KELAM ARATIRMALARI 10:2 (2012), SS.69-90.

KAZA-KADERN MAHYET VE DEP DEMEMES PROBLEM

-The Nature Of Predestination And The Problem Of Its Possibility Of ChangeYrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE Erzincan . lahiyat Fakltesi orhan_aktepe24@hotmail.com

Abstract: The Problem of the predestination is one of the longest discussion matters in the human history. Because the fact that it deals with the human freedom being before his/her creator, it has become not only of the subject matters in religions but also in philosophy. It is also a great important matter in Muslim Theology. The Prophet did not allow his companions to discuss this problem. But in time in the contexts of the events occurred in the first periods this matter had become of the part of the serious theological discussions. Mutazilah school was defending that human being has liberty of his/her doings whereas Jabriyyah was defending the extreme of it , that is no liberty in human freewill. Ahli Sunna had found its place between these two. AlAshariyyah, one of the Ahli Sunnah Schools has an idea near to the Jabriyyah and Matudiyyah has an idea near to MUtazilah. The problem of ajal or the time of death was dealt by the theologians in this connection. They all the schools have discussed this matter proper to their specific ideas. The most of Muslims believe in the unchangeable nature of the divine providence while some groups of them still defend the reverse idea. Key workds: Human-being, human knowledge, freewill, creation, freedom, death. 1- GR nsanlk tarihi boyunca, insanolunun kafasn megul eden konulardan biri, phesiz ki insann yaratcs karsnda zgr olup olmad; daha ak bir ifadeyle insan yaratlmadan ok nce kendisi iin bir kaderin izilip izilmediidir. Felsefeyi de megul eden bu konu, dinlerin tam merkezine oturmaktadr. Hz. Peygamber tarafndan bu konu ile ilgili baz aklamalarn yapld hadis kaynaklarnda grlmektedir. slam Tarihinin ilk dnemlerinde meydana gelen sosyal ve siyasal baz olaylarn ve yabanc kltrlerin de etkisiyle kader konusu Mslmanlar arasnda tartlmaya balanmtr.

70

Yrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE

______________________________________________________________
Kurandaki baz yetlerin cebir fikrini, baz yetlerin de zgr irde fikrini uyandracak mahiyette olmalar, konunun daha da problemli hale gelmesine sebep olmutur. nk her itikad ekol, kendi fikrini destekler mahiyette olan yetleri delil olarak alm, dierlerini grmezden gelmi,ve sonunda kader konusunda, her mezhebe gre bir kader anlay ortaya kmtr. Kaz ve kader konusunda her mezhep kendine gre din/ nakl deliller bulduu gibi savunduu sisteme gre de akli deliller gelitirmitir. Sonunda bu konu, dier konularda olduu gibi stkrara kavumu, artk tartlamaz noktasna gelmitir. Hlbuki ilk dnemlerde, insann irde sahibi olduu, eylemlerini cebir altnda gerekletirip gerekletirmedii, bu alanda ne kadar serbest irde sahibi olup olmad, kaderin deiip deimeyecei, mrn uzayp uzamayaca gibi konularn enine boyuna tartld grlmektedir. Bu konularn tartld dnemlerin zerinden asrlar gemi olsa da, gemite tartlan bu konular, yeniden ele alnmal, slamn genel itikad boyutu olan tevhid anlayna aykr olmamak kaydyla, slam tikadn savunmak iin yeni argmanlar kef etmeli ve yeni yorumlar yaplmaldr. Ayn ekilde kaz ve kader konusu da yeniden gzden geirilmeli, gnmzn zgrlk anlayna uygun, Mslmanlarn gelimesini ve ilerlemesini salayacak tarzda, cebirci anlaytan uzak bir ekilde, Kurann ruhuna uygun yorumlar gelitirilmelidir. Biz bu anlaytan hareketle, kaza ve kaderin mahiyetini, Hz. Peygamber ve arkadalarnn bu konudaki tutum ve anlaylarn, ilh sfatlarla olan ilikilerini, deiip deimeme problemini ve ecel konusunu, ksa olarak ele alp aratrmay uygun bulduk. Aslnda bu konunun, bir makalenin erevesine smayacak kadar geni olduunun farkndayz. Fakat yine de imknlarn elverdii lde konunun incelenip tartlmasnn faydal olaca kanaatindeyiz. Bu makalenin amac yeni yaplacak olan aratrmalara katk salamaktr. 2- KAZ VE KADERN SZLK VE TERM ANLAMLARI Kaz kelimesi szlkte; yerine getirme, hkm, bir ii bitirmek, yaratmak, ulatrmak, lmek, ameli salam yapmak, infaz etmek, bildirmek, takdir etmek, gerektirmek, ihtiyac gidermek, borcu demek, tamamlamak 1 anlamlarna gelmektedir.

bn Manzur, Ebl Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkrim, Lisanul- Arab, Kahire, tsz. V, 3665- 3667; Raz, Muhammed b. Eb Bekr, Muhtarus- Shah, stanbul, 1980, s.464- 465; Ebl- Beka, Eyyub b. Musa el Huseyn el-Kefev, Ktabul Klliyat Mucemun fil Mustalahat vel Furkil Luaviyye, Beyrut, 1994, s.705; Nesef, Ebl Mun Meymun b. Muhammed, Tabsratl- Edille fi Usulid-Din, Ankara, 2003, II,310.

Kelam Aratrmalar 10:2 (2012)

71

______________________________________________________________
Kader kelimesi ise, takdir, hkm, gc yetmek, planlamak, l ile yapmak, bir eyin eklini ve niteliini belirlemek, hikmete gre yapmak2 gibi anlamlara gelmektedir. Kaz ve Kaderin terim anlam ise ihtilafldr. mam Maturd (.331/944) kaz ve kaderi yle tanmlamtr: Kaz; Allahn nesne ve olaylar kendi mahiyeti erevesinde yaratmas ve her eyin yaratlna uygun decek pozisyonda bulunmasn salamasdr.3 Maturdye gre btn yaratklar yoktan var eden Allahn hikmet ve ilim sahibi olduu, yaratmasnn da bu hikmete gre cereyan etmesi, Onun ilh adaletinin bir gereidir 4. Kader ise, her eyin oluaca zaman ve meknn, hak veya batl olu vasfn douraca dl ve cezay belirlemektir 5. Maturdiyye kelamclarndan Sabn (.580/1184) de kazy; salam ve mahirane bir ekilde yapmak, kaderi ise; her bir varl kendisine ait vasfyla tayin ve tesbit etmek eklinde tarif etmitir. Ona gre bu vasfa iyilik, ktlk, fayda ve zarar gibi eyler dahil olabilecei gibi o varla ait zaman ve mekan unsuru ile ona terettp edecek mkafat veya azap da dahildir6. Earilere gre Kaz; Allahn varlklar mahiyetine gre ezelde irde etmesidir. Kader ise, Allahn varlklar, murad ettii belirli bir ekle ve zel bir lye gre yaratmasdr. Yaplan bu tanmlara gre, Maturdlerin kaz dediine, Eariler kader, onlarn kader dediine de Mturdler kaz demektedirler. Durum byle olunca, Earilere gre kader, yaratmaktan ibarettir. Bu da Allahn fil sfatlarndan biridir. Maturdilere gre de kader ilim sfatna racidir ve o da Allahn ezel sfatlarndan biridir. Yine Earilere gre kaz Allahn irde sfatyla ilgilidir, o da zt sfatlarndandr. Maturdilere gre kaz Allahn yaratmasndan ibarettir ki o da fil bir sfattr. Bu durumda Earilere gre kader hdis olur, kaz ise kadm olur. Maturdilere gre de kader kadm, kaz hdistir 7. Maturdiyye ve Eriyye ekollerinin ayn kavramlara, ayr anlamlar ykledikleri grlmektedir. Bu da insan fiilleri ve hrriyeti meselesinde farkl
2

5 6

bn Manzur, V, 3545- 3548; Raz, s. 449- 450; Tehanev, Muhammed Ali, Keafu Islahatl- Fnn vel Ulm, Beyrut, 1996, II, 1301-1302; Rz, s. 449-464; Nesef, II,311. Maturd, Eb Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmd, Kitabut- Tevhid, Ankara,2003,s.486. Ik, Kemal, Maturidnin Kelam sisteminde man- Allah ve Peygamberlk Anlay, Ankara, 1980, s. 96. Maturid, s. 488. Sabn, Nureddin, Kitabul- Bidye minel-Kifye fl-Hidye f Uslid-Din, Msr, 1969, s. 135. Bcr, brahim b. Muhammed, erhu Cevheretit Tevhid, Kahire, 2002, s.188-189.

72

Yrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE

______________________________________________________________
dnmelerine sebep olmutur. Yaplan bu tanmlar onlarn insann irde hrriyeti konusundaki grlerinin de temellerini oluturmaktadr. Her iki kavramn szlk anlamlarnda grdmz gibi, kader kelimesi, kaz kelimesine oranla daha esnektir. Baka bir ifadeyle, kaz da kesin bir belirlenme sz konusu iken, kader de takdir anlam bulunmaktadr ki bu kesin olarak yaratmaya delalet etmez. Sadece Allahn gelecekte olan eyleri bildiine delalet eder. Eariyyenin kaz kelimesinin bu zelliinden tr, insan fiillerinin Allahn ezel ilminde belirlenmediini, filler meydana gelirken bunun belirlenmi olduunu zellikle vurgulamak iin bu kelimeyi setii anlalmaktadr 8. 3- KTAP VE SNNETTE KAZ VE KADER Tarih boyunca insanlarn zihnini en ok megul eden konulardan biri de u olmutur: nsan fiil ve davranlarnda zgr m, yoksa kendi bana bir gcn etkisi altnda m bunlar gerekletirmektedir? Dier bir ifade ile insan yaratc tarafndan nceden izilmi bir kaderin etkisi altnda m yaamaktadr? Yoksa kendi fiil ve davranlarn zgr irdesiyle mi yapmaktadr? Bu sorularn slamn douundan itibaren Mslmanlar tarafndan da sorulduunu ve cevaplar arandn grmekteyiz. Bu konuda Kelam ekollerinin gr ve dncelerine gemeden nce, Kuran ve Snnetin insann irde hrriyeti konusundaki bak asna ksaca bakmak gerekir. a- Kurana Gre nsann zgr Olup Olmad Konusu Kurn yetlerine bakld zaman, her eyin cebir altnda olduuna ve her eyin nceden yazlp tespit edildiine dellet eden yetler bulunduu gibi, insann yapt ilerin zorunlu deil de de mmkn nitelikler tayan iler olduu ve bunlarda insann kesb ve ihtiyarnn dahli olduuna delalet eden yetler bulunmaktadr. Zorunlulua delalet eden ayetlerden bazlar unlardr: Allah her eyin yaratcsdr. O her eye vekildir9 Onun katnda her ey kadere(miktar) gredir10 Biz her eyi bir kadere bal yaratmzdr.11 De ki, Allahn bize yazdndan bakas bamza gelmez.12 Biz dilersek herkese hidyet verirdik. Fakat cehennemi tamamen cin ve insanlarla dolduracama dair benden sz kmtr.13
8 9 10 11 12 13

Aydn, mer, Kuran Inda Kader ve zgrlk, stanbul, 1998, s.14. Zmer, 39/62. Ra'd, 13/8. Kamer, 54/49. Tevbe, 9/51. Secde, 32/13.

Kelam Aratrmalar 10:2 (2012)

73

______________________________________________________________
Allah kime hidyet ederse artk onu saptracak yoktur.14 Allah kimi saptrrsa artk onun iin doru yolu gsteren yoktur.15 nsann yapt ilerin zorunlu deil kendi kesb ve irdesinin bulunduuna delalet eden baz yetler unlardr: Herkes kendi kazndna karlk bir rehindir.16 Ktlk ileyenlere, ktlkleri kadar ceza verililer.17 Deki, gerek Rabbinizdendir. Artk dileyen inansn, dileyen inkr etsin.18 phesiz biz ona (doru) yolu gsterdik. ster kredici, isterse nankr olsun.19 kiiye Allah ancak gcnn yetecei kadar ykler; kaznd iylikler lehine, ettii ktlkler de aleyhinedir.20 Hibir gnahkr bakasnn gnahn yklenmez. nsan ancak altna eriir.21 Kurn- Kerimde mriklerin, irdeleri dahilinde kotuklar irk eylemini Allaha yani kadere yklemek istediklerini anlatan yetler de bulunmaktadr: Puta tapanlar: Allah dileseydi, ne biz ve ne de babalarmz puta tapardk. Hibir eyi de haram klmazdk, diyecekler. Onlardan ncekiler de, Bizim iddetli azabmz tadana kadar byle demilerdi. Onlara de ki: Bize kar karabileceiniz bir bilginiz var m? Siz ancak zanna uyuyorsunuz ve sadece tahminde bulunuyorsunuz 22. Onlar: Eer Rahman dilemi olsayd, biz bunlara kulluk etmezdik, derler. Buna dair kesin bir bilgileri yoktur; onlar sadece vehimde bulunuyorlar. Yoksa onlara daha nce bir kitap verdik de ona m sarlyorlar23. Kuran yetlerinin tm incelendii vakit, grlyor ki zorunluluk(cebir) ifade ettii sylenen yetlere oranla zgrlk ifade eden yetler daha oktur 24. Zorunlulua delalet eden yetleri, insann kesb ve irdesine vurgu yapan yetlerle birlikte deerlendirmek gerekir. Aksi takdirde tarihte grld gibi her grubun kendi fikrini destekleyen yetleri alp dierlerini grmezden gelerek dt hataya yeniden dlm olur. Kuranda elikiler varm gibi bir grntnn ortaya kmasna da sebebiyet verilmi olur.
14 15

Zmer, 39/37. A'raf, 7/186. 16 Mddesir, 74/38 17 . Yunus, 10/27. 18 Kehf 18/29. 19 nsan, 76/3. 20 Bakara, 2/286. 21 Necm, 53/38-39. 22 En'am, 6/148. 23 Zuhruf, 43/20-21. 24 Aydn, mer, s.36.

74

Yrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE

______________________________________________________________
Yce Allah: Onlar Kuran hi dnmyorlar m? Eer o, Allahtan bakas tarafndan gelmi olsayd onda pek ok ihtilaflar bulurlard25 diye buyurarak Kurn da eliki olmadn aka beyan etmitir. b- Snnete Gre nsann zgr Olup Olmad Konusu Hz. Peygamberin snnetinde de hem insann cebir altnda olduuna, hem de olmadna dellet eden hadis-i erifler bulunmaktadr. Hz. Peygamberin (sav) yle dedii rivyet edilmitir: Sizden hibiriniz, hayr ile erri ile kadere inanmadka iman etmi olmaz26. Hz. Peygamber yle buyurmutur: ak (kt kimse) anasnn karnnda iken ak olandr. Sad de (iyi insan) kendisinin dndakilerden t (baka varlklara bakp ibret) alandr27. Yine o, yle buyurmutur: Allah, cennet iin ona layk insanlar yaratmtr. Onlar daha babalarnn sulblerinde iken cennet iin yaratmtr. Ve cehennem iin de insanlar yaratmtr. Onlar da daha babalarnn sulblerinde iken cehennem iin yaratmtr28. Eb Hreyre, Hz. Peygamberin yle buyurduunu rivyet etmitir: Hi biriniz iinizin ehemmiyetini artrmak ve olmasn salamak iin: Allahm dilersen bana mafiret et, yahut, dilersen bana rahmet et, dilersen bana rzkm ver, demesin. O dilediini yapar; Onun iin zorlama yoktur29. Ali bin Eb Talibin yle dedii rivyet edilmitir: Baki mezarlnda bir cenazede idik. Oraya Hz. Peygamber de geldi ve bir yere oturdu. Biz de etrafnda bulunuyorduk. Hz. Peygamber, elindeki bir sopay yere vurarak ban kaldrd ve yle dedi : inizde hibir nefis yoktur ki , cennet veya cehennemdeki yeri, isyankr veya itaatkr olduu yazlm olmasn . Topluluktan bir zt yle dedi: Ey Allahn elisi, bu yazmz zerinde durmayalm m? Ameli terk edelim mi? Nasl olsa bizim sadet ehlinden olanlarmz sadete, ekavet ehlinden olanlarmz da ekavete ynelecek. Hz. Peygamber ona u cevab verdi: Amel ediniz. Herkes ne iin yaratlm ise o, ona kolaylatrlmtr. ekavet ehline ekavet kolaylatrlmtr; sadet ehline de sadet kolaylatrlmtr Bunun ardndan Hz. Peygamber: Kim verir ve saknrsa, en gzeli de tasdik ederse, biz de onu en kolaya hazrlar, onda baarl klarz. Kim cimrilik edip vermez, kendini zengin sayp hakka

25 26

Nisa, 4/82. Ahmed b. Hanbel, II, 181. 27 Mslim, Kader, 2. 28 Mslim, Cennet, 26. 29 Buhar, Daavat, 21, Tevhid, 31; Mslim, Zikir, 7-9.

Kelam Aratrmalar 10:2 (2012)

75

______________________________________________________________
boyun emez en gzeli de yalanlarsa, biz de onu en zora yneltiriz30 yetlerini okudu31. Hz. Peygamber(sav) yle buyurmutur: ocuk anne karnnda iken Allah bir melek gnderir. Bu melee u drt emir verilmitir: Doacak olan insann rzk, eceli s veya mut olaca. Buna gre, Allaha yemin ederim ki, iinizden biri veya bir kimse, cehennem ehlinin iini iler, yle ki cehenneme girmesine bir kula mesafe kalr; fakat yaz ne geer, cennet ehline yarar bir i iler ve cennete girer. Bir bakas cennet ehlinin iini iler; cennete girmesine bir kulalk mesafe kalr; fakat yaz ne geer ve bu kimse, cehennem ehline yarar bir i ileyerek cehenneme girer.32 Kader konusunda Hz. Peygamberin ashabna tartma yasa koyduu bilinmektedir33. Yukarda kaydedilen hadis-i eriflerde, yetlerde olduu gibi elikiler olduu izlenimi uyansa da, aslnda hadis-i erifler bir btn olarak deerlendirildii vakit bu elikilerin ortadan kalkt grlecektir. Bu hadislerde sz edilen yaz veya kitap ifadeleri, Allahn olan veya olaca bilmesine, yani onun gemi ve gelecei kuatan ezel ilmine iaret etmektedir. Dier bir ifade ile bunlarn yazl olmas, insann zorunluluk altnda olduunu gstermez. nk hadislerde Cennete ve Cehenneme girmede insan eyleminin nemli bir rol olduu vurgulanmaktadr; dolaysyla Allahn bilmesi, insann cebren eylemde bulunduunu gstermez 34. Kaz ve Kader konusunda sem delillerin elikili olduuna temas eden bn Rd (.595/1198), Kurn da her eyin bir kader ile olduuna ve insann fillerinde hr olmayp mecbur olduuna delalet eden yetler bulunduunu, ayn ekilde insann fiillerinde mecbur olmayp kendi kesbinin rol olduuna delalet eden birok yetin var olduunu, yine hadis-i eriflerde de benzer hususlarn olduunu ifade etmektedir. Ona gre bundan dolay Mslmanlar, iki frkaya ayrlmtr: Mutezile ve Cebriye. Eariler ise bu iki frkann arasndadr. Sem deliller de olduu gibi akli delillerde de insanlar ihtilafa dmlerdir. Bu da konunun problemli olduunu gstermektedir 35.

30 31 32 33 34 35

Leyl, 92/5-10. Buhar, Tefsir, 91 / 7; Cenaiz, 83; Mslim, Kader, 6 ,7. Buhar, Kader, 1; Mslim, Kader, 1; Tirmiz, Kader, 4; bn Mce, Mukaddime, 10. Bkz. Tirmizi, Kader, 1. Aydn, mer, s.19. bn Rd, Eb'l- Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed, el-Kef an Menahici'lEdille f Akidi'l-Mille, Beyrut, 1998, s.186-188.

76

Yrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE

______________________________________________________________
4- SAHABE DNEMNDE KAZ VE KADER ANLAYII: Kader problemi Sahabe-i Kiram dneminde tartma konusu edilmitir. Hz. mer hilafeti dneminde Suriyeye gitmeye karar verir. Medinede bulunan ashabn ileri gelenlerinden bir ksmn da yanna alarak yola kar. Gidecekleri blgede ere denilen kye varnca, am valisi Eb Ubeyde b. el-Cerrah, baz asker yetkililerle birlikte, Hz. meri karlar ve amda veba hastalnn salgn olduunu bildirir. Hz. mer de sahabenin ileri gelenleriyle istiarede bulunur. Bir ksm, Allaha tevekkl ederek yollarna devam edip ama gitmeyi, dier ksm da veba hastalna maruz kalmamak iin geri dnmelerini nerir. O da Medineye dnmeye karar verir. Bunun zerine Eb Ubeyde, bu karara itiraz ederek: Ey mminlerin emiri! Allahn kaderinden mi kayorsun? der. Hz. mer: Ey Eb Ubeyde! Keke bu sz senden bakas syleseydi. Evet Allahn kaderinden yine Allahn kaderine kayoruz. u konuda ne dnyorsun? Syle bakalm: Senin develerin olsa, bir taraf otlu dier taraf orak ve otsuz vadiye inmi olsan; develerini otlu tarafta otlatp karnlarn doyursan da Cenab- Hakkn kaderiyle i yapm olmaz msn? Bunun aksine orak ve kuru tarafta otlatp a braksan da ayn ekilde Cenab- Hakkn kaderiyle otlatm olmaz msn? diye cevap verir. Hz. merin bu cevab zerine sahabenin ileri gelenlerinden Abdurrahman b. Avf: Benim bu meselede zel bir bilgim var. Hz. Peygamberden (sav) : Bir belde de veba olduunu iittiiniz zaman, o yere girmeyiniz. Ve bir yerde bulunduunuz halde, orada veba ortaya karsa, oradan kaarak o yerden dar kmaynz buyurduunu iittim, dedi. Hz. mer bu hadisi duyduu vakit, kendi gr ile Hz. Peygamberin hadisinin uyum halinde olduunu grnce, Allaha hamd ve senada bulundu ve Medineye geri dnd36. Sffn savandan dnerken Hz.Aliye, yannda bulunan yal bir adam yle bir soru yneltir: Ne buyurursunuz? ama yani Sffine gidiimiz Cenab- Hakkn kaz ve kaderiyle mi vki olmutur?. Hz. Ali de : Dneyi yarp iinden filiz karan ve hi yoktan uur sahibi nefisler, insanlar yaratan Cenab- Hakka yemin ederim ki biz bir yere bir vadiye ve bir bayra ancak Allahn kaz ve kaderiyle indik ve ktk diye cevap verdi. Yal adam: ektiim zahmet ve meakkate karlk, Allah katnda mkafata nail olmak isterim. Halbu ki ben kendim iin hibir ecir ve sevap grmyorum dedi. Hz. Ali : Sus ihtiyar! Sffine giderken gidiiniz iin size Cenab- Hak, byk ecir vermitir. Siz hal ve hareketlerinizden hibir eyde mecbur olmadnz ve
36

Buhar, Tp, 30; Mslim, Selam, 98-100; Desk, Faruk Ahmed, el- Kaz ve'l- Kader, Kahire, 1996, II, 80.

Kelam Aratrmalar 10:2 (2012)

77

______________________________________________________________
zorlanm da deilsiniz diye cevap verdi. ihtiyar : Nasl! Hani y bizi kaz ve kader sevk etmiti y! dedi. Hz. Ali: Zavall adam! Galiba sen kazy insanlar fiile ve hareketlerine mecbur klan; kaderi de zorlayc empoze edici olarak gryorsun. Eer yle olsayd o vakit sevap ve ikab, vad ve vad, emir ve nehiy batl olur; Cenab- Hak tarafndan hibir gnahkar knama ve irkin grme, hibir iyilik de bulunan ve itaat edeni vme ve takdir etme olmaz, iyilik eden fenalk edenden ok vgye, fenalk eden de iyilik edenden ok knanmaya layk bulunmazd.... Hz. Ali szlerine bir sre daha devam ettikten sonra, ihtiyar tekrar: O halde bizim kendisiyle yryp hareket ettiimiz kaz ve kader nedir? diye sordu. Hz. Ali de: O ancak Allahn ii ve hkmdr diye cevap verdikten sonra: Senin Rabbin yalnz kendisine tapmamz ve anaya babaya iyilik etmemizi emretti37 mealindeki yeti okudu38. Kader probleminin, Hulef-i Raidinin son dnemlerinde meydana gelen siyasal ve sosyal olaylarn etkisiyle Mslmanlarn arasnda tartlmaya balad grlmektedir. slamn getirdii zgrlk fikri, mrik Araplar arasn da yaygn olan cebir fikrini ortadan kaldrmak iin gelmitir. Ancak daha sonra bu dnce siyasi rejim tarafndan yeniden canlandrlmaya allmtr. Muaviye b. Ebi Sfyan tarafndan cebir fikrinin temellerinin yeniden atld, onun sayesinde bu dncenin yeermeye, dal budak salmaya balad ve gelime imkn bulduu ifade edilmektedir39. Emeviler dneminde, zellikle Muaviye ve olu Yezid dnemlerinde kader ile insan fiilleri arasndaki ban daha yakndan kurulduu grlr. Her eyden nce Emeviler, hilafetin Allah tarafndan kendilerine verildii iddiasndadrlar40. Bundan baka onlar, kendilerini Allahn yeryzndeki vekili olarak kabul etmilerdi. Bu yzden de yaptklar her eyi, Allah tarafndan murad edilmi bir tesirle yaptklarn ileri srmlerdir41. Mabed el-Chen (.85/704), At bin Yesar (.103/721) ile birlikte, Hasan elBasriye (.110/728) gelerek, Ey Eb Sad, o melikler (Emevileri) Mslmanlarn kann aktyor, mallarn gasbediyor ve bizim fillerimiz Allahn kaderi zerine cereyan ediyor, diyorlar. Bu konuda ne dersin? diye soralar. O da, Allahn dmanlar yalan sylemiler diye cevap verir. Basrada fitne byynce, Vali Haccac, Mbede ikence yapm ve Abdulmelik b. Mervann emriyle 80 ylnda

37 38

39 40 41

sr, 17/23. Desuk, II, 84-85; Abdulhamid, rfan, slam'da tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar, ev. M. Saim Yeprem, stanbul, 1994, s.277-278. Ammra, s.26. Mahmud, Abdulhalim, et-Tefkru'l- Felsef fi'l- slam, Kahire, 1989, s.145. Bkz. Watt, W. Montgomery, slam Dncesinin Teekkl Devri, ev. Ethme Ruh Flal, stanbul, 1998, s.98-102.

78

Yrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE

______________________________________________________________
idam etmitir42. Mbed el-Cheninin ardndan, onun fikrilerini Geylan ed-Dmak (.101/719) devam ettirmi ve yaymaya almtr. Onun grleri daha sonra Mutezile arasnda yaylmtr43. Kader konusu Mutezile ile snrl kalmayp dier itikd mezhepler tarafndan da tartlmtr. 5- KAZ VE KADER LE LGL LH SIFATLAR Kaz ve Kader ile ilgili ilh sfatlar ilim, irde, kudret ve tekvin dir. a- lim sfat: Allah Tel ilmiyle bilicidir. Onun ilmi her eye taalluk eder, yani her eyi kuatm ve kuatmaktadr.Yce Allah tek ve kadm bir ilimle muttasfdr. Onun ilmi olmu ve olacak her eyle alakaldr. Onun ilmi yarattklarnn ilmine benzemez. nk Allahn ilmi her eyi ezelden ebede kadar kuatmtr44. Hibir ey onun ilminin dnda kalmaz. Yce Allah, hibir varlk yok iken nelerin ne vakit olacan ve ne gibi haller geireceini ezel olan ilmi ile bilir. Onun ilminin devaml deimekte olan cziyyat ile ilikili olmas, ilminde herhangi bir deimeyi asla kabul etmez45. Unutmak, bilgisizlik gibi noksan sfatlar Allaha isnat edilemez. nk O kdem sfat ile muttasftr, kdem sfatnn art ise her trl noksanlktan uzak olmaktr46. Allahn her eyi nceden bilmesi insanlarn fiillerini cebir altnda yaptklarn gstermez. Zira gelecei bilmek gemii bilmek gibidir. Gemii bilmek gereklemi olaylarn meydana gelmesi zerinde etkili olmaz. nk etki olay, onu gerekletiren fiilin irde ve kudretini sarfetmesine baldr. lah ilim, kullarn irde ve kudretlerini ortadan kadrmaz, aksine Allah kullarn fiillerini hr irde ve kudretleriyle yapacaklarn bilir. Takdir, ilh ilme; o da maluma tabi olduu iin bilgiye konu tekil eden nesne ve olaylar (malm) zerinde etkide bulunmaz. O halde Allah, ezelde kimin cennete kimin cehenneme gireceini bilir. Kulun Cennete veya Cehenneme girmesi ilh ilmin deil, iyi veya kt amel ilemenin sonucudur. Bundan dolay insanlar iledikleri amellere gre hesaba ekileceklerdir47. b- rade sfat: rade kelimesi meyletmek, kastetmek, istemek anlamna geldii gibi Allah hakknda kullanld zaman, bir eyin olacana veya olmayacana

42

43 44

45

46 47

Zeheb, Eb Abdullah emseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Mizanu'l- 'tidal f Nakdi'r- Rical, Beyrut,1995,VI,465. Desuk, II, 148-152. mid, Seyfettin Ebl Hasan b. Muhammed b. Salim, yetl- Merm f lmilKelam, Beyrut, 2004, s.74. Nesef, I, 256-261; mid, s. 71-79; Cveyn, Ebl Mel-i Abdulmelik, Kitabul- rsad, Msr, 1950, s.61-63; Aydn, Ali Arslan, slam nanlar ve Felsefesi, stanbul, 1964, s.190-192. Nesef, I, 246. Raz,FahreddinMuhammed b.mer, Mefatihul-Gayb,Beyrut,1981,II,49-51; bn Teymiyye,Ahmed b.Abdulhalim,Slni fl- Kaz vel-Kader,Beyrut,1993,s.80-84.

Kelam Aratrmalar 10:2 (2012)

79

______________________________________________________________
hkmetmek, karar vermek anlamna gelmektedir48. Ehl-i Snnete gre irde sfat, Allahn ztyla kim, kadm yani ezel bir sfattr. Yce Allah bu sfat ile mmkn olan, yaratma veya yaratmama durumlarndan birini tercih ve tahsis eder49. Allah Tel murad ettii her eyi tek bir irde ile murad etmektedir 50. Kadim olan irde sfatnn taalluku da ezeldir. Allahn ezelde irde ettii her ey, Allahn ezel ilmine uygun olarak tecelli eder. lah ilimde deime ve yenilenme olmad gibi ilh irde de tecelli edince deime meydana gelmez 51. Allahn irde ettii eyin gereklememesi, Onda acizlik meydana getirir ki bu da Allah hakknda muhaldir. rade ettii eyden dnmek ve tereddt gstermek de cehaleti gerektirir ki bu da Allah hakknda dnlemez52. rade kelimesi yerine dilemek anlamna gelen meiet kelimesi de kullanlmaktadr. Kelamclarn ounluunun grne gre irde kavram ile meiet kavram arasnda bir fark yoktur 53. Her ey Allahn irdesine uygun olarak gerekleir, ancak sebepsiz ve hikmetsiz gerekleemez. nsanlarn snrl bilgilerinin btn ilh hikmetleri kavrayp anlamalar imknszdr. Allah bazen bir eyi emrettii halde onu yaratmay dilemez; bazen de bir eyi diler, fakat onu insanlara emretmez. Allah kfire slam emretmi, fakat onu dilememitir. Kfir iinde kfr dilemi, fakat emretmemitir 54. Maturdiler ilh irdeyi iki ksma ayrmaktadrlar: Tekvini rade, Teri rade. a- Tekvini rade: Btn yaratklar, kapsamna alan irdedir. Btn yaratklar, Onun ol emrinin irdesi ile var olmutur 55. b- Teri rade: Dini irde de denilen bu irde, Allahn bir eyi sevmesi, honut olmas muhabbet ve rza gstermesi anlamna gelmektedir. Allahn mminler iin kolaylk murad edip, zorluk murad etmemesi56 ter/dini irde kapsamna dhildir57. Mutezileye gre de ilh irde iki ksma ayrlmaktadr: Birincisi gklerin, yerin ve tm evrenin yaratlmas ile ilikilidir. Dieri ise Allahn kendisinden

48 49 50 51

52 53 54

55 56 57

Rb el-Isfahn, Mu'cemu Mfredt Elfaz'l- Kur'an, Beyrut, 1972, s.212. Taftazn, Sadddin Mesud b. mer, erhu'l- Makasd, Beyrut, 1998, IV, 128. Mturd, s.70; Nesef, I, 492-499. mid, s.54-61; Gazzal, Eb Hamid Muhammed, el- 'tikad fi'l- Iktisad, Dmak, 1994, s.101-102. Girdi, Srr, Nakdu'l- Kelam f Akidi'l- slam, Dersadet, 1324, s.114-115. Nesef, I, 492. Beyazzade, Ahmed b. Hasan b. Sinanddin, el-Usl'l- Mnfe li'l-mam Eb Hanfe, Haz. lyas elebi, stanbul, 2010, s.47. Yasin, 36/82. Bakara, 2/185. zmirli, smail Hakk, Yeni lm-i Kelam, stanbul,1340, II,202-203. ; Glck, erafettinToprak, Sleyman, Kelam, Konya, 1991, s.207.

80

Yrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE

______________________________________________________________
bakasna kulluk edilmemesi, anaya babaya iyilik edilmesi gibi konularla ilikilidir58. Bu konuda Mutezile ile Maturudiler ayn dnmektedirler. lh ilim ve irde sfat kader ile dorudan ilikilidir.Bir bakma kader Allahn ilmi ve irdesi demektir.nk hibir ey Onun ilim ve irdesinin dnda gerekleemez. Kullarn irdesi konusuna gelince; Cebriyenin insana her hangi bir tercih ve irde hakk tanmad grlmektedir59. Mutezile ise insana geni bir irde hrriyeti tanmaktadr.Onlar evrende olup bitenler konusunda Allahn mutlak irde sahibi olduunu, ancak insann fiillerinde sadece kendi irdesinin etkin olduunu kabul etmektedirler60. Earilere gre insan kendi fiillieri konusunda ne Cebriyecilerin dedii gibi ne de Mutezilenin dedii gibidir. Fakat hr grnmde mecburiyet altndadr 61. Bu da Earilerin cebir grne daha yakn olduklarn gstermektedir. Maturdilere gelince, onlar Allahn mutlak irdesinin yannda, insana da fiilerin de irde hakk tanmakta, buna da ihtiyar veya cz irde adn vermektedirler. nsanlar fiillerini bu irdeleri sayesinde gerekletirirler62. c- Kudret Sfat Kudret szlkte gc yetmek, bir ii ll ve planl bir ekilde yapmak, kymetini bilmek63 gibi anlamlara gelmektedir. Allahn zt hakknda vacip olan kemal sfatlarndan biridir. Kudret, Yce Allahn sonsuz g sahibi olmas ve btn mmkinta irde ve ilmine uygun olarak tesir ve tasarruf etmesi demektir. Kudretin zdd olan acziyet, Allah hakknda dnlemez. Onun kudretinin yetmeyecei hibir ey yoktur. O, asla acziyet iinde olamaz64. Mutezile, Allahn yaratc kudretinin yannda insann da etkili bir kudrete sahip olduunu savunmaktadrlar. Cebriye ise insann kudretini tamamen inkr etmektedir. Eariler ise Allahn kudretinin yannda, insann da hdis bir kudretin olduunu kabul etmekle birlikte, bu kudretin insann fiillerinde pek etkin olmad grn benimsemektedirler. Maturdler ise insanda iki kudret olduunu, birinin fiilden nce, dierinin ise fiille birlikte bulunduunu kabul etmektedirler 65.

58 59

Ammra, s.81. Badad, Abdulkhir b. Tahir b. Muhammed, el-Fark Beyne'l- Frak, Kahire, tsz., s.469. 60 Abdulcebbar, Kad Abdulcebbar b. Ahmed, erhu'l- Usli'l- Hamse, Kahire, tsz. s.469. 61 Taftazn, erhul-Maksd, IV,263. 62 zmirli, II, 203 ; Aydn, mer, s. 81-83. 63 bn Manzur, V, 3545. 64 Taftazan, VI, 93-94; Sabk, es-Seyyid, el- Akaidu'l- slamiyye, Kahire, 2002, s.58. 65 Aydn, mer, s.95.

Kelam Aratrmalar 10:2 (2012)

81

______________________________________________________________
d-Tekvn sfat: Szlkte yaratmak, var etmek anlamna gelmektedir 66. Tahlk ,halk , cad, ihdas, ihtira kelimeleri ile e anlamldr ve hepsiyle de yaratma kasdedilmektedir. Tekvn yok olan bir eyi yokluktan varlk lemine karmaktr67. Tekvn sfat konusunda kelam ekolleri ihtilaf etmilerdir. Maturdilere gre tekvn Allahn ztyla kim, kadm bir sfattr ki Allah onunla var eder ve onunla yok eder. Onlara gre Allahn fiil sfatlarnn tm kadmdir. nk onlarn hepsi tekvin sfatnn aynsdr68. Mutezile ve Earilere gre Allahn ztnn sfatlar kadm ve ztyla kimlerdir. Allahn fiil sfatlar ise Allahn ztyla kaim olmayp hdistirler. Eariler tekvin sfatnn mukevven ile ayn yani yaratma fiili ile yaratlann ayns olduunu iddia ederek tekvin sfatnn kadm olmayp hdis olduunu sylemektedirler. Halbuki yce Allah O, yaratan, var eden, varlklara ekil veren Allahtr69 buyurarak, kendi ztn hlk: yaratc olarak vasflandrmtr. Onun zt da ezeldir,kelam da ezeldir. Tekvnsfat hdis olsayd, Allah kendisini ezelde hlk sfatyla vasflandrmazd70. Kaz da Allahn kudret ve tekvin sfatlaryla gerekleir. Kinattaki her varlk ve her olu Onun kudret ve tekvin sfat sayesinde meydana gelmektedir. Daha nce de iaret edildii gibi Matudiriler ile Eariler arasnda kaz ve kader konusunda meydana gelen ihtilafn sebebi, tekvn sfatnn kadm mi, hdis mi olduu tartmasdr. Tekvn konusundaki ihtilaf, her iki ekoln kaz ve kader konusunda farkl sonulara varmalarn gerekli klmtr. 6- KAZ VE KADERN DEMES MESELES Kaz ve Kaderin deiip deimeyecei konusuna gemeden nce, Allahn nesne ve olaylarla alakal ilminin yazl olup olmamasna ilikin konunun aratrlmas gerekmektedir. Bu konuda farkl grler ileri srlmtr: a- Kinattaki btn varlklarla ve meydana gelen olaylarla ilgili her ey Levh-i Mahfuzda yazlmtr71. Kader hakknda rivyet edilen baz hadislerde bu yaz konusu gemektedir72. Fakat Eb Hanfe bu hususta yle demektedir: Dnyada ve Ahirette Allahn dilemesi, kaderi, kazs, bilgisi ve Levh-i Mahfuzda yazs
66

67 68 69 70 71 72

Fruzbd, Mecdddin Muhammed b. Yakub, el- Kmsu'l- Muht, Beyrut, 2005, s.1228; bn Manzur, V, 3690. Nesef, I, 400. Bcur, s.135. Har, 59/24. Sbn, s.67-68. Raz, Fahreddin, XVI, 87. Bkz. Eb Davud, Snne, 17; Tirmiz, Kader, 17, Tefsir, 67; Ahmed b. Hanbel, 5/317.

82

Yrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE

______________________________________________________________
olmakszn hibir ey var olmaz. Ancak Allahn yazmas o eyi niteleme eklindeolup hkmetmek eklinde deildir 73. Fkh- Ekberi erheden Ali el-Kr yazma hususunu yle aklamaktadr: Allah Tel her ey hakknda u yle olacak diye yazmtr. Fakat u yle olsun diye yazmamtr. Daha ak bir ekilde ifade etmek gerekirse, varlklar, Allahn yazd zaman henz yaratlmamlard. Levh-i Mahfuzda Allah var olacak eyay vasfetmek suretiyle kazsna uygun olarak olacak diye yazmtr. Bunu olsun diye bir emir tarznda yazmamtr. nk O, olsun diye buyurmu olsayd o vakit btn eya var olmu olurdu. Zira yaratlm bir varln ,yaratcnn yaratma ile ilgili emrinden sonraya kalmas tasavvur edilemez74. Yukarda da ifade edildii gibi bu yazma ii sadece tasvirden ibarettir, emir ve hkm deildir. lah ilmin Levh-i Mahfuza yazlmas insanlarn fiillerinde bir zorunluluk gerektirmez. nk insann Levh-i Mahfuzda yazl olan bilmeden kendi zgr irdesiyle fillerini gerekletirir. Bu gr Ehl-i Snnet tarafndan savunulmaktadr. b- Zeydiyye ve Mutezileye gre Allahn Levh-i Mahfuza yazd olaylar sadece insanlarn bana gelecek olan felaket ve musibetlerdir. nsanlarn fiilleri Levh-i Mahfuza yazlsa da, bu yazya aykr fiiller yapabilirler. Eer Levh-i Mahfuza yazlanlara aykr davranmas mmkn olmasayd, insanlar, nceden haklarnda yazlanlar yapmaya mecbur kalrlard. Bu da ayn zamanda, Allahn irde ve kudretini snrlar ve Onun dilediini yapan bir varlk olma niteliini ortadan kaldrr75. c- bn Sin eya ve hadislerin Levh-i Mahfuza kaydedilme konusunu farkl bir anlayla aklyor. Ona gre kalem bir melek, levh bir melek, yazma da hakikatlerin tasavvurundan ibarettir. Kalem emirdeki mnlar alr, melek olan yaz vastasyla dier melek levha teslim eder76. Baz tefsirlerde Levh-i Mahfuz un srafil melein aln veya iki gznn aras olduu ve ona baklmasna izin verilmedii77 kayd edilmektedir. Kaz ve kaderin deimesi konusu olduka tartmal bir alandr. Bu konuda da farkl dnceler ileri srlmtr. Bu dnceleri ana maddede toplamak mmkndr.

73

74 75 76 77

Eb Hanfe, Numan b. Sabit, el-Fukhu'l- Ekber (mam Azamn Be Eseri iinde), stanbul, 1992, s.72. Ali el-Kr, erhu Kitabl- Fkh'l- Ekber, Beyrut, 1995, s.74. Yavuz, Yusuf evki, "Kader", DA, stanbul,2001,XIV,58-63. Desk, III, 368. bn Kesir, Eb'l Fida smail, Tefsru'l- Kur'an'l- Azm, Kahire, 2000, XIV, 314.

Kelam Aratrmalar 10:2 (2012)

83

______________________________________________________________
1- Allahn zt ilminde olan kaderle, hdiseler varlk lemine indikten sonra (kazya dntkten sonra) artk hi bir deime olmaz78. Bu konuda Cenab- Hak , Allahn emri mutlaka yerine gelecek takdir edilmi bir kaderdir.79 buyurmutur. Levh-i Mahfuzda melekelerin ellerinde bulunan levhalarda insanlarn iledikleri amellere gre deiiklikler olabilir. Buna rnek olarak Yunus Peygamberin kavmi verilmektedir. Bu husus, u yette yer almaktadr: Yunusun kavmi hari (halkna yok ettiimiz lkelerden) herhangi bir lke, keke (kendilerine azap gelmeden) iman etseydi de imanlar kendilerine fayda verseydi! Onlar (Yunusun kavmi) iman edince, onlardan dnya hayatndaki rsvaylk azabn kaldrdk ve onlar bir sre daha (dnya nimetlerinden) faydalandrd80 . yetten de anlaaca zere onlarn iman etmeleri, zerlerindeki azabn kalkmasna sebep olmutur. 2- Kaderin temelini Allahn ilmi oluturduu ve Allahn ilminde de deiiklik olmad iin kader deimez. Ancak Kuranda u mealde bir yet yer almaktadr: Allah .dilediini siler (dilediini) brakr.Ana kitap Onun yanndadr.81 Bu yette geen mahv/silme ve isbat/olduu gibi brakma yoluyla meydana gelen deime, melekte mevcut olan ilme gredir. Allahn ilminde olan yani umml-kitapta ki ilme gre herhangi bir deiiklik olmaz. Bu grte olanlar kazy ikiye ayrmaktadrlar: Birincisi mbrem kaz, yani geri dnlmez kazdr. kincisi ise muallk kaz, yani henz kesinlememi kazdr 82. Bu duruma gre u yle olsun eklinde kesin olarak verilmi bir hkm artk kaz-i mbrem olduu iin deiiklik olmaz, ancak baz art ve sebeplere balanm olan kaz-i muallak deiebilir83. 3- Kaz ve Kader Allahn ilmi asndan sabit olup asla deimez .Ancak yukarda kaydedilen yette, Allahn dilediini silip dilediini sabit brakaca84 ifade edilmektedir. Baz alimler bu yette sz edilen silme ve brakma hususunun, ana rahminde ocuun teekkl etmeye balayp hayatn sonuna kadar devam eden evrelerle ilgili olduunu sylemilerdir. nsan nce ana rahminde bir kan phtsna, daha sonra bir et parasna dnr; sonra kemiklere et giydirilir, tam beden teekkl edip dnyaya gelinceye kadar geen bu evrelerde grevli melek bir nceki evreyi siler sonrakini yazar. Kii ocukluk evresini geip kfr seerse, melek onu kfir olarak yazar, eer iman seerse mmin olarak yazar. Ya
78

79 80 81 82

83 84

Dihlev, ah Veliyyullah, Hccetullali'l- Blia, trc. Mehmet Erdoan, stanbul, 1990, I, 244. Ahzab, 33/38. Yunus, 10/98. Rad, 13/39 Askalan, Ahmed b. Al b. Hacer, Fethu'l- Br bi- erh- Sahhi'l- Buhar, Beyrut, tsz. X, 416; Sbhan, s.220-221. Tehanev, II, 1325. Ra'd, 13/39.

84

Yrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE

______________________________________________________________
ilerleyip vefat edince, onu l diye kaydeder. te silme veya brakma byle olur,85denilmitir. Yukarda kaydedilenlerden anlalaca zere eer kader Allahn ilim sfat olarak anlalrsa, Onun kadm sfatlarnda herhangi bir deime olmadndan kaderde de bir deime olmaz. Eer kader Levh-i Mahfuzdaki bilgiler olarak anlalrsa, onlarda deimeler olaca kabul edilmektedir. 7- KAZ VE KADER DETREBLECEK OLAN FLLER Hz. Peygamber (sav) baz hadislerinde sadaka vermenin, dua etmenin, ana-babaya iyilik etmenin, sla- rahm yapmann mr uzatacan, kaz ve kaderi deitireceini ifade buyurmulardr. Kuan-I Kerimde de,Bir yaatlana ok mr verilmesi de, mrnden eksiltilmesi de mutlaka bir kitapta yazldr86 diye buyrulmaktadr.mrn uzayp ksalmasn kabul edenler,bu yeti delil olarak ileri srmektedirler87 Hz. Selmandan (ra) Resulullahn (sav) yle buyurduu rivyet edilmitir: Kazy ancak dua nler ve mr ancak iyilik artrr88. Eb Hureyreden (ra) Resulullahn yle buyurduu rivyet edilmitir : Sadaka Rabbin (isyan edene kar) fkesini sndrr ve kt lm 89 nler90. Eb Hureyre (ra), Resulullah yle buyururken iittim: Kim elinin geni, rzknn bol olmasn ve ecelinin ge gelmesini arzu ederse, sla- rahimde bulunsun91 Hz. merin(ra) yle dua ettii nakledilmitir: ,Ey Rabbim! Eer beni ekavet ehli ve gnahkarlar arasnda yazdn ise beni sil , sadet ve mafiret ehlinin iinde sabit kl. phesiz ki sen dilediini siler, dilediini sabit klarsn ve mmlKitap Senin katndadr. bn Mesud (ra) da yle dua etmitir: Allahm! Eer beni sadler arasnda yazdn ise onlarn arasnda brak. Eer akiler arasnda kaydettin ise beni sil, saidler
85

86 87

88 89

90 91

Hayyat, Eb'l- Hseyn Abdurrahim b. Muhammed b. Osman, el- ntisar ve'r- Redd al bni'r- Rvend el- Mlhid, Beyrut, 1993, s.128. Ftr,35/11 evkn, Muhammed b. Ali, Tenbhl-Efadl al m Verede f Ziyadetil-Umri ve Nuksnih mine d-Delil ,Beyrut,1990,s.19. Trimizi, Zekat, 28; Ahmed b. Hanbel, III, 502-503. Kt lm ile doal afetlerde lme veya lm srasnda eytann mdahalesi kastedilmi olabilir. Tirmizi, Zekat, 28; Ahmed b. Hanbel, I, 181, 410. Buhar, Edeb, 12; Mslim, Kitabu'l- Birr ve's- Sla, 30-31.

Kelam Aratrmalar 10:2 (2012)

85

______________________________________________________________
arasna yaz. phesiz ki sen dilediini siler dilediini sabit klarsn. mml Kitap senin katndadr92. Yukarda nakledilen hadis-i eriflerin lafz anlamlar, kazy duann nceleyecei, iyilik etme nin ve sla- rahim yapmann da Rabbin fkesini dindirecei aka beyan edilmektedir. Hz. mer ve bn Mesud kendilerinin Levh-i Mahfuz da akler gurubunda yer alm iseler, Allahtan o grupdan silip sadler grubuna yazmasn istemektedirler. Bu da kaz ve kader de deiliklik anlamna gelmektedir. Eer byle bir ey mmkn deil ise, bu iki byk sahab niin byle dua etsinler. Baz bilginler,konu ile ilgili olan bu hadislerin had yolla rivyet edilmesinden dolay delil olarak kabul edilmeyeceini sylemektedirler 93. Fakat ayn bilginlerin, baka kelam konularda had haberleri delil olarak kullanmaktan saknmadklar grlmektedir. mrn artp eksilmesi ni kabul etmeyenler, Kuranda yer alan Her mmetin bir eceli vardr.Ecelleri gelince, bir an bile geri kalmazlar, ne de geemezler94 yetini delil olarak ileri srmekte ve hadiste geen ifadeleri zahiri anlamn dna tayarak yle yorumlamaktadrlar: mrn artmas demek gzel ameller ilemek suretiyle bereketli gemesi, hirette kendisine yarar dokunacak ameller ileyerek vaktini iyi deerlendirmesi ve saln koruyarak shhatli bir ekilde yaamas demektir95. Hadis-i erifin bu ekilde yorumlanmas pek de ikna edici gzkmemektedir. iaya mensup baz limler bu hadisleri Beda anlaylarna delil olarak kullanmaktadrlar. Allahn ilim ve irde sfatnda deiiklii ngren beda akidesine bu rivyetleri delil gstermek mmkn deildir. nk bu rivayetlerde Allahn ilim ve irdesinin deieceine dair uzaktan yakndan bir iaret yoktur. Bunlarn Allahn ilim ve irde sfatnda bir deiiklik olaca eklinde yorumlanmas da mmkn deildir. Hamdi Yazr (.1942) bu konuda unlar kaydetmektedir : Allah bir kimsenin ticaretinde bazen zarar ettirir bazen kr, rzkn bazen azaltr bazen oaltr, ecelini, mrn ksaltr, uzatr sadetini ekvete veya ekvetini sadete

92

93 94 95

Kurtub, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr, el- Cmi'li- Ahkmi'lKur'an, Beyrut, 2006, XII, 89. Bk z.Taftazn, erhu'l- Makasd, IV, 316. Araf,7/34; Yns, 10/49. bn Hacer, X, 416.

86

Yrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE

______________________________________________________________
tahvil eder. Tevbekrn amel defterinden gnahlarn siler, hasenat yazar96. Bu konuyla ilgili olarak Dehlevde (.1762) unlar ifade etmektedir: Allah Tel bu lemde vcut bulmas asndan dilerse sabit olan siler; dilerse yok olan var eder. Allah belay bir tr yaratr ve o bela, mbtela klmak istedii kimsenin bana iner. Tam bu esnada dua ykselir ve bu belay geri evirir. Burada asl kavranmas gereken ey udur: Yaratlan ve inen ey; hayatn bekas iin yenilen iilen ey gibi, lme sebep olan zehir ime veya kl darbesi gibi sebeplerdir 97. 8- ECEL MESELES Kaz ve kader ile ilgili nemli konurdan biri de ecel problemidir. Szlk de belirlenmi zaman, muayyen bir mddetin sonu 98 anlamna gelmektedir. Kuran- Kerimde Allah, eceli gelince hibir nefsi geri brakmayacan99 bildirmektedir. Yine Kuranda her mmetin bir eceli olduu, vakti dolunca ne bir saat ger braklaca ne de ileri alnaca 100 ifade edilmektedir. Normal yollarla eceli gelip len kii hakknda hibir tartma yoktur. Tartma, katl yolu ile ldrlen kii hakkndadr. Kad Abdulcabbar; Ebl-Hzeyl el-Allafn ktil, ldrmeseydi yine de maktuln kesinlikle lecei kanaatinde olduunu, Mutezilenin Badat ekolnn ise, katil ldrmeseydi maktuln kesinlikle yaayaca fikrinde olduklarn, kendisinin ise, ktil ldrmeseydi, maktuln lmesinin de, yaamasnn da mmkn olduu dncesini tadn kaydetmektedir101. Kad Abdulcabbarn bu aklamalarndan, Mutezilenin maktuln eceli konusunda fikir birlii iinde olmadklar anlalmaktadr. Mutezile, Kuran da geen katl ve mevt:lm kelimelerinden harketle, normal lm le katl suretiyle lm arasnda fark grmektedir. Kuranda bu iki kelimenin kullanmnda katl kelimesi insana, mevt kelimesi ise Allaha nisbet edilmitir. Bundan tr onlar, Allahn takdir ettii doal lm ile insann kendi fiili olan katletme eklindeki lm birbirinden ayrmlardr. Bunun sonucu olarak da Kad Abdulcebbar ve arkadalar, katil ldrmeseydi, maktuln yaamas da, lmesi de mmkn olurdu, fikrine varmlardr102. Ehl-i Snnet limlerinin bir ouna gre ecel tektir, maktul eceliyle lmtr.103 Ehl-i Snnete mensup kelamclardan bazlar, sla- rahmn yani,

96 97 98

99 100 101 102 103

Yazr, Elmall Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, stanbul, 1968, V, 3002. Dihlev, I, 246. bn Manzur, I, 32; Firuzbd, Mecdddin Muhammed b. Yakub, el- Kmsu'l- Muhit, Beyrut, 2005, s.960. Mnafikn, 63/11 A'raf, 7/34; Yunus, 10/49; Hd, 11/3; Nahl, 16/61; M'minun, 23/43. Abdulcebbar, s. 782-784.. Ammra, s.102. Cveyn, Kitabu'l- rad, s.362, Badad, Usl'd- Din, stanbul, 1928, s.142; Nesef, II

Kelam Aratrmalar 10:2 (2012)

87

______________________________________________________________
hsm ve akrabay ziyaret etmenin mr uzataca melindeki hadisin yorumunu yaparken, farkl bir fikir beyan ettikleri grlmektedir. Onlara gre, kii hsm ve akrabay ziyaret etmeseydi, o kimsenin mrnn rnein- elli yl olaca Allah Telnn ilminde mevcuttu. Bunun yannda Cenab- Hak onun hsm ve akrabay ziyaret edeceini ve bu sebeple mrnn yetmi yl olacan da biliyordu. Buna gre, burada, Yce Allahn hkm ve irde ettii, onun hsm ve akrabasn ziyaret ederek yetmi yl yaayaca hususudur. te aradaki yirmi yl bu eylemi sebebiyle ziyade saylmtr104. Sabn bu izah tarznn, Allahn yaratlacak mdm un nasl yaratlacan bildii gibi yaratlmayacak mdm un, ayet yaratlacak olsayd nasl yaratlacan bildii esasna dayandn ifade etmektedir105. Hz.Peygamber (sav) hastalklarn tedavisi ile ilgili olarak:Ey Allahn kullar!Tedavi grn.nk Allah,yaratt her hastalk iin mutlaka bir ifa veya deva/ila yaratmtr. Ancak bir dert haribuyurdular.Bunun zerine: Ya Rasulallah! O dert nedir? diye sordular. O da:htiyarlktr106 diye cevap verdi. Hz. Peygamber bu szyle salk konusunun nemine vurgu yapmaktadr. Salk kurallarna uyup gerekli tedbirleri almak suretiyle uzun sre yaamann; hastalk, tedbirsizlik, kaza, katl vb.sebeplerle mrn ksalmasnn Allah tarafndan bilindii, bunun da bir kitapta yazl olduu dncesi genel olarak kabul edilmektedir107.Buna gre Mslman toplumlarn,bulac ve salgn hastalklar engelleyerek kitlesel lmlerin nne gemesi, beslenme ve salk artlarn iyiletirerek kk yataki ocuk lmlerinin nlenmesi konusunda ok aba gstermesi gerekmektedir.Bu ayn zamanda bir sorumluluktur.Bu konuda sorumluluktan kaarak suu kader ve ecele yklemek cebir anlaynn sonucudur.Byle bir anlayn da slamla badamas mmkn deildir.108 SONU Hayat ve lm yaratann Allah olduu, bu ikisi arasnda insana bir mr tahsis ettii bir gerektir. Ayn ekilde yce Yaratc evren iinde bir mr bimi, mrnn sonu gelince evrende kyametle son bulacaktr. Allah yaratt her ey iin bir kader tayin etmi ve bir takdirde bulunmutur. Dier bir ifade ile Allah hem evren, hem de insan iin bir program ve planlama yapmtr. Evren iin yaplan planlama ile insan iin yaplan planlama arasnda fark vardr. Allah insana dier varlklardan farkl olarak akl ve irde verdii iin onun kaderi yani onun hayatyla ilgili planlama da farkl olmaldr. Cebriyecilere gre insan cansz bir varlk gibi
104 104 105 106 107 108

Sabn, s.133-134; Taftazn, erhu'l- Akidi'n- Nesefiyye, Kahire, 1988, s.64. Sabn, s.134. Sabn, s.134. Tirmiz, Tb,2; Eb Dvd,Tb,1; Ahmed b. Hanbel,IV,278. Tun, Cihat, Ecel, DA. stanbul, 1994, X.380-384. Ammra, s.104.

88

Yrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE

______________________________________________________________
kaderin basks altnda hayatn srdrmek zorundadr. Bu anlay insann deerli bir varlk olduunu hi hesaba katmamaktadr. Mutezile ise insana geni bir zgrlk alan tand iin insan eylemlerini yaratan bir varlk kabul ederek bu konuda Allahla olan ban koparmtr. Ehl-i Snnete mensup olan Earilerin insana clz bir irde hakk tanyarak Cebriyeye ok yaklatklar grlmektedir. Mturdler ise Mutezile ile Earler arasnda orta bir yerde durup Allahn irdesinin yannda insana da seme zgrl tandklar grlmektedir. Kuran, insann bir plan ve program dhilinde yaratldn; fakat onun tercih etme hakknn bulunduunu aka ifade etmektedir. Bu planlamann onun eylemleri zerinde bir cebir oluturmad da anlalmaktadr. Fakat tarih iinde eitli sebeplerden tr, insann cebir altnda olduu fikri ortaya km, Mslmanlar arasnda yaylma imkn bulmutur. Halbuki Hz. Peygamber, baz iyi ve yararl davranlar sebebiyle, insan mrnn uzayacan, bana gelecek baz belalarn nlenebileceini ifade ettiini grmekteyiz. Bu da bize ilh kazda baz deimelerin olabileceini gstermektedir. Ecelin asla deimeyecei fikri genel bir kabul grmesine ramen, Ehl-i Snnete mensup baz limlerin Hz. Peygamberin hadislerine dayanarak, mrn uzayabilecei fikrini savunduklarn grmekteyiz. Bu da bize Ehl-i Snnetin kader ve ecel konusunda tek tip bir gre sahip olmadn, aralarnda farkl dnceye sahip limlerin bulunduunu gstermektedir. slam lkelerinde salgn hastalklar yznden meydana gelen kitlesel lmler ile kt beslenme ve salksz artlar yznden vuku bulan kk yataki ocuk lmlerini sadece kader ve ecel ile izah etmek pek de makul gzkmyor. Bu konularda hassasiyet gstermenin, ciddi abalar sarf etmenin, slamn bize ykledii bir sorumluluk olduuna inanyoruz.

KAYNAKA Abdulcebbar, Kad Abdulcebbar b. Ahmed, erhu'l- Usli'l- Hamse, Kahire, tsz. Abdulhamid, rfan, slam'da tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar, ev. M. Saim Yeprem, stanbul, 1994. Ahmed b. Hanbel,Eb Abdillah Ahmed b.Muhamme, Msned,stanbul,1992. Ali el-Kr, erhu Kitabl- Fkh'l- Ekber, Beyrut, 1995. Askalan, Ahmed b. Al b. Hacer, Fethu'l- Br bi- erh- Sahhi'l- Buhar, Beyrut, tsz. Aydn, Ali Arslan, slam nanlar ve Felsefesi, stanbul, 1964. Bcr, brahim b. Muhammed, erhu Cevheretit- Tevhid, Kahire, 2002. Badad, Abdulkhir b. Tahir b. Muhammed, el-Fark Beyne'l- Frak, Kahire, tsz. -------Usld-Dn,stanbul,1928. Beyazzade, Ahmed b. Hasan b. Sinanddin, el-Usl'l- Mnfe li'l-mam Eb Hanfe, Haz. lyas elebi, stanbul, 2010. Buhr,Eb Abdillah Muhammed b. smail,el-Cmius-Sahh,stanbul,1992. Cveyn, Ebl Mel Abdulmelik, Kitabul- rad, Msr, 19

Kelam Aratrmalar 10:2 (2012)

89

______________________________________________________________
Desk, Faruk Ahmed, el- Kaz ve'l- Kader, Kahire, 1996. Dihlev, ah Veliyyullah, Hccetullali'l- Blia, trc. Mehmet Erdoan, stanbul, 1990. Eb Hanfe, Numan b. Sabit, el-Fkhu'l- Ekber(mam Azamn Be Eseri), stanbul, 1992. Ebl- Beka, Eyyub b. Ms el Hseyn el-Kefev, Ktabul Klliyat Mucemun fil Mustalahat vel Furkil Luaviyye, Beyrut, 1994. Eb Dvd,Sleyman b. Eas, es-Snen,stanbul,1992. Fruzbd, Mecdddin Muhammed b. Yakub, el- Kmsu'l- Muht, Beyrut, 2005. Gazzal, Eb Hamid Muhammed, el- 'tikad fi'l- Iktisad, Dmak, 1994. Girdi, Srr, Nakdu'l- Kelam f Akidi'l- slam, Dersadet, 1324. Glck, erafettin- Toprak, Sleyman, Kelm, Konya, 1991. Hayyat, Eb'l- Hseyn Abdurrahim b. Muhammed b. Osman , el- ntisar ver-Redd al bni'r- Rvend el- Mlhid, Beyrut, 1993. Ik, Kemal, Maturidnin Kelam Sisteminde man- Allah ve Peygamberlk Anlay, Ankara, 1980. bn Kesir, Eb'l Fida smail, Tefsru'l- Kur'an'l- Azm, Kahire, 2000. bn Manzur, Ebl Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkrim, Lisanul- Arab, Kahire, tsz. bn Rd, Eb'l- Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed, el-Kef an Menahici'lEdille f Akidi'l-Mille, Beyrut, 1998. zmirli, smail Hakk, Yeni lm-i Kelam, stanbul,1340. Kurtub, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr, el- Cmi' li- Ahkmi'lKur'an, Beyrut, 2006. Mahmud, Abdulhalim, et-Tefkru'l- Felsef fi'l- slam, Kahire, 1989. Mturd, Eb Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, Kitabu't- Tevhd, Ankara, 2003. Mslim,Ebl-Hseyn b. El-Haccc,el-Cmius-Sahh,stanbul,1992. Nesef, Ebl Mun Meymun b. Muhammed, Tabsratl- Edille fi Usulid-Din, Ankara, 2003 Rb el-Isfahn, Mu'cemu Mfredt Elfaz'l- Kur'an, Beyrut, 1972. Raz, Fahreddin Muhammed b. mer, Mefathu'l- Gayb, Beyrut, 1981. Raz, Muhammed b. Eb Bekr, Muhtars- Shah, stanbul, 1980. Sabk, es-Seyyid, el- Akaid'l- slamiyye, Kahire, 2002 Sabn, Nureddin, Kitabu'l- Bidye mine'l- Kifye fi'l- Hidaye f Usl'dDin,Kahire, 1969. Sbhn,Cafer, Ana Hatlaryla Caferilik,trc.Cafer Bendiderya,stanbul,2009. evkn,Muhammed b. Ali,Tenbhul-Efadl al m Verede f Ziyadetil-Umri ve Nuksanihi mined-Delil, Beyrut,1990. Taftazan, Sa'dddin Mesud b. mer b. Abdullah, erhu'l- Makasd, Beyrut, 1998. ------------erhul-Akidi'n- Nesefiyye, Kahire, 1988. Tehanev, Muhammed Ali, Keafu Islahatl- Fnn vel Ulm, Beyrut, 1996. Tirmiz,Eb s Muhammed b. s, es-Snen, stanbul,1992.

90

Yrd.Do.Dr.Orhan AKTEPE

______________________________________________________________
Tun,Cihat, Ecel, DA,stanbul, 1994. Watt, W. Montgomery, slam Dncesinin Teekkl Devri, ev. Ethem Ruh Flal, stanbul, 1998. Yavuz, Yusuf evki, "Kader", DA,stanbul,2001. Yazr, Elmall Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, stanbul, 1968. Zeheb, Eb Abdullah emseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Miznu'l- 'tidal f Nakdi'r- Rical, Beyrut, 1995.