Sfi Perspektif

Kadir ZKSE*

NEFS

RUHUN HZMETNE
VERME ZAMANI
nsanda rh ile nefis srekli olarak birbirleriyle mcdele ederler. Baz kiilerde
nefis, btn bedeni ve hatta rhu bile kontrol altna alr; artk btn yetenekler ve
zek, nefse hizmet eder hale gelir. Bu durumda btn canllar dnyasnn zerinde
bir varlk olarak yaratlan insan, hayvanlardan daha aa bir seviyeye der.

20

Eyll 2008

Nefsin ayp ve kusurlarn bilmek, arz ve semay

keiften daha hayrldr. Kii noksann bilmek gibi
irfan olmaz. sz bir hakikattir. Yer ve gklerin
kefi, seyr-i mahzdr. Kusurlarnn farknda olmayan
ve hakikatten uzak olan kiinin bylesi bir seyre
koyulmasnn bir faydas yoktur.

efs, kelime olarak can, ruh,

his, kan, ceset, nazar dediren
gz, bir eyin z, cevheri, azamet, izzet, hamiyet ve gayb gibi manalara gelir.1 Sfler, nefsi; kulun kt huylar ve irkin
vasflar, kt his ve huylarn mahalli olan latfe
ve rh- hayvn olarak tanmlamlar, tasavvufu nefisle mcadele ve mcahededen ibaret grmlerdir.2 Nefis; insann kendisi olup, latif bir
yapdr. Ahvalinin deiikliine gre muhtelif vasflarla nitelendirilmektedir.3 Nefis, insandaki
ehvet ve gazap kuvvetini de iine alan geni bir
mndr. Nasl ki, gz grg, kulak duygu, burun
koku ve az tatmak yeri, dinleyen, gren kokan
ve tadan ancak insan olan btn ise, onun gibi iyi
vasflarn yeri ruh ve kalb, kt vasflarn yeri de
nefistir. Nefis bu btnn bir parasyken, kalb
de bir dier parasdr.4 Kiinin yersiz ve yanl
sfatlarn gidermesi, nezih ve gzel hasletlere bezenmesi, nefsin ktlklerine kar mcadele etmesi ve nefsini yenmesi gerekir.

et-Tamestn (. 340/951) yle demektedir: En

byk nimet nefisten kmak ve uzaklamaktr,
nefis seninle Allah arasnda bulunan perdelerin en bydr.6 Nefis ve ruh insan denilen
ayn btnn iki ayr paras ve iki farkl kutbu-

Nefsin ayp ve kusurlarn bilmek, arz ve semay keiften daha hayrldr. Kii noksann bilmek gibi irfan olmaz. sz bir hakikattir.
Yer ve gklerin kefi, seyr-i mahzdr. Kusurlarnn farknda olmayan ve hakikatten uzak olan kiinin bylesi bir seyre koyulmasnn bir faydas yoktur.5. Bu gerei ifade sadedinde Ebu Bekr

21

lerde nefis, btn bedeni ve hatta rhu bile kontrol altna alr; artk btn yetenekler ve zek,
nefse hizmet eder hale gelir. Bu durumda btn
canllar dnyasnn zerinde bir varlk olarak yaratlan insan, hayvanlardan daha aa bir seviyeye der. Aslnda ideal olan da, nefsi devaml
kontrol altnda tutmak, ruhun hizmetine vermek,
yce Allahn izdii snrlar iinde yaayarak can
ile birlikte Allaha ubdiyet/kulluk grevini yapmaktr. Tasavvufun balca hedefi, nefisle ruh
arasndaki bu ekimeyi, rh lehine sonulandrmaktr.

dur. Benliin mspet kutbuna ruh, menf kutbuna nefis diyoruz. Ruh, insann Allahtan kaynaklanan ynlerinin tamam, nefis ise beden meneli
vasflarnn tmdr. Ruh ezel ve ebeddir ama
dnya planndaki seyrini nefis olmadan srdremez. Tasavvuf slkta nefsi ldrmek deil, slah esastr. Ruh nefsi, nefis de ruhu esir edebilir.7
Tasavvuf psikolojisinin nc ismi Haris elMuhsib (. 243/857), nefsin ana eilimini u
ekilde sralamaktadr:
1. Nefsin gaye olarak kurtuluu istememe niyeti yoktur; ancak, kurtulua giden yol ona ar
gelir.
2. Helak olmay bir niyet olarak tamaz, ancak, kiiyi helke gtren eyleri hafife alr.
3. Daima anlk hazlar ve rahat, gelecekteki
dim haz ve rahata tercih eder.8
Bu zellikleri ile nefis, Allah ile insan arasnda bir perdedir. nsann bu perdeyi mutlaka amas gerekmektedir. nsanda rh ile nefis srekli
olarak birbirleriyle mcdele ederler. Baz kii-

22

Eyll 2008

Ak Smmn (. 1333/1915), rh ile nefsin

mcadelesini anlatt Nefis Destannda ruhu
hep iyiyi ve doruyu emreden insann melek
yn; nefsi de hep sfl duygularn, geici zevklerin peinde koan insann eytn yn olarak
ifde etmektedir. Rhun hkimiyetine sokulan ve
slah edilen nefsi hirete yolda olarak almakta
ve bu manev seyre dair terennmlerini yle dile
getirmektedir:
Nefis ile ruhu klaym destn
Bunlarn cengini vereyim ayn
Eer g verirse ahbb u yrn
Biri nmert olur biri merdne.
Smmn destann vasfn eylesin
Akl idrak eden derim dinlesin
Mevlm nefsinizi slh eylesin
Ahirete yolda etsin mna.9
Nefsi ruhun hizmetine verebilmek iin, ncelikle nefsin sk bir eitime tbi tutulmas gerekir. Bir doan avcsnn kuunu evcilletirmesi gibi mrid-i kamiller de kendi hakikatinden
kaan gafilleri Hak ile nsiyet peyda ettirmeye ve
Hak sarayna yarar bir kvama gelmelerine alrlar. Zira padiahn avcs doan avlaynca, nce
onun gzn, sonra ayaklarn balar. Doann
nefsi krelsin, vahilii kalmasn ve avcya alsn diye gndzleri a ve susuz, geceleri uyank
tutar. Avcya alp evcilleince, avc ona avlamay retir. Avlamay renince, padiahn huzuruna gtrr. Doan padiahn yanna gelip eline
konar. Aslnda avcnn maksad, doann gzn

ve ayaklarn balamak, onu a, susuz ve uykusuz

brakmak deildir. Avcnn tek gayesi doana avlamay retmektir. Geri maksat sadece doann
avlamay renmesi de deildir. Avlamay renerek padiaha yaklamasn salamaktr. Ayn
ekilde, mrid-i kamiller de nce dervilerini
avlarlar. Avlaynca gzlerini balar, yani halvet
hcresine alr, karanlk bir odaya sokar, kalabalklardan kurtulup kendi i dnyasna nazar etmesini salar, bir
i muhasebesi gerekletirmesini ister, kendisi ile yzlemesine
zemin hazrlar, her trl kaytlardan uzaklap Hakk idrak etmesini hatrlatr ve Haktan kaan
yabani tabiatnn giderilmesine
alr.
Dillerini balar, yani dervii
halvet ve uzlete sokar, gnlerce
a ve susuz brakr, geceleri uyank tutar, geceleri kaim, gndzleri saim olur, kt szlerden dilini tutmasn, hayr sylemeyi
renmesini, dillerini Hakkn zikrine altrmasn, kalbinde Hakk murakabe ve tefekkr etmesini ngrr. Bylece dervilerinin nefsini kreltir. Sonunda derviin hayvn/yabn ve eytan
kuvvetleri azalr. Mrit, daha sonra ona avlamay retir. Derviin av; ilim, marifet, muhabbet,
mahede ve muayenedir. Avlamay renince
padiahn huzuruna gelip ona yakn olur. Padiaha yakn olunca kurtulur ve kurtulanlar zmresine girer. Yegane padiah ise Hazreti Allahtr. Dolaysyla mrid-i kamillerin gayesi dervilerini
kendilerine bende klmak deil, Allaha kul olabilmelerini salamaktr. Onlar sadece birer klavuzdur. Tek gayeleri; Hakka giden yolcular haramilerin saldrlarndan korumak, menzil-i maksuda
selametle ulamalarn salamaktr.10
Mrid-i kamiller ncelikli olarak kiinin nefsini tanmasna ve kendi farkndalna varmasn
salarlar. Nefsin hasletleri, hkmleri ve sfatlar ise Kuran- Kerimin ilgili ayetlerinde u ekilde beyan edilmektedir: ehvet,11 heva,12 lav//
faydasz ve irkin sz,13 gizlet ve kasvet-i mizac/

huy ve miza sertlii,14 hkd ve gll/gnl darl,

kin ve hile, hyanet ve dmanlk, intikam duygusu,15 hunet/kabalk, sertlik ve inatlk,16 ikrah/
hayrl ve gzel amelleri istemeyerek ve zorlanarak yapmak, iyilikten holanmamak,17 vefaszlk
ve ihanet,18 gazab/fke,19 gayz/hiddet, dargnlk
ve hn duygusu,20 zulm,21 kibir ve ucub kendini beenme.22

Bylesi meziyetlere sahip olan nefis, slah edilmedikten sonra ondan hayr gelir mi? Bu zellikler olumlu niteliklere dntrlmeden iman
nuru elde edilebilir mi? Bylesi ykc ve yakc hususiyetler insan ve topluma huzur verebilir
mi? Saylan bu sfatlar tayan insanlar meden
ve uygar olabilir mi? Nefsi kabaran, kt huylara
brnen, azmanlap hrnlaan, benlik duygusu
ile hareket edip egosunu tatmine alan insanlarn egemen olduu dnyada paylamann, sevmenin ve merhametin yeri olur mu?
te genelde Mslmanlar zelde tasavvuf erbab tm dikkatleri nefse ekmiler, kiinin bana gelen tm ktlklerin adresini nefis olarak
gstermilerdir. Nefsi eitmeden, nefsi terbiye
etmeden, nefsi belli bir kvama getirmeden kemale ermenin imkanszln dile getirmilerdir. Tarikat erbabnn benimsedii halvet, ile,
erbain, mcahede, riyazet, seyahat, hizmet, sabr, sebat, tevazu, kanaat, hrmet ve metanet
gibi usuller, derviin slkunu gerekletirmesine yneliktir.

23

Sonu olarak diyebiliriz ki, slma gre insan

yapsnda bulunan ktlklerin kayna nefistir.
nk nefis, alabildiine ktl emreden23
ve kiiyi gnaha yneltmek iin fsltlar hlinde
srekli telkinde bulunan24 bir gtr. Bylesi
bir nefis, nefs-i emmredir. Nefs-i emmare, insan varlnn en aa tabakas olup btn kt
huylarn ve irkin hareketlerin merkezidir. O, insan daima ktle srkler, kulaa vesvese verir,25 isteklere ve kt arzulara meyleder. nsann nefs-i emmaresini yenmesi,26 sabrl olmas27
ve agzllnden korunmas28 gerekir. Gnaha meylin ve dnyaya ait isteklerin odak noktas olarak karmza kan nefs-i emmre, heva ve
hevesin de kaynadr.29 Peygamber Efendimiz,
nefse kar yaplan cihadn en byk cihat olduunu,30 sylemektedir. Kurn- Kerim de nefsini tezkiye edenleri veya nefsini Allahn tezkiye
ettii kiileri felha erenler diye nitelendirmektedir.31 Bu duygularla hareket eden tasavvuf erbab, nefislerini arndrmann abasna koyulmular, nefis eitimini ciddiye almlar, nefsi
zamannda ve yerinde eitmenin gayretine brnmlerdir. Ahlk gzelletirip, kt huy ve
hasletleri yok etmeye alan mrid-i kamiller, irat ve talimleri ile nefisleri slah ederken,
mntesiplerini meru haklardan mahrum da etmemilerdir. nk Hz. Peygamber; zerinde
Rabbinin de hakk vardr; nefsinin de. yleyse her hak sahibine hakkn ver.32 buyurmutur. Bunlara engel olmak, Allah tarafndan taknlk olarak tanmlanmtr: Ey nananlar!
Allahn size hell ettii temiz eyleri haram klmayn, hududu da amayn, dorusu Allah ar gidenleri sevmez.33 Bu yet, baz sahablerin
birtakm meru nimetleri nefislerine haram kl-

slma gre insan yapsnda

bulunan ktlklerin kayna nefistir.
nk nefis, alabildiine ktl
emreden23 ve kiiyi gnaha
yneltmek iin fsltlar hlinde
srekli telkinde bulunan24 bir gtr.

ma kararlar mnasebetiyle inmitir.34 Kurn-

Kerim, nefs-i emmarenin karsnda, kendini knayan nefse, levvme ve Hakkn rzasnda huzur bulan nefse de mutmainne demektedir.35
Kurn bizlerden, nefislerimizin dizginlenmi,
eitilmi ve iyilik yapmay kabullenmi hale gelmesini istemektedir.36
Rabbim bizleri bir an bile olsa nefsimizle
ba baa brakmasn. Nefsini slah eden, nefsine hkim olan, nefsini kulluk sarayna sokabilen
ve nefsinin her trl hile ve desiselerinden kurtulan kullarndan eylesin.

Dipnot
* Do. Dr.
1

3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36

24

Eyll 2008

el-Kn,Abdurrezzak, Mucemu Istlahats-Sufiyye, tah.Abdll ahin, Darul-Inad,

Kahire 1992, s. 114118; Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri
Szl, MEB Yaynlar, stanbul 1993, c. II, s. 672.
Ebl-Kasm Abdlkerim el-Kueyr, er-Risaletl-Kueyriyye fi lmit-Tasavvuf,
Haz. Maruf Zerrik ve Ali Abdlhamid Baltac, Darl-Hayr, Beyrut 1993, s. 87;
Kn, Istlhtus-sfiyye, s. 114; mam Gazali, hyu ulmid-dn, Drul-Cl,
Beyrut 1412/1992, c. III, s. 192196.
Said Havva, Ruh Terbiyemiz slam Tasavvufu, ev. brahim Sarm - M. Sait imek,
Kayhan Yaynlar, stanbul II. Bask, 1986, s.58.
Kueyr, Risle, s. 8687.
M. Zahid Kotku, Tasavvufi Ahlak, Seha Neriyat, stanbul 1979, c. II, s. 14.
Kueyr, Risle, s. 423.
Y. Nuri ztrk, Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, Yeni Boyut, stanbul 1989, s. 1234.
Hseyin Aydn, Muhasibnin Tasavvuf Felsefesi nsan, Psikoloji, Bilgi, Ahlak Gr-,
Ankara 1976, s. 84.
Cengiz Gndodu, k Smmnde Akn Metafizii, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8, say: 18, Ocak-Haziran 2007, s. 140141.
Azizddin Nesef, Tasavvufta nsan Meselesi -nsan- Kmil-, ter. Mehmet Kanar,
Dergh Yaynlar, stanbul 1990, s. 53.
3/Al-i mran, 1415; 4/Nisa, 27; 19/Meryem, 59.
45/Casiye, 23; 5/Maide, 70; 53/Necm, 34, 23; 4/Nisa, 135; 38/Sad, 26; 26/uara,
15.
23/Muminn, 1, 3; 25/Furkan, 72; 28/Kasas, 55.
2/Bakara, 74; 3/Al-i mran, 159.
7/Araf, 195.
3/Al-i mran, 159; 39/Zmer, 23.
2/Bakara, 256; 10/Yunus, 99; 5/Maide, 99; 26/ura, 48.
5/Maide, 1; 61/Saff, 34.
11/Hd, 75; 37/Saffat, 101.
3/Al-i mran, 134.
31/Lokman, 13; 2/Bakara, 231; 16/ Nahl, 118; 28/ Kasas, 16; 65/ Talak, 1; 11/Hd,
101; 3/l-i mran, 108, 182.
ztrk, Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, s. 12741.
12/Ysuf, 53.
50/Kf, 16; 53/Necm, 23.
50/Kf, 16.
79/Nzit, 40.
18/Kehf, 28.
59/Har, 9.
53/Necm, 23.
smil b. Muhammed el-Acln, Keful-hafa ve muzlul-ilbs amm itehera minelehdsi al elsinetin-ns, Beyrut 1351, c. I, s. 424.
91/ems, 9.
Eb Abdullah Muhammed b. smail Buhar, el-Cmius-Sahh, stanbul 1981, Adb,
8486.
5/Mide, 87.
Ebl-Hasen Ali b. Ahmed el-Vhid, Esbbun-Nzul, Beyrut 1978, s.137138.
H. Mehmet Soysald, slmda Gnah Kavram, Tasavvuf Dergisi, yl: 3, S. 7, EyllAralk 2001, s. 150151.
75/Kyme, 2; 89/Fecr, 2728.