokih klasifikatora
Upravljanje podacima o proizvodu
Referentna arhitektura i metodologija za CIM,
razvijena na univerzitetu Purdue
Klasifikacija i grupisanje proizvoda na bazi analize
tehnolokih procesa
ivotni ciklus proizvoda
Programabilni logiki kontroleri
Upravljanje ivotnim ciklusom proizvoda
Planiranje i upravljanje proizvodnjom
Sistemi za upravljanje kvalitetom
Radio-frekventna identifikacija
Lanac snabdevanja
Izvrni lanac snabdevanja
Upravljanje lancem snabdevanja
Standardni interfejs za pristup podacima
Francuski standard za razmenu podataka izmeu
CAx sistema
Udruenje proizvodnih inenjera
Upravljanje rezervnim delovima
Upravljanje odnosima sa dobavljaima
Standard za kreiranje, razmenu i deljenje digitalnih
podataka o proizvodu
Proireni STEP standard za programiranje CNC
maina
Tehnoloki impakt faktor
Sistem za upravljanje transportom
Objedinjeni jezik za modeliranje
Nemaki standard za razmenu podataka izmeu
CAx sistema
Standardi udruenja nemakih inenjera
Sistem za upravljanje skladitem
Standardni skup pravila za definisanje formata
podataka u elektronskom obliku
Sistemi za upravljanje prihodima
1.0 UVOD
Privreda predstavlja najvanije podruje drutvenog ivota ljudi, koja ini njegovu
realnu materijalnu bazu. Razvoj privrede je osnovni uslov za razvoj drutva u celini. Osnova
privrede je proizvodna delatnost, pod kojom se podrazumeva materijalna proizvodnja koja se
realizuje u okviru poslovnog, odnosno proizvodnog sistema.
Proizvodni sistem e dobro poslovati, ostvariti rast i razvoj samo ako zadovolji uslove
trita, odnosno ako proizvodi upotrebljiv, ekonomian, kvalitetno dizajniran, ekoloki
podoban, konkurentan i za trite prihvatljiv proizvod [46].
Meusobno suprotstavljeni zahtevi nikada nisu bili izraeniji, jer tim koji razvija
proizvod mora u to kraem vremenu da projektuje i izradi proizvod koji ima najnie trokove
u ivotnom veku, a pri tome da ima kvalitet i druge atribute koji su maksimalno prilagoeni
promenljivim zahtevima i potrebama kupaca [69,116].
este promene uslova poslovanja na globalnom svetskom tritu proizvoda uslovile su
prilagoavanje proizvodne strategije u vremenu, slika 1.1.
Inovativna
proizvodnja
Fleksibilna
proizvodnjakastomizacija
Brza
proizvodnja
time-to-market
Uenje/
inovacije
Program
proizvodnje/
fleksibilnost
Program
proizvodnje/
fleksibilnost
Vreme
Vreme
Vreme
Kvalitet
Kvalitet
Kvalitet
Kvalitet
Cena/
proizvodnost
Cena/
proizvodnost
Cena/
proizvodnost
Cena/
proizvodnost
Cena/
proizvodnost
1960, 1970
1980
1990
2000
2010
Kvalitativna
proizvodnja
Ekonomina
proizvodnja
Vreme
Slika 1.1 Promenljivost proizvodne strategije u vremenu

Tokom ezdesetih i sedamdesetih godina prolog veka uspenu proizvodnju je
karakterisala niska cena proizvoda, odnosno trokovi proizvodnje i veliki broj proizvedenih
delova. Osnovna proizvodna strategija je bila usmerena na proizvodnju to jeftinijeg
proizvoda u to veim koliinama. U prolosti se kvalitet posmatrao kao neto to kota,
ekstra troak, koji su kupci plaali. Meutim, poetkom osamdesetih godina pod uticajem
japanskih poslovnih sistema kvalitet postaje osnova proizvodne strategije uz osetno smanjenje
veliina serija proizvoda. Devedesetih godina prolog veka, pored trokova i kvaliteta
pojavljuje se faktor koji postaje kritian za uspeh u proizvodnji malih serija proizvoda, koji se
odnosi se na vreme pojave proizvoda na tritu "time-to-market". Uoeno je da proizvodni
sistemi koji kasne sa plasmanom proizvoda na trite i njihovom pravovremenom zamenom
novim ili revitalizovanim proizvodima doivljavaju neuspeh u poslovanju. Nakon toga se
pojavljuje strategija koja se odnosi na prilagoavanje proizvoda zahtevima svakog
1
1.0 Uvod
pojedinanog kupca, pod nazivom "kastomizacija". Konkurencija na globalnom tritu se

stalno poveava i zahteva znanje, stalnu edukaciju, kao i primenu inovacija u iznalaenju
novih ili unapreenju postojeih proizvodnih reenja koja mogu da zadovolje potrebe i
oekivanja kupaca. Oni proizvodni sistemi koji nisu spremni da se prilagode promenama nee
biti u stanju da opstanu na tritu.
Ovakvi zahtevi nameu potrebu za proizvodnim sistemima koji poseduju visok stepen
automatizacije svih aktivnosti, poevi od projektovanja pa do izrade proizvoda. Kao rezultat
ovakvih zahteva je odgovor industrijske proizvodnje kroz uvoenje novih tehnologija u
procese projektovanja i proizvodnje, a posebno tehnologija koje se baziraju na fleksibilnoj
automatizaciji i primeni raunara.
U okviru proizvodnih sistema dominantnu ulogu u ispunjavanju zahteva trita za
novim i prilagoenim proizvodima imaju procesi projektovanja, planiranja, upravljanja i
proizvodnje. Tehnoloka priprema proizvodnje, kao funkcija proizvodnog sistema, predstavlja
osnovnu integracionu komponentu ovih procesa.
Tehnoloka priprema proizvodnje se u najveoj meri ogleda u definisanju kvalitetnih
reenja tehnolokih procesa izrade proizvoda. Sistemi projektovanja tehnolokih procesa
mogu da se shvate kao "most" izmeu projektovanja proizvoda i procesa njegove proizvodnje
[270]. Automatizacija projektovanja proizvoda uspeno se reava primenom CAD/CAE
sistema. Primenom savremenih CAM sistema i uvoenjem CNC obradnih i tehnolokih
sistema razliite namene u proizvodnju, znaajno se poveava njena produktivnost i
fleksibilnost. Problem nastaje u fazi projektovanja tehnolokih procesa, koji, sa jedne strane
treba da zadovolje zahteve projektanata proizvoda, a sa druge strane, da uvae tehnoloke
mogunosti proizvodnje. Aktivnijom primenom raunara u ovoj oblasti dolazi do razvoja
CAPP (Computer Aided Process Planning) sistema za automatizaciju projektovanja
tehnolokih procesa izrade proizvoda. Tenja ovih sistema je da se na neki nain modelira
logika rada tehnologa, i pomou raunarskih programa izvri simulacija njegovog rada.
Razvoj CAPP sistema je veoma sloen i kompleksan zadatak, kako zbog raznovrsnosti
proizvoda, sloenosti projektovanja i planiranja velikog broja kompleksnih aktivnosti koje
ine tehnoloke procese u razliitim proizvodnim uslovima, to je uticalo na nemogunost
razvoja adekvatnih univerzalnih komercijalnih reenja. Kao posledica toga je nizak stepen
primene CAPP sistema u industriji, pa aktivnost projektovanja tehnolokih procesa veoma
esto predstavlja usko grlo u integrisanom proizvodnom okruenju. Kao potvrda prethodne
teze, na slici 1.2 dat je prikaz primene elemenata raunarom podrane proizvodnje (CIM) u
malim i srednjim preduzeima, odakle se vidi nivo primene CAPP i CAM sistema koji u
najveoj meri oslikavaju nivo razvijenosti tehnoloke pripreme proizvodnje [170].
CE-konkurentno inenjerstvo
CAPP-raunarom podrano projektovanje
tehnolokih procesa
AGV-automatski voena vozila
FMS-fleksibilni tehnoloki sistemi
GT-grupna tehnologija
MM-multimedia
EDI-elektronska razmena poslovnih
informacija
CAM-raunarom podrana proizvodnja
(u uem smislu)
CAD-raunarom podrano projektovanje
MRP-planiranje proizvodnih resursa
Slika 1.2 Primena elemenata CIM-a u malim i srednjim preduzeima [170]

2
1.0 Uvod
U novim i sve sloenijim uslovima poslovanja proizvodnih sistema, tehnoloka

priprema proizvodnje se mora zasnivati na primeni savremenih metoda i tehnika
projektovanja, koje baziraju na naunim prilazima i informacionim tehnologijama. Pored
toga, zahteva se primena savremenih proizvodnih resursa, kako bi se uspeno pratili trendovi i
zahtevi trita i odrala konkurentnost proizvodnog sistema.
U poslednje etiri dekade, oblast raunarom podranog projektovanja tehnolokih
procesa (CAPP) privukla je veliki broj istraivaa iz razliitih svetskih istraivakih i
akademskih institucija. U posmatranim istraivanjima je uglavnom zastupljeno devet
osnovnih metoda i tehnologija razvoja CAPP sistema [286], kao to su tipski oblici (featurebased), odnosno tipski tehnoloki oblici (manufacturing feature i machining feature), baze
znanja - ekspertni sistemi, neuronske mree, genetski algoritmi, fuzzy teorija i fuzzy logika,
petri mree, agent-bazirane metode, internet-bazirane metode i metode bazirane na STEP-u,
koje e se detaljnije i ovde razmatrati.
Trend savremenih proizvodnih sistema se ogleda u razvoju CIM sistema, odnosno
raunarom podrane proizvodnje, koja podrazumeva integraciju CAx sistema, zbog ega e se
ovde razmatrati i mogunosti razvoja integrisanih CAD/CAPP/CAM/CAx sistema.
2.0 TEHNOLOKA PRIPREMA PROIZVODNJE KAO FUNKCIJA

PROIZVODNOG SISTEMA
2.1
MESTO I ULOGA TEHNOLOKE PRIPREME PROIZVODNJE U

PROIZVODNOM SISTEMU
Prema optoj teoriji sistema, svaki sistem pa tako i tehnoloka priprema proizvodnje,
mora posedovati odreena svojstva kao to su veze sa okolinom, skup ostvarivih funkcija,
strukturu sistema, skup funkcionalnih i strukturnih karakteristika sistema, kao i istoriju
funkcionisanja i razvoja sistema [21]. U osnovi, tehnoloka priprema predstavlja podsistem
poslovnog, odnosno proizvodnog sistema i u vezi je sa drugim podsistemima koji ine
integralno proizvodno okruenje.
Organizacioni sistemi su prirodni i tehniki sistemi zajedniki organizovani za
ostvarivanje odreenog cilja. Specijalnu grupu organizacionih sistema orijentisanih na
poslovanje preduzea ine poslovni sistemi. Poslovni sistem predstavlja veoma sloen
dinamiki sistem, zavisan od uticaja okoline u kome se objedinjavaju mehanizmi trita,
istraivanja, projektovanja, planiranja, proizvodnje, finansija, upravljanja i kontrole [214].
Proizvodni sistem ini podsistem poslovnog sistema, koji je preteno orijentisan na
proizvodnju i esto se u literaturi naziva proizvodno-poslovni sistem. Proizvodni sistem
predstavlja skup osnovnih tehnolokih sistema i ostalih tehniki odreenih informacionih i
energetskih struktura, ureenih na nain da obezbede izvrenje postavljene funkcije cilja i
ostvarenje projektovanih efekata. Proizvodni sistem vezuje tehnoloke sisteme, energetske i
informacione strukture i uesnike u procesu rada vezama odreenog stepena jaine, pravca i
smera [295]. Tehnoloki sistem predstavlja najvaniji podsistem proizvodnog sistema,
projektovan za izvoenje operacija rada na radnim mestima. U tehnoloke sisteme spadaju
obradni, montani, merni, transportni, skladini i upravljaki sistemi [165,247]. Obradne
sisteme u okviru tehnolokog sistema ine maine, sa svim dodatnim elementima u koje
spadaju pribori, alati, merila, obradci i posluioci [112,174,270].
Osnovna funkcija svakog sistema se ostvaruje kroz realizaciju odgovarajuih procesa.
Inenjerski procesi predstavljaju skup meusobno povezanih aktivnosti, pomou kojih se vri
transformacija informacija, materijala i energije, pri emu se na izlazu dobijaju gotovi delovi
ili proizvodi od sirovina i polufabrikata ili pripremaka. Uporedo sa postojanjem opisanih
sistema, postoje i odgovarajui procesi, kao to su poslovni, proizvodni, tehnoloki i obradni
procesi, slika 2.1.
Poslovni proces predstavlja skup procesa proizvodnih, ekonomskih i drutvenih
podsistema i elemenata koji povezuju trite sa poslovnim sistemima.
Proizvodni proces predstavlja skup meusobno povezanih aktivnosti, odnosno procesa rada,
kao to su priprema, obrada, transport, skladitenje, kontrola, odravanje, upravljanje, i dr.,
pomou kojih se vri transformacija sirovina i polufabrikata u proizvode.
Tehnoloki proces je deo proizvodnog procesa koji se sastoji od skupa meusobno povezanih
aktivnosti, odnosno operacija rada sa ciljem transformacije pripremaka u gotove delove, ili
delova u podsklopove, sklopove i gotove proizvode.
4
2.0 Tehnoloka priprema proizvodnje kao funkcija proizvodnog sistema
Obradni proces je deo tehnolokog procesa koji se sastoji od skupa aktivnosti, koje pripremak
transformiu u obradak ili gotov deo, u smislu promena fiziko-hemijskih karakteristika,
oblika, dimenzija, itd. u saglasnosti sa propisanim tehniko-tehnolokim zahtevima pojedinih
operacija izrade koje se izvode na odgovarajuim obradnim sistemima.
POSLOVNI SISTEM
POSLOVNI PROCES
PROIZVODNI SISTEM
SIROVINA, POLUFABRIKAT
PROIZVODNI PROCES
PROIZVOD
TEHNOLOKI SISTEM
PRIPREMAK
TEHNOLOKI PROCES
DEO, PODSKLOP, SKLOP
OBRADNI SISTEM
PRIPREMAK
OBRADNI PROCES
OBRADAK
Slika 2.1 ema hijerarhijskih odnosa u poslovnim sistemima [135]

Uporedo sa razvojem proizvodne delatnosti dolo je i do podele rada, to podrazumeva
deljenje pojedinih delatnosti proizvodnog sistema na funkcije ili podsisteme koji obuhvataju
manji ili vei broj aktivnosti. U svetu je razvijen veliki broj modela i arhitektura proizvodnih
sistema, u koje se mogu svrstati i modeli raunarom integrisanih proizvodnih CIM sistema.
Iza pojedinih modela stoje organizacije koje se bave standardizacijom kao to su CIMOSA,
AWF i dr., iza nekih stoje univerziteti i druge nauno-istraivake institucije kao to su
PERA, GRAI/GIM i dr., odnosno velike kompanije i korporacije kao to su IBM, Siemens,
DEC, itd. [104,222]. Znaajan doprinos u ovoj oblasti dale su i nauno-istraivake
organizacije, odnosno tehniki fakulteti iz nae zemlje i okruenja, kao to su [182,214,296].
Funkcionalnu strukturu proizvodnog sistema ini skup funkcija ili podsistema
uslovljenih potrebama vrenja misije, ostvarenja ciljeva i sprovoenja politike proizvodnog
sistema. Razvijeni modeli proizvodnog sistema u sebi sadre razliite klasifikacije i podele,
kako funkcija tako i aktivnosti unutar funkcija. Na osnovu analize razvijenih modela moe se
zakljuiti da su osnovne funkcije ili podsistemi koji figuriu u veini od njih:
Upravljanje preduzeem,
Marketing,
Istraivanje i razvoj,
Komercijalni poslovi,
Proizvodnja,
Upravljanje ekonomsko-finansijskim tokovima,
Opti poslovi i sistemska podrka.
Pojedini podsistemi ili funkcije kao to su konstrukciona priprema proizvodnje,

tehnoloka priprema proizvodnje, planiranje i upravljanje proizvodnjom, upravljanje
kvalitetom i dr., vrlo esto su integrisane u neku od nabrojanih funkcija proizvodnog sistema,
to nikako ne umanjuje njihov znaaj u funkcionalnoj strukturi proizvodnog sistema. Kao
primer moe se navesti da je tehnoloka priprema proizvodnje integrisana u funkciju
proizvodnje [236,296], funkciju razvoja proizvoda i tehnologija [214], funkciju tehnike
pripreme proizvodnje [270], itd.
5
Funkcija proizvodnje predstavlja osnovnu funkciju vrenja misije i ostvarivanja ciljeva

proizvodnog sistema. Ona obuhvata skup projektovanih operacija izrade, montae, rukovanja
materijalom, kontrole kvaliteta, odravanja i upravljanja procesima rada. Vrlo esto se u
okviru funkcije proizvodnje, u cilju obavljanja posmatranih operacija rada, formiraju
strukturne jedinice, kao to su tehnoloka priprema, upravljanje proizvodnjom, rukovanje
materijalom, upravljanje kvalitetom, odravanje tehnolokih sistema, snabdevanje alatom, kao
i sam proces proizvodnje u okviru proizvodnih jedinica.
U adaptiranom modelu proizvodnog sistema, koji je nastao kao sinteza vie razvijenih
CIM modela, podsistem tehnoloke pripreme proizvodnje predstavljen je kao zasebna celina,
slika 2.2. U okviru ovog modela istaknuto je mesto podsistema tehnoloke pripreme
proizvodnje u proizvodnom sistemu, kao i veza sa drugim podsistemima. Podsistem ili
funkcija tehnoloke pripreme je u direktnoj vezi sa funkcijama upravljanja preduzeem,
podsistemima konstrukcione pripreme proizvodnje, planiranja i upravljanja proizvodnjom,
upravljanja kvalitetom i samim procesom proizvodnje, a preko njih i sa drugim funkcijama
proizvodnog sistema i okolinom.
UPRAVLJANJE PREDUZEEM
ORGANIZACIJA I
INFORMATIKA
UPRAVLJANJE
FINANSIJAMA
ISTRAIVANJE I
RAZVOJ
TRITE
MARKETING
KONSTRUKCIONA
PRIPREMA
PROIZVODNJE
(CAD)
KUPCI
PRODAJA
TEHNOLOKA
PRIPREMA
PROIZVODNJE
(CAPP/CAM)
PLANIRANJE I
UPRAVLJANJE
PROIZVODNJOM
(PPS)
DOBAVLJAI
NABAVKA I
KOOPERACIJA
PROIZVODNJA (CAM)
upravljanje proizvodnim tokovima
izrada - montaa - kontrola
UPRAVLJANJE KVALITETOM (CAQ)
STRATEGIJSKO
PLANIRANJE
isporuka gotovih proizvoda

sirovine, poluproizvodi, pripremci i energenti
SISTEMSKA PODRKA
transport - skladitenje
odravanje - energetika
Slika 2.2 Model proizvodnog sistema [216]
2.2
UTICAJ OBLIKA INDUSTRIJSKE PROIZVODNJE NA KARAKTERISTIKE

PROIZVODNIH SISTEMA
U poslovnom svetu postoje razne klasifikacije proizvodnih sistema i industrijske

proizvodnje. Najee se klasifikacija industrijske proizvodnje moe sresti u okviru
odgovarajuih standarda pojedinih drava, kao to je npr. japanski standard industrijske
klasifikacije (JSIC), severnoameriki industrijski klasifikacioni sistem (NAICS), koji se
koristi u USA, Kanadi i Meksiku, itd. Klasifikacija industrijske proizvodnje prema razliitim
karakteristikama i sa razliitih stanovita posmatranja prikazana je u tabeli 2.1.
Tabela 2.1 Klasifikacija industrijske proizvodnje i proizvodnih sistema [191,236]

Stanovite posmatranja
Oblik industrijske proizvodnje
Klasifikacija prema "vrsti proizvodnog

procesa"
Kako proizvoditi?
Procesna industrija (kontinualna proizvodnja)

Proizvodna industrija (diskretna proizvodnja)
Klasifikacija prema "tipu proizvodnje,

odnosno obimu proizvodnje"
Koliko proizvoditi?
Masovna proizvodnja
Serijska proizvodnja (maloserijska, srednjeserijska i
velikoserijska)
Pojedinana proizvodnja
Klasifikacija prema "mestu i nivou

zaliha u proizvodnom toku, odnosno
stepenu uea kupca na karakteristike
proizvoda i proizvodnju"
U kojoj meri je proizvod zavren
pre narudbe?
Proizvodnja za zalihe-MTS (Make to Stock)

Montaa prema narudbi-ATO (Assembly to Order)
Proizvodnja prema narudbi-MTO (Make to Order)
Inenjering prema narudbi-ETO (Engineering to
order)
Klasifikacija prema "obliku toka

materijala i rasporedu maina i opreme
u sistemu"
Kako se kree radni predmet u
proizvodnom toku?
Predmetno orijentisani tok (product layouts) - redosled

maina i opreme prema tehnolokom procesu
Procesno orijentisan tok (process layouts) - grupisanje
maina i opreme prema vrsti funkcije
Fiksna pozicija toka (fixed position layout) operacije
obrade se izvode na jednom mestu, uglavnom
jedinstveni proizvodi, odnosno projekti
Hibridni tok (hybrid layout) kombinacija tokova
Klasifikacija prema "vrsti proizvodnje"

Kako se proizvodi deo ili proizvod?
Masovna/protona proizvodnja (mass/flow)

Serijska/grupisana proizvodnja (batch)
Pojedinana/radionika proizvodnja (jobbing shop)
Projektna/zanatska proizvodnja (project)
Tradicionalni proizvodni sistemi

elijska proizvodnja (cellular)
Klasifikacija prema "pravcu

proizvodnje"
Koji je pravac proizvodnje?
Tehnoloko guranje - prodavati ono to se moe

proizvesti prema planu/bez povratne sprege jednosmerno (push production)
Trino povlaenje - proizvoditi onoliko koliko se
moe prodati prema zahtevu trita/sa povratnom
spregom - dvosmerno (pull production)
Klasifikacija prema "nainu pokretanja

proizvodnje"
Koji je nain pokretanja
proizvodnje?
Ponavljajua proizvodnja uvek istog proizvoda

(repetitive production)
Proizvodnja vie proizvoda prema vremenskom
planiranju (lot production)
Oblik industrijske proizvodnje u velikoj meri utie na funkcionisanje, kako pojedinih

funkcija u proizvodnom sistemu, tako i proizvodnog sistema u celini. U nastavku e se to
prikazati kroz pojedine primere.
7
8
Naruivanje
sirovina i
komponenti
Proizvodnja
delova
Montaa
proizvoda
Montaa
proizvoda
- Isporuka proizvoda kupcu
Montaa
podsklopova
Montaa
proizvoda
Montaa
proizvoda
Ispitivanje i
kontrola
Montaa
podsklopova
Skladitenje
standardnih
modula (zalihe)
Proizvodnja
delova
Montaa
podsklopova
Montaa
podsklopova
Prilagoeno
projektovanje
Proizvodnja
delova
Proizvodnja
delova
- Naruivanje od strane kupca
Projektovanje proizvoda i
procesa (novi proizvod ili
znaajne izmene)
Skladitenje
standardnih
delova I kompon.
Projektovanje
proizvoda i
procesa
MTO
ETO
Naruivanje
sirovina i
komponenti
Projektovanje
PiP (modularni
proizvodi)
Naruivanje
sirovina i
komponenti
ATO
Projektovanje
proizvoda i
procesa
Ispitivanje i
kontrola
Ispitivanje i
kontrola
Ispitivanje i
kontrola
Skladitenje
(zalihe)
Vreme od ideje i projektovanja proizvoda i procesa do isporuke kupcu
Vreme ekanja kupca
Pakovanje i
isporuka
Pakovanje i
isporuka
Pakovanje i
isporuka
Pakovanje i
isporuka
MTS
Osnovni
sluaj
Promenljivo vreme i potrebne funkcije
Uticaj izabrane strategije proizvodnje
S obzirom na stepen uea kupca na karakteristike proizvoda i sam proces proizvodnje,

kao i na mesto i nivo zaliha u proizvodnom toku, strategije proizvodnje mogu biti, slika 2.3:
Proizvodnja za zalihe - MTS,
Montaa prema narudbi - ATO,
Proizvodnja prema narudbi - MTO i
Inenjering prema narudbi - ETO.
Slika 2.3 Prikaz razliitih strategija proizvodnje i mesto tehnoloke pripreme
Kod strategije proizvodnja za zalihe, proizvoa skladiti gotove proizvode i eka

porudbinu kupaca. Ovu strategiju karakterie kratko vreme od narudbe do isporuke, ali su
vreme i trokovi skladitenja veliki, dok je uticaj kupca mali ili veoma mali na karakteristike
proizvoda.
Kod strategije montaa prema narudbi, proizvoa po prijemu narudbe vri montau
gotovog proizvoda od modularnih delova i podsklopova prema zahtevu kupaca.
Kod strategije proizvodnja prema narudbi, proizvoai ekaju narudbu od strane kupca da
bi prilagodili proizvod koji se sastoji od gotovih modularnih komponenti i komponenti koje je
tek potrebno projektovati i izraditi kao nove ili prilagoene.
Kod strategije inenjering prema narudbi, kupac definie specifikaciju i funkcionalnost
proizvoda, a proizvoa projektuje i proizvodi odgovarajui proizvod prema dostavljenoj
specifikaciji.
Na osnovu prethodne analize, uticaj kupca na proces proizvodnje, kao i na sam proces
projektovanja proizvoda i procesa, se poveava od MTS ka MTO i ETO, kao savremenih
strategija u trino orijentisanoj proizvodnji. Izbor savremenih strategija je u direktnoj vezi sa
primenom razliitih programskih sistema kao to su CAD, CAPP, CAM, CNC, MRP, ERP,
SCM, CRM, itd. Prikaz uporednih karakteristika posmatranih strategija u proizvodnji dat je u
tabeli 2.2.
Tabela 2.2 Uporedne karakteristike MTS, ATO, MTO i ETO strategija [236]
Strategije proizvodnje
Karakteristike
MTS
ATO
MTO/ETO
Povezanost sa
kupcem
Niska/distanca u odnosima
sa kupcem
Nivo prodaje
Nivo inenjeringa i prodaje
Vreme od
narudbe do
isporuke
Normalno kratko i zavisi

od zaliha gotovih
proizvoda
Kratko do srednje i zavisi

od raspoloivosti zavrenih
delova i podsklopova
Uglavnom dugo i zavisi od

raspoloivog inenjerskog
i proizvodnog kapaciteta
Veliki
Srednji do veliki
Mali
Mala
Srednja do velika i zavisi

od raspoloivosti razliitih
varijanti delova i
podsklopova
Velika
Bez ili sa vrlo malo uticaja

kupaca
Bazira na zahtevu kupaca

za prilagoenu montau
modularnih delova i
podsklopova u proizvod
Generalno bazira na
zahtevima i
specifikacijama kupaca
Obim proizvodnje
istog proizvoda
Varijantnost
proizvoda
Karakteristike
proizvoda
Tradicionalni proizvodni sistemi

Oblici tradicionalnih proizvodnih sistema su nastali kao posledica razliitih vrsta
proizvodnje proizvoda, kao to su:
Projektna/zanatska,
Pojedinana/radionika,
Serijska/grupisana,
Masovna/protona i
Kontinualna proizvodnja.
Uporedne karakteristike tradicionalnih proizvodnih sistema prikazane su u tabeli 2.3.

9
U novije vreme izdvaja se jo jedan oblik proizvodnje, takozvana elijska proizvodnja u

vidu fleksibilnih tehnolokih elija (FMC), koje predstavljaju jedan od nivoa razvoja
fleksibilnih tehnolokih sistema (FMS). Kod elijske proizvodnje, proizvodna oprema je
grupisana prema redosledu operacija potrebnih da bi se proizveo odreeni proizvod. Ovaj
oblik proizvodnje i odgovarajui proizvodni sistemi baziraju na konceptu grupne tehnologije.
Tabela 2.3 Uporedne karakteristike tradicionalnih proizvodnih sistema [236]
Proizvodni sistem
Karakteristike
Projektna
proizvodnja
Pojedinana
proizvodnja
Serijska
proizvodnja
Kombinacija
opreme opte i
specijalne
namene
Opte namene,
fleksibilna
oprema
Univerzalne
namene,
fleksibilna
oprema
Raspored
procesa i
opreme
Fiksna pozicija
Fokusiranje na
procese,
Procesno
orijentisan tok
Strunost
radnika
Visoko
kvalifikovani i
fleksibilni
Visoko
kvalifikovani i
fleksibilni
Koliine
proizvoda
Uglavnom
jedan proizvod
(jedinstven)
Uglavnom male
koliine, ali
mogu biti i
srednje
Fokusiranje na
procese,
Procesno
orijentisan tok
Srednje do
visoko
kvalifikovani i
fleksibilni
Uglavnom
srednje, ali
mogu biti i
male
Vrste
proizvoda
Jedinstveni
proizvodi
(brodovi,
avioni, itd.),
Velike maine
specijalne
namene
Maine
specijalne
namene, Delovi
i podsklopovi
za avione,
mostove, itd.
Varijantnost
proizvoda
Vrlo visoka
Vrlo visoka
Proizvodnost
Vrlo mala
Mala
Vreme
pripreme
Vrlo dugo i
varijabilno
Proizvodni
ciklus
Vrlo dug i
varijabilan
Tip opreme
Masovna
proizvodnja
Specijalizovane
namene
Fokusiranje na
proizvode,
Predmetno
orijentisan tok
Kvalifikovani
za obavljanje
jedne funkcije
Kontinualna
proizvodnja
Specijalizovane
namene,
bazirana na
visokim
tehnologijama
Fokusiranje na
proizvode,
Predmetno
orijentisan tok
Razni oblici
kvalifikacije u
zavisnosti od
funkcije
Velike
Vrlo velike
Automobili,
proizvodi iroke
potronje (npr.
kuni aparati)
Proizvodi
iroke potronje
(npr. plastini i
stakleni proiz.,
kuna hemija),
proizvodnja
elika, itd.
Srednja do mala
Vrlo mala
Mala do srednja
Srednja do
velika
Vrlo velika
Dugo, ali
varijabilno i
frekventno
Dugo, ali
varijabilno i
frekventno
Dugo i
kompleksno
Dugo,
kompleksno,
skupo,
jednolino
Dug i
varijabilan
Srednje dug i
varijabilan
Kratak i
generalno
konstantan
Vrlo kratak i
konstantan
Delovi i
podsklopovi za
automobile,
maine opte
namene,
montaa elekt.
sklopova, itd.
Visoka do
srednja
Vrlo mali broj proizvodnih sistema pripada jednoj odreenoj kategoriji s obzirom na
oblik proizvodnog sistema i strategiju u proizvodnji. Veina kompanija se moe klasifikovati
kao hibridna. Na primer, kompanija moe da bude hibrid MTS i MTO, to podrazumeva da
poseduje skladite gotovih proizvoda za koje postoji stalan zahtev, ali takoe, ima mogunost
da oblikuje proizvod za potrebe klijenata kada je to potrebno. Jasno je da na putu od MTS ka
ETO raste broj varijanti proizvoda i stepen prilagoavanja proizvoda kupcu, dok se
istovremeno proizvodnja i odgovarajui proizvodni sistemi kreu od kontinualne ka
projektnoj proizvodnji, slika 2.4.
10

Proizvodni sistem /
Proizvodnja
PROJEKTNA
POJEDINANA
SERIJSKA
MASOVNA
KONTINUALNA
ETO/MTO
ATO
MTS
Strategija
proizvodnje
Slika 2.4 Relacija izmeu vrste proizvodnog sistema i strategije proizvodnje [177]
Oblik proizvodnog toka i raspored opreme
U tabeli 2.1, za razliite oblike proizvodnih sistema definisan je i odgovarajui oblik
rasporeda maina i opreme, koji moe biti:
Predmetno orijentisani tok,

Procesno orijentisan tok,
Sa fiksnom pozicijom radnog mesta i
Hibridni tok.
Hibridni tok predstavlja kombinaciju predmetnog i procesnog toka, koji se veoma esto
sree u konkretnim proizvodnim uslovima. U okviru hibridnog toka mogu se uvrstiti i
fleksibilne tehnoloke elije (FMC), kao i drugi oblici fleksibilnih tehnolokih sistema kao to
su fleksibilni tehnoloki moduli (FMM), fleksibilne tehnoloke grupe (FMG), fleksibilne
tehnoloke linije (FML), itd. [239,269].
Oblik tehnolokog toka u najveoj meri zavisi od vrste i varijantnosti proizvoda,
projektovanih koliina, raspoloive proizvodne opreme i njenog tipa, kao i usvojenih reenja
tehnolokih procesa, koji su rezultat rada tehnoloke pripreme proizvodnje.
2.3
TEHNOLOKA PRIPREMA PROIZVODNJE U ORGANIZACIONOJ

STRUKTURI PROIZVODNOG SISTEMA
Organizaciona struktura proizvodnog sistema ima dinamian karakter koji prati ciljeve
proizvodnog sistema, odnosno strategiju njegovog razvoja. Uticaj unutranjih faktora i
spoljanje sredine je veoma vaan za oblikovanje organizacione strukture, naroito ako
proizvodni sistem deluje u nestabilnom proizvodnom okruenja, kada znatno ee mora da
menja svoju organizacionu strukturu.
Izbor odgovarajue organizacione strukture proizvodnog sistema, predstavlja jednu od
najvanijih odluka, jer ako se izabere neodgovarajua organizaciona struktura, funkcionisanje
upravljakog sistema u proizvodnom sistemu nee biti u dovoljnoj meri kvalitetno.
Organizaciona struktura mora da obezbedi ostvarivanje ciljeva organizacije, optimalnu
raspodelu rada, jasno definisane funkcije u organizaciji i odgovornosti njihove realizacije,
racionalnu upotrebu kvalifikacija, iskustva i specijalistikih znanja, efikasnost rada u
timovima, iji se rad zasniva na adekvatnom sistemu informacija i komunikacija [31].
Mesto, uloga i nivo delokruga zadataka tehnoloke pripreme proizvodnje u velikoj meri
zavisi od vrste organizacione strukture proizvodnog sistema, koja je odreena unutranjom
11
podelom rada i formiranjem niih organizacionih jedinica. Postoje tri osnovna modela
organizacione strukture proizvodnih sistema, koje se meusobno mogu kombinovati u sloene
oblike strukture [51,296]:
Procesna ili centralizovana,

Predmetna ili decentralizovana i
Projektna ili matrina.
Procesna, odnosno funkcionalna ili centralizovana organizaciona struktura, predstavlja

prilaz u kome odreena funkcija vri dejstvo na prostoru celog proizvodnog sistema u okviru
svog, struno odreenog, podruja rada procesa. Ovaj oblik organizacije je pogodan za
sluaj proizvodnog sistema nieg stepena sloenosti procesa rada, slika 2.5.
UPRAVLJANJE
PREDUZEEM
MARKETING
ISTRAIVANJE I
RAZVOJ
TEHNOLOKA
PRIPREMA
PROIZVODNJE
KOMERCIJALNI
POSLOVI
PLANIRANJE I
UPRAVLJANJE
PROIZVODNJOM
PROIZVODNA
JEDINICA 1
PROIZVODNJA
RUKOVANJE
MATERIJALOM
PROIZVODNA
JEDINICA 2
EKONOMSKO
FINANSIJSKI
POSLOVI
UPRAVLJANJE
ALATOM
PROIZVODNA
JEDINICA j
..
OPTI POSLOVI
UPRAVLJANJE
KVALITETOM
..
INTEGRALNA
SISTEMSKA
PODRKA
ODRAVANJE
TEHN. SISTEMA
PROIZVODNA
JEDINICA n
Slika 2.5 Procesna struktura proizvodnog sistema

Predmetna ili decentralizovana organizaciona struktura predstavlja prilaz u kome
proizvod, proizvodni program i trite, odreuju organizacioni oblik kao skup jedinica koje
imaju sposobnost odravanja nezavisne radne i poslovne egzistencije u vremenu i datim
uslovima okoline. Ovaj oblik organizacije je pogodan za vii nivo sloenosti rada
proizvodnog sistema, slika 2.6.
UPRAVLJANJE
PREDUZEEM
MARKETING
ISTRAIVANJE I
RAZVOJ
KOMERCIJALNI
POSLOVI
PROIZVODNJA
EKONOMSKO
FINANSIJSKI
POSLOVI
OPTI POSLOVI
INTEGRALNA
SISTEMSKA
PODRKA
PRENOS ODREENIH
FUNKCIJA NA NIVO
PROIZVODNIH JEDINICA
PRENOS ODREENIH
FUNKCIJA NA NIVO
PRENOS ODREENIH
FUNKCIJA NA NIVO
TEHNOLOKA
PRIPREMA
TEHNOLOKA
PRIPREMA
TEHNOLOKA
PRIPREMA
PLAN. I UPRAV.
PROIZVODNJOM
PLAN. I UPRAV.
PROIZVODNJOM
PLAN. I UPRAV.
PROIZVODNJOM
PROIZVODNI
PROGRAM 1
RUKOVANJE
MATERIJALOM
PROIZVODNI
PROGRAM j
RUKOVANJE
MATERIJALOM
PROIZVODNI
PROGRAM n
RUKOVANJE
MATERIJALOM
(PROIZVODNA
JEDINICA 1)
UPRAVLJANJE
ALATOM
(PROIZVODNA
JEDINICA j)
UPRAVLJANJE
ALATOM
(PROIZVODNA
JEDINICA n)
UPRAVLJANJE
ALATOM
UPRAVLJANJE
KVALITETOM
ODRAVANJE
TEHN. SISTEMA
UPRAVLJANJE
KVALITETOM
ODRAVANJE
TEHN. SISTEMA
UPRAVLJANJE
KVALITETOM
Slika 2.6 Predmetna struktura proizvodnog sistema

12
ODRAVANJE
TEHN. SISTEMA
Projektna ili matrina organizaciona struktura predstavlja prilaz na principima

specijalizovanih jedinica i projektnog prilaza u upravljanju i rukovoenju proizvodnim
sistemom. Projektni prilaz u razvoju organizacione strukture je pogodan za proizvodne
sisteme najvieg stepena sloenosti, slika 2.7, gde su funkcijom proizvodnje obuhvaene
tehnoloka priprema proizvodnje (TPP), planiranje i upravljanje proizvodnjom (PPC),
rukovanje materijalom (RM), upravljanje alatom (UA), upravljanje kvalitetom (UK),
odravanje tehnikih sistema (OS).
UPRAVLJANJE
PREDUZEEM
Upravljanje
projektom
Projekat 1
Upravljanje
projektom
Projekat j
EKONOMSKO
FINANSIJSKI
POSLOVI
OPTI POSLOVI
INTEGRALNA
SISTEMSKA
PODRKA
OS
UK
UA
PROIZVODNJA
RM
KOMERCIJALNI
POSLOVI
TPP
ISTRAIVANJE I
RAZVOJ
PPC
MARKETING
Projekat n
Upravljanje
projektom
.
.
Slika 2.7 Matrina struktura proizvodnog sistema

U proizvodnoj praksi poslovnih sistema koriste se kombinacije prikazanih modela
organizacionih struktura u funkciji odnosa program proizvodnje, relacije preduzee-okolina i
raspoloivosti resursa i potencijala. Uspostavljanje timova specijalista za odreen problem
predstavlja najefikasniji postupak u razvoju i eksploataciji organizacione strukture.
U savremenim uslovima poslovanja pojavile su se i nove organizacione strukture,
odnosno modeli koji se razlikuju u odnosu na tradicionalne u tome to je teite u organizaciji
orijentisano sa:
Centralizacije na decentralizaciju,
Duboke na pliu podele rada,
Uskog na iroki raspon kontrole,
Krute na fleksibilnu strukturu,
Statike na inovativnu organizaciju,
Birokratske na organsku strukturu,
Autoriteta pojedinca na timski rad,
Nepostojanja korporativne kulture na njeno uspostavljanje,
Nespremnosti na spremnost za sprovoenje organizacijskih promena, itd.
U osnovi savremenih organizacionih struktura su informacione i komunikacione
tehnologije koje olakavaju povezivanje i umreavanje organizacije. Neke od novih
organizacionih struktura podrazumevaju stvaranje T-oblika organizacije, virtuelne
organizacije, mrene organizacije, timske organizacije, izvrnute, modularne ili beskrajno
niske organizacije, itd. [31,296].
13
2.4
MESTO I ULOGA TEHNOLOKE PRIPREME U RAZVOJU PROIZVODA
Proizvod ima svoj ivotni vek, odnosno ivotni ciklus. ivotni ciklus proizvoda se moe
definisati kao vremenski period od nastanka ideje o proizvodu pa do njegovog nestanka iz
drutvene i prirodne sredine.
Izuavanje ivotnog ciklusa proizvoda (PLC) datira jo od pedesetih godina prolog
veka, od kada je razvijen znaajan broj koncepta koji se razlikuju po definiciji, fazama od
kojih se sastoje i alata koji se koriste za njihovu realizaciju [9].
Postoje dve osnovne vrste ivotnog ciklusa proizvoda [93,216]:
Ekonomski ciklus proizvoda vremenski period u kome je proizvod prisutan na
tritu (uvoenje, rast, zrelost i opadanje) i
Tehniki ciklus proizvoda vremenski period funkcionisanja proizvoda (razvoj,
proizvodnja, trine aktivnosti, upotreba, odravanje i izlazak iz upotrebe).
U sutini moe se definisati est osnovnih faza ivotnog ciklusa proizvoda, slika 2.8:
Ideja o proizvodu / planiranje proizvoda / postavljanje zadataka
Projektovanje / razvoj proizvoda
Priprema / izrada / montaa / kontrola / korekcije
Marketing / promocija / distribucija / prodaja
Instalisanje / upotreba / odravanje / dogradnja
Revitalizacija / recikliranje / odstranjivanje / prerada / deponovanje
U ivotnom ciklusu proizvoda centralno mesto zauzima faza razvoja, u okviru koje se
generie kvalitet proizvoda, ali i najvei broj greaka (prema pravilu desetica 1), koje je
neophodno otkloniti u to ranijoj fazi razvoja proizvoda.
TRITE/POTREBE/PROBLEMI
POTENCIJAL/CILJEVI KOMPANIJE
PROJEKTOVANJE/RAZVOJ
PROIZVODA
PRIPREMA/IZRADA/MONTAA/
KONTROLA/KOREKCIJE
MARKETING/PROMOCIJA/
DISTRIBUCIJA/PRODAJA
ZAHTEVI, CILJEVI
UPRAVLJANJE IVOTNIM CIKLUSOM PROIZVODA
IDEJA/PLANIRANJE PROIZVODA/
POSTAVLJANJE ZADATAKA
INSTALISANJE/UPOTREBA/
ODRAVANJE/DOGRADNJA
REVITALIZACIJA
RECIKLIRANJE
ODSTRANJIVANJE/PRERADA/
DEPONOVANJE/OKOLINA
Slika 2.8 ivotni ciklus proizvoda [69,128]
Otkrivena greka i njena ispravka u razvoju proizvoda iznosi 1 novanu jedinicu, u proizvodnji 10 novanih
jedinica, dok nakon plasmana proizvoda na trite ona iznosi 100 novanih jedinica.
14
Razvoj proizvoda obuhvata vremenski period od ideje o proizvodu pa do generisanja

svih potrebnih i proverenih informacija za izradu, montau, kontrolu, pakovanje, skladitenje,
transport, stavljanje u promet, instalisanje, upotrebu, odravanje, servisiranje, povlaenje i
reciklau proizvoda. Odavde sledi da faza razvoja proizvoda informaciono obuhvata veliki
deo ivotnog ciklusa proizvoda.
Osnovne faze razvoja proizvoda su [216]:
Prikupljanje, selekcija i izbor ideja i postavljanje zadataka razvoja proizvoda,
Konstruisanje proizvoda (konstrukciona priprema)
o koncipiranje
o oblikovanje
o razrada
Tehnoloko i proizvodno osvajanje
o tehnoloka priprema proizvodnje
o planiranje i upravljanje proizvodnjom
o nabavka i kooperacija
o proizvodnja i integralna sistemska podrka
o upravljanje kvalitetom
Ispitivanje proizvoda, odnosno modela, prototipa, nulte i probne serije, i
Lansiranje i promocija proizvoda.
U fazi tehnolokog i proizvodnog osvajanja proizvoda najznaajnije mesto ima
tehnoloka priprema proizvodnje, koja uz konstrukcionu pripremu, ima najvei uticaj na
trokove i kvalitet razvoja proizvoda, odnosno proizvodnje. Veoma je bitno da se, pored
projektovanja tehnolokih procesa, izvri analiza tehnologinosti konstrukcionih reenja pre
proizvodnje prototipa, nulte serije, probne serije i redovne proizvodnje. Da bi se to postiglo
mora postojati odreeni nivo simultanog odvijanja faza razvoja proizvoda, to za rezultat ima
skraenje ciklusa razvoja, smanjenje trokova i ostvarenje zadovoljavajueg kvaliteta
razvijenog proizvoda.
Faza razvoja proizvoda moe da se posmatra kao set sloenih odgovora na osnovna
pitanja: ZATO proizvoditi? TA proizvoditi? KAKO proizvoditi? GDE proizvoditi? KO
proizvodi? KADA proizvoditi? Pronalaenjem odgovora na postavljena pitanja identifikuju se
i odgovarajue funkcije proizvodnog sistema koje uestvuju u realizaciji planiranja u okviru
faze razvoja proizvoda, od ideje do finalnog proizvoda, slika 2.9.
ZATO ?
KAKO ?
KADA ?
MARKETING
TEHNOLOKA
PRIPREMA
UPRAVLJANJE
PROIZVODNJOM
IDEJA
PROIZVOD
TA ?
GDE, KO ?
KONSTRUKCIONA
PRIPREMA
PLANIRANJE
PROIZVODNJE
Slika 2.9 Funkcije planiranja u okviru faze razvoja proizvoda [101,253]

Svaka od posmatranih funkcija sadri manji ili vei set inenjerskih pitanja na koja je
potrebno dati odgovor, kako bi se uspeno realizovao proces razvoja proizvoda. U industriji
prerade metala mogu se identifikovati osnovne aktivnosti u procesu razvoju proizvoda sa
odgovarajuim zadacima koje se u njima realizuju, slika 2.10. Svaka funkcija, odnosno
15
aktivnost, zahteva eksperte znanja iz svog domena, dok preseci aktivnosti zahtevaju
odgovarajui nivo zajednikog timskog rada.
Geometrijski bazirano
projektovanje
Projektovanje pomocu
tipskih oblika
3D solid modeliranje
Modeliranje bazirano
na tipskim
oblicima (TO)
Odnosi tolerancija
Optimizacija konstrukcije
proizvoda (ogranienja i
alternative TO)
Izdvajanje i
prepoznavanje tipskih
oblika i njihove
meusobne interakcije
Izbor operacija
Izbor maina, alata,
pribora i merila
Definisanje operacija i
zahvata izrade
Izbor pripremka
Izbor materijala
Definisanje strategije
proizvodnje
PROJEKTOVANJE
PROIZVODA
PROJEKTOVANJE
TEHNOLOKIH
PROCESA
(TEHNOLOKA
PRIPREMA)
PREPOZNAVANJE
TIPSKIH OBLIKA
UPRAVLJANJE
PROIZVODNJOM
PLANIRANJE
RESURSA
Plan rasporeda resursa

elijsko projektovanje
Procena trokova
Planiranje proizvodnih
resursa MRP
Proizvodna baza znanja
Planiranje operacija
Izrada NC programa
Organizacija proizvodnje
Raspodela poslova
Terminiranje
proizvodnje u pogonu
Provera kapaciteta
pogona
Planiranje kapaciteta
Planiranje proizvodnje
Proraun i planiranje
proizvodnih kapaciteta
MRPI i MRPII
Slika 2.10 Prikaz aktivnosti i odgovarajuih zadataka u razvoju proizvoda [253,255]

S obzirom na prethodno iznete injenice moe se konstatovati da se proces razvoja
proizvoda ne sme posmatrati i organizovati sektorski, kao npr. deo funkcije istraivanja i
razvoja, to je u metalopreraivakoj industriji kod nas veoma est sluaj. Razvoj proizvoda
je multifunkcionalni proces koji se odvija u veem broju poslovnih funkcija proizvodnog
sistema, ija se dobrota ocenjuje sa stanovita celine, a ne dobrote jedne funkcije ili
aktivnosti.
Ubrzavanje svih procesa i promena u trinom poslovanju preduzea zahteva adekvatno
reagovanje u smislu stalnog unapreenja metodologije razvoja proizvoda. Od proizvodnih
sistema se zahtevaju sve sloeniji proizvodi sa to kraim rokom isporuke. To nije mogue
ostvariti sekvencijalnim prilazom, ni sa stanovita ostvarenja potrebnog kvaliteta proizvoda,
niti sa stanovita optimizacije investicionih ulaganja u razvoj i pravovremenog razvoja
proizvoda. Reenje se nalazi u paralelnom, simultanom izvoenju faza razvoja proizvoda.
2.4.1 Varijantnost strukture razvoja proizvoda
Na strukturu faza razvoja proizvoda, pa tako i tehnoloku pripremu proizvodnje,
znaajan uticaj imaju:
Osnovni prilazi organizovanja razvoja proizvoda,

Vrsta proizvoda,
Stepen novosti proizvoda,
Tip proizvodnje,
Priroda proizvoda,
Prilaz u razvoju proizvoda, i dr.
16
Osnovni prilazi organizovanju razvoja proizvoda

Postoje dva osnovna prilaza organizovanja razvoja proizvoda u proizvodnom sistemu.
Prvi je sekvencijalni koji se karakterie rednim izvoenjem pojedinih faza razvoja proizvoda,
esto nazvan "preko zida". Drugi je simultani koji se karakterie paralelnim ili uporednim
izvoenjem pojedinih faza razvoja proizvoda. Simultani prilaz organizovanja razvoja
proizvoda realizuje se primenom koncepta konkurentnog inenjerstva (CE), odnosno
simultanog inenjerstva (SE), ija je osnovna prednost u skraenju vremena razvoja proizvoda
i brem izlasku proizvoda na trite, slika 2.11.
a)
Tehnoloka priprema
proizvodnje
Projektovanje
proizvoda
Marketing i
prodaja
Proizvodnja
proizvoda
Dobavljai
Inenjering
kvaliteta
Projektovanje
proizvoda
b)
Tehnoloka priprema
proizvodnje
Proizvodnja
proizvoda
Skraenje ciklusa
Proizvod raspoloiv
Ciklus razvoja proizvoda, konkurentno inenjerstvo
Vreme
Ciklus razvoja proizvoda, sekvencijalno inenjerstvo
Slika 2.11 Razvoj proizvoda primenom

a) klasinog sekvencijalnog inenjerstva b) konkurentnog inenjerstva [222]
Primenom konkurentnog inenjerstva u razvoju proizvoda paralelno se reavaju
tehnika, tehnoloka i ekonomska pitanja, kroz stvaranje timova strunjaka iz razliitih oblasti
prema pojedinim aktivnostima, odnosno fazama razvoja.
Vrsta proizvoda
Prema standardu ISO 9000 postoji vie kategorija generikih proizvoda, kao to su
hardware, software, materijalni proizvodi i usluge. U posmatranom radu pod pojmom
proizvod posmatrae se materijalni proizvodi iz oblasti mainogradnje.
Stepen noviteta proizvoda
S obzirom na stepen noviteta proizvoda, struktura procesa razvoja proizvoda se znatno
razlikuje prema vrsti odgovarajuih zadataka i nivou poznavanja, tabela 2.4. Iz tabele se moe
zakljuiti da nije ista struktura faza razvoja proizvoda za razliite stepene noviteta proizvoda,
posebno je razlika izraena za novi i ponovljeni proizvod, jer je rizik razvoja novog daleko
vei nego ponovljenog proizvoda. Kod novog proizvoda moraju se izvriti sve faze
konstruisanja proizvoda, kao i tehnoloko-proizvodnog osvajanja u ijem su sastavu i zadaci
tehnoloke pripreme proizvodnje.
Kod ponovljenog proizvoda konstrukcija proizvoda je u znaajnoj meri poznata, pa se
vre samo preventivne korekcije na proizvodu, s obzirom na zahteve trita ili korekcije
zahtevane od strane drugih faza razvoja proizvoda. Prototip se kod ove vrste proizvoda vrlo
retko izrauje, a u zavisnosti od tipa proizvodnje postoji potreba za izradom nulte i probne
serije. Tehnoloka priprema proizvodnje kod ponovljenih proizvoda je takoe u velikoj meri
17
olakana, jer se mogu iskoristiti ve postojei tehnoloki procesi proizvodnje, uz odreene

korekcije s obzirom na poboljanje konstrukcije proizvoda, raspoloivost proizvodnih resursa,
potreban obim proizvodnje, itd.
Tabela 2.4 Vrste zadatka razvoja proizvoda s obzirom na novitet proizvoda [216]
VRSTA ZADATAKA I
NIVO POZNAVANJA
NOVI
PROIZVOD
STEPEN NOVITETA PROIZVODA

PROIZVOD SA
VARIJANTNI
PRILAGOENI
POZNATIM
PROIZVOD
PROIZVOD
NAINOM
DELOVANJA
PONOVLJENI
PROIZVOD
VEZE SA OKOLINOM
FUNKCIONALNA
STRUKTURA
(KONCIPIRANJE)
FIZIKA
STRUKTURA
(OBLIKOVANJE)
KONSTRUKCIONA
STRUKTURA
(RAZRADA)
TEHNOLOKO I
PROIZVODNO
OSVAJANJE
DELIMINO
POZNATO
NEPOZNATO
ZNAAJNO
POZNATO
POZNATO
Struktura razvoja novog proizvoda za sluaj masovne proizvodnje prikazana je na slici

2.13. Posmatrana struktura sadri sve zadatke razvoja proizvoda koji se odnose i na druge
stepene noviteta proizvoda i tipove proizvodnje.
IDEJE
PRIKUPLJANJE I
SELEKCIJA
IDEJA
PROJEKTNI
ZADATAK
TEHNOLOGIJA / ORGANIZACIJA / TROKOVI / ROKOVI
KONSTRUISANJE
TEHNOLOKO I
PROIZVODNO
OSVAJANJE
ISPITIVANJE
LANSIRANJE I
PROMOCIJA
MODEL
PROIZVODA
PROTOTIP
PROIZVOD NULTE
SERIJE
PROIZVOD
PROBNE SERIJE
PROIZVOD
REDOVNE SERIJE
Osnovno/neophodno
delovanje
Potrebno delovanje
Preventivno/korektivno
delovanje
Slika 2.13 Struktura procesa razvoja novog proizvoda za masovnu proizvodnju

Osnovni zadatak izrade prototipa je provera funkcionalnosti proizvoda. Veoma je bitno
da se konstruisanje, tehnoloko i proizvodno osvajanje i ispitivanje prototipa novog proizvoda
18
za masovnu proizvodnju izvede isto kao kod novog proizvoda za pojedinanu proizvodnju. To
znai, da se tehnoloka priprema proizvodnje mora integrisati u proces razvoja proizvoda a ne
da bude faza koja sledi nakon konstruisanja novog proizvoda.
Kod proizvoda nulte serije interes se pomera prema tehnolokoj pripremi proizvodnje,
odnosno usklaivanju konstrukcije proizvoda sa tehnolokim potencijalima proizvodnog
sistema. Osnovni zadatak proizvoda nulte serije je da se proveri funkcionalnost i
tehnologinost izrade proizvoda u pogledu procesa, alata, pribora, itd. U cilju uspenog
razvoja proizvoda neophodno je da se konstruisanje, tehnoloko i proizvodno osvajanje
proizvoda nulte serije izvede na isti nain kao kod proizvoda za maloserijsku proizvodnju.
Kod probne serije panja je usmerena na optimizaciju konstrukcije proizvoda s obzirom
na tehnologinost izrade i montae proizvoda i organizaciju masovne i velikoserijske
proizvodnje. Osnovni zadatak probne serije je projektovanje, usklaivanje i provera
proizvodnih tokova, najee proizvodnih i montanih linija.
Tip proizvodnje
Uticaj tipa proizvodnje na strukturu razvoja proizvoda je veoma slian kao i uticaj
stepena noviteta proizvoda. Struktura procesa razvoja novog proizvoda koji se proizvodi u
masovnoj proizvodnji znaajno se razlikuje od strukture razvoja novog proizvoda koji se
proizvodi u pojedinanoj i maloserijskoj proizvodnji, dok se u manjoj meri razlikuje od
strukture u srednjeserijskoj i velikoserijskoj proizvodnji. Prethodno izneti stavovi su potvreni
slikom 2.14 i tabelom 2.5.
Tabela 2.5 Uticaj tipa proizvodnje na strukturu procesa razvoja proizvoda
TIP PROIZVODNJE
MASOVNA
VELIKOSERIJSKA
SREDNJESERIJSKA
MALOSERIJSKA
POJEDINANA
PROTOTIP
NULTA SERIJA
PROBNA
SERIJA
REDOVNA
SERIJA
NEPOTREBNO
PREVENTIVNO
NEOPHODNO
Proces razvoja proizvoda koji se proizvodi u masovnoj proizvodnji, nosi sa sobom i

visoka ulaganja u razvoj takvog proizvoda. Zbog toga razvoj proizvoda visoke sloenosti
mogu realizovati samo proizvodni sistemi koji imaju razvojni, tehnoloki, proizvodni i
finansijski kapacitet, odnosno potencijal.
Tok razvoja proizvoda za pojedinanu proizvodnju je znaajno vremenski krai, jer ovi
proizvodi obavljaju ulogu i prototipa i proizvoda nulte i probne serije, odnosno poistoveuju
se sa proizvodom redovne proizvodnje, ali je, sa druge strane, i rizik od neuspeha vei.
Priroda proizvoda
Priroda proizvoda ima znatno vei uticaj na sadraj pojedinih faza razvoja nego na
strukturu procesa razvoja proizvoda. Po svom sadraju, potrebnom znanju i sredstvima bitno
se razlikuju pojedine faze razvoja proizvoda npr. poljoprivredne tehnike od proizvoda
digitalne tehnike, itd.
19
Prilaz u razvoju proizvoda

Postoje dva osnovna prilaza tehnolokog i proizvodnog osvajanja proizvoda koji se
mogu preslikati i na proces razvoja proizvoda [37,100,190,270,295]:
Pojedinani i
Grupni, odnosno tipski prilaz.
Iako su grupni i tipski prilazi nastali u tehnolokoj pripremi, odnosno u projektovanju

tehnolokih procesa pod imenom tipska i grupna tehnologija, principi posmatranog prilaza se
u znaajnoj meri koriste i u drugim fazama razvoja proizvoda, posebno u delu koji se odnosi
na konstruisanje, kao i kod projektovanja strukture proizvodnog sistema i proizvodnje delova
i proizvoda, slika 2.14. Osnovni cilj primene grupisanja u podruju projektovanja proizvoda,
projektovanja tehnolokih procesa i procesa proizvodnje je izrada i ugradnja delova
unificiranih oblika, standardizovanih veliina, slinih kvaliteta i materijala, itd.
ULAZ
Program proizvodnje
ULAZ
Program proizvodnje
Individualni prilaz u
projektovanju
proizvoda
Grupni i tipski prilaz u

projektovanju
proizvoda
''Grupni'' i ''tipski''
crtei
Pojedinani crtei
projektovanju
tehnolokih procesa

projektovanju
tehnolokih procesa
Individualni tehnoloki
procesi
Grupni i tipski
tehnoloki procesi
izvoenu procesa
proizvodnje

izvoenu procesa
proizvodnje
Individualno proizvedeni
delovi i proizvodi
Grupe i tipovi
proizvedenih delova
IZLAZ
IZLAZ
a) individualni prilaz
b) grupni i tipski prilaz
Slika 2.14 Uporedni prikaz pojedinanog i grupnog prilaza u razvoju i proizvodnji

proizvoda
2.5
OSNOVNI ZADACI TEHNOLOKE PRIPREME PROIZVODNJE
Trite od privrede zahteva efikasnu proizvodnju, poslovanje i razvoj, kao i brzo

prilagoavanje zahtevima potroaa. U savremenim uslovima poslovanja zastarele su i
nedovoljno efikasne metode koje se zasnivaju samo na analizi dobijenih rezultata.
Proizvodnja se mora to detaljnije predviati, planirati, pripremiti i organizovati, a rezultati
postignuti odreenim metodama i sredstvima treba da se mere i uporeuju sa podacima
planiranim u pojedinim funkcijama proizvodnog sistema. Poseban znaaj za razvoj i
unapreenje proizvodnje ima funkcija pripreme proizvodnje.
Delokrug rada pripreme proizvodnje odnosi se na razvoj i oblikovanje proizvoda, na
planiranje i razradu dokumentacije i informacija za proizvodnju, kao i na sve mere i funkcije
koje osiguravaju i kontroliu realizaciju proizvodnje. Sistemski prilaz u radu pripreme
proizvodnje je osnovni preduslov za ekonominu i produktivnu proizvodnju [109].
20
Priprema proizvodnje u industriji prerade metala se deli na tehniku i operativnu

pripremu. Tehnika priprema proizvodnje obuhvata dve najvanije tehnike funkcije
proizvodnih sistema. Prva se odnosi na projektovanje proizvoda, poznata pod nazivom
konstrukciona priprema, a druga na projektovanje tehnolokih procesa, poznata pod nazivom
tehnoloka priprema proizvodnje. Operativna priprema obuhvata druge dve funkcije koje se
odnose na planiranje i upravljanje proizvodnjom.
Osnovni zadaci koji se reavaju u okviru tehnoloke pripreme proizvodnje su:
Analiza tehnologinosti konstrukcije proizvoda,

Projektovanje tehnolokih procesa proizvodnje (u uem smislu),
Definisanje vrste, karakteristika i koliine pojedinih sredstava za rad,
Definisanje normativa materijala, vremena, itd.
Konstruisanje specijalnih alata, pribora i drugih ureaja,
Generisanje upravljakih informacija za obradu, montau, merenje, transport,
rukovanje materijalom, itd.
Definisanje sloenosti procesa rada, strunosti i broja radnika,
Odreivanje vremena i trokova proizvodnje,
Projektovanje tehnolokih osnova proizvodnog sistema,
Projektovanje tehnolokih reenja zatite ivotne sredine od primenjenih
tehnologija,
Definisanje vrsta i koliina pomonog i potronog materijala,
Definisanje uputstava za rad,
Tehnoekonomska optimizacija pojedinih aktivnosti tehnoloke pripreme,
Simulacija i vizuelizacija tehnolokih procesa i drugih aktivnosti, itd.
U okviru projektovanja tehnolokih procesa reavaju se mnogi zadaci, kao to su izbor

ili projektovanje pripremaka, prepoznavanje i izdvajanje tipskih tehnolokih oblika,
definisanje zahvata i njihovo grupisanje u operacije obrade, izbor obradnih i tehnolokih
sistema, definisanje operacija izrade i redosleda njihovog izvoenja, odreivanje dodataka za
obradu i odgovarajuih tolerancija zahvata, izbor tehnolokih baza i odgovarajuih pribora,
izbor sistema alata, izbor metoda merenja i odgovarajuih merila, izbor parametara i strategije
rada, i mnogi drugi. Izlazni rezultat aktivnosti tehnoloke pripreme se odnosi na definisanje
tehnoloke dokumentacije, koja moe biti u raznim oblicima, od sadraja tehnolokog
procesa, karti operacija pa do upravljakih programa, i kao takva moe se definisati u
pisanom i/ili elektronskom, odnosno digitalnom obliku. Oblik i stepen preciziranja tehnoloke
dokumentacije zavisi od tipa proizvodnje, sistema projektovanja tehnolokih procesa i vrste
obradnih i tehnolokih sistema koji se primenjuju.
Aktivnosti koje prethode izradi kvalitetne tehnoloke dokumentacije su meusobno
povezane i uslovljene mnogim faktorima. U cilju kvalitetnog rada tehnoloke pripreme
proizvodnje, neophodno je da projektant tehnolog poseduje odreene kvalitete [41]:
Sposobnost analize tehnologinosti proizvoda,

Znanje o zavisnosti tanosti i kvaliteta povrina proizvoda,
Znanje o razliitim procesima proizvodnje,
Znanje o materijalima, mainama, alatima, priborima i drugim resursima,
Znanje za odreivanje operacija, zahvata, dodataka za obradu, parametara
obrade,
Znanje za odreivanje vremena i trokova proizvodnje,
Znanja iz informacionih tehnologija, kao to je npr. poznavanje rada u
odgovarajuim CAx sistemima, rada sa bazama podataka, itd.
21
2.5.1 Osnove projektovanja tehnolokih procesa

U pogledu sadraja pojma projektovanja tehnolokog procesa u literaturi se sreu
razliite definicije. Prema definiciji udruenja mainskih inenjera (SME), projektovanje
tehnolokih procesa predstavlja sistematsko definisanje metoda pomou kojih se proizvodi
izrauju ekonomino i produktivno [136]. Osnovna podela projektovanja tehnolokih procesa
odnosi se na tehnoloke procese izrade, montae, kontrole, reciklae, itd. U ovom radu
akcenat je dat na projektovanje tehnolokih procesa izrade proizvoda.
Projektovanje tehnolokih procesa obuhvata transformaciju polaznog materijala ili
pripremka u gotov deo, uz potrebnu promenu njegovog oblika, dimenzija, estetskog izgleda,
unutranjih svojstava materijala obradka i kontrolu obrade [174]. Projektovanje tehnolokih
procesa u sutini predstavlja davanje odgovora na veliki broj upita vezanih za proizvodnju,
meu kojima su najznaajniji [25,143]:
Kojim vrstama i kojim redosledom treba vriti obradu,

Na kojim obradnim i tehnolokim sistemima,
Kojim alatima, priborima i merilima,
Kojim parametrima obrade,
Za koje vreme i
Sa kolikim trokovima.
Najvaniji ulazni podaci za projektovanje tehnolokih procesa su 2D crte i/ili 3D

model proizvoda, podaci o obimu proizvodnje u odreenom vremenskom periodu, podaci o
raspoloivim proizvodnim resursima, odnosno pripremcima, obradnim sistemima, alatima,
priborima, merilima, itd., kao i drugi tehniko/ekonomski zahtevi. Rezultat projektovanja
tehnolokih procesa predstavlja tehnoloka dokumentacija i informacije neophodne za
planiranje i upravljanje proizvodnjom, kao i sam proces proizvodnje, slika 2.15.
ULAZ
- Crte i/ili model proizvoda
`
- Obim prozvodnje
- Raspoloivi proizvodni resursi
- Drugi tehniko/ekonomski zahtevi
IZLAZ
PROJEKTOVANJE
TEHNOLOKIH
PROCESA
- Sadraj tehnolokog procesa

- Karte operacija
- Upravljaki programi
- Druga tehnoloka dokumentacija i
informacije
Slika 2.15 Ulazni podaci i izlazni rezultati projektovanja tehnolokih procesa

Pri projektovanju tehnolokih procesa postoje dva granina sluaja, prvi je
projektovanje tehnolokih procesa za postojei proizvodni sistem a drugi za novi proizvodni
sistem ili pogon. Kod prvog sluaja uglavnom se biraju postojei proizvodni resursi, dok se u
drugom sluaju biraju adekvatni i dostupni optimalni resursi, pri emu se praktino stvaraju
podloge za projektovanje odgovarajueg proizvodnog sistema.
Tehnoloki proces se sadri od jedne ili vie operacija, operacija sadri jedan ili vie zahvata,
zahvat sadri jedan ili vie prolaza, koji, se dalje sadre od pokreta. Varijantnost operacija,
zahvata, prolaza, pokreta, pored varijantnosti pripremaka ini prostor odluivanja pri
projektovanju tehnolokog procesa, koji odreuju tri ose, slika 2.16. Prva osa se odnosi na
izbor faza, odnosno varijanti i redosleda operacija, druga na izbor varijanti strukture operacija,
a trea na izbor varijanti tehnolokog procesa proizvodnje.
Sadraj tehnolokog procesa karakterie vrsta i redosled operacija i podoperacija u
tehnolokom procesu proizvodnje odreenog proizvoda. U tehnolokim procesima izrade
proizvoda operacije i zahvati se mogu izvoditi redno, paralelno i kombinovano, odnosno
redno-paralelno. U zavisnosti od nainima njihovog izvoenja, mogu se definisati razliite
22
varijante realizacije operacija i zahvata od diferenciranog do koncentrisanog izvoenja, sa

koncentracijom prvog, drugog i treeg stepena.
Slika 2.16 Prostor odluivanja pri projektovanju tehnolokih procesa [142]

2.5.1.1
Metode projektovanja tehnolokih procesa
Opta podela metoda za projektovanje tehnolokih procesa, prema brojnim autorima,

moe se izvriti na, slika 2.17:
Klasino (manuelno) projektovanje i
Raunarom podrano projektovanje.
PROJEKTOVANJE
TEHNOLOKIH PROCESA
MANUELNO
(runo)
VARIJANTNI
PRILAZ
AUTOMATIZOVANO
(raunarom podrano)
VARIO-GENERATIVNI
PRILAZ
GENERATIVNI
PRILAZ
Slika 2.17 Metode projektovanja tehnolokih procesa [236]

Pri manuelnom projektovanju tehnolokih procesa na kvalitet samog reenja utiu
mnogobrojni faktori, koji u velikoj meri zavise od nivoa znanja i iskustva tehnologa. Osnovne
karakteristike ovog naina projektovanja tehnolokih procesa se ogledaju u sledeem:
Tehnolog subjektivno donosi odluke na osnovu iskustva i intuicije, najee ne
uputajui se dublje u analizu tehnologinosti proizvoda,
Oteana analiza alternativnih reenja i optimizacija tehnolokih procesa,
Retko se vri standardizacija tehnolokih procesa, to dovodi do razliitih
tehnolokih procesa za iste ili sline proizvode,
Odreivanje merodavnih parametara obrade se veoma esto vri procenom,
iskustveno bez primene literaturnih informacija i optimizacije,
Veoma esto se vri projektovanje tehnolokih procesa definisanjem samo spiska
operacija, dok je detaljno projektovanje preputeno operaterima na mainama,
to dovodi do nestandardne i nepotpune dokumentacije,
23
Postojea reenja tehnolokih procesa se sporo auriraju u skladu sa

mogunostima savremenih obradnih i tehnolokih sistema,
Promene tehnolokih procesa nastale u samom procesu proizvodnje usled raznih
proizvodnih zahteva ili promena u konstrukciji, veoma se retko auriraju,
Veoma slaba veza izmeu konstrukcione i tehnoloke pripreme to dovodi do
velikih tekoa u realizaciji procesa proizvodnje, i dr.
Nedostaci klasinog naina projektovanja tehnolokih procesa prvo su se poeli reavati

primenom naunih metoda, kao to su grupna i tipska tehnologija, a potom i informacionih
tehnologija, to se prevashodno ogleda u razvoju sistema za automatizovano projektovanje
tehnolokih procesa, odnosno CAPP sistema, kao i njihovu integraciju sa drugim CAx
sistemima. Osnovna primena CAPP sistema usmerena je na [41,133]:
Smanjenje vremena i trokova projektovanja kvalitetnih tehnolokih procesa,
Sistematizaciju, kategorizaciju i memorisanje znanja za projektovanje
tehnolokih procesa,
Optimizaciju tehnolokih procesa,
Veu produktivnost projektanata tehnolokih procesa,
Mogunost povezivanja sa ostalim CAx aktivnostima,
Smanjenje potrebe za visoko kvalitetnim tehnolozima, kao i lake obrazovanje
novih projektanata tehnolokih procesa, itd.
Sistemi projektovanja tehnolokih procesa
2.5.1.2
Tri osnovna sistema projektovanja tehnolokih procesa su:
Sistem individualnog projektovanja,

Projektovanje na principima tipske tehnologije i
Projektovanje na principima grupne tehnologije.
Polazei od principa klasifikacije i grupisanja asortimana proizvoda proizvodnog

sistema, koji je postavio i verifikovao Mitrofanov [189], ukupan asortiman delova je
sistematizovan prema tehnolokoj slinosti, odnosno podeljen na odreene celine za koje je
racionalno primeniti koncept individualne, grupne i tipske tehnologije, slika 2.18.
Asortiman delova
proizvodnog sistema
Klase delova sa unificiranim

tehnolokim procesom
Obradni
centri
NC strugovi
Brusilice
Builice
Glodalice
Strugovi
Revolver
strugovi
Automati
Klasa delova za obradu na

mainama
Individualni delovi
Formiranje grupa delova
Formiranje grupa i tipova
Individualni tehnoloki
procesi
Grupne operacije i grupni

tehnoloki procesi
Grupni i tipski tehnoloki

procesi
Slika 2.18 Sistematizacija delova iz proizvodnog programa preduzea prema razliitim

sistemima projektovanja tehnolokih procesa [189]
24
Projektovanje individualnih tehnolokih procesa

Individualni tehnoloki procesi se projektuju i primenjuju za izradu pojedinanih
delova, prema njihovom crteu, obimu proizvodnje, raspoloivim proizvodnim resursima i
drugim tehnikim uslovima koji su na raspolaganju projektantima u proizvodnom sistemu. Pri
ovom nainu projektovanja uzimaju se samo konstrukciono-tehnoloke karakteristike dela, to
utie na to da se, bez obzira na klasifikaciju delova, najee primenjuju posebni tehnoloki
procesi proizvodnje za svaki deo iz programa proizvodnje.
Osnovne karakteristike individualnog naina projektovanja tehnolokih procesa su:
Raznovrsnost proizvoda i delova,

Razliiti tehnoloki procesi za sline delove,
Dua vremena pripreme proizvodnje,
Razraeni procesi, izabrani i/ili projektovani alati i pribori esto gube vrednost
pri promeni programa proizvodnje,
Tekoa u obezbeivanju dovoljnog iskorienja kapaciteta,
Duga pripremno-zavrna vremena za sluaj da su koliine delova male,
Dugi rokovi isporuke proizvoda, odnosno vremena trajanja ciklusa proizvodnje,
Tekoe u auriranju baza podataka,
Visoki trokovi zaliha materijala i delova,
Sloenost planiranja i upravljanja proizvodnjom, itd.
Na smanjenje negativnih karakteristika individualnog projektovanja tehnolokih procesa

uticala je primena raunara u tehnolokoj pripremi, posebno primena generativnih CAPP
sistema, koji su i bazirani na projektovanju tehnolokih procesa za svaki deo pojedinano.
Projektovanje grupnih i tipskih tehnolokih procesa
Tipska i grupna tehnologija razvijene su kao rezultat saznanja:
Da proizvodnost procesa raste, za konstantne druge veliine porastom serijnosti

u procesu proizvodnje i
Da slinost predmeta rada smanjuje rasipanje relevantnih karakteristika i daje
mogunosti lakeg iznalaenja optimalnih reenja.
Primena tipske i grupne tehnologije bazira se na klasifikaciji i grupisanju delova u

odreene tehnoloke i operacijske grupe, odgovarajuim metodama grupisanja. Osnovne
metode klasifikacije i grupisanja su [20,189]:
Vizuelna klasifikacija,
Analiza tehnolokih procesa PFA (Production Flow Analysis) i
Konstrukciono-tehnoloki klasifikatori PCA (Part Coding and Classification
Analysis).
Klasifikacija i grupisanje delova primenom konstrukciono-tehnolokih klasifikatora je

najzastupljeniji metod formiranja tehnolokih i operacijskih grupa pomou kodiranja delova.
Postoje tri osnovna tipa sistema za klasifikaciju [20,143]:
Klasifikacija sa hijerarhijskom strukturom (monokod),

Klasifikacija sa lananom strukturom (polikod) i
Klasifikacija sa hibridnom strukturom (multikod).
25
Hijerarhijski kod ili monokod ima strukturu drveta u kojoj svaki vor pojaava
informaciju prethodnog, tj svaka pozicija odnosno kodno mesto u strukturi zavisi od
prethodno izabrane pozicije (slika 2.19). Orijentisan je za potrebe projektovanja i pogodan za
grupisanje i kodiranje delova na bazi geometrijskog oblika, veliine, mera i sl.
ROTACIONI DELOVI
5XXXXX
51XXXX
52XXXX
53XXXX
59XXXX
531XXX
532XXX
533XXX
539XXX
5321XX
5322XX
5323XX
5329XX
53211X
53212X
53213X
53219X
53213A
53213B
53213C
53219H
53213B
KLASIFIKACIONI BROJ
Slika 2.19 Klasifikacija sa hijerarhijskom strukturom

Lanani kod ili polikod ima strukturu gde je pri formiranju koda svako kodno mesto
nezavisna informacija i ne zavisi od prethodnog kodnog mesta. Pogodan je za aplikacije u
proizvodnji, kao to je klasifikacija maina, alata, operacija obrade (slika 2.20).
VREDNOST
MESTO
Klasa
delova
1
2
Spoljanji
oblik
1
2
Unutranji
oblik
1
2
Specijalni
oblici
1
2
Tanost
Materijal
1
2
A
B
Slika 2.20 Klasifikacija sa lanaanom strukturom

Klasifikacija i kodiranje sa hibridnom strukturom predstavlja kombinaciju prethodne
dve metode i moe da obezbedi najbolje reenje primene klasifikacije i kodiranja kada se
istovremeno zahteva pogodnost za projektovanje i proizvodnju. Obino poetna kodna mesta
imaju monokodu strukturu, a ostala kodna mesta polikodu strukturu.
Procesi klasifikacije i kodiranja mogu se u znaajnoj meri automatizovati primenom
raunara, ime se ostvaruju brojne prednosti, kao to su smanjenje greaka i skraivanje
vremena klasifikacije i kodiranja.
U svetu su razvijeni brojni konstrukciono-tehnoloki klasifikatori za klasifikaciju i
kodiranje delova meu kojima su najpoznatiji [20,143,270,272,296]:
OPITZ klasifikacioni sistem hibridne strukture, razvijen na Nemakom

Univerzitetu u Aachen-u,
26
CODE klasifikacioni sistem hibridne strukture, razvijen od strane

Manufacturing Data System u SAD,
MICLASS/MULTICLASS sistem polikode strukture, razvijen u Holandiji,
DCLASS sistem hibridne strukture, razvijen na Brigham Young University u
SAD,
KK-3 sistem za kodiranje hibridne strukture, razvijen od strane Japanskog
udruenje za promociju mainske industrije (JSPMI),
IAMA sistem klasifikacije i kodiranja delova, razvijen na Institutu za alatne
maine i alate Mainskog fakulteta u Beogradu, i mnogi drugi.
U uslovima navedenih saznanja, projektovanje tehnolokih procesa na osnovama tipske

i grupne tehnologije ima za cilj poveanje koliina proizvoda u okviru proizvodnog programa
na principima slinosti, ime se poveava serijnost delova i prelazi na vie tipove proizvodnje,
omoguujui primenu obradnih i tehnolokih sistema povienog stepena efikasnosti. Prilaz na
poveanju koliina se zasniva na objedinjavanju proizvoda slinih karakteristika, odnosno
sistematizaciji proizvoda na osnovu njihove konstrukciono-tehnoloke slinosti, u cilju
standardizacije tehnolokih procesa izrade [189,190].
Tipska tehnologija se zasniva na klasifikaciji delova iji je cilj formiranje ureenih
skupova od geometrijsko, odnosno procesno slinih delova i dobijanje tipova delova, a grupna
tehnologija se zasniva na operacijsko slinim delovima i dobijanju operacijskih grupa.
Grupisanje delova moe da se izvri na klase, podklase, grupe i tipove [189,272].
Klasu ine delovi ija je karakteristika zajednika namena, konstrukcioni oblik i jednake
metode reavanja osnovnih tehnolokih zadataka. Podklasa sadri delove koji imaju
zajedniku konfiguraciju i sline redoslede operacija obrade. Grupa delova se meusobno
razlikuje elementima konfiguracije, odnosno tipskim oblicima a samim tim i brojem operacija
i/ili zahvata potrebnih za njihovu izradu. Tip ine delovi koji imaju isti ili veoma slian
geometrijski oblik, odnosno sastoje se od istih tipskih oblika ali razliitih dimenzionih
karakteristika i karakterie ih zajedniki tehnoloki proces izrade.
Na ovim osnovama su razvijeni postupci grupisanja, koji mogu biti, slika 2.21:
Prema vrsti obrade,

Prema redosledu operacija i
Kombinovani postupak prema vrsti obrade i redosledu operacija.
Grupa delova
2
3
Delovi
Operacije
Operacije
Grupa delova
Delovi
Promenljivost strukture operacijske grupe du

proizvodnog toka
Nepromenljivost strukture operacijske grupe du

proizvodnog toka
GRUPNI TEHNOLOKI PROCESI I

GRUPNE OPERACIJE OBRADE
TIPSKI TEHNOLOKI PROCESI I

GRUPNI TEHNOLOKI PROCESI
Slika 2.21 Principi grupisanja kod grupne i tipske tehnologije

a) grupisanje prema vrsti obrade b) grupisanje prema redosledu operacija
27
Grupni tehnoloki proces ili grupna operacija izrade, projektuje se i realizuje u

proizvodnji, za formiranu tehnoloku grupu delova, odnosno operacijske grupe, za iju obradu
su potrebni obradni sistemi istog tipa, zajedniki pribori, alati i merila, uz jednu njihovu
osnovnu pripremu. Kako bi se po grupnom konceptu mogli obraivati svi delovi iz jedne
grupe, grupni tehnoloki proces mora obuhvatiti sve operacije, a grupna operacija mora
obuhvatiti sve zahvate, kojima e se obraditi svi tipski oblici i/ili povrine delova iz grupe.
Zbog toga se projektovanje grupnog tehnolokog procesa vri za predstavnika grupe koji se
naziva kompleksan deo.
Kompleksan deo treba da sadri sve geometrijske elemente, odnosno povrine ili tipske
oblike delova iz grupe, tako da projektovani tehnoloki proces za njega moe da se primeni za
izradu bilo kog dela iz grupe. Ako se u grupi delova nalazi deo koji ispunjava sve navedene
uslove onda se radi o realnom kompleksnom delu, a ako ne postoji takav deo, vri se
projektovanje imaginarnog kompleksnog dela.
Grupa delova koja moe da se obradi na odreenom obradnom sistemu po jedinstvenoj
grupnoj operaciji obrade naziva se operacijska grupa, koja ini osnovni element grupne
tehnologije. Na slici 2.22 dat je primer jedne operacijske grupe.
Kompleksni deo
Slika 2.22 Primer operacijske grupe delova sa kompleksnim delom |56, 59|
Projektovanje grupnog tehnolokog procesa obrade za kompleksne delove, vri se do
nivoa utvrivanja redosleda i sadraja operacija i zahvata, izbora standardnih i projektovanja
grupnih pribora i alata. Na osnovu projektovanog grupnog tehnolokog procesa ili grupne
operacije obrade vri se preciziranje tehnolokog procesa za svaki pojedinani deo iz grupe,
tako to se vri preciziranje ostalih potrebnih resursa, pre svega alata, dimenzija, parametara
obrade i vremena. Faze projektovanja grupnog tehnolokog procesa i grupnih operacija
prikazane su na slici 2.23.
Tipske tehnoloke procese karakterie jedinstvo tehnolokih procesa, odnosno
zajedniki sadraj i redosled operacija i zahvata obrade, za delove sa zajednikim
konstrukciono-tehnolokim karakteristikama koji pripadaju istom tipu [190].
Primenom odgovarajuih metoda grupisanja, daljom klasifikacijom grupa delova dolazi
se do odreenih tipova delova koji imaju vei stepen slinosti, a razlike izmeu delova se
najee odnose samo na dimenzije. Na ovaj nain se postie nepromenljivost strukture grupa
delova du proizvodnog toka, jer svaki deo prolazi iste operacije i zahvate, to znai da se
klasifikacija delova vri samo jednom na ulazu u proizvodni proces i svi delovi zajedno
prolaze kroz proces proizvodnje. U proizvodnim sistemima gde se proizvode vee koliine
tipiziranih proizvoda, projektovanje tipskih tehnolokih procesa je skoro neophodno jer
omoguuje primenu najprogresivnijih naina obrade, ime se osigurava visoka proizvodnost i
najpovoljnije iskorienje raspoloivih proizvodnih resursa.
28
ULAZ
Program proizvodnje
Klasifikacija delova
u grupe
Postoji realan
kompleksan deo
DA
NE
Izbor dela
Projektovanje
imaginarnog
kompleksnog dela
Projektovanje grupnog
tehnolokog procesa
obrade
Preciziranje tehnolokog
procesa obrade za
konkretan deo
IZLAZ
Tehnoloka dokumentacija
Slika 2.23 Faze projektovanja grupnog tehnolokog procesa [183]

Znaaj uvoenja grupne i tipske tehnologije najbolje se uoava kroz njihove osnovne
karakteristike u primeni:
Poveanje stepena serijnosti u proizvodnom sistemu,

Izvoenje koncepcijski istih konstrukcionih reenja ukoliko funkcija proizvoda to
dozvoljava,
Svoenje razliitih operacija i zahvata u okviru tehnolokih procesa na
neophodni minimum,
Olakano konstruisanje, projektovanje tehnolokih procesa izrade, planiranje i
upravljanje proizvodnjom, kao i realizacija procesa proizvodnje slinih
proizvoda,
Skraenje vremena ciklusa proizvodnje,
Znaajno smanjenje neproduktivnih vremena u proizvodnom procesu,
Smanjenje trokova izrade proizvoda,
Poveanje ukupnih efekata proizvodnih sistema, i dr.
Pored svoje primene u tehnolokoj pripremi, grupni i tipski prilaz je naao svoju
primenu i u projektovanju proizvoda (npr. modularni koncept projektovanja), planiranju i
upravljanju proizvodnjom, kao i samom procesu proizvodnje, to je posebno karakteristino
za primenu kod odgovarajuih fleksibilnih tehnolokih sistemima. Iako su grupna i tipska
tehnologija razvijene u cilju poveanja serijnosti izrade delova iroke strukture, odnosno
asortimana u maloserijskoj i pojedinanoj proizvodnji na konvencionalnim obradnim i
tehnolokim sistemima sa ciljem postizanja efekata serijske proizvodnje, ovi koncepti se
uspeno primenjuju i pri projektovanju i proizvodnji na savremenim obradnim i tehnolokim
sistemima sa CNC upravljanjem.
29
3.0 TEHNOLOKA PRIPREMA PROIZVODNJE U

CIM OKRUENJU
Savremeni proizvodni sistemi se sve vie suoavaju sa razliitim promenama koje su
izazvane tehniko-tehnolokim napretkom, uslovima geopolitike i ekonomske sredine u
kojoj privreuju, ali i sofisticiranim i sve vie zahtevnim kupcima. Dananje trite je
otvoreno, klijenti mogu naruiti i kupiti proizvod koji im najvie odgovara iz bilo koje zemlje
sveta, primenom savremenih informaciono-komunikacionih tehnologija i odgovarajuih ICT
alata, koji su dostupni po pristupanim cenama uz visoku pouzdanost. Shodno tome,
savremeni proizvodni sistemi su suoeni sa globalizacijom svetskog trita na kome svi ele
da nau svoje mesto i da proire svoje poslovanje. Meutim, proizvodni sistemi koji se
oslanjaju na tradicionalne proizvodne tehnologije veoma teko mogu da zadovolje potrebe
globalno distribuiranog trita i otvorenu trinu utakmicu, jer ne mogu da ispune postavljene
zahteve.
Pod pokroviteljstvom USA Nacionalne naune fondacije (National Science Foundation
of USA), realizovana je istraivaka studija u cilju stvaranja vizije konkurentnog proizvodnog
okruenja i prirode proizvodnog sistema u vremenu koje dolazi, na osnovu koje je objavljena
publikacija "Vizionarski proizvodni izazovi za 2020. godinu". Komitet eksperata je
identifikovao najznaajnije tehnike, politike i ekonomske snage za proizvodnju, na sledei
nain [48]:
Sofisticirani kupci e zahtevati proizvode koji su prilagoeni njihovim

potrebama,
Neophodnost brzog odgovara na postavljene zahteve trita, uz poboljane
komunikacije i razmenu znanja,
Kreativnost i inovacije su neophodni u svim aspektima proizvodnih sistema kako
bi ostali konkurentni,
Razvoj inovativnih tehnologija i odgovarajuih tehnolokih i proizvodnih
procesa e promeniti obim i razmeru proizvodnje,
Porastom broja stanovnika i pojavom novih visoko-tehnolokih ekonomija
pitanje zatite ivotne sredine e biti sve znaajnije i posmatranje e biti
usmereno na globalni ekosistem,
Informacije i znanje e se deliti izmeu proizvodnih sistema i trita u cilju
efikasnog donoenja odluka i
Globalna distribucija visoko konkurentnih proizvodnih resursa e biti kritian
faktor u organizaciji proizvodnih sistema koji ele da budu uspeni u
promenljivom tehniko-tehnolokom, politikom i ekonomskom ambijentu.
Na osnovu pomenute istraivake studije i objavljene publikacije identifikovano je est

velikih izazova za proizvodnju i savremene proizvodne sisteme [48,199]:
Izazovi da se postigne konkurentnost u svim aktivnostima u proizvodnom

sistemu,
Izazovi u integraciji ljudskih i tehnikih resursa u cilju unapreenja uinka i
zadovoljstva zaposlenih,
30
3.0 Tehnoloka priprema proizvodnje u CIM okruenju
Izazovi u dinaminoj transformaciji informacija iz vie izvora u korisno znanje

koje bi pomoglo u donoenju efikasnih odluka,
Izazovi u realizaciji proizvodnje sa "nula karta" i uticajem na ivotnu sredinu
prema odgovarajuim standardima,
Izazovi u stvaranju rekonfigurabilnih proizvodnih sistema koji su sposobni da
brzo reaguju na promenljive zahteve trita i
Izazovi u razvoju inovativnih proizvodnih procesa i proizvoda koji mogu da
usvoje i primene tehniko-tehnoloke napretke u nauci.
Navedena istraivanja su se u velikoj meri pokazala kao tana, pa tako proizvodni

sistemi koji ele da pridobiju poverenje kupaca i budu lideri na tritu moraju da budu
fleksibilni, proaktivni, da brzo reaguju na promene, da budu u stanju da brzo i po povoljnoj
ceni proizvedu visoko kvalitetne i inovativne proizvode. Pored toga, oni bi trebalo da budu u
stanju da prilagode proizvodnju novim ekolokim zahtevima, da ree socijalna pitanja i da
funkcioniu u okviru dinamikog geopolitikog okruenja. Dakle, proizvodni sistemi su
primorani da uvode i razvijaju nove i napredne tehnologije kako bi ispunili postavljene
zahteve. Jedan od najznaajniji rezultata u ovoj potrazi je rezultirao nastankom CIM
koncepta, iji je i osnovni cilj ostvarivanje navedenih zadataka "idealne" proizvodnje. Ovaj
koncept je prvobitno predloen od strane Dozefa Haringtona jo 1973. godine u istoimenoj
publikaciji "Raunarom integrisana proizvodnja" u radu [105].
CIM koncept je doiveo brojne transformacije od prvobitnog oblika. Proirio je svoju
primenu u industriji mainogradnje ali i u drugim industrijama kao to su farmaceutska,
prehrambena, i dr. Paralelno sa razvojem CIM-a pojavile su se i druge proizvodne i
menadment strategije, meu kojima su najpoznatije: lean-proizvodnja (LM), proizvodnja
upravo na vreme (JIT), konkurentno inenjerstvo (CE), elijska proizvodnja (CM), agilna
proizvodnja, holonska proizvodnja, distribuirana proizvodnja, kolaborativna proizvodnja, eProizvodnja i druge.
Navedene strategije mogu da se posmatraju kao posebne strategije ili kao strategije u
okviru integrisanog CIM sistema, koje su orijentisane na reavanje pojedinih segmenata CIM
koncepta. Oblast delovanja CIM koncepta je daleko ira od delokruga delovanja ovih
strategija. Pored toga, CIM koncept omoguava sve nove uslove i obezbeuje potrebne
karakteristike koje nude ovi koncepti ili strategije. Stoga se smatra da je CIM koncept i dalje
inovativan i da moe da ispuni savremene zahteve trinog poslovanja, posebno kroz razvoj
odgovarajuih distribuiranih, kolaborativnih i virtualnih CIM sistema [199].
3.1
EVOLUCIJA PROIZVODNIH TEHNOLOGIJA
Nekadanja potreba za masovnom proizvodnjom proizvoda zadovoljena je uvoenjem

mehanizacije, a potom i programabilne automatizacije u procese proizvodnje. Primarni cilj
ovakve automatizacije je bio ubrzanje procesa proizvodnje i dobijanje kvalitetnih proizvoda.
Razvojem komercijalno dostupnih ICT alata i opreme zapoela je znaajnija primena
informacionih tehnologija u proizvodnji, to je uslovilo i pojavu velikog broja naprednih
proizvodnih tehnologija, koje figuriu pod zajednikim imenom AMT (Advanced
Manufacturing Technologies). Ove napredne tehnologije se baziraju na fleksibilnoj
automatizaciji i sastoje se od polu do potpuno automatizovanih sistema koji se mogu koristiti
u razliitim funkcionalnim jedinicama, odnosno podsistemima proizvodnog sistema [57].
Evolutivni tok proizvodnih tehnologija moe da se posmatra sa razliitih stanovita.
Saet prikaz evolucije proizvodnih tehnologija, od runog rada do integrisanih sistema,
odnosno distribuiranih, kolaborativnih i virtuelnih CIM sistema, prikazan je na slici 3.1.
31
2006
Raspored resursa za Virtuelni CIM sistem
2005
Razvoj koncepta Kolaborativnog CIM sistema
2000
Okvir i arhitektura Virtuelnog CIM koncepta
1997
Osnove Virtuelnog CIM koncepta
1986
1970
Osnove Distribuiranog CIM koncepta

Unapreenje sistema u oblasti CAM, CAPP, CAQC, AS/RS, FMS, itd.
Primena CIM sistema
Razvoj CAD sistema, Primena CAM sistemima, Osnove CIM koncepta
1955
Poetak razvoja CAD i razvoj NC (kao CNC, DNC)
1950
Rani razvoj u NC za Automatizaciju proizvodnje
1930
Vrlo veliki proizvodni sistemi za masovnu proizvodnju
1900
Proizvodni sistemi za masovnu proizvodnju
1750
Mehanizacija i rani proizvodni sistemi
1600
Izrada brodova
Runi rad i korienje ivotinja u radu
1980
Slika 3.1 Evolucija proizvodnih tehnologija [199,200]

3.1.1 Potreba i pravci integracije u savremenoj proizvodnji
U cilju unapreenja poslovanja mnogi proizvodni sistemi uvode odgovarajue procese
automatizacije. Pojedini proizvodni sistemi sproveli su individualnu automatizaciju pojedinih
poslovnih funkcija, to je dovelo do stvaranja "ostrva automatizacije". Kod ovih proizvodnih
sistema bilo je veoma teko ostvariti komunikaciju i deljenje podataka izmeu posmatranih
"ostrva automatizacije" poslovnih funkcionalnih jedinica. Iako su ove pojedinane
automatizovane jedinice poboljale lokalnu produktivnost, nisu bile dovoljne u pruanju
neophodne logistike podrke za poveanje produktivnosti, efikasnosti i kvaliteta u celom
proizvodnom sistemu [95].
U cilju reavanja ovih problema u USA je sredinom 70-ih godina prolog veka pokrenut
projekat integrisane proizvodnje pomou raunara (ICAM), u okviru koga su 1983. godine
definisani osnovni problemi tadanje industrijske automatizacije [113]:
Nemogunost lakog upravljanja informacijama od strane korisnika,

Neophodne promene su previe skupe i dugotrajne,
Sistemi i funkcionalne jedinice nisu integrisani i
Kvalitet podataka nije pogodan za integraciju.
U 80-im godinama prolog veka primarni elemenat integracije se odnosio na razvoj i

primenu zajednikih ili meusobno povezanih baza podataka u cilju prenosa podataka izmeu
razliitih funkcionalnih jedinica i grupa korisnika. Ovaj koncept je nazvan integracija kroz
bazu podataka i predstavljao je prvi korak ka uvoenju integrisanog koncepta proizvodnje,
koji je sa sobom nosio znaajan broj prednosti, slika 3.2, u kome se vidi mesto i uloga
tehnoloke pripreme proizvodnje.
32

CAD/CAM
CAPP
STEP
TEHNOLOKA
PRIPREMA
PROIZVODNJE
TEHNOLOKI
PROCESI
MODEL
POIZVODA
MRP
ERP
CAD
PLANIRANJE I
UPRAVLJANJE
PROIZVODNJOM
KONSTRUKCIONA
PRIPREMA
PROIZVODNJE
BAZA PODATAKA
PROIZVODA I
PROCESA
JIT
CAE
IGES
ZAHTEVI
TRITA
PLANOVI
PROIZVODNJE
PROIZVODNJA
NC/CNC/
DNC
FTS
PROIZVODI
ROBOTI
Slika 3.2 Integracija kroz bazu podataka u uem CIM okruenju i mesto tehnoloke
pripreme proizvodnje
Neke od identifikovanih prednosti integracije kroz bazu podataka su:
Mogunost komunikacije izmeu razliitih funkcionalnih jedinica proizvodnog
sistema,
Taan prenos podataka unutar i izmeu sopstvenih proizvodnih pogona i/ili
kooperantskih pogona,
Bra reakcije na zahtevane promene,
Poveana fleksibilnost u smislu uvoenja novih proizvoda,
Poveanje kvaliteta rada u okviru proizvodnih procesa,
Poveanje kvaliteta proizvoda,
Efikasna kontrola i upravljanje tokovima podataka izmeu razliitih
funkcionalnih jedinica,
Smanjenje vremena razvoja i proizvodnje,
Unapreenje proizvodnog toka od narudbe do isporuke,
Holistiki pristup problemima celog proizvodnog sistema, i dr.
Kompleksnost procesa razvoja i proizvodnje proizvoda zahteva bolje upravljanje
poslovnim procesima u kolaborativnom okruenju. Integracioni problemi i potrebe u
proizvodnom sistemu se javljaju iz razliitih perspektiva [179,253,279]:
Integracija trita: Nove slobodne trgovinske zone se formiraju u raznim

oblastima sveta, to uslovljava proizvodne sisteme da se prilagode, kako
regionalnim tritima, tako i globalnom tritu.
Integracija izmeu razliitih razvojnih i proizvodnih lokacija: Integracija trita
utie na kolaborativni poduhvat izmeu udaljenih proizvodnih sistema u razvoju
sloenih proizvoda. Ovo ima za posledicu razmenu projektnih i proizvodnih
podataka (informacioni tok), upravljanje projektom (upravljaki tok), kao i
distribuciju i logistiku (materijalni tok).
Integracija izmeu dobavljaa i proizvoaa: Da bi se smanjilo vreme razvoja i
proizvodnje i podelio rizik u razvoju novih proizvoda, proizvoai i dobavljai
moraju integrisati i sinhronizovati svoje procese.
33
Integracija projektovanja i proizvodnje: U cilju smanjenja vremena izlaska

proizvoda na trite i smanjenja greaka nastalih u procesu razvoja proizvoda,
mora se primeniti princip konkurentnog inenjerstva, kao strategija koja
omoguuje bolju integraciju aktivnosti projektovanja i proizvodnje, kao i
odgovarajueg znanja.
Integracija vie proizvoaa hardverskih i softverskih komponenti: Neophodno
je obezbediti interoperabilnost hardverskih i softverskih reenja koja se najee
koriste u proizvodnom okruenju, kroz primenu otvorene arhitekture sistema.
Osnovni uslovi integracije se odnose na slobodan tok informacija i znanja, kao i

koordinaciju akcija. Integracija predstavlja jedan od najefikasnijih naina da se otklone
organizacione prepreke izmeu tradicionalnih hijerarhijskih principa planiranja i upravljanja u
proizvodnim sistemima. Integracija daje kompetetivnu prednost kroz povezivanje novih i
postojeih hardvera i softvera funkcionalnih jedinica, zajedno sa sistemima za upravljanje
bazom podataka, podataka komunikacionih sistema i drugih ICT sistema u koordinirani i
efikasno upravljani proces. Meutim, koristi od integracije tehnologija se veoma teko
kvantifikuju primenom jednostavnih ekonomskih alata.
Ranki je u radu [225] sumirao tipinu evoluciju automatizacije u okviru proizvodnog
pogona s obzirom na automatizaciju upravljanja u procesu proizvodnje pomou odreenih
tehnologija i sistema koji su bili dostupni u to vreme. On je opisao faze automatizacije
pogona, od nivoa runo upravljanih maina do integrisanih proizvodnih elija, odnosno od
upravljanja baziranog na runo pisanoj dokumentaciji do fleksibilnih i agilnih sistema.
Generalno, integracija proizvodnih sistema je evoluirala od integracije fizikih sistema,
preko integracije aplikacija, pa do integracije poslovnih procesa, kao osnovnih nivoa CIM
integracije, slika 3.3.
INTEGRACIJA POSLOVNIH PROCESA
CIM INTEGRACIJA
- Znanjem podrano odluivanje

- Znanjem podrani poslovni sistemi i upravljanje
- Proirenje poslovnih procesa sa e-komercom,
globalnim lancem snabdevanja, itd.
- Automatsko praenje poslovnih procesa
- Simulacija u projektovanju proizvoda i
tehnolokih procesa, proizvodnji i kontroli
INTEGRACIJA APLIKACIJA
- Prenosive aplikacije
- Distribuirana obrada podataka
- Izvrno okruenje / Zajedniki servisi
- Zajedniki informacioni resursi
INTEGRACIJA FIZIKIH SISTEMA

- Meusistemska komunikacija
- Upravljanje mrenom konfiguracijom
- Pravila razmene i prevoenja podataka
- Povezivanje fizikih sistema
CIM EVOLUCIJA
1970
1980
1990
2000
2010
Slika 3.3 Evolucija nivoa integracije proizvodnih sistema ka CIM-u [199,278]

34
Posmatrani nivoi integracije podrazumevaju:
Integracija fizikih sistema podrazumeva povezivanje proizvodnih resursa i

razmenu podataka izmeu funkcionalnih jedinica posredstvom raunarske mree
koja se zasniva na standardnim komunikacionim protokolima (npr. povezivanje
CAD, CAPP, CAM i PPC sistema sa proizvodnom elijom). Ova integracija
obuhvata integraciju proizvodnih resursa niskog nivoa.
Integracija aplikacija podrazumeva integraciju i interoperabilnost sistema na
heterogenim platformama. Ova faza podrazumeva razmenu podataka i
informacija izmeu svih objekata, distribuiranu obradu podataka, kao i
zajednike servise za izvrno okruenje. Danas, ova razmena informacija
ukljuuje aspekte i iane i beine veze razliitih sistema.
Integracija poslovnih procesa podrazumeva integraciju svih funkcija, poslovnih
procesa i sistema na nivou proizvodnog sistema (u okviru samog preduzea i
dalje prema poslovnim partnerima i kupcima), koji ukljuuje e-Trgovinu,
upravljanje odnosom sa kupcima, globalnu logistiku, povezane aplikacije lanca
snabdevanja i mnoge druge.
Prema nekim autorima kao to je [209], etvrti, odnosno finalni nivo integracije, odnosi
se na integraciju preduzea EI (engl. Enterprise Integration). Pod integracijom preduzea se
podrazumeva mogunost integrisanja tokova materijala, informacija, odluivanja i
upravljanja kroz organizaciju; povezivanje funkcija sa informacijama, resursima,
aplikacijama i ljudima; sa osnovom na unapreenju komunikacije, kooperacije i koordinacije
u preduzeu; u cilju upravljanja preduzeem prema definisanoj strategiji upravljanja.
Na slici 3.4 predstavljen je jedan predloeni okvir za integraciju preduzea, u okviru
koga je definisana i funkcija tehnoloke pripreme kroz procese, tehnologije, alate, ljude i dr.
PREDUZEE
SE
PO
JE
DU
KORISTI
VIZIJA
PROCESI
TEHNOLOGIJA
LJUDI
ALATI
METODOLOGIJA
OBUHVATA &
INTEGRIE
ARHITEKTURA
Slika 3.4 Predloeni okvir za integraciju preduzea [209]

3.2
RAUNAROM INTEGRISANA PROIZVODNJA
U poslednjih 50-ak godina paralelno se odvijao razvoj informacionih "C" i proizvodnih

"M" tehnologija, koje je bilo neophodno integrisati "I" u jednu celinu. Na osnovu integracije
ovih tehnologija 80-ih godina prolog veka nastaje CIM koncept, slika 3.5.
35
Slika 3.5 Integracija proizvodnih i informacionih tehnologija u CIM [89,227]

Postoji veliki broj definicija CIM koncepta koji u veoj ili manjoj meri odslikavaju
oblast njegovog delovanja. Jednu od najcelovitijih i najee navoenih definicija je dalo
Udruenje proizvodnih inenjera (SME), prema kome CIM predstavlja totalnu integraciju
funkcija proizvodnog sistema primenom integracionih sistema i komunikacija zajedno sa
novim upravljakim filozofijama koje unapreuju efikasnost organizacije i zaposlenih
[222,281].
Prvi karakteristini model CIM sistema datira iz 1980. godine i odnosi se na
odgovarajui CASA/SME model. CIM sistem je predstavljen u obliku toka, u ijem sreditu
su zajednika baza podataka i ostali zajedniki informacioni resursi. Oko sredita se nalaze
sve poslovne funkcije, grupisane u inenjering proizvoda, planiranje proizvodnje, upravljanje
proizvodnjom i automatizaciju proizvodnje, koje imaju pristup zajednikim informacionim
resursima. Na obodu toka se nalaze faktori koji utiu na funkcionisanje CIM sistema, kao to
su produktivnost, ljudski resursi, informacione tehnologije i obrazovanje [15, 222].
Drugi karakteristini model je razvilo nemako udruenje AWF, 1985. godine. Prema
ovom modelu CIM sistem obuhvata informaciono-tehnoloke interakcije i veze izmeu CAD,
CAPP, CAM i PPC sistema. Ovu ideju dalje je unapredio Helberg, koji je proirio model sa
CAQ. Dakle, ve tada je stvorena osnova CIM sistema u vidu integracije CAD, CAPP, CAM,
CAQ i PPC sistema, to i danas mnogi podrazumevaju pod terminom CIM sistema [245].
Nakon ovih poetnih koraka, dolazi do razvoja velikog broja CIM modela koji nastaju u
okviru nauno-istraivakih institucija, organizacija za standardizaciju ili pak kompanija, kao
to su IBM-ov model, Simensov model, DEC-ov model, CIMOSA model, GRAI/GIM model,
PERA model, GERAM model i dr. Neki od modela su postali interni standardi a neki
internacionalni kao to je GERAM-ISO15704 [222].
CIM koncept u sutini predstavlja poslovnu filozofiju i savremeni koncept razvoja
proizvodnih sistema, kao i integraciju preduzea primenom raunarskih resursa. Na slici 3.6
prikazan Simens AG CIM koncept, u kome je jasno naglaeno mesto tehnoloke pripreme
proizvodnje, koja je ovde prikazana u obliku CAPP/CAM sistema.
Mnoge kompanije, da bi bile uspene na konkurentnom tritu, pribegle su
preseljavanju svoje proizvodnje u druge regione sveta, u cilju smanjenja trokova rada i
drugih ekonomskih koristi. Meutim, ovi problemi savremenog poslovanja se mogu prevazii
investiranjem u CIM sisteme i odgovarajue proizvodne i informaciono komunikacione
tehnologije, kako bi proizvodni sistemi ostali konkurentni na globalnom tritu. Kao posledica
prethodnog zadrali bi se proizvodni i ljudski kapaciteti u okviru matine drave.
36

CAO
ADMINISTRACIJA
Raunovodstvo
Zaposleni
Finansije
CIM
PLANIRANJE
CAD/CAE
CAQ
Investicije
Finansije
Zaposleni
Proizvodnja
Proizvod
PRODAJA
PP&C
- Ponuda
- Obrada
porudbina
- Planiranje
prodaje
NABAVKA
Nalog za
naruivanje
Naruivanje
Prijemna
kontrola
Projektovanje
Tehniki
prorauni
Crtei
Sastavnice
Simulacije
Globalno
planiranje
Planiranje
materijala
Planiranje
proizvodnje
Upravljanje
proizvodnjom
CAPP/CAM
Planiranje
kontrole
Procedure
kontrole
Upravljanje
kvalitetom
Dokumentacija
o kvalitetu
Izvetaj o
kvalitetu
Projektovanje
tehnolokih
procesa izrade
Projektovanje
tehnolokih
procesa
montae
NC
programiranje
Simulacije
Ostali resursi
PROIZVODNJA
Uprav. tokom materijala
Upravljanje pogonom
Odravanje
Transport materijala
Skladitenje
Meuoperacijsko
skladitenje (baferi)
Prijem materijala
Dobavlja
Skladitenje
Fino planiranje
Upravljanje nalogom
Akvizicija podataka
Analiza i ocena podataka
Izrada
Montaa
Proizvodna oprema
Dijagnostika
Popravke
Preventivno odravanje
Kontrola kvaliteta
TOK MATERIJALA
Pakovanje
Isporuka
Kupac
Slika 3.6 Simens AG CIM koncept i mesto tehnoloke pripreme [222]

Poveanje nivoa fleksibilnosti i primena sveobuhvatne metodologije su neophodni kako
bi se prevazile prepreke udaljenosti, deljenja objekata i meusobne komunikacije. Ova
potreba je dovela do koncepta virtualne raunarom integrisane proizvodnje (VCIM). VCIM je
mrea meusobno povezanih i globalno distribuiranih CIM sistema bez geografskih granica,
gde se pod CIM-om podrazumeva integracija lokalnih proizvodnih sistema.
U cilju praenja implementacije CIM koncepta u proizvodnim sistemima vrena su
brojna istraivanja, koja su pokazala da su mnoge kompanije usvojile CIM koncept i sprovele
delimino ili kompletno CIM reenja. Tako su u radu [199] prikazani sumirani rezultati ovih
istraivanja. Attaran [18] je krajem 90-ih godina vrio istraivanja u kompanijama u SAD u
kojima je konstatovao napredak u primeni CIM tehnologija. Milling [184] je isto vreme
sproveo istraivanje u Nemakoj industriji, kroz realizovanu anketu 115 proizvodnih sistema.
Od anketiranih preduzea samo 5% je imalo potpunu integraciju (CAD, CAPP, CAM, CAQ i
PPC), dok su ostali sistemi imali neke od komponenata koje su bile integrisane ili su
individualno funkcionisale. U Kini je u isto vreme bilo prijavljeno preko 100 dravnih
kompanija koje su posedovale CIM aplikacije, ije uvoenje je bilo finansirano od strane
drave [305]. Anjard [13] je vrio istraivanja o primeni CIM koncepta u drugim industrijama
kao to su farmaceutska industrija, industrija elektronike, industrija odee i prehrambena
industrija, u kojima je doao do rezultata da je CIM koncept naao znaajnu primenu u ovim
industrijama uz znaajno poveanje proizvodnosti i ekonominosti. U poetku su CIM
koncept prihvatile i primenjivale samo velike kompanije, ali je vremenom ovaj koncept
prihvaen i u malim i srednjim preduzeima. Tako je u radu [170] prikazano istraivanje
primene elemenata CIM sistema u malim i srednjim preduzeima, iji su osnovni rezultati
prikazani na slici 1.2.
37
Razvoj i implementacija CIM sistema je dugotrajan i kompleksan proces. Da bi

proizvodni sistem imao koristi od implementacije CIM sistema, neophodno je posedovanje
kvalitetnih generikih CIM modela. CIM modeli moraju imati visok stepen uoptenosti i
struktuiranosti da bi mogli da zadovolje itav spektar proizvodnih aktivnosti u razliitim
proizvodnim sistemima. Osim toga, potrebno je u nekoj meri standardizovati poslovne
procese u proizvodnom sistemu, da bi imali kvalitetne i dobro opisane poslovne arhitekture.
Prema [14], model implementacije CIM sistema obuhvata:
Upravljanje implementacijom,
Merenje ostvarenih rezultata,
Unapreenje znanja iz oblasti CIM sistema i
Strategiju unapreenja CIM sistema.
U okviru projekta Centra za napredna proizvodna istraivanja (Centre for Advanced

Manufacturing Research) Univerziteta Juna Australija, predloen je koncept implementacije
CIM koncepta korak-po-korak, kao jedan fleksibilan i jednostavan prilaz integracije CIM
metodologije u malim i srednjim preduzeima [199,200]. U okviru ovog prilaza vri se
implementacija pojedinih CIM komponenti u odgovarajue podsisteme prema potrebama
preduzea, iji redosled implementacije se ocenjuje primenom metoda viekriterijumskog
odluivanja, najee AHP metode. U procesu odluivanja kao kriterijumi odluivanja se
uzimaju priroda kompanije, mogunosti organizacije na tritu, identifikacija postojeih
resursa i specijalnih potreba, slika 3.7.
CILJ
(Identifikacija redosleda
implementacije)
PRIRODA
KOMPANIJE
PODSISTEM A
POSTOJEI
RESURSI
MOGUNOSTI
PODSISTEM B
PODSISTEM G
SPECIJALNE
POTREBE
PODSISTEM N
Slika 3.7 Model odluivanja za identifikaciju redosleda implementacije podsistema pri

razvoju CIM sistema [199]
Na osnovu ove metodologije vri se sistemska integracija CIM komponenti u pojedine
funkcije, meu kojima je i tehnoloka priprema proizvodnje, slika 3.8. Implementacija se prvo
vri u bloku koji je prvi izabran (1A, 1B ili 1C) i tek tada se prelazi na sledee blokove prema
redosledu koji je dobijen primenom viekriterijumskog odluivanja. Posmatrani pristup je
uspeno primenjen i verifikovan na primeru pet Juno Australijskih kompanija [45].
Preduzea uvode CIM sisteme u cilju ostvarenja potencijalnih koristi, kako samog
preduzea, tako i zaposlenih, kao to su [245]:
Krae vreme do pojave novih proizvoda na tritu,

Poveanje produktivnosti proizvodnje,
Krae vreme do isporuke proizvoda kupcu,
Unapreenje kvaliteta proizvoda,
38
Smanjenje trokova skladitenja proizvoda i pripremaka,

Vea fleksibilnost i bolje prilagoavanje promenama u okruenju,
Manji trokovi proizvodnje i nie cene proizvoda, i dr.
FUNKCIJE
PREDUZEA
1A
1B
FUNKCIJA
PLANIRANJA
PROIZVODNJE
1C
FUNKCIJA PRODAJE,
NABAVKE I
KOOPERACIJE
RAUNOVODSTVENA
FUNKCIJA
FUNKCIJA
KONSTRUKCIONE
I TEHNOLOKE
PRIPREME
FUNKCIJA
PROIZVODNJE
MARKETING
FUNKCIJA
FUNKCIJA
UPRAVLJANJA
PROIZVODNJOM I
KVALITETOM
2A
2B
INFORMACIONI
SISTEM
UPRAVLJANJA
2C
INFORMACIONI
SISTEM PODRKE
PROIZVODNJI
INFORMACIONI
SISTEM
PROIZVODNJE
POTPUNO INTEGRISANI
SISTEM
Slika 3.8 Sistemska integracija komponenti CIM sistema u tipinom malom i srednjem
preduzeu [45]
Neke koristi koje se odnose na zaposlene su [170]:
Redukcija ljudskih greaka i stresa,

Unapreenje znanja i motivacije,
Poveanje bezbednosti,
Unapreenje radnog okruenja,
Unapreenje komunikacije i timskog rada,
Poveanje meusobnog poverenja, i dr.
Rezultati istraivanja sprovedenih u malim i srednjim preduzeima Velike Britanije u

vezi oekivanja preduzea od implementacije CIM-a dati su u tabeli 3.1, dok su rezultati ovog
istraivanja u pogledu implementacije CIM sistema dati u tabeli 3.2, pri emu su ocene od 1
(potpuno slaganje) do 7 (potpuno neslaganje).
Tabela 3.1 Oekivanja malih i srednjih preduzea od uvoenja CIM-a [170]
Oekivanja
% Preduzea
Unapreenje efikasnosti
Redukcija trokova
Unapreenje kvaliteta
Redukcija vremena "time to market"
Automatizacija
Redukcija zaliha u procesu proizvodnje
Bolje radno okruenje
96
92
71
53
33
67
28
39
Tabela 3.2 Rezultati istraivanja u implementaciji CIM sistema u malim i srednjim

preduzeima [170]
Podruje ispitivanja
Stepen
slaganja
sa
tvrdnjom
1
2
3
4
5
6
7
3.3
Koristi jo
nisu
dokazane
Novi za
pogon i
kompaniju
Novi za
pogon
ali ne i za
kompaniju
Rizian
projekat
Modifikacija
u rasporedu
opreme
Veliki
uticaj na
organizaciju
proizvodnje
0
21
0
16
34
12
17
17
4
21
0
46
12
0
0
4
0
33
12
0
51
4
0
0
55
0
17
24
4
34
0
21
0
29
12
0
21
34
21
0
0
24
SAVREMENI KONCEPTI IMPLEMENTACIJE CIM SISTEMA
Da bi se na maksimalan nain iskoristila prednost koju CIM koncept i CIM sistemi

donose, potrebno je realizovati vie razliitih strategija, tehnika i pristupa na razliitim
nivoima u preduzeu. Kao to je ve napomenuto, CIM sistemi se razvijaju i proimaju sa
savremenim proizvodnim konceptima, odnosno strategijama, koje se mogu svrstati u tri
kategorije:
Proizvodne i menadment strategije (Lean-proizvodnja, Proizvodnja upravo na
vreme, Konkurentno inenjerstvo, elijska proizvodnja, Agilna proizvodnja,
Holonska proizvodnja, Distribuirana proizvodnja, Kolaborativna proizvodnja,
Digitalna proizvodnja, e-Proizvodnja, itd.)
Softverske aplikacije (CAD, CAPP, CAM, CAQ, MRPI, MRPII, ERP, MES,
APS, SCE, CRM, AOM, WMS, TMS, itd.)
Organizacioni oblici (Smart organizacije, Dinamika preduzea, Proirena
preduzea, Virtuelna mrea preduzea, Inteligentna preduzea, Integrisana
preduzea, Agilna preduzea, Lean preduzea, Centri efikasnosti, Procesno
voene organizacije, Kompleksni proizvodni sistemi, Digitalne fabrike, epreduzea, itd.)
Konkurentno inenjerstvo je doprinelo brem i kvalitetnijem razvoju proizvoda i
postizanju koncepta proizvodnje "time to market". Koncept JIT je doneo revolucionarnu
promenu u nabavci i prodaji, logistici i celokupnom lancu snabdevanja, da bi se zatim proirio
na proizvodnju u celini. Agilna proizvodnja je redefinisala nain proizvodnje i u mnogome je
unapredila. Holonska proizvodnja je dovela do poveanje primene inteligentne proizvodnje,
dok je elijska proizvodnja uticala na njenu fleksibilnost. Primenom digitalne, distribuirane,
kolaborativne i elektronske proizvodnje svetsko trite sve vie postaje globalno, ujedinjuje
kupce, prodavce, proizvoae i druge inioce proizvodnog okruenja.
Upravo proimanjem i integracijom posmatranih koncepta i strategija kao i tehnika
razvoja CIM sistema, omoguuje se dobijanje pozitivnih efekata u samoj proizvodnji i
ostvarivanje prednosti za proizvodne sisteme koji ih budu implementirali i primenili. Ovde e
se razmotriti samo pojedini koncepti koji imaju znaajniji uticaj na rad tehnoloke pripreme
proizvodnje i njene integracije sa drugim poslovnim funkcijama u CIM sistemima.
40
4.0 OSNOVNE FAZE TEHNOLOKE PRIPREME PROIZVODNJE

U globalnom planiranju proizvodnje, koja se odnose na istraivanje zahteva trita,
prikupljanje i stvaranje ideja o proizvodu, analizu mogunosti proizvodnog sistema i
kooperanata, kao i donoenje preliminarnih odluka o njegovoj proizvodnji znaajno uee
ima i tehnoloka priprema proizvodnje. Za reavanje posmatranih zadataka globalnog
planiranja proizvodnje u savremenim uslovima zahteva se saradnja vie razliitih funkcija
proizvodnog sistema, uz neophodno obrazovanje multifunkcionalnih timova strunjaka iz
marketinga, kao funkcije zaduene za istraivanje uslova razmene potreba izmeu preduzea i
okoline, preko razvoja kao funkcije zaduene za razvoj proizvoda, pa sve do funkcije
proizvodnje koja je odgovorna za pripremu, planiranje, upravljanje i realizaciju procesa
proizvodnje, slika 4.1.
Konstrukciona
priprema
proizvodnje
Istraivanje i
razvoj
Mogunost
projektovanja
Selekcija i
izbor ideja
Marketing
Globalno
planiranje
proizvodnje
Mogunost s
obzirom na.
Druge funkcije
proizvodnog
sistema
Mogunost
proizvodnje
Tehnoloka
priprema
proizvodnje
Planiranje i
upravljanje
proizvodnjom
Slika 4.1 Timski rad u fazi globalnog planiranja proizvodnje

U okviru faze globalnog planiranja proizvodnje neophodno je timskim radom strunjaka
iz razliitih funkcija preduzea doi do reenja o izboru kvalitetnih proizvoda sa aspekata
mogunosti razvoja, projektovanja, proizvodnje i plasmana. Ova faza predstavlja podrku u
odluivanju na poetku procesa razvoja proizvoda i ini ulaz u proces projektovanja
proizvoda, odnosno njenu konceptualnu fazu. S obzirom da se u okviru ove faze reavaju
zadaci iz raznih funkcionalnih jedinica proizvodnog sistema ona se moe smatrati kao
zajednika i integraciona celina za sve funkcije [139].
Deo zadataka u okviru ove faze, koje reava funkcija tehnoloke pripreme, odnosi se na
obezbeivanje dovoljno kvalitetnih podataka o mogunostima i efektima proizvodnje
proizvoda, kao i osnovne orijentacione podatke o vremenima i trokovima proizvodnje, koji
su najee rezultat znanja i iskustva projektanata, kao i postojanja sistematizovanih podataka
prethodno realizovanih procesa proizvodnje. Tehnoloka priprema obuhvata globalnu
identifikaciju mogunosti izvoenja tehnolokih i proizvodnih procesa za odgovarajui
41
4.0 Osnovne faze tehnoloke pripreme proizvodnje
ogranieni skup tehnikih specifikacija proizvoda i raspoloivih proizvodnih resursa. Na

osnovu ovih razmatranja vri se preliminarna procena i izbor proizvoda, odnosno delova,
podsklopova i sklopova koji se mogu proizvoditi u posmatranom proizvodnom sistemu ili u
kooperaciji, odnosno mogu se nabaviti na slobodnom tritu.
Osim uea tehnoloke pripreme proizvodnje u globalnom planiranju proizvodnje,
njeni osnovni zadaci obuhvataju konceptualno i detaljno projektovanje tehnolokih procesa
ukljuujui i generisanje upravljakih informacija, kao i simulaciju tehnolokih i proizvodnih
procesa.
4.1
KONCEPTUALNO PROJEKTOVANJE TEHNOLOKIH PROCESA
Imperativ savremenih proizvodnih sistema je integracija, kolaboracija i simultano

izvoenje poslovnih funkcija, u okviru kojih veoma bitnu ulogu imaju funkcije razvoja i
proizvodnje proizvoda. Shodno tome, dve osnovne aktivnosti koje je neophodno povezati i
integrisati su aktivnosti projektovanja proizvoda i tehnolokih procesa njihove proizvodnje.
Uticaj razvoja i proizvodnje proizvoda na ukupne trokove, vreme i kvalitet proizvoda
zavisi od vrste proizvoda, tipa proizvodnje, okruenja i mnogih drugih tehnoekonomskih
faktora. Generalno, konceptualno projektovanje u ukupnim trokovima proizvodnje uestvuje
sa 5-10%, ali pogrene odluke u ovoj fazi projektovanja mogu da utiu na poveanje trokova
proizvodnje i preko 60% [32,49,271,297]. Zbog toga je potrebno problem proizvodnje
razmatrati to je mogue ranije, jo u fazi projektovanja proizvoda, odnosno razvoja njegovog
koncepta, jer su trokovi usled izmena na proizvodu vei ukoliko se te izmene izvre u
kasnijoj fazi razvoja proizvoda. Meutim, i pored znaajnih napredaka u proizvodnim i
informacionim tehnologijama donoenje kvalitetnih odluka u ranoj fazi projektovanja
proizvoda je veoma sloeno, jer podrazumeva mnogo nepredvidivih faktora u tehnologinosti,
kvalitetu, pouzdanosti, odravanju, itd. [77]. Na slici 4.2, predstavljen je prostor
neodreenosti u projektovanju i proizvodnji proizvoda.
Definisanost konfiguracije proizvoda,

trokova u ivotnom veku proizvoda,
zahtevanih resursa, itd.
100%
Trokovi
izmene
85%
Znanje
projektanta
Nedostatak znanja
Trokovi
60%
Prostor neodreenosti u projektovanju

kao rezultat nedovoljnog znanja
projektanta o svim aspektima
proizvoda i procesa
Mogunost
smanjenja
trokova
(lakoa promene)
Zahtevi i
potrebe
5-10%
Konceptualno
projektovanje
proizvoda i procesa
Detaljno
projektovanje
Proizvodnja
proizvoda i
i/ili instalisanje
procesa
Upotreba proizvoda i podrka

proizvodu u fazi upotrebe
Vreme
Slika 4.2 Prostor neodreenosti u projektovanju i proizvodnji proizvoda [69,251]

42
Proces projektovanja i konstruisanja proizvoda se sastoji iz vie faza, iji naziv i sadraj
varira u zavisnosti od razliitih "kola" i teorija razvoja proizvoda. Prema nemakom
standardu VDI 2221 projektovanje i konstruisanje proizvoda se obavlja u etiri osnovne faze
[210,273]:
Definisanje zadatka koji obuhvata prikupljanje informacija i definisanje zahteva
i ogranienja koje treba da zadovolji reenje proizvoda,
Konceptualno projektovanje (nem. Methodisches Koncipieren, engl. Conceptual
Design), obuhvata postavljanje funkcionalnih struktura, pretraivanje
odgovarajuih principa i njihovu kombinaciju u konceptne varijante proizvoda,
Oblikovanje (nem. Methodisches Entwerfen, engl. Embodiment Design), u
okviru koje projektant, poinjui od koncepta, odreuje plan, oblikuje i razvija
tehniki proizvod ili sistem u odnosu na tehnike i ekonomske uslove i
Detaljno projektovanje (nem. Methodisches Ausarbeiten, engl. Detail Design), u
okviru koje se konano postavlja raspored, oblik, dimenzije i osobine povrina
svih pojedinanih delova, tehnike i ekonomske mogunosti se ponovo
proveravaju, i generie se konstrukciona dokumentacija.
Prema amerikom standardu NIST projektovanje proizvoda se deli na dve osnovne faze,
konceptualno projektovanje proizvoda i detaljno projektovanje proizvoda [77]. U okviru
konceptualnog projektovanja proizvoda, na osnovu ulaznih informacija definiu se
odgovarajue karakteristike proizvoda, prema sledeim etapama:
Specifikacija zahteva i definisanje projektnih zadataka,

Definisanje funkcije proizvoda,
Definisanje principa rada, odnosno ponaanja proizvoda,
Definisanje osnovne forme/strukture proizvoda i
Definisanje pridruenih osobina (materijal, osnovne dimenzije, tolerancije,
parametri povrinske hrapavosti, tvrdoa i stanje povrina).
Shodno tome, konceptualno projektovanje proizvoda obuhvata vie faza projektovanja.

U okviru funkcionalnog dizajna, odnosno projektovanja generiu se osnovne funkcije i
ogranienja proizvoda i dekomponuju se na detaljne funkcije prema ulaznim inenjerskim
zahtevima. Nakon toga se vri specifikacija ponaanja, gde se mapiraju detaljne funkcije u
modelu primene i ponaanja proizvoda. Oblikovanjem se odreuje osnovni oblik i struktura
proizvoda na osnovu funkcije i ponaanja. Izlazno reenje iz ove faze je konceptualno
projektovan, odnosno dizajniran proizvod. Informacije iz konceptualnog projektovanja
proizvoda se prvo prosleuju aktivnosti konceptualnog projektovanja tehnolokih procesa, u
okviru koje se formiraju odreene preporuke za korekciju koncepcije proizvoda. Nakon ovih
modifikacija dobija se finalni koncept proizvoda, ije se informacije prosleuju aktivnosti
detaljnog projektovanja proizvoda [77,80].
Model integracije konceptualnog projektovanja proizvoda i konceptualnog
projektovanja tehnolokog procesa, na kome su predstavljeni neophodni podaci za poboljanje
komunikacije izmeu ove dve etape u ranoj fazi razvoja proizvoda, prikazan je na slici 4.3.
Fokus u komunikaciji se daje na saradnju, odnosno mogunost razmene i deljenja informacija.
Projektovanje tehnolokih procesa je sloena aktivnost koja se deli na vie hijerarhijskih
nivoa. Prvi i najvii nivo u ovoj hijerarhiji predstavlja konceptualno projektovanje tehnolokih
procesa, kao aktivnost preliminarne procene mogunosti i efekata proizvodnje konceptualno
projektovanog proizvoda. Osnovni cilj konceptualnog projektovanja tehnolokog procesa je
podrka ranoj fazi projektovanja proizvoda u optimizaciji konstrukcije proizvoda, oceni
kvaliteta izbora materijala proizvoda, izboru vrste pripremaka i odgovarajuih proizvodnih
tehnologija i procesa, smanjenju vremena i trokova razvoja i proizvodnje proizvoda [78].
43
Konceptualno projektovanje tehnolokih procesa se u literaturi moe sresti i pod

imenom Meta projektovanje tehnolokih procesa (engl. Meta Process Planning) [39], Vii
nivo projektovanja tehnolokih procesa (engl. High-level Process Planning) [76,299], Idejno
projektovanje tehnolokih procesa [270], Osnovno planiranje tehnolokih procesa (engl.
Generic Planning) [70], Planiranje tehnolokih procesa [20,134], dok neki ve ovu fazu
posmatraju kao deo Makro projektovanja tehnolokih procesa (engl. Macro Process
Planning) [38], itd. Naravno, sadraj i redosled aktivnosti koje se reavaju u okviru navedenih
faza projektovanja tehnolokih procesa nisu na isti nain formulisani, ali u sutini zadaci koji
se reavanju u njima su u znaajnoj meri zajedniki.
Konceptualno projektovanje
tehnolokog procesa
proizvoda
Zahtevi
Funkcionalni
dizajn
Funkcije
Specifikacije
ponaanja
Materijal
Forma
- Glavni oblik
- Tipski oblik (feature)
- Odnosi izmeu tipskih oblika
Zahtevi korisnika
- Koliine
- Ogranienje cene
- Datum isporuke
Forma/Struktura
Proces
- Izrade
- Montae
- Kontrole
Izbor potrebnih
resursa
Oprema/
Mogunosti
Ponaanje
Embodiment
dizajn
Izbor procesa
(tehnologije)
Metod i tip proizvodnje

Preliminarni tehnoloki proces-i
Potrebni proizvodni resursi
Procena trokova I vremena
Procena vremena i
trokova
Vreme i Trokovi
Detaljno
projektovanje
tehnolokog procesa
Detaljno
projektovanje
proizvoda
Geometrija
Topologija
Tolerancije
Dimenzije
Stanje povrina
Materijal
Sadraj TP-Operacije
Podoperacije/Pribori
Zahvati
Proizvodni resursi
Parametri
Tano vreme/trokovi
Slika 4.3 Integracija konceptualnog projektovanja proizvoda i konceptualnog

projektovanja tehnolokog procesa [77,80]
U okviru konceptualnog projektovanja tehnolokog procesa donose se mnoge sutinske
odluke koje utiu na kvalitet konstrukcije proizvoda i proces njegove proizvodnje. Osnovni
zadaci konceptualnog projektovanja tehnolokih procesa proizvodnje novog proizvoda su
[80,181]:
Analiza tehnologinosti konstrukcije proizvoda,

Izbor vrste pripremka,
Izbor osnovnih procesa proizvodnje i projektovanje idejnog reenja tehnolokog
procesa proizvodnje,
Izbor vrste proizvodnih resursa i
Procena trokova i vremena proizvodnje.
Osnovni izlazni rezultat iz ove faze je preliminarni, odnosno idejni ili skeleton [181]
tehnoloki proces proizvodnje. Preliminarni tehnoloki proces se daje u vidu sadraja
tehnolokog procesa, odnosno redosleda operacija, sa definisanom listom vrsta proizvodnih
resursa i procenom vremena i trokova proizvodnje. Preliminarni tehnoloki proces se koristi
za modifikaciju konceptualno projektovanog proizvoda i pored informacija detaljno
projektovanog proizvoda predstavlja osnovnu podlogu za detaljno ili zavrno projektovanje
tehnolokog procesa proizvodnje proizvoda.
44
Programski sistemi za ovu fazu tehnoloke pripreme se nazivaju CAPP sistemi za

konceptualno projektovanje tehnolokih procesa, odnosno konceptualni CAPP sistemi
(CCAPP) [139,208], ali u literaturi se mogu sresti i drugi nazivi. Meutim, veina do sada
razvijenih CAPP sistema se primenjuje u fazama detaljnog projektovanja, dok je malo onih
koji su razvijeni i primenjeni u konceptualnoj fazi projektovanja tehnolokih procesa, kako
zbog sloenosti zadataka i obimnosti razliitih podataka, orijentacionih informacija o
konceptualno dizajniranom proizvodu, tako i zbog potrebe znaajnog uea iskustva i znanja
projektanata.
U cilju povezivanja, kako projektovanja proizvoda i tehnolokih procesa proizvodnje,
tako i drugih aktivnosti iz ivotnog ciklusa proizvoda, proizvodi moraju zadovoljiti, ne samo
funkcionalne zahteve, ve i zahteve vezane za njegovu izradu, montau, demontau,
reciklau, odravanje i druge "X" zahteve, koji su obuhvaeni konceptom Projektovanje za
izvrsnost DFX.
Kao to je napomenuto, do sada su postignuti znaajni istraivaki rezultati u oblasti
razvoja sistema za detaljno projektovanje proizvoda i tehnolokih procesa, kao i njihove
integracije. U okviru ovih istraivanja akcenat je dat na integraciji CAD izlaznih podataka i
ulaznih podataka za projektovanje tehnolokih procesa. Znaajni rezultati na ovom polju su
ostvareni i razvojem STEP standarda, odnosno odgovarajuih aplikacionih protokola STEP
AP203 i STEP AP 224. Meutim, ovaj standard ne moe u potpunosti da zadovolje potrebe
integracije sistema za konceptualno projektovanje proizvoda i konceptualno projektovanje
tehnolokih procesa [167].
4.1.1 Pregled razvijenih sistema za konceptualno projektovanje tehnolokih procesa
Istraivanja u okviru konceptualnog i detaljnog projektovanja tehnolokih procesa,
odnosno odgovarajuih CAPP sistema, uglavnom su bila fokusirana na tehnologije i procese
obrade skidanjem materijala, posebno NC tehnologije, dok su u novije vreme proirena i na
druge tehnologije i procese kao to su livenje, obrada plastinom deformacijom, zavarivanje,
kontrola, montaa i nekonvencionalni postupci obrade. Analizom literature dolo se do
zakljuka da u oblasti raunarom podranog konceptualnog projektovanja tehnolokih procesa
i integracije sa konceptualnim projektovanjem proizvoda nema dovoljno praktinih rezultata,
zbog ega je ova oblast jo uvek u fazi istraivanja i razvoja [77,82]. Neka od istraivanja u
oblasti konceptualnog projektovanja tehnolokih procesa i odgovarajuih programskih
sistema su predstavljena u nastavku.
Dargie, Wilson i dr. [58] su razvili programski sistem za izbor materijala i procesa. Ovo
istraivanje su nastavili Shea i Dewhurst [238], koji su razvili programski sistem pod nazivom
CAMPS (Computer-Aided Material and Process Selection), koristei komercijalni
programski sistem za razvoj relacione baze podataka. Ovaj sistem je orijentisan na izbor
primarnih procesa kao to su procesi livenja, kovanja, obrade skidanjem materijala i obrade
lima, na osnovu ulaznih podataka o obliku i dimenzijama dela, proizvodnim parametrima,
mehanikim i fizikim osobina, termikim i elektrinim svojstvima.
Farris [75] je razvio ekspertni sistem za izbor redosleda procesa pod nazivom EPSS
(Expert Processing Sequence Selector). Sistem obuhvata, ne samo izbor primarnih, ve i
sekundarnih i tercijalnih procesa. Procedure u ovom sistemu su podeljene u etiri dela, koji se
odnose na unos podataka o geometriji proizvoda, izbor procesa, izbor materijala i auriranje
podataka. U sistemu se prvo bira primarni proces, a po potrebi sekundarni i tercijalni proces.
Yu i dr. [292] su razvili CAD sistem za izbor proizvodnih procesa (Computer-Aided
Design for Manufacturing Process Selection), koji je orijentisan na net-shape procese, kao to
su injekciono brizganje, livenje i kovanje. Ovaj sistem prua dobre informacije za projektanta
jer vri rangiranje izabranih procesa. Geometrija se opisuje pomou klasifikacije oblika i
dimenzija proizvoda.
45
Esawi i Ashby su razvili programski sistem za izbor materijala i procesa, sastavljen od

CMS i CPS sistema. Prvo je uveden CMS (Cambridge Materials Selector) za izbor
materijala, prema Esawi-ju [71], a potom i CPS (Cambridge Process Selector) za izbor
procesa, prema Ashby-ju [16]. Sistem za izbor materijala se koncentrie na aspekt
predstavljanja podataka u obliku grafikona. Podaci o izabranom materijalu se posle koriste za
izbor procesa u CPS. CPS baza podataka sadri podatke za 125 razliitih procesa i njihovih
atributa, pa je pogodan za primenu od strane manje iskusnih projektanata.
Chan i dr. [39] su razvili COMPASS (Computer Oriented Material, Processes, and
Apparatus Selection System) sistem kao meta planer, koji ima za cilj da informacije o
problemima proizvodnje blagovremeno prosledi projektantu proizvoda. Fokusiran je na izbor
primarnih procesa i sadri veliku bazu procesa, pri emu uzima u obzir i raspoloive resurse u
pogonu, to ovaj sistem ini primenljivim u praksi.
Giachettti [91] je razvio MaMPS (Material and Manufacturing Process Selection)
sistem koji integrie formalno multiatributivni model odluivanja sa relacionom bazom
podataka. Sistem je podeljen na tri odvojena modula, modul za izbor materijala, modul za
izbor procesa i agregacioni modul u kojem se donosi konana odluka na osnovu prva dva,
primenom fazi logike i odgovarajue baze podataka.
Smith [243] je razvio sistem za izbor proizvodnog procesa i materijala, pod nazivom
MAS (Manufacturing Advisory Service). U okviru sistema generie se dijalog sa projektantom
vezan za karakteristike proizvoda i proizvodnje, kao to su veliina serije, tolerancije,
dimenzije dela, osnovni oblik i zahtevani trokovi. Nakon svakog koraka se aurira rangirana
lista moguih procesa. Po slinom principu se rangiraju i mogui materijali na osnovu
karakteristika materijala. Rezultat je rangirana lista odrive kombinacije proces/materijal.
Pregled neophodnih geometrijskih informacija za svaki od prethodno navedenih sistema
prikazan je u tabeli 4.1. Naravno, postoje i druga istraivanja koja su vezana za oblast
konceptualnog projektovanja tehnolokih procesa i odgovarajua programska reenja, a neka
od njih su Haudrum [106], Lenau [148], Boothroyd i Dewhurst [32,33], Evbuomwan i
Sivaloganathan [72], Alting [4], Halevi [99], Parkan i Wu [213], Febransyah [76] i dr. Deo
ovih istraivanja e se prikazati u okviru pojedinih aktivnosti konceptualnog projektovanja
tehnolokih procesa.
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
COMPASS
CPS
EPSS
x
x
x
x
x
x
MaMPS
MAS
Zapremina dela
Masa dela
Opis oblika dela
Sekundarne geometrijske karakteristike
Tolerancije
Kvaliteti povrina
Debljine zidova dela
Mera za kompleksnost dela
Provera unifikacije debljine zidova dela
Koristi CAD bazirano okruenje
Koristi CAD ulazne podatke
DCA
Geometrijske osobine
CAMPS
Tabela 4.1 Komparacija ulaznih geometrijskih informacija CCAPP sistema [76]
x
x
x
x
x
x
x
46
U novije vreme istraivaki napori u ovoj oblasti su fokusirani na razvoj i primenu alata
vetake inteligencije, multiagent sisteme, itd., a manje na razvoj metodologija konceptualnog
projektovanja tehnolokih procesa.
Tako je na NIST-u posebna panja posveena integraciji projektovanja i proizvodnje
kroz odreene projekte, kao to su SIMA (Systems Integration for Manufacturing
Applications) i DPPI (Design and Process Planning Integration). U okviru projekta pod
nazivom Integracija projektovanja proizvoda i tehnolokih procesa (DPPI), osnovni zadatak
se odnosio na ostvarivanje komunikacije i integracije izmeu konceptualnog projektovanja
proizvoda i tehnolokih procesa [205]. SIMA projekat je orijentisan na integraciju softverskih
aplikacija iz oblasti projektovanja, izrade i montae za elektro-mainske delove [26].
Primenom rezultata ovih projekata i njihovom nadogradnjom Feng i dr. [78,79] su integraciju
konceptualnog projektovanja proizvoda i tehnolokih procesa zasnovali na primeni
odgovarajuih baza znanja, slika 4.4, a kasnije i inteligentnih softverskih multiagenata.
Detaljniji prikaz aktivnosti konceptualnog projektovanja tehnolokih procesa e se dati
u nastavku, kao i u okviru prikaza funkcionalnog modela tehnoloke pripreme.
Preliminarni tehnoloki
procesi &
Trokovi/Vreme
Sistem za konceptualno
projektovanje proizvoda
Baza znanja za
projektovanje
prozvoda
Integrisani informacioni
model projektovanja
proizvoda i tehnolokih
procesa
tehnolokih procesa zasnovano na
bazi znanja
Maina za zakljuivanje
- Izbor procesa
- Izbor resursa
- Procena trokova i vremena
Informacije projektovanja
proizvoda
Baza podataka
proizvoda
Baza znanja za
projektovanje
tehnolokih
procesa
Baza podataka
proizvodnih
resursa
Slika 4.4 Arhitektura integracije konceptualnog projektovanja proizvoda

i tehnolokih procesa [78]
4.1.2 Analiza tehnologinosti konstrukcije proizvoda
U pojedinim fazama razvoja proizvoda u fokusu se nalaze razliiti zahtevi vezani za
planiranje, projektovanje i njihovu proizvodnju. Tako, u okviru prve faze projektovanja
proizvoda u sreditu panje je funkcija proizvoda, da bi se kasnije panja pomerila ka
konstrukciji proizvoda s obzirom na konstrukciono-tehnoloke i eksploatacione zahteve, a
potom i na zahteve samog procesa proizvodnje, a sve u cilju dobijanja optimalne konstrukcije
proizvoda sa visokim stepenom tehnologinosti.
Tehnologinost konstrukcije proizvoda predstavlja meru pogodnosti proizvoda za
izradu, montau, eksploataciju, odravanje i druge aspekte iz ivotnog veka proizvoda.
Tehnologinost konstrukcije proizvoda se postie prilagoavanjem konstrukcionih detalja
proizvoda potrebama racionalizacije procesa proizvodnje, smanjenju trokova, lakem
rukovanju i odravanju, itd., vodei rauna da se ne ugrozi funkcija, izgled, vrstoa ili neka
druga konstrukciona karakteristika proizvoda [267].
Konstrukcija nekog proizvoda smatra se tehnologinom kada kvalitet delova,
podsklopova, sklopova i proizvoda u celini omoguuje njihovo lako i brzo osvajanje i
47
proizvodnju u uslovima rada proizvodnog sistema ili njegovih kooperanata, uz postizanje

optimalnog stepena proizvodnosti i minimalne cene proizvoda.
Pri razmatranju tehnologinosti konstrukcije proizvoda mora se uzeti u obzir da, ako je
proizvod tehnologian za jedan proizvodni sistem, ne mora znaiti da e biti tehnologian i za
neki drugi proizvodni sistem, odnosno nivo tehnologinosti proizvoda za ova dva sluaja e
se razlikovati. Isto tako, ako je konstrukcija proizvoda tehnologina za jedan tip proizvodnje
ne mora biti tehnologina za druge tipove proizvodnje.
Jedan od naina projektovanja proizvoda sa visokim stepenom tehnologinosti se odnosi
na primenu principa neophodnog minimuma [216,266]:
Da je konstrukcija proizvoda, komponenata i delova minimalne sloenosti sa
stanovnitva tehnologije izrade, montae, kontrole, transporta, skladitenja,
pakovanja, itd.
Da se maksimalno koriste unificirani kvalitet i dimenzije izabranih materijala,
Da se proizvodi sastoje od minimalnog broja delova i komponenata, posebno
novih delova i komponenata,
Da se maksimalno koriste standarizovani, tipizirani i ponovljeni delovi, odnosno
varijantni delovi, ali uz zadovoljavanje prethodna tri zahteva i
Da se koristi samo neophodni kvalitet i tanost obrade pri projektovanju
proizvoda i izradi na postojeoj opremi.
Postoji vie nivoa klasifikacije tehnologinosti konstrukcije proizvoda. Prema
[7,266,267] prvi nivo podele je prema uticaju na konstrukciju proizvoda, mestu ispoljavanja i
vrsti trokova. Druga podela se odnosi na nain definisanja i odreivanja nivoa
tehnologinosti konstrukcije proizvoda, prema kojoj postoje kvalitativna i kvantitativna
tehnologinost.
Kvalitativna tehnologinost konstrukcije proizvoda obuhvata vrlo veliki broj elemenata
koji utiu na pogodnost proizvoda za izradu, montau, odravanje, eksploataciju i dr. Za
ocenu ove vrste tehnologinosti najee se koriste opisna pravila koja se daju u obliku tabela
sa odgovarajuim ilustracijama netehnologinog i tehnologinog oblika proizvoda i
objanjenjem uslova koji obezbeuju tehnologinost proizvoda za dati sluaj. U literaturi se
mogu nai razni primeri ovih pravila, koja su pogodna za razvoj odgovarajuih baza znanja
programskih reenja za analizu kvalitativne tehnologinosti proizvoda.
Najznaajniji pokazatelj kvantitativne tehnologinosti je stepen, odnosno nivo
standardizacije konstrukcije proizvoda, specifini trokovi i vreme proizvodnje.
Standardizacija, u optem sluaju obuhvata unifikaciju, tipizaciju, modularnost, simplifikaciju
i specijalizaciju, koji se mogu definisati kao:
Unifikacija podrazumeva utvrivanje zajednikih delova proizvoda, koji imaju

istu funkcionalnu namenu i mogunost ugradnje u razliite proizvode,
Pod tipizacijom delova se podrazumeva utvrivanje najcelishodnijeg oblika
proizvoda, razliitih dimenzija, sa najee istim ili slinim materijalom,
Modularni sistem projektovanja podrazumeva kombinovanje ili sastavljanje
proizvoda korienjem odgovarajuih standardnih modula,
Pod simplifikacijom se podrazumeva izbor onih proizvoda iz proizvodnog
programa, koji e omoguiti proizvodnju sa visokim efektima i
Specijalizacija podrazumeva proizvodnju onih proizvoda ili delova za koje su u
posmatranom preduzeu trokovi, vreme i kvalitet izrade najpovoljniji.
Najvaniji pokazatelji standardizacije su koeficijent primenljivosti, ponovljivosti,

zasienosti i unifikacije delova, komponenti i proizvoda [267].
48
U cilju projektovanja proizvoda sa visokim stepenom tehnologinosti, neophodno je

izvriti analizu tehnologinosti konstrukcije proizvoda sa svih aspekata i po mogunosti
zapoeti ovaj proces u to ranijoj fazi razvoja proizvoda. Pojmovi i zadaci koji se reavaju u
okviru analize tehnologinosti proizvoda i projektovanja proizvoda za izvrsnost DFX se u
velikoj meri preklapaju i dopunjuju, tako da e se ovde razmatrati u zajednikom kontekstu.
Projektovanje za proizvodnju se javlja u toku priprema za poetak Drugog svetskog
rata, kada je nedostatak resursa uz stalne drutvene pritiske, inicirao da se proizvede
kvalitetno oruje u najkraem moguem vremenskom periodu. Mnoga uspena oruja iz tog
vremena su bila projektovana od strane malih i povezanih multi-disciplinarnih timova. Nakon
Drugog svetskog rata, odeljenja za projektovanje proizvoda i tehnologije su se ponovo
razdvojila, da bi tek u kasnim 70-im, usled uveanja globalne konkurencije i elje da se
smanji vreme razvoja proizvoda, projektovanje za proizvodnju postaje ponovo aktuelno. U to
vreme, postojala je tendencija da se formiraju timovi iz razliitih razvojnih odeljenja nalik na
one iz ratnih godina. U tim projektima proizvodni inenjeri su uestvovali u procesu
projektovanja proizvoda od poetka, davanjem predloga za mogue naine poveanja
tehnologinosti konstrukcija. Ipak, ovako sastavljeni timovi nisu uvek harmonino
funkcionisali jer su se pojavili problemi u vezi sa upravljanjem i koordinacijom rada. U
nastojanju da se konstruktori to vie upoznaju sa proizvodnim ogranienjima u sopstvenom
razvojno-proizvodnom okruenju, mnoga preduzea su izdavala posebna tampana izdanja za
projektante u kojima su se nalazila uputstva i smernice za projektovanje tehnologinih
proizvoda, kao npr. to je inio General Electric [96].
Neki autori smatraju da su se prva razmiljanja o tehnologinosti proizvoda i primena
analize tehnologinosti javila kod zanatlija jo u razdoblju pre 20 veka, jer su oni istovremeno
bili konstruktori, tehnolozi, realizatori proizvodnje i prodavci svojih proizvoda [110].
4.1.2.1
Sistemi analize tehnologinosti
Analiza tehnologinosti predstavlja proces u kome se utvruje stepen tehnologinosti

proizvoda i vri korekcija dizajna proizvoda u cilju dobijanja proizvoda koji e biti pogodan
za proizvodnju, odravanje, servisiranje, reciklau, itd.
Komercijalni sistemi za projektovanje pomou raunara su umnogome doprineli
poveanju produktivnosti i smanjenju trokova razvoja i proizvodnje proizvoda. Primeri ovih
sistema su programski sistemi za projektovanje pomou tipskih oblika, naponskodeformacionu analizu primenom metoda konanih elemenata, kinematske analize i simulacije,
kao i sistemi za neposrednu ili direktnu izradu prototipova. Pojava ovih sistema podstakla je
dalja istraivanje u oblasti tzv. simultanog inenjerstva. Jedan od primarnih ciljeva simultanog
projektovanja jeste implementacija inteligentnog CAD sistema koji bi imao ugraeno znanje u
vezi sa proizvodnjom i ogranienjima koja se tamo mogu pojaviti. U ovakvom inteligentnom
CAD sistemu, projektovanje za proizvodnju se vri primenom automatizovanih analiza
tehnologinosti, koje ukljuuju analizu konstrukcije proizvoda, uzimajui u obzir
konstrukciono-tehnoloka i eksploatacijska ogranienja i procenu trokova proizvodnje. Ovi
sistemi bi uklonili potrebu za prouavanjem i pamenjem tehnolokih preporuka iz raznih
tehnolokih uputstava, istovremeno pruajui projektantima mogunost za kreativniji rad. S
obzirom na trend brzih promena u proizvodnim tehnologijama, ovi sistemi treba da omogue
da njihove baze znanja efikasno prihvataju nova znanja u vezi sa proizvodnom tehnologijom
konkretnog okruenja. Razmatranje tehnologinosti je postalo vaan deo savremenih
CAD/CAPP/CAM sistema. Nenamerne greke kao to su izostavljanje zaobljenja ivica ili
nepotrebno veliki zahtevi u vezi sa kvalitetom povrina koji prolaze nezapaeno kroz fazu
projektovanja mogu biti izbegnuti implementacijom alata ili sistema projektovanja za
proizvodnju [229,291].
49
U tipinom CAD/CAE softverskom okruenju, projektant razvija modele proizvoda i

koristi ih za razliite vrste analiza funkcionalnosti predloene konstrukcije proizvoda. Ako se
osnovni tok projektovanja proiri sistemom za analizu tehnologinosti, mogue je pri
projektovanju proizvoda ispuniti, ne samo funkcionalne zahteve, ve i zahteve u pogledu
tehnologinosti izrade, montae, itd., slika 4.5.
Funkcionalna
analiza poizvoda
Preliminarni
dizajn
proizvoda
Da li su
parametri dizajna
zadovoljavajui?
Modeliranje
proizvoda
Analiza
tehnologinosti
proizvoda
Predloene
modifikacije
dizajna
DA
Prihvaeni
konceptualni
dizajn
proizvoda
NE
Slika 4.5 Mesto analize tehnologinosti u projektovanju proizvoda [96]

Proces analize tehnologinosti se ne moe predstaviti jednim univerzalnim algoritmom,
dijagramom toka ili emom. U zavisnosti od vrste proizvodnje, javie se specifinosti i razlike
modula i pristupa u analizi tehnologinosti. Veliki broj sistema za ocenu tehnologinosti
razvijen je za delove koji se dobijaju procesima skidanja materijala ali se sve vie razvijaju
sistemi koji ocenjuju tehnologinost procesa koji se realizuju dodavanjem materijala,
ovravanjem materijala i dr.
Postoje razni prilazi u realizaciji analize tehnologinosti, ali kod svih prilaza neophodne
su informacije o predloenoj konstrukciji proizvoda, raspoloivim proizvodnim tehnologijama
i resursima i drugim proizvodnim uslovima. Osnovna ideja prilaza analize tehnologinosti
prema [96], odnosi se na mogunost modeliranja alternativnih interpretacija dela kao skupa
tipskih oblika. Zatim se za ove interpretacije projektuju reenja idejnog tehnolokog procesa,
na osnovu ega se ocenjuje tehnologinost proizvoda. Predloeni redosled koraka za
posmatrani prilaz analize tehnologinosti dat je na slici 4.6.
Preliminarni
dizajn
CAD
modeliranje
Predloene
modifikacije
dizajna
DA
Da li proizvod
moe da se
modelira
pomou
raspoloivog
skupa tipskih
oblika
NE
Da li postoji
bar jedan
DA
DA
plan izrade
pogodan za
kreiranje
eljenog oblika I
dimenzija
NE
Da li postoji
bar jedan
plan izrade
pogodan za
ostvarivanje
zahtevanih
tolerancija i
kvaliteta obrade
Da li postoji bar
jedan tehnoloki
DA
proces koji
zadovoljava
predviene
trokove i vreme
proizvodnje
NE
DA
Prihvaeni
konceptualni
dizajn
proizvoda
NE
Slika 4.6 Jedan prilaz u analizi tehnologinosti [96]

Prema ovom modelu postoje etiri sluaja kada proizvod nije tehnologian. U tom
sluaju je potrebno izvriti korekciju dizajna proizvoda, prema sledeim koracima:
Ukoliko neki delovi konstrukcije ne odgovaraju ni jednom postojeem tipskom

obliku, onda je ove delove potrebno modifikovati ili eliminisati,
Ukoliko se ne moe nai odgovarajui plan izrade kojim se moe izraditi
kreirani oblik konstrukcije proizvoda, onda su oblik i/ili dimenzije
nezadovoljavajui i trebalo bi ih promeniti, tako da se moe primeniti bar jedan
plan izrade,
50
Ukoliko ni jedan plan izrade ne moe da zadovolji zahtevane tolerancije, onda

bi konstruktor trebalo da razmotri mogunost promene neodgovarajuih
tolerancija ili promenu oblika i/ili dimenzija konstrukcije i
Ukoliko postoji zadato vreme i/ili cena i ni jedan plan izrade ne moe da ostvari
te ciljeve, onda bi trebalo razmotriti promenu konstrukcije kako bi karakteristike
proizvoda koje zahtevaju skupe i vremenski zahtevne operacije izrade bile
eliminisane.
Tradicionalno, proces projektovanja proizvoda i tehnolokih procesa njihove izrade

realizuje se u vie iteracija, koje se odnose na meusobna kompromisna reenja. Za efikasno
odreivanje tehnologinosti konstrukcije proizvoda neophodan je razvoj i primena
odgovarajuih programskih sistema. Ovi programski sistemi su namenjeni za identifikaciju
potencijalnih problema u procesu proizvodnje, kao i davanje preporuka projektantima kako da
ih eliminiu ili prevaziu [97].
Sistemi analize tehnologinosti se dele prema prilazu, oceni tehnologinosti i nivou
automatizacije [97].
1. Prilaz
Postoje dva osnovna prilaza u analizi tehnologinosti:
Proizvod,
deo
Baza
pravila
Analiza
tehnologinosti
Rezultati analize
Proizvod,
deo
Preliminarni
tehnoloki
procesi
Proizvodni
zahtevi
Analiza
tehnologinosti
Baza podataka
proizvodnih
resursa
Rezultati analize
a) Direktan prilaz (rule-base)
b) Indirektan prilaz (plan-base)
Slika 4.7 Osnovni prilazi u analizi tehnologinosti [181]
51
Povratne informacije za
korekciju dizajna proizvoda
Direktan prilaz ili prilaz baziran na pravilima (rule-base), slika 4.7a. Pravila se
koriste da se identifikuju neodgovarajui atributi dizajna proizvoda. Ovaj prilaz
je pogodan za near-net proizvodnju, ali je manje pogodan za proizvodnju veine
elektro-mainskih delova zbog veeg broja zahvata i operacija, kao i njihove
interakcije, ime je oteano direktno utvrivanje tehnologinosti konstrukcije
proizvoda.
Indirektan prilaz ili prilaz baziran na tehnolokim procesima (plan-base), slika
4.7b. Prvo se na bazi dizajna proizvoda projektuje konceptualno ili idejno
reenje tehnolokog procesa, a potom se modifikuju razni delovi procesa i
odgovarajueg dizajna u cilju smanjenja trokova.
Povratne informacije za
korekciju dizajna proizvoda
2.
Ocena tehnologinosti
Postoji vie razliitih skala i njihovih kombinacija za ocenu tehnologinosti:
3.
Binarna ocena Primarni oblik ocene tehnologinosti, sa jednostavnim

izvetajem da li je za odreeni skup atributa konstrukcija proizvoda tehnologina
ili nije (0 ili 1).
Kvalitativna ocena Ovde projektant daje kvalitativne ocene tehnologinosti
proizvoda na osnovu odgovarajueg tehnolokog procesa. Na primer u [117]
proizvod se ocenjuje kao "lo", "prosean", "dobar" i "odlian". Ponekad se
ovakve ocene tehnologinosti teko interpretiraju i uporeuju, npr. u situaciji
ako projektanti imaju vie alata za ocenu tehnologinosti, itd.
Kvantitativna ocena Ovaj tip ukljuuje eme za ocenu konstrukcije proizvoda
dodeljivanjem numerike ocene za pojedine atribute na osnovu odreene
apstraktne skale, koja moe biti sa razliitim rasponom vrednosti. Isto kao i kod
kvalitativnog ocenjivanja postoji problem kod interpretacije ocene, uporeivanja
i kombinovanja vie skala.
Vreme i trokovi Kako sve proizvodne operacije i zahvati imaju merljivo
vreme i trokove oni se mogu koristiti kao osnova za ocenu tehnologinosti
proizvoda. Ocena bazirana na vremenu i trokovima se moe kombinovati u
jednu ocenu. Ovakva ocena se ne moe direktno koristiti za utvrivanje da li je
projektant postigao zadovoljavajui nivo tehnologinosti proizvoda, ali
predstavlja realan pogled na problem proizvodnje posmatranog proizvoda sa
stanovita zadovoljenja rokova proizvodnje i cene proizvoda i moe se uspeno
koristiti za donoenje odluka da li neki deo ili proizvod proizvoditi ili ne.
Nivo automatizacije,
Nivo automatizacije pokazuje nivo uea projektanta u donoenju odluka, kao i tip
informacija koje se prosleuju projektantu.
Koliina i vrsta interakcije projektanta Kod nekih sistema projektant mora

posebno da predstavi proizvod pomou tipskih oblika iz baze podataka, dok se
kod nekih sofisticiranih sistema prepoznavanje tipskih oblika vri automatski ili
uz odreenu pomo projektanta.
Koliina i vrsta povratnih informacija Najvie sistema za analizu
tehnologinosti obezbeuje neku vrstu ocene tehnologinosti kompletne
konstrukcije proizvoda, dok neki sistemi daju dekompoziciju ocene
tehnologinosti pojedinih atributa proizvoda. Kod pojedinih sistema, pored
ocene tehnologinosti, daju se i preporuke za redizajn pojedinih povrina, tipskih
oblika delova ili pak proizvoda u celini.
U cilju znaajnijeg uea u procesu projektovanja i pruanja vee pomoi projektantu

da razvije kvalitetan proizvod, postojei sistemi za analizu tehnologinosti se moraju
poboljati u smislu:
Obima uzimanja u razmatranje novih materijala i procesa koji se budu
pojavljivali, kao i saradnje sa dobavljaima i kupcima.
Tanosti eliminacije greaka iz programskih sistema kao i njihovo auriranje
novim znanjem kako se ne bi deavali finansijski gubici.
Brzine dobijanje rezultata analize tehnologinosti proizvoda u to kraem
vremenskom periodu, uz primenu softverskih i hardverskih sistema, pri emu se
smanjuje vreme razvoja proizvoda.
52
Neki specifini pravci razvoja sistema za analizu tehnologinosti proizvoda su:
4.1.2.2
Sposobnost sistema da izvri analizu razliitih vrsta proizvodnih tehnologija i da

oceni mogunost njihove primene,
Sposobnost analize i ocene razliitih alternativa tehnolokih i proizvodnih
procesa,
Odreivanje tolerancija na crteu proizvoda s obzirom na zadati kvalitet obrade
povrine i obrnuto,
Automatsko generisanje sugestija za redizajn proizvoda,
Razmatranje svih karakteristika proizvoda u ivotnom ciklusu,
Stalna provera sistema i njegovo osavremenjivanje u smislu mogunosti primene
novih materijala i procesa,
Primena novih informacionih tehnologija kroz modeliranje procesa, virtuelnu i
distribuiranu proizvodnju, itd.
Projektovanje proizvoda za izvrsnost DFX
- Specifikacije konstrukcije
- Miljenja konstruktora
- Inovacije procesa
PROJEKTOVANJE
PROIZVODA
Procesi
Konceptualno
Procena
zahteva
trita
Oblikovanje
Detaljno
PROIZVODNJA
Projektovanje
tehnolokih
procesa
Planiranje i
upravljanje
proizvodnjom
Proces
proizvodnje
Povratne
informacije
Verifikacija
- Pitanja za kupce
- Sugestije za kupce
- Znanje o tehnolokim procesima

- Unapreenje konstrukcije
- Modifikacije procesa, inovacije
- Nauene lekcije iz proizvodnje
DRUGI ASPEKTI
IVOTNOG CIKLUSA
PROIZVODA
Servis
Recikliranje
ivotna
sredina
DFX Metodologije
MARKETING
Finalni proizvod
DFX Metodologije
- Zahtevi trita
- Marketing procene
DFX Metodologije
Informacije
Uspean razvoj novih proizvoda podrazumeva takva reenja koja su pogodna za sve
faze njihovog ivotnog ciklusa, od projektovanja pa do reciklae i odlaganja. U nastojanju da
se pomogne projektantima u to kvalitetnijoj proceni uticaja svih faza ivotnog ciklusa
proizvoda, proizvodne kompanije i istraivai su razvili mnoge alate i tehnike za odluivanje,
koje figuriu pod nazivom Projektovanje za izvrsnost DFX [110], slika 4.8.
:
:
- Unapreenje projektovanja i proizvodnje

- Povratne informacije o ponaanju
proizvoda u eksploataciji, odravanju, itd.
Slika 4.8 DFX u ivotnom ciklusu proizvoda [110]

Ovaj koncept obuhvata irok spektar projektnih specifinosti i zahteva, meu kojima su
prvo nastali projektovanje za izradu DFM i projektovanje za montau DFA, koji su
objedinjeni u koncept projektovanja za izradu i montau DFMA, a potom i projektovanje za
kvalitet DFQ, projektovanje za demontau DFD, projektovanje za reciklau DFR,
projektovanje za ivotnu okolinu DFE i mnogi drugi. Veina njih su vrlo tesno meusobno
53
povezani, tako da ako je odluka doneta na osnovu jednog od njih, to moe uticati na ostale
"Xi" u ivotnom ciklusu proizvoda [107,108].
DFX alati za podrku mogu da imaju razliite oblike, od procedura ili skupa smernica
na papiru, do programskih sistema koji su namenjeni za razliite vrste analiza, procena i
odreivanja tehnologinosti proizvoda, trokova, itd. Pojedini alati i tehnike konkurentnog
razvoja proizvoda i mesto posmatranih DFX tehnika su prikazani na slici 4.9.
Pre-projektni
razvoj
Projektovanje proizvoda i procesa

Konceptualno
projektovanje
Ideja
Detaljno
projektovanje
Verifikacija
Post-projektni razvoj
Proizvodnja/
Distribucija
Primena/
Odravanje...
QFD
FMEA
DFM,DFA,DFP,
DFS,DFR,DFE...
CA
DOE
Alati i tehnike konkurentnog razvoja proizvoda
Slika 4.9 Alati konkurentnog razvoja proizvoda i mesto DFX tehnika [223,215]
Projektovanje za izradu i montau DFMA
Tokom 80-ih i 90-ih godina prolog veka vrena su istraivanja koja su imala za cilj da
otkriju ta japansku industriju ini konkurentnijom u odnosu na industriju u USA. Ova studija
je pokazala da automatizacija ini samo jednu treinu ukupne razlike u ostvarenoj
produktivnosti. Autori studije su zakljuili da ne mogu poboljanjima u procesu rada da
poveaju kompetetivnost i da proizvodi postanu konkurentniji ako dizajn proizvoda nije
dobar. Takoe je zakljueno, za ega sada postoje brojni dokazi, da projektovanje za
proizvodnju i montau DFMA uz podrku drugih DFX metoda imaju kljunu ulogu za
postizanje visoke proizvodnosti u svim proizvodnim delatnostima, odnosno industriji
[17,282].
Sve sloeniji proizvodi i odgovarajue tehnologije proizvodnje, nedostatak proizvodnog
znanja, pritisak na projektante da to pre projektuju proizvod, stava projektanata "mi vama
crte, vi ga proizvedite" ili tzv. komunikaciju "preko zida", sve vea sofisticiranost
proizvodne tehnike, uticali su na to da su projektanti sve manje bili u stanju da izbegnu
nepotrebne trokove proizvodnje. Jo ranih 80-ih je postalo izvesno da je neophodno
razmatrati mogunost izrade i montae jo u ranoj fazi razvoja proizvoda. Jedan od naina
ispunjenja ovih zahteva je da tehnolozi postanu deo tima simultanog razvoja proizvoda.
Projektovanje za izradu DFM i projektovanje za montau DFA su dve najee
primenjivane DFX metodologije i veoma esto se posmatraju objedinjeno kao projektovanje
za izradu i montau DFMA. Prikaz mesta i uloge analize tehnologinosti proizvoda sa aspekta
projektovanja za montau i projektovanja za izradu u ciklusu projektovanja proizvoda dat je
na slici 4.10.
Dva osnovna aspekta za projektovanje kvalitetne konstrukcije proizvoda s obzirom na
izradu i montau su [17]:
DFM u izboru kvalitetnog odnosa materijala i procesa, kao i proceni trokova
izrade delova i
DFA u pojednostavljenju strukture proizvoda i kvantifikovanju trokova
montae.
54
Definisanje zahteva za projektovanje proizvoda
Konceptualno projektovanje proizvoda
DFA
DFM
Analiza proizvoda i
redukcija broja delova
Projektovanje delova
pogodnih za montau
Trokovi montae
Izbor materijala
Izbor procesa
Projektovanje delova
pogodnih za izradu
Trokovi izrade delova
Revizija dizajna proizvoda
Detaljno projektovanje proizvoda
Slika 4.10 Mesto i zadaci DFMA [251]

DFM pokriva irok spektar razliitih proizvodnih procesa, odnosno tehnologija. Svaki
od procesa ima irok spektar smernica za poboljanje konstrukcije proizvoda sa aspekta
zahteva proizvodnje. Osnovne smernice za DFM koje se mogu primeniti za razliite procese
proizvodnje su [32,33,64,251]:
Maksimalna standardizacija delova i povrina za izradu,
Izbor varijante procesa za laku i jeftiniju izradu,
Izbor procesa koji poboljava uniformnost,
Izbor odgovarajuih tolerancija i kvaliteta obrade povrina,
Izbor materijala pogodnih za izradu,
Minimizacija broja operacija, pripremnih i pomonih vremena,
Minimizacija potrebnih resursa,
Ukljuivanje novih materijala i procesa, i dr.
Osnovne smernice metodologija projektovanja za montau DFA
[32,33,55,64,192,251,294]:
Minimizirati broj delova,
Projektovati konstrukciju na modularnom principu,
Koristiti standardne i simetrine delove,
Konstruisati proizvod sa stabilnim baznim delom i minimalnim brojem
kontaktnih povrina,
Eliminisati dodatne delove za fiksiranje uvek kada je to mogue,
Konstruisati proizvod sa minimalnim brojem osa i nivoa montae,
Obezbediti pristup za ugradnju delova,
Obezbediti funkciju samofiksiranja i samopozicioniranja delova,
Oblikovati delove sa obelejima za pravilnu orijentaciju, pozicioniranje i
privrivanje,
Optimizirati manipulaciju delovima i podeavanja,
Izbegavati delove koji se mogu meusobno zamrsiti ili upetljati i dr.
55
su
Kao zakljuak, mogu se definisati osnovni ciljevi DFMA metodologija:
Smanjenje broja delova,

Poveanje stepena standardizacije,
Pojednostavljenje operacija izrade i montae,
Smanjenje vremena izrade i montae i bri izlazak proizvoda na trite i
Smanjenje trokova izrade i montae.
Kao pomo projektantima u razvoju kvalitetnih proizvoda, razvijen je odreeni broj

programskih sistema iz oblasti projektovanja za izradu i montau DFMA, meu kojima su
najznaajniji i najvie korieni:
DFMA2, Boothroyd Dewhurst Inc., USA, [64], programski sistem razvijen prema
metodologiji koju su razvili Boothroyd i Dewhurst [32,33],
TeamSET, CSC Computer Sciences Ltd, UK, [257], programski sistem razvijen
prema Lucas-Hull metodologiji koja je nastala u kooperaciji Lucas organizacije
i Hull Univerziteta u UK [251] i
AEM Assembly Evaluation Method, Hitachi Corp., Japan, prema metodologiji
koju su razvili Miyakawa i Ohashi [42,192,251].
Pregled tipinih koraka kod primene Boothroyd-Dewhurst DFMA metodologije i

odgovarajueg programskog sistema, prikazan je na slici 4.11.
Koncept proizvoda
Projektovanje za montau
(DFA)
Preporuke za unapreenje i
pojednostavljenje strukture
proizvoda
Izbor materijala i procesa i

rana DFM procena trokova
Preporuke za najekonominije
materijale i procese
Najbolji koncept proizvoda

Detaljan dizajn delova sa
miminimalnim trokovima
proizvodnje
Projektovanje za Izradu
(DFM)
Prototip
Proces proizvodnje
Slika 4.11 Tipini koraci primene programskog sistema DFMA [32,33]

Prvo se vri DFA analiza, ime se postie pojednostavljivanje strukture proizvoda uz
procenu trokova montae. Potom se vri preliminarna DFM procena trokova izrade delova
za poetni dizajn i novi dizajn dobijen nakon DFA analize, kako bi se donele kompromisne
odluke. Procena trokova se vri na osnovu izbora najpovoljnije kombinacije materijala i
procesa izrade delove proizvoda. Nakon ove analize vri se izbor najboljeg konceptualnog
dizajna proizvoda, posle ega se vri DFM analiza, koja predstavlja osnovu za detaljno
projektovanje proizvoda.
2
U znak priznanja, ko-osnivai Geoffrey Boothroyd i Peter Dewhurst su dobili Nacionalnu medalju iz oblasti
tehnike od predsednika USA
56
Kao to je poznato, DFMA je integracija razliitih, ali meusobno uslovljenih zahteva

projektovanja i proizvodnje proizvoda, s obzirom na mogunost procesa izrade i montae, pri
emu se mogu javiti konfliktne situacije. Tako, na primer, u cilju obezbeivanja
funkcionalnosti proizvoda esto dolazi do razvoja sloene strukture pojedinih delova ili
proizvoda koje je teko ili nemogue ekonomino ili racionalno proizvoditi. U cilju postizanja
pogodnosti za izradu javlja se potreba funkcionalnog rastavljanja jednog dela na dva ili vie
delova, to je u suprotnosti sa preporukama pogodnosti za montau u pogledu minimalnog
broja delova. Ovakve i sline kompromisne odluke je nemogue doneti bez dodatne analize
procene trokova i/ili vremena. Prema tome, razvoj proizvoda visokog stepena
tehnologinosti ima bitan uticaj na trokove izrade, odnosno njegovu cenu.
Proizvodni sistemi koji su koristili DFMA metodologije i odgovarajue softvere postigli
su znaajna unapreenja u smislu [64]:
Smanjenja trokova izrade za 42%,

Smanjenja broja delova za 54%,
Smanjenja vremena montae za 60%,
Smanjenja ciklusa razvoja proizvoda za 45% i
Smanjenja cene proizvoda za 50%.
4.1.3 Izbor materijala, pripremaka i proizvodnih procesa

Zadatak razvoja i osvajanja proizvodnje novog proizvoda je viedimenzionalni problem
koji odreuju zahtevi uslova upotrebe i eksploatacije proizvoda, njegova funkcionalnost i
uslovi koje odreuju drutvo i trite, sa jedne strane, i proces proizvodnje u uslovima
ogranienja izrade i montae, slika 4.12.
Uslovi upotrebe i eksploatacije, funkcionalnost i uslovi drutva i trita u pogledu
tehnolokih, estetskih, ekonomskih i drugih zahteva, koji se postavljaju pred tim za razvoj
proizvoda utiu na izbor materijala, odnosno pripremka i oblikovanje i dimenzionisanje
proizvoda. Pri tome, proces odluivanja pri izboru materijala, odnosno pripremka, kao i
tehnolokog procesa njegove izrade i obrade do nivoa zahteva definisanih crteom proizvoda
moe biti dodatno sloen zbog odreenih proizvodnih ogranienja i kriterijuma [243].
USLOVI
UPOTREBE EKSPLOATACIJE
FUNKCIJA
prenos meh.
optereenja,
kretanja, toplote,
itd.
MATERIJALI
izbor
materijala
PROIZVODNI
PROCES
izbor
procesa
PROIZVODNA
OGRANIENJA I
USLOVI IZRADE I
MONTAE
OBLIK I
DIMENZIJE
konstruisanje
USLOVI
DRUTVA I
TRITA
tehnoloki,
estetski,
ekonomski,
okoline, itd.
Slika 4.12 Povezanost konstruisanja, izbora materijala i izbora procesa proizvodnje pri
razvoju proizvoda [86]
57
U svakom sluaju, kombinacija izabranih materijala i procesa izrade i obrade

pripremaka mora biti kompatibilna, jer se tokom projektovanja, proizvodnje i primene
proizvoda moraju ispuniti zahtevi inenjerskog dizajna. Postoje dva osnovna prilaza za izbor
kandidata kombinacije materijal/proces za proizvodnju proizvoda [50]:
Prvo materijal pa proces i

Prvo proces pa materijal.
Kod prilaza prvo materijal pa proces proizvodnje, projektanti prvo biraju klasu
materijala na osnovu ulaznih zahteva, nakon toga se vri izbor moguih pripremaka i procesa
proizvodnje, ukljuujui i mogunost izbora optimalnog procesa proizvodnje.
Kod prilaza prvo proces proizvodnje pa materijal, projektanti prvo projektuju
preliminarni tehnoloki proces, a potom se vri izbor i evaluacija odgovarajuih potencijalnih
materijala na osnovu ulaznih proizvodnih zahteva.
Izbor tehnolokog procesa je jedna od najteih odluka u proizvodnji novih proizvoda. U
proizvodnoj praksi se veoma esto tehnoloki proces bira na osnovu prethodno projektovanog
tehnolokog procesa za sline proizvode. U sluaju mogunosti primene vie alternativnih
tehnolokih procesa, koriste se odgovarajui kriterijumi za izbor najpovoljnijeg reenja [54].
Izbor tehnolokog procesa uslovljen je, uglavnom, ekonomskim, organizacionim i
tehnolokim faktorima. Neki od moguih kriterijuma za izbor primarnog tehnolokog procesa,
kao to su zaostala naprezanja u pripremku, ema napregnutog stanja, obradljivost, stepen
anizotropije materijala, itd., su veoma sloeni i nedovoljno precizni da bi bili osnova za
donoenje odluke o izboru primarnog tehnolokog procesa [56]. Opti algoritam modela za
izbor primarnog tehnolokog procesa je vrlo sloen zbog:
Nemogunosti kvantifikacije svih interakcija, odnosno neistraenosti uticaja svih

tehnologija na strukturu i svojstva materijala i obrnuto,
Sve veeg broja tehnologija i procesa koji nisu potpuno ispitani i za koje nije u
potpunosti poznato ponaanje materijala,
Nepostojanja potpunih i sistematizovanih podloga za izbor tehnologija i
procesa,
Potreba kontinuiranog preciznog monitoringa i
''Izrade pravila'', odnosno primene tehnika vetake inteligencije kao i baze
znanja u procesu odluivanja.
U cilju lakeg izbora i definisanja procesa proizvodnje mnogi autori su izvrili podelu
tehnolokih procesa u odreene grupe. Tako npr. Ashby [16] je izvrio podelu prema vrsti i
redosledu izvoenja procesa na:
Primarne procese oblikovanja,

Sekundarne procese oblikovanja,
Tercijalne procese oblikovanja,
Procese spajanja i
Zavrne procese.
Pod primarnim tehnolokim procesima najee se podrazumevaju procesi livenja,

procesi plastinog deformisanja, procesi prerade polimera i stakla, metalurgije praha, rapidprototyping, itd. Ovim procesima mogu da se dobiju gotovi proizvodi, ali veoma esto slue
za dobijanje pripremaka koji se potom obrauju drugim procesima do nivoa koji odgovara
finalnom proizvodu. Pod primarnim tehnolokim procesima mogu se podrazumevati i procesi
obrade skidanjem materijala, kada se koriste standardni pripremci, kao to su ipke, cevi,
ploe i dr.
58
Sekundarni procesi oblikovanja menjaju oblik proizvoda uklanjanjem ili dodavanjem

materijala. U ovu grupu se najee ubrajaju procesi obrade skidanjem materijala, kada se
koriste nestandardni pripremci, kao to su odlivci, otkovci, itd..
Tercijalnim procesima oblikovanja, odnosno procesima termike obrade menja se stanje
povrine i druga svojstva materijala proizvoda.
Zavrni procesi se dele na procese poliranja, ienja, farbanja, itd. Procesi spajanja
obuhvataju procese lepljenja, zavarivanja i privrivanja.
Problemom izbora tehnolokih procesa bavili su se mnogi autori, kao to su
[17,35,54,251] i dr. Na slici 4.13 dat je osnovni algoritam izbora tehnolokog procesa, koji u
sutini sadri najbitnije faze izbora, zajednike za veinu metodologija [16].
Svi mogui procesi
Preslikavanje zahteva dizajna

Identifikacija klase materijala, klase oblika i
atributa procesa
Provera zadovoljenja ogranienja procesa
Eliminacija procesa koji ne mogu da
zadovolje postavljene uslove dizajna
Rangiranje prema definisanoj f-ji cilja
Izbor i proraun jedne ili vie f-ja cilja.
Rangiranje odgovarajuih procesa.
Traenje dodatnih informacija
Pretraivanje i analiza slinih proizvoda i
realizovanih procesa proizvodnje
Izabrani proces proizvodnje
Slika 4.13 Osnovni algoritam izbora tehnolokog procesa [16]

U prvoj fazi u okviru preslikavanja zahteva dizajna proizvoda, definiu se:
Funkcije, odnosno zahtevi koji se oekuju od procesa, kao i vrsta procesa koje je
potrebno primeniti,
Ogranienja u okviru kojih se identifikuje eljena klasa materijala, klasa oblika
i atributi procesa i
Kriterijumi za ocenu i izbor tehnolokih procesa.
U drugoj fazi, koja se naziva fazom izvodljivosti [54], vri se provera postavljenih
ogranienja i eliminacija neodgovarajuih procesa. Ova faza se analitiki najee realizuje
pretraivanjem tabela u kojima su matrino definisane mogunosti ili ogranienja
tehnolokog procesa s obzirom na atribute proizvoda, proizvodnje i procesa. Najei atributi,
odnosno kriterijumi su vrsta materijala, oblik, koliine, tanost, i dr.
Primer kompatibilnosti izabrane vrste materijala i odgovarajueg procesa proizvodnje
dat je u tabeli 4.2, dok je tabeli 4.3 dat primer ogranienja ili mogunosti tehnolokih procesa
s obzirom na odgovarajue atribute ili kriterijume procesa.
59
Legirani elici
Nerajui
elici
Aluminijum i
Al legure
Bakar i Cu
legure
Cink i Zn
legure
Magnezijum i
Mg legure
Titanium i Ti
legure
Nikal i Ni
legure
Vatrootporni
metali
Termoplasti
Duromeri
Livenje u pesku
Precizno livenje
Livenje pod pritiskom
Brizganje
Brizganje pene
Duvanje
Centrifugalno livenje
Termoformiranje
Istiskivanje
Hladno sabijanje
Kovanje u zatvorenom kalupu
Toplo ekstrudiranje
Rotaciono kovanje
Obrada rezanjem
Elektrohemijska obrada EHM
Elektroerozivna obrada EDM
Elektroerozivna obrada icom
Oblikovanje lima
Rotaciono izvlaenje
Ugljenini
elici
Procesi
Siv liv i
Nodularni liv
Tabela 4.2 Kompatibilnost materijala i tehnolokih procesa [32,33,164]
O
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
O
O
X
X
X
X
O
O
X
X
X
X
X
X
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
X
X
X
X
X
X
O
O
O
O
O
O
O
O
O
-
O
O
X
X
X
X
X
X
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
X
X
X
X
X
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
X
X
X
X
X
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
X
X
X
X
X
O
X
X
O
O
O
O
X
X
X
X
X
O
O
O
O
-
X
X
X
X
X
X
X
X
O
X
O
-
O
O
X
X
X
X
X
X
X
O
O
O
O
-
X
X
X
X
X
X
X
X
O
X
-
X
X
X
O
O
O
O
O
X
X
X
X
X
X
X
O
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
O - normalna praksa
- manje primenljivo
X - nije primenljivo
Tabela 4.3 Tehnoloki procesi proizvodnje i njihovi atributi [17,164]

Atributi ili kriterijumi procesa
Procesi
Presovanje
Brizganje
Livenje u pesku
Livenje u koljke
Precizno livenje
Rezanje jednim seivom
Glodanje
Bruenje
Elektroerozivna obrada
Duvanje
Obrada lima
Kovanje
Valjanje
Ekstrudiranje
Metalurgija praha
Klju ocena
V-Visoko
S-Srednje
N-Nisko
Jedinice
Kvalitet povrine
Tanost
dimenzija
Kompleksnost
oblika
Proizvodnost
Obim
proizvodnje
Povrina
projekcije
Relativni
trokovi
N
S
N
N
V
N
N
N
N
N
N
S
N
S
N
N
N
V
S
V
V
S
V
V
V
V
V
V
S
V
S
S
V
V
V
S
S
V
S
V
V
S
V
S
V
S
V
S
V
V
V
V/S
N
V/S
V/S
N
V/S
N
V/S/N
S/N
N
N
V/S
V/S
V/S
V
V/S
V/S
V
S/N
V/S
V/S
V/S/N
V/S
V/S/N
V/S/N
V/S/N
S/N
N
V/S
V/S
V/S
V
V/S
V
S/N
V/S/N
V/S/N
S/N
V/S/N
V/S
S/N
V/S/N
V/S/N
S/N
S/N
S/N
V/S/N
V/S/N
V/S
S/N
N
V
V/S
V/S
V/S/N
V/S/N
S/N
V/S
V/S/N
V/S/N
V/S
V
V/S/N
N
V/S
V/
V/S
V/S
>6,3
1,66,3
<1,6
m
<0,13
0,131,3
>1,3
mm
Visoka
Srednja
Niska
>100
10100
<10
kom/sat
>5000
1001000
<100
komada
>0,5
0,020,5
<0,02
m2
60
Primer izbora primarnog tehnolokog procesa, koji se vri na osnovu kategorizacije

proizvoda u jednu od ponuenih grupa sloenosti oblika i koliine proizvoda, prikazan je na
slici 4.14. Kao rezultat izbora dobija se predloeni ponderisani redosled moguih tehnologija,
odnosno procesa primarne izrade, pri emu su oznake: A-livenje, B-obrada deformisanjem, Cobrada skidanjem materijala, D-spajanje, E-montaa, F-oblikovanje dodavanjem materijala.
Nakon izbora primarnog tehnolokog procesa npr. procesi livenja, u drugom koraku na bazi
odgovarajuih kriterijuma, bira se konkretan proces, odnosno vrsta procesa livenja. Nakon
pojedinih procesa, kao to su livenje, kovanje i dr., potrebno je izabrati odgovarajue
sekundarne i druge procese, da bi se postigla traena tanost i kvalitet, to predstavlja naredni
korak u definisanju tehnolokog procesa proizvodnje delova.
Slika 4.14 Izbor primarnog tehnolokog procesa u zavisnosti od sloenosti oblika i

koliine [99]
U treoj fazi vri se rangiranje moguih tehnolokih procesa prema definisanom/im
kriterijumima optimizacije, odnosno funkciji/ama cilja. Najei kriterijumi optimizacije su
vreme i trokovi izrade i kvalitet proizvoda.
Sistem vrednovanja tehnolokih procesa, na osnovu procene odnosa proces/kriterijumi
procesa, preko ponderisanih ocena od 1 do 5, dat je na slici 4.15, dok je u tabeli 4.4 dat primer
vrednovanja pojedinih procesa, sa definisanim ponderisanim ocenama pojedinih procesa za
posmatrane kriterijume, prema [17].
ASM SISTEM
VREDNOVANJA TEHNOLOKIH
PROCESA
VREME CIKLUSA
KVALITET
FLEKSIBILNOST
1. Lo kvalitet, prosena pouzdanost

2. Prosean kvalitet
3. Zadovoljavajui kvalitet
4. Dobar kvalitet
5. Visok kvalitet
1.
2.
3.
4.
5.
> 15 min.
od 5 do 15 min.
od 1 do 5 min.
od 20 s. do 1 min.
< 20 s.
ISKORIENOST
MATERIJALA
POGONSKI
TROKOVI
1. Otpad >100% gotovog proizvoda

2. Otpad od 50 do 100%
3. Otpad od 10 do 50%
4. Otpad <10% gotovog proizvoda
5. Bez primetnog otpada
1. Prelaz ekstremno teak

2. Spori prelaz
3. Prosean prelaz i vreme pripreme
4. Brzi prelaz
5. Nema vremena pripreme
1. Vrlo visoki trokovi opreme i obrade

2. Visoki trokovi opreme i obrade
3. Trokovi opreme i obrade proseni
4. Niski trokovi opreme i obrade
5. Bez trokova opreme
Slika 4.15 ASM sistem vrednovanja tehnolokih procesa [17]

61
Tabela 4.4 Primer vrednovanja pojedinih tehnolokih procesa na osnovu kriterijuma [17]
Procesi
Oblik
Livenje u pesku
Precizno livenje
Livenje u kokile
Brizganje
Obrada rezanjem 1 otricom
Obrada rezanjem s vie otrica
Bruenje
Elektroerozivna obrada
3D
3D
3D
3D puni
3D uplji
3D
3D
3D
3D
3D
Kriterijumi za vrednovanje procesa

Iskorienost
Fleksibilnost
Kvalitet
materijala
5
2
2
4
4
4
2
2
3
1
4
2
3
5
3
1
4
3
5
1
5
5
1
5
5
1
5
4
1
5
Vreme
ciklusa
2
2
4
5
2
4
2
3
2
1
Pogonski
trokovi
1
3
2
1
3
1
5
4
4
1
Ova faza se naziva faza optimizacije, koja se prema [54] moe podeliti na dve
podfaze:
Ukoliko nakon druge faze preostaje veliki broj procesa koji zadovoljavaju
postavljena ogranienja kriterijuma (vie od 6) prelazi se na prvu podfazu, gde
se usvajaju neophodne minimalne vrednosti ponderisanih ocena procesa za
odreene kriterijume. Procesi koji ne ispunjavaju usvojene minimalne vrednosti
ovih ponderisanih ocena se eliminiu.
U drugoj podfazi vri se dodeljivanje teinskih koeficijenta pojedinim
kriterijumima procesa, a nakon toga i proraun ponderisanog ranga vrednosti
preostalih procesa prema formuli (4.1), na osnovu ega se utvruje redosled
procesa, odnosno rangiranje procesa.
n
WRV Pi (Wi )
(4.1)
i 1
gde su:
WRV ponderisani rang vrednosti procesa
n ukupan broj kriterijuma
Pi ponderisana ocena procesa za odreeni kriterijum
Wi teinski koeficijent kriterijuma
U etvrtoj fazi se najbolje rangirani procesi detaljno analiziraju i ispituju u cilju
dobijanja dodatnih i potvrdnih informacija o kvalitetu izbora, razmatraju se eventualne
mogue tetne posledice za neke kriterijume koji nisu uzeti u razmatranje. Ako se utvrdi da
ima nekih bitnih nedostataka usvaja se sledei proces po rangu vrednosti.
U radu [251] razvijene su Informacione mape proizvodnih procesa "PRIMA", koje daju
detaljne podatke o karakteristikama i mogunostima odgovarajuih tehnolokih procesa.
Mapa svakog procesa je podeljena na sedam kategorija:
Opis procesa: Objanjenje osnovnih karakteristika procesa sa slikovnim

prikazom osnovnih operacija i zahvata u procesu.
Materijal: Definisanje materijala pogodnih za posmatrani proces.
Varijacije procesa: Opis moguih varijacija osnovnog procesa.
Ekonomska pitanja: Opis karakteristika procesa kao to su proizvodnost,
optimalan obim proizvodnje, trokovi alata i radne snage, ciklusna vremena, itd.
Tipini primeri primene: Primeri proizvoda koji su uspeno proizvedeni
primenom posmatranog procesa.
62
Aspekti dizajna: Mogunosti ili ogranienja koja su relevantna za dizajn

proizvoda, kao i standardne informacije o opsegu veliina, optoj konfiguraciji,
itd.
Pitanja kvaliteta: Standardne informacije ukljuujui grafikone mogunosti
procesa (gde je to relevantno), tipine kvalitete povrine i detalja, kao i
informacije o najeim grekama tokom primene posmatranog procesa.
Najzastupljeniji procesi u metalopreraivakoj industriji su procesi obrade skidanjem

materijala, koji mogu biti osnovni, odnosno primarni procesi ili pak sekundarni procesi
obrade. Za izradu ovakvih proizvoda koriste se razne vrste pipremaka, kako u pogledu
tehnologija njihove izrade, tako i u pogledu materijala, oblika, dimenzija, kvaliteta, itd. S
obzirom na to da se ovi pripremci dobijaju nekim od primarnih procesa oblikovanja, esto se
moe poistovetiti izbor primarnog procesa i izbor pripremka, odnosno kriterijumi za izbor
primarnih procesa predstavljaju i kriterijume za izbor pripremaka.
Kao to je poznato, proces proizvodnje najveeg broja delova, odnosno proizvoda
obuhvata kombinaciju razliitih tehnologija. Viestruka varijantnost tehnolokih procesa
izrade proizvoda je jedna od njihovih osnovnih karakteristika, na koju najvie utiu:
Vrsta pripremka,
Vrsta i redosled operacija i zahvata,
Proizvodni resursi i
Tehnoekonomski efekti.
Pri definisanju redosleda operacija obrade neophodno je izvriti sistematizaciju

povrina, odnosno tipskih oblika koji definiu konstrukciju proizvoda, na osnovne tri grupe
povrina [270]:
Osnovne funkcionalne povrine,

Pomone povrine i
Baze za obradu.
U optem sluaju, redosled izvoenja operacija obrade je:
Obrada baza,
Gruba obrada osnovnih povrina,
Gruba obrada pomonih povrina, koja je najee ujedno i zavrna obrada,
Specijalne obrade (npr. termika obrada, doterivanje, itd.) i
Zavrna obrada osnovnih povrina.
4.1.4 Procena trokova i vremena proizvodnje

Odreivanje trokova i vremena proizvodnje predstavlja u velikom broju sluajeva
osnovu za donoenje kvalitetnih odluka u proizvodnoj praksi [266]. U zavisnosti od faze
razvoja proizvoda postoje razliiti naini odreivanja trokova i vremena, u poetnim fazama
se uglavnom vri procena, a u kasnijim fazama detaljan proraun trokova i vremena [172].
Jedan od osnovnih zadataka konceptualnog projektovanja tehnolokih procesa je
procena i smanjenje proizvodnih trokova, koje se uopteno moe realizovati:
Primenom i nabavkom jeftinijih materijala,

Proizvodnjom sa malo proizvodnog otpada,
Proizvodima sa to manjom masom,
63
Proizvodnjom u veim serijama,

Izborom proizvodnih procesa koji imaju kratko vreme i niske trokove izrade po
jedinici vremena,
Projektovanjem tehnologinog proizvoda primenom DFMA i drugih DFX
metoda, itd.
Nemogunost preduzea da brzo i uspeno proceni trokove i cenu proizvoda moe

znaajno da ugrozi njegov ekonomski opstanak na konkurentnom tritu. Procena trokova je
veoma znaajna s obzirom na odrivost projekta i smanjenje trokova razvoja i proizvodnje
proizvoda. Jedan od bitnih zadataka procene trokova izrade proizvoda predstavlja
obezbeivanje dovoljno pouzdanih informacija o elementima trokova u ranoj fazi razvoja
proizvoda, na osnovu kojih se mogu doneti odluke o izboru kvalitetnih varijanti proizvoda i
ekonominosti njihove proizvodnje.
Pored procene trokova, veoma je bitno izvriti i procenu vremena proizvodnje koje
utie na trokove proizvodnje i rokove isporuke proizvoda. Loa procena trokova i vremena
proizvodnje imaju sledee posledice:
Previsoka procena trokova proizvodnje utie na formiranje visoke cene

proizvoda, to ima za posledicu nekonkurentnost na tritu,
Premala procena trokova proizvoda utie na formiranje niske cene proizvoda,
to ima za posledicu ostvarivanje gubitaka u poslovanju,
Prevelika procena vremena proizvodnje povlai posledice previsoke procene
trokova, kao i nemogunosti zadovoljenja zahtevanih rokova isporuke i
Premala procena vremena proizvodnje povlai posledice premale procene
trokova, kao i nemogunosti potovanja definisanih rokova proizvodnje.
Mnogi istraivai su se bavili problemom procene trokova, meu kojima su [1,98,138]

i dr. Razvijen je veliki broj metoda i tehnika za proraun i procenu trokova proizvodnje.
Pojedini autori su pokuavali da obuhvate sve proizvodne procese, dok su se drugi orijentisali
na pojedine grupe najee slinih procesa. Ove metode mogu da se grupiu na razliite
naine, kao u radu [147]. U radovima [53,172] izvrena je podela metoda i tehnika u odreene
grupe, prema nainu realizacije, fazi primene u procesu razvoja proizvoda i preciznosti
metodologije, tabela 4.5.
Tabela 4.5 Podela metoda za proraun i procenu trokova [53,172]
Metoda
Opis
Intuitivna
Procena trokova na bazi linog znanja, iskustva i

intuicije.
Komparativna
(Metoda
poreenja)
Procena na osnovu postojeih trokova slinih

delova.
Analogna
Parametarska
Analitika
Procena na bazi trokova slinih delova, definiu se

osnovni parametri za poreenje sa prethodnim
sluajevima.
Vri se izbor jednog ili vie parametara koji e se
posmatrati. Oni se koriste zajedno sa teinskim
koeficijentima za procenu trokova.
U obzir se uzimaju direktni i indirektni trokovi. Vri
se proraun svih elementarnih trokova i njihovim
sabiranjem se dobijaju ukupni trokovi proizvodnje.
64
Najbolja
primena za
Globalno
planiranje
proizvodnje
Globalno
planiranje
proizvodnje
Preciznost
(nivo greke)
30-50 %
30-50 %
Konceptualno
projektovanje
14-30 %
Konceptualno
projektovanje
14-30 %
Detaljno
projektovanje
5-15 %
Iz pomenute tabele se vidi da se za konceptualno projektovanje proizvoda i tehnolokih

procesa preporuuju analogne i parametarske metode. Kod ovih metoda procena trokova se
vri na osnovu poznatih trokova slinih delova i parametara proizvoda i procesa uzetih za
poreenje. Za procenu trokova su neophodne odgovarajue informacije o konceptualnom
projektovanom proizvodu, izabranom materijalu i konceptualno projektovanom tehnolokom
procesu. Odreeni trokovi u ovoj fazi razvoja proizvoda su orijentacioni (nivo greke 1430%), to moe da otea procenu kvaliteta konstrukcije proizvoda. Meutim, za ovaj nivo
projektovanja oni mogu biti veoma znaajni i pouzdani jer osnovni cilj nije utvrivanje
stvarnih ili konanih trokova ve ocena tehnologinosti proizvoda, procena trokova i izbor
odgovarajuih najpovoljnijih varijanti tehnologija izrade.
Pojedini autori preporuuju primenu ABC analize za redukciju trokova proizvoda, pri
emu se napori na smanjenju trokova usmeravaju na delove proizvoda, koji, s obzirom na
uticaj na trokove, spadaju u grupu A (oko 10-15% delova), iji trokovi ine 50-70%
trokova proizvoda ili grupe A+B (ukupno 30-45% delova), iji trokovi ine i do 90%
ukupnih trokova [178].
Pri proceni vremena izrade ne mogu se koristiti standardne procedure odreivanja
vremena snimanjem, proraunom vremena zahvata i operacija, kao ni primenom sistema
unapred odreenih vremena pokreta, zbog toga to u ovoj fazi nisu raspoloivi podaci za
njihovo odreivanje [12,261]. Predvianje je mogue na osnovu dovoenja u vezu trajanja
operacija i zahvata, kao i nekih pokazatelja karakteristika proizvoda i proizvodnog procesa,
kao to su dimenzije, sloenost, kvalitet izrade, i dr..
U naunim i strunim istraivanjima procene vremena i trokova se veoma esto
izuavaju paralelno jer mogu biti u meusobnoj korelaciji. Za procenu vremena proizvodnje
uglavnom se koriste odgovarajue metode ili tehnike kao to je regresiona analiza [12],
metode vetake inteligencije [193,248], itd.
Ovde e se ukratko prikazati dve metode koje se uspeno koriste za procenu trokova
proizvodnje, prva iz grupe analognih [251,257], a druga iz grupe analitikih [98].
4.1.4.1
Prikaz analogne metode za procenu trokova
Analogna metoda bazira na inenjerskom iskustvu i znanju, kao i odgovarajuim

podacima iz proizvodne prakse koji su sistematizovani u obliku pogodnom za proraun i
procenu trokova proizvodnje pojedinih delova [251].
Trokovi proizvodnje T odreenog dela sastoje se od trokova materijala Tm, trokova
izrade Ti i trokovi termike obrade i/ili povrinske zatite:
n
T Tm Ti Tt
(4.2)
i 1
gde je n- broj razliitih operacija izrade

Za odreivanje pojedinih koeficijenata koji figuriu u izrazima za proraun, potrebno je
prethodno izvriti klasifikaciju proizvoda prema geometrijskom obliku. Svi proizvodi su
podeljeni u tri osnovne klase, koje se potom dele na pet razliitih podklasa po sloenosti.
Osnovne klase su:
A rotaciono-simetrini i rotaciono-nesimetrini delovi (tabela 4.6)

B prizmatini i kutijasti puni delovi (tabela 4.7)
C prizmatini i kutijasti tankozidni delovi(tabela 4.8)
65
Tabela 4.6 Klasifikacija rotacionih proizvoda prema geometrijskoj sloenosti oblika

ROTACIONO-SIMETRINI I ROTACIONO-NESIMETRINI
DELOVI
sekundarne ose: otvori, ravne i druge povrine
paralelne i/ili normalne na osnovnu osu
unutranji i/ili spoljanji
unutranji oblici
oblici
jedna/primarna osa
sloeni oblici
nepravilni i/ili sloeni
oblici
samo osnovni rotacioni

oblici
sekundarni oblici
A1
A2
A3
A4
A5
rotaciono simetrini ljebovi,

useci, konusi, oborene ivice,
zaobljenja, upusti i rupe du
ose/centralne linije
unutranji i spoljni navoji,

nareckani, jednostavni oblici
ljebova na i oko
osnovne ose/centralne linije
rupe/navoji/upusti i ostali
unutranji oblici koji se ne
nalaze na osnovnoj osi
projekcije, sloeni oblici,

slepi profili, ljebovi na
sekundarnim osama
povrine sloenog oblika,

i/ili serije oblika koji nisu
obuhvaeni prethodnim
kategorijama
Tabela 4.7 Klasifikacija prizmatinih i kutijastih delova

PRIZMATINI I KUTIJASTI DELOVI
vieosni predmeti
sa jednom osom/u jednoj ravni

samo osnovni
oblici
B1
sekundarni oblici
B2
stepenasti predmeti, ljebovi,

kanali, useci i otvori/navoji
du jedne ose
stepenasti oblici,T-ljebovi,
zupanici itd., otvori, navoji,
upusti u jednoj ravni
pravougaone projekcije
du jedne ili vie osa
sloeni oblici
prosto zaobljeni oblici u

jednoj ravni
nepravilni i/ili zaobljeni

oblici
B3
B4
B5
otvori, navoji, upusti, depovi

du vie osa ili pod uglom
zaobljenja na unutranjim i/ili

spoljanjim povrinama
sloene trodimenzionalne
zaobljene povrine koje se
ne mogu svrstati u
prethodne kategorije
Tabela 4.8 Klasifikacija pljosnatih i kutijastih tankozidnih delova

PLJOSNATI I KUTIJASTI TANKOZIDNI DELOVI
sa jednom osom
samo osnovni oblici
C1
pripremci, otpresci, podloke,

savijeni i drugi oblici na ili
paralelni sa osnovnom osom
pravilni oblici
sloeni oblici
kupasti, konusni ili

kutijasti oblici
neravnomerni i/ili
zaobljeni oblici
sekundarni pravilni oblici sa ponavljanjem

ravnomeran presek ili
debljina zida
C2
pljosnati zupanici, viestruko

ili kontinualno savijeni oblici
neravnomeran presek ili

debljina zida
C3
C4
delovi promenljivog preseka

koji nisu izraeni viestrukim
savijanjem ili sastavljeni od
vie oblika
66
delovi kod kojih moe da se

javi promena debljine zidova
C5
sloeni ili nepravilni oblici

ili serije oblika koji nisu
obuhvaeni prethodim
kategorijama
U nastavku je prikazana metodologija definisanja elemenata trokova koji figuriu u

izrazima za proraun.
Trokovi materijala Tm
Trokovi materijala se odreuju kao proizvod zapremine pripremka VP i jedinine cene

materijala Cmt (cena materijala po jedinici zapremine):
Tm = VP Cmt
(4.3)
Zapremina pripremka se odreuje lako kada je u pitanju jednostavan oblik, kao to je na

primer ipka. Meutim, kada je zapremina pripremka sloena ili nije poznat oblik pripremka,
onda se ona moe odrediti kao proizvod zapremine gotovog dela V i koeficijenta W C koji
uzima u obzir koliinu skinutog materijala. Koeficijent WC se moe oitati iz tabele 4.9, u
zavisnosti od vrste proizvodnog procesa i sloenosti oblika proizvoda prema prethodno
izvrenoj klasifikaciji, tako da je:
VP=VWC
(4.4)
Tabela 4.9 Koeficijenti skinutog materijala WC (delimian prikaz)

Sloenost
geom.
oblika
A1
A2
A3
A4
A5
B1
B2
B3
B4
B5
C1
C2
C3
C4
C5
PROCES
CF
1
1
1
1
1
1
1
1
1
-
CH
1
1
1
1
1
1
1
1
1
-
SC
1.1
1.1
1.2
1.3
1.4
1.1
1.1
1.2
1.3
1.4
1.1
1.2
1.3
1.4
1.6
PDC
CDF
SMW
AM
MM
CNC
1
1.1
1.1
1.2
1.3
1
1.1
1.1
1.2
1.3
1.1
1.1
1.1
1.2
1.3
1.1
1.1
1.2
1.2
1.3
1.1
1.1
1.2
1.2
1.3
1.1
1.1
1.1
1.2
1.3
1.2
1.2
1.4
1.5
1.6
1.6
2
2.5
3
4
1.7
2.2
2.8
4
6
1.8
2.4
4
6
8
PM
1
1
1
1
1.2
1
1
1
1
1.2
1
1
1
1
1.2
IM
1
1.1
1.1
1.1
1.2
1
1.1
1.1
1.1
1.2
1
1.1
1.1
1.2
1.3
SM
1
1.1
1.1
1.2
1.3
1
1.1
1.1
1.2
1.3
1.1
1.1
1.1
1.2
1.3
CPM
1
1.1
1.1
1.2
1.3
1
1.1
1.1
1.1
1.2
1
1.1
1.1
1.1
1.2
VF
1
1.1
1.1
1.2
1.3
1
1.1
1.1
1.1
1.2
1
1.1
1.1
1.1
1.2
GDC
1
1.1
1.1
1.2
1.3
1
1.1
1.1
1.2
1.3
1
1.1
1.1
1.2
1.3
Trokovi izrade Ti
U posmatranom sluaju trokovi izrade proizvoda se odreuju na priblian nain, pri

emu se koriste prethodna iskustva u vezi trokova izraenih proizvoda koja u sebi sadre sve
elemente stvarnih trokova i koja su na odgovarajui nain sistematizovana i statistiki
obraena.
Kao osnova za odreivanje trokova izrade proizvoda uzimaju se trokovi "idealnog
proizvoda", uz korekciju sa relativnim koeficijentom trokova koji iskazuje razliku
posmatranog proizvoda i idealnog proizvoda, s obzirom na vrstu materijala, sloenost oblika,
odreene dimenzije, tolerancije i kvalitete povrina, odnosno:
Ti=PCRC
(4.5)
67
gde su:
PC Trokovi izrade idealnog proizvoda

RC Relativni koeficijent trokova
Na osnovu dugogodinjih istraivanja u proizvodnim preduzeima Velike Britanije

dolo se do funkcija trokova u zavisnosti od obima proizvodnje za razliite proizvodne
procese pojedinih proizvoda, koje su prikazane u [65]. Ove funkcije trokova se odnose na
"idealne proizvode", zbog ega su to minimalni trokovi koji se oekuju za definisani godinji
obim proizvodnje.
Idealan proizvod je proizvod iz odreene klase proizvoda koji ima najjednostavniji
oblik, najnie zahteve u pogledu tanosti, odnosno tolerancija i kvaliteta obrade povrina. Na
slici 4.16 je prikazan jedan od grafika funkcija za odreivanje trokova idealnog proizvoda od
primenjene tehnologije izrade, odnosno proizvodnog procesa i obima proizvodnje.
Slika 4.16 Grafik funkcija zavisnosti cene idealnog proizvoda od primenjene

tehnologije izrade i obima proizvodnje
Relativni koeficijent trokova se rauna na osnovu sledeeg izraza:
RC = CcCmpCs Cft (Ct ili Cf)
(4.6)
gde su:
Cc Koeficijent sloenosti oblika proizvoda

Cmp Koeficijent pogodnosti materijala za odreeni proces proizvodnje
Cs Koeficijent koji uzima u obzir debljinu zida proizvoda i odreene
dimenzije
Ct Koeficijent tolerancija
Cf Koeficijent kvaliteta obrade povrina
Za idealan proizvod svi ovi koeficijenti su jednaki jedinici, dok se za konkretne

proizvode koeficijenti oitavaju sa odgovarajuih grafika funkcija ili iz tabela, u zavisnosti od
odreenih karakteristika proizvoda vezanih za odgovarajui koeficijent redukcije. Nakon
odreivanja koeficijenata tolerancija Ct i kvaliteta obrade povrina Cf, uzima se u obzir
koeficijent sa veom vrednou, koji dobija oznaku Cft.
68
Za odreivanje koeficijenta sloenosti proizvoda potrebno je prethodno izvriti

klasifikaciju proizvoda prema klasi oblika (A, B ili C) i podklasi sloenosti (1,2,3,4,5), nakon
ega se koeficijent sloenosti oitava sa grafika funkcija. Na slici 4,17 dat je prikaz grafika
funkcija za odreivanje koeficijenta sloenosti oblika proizvoda za klase oblika A i B.
Klasa oblika A
Klasa oblika B
Slika 4.17 Grafici funkcija za odreivanje koeficijenta sloenosti za A i B oblike proizvoda

Odreeni materijali su manje ili vise pogodni za razliite vrste procesa obrade. U tabeli
4,10 date su vrednosti koeficijenata pogodnosti materijala (Cmp) pri primeni razliitih vrsta
materijala u odreenim procesima obrade.
Tabela 4.10 Koeficijenti pogodnosti materijala Cmp (delimian prikaz)
PROCES
CF
CH
SC
PDC
CDF
SMW
AM
MM
CNC
PM
IM
SM
1.2
1.6
1.3
1.3
1.2
1.2
1.4
1.2
2
2
1
1
1
-
2
2
1
1
1
-
1.3
1.5
1
1
1
-
3
1.5
1.2
-
2
2
1
1
1
-
1.5
1.5
1
1
1
-
2.5
4
1.1
1
1.1
1.1
1.2
1.1
1.1
1.1
1
1
1
-
1
1
1.5
Materijal
Sivi liv
Niskougljenini
elik
Legirani elik
Nerajui elik
Legure Cu
Legure Al
Legure Zn
Termoplastika
Termoseti
Elastomeri
69
CPM
VF
GDC
1.2
1.3
1.5
1
1
1
-
1.2
1
1.5
1
-
1.5
1.2
-
Primena odgovarajuih procesa izvan domena njegove normalne dimenzione primene

poveava trokove izrade proizvoda, to se ovde karakterie preko koeficijenta Cs koji uzima
u obzir debljinu zida proizvoda i odreene dimenzije. Na slici 4.18 prikazani su primeri
grafika funkcija za odreivanje koeficijenta Cs.
Procesi mainske obrade rezanjem (MM, AM, CNC)
Procesi kovanja u kalupu (CDF)
Proces brizganja plastike (IM)
Proces livenja u pesku (SC)
Slika 4.18 Grafici funkcija za odreivanje koeficijenta Cs

Opte je poznato da zahtevi za poveanjem nivoa tolerancija i kvaliteta obrade utie na
poveanje trokova proizvodnje. Koeficijent tolerancija Ct i koeficijent kvaliteta obrade
povrina Cf se odreuje sa grafika funkcija, koji su prikazani na slikama 4.19 i 4.20 za
pojedine vrste procesa obrade.
Prilikom oitavanja vrednosti vodi se rauna o tome koliki je broj ortogonalnih ravni
na kojima lee kritine tolerancije i odgovarajui kvaliteti obrade povrina (1 ravan, 2 ravni ili
3+ ravni). Odgovarajui procesi se upotrebljavaju za ostvarivanje odreene tanosti obrade u
smislu tolerancija i kvaliteta obrade, pa je tako na ovim graficima vertikalnim linijama
oznaeno podruje mogunosti ovih procesa. Levo od ove vertikalne linije zahtevaju se
naknadni proces obrade.
Prikazana metodologija je primenjena i u razvoju DFMA TeamSET programskog
sistema u okviru modula koji se odnosi na analizu tehnologinosti izrade proizvoda, odnosno
dela koji se odnosi na procenu trokova [257].
70
Slika 4.19 Grafici funkcija za odreivanje koeficijenta Ct
Slika 4.20 Grafici funkcija za odreivanje koeficijenta Cf

71
4.2
DETALJNO PROJEKTOVANJE TEHNOLOKIH PROCESA
Razvoj raunarom integrisane proizvodnje predstavlja jedan od najznaajnijih zadataka

u savremenim proizvodnim sistemima, to se u velikoj meri odraava kroz automatizaciju
pojedinih aktivnosti u okviru procesa proizvodnje. Osnovni pravci automatizacije u
proizvodnim sistemima su usmereni na automatizaciju projektovanja proizvoda, tehnolokih
procesa, planiranja i upravljanja proizvodnjom, kao i same proizvodnje proizvoda.
Automatizacija projektovanja proizvoda uspeno se reava primenom CAD i CAE sistema,
automatizacija upravljanja proizvodnjom primenom MRP, ERP i dr. sistema, automatizacija
izrade proizvoda primenom CNC obradnih i tehnolokih sistema, dok se automatizacija
projektovanja tehnolokih procesa reava razvojem i primenom CAPP i CAM sistema. Na
osnovu zavrno projektovanog proizvoda i preliminarno projektovanog tehnolokog procesa
realizuje se faza detaljnog, odnosno zavrnog projektovanja tehnolokih procesa, koja se
upravo bazira na razvoju i primeni odgovarajuih CAPP sistema.
Znaajni istraivaki napori su posveeni razvoju raunarom podranog projektovanja
tehnolokih procesa, odnosno CAPP sistema. Ova istraivanja su pokazala da je to veoma
kompleksan zadatak koji karakteriu mnogi zavisni tehniko-tehnoloki i poslovni parametri.
Upravo zbog toga ne postoje adekvatna univerzalna reenja CAPP sistema koja bi omoguila
laku i iroku primenu u industriji [62]. Poznato je da razvoj CAPP sistema zaostaje u odnosu
na CAD i CAM sisteme, to predstavlja veliki problem u integraciji proizvodnih aktivnosti
[63,170].
Poeci razvoja sistema za automatizovano projektovanje tehnolokih procesa, odnosno
prve ideje razvoja CAPP sistema, datiraju jo od sredine 60-ih godina prolog veka. Potom se
70-ih godina javila ideja o korienju CAD podataka za projektovanje tehnolokih procesa.
Tokom 80-ih godina poeli su da se razvijaju CAPP sistemi u integraciji sa CAD i CAM
sistemima i drugim aktivnostima proizvodnog sistema, da bi se 90-ih godina intenzivirala
primena metoda vetake inteligencije u razvoju CAPP sistema. Poetak razvoja CAPP
sistema se karakterisao klasinim algoritamskim programiranjem, za razliku od dananjih
CAPP sistema, koji se razvijaju na bazi savremenih naunih disciplina, kao to su metode
vetake inteligencije, potom relacione i objektno orijentisane baza podataka, agent-bazirane
tehnologije, dok se u budunosti predvia sve ira primena internet tehnologija i tehnologija
baziranih na STEP standardima [286].
Cilj razvoja CAPP sistema je da se omogui projektovanje kvalitetnih tehnolokih
procesa iz skupa velikog broja moguih varijanti u to kraem vremenskom periodu. Osnovni,
najvaniji zadaci koji se reavaju primenom CAPP sistema su [62]:
Prihvatanje i analiza ulaznih projektnih podataka, izdvajanje i prepoznavanje

tipskih tehnolokih oblika,
Izbor i definisanje pripremaka,
Definisanje sadraja tehnolokog procesa i operacija izrade,
o Definisanje operacija i podoperacija izrade delova,
o Izbor i definisanje zahvata i njihovog redosleda izvoenja,
o Izbor i definisanje proizvodnih resursa,
o Izbor i definisanje parametara i strategije obrade,
Generisanje upravljakih programa za NC obradne i tehnoloke sisteme,
Odreivanje vremena i trokova proizvodnje i
Generisanje odgovarajue tehnoloke dokumentacije.
72
Osnovni cilj primene CAPP sistema je da automatizuju to vie navedenih zadataka i da

se subjektivni uticaj projektanta pri projektovanju tehnolokih procesa smanji na najmanju
meru. Da bi CAPP sistemi omoguili reavanje ovih zadataka potrebno je da poseduju sledee
elemente [166]:
Bazu znanja i bazu podataka za pojedine elemente tehnolokog procesa,

Logiku za odluivanje, koja e biti izraena pomou pojedinih logikih izraza
koji predstavljaju bazu znanja i
Odreeni mehanizam pomou kojeg se primenjuje i upravlja ugraenom bazom
znanja.
Iako je u svetu razvijen veliki broj CAPP sistema na razliitim raunarskim

platformama, ne postoji CAPP sistem koji omoguuje reavanje svih zadataka koji se odnose
na automatizovano projektovanje tehnolokih procesa. U literaturi postoje brojni koncepti
CAPP sistema, meu kojima je izdvojen koncept ili struktura jednog kompleksnog CAPP
sistema, koji je predstavljen na slici 4.21. Ovaj CAPP sistem je graen na modularnom
principu, pri emu je za svaku funkciju projektovanja tehnolokih procesa razvijen poseban
modul, tako da moe da funkcionie kao zasebna celina i da se dopunjava novim znanjima i
podacima. Redosled povezivanja modula moe biti izmenjen u zavisnosti od potrebe
projektovanja.
Neke od bitnih karakteristika savremenih CAPP sistema su [286]:
Dvosmerna povezanost sa drugim funkcijama proizvodnog sistema, pre svega sa

aktivnou projektovanja proizvoda na takav nain da se podaci direktno
preuzimaju iz CAD sistema, odnosno sa proizvodnjom kako bi se generisani
podaci iz CAPP sistema mogli direktno koristiti u CAM sistemima, odnosno na
CNC obradnim i tehnolokim sistemima,
Fleksibilnost i prilagodljivost za pojedinane i razliite proizvodne sisteme i
nove procese,
Obezbeivanje efikasnog sticanja znanja, mehanizama predstavljanja i
upravljanja znanjem, kao i naina za proveru kompletnosti i konzistentnosti tog
znanja,
Mogunost ukljuivanja korisnika u pojedine delove procesa odluivanja, ime
se obezbeuje heuristiko znanje u cilju proirenja i poboljanja sposobnosti
sistema,
Primena korisniki orijentisanih interfejsa kao podrke efikasnoj interakciji
sistema i korisnika, kroz olakan ulaz i primenu sistema, dobijanje kvalitetnih
izlaznih proizvodnih rezultata i izvetaja, i dr.
73
12
Modul za
odravanje
sistema
Slika 4.21 Struktura "idealnog" CAPP sistema [41]

4.2.1 Osnova podela CAPP sistema i njihova analiza
U zavisnosti od karakteristika CAPP sistema, moe se izvriti njihova podela prema
pristupu, nivou, detaljnosti i vremenskoj skali projektovanja, slika 4.22.
Prema pristupu projektovanja CAPP sistemi mogu biti varijantni i generativni. U
literaturi se mogu nai i drugaije podele, odnosno proirenja na vario-generativne
CAPP sisteme, kao kombinacije varijantnih i generativnih, nove generativne CAPP
sisteme, ili CAPP sisteme zasnovane na znanju.
Prema nivou projektovanja, projektovanje tehnolokih procesa moe da se izvri na
makro i mikro nivou [38,39]. Makro nivo je vii nivo i uglavnom se odnosi se na
nivo sadraja tehnolokog procesa, dok se mikro nivo odnosi na nivo projektovanja
operacija. Ne postoji precizno definisana granica izmeu ova dva nivoa
projektovanja i razni autori ih drugaije predstavljaju. Pojedini autori, kao to je [70]
uvode i fazu detaljnog projektovanja izmeu makro i mikro nivoa projektovanja.
Prema vremenskoj skali projektovanja definie se vreme projektovanja, od
kratkoronog do dugoronog. Operativno projektovanje predstavlja kratkorono
projektovanje koje se zasniva na projektovanju tehnolokog procesa za nivo pogona i
odnosi se samo na definisanje tehnolokog procesa u uem smislu bez odreivanja
tehnoekonomskih efekata. Srednjerono ili taktiko projektovanje se, pored zadataka
kratkoronog projektovanja, odnosi i na definisanje trokova, kvaliteta, sposobnosti
procesa, itd. Dugorono ili strategijsko projektovanje se odnosi na nivo kompanije,
odnosno planiranje svih aktivnosti proizvodnog sistema, kao to su planiranje
materijala, proizvodnih tehnologija, proizvodne opreme, itd.
74
Prema detaljnosti projektovanja, tehnoloki procesi mogu biti statini ili promenljivi
u zavisnosti od raspoloivih proizvodnih resursa. Ako proizvodni sistem koristi
statino projektovanje, tehnoloki proces se ne menja u vremenu. Za fleksibilno
projektovanje vri se samo orijentaciono projektovanje tehnolokih procesa, dok se
detaljno projektovanje vri na nivou pogona. Dinamiko projektovanje podrazumeva
mogunost promena tehnolokih procesa u toku samog procesa proizvodnje s
obzirom na dinamiko stanje u proizvodnom sistemu.
PRISTUP
PROJEKTOVANJA
Generativni
DETALJNOST
PROJEKTOVANJA
Dinamiko
Vario-Generativni
Fleksibilno
Varijantni
Makro
Statino
Operativno
Taktiko
Mikro
Strategijsko
NIVO
PROJEKTOVANJA
VREMENSKA SKALA
PROJEKTOVANJA
Slika 4.22 Razliite podele CAPP sistema [289]

Pored navedenih podela, postoji podela CAPP sistema u zavisnosti od nivoa raunarske
podrke. Ova podela zavisi od sloenosti samog CAPP sistema, odnosno od primenjene
strategije njegovog razvoja, na osnovu ega postoje [20]:
CAPP sistemi nieg nivoa podrazumevaju primenu raunara za memorisanje i
pretraivanje podataka za tehnoloke procese koje tehnolog runo projektuje. Ovakvi
sistemi obezbeuju pretraivanje postojeih tehnolokih procesa koji mogu
predstavljati osnovu za projektovanje novih tehnolokih procesa.
CAPP sistemi srednjeg nivoa automatizovano generiu tehnoloke procese za
odreene delove jednostavnijeg geometrijskog oblika. U odreenim sluajevima
potrebno je da projektant izvri odreene izmene, kako bi se generisani tehnoloki
proces prilagodio specifinim uslovima proizvodnje.
CAPP sistemi visokog nivoa podrazumevaju ugradnju specifinih znanja vezanih za
projektovanje tehnolokog procesa u sistem, koji u velikoj meri preuzima ulogu
projektanta tehnolokih procesa. Baze podataka i baze znanja CAPP sistema ovog
nivoa su povezane sa bazama CAD, CAM i drugih CAx sistema, ime se postie
njihova potpuna integracija.
75
CAPP sisteme je teko precizno vrednovati, jer je neophodno multidisciplinarno znanje,

koje obuhvata principe projektovanja tehnolokih procesa, informatiko inenjerstvo, brojne
matematike discipline, tehnike vetake inteligencije, i dr. U pojedinim periodima razvoja
CAPP sistema primenjivani su razliiti kriterijumi vrednovanja, kao to su npr. stepen
automatizovanosti generisanja tehnolokog procesa, nivo uea oveka i dr.
Eversheim [73] je predloio karakteristike za vrednovanje CAPP sistema koje ujedno
odreuju i oblast njihove primene, slika 4.23.
Tehnika programiranja
- Tabele odluivanja,
- Tehnike vetake
inteligencije,
- ...
Hardwer
- Workstation,
- PC,
- ...
Ulazni interfejs
- Veza sa CAD,
- Razvijen jezik,
- ...
Pristup projektovanju
- Varijantni,
- Generativni,
- Vario-generativni,
- ...
CAPP
SISTEM
Stepen automatizacije
- Interaktivan,
- Delimino automatizovan
- Automatizovan,
Tip delova
- Rotacioni,
- Prizmatini,
- Delovi od lima,
- ...
Metoda obrade
- Struganje,
- Glodanje,
- Buenje,
- ...
Funkcije projektovanja
- Izbor obrade,
- Izbor zahvata,
- Reimi obrade,
- ...
Slika 4.23 Karakteristike za vrednovanje CAPP sistema [73]

Zhang i Alting [300] su izloili nekoliko kriterijuma koji se i danas mogu koristiti za
vrednovanje CAPP sistema, meu kojima su opseg ili tip planiranih delova na bazi
geometrijskog oblika, gabaritnih mera i sloenost delova, nivo detaljnosti projektovanja
tehnolokog procesa, nivo inteligencije-ekspertnosti sistema, kriterijum konzistentnosti
sistema, fleksibilnost, kriterijum integrabilnosti, portabilnost sistema i jednostavnost u
komunikaciji sistem-korisnik.
Pored navedenih kriterijuma mogu se razmatrati i neki drugi, kao to su kriterijumi za
procenu strukture baze podataka, cene softverskog sistema, a u poslednje vreme i stepen
usklaenosti sa konceptima odrivog razvoja i projektovanja za ivotni vek proizvoda.
4.2.2 Varijantni i generativni CAPP sistemi

Kao to je ve navedeno, CAPP sistemi se prema pristupu projektovanja mogu podeliti
na varijantne, generativne i nove generativne sistema, ije su osnovne karakteristike date u
tabeli 4.11.
76
Tabela 4.11 Uporedni prikaz vrsta CAPP sistema [220]

Tip CAPP
sistema
Predstavljanje
proizvoda
Nain unoenja
ulaznih podataka
Varijantni
Na principima
grupne tehnologije
Manuelni ulaz
Generativni
Na bazi jezika za
opis dela
Manuelni ulaz
Novi
generativni
CAD model
Automatski CAD
interfejs
Nain generisanja
tehnolokih procesa
Manuelni,
modifikacijom
standardnih TP
Stablo odluke,
Tabline odluke,
Ekspertni sistemi
Stablo odluke,
Tabline odluke,
Metode vetake
inteligencije
Razvijena baza
podataka
Baza standardnih
tehnolokih procesa
Baza znanja i
tehnoloka baza
podataka
Baza znanja i
tehnoloka baza
podataka
U praksi ne postoji tano definisana granica primene pojedinih pristupa projektovanju

tehnolokih procesa, zbog postojanja velikog broja uticajnih faktora, meu kojima su
najznaajniji nivo sloenosti komponenti tehnolokog sistema, obim proizvodnje i broj
razliitih grupa delova u proizvodnom programu [20]. Na slici 4.24 prikazan je nain
definisanja ekonomine oblasti primene manuelnog, varijantnog i generativnog pristupa
projektovanju tehnolokih procesa u zavisnosti od broja grupa delova u programu proizvodnje
posmatranog proizvodnog sistema .
Slika 4.24 Podruja ekonomine primene pojedinih metoda

projektovanja tehnolokih procesa [41]
4.2.2.1
Varijantni CAPP sistemi
Varijantni CAPP sistemi su se pojavili poetkom sedamdesetih godina prolog veka,

uporedo sa poecima primene raunarske tehnike. Ovi CAPP sistemi su bazirani na ideji da se
slini delovi mogu proizvoditi primenom slinih tehnolokih procesa. Moe se rei da
varijantni CAPP sistemi predstavljaju automatizovani nain rada projektanata pri
projektovanju tehnolokih procesa zasnovanom na principima tipske i grupne tehnologije, pri
emu raunar uglavnom slui kao alat za klasifikaciju, kodiranje, pretraivanje, kopiranje i
editovanje.
Razvoj varijantnih CAPP sistema se sastoji iz dve osnovne faze, faze pripreme i faze
primene, slika 4.25.
77

FAZA PRIMENE
FAZA PRIPREME
Crte proizvoda
Crte proizvoda
Interaktivna ili automatska
klasifikacija dela
Interaktivna ili automatska

klasifikacija i formiranje
grupa delova
Tabele, Dijagrami,
Preporuke, Standardi
Standardni tehnoloki
procesi
Baza podataka
grupa
delova
Baza podataka
standardnih
tehnolokih
procesa
Ostali aplikativni
programi i
baze podataka
Pretraivanje baze
podataka
Standardni tehnoloki
procesi
Modifikovanje
standardnog
tehnolokog procesa
Definisanje tehnolokog
procesa konkretnog dela
Tehnoloka
dokumentacija
Slika 4.25 Faze u okviru razvoja i primene varijantnih CAPP sistema [143]
U cilju efikasne primene varijantnog CAPP sistema, potrebno je prethodno realizovati
pripremnu fazu razvoja sistema, koja obuhvata sledee aktivnosti:
Analizu proizvodnog programa,
Razvoj klasifikacionog sistema ili izbor postojeeg klasifikacionog sistema,
Klasifikaciju i grupisanje delova, kao i formiranje matrica klasifikacionih
brojeva grupa delova,
Razvoj baze podataka za delove,
Projektovanje grupnih tehnolokih procesa za formirane grupe delova i
Razvoj baze podataka za standardne tehnoloke procese.
Prva aktivnost u okviru pripremne faze se odnosi na analizu proizvodnog programa u
okviru koje se prikupljaju i analiziraju podaci o geometrijskim i tehnolokim karakteristikama
proizvoda, nakon ega se vri izbor onih karakteristika koje e se obuhvatiti sistemom
klasifikacije. U narednom koraku se vri izbor i primena konstrukciono-tehnolokog ili
internog sistema klasifikacije, koji treba da obuhvati to vei broj karakteristika delova i
omogui bru klasifikaciju. Naredna etapa predstavlja klasifikaciju i grupisanje svih delova
pomou usvojenog klasifikacionog sistema u odreene grupe, koje se zatim memoriu u
odgovarajuu bazu podataka. Za ove grupe delova u narednom koraku se projektuju grupni
i/ili tipski tehnoloki procesi, koji se razrauju do zahtevanog nivoa preciziranosti.
Standardni, odnosno grupni i tipski tehnoloki procesi se u poslednjem koraku memoriu u
odgovarajuu bazu podataka sa tano definisanom pripadnosti odreenoj grupi.
Faza primene obuhvata sledee aktivnosti:
Klasifikaciju i kodiranje konkretnog dela,
Pretraivanje baze podataka grupa delova,
Izbor odgovarajueg standardnog tehnolokog procesa,
Eventualno modifikovanje standardnog i preciziranje konkretnog tehnolokog
procesa i
Generisanje odgovarajue tehnoloke dokumentacije.
78
Preciziranje operacija obrade za konkretan deo vri se na bazi projektovanih grupnih i

tipskih operacija obrade, odnosno njihovom modifikacijom, ime se dobija precizirana
tehnoloka dokumentacija za konkretan proizvod.
Osnovne prednosti varijantnih CAPP sistema u odnosu na manuelno projektovanje
tehnolokih procesa su:
Uteda vremena potrebnog za projektovanje tehnolokih procesa,

Ulaganja u razvoj ovih sistema su relativno mala,
Vreme razvoja sistema je relativno kratko, a instalisanje i primena su laki,
Dobra pouzdanost u realnim uslovima,
Pozitivan uticaj na standardizaciju, unifikaciju i tipizaciju proizvoda i
tehnolokih procesa i
Prikupljaju se znanja i iskustva koja su korisna manje iskusnim projektantima.
Osnovni nedostaci varijantnih CAPP sistema su:
Kvalitet standardnih i preciziranih tehnolokih procesa i dalje zavisi od znanja i

vetine tehnologa,
Baza podataka za proizvode i tehnoloke procese vremenom postaje obimna, to
usporava rad sistema i oteava rad pri klasifikaciji,
Eventualna potreba za vie informacija u klasifikacionom sistemu, zahteva
ponovno klasificiranje i kodiranje postojeih grupa delova i njihovih tehnolokih
procesa,
Smanjena fleksibilnost u pogledu geometrije i tanosti delova, to je posebno
izraeno za operacije koje se realizuju na CNC obradnim sistemima i
Krutost sistema s obzirom na mogunost primene u drugim proizvodnim
sistemima.
U novije vreme varijantni CAPP sistemi se razvijaju i primenom savremenih prilaza,

kao to su tipski oblici, metode vetake inteligencije i dr., to je dalo novu dimenziju ovom
prilazu i znaajno je uticalo na kombinovanje varijantnog i generativnog prilaza, odnosno
razvoj vario-generativnih CAPP sistema. Varijantni CAPP sistemi su posebno pogodni za
primenu u malim i srednjim proizvodnim sistemima sa relativno stabilnim programom
proizvodnje, koji nemaju sopstvene razvojno-istraivake timove.
4.2.2.2
Generativni CAPP sistemi
Generativni pristup predstavlja napredniji, ali i sloeniji proces razvoja CAPP sistema.
Generativni CAPP sistemi su bazirani na nezavisnom projektovanju tehnolokog procesa za
svaki proizvod ili deo uz minimalno uee tehnologa.
Ovi sistemi generiu tehnoloki proces na osnovu ugraenog logikog algoritma, koji u
sebi sadri odgovarajuu bazu znanja za projektovanje tehnolokih procesa i bazu podataka
raspoloivih proizvodnih resursa. Za razvoj generativnog CAPP sistema je neophodno:
Identifikovanje i prikupljanje znanja potrebnih za projektovanje tehnolokih

procesa,
Precizno opisivanje delova za koji se projektuje tehnoloki proces u obliku
prihvatljivom za raunar i
Prikupljeno znanje za projektovanje i podaci o proizvodu moraju da budu
ugraeni u jedinstvenu bazu podataka i bazu znanja.
79
Osnovni model generativnog CAPP sistema, koji je prikazan na slici 4.26, sadri tri
bazna modula:
Modul za opis dela i prepoznavanje oblika,

Modul tehnoloke baze podataka i baze znanja i
Logiku za odluivanje i odgovarajue algoritme.
Baza znanja i
baza podataka
CAD sistemi
Analiza
podataka
Tehnoloko
prepoznavanje
Tehnoloki
procesi
CAPP
Postprocesor
Upravljanje i
planiranje
proizvodnje
Logika
odluivanja
Slika 4.26 Model generativnog CAPP sistema [140]

Za opis delova kod ovih CAPP sistema koristi se vie naina, odnosno ulaznih formata,
koji mogu da se razvrstaju u tri grupe:
Klasifikacioni brojevi,
Specijalni jezici za lingvistiko opisivanje i
CAD modeli.
Prve generacije generativnih CAPP sistema su koristile klasifikacione brojeve za opis

delova primenom konstrukciono-tehnolokih klasifikatora. Takav opis je relativno siromaan i
vrlo teko moe da obuhvati sve neophodne podatke, naroito podatke o tehnolokim
karakteristikama dela. U sledeoj fazi razvoja CAPP sistema poeli su se primenjivati
specijalno razvijeni jezici za opisivanje geometrijskih i tehnolokih karakteristika dela, ime
su ostvarena odreena unapreenja u odnosu na opisivanje delova pomou klasifikacionih
brojeva. Ovi jezici su najee simboliki, jer se povezivanje geometrijskih i tehnolokih
karakteristika vri posredstvom simbola, kao to je npr. AUTAP ili SAPOR-S [90]. Posebnu
grupu jezika za opisivanje delova ine oni koji su prilagoeni za primenu kod ekspertnih
sistema, koji koriste vetaku inteligenciju za definisanje tehnolokog procesa. Jedan od prvih
takvih sistema je GARI sistem, u okviru koga se deo opisuje pomou tipskih tehnolokih
oblika korienjem sistemskih rei, slika 4.27.
SN (tip otvora sa uputenim ulazom)
(poinje od F1)
(zavretak na F3)
(prenik 8)
(prenik uputenog dela 12)
(kvalitet povrine 7)
(rastojanje HF2 19)
(dubina uputenog dela HF1 3 +-80)
(normalnost HF3 +-50)
Slika 4.27 Opis dela u GARI sistemu [166]
80
Razvoj generativnih CAPP sistema od sredine 80-ih godina fokusiran je na direktnu

primenu CAD modela proizvoda, odnosno povezivanjem sa CAD sistemom. Podatke iz CAD
modela proizvoda je potrebno prilagoditi tehnolokim zahtevima, odnosno izvriti tehnoloko
prepoznavanje proizvoda kroz prepoznavanje i definisanje odgovarajuih tipskih tehnolokih
oblika. U novije vreme se sve vie razvijaju standardi za razmenu i deljenje podataka o
proizvodu, gde se posebno izdvaja STEP standard.
U tehnolokoj bazi podataka CAPP sistema uvaju se podaci o mainama, alatima,
priborima, merilima, reimima obrade, i drugi neophodni podaci za projektovanje tehnolokih
procesa. Logika donoenja odluka predstavlja jednu od osnovnih komponenti CAPP sistema
koja oponaa nain rada tehnologa i njegovo znanje koje je potrebno za projektovanje
tehnolokih procesa. Za razvoj logike za donoenje odluka najvie se koriste:
Stabla za odluivanje,
Tabele za odluivanje i
Metode vetake inteligencije.
Prvi i drugi nain se uglavnom primenjuju kod CAPP sistema koji su kreirani
algoritamskim programiranjem primenom programskih jezika. Kod treeg naina primenjuju
se metode vetake inteligencije, koje imaju niz prednosti u odnosu na prethodne i sve vie
CAPP sistema nove generacije se bazira na njihovoj primeni.
Osnovne prednosti generativnih u odnosu na varijantne CAPP sisteme su:
Bre generisanje tehnolokih procesa,
Projektovanje se vri za svaki deo posebno,
Brzo prilagoavanje promeni asortimana proizvodnog programa,
Omogueno je povezivanje sa drugim delovima CIM sistema i
Laka akvizicija podataka.
Novi generativni CAPP sistemi su poeli da se razvijaju na bazi generativnih CAPP
sistema starije generacije, kao posebni pristupi automatizaciji projektovanja tehnolokih
procesa tokom 90-ih godina prolog veka. U odnosu na njih, novi generativni sistemi se
razlikuju po tome to se u primeni vetake inteligencije otilo mnogo dalje, ukljuivanjem,
pored baze znanja i ekspertnih sistema, jo i fuzzy logike, neuronskih mrea, genetskih
algoritama, itd. Osim toga, nove generativne CAPP sisteme karakterie implementacija alata
koji u sebi sadre nove tehnike kao to su:
Objektno orijentisano programiranje,

Primena neutralnog oblika podataka o proizvodu,
Virtualne baze podataka,
Mainsko uenje, itd.
Druga prednost ovih CAPP sistema odnosi se na mogunost njihove integracije sa

sistemima projektovanja, planiranja i proizvodnje u okviru proizvodnog sistema, gde su
prisutna dva osnovna vida integracije:
Integracija CAD/CAPP/CAM sistema i

Integracija CAPP sistema sa sistemom za planiranje i upravljanje proizvodnjom
i drugim funkcijama proizvodnog sistema.
Uopteno, razlika izmeu novih i tradicionalnih generativnih CAPP sistema moe se

sagledati sa aspekata integracije, inteligencije i primenjenih tehnika razvoja. U okviru
narednog podpoglavlja detaljnije su razmatrane savremene metode i tehnike razvoja CAPP
sistema.
81
4.2.3 Savremene metode i tehnike razvoja CAPP sistema

U razvoju CAPP sistema i njihovoj integraciji sa drugim funkcijama i aktivnostima
proizvodnog sistema i globalnog poslovnog okruenja primenjuju se brojne metode i tehnike,
koje se mogu koristiti zasebno ili integralno. Na osnovu analize literaturnih informacija, kao
to su [2,63,70,73,143,171,260,286,287,288] i dr., izdvojen je set osnovnih metoda i tehnika
koje se koriste za razvoj CAPP sistema:
Metode zasnovane na tipskim oblicima,

Ekspertni sistemi,
Neuronske mree,
Genetski algoritmi,
Fuzzy teorija i fuzzy logika,
Agent-bazirane metode,
Internet-bazirane metode,
Metode bazirane na STEP standardu, i dr.
Navedene metode i tehnike e se detaljnije razmatrati u nastavku, dok su internet

bazirane tehnike razmotrene u okviru distribuirane, kolaborativne i e-Proizvodnje.
4.2.3.1
Metode zasnovane na tipskim oblicima
Pojam "feature" se kod nas moe sresti pod razliitim terminima, kao karakteristika,
osobina, svojstvo, obeleje, oblik, forma, znaajka, itd., dok su u ovom radu usvojeni termini
tipski oblik i tipski tehnoloki oblik.
Prema jednoj definiciji "feature" predstavlja semantiku grupa ili atom modeliranja,
odreen skupom parametara, koji se koristi za opis objekta koji se ne moe dodatno razloiti,
sa aspekta jedne ili vie aktivnosti u vezi sa projektovanjem i primenom proizvoda [173,206].
Metodologije zasnovane na tipskim oblicima su prvo bile centralna tema integracije
CAD/CAM sistema, da bi intenzivnijim razvojem CAPP sistema postale osnova za integraciju
CAD/CAPP/CAM sistema.
Transfer podataka izmeu CAD i CAPP sistema je jedna od najznaajnijih aktivnosti u
razvoju i primeni CIM sistema. Mogu se izdvojiti tri osnovna pristupa povezivanja CAD i
CAPP sistema [19]:
Projektant tumai crte i pomou posebno razvijenog simbolikog jezika ili kroz
odreeni dijalog, daje opis tipskih tehnolokih oblika,
Razvija se sistem za izdvajanje i prepoznavanje tipskih oblika iz CAD modela i
Razvija se CAD sistem koji je zasnovan na tipskim oblicima, gde se pri
projektovanju koriste ovi oblici iz postojee biblioteke oblika. Za svaki tipski
oblik postoji odreeni tehnoloki proces na mikro nivou tako da projektovanje
tehnolokih procesa predstavlja kombinovanje obrade tipskih tehnolokih
oblika primenom tipskih tehnolokih sekvenci, odnosno grupa zahvata.
Tipski oblici koji se koriste pri projektovanju proizvoda, esto se znaajno razlikuju od
tipskih tehnolokih oblika (manufacturing feature) koji se koriste za projektovanje
tehnolokih procesa. Jedan od razloga postojanja ove razlike je razliit prilaz pri
projektovanju proizvoda i tehnolokih procesa, a kao potvrda prethodne tvrdnje dat je jedan
primer na slici 4.28. Upravo zbog toga je neophodan proces preslikavanja iz geometrijskog,
odnosno funkcionalnog domena u tehnoloki domen, to se naziva prepoznavanje tipskih
tehnolokih oblika ili samo tehnoloko prepoznavanje.
82
Slika 4.28 Prikaz razlike u prilazu projektovanja proizvoda i tehnolokih procesa [103]
Tipski tehnoloki oblici se karakteriu preko sledeih skupova informacija [206]:
Inherentne karakteristike, kao to su dimenzije, kvalitet povrina i tolerancije,
Geometrijski odnosi sa drugim tipskim tehnolokim oblicima i
Topoloke relacije sa drugim tipskim tehnolokim oblicima, kao to su
udaljenost ili rang susednosti i preklapanje ili interakcija.
Podela tipskih tehnolokih oblika moe se izvriti na vie naina, prva podela je prema
nainu predstavljanja proizvoda:
Povrinski tipski tehnoloki oblici (surface manufacturing feature), za granino
predstavljanje proizvoda (B-rep), i
Zapreminski tipski tehnoloki oblici (volumetric manufacturing feature), za
predstavljanje proizvoda solid modelom (CSG).
Na slici 4.29, prikazan je proizvod koji je projektovan pomou tipskih oblika i za koji su
potom definisani povrinski i zapreminski tipski tehnoloki oblici za njegovu obradu.
Slika 4.29 Povrinski i zapreminski tipski tehnoloki oblici proizvoda [103,161]

Tipski tehnoloki oblici se najee definiu kao elementi profila putanje alata pri
obradi. Tako je na slici 4.30 prikazan nain definisanja tri zapreminska tipska tehnoloka
oblika za prethodno prikazani proizvod sa slike 4.25.
Slika 4.30 Primeri nastanka zapreminskih tipskih tehnolokih oblika [103, 161]
83
Druga podela je prema vrsti tipskih tehnolokih oblika:
Izolovani tipski tehnoloki oblici, i

Preklapajui tipski tehnoloki oblici.
Izolovani tipski tehnoloki oblici predstavljaju skup meusobno povezanih

geometrijskih obeleja koji odgovaraju nekom pojedinanom procesu obrade. Podklase
izolovanih tipskih tehnolokih oblika su prelazni tipski tehnoloki oblici (zaobljenja, oborene
ivice) i ponavljajui tipski tehnoloki oblici (niz umnoenih tipskih oblika koji se ponavljaju
na delu). Preklapajui tipski tehnoloki oblici (interacting feature) predstavljaju sloene oblike
nastale interakcijom dva ili vie izolovana tipska tehnoloka oblika.
U literaturi se moe nai mnogo razliitih klasifikacija tipskih tehnolokih oblika, koji
su najee internog karaktera. Najsveobuhvatnija klasifikacija tipskih tehnolokih oblika je
data u okviru aplikacionog protokola AP224 standarda STEP ISO 10303 standarda [121],
prema kome se oni dele na:
Machining_feature (tipski tehnoloki oblici za mainsku obradu),

Replicate_feature (umnoeni tipski tehnoloki oblici), i
Transition_feature (prelazni tipski tehnoloki oblici).
Machining_feature karakterie zapremina materijala koja e se u procesu obrade

ukloniti sa obradka i u vezi je sa karakteristinim zahvatom/ima obrade. Obuhvataju sledee
osnovne tipove oblika, od kojih neki imaju svoje podtipove: Knurl, General_removal_volume,
Outer_round, Multi_axis_feature (Boss, Hole, Rounded_end, Planar_face, Pocket,
Profile_feature, Protrusion, Rib_top, Slot, Step), Compaund_feature, Thread, Making,
Revolved_feature, Spherical_cap. Na slici 4.31 dat je primer razliitih entiteta tipa
Machining_feauture.
Replicate_feature predstavlja tipske tehnoloke oblike koji se sastoje od niza umnoenih
entiteta tipa Machining_feature koji se ponavljaju na proizvodu, pri emu postoje podtipovi
Circular_pattern, Rectangular_pattern i General_pattern. Transition_feature predstavlja tipske
tehnoloke oblike koji se javljaju na prelazu dve susedne povrine i obuhvataju podtipove
Chamfer (oborena ivica), Fillet (konkavna zaobljena ivica) i Edge_round (konveksna
zaobljena ivica).
Slika 4.31 Primeri entiteta tipa Machining_feauture [221]

84
Prepoznavanje tipskih tehnolokih oblika

Jedan od osnovnih problema koji se javlja pri razvoju i primeni CAPP sistema odnosi se
na prepoznavanje tipskih oblika, za koje treba definisati tehnoloke procese obrade, a da se
informacije dobiju direktno iz CAD sistema. Veliki broj CAD sistema u svojim modelima
proizvoda nemaju sistematizovane neophodne podatke za prepoznavanje, ili su oni nedostupni
i nerazumljivi. Kod ovakvih CAD sistema model proizvoda se prevodi u novi, interni model
podataka pogodan za CAPP sisteme ili, se pak, deo ponovo opisuje, to esto dovodi do
gubitaka pojedinih informacija. Osnovni razlog za prevoenje modela iz jednog u drugi oblik
je mogunost da se tipskim oblicima pridrui znanje o procesu njihove izrade i dobiju tipski
tehnoloki oblici [287].
Model tipskih tehnolokih oblika kao osnovni ulazni podatak za projektovanje
tehnolokih procesa moe da se dobije na vie naina, u zavisnosti od naina projektovanja
proizvoda, slika 4.32:
Projektovanjem pomou tipskih tehnolokih oblika,

Projektovanjem pomou tipskih oblika a zatim preslikavanjem ili
prepoznavanjem tipskih tehnolokih oblika,
Konvencinalnim projektovanjem, bez upotrebe tipskih oblika, a zatim
prepoznavanjem tipskih tehnolokih oblika.
TTO - tipski tehnoloki oblici
TO - tipski oblici
GM - geometrijski model
PROJEKTOVANJE POMOU
TIPSKIH OBLIKA
PROJEKTOVANJE SA
TIPSKIM TEHNOLOKIM
OBLICIMA
PROJEKTOVANJE SA
TIPSKIM OBLICIMA
PROVERA ISPRAVNOSTI
TIPSKIH TEHNOLOKIH
OBLIKA
TTO
TO
TTO
PRESLIKAVANJE
OBLIKA
TTO
SISTEM ZA
PROJEKTOVANJE
TEHNOLOKIH PROCESA
GM
KONVENCIONALNO
PROJEKTOVANJE
(BEZ UPOTREBE OBLIKA)
INTERAKTIVNO ILI
AUTOMATSKO
PREPOZNAVANJE TIPSKIH
TEHNOLOKIH OBLIKA
GM
TTO
CAD
CAPP
Slika 4.32 Nain prepoznavanja tipskih tehnolokih oblika [20,220]

Funkcija preslikavanja oblika se smatra delom CAD sistema, dok se prepoznavanje
oblika smatra delom CAPP sistema, ali ih veoma esto u literaturi nazivaju jednim imenom
prepoznavanje oblika. Prepoznavanje tipskih oblika moe biti manuelno ili interaktivno
(engl. Interactiv form feature definition) i automatsko (engl. Automated feature recognition).
Projektovanje pomou tipskih tehnolokih oblika podrazumeva postojanje biblioteke
tipskih tehnolokih oblika, prilagoene potrebama izrade proizvoda, odnosno dela. Ovakvi
sistemi su se intenzivno razvijali 90-ih godina prolog veka, ali se zbog odreenih nedostataka
sve vie primenjuju sistemi za automatizovano prepoznavanje tipskih tehnolokih oblika.
Automatsko prepoznavanja se bazira na direktnom preuzimanju modela proizvoda na
kome se automatski prepoznaju tipski oblici koji se prevode u tipske tehnoloke oblike. Svi
pristupi u ovoj oblasti imaju cilj formiranja algoritama sposobnih da prepoznaju svaki tipski
tehnoloki oblik bez ikakvog uea projektanta tehnolokog procesa.
Sistemi za automatsko prepoznavanje tipskih tehnolokih oblika treba da obezbede
reenje sledeih meusobno povezanih zadataka [19]:
85
1. Izdvajanje geometrijskih obeleja proizvoda iz CAD modela, potrebnih za

formiranje prikaza pogodnog za prepoznavanje tipskih tehnolokih oblika.
2. Formiranje prikaza dela pogodnog za identifikaciju tipskih tehnolokih oblika.
Kod sistema zasnovanih na B-rep vre se topoloko povezivanje geometrijskih
obeleja, a kod CSG povezivanje operacijama bulove algebre.
3. Uparivanje prepoznatih tipskih tehnolokih oblika sa obrascima u biblioteci
tipskih tehnolokih oblika, a kod naprednih sistema zasnovanih na vetakoj
inteligenciji i akvizicija znanja u vidu formiranja novih obrazaca sainjenih od
neprepoznatih tipskih tehnolokih oblika.
Najpoznatije metode za identifikaciju i prepoznavanje tipskih tehnolokih oblika su
sintatiko prepoznavanje oblika, dijagrami stanja i automati, logika pravila i ekspertni
sistemi, metode grafova, metode nagovetaja, metode dekompozicije zapremine, elijska
dekompozicija, hibridne metode, itd. [19,103,143,206,287,288].
4.2.3.2
Primena metoda vetake inteligencije u razvoju CAPP sistema
Vetaka inteligencija, kao nauna disciplina, se odnosi na razvoj inteligentnih

raunarskih sistema, koji imaju karakteristike povezane sa inteligentnim ponaanjem oveka,
kao to su razumevanje, uenje, razmiljanje, reavanje problema, i dr. [260].
U razvoju i primeni CAPP sistema i njihovoj integraciji sa drugim aktivnostima
proizvodnog sistema, znaajnu primenu imaju metode vetake inteligencije, koje se u osnovi
odnose na koncept inenjerstva znanja. Koncept inenjerstva znanja podrazumeva zadatke
akvizicije znanja, predstavljanja znanja, izvoenja zakljuaka i transfer znanja do korisnika.
Primena metoda vetake inteligencije je mogua u bilo kom podsistemu ili aktivnosti
proizvodnog sistema. U oblasti projektovanja tehnolokih procesa, odnosno razvoju CAPP
sistema, najveu primenu su nale sledee metode ili tehnike vetake inteligencije [286]:
Ekspertni sistemi,
Neuronske mree,
Genetski algoritmi i
Fuzzy logika.
Ekspertni sistemi
U domenu projektovanja proizvoda, projektovanja tehnolokih procesa i samom procesu

proizvodnje, neophodne su razliite ljudske ekspertize i znanja za razliite procese donoenja
odluka. Ovo objanjava zato su se sistemi zasnovani na znanju, odnosno ekspertni sistemi,
meu brojnim tehnikama u mnogim sluajevima pokazali kao efikasni alati za reavanje
problema [133,288].
Razvoj ekspertnih sistema je baziran na znanju eksperata ili strunjaka iz odreene
oblasti, koje treba prikupiti i predstavi u pogodnom obliku za raunarsku implementaciju, to
je najee zadatak koji realizuju inenjeri znanja. Zatim to znanje treba da se implementira
kroz odgovarajui programski ekspertni sistem, slika 4.33.
86

Ekspert
domena
Projektant ES
Razvoj
Proirenje i
korigovanje
Intervjui
Upotreba
Alat za razvoj ES
Inenjer znanja
Gradnja, korekcije
i testovi
Ekspertni sistem
Auriranje
podataka
Korienje
Operater
Korisnik
Slika 4.33 Osnovna struktura i uesnici u razvoju ekspertnog sistema [260]

Tri osnovne komponente koje sadre svi ekspertni sistemi su [286]:
Baze znanja,
Mehanizmi zakljuivanja i
Korisniki interfejs.
Na slici 4.34, dat je prikaz opte strukture ekspertnog CAPP sistema, koji pored
navedenih elemenata obavezno poseduje integrisane baze podataka i znanja ili odgovarajue
baze podataka i znanja za proizvode i pojedine elemente projektovanja tehnolokih procesa,
najee proizvodne resurse.
Korisnik
Modul za spregu
sa korisnikom
Baza podataka
proizvoda
Sistem za
upravljanje bazama
podataka (DBMS)
Tehnoloke
baze podataka
Mehanizam
zakljuivanja
Numeriki
moduli i
algoritmi
Radna
memorija
Baze znanja
proizvoda
i procesa
Sistem za
upravljanje bazama
znanja (KBMS)
Slika 4.34 Opta struktura ekspertnog CAPP sistema [65]

Baza znanja se sastoji od injenica i heuristike, relacija izmeu njih i metoda za
reavanje problema. injenice predstavljaju skup informacija rasprostranjenih u naunoj
javnosti o kojima su eksperti saglasni, dok heuristika predstavlja iskustva, miljenja,
prognoze, algoritme definisane kao pravila rasuivanja, svojstvena odluivanju nekog
eksperta u datoj oblasti. U cilju identifikacije znanja za projektovanje tehnolokih procesa
predloena su tri submodela, objektni, funkcionalni i dinamiki [212].
Mehanizam za zakljuivanje ukljuuje strategije zakljuivanja i kontrole za
manipulisanje znanjem u cilju dolaenja do novih informacija i znanja, uz istovremeno
reavanje konfliktnih situacija. U okviru posmatranog modela ekspertnog CAPP sistema,
mehanizam zakljuivanja ima ulogu pretraivanja baza znanja i baza podataka, kao i
upravljanja itavim tokom projektovanja tehnolokih procesa. Korisniki interfejs ima za cilj
da na osnovu zahteva korisnika upravlja strategijom koja se koristi u procesu zakljuivanja.
Kljuni problem pri razvoju ekspertnog sistema je uspostavljanje mehanizma za sticanje
ili akviziciju znanja, to se moe posmatrati kao proces ekstrakcije znanja od eksperta. Pored
toga, javlja se i problem razdvajanja znanja od mehanizama za zakljuivanje, odreivanje
87
performansi o znanju, a nakon razvoja sistema, praenje njegove eksploatacije i stepena

zrelosti. Osnovne faze razvoja ekspertnog sistema su [274,288]:
Faza identifikacije - identifikuje se zadatak i izuava postojee znanje,

Faza konceptualizacije inenjer znanja postavlja koncept pristupa kojima se
definiu injenice i hipoteze na kojima je zasnovan zadatak,
Faza formalizacije znanje se dovodi u oblik pogodan za predstavljanje u
programu ili ekspertnoj ljusci,
Faza implementacije formirane strukture se unose u raunar i njen produkt je
baza znanja i
Faza testiranja ekspert uoava semantike nepravilnosti, a inenjer znanja
nepravilnosti u realizaciji procedura.
Dva osnovna prilaza ili sredstva za razvoj ekspertnih sistema su programski jezici i
ljuske ekspertnih sistema [288]. Veliki broj do sada razvijenih CAPP sistema baziran je na
primeni ekspertnih sistema, kao npr. CAM-I, GARI, TOM, XPLAN, KAPPS, KCAPPS,
SAPT, SAPOR i mnogi drugi, od kojih su neki detaljnije prikazani u poglavlju 4.2.4.
Neuronske mree
Kada se govori o neuronskim mreama, prevashodno se misli na vetake neuronske

mree, koje predstavljaju skup jednostavnih procesirajuih elemenata neurona, meusobno
povezanih u paralelnu distribuiranu strukturu, koja simulira funkciju biolokih nervnih
sistema, odnosno vri obradu informacija i uenje. Model neuronske mree ine [129]:
Arhitektura ili topologija mree,
Prenosna funkcija neurona,
Zakoni uenja i
Realizacija mree.
Arhitektura, tj. topologija neuronske mree, predstavlja specifino ureenje i
povezivanje neurona u obliku mree. Prenosne funkcije su neophodne da bi mrea bila u
stanju da naui nelinearne funkcije, jer bez toga neuroni skrivenih slojeva ne bi imali vee
mogunosti od obine perceptronske mree. Sinapse kojima bioloki neuroni reguliu
prohodnost odreene putanje izmeu aksona i dendrita, kod vetakih neurona se ostvaruju
preko prilagodljivih teinskih koeficijenata. Uenje neuronskih mrea se svodi na uenje iz
primera kojih bi trebalo da bude to je vie mogue, kako bi mrea mogla biti tanija u
eksploataciji. Proces uenja dovodi do korigovanja sinaptikih teina. Kada uzorci koji se
predstavljaju mrei ne dovode vie do promene ovih koeficijenata, smatra se da je mrea
obuena. Postoje tri osnovna tipa obuavanja neuronskih mrea:
Nadgledano obuavanje - mrei se predstavljaju ulazni podaci i oekivani
izlazni podaci,
Obuavanje ocenjivanjem - mrei se ne predstavljaju oekivani izlazni podaci
nego joj se posle odreenog perioda predstavlja ocena prethodnog rada i
Samoorganizacija - mrei se predstavljaju iskljuivo ulazni podaci.
Osnovne prednosti neuronskih mrea u odnosu na druge tehnike reavanja problema i
donoenja odluka su [293]:
Moe da tolerie malo greaka na ulazu,
Mogu bre da reavaju problem jer je proces ogranien na jednostavne
matematike proraune, ne koriste ni pretrage ni logika pravila da itaju
informacije,
88
Mogu da izvedu pravila ili znanje kroz trening sa primerima, pri emu mogu da
toleriu izuzetke i nepravilnosti u bazi znanja i bazi pravila,
Mogu paralelno da razmatraju vie ogranienja.
Dananji CAPP sistemi zasnovani na znanju, treba da obezbede i sposobnost uenja

sistema, tako da se vetake neuronske mree koriste kao adekvatna raunarska paradigma za
njihov razvoj. Dakle, primenom neuronskih mrea CAPP sistemi mogu postati adaptivni i
sposobni za uenje. Primena neuronskih mrea u proizvodnom mainstvu posebno je izraena
u oblasti modeliranja, upravljanja, klasifikacije i prepoznavanja skupova, grupisanja,
procesiranja signala i optimizacije.
Neuronske mree se primenjuju u reavanju razliitih zadataka u okviru razvoja CAPP
sistema i njihove integracije sa drugim CAx sistemima i aktivnostima poslovnog sistema.
Tako je u radovima [19] i [206] prikazana primena neuronskih mrea u prepoznavanju tipskih
tehnolokih oblika na prizmatinim delovima za obradu na horizontalnim i vertikalnim 2
osnim obradnim centrima. U radu [27] prikazan je model primene neuronskih mrea za
optimalan izbor maina alatki pri projektovanju tehnolokih procesa. Ovaj model sadri dve
neuronske mree koje su meusobno povezane. Prva mrea uzima u obzir atribute tipskih
tehnolokih oblika proizvoda i selektuje mogue maine za njihovu obradu, dok se druga
mrea koristi za optimizaciju izbora maina u zavisnosti od njihove zauzetosti i kapaciteta u
konkretnim proizvodnim uslovima pogona.
Osim toga, neuronske mree se koriste i za izbor zahvata obrade za odreene vrste
delova i pripadajue tipske oblike, to je u [61] i [66] prikazano za rotaciono simetrine
delove, a u radu [5] za prizmatine delove, potom za definisanje redosleda operacija i zahvata
na osnovu multikriterijumskog odluivanja na bazi minimalnih trokova i vremena obrade i
maksimalnog zadovoljenja pravila redosleda izvoenja zahvata [67]. Primer strukture
neuronske mree za izbor operacija i zahvata pri projektovanju tehnolokog procesa obrade
odreenih tipskih oblika u jednom CAPP sistemu za rotaciono-simetrine delove, prikazana je
na slici 4.35.
Povratni ulazi
Povratni ulaz 1
Grubo struganje(1)
Povratni ulaz 10
Osobina 1
Osobina 4
Atribut 1
Atribut 4
Poluzavrno struganje(2)
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Ulazni
sloj
Skriveni
sloj
Izlazni
sloj
Zavrno struganje(3)
Bruenje(10)
Slika 4.35 Troslojna neuronska mrea za izbor tehnolokog procesa obrade [197]
Neuronske mree se koriste i za izbor parametara obrade, kroz razvoj dinamikog
modela, to je prikazano u radu [130], potom za inteligentno generisanje putanje alata u
smislu definisanja strategije obrade i redosleda zahvata obrade sloenih povrina [23], kao i
za mnoge druge aktivnosti i zadatke razvoja i primene CAPP sistema.
89
Neuronske mree se veoma esto kombinuju sa drugim tehnikama vetake

inteligencije. Tako npr. u [40] je prikazan CAPP sistem u kome je integrisan varijantni i
generativni prilaz kroz kombinovanu primenu tehnika ekspertnih sistema, neuronskih mrea i
fuzzy logike, ili [188], gde se kombinovanom primenom Hopfildove neuronske mree i
genetskih algoritama vri izbor optimalnog tehnolokog procesa od ponuenih alternativnih,
na bazi trokova obrade i raspoloivih resursa.
Fuzzy logika
Vei deo procesa odluivanja u projektovanju tehnolokih procesa se odvija u okruenju

gde ciljevi i ogranienja esto nisu i ne mogu biti precizno definisani. Zbog toga se zahteva
odreena aproksimacija u cilju dobijanja kvalitetnog modela realnog sistema, u emu
znaajnu ulogu imaju tehnike fuzzy teorije, odnosno fuzzy logike.
Za razliku od formalne logike u kojoj se rezonovanje vri sa dve vrednosti (tanonetano, 0-1), fuzzy logika koristi brojeve iz intervala [0,1], to je mnogo blie realnosti,
ljudskom razmiljanju i izraavanju. Fuzzy upravljanje obezbeuje formalnu metodologiju za
predstavljanje, manipulaciju i implementaciju ljudskog heuristikog predznanja o tome kako
kontrolisati jedan, odreeni sistem. Ovo ne iskljuuje razvoj modela procesa jer je on
neophodan za detaljnu simulaciju ponaanja kontrolera u cilju ispitivanja zadovoljenja
performansi, stabilnosti sistema, kao i za ispitivanje ogranienja samog dizajna. Osnovni cilj
fuzzy pristupa je da, umesto da jezikom matematike pokua da rei problem upravljanja
sistemom, omogui implementaciju inenjerskog iskustva o procesu u sam algoritam
kontrolera. Na slici 4.36 dat je prikaz opte strukture fuzzy sistema.
Fuzzy kontroler
DEFAZIFIKACIJA
Referentni ulaz
r(t)
FAZIFIKACIJA
INTERFEJS
BAZA
PRAVILA
Upravljanje
u(t)
PROCES
Izlaz
y(t)
Slika 4.36 Opta struktura fuzzy sistema

Baze pravila sadre znanje o tome kako najbolje kontrolisati sistem, pri emu se
procesiranje bazira na kolekciji if-then pravila. Interfejs je mehanizam za procenu kontrolnih
pravila koja su relevantna za trenutno stanje sistema i odluuje kakav e biti upravljaki
signal, tj. ulaz u proces. Fazifikacija modifikuje signale ulaza tako da mogu biti pravilno
protumaeni i uporeeni sa pravilima iz baze pravila. Defazifikacija transformie fuzzy oblik u
crisp oblik signala, koji je razumljiv procesu.
U dosadanjem razvoju CAPP sistema fuzzy logika je primenjena u znaajnom obimu,
tako je u radu [285] prikazan sistem za odluivanje zasnovan na fuzzy logici koji je namenjen
za izbor vrste obrade u smislu preciziranja neophodnih zahvata grube, poluzavrne i zavrne
obrade na osnovu evaluacije tolerancija tipskih oblika na modelu prizmatinih proizvoda. U
radu [211] predstavljena je metodologija koja omoguuje generisanje modela za unapreenje
uslova obrade u kontinualnim procesima proizvodnje, dok je u radu [280] prikazan razvoj
metoda za grupisanje delova u operacijske grupe primenom fuzzy logike i relacione analize na
osnovu postavljenih kriterijuma u vidu vremena obrade, veliine serije i redosleda izvoenja
zahvata i operacija.
90
U radu [11] dat je prikaz razvijenog FUZZYCAP sistema za automatizovan izbor

elementa tehnolokog procesa obrade, koji koristi numerike metode FAM (Fuzzy Asociative
Memory) za reavanje problema.
Fuzzy logika se veoma esto koristi u kombinaciji sa tehnikama ekspertnih sistemima i
neuronskih mrea [40], dok je u radu [284] predstavljen hibridni sistema za reavanje
problema redosleda izvoenja operacija u tehnolokom procesu primenom fuzzy logike i
genetskih algoritama. U radu [303] je prikazan razvijeni fuzzy referentni sistem za izbor
odgovarajuih maina, kao alternativni nain za integraciju tehnoloke pripreme i planiranja
proizvodnje, gde se na bazi informacija o iskorienosti kapaciteta maina u pogonu,
kombinovanom primenom tehnika genetskog algoritma vri uravnoteenje njihovog
optereenja.
Genetski algoritmi
Genetski algoritmi predstavljaju heuristiku metodu optimizacije, koja je zasnovana na

principima imitacije prirodne evolucije i namenjena je za reavanje kompleksnih naunih i
inenjerskih problema. To je inteligentan metod koji zahteva domen specifinih znanja i
spada u kategoriju post-uporednih optimizacionih metoda. Ova metoda se smatra zaetnikom
oblasti u raunarskoj tehnici i vetakoj inteligenciji koja se naziva "prirodni proraun" [260].
Osnovni princip genetskih algoritama se zasniva na prirodnoj selekciji i pravilu
opstanka najjaih opcija. Njihovo funkcionisanje je orijentisano na kreiranje novih i boljih
reenja problema kroz izdvajanje i kombinovanje najboljih meu generacijama moguih
reenja, a rezultat inkrementalno konvergira optimalnom [60].
Princip rada genetskih algoritama se prilino razlikuje od veine klasinih tehnika
optimizacije, a neke od karakteristinih razlika su [242]:
Rad sa setom kodiranih parametara a ne sa samim parametrima,
Pretraivanje lokalnih optimuma unutar populacija, a ne samo jedne take,
Koristi objektne brojane podatke, ali ne izvedena ili neka druga znanja i
Koristi stohastika, a ne deterministika pravila pretraivanja.
Tehnika genetskih algoritama se esto primenjuje u savremenim CAPP sistemima,
najee za izbor i optimizaciju elemenata tehnolokog procesa. Tako se npr. genetski
algoritmi koriste za izbor redosleda zahvata obrade, maina alatki i alata na bazi funkcije
vremena obrade [230], za izbor optimalnog redosleda operacija obrade tehnolokog procesa
na osnovu analize razliitih tehnolokih ogranienja [30], potom za optimalan izbor ravni
obrade i odgovarajuih tolerancija obrade pojedinih zahvata tehnolokih operacija [22].
U radu [151] genetski algoritmi su primenjeni za optimizaciju tehnolokih procesa
obrade prizmatinih delova simultanim izborom proizvodnih resursa, operacija i podoperacija,
kao i redosleda izvoenja zahvata, na osnovu trokova obrade kao funkcije cilja. U radu [240]
tehnike genetskih algoritama su primenjene za izbor optimalnih parametara obrade na bazi
kriterijuma optimizacije u obliku minimalnog vremena obrade, s obzirom na tehnoloka
ogranienja za brzinu, pomak, tanost dimenzija, tolerancije, habanje alata i mogunost
maina, dok su u radu [235] ove tehnike primenjene u razvoju CAPP sistema za konceptualno
i detaljno projektovanje tehnolokih procesa, itd. Primer odreivanja optimalne dubine obrade
i brzine rezanja pri obradi grupe rotacionih delova, primenom genetskog algoritma, prikazan
je na slici 4.37.
91

Krajnja brzina rezanja (nakon 40 generacija)
130
120
120
Brzina rezanja (m/min)
Brzina rezanja (m/min)
Poetna brzina rezanja

130
110
100
90
80
70
60
110
100
90
80
70
10
15
20
25
30
35
40
45
60
50
10
15
Primer br.
Poetna dubina rezanja
30
35
40
45
50
Krajnja dubina rezanja (nakon 40 generacija)

2.8
2.6
Dubina rezanja (mm)
Dubina rezanja (mm)
25
Primer br.
20
2.4
2.2
2
1.8
1.6
1.4
10
15
20
25
30
35
40
45
1.2
50
Primer br.
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Primer br.
Slika 4.37 Odreivanje optimalnih reima obrade primenom genetskih algoritama [198]
Osnovna prednost primene genetskih algoritama pri razvoju CAPP sistema u odnosu na
druge metode je mogunost simultanog reavanja optimizacionih problema izbora procesa,
operacija, zahvata, maina, alata, reima i drugih zadataka projektovanja tehnolokog procesa,
ime je omogueno dobijanje optimalnog reenja tehnolokog procesa za vie postavljenih
kriterijuma, odnosno funkcija cilja.
4.2.3.3
Agent bazirane tehnologije
Pojam "agent tehnologije" se prvi put pominje od strane Hewitt 1997. godine, koji je
predstavio model baziran na distribuiranoj vetakoj inteligenciji. U poslednjih desetak
godina agent-bazirane tehnologije su nale iroku primenu u razliitim granama tehnike,
ukljuujui i projektovanje i proizvodnju [288].
S obzirom na njihovu sveobuhvatnost i robusnost, agent-bazirane tehnologije imaju
mnogo razliitih definicija. Agenti predstavljaju softvere koji ima sposobnosti da samostalno,
bez intervencije korisnika, izvravaju postavljeni zadatak i izvetavaju korisnika o zavretku
zadatka ili pojavi oekivanog dogaaja. Druga definicija kae da je agent programski sistem,
koji u interakciji sa okruenjem, ima sposobnost da fleksibilno i samostalno reaguje u skladu
sa ciljevima koji su mu postavljeni. U ovoj definiciji istie se tri kljuna zahteva, interakcija
sa okruenjem, autonomnost, i fleksibilnost [127].
Interakcija sa okruenjem u ovom kontekstu znai da je agent sposoban da reaguje na
ulaz dobijen iz okruenja i da moe da izvodi akcije koje menjaju okruenje u kome agenti
deluju. Autonomnost znai da je sistem u stanju da reaguje bez intervencije korisnika ili
drugih agenata i da ima kontrolu nad sopstvenim akcijama. Takav sistem bi trebao da bude
sposoban da ui iz iskustva.
Bez obzira na oblast primene agenata, oni uvek imaju tri osnovna dela:
Bazu znanja, koja sadri podatke i domene znanja neophodne da agent uspeno
obavlja svoje aktivnosti,
92
Koordinacionu jedinicu, koja vri kontrolu interakcije sa dugim agentima,

ukljuujui interkomunikaciju, pregovore, koordinaciju i saradnju i
Jedinicu za reavanje problema, koja obuhvata nezavisno uenje, planiranje,
rasuivanje, donoenje odluka za izvravanje odreenih aktivnosti i zadataka.
Postoje razliite vrste agenata u zavisnosti od [288]:
Ponaanja, reaktivni (reactive) i savetodavni (deliberative) agenti,

Funkcionalnosti, interfejs (interface) i internet (internet) agenti,
Mobilnosti, mobilni (mobile) i stacionarni (stationary) agenti i
Strukture, logiki ili softverski i fiziki ili hardverski agenti.
Sistemi u kojima je upotrebljeno vie agenata radi reavanja zajednikog problema

nazivaju se multi agentni sistemi (MAS). U ovakvim sistemima neophodno je da agenti imaju
mogunost meusobne komunikacije primenom LAN, Interneta, itd., u cilju razmene iskustva
ili pregovaranja i dobijanja optimalnog reenja. Agenti koji se upotrebljavaju u multi
agentnim sistemima mogu biti jednaki po karakteristikama ili se mogu razlikovati prema
specijalnostima. Multi agentni sistemi su idealni za predstavljanje problema koji imaju vie
razliitih metoda za reavanje problema, viestruke perspektive i/ili viestruke entitete
reavanja problema. Omoguavaju izradu paralelnih raunarskih sistema, pomau pri radu sa
vremenski ogranienim rezonovanjem i robusnim sistemima, ako su odgovornosti podeljene.
U sistemima izraenim na ovaj nain umesto da procesom upravlja jedan kompleksan agent,
upravljanje se deli na vie agenata koji, prema svojim specijalnostima preuzimaju nadlenost
nad kontrolom sloenog procesa. Upotrebom multi agentnih sistema se poveava bezbednost
sistema jer u situacijama otkazivanja jednog od agenata, itav sistem moe biti automatski
rekonstruisan ili zaustavljen na kontrolisan nain.
Pri projektovanju multi agentnih sistema potrebno je definisati broj agenata, kritinu
koliinu vremena za obavljanje zadatka, dinamiku postizanja ciljeva, trokove komunikacije,
cenu neuspeha, uticaj korisnika, neodreenost okruenja. Na nivou svakog agenta potrebno je
definisati poetna stanja u domenu, mogue akcije drugih agenata i izlazne akcije agenta. Sa
poveanjem broja agenata koji sarauju na reavanju zajednikog problema javljaju se
problemi koje je potrebno reiti, kao to su:
Kooperativnost - dizajnirati agente tako da zajedniki rade na zajednikim
ciljevima,
Koordinacija - upravljati agentima tako da se izbegnu tetne interakcije a
korisne interakcije iskoriste i
Pregovaranje - dolaenje do dogovora koji su prihvatljivi svim
objektima/agentima koji uestvuju u reavanju problema.
Sistem CoCAPP (Cooperative Computer-Aided Process Planning) [301], predstavlja
primer CAPP sistema koji je zasnovan na kooperativnim agentima, slika 4.38. U okviru ovog
sistema agenti su zapravo ekspertni sistemi, sa slinom osnovnom strukturom, za iji razvoj je
koriena ista ekspertna ljuska, koji se preko funkcionalnih adaptera prilagoavaju razliitim
zadacima koje imaju u sistemu. U sistemu postoje tri tipa agenata:
D-agent, koji ima zadatak uvoza CAD modela u STEP formatu i prosleivanje
B-agentu, kao i prezentaciju reenja korisniku.
B-agent, koji ima ulogu obezbeivanja komunikacije izmeu P-agenata, kroz
etiri odvojena prostora podataka problem, predlog, konflikt i reenje.
P-agent, koji sprovodi specifine zadatke u projektovanju tehnolokih procesa,
kao to su tehnoloko prepoznavanje, izbor maina, alata, procena trokova, itd.
93

Planiranje
proizvodnje
CAD
In
CA
uzr forma
Dm
oko
c
ode
v a n ija o k
l
ih p
o
roje nflikt
k t o im a
van
je m
Prepoznavanje
tipskih
tehnolokih
oblika
D-agent
Prostor
problema
i
a
nja
ces
ie istem
ran
pro
Og nog s
ki
o
l
d
o
o
izv
ehn
pro
ni t
ativ
ern
Alt
Prostor
reenja
Odreivanje
redosleda
obrade i
procena
trokova
B-agent
Prostor
predloga
Prostor
konflikta
Izbor i
projektovanje
pribora
Izbor
obradnih
procesa
Izbor
maina
Izbor
alata
CoCAPP
Slika 4.38 Arhitektura multi-agentnog CAPP sistema CoCAPP [301]

4.2.3.4
Razvoj CAPP sistema na bazi primene STEP standarda
Primena raunara i informacionih tehnologija obezbedila je veu efikasnost u

projektovanju i proizvodnji. Meutim, istraivai i industrija se i dalje suoavaju sa izazovom
razmene i deljenja informacija izmeu razliitih funkcija i odgovarajuih aplikacija u
proizvodnom sistemu, ukljuujui i CAPP sisteme. Osnovni uzrok ovih problema se odnosi
na neusaglaenost predstavljanja podataka o proizvodu u njegovom ivotnom veku.
Globalno gledano, navedeni problemi razmene i deljenja podataka o proizvodu, mogu
se reiti na sledei nain [88]:
Primenom istog CAx sistema tokom itavog ivotnog ciklusa proizvoda u svim
etapama projektovanja, tako to e nove verzije CAx sistema podravati stare,
Projektovanjem translatora ili konvertora koji e meusobno prevoditi formate
podataka CAx sistema razliitih proizvoaa i
Razvojem neutralnog formata za razmenu podataka izmeu razliitih CAx
sistema.
Na tritu programskih sistema postoji veliki broj komercijalnih CAx sistema, zbog
ega postoji mala verovatnoa da e razliita preduzea posedovati iste programske sisteme,
to prvi nain u dananjim uslovima otvorenog trita ini sve manje primenljivim. Drugi
nain se odnosi na povezivanje funkcija preduzea i programskih sistema kreiranjem
translatora koji omoguuje konverziju podataka iz formata jednog CAx sistema u format
drugog CAx sistema. Ovaj pristup je neekonomian za potrebe povezivanja veeg broja CAx
sistema, usled potrebe razvoja velikog broja translatora, pa se danas sve manje primenjuje.
Trei nain se odnosi na razvoj neutralnog formata podataka koji mogu da itaju svi
CAx sistemi. Prednost treeg naina nad drugim je ilustrovan na slici 4.39, na kojoj se vidi
koliko je manje translatora potrebno koristiti za razmenu podataka izmeu n odreenih
programskih sistema, ukoliko postoji neutralni format za razmenu podataka (NDF).
94

CAx sistem
"A"
CAx sistem
"A"
CAx sistem
"B"
CAx sistem
"F"
CAx sistem
"C"
CAx sistem
"E"
CAx sistem
"B"
CAx sistem
"F"
CAx sistem
"C"
CAx sistem
"E"
CAx sistem
"D"
CAx sistem
"D"
broj translatora n(n-1)
broj translatora 2n
Slika 4.39 Uporeenje razmene podataka pomou translatora i neutralnog formata

podataka [217]
Nagli razvoj raunarske tehnike u sedamdesetim godinama prolog veka doveo je do
razvoja vie razliitih, uglavnom nacionalnih standarda za razmenu podataka. Tako se uz
IGES, koji je razvijen u USA, pojavio i SET u Francuskoj, VDA-FS u Nemakoj i mnogi
drugi, slika 4.40. Sredinom osamdesetih godina prolog veka uoen je problem primene
velikog broja standarda za razmenu podataka izmeu CAx aplikacija. Nedostaci prethodno
navedenih pristupa i razvijenih standarda doveli su do toga da Meunarodna organizacija za
standardizaciju ISO, pokrene 1984. godine projekat, sa sledeim ciljevima [88]:
Standardizacija mehanizama modeliranja informacija o proizvodu kroz ceo

ivotni vek, nezavisno od sistema koji se primenjuje,
Stvaranje jedinstvenog meunarodnog standarda koji e obuhvatiti sve aspekte
razmene podataka u CAD/CAPP/CAM podruju i drugim CAx podrujima,
Odvajanje opisa proizvoda od primene, tako da standard omogui, osim
neutralnog zapisa podataka za razmenu, i osnovu za razvoj baze podataka o
proizvodu, koja se dugorono moe uvati i
Primenu ovog standarda u industriji, kao zamene za nacionalne standarde i
specifikacije.
ICAM
IGES 1
IGES 2
IGES 3
MIL-PRF-28000A
IGES 4
IGES 5
CALS
PDES
XBF
PDDI
GMAP
T
VDA-FS
E
SET
CAD*I
VDA-PS
CADLIB
CADLIB2
Slika 4.40 Razvoj standarda za razmenu podataka [218]

95
Na osnovu poetnog koncepta, razvijen je kompleksan standard STEP ISO 10303 koji
obezbeuje celovitu podrku razvoju globalno integrisane proizvodnje, kroz:
Razmenu podataka izmeu razliitih funkcija i odgovarajuih aplikacija

proizvodnih sistema, kao i ostalih inilaca poslovnog okruenja, primenom
standardnog neutralnog formata podataka,
Deljenje podataka, to omoguuje podrku simultanom projektovanju i
inenjerskoj analizi,
Internet saradnju, to omoguuje da se proizvodni podaci mogu lako
razmenjivani i deliti putem globalne mree.
Digitalni podaci o proizvodu moraju sadrati dovoljno informacija koje se mogu

upotrebiti za razliite aktivnosti tokom celog ivotnog veka proizvoda. Da bi se ovo ostvarilo,
STEP je od samog poetka bio razvijen kao modularni standard koji sadri vei broj delova
(Parts), svrstanih u serije (Series).
Osnovnu arhitekturu STEP standarda ini est veih celina [88,288]:
Metode za opis,
Metode za primenu,
Informacioni modeli, koje zajedno ine Aplikacioni protokoli i Bazni resursi,
Metodologije za proveru konformnosti i
Serije apstraktnih testova.
Aplikacioni protokoli predstavljaju najvei deo STEP standarda, koji omoguuju

formalan opis svih skupova aktivnosti koje se odvijaju u okviru ivotnog veka proizvoda, te
sadre informacione zahteve i formalne eme za njihovo definisanje. U tabeli 4.11 dat je
prikaz pojedinih aplikacionih protokola STEP standarda koji su namenjeni pojedinim
aktivnostima projektovanja i proizvodnje u metalopreraivakoj industriji.
Tabela 4.11 Pregled pojedinih delova aplikacionih protokola STEP specifikacije
Serija/deo
Serija 200
Deo 201
Deo 202
Deo 203
Deo 204
Deo 205
Deo 206
Deo 207
Deo 208
Deo 209
Deo 213
Deo 214
Deo 219
Deo 223
Deo 224
Deo 229
Deo 232
Deo 233
Deo 238
Deo 239
Deo 240
Naziv serije/dela
Aplikacioni protokoli
Eksplicitno crtanje
Asocijativno crtanje
Projektovanje mainskih delova i sklopova sa upravljanjem konfiguracijom
Mainsko konstruisanje korienjem graninog prikaza
Mainsko konstruisanje korienjem povrinskog prikaza
Mainsko konstruisanje korienjem ianog prikaza
Planiranje i konstruisanje delova od lima
Praenje ivotnog ciklusa proizvoda
Analiza i konstrukcija kompozitinih i metalnih struktura
Projektovanje tehnolokih procesi za mainske delove (zamenjen sa AP-240)
Osnovni podaci za procese proizvodnje u auto industriji
Upravljanje dimenzionalnom inspekcijom vrstih delova i sklopova
Konstrukcioni i proizvodni podaci za delove koji se proizvode livenjem
Konstruisanje mainskih delova za potrebe projektovanja tehnolokih procesa pomou
tipskih oblika (feature)
Konstrukcioni i proizvodni podaci za delove koji se proizvode kovanjem
Tehniki podaci za procese montae, osnovne informacije i razmena
Prikaz podataka sistemskog inenjerstva
Aplikaciono interpretirani model za numeriki upravljane jedinice
Upravljanje ivotnim ciklusom proizvoda
Projektovanje tehnolokih procesa za mainske delove
96
Od izuzetnog znaaja za primenu u CAPP sistemima su aplikacioni protokoli AP224 i

AP240. AP 224 se odnosi na definisanje proizvoda za projektovanje tehnolokih procesa
primenom tipskih tehnolokih oblika [121]. AP 240 definie strukturu podataka za planiranje
proizvodnje, koja obuhvata tehnoloke procese, proizvodne resurse, redosled aktivnosti,
materijale, dokumentaciju, definisanje proizvoda preko tipskih tehnolokih oblika, itd. [123].
Primena STEP standarda u integraciji CAD, CAPP i CAM sistema
U poslednjih par decenija uloeni su znaajni napori na istraivanju mogunosti
integraciji CAD, CAPP i CAM sistema. Mnoge naune institucije i kompanije su pokuavale
da razviju integrisane CAD/CAPP/CAM sisteme, ali su se rezultati razlikovali u zavisnosti od
toga na kojim osnovama se bazirala integracija. Sa stanovita primene STEP standarda,
postoji podela na konvencionalnu integraciju i STEP baziranu integraciju [159].
Konvencionalan nain integracije CAD/CAPP/CAM sistema nije baziran na STEP-u,
ve na razvoju specifinih interfejsa pomou kojih se vri razmena podataka izmeu razliitih
CAx sistema. Neki od problema koji se javljaju u konvencionalno integrisanim
CAD/CAPP/CAM sistemima su [154]:
Neusaglaeno predstavljanje podataka,

Veliki broj meurezultata nastalih transformacijom pre/post procesiranja,
Sloeno i obimno skladitenje podataka,
Statiko rukovanje podacima bez dinamikih povratnih informacija,
Nemogunost interakcije izmeu heterogenih platformi,
Otean razvoj specifinih interfejsa usled velikog broja razliitih CAx sistema,
Zaostatak razvoja CAPP sistema u odnosu na CAD i CAM sisteme, itd.
Uproena arhitektura STEP bazirane integracije CAD/CAPP/CAM sistema prikazana

je na slici 4.41. U okviru ove arhitekture, SDAI interfejs za standardizovani pristup STEP
bazama podataka se koristi za razmenu podataka izmeu specifinih aplikacionih protokola
AP i baza podataka, pri emu je struktura objektne instance opisana pomou EXPRESS
jezika. Kada korisnika aplikacija zatrai podatke, pozivaju se podaci iz baze podataka
definisani prema odgovarajuem AP, povlae se traeni objekti, zapisuju se u novu STEP
Part21 datoteku i alju korisnikoj aplikaciji. Korisnika aplikacija koja eli da prosledi
podatke u bazu, translira podatke iz matine baze podataka u format STEP Part21 datoteke,
koji se prosleuju u bazu podataka.
STEP BAZA
PODATAKA
INTERFEJS ZA STANDARDIZOVANI PRISTUP STEP BAZAMA PODATAKA

(SDAI)
STEP APLIKACIONI
PROTOKOLI (AP)
CAD
SISTEM
Memorisanje-korienjeraspodela
CAPP
SISTEM
CAM
SISTEM
Slika 4.41 STEP bazirana arhitektura integracije CAD/CAPP/CAM [154]

97
U svetu je do sada postavljen vei broj razliitih koncepta povezivanja CAx sistema u
procesu proizvodnje proizvoda primenom STEP standarda, a neki od njih su prikazani u
radovima [249,250,287,288], itd. Na slici 4.42 prikazan je koncept projektovanja i
proizvodnje podran STEP standardom, za proizvodnju proizvoda koja se realizuje procesima
obrade skidanjem materijala.
Koncept prikazuje integrisani proizvodni tok kroz odreene korake, odnosno funkcije
koje se izvode u pojedinim fazama toka i upotrebljene STEP standarde, odnosno
odgovarajue aplikacione protokole. Povezivanjem ovih standarda dobija se grupa STEP
standarda za projektovanje i proizvodnju SMS (STEP Manufacturing Suite).
Kontrola
Merna maina
(CMM)
AP224
Ulazni
podaci
AP-240/
AP-224
0
Mikro
projektovanje
tehnolokih
procesa i NC
programiranje
AP
Tipski
tehnoloki
oblici
Aplikacioni
protokol
AP219
238
Makro
projektovanje
tehnolokih
procesa
24
AP
Funkcije
STEP
Generisanje
proizvodnih
podataka
AP
AP224
AP203
AP240
IS
AP238
O1
46
23
Izrada
dela
49
CNC obradni sistem
Slika 4.42 Primena STEP standarda u integraciji aktivnosti projektovanja i proizvodnje [246]
Prva funkcija ima ulogu projektovanja proizvoda i pripremaka primenom CAD sistema
ili preuzimanje gotovih modela proizvoda i pripremka iz nekog CAD sistema, a zatim
prevoenje u format podataka AP-224 koji je pogodan za automatizovano projektovanje
tehnolokih procesa. AP-224 je razvijen u cilju povezivanja CAD i CAPP sistema, tako to
omoguuje potpune, tane, raunarom podrane i viekratno upotrebljive informacije o
proizvodu. AP-224 ukljuuje informacije o proizvodu, kao to su CAD geometrija i topologija
u neutralnom formatu, tipski tehnoloki oblici, tolerancije, osobine materijala i procesa i
administrativni podaci [288].
Druga funkcija se odnosi na makro projektovanje tehnolokih procesa, gde se odvija
prihvatanje proizvodnih podataka u AP-224 formatu i vri poetna, odnosno makro faza
projektovanja tehnolokih procesa izrade delova. Na izlazu se dobijaju podaci u standardnom
AP-240 formatu, koji ukljuuje podatke o tehnolokom procesu izrade, ali i druge neophodne
podatke za pripremu i planiranje proizvodnje, prema [244,288].
Trea funkcija je mikro projektovanje tehnolokih procesa ukljuujui i NC
programiranje. U okviru ove funkcije odvija se prihvatanje podataka iz prethodne funkcije u
AP-240 ili pak AP-224 formatu, a zatim se vri zavrna faza projektovanja tehnolokih
procesa. Kao izlaz iz ove funkcije dobijaju se podaci u STEP-NC formatu podataka, koji slue
za upravljanje CNC obradnim i tehnolokim sistemima.
etvrta funkcija se odnosi na izradu delova na CNC obradnim i tehnolokim sistemima,
pri emu se podaci prihvataju u standardizovanom obliku podataka prema STEP-NC
standardu. Peta funkcija se odnosi na ispitivanje, odnosno merenje i kontrolu obraenih
delova. Ova funkcija je podrana AP-219 formatom podataka, koji je kompatibilan sa svim
ostalim AP u okviru ISO 10303 standarda. Tenja je da se u ovaj proizvodni tok ukljue i
98
drugi proizvodne tehnologije, kao to su npr. Tehnologije livenja AP-233, kovanja AP-229,
itd. Pored toga tei se i primeni PDM tehnologija za upravljanje proizvodnim podacima u
ivotnom veku proizvoda.
Znaajan broj istraivanja je realizovan i objavljen je veliki broj radova na temu
primene STEP standarda u razvoju integrisanih CAPP sistema, neki od njih su prikazani u
ranijem tekstu, dok e se deo prikazati u nastavku.
U radu [137] predloen je pristup integracije projektovanja proizvoda i tehnolokih
procesa primenom integrisanog modela proizvoda na bazi primene STEP standarda. Ovaj
pristup podrazumeva prepoznavanje tipskih oblika, ugradnju tehnolokih informacija i
implementaciju neutralnog interfejsa podataka.
U [5] je prikazan STEP baziran modeler tipskih oblika (STEP-FM) kao alat za njihovo
prepoznavanje u cilju integracije zadataka projektovanja proizvoda i tehnolokih procesa, dok
je u radu [144] predstavljeno prepoznavanje tipskih oblika za automatsko projektovanje
tehnolokih procesa, gde se model proizvoda u STEP formatu koristi direktno kao ulazni
podatak za projektovanje tehnolokih procesa. U radu [290] je prikazan sistema za
automatizovano prepoznavanje tipskih oblika i projektovanje tehnolokih procesa primenom
STEP AP 214 formata podataka, dok je u radu [224] prikazan hibridni prilaz za
prepoznavanje tipskih oblika primenom STEP AP 203 formata podataka.
U radu [5] je prikazan CAPP sistem za prizmatine delove baziran na STEP-u koji
koristi tipske oblike (ST-FeatCAPP). Sistem mapira STEP AP 224 XML datoteku podataka
bez primene kompleksnog procesa tehnolokog prepoznavanja, a potom generie zahvate
obrade tehnolokog procesa i odgovarajue STEP-NC programe u XML formatu.
STEP-om podrano projektovanje tehnolokih procesa je doivelo jo intenzivniji
razvoj od vremena razvoja i objavljivanja STEP-NC standarda, a neki od preglednih radova iz
ove oblasti su [287,288,304], itd. U radu [203] ispitana je mogunost distribuirane primene
metoda vetake inteligencije, kroz razvoj kolaborativnog multi-agent sistema u objektnoorijentisanom CAPP sistemu za prizmatine delove u STEP-NC podranom okruenju. U
radu [202] dat je prikaz razvoja softverske platforme za projektovanje tehnolokih procesa i
upravljanje (IP3AC) u cilju podrke STEP-NC podranom projektovanju tehnolokih procesa.
U radovima [47,249,250] predloen je model varijantnog projektovanja tehnolokih procesa
na bazi STEP-NC standarda, gde je predstavljen razvijeni algoritam za optimizaciju
tehnolokih procesa. Razvijeni model varijantnog projektovanja i optimizacije tehnolokih
procesa testiran je u sistemu pod imenom TurnSTEP.
Znaaj STEP standarda u integraciji CAD/CAPP/CAM i CNC sistema
Iako je tehnologija numerikog upravljanja pretrpela velike promene, programiranje
numeriki upravljanih obradnih sistema se i dalje bazira na modelu podataka ISO 6983
standarda, koji je ustanovljen jo pri samim poecima razvoja numerikog upravljanja. ISO
6983, poznatiji pod nazivom G-kod, je jezik niskog nivoa, orijentisan na sekvencijalnim
instrukcijama za upravljake jedinice maina, uz malo ili nimalo inteligencije. Pokazao se kao
idealan za procese projektovanja upravljakih programa runim programiranjem, ali ne
zadovoljava savremene trendove razvoja integrisanih CAD/CAPP/CAM/CNC sistema.
Osnovni nedostaci i problemi koji se javljaju primenom ISO-6983 su [201,287]:
Jezik programiranja niskog nivoa, orijentisan na programiranje lokacije

kretanja alata du osa maine,
Javlja se semantika vieznanost,
Specifine ekstenzije proizvoaa upravljakih jedinica, to inicira postojanje
velikog broja postprocesora,
99
Podrava samo jednosmeran tok informacija od projektovanja do proizvodnje,

Veoma teko upravljanje i promena upravljakih programa,
Oteana primena u oblasti sloenih povrina, visoko brzinske obrade i 5 ili vie
osnog upravljanja, itd.
U cilju prevazilaenja ovih problema pokrenut je razvoj novog standarda ili modela
podataka za upravljanje numerikim obradnim sistemima pod imenom ISO-14649, ire poznat
kao STEP-NC. Ovaj standard se bazira na objektno-orijentisanim podacima i kompatibilan je
sa standardima serije STEP ISO 10303. AP-238 predstavlja njegovu tehniku definiciju.
Prednosti primene STEP-NC standarda u projektovanju i proizvodnji su [122,124,233,287]:
Kvalitetnije informacije za proizvodnju koje su zasnovane na zadacima obrade

tipskih tehnolokih oblika,
Obezbeenje potpunih i strukturnih podataka, to utie na nemogunost
gubitaka informacija,
Dvosmeran tok informacija izmeu projektovanja i proizvodnje,
Gubi se potreba za postprocesorima specifinih upravljakih jedinica,
Korisniki orijentisan interfejs za upravljanje obradnim sistemima,
Omoguuje se primena koncepta e-Proizvodnje, odnosno prenos i upravljanje
podacima putem Interneta,
Postie se visoka proizvodna efikasnost, prema tabeli 4.12, itd.
Tabela 4.12 Uzroci i posledice proizvodne efikasnosti primenom STEP-NC

Uzrok
STEP-NC podaci su istovremeno i dokumenti
Lake definisanje tehnolokog procesa jer se
operacije nee projektovati u detalje
Upotreba visoko-brzinske obrade, 5-o ili vie osne
obrade, ugraivanje inteligentne optimizacije u
upravljake jedinice
Posledica
75% redukcija broja crtea poslatih od CAD-a
ka CAPP-u i CAM-u
35% redukcija CAPP/CAM projektovanja
tehnolokih procesa
50% redukcija vremena mainske obrade
Uporedni prikaz toka informacija primenom ISO-6983 i ISO 14649, odnosno G-koda i
STEP-NC, sa naznaenim osnovnim nedostacima i prednostima istih, dat je na slici 4.43.
Za primenu STEP standarda sa novim modelom podataka potrebna je primena
savremenih upravljakih sistema koji su zasnovani na otvorenoj arhitekturi i poseduju mnogo
vei stepen inteligencije.
ISO 14649 je podeljen na vie delova, gde deo 10 definie opte informacije o
procesima, delovi 11, 12, 13, ... tehnoloki-specifine informacije, dok delovi 111, 121, 131,
....alate za pojedine tehnologije, glodanja, struganja, EDM, itd., slika 4.44.
ISO 14649-10 definie procesne podatke potrebne za NC programiranje koji su
zajedniki za razliite tehnologije obrade. Elementi podataka ovog dela standarda opisuju
interfejs izmeu CNC i programskih sistema (npr. CAPP, CAM...). Ovi programi obuhvataju
geometrijske i tehnoloke informacije i mogu se generisati upotrebom ISO 14649 dela 10
zajedno sa delom za specifinu tehnologiju (npr. ISO 14649-11) i delom za odgovarajue
alate (npr. ISO 14649-121). EXPRESS-G ema definisana u ISO 14649-10 sadri informacije
koje su podeljene na opis zadatka (task description), opis tehnologije (technology
description), opis alata (tool description) i opis geometrije (geometry description) [124,288].
100

Novi interfejs podataka
Trenutni interfejs podataka
Nivo
projektovanja
%
N05
N10
N15
N20
N30
N35
N40
N45
N50
N55
N60
CAD/CAPP/CAM
ISO 6983
Rupa 2
-zabuivanje
-buenje
G54
G00 Z10.000
G91 G0 Z200
T5 D1 WW
G90 M5
G00 X0.000
G00 Z5.000
M08
S3183.000
M03
F1477.000
CAD/CAPP/CAM
Nivo
pogona
NC maina
alatka
ljeb 1
-glodanje
-gruba obrada
-zavrna obrada
STEP-NC
Nizak nivo
informacija
Jednostavna
kretanja i
uklj.-isklj.
komande
Specificne
ekstenzije
proizvodaca
NC upravljacka
jedinica
Rupa 1
Dvosmerni
transfer
informacija
Post-procesiranje
Specifican
ISO 6983
Stepenik 1
-gruba obrada
-zavrna obrada
ISO 14649
NC upravljacka
jedinica
NC maina
alatka
deskription {filename=ncfile.pgr?
date=20-01-1999?}
const {placement1=
axis2_placement_3d(..)?}
program ( )
{set_placement(setup)?
exec plan.hole1drill?
exec plan.pocket_plunge?
exec plan.pocket_roughing?}
Visok nivo
informacija
Objektno
orijentisan
opis
Koricenje STEP
geometrije
Neutralan
format
Slika 4.43 Uporedni prikaz toka informacija primenom ISO-6983 i ISO-14649 [194]
Strukturu datoteke ISO 14649 ine dve osnovne celine, slika 4.45, kao i kod datoteke
ISO 10303 dela 21, i to su:
1. Zaglavlje (header) za informacije koje su neophodne za identifikaciju datoteke,
odnosno generalne informacije.
2. Sekcija sa podacima (data section) koja sadri sve informacije vezane za
proizvodne zadatke i geometriju.
ISO 10303 (STEP)
STEP AP 203
Geometrija i
topologija
STEP AP 224
Tipski
tehnoloki
oblici
STEP deo 21
STEP deo 11
Sintaksa za
opis podataka
EXPRESS
jezik
koristi tipke
tehnoloke
oblike
povezan
koristi
koristi
ISO 14649
Deo 10: OPTI PODACI O PROCESU
Deo 11
Glodanje/
buenje
Deo 12
Struganje
Deo 111
Alati za
glodanje/
buenje
Deo 121
Alati za
struganje
Deo 13
EDM ianom
elektrodom
Deo 14
EDM punom
elektrodom
Deo 131
Alati za EDM
Deo 1x
Druge
tehnologije
Deo 1xx
Alati za
druge
tehnologije
Slika 4.44 Osnovna struktura STEP-NC standarda i veze sa STEP ISO 10303 [124]
101

Zaglavlje
Osnovne informacije
(General Information)
Sekcija sa podacima
Tehnoloki proces
(Project)
A
Operacije obrade
(Workplan and Executable)
Opis tehnolokih
podataka: zahvata,
alata, strategije...
Izvrenje sekvenciranih
zadataka
Opisivanje
geometrijskih
podataka
B
Opis tehnologije
(Technology description)
C
Opis geometrije
(Geometry description)
Korisniki grafiki interfejs
Slika 4.45 Programska struktura STEP-NC datoteke [287]

1. Zaglavlje
Svako zaglavlje treba da sadri po jedan od sledeih entiteta:
Opis datoteke (file_description)

Naziv Datoteke (file_name)
Oznaka EXPRESS eme za primenjeni AP238 ili ISO 14649 (file_schema)
Pored ovih podataka u zaglavlju se jo navode i vreme nastanka datoteke, ime autora
fajla, ime institucije u kojoj je formira fajl. Na slici 4.46 je prikazan primer jednog zaglavlja.
HEADER:
File description(('Primer NC programa za obradu glodanjem'),1');
File_name('Primer1.STP',$,'2011-02-02',('ISO14649'),'LUKI','FTN','SCG');
File_schema(('Machining_schema','Milling_schema'));
ENDSEC
Slika 4.46 Primer sadraja sekcije-zaglavlje u jednom proogramu

2. Sekcija sa podacima
Sadraj sekcije sa podacima je podeljen u tri dela:
tehnoloki proces operacije izrade (workplan and executable)

opis tehnologije (technology description)
opis geometrije (geometry description)
Svaku pojavu u okviru STEP-NC datoteke, na jedinstven nain identifikuje celobrojna

vrednost. Za zapisivanje pojava najee se koristi interno mapiranje (internal mapping), koje
zahteva da se iza oznake entitetskog tipa navodi lista atributa, koji su postavljeni po
hijerarhijskom principu. Tako na primer na slici 4.47 prikazana je struktura jednog
programskog reenja, gde je kao primer uzet jedan proizvod gde se jedna operacija obrade
odnosi na glodanje/buenje.
102
DATA:
#1=Project (Workplan#10);
#10=Workplan (#20,#35,#71,......);
..
#12=Workpiece(.......);
..
#20=Machining_workingstep( ,#21(manufacturing_feature),#22(machining operation));

#21=Round hole ('Hole D=20 MM, #12(workpice), #22(machining operation).....);
#22=Drilling (#25(milling_cuting_tool),..,#27(milling_technology),...,
#29(milling_machine_functions, ...,#31(drilling_type_strategy),.....);
#25=Milling_cuting_tool('Spiral drill 20MM'......);
#27=Milling_technology(0.030,.TCP.,s,16.000,......);
#29=Milling_machine_functions(......);
#31=Drilling_type_strategy(.........);
..
#35=Machining_workingstep(......);
ENDSEC
END-ISO-10303-21
Slika 4.47 Primer sadraja sekcije sa podacima u jednom programu

U datom primeru ovaj tehnoloki proces (project) se sadri iz dve operacije (workplan
#10,#11). U okviru operacije #10 imamo pododperaciju obrade (machining_workingstep #20)
u okviru koje se vri zahvat obrade (machining_operation #22) tipskog tehnolokog oblikaotvora 20H12 (manufacturing_feature #21). Zahvat obrade (machining_operation #22) se
definie tako to se definiu moduli alata - spiralna burgija (milling_cuting_tool #25),
tehnologije (milling_technology #27), mainske funkcije (milling_machine_function #29),
kao i strategije mainske obrade (machining_strategy #31).
Pored ovih osnovnih podataka potrebno je definisati i druge bitne podatke kao to su:
oblik, vrsta i osobine materijala, pribor i poloaj obratka u njemu, nain stezanja, itd. U cilju
lakeg razumevanja, na slici 4.48 je prikazana ematska entitetsko-indeksna mapa programske
strukture STEP-NC programa sa slike 4.47.
project
workplan
machining_workingstep
21
20
22
manufacturing_feature
workpiece
..
35
22
11
71
workplan
12
..
..
..
..
..
..
..
..
..
machining_operation
..
milling_cuting_tool
10
25
27
29
31
..
..
milling_technology
..
..
milling_machine_function
..
..
machining_strategy
..
..
Slika 4.48 ematska entitetsko-indeksna mapa programske strukture STEP-NC programa

103
Tipovi STEP-om podranih CNC sistema

Zavisno od naina implementacije STEP-NC, odnosno ISO-14649 modela podataka za
upravljake jedinice numerikih obradnih sistema, postoje tri osnovna tipa STEP podranih
CNC obradnih i tehnolokih sistema, slika 4.49:
Konvencionalno upravljanje,
Novo upravljanje i
Novo inteligentno upravljanje.
Konvencionalno
upravljanje
Novo
upravljanje
G-kod
interpreter
Novo
inteligentno
upravljanje
Inteligentne
funkcije
Post
procesor
ISO 14649 Interpreter
ISO 14649
Tehnoloki
proces
Geometrija
Tehnologija
Alat
Slika 4.49 Prikaz tri osnovna tipa STEP podranih CNC

obradnih i tehnolokih sistema [249,250]
Konvencionalno upravljanje jednostavno koristi ISO-14649 za upravljanje preko
postprocesiranja i prevoenja u ISO-6983, odnosno G-kod. U ovom sluaju konvencionalna
upravljaka jedinica CNC obradnog sistema se upotrebljava bez modifikacije.
Novo upravljanje, sadri STEP-NC prevodioc (interpreter), pa se programirani zahvati
obrade izvode pomou CNC jezgra sa ugraenom sposobnou generisanja putanje alata. Ovo
je osnovni tip, gde je kretanje izvreno tano prema redosledu i strategiji obrade, definisane u
ISO-14649 programu. U sutini ovaj tip nema druge inteligentne funkcije osim sposobnosti
generisanja putanje alata. Najvei deo STEP-NC prototipova koji su do sada razvijeni spada u
ovu grupu.
Novo inteligentno upravljanje, kod koga su upravljake jedinice obradnih sistema
sposobne da izvre zadatke procesa obrade "inteligentno" i "autonomno", bazirano na
obimnim informacijama ISO-14649 standarda. Neke od inteligentnih funkcija ovog tipa su
automatsko prepoznavanje tipskih tehnolokih oblika, automatizovani izbor alata, automatsko
generisanje putanje alata, monitoring procesa obrade, izbegavanje kolizije alata, optimalni
redosled izvrenja zahvata i operacija kroz primenu varijantnog modela projektovanja i
optimizacije tehnolokih procesa, adaptivna kontrola, merenje na maini, itd.
U poslednje vreme pojavilo se i Kolaborativno STEP-NC upravljanje, koje se odnosi na
upravljanje podrano internetom. Na taj nain se grade virtuelne mree preduzea gde se
upravljanje obradnim i tehnolokim sistemima i itavim pogonima moe vriti na daljinu.
Obradni i tehnoloki sistemi sa inteligentnom kontrolom i otvorenom arhitekturom, ija
je funkcija podrana STEP-om i primenom internet tehnologija, sigurno e predstavljati
budunost u razvoju i primeni CNC sistema, kao jednog od bitnih segmenata u integraciji
projektovanja i proizvodnje, odnosno CAD/CAPP/CAM/CNC sistema.
104
4.2.4 Kratak pregled razvijenih CAPP sistema

Osnovna ideja vezana za razvoj sistema za projektovanje tehnolokih procesa primenom
raunara javila se jo polovinom 60-ih godina prolog veka u radovima Niebela-a, dok je prvi
CAPP sistem razvijen 1976. Godine pod nazivom i pokroviteljstvom CAM-I (Computer
Aided Manufacturing International). Intenzivniji razvoj CAPP sistema je zapoet tokom 80-ih
godina prolog veka, uporedo sa razvojem raunarske tehnike. Prethodnih tridesetak godina
uloeni su znaajni istraivaki napori na njihovom razvoju, kada je razvijen znaajan broj
CAPP sistema, ali za sada bez veeg komercijalnog uspeha [38,286].
Ovde e se ukratko prikazati pregled istraivanja u oblasti razvoja CAPP sistema, kao i
njihove integracije sa drugim funkcijama proizvodnog sistema i odgovarajuim aplikacijama,
kroz analizu pojedinanih i preglednih radova iz ove oblasti.
Jedan od prvih preglednih radova iz oblasti razvoja CAPP sistema je rad Steudel-a iz
1984. Godine, u okviru koga su analizirani prilazi i strategije struktuiranja proizvodnih
metoda i podataka za razvoj dotadanjih CAPP sistema. U okviru rada je istaknut znaaj
razvoja jezika za opis geometrije proizvoda, koja povezuje projektovanje proizvoda i
tehnolokih procesa njihove izrade, kao i razvoj CAD/CAM sistema koji je proiren CAPP
sistemom. Eversheim i Schulz su 1985. Godine prezentovali istraivanje bazirano na
anketiranju institucija koje su razvijale CAPP sisteme i krajnjih korisnika u Evropi, Severnoj
Americi i Aziji tokom 1983. I 1984. Godine. Ova istraivanja su pokazala da je pojam CAPP
sistema tada bio relativno nov i da odgovarajui CAPP sistemi nisu bili dovoljno primenjeni i
testirani u praksi [286,287].
Ham i Lu su 1988. Godine u radu [101] evaluirali status CAPP sistema do tog vremena,
u okviru koga su predvideli da e budua istraivanja biti vezana za integraciju projektovanja
i proizvodnje kroz primenu metoda vetake inteligencije. Alting i Zhang su 1989. Godine u
radu [3] dali najopseniji pregled stanja u razvoju CAPP sistema do tog vremena, kroz analizu
156 razvijenih CAPP sistema. U ovom radu su prikazani problemi integracije CAD i CAPP
sistema zbog nemogunosti razvoja zajednikih metoda i tehnika za predstavljanje
geometrijskih entiteta. Autori su takoe naveli brojna pitanja vezana za integraciju CAPP
sistema sa CAM i drugim CAx sistemima. Prepoznali su tehnike vetake inteligencije kao
kljune za razvoj efektivnih CAPP sistema i istakli su znaaj inteligencije i uenja sistema,
kao i integracije podataka u zajedniku bazu podataka.
U okviru rada [70], ElMaraghy i dr., dat je pregled istraivanja CIRP-ove CAPP radne
grupe, gde su predstavljeni aspekti najveeg razvojnog potencijala CAPP sistema, industrijske
perspektive CAPP sistema, razvojni trendova i izazovi, kao i mogunosti integracije CAD,
CAPP i PPC sistema. Iste godine su Eversheim i Schneewind u radu [73] predstavili koncizan
pregled primene CAPP sistema u realnom proizvodnom okruenju, pri emu su dali
predvianja budueg razvoja CAPP sistema, u smislu proirenja sa projektovanjem
tehnolokih procesa montae, funkcionalne integracije sa NC programiranjem, upotrebe
metoda vetake inteligencije u donoenju odluka, primene baza podataka u deljenju
informacija sa CAD sistemima. U okviru rada [136], Kamrani i dr. Su predstavili pregled
tehnika i uloge CAPP sistema, kao i kritina pitanja i karakteristike za ocenu i izbor CAPP
sistema. Ova pitanja obuhvataju rang podrke podataka o proizvodu, klasifikaciju, kodiranje,
grafike mogunosti, kreiranje radnih instrukcija, prilaz projektovanju tehnolokih procesa,
sposobnost analize i odreivanja vremena i trokova, sposobnost definisanja parametara
izrade, kvalitet baza podataka materijala, alata i drugih resursa, komercijalnu dostupnost i
korisniku orijentisanost.
Leung [149] je dao osvrt na pregled istraivanja iz oblasti CAPP sistema u periodu od
1989. Do 1996. Godine, sa detaljnijom analizom povezanosti CAD modela proizvoda i CAPP
105
sistema i zakljukom kako ona nije u dovoljnoj meri razvijena, pa je predloio revitalizaciju
varijantnih CAPP sistema. U ovom radu je istaknuto predvianje da e budui CAPP sistemi
biti graeni sa inteligentnom arhitekturom sistema i primenom metoda vetake inteligencije.
Cay i Chasapis su u radu [38] predstavili pregled istraivanja u oblasti CAPP sistema za
period od 1990 do 1997. Godine, sa akcentom na oblasti primene tipskih tehnolokih oblika i
njihovog prepoznavanja. Jedan od poslednjih optih pregleda CAPP sistema je dat u radu
autora Marri i dr. [171] u kome su analizirane prednosti i mane generativnog prilaza u razvoju
CAPP sistema.
U radu [286] autora Xu i dr. iz 2011. godine dat je pregled razvoja CAPP sistema, sa
akcentom na periodu od 2000. Godine. U radu su analizirane savremene tehnike i metode u
razvoju CAPP sistema kao to su metode zasnovane na tipskim tehnolokim oblicima, tehnike
vetake inteligencije, agent-bazirane metode, internet bazirane metode i STEP bazirane
tehnike. Pored toga, dat je pregled pojedinih metodologija razvoja CAPP sistema, kao i
statistika analiza objavljenih rezultata iz ove oblasti u eminentnim asopisima iz oblasti
proizvodnih i informacionih tehnologija u periodu od 2000. Do 2009. Godine, to je
delimino prikazano u uvodnom delu rada. Na kraju su dati osnovni pravci i trendovi budueg
razvoja integrisanih CAPP sistema.
Naravno, pored preglednih radova iz oblasti razvoja CAPP sistema, postoji i mnogo
vei broj znaajnih radova koji obuhvataju samo pojedine oblasti, tehnike i faze CAPP
sistema a koji se ovde nee posebno razmatrati. U nastavku je dat kratak pregled nekih od
poznatijih razvijenih CAPP sistema u svetu i kod nas.
CAPP (CAM-I) [20,38] predstavlja jedan od prvih i najire korienih CAPP sistema
koji su u saradnji razvile kompanije CAM-I i McDonell Douglas. Razvijen je prvenstveno kao
istraivaki alat sa ciljem prikaza izvodljivosti projektovanja tehnolokih procesa primenom
raunara. Model sistema se sastoji od pet modularnih celina koje se odnose na aktivnosti
projektovanja tehnolokih procesa obrade i integraciju sa upravljanjem proizvodnjom.
Zasniva se na konceptu grupne i tipske tehnologije, ima mogunost pretraivanja baze
podataka i interaktivnog editovanja. Izbor klasifikacionog sistema sa maksimalno 36 cifara i
formata izlaznih izvetaja preputen je korisniku.
GENPLAN (GENerative process PLANning) [220,300] predstavlja vario-generativni
CAPP sistem razvijen 1976. Godine na Loughborough Univerzitetu za tehnologije u Velikoj
Britaniji za potrebe kompanije Lockheed. U okviru ovog sistema podrane su pojedine
aktivnosti makro i mikro projektovanja tehnolokih procesa. Ovaj sistem ima mogunost
automatskog generisanja alternativnih zahvata obrade za definisane tipske oblike, na osnovu
kojih se grupiu zahvati u operacije obrade na raspoloivim proizvodnim resursima. Kod ovog
sistema je posebno izdvojeno baziranje i stezanja od grupisanja zahvata. U kasnijim verzijama
ovog sistema izvreno je povezivanje sa funkcijama planiranja i upravljanja proizvodnjom.
GARI [256,300] je generativni CAPP sistem, razvijen na Univerzitetu u Grenoblu
1981. Godine, za primenu na delovima sa otvorima, ljebovima, stepenicama i drugim
jednostavnim tipskim oblicima. Prestavlja prvi CAPP sistem koji se bazirao na upotrebi
vetake inteligencije kroz primenu 50-ak logikih pravila u if-then obliku. Zasniva se na
izdvajanju tipskih tehnolokih oblika i definisanju zahvata za njihovu obradu, nakon ega se
zahvati grupiu po operacijama i podoperacijama uzimajui u obzir raspoloive obradne
sisteme. Znanje koje je predstavljeno u vidu produkcionih pravila, definisano je faktorima
prioriteta, odnosno teinskim koeficijentima izmeu 1 i 10, prema stepenu primenljivosti
raspoloivih maina i alata. Jedna od osnovnih osobina sistema se odnosi na reavanje
konfliktnih situacija.
106
TOM (Technostructure Of Machining) [256] je razvijen 1982. Godine na Tokijskom

univerzitetu od strane Matsushima i Sata. Predstavlja sistem zasnovan na produkcionim
pravilima za obradu jednostavnih tipskih oblika. Ulazne podatke koji se odnose na opis dela
unosi korisnik ili ih predstavljaju importovani modeli iz tada savremenog COMPAC CAD
sistema, primenom specijalizovanog translatora.
XPLAN [300] je razvijen 1984. Godine na Tehnikom univerzitetu u Danskoj od
strane L. Altinga i saradnika i predstavlja vario-generativni sistem, namenjen automatizaciji
projektovanja tehnolokih procesa za prizmatine i rotacione delove. XPLAN u sutini
predstavlja ekspertni sistem, u okviru koga se primenjuje DCLASS klasifikacioni sistem za
kodiranje i grupisanje delova. Kasnije je razvijen njegov naslednik XPLAN-R, specijalizovan
za rotacione delove, koji je naao znaajniju primenu u praksi.
KAPPS (Know-how and knowledge Assisted Production Planning System) [20] je
razvijen 1986. Godine na Univerzitetu Kobe u Japanu. Kod ovog sistema naglaava se znanje
i iskustvo u proizvodnji. Osnovna arhitektura sistema se sastoji od podsistema za vezu sa
CAD sistemom i korisnikom, podsistema za donoenje odluka, podsistema baze podataka i
baze znanja i podsistema za akviziciju znanja i iskustva. Sistem je razvijen na principima
ekspertnog sistema, u okviru koga se znanje prikazuje i memorie preko frejmova. Sistem
moe da prepoznaje povrine koje se obrauju i osnovni oblik dela, vri izbor povrina za
baziranje, odreuje redosled izvoenja zahvata obrade, vri izbor obradnih sistema, alata i
pribora, i odreuje reime obrade.
QTC (Quick Turnaround Cell) [2,256] predstavlja integrisani sistem za brzu izradu
prototipova prizmatinog oblika. Razvijen je na Univerzitetu Purdue u SAD 1988. Godine od
strane Chang T.C. i saradnika. Cilj sistema je prouavanje integracije projektovanja
proizvoda, projektovanja tehnolokih procesa i upravljanja tehnolokom elijom. QTC sistem
se sastoji od modula za projektovanje delova, modula za projektovanje tehnolokih procesa i
modula za upravljanje elijskim kontrolerom. Ovi moduli su povezani preko razliitih baza
znanja i baza podataka. Modul za projektovanje je zasnovan na solid modeleru gde se
projektovanje delova vri na bazi tipskih oblika. Modul za projektovanje tehnolokih procesa
vri prepoznavanje tipskih oblika, izbor procesa obrade, izbor alata, izbor parametara obrade,
izbor pribora i generisanje upravljakih programa. Ovaj modul je posebno razvijen pod
imenom AMPS (Automatic Manufacturing Planning System) u okviru koga se znanje
predstavlja u obliku pravila, pri emu je koriena komercijalna ljuska ekspertnog sistema
KEE (Knowledge Engineering Environment). elijski kontroler ima ulogu terminiranja
proizvodnje, postprocesiranja i upravljanja procesom obrade.
PART (Planning of Activities, Resources and Technology) [206] je generativni CAPP
sistem za rotacione i prizmatine delove, razvijen na Univerzitetu u Tventeu 1989. Godine.
Sistem omoguuje automatsko prepoznavanje tipskih oblika, makro i mikro projektovanje
tehnolokih procesa, generisanje NC programa i prateih informacija za automatizovanu
izradu delova u malim serijama. Odreuje najbolju kombinaciju metoda obrade i njihovog
redosleda, proraunava optimalne putanje alata i reime obrade, generie NC programe. U
okviru projekta PART uspeno su korieni Pro/E i Catia programski sistemi za modeliranje
delova koje je zasnovano na primeni tipskih oblika. Predstavlja veoma fleksibilan sistem koji
je razvijen i kao komercijalni paket pod nazivom ICEM PART. Prema istoj metodologiji
razvijen je i PART-S sistem za projektovanje tehnolokih procesa izrade delova od lima.
FLEXPLAN [256] predstavlja naziv za ESPRIT projekat (Evropski projekat za razvoj
informacionih tehnologija) koji je imao za cilj integraciju projektovanja tehnolokih procesa i
terminiranja proizvodnje. Ovaj generativni CAPP sistem koristi petri mree pomou kojih se
vri izbor optimalnog tehnolokog procesa od postavljenih alternativnih varijanti tehnolokog
procesa. Generisanje varijantnih tehnolokih procesa se bazira na grupisanju razliitih
varijanti zahvata za obradu tipskih oblika.
107
KCAPPS (Knowledge-based Computer-Aided Process Planning System) [2,140]

predstavlja integrisani sistem za projektovanje tehnolokih procesa koji je zasnovan na
znanju. Osnovni elementi arhitekture sistema su integrisana baza podataka, korisniki
interfejs, baza znanja i glavni moduli. Podaci neophodni za projektovanje tehnolokog
procesa, kao to su tipski oblici, tolerancije, klase hrapavosti, itd. Zadaju se preko korisnikog
interfejsa. Integrisana baza podataka sadri podatke za razliite namene. Baza znanja
obezbeuje pristup proizvodnim informacijama, pri emu postoje odgovarajue baze znanja
za izbor pripremka, operacija, maina, alata, pribora. Glavni modul sistema obezbeuje
mehanizme za primenu produkcionih pravila iz svake od baza znanja i vri viekriterijumsku
optimizaciju pojedinih elemenata tehnolokih procesa.
XTURN [2,140] sistem je razvijen 1993. Godine i namenjen je za projektovanje
tehnolokih procesa za rotacione delove. Razvijen je u skladu sa filozofijom konkurentnog
inenjerstva, gde se projektovanje tehnolokih procesa odvija paralelno sa projektovanjem
dela. Projektantu je omogueno da u ranim fazama projektovanja dela zadaje tehnoloke
podatke, dok se kljune odluke ostavljaju za kasnije faze razvoja proizvoda. Arhitektura
sistema se sastoji od nivoa hardvera i jezgra (kernela), nivoa znanja, nivoa domena i nivoa
primene.
MCOES (Manufacturing Cell Operators System) [187] je razvijen na Helsinkom
tehnikom univerzitetu u periodu od 1990 do 1993. Godine. Sistem je pogodan za proizvodne
sisteme u kojima se proizvode ponovljiv grupe proizvoda koje su organizovane u skladu sa
principima tipske i grupne tehnologije i analize proizvodnih tokova. Ovaj sistem ima hibridnu
strukturu koju ine generativni sistem za pripremu projektovanja tehnolokih procesa i
varijantni sistem za konano projektovanje tehnolokih procesa. Arhitektura sistema sadri
pet osnovnih podsistema kao to su interfejs za kreiranje modela grupa delova, podsistem za
pripremu projektovanja tehnolokih procesa, podsistem za konano projektovanje tehnolokih
procesa koji slui za generisanje tehnolokih procesa i NC programa, interfejs za ureivanje
metoda koji omoguuje projektovanje operacija obrade, modeler pogona koji obezbeuje
sistematizaciju informacija o proizvodnim resursima. Podsistemi su povezani sa bazama
podataka koje sadre modele grupa delova zasnovane na tipskim oblicima i modele pogona.
Na bazi navedenih literaturnih informacija u vezi razvijenih CAPP sistemima do sredine
90-ih godina, mogu se uoiti sledee njihove karakteristike:
Veina sistema obuhvata relativno ogranieno podruje primene,

Veoma mali broj sistema automatizuje aktivnosti projektovanja koje se ne mogu
matematiki opisati,
Relativno mali broj CAPP sistema je u direktnoj vezi sa ostalim aktivnostima u
okviru proizvodnih sistema,
Relativno mali broj sistema poseduje direktnu vezu sa CAD sistemima,
uglavnom se koriste translatori podataka ili interfejsi za prilagoavanje CAD
modela za potrebe CAPP sistema,
Predstavljanje znanja kod veine sistema je pomou produkcionih pravila,
Veina sistema je sloena za upotrebu, zahtevaju dosta vremena za obuku i
uenje,
Ovi CAPP sistemi su uglavnom razvijeni za odreenu klasu delova, najee za
rotaciono simetrine i prizmatine delove, itd.
108
90-ih godina prolog veka pojavljuju se CAPP sistemi novije generacije koji se
zasnivaju na sve veoj primeni savremenih proizvodnih i raunarskih tehnologija i dostignua
u razvoju CAx i internet tehnologija, razvoju neutralnog modela podataka koji se najvie
ogleda kroz primenu STEP standarda, intenzivniju primenu metoda vetake inteligencije i
multi agent sistema, objektno-orijentisane tehnike programiranja i baza podataka, i dr. Ovi
CAPP sistemi su omoguili znatna unapreenja u integraciji sa CAD, CAM i drugim CAx
sistemima, primeni simultanog inenjerskog projektovanja, podizanju nivoa automatizacije,
arhitekturi gradnje koja postaje modularna i fleksibilna sa mogunou nadogradnje. Isto tako,
ovi sistemi u znatnoj meri omoguuju distribuiranu i kolaborativnu proizvodnju na nivou
pogona, korporacije i globalnog trita.
U prethodnom poglavlju 4.2.3 dat je prikaz pojedinih karakteristinih CAPP sistema za
svaku od metoda i tehnika koja se koristi za razvoj savremenih CAPP sistema. U nastavku e
se prikazati pojedini savremeni CAPP sistemi koji baziraju na kombinovanoj primeni ovih
metoda i primeni metoda distribuiranog, kolaborativnog i internetom podranog inenjerstva.
IMPlaner sistem [253,254] predstavlja integrisani CAPP sistem za distribuirano
definisanje proizvodnih aktivnosti, koji se oslanja na postojee CAD/CAM sisteme i
specijalizovano CAPP reenje, realizovan primenom Java i XML jezika. Ovaj sistem je nastao
kao nadgradnja CAPP sistema 3I-PP (Integrated, Incremental and Intelligent Process Planner)
i na iskustvima jo ranije razvijenog CAPP sistema RTCAPP (Real-time Computer-Aided
Process Planning).
U radu [301] dat je pregled CAPP sistema koji su bazirani na kooperativnom prilazu
razvoja, kao to su CDPS (Cooperative Distributed Problem-Solving) sistem, AAPP (AgentBased Adaptive Process Planning) sistem, IDCPPS (Integrated, Distributed and Cooperative
Process Planning System) sistem, i dr.
OPPS-PRI (Optimised Process Planning System for Prismatic Parts) [206] predstavlja
integrisani CAD/CAPP sistem razvijen na Univerzitetu Gaziantep. Osnovna karakteristika
arhitekture sistema je izrazita modularnost, sistem poseduje esnaest modula grupisanih u pet
klastera, gde je svaki modul poseban sistem koji se moe nezavisno koristiti. Druga znaajna
karakteristika je iroka primena optimizacionih metoda i tehnika vetake inteligencije.
CyberCut [186] je kolaborativni sistem baziran na Internetu koji omoguuje generisanje
3D prizmatinih delova, na osnovu definisanih parametara obrade. Kod ovog sistema korisnik
jo u fazi projektovanja proizvoda predlae vrste obrade, operacije i njihov redosled, zahvate i
njihov redosled, kao i alate koji e se koristiti.
U radu [241] dat je pregled kolaborativnih CAPP sistema, kao to su Bleackboard
sistem, IPP (Incremental Process Planning) sistem, DPP (Distributed Process Planning)
sistem, IPPD/RIOS sistem, WTMSS sistem, MASSCAPP sistem, CHOLA sistem, MKM
sistem, WebMAS sistem, VCAPP sistem, i dr.
U naoj zemlji je realizovano nekoliko projekata razvoja CAPP sistema, namenjenih
uglavnom za rotacione delove, kao to su npr. SAPOR [90], CAPROT [166], PROTEH-R
[140], potom za delove prizmatinog oblika kao to je npr. SiMoTeP [220] i SAPT [183], koji
se sastoji iz dva sistema, SAPT-R za rotacione delove i SAPT-P za prizmatine delove. Osim
ovih sistema, razvijeni su i pojedini specijalizovani CAPP sistemi, kao to je [187] za delove
klipno-cilindarskog sklopa, koji je potom nadograen i prerastao u kolaborativni CAPP sistem
[186], kao i CAPP sistem za izradu alata za brizganje plastike [162] i dr. U nastavku je dat
kratak prikaz dva najpoznatija CAPP sistema iz navedene grupe, SAPOR i SAPT.
SAPOR-S (Sistem za Automatizovano Projektovanje u podruju Obrade Rezanjem)
[90] je sistem koji razvijen na Institutu za proizvodno mainstvo Fakulteta tehnikih nauka u
Novom Sadu. Ovaj sistem je namenjen za automatizovano projektovanje procesa obrade
rezanjem i generisanje upravljakih programa za obradu rotacionih delova koji se obrauju na
NC strugovima. Arhitektura sistema se sastoji iz podsistema za formalizovanje ulaznih
109
podataka o proizvodu pomou simbolikog jezika SAPOR, podsistema informacionih

podloga u vidu baze podataka neophodnih za uspeno odvijanje procesa projektovanja,
procesora sa ugraenom logikom projektovanja, postprocesora koji slui za prilagoavanje i
oblikovanje izlaznih informacija, kao to su upravljaki programi, spisak alata i dr.
SAPT (Sistem za Automatizovano Projektovanje Tehnologije) [183] je sistem koji je
razvijen na Mainskom fakultetu u Beogradu i predstavlja jedan od prvih ekspertnih CAPP
sistema. Ovaj sistem je graen na hibridnom principu, odnosno na bazi primene karakteristika
grupne i tipske tehnologije. Namenjen je za rotacione (SAPT-R) i prizmatine delove (SAPTP), tako to je ista ljuska koriena za oba, u osnovi razliita tehnoloka okruenja. Za njegov
razvoj korieni su programski jezici LISP, Pascal i Prolog. Arhitektura sistema se sastoji od
celina, kao to su prepoznavanje oblika, funkcionalne logike, tehnoekonomske optimizacije i
tehnoloke baze znanja.
U poslednjih dvadesetak godina uinjeni su znaajni napori kako bi CAPP sistemi i
odgovarajua istraivanja postala iroko upotrebljiva i komercijalizovana. U radu [231]
predstavljeno je reenje koje prikazuje mogunost uvoenja CAPP sistema korak po korak u
kompanije. U radu [43] predstavljen je parametarski sistem za projektovanje tehnolokih
procesa koji zavisi od parametara tipskih oblika. Ovaj sistem je fleksibilan u smislu auriranja
tehnolokih procesa, kako za postojee tako i za nove grupe delova. Sistem je mogue
primeniti u razliitim kompanijama uz definisanje odgovarajuih proizvodnih uslova i
ogranienja.
Komercijalizacija CAPP sistema je jednim delom zaivela kroz primenu savremenih
komercijalnih CAx sistema, kao to su npr. Catia, NX, Pro/Engineer i Inventor. Meutim,
CAPP funkcije i aktivnosti u ovim sistemima su u mnogo emu manje struktuirane i
nesistematine. U okviru njih najvie se primenjuju tehnologije zasnovane na tipskim
oblicima ili neka ekspertska znanja kao to je npr. Definisanje optimalnih parametara obrade,
koja mogu biti ukljuena u proces donoenja odluka, dok su druge funkcije projektovanja
tehnolokih procesa relativno malo zastupljene [286].
Meutim, u novije vreme proizvoai ovih komercijalnih programskih sistema tee
integraciji CAD/CAPP/CAM i drugih CAx funkcija. Tako se u okviru savremenih CAx
sistema razvijaju integralni pristupi, kao to je npr. Integracija Desault PLM reenja ENOVIA
i CATIA PLM Express sa CAD/CAPP/CAM funkcionalnostima u CATIA programskom
sistemu. Siemens NX7 je kroz upotrebu HD-PLM i Teamcenter softvera za razvoj proizvoda
poboljao produktivnost povezivanjem sa paketom integrisanih CAD, CAE, CAPP i CAM
reenja, to zajedno sa Simens naprednim CNC sistemima predstavlja proirenje integracije i
na proizvodnju. PTC-ov Windchill kao PDM alat moe centralizovano da upravlja razliitim
IT sistemima unutar kompanija, kao to su CAD, CAPP, CAM, ERP, Simulacioni softveri,
itd. [286].
Znaajniji napredak u automatizovanom projektovanju tehnolokih procesa se oekuje
kroz primenu internet baziranih tehnologija i integraciju CAPP sistema sa drugim
aktivnostima poslovnog sistema. Tehnoloka dokumentacija se ve sada u dobroj meri
razmenjuje putem Interneta, primenom STEP-a, XML ili drugih tehnika.
Kompleksnost razvoja CAPP sistema, kao i njihove integracije sa drugim aktivnostima
proizvodnog sistema, onemoguila je u dosadanjem periodu pojavu komercijalnih CAPP
sistema, osim onih sa relativno uskim domenom primene. Ipak, s obzirom na veliko
interesovanje usmereno na istraivanje razvoja CAPP sistema i znaajnog uea naunoistraivakih institucija i industrije u smislu razvoja metoda i tehnika, unapreenja
hardversko-softverskih resursa, i dr., realno je oekivati razvoj kvalitetnijih CAPP sistema sa
veim stepenom univerzalnosti i komercijalne primene.
110
5.0 RAZVOJ OPTEG MODELA TEHNOLOKE PRIPREME

PROIZVODNJE
Savremeni tokovi u okviru globalne, trino orijentisane proizvodnje, utiu na poslovne
sisteme da svoje proizvodne i upravljake aktivnosti neprekidno unapreuju, to moe da
podrazumeva pojednostavljivanje i integraciju poslovnih procesa, pa ak i izdvajanje
odreenih poslovnih procesa izvan poslovnog sistema [102].
Pokazalo se da je metodologija modeliranja jedna od najefikasnijih tehnika za prikaz i
opis rada poslovnih sistema. Objekti koje je potrebno modelirati u poslovnom sistemu su
[279]:
Proizvodi, koji se definiu pomou modela proizvoda i modela projektovanja

proizvoda,
Poslovni procesi, koje definiu procesi tokova materijala, energije, informacija i
znanja,
Tehniki resursi,
Informacioni resursi,
Organizacioni resursi i odluke,
Humani resursi,
Nalozi nabavke, proizvodnje, projektovanja, itd.,
Trokovi i vreme proizvodnje, i dr.
Modeliranje poslovnih sistema je trenutno najvie u upotrebi kao tehnika za

predstavljanje i razumevanje strukture i ponaanja aktivnosti u preduzeu, tehnika za analizu
poslovnih procesa, a u mnogim sluajevima i tehnika podrka za reinenjering poslovnih
procesa [179].
U okviru poslovnih sistema dominantnu ulogu u ispunjavanju zahteva trita za novim i
prilagoenim proizvodima imaju procesi projektovanja, planiranja, upravljanja i proizvodnje.
Tehnoloka priprema proizvodnje, kao funkcija poslovnog sistema, predstavlja osnovnu
integracionu komponentu ovih procesa.
Osnovni zadatak predmetnog istraivanja se odnosi na razvoj opteg modela tehnoloke
pripreme proizvodnje. Ovaj model treba da obuhvati odgovarajue aktivnosti tehnoloke
pripreme, da ima zadovoljavajui nivo uoptenosti, pri emu je potrebno uzeti u obzir
sloenost zadataka koje obuhvata i reava, kao i veliku dinaminost proizvodnih i
informacionih tehnologija. Osim toga, model bi trebalo da predstavlja osnovu za razvoj
funkcionalnog i informacionog modela tehnoloke pripreme i njenu integraciju sa drugim
funkcijama, kako razvoja i proizvodnje proizvoda, tako i proizvodnog sistema u celini.
5.1
OPTI MODEL TEHNOLOKE PRIPREME PROIZVODNJE
U cilju razvoja opteg modela tehnoloke pripreme proizvodnje, detaljno su analizirane

literaturne informacije iz oblasti koju ova funkcija obuhvata i odgovarajui integrisani
koncepti proizvodnih sistema, kao to su [26] [81] [83] [139] [208] [302] itd. Kao rezultat ove
analize i prethodno realizovanih istraivanja, postavljen je opti model tehnoloke pripreme
proizvodnje, koji je prikazan na slici 5.1 [156,158].
111
Slika 5.1 Opti model tehnoloke pripreme proizvodnje
ANALIZA
ZAHTEVA TRITA
PRIKUPLJANJE
IDEJA O
PROIZVODU
REVERZIBILNO
INENJERSKO
PROJEKTOVANJE
RE
PROJEKTOVANJE PROIZVODA
ZAVRNO
PROJEKTOVANJE
FAZA II
FAZA III I IV
KONSTRUKC. I
TEHNOLOKI
PODACI
(CAD Modeli
+
Preliminarni
tehnoloki
procesi)
ZAVRNO PTP
MAKRO I MIKRO
CAPP (CAPP sistem)
TEHNOLOKA PRIPREMA PROIZVODNJE
PROJEKTOVANJE
ALATA, PRIBORA,
UREAJA, itd.
PROJEKTOVANJE
PRIPREMKA
IZBOR VRSTE
PRIPREMKA
PRIPREMAK
KONCEPTUALNO PTP
KONCEPTUALNI
CAPP (CCAPP)
VETAKA
INTELIGENCIJA,
STEP, GRUPNA
TEHNOLOGIJA,
ITD.
PROJEKTNI
PODACI
(CAD Modeli
prototipa,
proizvoda,
sklopova,
podsklopova,
delova, alata,
pribora, itd.)
PLANIRANJE I
UPRAVLJANJE
PROIZVODNJOM (PPC)
SIMULACIJA
TEHNOLOKIH
PROCESA
FAZA VI
OPTIMIZACIJA
VREDNOVANJE I
USVAJANJE TEHN.
DOKUMENTACIJE
FAZA VII
UPRAVLJAKI
PROGRAMI
UPRAVLJANJE
KVALITETOM
(TQM)
FAZA V
KOMPJUTERIZOVANI TOK
PROCESI GENERISANJA
UPRAVLJAKIH
INFORMACIJA
(CA alati)
KONVENCIONALNI TOK
KONSTRUKC. I
TEHNOLOKI
PODACI
(CAD Modeli
+
Detaljni
tehnoloki
procesi)
IZRADA PROTOTIPA
CAM
KONCEPTUALNO
PROJEKTOVANJE
CARC
FAZA I
CAT
GLOBALNO
PLANIRANJE
PROIZVODNJE
KONKURENTNO INENJERSTVO,
KOLABORATIVNO INENJERSTVO,
DIGITALNA PROIZVODNJA
E-PROIZVODNJA,
ITD.
CATC
112
CAA
SELEKCIJA I
IZBOR IDEJA
KONSTRUKCIONOTEHNOLOKA
DOKUMENTACIJA
TRITE
PROTOTIP
DEO
PROIZVOD
TEHNOLOKI
SISTEMI
UESNICI
BAZA ZNANJA
ZA:
Proizvode
Delove
Pripremke
Tehnoloke
procese
Resurse
Parametre
obrade, itd.
BAZA PODATAKA
ZA:
Proizvode
Delove
Pripremke
Tehnoloke
procese
Resurse
Parametre
obrade, itd.
5.0 Razvoj opteg modela tehnoloke pripreme prozvodnje
Osnovne faze postavljenog modela tehnoloke pripreme su:

Globalno planiranje proizvodnje, Faza I
Konceptualno ili preliminarno projektovanje tehnolokih procesa, Faza II
Zavrno ili detaljno projektovanje tehnolokih procesa, koju ine dve faze
o Makro projektovanje tehnolokih procesa, Faza III
o Mikro projektovanje tehnolokih procesa, Faza IV
Generisanje upravljakih informacija, Faza V
Simulacija tehnolokih i proizvodnih procesa, Faza VI
Vrednovanje i usvajanje tehnolokih procesa i tehnoloke dokumentacije,
Faza VII
Opti model tehnoloke pripreme proizvodnje obuhvata osnovne zadatke i definie
njenu ulogu u ivotnom ciklusu proizvoda.
U okviru posmatranog modela, pored osnovnih faza i aktivnosti, prikazan je osnovni tok
odgovarajuih informacija u tehnolokoj pripremi proizvodnje. Ove aktivnosti su u direktnoj
vezi sa obradnim, montanim, mernim, transportnim, skladinim, demontanim i reciklanim
procesima koji se realizuju na odgovarajuim klasinim ili raunarom upravljanim
tehnolokim sistemima. Isto tako, modelom su obuhvaeni procesi proizvodnje prototipova,
nulte i probne serije delova, podsklopova, sklopova i odgovarajuih proizvoda, za sve vidove
proizvodnje, od tradicionalne do raunarom podrane. Posebna panja je usmerena na faze i
aktivnosti tehnoloke pripreme koje se odnose na projektovanje tehnolokih procese izrade
proizvoda.
U nastavku e se ukratko prikazati osnovni zadaci i ciljevi svake od predstavljenih faza, koje
su detaljnije razraene u okviru poglavlja 4.
Faza I Globalno planiranje proizvodnje
U okviru ivotnog ciklusa proizvoda prvu etapu ine aktivnosti istraivanja trita i
mogunosti proizvodnog sistema, a potom donoenje odluka o razvoju i proizvodnji novih i
usavravanju postojeih proizvoda. U cilju ispunjenja savremenih trinih uslova, potrebno je
jo u ranoj fazi razvoja proizvoda obezbediti kvalitetne podatke o mogunostima njihove
proizvodnje, kao i osnovne, orijentacione podatke o efektima proizvodnje, najee u smislu
trokova i vremena proizvodnje. Ova faza obuhvata globalnu identifikaciju tehnolokih i
proizvodnih procesa za odgovarajui ogranieni skup tehnikih specifikacija proizvoda i
predstavlja podrku u odluivanju na samom poetku procesa razvoja proizvoda.
Faza II Konceptualno ili preliminarno projektovanje tehnolokih procesa
Na osnovu odgovarajuih ulaznih podataka iz faze konceptualnog projektovanja
proizvoda, reavaju se osnovni zadaci konceptualnog projektovanja tehnolokih procesa, kao
to su analiza tehnologinosti konstrukcije proizvoda, definisanje vrste i osnovnog oblika
pripremka, postavljanje i izbor najpovoljnijih varijanti tehnologija izrade, montae i dr.,
definisanje odgovarajuih proizvodnih resursa, kao i procena vremena i trokova proizvodnje.
Osnovni izlazni rezultat je preliminarni ili idejni tehnoloki proces proizvodnje proizvoda,
koji se dalje precizira u aktivnostima zavrnog projektovanja tehnolokih procesa.
Faze III i IV Zavrno ili detaljno projektovanje tehnolokih procesa
U ovoj fazi se, na bazi detaljno projektovanog proizvoda i preliminarnog tehnolokog
procesa vri, projektovanje detaljnog, odnosno zavrnog reenja tehnolokog procesa
proizvodnje proizvoda. Faza III se odnosi na makro, a faza IV na mikro projektovanje
tehnolokog procesa, iji su osnovni zadaci preciziranje sadraja tehnolokog i proizvodnog
procesa, sadraja operacija, potrebnih proizvodnih resursa, parametara i reima obrade,
113
vremena i trokova proizvodnje. Kao izlazni rezultat ove faze dobija se neophodna tehnoloka
dokumentacija u vidu sadraja tehnolokog procesa, karti operacija, karti toka procesa,
uputstava za rad, a ponekad se ve u ovoj fazi generiu upravljake informacije za upravljanje
obradnim i tehnolokim sistemima. Osnovni programski sistemi namenjeni projektovanju
tehnolokih procesa su odgovarajui CAPP sistemi, dok se u novije vreme sve vie razvijaju
integrisani koncepti CAPP sistema sa CAD, CAM, PPC i drugim CAx sistemima.
Faza V Generisanje upravljakih informacija
Ova faza tehnoloke pripreme se odnosi na aktivnost detaljnog projektovanja
tehnolokih procesa u okviru koje se vri generisanje upravljakih informacija/programa za
obradne, montane, merne i kontrolne, transportne, skladine i druge tehnoloke sisteme. U
okviru ove faze koristi se vei broj programskih CAx sistema, najee su to odgovarajui
CAM sistemi u uem smislu, kao programski sistemi za generisanje upravljakih programa za
numeriki upravljane obradne i tehnoloke sisteme, CARC za robote, CATC za transportne i
skladine sisteme, CAT za merno-kontrolne sisteme i CAA za montane sisteme.
Faza VI Simulacija tehnolokih i proizvodnih procesa
Faza simulacije obuhvata modeliranje, simulaciju i optimizaciju tehnolokih i
proizvodnih procesa u cilju postizanja visokih efekata rada tehnolokih sistema, kao i
proizvodnih sistema u celini. Osnovni podaci za realizaciju ove faze ine izlazni rezultati faza
projektovanja tehnolokih procesa (II, III i IV faze), kao to su vrsta i redosled operacija,
potrebni proizvodni resursi, odgovarajua vremena i koliine, itd. Na osnovu ovih i drugih
potrebnih podataka razvijaju se simulacioni modeli, koji ine eksperimentalne modele realnog
sistema na kojima se vre raunarski eksperimenti u cilju izbora najpovoljnije varijante
procesa proizvodnje i razvoja optimalne strukture proizvodnih jedinica i sistema u celini.
Faza VII Vrednovanje i usvajanje tehnolokih procesa i tehnoloke dokumentacije
Ova faza obuhvata zavrnu proveru, korekciju i vrednovanje tehnolokih i proizvodnih
procesa, upravljakih informacija, uputstava za pripremu i podeavanje tehnolokih sistema i
druge tehnoloke dokumentacije. Tehnoloka dokumentacija predstavlja praktino i izlazni
rezultat tehnoloke pripreme proizvodnje, koja se na kraju usvaja, overava i arhivira u
informacionom obliku u odgovarajue baze podataka.
Opti model tehnoloke pripreme proizvodnje je detaljnije opisan u nastavku poglavlja,
kroz razvoj odgovarajueg funkcionalnog modela, koji ukljuuje sve elemente funkcionalne
strukture, kako pojedine faze, tako i odgovarajue aktivnosti.
5.2
RAZVOJ FUNKCIONALNOG MODELA TEHNOLOKE PRIPREME

PROIZVODNJE
Tehnoloka priprema proizvodnje predstavlja podsistem ili funkciju proizvodnog

sistema, zbog ega se za razvoj odgovarajueg modela mogu koristiti pravila sistemskog
prilaza i tehnike modeliranja. Modeliranje predstavlja jednu od najefikasnijih tehnika za
razumevanje i jednoznanu komunikaciju izmeu projektanata i korisnika, odnosno treba da
bude "jezik" za komunikaciju izmeu uesnika u sistemu, a da se pri tome omogui precizna i
formalna specifikacija zahteva.
Pokazalo se u primeni da za opis funkcionisanja poslovnog sistema nisu pogodni
prirodni jezici zbog odreenih jezikih dvosmislenosti, kao ni formalni jezici koji nisu
razumljivi korisnicima. Zbog toga je bilo neophodno razviti tehniku koja e organizovati
prirodne jezike na taj nain da se eliminie dvosmislenost i omogui efikasna komunikacija i
114
razumevanje. U savremenim proizvodnim sistemima tei se integraciji aktivnosti kroz

primenu informacionih tehnologija, odnosno razvoju raunarom integrisanih proizvodnih
sistema, kao i njihovoj kolaboraciji u globalnom proizvodnom okruenju. Upravo u cilju
realizacije programa raunarom integrisane proizvodnje razvijena je i familija IDEF metoda.
Ova familija metoda se uspeno primenjuje u razliitim oblastima i pokazala se kao efikasno
sredstvo za analizu, projektovanje i predstavljanje, odnosno modeliranje poslovnih procesa, a
samim tim i za unapreenje poslovanja proizvodnih sistema [68,115,176,252,276].
Tehnoloka priprema proizvodnje, kao bilo koji sloeni sistem, moe se dekomponovati
na jednostavnije komponente primenom metodologije odozgo na dole (Top-Down), pri emu
se vri funkcionalno modeliranje i razvija odgovarajui funkcionalni model i/ili metodologije
odozdo na gore (Bottom-Up), pri emu se vri informaciono modeliranje i razvija
odgovarajui informacioni model sistema. Funkcionalni model je strukturna prezentacija
funkcija, aktivnosti i procesa unutar modeliranog sistema [15,31].
Za realizaciju procesa funkcionalnog i informacionog modeliranja razvijeni su
odgovarajui CASE alati, meu kojima su najpoznatiji ORACLE Designer, AllFusion, koji se
sastoji od AllFusion Process Modeler-a i AllFusion ERwin Data Modeler-a, DBDesigner,
Entity Relationship Diagrammer (ERD), MagiCASE, EasyCASE System Designer, SDesignor, Application Development Workbench (ADW), i dr. [8,218] .
IDEF0, kao jedan od najee korienih IDEF standarda informacionog inenjeringa,
omoguuje [115]:
Izvrenje sistem analize i dizajna na svim nivoima, za sistem sastavljen od ljudi,
tehnolokih sistema, materijala, raunara i informacija,
Stvaranje dokumentacije kao osnove za integraciju ISO standarda,
Bolju komunikaciju izmeu analitiara, projektanata, korisnika i menadera,
Diskusiju u radnom timu kako bi se postiglo meusobno razumevanje i
Upravljanje velikim i sloenim projektima.
Za razvoj posmatranog funkcionalnog modela tehnoloke pripreme proizvodnje upravo
je primenjena IDEF0 metoda, odnosno standard. Primenom ovog standarda omoguuje se
tehnika modeliranja koja je nezavisna od CASE metoda i alata za projektovanje
informacionih sistema koji se mogu nai na tritu [115,155].
5.2.1 Osnove funkcionalnog modeliranja i IDEFO metodologija
Metodologija funkcionalnog modeliranja IDEF0 je zamiljena kao metodologija za
modeliranje irokog spektra automatizovanih ili neautomatizovanih "sistema" ili subjekata,
ukljuujui bilo koju kombinaciju softvera, proizvodnih resursa, procesa ili ljudi. IDEF0 je
inenjerska tehnika za realizaciju i upravljanje potrebama i prednostima analize, definisanje
zahteva, realizaciju funkcionalne analize, projektovanje, rukovoenje i predstavlja osnovu za
kontinualno poboljanje poslovnih procesa [87].
Razlozi koji su motivisali nastanak IDEF0 modeliranja su [115,276]:
Slui kao dokumentacija i uputstvo za opis kompleksnih poslovnih procesa sa to

kraim oblikom prikaza,
Omoguuje brze organizacione promene, jer model procesa dokumentuje vane
aktivnosti i omoguava uvid u kritine aktivnosti koje treba izvesti sa
odgovarajuim resursima i
Kao prototipski pristup modeliranju, na brz i jednostavan nain proverava
alternativne ideje. Mnogo je jednostavnije i jeftinije razviti model i proveriti ga
na "papiru", nego ga fiziki realizovati.
115
Tehnika modeliranja koncipirana na bazi ovog standarda ima sledee karakteristike:
Generinost za analizu sistema sa razliitom namenom i sloenou,

Rigoroznost i preciznost za realizaciju kvalitetnog, upotrebljivog modela,
Konciznost, da omogui razumevanje, komunikaciju, usaglaavanje i
vrednovanje,
Konceptualnost za predstavljanje funkcionalnih zahteva a ne fiziku ili
organizacionu implementaciju i
Fleksibilnost, da istovremeno podri vie faza u ivotnom veku projekta.
IDEF0 je tehnika modeliranja zasnovana na kombinaciji grafike i teksta prikazanih na

jedan organizacioni i sistemski nain da pojaaju razumljivost, podre analizu, obezbede
logiku za potencijalne promene, specificiraju zahteve ili podre nivo projektovanja sistema i
aktivnosti integracije. IDEF0 model se sastoji iz hijerarhijskog niza dijagrama koji stepenasto
prikazuju nivoe detaljno opisanih funkcija i njihovih interfejsa unutar sistema. Grafiki prikaz
putem dijagrama, tekstualni opis i renik podataka predstavljaju tri osnovne vrste IDEF0
prikaza. Grafiki dijagrami definiu funkcije i funkcionalne odnose izmeu boksova ili
pravougaonika i strelica, kao i odgovarajue sintakse i semantike. Tekstualni opis i renik
podataka obezbeuju zbirne informacije kao podrku grafikom dijagramu.
Sintaksu grafikog jezika IDEF0 ine pravougaonici, strelice i pravila. Pravougaonici
predstavljaju aktivnosti koje mogu biti funkcije, procesi i transformacije. Aktivnosti moraju
imati naziv, vremensku dimenziju i rezultat, odnosno izlaz. Semantika grafikog jezika
IDEF0 ukazuje na znaenje sintaksne komponente jezika i olakava korektnost interpretacije.
Interpretacija opisuje delove kao to su notacije za aktivnosti i strelice, kao i meuveze
funkcijskih odnosa. Odnos izmeu aktivnosti i informacija se prikazuje primenom
pravougaonika, koji predstavljaju aktivnosti i strelica kao nosioca informacija, slika 5.2.
Strelice na dijagramima se nazivaju ICOM, jer su skraenica od:
I Input (ulaz), materijal ili informacija koja se koristi ili transformie u cilju
definisanja izlaza,
C Contol (kontrola ili upravljanje), kontrole ili uslovi odgovorni za to kako,
kada i da li e se aktivnosti realizovati. Najee su to pravila, politike,
procedure ili standardi,
O Output (izlaz), materijal ili informacija nastali kao rezultat aktivnosti i
M Mechanism (mehanizam), izvori koji izvode aktivnost ali se ne troe.
Najee su to ljudi, maine, oprema i objekti. Strelice mehanizma koje su
okrenute na dole definiu se kao strelica poziva (Call Arrows).
Kontrola
Ulaz
Izlaz
Mehanizam
Poziv
Slika 5.2 Osnovni koncept IDEF0 metodologije

116
Elementi prikazani na slici 5.2 mogu se opisati reenicom "Aktivnost pod Kontrolom, od
Ulaza pravi Izlaze, koristei Mehanizme". Dekompozicija poslovnih procesa realizuje se kroz
definisanje dijagrama, kao to su :
Kontekstni dijagram - definisanje granice sistema,

Stablo aktivnosti - uspostavljanje vertikalne veze izmeu aktivnosti i
Dekompozicioni dijagrami - uspostavljanje horizontalne veze izmeu aktivnosti.
Prvi korak u razvoju funkcionalnog modela se odnosi na razvoj kontekstnog dijagrama,

ime se definiu granice, odnosno okviri modela procesa. Sledei korak se odnosi na
definisanje dekompozicionih dijagrama kojima se detaljno definiu nivoi odgovarajue
aktivnosti. U cilju jasnijeg predstavljanja dekompozicije, kao i mogunosti sagledavanja
hijerarhije aktivnosti, definie se stablo aktivnosti.
Svakoj aktivnosti mora se dodeliti naziv u obliku glagolske fraze, te svaka aktivnost
mora imati najmanje jednu kontrolnu ili upravljaku i jednu izlaznu strelicu. Polazi se od
kontekstnog dijagrama koji se definie na najviem nivou, a zatim se izvodi dekomponovanje
u podreene (Child) dijagrame. Svaka od podfunkcija podreenog dijagrama moe kreirati
svoj dijagram na niem nivou. Na taj nain se definiu razliiti nivoi apstrakcije, tj. na viim
nivoima su optije funkcije i grupisane strelice, koje se na niim nivoima dekomponuju i
detaljnije opisuju.
U cilju razvoja kvalitetnog funkcionalnog modela tehnoloke pripreme proizvodnje,
izvrena je analiza razvijenih funkcionalnih modela odreenih funkcija proizvodnog sistema u
radovima [26,29,81,83,84,85,153,302] i dr. Takoe, u obzir su uzeti i odgovarajui standardi
prema [10,114,118,119,120,121,122,123,124,125,126].
5.2.2 Funkcionalni model tehnoloke pripreme proizvodnje
Osnovni sadraj inenjerskih aktivnosti u okviru proizvodnih sistema za proizvodnju
proizvoda iz oblasti mainogradnje se relativno malo promenio u poslednjih nekoliko
decenija, ali se zato znaajno promenio nain i sredstva obavljanja aktivnosti, raspoloivo i
neophodno znanje, stepen automatizacije aktivnosti, kao i proizvodne i informacione
tehnologije koje se primenjuju. Predvia se da e se u budunosti i dalje brzo menjati nain
obavljanja aktivnosti primenom inteligencije i znanja ljudi i unapreenja funkcija proizvodnih
resursa i informacionih tehnologija, dok se potrebne informacije za obavljanje aktivnosti nee
menjati u konceptu, jedino u obimu i detaljnosti [26,302].
Osnovne inenjerske aktivnosti u okviru proizvodnih sistema su projektovanje
proizvoda, projektovanje tehnolokih procesa, kao i planiranje i upravljanje proizvodnjom. Za
svaku od ovih aktivnosti postoji jedan ili vie programskih sistema, pri emu pojedini
proizvoai poseduju programske sisteme za vie aktivnosti. Kako bi ove inenjerske ali i
druge aktivnosti u proizvodnom sistemu funkcionisale integralno, mora se ostvariti nesmetana
razmena i deljenje informacija izmeu njih. Primena odgovarajuih interfejsa ili prevodioca
specijalne namene je trenutno veoma zastupljen kao jezik meusobne komunikacije, to
predstavlja neefikasno i skupo reenje za sve inioce u proizvodnom lancu. Shodno tome,
nekompatibilnost i problemi razmene podataka izmeu aktivnosti proizvodnog sistema,
odnosno odgovarajuih programskih sistema predstavljaju osnovnu barijeru u integraciji
aktivnosti u proizvodnom sistemu [302].
Upravo zato je neophodno razviti integracioni mehanizam, kako meu aktivnostima,
tako i unutar pojedinih aktivnosti proizvodnog sistema. Reenje se vidi u razvoju modela
podataka koji pored toga, to treba da bude neutralan, mora biti otvoren i proiriv za nove
podatke, i naravno, mora biti dostupan svima. Razvoj odgovarajuih modela aktivnosti
proizvodnog sistema je prvi korak ka posmatranoj integraciji. U nizu ovih inenjerskih
117
aktivnosti, najznaajniju integracionu funkciju imaju aktivnosti projektovanja tehnolokih

procesa, odnosno tehnoloke pripreme proizvodnje [81].
U okviru industrije, nauno-istraivakih institucija i institucija za standardizaciju
razvijeni su pojedini modeli aktivnosti funkcija proizvodnog sistema. Neki od ovih modela
obuhvataju vei broj inenjerskih aktivnosti, dok drugi samo pojedine aktivnosti ili funkcije
proizvodnog sistema. U nastavku su navedeni neki od najznaajnijih razvijenih modela, sa
kratkim opisom.
CAM-I [85] predstavlja model aktivnosti koji opisuje aktivnosti projektovanja
tehnolokih procesa proizvodnje proizvoda iz oblasti mainogradnje. IMPPACT [29]
predstavlja model aktivnosti integrisanog projektovanja proizvoda i tehnolokih procesa
izrade diskretnih delova, za tehnologije obrade rezanja, livenja i obrade lima. AAAP [153] je
model aktivnosti integrisanog projektovanja aviona, projektovanja tehnolokih procesa izrade,
montae i kontrole odgovarajuih delova i sklopova aviona. U radu [84] prikazan je model
aktivnosti za projektovanje tehnolokih procesa kontrole mainskih delova, kao veze izmeu
projektovanja proizvoda i dimenzione kontrole proizvedenih delova, baziran na standardima
proizvodnih podataka. SIMA [26] predstavlja model aktivnosti za integrisanje proizvodnih
aktivnosti i softvera u oblasti projektovanja, izrade i montae diskretnih delova. Ovaj model
razvijen od strane NIST-a, povezuje i opisuje osnovne tehnike aktivnosti u okviru
proizvodnog sistema, od projektovanja proizvoda, preko proizvodnog inenjerstva i
industrijskog inenjerstva, do procesa proizvodnje i upravljanja proizvodnim tokovima. U
radu [81] dat je prikaz modela aktivnosti za sistemsku integraciju aktivnosti projektovanja
tehnolokih procesa obrade rezanjem diskretnih mainskih delova primenom numeriki
upravljanih obradnih sistema. Model aktivnosti za projektovanje tehnolokih procesa obrade i
kontrole, razvijen od strane NIST-a prikazan je u radu [302], u okviru koga je paralelno
predstavljen model aktivnosti za dva granina sluaja, odvojeno i integrisano projektovanje
tehnolokih procesa obrade i kontrole. Osim ovih istraivanja, znaajna su i istraivanja iz
oblasti razvoja STEP standarda, kao to je STEP AP213 [126], STEP AP240 [123] STEP
AP224 [121], i dr.
Na osnovu razvijenog opteg modela tehnoloke pripreme, teorijskih osnova IDEF0
metodologije modeliranja i analize razvijenih modela, pristupilo se funkcionalnom
modeliranju sistema tehnoloke pripreme proizvodnje i razvoju odgovarajueg funkcionalnog
modela. Funkcionalna dekompozicija je izvedena kroz definisanje granica modela, odnosno
definisanje kontekstnog dijagrama i njegovog opisa, definisanje stabla aktivnost, kao i
definisanje dekompozicionih dijagrama aktivnosti i njihovog opisa.
Ovaj model definie oblast delovanja, osnovne funkcionalne komponente, odnosno
tehnike aktivnosti, kao i potrebne podatke za razvoj sistema tehnoloke pripreme
proizvodnje. Posmatrani funkcionalni model prikazuje "trenutno stanje" u tehnolokoj
pripremi proizvodnje i ne sme se posmatrati kao statian, ve dinamian i u vremenu
promenljiv dokument, sa mogunou uvoenja novina i promena koje se budu deavale u
proizvodnim i informacionim tehnologijama u buduem vremenu.
Primena IDEF0 modela zavisi od stanovita posmatranja i svrhe korienja. Posmatrani
model je razvijen sa stanovita posmatranja proizvodnog inenjera - tehnologa. Osnovna
uloga ovog modela je da objasni aktivnosti koje su ukljuene u model tehnoloke pripreme
proizvodnje, odgovarajue veze i protok informacija izmeu njih, kao i odgovarajue ulazne i
izlazne specifikacije i standarde ovih aktivnosti.
Razvijeni IDEF0 model tehnoloke pripreme proizvodnje se sastoji od 12 dijagrama
aktivnosti koji pokazuju razliite nivoe dekompozicije, A_0, A0, A1, A12, A13, A2, A2', A3,
A33, A4, A5, i A6, koji su prikazani na slikama od 5.3 do 5.15.
118
5.2.2.1
Definisanje granica modela i stabla aktivnosti
Pod definisanjem granica modela podrazumeva se definisanje skupa aktivnosti koji e

se posmatrati ili irine modela i definisanje nivoa detaljnosti ili dubine modela. irina modela
je vezana za definisanje kontekstnog dijagrama koji se u IDEF0 notaciji oznaava sa A_0 i
prvog nivoa dekompozicije koji nosi oznaku A0. Kontekstnim dijagramom definiu se setovi
ulaza, kontrole i mehanizama koji proizvode set odgovarajuih izlaza. Na ovom nivou
posmatrana problematika se uoptava sa manje detalja. Dubina modela se definie nivoima
dekomponovanja, pri emu se dekompozicija odvija do definisanja osnovnih procesa.
U okviru utvrivanja granica modela jasno su definisani ciljevi na osnovu sledeih
elemenata, odnosno pitanja: zato se proces modelira, ta e model da prikae, emu slui
model, koji su zadaci na odreenoj aktivnosti, koji je redosled izvoenja aktivnosti, kako se
izvodi kontrola, koji se resursi koriste, itd.
Granica posmatranog modela definisana je kontekstnim dijagramom, slika 5.3, koji
predstavlja aktivnost tehnoloke pripreme sa pripadajuim elementima ulaza, izlaza, kontrole
i mehanizma, u skladu sa IDEF0 standardom.
Zahtevi kupaca
(cena, rokovi, kvalitet, itd.)
2D CAD CRTE, 3D CAD MODEL

IGES,
ISO10303 AP203, AP214
i dr.
Standardi za kvalitet
Standardi za tolerancije (GD&T)
C1
C2
(
Konceptualni dizajn proizvoda
(2D crtei i/ili 3D modeli)
Detaljni dizajn proizvoda
(2D crtei i/ili 3D modeli)
Raspoloivi proizvodni resursi
(pripremci, maine, alati, itd.)
Obim proizvodnje
Zahtevi za promenu tehnolokih
procesa i tehn. dokumentacije
C3
I1
Preliminarni tehn. procesi (O1)
TEHNOLOKA
PRIPREMA
PROIZVODNJE
I2
I3
I4
Specifikacije pripremaka (O2)

Sadraj tehnolo. procesa (O3)
Karte operacija (O4)
Upravljaki programi (O5)
I5
A0
(
M1
M2
M3
M4
M5
M6
Procenjeni trokovi i vremena (O7)

Proraunati trokovi i vremena (O8)
Specifikacije proizvodnih resursa (O9)
Zahtevi za novim resursima i procesima (O10)
Zahtevi za promenu dizajna proizvoda (O11)
Karte toka procesa (O6)
)
M7
BP i BZ za pripremke i sirovine
BP i BZ za proizvodne resurse
(maine, alate, pribore, merila, itd.)
BP i BZ za standardne tehnoloke procese
BP i BZ za parametre obrade i obradljivosti
BP i BZ za standardne elemente
trokova i vremena proizvodnje
BP i BZ za procese proizvodnje
Procesi obrade rezanjem

ISO 10303 AP224, AP238, AP240
ISO 14649,
APT, RS 274, ISO 6983, i dr.
_________________
Drugi procesi
ISO 10303 AP207, AP223,
AP229, AP232, i dr.
_________________
Merenje i kontrola
ISO 10303 AP219,
DMIS-input,
APQP, eQuiPP, I++DMS, i dr.
Projektanti i programski sistemi
NODE:
A_0
TEHNOLOKA
PROIZVODNJE
TITLE:
TITLE:
NO.:
Slika 5.3 Kontekstni dijagram modela tehnoloke pripreme proizvodnje A_0

Posmatrani kontekstni dijagram obuhvata odreene ulazne i izlazne informacije,
mehanizme i kontrole, koji su navedeni i detaljnije opisani u nastavku.
Ulazne informacije su:
Konceptualni dizajn proizvoda (I1)

Detaljni dizajn proizvoda (I2)
Raspoloivi proizvodni resursi (I3)
Obim proizvodnje (I4)
Zahtevi za promenu tehnolokih procesa i tehnoloke dokumentacije (I5)
119
Dizajn proizvoda (I1 i I2) predstavlja raunarom interpretirano predstavljanje modela

proizvoda, odnosno dela, koje moe biti u obliku 2D crtea ili 3D modela, ali i u nekom od
standardnih oblika IGES, ISO 10303 AP203 i AP214, itd. Bez obzira na oblik predstavljanja,
dizajn proizvoda mora da obezbedi funkcionalne i nefunkcionalne informacije o proizvodu,
odnosno geometriju, topologiju, tipske oblike, dimenzije, tolerancije, materijal, kvalitete
povrina, tvrdou, stanje povrine, i sve ostale podatke neophodne za izradu, montau i
kontrolu proizvoda. Konceptualni dizajn proizvoda, koji se definie u fazi konceptualnog
projektovanja, je manje detaljan i uglavnom ne sadri sve navedene informacije o proizvodu.
Detaljni dizajn proizvoda, koji se definie u fazi detaljnog projektovanja proizvoda
predstavlja ulaz za detaljno projektovanje tehnolokih procesa.
Raspoloivi proizvodni resursi (I3) predstavljaju osnovne podatke o raspoloivim
proizvodnim resursima u posmatranom proizvodnom sistemu.
Obim proizvodnje (I4) se najee posmatra kao godinji obim proizvodnje, odnosno veliina
serije ili kao ukupni planirani obim proizvodnje.
Zahtevi za promenu tehnolokih procesa i tehnoloke dokumentacije (I5) predstavljaju
povratne informacije iz aktivnosti planiranja i upravljanja proizvodnjom, procesa proizvodnje
ili pak, neke od aktivnosti same tehnoloke pripreme proizvodnje. Ove informacije se odnose
na zahtev za promenu elemenata tehnolokog procesa i odgovarajue tehnoloke
dokumentacije. Zahtevi mogu biti razne prirode, od promene redosleda operacija, promene
maina, zahvata obrade i njihovog redosleda, alata, parametara obrade, putanje alata, itd.
Izlazne informacije su:
Preliminarni tehnoloki procesi (O1)

Sadraj tehnolokih procesa (O3)
Procenjeni trokovi i vremena proizvodnje (O7)
Proraunati trokovi i vremena proizvodnje (O8)
Zahtevi za novim resursima i procesima (O10)
Zahtevi za promenu dizajna proizvoda (O11)
Preliminarni tehnoloki procesi (O1) predstavljaju izlazni rezultat iz aktivnosti konceptualnog

projektovanja tehnolokih procesa i pored rezultata detaljnog projektovanja proizvoda ine
osnovni ulazni podatak za aktivnost detaljnog projektovanja tehnolokih procesa. Osnovni
podaci preliminarnog tehnolokog procesa se odnose na definisanje vrste pripremka, vrste
tehnolokih operacija i njihov redosled, kao i vrste potrebnih proizvodnih resursa.
Specifikacije pripremaka (O2) odnose se na definisanje crtea i/ili modela pripremaka sa
definisanim oblikom, dimenzijama, tanou i kvalitetom povrina i drugim neophodnim
podacima za njegovu izradu i kontrolu.
Sadraj tehnolokih procesa (O3) predstavlja osnovni izlazni dokument iz faze detaljnog
projektovanja tehnolokih procesa, kojim se definie redosled izvoenja operacija, sa vrstom
obradnih i tehnolokih sistema i osnovnim vremenima za svaku operaciju tehnolokog
procesa. Za svaki definisani sadraj tehnolokog procesa mogu da se projektuju alternativne
varijante.
120
Karte operacija (O4) predstavljaju vrstu tehnoloke dokumentacije u okviru koje se

preciziraju svi neophodni podaci za realizaciju pojedinih operacija izrade. Karte operacija
predstavljaju osnovu za izradu upravljakih programa. Za svaku osnovnu kartu operacije
mogu da postoje alternativne varijante.
Upravljaki programi (O5) predstavljaju informacije potrebne za realizaciju operacija na
numeriki upravljanim obradnim i tehnolokim sistemima, to se najee odnosi na CNC
maine alatke.
Karte toka procesa (O6) predstavljaju dokumentaciju kojom se definie redosled svih
operacija, odnosno radnih mesta za obradu, montau, merenje, rukovanje materijalom i
transport za svaki deo ili grupu delova iz programa proizvodnje, sa definisanim osnovnim
vremenima. Za svaku osnovnu kartu toka procesa mogu da postoje alternativne varijante.
Procenjeni trokovi i vremena proizvodnje (O7) predstavljaju izlazni rezultat iz aktivnosti
konceptualnog projektovanja tehnolokih procesa. Ovi trokovi i vremena se najee
odreuje primenom metoda koje su bazirane na znanju, iskustvu i podacima trokova i
vremena slinih proizvoda.
Proraunati trokovi i vremena proizvodnje (O8) predstavljaju izlazne informacije iz faze
detaljnog projektovanja tehnolokih procesa. Proraun vremena se bazira na primeni
analitikih izraza za proraun, koji ukljuuju osnovna, pomona, pripremno-zavrna i druga
vremena proizvodnje. Ovi trokovi ukljuuju u proraun sve elemente trokova, kao to su
trokovi pripremka, trokovi obrade, sredstava rada, radnika, i dr., i baziraju se na primeni
analitikih metoda, kao to je prikazano u [266].
Specifikacije proizvodnih resursa (O9) se odnose na podatke o obradnim i tehnolokim
sistemima, alatima, priborima, merilima, ureajima, radnicima, i drugim proizvodnim
resursima, u smislu vrste i tipa resursa, potrebnih vremena, koliina, povrina, itd. Najee,
dokumentaciju ove vrste predstavljaju karte pregleda ili liste maina, alata, pribora, strunosti
i kvalifikacije radnika.
Zahtevi za novim resursima i procesima (O10) se odnose na informacije kojima se zahteva ili
predlae nabavka novih ili rekonfiguracija postojeih resursa i osvajanje novih ili
reinenjering postojeih procesa. Zahtevi idu u smeru unapreenja i racionalizacije
tehnolokih i proizvodnih procesa u smislu ekonominosti, proizvodnosti, zatite ivotne
sredine, itd.
Zahtevi za promenu dizajna proizvoda (O11) predstavljaju informacije u obliku poruka koje se
alju projektantu proizvoda u cilju izmene dizajna proizvoda, kako bi proizvod i pojedini
njegovi delovi postali tehnologini, odnosno laki i jeftiniji za proizvodnju, itd.
Napomena: Izlazne informacije mogu biti predstavljene i u nekom od standardnih
oblika, kao to su za procese obrade skidanjem materijala (ISO 10303 AP224, AP238, AP240,
ISO 14649, APT, RS274, ISO 6983, itd.), za druge procese oblikovanja (ISO 10303 AP207,
AP223, AP229, AP232, i dr.) i za procese merenja i kontrole (ISO 10303 AP219, DMISinput, APQP, eQuiPP, I++DMS, i dr.), to je predstavljeno i na slici 5.3.
Mehanizmi su:
Baza podataka i baza znanja za pripremke i sirovine (M1)
Baza podataka i baza znanja za proizvodne resurse (M2)
Baza podataka i baza znanja za standardne tehnoloke procese (M3)
Baza podataka i baza znanja za parametre obrade i obradljivosti (M4)
Baza podataka i baza znanja za standardne elemente trokova i vremena
proizvodnje (M5)
Baza podataka i baza znanja za procese proizvodnje (M6)
Projektanti i programski sistemi (M7)
121
Baza podataka i baza znanja za pripremke i sirovine (M1): Ova baza podataka se odnosi na
podatke kojima se definie vrsta, tip, oblik, dimenzije, kvalitet i materijal pripremaka i
sirovina koji su na raspolaganju u proizvodnom sistemu ili se po potrebi mogu nabaviti. Baza
znanja se odnosi na pravila koja slue za izbor odgovarajueg pripremka.
Baza podataka i baza znanja za proizvodne resurse (M2): Baza podataka proizvodnih resursa
sadri podatke koji se odnose na geometrijske, tehnoloke, eksploatacijske i odgovarajue
funkcionalne karakteristike resursa. Baza znanja se odnosi na pravila koja slue za izbor
odgovarajuih proizvodnih resursa.
Baza podataka i baza znanja za standardne tehnoloke procese (M3): Ova baza podataka se
odnosi, kako na postojee tehnoloke procese, tako i na pojedine elemente tehnolokih
procesa, kao to su elementi operacija, zahvata, itd. Baza znanja se odnosi na pravila za izbor
tehnolokog procesa ili nekog njegovog elementa, kao to je npr. izbor zahvata ili grupa
zahvata za obradu odreenih tipskih tehnolokih oblika, itd.
Baza podataka i baza znanja za parametre obrade i obradljivosti (M4): Baza podataka
parametara obrade u okviru obradnih procesa se odnosi na reime obrade koji mogu biti
standardni literaturni podaci ili pak podaci preporueni od strane proizvoaa resursa. Baza
podataka obradljivosti definie uslove obrade pri kojima se koriste alati i maine pri obradi
odreenih materijala, kao i kod prorauna i preciziranja parametara obrade. Baza znanja se
odnosi na pravila za izbor parametara obrade i obradljivosti.
Baza podataka i baza znanja za standardne elemente trokova i vremena proizvodnje (M5):
Ova baza podataka se odnosi na podatke o standardnim elementima trokova i vremena
proizvodnje koji su neophodni za njihovu procenu i proraun. Ovi podaci mogu biti
standardni statistiki podaci iz literature ili konkretni podaci iz posmatranog proizvodnog
sistema. Baza znanja se odnosi na pravila za izbor ovih elemenata trokova i vremena.
Baza podataka i baza znanja za procese proizvodnje (M6): Baza podataka tehnolokih procesa
treba da sadri detaljne podatke o karakteristikama i mogunostima pojedinih procesa, kao to
je npr. navedeno u PRIMA mapama [251] koje su opisane u poglavlju 4.
Projektanti i programski sistemi (M7): Prvi deo ovog mehanizma se odnosi na uesnike u
aktivnostima tehnoloke pripreme proizvodnje, kao to su projektanti tehnolokih procesa i
upravljakih informacija, projektanti alata, pribora, merila, ureaja, i dr. Drugi deo se odnosi
na odgovarajue programske sisteme koji se koriste u realizaciji ovih aktivnosti tehnoloke
pripreme proizvodnje.
Kontrole su:
Zahtevi kupaca (C1)

Standardi za kvalitet (C2)
Standardi za tolerancije (C3)
Zahtevi kupaca (C1) predstavljaju zahteve, odnosno ogranienja kupaca, koja su definisana u
obliku cene ili trokova proizvoda, vremena izrade i isporuke, kvaliteta, itd.
Standardi za kvalitet (C2) se odnose na internacionalne standarde kvaliteta proizvoda, kao to
je npr. serija standarda ISO 9001.
Standardi za tolerancije (C3) se odnose se na nacionalne i internacionalne standarde za
tolerancije dimenzija, oblika i odnosa povrina.
Na osnovu definisane granice modela izvreno je definisanje stabla aktivnosti, slika 5.4,
u okviru koga su uspostavljene vertikalne hijerarhijske veze izmeu aktivnosti. Stablo
aktivnosti se definie metodom odozgo na dole, kojom se sloena aktivnost razlae na vie
podreenih aktivnosti.
122

TEHNOLOKA PRIPREMA
PROIZVODNJE
A0
KONCEPTUALNO
PROJEKTOVANJE
TEHNOLOKIH
PROCESA
A1
A11 ANALIZA
TEHNOLOGINOSTI
PROIZVODA
MAKRO
PROJEKTOVANJE
TEHNOLOKIH
PROCESA
A2
A21 A21' PRECIZIRANJE
PRIPREMAKA
A12 IZBOR OSNOVNIH

PROCESA
PROIZVODNJE
A13 IZBOR VRSTE
PROIZVODNIH RESURSA
A14 PROCENA
VREMENA I TROKOVA
PROIZVODNJE
MIKRO
PROJEKTOVANJE
TEHNOLOKIH
PROCESA
A22 A22'
PREPOZNAVANJE I
IZDVAJANJE TTO I/ILI
POVRINA ZA OBRADU
A3
A31 DEFINISANJE
DODATAKA ZA OBRADU I
ELEMENTARNIH TTO
A32 DEFINISANJE
NAINA STEZANJA I
POZICIONIRANJA
A23 IZBOR ZAHVATA

OBRADE ZA TTO I/ILI
POVRINA ZA OBRADU
A23' IZBOR OPERACIJA
A33 IZBOR ILI

PROJEKTOVANJE
ALATA/PRIBORA/MERILA/
UREAJA
A24 GRUPISANJE
ZAHVATA U OPERACIJE I
DEFINISANJE
REDOSLEDA IZVOENJA
A24' DEFINISANJE
REDOSLEDA ZAHVATA U
OPERACIJAMA
A34 DEFINISANJE
TOLERANCIJA I
KVALITETA OBRADE
ZAHVATA
A25 A25' IZBOR

OBRADNIH I
TEHNOLOKIH SISTEMA
GENERISANJE
UPRAVLJACKIH
INFORMACIJA
SIMULACIJA
TEHNOLOKIH I
PROIZVODNIH
PROCESA
A4
A41 DEFINISANJE
OBRADNOG MODELA
A42 GENERISANJE
PUTANJE ALATA I
DRUGIH RESURSA
A43 PRECIZIRANJE
PARAMETARA I
STRATEGIJE OBRADE
A44 SIMULACIJA,
VALIDACIJA I
GENERISANJE
UPRAVLJAKIH
PROGRAMA
A5
A51 DEFINISANJE
PROSTORNOG
RASPOREDA
PROIZVODNIH RESURSA
A52 DEFINISANJE VRSTE
SISTEMA ZA
TRANSPORT I
RUKOVANJE
MATERIJALOM
A53 PRECIZIRANJE
VREMENA U
PROIZVODNOM
PROCESU
A54 SIMULACIJA
TEHNOLOKIH I
PROIZVODNIH PROCESA
A35 DEFINISANJE
PARAMETARA I
VREMENA IZRADE
VREDNOVANJE I
USVAJANJE
TEHN. PROCESA I
DOKUMENTACIJE
A6
A61 ODREIVANJE
TROKOVA
PROIZVODNJE
A62 SUMIRANJE
POTREBA ZA
PROIZVODNIM
RESURSIMA I
PROCESIMA
A63 FINALNE
PREPORUKE ZA
PROMENU DIZAJNA
PROIZVODA
A64 USVAJANJE, OVERA
I ARHIVIRANJE
TEHNOLOKE
DOKUMENTACIJE
A36 DEFINISANJE KARTI

OPERACIJA I/ILI
INSTRUKCIJA RADA
A26 A26' DEFINISANJE

REDOSLEDA OPERACIJA
Slika 5.4 Stablo aktivnosti modela tehnoloke pripreme proizvodnje

5.2.2.2
Definisanje dekompozicionih dijagrama modela
Definisanjem stabla aktivnosti uspostavljene su vertikalne veze izmeu aktivnosti, dok

se izradom dekompozicionih dijagrama uspostavljaju horizontalne veze izmeu aktivnosti
istog nivoa, ime se omoguuje povezivanje odgovarajuih aktivnosti definisanih u okviru
stabla aktivnosti.
Model tehnoloke pripreme proizvodnje A_0 dekomponovan je na est osnovnih
aktivnosti (A1 - A6) i predstavljen dijagramom A0, slika 5.5. Faza globalnog planiranja
proizvodnje ovde nije uzeta u razmatranje jer je ona zajednika za vie funkcija proizvodnog
sistema, meu kojima je i tehnoloka priprema proizvodnje.
Aktivnost A1 predstavlja aktivnost konceptualnog projektovanja tehnolokih procesa,
iji je osnovni zadatak procena mogunosti proizvodnje konceptualno dizajniranog proizvoda.
U okviru ove aktivnosti se vri analiza tehnologinosti konstrukcije proizvoda sa aspekta
ocene elemenata kvalitativne i kvantitativne tehnologinosti proizvoda. Takoe se, na bazi
konceptualno dizajniranog proizvoda i drugih ulaznih podataka, definiu vrste tehnolokih
procesa, ukljuujui primarne, sekundarne i tercijalne procese, definiu se vrste pripremaka i
proizvodnih resursa, dok se na kraju vri procena vremena i trokova proizvodnje. Osnovni
izlazni rezultati iz ove aktivnosti su preliminarni tehnoloki procesi, procenjeni trokovi i
vremena proizvodnje i zahtevi za promenu dizajna proizvoda. Ovi rezultati se prosleuju
projektantu proizvoda u cilju redizajna proizvoda, ali slue i kao osnova za detaljno
projektovanje tehnolokih procesa. Posmatrana aktivnost A1 je dekomponovana na etiri
subaktivnosti A11, A12, A13 i A14, slika 5.6.
Aktivnost A11 se odnosi analizu kvalitativne i kvantitativne tehnologinosti
konstrukcije proizvoda. U okviru kvalitativne tehnologinosti vri se analiza crtea i/ili
modela proizvoda, analiza tehnologinosti pripremaka i proizvoda u smislu pogodnosti
njihove izrade i mogunosti ostvarenja zahtevanog oblika, tolerancija, kvaliteta, itd.
Kvantitativna tehnologinost se odnosi na analizu konstrukcije proizvoda s obzirom na stepen
standardizacije, koja obuhvata unifikaciju, tipizaciju, modularnost i simplifikaciju proizvoda,
ukljuujui i specijalizaciju za proces proizvodnje. U okviru ove tehnologinosti vri se i
analiza specifinih trokova i vremena proizvodnje.
123

C3
C1
I1
KONCEPTUALNO
PROJEKTOVANJE
TEHNOLOKIH
PROCESA
I3
I4
I5
O7
O10
Preliminarni
tehnoloki proces (O1)
A1
M1
M2
M3
M6
I2
I3
I4
I5
ISO 10303 AP224,

ISO 10303 AP240 i dr.
O11
C1
C3
MAKRO
PROJEKTOVANJE
TEHNOLOKIH
PROCESA
Specifikacije pripremka (O2)

O9
O11
Sadraj
tehnolokog procesa (O3)
A2
M1
M2
M3
I2
I3
C3
C1
O9
MIKRO
PROJEKTOVANJE
TEHNOLOKIH
PROCESA
O11
A3
I5
M2
ISO 10303 AP224,

ISO 10303 AP240 i dr.
ISO 10303 AP238

ISO 14649
APT, RS274,
ISO6983,
C3
C1
O10
M4
GENERISANJE
UPRAVLJACKIH
INFORMACIJA
I2
O11
A4
C1
M4
SIMULACIJA
TEHNOLOKIH I
PROIZVODNIH
PROCESA
I4
O10
C1
A5
M4
M5
VREDNOVANJE I
USVAJANJE
TEHNOLOKIH
PROCESA I
TEHNOLOKE
DOKUMENTACIJE
I2
I3
A6
O1
O2
O3
O4
O5
O6
O7
O8
O9
O10
O11
M5
NODE:
A0
TITLE:
NO.:
Slika 5.5 Dekompozicioni dijagram tehnoloke pripreme proizvodnje A0

C1
C3
I1
I3
I4
ANALIZA
TEHNOLOGICNOSTI
PROIZVODA
O11
I5
A11
C3
C1
IZBOR OSNOVNIH
PROCESA
PROIZVODNJE
A12
M1
M2
M3
Izabrani procesi i
vrste pripremaka
C1
IZBOR VRSTE
PROIZVODNIH
RESURSA
A13
M2
Izabrana vrsta proizvodnih

resursa
C1
O1
PROCENA
VREMENA I
TROKOVA
O7
O10
A14
O11
M5
Slika 5.6 Dijagram A1 - Konceptualno projektovanje tehnolokih procesa

Aktivnost A12 se odnosi na izbor osnovnih procesa proizvodnje, gde se na osnovu
informacija konceptualnog dizajna proizvoda, obima proizvodnje i raspoloivih resursa usvaja
NODE:
A1
TITLE:
KONCEPTUALNO
TEHNOLOKIH PROCESA
NO.:
primarni
tehnoloki
proces proizvodnje
i/iliPROJEKTOVANJE
vrsta pripremka.
Nakon toga se usvajaju
alternativne varijante preliminarnog tehnolokog procesa, odnosno primarni, sekundarni i
tercijalni procesi proizvodnje. Aktivnost A12 je dekomponovana na pet subaktivnosti koje
praktino predstavljaju kriterijume za izbor preliminarnog tehnolokog procesa, slika 5.7.
Izbor procesa izrade pripremka i odgovarajuih preliminarnih procesa obrade vri se
sistemom eliminacije, gde se eliminiu procesi koji ne ispunjavaju postavljene kriterijume,
kroz procedure subaktivnosti A121 do A125.
124

C1
I1
I3
IZBOR PROCESA
NA OSNOVU
MATERIJALA
I4
Kandidati
tehnolokog procesa
I5
A121
M1
C1
M3
Kandidati
tehnolokog procesa
IZBOR PROCESA
NA OSNOVU
KOLICINA
I1
I4
A122
C1
M3
IZBOR PROCESA
NA OSNOVU
OBLIKA I VELICINE
I1
Kandidati
tehnolokog procesa
C3
C1
A123
IZBOR PROCESA
NA OSNOVU
TOLERANCIJA I
KVALITETA
POVRINA
M3
I1
Kandidati
tehnolokog procesa
C1
A124
Izabrani tehnoloki procesi

M3
IZBOR PROCESA
NA OSNOVU Xi
ATRIBUTA
I1
Izabrane vrste pripremaka

Zahtevi za novim procesima
O11
A125
M3
Slika 5.7 Dijagram A12 - Izbor osnovnih procesa proizvodnje

Prva
aktivnost A121 se odnosi
izbor
procesa
na osnovu karakteristika usvojenog
A12 TITLE:
IZBORna
OSNOVNIH
PROCESA
I VRSTE PRIPREMAKA
NO.:
4
materijala i mogunosti njegovog oblikovanja, odnosno obrade. Druga aktivnost A122, se
odnosi na izbor procesa na osnovu zadatih koliina proizvoda, koje se najee definiu preko
obima proizvodnje i/ili proizvodnosti u jedinici vremena. Trea aktivnost A123, se odnosi na
izbor procesa na osnovu oblika/forme i veliine/dimenzija, kako samog proizvoda tako i
pojedinih povrina i/ili tipskih oblika. Oblik i dimenzije najvie utiu na izbor primarnog
procesa, a povrine i tipski oblici na izbor i redosled narednih operacija izrade. etvrta
aktivnost A124, odnosi se na izbor procesa na osnovu tolerancija i kvaliteta povrina.
Aktivnost A125, se odnosi na izbor procesa na osnovu drugih Xi atributa, kao to su relativni
trokovi ljudskih resursa, opreme i alata, potom masa, debljina zidova dela, itd. Na izlazu se
dobijaju mogue varijante preliminarnih tehnolokih procesa proizvodnje, koji se potom
mogu oceniti i rangirati primenom metoda viekriterijumske optimizacije ili odluivanja.
Aktivnost A13 omoguava da se na osnovu definisanog preliminarnog tehnolokog
procesa izaberu vrste potrebnih proizvodnih resursa. Meutim, u praksi se veoma esto
dogaa da se na osnovu raspoloivih i izabranih resursa eliminie neka od varijanti
preliminarnih tehnolokih procesa. Aktivnost A13 je dekomponovana na tri subaktivnosti,
A131, A132 i A133, slika 5.8.
NODE:
C1
I1
I3
I5
Izabrane vrste
obradnih i tehnolokih
sistema
IZBOR VRSTE
OBRADNIH I
TEHNOLOKIH
SISTEMA
Izabrani procesi i pripremci
A131
M2
C1
I1
I3
I5
IZBOR VRSTE
ALATA/PRIBORA/
MERILA/UREAJA
Izabran vrste
alata/pribora/merila/ureaja
A132
M2
C1
I3
I5
DEFINISANJE
POTREBNIH
PROIZVODNIH
VETINA
Izabrana vrsta
proizvodnih resursa
Zahtev za novim resursima
O11
A133
M2
Slika 5.8 Dijagram A13 - Izbor vrste proizvodnih resursa

125
NODE:
A13
TITLE:
IZBOR VRSTE PROIZVODNIH RESURSA
NO.:
Aktivnost A131 se odnosi na izbor raspoloivih obradnih i tehnolokih sistema.

Aktivnost A132 se odnosi na izbor vrste raspoloivih alata, pribora, merila i ureaja na
osnovu izabrane vrste obradnog i tehnolokog sistema i odgovarajueg preliminarnog
tehnolokog procesa. Aktivnost A133 se odnosi na izbor kvalifikacije radnika, koja zavisi od
potrebne proizvodne vetine radnika.
Aktivnost A14 se odnosi na procenu trokova i vremena proizvodnje konceptualno
dizajniranog proizvoda. U zavisnosti od potrebnog nivoa tanosti i odgovarajuih ulaznih
podataka procena trokova se vri intuitivnim, komparativnim, analognim, parametarskim ili
analitikim metodama, kao to je objanjeno u poglavlju 4. Na izlazu se dobijaju podaci o
proceni trokova i vremena proizvodnje, koji utiu na izbor preliminarnog tehnolokog
procesa, ali u velikoj meri utiu na to da li e se posmatrani proizvod proizvoditi u matinom
proizvodnom sistemu ili u sistemu kooperacije.
Aktivnost zavrnog ili detaljnog projektovanja tehnolokih procesa se sastoji od
aktivnosti makro projektovanja tehnolokih procesa A2 i aktivnosti mikro projektovanja
tehnolokih procesa A3.
Aktivnost A2, odnosno A2', predstavlja aktivnost makro projektovanja tehnolokih
procesa. Ova aktivnost se odnosi na definisanje vrste i redosleda operacija i zahvata pri
transformaciji pripremka u gotov proizvod. U cilju definisanja zahvata vri se prepoznavanje i
izdvajanje tipskih tehnolokih oblika i/ili povrina za obradu na preciziranom pripremku,
nakon ega se definiu potrebne operacije izrade. Posmatrana aktivnost moe da se realizuje
na dva naina. Prema A2, slika 5.9, prvo se vri izbor zahvata obrade za izdvojene tipske
tehnoloke oblike (TTO) i/ili povrine za obradu, potom grupisanje zahvata u operacije i
podoperacije, kao i definisanje redosleda njihovog izvoenja. Prema A2', slika 5.10, prvo se
vri izbor operacija i podoperacija, a potom definisanje zahvata i njihovog redosleda u okviru
izabranih operacija. Osnovni izlazni rezultati iz aktivnosti A2 i A2' su definisani pripremci i
sadraj tehnolokih procesa, pri emu se definiu i odgovarajue alternativne varijante.
C3
C1
I2
I3
PRECIZIRANJE
PRIPREMAKA
I4
I5
A21
M1
I2
I5
C3
PREPOZNAVANJE I
IZDVAJANJE TTO I/
ILI POVRINA ZA
OBRADU
A22
I3
I5
Izdvojeni TTO i/ili sistematizovane

povrine za obradu
C1
C3
IZBOR ZAHVATA
OBRADE ZA TTO I/
ILI POVRINA ZA
OBRADU
A23
M2
M3
I5
Izabrani zahvati (TTS)
C3
C1
GRUPISANJE
ZAHVATA U
OPERACIJE I DEF.
REDOSLEDA
IZVOENJA
A24
M3
I3
Redosled zahvata
grupisanih u operacije
C1
IZBOR OBRADNIH I
TEHNOLOKIH
SISTEMA
IzabranI
obradni i tehnoloki sistemi
I5
A25
C1
O2
M2
O3
DEFINISANJE
REDOSLEDA
OPERACIJA
O9
I5
A26
O11
M3
NODE:
A2
Slika 5.9 Dijagram A2 Makro projektovanje tehnolokih procesa - prvi nain

TITLE:
MAKRO PROJEKTOVANJE TEHNOLOKIH PROCESA
126
NO.:
Aktivnost A21, odnosno A21' se odnosi na preciziranje vrste pripremka sa tano

definisanim oblikom, dimenzijama, tolerancijama i kvalitetom povrina. Naravno, da bi se
izvrilo preciziranje pripremka moraju se odrediti dodaci za obradu, koji se tek preciziraju u
aktivnosti A31 i A34, to znai da je ovaj proces sa povratnim informacija.
Na osnovu preciziranih modela pripremka i dela vri se prepoznavanje i izdvajanje
tipskih tehnolokih oblika i/ili povrina za obradu dela, u okviru aktivnosti A22 ili A22'. U
principu postoje tri osnovne strategije definisanja tipskih tehnolokih oblika, koje se odnose
na projektovanje pomou tipskih tehnolokih oblika, automatsko prepoznavanje i interaktivno
definisanje tipskih tehnolokih oblika. Povrine na delu mogu se svrstati u osnovne
funkcionalne, pomone i baze za obradu. Na osnovu povrina dela i/ili tipskih tehnolokih
oblika, kao i drugih proizvodnih podataka, moe da se izvri klasifikacija delova primenom
odgovarajuih standardnih ili internih klasifikacionih sistema.
Aktivnost A23 se odnosi na izbor pojedinanih zahvata ili grupa zahvata, odnosno
tipskih tehnolokih sekvenci (TS) neophodnih za obradu tipskih tehnolokih oblika i/ili
povrina dela. Potrebni zahvati se esto dobijaju na osnovu razvijene baze podataka i baze
znanja, tako npr. na osnovu prepoznatog tipskog tehnolokog oblika i odgovarajuih
geometrijsko-tehnolokih karakteristika, automatski se mogu dobiti definisane grupe zahvata
za njegovu obradu. Aktivnost A24 se odnosi na grupisanje zahvata u operacije i podoperacije,
kao i definisanje redosleda njihovog izvoenja. Redosled zahvata se odreuje na osnovu
pravila prioriteta, prema dimenzionim, geometrijskim, tehnolokim i ekonomskim
ogranienjima.
C3
C1
I2
I3
PRECIZIRANJE
PRIPREMAKA
I4
I5
A21'
M1
I2
I5
C3
PREPOZNAVANJE I
IZDVAJANJE TTO I/
ILI POVRINA ZA
OBRADU
A22'
I3
Izdvojeni TTO i/ili sistematizovane

povrine za obradu
C1
C3
IZBOR OPERACIJA
I PODOPERACIJA
I5
A23'
M2
M3
I5
Izabrane operacije i
podoperacije
C3
C1
DEFINISANJE
REDOSLEDA
ZAHVATA U
OPERACIJAMA
Redosled zahvata
u operacijama
A24'
C1
M3
I3
IZBOR OBRADNIH I
TEHNOLOKIH
SISTEMA
Izabrani
obradni i tehnoloki sistemi
I5
A25'
C1
O2
M2
O3
DEFINISANJE
REDOSLEDA
OPERACIJA
O9
I5
A26'
O11
M3
Slika 5.10 Dijagram A2' Makro projektovanje tehnolokih procesa - drugi nain
Aktivnost A23' se odnosi na definisanje ili izbor operacija i podoperacija obrade na
osnovu prepoznatih i izdvojenih tipskih tehnolokih oblika i/ili povrina dela. Nakon toga se,
u okviru aktivnost A24' definiu zahvati obrade i redosled njihovog izvoenja u izabranim
operacijama i podoperacijama.
Aktivnost A25 ili A25' se odnosi na izbor obradnih i tehnolokih sistema za izabrane
operacije. Izbor obradnih i tehnolokih sistema moe da zavisi od mnogo faktora, kao to su
NODE:
A2
TITLE:
MAKRO PROJEKTOVANJE TEHNOLOKIH PROCESA
127
NO.:
6'
obim proizvodnje, veliina radnog prostora maine i dimenzije obradka, snaga maine, tanost
maine, stepen zauzetosti maine, itd. Primenom metoda tehnoekonomske optimizacije,
viekriterijumskog vrednovanja, metoda vetake inteligencije, itd. mogue je izabrati
optimalno reenje za konkretne proizvodne uslove.
Aktivnost A26 ili A26' se odnosi na definisanje redosleda izvoenja operacija, odnosno
preciziranje sadraja tehnolokog procesa izrade proizvoda, sa odgovarajuim alternativnim
reenjima koja namee savremena organizacija proizvodnja, koja je sve vie orijentisana na
male serije razliitih proizvoda.
Aktivnost A3 se odnosi na mikro projektovanje tehnolokih procesa, slika 5.11. U
okviru ove aktivnosti detaljno se precizira svaka operacija u okviru tehnolokog procesa, tako
to se vri definisanje dodataka za obradu i tolerancija zahvata, definisanje naina
pozicioniranja i stezanja delova na obradnom i tehnolokom sistemu, izbor ili projektovanje
alata, pribora, merila i ureaja, kao i definisanje parametara obrade i odreenih vremena
proizvodnje. Osnovni izlazni rezultat je karta operacije i/ili instrukcija rada za pojedine
operacije. Aktivnost A3 je dekomponovana na subaktivnosti A31-A36.
C3
C1
I2
I5
TTO i povrine
Zahvati obrade
DEFINISANJE
DODATAKA ZA
OBRADU I
ELEMENTAR. TTO
A31
M1
I2
I3
Definisani dodaci za obradu

i elementarni TTO
C3
C1
DEFINISANJE
NACINA
POZICIONIRANJA I
STEZANJA
I5
A32
M2
I2
I3
I5
Definisan nain stezanja

i pozicioniranja
C3
C1
IZBOR ILI
PROJEKTOVANJE
ALATA/PRIBORA/
MERILA/UREAJA
A33
M2
I2
Izabrani ili projektovani

alati/pribori/marila/ureaji
C3
C1
DEFINISANJE
TOLERANCIJA I
KVALITETA
OBRADE ZAHVATA
I5
Definisane tolerancije i
kvaliteti obrade
zahvata
A34
C1
M4
DEFINISANJE
PARAMETARA I
VREMENA IZRADE
Definisani parametri rada

i vremena izrade
I5
A35
M4
M5
C1
DEFINISANJE
KARTI OPERACIJA
I/ILI INSTRUKCIJA
RADA
I5
O4
O9
O11
A36
Slika 5.11 Dijagram A3 Mikro projektovanje tehnolokih procesa

Aktivnost A31 se odnosi na definisanje dodataka za obradu projektovanih zahvata
obrade, na osnovu ega se vri odreivanje elementarnih tipskih tehnolokih oblika (eng.
intermediate machining feature) i/ili povrina za obradu svakog zahvata posebno. U
zavisnosti od obima proizvodnje odreivanje dodataka za obradu moe biti na osnovu
statistiki obraenih podataka u vidu preporuenih dodataka za pojedine zahvate obrade ili
pak primenom raunsko-analitike metode koja je bazirana na analizi greaka nastalih pri
izradi pripremaka, u procesu obrade i pri termikoj obradi.
Aktivnost A32 se odnosi na definisanje naina pozicioniranja i stezanja obradka na
obradnim i tehnolokim sistemima. U okviru ove aktivnosti odreuju se tehnoloke baze, pri
emu se vodi rauna o mogunosti poklapanja tehnolokih, konstrukcionih i mernih baza. Ova
aktivnost je u direktnoj vezi sa aktivnou A33.
NODE:
A3
TITLE:
MIKRO PROJEKTOVANJE TEHNOLOKIH PROCESA
128
NO.:
Aktivnost A33 se odnosi na izbor i/ili projektovanje alata, pribora, merila i drugih
ureaja. Aktivnost A33 je dekomponovana na etiri aktivnosti, A331-A334, u zavisnosti od
naina definisanja ovih resursa, slika 5.12.
]
C1
C3
I2
I3
I5
Izabrani standardni
alati/pribori/merila/ureaji
IZBOR ALATA/
PRIBORA/MERILA/
UREAJA
Stezanje i pozicion.
A331
M2
M4
C3
C1
I2
I3
I5
Projektovani modularni
PROJEKTOVANJE
MODULARNOG
ALATA/PRIBORA/
MERILA/UREAJA
A332
M2
M4
C1
I2
I3
I5
C3
PROJEKTOVANJE
SPECIJALNIH
ALATA/PRIBORA/
MERILA/UREAJA
A333
M2
Projektovani specijalni
C1
Izabrani ili projektovani
M4
ODREIVANJE
TROKOVA ALATA/
PRIBORA/MERILA/
UREAJA
A334
Odreeni trokovi
alata/pribora/merila/ureaja
Zahtev za promenu TP
O11
M5
Slika 5.12 Dijagram A33 Izbor ili projektovanja alata/pribora/merila/ureaja

U okviru aktivnosti A331 vri se identifikacija i izbor postojeih alata, pribora, merila i
ureaja prema zahtevima tehnolokih procesa. Aktivnost A332 se odnosi na projektovanje ili
izborA33modularnih
alata, pribora,
merila i ureaja koji se mogu sklopiti od standardnih
NODE:
TITLE:
IZBOR I/ILI PROJEKTOVANJE ALATA/PRIBORA/MERILA/UREAJA
NO.:
9
komponenti. U sluaju da ne postoje standardni alati, pribori, merila ili ureaji ili
odgovarajui moduli, odnosno ne mogu se nabaviti, ili su skupi, pristupa se projektovanju
ovih resursa, to je osnovna uloga aktivnosti A333. Za resurse ove vrste koji se projektuju kao
specijalni ili se modularno sklapaju pa dodatno obrauju potrebno je izvriti projektovanje
tehnolokih procesa izrade i montae, prema posmatranoj metodologiji i predloenom modelu
tehnoloke pripreme proizvodnje. Aktivnost A334 se odnosi na procenu trokova alata,
pribora, merila ili ureaja. Za postojee resurse ovi trokovi ukljuuju trokove materijala,
pripreme, skladitenja, upotrebe i demontae, dok za specijalne ukljuuju i trokove
konstruisanja, projektovanja tehnolokih procesa i samog procesa proizvodnje.
Aktivnost A34 se odnosi na definisanje tanosti, odnosno tolerancija i kvaliteta obrade
za svaki zahvat, ime se obezbeuje nesmetan proces izrade proizvoda. U okviru aktivnosti
A35 definiu se parametri i vremena obrade za definisane zahvate i odgovarajue operacije
izrade. Parametri obrade uz geometrijske karakteristike dela ine osnovne podatke za
proraun vremena zahvata i operacija obrade.
Aktivnost A36 se odnosi na preciziranje karti operacija i/ili instrukcija rada za sve
operacije iz tehnolokog procesa. Karte operacija predstavljaju osnovnu proizvodnu
dokumentaciju za rad na radnim mestima, generisanje upravljakih informacija, kao i za rad
funkcije planiranja i upravljanja proizvodnjom.
Aktivnost A4 predstavlja aktivnost generisanja upravljakih informacija. U okviru ove
aktivnosti vri se definisanje putanje alata, mernih pipaka, robota, AGV, i dr., preciziranje
parametara i strategije kretanja ovih resursa, i na kraju simulacija, validacija i generisanje
upravljakih programa za NC obradne i tehnoloke sisteme. Osnovni izlazni rezultat je
generisani upravljaki program, koji za procese obrade rezanjem moe biti dat u obliku Gkoda, odnosno ISO-6983 ili STEP-NC standarda. Posmatrana aktivnost A4 je
dekomponovana na etiri subaktivnosti, A41, A42, A43 i A44, slika 5.13.
129

C3
C1
I2
Karte operacija/instrukcije rada
Definisana geometrija
obradnog modela
DEFINISANJE
OBRADNOG
MODELA
C3
C1
A41
M1
Podaci putanje alata

i drugih resursa (CL data)
GENERISANJE
PUTANJE ALATA I
DRUGIH RESURSA
I2
A42
C3
C1
M4
I2
Definisani parametri i
strategije rada
PRECIZIRANJE
PARAMETARA I
STRATEGIJE
OBRADE
C1
A43
M4
I2
SIMULACIJA,
VALIDACIJA I
GENERISANJE
UPRAVLJACKIH
PROGRAMA
O5
O11
Zahtevi za
promenu TP
A44
M2
Slika 5.13 Dijagram A4 Generisanje upravljakih informacija

U okviru aktivnosti A41 definie se obradni model, koga ine geometrijski model
pripremka ili dela pre operacije i nakon posmatrane operacije, sa svim potrebnim
geometrijskim i tehnolokim podacima, kao to su dimenzije, tolerancije, kvaliteti povrina,
NODE:
A4
TITLE: A42 se odnosi na generisanje
GENERISANJE
UPRAVLJACKIH
itd. Aktivnost
putanje
alataPROGRAMA
za obradu i drugih resursa za
rukovanje, kontrolu, montau i dr. Generisanje putanje alata za obradu rezanjem se bazira na
definisanim zahvatima obrade tipskih tehnolokih oblika i/ili povrina za obradu, definisanom
obradnom modelu, definisanim proizvodnim resursima, kao i nainu pozicioniranja i stezanja
obradka na maini i u priboru. U okviru aktivnosti A43 vri se preciziranje parametara i
strategije obrade na maini, rada robota, AGV, itd., pri realizaciji operacija koje se definiu
upravljakim programom. Aktivnost A44 se odnosi na simulaciju, validaciju i generisanje
upravljakog programa. Ova aktivnost, zajedno sa drugim aktivnostima iz A4, moe da se
realizuje primenom CAM programskih sistema, gde se na kraju dobija upravljaki program. U
okviru ove aktivnosti moe da se izvri postprocesiranje upravljakih programa. U sluaju da
se tokom ovog procesa utvrdi potreba za odreenim korekcijama elemenata tehnolokog
procesa, alju se povratne informacije za realizaciju njihove korekcije.
Aktivnost A5, slika 5.14, predstavlja aktivnost simulacije tehnolokih i proizvodnih
procesa, primenom simulacione tehnike i odgovarajuih programskih sistema za simulaciju. U
okviru ove aktivnosti vri se definisanje neophodnih podataka koji se odnose na raspored
proizvodnih resursa, vremena, koliine i dr. Kao osnovni izlazni rezultat dobija se karta toka
proizvodnog procesa i model rasporeda opreme u pogonu prema projektovanim tehnolokim i
proizvodnim procesima. Posmatrana aktivnost A5 je dekomponovana na etiri subaktivnosti,
A51, A52, A53 i A54.
U okviru aktivnosti A51 vri se definisanje prostornog rasporeda proizvodnih resursa,
odnosno konfiguracija pogona i stvaranje odgovarajuih podloga za razvoj simulacionog
modela. U okviru aktivnosti A52 definie se vrsta transportnih sredstava i sistema za
rukovanje materijalom, kao i definisanje zahvata u okviru operacija transporta i rukovanja
materijalom. Rukovanje materijalom moe biti u okviru ili van radnog prostora obradnog i
tehnolokog sistema, odnosno izmeu razliitih obradnih i tehnolokih sistema.
130
NO.:
10
U okviru aktivnosti A53 vri se priprema i preciziranje vremena koja su neophodna za

simulaciju tehnolokih i proizvodnih procesa, kao to su osnovna i pomona vremena
operacija izrade, montae, kontrole, transporta i dr., pripremno-zavrna vremena, izgubljena
vremena, i dr. Aktivnost A54 se odnosi razvoj simulacionog modela i simulaciju tehnolokih i
proizvodnih procesa primenom simulacionih programskih sistema, ijom primenom se moe
izvriti i vrednovanje, odnosno izbor alternativnih tehnolokih i proizvodnih procesa.
Simulacijom ovih procesa moe se ostvariti poveanje produktivnosti, uravnoteenje procesa,
smanjenje zaliha, poveanje stepena iskorienja resursa, otklanjanje uskih grla, itd.
C1
Sadraji teholokog procesa
Karte operacija/instrukcije
Upravljaki programi
DEFINISANJE
PROSTORNOG
RASPOREDA
PROIZVODNIH
RESURSA
Definasana prostorna
struktura pogona
C1
A51
M2
I3
DEFINISANJE
VRSTE SISTEMA
ZA TRANSPORT I
RUKOVANJE
MATERIJALOM
Definisani resursi za transport

i rukovanje materijalom
C1
A52
M2
I4
PRECIZIRANJE
VREMENA U
PROIZVODNOM
PROCESU
A53
M5
Definisana vremena u
proizvodnom procesu
C1
SIMULACIJA
TEHNOLOKIH I
PROIZVODNIH
PROCESA
Proizvodni proces (O6)

O10
A54
Slika 5.14 Dijagram A5 Simulacija tehnolokih procesa

A6 predstavlja aktivnost vrednovanja i usvajanja tehnolokih procesa i odgovarajue
tehnoloke dokumentacije, slika 5.15. Ova aktivnost obuhvata odreivanje ili proraun
trokova proizvodnje, sumiranje potreba za proizvodnim resursima i novim procesima
NODE:
A5
TITLE:
SIMULACIJA TEHNOLOKIH
I PROIZVODNIH
PROCESA
NO.:
proizvodnje.
Isto tako u okviru ove aktivnosti
usvajaju
se finalne
preporuke za promenu
dizajna proizvoda, te se na kraju vri zavrno vrednovanje, usvajanje i arhiviranje
odgovarajue tehnoloke dokumentacije.
U okviru aktivnosti A61 vri se proraun ukupnih trokova proizvodnje, na osnovu svih
elemenata direktnih i indirektnih trokova. Aktivnost A62 se odnosi na preciziranje zahteva za
resursima, kao to su vremena zauzetosti opreme i ljudi, koliine pripremaka i drugih
proizvodnih resursa, oekivana iskorienost kapaciteta resursa, itd., kao neophodnih inputa
za planiranje i upravljanje proizvodnjom. Takoe se definiu zahtevi za novim proizvodnim
resursima i potrebe za osvajanjem novih tehnolokih i proizvodnih procesa. U okviru
aktivnosti A63 definiu se finalne preporuke za promenu dizajna proizvoda u cilju poveanja
stepena tehnologinosti proizvoda, odnosno redukcije vremena i trokova proizvodnje,
poveanja kvaliteta proizvoda, itd. Finalna aktivnost A64 se odnosi na usvajanje, overu i
arhiviranje tehnoloke dokumentacije. U okviru ove aktivnosti donose se konane odluke o
usvajanju tehnolokih procesa i druge dokumentacije na osnovu dobijenih rezultata,
ukljuujui i mogunost primene viekriterijumskih metoda odluivanja. Dobijena tehnoloka
dokumentacija se arhivira u odgovarajue arhive, odnosno baze podataka koje se mogu
koristiti za projektovanje tehnolokih procesa novih proizvoda ili reinenjering postojeih
proizvoda i procesa.
131
11

C1
Preliminarni
trokovi i vreme
Sadraj TP
Karte operacija
Karte toka
procesa
Upravljaki
programi
Trokovi
alata/pribora..
Proraunati trokovi
proizvodnje
ODREIVANJE
TROKOVA
PROIZVODNJE
C1
A61
M5
I3
Zahtevi za nabavku proizvodnih resursa
SUMIRANJE
POTREBA ZA
PROIZVODNIM
RESURSIMA I
PROCESIMA
Specifikacije proizvodnih
resursa
C1
A62
M2
I2
Zahtevi za promenu
dizajna proizvoda
FINALNE
PREPORUKE ZA
PROMENU
DIZAJNA
PROIZVODA
C1
Preliminarni tehn. procesi (O1)
A63
USVAJANJE,
OVERA I
ARHIVIRANJE
TEHNOLOKE
DOKUMENTACIJE
Procena trokova i vremena (O7)

Proraun trokova i vremena (O8)
Sadraj tehn. procesa (O3)

Zahtevi za resursima i procesima (O10)

Zahtevi za promenu dizajna proiz. (O11)
A64
Slika 5.15 Dijagram A6 Vrednovanje i usvajanje tehnolokih procesa i

tehnoloke dokumentacije
5.2.2.3
Zavrni osvrt na razvijeni model tehnoloke pripreme proizvodnje
Analiza mesta i znaaja tehnoloke pripreme proizvodnje u proizvodnim, odnosno CIM

sistemima, kao i zadataka koji se reavaju u okviru delokruga njenog rada pokazuje da
postavljeni opti model tehnoloke pripreme proizvodnje omoguuje njenu primenu u svim
vidovima projektovanja tehnolokih procesa i proizvodnje. Podrana okruenjem kao to je
optimizacija, vetaka inteligencija, viekriterijumsko vrednovanje proizvoda i procesa,
principi grupne tehnologije, kao i kvalitetna tehnoloka baza podataka i baza znanja,
omoguuju njenu primenu u simultanom, konceptualnom i kolaborativnom inenjerstvu,
odnosno u konvencionalnoj, digitalnoj i elektronskoj proizvodnji.
NODE:
A6
VREDNOVANJE I PRIHVATANJE TEHNOLOKIH PROCESA I TEHNO
TITLE:
U okviru razvoja posmatranog funkcionalnog modela tehnoloke pripreme, akcenat je

dat na tehnoloke procese izrade proizvoda, odnosno delova.
U okviru faze konceptualnog projektovanja tehnolokih procesa akcenat je dat na
tehnoloke procese izrade pripremaka oblikovanjem, kao i osnovne prethodne podloge
njihove izrade, dok je u daljim fazama usmeren na tehnoloke procese obrade skidanjem
materijala. Model aktivnosti proizvodnog sistema koji bi obuhvatio sve vrste procesa
proizvodnje sa odgovarajuim aktivnostima, bio bi veoma sloen zbog znaajnih razlika u
samoj prirodi ovih procesa, koje se najvie manifestuju u aktivnostima projektovanja
proizvoda i tehnolokih procesa njihove proizvodnje. Model aktivnosti ovakvog proizvodnog
sistema prikazan je u radu [26], ali sa manje detaljnim prikazom pojedinih aktivnosti, to je
upravo posledica prethodno navedenih razloga.
Procesi oblikovanja, kao to su procesi livenja, kovanja i dr. posmatrani su vie kao
primarni procesi za definisanje tehnolokih procesa izrade pripremaka, koji se potom
obrauju procesima obrade skidanjem materijala do finalnog proizvoda. Veliki broj procesa
oblikovanja proizvoda u znaajnoj meri su zavisni od kvaliteta projektovanih alata i
tehnolokih procesa njihove izrade. Aktivnosti projektovanja alata i tehnolokih procesa
njihove izrade se realizuju u okviru tehnoloke pripreme proizvodnje, pri emu se ovi alati
posmatraju kao bilo koji drugi proizvodi u pogledu realizacije aktivnosti tehnoloke pripreme
njihove proizvodnje.
U okviru tehnoloke pripreme proizvodnje, proizvodi se mogu posmatrati sa razliitog
nivoa funkcionalne strukture, kao sklopovi, podsklopovi, agregati ili kao pojedinani delovi. S
132
obzirom na nivo strukture moraju se posebno razmatrati tehnoloki procesi izrade delova i
tehnoloki procesi montae. U okviru razvijenog modela akcenat je dat na tehnoloku
pripremu izrade diskretnih, odnosno pojedinanih delova proizvoda.
Projektovanje tehnolokih procesa merenja i kontrole u prikazanom modelu tehnoloke
pripreme se nije detaljno razmatralo, jer bi koncepcija i sam model aktivnosti bili mnogo
sloeniji, ali su detaljno analizirani i ovakvi modeli aktivnosti. Tako, na primer u radu [84]
razmatran je samo model aktivnosti tehnolokih procesa kontrole, dok je u radu [302]
paralelno razmatran model aktivnosti detaljnog projektovanja tehnolokih procesa obrade
rezanjem i projektovanja tehnolokih procesa kontrole, pri emu je ovaj model
dekomponovan na dva podmodula za dva razliita naina izvoenja. Prvi model podrazumeva
projektovanje tehnolokih procesa izrade pre projektovanja tehnolokih procesa kontrole, dok
drugi podrazumeva integralno izvoenje ova dva procesa projektovanja.
U osnovi, opti model tehnoloke pripreme proizvodnje omoguuje primenu svih vrsta
CAPP sistema, kao to su generativni, vario-generativni i varijantni. Meutim, posmatrani
funkcionalni model tehnoloke pripreme proizvodnje orijentisan je pre svega za primenu
generativnih CAPP sistema, ali se uz odreene adaptacije moe uspeno primeniti i kod druge
dve vrste CAPP sistema. U nastavku su navedene osnovne razlike u primeni ovih sistema:
Na osnovu klasifikacije delova koja moe da se realizuje u okviru aktivnosti

prepoznavanja i izdvajanja tipskih tehnolokih oblika i/ili povrina dela, moe se
izvriti grupisanje delova u tehnoloke i/ili operacijske grupe delova.
Na osnovu karakteristika delova formiranih grupa, moe se izvriti izbor ili
projektovanje, odnosno modeliranje predstavnika grupe delova u obliku
kompleksnih delova.
U okviru specifikacije pripremaka, moe se izvriti izbor ili projektovanje
grupnih pripremaka.
Projektovanje grupnih tehnolokih procesa se moe realizovati na bazi
kompleksnog dela i odgovarajueg grupnog pripremka, na principima grupne
tehnologije.
U okviru izbora proizvodnih resursa, moe se izvriti izbor ili projektovanje
grupnih alata, pribora, merila i ureaja, koje je mogue primeniti pri izradi vie
delova iz formirane grupe.
Aktivnost generisanja upravljakih programa moe da se realizuje primenom
parametarskog programiranja, ijim preciziranjem se mogu dobiti upravljaki
programi za konkretne delove.
U okviru aktivnosti simulacije tehnolokih i proizvodnih procesa, podaci o
vremenima operacija, neophodnom broju resursa mogu da se dobiju na osnovu
preciziranih operacija za sve delove iz grupe, ili primenom ekspertskih metoda
kao to je grafoanalitika metoda slinosti ili metoda zasnovana na
reprezentima tehnoloke grupe, to je prikazano u [264] i [266].
Prikazani opti i njegov funkcionalni model predstavljaju dobru osnovu za razvoj

odgovarajueg automatizovanog sistema tehnoloke pripreme proizvodnje. Isto tako,
dekomponovani dijagrami tehnoloke pripreme, koji se odnose na konceptualno, makro i
mikro projektovanje tehnolokih procesa omoguuju razvoj odgovarajuih automatizovanih
podsistema ili modula za njihovu pojedinanu primenu u praksi.
133
6.0 LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
Adithan, M.: Process Planning and Cost Estimation, New Age International (P) Limited,
Publisher, New Delhi, 2007, ISBN 978-81-224-2655-7.
Algeo, M.E., Feng, S.C., Ray, S.R.: A state-of-the Art Survey on Product Design and Process
Planning Integration Mechanism, NIST Interagency Report 5548, National Institute of
Standards and Technology, 1994.
Alting, L., Zhang, H.: Computer Aided Process Planning the State-of-the-art Survey,
International Jurnal of Production Research, 1989, Vol. 27, No. 4, pp. 553-585, ISSN 00207543.
Alting, L.: Manufacturing Engineering Processes, Marcel Dekker Inc., University of Rhode
Island, New York, 1994, ISBN 978-0824791292.
Amaitik, S.M., Kilic, S.E.: An Intelligent Process Planning System For Prismatic Parts Using
STEP Features, International Journal of Advanced Manufacturing Technology, 2007, Vol. 31,
No. 9-10, pp. 978-993, ISSN 0268-3768.
Amaitik, S.M., Kilic, S.E.: STEP-based Feature Modeller for Computer-aided Process
Planning, International Journal of Production Research, 2005, Vol. 43, No. 15, pp. 3087-3101,
ISSN 0020-7543.
Amirov, J.D.: Tehnologinost konstrukciji izdelija, Spravonik, Mainostrojenije, Moskva,
1990, ISBN 5-217-01121-1.
Ang, C.L., Luo, M., Gay, R.K.L.: Automatic Generation of IDEF Model, Journal of Intelligent
Manufacturing, 1994, Vol. 5, No. 2, pp. 79-92, ISSN 0956-5515.
Anii, Z.: Razvoj i menadment proizvoda u toku ivotnog ciklusa, Fakultet tehnikih nauka,
Novi Sad, 2011.
ANSI, Dimensional Measuring Interface Standard, DMIS 5.0 Standard, Part 1, ANSI/CAM-I
105.0-2004, Part 1. 2004.
Anti, R., Mitrovi, R., Stefanovi, S.: Osnove razvijenog Fuzyy CAPP sistema, Zbornik radova
31. Jupiter konferencije, 18. simpozijum CAD/CAM, Mainski fakultet, Beograd, 2005, str.
2.85-2.88, ISBN 978-86-7083-508-8.
Antoli, D.: Procena vremena izrade proizvoda regresionim modelima, Magistraski rad,
Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb, 2007.
Anjard, R.P.: Computer Integrated Manufacturing: A Dream Becoming a Reality, Industrial
Management and Data Systems, 1995, Vol. 95, No. 1, pp. 34, ISSN 0263-5577.
Arsovski, S., Arsovski, Z., Perovi, Z.: Razvoj CIM sistema, CIM monografije, CIM centar,
Mainski fakultet, Kragujevac, 1995, ISBN 86-427-0461-6.
Arsovski, Z.: Informacioni sistemi, CIM edicija, Mainski fakultet, Kragujevac, 2000, ISBN 8680581-36-4.
Ashby M.F.: Materials Selection in Mechanical Design, 3rd edition, Butterworth-Heinemann,
2005, ISBN 0-7506-6168-2.
ASM Handbook, Material Selection and Design, Vol. 20, ASM, Ohio, 1997, ISBN 0-87170386-6.
Attaran, M.: CIM: Getting Set for Implementation, Industrial Management and Data Systems,
1997, Vol. 97, No. 1-2, pp. 39, ISSN 0263-5577.
Babi B., Nei, N., Miljkovi, Z.,: A Review of Automated Feature Recognition With Rulebased Pattern Recognition, Computers in Industry, 2008, Vol. 59, No. 4, pp. 321-337, ISSN
0166-0615.
134
9.0 Literatura
[20] Babi, B.: Projektovanje tehnolokih procesa, Mainski fakultet, Beograd, 1999, ISBN 867083-356-5.
[21] Backlund, A.: The Definition of System, Kybernetes, 2000, Vol. 29, No. 4, pp. 444451, ISSN
0368-492X.
[22] Bai, G., Zhang, C., Wang, B.: Optimization of Machining Datum Selection and Machining
Tolerance Allocation with Genetic Algorithms, International Journal of Production Research,
2000, Vol. 38, No. 6, pp. 1407-1424, ISSN 0020-7543.
[23] Bali, J., Korosec, M.: Intelligent Tool Path Generation for Milling of Free Surfaces Using
Neural Networks, International Journal of Machine Tools and Manufacture, 2002, Vol. 42, No.
10, pp. 1171-1179, ISSN 0890-6955.
[24] Bangsow, S.: Manufacturing Simulation with Plant Simulation and SimTalk, Springer-Verlag,
Berlin, 2010, ISBN 978-3-642-05073-2.
[25] Banjac, D.: Tehnoloki postupci i alati - II deo, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, 1975.
[26] Barkmeyer, E.J. editor and other: SIMA Reference Architecture Part 1: Activity Models, The
National Institute of Standards and Technology Internal Report 5939, Gaithersburg, Maryland,
1996.
[27] BenKhalifa, R., BenYahia, N., Zghal A.: Integrated Neural Networks Approach in CAD/CAM
Environment for Automated Machine Tools Selection, Journal of Mechanical Engineering
Research, 2010, Vol. 2, No. 2, pp. 25-38, ISSN 2141-2383.
[28] Birkofer, H.: The Future of Design Methodology, Springer-Verlag, London, 2011, ISBN 978-085729-614-6.
[29] Bjorke, O., Myklebust, O.: IMPPACT-Integrated Modelling of Products and Processes Using
Advanced Computer Technologies, Tapir, Trondheim, Norway, 1992, ISBN 978-8251909730.
[30] Bo, Z.W., Hua, L.Z., Yu, Z.G.: Optimization of Process Route by Genetic Algorithms, Robotics
and Computer-lntegrated Manufacturing, 2006, Vol. 22, No. 2, pp. 180-188, ISSN 0736-5845.
[31] Bobrek, M., Tanasi, Z., Travar, M.: Procesna organizacija, Mainski fakultet, Banja Luka,
2007, ISBN 978-99938-39-16-3.
[32] Boothroyd G., Dewhurst P., Knight, W.: Product Design for Manufacture and Assembly, 2nd
edition, Marcel Dekker, New York, 2002, ISBN 978-0824705848.
[33] Boothroyd, G., Dewhurst, P. Knight, W.: Product Design for Manufacture and Assembly,
Marcel Dekker Inc., New York, 1994, ISBN 978-0824791766.
[34] Borojevi, S., Jovievi,V., Jokanovi, S.: Modeling, Simulation and Optimization of Process
Planning, Journal of Production Engineering, 2009, Vol. 12, No. 1, pp. 8790, ISSN 18214932.
[35] Bralla, J. G.: Design for Manufacturability Handbook, 2nd Edition. McGraw-Hill, New York,
1998, ISBN 978-0-07-007139-1.
[36] Brown, R.L.E.: Design and Manufacturing of Plastics Parts, John Wiley & Sons, New York,
1980, ISBN 978-0471053248.
[37] Burbidge, J.L.: The introduction of group technology, Heinemann, London, 1978, ISBN 9780470123003.
[38] Cay, F., Chassapis, C.: An IT View on Perspectives of Computer Aided Process Planning
Research, Computers in Industry, 1997, Vol. 34, No. 3, pp. 307-337. ISSN 0166-3615.
[39] Chan, K., King, C., Wright, P.: COMPASS: Computer Oriented Materials, Processes and
Apparatus Selection Systems, Journal of Manufacturing Systems, 1988, Vol. 17, No. 4, pp. 275286, ISSN 0278-6125.
[40] Chang, P.T., Chang, C.H.: An Integrated Artificial Intelligent Computer-aided Process
Planning System, International Journal of Computer Integrated Manufacturing, 2000, Vol. 13,
No. 6, pp. 483-497, ISSN 0951-192X.
[41] Chang, T-C., Wysk, R.A., Wang, H-P.: Computer-aided Manufacturing, 3rd Edition, PrenticeHall, New York, 2005, ISBN 0131429191.
135
9.0 Literatura
[42] Che Zainal Abidin Nik Mohd Farid: Incorporating Design for Manufacture and Assembly
Methodologies Into the Design of a Modified Spark Plug, Masters thesis, Universiti Teknologi
Malaysia, Faculty of Mechanical Engineering, 2007.
[43] Chen, Y., Huang, Z., Chen, L., Wang, O.: Parametric Process Planning Based on Feature
Parameters of Parts, International Journal of Advanced Manufacturing Technology, 2006, Vol.
28, No. 7-8, pp. 727-736, ISSN 0268-3768.
[44] Cheng, K., Bateman, R.J.: e-Manufacturing: Characteristics, Applications and Potentials,
Progress in Natural Science, Elsevier Science Ltd., 2008, Vol. 18, No. 11, pp. 1323-1328, ISSN
1002-0071.
[45] Chirachavala, C.: Enterprise Integration for Small to Medium Enterprises, MEng Thesis,
University of South Australia, Mawson Lakes, Australia, 2001.
[46] Chryssolouris, G.: Manufacturing Systems: Theory and Practice, Springer Science and Business
Media, Inc., New York, 2006, ISSN 978-0387-25683-2.
[47] Chung, D.H., Suh,S.H.: ISO 14649-based Nonlinear Process Planning Implementation for
Complex Machining, Computer-Aided Design, 2008, Vol. 40, No. 5, pp. 521-536, ISSN 00104485.
[48] Committee on Visionary Manufacturing Challenges Board on Manufacturing and Engineering
Design Commission on Engineering and Technical Systems National Research Council. In:
Visionary manufacturing challenges for 2020, Washington, DC: National Academy Press, 1998.
[49] Conrad, K.J.: Grundlagen der Konstruktionslehre, Hansen-Verlag, Mnhen, 1998, ISBN 978-3446-41408-2.
[50] Corrado, P. Design for Manufacturing: A structured Approach, Butterworth-Heinemann,
Woburn, MA, 2001, ISBN (10) 0-7506-7341-9.
[51] Coward, D.G.: Manufacturing Management- Learning Through Case Studies, MacMillan, 1998,
ISBN 978-0333647776.
[52] Crandell B., Masui T.: e-Manufacturing Requirements, Proceedings of SEMI e-Manufacturing
Workshop, Tokyo, Japan, 2001.
[53] Creese, R.C., Moore. L.T.: Cost Modeling for Concurrent Engineering, Cost Engineering, 1990,
Vol. 32, No. 6, pp. 23-27, ISSN 0274-9696.
[54] Creese, R.C.: Introduction to Manufacturing Processes and Materials, Marcel Dekker, Inc.,
New York, 1999, ISBN 0-8247-9914-3.
[55] osi, I., Mili, D., elija, D.: Montani sistemi prirunik za vebe, Fakultet tehnikih nauka,
Novi Sad, 1991, ISBN 86-7621-042-X.
[56] osi, P.: Planiranje procesa u Web okruenju, Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb,
http://ptp.fsb.hr (preuzeto 10.05.2010)
[57] Dangayach, G.S., Pathak, S.C., Sharma A.D.: Advanced Manufacturing Technology: A Way of
Improving Technological Competitiveness, International Journal of Global Business and
Competitiveness, 2006, Vol. 2, No. 1, pp. 1-8, ISSN 1059-5422.
[58] Dargie, P.P., Parmeshwar, K., Wilson, W.R.D.: MAPS-1: Computer-Aided Design System for
Preliminary Material and Manufacturing Process Selection, Journal of Mechanical Design,
Transactions of the ASME, 1982, Vol. 104, pp. 126-136. ISSN 0161-8458.
[59] Dai, P.: Put ka drutvu znanja i trendovi evropske RTD misije, asopis IMK-14 Istraivanje i
razvoj, Vol. 24-25, No. 1-25, pp.77-92, Kruevac, 2006, ISSN 0354-6829.
[60] Deb, K.: Multi-objective Optimization Using Evolutionary Programming, Wiley, London, 2001,
ISBN 978-0-471-87339-6.
[61] Deb, S., Ghosh, K., Paul, S.: A Neural Network Based Methodology for Machining Operations
Selection in Computer-aided Process Planning for Rotationally Symmetrical Parts, Journal of
Intelligent Manufacturing, 2006, Vol. 17, No. 5, pp. 557-569, ISSN 0956-5515.
[62] Denkena, B., Shpitalni, M., Kowalski, P., Molcho, G., Zipori, Y.: Knowledge Management in
Process Planning, 2007, Annals of the CIRP, Vol. 56, No. 1, pp. 175180, ISSN 0007-8506.
136
9.0 Literatura
[63] Depinice, P., Amara, H., Hacoet, J. Y.: May Human Intervention Improve the CAPP System
Abilities?, International Journal of Production Engineering and Computers, 2002, Vol. 4, No. 4,
pp. 29-39, ISSN 1450-5096.
[64] Design for Assembly Software, Boothroyd Dewhurst, Inc., http://www.dfma.com
[65] Devedi, G.: Softverska reenja CAD/CAM sistema, Mainski fakultet, Kragujevac, 2004.
ISBN 86-80581-67-4.
[66] Devireddy, C.R., Eid, T., Ghosh, K.: Computer-aided Process Planning for Rotational
Components Using Artificial Neural Networks, International Journal of Agile Manufacturing,
2002, Vol. 5, No. l, pp. 27-49, ISSN 1536-2639.
[67] Ding, L., Yue, Y., Ahmet, K., Jackson, M., Parkin, R.: Global Optimization of a Feature-based
Process Sequence Using GA and ANN Techniques, International Journal of Production
Research, 2005, Vol. 43, No. 15, pp. 3247-3272, ISSN 0020-7543.
[68] Dorador, J.M., & Young, R.I.M.: Application of IDEF0, IDEF3 and UML Methodologies in the
Creation of Information Models, International Journal of Computer Integrated Manufacturing,
2000, Vol. 13, No. 5, pp. 430-445, ISSN 0951-192X.
[69] api, M.: Evidencioni sistemi u razvoju proizvoda i procesa, Monografija br.9 iz serije
Inteligentni tehnoloki sistemi, Lola Institut, Beograd, 2005, ISBN 978-86-906973-0-6.
[70] ElMaraghy A.H.: Evolution and Feature Perspectives of CAPP, Annals of CIRP, 1993, Vol. 42,
No. 2, pp. 739-751, ISSN 0007-8506.
[71] Esawi, A.M.K., Ashby, M.F.: Computer-Based Selection of Manufacturing Processes: Methods,
Software and Case Studies, Proceedings of the Institution of Mechanical Engineers. Part B:
Journal of Engineering Manufacture, 1998, Vol. 212, No. 8, pp. 595-610, ISSN 0954-4054.
[72] Evbuomwan, N.F.O., Sivaloganathan, S., Jebb, A.: Concurrent Materials and Manufacturing
Process Selection in Design Function Deployment, Concurrent Engineering: Research and
Applications, 1995, Vol. 3, No. 2, pp. 135-143, ISSN 1063-293X.
[73] Eversheim, W., Schneewind, J.: Computer-Aided Process Planning State of the Art and
Future Development, Robotics & Computer-Integrated Manufacturing, 1993, Vol. 10, No. 1/2,
pp. 65-70, ISSN 0736-5845.
[74] Fagerstrom, J., Moestam-Ahlstrom, L.: Demands on Methods for Development Work Focused
on Concurrent Engineering, Proceedings of International Conference on Production Research,
Prague, 2001, ISBN 80-02-01438-3.
[75] Farris, J., Selection of Processing Sequences and Materials During Early Product Design, Ph.D
Thesis, University of Rhode Island, 1992.
[76] Febransyah, A.: A Feature-based Approach to Automating High-Level Process Planning,
Doctoral thesis, Faculty of North Carolina State University, 2001.
[77] Feng, S., Song, E.: Information Modeling on Conceptual Design Integrated with Process
Planning, Proceedings of Symposia for Design For Manufacturability, International Mechanical
Engineering Congress and Exposition, Orlando, Florida, 2000, pp. 160-168.
[78] Feng, S., Song, E.: Preliminary Design and Manufacturing Planning Integration Using
Intelligent Agents, 7th International Conference on Computer Supported Cooperative Work in
Design (CSCWiD), Rio de Janeiro, 2002, pp. 270-275.
[79] Feng, S., Stouffer, K.A., Jurrens, K.K.: Manufacturing planning and predictive process model
integration using software agents, Advanced Engineering Informatics, 2005, Vol. 19, No. 2, pp.
135-142, ISSN 1474-0346.
[80] Feng, S., Zhang Y.: Conceptual Process Planning A definition and functional decomposition,
Manufacturing Science and Engineering, Proceedings of the International Mechanical
Engineering Congress and Exposition, 1999, Vol. 10, pp. 97-106.
[81] Feng, S.: A machining process planning activity model for system integration, Journal of
Intelligent Manufacturing, 2003, Vol. 14, No.6, pp. 527-539, ISSN 0956-5515.
[82] Feng, S.: Open Systems Interface Specification for Machining Process Planning Integration,
Proceedings of the 12th International Conference on CAD/CAM, Robotics, and Factories of
Future, London, England, August 14-16, 1996, ISBN 978-1898253037.
137
9.0 Literatura
[83] Feng, S.C.: A Machining Process Planning Activity Model for Systems Integration, NISTIR
5808, National Institute of Standards and Technology (NIST), Gaithersburg, 1996.
[84] Feng, S.C.: Dimensional Inspection Planning Based on Product Data Standards, NISTIR 5183,
National Institute of Standards and Technology (NIST), Gaithersburg, 1993.
[85] Ferreira P.M., Lu, S.C.-Y., Zhu, X.: Conceptual Model for Process Planning. Consortium for
Advanced Manufacturing International (CAM-I): Arlington, Texas, 1990.
[86] Filetin, T.: Izbor materijala pri razvoju proizvoda, Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb,
2000, ISBN 953-6313-33-2.
[87] FIPS Publication 183: Integration Definition for Function Modeling (IDEF0), 1993.
http://www.itl.nist.gov/fipspubs/idef02.doc. (preuzeto 15.06.2011)
[88] Fowler, J.: STEP for Data Management Exchange and Sharing, Technology Appraisals Ltd.,
Twickenham, UK, 1995, ISBN 1-871802-36-9.
[89] Gatalo, R., Navalui, S., Zeljkovi, M.: CAD/CAM tehnologije pogled u budunost, Zbornik
radova 8. Meunarodne konferencije fleksibilne tehnologije MMA, Fakultet tehnikih nauka,
Novi Sad, 2003, str. 85-86.
[90] Gatalo, R., Zeljkovi, ., Zeljkovi, M., Hodoli, J.: Manufacturing Process Planning Based on
the Principles of Expert System Building, within SAPOR-S System fo Automated NC
Programming, Advancement of Intelligent Production, JSPE Publication, Series No. 1, pp. 106111, Elsevier Science B. V., Amsterdam, Tokyo, 1994.
[91] Giachetti, R.E.: A Decision Support System for Material and Manufacturing Process Selection,
Journal of Intelligent Manufacturing, Vol. 9, No. 3, 1998, pp. 265-276, ISSN 0956-5515.
[92] Godec, D.: Doprinos sustavnosnom razvoju kalupa za injekciono preanje plastomera,
Magistarski rad, Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb, 2000.
[93] Grieves, M.: Product Lifecycle Management, Driving Next Generation of the Lean Thinking,
McGraw-Hill, New York, 2005, pp.32-44, ISBN 0071452303.
[94] Grzesik, W.: Advanced Machinning Processes of Metallic Materials - Theory, Modelling and
Applications, Elsevier Science Ltd., 2008, ISBN 978-0-080-44534-2.
[95] Gunasekaran, A., Virtanen, I., Martikainen, T., Yli-Olli, P.: The Design of Computer-Integrated
Manufacturing Systems, International Journal of Production Economics, 1994, Vol. 34, No. 3,
pp. 313327, ISSN 0925-5273.
[96] Gupta S.K., Nau S.K.: A Systematic Approach for Analyzing the Manufacturability of Machined
Parts, Computer Aided Design, 1995, Vol. 27, No. 5, pp.343-352, ISSN 0010-4485.
[97] Gupta, S.K., Regli, W.C., Das, D., Nau, D.S.: Automated Manufacturability Analysis: a Survey;
Research in Engineering Design, 1997, Vol. 9. pp. 168190, ISSN 0934-9839.
[98] HMida, F., Martin, P., Vernadat F.: Cost Estimation in Mechanical Production: the Cost Entity
Approach Applied to Integrated Product Engineering, International Journal of Production
Economics, 2006, Vol. 103, No. 1, pp. 17-35, ISSN 0925-5273.
[99] Halevi, G., Weill, R.D.: Principles of Process Planning A Logical Approach, Chapman &
Hall, Inc., 1995, ISBN 978-0412543609.
[100] Ham, I., Hitomi, K., Yoshida, T.: Group technology, Application to Production Management,
Kluwert-Nijhoff Publishing, Boston, 1985, ISBN 0-89838-090-1.
[101] Ham, I., Lu, S.C.-Y.: Computer-Aided Process Planning: The Present and the Future, Annals
of CIRP, 1988, Vol. 37, No. 2, pp. 591-601, ISSN 0007-8506.
[102] Hammer, M., Champy, J.: Reengineering the Corporation. A Manifesto for Business Revolution.
Hammer and James Company, New York, 1993.
[103] Han, J., Pratt, M., Regli, W.C.: Manufacturing Feature Recognition From Solid Models: A
status report, IEEE Transaction on robotics and automation, 2000, Vol. 16, No. 6, pp. 782-796.
ISSN 1042-296X.
[104] Hannam, R.: Computer Integrated Manufacturing: From Concept to Realisation, AddisonWesley, Reading, MA, 1997, ISBN 0-201-17546-0.
138
9.0 Literatura
[105] Harrington, J.: Computer Integrated Manufacturing, Industrial Press, New York, 1973.
[106] Haudrum, J.: Creating the Basis for Process Selection in the Design Stage, Ph.D. dissertation,
Institute of Manufacturing Engineering, Technical University, Denmark, 1994.
[107] Hauschild, M., Jeswiet, J., Alting, L.: Design for Environment Do We Get the Focus Right?,
Annals of CIRP, 2004, Vol. 53, No. 1, pp. 14, ISSN 0007-8506.
[108] Hauschild, M., Jeswiet, J., Alting, L.: From Life Cycle Assessment to Sustainable Production:
status and perspectives, Annals of CIRP, 2005, Vol. 54, No. 2, pp 7087, ISSN 0007-8506.
[109] Hercigonja, I.: Tehnika priprema proizvodnje, Privredni pregled, Beograd, 1963.
[110] Herrmann, J.A, Cooper, J., Gupta, S.K, Hayes, C.C., Ishii, K., Kazmer, D., Sandborn, P.A.,
Wood, W.A.: New Directions In Design For Manufacturing, Proceedings of the 8th Design and
Engineering Technical Conference, DETC 2004-57770, Salt Lake City, Utah, 2004, pp. 853861, ISBN 0-7918-4696-2.
[111] Hodoli, J., Matin,, I., Stevi, M., Vukeli, .: Development of Integrated CAD/CAE System of
Mold Design for Plastics Injection Molding, Materiale Plastice, 2009, Vol. 46, No. 3, pp. 236242, ISSN 0025-5289.
[112] Hodoli, J., Vukeli, .: Pribori, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, 2008, ISBN 978-86-7892121-6.
[113] ICAM, Integrated Computer-Aided Manufacturing: Architecture Part III, Vol. VI Composite
Information Model of "Manufacture Product" (MFGI), Wright-Patterson AFB, Ohio. AFWALTR-82-4063, 1983.
[114] IGES. Initial Graphics Exchange Specification (IGES), http://ts.nist.gov/standards/iges/
[115] Integrated DEFinition method, http://www.idef.com (preuzeto 15.06.2011)
[116] Ishii, K.: Design for Manufacturability Course, Department of Mechanical Engineering,
Stanford University, 1999.
[117] Ishii, K.: Modeling of Concurrent Engineering Design, In Kusiak, A.(Ed.), Concurrent
Engineering: Automation, Tools and Techniques, John Wiley & Sons, Inc., 1993, pp. 19-39,
ISBN 978-0-471-55492-9.
[118] ISO 10303-203: Industrial automation systems and integration Product data representation
and exchange Part 203: Application Protocols: Configuration controlled 3D design. 2007.
and exchange - Part 214: Application Protocal: Core data for automotive mechanical design
processes, 2001.
[120] ISO 10303-219, Industrial automation systems and integration-Product data representation and
exchange-Part 219: Application protocol: Dimensional inspection information exchange. 2004.
and exchange - Part 224: Application protocol: Mechanical product definition for process
planning using machining features, 2006.
and exchange - Part 238: Application Protocols: Application interpreted model for
computerized numerical controllers, 2004.
and exchange - Part 240: Application protocol:Process plans for machined products. 2005.
[124] ISO 14649-1, Data model for Computerized Numerical Controllers: Part 1 Overview and
fundamental principles, 2002.
[125] ISO 6983/1, Numerical control of machines Program format and definition of address words
Part 1: Data format for positioning, line and contouring control systems, 1982.
[126] ISO/FDIS 10303-213, Product data representation and exchange Part213: Application
Protocols: Nimerical Control Process Plans for Machined Parts, Draft ISI standard, 1995.
[127] Jennings, N.R., Wooldridge, M. J.: Applications of Intelligent Agents, In Jennings, N.R.,
Wooldridge M.J., (Ed.): Agent Technology: Foundations, Applications, and Markets, Springer,
Berlin, 1998, pp. 328, ISBN 978-3540635918.
139
9.0 Literatura
[128] Jin, Y.: Engineering Design Theory and Methodology, Department of Mechanical Engineering,
University of Southern California, Los Angeles, 1998.
[129] Jockovi, M., Ognjanovi, Z., Stankovski, S.: Vetaka inteligencija, inteligentne maine i
sistemi, Krug, Beograd, 1997.
[130] Joo, J., Yi, G.R., Cho, H.B., Choi, Y.S.: Dynamic Planning Model for Determining Cutting
Parameters Using Neural Networks in Feature_based Process Planning, Journal of Intelligent
[131] Jovanovi, V., Tomovi, M., Filipovi, S.: Internetom podrana saradnja u distribuiranim
proizvodnim sistemima, Zbornik radova 33. Jupiter konferencije, 26. Simpozijum CIM u
strategiji tehnolokog razvoja industrije prerade metala, Zlatibor, 2007, pp. 1.26-1.31, ISBN
978-86-7083-592-4.
[132] Jovanovi, V., Tomovi, M., Filipovi, S.: Uvod u digitalnu proizvodnju, Proceedings of XIV
International Scientific Conference on Industrial Systems (IS'08), Faculty of Technical Science,
Novi Sad, 2008, ISBN 978-86-7892-135-3.
[133] Jovievi, V.. Automatizacija projektovanja tehnolokih procesa, Monografija, Mainski
fakultet, Banja Luka, 2002, ISBN 99938-623-4-7.
[134] Jovievi, V.: Projektovanje tehnolokih procesa, Mainski fakultet, Banja Luka, 2005, ISBN
99938-39-05-1.
[135] Kalajdi, M.: Tehnologija mainogradnje, Mainski fakultet, Beograd, 2002.
[136] Kamrani, K.A., Sferro, P., Handelman, J.: Critical Issues in Design and Evaluation of Computer
Aided Process Planning System, Computers and Industry Engineering, 1995, Vol. 29, No. 1-4,
pp. 619-623, ISSN 0360-8352.
[137] Kang, M., Han, J., Moon, J.G.: An Approach For Interlinking Design and Process Planning,
Journal of Materials Processing Technology, 2003, Vol. 139, No. 1-3 spec., pp. 589 595, ISSN
0924-0136.
[138] Kesavan, R., Elanchezhian, C., Vijaya Ramnath, B.: Proces Planning and Post Estimation, New
age International (P) Limited Publisher, New Delhi, 2009,. ISBN 978-81-224-2941-1.
[139] Kess van Luttervelt: Research Challenges in CAPP, Production Engineering and Computers,
2002,Vol. 4, No. 5, Faculty of Mechanical Engineering, Belgrade, pp. 5-18, ISSN 1450-5096.
[140] Kikojevi, Babi, J.: Razvoj sistema za automatizovano projektovanje tehnolokih procesa za
klasu rotacionih delova, Magistarski rad, Mainski fakultet, Beograd, 2002.
[141] Ko, M., Ni, J., Lee, J., Bandyopadhyay, P.: Introduction to e-Manufacturing, The Industrial
Information Technology Handbook, Chapter 97, CRC Press, 2005, pp. 97.1-97.9, ISBN 0-84931985-4.
[142] Kochan, D.: Fertigugsprozessgestaltung und Informations-ferarbeitung, VEB Verlag Technik,
Berlin, 1977.
[143] Kuric, I., Matuszek, J., Debnar, R.: Computer Aided Process Planning in Machinery Industry,
Politechnika Lodzka, Bielsko-Biata, 1999, ISBN 83-87087-00-9.
[144] Lau, H.C.W., Lee, C:K:M:; Jiang, B., Hui, I:K:, Pun, K.F.: Development of a Computer
Integrated System to Support CAD to CAPP, International Journal of Advanced Manufacturing
Technology, 2005, Vol. 26, No. 9-10, pp. 1032-1042, ISSN 0268-3768.
[145] Law, A.M., Kelton, W.D.: Simulation Modeling and Analysis, 3rd edition, McGraw-Hill, New
York, 2000, ISBN 978-0071165372.
[146] Lawson, M., Karandikar, H.M.: A survey of Concurrent Engineering, Concurrent Engineering:
Research and Applications, 1994, Vol. 2, No. 1, pp. 1-6, ISSN 1063-293X.
[147] Layer, A., Ten Brinke, E., Van Houten, F., Kals, H., Haasis, S.: Recent and Future Trends in
Cost Estimation, International Journal of Computer Integrated Manufacturing, 2002, Vol. 15,
No. 6, pp. 499510, ISSN 0951-192X.
[148] Lenau, T.: The Missing Element in Design for Manufacture, Annals of the CIRP, Vol. 45, No.1,
1996, pp. 105-108, ISSN 0007-8506.
140
9.0 Literatura
[149] Leung, H.C.: Annotated Bibliography on Computer-Aided Process Planning, International

Journal of Advanced Manufacturing Technology, 1996, Vol. 12, No. 5, pp. 309-329, ISSN
0268-3768.
[150] Li, W.,D., Ong, S.K., Nee, A.Y.C.: Integrated and Collaborative Product Development
Environment, World Scientific, Singapore, 2006, ISBN 981-256-680-5.
[151] Li, W.D., Ong, S.K., Nee, A.Y.C.: Hybrid Genetic Algorithm and Simulated Annealing
Approach for the Optimization of Process Plans for Prismatic Parts, International Journal of
Production Research, 2002, Vol. 40, No. 8, pp. 1899-1922, ISSN 0020-7543.
[152] Li, W.D., Qiu, Z.M.: State-of-the-art Technologies and Methodologies for Collaborative
Product Development Systems, International Journal of Production Research, Taylor & Francis,
2006, Vol. 44, No. 13, pp. 2525-2559, ISSN 0020-7543.
[153] Lindsay, K.: Automated Airframe Assembly Program, Vol. 1., Wright Laboratory, WrightPatterson Air Force Base: Ohio, 1992.
[154] Liu, D., Sacco, M., Boer, C.R.: Distributed CAD/CAPP/CAM integration based on STEP-PDM
schema and CORBA-compliant PDM enablers, Proccedings of International Conference on eCommerce Engineering, China, 2001, ISBN 7-900066-54-3.
[155] Lu, L., Ang, C.L. & Robert, K.L.G.: Integration of Information Model (IDEF1) with Function
Model (IDEF0) for CIM Information System Design, Expert Systems with Applications, 1996,
Vol. 10, No. 3-4 , pp. 373380, ISSN 0957-4174.
[156] Luki, D., Miloevi, M., Todi, V.: Koncept savremene tehnoloke pripreme proizvodnje,
Zbornik radova 36. Jupiter konferencije sa meunarodnim ueem - 38. Simpozijum
Upravljanje proizvodnjom u industriji prerade metala, Mainski fakultet, Beograd, 2010, str.
4.58-4.63, ISBN 978-86-7083-696-9.
[157] Luki, D., Todi, V., Miloevi M.: Model sistema za automatizovano projektovanje
tehnolokih procesa izrade alata za brizganje plastike, Zbornik radova 9. Meunarodne
konferencije Fleksibilne tehnologije MMA, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, 2006, str. 107108, ISBN 86-85211-96-4.
[158] Luki, D., Todi, V., Miloevi, M.: Model of modern technological production preparation,
Journal Proceedings in Manufacturing Systems, 2010, Vol. 5, No. 1, pp. 15-22, Bucharest, ISSN
2067-9238.
[159] Luki, D., Todi, V., Miloevi, M.: Neke karakteristike razvoja i primene CAPP sistema,
Zbornik radova 34. Jupiter konferencije sa meunarodnim ueem - 36. Simpozijum
Upravljanje proizvodnjom u industriji prerade metala, Mainski fakultet, Beograd, 4.-5. Jun,
2008, str. 4.49- 4.54, ISBN 978-86-7083-628-0.
[160] Luki, D., Todi, V., Miloevi, M.: Prilaz razvoju integrisanog CAPP sistema za izradu alata
za brizganje plastike, Zbornik radova 33. Jupiter konferencije sa meunarodnim ueem - 20.
Simpozijum CAD/CAM, Mainski fakultet u Beogradu, Zlatibor, 15.-17. Maj, 2007, str. 2.1032.108, ISBN 978-86-7083-592-4.
[161] Luki, D.: Primena STEP standarda u proizvodnom procesu, Seminarski rad, Fakultet tehnikih
nauka, Novi Sad, 2005.
[162] Luki, D.: Razvoj sistema za automatizovano projektovanje tehnolokih procesa izrade alata za
brizganje plastike, Magistarska teza. Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, 2007.
[163] Luanin, O.: Prilog integraciji CAD sistema u eksperimentalni sistem za simultano
projektovanje na bazi STEP modela proizvoda, Magistarski rad, Fakultet tehnikih nauka, Novi
Sad, 2002.
[164] Magrab, E.B.: Integrated Product and Process Design and Development, CRC Press, Inc., Boca
Raton, FL, 1997, ISBN: 0-8493-8483-45.
[165] Majstorovi, V., Hodoli, J.. Numeriki upravljane merne maine, Fakultet tehnikih nauka,
Institut za proizvodno mainstvo, Novi Sad, 1998, ISBN 86-499-0091-7.
[166] Mani, M.: Ekspertni sistem za projektovanje tehnolokih procesa pri rezanju u obradi
rotacionih delova, Doktorska disertacija, Mainski fakultet, Ni, 1995.
141
9.0 Literatura
[167] Manufacturing Infrastructure: Enabling the Nations Manufacturing Capacity, published by the
National Science and Technology Council, 1997.
[168] Marcicin, J-N.: Computer Aided Production Engineering (CAPE) as Subsystem of CIM, WEB
Journal - CA Systems in Production Process Planning, 2002, ISSN 1355-3799.
http://fstroj.utc.sk/journal/engl/papers/027_2002.pdf
[169] Markovi, A.: Objektno orjentisane specifikacije simulacionih modela baziranih na znanju,
Doktorska disertacija, Fakultet organizacionih nauka, Beograd, 2000.
[170] Marri, H.B., Gunasekaran, A., Bulent, K.: Implementation of Computer - Integrated
Manufacturing in Small and Medium Enterprises, Industrial and Commercial Training, 2003,
Vol. 35, No. 4, pp. 151-157, ISSN 0019-7858.
[171] Marri, H.B., Gunasekaran, A., Grieve, R.J.: Computer-Aided Process Planning: A State of the
Art, International Journal of Advanced Manufacturing Technology, 1998, Vol. 14, No. 4, pp.
261268. ISSN 0268-3768.
[172] Martin, P., Dantan, J.Y., Siadat, A.: Cost Estimation and Conceptual Process Planning, In
Cunha, P.F. and Maropoulous, P.G. (ed.) Digital Enterprise Technology: Perspective and
Future Challenges, Springer Science+Business Media, LLC., New York, 2007, pp. 243-250,
ISBN 978-0387498638.
[173] Martin, P.: Some aspects of Integrated Production and Manufacturing, in Bramley, A.,
Brissaud, D., Coutellier, D., McMahon, C. (Ed.): Advanced in Integrated Design and
Manufacturing in Mechanical Engineering, pp. 215-226, Springer, Netherlands, 2005.
[174] Matalin, A.A.: Tehnologija mainostroenija, Mainostroenije, Lenjingrad, 1986.
[175] Matin, I., Hadistevi, M., Hodoli, J., Vukeli, ., Luki, D.: A CAD/CAE Integrated Injection
Mold Design System for Plastic Products, DOI: 10.1007/s00170-012-3926, International
Journal of Advanced Manufacturing Technology, ISSN 0268-3768.
[176] Mayer, R.J.: IDEF0 Function Modeling: A reconstruction on the Original Air Force Reports,
KBC Inc. College Station, Texas, USA, 1990.
[177] McMahon, C., Browne, J.: CAD/CAM - From Principles to Practice, Addison-Wesley, 1993,
ISBN 978-0201565027.
[178] Meeker, D., McWilliams, F.J.: Structured Cost Reduction: Value Engineering by the Numbers,
The 18th Annual International Conference on DFMA Newport, RI, June, 2003.
[179] Mertins, K., Jochem, R.: Architectures, Methods and Tools for Enterprise Engineering,
International Journal of Production Economics, 2005, Vol. 98, No. 2, pp. 179-188, ISSN 09255273.
[180] Mertins, K., Sssenguth, W., Jochem, R.: Planning Enterprise Related CIM Structures,
Advanced in Factories of Future, CIM and Robotics, Elsevier, North-Holland, Amsterdam,
1993, pp.67-76, ISBN 0-444-89856-5.
[181] Miko, B., Szegh, I., Kutrovacz, L.: Preliminary Planning of Part Manufacturing Process,
Periodica Polytechnica Ser. Mech. Eng., 1999, Vol. 43, No. 2, pp. 97-106, ISSN 0324-6051.
[182] Milaic, V.R., Spasic, .: Kompjuterski integrisani tehnoloki sistemi CIM-sistemi, Mainski
fakultet, Beograd, 1990.
[183] Milai, V.: Teorija projektovanja proizvodnih sistema, Mainski fakultet, Beograd, 1987,
ISBN 86-7083-054-X.
[184] Milling, P.M.: Computer Integrated Manufacturing in German Industry: Aspirations and
Achievements, International Journal of Operations and Production Management; 1997, Vol. 17,
No. 10, pp.10341045, ISSN 0144-3577.
[185] Miloevi M., Todi V., Luki D.: Model Development of Collaborative System for Process
Planning, Journal of Production Engineering, Faculty of Technical Sciences, Novi Sad, 2009,
Vol. 12, No. 1, pp. 95-98, ISSN 1821-4932.
[186] Miloevi, M.: Kolaborativni sistem za projektovanje tehnolokih procesa izrade proizvoda
baziran na internet tehnologijama, Doktorska disertacija, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad,
2012.
142
9.0 Literatura
[187] Miloevi, M.: Razvoj specijalizovanog CAD/CAPP/CAM reenja primenom savremenih

programskih sistema opte namene, Magistarska teza, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad,
2005.
[188] Ming, X.G., Mak, K.L.: A Hybrid Hopfield Network-genetic Algorithm Approach to Optimal
Process Plan Selection, International Journal of Production Research, 2000, Vol. 38, No. 8, pp.
1823-1839, ISSN 0020-7543.
[189] Mitrofanov, P. S.: Naunaja organizacija mainostroiteljnoga proizvodstva, Mainostrojenije,
Lenjingrad, 1976.
[190] Mitrofanov, S.P.: The Scientific Principles of Group Technology, National Landing Library
Translation, Yorks, UK, Boston Spa, 1996.
[191] Mitsuo Matsubayashi, Hiroshi Watabe: Mchanism of Factory with Illustration,
http://www.lean-manufacturing-japan.com/factory/factory_mechanismoutline.html
(preuzeto
10.09.2011)
[192] Miyakawa, S., Ohashi, T., Iwata, M.: The Hitachi New Assemblability Evaluation Method
(AEM), Transactions of the North American Manufacturing Research Institute of SME, pp. 2325, May. 1990, ISSN 1047-3025.
[193] Mucientes, M., Vidal, J.C., Bugarin, A., Lama, M.: Processing Tmes Estimation in a
Manufacturing Industry Through Genetic Programming, 3rd International Workshop on
Genetic and Evolving Fuzzy Systems, Witten-Bommerholz, Germany, 2008, pp. 95-100, ISBN
978-1-4244-1613-4.
[194] Muller, P.: STEP-NC New Data Interface for NC Programming, STEP- NC Newsletter, 2000,
Vol. 1, Erlangen, Germany, pp. 1-2.
[195] Nacsa J.: Comparison of Three Different Open Architecture Controllers, Proceedings of IFAC
MIM, Prague, 2.4. August, 2001, pp. 134-138, ISBN 978-0-0804-3962-4
[196] Na, M.: Polimerni materijali plastomeri i elastomeri, Fakultet strojarstva i brodogradnje,
Zagreb, 1991.
[197] Nafis, A., Anearul Haque, A.F.M: Artificial Neural Network Based Process Selection for
Cylindrical Surface Machining, Proceedings of the International Conference on Manufacturing,
Dhaka, 2002, pp. 321-326.
[198] Nafis, A., Anearul Haque, A.F.M: Optimization of Process Planing Parameters for Rotational
Components by Genetic Algorithms, Proceedings of the International Conference on Mechanical
Engineering, Dhaka, 2001, pp. 227-233.
[199] Nagalingam, S.V., Lin, G.C.I.: CIM-still the Solution for Manufacturing Industry, Robotics and
Computer-Integrated Manufacturing, 2008, Vol. 24, No. 3, pp. 332-344, ISSN 0736-5845.
[200] Nagalingam, S.V., Lin, G.C.I.: Latest Developments in CIM, Robotics and Computer-Integrated
[201] Nassehi A., Newman, S.T., Allen, R.D.: STEP-NC Compliant Process Planning as an Enabled
for Adaptive Global Manufacturing, Robotics and Computer-Integrated Manufacturing, 2006,
Vol. 22, No. 4-5, pp. 456-467, ISSN 0736-5845.
[202] Nassehi, A., Liu, R., Newman, S.T.: A New Software Platform to Support Feature-Based
Process Planning for Interoperable STEP-NC Manufacture, International Journal of Computer
Integrated Manufacturing, 2007, Vol. 20, No. 7, pp. 669-683, ISSN 0951-192X.
[203] Nassehi, A., Newman, S.T., Allen, R.D.: The Application of Multi-agent Systems for STEP-NC
Computer Aided Process Planning of Prismatic Components, International Journal of Machine
Tools and Manufacture, 2006,Vol. 46 , No. 5, pp. 559-574, ISSN 0890-6955.
[204] Ned, K.: Encyclopedia of E-Collaboration, IGI Publishing, Texas A&M International
University, InformatIon Science Reference, Hershey - New York, 2008, ISBN 978-1-59904000-4.
[205] Nederbragt W., Allen R., Feng S., Kaing S., Sriram S., Zhang, Y.: The NIST Design/Process
Planning Integration Project, Proceedings of AI and Manufacturing Research Planning
Workshop, Albuquerque, New Mexico, 1998, pp. 135-139.
143
9.0 Literatura
[206] Nei, N.: Razvoj sistema za tehnoloko prepoznavanje i projektovanje tehnolokih procesa za
delove koji se izrauju na obradnim centrima, Magistarska teza, Mainski fakultet, Beograd,
2007.
[207] Nielsen, J.: Information Modeling of Manufacturing Processes: Information Requirements for
Process Planning in a Concurrent Engineering Environment, Doctoral Dissertation, Royal
Institute of Technology, Department of Production Engineering, Stocholm, 2003.
[208] Opiyo, E.Z.: Development of hybrid system for product development and production, Research
report, PTO, 1998.
[209] Ortiz, A., Lario, F., Ros, L.: Enterprise IntegrationBusiness Processes Integrated
Management: a proposal for a methodology to develop Enterprise Integration Programs,
Computers in Industry, 1999, Vol. 40, No. 2, pp. 155171, ISSN 0166-0615.
[210] Pahl B., Beitz W.: Engineering Design: A Systematic Approach, The Design Council, London,
1988, ISBN 978-0387504421.
[211] Park, M.W., Park, B.T., Rho, H.M., Kim, S.K.: Incremental Supervised Learning of Cutting
Conditions Using the Fuzzy ARTMAP Neural N etwork, CIRP Annals - Manufacturing
Technology, 2000, Vol. 49, No. 1, pp. 375-378, ISSN 0007-8506.
[212] Park, S.C.: Knowledge Capturing Methodology in Process Planning, Computer Aided Design,
2003, Vol. 35, No. 12, pp.1109-1117, ISSN 0010-4485.
[213] Parkan, C., Wu, M.: Process Selection with Multiple Objective and Subjective Attributes,
Production Planning and Control, 1998, Vol. 9, No. 2, pp. 189-200, ISSN 0953-7287.
[214] Perovi, M., Arsovski, S., Arsovski Z.: Proizvodni sistemi-struktura, upravljanje i pravci
razvoja, CIM centar, Mainski fakultet, Kragujevac, 1996, ISBN 86-23-43035-2.
[215] Peters, A.J., Rooney, E.M., Rogerson, J.H., McQuater, R.E., Spring, M., Dale, B.G.: New
Product Design and Developmet: A Generic Model, The TQM Magazine, 1999, Vol. 11, No. 3,
pp. 172-179, ISSN 0954-478X.
[216] Petrovi, B.: Razvoj proizvoda, Monografija, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, 1997.
[217] Planak, M.: Brza izrada prototipova, modela i alata (Rapid Prototyping and Rapid Tooling),
Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, 2004, ISBN 86-80249-96-3.
[218] Poliuk, J.: Projektovanje informacionih sistema, Elektrotehniki fakultet, Podgorica, 2007.
www.etf.ac.me/materijal/1190887507PIS.pdf (preuzeto 10.08.2010.)
[219] Popov, M.E., Popov, A.M.: Development of Design and Technological Planning Methodology
in Integrated Production Preparation and Control Systems, Russian Engineering Research,
Allerton Press, Inc., 2007, Vol. 27, No. 6, pp. 365370, ISSN 1068-798X.
[220] Puzovi R.: Razvoj sistema modeliranja tehnolokih procesa FTS-a primenom raunara,
Doktorska disertacija, Mainski fakultet, Beograd, 2000.
[221] Radenkovi, B., Stanojevi, M., Markovi, A.: Raunarska simulacija, Fakultet organizacionih
nauka i Saobraajni fakultet, Beograd, 1999, ISBN 86-7395-074-0.
[222] Radhakrishnan, P., Subramanyan, S., Raju, V.: CAD/CAM/CIM, New age International
Publishers, New Delhi, 2008, ISBN 81-22-42236-5.
[223] Rahim, A.R.A; Baksh, M.S.N.: The Need For a New Product Development Framework For
Engineer-to-order Products, European Journal of Innovation Management, 2003, Vol. 6, No. 3,
pp. 182-196, ISSN 1460-1060.
[224] Rameshbabu, V., Shunmugam, M.S.: Hybrid Feature Recognition Method For Setup Planning
From STEP AP 203, Robotics and Computer Integrated Manufacturing, 2009, Vol. 25, No. 2,
pp. 393-408, ISSN 0736-5845.
[225] Ranky P.G.: Computer Networks for World Class CIM Systems, CIMware Ltd. Guildford, U.K,
1990, ISBN 978-1-87-263101-1.
[226] Regodi, D., Cvetkovi, D.: Automatizacija, proizvodni sistemi i raunarski integrisana
proizvodnja, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2011, ISBN 978-86-7912-367-1.
[227] Rehg, J.A., Kraebber, H.W.: Computer-Integrated Manufacturing, 2nd edition, Prentice-Hall,
New Jersey, 2001, ISBN 0-13-087553-8.
144
9.0 Literatura
[228] Rekecki, J., Gatalo, R., Zeljkovi, M., Borojev, LJ., Hodoli, J.: Fleksibilni tehnoloki sistemi za
obradu rotacionih izradaka, Knjiga I, Stanje, tendencije i podloge za razvoj, Fakultet tehnikih
nauka, Institut za proizvodno mainstvo, Novi Sad, 1989.
[229] Risti, M.: Projektovanje proizvoda sa aspekta tehnologinosti, Magistarski rad, Mainski
fakultet, Ni, 2012.
[230] Rocha, J., Ramos, C., Vale, Z.: Process Planning Using a Genetic Algorithm Approach,
Proceedings of the IEEE International Symposium on Assembly and Task Planning, 1999, 2124 July, Porto, Portugal, pp. 338-343, ISBN 0-7803-5704-3.
[231] Rozenfeld, H., Kerry, H.T.: Automated Process Planning for Parametric Parts, International
Journal of Production Research, 1999, Vol. 37, No. 17, pp. 3981-3993, ISSN 0020-7543.
[232] Russell, R., Taylor, B.W.: Operation Management: Creating Value Along the Supply Chain, 6th
Edition, John Wiley & Sons, Inc., 2009, ISBN 978-0-470-09515-7.
[233] Sski, J. Salonen, T. Paro, J. Integration of CAD, CAM and NC with Step-NC. VVT Industrial
systems, 2005, ISBN 951-38-6580-0.
[234] Saaty, T.L.: Multi-criteria Decision Making: The Analytic Hierarchy Process. Pittsburgh, PA:
RWS Publication, 1990, ISBN 978-0962031724.
[235] Salehi, M., Tavakkoli-Moghaddam, R.: Application of Genetic Algorithm to Computer-Aided
Process Planning in Preliminary and Detailed Planning, Engineering Applications of Artificial
Intelligence, 2009, Vol. 22, No. 8, pp. 1179-1187, ISSN 0952-1976.
[236] Scallan, P.: Process planning: The Design/Manufacture Interface, MA: ButterworthHienemann, Boston, 2003, ISBN 0-7506-5129-6.
[237] Schleipen, M., Sauer, O., Friess, N., Braun, L., Shakerian, K.: Production Monitoring and
Control Systems within the Digital Factory, Proceedings of the 6th CIRP-Sponsored
International Conference on Digital Enterprise Technology, Springer Berlin/Heidelberg, 2010,
Vol. 66, pp. 711-724, ISBN 978-3-642-10429-9.
[238] Shea, C., Reynolds, C. Dewhurst, P.: Computer-Aided Materials and Process Selection,
Proceedings of the Fourth International Conference on Product Design for Manufacture and
Assembly, Rhode Island, USA, Vol. I, pp. 399-414, 1989.
[239] Shivanand, H.K., Benal, M.M., Koti, V.: Flexible Manufacturing System, New age International
(P) Limited, New Delphi, 2006, ISBN 978-81-224-2559-8.
[240] Shunmugam, M.S., Mahesh, P., Bhaskara Reddy, S.V.: A Method of Preliminary Planning for
Rotational Components With C-Axis Features Using Genetic Algorithm, Computers in Industry,
2002, Vol. 48, No. 3, pp. 199-217, ISSN 0166-0615.
[241] Siller, H.R., Estruch, A., Vila, C., Abellan, J.V., Romero, F.: Modeling Workflow Activities for
Collaborative Process Planning with Product Lifecycle Management Tools, Journal of
Intelligent Manufacturing, 2008, Vol. 19, N0. 6, pp. 689-700, ISSN 0956-5515.
[242] Singh, P.K., Jain, P.K., Jain, S.C.: Simultaneous Optimal Selection of Design and
Manufacturing Tolerances with Different Stack-up Conditions using Genetic Algorithms,
International Journal of Production Research, 2003, Vol. 41, No.11, pp. 2411-2429, ISSN 00207543.
[243] Smith, C.S.: The Manufacturing Advisory Service:Web Based Process and Material Selection,
Ph.D Thesis, University of California, Berkeley, 1999.
[244] Sakamoto, C., Inouye, T.: Overview of Feature Based Process Planning System Using AP240,
Manufacturing Engineering Research Inc., Fujitsu Kyushu System Eng. Ltd., 2004.
[245] Stefanovi, M.: CIM sistemi, Mainski fakultet, Kragujevac, 2006, ISBN 86-80581-96-8.
[246] STEP Application Handbook ISO 10303, version 3, SCRA South Carolina Research Authority,
SC., 2006.
(preuzeto 10.10.2010.)
http://www.uspro.org/documents/STEP_application_hdbk_63006_BF.pdf
[247] Stevi, M. Poveanje tanosti merenja numeriki upravljanih mernih maina, Monografija,
145
9.0 Literatura
[248] Sudiarso, A., Putranto R.A: Lead Time Estimation of A Production System using Fuzzy Logic
Approach for Various Batch Sizes, Proceedings of the World Congress on Engineering, 2010,
Vol. III, London, pp. 2231-2233, ISBN: 978-988-18210-8-9.
[249] Suh, S. H., Cheon, S. U.: A Framework for Intelligent CNC and Data Model, International
Journal of Advanced Manufacturing Technology, 2002, Vol. 19, No 10, pp. 727-735, ISSN
0268-3768.
[250] Suh, S. H., Lee, B. E., Chung, D. H., Cheon, S. U.: Architecture and Implementation of a Shopfloor Programming System for STEP-compliant CNC, Computer-Aided Design, 2003, Vol. 35,
No. 12, pp. 1069-1083, ISSN 0010-4485.
[251] Swift, K.G., Booker, J.D.: Process Selection: From Design to Manufacture, Second edition,
Butterworth-Heinemann, Oxford, 2003, ISBN 0-7506-5437-6.
[252] erifi, V.; Dai, P.; Jemenica, R., Labovi, D.: Functional and Information Modeling of
Production Using IDEF Methods, Strojniki vestnik Journal of Mechanical Engineering,
2009, Vol. 55, No. 2, pp. 131-140, ISSN 0039-2480.
[253] ormaz, D.: Distributive Modeling of Manufacturing Activities using Integrative Manufacturing
Process Model, International Journal of Industrial Engineering and Management, 2010, Vol. 1,
No. 1, pp. 9-18, ISSN 2217-2661.
[254] ormaz, D.N., Arumugam J., Ganduri, C.: Integration of Rule-based Process Selection with
Virtual Machining for Distributed Manufacturing Planning, in Wang, L., Shen, W. (Ed.)
Process Planning and Scheduling for Distributed Manufacturing, Springer Series in Advanced
Manufacturing, 2007, pp. 61-90, ISBN 978-1846287510.
[255] ormaz, D.N., Arumugam, J., Rajaraman, S.: Integrative Process Plan Model and
Representation for Intelligent Distributed Manufacturing Planning, International Journal of
Production Research, 2004, Vol. 42, No. 17, pp. 3397-3417, ISSN 0020-7543.
[256] Tan, W., Khoshnevis, B.: Integration of Process Planning and Scheduling A Review, Journal
of Intelligent Manufacturing, 2000, Vol. 11, pp. 51-63, ISSN 0956-5515.
[257] TeamSET software, CSC Manufacturing, Solihull, UK., www.teamset.com
[258] Tecnomatix Plant Simulation,
http://www.plm.automation.siemens.com (preuzeto 06.11.2011.)
[259] Tepi, J., Todi, V., Luki, D., Miloevi, M., Borojevi, S.: Development of the Computeraided Process Planning (CAPP) System for Polymer Injection Mold Manufacturing,
Metallurgy, 2011, Vol. 50, No. 4, pp. 273-277, ISSN 0543-5846.
[260] Teti, R., Kumara, S.R.T.: Intelligent Computing Methods for Manufacturing Systems, Annals of
CIRP, 1997, Vol. 46, No. 2, ISSN 0007-8506.
[261] Toboak, D.: Studij rada, Tehnika knjiga, Zagreb, 1971.
[262] Todi, V., Banjac, D.: Projektovanje i optimizacija tehnolokih procesa obrade, Prirunik,
[263] Todi, V., Luki, D., Miloevi, M., Borojevi, S., Vukman, J.: Application of Simulation
Techniques in The Development and Implementation of Flexible Manufacturing Systems,
Proceedings of XV International Scientific Conference on Industrial Systems (IS'11), Faculty of
Technical Science, Novi Sad, 14-16. September, 2011, pp. 23-28, ISBN 978-86-7892-341-8.
[264] Todi, V., Luki, D., Miloevi, M., Vukman, J.: Technological basis for the development and
implementation of flexible manufacturing systems, Proceedings of 10th Anniversary
International conference an accomplisments in Electrical and mechanical Engineering and
Information Technology, Faculty of Mechanical Engineering, Banja Luka, 26-28. May, 2011,
pp. 427-432, ISBN 978-99938-39-36-1.
[265] Todi, V., Luki, D., Stevi, M., Miloevi, M.: Integrated CAPP System for Plastic Injection
Mold Manufacturing, Materiale Plastice, 2008, Vol. 45, No. 4, pp. 381-389, ISSN 0025-5289.
[266] Todi, V., Penezi, N., Luki, D., Miloevi, M.: Tehnoloka logistika i preduzetnitvo, Fakultet
tehnikih nauka, Novi Sad, 2011, ISBN 978-86-7892-368-5.
[267] Todi, V., Stani, J.: Osnove optimizacije tehnolokih procesa izrade i konstrukcije proizvoda,
146
9.0 Literatura
[268] Todi, V., Tepi, J., Kostelac, M., Luki, D., Miloevi, M.: Design and Economic Justification
of Group Blanks Application, Metallurgy, 2012, Vol. 51, No. 2, pp. 269-272, ISSN 0543-5846.
[269] Todi, V., Zeljkovi, M., Tepi, J., Miloevi, M., Luki, D.: Techno-Economic Method for
Evaluation and Selection of Flexible Manufacturing Systems, Metallurgy, 2012, Vol. 51, No. 3,
pp. 349-353, ISSN 0543-5846.
[270] Todi, V.: Projektovanje tehnolokih procesa, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, 2004, ISBN
86-80249-93-9.
[271] Ullman, D.G.: The Mechanical Design Process, 3 edition, McGraw-Hill, New York, 2002,
ISBN 978-0072373387.
[272] Uroevi, S.: Tipska i grupna tehnologija u metalskoj industriji, prirunici IAMA br.1, Mainski
fakultet, Beograd, 1967.
[273] VDI 2221: Methodik zum EntWickeln und Konstruiren technischer Systeme und Produkte,
Beuth Verlag, Berlin, 1993.
[274] Veljovi, A.: Elementi ekspert sistema za projektovanje tehnolokih procesa, Monografija br.4
iz serije Inteligentni tehnoloki sistemi, Mainski fakultet, JUPITER Asocijacija, Beograd,
1990, ISBN 86-7083-141-4.
[275] Veljovi, A.: Informaciono upravljanje razvojem preduzea, Kompjuter biblioteka, aak,
2004, ISBN 86-7310-307-7.
[276] Veljovi, A.: Razvoj informacionih sistema i baze podataka, CIT, Beograd, 2004.
[277] Vernadat, F., Zelm, M.: Advanced Modeling Approach to CIM Systems, in Cotsaftis, M.,
Vernadat, F. (Ed.) Advanced in Factories of Future, CIM and Robotics, Elsevier, NorthHolland, Amsterdam, 1993, pp. 77-89, ISBN 978-0444898562.
[278] Vernadat, F.: Enterprise Modeling and Integration: Principles and Applications, Chapman &
Hall, London, 1996, ISBN 0-412-60550-5.
[279] Vernadat, F.B.: Enterprise Modeling and Integration Myth or Reality, Proceedings of
CARS&FOF 99 Conference, Aquas de Lindoia, Brazil, 1999.
[280] Wang, C.C.L., Chen, S.F., Yuen, M.M.F.: Fuzzy Part Family Formation Based on Grey
Relational Analysis, International Journal of Advanced Manufacturing Technology, 2001, Vol.
18, No. 2, pp. 128-132, ISSN 0268-3768.
[281] What ic CIM?
http://css.engineering.uiowa.edu/~ie_231/WHATisCIM.pdf
(preuzeto 10.10.2011.)
[282] Womack, J.P., Jones, D.T., Roos, D.: The Machine that Changed the World, Rawson
Associates, New York, 1990.
[283] Womack, J.P., Jones, D.T., Roos, D.: The Machine that Changed the World: The Story of Lean
Production, Seamon & Schuster UK Ltd, 2007.
[284] Wong, T.N., Chan, L.C.F., Lau, H.C.W.: Machining Process Sequencing WIth Fuzzy Expert
System and Genetic Algorithms, Engineering with Computers, 2003, Vol. 19, No. 2-3, pp. 191202, ISSN 0177-0667.
[285] Xu, X., Hinduja. S.: Determination of Finishing Features 2 1/2D Components, Proceedings of
the Institution of Mechanical Engineers. Part B: Journal of Engineering Manufacture, 1997, Vol.
211, No. 2, pp. 125-142, ISSN 0954-4054.279.
[286] Xu, X., Wang, L., Newman, S.T.: Computer-Aided Process Planning - A Critical Review of
Recent Developments and Future Trends, International Journal of Computer Integrated
Manufacturing, Taylor Francis, 2011, Vol. 24, No. 1-3, pp. 1-31, ISSN 0951-192X.
[287] Xu, X.,W., He, Q.: Striving for Total Integration CAD, CAPP, CAM and CNC, Robotics and
Computer-Integrated Manufacturing, 2004, Vol. 20, No. 2, pp. 101-109, ISSN 0736-5845.
[288] Xu, X.: Integrating Advanced Computer-Aided Design, Manufacturing, and Numerical Control
- Principles ans Implementation, Information Science Reference, New York, 2009, ISBN 9781-59904-714-0.
[289] Yao, S.: Computer-Aided Manufacturing Planning (CAMP) of Mass Customization for Nonrotational Part Production, Ph.D. Dissertation, Worcester Polytechnic Institute, 2003.
147
9.0 Literatura
[290] Yifei, T., Dongbo, L., Changbo, L, Minjian, Y.: A Feature-extraction-based Process Planning
System, International Journal of Advanced Manufacturing Technology, 2008, Vol. 38, No. 1-2,
pp. 1192-1200, ISSN 0268-3768.
[291] Yoshimura M.: System Design Optimization for Product Manufacturing, Concurrent
Engineering: Research and Applications, 2007, Vol. 15, No. 4, pp. 329-343, ISSN 1063-293X.
[292] Yu, J.C., Krizan, S., Ishii, K.: Computer-Aided Design for Manufacturing Process Selection,
Journal of Intelligent Manufacturing, 1993, Vol. 4, No. 3, pp. 199-208, ISSN 0956-5515.
[293] Yue, Y., Ding L., Ahmet K., Painter, J., Walters M.: Study of Neural Network Techniques for
Computer Integrated Manufacturing, Engineering Computations, 2002, Vol. 19, No. 2, pp. 136157. ISSN 0264-4401.
[294] Zelenovi, D., osi, I.: Montani sistemi, Nauka, Beograd, 1991, ISBN 86-8621-045-4.
[295] Zelenovi, D.: Projektovanje proizvodnih sistema, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, 2003.
[296] Zelenovi, D.: Tehnologija organizacije industrijskih sistema preduzea, Fakultet tehnikih
nauka, Novi Sad, 2005, ISBN 86-85211-40-9.
[297] Zeljkovi, M.: Sistem za automatizovano projektovanje i predikciju ponaanja sklopa glavnog
vretena maina alatki, Doktorska disertacija, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, 1996.
[298] Zeljkovi M., Borojev Lj., Tabakovi S., Anti A., ivkovi A.: Savremeni obradni i tehnoloki
sistemi - Programiranje numeriki upravljanih maina alatki za obradu rezanjem, Prirunik,
Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, 2010, ISBN 978-86-7892-329-6.
[299] Zhang, D.: Object-Oriented Modeling for the Integrated Process Planning and Production
Scheduling System, Doctoral thesis, Faculty of Texas Tech Universisty, 1998.
[300] Zhang, H. C., Alting, L.: Computerized Manufacturing Process Planning System, Chapman &
Hall, London, 1994, ISBN 978-0-412-41300-1.
[301] Zhang, W.J., Xie, S.Q.: Agent Technology for Collaborative Process Planning: A Review,
International Journal of Advanced Manufacturing Technology, 2007, Vol. 32, No. 3-4, pp. 315325, ISSN 0268-3768.
[302] Zhao, F., Proctor, F.M., Horst, J. A.: A Machining and Measurement Process Planning Activity
Model for Manufacturing System Interoperability Analysis, NIST Interagency/Internal Report
(NISTIR) 7734, May 2010.
[303] Zhao. F., Hong, Y., Yu, D., Yang, Y.: A Genetic Algorithm Based Approach for Integration of
Process Planning and Production Scheduling, Proceedings of International Conference on
Intelligent Mechatronics and Automation, Chengdu, Aug. 26-31, 2004, pp. 483-488, ISBN 07803-8748-1.
[304] Zhao. Y.F., Habeeb. S., Xu. X.: Research Into Integrated Design and Manufacturing Based on
STEP, International Journal of Advanced Manufacturing Technology, 2009, Vol. 44, No. 5-6,
pp. 606-624, ISSN 0268-3768.
[305] Zhou, Y., Chuah, K.B.: Computer-Integrated Manufacturing in China. A Report of Industrial
Field Surveys, International Journal of Operations and Production Management, 2002, Vol. 22,
No. 3, pp. 271288, ISSN 0144-3577.
148

Skripta CAPP Sistemi I TBP

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Skripta CAPP Sistemi I TBP

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U NOVOM SADU

FAKULTET TEHNIKIH NAUKA

Dejan Luki, Mijodrag Miloevi, Velimir Todi

INTEGRISANI CAPP SISTEMI I

Novi Sad, 2013.

Pregled korienih skraenica (I)

(Automated Guided Vehicle)

(Computer Aided Assembly)

(Computer Aided Process Planning)

(Computer Aided Quality)

(Computer Aided everything)

(Cutter Location Data)

(Digital Equipment Corporation)

(Design For Assembly)

Automatski voeno vozilo

Pregled korienih skraenica (II)

(Design For Manufacturing and

(Electronic Data Interchange)

(Engineering Data Management)

(Enterprise Resource Planning)

Projektovanje za izradu i montau

Pregled korienih skraenica (III)

(Product Flow Analysis)

(Product Life Cycle)

(Standard d'change et de Transfert)

(Society of Manufacturing Engineering)

(STEP Numerical Control)

(Technology Impact Factor)

(eXtensible Markup Language)

(Yield Management System)

Upravljanje proizvodnim resursima

Slika 1.1 Promenljivost proizvodne strategije u vremenu

pojedinanog kupca, pod nazivom "kastomizacija". Konkurencija na globalnom tritu se

Slika 1.2 Primena elemenata CIM-a u malim i srednjim preduzeima [170]

U novim i sve sloenijim uslovima poslovanja proizvodnih sistema, tehnoloka

2.0 TEHNOLOKA PRIPREMA PROIZVODNJE KAO FUNKCIJA

MESTO I ULOGA TEHNOLOKE PRIPREME PROIZVODNJE U

2.0 Tehnoloka priprema proizvodnje kao funkcija proizvodnog sistema

DEO, PODSKLOP, SKLOP

Slika 2.1 ema hijerarhijskih odnosa u poslovnim sistemima [135]

Pojedini podsistemi ili funkcije kao to su konstrukciona priprema proizvodnje,

2.0 Tehnoloka priprema proizvodnje kao funkcija proizvodnog sistema

Funkcija proizvodnje predstavlja osnovnu funkciju vrenja misije i ostvarivanja ciljeva

UPRAVLJANJE KVALITETOM (CAQ)

isporuka gotovih proizvoda

Slika 2.2 Model proizvodnog sistema [216]

UTICAJ OBLIKA INDUSTRIJSKE PROIZVODNJE NA KARAKTERISTIKE

U poslovnom svetu postoje razne klasifikacije proizvodnih sistema i industrijske

2.0 Tehnoloka priprema proizvodnje kao funkcija proizvodnog sistema

Tabela 2.1 Klasifikacija industrijske proizvodnje i proizvodnih sistema [191,236]

Oblik industrijske proizvodnje

Klasifikacija prema "vrsti proizvodnog

Procesna industrija (kontinualna proizvodnja)

Klasifikacija prema "tipu proizvodnje,

Klasifikacija prema "mestu i nivou

Proizvodnja za zalihe-MTS (Make to Stock)

Klasifikacija prema "obliku toka

Predmetno orijentisani tok (product layouts) - redosled

Klasifikacija prema "vrsti proizvodnje"

Masovna/protona proizvodnja (mass/flow)

Tradicionalni proizvodni sistemi

Klasifikacija prema "pravcu

Tehnoloko guranje - prodavati ono to se moe