Berzanski uesnici

1. Berza
Trite kapitala kao sastavni dio finansijskog trita, predstavlja faktor globalizacije
nacionalnih ekonomija posebno preko svog instrumentalnog dijela. Time se omoguava
investitorima iz gotovo cijelog svijeta da brzo i efikasno mjenjaju strukturu svog
investicionog portfolia, pri emu se misli prvenstveno na investiranje u hartije od vrijednosti.
Berza je organizovano trite na kome se trguje hartijama od vrijednosti akcijama
i obveznicama.1 Zakon predvia da se trgovanje akcijama moe obavljati samo na
organizovanom tritu. Nekada je esto uporeivana sa pijacom, mjestom gdje se
susreu ponuda i tranja i odreuju cijene raznih dobara.
Razvoj tehnologije omoguio je da se nekadanje pravilo trgovanja uvijek na istom
mjestu i u isto vrijeme danas zamjeni novim: stalno i svuda, ali berza i dalje ostaje mjesto
susreta kupaca i prodavaca hartija od vreijdnosti. Berza ne kupuje, niti prodaje, samo
obezbjeuje uslove za ravnopravnost uesnika trgovanja.
Berza

je fiziki

i poslovno organizovan prostor, na

kome se po strogo

utvrenim pravilima trguje hartijama od vrijednosti, novcem i stranim sredstvima plaanja.

Berza je instiucija finansijskog trita, ali je i sama po sebi finansijsko trite. Berze kao
institucije organizovanog finansijskog trita kapitala, predstavljaju samostalne organizacije
koje posjeduju sopstveni poslovni prostor (zgradu), lanstvo i poslovna pravila.

Slika 1. Izgled Berze

1 Risti, . i dr.: Berze i berzansko poslovanje, VP, aak, 2006.

1

Berzanski uesnici

Berza je organizovano trite na kome ovlaeni berzanski posrednici,

trguju odreenim, standardizovanim trinim materijalom, po unaprijed poznatim
pravilima, a sve propraeno standardizovanom dokumentacijom. Uloga berze,
izmeu ostalog, je i obezbjeenje uslova i naina utvrivanja objektivne cijene
akcija, to ne znai da cijene akcija utvruju zaposleni na berzi, ve da se na
berzi obezbjeuju ravnopravni uslovi za susretanje ponude i tranje za
odreenom akcijom, po unaprijed propisanim pravilima i nainima vaeim za sve
subjekte.
Iako berze u promet ne unose svoje hartije od vrijednosti, niti
s a m e k u p u j u i prodaju hartije od vrijednosti, one spadaju u finansijske institucije, ali
nisu intermedijarne finansijske institucije.
Berza prestavlja institucionalizovano razmjensko mjesto na kojem pojedini lanovi obavljaju
robnu razmjenu ili transakcije hartija od vrijednosti, a u cilju sticanja dobiti, i
mesto gdje se na osnovu njihove ponude i tranje vri vrednovanje hartija od
vrijednosti. Drugim rijeima, berza predstavlja prostor na kome se trguje
dugoronim finansijskim instrumentima. Porijeklo rijei berza objanjava se u 2
varijante:2
R i j e b e r z a p o t i e o d l a t i n s k e r i j e i bursa - kesa. Prvobitne berze bile su
triste novca, mjesto gdje se mjenjao domai novac za novac drugih zemalja. Ova rije
potie od sastanka trgovaca iz ratnih krajeva koji su se u 14. vijeku sastajali u Belgiji
(Briu), u to vrijeme veoma poznate porodice Van der Beurse u ijoj je zgradi obavljana
trgovina hartijama od vrijednosti.
Danas su berze visoko organizovane institucije, sa specifinim oblikom inkorporacije,
odnosno one su neprofitne institucije, u vlasnitvu drave, ili uesnika u trgovini. One su
ustanove sa javnim ovlatenjima, odnosno mogu donositi obavezujua pravila trgovine za
uesnike i vriti kontrolu njihovog ispunjavanja. U tu svrhu, berze donose posebna pravila.

2 Vukosavljevi, D.: Finansijska trita i berze, FPE, Beograd, 2009.

Berzanski uesnici

1.1.

Pojam, osnovne karakteristike i znaaj berzi

Berza je privredna organizacija koja se osniva kao akcionarsko drutvo za pruanje

prometu roba, hartija od vrijednosti i novca. Berze su stare ustanove trgovakog prava, koje
su se pojavile jo u XV vijeku. Smatra se da je prva berza osnovana u Anversu 1460 godine,
a zatim u Londonu 1570 godine. U naoj zemlji prva berza je osnovana u Beogradu 1886
godine.3
Berza je prostorija, trite gdje se sastaju privrednici - trgovci i druga lica u odreeno
vrijeme da bi pod odreenim uslovima zakljuili neki kupoprodajni ugovor iz
oblasti predmeta poslovanja berze. Na berzi se trguje iralnim novcem, mjenicama, ekovima,
akcijama i drugim hartijama od vrijednosti. Berze su efikasne za nacionalnu privredu kao
cjelinu u poduzetnika drutva posebno, jer cijene hartija od vrijednosti na berzi izraavaju
rezultate poduzetnikog poslovanja i menaderske uspjenosti. Berze su centar finansijskih
tokova kapitalistikog svijeta.
Berze se razlikuju od drugih oblika trita, po tome to se na berzi, po pravilu, ne nalazi
fiziki prisutna roba sa kojom se trguje, ve se ugovor o prodaji zakljuuje bez njenog
prisustva. Kupljena roba putem berzanskih poslova ne predaje se iz ruku u ruke u neutralnom
obliku,

ve

se

kupcu

prodaju

dokumenti

preko

kojih

on

stie

svojinska i druga odgovarajua prava o toj robi. Berze ima veliki privredni i pravni znaaj. To
je zato to su berze organizovana trita na kojima se jednostavnije i uz manje trokova i
rizika dolazi do potrebnih informacija o trinom materijalu koji se eli prodati i kupiti. Na
berzi se sastaju privrednici iz udaljenih krajeva, a promet robe i drugog trinog materijala
vri se bez velikih trokova. Na njima se trguje robama i drugim trinim materijalom u
velikim koliinama za koje se na berzi obrazuje cijena. Te se cijene odraavaju na iste robe i
formiraju se za svaki dan trgovanja, pa se sastavljaju kursne liste, koje pokazuju kretanje
cijena za svaki dan posebno.
Korjeni berze kao specifinog oblika trita mogue je nai jo u davnim vremenima kada
su se ljudi okupljali na pijacama, trgovinama, sajmovima, pazarima (bazarima), vaarima i
drugim mejstima. Na njima se obavljala trgovina ili ekonomski reeno dolazilo je do susreta
3 http(EEFFF.beleG.rsEoHberziEistorijat pristup sajtu 06.02.2015., vrijeme pristupa 10:00.
3

Berzanski uesnici

ponude i tranje za razliitim oblicima robe. Mnoge drave i narodi su doivljavale snaan
privredni razvoj i uspon upravo uslijed razvoja trgovine. Trgovci su uvijek bili skloni
inovacijama, pa su tako uveli jednu novinu, kasnije se ispostavilo posebno znaajnu za razvoj
berzi donoenje uzorka i mustri umjesto robe. Na bazi razgledanja uzorka i mustri, poeli su
da zakljujuju razliite vrste poslova, a isporuka bi slijedila kasnije, nakon ugovaranja
poslova.
Drugi vaan momenat za nastanak berzi je vezivanje za odreenu lokaciju, odnosno
mjesto. U poetku, trgovci su se okupljali na otvorenom prostoru, to bi se reklo pod
vedrim nebom. Kasnije su nalazili razliite prostore, sobe, lokale i naroito kafane za svoje
sastanke. Prosto e djelovati zapanjujui podatak da su berze u mnogim velikim gradovima
nastale upravo u kafanama ili njihovoj blizini.
U pokuaju specifinog definisanja pojma berzi veoma uspjean pokuaj na
naim prostorima napravio je profesor Pravnog fakulteta u Beogradu dr. Neboja Jovanovi.
On je pokuao da sistematizuje vie razliitih pristupa definisanju berzi.
Neki od njih su:
Ekonomski pristup - Berza se posmatra kao specifian oblik veoma organizovanog trita, na
kome se obavlja promet robe, novca, deviza i kapitala izraenog u hartijama od vrijednosti
koje smo nazvali pojmom - finansijski instrumenti.
Etimoloki pristup - Berza se moe shvatiti kao sistem trgovanja. Berza se tretira kao skup
svih onih berzanskih poslova koji se zakljuuju na jednom berzanskom sastanku. Po ovom
shvatanju, berza se definie kao skup berzanskih pravnih poslova i ukupne aktivnosti koja se
na njoj odvija.
Istorijski pristup - sutina ove grupe pristupa je u analizi istorijata razvoja berzi i naina
njihovog nastajanja.
Pravni pristup - Berze u pravnom smislu predstavljaju zakonom ureene organizacije, koje
se, pod pojaanom dravnom kontrolom, na odreenom prostoru bave organizovanjem
pravnog prometa kotiranih predmeta po osnovu vrenja berzanskih pravnih poslova.4
Navedena definicija zahtjeva odreena objanjenja, poto se iz njih moe izvui sutina
pravnog poimanja berzi. Da bi u tome uspjeli pomenut emo osam elemenata pravnog
tumaenja berze po profesoru Jovanovuu, a to su:

4 top-pdf.com/finansije-berze-page2.html, pristup sajtu 06.02.2015, vrijeme pristupa 12:00.

Berzanski uesnici

Organizacija

organizaciju

svake

berze

ine

njeni

lanovi

organi.

Na

mnogim berzama broj lanova je organien. Tako na primjer na Njujorkoj berzi NYSE broj
lanaova dugi niz godina iznosi 1366. lanovi mjesta mogu da kupuju i to im daje pravo
slobodno da trguju na berzi. Cijene su vrlo razliite.
Pravila i propisi - Na svakoj berzi postoje jasna i unaprijed ustanovaljena pravila
i propisi. Njima se ureuju osnovni odnosi izmeu lanova i svih uesnika. Primjenu pravila
obezbeuju organi berze.
Imovina - Rije je o sredstvima koja se nalaze u posjedu berze. To mogu biti graevinski
objekti (zgrade), oprema, kancelarijski namjetaj, inventar, itd. Treba istai da imovina berze
nije isto to i imovina lanova berze.5
Djelatnost - Djelatnost berze se sastoji u tome da kreira uslove kako bi omoguila svojim
lanovima da posreduju u trgovanju razliitih berzanskim robama i finansijskim
instrumentima.
Prostor - Prostor se vezuje za mjesto, koje je fiziki i pravno odvojeno od drugih, na kome se
vri trgovanje kotiranim predmetima berzanskog trgovanja. Ponekad se za prostor na berzi
koriste pojmovi - parket, rupa, krug i slino.
Pojaana dravna kontrola - Ovaj elemenat proizilazi iz velikog ekonomskog znaaja koji
berze imaju za funkcionisanje svake nacionalne privrede. U savremenim uslovima prisutna je
tendencija smanjivanja uloge na najmanju moguu, a ipak neophodnu mjeru. S druge strane,
najvei dio kontorle i supervizije se preputa razliitim samoregulativnim organima i tijelima,
ime se podie nivo odgovornosti svih uesnika.
Berzanski pravni promet - Promet je u stvari krajnji cilj postojanja berzi i poslovanja na
njima.
Berza je berometar privrednog ivota. Neke od karakteristika vezanih iskljuivo za berze su:
- berzanski sastanci se odvijaju u odreeno vrijeme skoro svakodnevno,
- na berzi se trgovina odvija samo izmeu posebno ovlaenih trgovaca, to jest berzanskih
posrednika,
- na berzi je pristup dozvoljen samo lanovima,
- postoje vrlo stroga i rigorozna pravila, ije nepotovanje povlai izuzetno otre sankcije,
- trgovanje se ne vri stvarnom robom, ve iskljuivo na bazi uzorka (kod robnih berzi) ili
hartija od vrijednosti (kod finansijskih).
5 top-pdf.com/finansije-berze-page2.html, pristup sajtu 06.02.2015, vrijeme pristupa 12:00.

Berzanski uesnici

Koristi berze su:

-

Uvid u stanje ponude i traenje odreenih roba,

Pravilno formiranje cijena, izjednaavanje cijena u zemlji sa cijenama u inostranstvu,

2. Berzanski uesnici
Glavni uesnici na tritu su:
1. Berza vrijednosnih papira
Berza je centralno mjesto gdje dolazi do povezivanja ponude i potranje za vrijednosnim
papirima. Pored toga, berza je i mjesto gdje se na osnovu ovih podataka formira trina cijena
vrijednosnih papira.
Pored berze uesnici na tritu kapitala su:
Komisija za vrijednosne papire FBiH
Komisija za vrijdnosne papire FBiH je vrhovni regulatorni organ, nadzire rad svih uesnika
na tritu, ima iroke ovlasti. Komisija za vrijednosne papire je dravna institucija koja se
brine da promet i izdavanje vrijednosnih papira idu na zakonit nain. U tu svrhu, komisija
ima iroko zacrtana ovlatenja. Nadlenosti komisije proizilaze iz zakona o vrijednosnim
papirima, zakona o komisiji za vrijednosne papire, zakona o registru vrijednosnih papira,
zakona o drutvima za upravljanje fondovima i o investicionim fondovima i zakona o
privrednim drutvima. Navedenim zakonima utvrene su sljedee nadlenosti komisije.
-

Regulacija uslova i naina emisije vriednosnih papira i uslova i pravila prometa

vrijednosnih papira,
Nadziranje promjene standarda izvjetavanja investitora i javnosti o poslovanju
uesnika u prometu vrijednosnih papira, standarda zatite interesa investitora, te

primjene zakona i drugih propisa o emisiji i prometu vrijednosnih papira,

Vrenje nadzora nad radom berze, registra vrijednosnih papira, profesionalnih
posrednika, banaka depozitara i drutava za upravljanje i investicionih fondova,

Misija komisije za vrijednosne papire FBiH je:

-

Regulirati, odravati i promovirati poteno, sigurno i transparentno trite kapitala,

tititi i promovirati zatitu investitora,
Graditi povjerenje u uinkovito i fer trite kapitala FBiH.

Komisija za vrijednosne papire ima iroke regulatorne ovlasti. Izmeu ostali, ovlasti i
odgovornosti komisije ukljuuju:
Regulisanje uslova, naina izdavanja i prometa vrijednosnih papira,
Regulisanje izdvajanja dionica i drugih vrijednosnihpapira preduzea i banaka,
6

Berzanski uesnici

Regulisanje uslova i naina izdavanja obveznica kantona i optina,

Odbrojavanje izdavanja vriojednosnih papira drutva za upravljanje fondovima,
investicijskih fondova.
Propisivanje pravila i nadzor prometa vrijednosnih papira, koji je zasnovan na
razmjeni vrijednosnih papira i sistemu kotiranja, putem elektronskih sredstava.
Registar vrijednosnih papira
Registar vrijednosnih papira je centralno mjesto gdje se uvaju svi podaci o dionicama,
ukljujui i vlasnitvo nad njima. Svaki graanimn koji posjeduje dionice ima svoj raun u
registru. Registar vrijednosnih papira je dioniko drutvo koje obavlja poslove registriranja,
uvanja i odravanja podataka u vrijednosnim papirima i poslove prenosa, u skladu sa
zakonom kojim se ureuje emisija i promet vrijednosnih papira. Registar vrijednosnih papira
u FBiH je osnovan 1999 godine zokonom o registru vrijednosnih papira kao dioniko drutvo.
Komisija za vrijednosne papire FBiH vri upravljaka prava u ime Vlade FBiH po osnovu
dionikog kapitala. Misija registara vrijednosnih papira je da svim korisnicima usluga
omogui efikasno i jednostavno ostvarenje prava koja proistiu iz poslova sa vrijednosnim
papirima. Vizija registara jeste da postane svremena i moderna klirinka kua, poput ostalih
evropskih klirinkih kua, ije e usluge u vezi poslova sa vrijednosnim papirima biti
dostupne korisnicima, u svako vrijeme i na svakom mjestu, efikasne i pouzdane. Registracija
podataka o vrijednosnim papirima i vlasnicima vrijednosnih papira, koje uprava drutva
dostavlja registru, vri se na raunima eminenata i vlasnika vrijednosnog papira (investitora).
Nakon otvaranja rauna vlasnika vrijednosnih papira i nakon svake promjene stanja
vrijednosnih papira na raunu, registar izdaje vlasniku vrijednosnog papira certifikat izvod o
stanju na raunu ne predstavlja vrijednosni papir ve potvrdu da se osoba na iji se raun
certifikat izvod o stanju na iji se raun odnosi, upisana kod registra kao vlasnik
vrijednosnih papira navedenih u certifikatu izvodu. Svi podaci koji se nalaze na raunu
vlasnika vrijdosnog papira predstavljaju povjerljivu informaciju, a pravu uvida u raun ima
samo vlasnik rauna investitor i ovlateno lice u registru.
Brokerske kue
Brokerske kue ili profesionalni posrednici su firme koje se bave posredovanjem u
prometu vrijedosnih papira. Shodno zakonu, sav promet vrijednosnim papirima mora da ide
preko brokerskih kua. Jedino one imaju pravo naloge na berzu nakon to ih dobiju od svojih
klijenata.
7

Berzanski uesnici

U FBiH samo ovlateni posrednici brokeri imaju dozvolu obavljanja trgovine na berzi.
Graani svoje naloge izvravaju preko brokerskih kua, koje ih prosljeuju na berzu.
Banke depozitari
Banke depoziteri komercijalne banke koje imaju dozvolu za obavljanje tzv.
depozitarskih poslova. Svaka brokerska kua ima svoju banku depozitara preko koje prima
uplate i vri isplate. Graanin koji eli kupiti dionice uplatit e novac za kupovinu dionica na
namjenski raun brokerske kue kod njene depozitarne banke. Isto tako, kao prodavac, banka
depozitar vaeg brokera e na va raun prebaciti novac od prodaje dionica.
2.1.

Ekonomska funkcija berze

Osnovna ekonomska funkcija berzi je organizovani susret ponude i tranje za odreenim

robama i zakljuivanje i realizacija trgovakih poslova. Pored ovog berze imaju i druge
funkcije konsolidacionu funkciju. Kroz susret ponude i tranje i formiranje berzanske cijene
obezbjeuje se uravnoteenje ponude i tranje.
Berze imaju i selektivnu funkciju, jer svako ne moe da uzme uee kao prodavac ili
kupac na berzi, a kada ga uzme zna se, i kroz berzanski posao utvruje se, njegova vrijednost
i vrijednost njegovih vrijednosnih papira.
Berze imaju informativnu i prognostiku funkciju. Izvjetaji koji se izdaju na berzama
omoguavaju praenje stanja i kretanja ponude i tranje za odreenim robama i izvoenje
zakljuaka o narednim aktivnostima.
Na finansijskim berzama javlja se ponuda i potranja za dugoronim i kratkoronim
novanim sredstvima i hartijama od vrijednosti.
2.2.

Vrste berzi
Postoji vie vrsta berzi koje se razvrstavaju na opte ili produktivne berze, efektne ili

finansijske i mjeovite berze.6

Robna ili produktivna berza

6 FFF.zarkoristic.comE...E9inansijskaCtrzistaCiCberzanskiCmenadzment.pdf , pristup sajtu

07.02.2015., vrijeme pristupa 14:45:00.
8

Berzanski uesnici

Ona je specijaliziovana berza na kojoj se prodaju ili kupuju razne vrste industrijskih i
poljoprivrednih proizvoda, kao to su itarice, tekstil, ulje, metal. Robnu berzu mogu da
osnuju pravna lica koje se bave proizvodnjom i prometom robe, kao i drava.
Efektna ili finansijska berza
Ona je specijalizovana berza na kojoj se prodaju ili kupuju razne vrste trgovakih efekata, kao
to su hartije od vrijednosti (mijenice, akcije, ekovi). Na njima se trguje i novcem, i
plemenitim metalima. Ovu vrstu berze mogu osnivati banka, osiguravajue organizacije i
drava.
Mjeovita berza je berza opteg tipa na kojoj se trguje svim oblicima trinog materijala, tj.
robama, hartijama od vrijednosti i novcem. Na mjeovitoj berzi trgovina se obavlja u
posebnim organizovanim dijelovima berze, koje se organizuju prema vrsti trinog materijala.
Ti dijelovi berze nemaju svojstvo pravnog lica.
Berza je pravno lice koje je organizovano kao akcionarsko drutvo ili drutvo sa ogranienom
odgovornou. Osnovna djelatnost berze je da organizuje trgovinu hartijama od vrijednosti,
organizovanje javne ponude hartija od vrijednosti, objavljivanje informacija o ponudi i tranji
i trinoj cijeni hartija od vrijednosti i drugih podataka znaajnih za trgovinu hartijama od
vrijednosti, utvrivanje i objavljivanje kursnih lista hartija od vrijednosti te objavljivanje
drugih poslova u skladu sa zakonom o tritu hartija od vrijednosti.
Berza je mjesto gdje se povezuje ponuda i tranja za vrijedonosnim papirima, prije svega za
dionicama. Kroz povezivanje ponude i tranje dolazi do uspostavljanja cijene dionica. O
utvrenim cijenama dionica berza obavjetava iru javnost.
U osnovi, berza se moe zamisliti kao jedna vrsta pijace, samo to se ovdje umjesto voem i
povrem trguje (uglavnom) dionicama. Cijena artikala na pijaci zavisi od ponude i potranje
to je vea potranja za nekom robom (uz nepromjenjenu ponudu) to je cijena te robe vea.
Ukoliko ima vie ponude nego potranje za nekom robom, njena cijena e biti manja.
Slina je situacija i sa dionicama, samo to ovdje potranja za dionicama ima, naravno, druge
uzroke. Potranja za odreenim dionicama e se, izmeu ostalog, poveati kada investitori
oekuju da e kompanija kaja je izdala te dionice bolje poslovati nego u proloj godini, i
shodno tome imati veu zaradu (profit).

Berzanski uesnici

Najpoznatije finansijske berze u svijetu su:7

NYSE - Njujorka berza; AMEX

- Amerika berza; LSE - Londonska berza; FSE

Franfurtska berza; TSE Tokijska berza; NYX Parika berza isl. Najpoznatije robne berze
su: CME ikaka merkantilan berza; LME Londonska berza metala; COMEX Njujorka
terminska berza isl.

Slika 2. Tokijska berza

Osnovni zadaci svake berze su: podsticaj stvaranju likvidnog trita, stvaranje uslova za
formiranje objektive cijene, indirektna pomo finansiranju privrede, informisanje i zatita
investitora.8
Likvidno trite - postoji ako je uestalost transakcija velika, ako je spred cijena (razlika
izmeu cijene ponude i cijene tranje) mali, ako se nalozi za trgovanje mogu izvriti brzo i
ako je razlika u promjenama cijena izmeu transakcija minimalna. Razvoj poslova sa
hartijama od vrIJednosti, kao i razvoj trita kapitala moe se uspostaviti samo preko
likvidnog trita, jer ono omoguava investitorima brzu i laku promjenu oblika finansijske
aktive.

7 www.zarkoristic.com/.../Finansijska-trzista-i-berzanski-menadzment.pdf pristup sajtu 07.02.2015.,

vrijeme pristupa 15:20.
8 Vasiljavi, M., Vasiljevi, B., Malini, D.,: Finansijska trita, Beograd, 2008.

10

Berzanski uesnici

Formiranje objektivne trine cijene - proizilazi iz zadatka berze da obezbedi

koncentraciju ponude i tranje kako bi njihovo sueljavanje dovelo do formiranja

objektivne

cijene hartije od vrijednosti. Kao organizator trita, berza autonomno raspolae

mehanizmima koji doprinose ostvarenju zadatka formiranja objektivne trine cijene. Meu
najznaajnijim mehanizmima u tom smislu svakako su metode trgovanja koje se koriste u
trgovanju pojedinanim hartijama od vrijednosti, grupama hartija od vrijednosti, odnosno u
trgovanju hartijama od vrijednosti na odreenim trinim segmentima. Prilikom formiranja
cijene na tritu, meutim, mogue su razne manipulacije uesnika, tako da iz berzine
funkcije obezbjeenja uslova za formiranje objektivne cijene proizilazi i obaveza berze da
prati aktivnosti uesnika kako bi blagovremeno uoila i otklonila eventualne manipulacije i
njihov uticaj na formiranje cijene. Zadatak otkrivanja i sankcionisanja manipulacija je zadatak
i Komisije za hartije od vrijednosti.9
Indirektna pomo u finansiranju privrede - Ova funkcija berze odnosi se na ulogu koju berza
ima u stvaranju objektivnog, likvidnog i efikasnog trita pojedinanih hartija od vrijednosti.
Svijest investitora o mogunosti brzog i lakog ostvarenja prinosa na investirana sredstva,
prostom prodajom hartije od vrijednosti na berzi, utie na odluku investitora da kupi hartiju
od vrijednosti i na primarnom tritu, ime se sredstva upuuju na raun kompanije za njeno
budue finasiranje. Saznanje kompanije da na tritu postoji izraena tranja za njenim
hartijama navodi kompaniju da razmilja o novim projektima za koje postoji velika izvjesnost
da budu finansirani iz nove emisije hartija od vrijednosti, ime kompanije uveavaju svoj
kapital.
Funkcija

berze

informisanju

zatiti

investitora

ogleda

se

na

nekoliko

nivoa. Prvo, berza svojom regulativom obavezuje emitenta hartije od vrijednosti da

redovno

izvjetava javnost o svim relevantnim injenicama koje mogu imati uticaja na cijenu hartije
od vrijednosti. Drugo, sama berza redovno obavjetava javnost preko svoje kursne liste
o svim informacijama sa samog trita i tree, svojom ulogom nadzora nad aktivnostima
emitenta i posrednika na tritu, kao i svojim pravilima kojima obezbeuje ravnopravnost
uesnika i zabranu manipulacija, berza direktno utie na blagovremeno i tano informisanje
javnosti, kao i na zatitu investitora u hartije od vrijednosti.

9 Vasiljavi, M., Vasiljevi, B., Malini, D.,: Finansijska trita, Beograd, 2008

11

Berzanski uesnici

Slika 3. Prikaz cijene akcija na Berzi

2.3.

Osnivanje berzi
Berza se osniva kao akcionarsko drutvo, berzu moe da osnuje najmanje osam osnivaa,

koji treba da obezbjede osnovni kapital za osnivanje berze. Za osnivanje berze potrebno je da
se zakljui ugovor o osnivanju berze, da se obezbjedi dozvola za osnivanje i za rad berze, da
se odri osnivaka skuptina berze. Ugovor o osnivanju berze je njen osnivaki akt. 10 Dozvolu
za rad berze izdaje nadleni savezni organ koji ima diskreciono pravo za to. Taj organ
ocjenjuje opravdanost osnivanja berze. Dozvola za rad berze izdaje se na osnovu potpisane
dokumentacije.
Finansijsku berzu mogu osnovati banka, Potanska tedionica, osiguravajue drutvo,
savezna drava i republika lanica. Strana banka moe biti osniva finansijske berze pod
usloviam uzajamnosti. Robnu berzu mogu osnovati pravna lica koja su registrovana za
poslove proizvodnje i prometa robe, svezna drava i republika lanica. Strano pravno lice
moe biti osinva robne berze pod uslovima uzajamnosti.
Osnivai berze duni su da obezbjede:11
- minimalni iznos novanog dijela osnovnog kapitala propisanog ovim zakonom i
odgovarajui poslovno prostor;
- dozvolu za osnivanje berze;
- kadrovsku, tehniku i organizacionu osposobljenost za obavljanje berzanskog poslovanja.
10 Risti. ., i dr.: Berze i berzansko poslovanje, VP, aak, 2006.
11 Zakon o berzama, berzanskom poslovanju i berzanskim posrednicima (Objavljen u Sl. listu SRJ,
br. 90/94).
12

Berzanski uesnici

Odgovarajui poslovni prostor obezbjeuje se prenosom prava svojine na poslovne prostorije

ili ustupanjem koritenja poslovnog prostora koji je osniva zakupio na periodod najmanje
deset godina.
Pod kadrovskom osposobljenou berze podrazumjeva se da berza raspolae visokostrunim
kadrovima, od kojih su najmanje tri berzanska brokera s poloenim strunim ispitom, u skladu
sa ovim zakonom. Pod tehnikom osposobljenou berze podrazumjeva se da berza posjeduje
razvijeni informacioni, kompjuterski i komunikacioni sistem za berzansku elektronsku
trgovinu

ui

izvravanje

obraunskih

transakcija

po

poslovima

zakljuenim

na

berzi. Pod organizacionom osposobljenou berze podrazumjeva se postojanje organizacionih

dijelova za efikasno i jedinstveno obavljanje poslova na berzi.
Ugovorom o osnivanju berze utvruju se naroito:
- naziv i sjedite berze;
- naziv i sjedite osnivaa berze;
- imovina osnovnog kapitala berze izraena u novcu, odnosno stvarima i pravima sa
ukupnim brojem izdatih akcija;
- pojedinani ulog svakog osnivaa u imovini berze, sa brojem njihovih akcija;
- rok do koga su osnivai duni da uplate novana sredstva, odnosno prenesu prava na
stvarima, odnosno druga prava u imovinu berze;
- predmet poslovanja berze;
- prava, obaveze i odgovornosti osnivaa za rad berze;
- druga pitanja znaajna za osnivanje i rad berze.

13

Berzanski uesnici

3. ZAKLJUAK
Kada se govori o pojmu berzi naophodno je istai najmanje tri bitna momenta, to su
mjesto trgovanja, predmet trgovanja, nain trgovanja. Imajui u vidu kratak istorijat razvoja
berzi neophodno je napomenuti da osnovni principi njihovog nastanka su prije svega
spontanost i povjerenje. Spontanost znai da su berze nastajale nekako same od sebe kao
rezultat dogovora zainteresovanih trgovaca sa ciljem da zatite sebe, svoje klijente i
zajednike poslove.
Sadraj pojma spontanosti morao bi se, ipak, objasniti u ovom sluaju. Prije

svega,

on

znai da se berza kao institucija, u ovoj svojoj sloenosti i razuenosti, nije mogla pojaviti kao
proizvod unaprijed isplanirane akcije, zato to bi neko uvidio da je ba ona potrebna ili da ba
ona nedostaje u organizaciji trgovine. Povjerenje i sugurnost predstavljaju drugi znaajan stub
ili princip na kome su prve berze nastajale. Rije je o pravilima koja vuku korjene iz
obiajnog prava. Kod nas su se od davnina za te principe i u ivotu koristile termini kao to su
rije, obraz, itd. Sutina je da su se izmeu prvih uesnika razvijali takvi odnosi koji su
podrazumijevali vjerovanje, odnosno povjerenje jednih u druge. I dan danas, povjerenje
predstavlja jedan od temelja ne samo berzi, ve cjelokupnog finansijskog sistema jedne
zemlje.

14

Berzanski uesnici

4. LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Arslanagi, S., Finansijsko trite,

uri, Z., Berza i berzansko poslovanje,
Kovaevi, R., Meunarodna ekonomija,
Mitrovi., D., Popovi, V., Trgovinsko pravo,
Skoko, I., 2007, Sarajevska berza, SASE, Banja Luka.
Zakon o berzama, berzanskom poslovanju i berzanskim posrednicima (Objavljen u
Sl. listu SRJ, br. 90/94).

Internet:
http(EEFFF.beleG.rsEoHberziEistorijat pristup sajtu 06.02.2015., vrijeme pristupa
10:00.
top-pdf.com/finansije-berze-page2.html, pristup sajtu 06.02.2015, vrijeme pristupa
12:00
www.zarkoristic.com/.../Finansijska-trzista-i-berzanski-menadzment.pdf pristup sajtu
07.02.2015., vrijeme pristupa 15:20.

15

Berzanski uesnici

16