Mucize ve

Nedensellik Kanunu
Rahim Latifi, Ali Perimi

zet
ucize olgusu, dinler tarihi boyunca, eitli alardan bilim insanlarnn zihinlerini megul etmitir. Bu
srete mucize konusunda, felsefenin varlk tanma gr, byk bir neme sahiptir.

Her malul, trde bir illet gerektirir, kaidesi akli ve felsefi bir kanundur, te yandan
harikuladelik mucizenin ierii ve destekleyicisidir ki, zahiren kendi trdeinden bir illet olmadan
ortaya kan malul olarak grnmektedir.

O halde sorulmas gereken ey udur, acaba mucize, illetsiz bir malul mdr? Akl ile atan bir oluum
mudur yoksa bir illeti vardr, ancak beerin tand bildii, grnen ve tabii illetlerle trde olmayan bir illet
midir? Yahut kesinlikle enbiyann nefsi, bal bana bir illet olarak mucizenin ortaya knda etkili midir?
Bu makale, illetlerin eitliliini tahlil ederek, mucizeyi tabii ama bilinmeyen ve tabii olmayan illetlere
dayandrmaktadr ve enbiyann mucizenin olumasndaki katksna dayandrmaktadr.
Giri
Allah tarafndan, temsilcilik ve peygamberlik, vahiy alma ve gayb ile irtibat halinde bulunma iddias,
yeterince yce bir olgudur ve insann merakl akl her olgunun ispatn ve kani edici delilini grmek ister. Bu
tr iddiada bulunan kimseden de, senet ve delil talep eder.
Sradan bir insann, Allah ile ve vahiy melei ile grtn ve onun tarafndan retiler, kanunlar ve
eraitler getirdiini iddia ederse, bu olaan st bir iddiadr ki, beerin sradan his ve tecrbeleri bunu teyit
edemez ve tabii olarak iddia sahibinden, sra d, dokunulabilir ve hissedilebilir harikulade bir ey getirmesini
ister. Baka bir deyile, sra d, harikulade iler yapabilme gcne sahip olan bir kimse, halkn genelinin
idrak ve anlayna uygun sra d, harikulade bir i yapabilir.
u halde bu harikulade, istisnai, artc, bakalarnn yapmaya gcnn yetmedii i hangi nizam ve
cihana ait bir itir? Acaba yeryzne ait bir sslenme ve ive midir yoksa btn tabii kanunlar yerle yeksan
eden bir esasa m dayanmaktadr? Acaba mucize tpk, dnyada meydana gelen eylerin kendi zel sebebinden
dolay meydana gelmesi gibi, genel nedensellik kanunlar ve sebepler nizam esasna m dayanmaktadr? Eer
byle ise, sra d, harikulade olmaktan kmtr ya da, o an buna gc yetmeyen beer, ilmin ilerlemesiyle o
eylerin sebebini bulabilir ve onlara benzer eyler yapabilir. Yahut da mucize, nedensellik kanununa terstir,
sebepsiz ve genel tabii snnetlere ve kanunlara aykr bir ekilde gereklemektedir. Bu surette:
Evelen, mucize kendi iinde paradoks barndrr ki, onun ispatndan, onun reddine ulalr.
kinci olarak, mucize gayri mmkn olmaktadr, nk akli, klli ve felsefi kanun olan, nedensellik, sebep
ve sebep olma kanunlarn bozar ki, bu da imknszdr ve olas deildir.
nc olarak, mucize akl d ve akl ile atan bir reti olmaktadr ki, dinin akli olmasn sorgulanr
hale getirmektedir.
Elinizdeki bu makale, gcn yettii kadar zikredilen sorulara cevap vermesi ve mucizenin nedensellik

kanunlaryla uygun bir hale getirilmesini incelemektedir.

zetle cevap udur ki, hi phesiz herkesin hayrete dt, muhataplarnn onu yapann iddialarn kabul
etmesini salayan, baz mucizeler gereklemitir. Dierlerini aciz brakan eylerin gereklemesi, salam akli
ve felsefi kanunlarla elimemektedir ve eer mucize ve akli bulgular arasnda bir atma olursa, yalnzca
zahirde ve ilk anda kan sonutur.
Akli, tabii ve sradan kanunlar balamnda, birazck derin dnme ve aratrma, tam anlam itibariyle
nedensellik, sebep ve sebep olma kanunun olaan st ve gelenei ykma ve tabii kanunlar yerle bir etmekle
bir elikisi, ztl olmadn gsterecektir. Mucizenin tarifinin artlarndan ve ksmlarndan biri de onun
harikulade / olaanst olmasdr. Harik yani yerle bir eden, ezen, paralayan demektir. Mucize de, akli,
felsefi genel kanunlar (her malul illet trde gerektirir) ihlal etmiyor, yalnzca tabiatn gidiatna ters bir i
ortaya karyor ve sadece beerin grp anlayabildii nizam (rfi nizam) bozuyor.
Meydana gelen her eyin bir sebebinin olmas, kesin ve istisnasz bir kanundur, ancak neden, sadece maddi
ve tabii nedenlerle tanmlanm deildir, madde tesi ve tabiatst nedenler, illetler de vardr. Beer imdiye
kadar btn maddi ve tabii nedenleri, illetleri tanyabilmi deildir ki, madde tesi nedenleri, illetleri
tanmlayabilsin. Geni perspektiften bakldnda, mucize olgusunun kendisi genel bir ilahi kanun ve snnettir.
Mucize ve Nedensellik Kanunu
Nedensellik kanunu, illet ve malulun trdelii akln ak bir hkmdr. (her ey, her olay ve gelime
kendisiyle trde bir illet gerektirmektedir.) Bu hibir istisna ve kendine haslk kabul etmemektedir. Bazlar
yanl alglamalarla mucize hakknda gr sahibi olmularnn neticesinde, mucizeyi illetten yoksun ve
irrasyonel bir gr olarak tanmlamlardr.
rnek olarak unu sylyorlar: hangi delil, asann atlmasyla ylana dnmesini, nedensellik veya
trdelik olduunu ispat edebilir. (Subhani, 01/19: 1739)
Fahr-ur Razi daha ak bir beyan ile harik-i adeti kabulden kanarak yle demitir: lim iki ksmdr:
nazari ve bedihi. Nazari ilim, bedihi ilimin teferruatdr ve bundan dolaydr ki, eer nazari bir ilim, bedihi bir
ilmi iptal etmeyi gerektirirse, bunun manas tali olann asl olana muhalif olmasdr ki, bu da imkanszdr. Bu
beyandan anlalmaktadr ki, nazari ilimler, bedihi ilimlerde bir halel, eksiklik meydana getiremez. u halde
bedihi ilimlerin ne olduunu grmek lazmdr. Biraz derin dndkten sonra anlalaca zere, bedihi ilim,
insanlar iin kendiliinden kati ve doru olan, shhat ve kabulnde delile ihtiya olmayan ilimdir. Tpk Kll
(btn), czden (btnn bir paras) daha byktr, ki zttn bir araya toplanmas imknszdr vb Bu
mukaddimeden sonra, yle sylenebilir, insann yaratl sreci dardan gzlemlendiinde, daha nce ana
rahminde olduu bilinmektedir ve ana rahminden dnyaya gelmitir, ocukluk merhalelerini getikten sonra,
genlie ulamtr. Eer bir kimse byle olmadn, bir anda meydana geldiini, zek sahibi olduunu ve
kemale erdiini sylerse, akl bu sylenenlerin tersine hkm verecektir. Ayn ekilde bir kimse, deniz ve
kaynak sularnn ste dnmesinin ya da dan saf altn olmasnn mmkn olduunu sylerse, herkes bu
sylemde bulunan kimseye delilik isnat edecektir. u halde akl, aka btn lemdeki olaylarn, nceden
belirlenmi kanunlar ve yrrlkteki adetler erevesinde gerekletii ynnde hkm vermektedir, bunun
tersinin gereklemesi durumu, bedihiyet ve akla muhaliftir.
Mevakfn arihi bu dorultuda unlar sylyor:
Doast olaylarn (mucizenin) mmknl nbvvet ve nbvvet dndakiyle ilgili kaide ve
kurallarnn ihlal ettii (kabul grlmesi) apaktr. Zira mucizenin mmknl kabul grlrse farkl
zamanlarda eri hkmlerin getiricisi, nbvveti mucize ile sabit klnm kimseye mmasil ve kendisinden
hkmler talep edilen ahslar, zerinde bulunduun dinin dnda birilerinin gelmesini mmkn klnacak gibi
uyumsuzluklar ve yaam nizamna ters daha baka olumsuzluklara sebep olur.
Taftazani de mucizeyi inkar edenlerin phesini u ekilde dile getiriyor:

Olaan st olaylarnn mmkn bilinmesi safsatadr. Zira eer mucize mmkn olursa dan altna,
denizin yaa ve zerinde mucize zahir olmu nbvvet iddiasnda bulunan kiinin baka bir ahsa dnmesi
gibi muhaller de olanakl olacaklardr. Mucizenin gerekletii ispatlansa bile mucizeyi grmeyenler iin
ispatlanmas olanakszdr. Zira (mucizeyi) grmeyenler iin ispatlanmasnn tek yolu tevatr ile
nakledilmesidir. Tevatr yolu ise yakini gerekletiremez. Zira tevatr silsilesinde yer alan bireylerinin her
birisine yalancln isnat edilmesinin mmkn oluu, silsilede yer alan btnne isnat edilmesinin
mmknlne sebebiyet verir.
Bu szlerin tahlili bize, mucize olgusunda iki tutarszl iaret etmektedir.
1-lletin malul olduunu gsterir, tpk hazreti Salihin (a.s) mucizesi (kayadan deve yavrusunun kmas),
ve hazreti sann (a.s) doumunda vuku bulan bir kadnn, bir erkek olmakszn hamile kalmas mucizesi gibi.
2- Aralarnda trdelik olmadan maluln bir illetten domas; tpk bir dokunula lnn dirilmesi (Ben-i
srailin inek hikyesinde) ve Hazreti brahimin (a.s) atee atldnda atein souk olmas mucizesi gibi.
Bu phelerin ileri srlmesi, mucizeye inananlar cevap noktasnda gruba ayrlmtr:
Birinci grup: nedensellik kanununun tarafnda yer almlar ve mucizeleri tevilden aciz kalmlar ve tpk
Ebu Bekir Razi (vefat 251 hk.), bn Ravendi (vefat nc yzyl hk.) gibi, Muammer bin bad (vefat 215
hk.) ve Mutezileden bazlar gibi, Seyyid Ahmed Han Hindi ve Ahundzade taraftarlar gibi onlar inkar yoluna
gitmilerdir. (Kadridani Kara meliki, 153:1751)
kinci grup: mucizenin gereklemesi tarafnda yer almlar ve insan aklnn ulat ve oluturduu
kanunlara itibar etmemilerdir. Ehli hadis ve Eariye, Allahn tevhid-i efalisi grn savunduklar iin,
Allahtan bakasnn, etki etmesini, sebep olmasn ve iin ondan bakasna isnad ve ynlendirilmesini
reddetmilerdir. Sonu olarak, nedensellik ve sebepler kanununu inkar etmektedirler ve mevcudatn etki
etmesini gnl ve can gzyle mahede etmektedirler. Tpk gnein atei ve k samas vb. gibi olaylar
Adetullah olarak nitelendirmektedirler.
Bunlar Allah Telann kendi koyduu kanunlardr. Bizim grmze gre, bu kanunlarn aksine bir iin
yaplmas mmkn deildir; ancak Allah asndan, bu kanunlarn kanun oluu, onun istek ve iradesine
baldr. Allahn bu ekilde olmasn istemedii an, bu ekilde olmayacaktr, mucize de Allahn iidir.
(Mutahhari, 373:1329)
nc grup: Nedenselliin asln ve mucizenin gerekletiini kabul ederek, bu iki konunun birbiriyle
elimediini izah ediyorlar. Genellikle mamiye ias ve Mutezile arasnda taraftar olan bu dnce, birok
ynyle aklamaya sahiptir, bunlarn her birine srasyla iaret edeceiz.
1- Mucize, Allahn Vastasz Fiili
(Fiili Mbair):
Nedensellik kanunu insanlarn ve eyalarn bulunduu alan iin geerlidir ve nihayetinde Allahn
vastalarla gerekletirdii ilerin kapsamna girerler. Ama Allahn vastasz yapt ilerde, bizzat kendisi
sahneye kmaktadr, artk hibir eyin ona kar koymaya gc yetmez. mamiye kelamclarndan bir ksm,
mucizeyi Allahn direkt olarak yapt bir i ve nedensellikten ari olduuna inanrlar.
eyh Tusi yle diyor:
ve Allahn ilgin ayetlerinden (mucizelerinden) biri de her bir kabilenin kendi kaynandan imesi iin
talardan srail kabilelerinin adedince su fkrmasdr (239/1: 1390)
Seyyid Murteza da ayn metin ve rnei vermitir. (720:1311) Verdii rnekten de, mucizede
harikuladelikten murat edilen eyin mevcut tabiat kanunlarnn ortadan kalmas olduu ok iyi anlalmaktadr.
Bu bak asna gre, sebepler nizam ve nedensellik vb. gibi klli ve akli kanunlar, varlklar ve tabii etkenler
iin geerlidir. Dnyada tabii ate olmadan scakln olmas mmkn deildir ve ayn ekilde eer Allah

Tela bitkileri yeertmek, tabiat canlandrmak isterse, yamur gndermek zorundadr. Ve eer bir insann
cann alacaksa, hazreti Azraile emir vermelidir.

Ancak Allah Tela bir ii dorudan kendisi yapmak isterse, hibir ey buna kar koyamaz, mukaddimeye,
sebebe ve adete de gerek yoktur. Mesela, harikulade olmas gereken mucizede, Allah Tela su olmadan atein
scakln yok edebilir, tan iinden su aktabilir ve kayann iinden deve yavrusu karabilir.
Bu aklamann sorunlu ynleri: Eer kanunlarn Allah tarafndan ihlal edilip ortadan kaldrlmasndan
murat edilen ey, biz insanlarn bilinen tabiat kanunlar ise, Allah Tela tabii olarak grlmeyen, ya da
tabiatst illetler ile yaratl leminde tasarruf eder ve mucizeyi yaratr sz, kabul edilebilir bir szdr. Lakin
bu Allahn vastasz yapt ilere has bir ey deildir ve eer murat edilen ey, malullerin, mucizelerin ve
hadiselerin oluumunda, hibir illetin olmadysa bu sz geersizdir.
2- Mucizelerin Tevili:
Nedensellik kanunu ve sebepler nizam, her eyi kuatm, tabiat kapsam ve btn mevcudata hkimdir
ve hibir konuda istisna kabul etmemitir. lemdeki etki ve tepkileri kendisi bir kanun esas zerine bina eden
bir Allah, neden ve nasl bu nizam bozabilir.
Bu grup mucizeyi inkr etmiyorlar; lakin mucizeleri tevil ediyorlar. Yeni Kelamda var olan konular gibi,
din jargonunu sembolik olarak gryorlar ve hermeneutik (yorumsama) konularla onun zerini rtyorlar. Bu
tarz dncenin Gazali dneminde bile taraftarlar vard yle ki, mucizenin tevili konusuna bile el atmlard.
Gazali bu grubun asl-i illiyet konusundaki almalarndan bahsetmi ve devamnda, bu ekilde alglamann,
mucizenin ve harikuladenin ispatnda baz sorunlar oluturduunu aklamtr. (Gazali, Tarihi belli deil,
775)
stat Mutahharinin deyimiyle, bunlar mucizeyi saygl bir ekilde inkar etmilerdir. (372:1329)
Onlar kendi iddialarna kant olarak iki delil ne srmlerdir: birincisi, insanlar Peygamberden bir takm
mucizeler istemilerdir, ancak peygamber sadece ve sadece onlar gibi bir beer olduu iin, mucize
gstermekten kanmtr. Yani onun mucizeleri sra d ve adetlerin hilafnda mucizeler deildi.
And olsun, bu Kuranda her rnekten insanlar iin eitli aklamalarda bulunduk. nsanlarn ou ise
ancak inkarda ayak direttiler. Dediler ki: Bize yerden pnarlar fkrtmadka sana kesinlikle inanmayz. Ya da
sana ait hurmalklardan ve zmlerden bir bahe olup aralarndan arl arl akan rmaklar fkrtmalsn. Veya
ne srdn gibi, gkyzn stmze para para drmeli ya da Allah ve melekleri karmza (ahit
olarak) getirmelisin. Yahut altndan bir evin olmal veya gkyzne ykselmelisin. zerimize bizim
okuyabileceimiz bir kitap indirinceye kadar senin ykseliine de inanmayz. De ki: Rabbimi yceltirim; ben,
eli olan bir beerden bakas mym? (sra Suresi 50 07)
slam alimleri bu pheler karsnda eitli cevaplar vermilerdir:
a) Beer hayatnda, Allah Telnn sregelen hakimane snneti, insanlarn alarak yeme ve ime
ihtiyalarn karlamalar ve bu sayede nefislerin kemale ulamasn ve terbiye edilmesini salamak
eklindedir. Bununla birlikte eer peygamberin kavmi, rahatlklar iin bir pnar fkrtmasn istemilerse,
bylesi bir istee cevap vermek ilahi snnet ile elimektedir. (Subhani 57/2:1311)
b) Mriklerin Peygamberden mucize olarak istedikleri eylerden bazlar zaten imknszd ve Allahn
istek ve iradesi imknsz olan eylere taalluk etmemektedir. Tpk Allah gstermek, melekleri insanlarn
1

Her canl eyi sudan yarattk Enbiya 79, Allah gk yznden su indirdi, lmnden sonra yer yzn onunla diriltti Nahl 55.
yleyse melekler yzlerine ve arkalarna vura vura canlarn aldklar zaman Muhammed 23.

gzleri nne getirmek yahut gkyzn onlarn bana geirmek gibi, baz dier istekler de, pnarlar
fkrtmas yahut Peygamberin ba ve hurma bahelerine sahip olmas gibi nbvvet iddiasnn ispatna bir
deli olamazd. (Rabbani, Gulpeyegani,:33)
c) Mucize hakikati grmek isteyen ve nbvvetin doruluundan phesi olan kimseler iin Peygamberin
mucize gstermeye izni vardr. Ama Peygamber her istenilene annda cevap vermek zorunda deildir.
Peygamber mucize retme fabrikas kurmamtr.
d) stekte bulunanlardan bazlar, olaya ticari olarak bakmaktaydlar ve sana iman edelim demiyorlar,
senin iin iman edelim diyorlard. Yani sen bizim iin bir eyler yap, bir nehir, bir ba, bahe vb bunun
karlnda biz de senin iin iman edelim (Mutahhari A.g.e: 332)
e) Dier bazlarnn ise iman etmeye ve hidayet olmaya niyetleri yoktu ve bylesi istekleri inatlarndan ve
problem yaratmak iindi. Bu yzden yle diyorlard: zerimize bizim okuyabileceimiz bir kitap indirinceye
kadar senin ykseliine de inanmayz
Onlarn dier delilleri de uydu ki; Kuran- kerim birok yerlerde, ilahi snnet ve kanunlar deiimi ve
dnm olmayan snnet ve kanunlar olarak tantmtr: Sen, Allahn snnetinde kesinlikle bir deiiklik
bulamazsn ve sen, Allahn snnetinde kesinlikle bir dnm de bulamazsn. nsan bir erkek ve bir
kadndan ve zel bir ekilde domaldr ve bu deiim kabul etmez bir snnettir. Hz. sann (a.s) doumu bu
snnete aykrdr.
Bu sylem de, slam limlerinin verdii cevaplarla doludur: Kurandaki snnet meselesi, ilahi adaletle,
kullarn ykmllkleri, dl ve cezalaryla ilgilidir. Yani, Allah Tela kt amel sahiplerine ceza
vermemezlik edemez. (Mutahhari A.g.e: 375) mucizenin douu akli kanunlar esasna gredir ve beerin
bildiklerinin tesinde illetlerden kaynaklanmaktadr, bunun kendisi bile ilahi snnetlerdendir. Allahn
deimez ilahi snneti, durumun gerektirmesi halinde, malulleri tabiat tesi bir ekilde meydana getirmektedir.
Bu tarz bir dncenin ne ekilde ve hangi etkenle meydana geldiini yle tahlil edebiliriz:
His ve tecrbeye dayal yeni materyalist medeniyet, btn ehemmiyet ve nemi hissi ve maddi retilere
yneltmitir, bu durum bir ksm slam alimini aknla drmtr, yle ki kendilerini ilahi dinlerin asli
temelini oluturan gaybe iman ile maddi medeniyetin kazanmlar arasnda skm olarak grmlerdir. Bir
yandan hissi ve tecrbi olmayan meseleleri inkar etmeye cretleri olmamtr, nk Mslmandrlar ve te
taraftan ise meleklerin ve cinlerin varln, gaybi ileri ve mucizeyi aklamaya da cret edememilerdir. Bu
yzden bu dar boazdan kurtulmak iin tevcih etmek yoluna gitmilerdir. eyh Muhammed Abduh, Menar
tefsirinde, Tantavi, Kitabu Cevahirde ve bu iki kiinin talebeleri de bu gruptandrlar. (Subhani, A.g.e. 59/2)
3- Mucizenin Tanmlanmayan Tabii lletlere Dayandrlmas:
Nedenselliin asl tm yaratlta hkimdir ve btn maddi fiil ve edimsellikler, tabii illetlerle snrldrlar.
Mucizeyi getirenin dier kimseler karsnda, tabii illetler silsilesi ve mehul ile olan tankl ve hkimiyeti
vardr, mucize gsterdiinde ve bu kanunlarn gerekten yklmas anlamna gelmez, mucizeyi gren gzlerin
asli illete aina olmamalarndan dolay yle grnr.
Nedensellik kanununa gre, her malulun bir illeti olmak zorundadr; ancak hibir zaman tek bana illet sz
konusu deildir ve eitli illetlerin ve bu kapsamdaki eylerin mmknl de ortadan kalkmamaktadr.
Mesela, beer ok eski zamanlarda, scakl gne nlarnn malulu (sonu) olarak biliyordu; ama sonradan
aratrmac ve deneyci akl, atei buldu, srtnmeden meydana gelen tepkimeyi ve atom enerjisini buldu ki,
bunlarn hepsi scakln illetidirler. imdi mesela tabii ve genelin anlayabildii bir yol ile asann ylana
dnmesi iin asann topraa dnmesi, topraktan bitkinin yetimesi ve bu bitkiyi hayvanlarn yemesi
silsilesinde olur, ikinci yol ise, direkt ve abuk bir ekilde baka bir yntem ile ylana dnmesidir.
Bu dnce daha ok bat kelamclar arasnda yaygndr ve o da tahrif edilmi Tevrat ve ncildeki ilgin
mucizelerin ispat iin ortaya atlmtr.

Tabii ve deneysel gelenekten gelen ngiliz filozof Estelle irfann hakkaniyetini kabul etmi ve yle
demitir:
Biz mutlak alemde olmadmz srece, alemdeki btn tabii kanunlar en kk zerresine kadar
bildiimizden emin olmadka meydana gelen akllara durgunluk veren, fevkalade ve tabii kanunlar geersiz
klan olaylar karsnda yeterli delil ve yetkinliimiz yoktur nk bizim habersiz olduumuz gizli bir kanun
olabilir.
Bu tarz dnce, mucizeleri sebepler nizamna uygun hale getirmeye ve onlarn akl dln ve akl ile
atmasn en aza indirgemeye almaktadr. Bu dorultuda dnen Avrupal aratrmaclar diyorlar ki, ilmi
aratrmalarn erevesi olabildiince geniletilmelidir, olmasnn imkansz olduuna inandmz eyler bu
sayede ispatlanacaktr. (Subhani, 31/2:1735)
Bu gerekelerin cevab ok aktr, evvela maddi tabii illetlere, delilsiz belki tam aksini gsteren delillere
dayanmak, tabii olmayan illetlere dayal, olaan st eylerin grlmesi ve varl, bu konunun
dorulaycsdr. kinci olarak; tecrbi ilimler, bize maddi olaylarn illete ihtiyac olduunu sylemektedir, ama
bu illetin zel yahut sadece maddi illet olmas gerektiine dair bir delil yoktur. Baka bir deyile, tabiat ve
madde tesi illetleri yok sayamayz, eer tecrbi ilimlerin faaliyet dairesi madde lemi ise, hi phesiz
yarglama ve hkm verme dairesi de ayndr.
Bazlar bn Sinann olaan st ileri, sebepler nizam esasna gre aklad arat kitabna
baktklarnda, bn Sinann resmi grnn maddiyattaki sebepleri ve illetleri bilmekle snrl olduunu ve
neticede mucizelerin de tabii illetlere dayandna inandn, ancak bunlarn henz kefedilmedii ynnde
olduunu dnmlerdir. (A.g.e. 35)
u halde, o sadece ariflerden sadr olan harikulade ileri aklamak, tahlil etmek ve tabii gstermek adna
bunlar sylemitir, yoksa Enbiyalarn gsterdikleri mucizeleri de kapsayacak ekilde harikulade ilerin mutlak
manada gerekelendirmek ve aklamak kastyla deil. arat kitabnda batanbaa, harikulade ileri ve bu
balamda peygamberlerin mucizelerini mutlak anlamda gerekelendirmek ve tabii gstermek iddiasnda
bulunulmamtr. Her ne kadar bn Sina kelamn erh eden, Muhakkik Tusi, birka konuda evliyalarn
harikulade ilerine iaret etse de, ne erhinde, ne de metinde btn mucizelerin ve harikulade ilerin tabii ve
grlebilir bir menei olduu iddia edilmemitir. Ayn ekilde zikrul vech fi zuhuril araib anil arifin bal
altnda vermi olduu blmde ilenen konu da irfan ve arifler zerinedir.
bn Sina son blmlerde bulunan onuncu yntemde, keramet ve mucizelerin Enbiyalarn kendilerinden
kaynaklanan eyler olduunu aklam, ancak sihirler (sihirbazlk ve gz yanltma) madde ve tabiattan
kaynaklanmaktadr. Bununla birlikte sadece maddi menei olan harikalar ile maddi sebepler ve illetler dnda
yahut madde tesinden kaynaklanan harikalar arasnda, zat itibariyle, temelde fark vardr. zellikle de
enbiyann nefisleri, irade ve ruhi zelliklerden mteekkil olup, bunlar maddi ve tabii illet trdeinden
deillerdir.
4- Tabii lletlerde Yaylma ve Hkimiyet
Baz kelamclar, nedenselliin asln ve mucizelerin illetlere dayandn kabul etmekle beraber, illetlerin
genilii konusuna girmilerdir. Bu varlkta tr illetin olduunu gstermek iindir:
a)Bilinen tabii illetler
b)Bilinmeyen tabii illetler
c)Tabiatst illetler
Mucizeler son iki illete dayanmaktadr. Gazali sebepler nizam ile harikulade ilerin ve mucizelerin
gereklemesini badatrmak iin, baz yntemleri nermektedir. Bunlara rnek olarak; ate peygamberin
bedenini yakmyor, bunun sebebi atein ya da peygamberin bedeninin deiime uramasdr ve bylesi bir eyi
yapmak Allahn kudretinin dnda deildir. Sonra mucizenin meydana geli srecini baka bir adan

aklayarak yle diyor, tabiattaki deiim ok uzun olduundan ilahi kudret ok ksa bir zamanda tecelli
ediyor. (Bkz.: Gazali, Tarihi belli deil: 235)
Asa ve ylan her ikisi de uzun yllar ncesinde topraktan olumamlar myd? Elbette bu milyonlarca, belki
de yz milyonlarca yl srm olabilir, neticede mucize, yllar boyu srecek olan o merhaleleri bir anda ve ok
ksa bir zaman zarfnda meydana getirir. (Mekarim irazi, 152/17:1753)
ayet merhum Mutahharinin sz de bu gerekelendirmeye dayanmaktadr: mucize, kanunun kanuna
hkmetmesidir, bir kanunun iptal edilmesi deil. (333: 1329)
slamn hikmet sahibi insanlar, tabii illetlerin peygamberlerin ve keramet sahibi kimselerin irade ve
nefislerinde yerlemesini, Allah tarafndan izin verilmi olan enbiyann tekvin zerindeki tasarrufunu,
mucizenin akli tasvir ve kabul edilebilirlii projesini izmek iin uramlardr.
Sadr-u Mteellihin (Molla Sadra) bu mevzuda yle diyor:
Baz ilahi nefislerin, sanki btn alemin nefsi gibi olup, bylesi bir kudrete sahip olmalarna hayret
etmemeliyiz. Bunlar yle nefislerdir ki, bedenlerinin onlara itaat etmesi gibi, alemdeki unsurlar da ona itaat
ederler ve her ne kadar soyut akl ile benzerlik gsterirlerse de, gleri ve alemdeki tasarruflar da o kadar ok
olur. (515: 1329)
Bu nazariye, bu konudaki eletiri ve sorunlara bir lde uygun cevap vermektedir. ki nemli varsaym
daha vardr ki, bu nazariyenin daha salkl ve gl hale getirmektedir.
Birinci varsaym, beklentilerin tesindeki iler zerinde, nefis ve iradenin etkisinin ispatdr.
lk admda, ispat etmemiz gereken ey, acaba nefsin ve iradenin cevherinin, znn cisimler ve bedenler
zerinde tasarruf gc olup olmaddr. Eer bu esas ispatlanrsa, mucizenin izahnn birinci byk adm
atlm olacaktr. Maddi ve cismani cevherde nefsin ve iradenin illiyeti, adet haline gelmi ilerde, maddi
olmayan ilerin etki etmesi trnden bir illiyet ve tesir olacaktr. Bu yzden, maddi ve tabiat snrlar iindeki
illiyet, bunun d iin de genelletirilecektir. Ve bu asl, yani ilahi enbiya ve evliyann can, nefis ve
iradelerinin, dier insanlara gre daha yce bir mertebede ve daha gl olduklarn kabul etmekle onlarn
etkilerinin gc daha bir somut hale gelecektir.
bn Sina bu konuda yle demektedir:
Dolaysyla bir nebinin varl ve onun insan olmas vaciptir. Onun dier insanlarda bulunmayan bir
nitelie sahip olmas gerekir ve insanlar onu kendilerinden ayrt edecek bir eye (zellie) sahip olduunu ve
kendilerinin ona sahip olmadn hissetmeliler. Dolaysyla onun iin kendisinden haber verdiimiz mucizeler
olacaktr.
Telepati, Spiritizm (ruhlarla irtibat), hipnoz btn bunlar maddi meselelerde nefis ve ruh zerinde etki
brakmann apak rnekleridir. yle ki psikoloji ve psikanaliz, iki etken ve pozitif bilim olarak kabul
edilmitir. (Mekarim irazi, 250/5: 1733)
eyh-ur Reis, ariflerin yaptklar harikulade ilerin akli izahn yaparken yle demitir:
Bir arifin kendi gcyle ona benzer baka insanlarn gc dhilinde olmayan bir fiil veya her hangi bir
hareket gerekletirdiini duyduunda, btn bunlarla birlikte hemen yalanlamaya kalkmamalyz.
Muhakkak sen bunun sebebine gidecek bir yolu, muteber bildiin doa mekteplerinde bulacaksn bir arifin
gaipten konuur ve konutuu eyin gerekletiini duyduunda, mjdeleyici ve korkutuculukla ncelemise,
onu onayla ve ona iman getirmeni zorlatrmasnlar. Zira doa mekteplerinde bunun iin ak sebepler var.
Hekim Suhreverdi yle diyor: Enbiyann, deprem oluturarak yerle bir etmek, hastalktan kurtulma,
yryen ve uanlarn onlara boyun emesi alacak bir ey deildir. (33/7:1750)
Molla Sadra da yle diyor: Baz nefislerin ilahi kuvvete sahip olmalar ve maddi lemin unsurlarnn ona
itaat etmeleri artc deildir. (755:1329)

Bu byk insann szleri bize nefis ve iradenin beden zerinde etkisini mmkn olduunu anlatyor. bn
Sina delil olma ynyle bu hakikati yle beyan ediyor:
Bazen g bakmndan insan iin (durumu mutedil hal zere iken) kendisinde tasarruf yapmak ve onu
hareketlendirmekte bir snr olur ve hedefi mahsurdur. Sonra nefsine bir hal arz olur onun gcn yle bir
duruma indirger ve sz konusu hedeften daha aalara getirir ki acizlie duar olur. Korku ve hzn gibi
haletlerinin kendisi iin arz olmalar gibi. Veya nefsi iin bir hal arz olur ki onun gc fazlalar hedefi
byyor, yle ki adeta onunla bamsz hale gelir. Kzgnlk, sevin, mutedil durumlar ve sarho edici ferahlar
gibi haletler bu trdendir. Arif iin bir hareketlilik inayet edildiinde; ferahlln inayet edilmesi gibi perde
arkasnda olup aa kan yetilere dnmesi acayiplik olarak karlanmamaldr.
Hace Nasuriddin Tusi de eyhur Reis ile ayn eyleri sylyor: yani Ali (a.s)a ait olduu sylenen sz
bu manadadr: Vallahi ben Hayber kalesinin kapsn beden gcmle amadm, o ii rabbani bir kuvvet ile
yaptm.
Hasl kelam, her bir insann olaan durumlar karsnda olaan glerinin olduu inkar edilemez bir
hakikattir. Ama maddi olmayan artlarda, insann maddi cismi ve bedeninin hibir ekilde farkllk
gstermemitir, ancak onun kudreti azalp oalabilir. Mesela korku, znt ya da perianlk halinde insan
daha nceden kendisine ok sradan gelen ileri yapmada aciz kalabilir. Buna karlk, mutluluk, nee ve
kendini hafif hissettii anlarda, onun kudreti artar. Peygamberlerin de vahyin kaynayla hissi ve grsel irtibat
olduundan, baka kimselerin yapmaktan tamamen aciz olduklar mucizeler gsterebilirler. Bu yzden Emir-el
Muminin (a.s) yle buyurmutur: Hayberin kapsn maddi dnyann gcyle skp yerinden karmadm;
ilahi bir g ile bu ii yaptm.
u halde, hissi ve grsel delil ortaya koymutur ki, olaan olmayan ilerin yaplmasnda bir illet vardr, ama
onun illeti maddiyat ve tabiat ile trde ve hem cins deildir. Belki nedensellik dairesi, hislerden ve duyulardan
daha genitir.
kinci varsaym: Mucize Enbiyalarn kendi yaptklar itir veya en azndan enbiyann nefsi onun ortaya
kmasnda ve grlmesinde etkendir. Bu varsaym nceki varsaymdan ortaya kmtr, akli ve tecrbi
bulgularn, bu dorultuda ortaya kan eye tatbik edilmesi zorunludur. Yani birinci varsaymda, nefs, irade ve
uurun manevi iler kapsamna girdii salam bir ekilde beyan edilmiti, cisim de maddi iler kapsamndadr,
etki etmektedir. Ama bu varsaymda nebinin ve ilahi evliyann nefsinin yce leme balanmas, unsurlar ve
maddeler leminde ok byk bir etki brakmaktadr. Merhum Mutahhari birok slam liminin bu varsaym
kabul ettiklerini sylemitir. (229/2: 1735)
kinci varsaymn daha derinlemesi iin, peygamberlerin mucizenin ortaya knda, gereklemesindeki
rol konusunu, mehur kelam kitaplarnda aratrmamz uygun olacaktr:
1- Eairenin Konumu
Eairenin genel dncesi, tevhid-i efali ve akli ve felsefi meselelerle atma taraftardr, onlar mucizeyi
direkt olarak Allahn ii olarak gryorlar. erh-i Mevakifte, mucize faili Muhtarn (Allah) iidir ki Allah
isterse bunu aka dorular ve mucizeyi ortaya karmak, bir kabiliyetin var olmas artna bal deildir, tpk
nbvveti balamann, nebinin istidadnn bulunmas ve hazr olmas artna bal olmamas gibi. Bu hikmet
ve felsefenin tam tersi bir grtr. (251/5: 1310) Ama bunlarn yan sra, ayetlerin zahiri ve temiz vicdanlar,
en azndan baz mucizelerin meydana geliinin, bizzat peygamberin eliyle olduuna ahitlik etmektedir,
Eairenin bir ksm da mucizelerin meydana geliinde peygamberin kendisinin etkisi olduunu itiraf
etmilerdir. (Gazali, Tarihi belli deil: 275)
Fahrur Razi bu konuda unlar sylemektedir: nsan iki gce sahiptir: biri, dnce gcdr ki, kemale
ulatnda, soyut lemden baz anlalabilir suretler ona aikr olur ve gaybn kayna onun iin aydnlanr.
Dier g, ameli gtr ki, cisimler leminde tasarruf edebilme ve tesir etme gcn bulur ve garip ve
harikulade fiiller ondan sadr olur. (123/0: 1329)

Elbette bir ksm kelamclar, mutlak bir ekilde mucize Allahn iidir ve bu mutlaklkta enbiyann
etkilerinin olmadn sonucu kmamaktadr demektedirler. Yani, enbiyann mucizenin meydana gelmesindeki
mstakil ve tamamlayc illiyetini reddetmek iin yeterli deildir.
2- Mutezilenin Konumu
Mutezile aklc ekollerin en nemlilerinden biri olmakla beraber, baz faktrlerden dolay ki bu faktrleri
konumann yeri buras deildir eserleri ve dncelerine onlarn kendi beyanlarndan ulamak fazla
mmkn olmadndan, daha ok onlarn fikri dmanlarnn (Eaire) diliyle nakledilmitir.
Onlar bir olandan ancak bir sadr olur gibi akli kurallara nem verirler, ilk yapann dnda, dier
meydana gelenleri Allahn vastalarla yapt i olarak grrler. Bu yzden bunlara gre mucize Allahn
vastasz yapm olduu bir i olamaz. (Abdulcebbar Mutezili, 27/0: 1053)
3- mamiyenin ve slam Hekimlerinin Mehur Konumu
Ebu Nasir Farabiden ( 253 770 h.k.) eyh-ul Reise (739 323 h.k), bn Rdden (529 505 h.k.),ta
eyh Suhreverdiye (530 553 h.k.), Molla Sadradan ( 030 1959 h.k.) Feyyaza (1935 1121 h.k), Feyz
Kaaniye (1995 1901 h.k.) ve Molla Hadi Sebzevariye (1212 1230 h.k.) kadar hepsi, evliyann ve
nebilerin nefislerinin, mucizenin meydana gelmesine etki eden baz zellikleri olduu grn kabul
etmilerdir. Hekim Sebzevari, Resul- Ekremin manevi sfatlarnn aklamasndan sonra, mucizenin
kaynan peygamberin ahsnda, gcn var olmasyla aklayarak yle diyor: kuvvei allame ( ilmi g),
kuvvei amale (aktif ve faal g) ve kuvvei hassas (yce bir idrak). (Tarihi belli deil: 213)
Allame Tabatabai de harikulade ilerin irdelenmesi ve ispat iin aba gstererek yle diyor: Hibir
teredddmzn olmamas gereken bir dier ey de udur ki, btn bu harikulade olaylarda ahslarn da
dehaletlerinin olduunu ve ayn zamanda, maddi hkmlerle irtibatl yahut madde tesiyle korunmu
olmalardr. Bunun manas, meydana gelen bu olaylarn her birinde, failin ahsnn irade ve uuru dehalet
etmitir. (121: 1757)
Yine el Mizan tefsirinde yle buyurmaktadr: Adet st olaylarn tm, ister kendilerine mucize denilsin,
ister sihir ve ister bunlar dnda baka eyler; Allahn evliyalarnn kerametleri, riyazet ve mcahede ile
kazanlan dier zellikler olsun btn bunlar nefsani glere dayanmakta ve iradi iktizalardr... Dolaysyla
nebilerin getirmi olduklar mucize trndeki ayetler ve bunlarn onlardan sudur etmesi, sadece deerli ve erif
nefislerinde bulunan messir ilkelere (yetilere) aittir ki bu yetilerde kendi tesirini gstermekte bir izne ballar.
stat Mutahhari de yle demektedir: Mucize, mucizeyi yapan kimsenin gerekte alemin klli ruhuna
balanmas ve lemin klli ruhuna balanarak, bu alemdeki kanunlar zerinde tasarruf etmesidir. Bu tasarrufu
da kanunlarn dna kmas manasna gelmez, kanunlar kendi kontrolne almas anlamna gelir; kanunlar
kendi kontrolne ald zaman, bu olaan rfi kanunlarn dna kabilir ama kanunlarn bizzat kendisiyle
elimez.
Bir ksm kimseler de u ekilde aklamalarda bulunmulardr: baz mucizeler, sadece Allahn irade ve
emrine dayanmaktadr ve bu mucizelerde Enbiyalarn hibir dehaleti yoktur. Tpk Musa Kelimullahn
asasnn ylana dnmesi gibi, nk eer Musann (a.s) kendi nefsi ve ruhi gcnn asasnn ylana
dnmesinde gerektirici ve sebep olucu bir etkisi olsayd ve sadece Allahn iznini bekleseydi, ylandan
korkup kamak ki kendisi bu ite etkili olsayd anlamsz olacakt. Ama baz durumlarda enbiya ve imamlarn
nefsi mertebeleri ve kabiliyetleri mucizenin hazrlanmasnda ve gerekli zeminin oluturulmasnda etkisiz
deildir. (Sefayi, 25/2: 1735)
Peygamberler, gl nefs ve irade ile ve ayn zamanda Allahla irtibatlar sayesinde, tabii illetler ve
sebepler zerinde tasarrufta bulunup, ele geirerek, tekvini velayetleriyle mucize gerekletirebilirler. Tabii
olay ve refleksleri hzlandrmak, sebepler nizamna ve illetlere aykr bir durum deildir. Tpk gnmzde
bilim adamlarnn tarafndan tarm alannda bitkilerin yetime sresini en aza indirerek en bereketli rn

almak iin yaptklar hzlandrc deiim ve dnmler gibi.

Sonu
Asl problem, mucizenin, normal olann dnda, olaan olaylar ve nedensellik kanununun tersine bir i
olmasdr. O halde aklla badamayan ve hatta akl ile atan bir eydir ve eer bu nizam ile uyumluysa, u
durumda olaan stnl nerededir?
Bu problemin esas, bir hata yahut yanln zerine bina edilmesidir. Bu yanl, nedensellik ve felsefenin
klli kanunlaryla, tabii ve rfi nizamn nedenselliini birbirine kartrmaktr. Olmas imknsz bir eyin
meydana gelmesi, nedensellik ve felsefenin ve matematiin klli kanunlarn bozmak demektir ki, harikul adet
bu anlamda deildir. Murat edilen ey, maddi ve tabiata ait nedensellik nizamn bozarak deitirmektir. Bu ise
olas bir eydir ve ayn zamanda artcdr da.
Felsefenin klli kanunlarnn syledii ey, hibir malul yaratl leminde illet olmadan meydana gelemez.
Tabii kanun ve deneysel bilim de yle diyor: s her zaman atein akabinde meydana gelir. Ama acaba bu ikisi
arasndaki (ate ve s) balant tekvini, zaruri ve kar konulamaz bir ekilde mi kurulmutur? Acaba snn
sadece atee has bir netice olduu iddia edilebilir mi?
Akl diyor ki, her meydana gelen ey bir meydana getirene muhtatr. Ama meydana gelen ve meydana
getiren eyin tehisi, deneysel bilimlere braklm, deneysel bilimlerin dayana da eitli aratrma ve
gzlemlere dayanmaktadr ve aratrma da manta dayal deil, phe gtrmeyen yakine gtrmek olarak
tanmlanmtr.
Eer dier noktadan probleme baklrsa, ok ak bir ekilde problemin ba gstermesi, bu iki konu
arasndaki hata, yanl esasna dayand grlecektir:
1- Mucize bir illete bal deildir; bunun manas, insanlarn nezdinde olaan, bilinen illet yoktur sz
doru ve problemsiz bir szdr ve mucizenin bu trden bir ey olmasdr.
2- Mucize mutlak olarak bir illete bal deildir; bunun manas ise, sradan, maddi ve maddi olmayan illet
yoktur ve mucize de bu trden bir eydir.
Burada bir soru gndeme gelmektedir, eer mucizeler, bir illete dayanyorlar ise, beerin zamann
gemesiyle bu mucizelerin illetlerini kefederse ve enbiyann yapt harikulade iler mucize olmaktan karsa
ve sradan halk ayn ekilde mucizeleri yapma gcne ularsa? Bunun cevab yledir:
Evvela, beerin ilminin kesinlikle yaratln btn illetlerine, srrna ve remzine ulaacan sylemek,
delilsiz mesnetsiz bir iddia ve szdr. Hatta eer, bir konuda bile mspet bilim harikulade bir eyin illetini
kefetse bile, bylesi bir gelime mucizenin yararna olacaktr. nk onun mmknln ve
gereklemesini kesin ve ulalabilir klacaktr ve te yandan, deneysel bilim peygamberin de bu mucizeyi
gerekletirirken, kefolunan bu illetten yararlanm olduuna hkmedemez.
kinci olarak, illetin mehul ve mphem olmas, mucizenin esas veya bir paras deildir. Aksine mucize,
bu adan malup edilemez illetlere dayanan ve bunun izlerini tayan, ilahi bir kaynaktan sadr olan aknlk
verici bir i ve ayettir. Biz bilinen ve tanmlanan kanunlara uymayan her hadiseyi mucize olarak
adlandramayz. Ancak, malup edilemez illete dayanan olaann dndaki hadiseler mucizedir.
nc olarak, farz edelim ki, beeri imknlar mucizenin kendisini meydana getirmek gibi, mucizenin asli
illetine ulat, bu gelime o iin kendi asrnda mucize olarak kabul edilmesini engellemez. nk her
mucizenin ana hedefi, kendi zamannda bu mucizeyi meydana getirenin ilahi peygamber olduunu, vahyin
kaynayla balantsnn olduunu, iddiasnn gerek olduunu ispatlamaktr.
Grlen o ki, mucize ile ilgili pek ok bahislerde, mucizenin kendisinden gaflet edilip, meselenin ana
ekseni mucizenin oluturan etken balamnda kurulmutur.

Mesela, konu yle ele alnmtr, acaba mucize direkt olarak Allahn ii midir yoksa Enbiyalarn kendi
yaptklar bir i midir tpk, meleklerin eitli memleketlerde slam ordusuna yardm iin nazil olmas,
Kurann ve dier semavi kitaplarn nzul, Hz. sann (a.s.) babasz dnyaya gelmesi gibi Hi phe yok
ki, Allah vastasz olarak yapm yahut en azndan peygamberin kendisi mucizenin asl sahibi deildir, Hz. sa
(a.s) henz domamken, tekvinde ve kendi doumunda bir etkiye sahip olabilir?
Asann ylana dnmesi, hastalara ifa vermek, hayvanlarla konumak, ateten zarar grmemek gibi
mucizeler, Enbiyalarn nefs ve irade olarak asgari lde etki ettii mucizelerdir.
Ayn ekilde, Nuhun (a.s) mucizesi olan yamurun ve tufann inmesi, Hz. sann (a.s.) beikteyken
konumas, Kuran- Kerimin fesahat ve belaatn doruklarnda olmas gibi mucizelerin, sz konusu felsefi ve
akli kanunlarla bir elikisi yoktur, zahir ve batn bu tr ileri zati itibariyle imknsz bir karmaa olarak
grmez. Belirli bir zamanda, belirli bir ahs ile stelik zorunluluk halinde meydana geldiler, bu i harikulade
bir itir.
Ama ayn ikiye ayrlmas, Nil nehrinin yarlmas, Saba Melikesinin tahtnn tanmas, kayann iinden
deve yavrusunun kmas gibi mucizeler Zahirde akln ve felsefenin edinimleriyle elimektedir. Bununla
birlikte meseledeki asl problem, mucizenin ieriine (cins) ynelik deil, aksine trne ve zel fertlere
ynelik bir mucize olduunda, herhangi bir aklama getirilememesine ramen, mucizenin tm deil,
yalnzca mucizenin bir ksm inkr edilmektedir.
Bir dier nokta ise, konunun kaderine etki eden mucizelerin bir taksim ile iki trl olmalardr:
Birincisi, hissi ve duyusal olan mucizeler, tpk aatan bir asann yaayan bir ylan dnmesi, kayadan
deve yavrusunun kmas gibi
kincisi, akli ve teorik mucizeler, ounluu Kuran- Kerimin mucizeleri gibi, gaybi, ilmi, fesahat ve
belaat ile ilgili haberler
Bu problem, mucize ve peygamberlik iddiasnda bulunan kimse arasnda bir balantnn olmamas ve
mucizelerin sadece birebir, ikna eklinde ve genelin kabuldr ve baz mucizeleri (hissi ve duyusal) kapsar.
Ancak daha ok akli ve teorik olan dier baz mucizeler, daha ok akla hitap etmektedir. Bunlar delillere ve
burhanlara dayal olabilirler. Bu yzden, sz konusu edilen problem de asla ve mucizenin ieriine (cins)
ynelik deildir, sadece baz tezahrlerine yneliktir.
Kaynaklar
Kuran- Mecid.
bn Rd, Muhammed bin Ahmet Ebul Velid, tarihsiz, ElTehafetul Tehafet, ta bask, basm yeri belli deil.
bn Sina, Ebu Ali Hseyin bin Abdullah, 1393, el arat ve el Tenbihat, erh Muhakkik Tusi, Kum, Marai
ktphanesi.
_________ 1395, el lahiyat, Tahkiki brahim Medkur, Kum,: Messesetul Camia, Mektebe el Marai.
_________ 1757, el Mebde vel Mead, Tahran, Danigahi Tahran.
Ebul Hasani, Ali Munzer, 1753, eyh brahim, Tahran, Messesetul Mutalaat.
Ebu Hatem el Razi, Ahmet bin Hemdan, 1703, ilam el Nubuvvet, Tahkik Selah Savi, Tahran, Encmen-i Felsefe.
Azadegan, 1725, Sufigeri, nc bask, Tahran.
stis, Vet, 1753, rfan ve Felsefe, tercme: Bahauddin Hurremahi, Tahran, Suru.
bn Numan, Muhammed, 1707, el tikadiye, Tahran, Mekteb el Rezevi.
ci, Abdurrahman bin Ahmet, tarihsiz, el Mevakif fi ilmi Kelam, Alem-ul Ktb, Beyrut.
Baklani, Kad Ebubekir, 1393, el nsaf fi ma Yecibul tikat, Beyrut, Alem-ul Ktb.
Behrani, Meysem bin Ali bin Meysem, 1395, Kavaidu el Meram fi ilmi el Kelam, Kum,
Mektebe el Marai.

Badadi, ebu Mansur Abdulkahhar, 1753, el Fark beynel Frak basm yeri belli deil, Ner el Sekafe.
_________ 1313, Kitabi Usuli Din, Beyrut, Dar-ul Fikr.
Testeri, Kad, Nurullah, tarihi belli deil, Ehkak-ul Hak, Talik-i Necefi Marai, Tahran, el slamiye.
Taftazani, Saadeddin, 1390, erh-ul Mekasid, Kum, ntiarat- Razi.
_________ 1393, erh-ul Akaid el Nesefiye, Tahkik Ahmet Seka, Msr, Mekteb el klliyat el Ezheriye.
Cahiz, mer bin el Bahr, 1311, Hucec el Nubuvvet, (Resail el Cahiz), c.7 Tahkik Abdulselam Harun, Beyrut, Darul
Cil.
Curcani, Seyyid erif Ali bin Muhammed, 1310, erh-ul Mevakif, Beyrut, Darul Ktb el lmiyye.
Caferi, Muhammed Taki, 1755, Tercme ve Tefsiri Nehc-ul Belaa, basm yeri belli deil, Defteri Neri Ferheng.
Cevad Amuli, Abdullah, 1735, Kuran der Kuran, Kum, sra.
Cuveyni, imam el Haremeyn, 1395, el rad ila Kavatii Edille, Beyrut, Messesatu Sekafiyye.
Halebi, ebu Salih, Taki bin Necm, 1313, Takrib ul Mearif, Tahkik Fars Hasun, basm yeri belli deil, Muhakkik.
Hilli, Hasan bin Yusuf, 1393, Keful Murad, Kum, Camiayi Mderrisin.
________ 1315, Menhicul Yakin, Tahkik Muhammed Rza Ensari, basm yeri belli deil, Neri Muhakkik.
Hurremahi, Bahaeddin, 1735, Seyr-i bi Sluk, Tahran, Nahid.
Razi, Fahreddin Muhammed bin mer, 1395, Telhis el Mehsel, Beyrut, Dar-ul Ezva.
_________ 1311, Kitabu Mehsel, Tahkik Hseyin Atayi, Kahire, Dar-ul Teras.
_________ 1753, el Berahin fi ilm-ul Kelam, Tahran: Danigahi Tahran.
_________ el Metalib-ul Aliye minel lmu lahi, Tahkik Muhammed ahin, Beyrut, Dar-ul Ktb.
Rabbani, Gulpeyegani, Ali, tarihi belli deil, zahul Murad fi erhil Murad, Merkezi Mdriyeti lmiyeyi Kum,
Messesei mam Sadk (kitapk).
Rzai, sfahani, Muhammed Ali, 1739, Pejohi der cazi lmi Kuran, Kitab Mbin.
Zmrdiyan, Ahmet, 1755, Hakikati Ruh, Tahran, Defteri Ferhengi slami.
Jilson, Atin, 1755, Ruhi Felsefe der Kuruni Vusta, Tercme, Daveri, Tahran, Messesei Mtalaat.
Subhani, Cafer, 1739, Menurul Cavid, Kum, Messesei mam Sadk.
_________ 1311, el lahiyat, c.2, Kum, Merkezi Alemi Deresat.
Sebzevari, Molla Hadi, 1322, erh el Menzume, Kum, Mustafavi.
_________ Tarihi belli deil, Resaili Hekim Sebzevari, Tashihi Aitiyani, Kum, Usve.
Saidi Ruen, Muhammed Bakr, 1730, Mucize inasi, Tahran, Pejohigahi Ferheng ve Endie.
Suhreverdi, ehabeddin mer, 1750, Mecmuayi Musnefat, c.1 ve 7, Tashihi Hneri Korbin, Tahran.
eraiti, Muhammed Taki, Tarihi belli deil, Vahiy ve Nbvvet, basm yeri belli deil, Hseyniyeyi rad.
ehristani, Abdulkerim, Tarihi belli deil, el Milel ven Nihal, Kum, Menurat el Rza.
Sadreddin irazi, Muhammed bin brahim, 1759, el evahid el Rububiyye, Mehed, Merkezi Neri Dangahi.
_________ 1329, el Mebde vel Mead, Beyrut, Dar-ul Hadi.
_________ 1051, el Hikmet ul Mutealiye, Beyrut, Dar-ul hya el Teras el Arabi.
_________ 1753, erh-i Usul-i Kafi, Tashihi Hacevi, Tahran, Messesei Mtalaat.
Sefayi, Seyyid Ahmed, 1735, lm-u Kelam, Tahran, Dangahi Tahran.
Tabatabai, Muhammed Hseyin, 1732, el Mizan fi Tefsiril Kuran, Tahran, Dar-ul Ktbl slamiye.
_________ 1757, cazi Kuran, Viraste mir ez Muhammed, Tahran, Neri Reca.
_________ Tarihi belli deil, caz ez Nezeri Akl ve Kuran, Kum, Neri Fahte.
_________ 1751, Nihayetul Hikme, Kum, Camie Mderrisin.
Tusi, Nasreddin, 1315, Kavaidul Akaid, Kum, Camie Mderrisin.
_________ 1395, Telhisi Mehsel, Beyrut, Dar-ul Ezva.
_________ 1390, el Tibyan fi Tefsiril Kuran, basm yeri belli deil, Mektebul Alam.

Abdulcabbar Mutezili, Ahmed, 1055, el Mena? fi Ebvabil Tevhid vel Adl, Tahkik Muhammed Kasm ve brahim
Medkur, Msr, Dar-ul Ktb
_________ 1322, erhul Usul el Hamse, Talik Ahmed bin Hseyin, Beyrut, Dar-ul hya el Teras.
Askeri, Seyyid Murteza, 1313, Akaid el slam, Tahran, irketu Tevhid.
lmulhuda, Ali bin Hseyin, 1313, erhi el Cemel?? El lm vel Amel, Tashih Yakubi Merai, basm yeri belli deil,
Dar-ul Usve.
________ 1311, el Zahire fi lmi Kelam, Kum, Camie Mderrisin.
Gazali, ebu Ahmed, Muhammed, tarihi belli deil, Tehafetul Felasefe, Tercme, Ali Asar Hikmet, Kahire, Dar-ul
Mearif.
Farabi, ebu Nasr Muhammed, 1395, Fusus el Hikem, Kum, ntiarat Bidar.
Feyz Kaani, Muhsin, tarihi belli deil,lm el Yakin, Kum, ntiarat Bidar.
Kadridani Karameliki, Muhammed Hasan, 1751, Mucize der Kalemroyi Akl ve Din, Kum, Tebliati slami.
Lahici, Abdulrezzak, 1732, Guheri Murad, Tashih Zeynelabidin Kurbani, Tahran, Vezareti Ferheng.
Meclisi, Muhammed Bakr, Tarihi belli deil, Biharul Envar, Beyrut, Messesetul Vefa.
Mutahhari, Murteza, 1329, Mecmuei Asar, c.3, Kum, Sadra.
_________ 1321, , Mecmuei Asar, c.1, Kum, Sadra.
_________ 1735, Ainayi ba Kuran, Tahran, Sadra.
_________ 1735, Velaiha?? ve Velayetha, Sadra, ap Heftom.
Mekarim irazi, Nasr, 1733, Peyami Kuran, Kum, Camie Mderrisin.
_________ 1753, Tefsiri Numune, Tahran, Dar-ul Kutubil slamiye.
Mevlana, Celaleddin Muhammed Belhi, 1735, Mesnevi-i Manevi, Defteri Evvel.

ia Hadis Tarihine
Genel Bir Bak
Dr. Ali Nasiri
ia hadis tarihi ile Ehl-i Snnet hadis tarihi dnemleri arasnda ynden farkllk vardr:
1- Ehl-i Snnet hadis tarihindeki ilk dnem olan hadis yazmnn yasaklanma dnemine benzer bir
dneme ia hadis tarihinde rastlanmamaktadr. nk hadis yazmnn yasaklanmas, bata Allah Resul
olmak zere Ehl-i Beyt mamlar ve ii muhaddislerinin reddedip knad ve bu erevede ii
aratrmaclarna gre halifelerin kendi siyasi amalar dorultusunda Ehl-i Beyti (a.s) saf d brakma
abalarndan kaynaklanan bir uygulamadr.
Dier bir ifadeyle, ia hadis tarihinde herhangi bir kopukluk yaanmam ve bu ekilde hadis zincirleri
eksiksiz olarak Risalet ve mamet sahiplerine ulamtr. Buna gre ia hadis tarihinin ilk dnemini hadislerin
yazld ilk dnem oluturmaktadr.
2- Ehl-i Snnetin ilk hadis mecmualar, ifahi yolla ve azdan toplanan hadislerden olumaktadr. Yani
Buhari ve Mslim gibi muhaddisler, kendi statlarndan duyduklar rivayetlerden yola karak Sahiheyn
olarak adlandrlan Sahih-i Buhari ve Sahih-i Mslimi hazrlamlardr. Oysa iann ilk hadis mecmualarn
7

derleyenler, Usul-i Erbaa Mia gibi yazl snnetlerden faydalanmlardr.

Drtyz lke

7- ia hadis dnemlerinde yasak ve kesintinin olmay, hadislerin yazl snnete dayanmas ve bir nevi
Ehl-i Beyt mamlarnn bu sahifelere nezaret etmesiyle sahte ve uydurma hadis meselesi Ehl-i Snnete
nazaran daha azdr.
ia hadis tarihini aadaki alt dnem dhilinde inceleyebiliriz:
1- lk sahifelerin ortaya k
2- Usul-i Erbaa Mia adyla ia hadis mirasnn olumas
7- lk hadis mecmualarnn tedvin dnemi
3- Hadis mecmualarnn tekmil ve tanzim dnemi
5- Hadis ilminin zayflama ve durgunluk dnemi
5- Tekrar canlanma ve hadis ilmine mracaat dnemi
Birinci Dnem:
lk Hadis Mushaflarnn Ortaya k
iann ilk hadis mushaflarnn yazlmas Resulullah (s.a.a) dneminden mam Zeynelabidin (a.s) dnemine
kadardr. Yani hk. I. yzyldaki halifelerin hadis nakline ve yazmna getirdikleri iddetli yasak dnemine denk
gelmektedir.
iann ilk hadis mushaflarn iki blmde inceleyebiliriz:
a) Tarih Kaynaklarnda Ad Geen Mushaflar
Tarih veya hadis kaynaklarnda ad geen fakat gnmzde mevcut olmayan mushaflardan bazlar
yledir:
1- Selman-i Farisi kitab; Bu sahife, Hz. Muhammedin (s.a.a) vefatndan sonra slam dini hakknda bilgi
edinmek zere Roma Kral tarafndan gnderilen Katolik din adamlar ile Hz. Ali (a.s) arasndaki diyaloglarn
Selman-i Farisi tarafndan kaleme alnmasyla olumutur. bn ehrauba gre Selman-i Farisi, Hz. Aliden
sonra telifi olan ilk kimsedir.
2- Ebuzer-i Gffariden Kitabul Hutbe; Bu kitapta Hz. Ebuzer, Peygamber Efendimizden sonra vuku
bulan olaylar beyan ve terih etmitir.
7- Hz. Alinin verdii hkmleri ieren Abdullah bn Abbasn sayfalar.
3

3- Sahife-i Cabir diye mehur olan Cabir b. Abdullah Ensari kitab; Bazlarna gre bu kitabn muhtevas
Hacc amelleridir ve bazlarna gre ise Resulullahn Veda hutbesini iermektedir.
5- Ali b. Ebi Rafi kitab; Hz. Alinin ktibi ve yoldalarndan olan bu zatn abdest, namaz ve oru gibi fkhi
konulardan oluan bu kitab Ehl-i Beytin vgsne mazhar olmutur.
5- Esba b. Nebate kitab; Hz. Alinin Malik-i Etere gnderdii Ahidname ve Muhammed b. Hanifeye
yazd vasiyetle birlikte o Hazretin baz hkmleri bu kitapta yer almtr.
3- Meysem-i Temmar kitab; Hz. Alinin bir nevi Kuran tefsiri olan bu kitap, Meysemin yazd baka
kitaplarda da rivayet edilmitir. Fakat bu kitaplarn ierii ve akbetiyle ilgili elimizde herhangi bir bilgi
mevcut deildir.
5- Zeyd b. Vehb Cehni kitab; Hz. Alinin hutbelerinden bir ksmn ierdii nakledilmitir.
3

Fuat Sezgin, Cabir Abdullah Ensari sahifesinin ilk asrda ve Emeviler dneminde yazlan hadis yazmalarndan olduunu belirtmitir.
Arap El Yazmalar Tarihi, s. 127

0- Haris b. Abdullah Aver-i Hamedani kitab; eyh Tusiden gelen rivayete gre Haris, Hz. Ali ile bir
Yahudi arasnda geen diyaloglar bu kitapta toplamtr.
19- Ubeydullah b. Hrr-i Cufi kitab; Bu kitap, Hz. Alinin hutbelerinden bir ksmn iermektedir.

b) Gnmze Ulaan Hadis Mecmualar

Nehcl Belaa, Sahife-i Seccadiye gibi baz mecmualar tarih ierisinde kaybolmadan ksmi de olsa elimize
ulamtr. Kitab- Ali gibi baz mecmualar ise Masum mamlarn nezdinde ve korumasndadr.
1- Kitab- Ali
Tarih kaynaklarnda ve baz rivayetlerde Camia, Cifr-i Cami, Sahife-i Ali, Sahifetl Feraiz gibi eitli
adlarla bilinen bu kitap, Resulullahn (s.a.a) imla etmesiyle Hz. Ali (a.s) tarafndan yazlmtr ve
uzunluunun yetmi ziraa (yani yaklak otuz be metre) kadar olduu nakledilir. Bu bilgiden yola karak
kitabn tomar eklinde olduunu syleyebiliriz. Bir rivayete gre Hz. Muhammed (s.a.a) bu kitab Ehl-i Beyte
(a.s) bir ilmi miras maksadyla Hz. Aliye (a.s) yazdrmtr.
Besairud Derecat kitabnda yle nakledilmitir:
Allah Resul (s.a.a) Hz. Aliye (as): Sana sylediklerimi yaz dedi, Hz. Ali: Ey Allahn Peygamberi benim
unutmamdan m endieleniyorsun? deyince Resul-i Ekrem: Senin unutacandan endielenmiyorum nk
Allah Teldan senin unutkanlktan korunman diledim ama ortaklarn iin yaz. diye buyurdu. Hz. Ali Kimdir
benim ortaklarm eklinde sorunca Allah Resul Neslinden olan mamlar diyerek cevaplad.

Masum mamlardan gelen baz rivayetlerde, ilimlerini Ruhul Kudsn yan sra Kitab- Aliden de aldklar
nakledilmitir.
Onlarn bu kitaba sk sk mracaat etmeleri ve bazen de dosta dmana gstererek Kitab- Ali ile iftihar
ettikleri de gelen rivayetlerle sabittir. rnein Ebu Basirden gelen bir rivayet yledir:
mam Cafer-i Sadka miras hakknda bir soru sordum. mam Acaba Kitab- Aliyi grmek ister misin? dedi.
Ben de Kitab- Ali yok olmam myd? deyince mam Ey Eba Muhammed, Kitab- Ali asla yok olmayacak!
diyerek kitab getirdi. Kitap olduka bykt ve onda yle yazyordu: len kiinin mirass sadece amca ve
days ise, amca te iki ve day te birlik paya sahiptir.

Fuzeyl ise yle nakletmitir:

mam Muhammed Bakr bana yle buyurdu: Ey Fuzeyl yetmi ziraa uzunluundaki Kitab- Ali bizim
yanmzdadr ve dnyada yle bir ihtiya yoktur ki onda karl olmasn hatta kendi kefareti bile.

Necai, Muhammed b. Uzafer b. sa Seyrefinin hal tercemesinde yle der:

Uzafer b. sa Seyrefi yle demitir: Hukm b. Uteybe (Ehl-i Snnet fakihlerinden) ile birlikte mam

Biharul Envar, c. 1, s. 71-72, Vesailu-ia, c. 1, s. 5-5, Tasisu-ia, s. 259-255

Besairud-Derecat, s. 153
Muhtelefu-ia, c. 0, s. 20
Biharul Envar, c. 25, s. 73

Muhammed Bakrn yanndaydk. Bir takm sorular soruyor ve mam da ona olduka sayg gsteriyordu.
Derken bir meselede ihtilafa dnce mam Muhammed Bakr: Evladm! Kalk ve Kitab- Aliyi getir dedi. O da
gidip byke, tomar eklinde bir kitap getirdi. mam o kitaptan meseleyi buldu ve yle buyurdu: bu Alinin
0

yazs ve Peygamberin imlasdr.

Birok rivayette Masum mamlarn yle buyurduklar nakledilmitir:

Kitab- Alide yle denilmitir, Kitab- Alide grdmz zere veya Kitab- Alide okuduumuz zere vb.

19

Ehl-i Beyt mamlarnn kyamete kadar mmet iin gerekli olan her ey bu kitapta mevcuttur diye
buyurmalar da bu kitabn kapsam ve zenginliinin bir nianesidir.
Burada akla gelen Bir kitap bunca mevzuyu nasl ierebilir? sorusuna da Konularn ana mihverlerine
deinmek suretiyle diye cevaplamak mmkndr.
Kitab- Ali hakknda bilgi ieren rivayetleri incelediimizde, bu kitabn ahkm ve fkhi meseleler haricinde
11

ahlak, tefsir ve gelecekte vuku bulacak baz olaylar hakknda bilgiler ierdiini gryoruz.

Her ne kadar Ehl-i Beytin (a.s) muhabbetini tayan veya tamayan birok kimsenin bu kitab grd
12

bilinse de Ehl-i Beytin (a.s) genel tavr bu kitabn gizli kalmas ynnde olmutur ve baz delillere gre bu
kitap hal-i hazrda mam Mehdinin (af) yanndadr.
2- Mushaf- Fatma
Kitab- Fatma veya Suhuf-i Fatma adlaryla da bilinen bu kitap hakknda yle rivayet edilmitir:
Resulullahn vefatndan sonra Allah Tel Hz. Fatmann (s.a) yanna bir melek gnderdi. Melek, Hz.
Fatmann musibet ve acsn teselli edip dindirmek, babasnn cennetteki makamn gstermek iin ve eitli
konular zerine Fatma (sa) ile sohbet etmekle grevlendirilmiti. Hz. Fatma (sa) melekle aralarnda geen
konumalar Hz. Aliye (a.s) aktard ve o da, o konumalar yazd. Dolaysyla burada mushafn kayna
Melek, imla eden Hz. Fatma ve yazan ise Hz. Alidir.
Ebu Ubeyde ise yle nakletmitir: mam Cafer-i Sadka (a.s) Mushaf- Fatmay sordum. mam uzun bir
sessizlikten sonra yle buyurdu:
Fatma (sa) Resulullahn vefatndan sonra yetmi be gn hznl bir halde yaad. Yanna Cebrail gelir ve
basal dileyerek onu teselli ederdi ve onu babasnn konumu ile kendisinden sonra evlatlarnn yaayaca
olaylardan haberdar ederdi. Ali (a.s) ise bunlar yazd. Mushaf- Fatma budur.

17

Baz rivayetlerden yola karak Ehl-i Snnet nezdinde Mushaf- Fatmann yanl bilindiini syleyebiliriz.
Ne yazk ki gerein dnda bir dnceyle iilerin Kuran ayetlerinde tahrif olduuna ve kaybolan ayetlerin
de bu mushafta yer aldna dair bir inan tadn zannetmilerdir. Bu nedenle Masum mamlar (a.s) her
0

19

11

12

17

Durus fil Fkhil mamiyye, s. 109

bkz. el-Hilaf, c. 1, s. 172, el-Muhazzab, c. 2, s. 71, es-Serair, c. 7, s. 559, el-Mutaber, c. 1, s. 59, 00
Daha fazla bilgi iin bkz. Mecmeul Kaide, c. 12, s. 517, Zbdetl Beyan, s. 355, Kafi, c. 1, s. 31, c. 2, s. 175, 250, 733
Rical-i Necai, s. 795
Besairud-Derecat, s. 137

frsatta aklkla bu mushafn hibir Kuran ayeti iermediini beyan etmilerdir.

Bu iftira Masum mamlardan sonraki dnemlerde hatta gnmzde bile devam etmektedir. Konuyla ilgili
Haimi Maruf Hasani yle yazmaktadr:
Ehl-i Snnetin baz yazar ve muhaddisleri iaya iftira atarak; Mushaf- Fatma bildiimiz Kurandan baka
bir Kurandr. eklinde bir inanca sahip olduunu ileri srmlerdir.

13

Allame Askeri konuyla alakal olarak u noktalara deinmitir:

Ehl-i Snnetten baz kimselerin Ehl-i Beyt mektebini savunanlara ynelik bir dier iftiralar ise bu mektebi
savunanlarn Mushaf- Fatmay baka bir Kuran olarak grdklerini iddia etmeleridir. Bu iddiaya delil olarak
da ilk dnemlerde baz Mslmanlarn Kurana Mushaf demelerini gstermekteler.

15

Masum mamlarn (a.s) Mushaf- Fatmadan bahsettikleri her vakit bu mushafn Kuran olmadn
vurgulamalar da bu pheyi ortadan kaldrmaya yneliktir.
mam Cafer-i Sadk Mushaf- Fatma hakknda yle buyurmutur:
Andolsun Allaha ki Mushaf- Fatma bizim yanmzdadr ve onda tek bir ayet bile yoktur.

15

Dier bir rivayette mam Musa Kazm yle buyurmutur:

Mushaf- Fatma benim yanmdadr ve onda Kurandan bir para yoktur.

13

Btn bu rivayetlerden yola karak Mushaf- Fatmann aslnda genel manada Mslmanlar

15

ve

10

hkmdarlarn zelde ise Hz. Fatmann evlatlarnn yaayaca olaylar ierdiini syleyebiliriz.
rnein mam Hasann evlatlarndan olan Muhammed ve brahim, dnemin hkmdar Mansur-i
Devanegiye kar kyam ettiklerinde mam Cafer-i Sadk Mushaf- Fatmada onlarn adnda bir hkmdara
rastlamadm. diye buyurmutur.

29

3- Mushaf- Ali
Mushaf- Ali; Resulullahn emri ve isteiyle vefatndan hemen sonra Hz. Ali tarafndan toplanan fakat
insanlara sunulduunda gerekli ilgiyi grmediinden gzlerden rak bir ekilde Ehl-i Beytin ilmi miras olarak
13

15

15

13

15

10

29

Diraset fil Hadis vel Muhaddisin, s. 792

Mealimul Mderriseteyn, c. 2, s. 72
Besairud-Derecat, s. 137
age, s. 137
Mealimul Mderriseteyn, c. 2, s. 712
age, c. 2, s. 753
Menakib-i Ali Ebi Talib, c. 7, s. 733, Besairud-Derecat, s. 151

o Hazretlerin ellerinde dolaan ve baz rivayetlere gre hal-i hazrda Hz. Mehdinin yannda olan Kuran
mushafdr.
Hk. IV. yzylda yaayan bn Nedim Verraka gre; Hz. Ali, Resulullahn vefatndan sonra Kuran
toplayncaya dek srtna b giymeyeceine (evden dar kmayacana) yemin ederek evden dar
21

kmamak suretiyle Kuran toplad ve ilk mushaf zelliini tayan bu Kuran, Cfer soyunun nezdindedir.
Muhammed bn Sirin, Akremeden yle nakletmitir:
Ebu Bekirin hilafetinin ilk gnlerinde Ali bn Ebi Talib evinden hi dar kmad ve Kuran toplad.

22

bn Cezza Kelbi ise yle demitir:

Resulullahn dneminde Kuran- Kerim eitli sahifelerde ve Mslmanlarn sinelerindeydi fakat
Peygamberin vefatndan sonra Ali bn Ebi Talib Kuran nzul srasna gre toplad, ayet bu mushaf
bulunursa onda pek ok bilgi vardr.

27

eyh Mufidin bu konu hakkndaki gr yledir:

Emirel Mminin, Kuran- Kerimi nzul srasna gre toplad. Mekki ayetleri Medeni ayetlere ve mansuh
ayetleri nasih olana gre mukaddem kld ve her eyi uygun yerine yerletirdi.

23

Baz rivayetlerden anlald zere mam Ali (a.s) bu grevi Resulullahn (s.a.a) emri zere yerine
getirmitir.

25

Sonu itibariyle dikkat edilmesi gereken konu, tahrif iddiasnda bulunan kimselerin aksine Hz. Alinin
hazrlad mushafn asla elimizdeki Kurann tahrif olduu manasna gelmemesidir. nk mam Ali
(a.s) mushaf nedenle toplamtr:
1- Hz. Nebi (s.a.a) dneminde para para sahifeler halinde ve halkn ezberinde muhafaza edilen
Kurann bir araya toplamasnn gereklilii.
2- mam Ali (a.s) halkn hidayeti, Kuran anlayp, yaamalar iin ayetleri nzul srasna gre
toplamtr. Bu balamda Mekki olanlar Medeni ayetlere gre mukaddem klmak ve bylece ayetler
arasnda tam bir intibak oluturmutur.
7- mamn (a.s) bu mushaf hazrlamadaki en byk amac ve ayn zamanda en nemli zellii,
Peygamber Efendimizden ayetlerin tefsir, tevil, nzul sebebi, vb. gibi aklamalarn iermesidir. mam
Ali, halkn arasnda yer alacak Kurann, Peygamberin (s.a.a) tefsiri ve aklamalarn da iermesini
istiyordu. Hz. Nebinin (s.a.a) tefsir ve tevil, nasih ve mansuh, muhkem ve mteabih gibi tm Kurani

21

22

27

23

25

el-Fihrist, s. 79, Daha fazla bilgi iin bkz. Biharul Envar, c. 25, s. 255
el-tkan fi Ulum-i Kuran, c. 1, s. 53
et-Tamhid fi Ulum-i Kuran, c. 1, s. 209
el-Mesailus-Serviyye, s. 30
Menakib-i Ali Ebi Talib, c. 1, s. 710, Biharul Envar, c. 39, s. 155

25

ilimleri kendisine talim ettiini buyurmas da bunu gsterir. Bu aklamadan sonra o Hazretin (a.s)
mushafn tefsirli Kuran olarak tanmlayabiliriz. Dolaysyla bu mushaf kabul etmek, asla elimizde
bulunan Kurann tahrif olduunu iddia etmek anlamna gelmez.
Bu eserin ilk hadis kaynaklar arasnda zikredilmesinin sebebi, tefsir rivayetleri yani Peygamberimizin
(s.a.a) szleri asndan zengin bir eser olmasdr. Allah Resulnn (s.a.a) emri zerine mam Alinin (a.s)
bu giriimde bulunmas da Ehl-i Beytin (a.s) rivayetler mirasna verdii nemi aklayan bir dier
husustur.
4- Nehcl Belaga
Rabbn kelam deil ama beer kelamndan stn olarak bilinen Nehcl Belaga, Seyyit Razi tarafndan
Hz. Alinin hutbe, mektup ve hikmetli szlerinin toplanmasyla ortaya kan bir eserdir. Seyyit Razinin
Nehcl Belagay (gzel konumann yntemi) byle adlandrmasndaki sebep, mam Alinin (a.s)
szlerinde olan o esiz fesahat ve belagattir. yle ki bu szlerle tanan herkes aslnda uygun ve mantkl
konumann da yntemini renmi olur. Seyyit Razi, o dnemde (hk. IV. yzyl) var olan mam A linin
szlerinden sadece te birini bu kitapta toplamtr.

23

Tarih boyunca bu eser iin binlerce erh, talik ve tercmenin yaplmas, gerek ia gerekse Snni
ulemann nezdinde Kuran- Kerimden sonra Nehcl Belagann nemini gstermektedir. Bu yzden de
Nehcl Belagay iann en nemli rivayet miraslarndan birisi olarak tanmlayabiliriz.
Gnmzde mevcut olan Nehcl Belaga 213 hutbe, 30 mektup ve 359 hikmetli sz iermektedir.
Burada bilmemiz gereken konu, Nehcl Belagadan nce yazlm bir takm mecmualarda da Hz. Aliden
bir takm sz ve hutbelerin bulunmu olmasdr. Nasr b. Muzahim (. 212), Ali b. Muhammed Naini (.
225), Abdulazim Hasani (. 223), brahim b. Muhammed Sakafi (. 257), Muhammed b. Cerir Taberi (.
719), Muhammed b. Yakub Kuleyni (. 720), eyh Mfid (. 317) vb. byk limler kendi kitaplarnda
Hz. Alinin szlerinin nemli blmn nakletmilerdir.

25

Hz. Alinin hutbeleri, mektuplar ve szlerinin kayda alnmas daha ok onun hilafeti dneminde
gereklemi ve Seyyit Razinin ifadesiyle bu szlerden yalnzca te biri Nehcl Belagaya yansmtr.
Bu da Hz. Alinin (a.s) nceki halifelerin aksine hadis yazmna engel olmad gibi ona nem verdiini
gstermektedir.
5-Sahife-i Seccadiye
20

Zebur-i Al-i Muhammed, ncil-i Ehl-i Beyt veya Uhtul Kuran diye de bilinen Sahife-i Seccadiye, mam
Zeynelabidinden (a.s) nakledilen eitli konularda nemli retilerin sakl olduu bir dua mecmuasdr. Dua,
snnetin bir paras olduundan sahife de bir nevi bir hadis mecmuasdr.
Sahifenin senet halkalarnda kopukluk olsa da lahi hccettin dnda kimsenin sarf edemeyecei engin
maarif dolusu dua ve mnacatlar bunun mam Zeynelabidinden nakledildiini kesin klmaktadr.
25

23

25

20

Tefsir-i Ayyai, c. 1, s. 13, Tefsir-i Safi, c. 1, s. 10

bkz. Seyyid Razinin Nechl Belaaya nsz
bkz. Hseyni, Abduzzehra, Mesadi-i Nehcl Belaa ve Esaniduhu. Caferi, Muhammed Mehdi, Nehcl Belaann Senetleri zere
Bir Aratrma, mam Ali Dergisi, C. 12, Nehcl Belaann Senetleri, s. 07-113
ez-Zaria, c. 17, s. 735 ve c. 15, s. 15, es-Sahifetus-Seccadiye, Aratrma, Ebtehi, s. 553, Fethul Ebvab, s. 35

Allame Seyyid Muhsin Cebel Amulinin konuyla ilgili gr yledir:

Sahifenin sonsuz belagat ve fesahat, kymetli mana ve muhtevas, Allah katnda huu ve tevazuyu reten
derin ve esiz kelam ve Hak Telnn huzurundan af dileyip ona tevessl etmedeki inanlmaz retileri bunun
mam Seccada (a.s) ait olduunu gsteren en byk ahitlerdir.

79

Elimizde mevcut olan Sahife 53 duadan mteekkildir. Muhaddisler ayn zamanda eitli hadis
mecmualarn inceleyerek mam Seccaddan nakledilen dier dualar derleyip eitli sahifeler yazmlardr.
eyh Hrr-i Amuliden Sahifet'us-Seccadiyetus-Saniye, Mirza Abdullah Efendiden Sahifetus-SeccadiyetusSalise, Muhaddis-i Nuriden Sahifetus-Seccadiyetul Rabia, Seyyid Muhsin Cebel Amuliden SahifetusSeccadiyetul Hamisa bunlardan bir kadr.
erhten bahsetmitir.

71

Ayrca eyh Aga Bozorg-i Tehrani Sahife iin yaklak elli

72

kinci Dnem:
Usul-i Erbaa Mie Adyla iann Hadis Mirasnn ekillenmesi
Usul-i Erbaa Mie ya da Drtyz lke, Ehl-i Beyt mamlar zellikle de Sadkayn (mam Muhammed Bakr
ve Cafer-i Sadk) dneminde yarenleri tarafndan hazrlanan ve iann hadis mecmualar iin temel kaynak
saylan sahifeleridir.
77

Asln Manas, Kitap ve Tasnif ile Farkll

Asln manas hususunda limler tarafndan iki farkl gr aktarlmtr:
1- Bazlar Asl kitap ile eanlaml olarak grmlerdir. Allame uteri bu gr yle savunmaktadr:
Mutekaddimler (ilk dnemlerdekiler) Asl ile kitab birbiri yerine kullanmlardr. rnein eyh Tusi, Ahmed b.
Meysem iin yle demitir: Hamid b. Zeydden Melahim ve Delalet kitab ile dier baz Usul nakledilmitir. Ya
da Ahmed b. Seleme iin yle demitir: Hamid b. Ziyad ondan Kitab- Ziyad b. Mervan Kandi gibi birok Usul
nakletmitir. Grdmz gibi eyh, kitab ile Usulu birok yerde birbiri yerine kullanmtr.

73

2- ounluun savunduu dier gre gre ise Asl ve kitap arasnda zel ve genel mutlak kaidesi
geerlidir. Buna gre Asl aadaki zellikleri tayan kitaba denir:
a- Sadece Masumlarn (a.s) szlerini iermelidir. Kitap ise mellifin grlerini de ihtiva etmektedir.
75

b- Asl, baka bir kitaptan alnt olamaz. Oysa kitap baka bir Asldan alnt olabilir.

79

71

72

77

73

75

Ayanu-ia, c. 1, s. 575, Daha fazla bilgi iin bkz. Fethul Ebvab, s. 35

Daha fazla bilgi iin bkz. er-Risaletur-Ricaliyye, s. 551-529
ez-Zaria, c. 17, s. 735-750
Usulun tekili
Mukaddime-i Mcem Biharul Envar, s. 33
age, s. 33

Bu gre gre Asl zel bir kitap trdr. Ksaca onu yle tanmlayabiliriz: Asl, Masum mamlara (a.s) ait
herhangi bir dizim veya deiiklie uramam ilk haldeki rivayetleridir.
Bu Usulun varl Masum mamlar ve ashabnn hadis yazmna verdii nemi gstermektedir.
eyh Baha, bir hadisin shhat artlar arasnda Usul-i Erbaa Miede yer almasn belirttikten sonra Usulun
nemi hakknda yle demitir:
Hadis eyhlerinden edindiimiz bilgiye gre Usulun sahip ve yazarlar Masum mamlardan herhangi bir hadis
duyduklarnda ksmen de olsa unutulmamas iin hemen onu Usula kaydetmilerdir.

75

Baz rivayetlerden anlald zere Masum mamlar da bu Usulden baz blmleri gzden geirmilerdir.
73

Bu da Usuln gvenilirliine katk salamaktadr.

Usuln tam olarak ne zaman yazld ve hangi Masum mamlarn szlerini ierdiiyle ilgili farkl
grler vardr. ehid-i Evvel, Muhakkik-i Hilli, eyh Hseyn Abdussamed (eyh Bahanin babas) ve
Muhakkik-i Damada gre bu Usul, mam Cafer-i Sadkn (a.s) drtyz ashab tarafndan yazlan ve mamn
sz ve sorulara verdii yantlar ihtiva eden hadis mecmuasdr.
ehid-i Evvel yle yazmtr:
mam Cafer-i Sadkn sorulara verdii cevaplardan drtyz sahife drtyz mellif tarafndan hazrlanmtr.

75

Muhakkik-i Hilli de yle demitir:

Sadece mam Sadkn sorulara verdii yantlardan drtyz tasnif drtyz muellif tarafndan yazlm ve
bunlara Usul denilmitir.

70

Emin'ul slam Tabersiye gre ise bu mecmuada mam Cafer-i Sadk'n yantlaryla birlikte mam Musa
Kazmn da yantlar bulunmaktadr.

39

Dier gre gre ise Usul-i Erbaa Mie mam Alinin dneminden balayarak mam Hasan Askerinin
dnemine dein Masum mamlarn tmnn zellikle de mam Cafer-i Sadkn szlerini ihtiva etmitir.
Fazl-i Derbendi bu konuda yle demitir:
mamiye ekolndekiler Emirel Mmininden mam Hasan Askeriye dek Usul diye mehur olan drtyz kitap
yazmlardr.

75

73

75

70

39

31

31

ez-Zaria, c. 2, s. 125
Vesailu-ia, c. 15, s. 50, 59, 31, 37...
ez-Zaria, c. 2. s. 120
age, c. 2. s. 120
age, c. 2. s. 120
Mukaddime-i Mcem Biharul Envar, s. 35

Usul-i Erbaa Mienin Akibeti

Tarih kaynaklarndan edindiimiz bilgilere gre bu mecmua iann ilk hadis kaynaklarnn yazld
32

Muhammedun-i Selas yani Muhammed dnemine dek var olmu ve onlar tarafndan istifade edilmitir.
Usul-i Erbaa Mienin bir blm ise Muhammed b. dris Hilli (. 505), Seyyid bn Tavus (. 537), ehid-i
Sani (. 055), Kefemi (. 095) ve Mirza Hseyn-i Nurinin dnemine kadar var olmu ve ondan istifade
edilmitir.

37

eyh Aga Bozorg-i Tehrani Ez-Zerie adl eserinde Neccaiden Rical, eyh Tusiden Fihrist, bn
ehraubdan Mealimul Ulema gibi eitli tarih ve rical kaynaklarndan yararlanarak 122 Usul fihristini
aklamtr.

33

Bugn sadece on alts elimize ulaan bu hadis mecmualarn merhum Hasan Mustafavi el-Usul Sitte Ar
adl kitapta toplamtr.
eyh Aga Bozorga gre bu Usuln yok olmasnda iki faktr etken olmutur:
1- lk hadis mecmualarnn yazm ile birlikte limlerin Usul-i Erbaa Mieye olan ilgisi azald; nk zaten
bu hadis mecmualar Usul-i Erbaa Mieden esinlenerek hazrlanmt ve ayrca Usul-i Erbaa Miede belirli
bir dzen ve fihristin olmay da ilginin azalmasna sebebiyet vermekteydi.
35

2- Ehl-i Snnet ekolnden fanatik grl baz kimselerin hk. 335 ylnda eyh Tusinin ktphanesini
yakmas sonucu birok Usul yanmt.
nc Dnem:
iann lk Hadis Mecmualarnn Yazm
ia hadis tarihinin ikinci dnemini incelerken deindiimiz zere Masum mamlarn ashab, mam Hasan
Askeriye kadar Ehl-i Beytin hadis mirasn Usul kapsamnda kaydetme abasnda bulunmulardr. Bu
balamda herkes kendi metod ve yntemleriyle ve de mamlarn huzurundan faydaland kadaryla bir hadis
sahifesi hazrlamaya almtr. Her ne kadar Hamid b. Ziyad, Yunus b. Abdurrahman, Muhammed b. Yahya
gibi baz muhaddisler bu sahifeleri bir araya getirip kapsaml bir mecmua oluturma abasnda bulunmusa da
bu sahifelerin tmne eriememeleri ve yalnzca fkh gibi baz zel konulara odaklanmalar neticesinde kayda
deer bir sonu elde edememilerdir.
Dier taraftan Gaybet-i Surann bitmesi ve Gaybet-i Kbrann balamasyla kapsaml bir hadis
mecmuasnn olmay ve var olan Usuln de dank ve perakende olmas neticesinde fkh ve kelam gibi
eitli konularda limler arasnda ihtilaflarn meydana gelmesi, kapsaml bir hadis mecmuasnn varln
zaruri hale getirmitir.
te bu eksikliin giderilmesi iin Skatul slam Kuleyni (. 720), eyh Saduk (. 751) ve eyh Tusi (.
359) gibi byk limler el-Kfi, Men La Yahzurul Fakih, Medinetul lm, Tahzib ve stibsar gibi
32

37

33

35

Muhammedun-i Selas ile Muhammed bn-i Yakub Kuleyni, eyh Saduk Muhammed b. Ali b. Babeveyh ve eyhut-Taife
Muhammed b. Hasan-i Tusi kastedilmektedir.
ez-Zaria, c. 2. s. 173-175
age, c. 2. s. 175-153
ia Hadis Tarihi zere Bir Aratrma, s. 105

kapsaml hadis mecmualarn kaleme almlardr. Mezkr limlerden nce Ahmed b. Muhammed b. Halid
Barki (. 233), Muhammed b. Saffar (. 209) ve Hamid-i Kummi (. 799) gibi byk limler de bu konuda
aba sarfederek el-Mehasin, Besairud-Derecat, ve Gurebul Esnad adl eserleri tedvin etmilerdir.
Ayn zamanda Muhammedun-i Selas dneminde de bu ahsiyetler veya eyh Saduk, eyh Tusi ve dier
limler tarafndan Uyun-i Ahbar-i Rza, el-Hisal, el-Emali, el-Gaybe ve el-ktisad gibi eitli
hadis mecmualar yazlmtr. Fakat ilk belirttiimiz be eser dier mecmualara nazaran kapsam, senetlerinin
gvenirlii ve rivayetlerin ierii bakmndan daha zengin olduklarndan ii limlerinin ilgisine mazhar olmu
ve zamanla Ktb-i Hamse (Be Kitap) diye mehur olmulardr. Sonraki dnemlerde Medinetul lm adl
eserin yok olmasyla geride kalan drt mecmua Ktb-i Erbaa (Drt Kitap) adyla iann drt temel hadis
kayna olarak tannmtr.
Bu drt kaynak eserle ilgili ksa bilgiler aktaracaz:
35

1- Kfi, Skatul slam Muhammed b. Yakub Kuleyni (. 323)

Skatul slam ve Reisul Muhaddisin unvanyla da bilinen Ebu Cafer Muhammed b. Yakub Kuleyni,
33

rann Rey ehri Kuleyn kasabasnda lim ve zahid bir ailede dnyaya geldi. Kuleyninin doum tarihi tam
olarak bilinmese de eitli hesaplamalarla onun hk. 255 yllar yani mam Mehdinin dnyaya geliinden ksa
sre nce veya sonra doduu tahmin edilmektedir.
Tarih kaynaklarnda kesin bir kayt olmasa da Kuleyninin hadis toplamak zere Kufe, Badat, am ve
35

Balebek gibi ehirlere gittii bilinmektedir. Rey ehrinde eyh-i ia unvanyla bilinen Kuleyni, hk. 723
ylnda yani vefatndan bir iki yl nce Badata gidip hadis eitimi ile megul olmutur. Kuleyninin Kfiyi
yazmak iin yirmi yl aba sarfettii bilinmektedir buna gre bu mecmua rann Kum veya Rey ehrinde
yazlmtr.

30

Merhum Kuleyni, Ali b. brahim Kummi, Muhammed b. Yahya Attar, Ebu Ali Aari, Hseyn b.
Muhammed, Ahmed b. dris, bn Ferruh Saffari ve bn Ukde gibi byk limlerin huzurundan faydalanmtr.
Fakat statlar arasnda Kuleyniye en ok etki brakann Ali b. brahim-i Kummi (Tefsir-i Marufun Yazar)
ve Muhammed b. Yahya Aari olduu bilinmektedir.
Kuleyninin rencileri arasnda ise Ebul Kasm Cafer b. Kavleviyeh (. 753), Ebu Muhammed Harun b.
Musa (. 755), Ebu Galib Ahmed b. Muhammed (. 755) gibi her biri hadis, fkh, rical ve eitli ilimlerde n
59

yapm ahsiyetlerden bahsedebiliriz.

Merhum Kuleyninin dier ilmi almalarndan bazlar ise yledir:

1- Tabirur-Rya
2- er-Reddu ala Karamite

35

33

35

30

59

Daha fazla bilgi iin bkz. Mcemul Buldan, c. 3, s. 797
Rical-i Necai, s. 255
Mukaddime-i Mcem Biharul Envar, s. 57
el-Kuleyni vel Kafi, s. 52, lm-i Hadis, s. 251-257

7- Resailul Eimma
51

3- Kitabur Rical

Muhtelif konular dhilindeki ilmi almalar, Kfideki hadislerin dzen ve sralama metodu, blm ve
balklar iin belirttii konular ve baz rivayetlere getirilen kelam erhlerinden yola karak Kuleyninin hadis
ilminde derin bilgi tadn ve kelam, fkh gibi dier slami konulara da vakf olduunu syleyebiliriz.
Kuleyni hk. 725 veya 720 ylnda fani dnyaya veda etti ve Badatta topraa verildi. Vefatndan yllar
sonra mezar yklp, bedeninin sapasalam olduu grlnce dnemin valisi tarafndan mezarna bir trbe
yaptrld.

52

el-Kfi, iann ilk ve en kapsaml hadis kaynadr ve bazlarnn deyiiyle onun seviyesinde henz bir
kitap yazlmamtr. Usulde iki, furuda drt ve ravzada bir ciltten oluan Kfi toplamda 79 kitap, 725 bb ve
57

15100 rivayetten olumaktadr. Son dnem limlerince bunlardan 5932si sahih, 133 hasene, 1115i
muvassak ve 0355i zayf olarak kabul edilmitir.
yle grlyor ki Kfi ismi yazar tarafndan bu hadis mecmuasna verilmemitir. nk Kuleyni
mukaddimede buna deinmemitir. Sadece; Yannda dinin tm alanlarn kapsayan, ilim arayan kimseye
kifayet edecek, ycelmek ve hidayet isteyene ise referans saylacak kapsaml ve kfi (yeterli) bir kitabn
53

olmasn arzu ediyorsun.

istediini anlyoruz.

diyerek mminlerin dini ihtiyalarna kfi gelecek bir kaynak hazrlamak

55

Birok aratrmacya gre Kuleyni Kfi kitabn yazmak iin yirmi yln vermitir. Bu uzun sre
Kuleyninin hadis seiminde ve hadislerin uygun bblara yerletirmede olduka dikkatli davrandn
gsteriyor.

55

Kuleyni kitabnn mukaddimesinde bu kitab din kardelerinden birisinin isteinden sonra hazrladna
iaret etmitir. Bu ahsn ismi tam bilinmese de Muhammed b. Ahmed b. Abdullah Sefevani veya
Muhammed b. Namani olduu tahmin edilmektedir.

53

Kuleyninin mukaddimedeki aklamas yledir:

Kardeim! Zamane halkndan yakndn rendim. Cahillikte birleip cehalet yolunu abat etmede ok aba
sarfetmekteler ve byle giderse ilim bu toplumdan sonsuza dek uzaklaacaktr. Baz konularda problem
51

52

57

53

55

55

53

el-Fihrist, s. 219, el-Kuna vel Alkab, c. 7, s. 121

Daha fazla bilgi iin bkz. el-Kuna vel alkab, c. 7, s. 157
Kafideki hadislerin says hakknda 15121, 15999, 15135 gibi rakamlar zikredilmise de 15100 hadis ihtiva ettii genel kanaate
uygundur. Daha fazla bilgi iin bkz. Mukaddime-i Mcem Biharul Envar, s. 55. Miratul Ukul, c. 2, s. 373, Gozide-i Kafi
(Kafiden Semeler), c. 1, s. 21, ez-Zaria, c. 13, 2. 235
Mukaddime-i Kafi, c. 1, s. 0
Pejuhe-i der Tarih-i Hadis-i ia (ia hadis tarihi zerine bir aratma), s. 339
Mukaddime-i Mcem Biharul Envar, s. 57
Pejuhe-i der Tarih-i Hadis-i ia s. 339

yaadn belirtmisin. Gelen rivayetlerdeki farkllklar yznden bu mevzularda hakikati bulamyorsun.

Rivayetlerdeki ihtilafn sebep ve nedenlerden kaynaklandn bildirmisin ve bu konuda seni ynlendirecek
birikimli bir lime ulaamyorsun. Dedin ki; yannda dinin tm alanlarn kapsayan, ilim arayan kimseye kifayet
edecek, hidayet isteyene ise referans saylacak kapsaml ve kfi bir kitabn olmasn arzu ediyorsun yle ki her
kim sadk mamlarn amel ve uygulamalarn, sabit snnetlerini renmek istiyorsa bu kitaptan renebilsin ve
Allaha kulluk ile Peygamberin snnetine uymak isteyen kimse bu kitap yardmyla bunu baarabilsin.

55

Bu mektup Kuleyninin amacn da aklar niteliktedir. Kuleyni bu kitab yazarak ia rivayetlerini

danklktan kurtarp tek bir mecmuada toplayarak dini ihtilaflarn oalmasn engellemeyi ama edinmitir.
Kfinin zellik ve mtiyazlar
1- Kfinin Kapsam: Dier tm hadis kaynaklarna nazaran hatta Men La Yahzurul Fakih, Tahzibul
Ahkm ve stibsar gibi ilk hadis mecmualarna kyasla daha kapsaml ve geni bilgilere sahiptir. nk
sadece ahkm veya dini hkmlerle yetinmeyerek ahlak ve inan konularna dair hadisleri de iermektedir.
phesiz eyh Tusi ve eyh Saduk da derledikleri hadis mecmualarnda yalnzca dini hkmler ieren
hadislere deil, tm konular ieren almalar iinde olsalard bugn iann hadis miras daha zengin ve daha
kapsaml olurdu. Bu balamda merhum Feyz, Kfiyi vgyle anarken dier hadis mecmualarn da akaid ve
ahlaki hadisler ihtiva etmedikleri iin eletirmitir.

50

2- Takdire ayan Dizim: Merhum Kuleyni bu denli kapsaml bir hadis mecmuas hazrlayan ilk kimsedir.
Yani kendisinin rnek alabilecei bir kaynak olmad halde bblar ve balklar incelerken artc bir dzen
ve tertiple karlayoruz. Usul Furuya mukaddem klmas ve ardnca Ravzay eklemesi kitaptaki itinal
dzeni gsteren unsurlardandr. Usul-i Kfide nce akl ve cehalet sonra ilim daha sonra tevhid ve hccet
kitaplarnn gelmesi de buradaki incelii gstermektedir. nk insan hayvandan ayran ve dinin usul ile furu
mevzularnda temel faktr akldr. Akl ynlendiren ve deerli klan ise ilimdir.
Akl ve ilimden sonraki adm ise Allah tanmaktr ve daha sonra da Nbvvet ve mamet makamlarn
tanmak. nk Hz. Peygamber (s.a.a) ve mamlar (a.s) lahi ilkelerle halk hidayet etmekle ykml olan
kimselerdir.
Kitaptaki dier blm ve bblar da ayn ekilde belirli bir dzen dhilinde sralanmlardr.
Bugne kadar Kfiye birok erh yazlmtr bunlardan bazlar ise unlardr: Miratul Ukul fi erh-i
59

51

52

Ahbari Al-i Resul , erh-i Sadrul Mutaallihin ve erh-i Molla Salih Mazenderani
Ravzann Kuleyniye stinat Ediliinin ncelenmesi

Kfinin tm ciltlerinin Kuleyniye istinat edilmesinde herhangi bir phe olmamtr. Ancak Molla Halil
Kazviniye gre Ravza aslnda bn drisin yazd bir eser olup, yanllkla Kuleyniye nispet edilmitir. Bu
55

50

Mukaddime-i Kafi, c. 1, s. 0
Vafi, c. 1, s. 5

59

51

52

gr hadis bilimcilerince eletirilmi ve aadaki delillerle reddedilmitir:

a. Kfide yer alan ve Kuleyninin bizzat kendilerinden duyup naklettii rviler, rivayetin sekizinci veya
dokuzuncu tabakasndadrlar, Kuleyni de dokuzuncu tabakadadr. Oysa bn dris on beinci tabakadadr. Hal
byleyken on beinci tabakada olan bir ahs vasta olmakszn sekizinci tabakada yer alan bir kimseden
rivayette bulunabilir mi?
b. Ravzada yer alan hadis senetleri ile Kfinin dier kitaplar yani Usul ve Furuda yer alan hadis senetleri
ayndr. Bu da ayn yazardan telif edildiini gsteren bir dier unsurdur.
c. bn dristen yllar nce yaayan Neccai ve eyh Tusi gibi ahsiyetler Ravzay Kuleyninin eserlerinden
ve Kfinin bir paras olarak bildirmilerdir. ayet iddia doruysa, bn drisden yllar nce yaayan Neccai
ve eyh Tusi gibi ahslar bu kitabn varlndan nasl haberdar olmulardr?

57

53

2- Men La Yahzurul Fakih, eyh Saduk Muhammed b. Ali b. Babeveyh Kummi (. 381)

eyh Saduk knyesiyle bilinen Ebu Cafer b. Ali b. Babeveyh Kummi, hk. IV. yzyln en byk ia
muhaddislerindendir.
55

Doum tarihi tam olarak bilinmese de hk. 795 ylnda dnyaya geldii tahmin edilmektedir. Babas,
iann byk muhaddislerinden ve Necainin deimi ile Kum havzasndaki muhaddislerin staddr. mam-
Zamann (a.f) eyh Sadukun babasna gnderdii mektupta Ona Ey eyhim ve mutemedim ve fakihim
diye hitap etmesi, onun yce makam ve ilmine iaret etmektedir.

55

Babeveyh her eyden nce kendi olu eyh Saduku yetitirme grevini stlenmiti. Bir sre sonra vefat
etmesiyle eyh, ilim edinmek zere Muhammed b. Hasan Ahmed b. Velidin derslerine katlp on be yl
boyunca onun glgesinden faydalanmtr. eyh, babasna duyduu saygya ramen defalarca stad olan bn
Velidin grlerini babasnn grlerine tercih etmitir. Babas ve bn Velidin dnda Muhammed b. Ali b.
Macilviye, Muhammed b. Musa b. Mutevekkil, Ahmed b. Muhammed b. Yahya Attar gibi byk statlarn
53

huzurunda bulunmutur.

eyh Sadukun yaad dnem, Al-i Ziyad ve Al-i Buyenin yani iilerin ynetimde olduu zamana denk
gelmektedir. Bu balamda onlar tarafndan desteklenmi ve dnemin hkmdar Rknd-Devlenin davetiyle
Rey ehrine gelerek orada ilmi almalarda bulunmutur. Ayrca hkmdarn bilge veziri Sahib b. badn
isteiyle Uyun-u Ahbar-ur Rza adl hadis mecmuas da eyh tarafndan tedvin edilmitir.

55

eyh Sadukun rencileri arasndan Hseyn b. Ubeydullah Gazairi, Ali b. Ahmed b. Abbas Neccai,

57

53

55

55

53

55

bkz. el-Kuleyni vel Kafi, s. 395-315, ez-Zaria, c. 11, s. 792

Mukaddime-i Meaniel Ahbar, s. 32-37
el-Kuna vel Alkab, c. 1, s. 222
Mukaddime-i Meaniel Ahbar, s. 75
Pejuhe-i der Tarih-i Hadis-i ia, s. 300-599

50

Seyyid Murtaza, eyh Mfid, Harun b. Musa Tilakbari gibi byk ahsiyetlerden sz edebiliriz.
39

Yazd eserlerin says iki yz elli cildi asa da teliflerin byk blm zaman dhilinde ve tarihteki
eitli vakalar neticesinde kaybolmutur. Bugn sadece adn bildiimiz kitaplarn eitlilii eyhin muhtelif
slami konulara olan hkimiyeti ve ilmi derinliini gstermektedir.
eyh Saduk hk. 751 ylnda Rey ehrinde vefat etti ve o ehirde topraa verildi. Hk. 1251 ylnda Feth Ali
ah dneminde iddetli yamur ve selden dolay eyhin mezarnda knt meydana gelir. Bunun neticesinde
grnen eyhin rmeyen bedeni ve knal trnaklar, onun yce manevi ve ilmi makamn bir kez daha
ortaya karr.

31

Fkhi rivayetleri ihtiva eden Fakih ya da Men l yahdur adyla bilinen drt cilttik Men l yahduruhulfakh kitab, Kfiden sonra ii dnyasnn en muteber ve nemli hadis kaynadr.
5005 rivayet ieren bu kitap 555 babdan olumaktadr. Rivayetlerin 7037 senetli ve 2955i mrsel yani
32

senetsizdir. Men l yahduruhul-fakh kitabndaki rivayetlerin dizimi, fkh konular esasnca yaplmtr.
rnein ilk bab sular ve temizlik hkmlerini aklayan rivayetlerden olumaktadr. Daha sonra gusl,
teyemmm, namaz vb. konulu bablar srasyla getirilmitir.
eyh Saduk kitabn nsznde bu eseri yazmadaki amacn yle aklamtr:
Kader beni gurbet beldesi Belh ehrindeki lak kasabasna ekince; oraya gelen mam Musa Kazmn
evlatlarndan Nimet lakapl erifuddin Ebu Abdullah ile tanmaya merref oldum. Onunla konutuka gnlm
sevinle doldu ve dostluundan pek faydalandm. O bana Zekeriya Razinin yazd Men La Yahzurul Tabib
adl eserinden ve kendi alannda kmil bir kitap olduundan bahsetti. Daha sonra benden helal ve haram, eriat
ve ahkmla ilgili her adan kapsaml bir kitap yazmam ve Men La Yahzurul Fakih diye adlandrmam
istedi.

37

Bu nsz deerlendirildiinde Sadukun stn ahlakndan dolay zel hrmet duyduu Nimetin istei
zere fkhta her ynyle kapsaml olan Men l yahduruhul-fakhi kaleme ald anlalmaktadr. eyh,
mukaddimenin dier bir blmnde ise sadece kendi fkhi grlerine uygun olan rivayetleri zikrettiini
belirtmitir:
Musannifler gibi tm rivayetleri yazmay dnmyorum, sadece fetvalarma uygun olan ve sahih bildiim
rivayetleri zikredeceim.

33

eyh ayrca rivayetlerin senetlerini son rvi hari hazfederek kitabn sonunda Mueyyihe adn verdii bir
50

39

31

32

37

33

bkz. Muhaddime-i Meaniul Ahbar, s. 55-32. Burada eyhin tabele ve statlarndan 23 kiinin isimleri zikredilmitir.
Mukaddime-i Meaniul Ahbar, s. 52
age, s. 35
Men l yahduruhul-fakhin yeni basksndaki hadis says, stad Ali Ekber Gaffarinin aratrmasyla 5029dir. Mukaddime-i
Mcem-i Biharul Envar, s. 55
Men la Yahzurul Fakih, c. 1, s. 2
age, c. 1, s. 5

blmde zikretmitir.
Muhammed Taki Meclisi (II. Meclisi) bu kitap iin Farsa ve Arapa olmak zere Ravzatul Muttakin fi
erh-i Ahbaril Eimmetul Masumin ve Levamiu Sahibkarani adl iki erh yazmtr.
3- Tahzibul Ahkm fi erhul Muknia, eyhut-Taife Muhammed b. Hasan Tusi (. 464)
eyhut-Taifa knyesiyle de bilinen Ebu Cafer Muhammed b. Hasan Tusi hk. 755 ylnda Horasann Tus
35

ehrinde dnyaya geldi. Yirmi yana kadar ald eitim hakknda net bir bilgi olmasa da, o dnemde
ynetimin Al-i Buyede olmas ve ia limlerinin desteklenmesi ile Horasan, Kum ve Rey gibi ehirlerde
slami ilimlerin canlanmasndan yola karak eyhin ilk eitimini kendi beldesinde veya dier ehirlerde
35

aldn tahmin edebiliriz. eyh hk. 395 ylnda Badata gitmitir.

eyhin yaad yllarda Badat, Abbasi hilafetinin bakenti ve slam leminin en nemli ilmi merkezi
konumundayd. nemli ve byk ktphanelerin yan sra fkhi, kelami ve dier dini konularda sz sahibi
limlerin Badatta bulunmas, bu ehrin ilmi ve kltrel zenginliini arttryordu.
eyh, dnemin Badatnda ii blgelerinden olan Karhda yaklak krk yl yaad. Bu dnem boyunca
eyh Mfid gibi deerli ahsiyetlerin huzurundan faydaland ve nemli eserlerini kaleme ald. Hk. 335 veya
330 ylnda fanatik Snnilerle iiler arasnda younlaan ihtilaflar sonras eyhin evi ve ktphanesi atee
33

verildi. Bunun zerine eyh, o dnem metruk bir blge olan Necefe hicret etti ve mrnn sonuna kadar
Necefte yaad. On bir yllk bu srenin bereketiyle dier lim ve muhaddisler de bu ehire ynelip bin yllk
Necef havza ve medresesinin temelleri atld.
eyh Tusi hk. 359 ylnda Necefte vefat etti ve kendi vasiyeti gerei yaad evde topraa verildi.

35

eyhin stadlar arasndan mamiyenin erkn olarak bilinen eyh Mfid ve eyh Murtaza gibi
ahsiyetlerden sz edebiliriz. phesiz eyh, ilimdeki derinliini ve deerli eserlerini bu iki stadn terbiyesine
borludur. eyh yaklak be yl boyunca ve eyh Mfidin vefatna kadar (hk. 317) onun huzurundan
faydaland ve daha sonra hk. 375da Seyyit Murtazann vefatna kadar Seyyidin terbiyesine mazhar oldu.
Ayn asrda yaayan Neccai, eyhin yirmi eserine, eyh ise kendi erh-i halinde krk bir esere iarette
bulunmutur. eitli kaynaklarda eyh Tusinin elliden fazla eserinin bulunmas ise Necainin fihrist
almas ve eyhin erh-i halden sonra yazd eserleri de ihtiva ettiinden kaynakl olabilir. Tehzib ve
stibsar adl eserlerlerin yan sra eyhin kelam ilminde Telhisu-afi, el-Mufassah vel Gaybe, Tefsir
alannda Tibyan, fkh alannda Nihaye, Mabsut ve Hilaf, usulde el-dde ve rical ilmi kapsamnda
Fihrist ve htiyar-i Marifetur-Rical gibi nemli eserleri bulunmaktadr.

30

Tehzibul Ahkm 17055 rivayet, 707 bab ve 27 kitaptan olumu ve on ciltte yaynlanmtr.
35

35

33

35

30

59

59

eyh Aga Bozorg-i Tehrani, Mukaddimetun-Nihaye, s. 5

Hlasetl Akval, s. 135, Mukaddimetun-Nihaye, s. 5
Mukaddime-i el-Hilaf, c.1, s. 5-0
el-Kuna vel Alkab, c. 2, s. 705
age, c. 2, s. 705-705
Bu rakam yeni baskdan alnmtr. Seyyid Muhammed Cebel Amuli ve eyh Aga Bozorg-i Tehraniye gre ise Tehzibdeki hadis

eyh Tusinin stad eyh Mfid, el-Muknia adl eserde fkhi grlerini herhangi bir rivayete iaret
etmeden veya istidlal belirtmeden nakletmitir. te yandan eyh Tusi genlik yllar olan 25li yalarda
Badata geldiinde muhalifler iin bir knama arac haline gelen rivayetlerdeki elikilerle karlam ve bu
durumu slah etmek iin kendini sorumlu hissederek stadnn kitabn uygun bir balang addetmitir. eyh
Tusi, stadnn kaleme ald el-Muknia adl esere rivayi bir erh mahiyetinde olan yani grlerin
rivayetlerdeki delillerini aklayan Tehzib adl eseri 25 yanda yazmaya balamtr.

51

eyh Tusi, Tehzib adl eseri yazmadaki amacn yle beyan etmitir:
Dostlarmzdan bazlar bana hadislerdeki eliki ve ihtilaflardan bahsettiler, yle ki kart olmayan bir hadis
bulunmamaktadr ve hibir hadis eliki ve kart hadisten beri deildir, bu ise muhaliflerin bizimle alay
etmelerine ve istihzada bulunmalarna neden olmutur. Bu adan teviller ve elikili hadisleri ieren bir eserin
hazrlanmas, phesiz en nemli dini vazifelerimizden ve Allah Telya yaknlama aracdr.

52

eyhin bu szlerinden anlald zere Tehzibi yazmadaki amac bir nevi rivayetlerin bir araya
getirilmelerindeki yollarn izahdr. nk rivayetlerdeki elikiler muhaliflerin istihzalaryla birlikte bu
mektebi savunanlarn da yoldan sapmalarna neden olmutur.
Tehzibul Ahkmn zellik ve Ayrcalklar
1- Kuleyni (sahih llerini tayan hadisler) ve eyh Sadukun (sadece veya fetvalar dorultusunda olan
hadisler) yntemlerinin aksine Tehzibde herhangi bir snrlama olmakszn rivayetlerin ou yer almaktadr.
Bu adan Kfi ve Men La Yahzure nazaran daha kapsamldr.
2- eyh katld veya katlmad rivayetleri ksaltmakszn nakletmek suretiyle fakihlerin veya hadis
aratrmaclarnn konular daha derin incelemelerine olanak salamtr. te yandan bu bize Masum
mamlarn (a.s) muhataplarnn seviyesince verdikleri yantlar, takiyye konusunu ve rvilerin manen rivayet
etmelerindeki hatalarn gstermektedir.
7- eyh Tusi, eyh Mfid ve Seyyid Murtaza gibi byk statlardan edindii ilimlerle hadis aratrmaclar
iin hadislere, teden beri olagelen ve doruluu tartlmayan davranlar ve teaml metodu ve teville ilgili
deerli bilgi ve tecrbeler aktarmaktadr.
4- el-stibsar fi ma htalaf minel Ahbar, eyh Tusi (. 464)
stibsar, Tusinin ikinci hadis mecmuas ve iann nemli drdnc hadis kaynadr. ciltten oluan bu
eserin birinci ve ikinci cildi ibadi konular ve nc cilt ise szlemeler ve dier fkhi konular ihtiva
etmektedir.

57
53

Tusi, Tehzibden sonra 025 bab ve 5511 hadis ieren bu eseri yazmadaki amacn yle aklamtr:

says 17509dr. Daha fazla bilgi iin bkz. Ayanu-ia, c. 0, s. 593

51

52

57

53

Mukaddime-i Mcem Biharul Envar, s. 50

Tehzibul Ahkam, c. 1, s. 2-7
el-stibsar, c. 3, s. 359
age, c. 1, s. 351

Tehzibul Ahkm olarak bilinen ve helal ile harama dair hadisler ieren kapsaml kitabmz okuyan ashabn bu
kitabn kmil olduunu fakat muhtasar bir eserin de faydal olacan belirtmeleri zere

55

Buna gre stibsar aslnda Tehzibin muhtasar ve ksaltlm halidir. eyh Tusi szlerinin devamnda
elikili hadisleri bir araya getirip birletirmenin esiz bir alma olduunu belirttikten sonra u beyanda
bulunmutur:
Her babta nce fetvann dorultusunda olan rivayetleri daha sonra kart rivayetleri beyan ederek imkn
dhilinde bunlar birletirmeye altm ve rivayeti cerh etmekten sakndm. Kitabn balangcnda ise rivayetleri
birbirine tercih etmedeki Kuran ve kaidelere iarette bulundum.

55

eyh, nce rivayetleri mtevatir ve gayr-i mtevatir olmak zere ikiye ayrdktan sonra gayr-i mtevatirleri
de ikiye ayrmtr:
1- Karine ieren rivayetler: Mtevatir rivayetler gibi faydal saylr. Daha sonra baz karinelere iarette
bulunmutur: Kuran ile elimeme, akli deliller vb.
2- Ahad olup karine iermeyen rivayetler: eyhe gre bu hadislere zt bir hadis olmad takdirde
uyulabilir fakat kart bir hadis olursa teadl ve teracih (dorulama ve yalanlama) kaidelerince
davranlmaldr.

53

eyh Tehzibde olduu gibi stibsarda da son rvi hari dier senetleri silerek Meyyihede beyan
etmitir.
Bu aklama nda stibsar ile Tehzibin ortak noktalar aadaki gibidir:
a- eyh Mfidin el-Muknie adl eserinin esas alnarak hazrlanmas
b- Senetlerin hazfedilerek Meyyiheye aktarlmas
c- Rivayetler arasndaki ztln giderilmeye allmas ve birletirilme abalar
stibsar ve Tehzib arasndaki farka gelince, eyh Tusi Tehzib adl eserde eyh Mfidin grleri
dorultusunda olan rivayetleri geni bir biimde zikretmi ve ardnca kart rivayetleri zikrederek bunlar
birletirmeye almtr. Oysa stibsarda el-Mukniedeki ibareleri nakletme gerei duymam ve her
meselede kart gre dair rivayetlerin tmn naklederken meseleyi dorulayan rivayetlerden yalnzca bir
kana iarette bulunmu ve daha geni, daha gl bir ekilde elikileri gidermeye almtr. Bu adan
stibsar bir nevi Usul kitaplarna daha yakndr ve daha temkinli ilmi bahisler ihtiva etmektedir.

55

Allame Meclisiden Melazul Ahyar fi Fehm-i Tehzibul Ahbar ve Seyyid Nimetullah Cezayiriden
Gayetul Meram Tehzibul Ahkmn ve eyh Abdurrza Tufeyliden Celael Absar fi erh-i stibsar adl
eser el-stibsarn erhlerindendir.

55

55

53

55

age, c. 1, s. 37 ve 33
el-stibsar, c. 1, s. 37 ve 33
age, c. 1, s. 33 ve 35
Mukaddime-i Mcem Biharul Envar, c. 1, s. 31

Ahbariler ve Usuliler Asndan Ktb-i Erbaadaki Rivayetler

Ahbariler ve Usuliler arasnda Ktb-i Erbaadaki hadislerin shhati hakknda ihtilaf sz konusudur.
Ahbariler Ktb-i Erbaadaki tm hadislerin shhatini savunurken, Usuliler bu rivayetlerin bir ksmnn
sahih olabileceini belirtmilerdir. Ahbariliin yakn dnemdeki kurucularndan olan Muhammed Emin
Esterabadi, el-Fevidul Medine adl eserinde Ktb-i Erbaadaki rivayetlerin shhatine dair on iki delil
50

09

zikretmitir. Feyz-i Kaani de el-Vafi adl eserin mukaddimesinde bu hadislerin shhatini savunmutur.
Merhum eyh Hrr-i Amuli ise Vesailu-ia kitabnn sonunda yer alan dokuzuncu faidede bu iddiann ispat
iin yirmi iki delil zikretmitir.

01

Ayn zamanda Muhaddis-i Behrani de el-Hedaik en-Nazire adl fkh kitabnn mukaddimesinde bu iddiay
savunurken dokuz delil getirmitir.

02

Ahbarilerin bu konudaki delillerinden bazlar aadaki gibidir:

1- Bildiimiz zere Ehl-i Beytten (a.s) rivayet eden kimselerle Ashab- cma gibi yarenleri yaklak yz
yl boyunca Masum mamlardan ahkm renmek ve duyduklar retileri kaydetmekle itigal etmilerdir ve
bu mesele Ktb-i Erbaann yazld dneme kadar devam etmitir. Aslnda Ktb-i Erbaa, mamlarn
retilerini ieren bir rivayet mirasndan esinlenerek hazrlanmtr.

07

2- Ktb-i Erbaann yazarlar kitaplarnn mukaddimesinde kendi eserlerindeki rivayetlerin shhatini

savunmulardr. Kuleyni kitabn, insanlarn dini yanl bilmelerinin nne gemek ve onlar aknlktan
korumak maksadyla yazmtr. Bu i ancak sahih hadislerin sunumuyla mmkndr.
Merhum Saduk, Men l yahduruhul-fakhdeki hadislerin shhatine ve kendi fetvalar asndan uygun
olduklarna vurgu yapmtr. eyh Tusi de bu inancndan dolay zahirde zayf senet ieren hadisleri bile
nakletmitir.

03

7- Rical kitaplar ve ilk dnemleri incelerken Ktb-i Erbaay yazanlarn dneminde gvenilir hadis
mecmualarnn varolduunu ve onlarn bu mecmualardan istifa ederek Ktb-i Erbaay hazrladklarn
anlyoruz. ayet onlar gvenmedikleri bir hadis nakletmi olsalard onu mutlaka iaretlemi olurlard aksi
takdirde gvenilir bir klavuz olamazlard. eyh Tusi bu konuda dde ve stibsar adl eserlerde yle
demitir:
Amel edilen her hadis shhatinde icma olan bir Usulden alnmtr.

50

09

01

02

07

03

05

05

el-Fevaidul Medeniyye, s. 151

Vafi, c. 1, s. 11
Vesailu-ia, c. 29, s. 05-193
el-Hadaikun-Nazire, c. 1, s. 15-23
Hidayetul Ebrar, s. 57-53, el-Fevaidul Medine, s. 135
age, s. 55
el-Fevaidul Medine, s. 157, dier delilleri iin bkz. Mesadirul stinbat Beyne Usuliyyin vel Ahbariin, s. 111-110

Buna karn Usuliler, Ktb-i Erbaann nemi, itibar ve iann temel kayna olmasn kabullenmekle
birlikte bu eserlerdeki tm rivayetlerin sahih olduunu reddederek Ahbarilerin delillerini yetersiz
bulmaktadrlar.
Usulilere gre Ktb-i Erbaann Usulden esinlenerek hazrlanmas onlarn itibar ve gvenirliini
gstermektedir, ierdii tm rivayetlerin sahih olduuna deil. nk Ktb-i Erbaann kayna saylan
Usul-i Erbaa Miedeki tm rivayetlerin sihhati kesin deildir. Bunun delili de yalanc ve hatta inansz baz
kimselerin Ehl-i Beytten (a.s) rivayet edenler arasnda olmalardr.
mam Cafer-i Sadk bu konuda yle buyurmutur:
Allah Muire b. Saide lanet etsin O babama yalan isnad ederdi.

05

Dier bir yerde mamdan yle nakledilmitir:

Muire b. Said kastl olarak babama yalan isnad ederdi, onun taraftarlar babamn ashabna gizlice nfuz eder
ve ashabn kitaplarn alr Muireye ulatrrlard ve o da kfr ve sapkn ierikli konular rivayetlerin arasna
yerletir ve bunlar babama isnad ederdi, daha sonra iilerde yaylmas iin kitaplar sahiplerine geri verirdi.

Masum mamlar bu gibi yalanc rvilere lanet etmilerdir.

03

05

Ktb-i Erbaay hazrlayanlarn hadisler hakkndaki grlerine gelince, evvela zikrettii hadislerin
shhatini aka savunan sadece eyh Saduk olmutur, ayrca onlarn bu iddialarn kabul etsek dahi bu onlarn
kastl olarak ve bilgileri dhilinde sahih olmayan bir rivayeti kendi mecmualarnda zikretmeyecekleri
anlamndadr. Yoksa onlarn yanllkla ve bilmeyerek zayf bir hadisi zikretmeleri imkn dhilindedir.
Dier bir ifadeyle onlarn bu iddiada bulunmalar kendi itihatlardr ve bu itihad onlar iin hccet tekil
etse de bizim iin hccet saylamaz.

00

Ahbarilerce getirilen delillerin noksanl bir yana, zayf hatta yalanc birok rvinin Ktb-i Erbaadaki
senet zincirlerinde yer almas, Kuran, muteber snnet, akl, tarih, ilim vb. ile elien birok rivayetin
bulunmas ve de birok rivayetin bizzat Ktb-i Erbaay hazrlayanlar tarafndan reddedilmesi gibi deliller bu
kitaplardaki tm rivayetlerin sahih olmadna delalet etmekteler.

199

Drdnc Dnem:
Hadis Mecmularnn
Tekmil ve Tanzim Dnemi
Tekmil Dneminin nemli Hadis Kaynaklar
1- Biharul Envar el-Camia li Drer Ahbarul Eimmetul Athar, Allame Muhammed Bakr
05

03

05

00

199

htiyar-i Marifetur-Rical, c. 2, s. 301, Biharul Envar, c. 53, s. 292

Biharul Envar, c. 05, s. 253
Daha fazla bilgi iin bkz. Telhis-i Mikbasul Hidaye, s. 255-250, Usulul Hadis, s. 137
Mucem Rical el-Hadis, c. 1, s. 197-193
Daha fazla bilgi iin bkz. Mesadiul stinbat Beyne Usuliyyin vel Ahbariin, s. 110-123

191

Meclisi (. 215)

Allame Meclisi adyla mehur olan Muhammed Bakr b. Muhammed Taki Meclisi, iann XI. yzylda
yaam byk muhaddislerindendir. Hk. 1973 ylnda rann sfahan ehrinde dnyaya geldi ve 1111 ylnda
37 yandayken vefat etti.
192

lmi almalar, yazd onlarca eser, tedrisatlar, eri sorulara verdii yantlar
ve hocalk
faaliyetlerinin yansra toplumsal meselelerde dnemin en etkin ii limi olmas ile tannan Allame Meclisi,
ayn zamanda bulunduu eyhul slam ve mftlk makmndan da istifade ederek iaya atlan iftira ve
yalanlarn giderilip, iiliin yaylmasnda takdire ayan aba ve gayretlerde bulunmutur.
Meclisinin dnce ve fikirleri diyenler bile olmutur.

197

Hatta iilik iin

193

Allame, pek ok deerli stadn huzurunda bulunmutur. Bu statlardan bazlar unlardr: Babas
Muhammed Taki Meclisi (. 1939), Hseyin Muhakkik Hansari (.1905), Molla Salih Mazenderani (.1955),
Molla Muhsin Feyz-i Kaani (. 1901), Seyyid Nureddin Amuli (. 1955).
Allamenin baz rencileri ise unlardr: Seyyid Nimetullah Cezayiri, Mirza Abdullah Tebrizi sfahani,
Mir Muhammed Hseyin Hatun Abadi vb.

195

Allame Meclisi ii ulema ve muhaddisleri arasnda almalar ve telifleriyle nlenmitir. Yazm olduu
159 eserden 55s Farsa geri kalan da Arapadr. En nemli eserleri ise Biharul Envar, Miratul Ukul fi
erh-i Ahbar-i Al-i Resul (Usul ve Furu ve Ravza-i Kfinin erhi), Hayatul Kulub, Aynul Hayat ve Zadul
195

Mead vb.

erdii hadis says bakmndan en zengin ii hadis mecmuas olan Biharul Envar (Nur Denizleri) adndan
da anlald zere Resul-i Ekrem (s.a.a) ve Ehl-i Beytinden (a.s) nakledilen rivayetleri iermektedir.
Kapsaml bir ia ve slam ansiklopedisi saylan Biharul Envar, slami konularda aratrma yapmak isteyen
herkesin mracaat etmesi gereken bir kaynaktr. Bu kitap telif edildii gnden itibaren limler ve ilmi
evrelerin ilgi ve vgsne mazhar olmutur. yle ki Muhaddis-i Nuri ,Bihar iin imdiye dek onun kadar
kapsaml bir kitap yazlmamtr. demitir.

193

Engin muhtevas ve hadislerin okluundan da anlald zere Biharul Envar aslnda bir takm
almasdr ve Allame bu kitabn hazrlanmasnda baz rencilerinden yardm almtr. Katkda bulunan
rencileri aada zikredildii gibidir:

191

192

197

193

195

195

193

) (
el-Kuna vel Alkab, c. 7, s. 135-130
Mefahir-i slam, s. 13-15
Allame Meclisi Bozorgmerd-i lm-u Din, s. 15
age, s. 759-325
age, s. 155-135
el-Feyzul Kudsi, Biharul Envar eki, c. 195, s. 20

1- mine Hatun, Allamenin kz kardei

2- Emir Muhammed Salih Hatun Abadi
7- Mirza Abdullah Efendi
3- Abdullah Bahreyni
5- Seyyid Nimetullah Cezayiri

195

Allame Meclisi bu eserin hazrlanmasnda 399 ii ve 55 Ehl-i Snnet kaynandan istifade ettiini belirtse
de Bihar incelemelerinde bu saynn 520 olduu hatta daha titiz bir almayla daha da artabilecei
anlalmaktadr.

190

Biharul Envarn zellikleri ve Ayrcalklar

1- Kapsam: Akaid, ahlak, fkh ve dier tm dini konularda ierdii rivayetlerle hadis mecmualarnn en
zengini saylan Biharul Envarn kapsaycln gsteren dier bir unsur ise, iann Ktb-i Erbaa adl hadis
mecmualar dnda rivayet kayna olarak 599n zerinde Ehl-i Snnet ve ia eserinden faydalanmasdr. Bu
balamda gerek iann gerekse Ehl-i Snnetin yzlerce hadis mecmualarna nazaran daha kapsaml bir eser
saylr.
2- Rivayetlerin erh ve aklamas: Sadece rivayetleri zikretmekle yetinen ou hadis mecmuasnn
aksine Biharul Envarda hadislere erh veya aklamas olarak nemli noktalara deinilmitir. Bu hususlar
hadislerle ilgili pheleri gidermekle birlikte hadisleri doru anlama konusunda nemli bilgiler iermektedir.
3- Senetlerin zikredilmesi: Her ne kadar Biharul Envarda rivayetlerden sonra kaynak zikredilerek sened
aratrmas myesser klnsa da Allame, senetleri de zikretmek suretiyle muhakkiklerin zamandan
kazanmalarn salamtr.
4- Ulema ve bilginlerin grlerine yer vermek: Allame birok eserinde olduu gibi Biharda da eitli
mevzular iin gerek Snni gerekse ia ulemasnn grlerine yer vermi ve bazen sayfalarca olan bu grleri
incelemitir. Bu adan Bihar ayn zamanda ulemann eitli konulardaki grlerini renmek iin de nemli
bir kaynak saylr.
2- Tefsil-i Vesailu-ia ila Tahsilul Mesailul eriyye, Muhammed b. Hasan Hrr-i Amuli (.
119

1144)

eyh Hrr-i Amuli adyla bilinen ve 75. ceddi Hrr b. Yezid Riyahi olan Muhammed b. Hasan b. Ali, 1977
ylnda Lbnann Cebel Amul blgesindeki Megara kynde dnyaya geldi ve 1193 ylnda 31 yandayken
hakkn rahmetine kavuup, Mehedde bulunan mam Ali Rzann trbesine yakn bir yerde topraa verildi.

111

eyhin babas, byk babas veya Mealim adl eserin yazar olan amcas (eyh Zeynddin Muhammed b.
Hasan) Cebel Amuldeki tannm lim ve fakihlerden olduundan eyh dini eitimine aile fertlerinin yannda
balad. sfahan seyahatinde Allame Meclisinden hadis icazeti ald, Allame de mtekabilen eyhten hadis
195

190

119

111

Mukaddime-i Mucem el-Envar, s. 00. Zendiginame-i Allame Meclisi, c. 2, s. 255, bkz. Allame Meclisi Bozorgmerd-i lm-u Din, s.
135-152
Mukaddime-i Mucem el-Envar, s. 53-05

Hidayetul mmet, c. 1, s. Vesailu-ia, c. 1, s. 35

112

icazeti ald.

Kendi vatannda krk yl ikamet ettikten sonra Ehl-i Beyt mamlarnn trbelerini ziyaret etmek
117

maksadyla Iraka oradan da rann Mehed ehrine yolculuk etti. Mehede getikten sonra orada ikamet
etmeye balayan eyh, vefatna kadar bu ehirde kalarak ilmi yaymak ve yazmakla itigal etti. Ayn zamanda
113

Mehede geldikten ksa bir sre sonra ehrin kadlk ve eyhl slamlk makamlarna layk grld.
115

eyh Hrr-i Amulinin kaleme ald eserlerin says 23tr.

unlardr:
1- el-Cevahirus-Snniye fi Ahadisul Kudsiyye

Vesail-ia dnda nemli baz eserleri

115
113

2- sbatul Hidat bin-Nusus vel Mucizat (3 cilt)

7- el-Fevaidul Tusiyye

115

Vesailu-ia fkh konulu hadisleri ieren ve Ktb-i Erbaa dnda 39in zerinde kaynaktan
yararlanarak hazrlanan bir hadis mecmuasdr.

110

Hazrlan 15 yl aan

konusu olmak zere toplam 758559 rivayet iermektedir.

121

129

bu eser 71 balk ve 51 fkh

Telifi hk. 1952 ylnda tamamlanan Vesaili, eyh

122

en az defa mtalaa etmitir. Gnmzde 29 ciltte yaynlanan bu kitabn 15. cildine kadar Ayetullah
Rabbaninin ve dier ciltlerde ise Merhum Razinin aklayc dipnotlar bulunmaktadr.
eyh Hrr-i Amuli, nceki hadis mecmualarnn ierdii yanl teviller, rivayetlerdeki danklk, fkhi
127

bablarla ierdii hadislerin uyumamas ve birok eri konuda hadis eksikliinden

112

117

113

115

Vesailu-ia, c. 1, s. 33
Muhtemelen eyhin rana gitmesinde, Safevi ahlarnn ii ulemasna gsterdikleri sayg ve Safeviler ile Osmanllarn ihtilaflar
neticesinde ehid-i Saninin ehadetine yol aacak kadar ilerleyen iilerle Snniler arasndaki ihtilaflar etken olmutur. eyhten
nce de ehid-i Saninin olu, torunu (Medarikul Ahkamn yazar), Muhakkik-i Kereki ve eyh Bahai rana hicret etmilerdir.
Vesailu-ia, c. 1, s. 30
Emlul Amel, c. 1, s. 132-135

115

113

115

110

129

121

122

127

yola karak Vesaili

Vesailu-ia, c. 1, s. 55, lmul Hadis, s. 55

lmul Hadis, s. 55
age, s. 53, Vesailu-ia, c. 1, s. 05
Vesailu-ia, c. 1, s. 05
age, c. 1, s. 05

kaleme aldn ve derledii hadisleri iann nemli ve muteber kaynaklarndan naklettiini beyan etmitir.

123

Vesaili incelediimizde mellifin fkhi konulara dair tm rivayetleri derleyerek itihat ve istinbat
kolaylatrmay amaladn gryoruz. Vesail olmakszn bir fakih, hkm vermek iin Ktb-i Erbaadaki
dank ve eitli bablarda yer alan tm rivayetleri incelemelidir ve bunu yapsa bile dier onlarca kaynaktan
mahrum kalr.
Vesailu-ia, hadislerin dizili ve eitli bablara gre ayrmasndaki tertip nedeniyle yazld gnden beri
ii mtehitlerinin ilgilenip istifade ettii bir eserdir.

125

125

3- Mstedrekul Vesail ve Mstenbetul Mesail, Mirza Hseyin Nuri (. 1324)

Mirza Hseyin b. Mirza Muhammed Taki Nuri Tabersi, 1253 ylnda rann Mazenderan blgesindeki Nur
kasabasnda dnyaya geldi. Daha henz sekiz yandayken babasnn vefatndan ardndan nce kendi
kasabasnda Muhammed Ali Mahallatinin yannda ve daha sonra Tahranda eyh Abdurrahim Burucerdinin
himayesinde din eitimi almaya balad. 1237 ylnda 10 yandayken eitime devam etmek maksadyla
Irakn Necef ehrine giderek orada eyhul Irakeyn lakabyla mehur eyh Abdl Hseyin Tehrani, eyh
Murtaza Ensari, Seyyid Mceddid irazi gibi deerli limlerin huzurunda ders grmtr.
Bir mddet sonra Mirza Hseyin Nuri hadis ilmindeki birikim ve derinliinden dolay Muhaddis-i Nuri
123

diye mehur oldu.

eyh Abbas-i Kummi ve eyh Aga Bozorg-i Tehrani gibi deerli limler onun rencilerindendir. eyh
Aga Bozorg, Mstedrek adl eserinin mukaddimesinde stadnn ilmi ve manevi makamn saygyla anarak
onun azmi, zht, ibadet ve dini almalarnn zellikle de hadis aratrmalarnn okluu ve dzenli
hayatndan vgyle bahsetmitir.

125

Muhaddis-i Nurinin Darul slam, Nefsur-Rahman, Mealimul ber, Cennetul Meva vb. gibi birok
nemli eseri bulunmaktadr.

120

Muhaddis-i Nurinin dier talebesi olan eyh Abbas Kummi ise stadn yle anlatmaktadr:
Akl onun hadis, rical, akval ve haberlerdeki nktelere olan derinliine, rivayet, snen ve eserlerdeki bilgisine
hayran kalrd. Sbhanallah ne kadar geni bilgi sahibi ve ilimlerde derin fikre sahipti.

123

125

125

123

125

120

179

179

age, c. 1, s. 3
Allame Tabatabai konuyla ilgili yle demitir: ii fakihleri stisnasz yz yldr bu esere mracaat etmekte ve rivayetlerine
istinat etmektedirler. Sebep ise kitaptaki hadislerin ve bablarn dzeni, gzel tertibi ve kapsamdr. Mstedrekul Vesail, c. 1, s. 77

el-Fevaidur-Razaviyye, c. 1, s. 130-157
Mstedrekul Vesail, c. 1, s. 2
el-Fevaidur-Rezeviyye, c. 1, s. 152. Muhaddis-i Nuriden 79 kitap nakledilmitir.
age, c. 1, s. 152

Muhaddis-i Nuri hicri 1729 ylnda henz 55 yandayken hakkn rahmetine erdi ve Necef-i Erefte
topraa verildi.

171

Mstedrekul Vesail, adndan da anlald zere Vesail adl kitapta yer almayan rivayetleri barndrmtr.
Telifi hicri 1710 ylnda tamamlanan bu kitap

172

5321 bb iinde 278513 rivayetten olumaktadr.

177

173

Mstedrekin nemli ayrcalklarndan biri de kitabn sonunda yer alan on faidedir.

Birinci faide
Mstedrekin kaynaklarn, ikinci faide bu kaynaklarn nemi ve melliflerinin erh-i halini, nc faide
muhaddisin yntemi ve dier fasllarda ise el-Kfi, Men l yahduruhul-fakh, Tehzib vb. kitaplaryla ilgili
konulara deinilmitir. Bu faidelerden en nemlisi ikinci olandr. Burada kaynak eserlerin bibliyografik
bilgileri mevcuttur. Mstedrekin bb dzeni Vesaildeki gibidir ve yalnzca fkh konulu hadisleri
iermektedir.
Bu kitap nce ciltte daha sonra Alul Beyt kurumunun abalaryla 15 cildi esas konular olmak zere 23
ciltte yaynlanmtr.
175

5- Camiul Ahadis e-ia, Ayetullah Burucerdi (. 1384)

Muasr dnemin en byk ii mtehitlerinden olan Ayetullah Burucerdi itihad dnemi boyunca
birok toplumsal ve kltrel hizmetlerde bulunmutur. Medreseler onun varl ve engin bilgisiyle
yeniden canlanm ve bugn yaayan mtehitlerin birou onun huzurundan faydalanmtr.

175

Ayetullah Burucerdi fkhi meseleleri aklamada yeni yntemler gelitirmitir. Ona gre eri hkm
verebilmek iin bilinenin aksine fkh tarihi, dier mezheplerin grleri ve tm hadis, tarih, siyer vb. gibi
konulara vakf olunmaldr. Bu balamda ou fakihin Vesailu-iay yeterli bilmesine ramen Ayetullah
Burucerdi bu kitabn noksanlklar ierdii dncesiyle daha kapsaml ve fakihlerin ihtiya duyduu tm
rivayetleri ihtiva eden bir mecmua yazmna balad.
Bunun iin nce kendi dncesini rencileriyle paylat ve onlarn yardmyla daha sonra Camii
Ahadisu-ia diye adlandrlan bu kitabn telifine baland. Ayetullah Burucerdinin yaad dnemde
bir cildi yaynlanan kitabn yazm daha sonralar rencilerinden olan eyh smail Muizzi Melayiri
tarafndan devam etti ve imdiye dek 25 cildi yaynlanmtr.
Camii Ahadis-u-iann zellik ve Ayrcalklar
Bu kitabn mukaddimesinde yirmi hususiyetten bahsedilmitir. Biz burada bunlarn bir kana
deineceiz:
171

172

177

173

175

175

el-Kuna vel Alkab, c. 2, s.

ez-Zaria, c. 21, s. 5
age, c. 21, s. 5
eyh Aga Bozorg-i Tehraniye gre Mstedrekin faideleri, kendi bana Rical ve Dirayetul Hadis alannda nefis bir kitap saylr.
bkz. ez-Zaria, c. 21, s. 5

bkz. Abbas Abidi, Furu-i Fikahet

a- Her ba kendi mevzusu dhilinde olan Kuran ayetlerini (Ayatul Ahkm) iermektedir.
b- Vesailde kullanlan yntemin aksine ksaltmann anlam ve ierie zarar vermedii birka rivayet hari
tm rivayetler eksiksiz ve ksaltma yaplmakszn verilmitir.
c- Rivayetlerin eitli kaynaklarda kullanlan lafzlardaki farkllklarna iaret edilmitir.
d- elikili grnen hadislerin yannda bunlarn tevil ve birletirme yollarndan bahsedilmitir.
e- Ahlak, snnet, dua ve zikirlerle ilgili rivayetler fkhi rivayetlerden ayrdedilerek mstakil bablarda
zikredilmitir.
f- Her babta yer alan hadisler belirli bir dzen dhilindedir; nce fetvaya uygun rivayetler daha sonra kart
rivayetlere yer verilmitir.
g- Gerekli yerlerde rivayetteki zamirin referans belirlenmi ve anlalmas zor szcklerin anlamlar beyan
edilmitir.

173

Bu kitap Ayetullah Burucerdinin indinde zel bir yere sahipti ve bu kitabn tamamlanmasna pek fazla
nem verirlerdi yle ki yaamnn son anlarnda bu kitab hayatnn sermayesi diye tanmlamtr.
Tanzim Dneminin
nemli Hadis Kaynaklar
1- el-Vafi fi Cemi Ahadisil Kutubil Erbaa el-Kadimiyye

175

, Molla Muhsin Feyz-i Kaani (. 1431)

Feyz-i Kaani diye bilinen Muhammed b. Murtaza b. Mahmud hk. 1993 ylnda rann Kaan ehrinde
bilgin bir ailede dnyaya geldi. Fkh, hadis, felsefe, irfan ve dier slami ilimleri babas, Seyyid Macid
Behrani (. 1925), Sadruddin irazi (. 1959), Mir Muhammed Bakr Damad (. 1931), eyh Baha (. 1979),
Halil-i Kazvini (.1950), Muhammed Salih Mazenderani (. 1951) gibi byk statlardan renmitir.

170

Felsefe ve irfanda Sadrul Mteallihin ve Mir Damad, fkh, irfan ve hadiste Seyyid Macid Behrani, eyh
Baha ve hadiste Halil-i Kazvini ile Muhammed Salih Mazenderani gibi byk limlerden ald ilim ona
hadiste btnsel ve kapsaml dnmeyi bahetti. Zaten Merhum Feyzin kaleme ald eserlerin kapsam ve
muhtevas da bunun bir gstergesidir. Telif ettii 133 eserden fkh alannda en nemlisi Mefatihul erayi,
tefsirde Tefsir-i Safi, hadiste el-Vafi, ahlakta ise el-Muhaccetul Beyza olmutur.

139

Allame Muhammed Bakr Meclisi, Seyyid Nimetullah Cezayiri ve Kad Said Kummi gibi byk limler
Feyz-i Kaaninin talebelerindendir. stad Feyz, 1901 ylnda vefat ettii Kaanda topraa verilmitir.

131

Ktb-i Erbaadaki tekrarlar hari tm rivayetleri yeni dizim, aklama ve erhlerle ihtiva eden el-Vafide
bir mukaddime, 13 kitap, bir sonu ve 237 bab bulunmaktadr. eyh Aga Bozorg-i Tehraniye gre Vafide
173

175

170

139

131

Camii Ahadis-i ia, c. 1,

Vafi, c. 1, s. 15
Tefsir-i Safi, c. 1, s. 5. el-Kuna vel Alkab, c. 7, s. 70-31
el-Kuna vel Alkab, c. 7, s. 31

yaklak 598999 rivayet zikredilmitir. Bu rakam byk ihtimalle Ktb-i Erbaadaki rivayetleri erhetmek
iin eklenen rivayetleri de kapsamaktadr.

132

Mellif, bu eseri tedvin etmedeki amacn; Ktb-i Erbaann ierdii rivayetlerin yetersizlii, tekrarlanan
hadisleri, bab ve balklarn dankl ve neticede bunlara mracaatn zorluu vb. olarak gstermitir.
Gnmzde bu kitap 27 ciltte yaynlanmaktadr.

137

Ayrca bu kitabn zeti bizzat mellif tarafndan e-afi el-Mntehab minel Vafi adyla
133

yaynlanmtr.

el-Vafinin Ayrcalk ve zellikleri

1- Ktb-i Erbaadaki rivayetlere belirli bir dzen vermek: Vafide Ktb-i Erbaadaki tekrarlanan
rivayetler silinip yeni bir dizim ile getirilmitir. Bylece Vafiye mracaat etmek, Ktb-i Erbaaya mracaat
etme ihtiyacn gidermektedir.
2- Rivayetlerin erh ve aklamas: Her ne kadar hadis mecmualarnda rivayetin erh edilmesi yaygn bir
durum olmasa da, Merhum Feyz bu yntemle rivayetlerdeki phe ve anlamazlklar gidererek rivayetlere
yaklam metodunu gstermektedir.
3- Rivayetlerin senet ve metninin ksaltlmamas: Men l yahduruhul-fakh ve Tehziblerin aksine
Vafide rivayetlerin tm senetlerini eksiksiz zikredilerek senet sorunu giderilmi ve ayn zamanda Vesaildeki
yntemin aksine metinde herhangi bir ksaltma yaplmakszn hadisin daha iyi anlalmasn salamtr.
135

2- Mnteki el-Ciman fi Ahadis el-Sihah vel Hisan

, Cemaleddin Hasan b. Zeynuddin (. 1411)

ehid-i Saninin torunlarnda olan Cemaleddin Ebu Mansur Hasan b. Zeynuddin hk. 050 ylnda Lbnann
Cebel Amul blgesindeki Cubb kasabasnda dnyaya gelmi ve yine hk. 1911 ylnda bu topraklarda vefat
etmitir.

135

Merhum Cemaleddin kk yalarndan itibaren babasnn huzurunda ilim tahsiline balad ve babasnn
ehadetiyle eitime devam etmek iin Medarik adl eserin yazar olan arkadayla birlikte dnemin ilim
havzas olan Necef ehirine gitti. Gsterdii azim ve sebat neticesinde fkh, hadis, rical gibi ilimlerde yksek
133

derecelere nail oldu.

eyh Bahanin babas Hseyin b. Abdssamed, Mukaddes-i Erdebili, eyh Abdullah Yezdi gibi byk
limlerin huzurundan faydalanan eyh Cemaleddinin Necibeddin Ali b. Muhammed b. Mekki Amuli ve eyh

132

137

133

135

135

133

ez-Zaria, c. 25, s. 17
Vafi, c. 1, s. 1-29
ez-Zaria, c. 17, s. 19

Emlul Amel, c. 1, s. 53. Ravzatul Cennat, c. 2, s. 205
Nutkel Ciman fil Ahadis-i Sihah vel Hisan, c. 1, s. 13

135

Abdsselam b. Muhammed Hrr gibi talebeler eitmitir.

Cemaleddinin 12 eseri bulunmaktadr ve gnmz medreselerinde usul ilminin ders kayna olarak
130

mtalaa edilen Mealimuddin ve Melaz el-Mctehidin

adl kitap bu eserlerden birisidir.

159

eyh Hrr, Cemaleddinden kendi dneminin en byk fkh, hadis ve rical limi olarak yd etmi ve yce
ahlak ve erdeminden vgyle bahsetmitir.

151

iann nemli hadis eserlerinden saylan Mnteki el-Cimanda, Ktb-i Erbaadaki fkhi rivayetler
derlenerek senet bakmndan sahih veya hasen olarak ikiye ayrlmtr.
Kitabn mukaddimesinden anlald zere eyh baz rivayetlerin shhatindeki belirsizlik, metinlerde
grnen yanllk veya deiikliklerden
ayrt etmitir.

152

dolay bu kitab kaleme alarak sahih rivayetleri sahih olmayanlardan

Mukaddimede kitabn 12 ayrcalna, rnein hadislerin drt ksma blnmesi, Ktb-i Erbaa
yazarlarnn yntemlerindeki deiiklikler, eyhin yntemi vb. konulara deinilmitir.
Gnmzde ciltte yaynlanan bu kitap Ktb-i Erbaadaki Hacc kitabnn sonuna kadar devam etmi ve
ne yazk ki tamamlanamamtr.
Beinci Dnem: Durgunluk ve Zayflama Dnemi
ia hadis tarihini incelediimizde hadis yazmndaki hareketlilik ve kapsaml almalarn Masum
mamlarn zellikle de Sadkeyn (mam Muhammed Bakr ve mam Cafer-i Sadk) dneminden gaybet-i
suraya kadar yani Ktb-i Erbaann yazmna kadar srdn gryoruz. eyh Tusinin hk. 359 ylnda
vefat etmesiyle medreselerde gzle grlr bir durgunluk hkim olmu ve hadisle ilgili kayda deer bir
alma ortaya kmamtr. Daha da zc olan bu durgunluun hk. X. yzyla kadar devam etmesidir. Oysa
iann fkh veya kelam gibi dier dini alanlarnda bylesi bir durgunluk yaanmamtr.
Bize gre bu durgunluun sebebi eyh Mfid, Seyyid Murtaza ve eyh Tusi gibi byk limlerin fkh
mektebine ynelmeleri ve hadis ilmine daha az arlk vermeleridir.
157

Hk. XI ve XII. yzylda Muhammedun-i Selas yani Muhammed b. Murtaza Feyz-i Kaani (.1901),
Muhammed b. Hrr-i Amuli (.1193) ve Allame Muhammed Bakr Meclisinin (.1111) zuhuruyla hadis ilmi
yeniden canlanp hareketlilik dnemi balam ve daha nce de belirtildii gibi dzenleme, aklama ve tekmil
ieren eserler bu dnemde ve bu ahsiyetler tarafndan telif edilmitir.
phesiz eyh Saduktan sonra durgunluk yaayan Ahbariliin XI. yzylda yeniden ortaya kmas hadis
135

130

159

151

152

157

age, c. 1, s. 15

Nutkel Ciman fil Ahadis-i Sihah vel Hisan, c. 1, s. 12 ve 17
age, c. 1, s. 5
Mntaki el-Ciman, c. 1, s. 2

ilminin yeniden canlanmasnda nemli bir etken olmutur.

Pekiyi bildiimiz zere Feyz-i Kaani, eyh Hrr ve Allame Meclisi, Ahbari mektebinin nde gelen
ahsiyet ve savunucularndandrlar. Fakat bu deerli limler dier bir takm fanatik Ahbarilerin aksine mtedil
ve orta halli grleri savunmulardr.
Onlar nceki dnemler ile yaadklar dnemi kyaslayarak iann kelam ve fkhnda iki fikri ekoln
hkim olduunu farketmilerdir. Kelam ekol Kuran ve rivayi retiler yerine Aristonun Meai felsefesi
veya Eflatunun rak felsefesinden etkilenmitir. Bu yzden de Allame Meclisinin iann ansiklopedisi
mahiyetinde olan Biharul Envar yazmasndaki amalarndan birini limler ve ilmi evrelerin felsefi konulara
153

ynelmesi olarak bildirmitir. Ahbarilere gre ia fkh da Kuran ve rivayi retiler yerine akli bahisler ve
zanna dayal itihatlara dayanmtr. Yine bu yzden Merhum Feyz, Vafi adl eserin mukaddimesinde Usulileri
ve rivayetlerden uzaklamalarn iddetle eletirmitir
sonunda Ahbariliin fikri temelini savunmutur.

155

ve yine Merhum eyh Hrr, Vesailu-ia adl eserin

Allame Meclisinin vefatyla da hadis aratrmalarnda yeni bir durgunluk balam ve kayda deer bir eser
yaynlanmamtr. Bu durgunluun dier bir nedeni ise Vahid-i Behbehani ile birlikte Usuli ekolnn fkhnn
pekitirilmesi ve Ahbarilere kar stnlk kazanmasdr.
Merhum Behbehani, ia medreselerinde Ahbari ekolnn hkim olduu bir dnemde Ahbarilik kart
grlerini aklamtr. Bu dnemdeki Ahbariliin hkimiyeti, fkhi kitab olan kimselerin onu bir para
155

kumala sarp gizlemeleriyle daha iyi anlalabilir.

Bylesi bir dnemde merhumun Ahbarilere kar
stnlk kazanmasyla medrese ve ilmi evrelerde hkimiyet Usuli mtehitlere gemitir. Geri Mirza
Hseyin Nuri, rencisi Muhaddis-i Kummi, Allame Mamkani, uteri, Ayetullah Burucerdi ve Hoinin
gelmesiyle hadis aratrmalar yeniden canlanm ve deerli eserler yaynlanmtr.
Altnc Dnem:
Hadis Aratrmalarnn
Yeniden Canlanmas
Ehl-i Snnette X. yzylla XIV. yzyl, iada ise V. yzyldan X. yzyla ve XII. ile XIII. yzylda
gerekleen durgunluun ardndan XIV. yzyl itibariyle hadis ve hadis ilmine yepyeni ve dinamik bir
yaklam tarz meydana gelmek suretiyle mevcut hadis kaynaklar incelenmi ve eletirilmitir.
Hadis lminin Yeniden Canlanmasnn Mihverleri
Bu dnemin nemli mihverleri ksaca aadaki gibidir:
1- Hadis tarihinin derin ve eletirisel yaklamla incelenmesi: Hadis yazmnn yasaklanmas, amac,
getirisi ve gtrs nceki Snni muhaddislerince terkedilmi bir mevzu olarak grlse de dnemin
muhaddisleri bu olayn amac ve neticelerini aratrma konusu edinmilerdir. Buna gre Ehl-i Snnetin baz
muhaddisleri bu olayn kt neticelerine deinmi ve sahte hadislerin artmasna yol atn belirtmilerdir.
153

155

155

153

Biharul Envar, c. 53, s. 277

Vafi, c. 1, s. 19
lmul Usul Tarihen ve Tutevviren, s. 150
zvai alas-Snnetil Muhammediyede Muhammed Eburiye gibi, s. 121

153

Hadis ve hadis ilimleri tarih boyunca daha ok Badat, Niabur, Rey, Kufe, Basra, Mekke ve Medine gibi
baz ehirlerde yaygn ve etkin olmutur. Hatta hadis ilmini renmek isteyen kimseler muhakkak bu ehirlere
g etmilerdir.
Her ehirde ise farkl hadis limlerinin olmasyla hadislere kar farkl teaml ve grler hkim olmutur.
rnein Medinede nakilci ekol, Kufede ise aklc ekol stn olmutur. Bylelikle hadis tarihinde hadis
medrese ve mektepleri kurulmu ve ekillenmitir.
2- Hadis aratrmalarnn genelden zele indirgenmesi: Gerek hadis tarihinin ilk dnemlerinde gerekse
muasr dnemden nceki dnemlere baktmzda hadis ilmiyle ilgili yazlan eserlerin genel bir ekilde hadis
ilimlerini ihtiva ettiklerini grmekteyiz. Mesela bn Salihin yazd Mukaddime veya Mamkaninin yazd
Mikbasul Hidaye gibi eserlerde olduu gibi. Oysa gnmzde hadis aratrmalar belirli bir konu ve zel bir
ereve dhilinde yaplmaktadr. lelul Hadis, nasih ve mensuh, rivayet etmedeki sebepler vb. zel
aratrmaya mazhar olmu konulardan bazlardr.
3- Hadislerin eletirilmesi ve elenmesi: Bundan nceki dnemlerde hadis ve usul-i hadis meselelerine
kutsal bir ereve dhilinde bakldndan az sayda aratrmac youn itirazlar gze alp hadisleri eletirmeye
veya elemeye cesaret etmitir. Oysa gnmzde hadisler iin bu kutsallktan bahsedemeyiz. Bu ise hadis
aratrmaclarn daha ok aratrma ve eletirmeye meylettirmitir.
Son dnemlerde ou Ehl-i Snnetin hadis mecmualar olmak zere bazen iann da hadis mecmualarn
eletiren eserlerin artarak yaynlanmas bunun en basit rneidir.
4- Hadis szl ve fihrist almalar: Gnmz hadis aratrmaclarnn birou hadis kaynaklarnn
daha rahat kullanm ve istenilen hadise daha hzl ulalmas iin hadis szl ve fihrist almalar
yapmaktalar. Bu szlklerin bir ksm konulu dier ksm ise alfabetiktir.
Hadis szcklerinin ilki Ehl-i Snnetin hadis kaynaklar zerine bir grup oryantalist tarafndan hazrlanan
Muceml Mfehris li Elfazil Sihahis-Sitte

155

adl eserdir.

Muceml Mfehris li Elfazil Biharul Envar, Muceml Mfehris li Elfazil Ktb-i Erbaa, el-Kaiful
Elfaz-i Nehcl Belaga vb. gibi eserler ise ii aratrmaclarn hazrlad fihrist almalarndan bazlardr.
5- Eski eserlerin ihyas: lk dnem limlerinin yorulmak bilmeyen azimli aba ve gayretleriyle
derledikleri eserler hadis ilmi ve hadis mevzular iin birer bilgi hazinesidir. Bu eserlerin bir ksm eitli doal
felaketler veya toplumsal fitne ve yangnlar neticesinde yok olmusa da gnmzde bize ulaan mecmualar iki
haldedir:
a) Eserlerin byk blm el yazmas olarak zel veya genel ktphanelerde muhafaza edilmektedir.
b) Yaynlanm olan eserler ise istenilen kalitede olmayp bask hatalar iermektedir. ie kk harflerle
yazlm yazlar ve bazen onlarca ciltlik eserin iki cilde sdrlmasyla bu eserlerden yeterince
faydalanmak mmkn deildir.
Son yllarda bu eserlerin yeniden hayat bulmas iin birok ahs, aratrma merkezi veya niversite gerek
el yazmalar gerekse eski basklarn daha iyi basm iin youn abalar sarfetmekteler. Bu almalar ayn
zamanda mellif ve eserleri hakknda birok deerli bilgi ihtiva etmektedir. Genellikle de mukaddime
blmnde mellifin biyografisi, eserleri, statlar ve rencileri, telif metodu, eser hakknda dier
aratrmalar ve eserde kullanlan kaynaklarn incelenmesi yer almaktadr.
6- Oryantalistlerin hadis aratrmalarna ynelmeleri: Gnmzde msterikler gerek Bat lkelerdeki
niversitelerden aldklar eitim neticesinde gerekse slami lkelerde bulunup, yaptklar kltrel ve slami
aratrmalar neticesinde nemli eserlere imza atmlardr.
155

Bunlardan Goldziher gibileri ise yaptklar tek tarafl hadis aratrmalaryla Ehl-i Snnet tarihi ve hadis
kaynaklarna nemli eletiriler getirmi ve Ehl-i Snnet aratrmaclarn gazaplandrmlardr.

150

7- Hadis aratrmalarnda bilgisayar kullanm: Bilgisayarn icat edilmesi insanlarn gnlk hayat ve
ilikileri asndan pek faydal neticeler dourduu gibi ilim ve aratrmalar iin de ayn ynde katkda
bulunmutur. Her ne kadar slam dnyas bilgisayarn icadnda rol oynamasa da din ve slami aratrmalar
asndan takdire ayan noktalara ulamtr.
Aratrmaclar Snni ve iann eitli hadis yazlmlarn kullanarak istedikleri her trl bilgiye veya
hadise kolayca eriebilmekte ayrca internet zerinden de eitli hadis web sitelerinden
faydalanabilmektedirler.
Hadis ilmiyle alakal eitim ve aratrma merkezlerinin ortaya k, aratrma dergilerinin yaynlanmas
son dnem hadis aratrmalarnn dier kazanmlarndandr.

150

Daha fazla bilgi iin bkz. Ferheng-i Haverinasan (arkiyyatlar Szl), s. 725-775