GAYE VE NİZAM DELİLİ

( TELEOLOJİK DELİL )
• DELİLİN BASAMAKLARI

• DELİLİN TARİHÇESİ

• TELEOLOJİK DELİLİN TENKİDİ

 DELİLİN BASAMAKLARI

 Alemde varlığına şahit olduğumuz her şeyde bir düzen görmekteyiz.

En azından bir düzenin varlığını gösteren izlere rastlamakta, düzenin
düzensizliğe galebe çaldığına hükmetmekteyiz.

 Varlıklardaki düzen belli gayelere hizmet etmekte, alemde hayatın

devamını sağlamaktadır.

 Ne düzen ne gaye kendi başına ortaya çıkamaz,varlıklar kendilerine

düzen ve gaye seçemez, alem gibi organik bir bütün meydana
getiremez.
 Aleme bu nizam ve gayeyi veren ilim, kudret,
irade ve inayet sahibi bir varlığın bulunması
gerekir. İşte bu varlık
TANRI’dır.
 Hareket Delili İlk Muharrik

İmkan Delili İlk Sebep

Nizam ve Gaye Delili Düzenin ve Gayenin

Sebebi
(el-Müdebiru’l-alem)
 Delilin çekiciliği nereden gelmektedir?

 Nazari yönden daha kolay anlaşılma imkanını veya

izlenimi vermektedir.

 İlk Muharrik, İlk Sebep, Muhdis, Vacibu’l-Vucud gibi

kavramlar sıradan insanlar için dini duyguları tatmin
açısından pek bir şey ifade etmez.

 Gaye ve nizam delili dini hayat için son derece önemli

olan ni’met, ihsan, lutuf, inayet, hikmet, adalet vs.
daima göz önünde tutar.
 Nizam ve gaye delili pratik ve pragmatik faktörlere
dikkat çeker.

 İnsanın estetik duygusuna hitap eder ve «Cemil olan

ve cemali seven» bir uluhiyet anlayışına ulaşmaya
çalışır

 İlk Muharrik, İlk Sebep vs. fikrinde kalmak bizi ahlaki

özellikleri ağır basan bir uluhiyet kavramına
götürmez.
 Yahudilik,Hristiyanlık, İslam gibi büyük dinler kutsal kitaplarla
gaye ve nizam fikrini zateniyice yaymış ve pekiştirmişlerdir.

 Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca

gelmesinde akıl sahiblerine şüphesiz deliller vardır. Onlar ayakta
iken, otururken, yan yatarken Allah'ı anarlar; göklerin ve yerin
yaratılışını düşünürler: «Rabbimiz! Sen bunu boşuna yaratmadın,
Sen yücesin. Bizi cehennem azabından koru»
 (3\190-1)

 "Göklerde ve yerde neler var, bir bakın" de. İnanmayacak bir

millete ayetler ve uyarmalar fayda vermez.
 İslami kaynaklarda gaye ve nizam fikrini
temel alan tartışmalar

Allah’ın varlığı Allah’ın varlığı

O’nun sıfatlarının bilgisi O’nun sıfatlarının bilgisi

Farabi, İbn sina

İslam filozofları
İbn Rüşd, Gazali
kelamcılar
(adalet,cömertlik)

Alemdeki Alemdeki
gaye ve nizam gaye ve nizam
 TARİHÇESİ

 PLATON
• AQUİNOLU AZİZ THOMAS
 ARİSTOTELES
 KİNDİ • WİLLİAM PALEY
 FARABİ • DAVİD HUME
 İBN SİNA
• KANT
 GAZALİ
 İBN RÜŞD • FREDERİCK R. TENNANT
 PLATON (yıldızlar)
KANUNLAR kitabındaki önemli üç konu
 Tanrının varlığı
 O’nun inayeti
 O’nun kevn ve fesat dışında kalan baki varlık

"Yıldızlara düzen veren varlığı bilmeye götürecek fikirden

mahrum olan hiçbir kimsenin dini inancı emniyette değildir
ARİSTOTELES (organizma)

Her organizmada bir gaye görmesi, gayenin gerçekleşmesi

için organizmalarda bir takım imkan ve kabiliyetlerin
bulunduğunu öne sürmesi bir çok insanın canlılar
dünyasına dikkatini çekmiştir.

KİNDİ (delil-i inaye)

Nizam, ahenk, irtibat, güzellik ve gaye fikrini içine alan bir
alem anlayışından yola çıkarak Allah’ın varlığına delil
getirmektedir.Buna kısaca delil-i inaye adını verir.
 FARABİ (el-Müdebbiru’l-alem)
CEVAD, ADİL

 Alemde görülen nizam bu iki hususiyetin eseridir. Onlar

sayesinde her şey birbiriyle öyle bir i’tilaf, irtibat ve intizam
içine girer ki bir çok şey adeta tek bir şey haline gelir.
 Alem ilahi tedbir’in eseridir,Allah el-Müdebbiru’l alem’dir.
 İlahi adalet kozmik düzeyde tecelli eder,adaletsizlik
sözkonusu değildir.
GAZALİ (alemin güzelliği\estetik)

 Aleme ibret gözüyle bakmak Allah’ın yarattığı bütün

varlıklardaki hikmeti görmektir. Çünkü yaratılmış hiçbir şey
yoktur ki onda bir hikmet bulunmasın.

 Ancak bazı hikmetler açık bazı hikmetler gizlidir.

 İnsanın azaları nasıl bir düzen ve uygunluk içindeyse alem de

öyledir.

 Alem adeta « tek bir şahıs » gibidir.

 İBN RÜŞD(Kuran Delili)

İNAYET DELİLİ İHTİRA’ DELİLİ

1. Bütün varlıklar insan 1. Hayvanlar, bitkiler ve

varlığı için uygun semavatın tüm varlıkları
düzenlenmiştir. yaratılmıştır. Hayat ilahi bir
nimettir.

2. Bu uygunluk irade 2. Var olan her şey varolmak

sahibi varlığın kasıtlı için yaratıcı(muhteri’) bir faile
fiilinin eseridir. muhtaçtır.
AQUİNO’LU AZİZ THOMAS (beş yol)

"Beş yol"undan beşincisi gaye ve nizam delilidir.

WİLLİAM PALEY (1743-1805) (insan gözü)

İngiliz İlahiyatçı insan gözünün yapısını- bütün parçaları

iş gören bir organı- örnek verir.(klasikleşmiştir)
TELEOLOJİK DELİLİN TENKİDİ

• DAVİD HUME

• KANT

• DARWİNCİLİK

• F.R. TENNANT
KANT

Teleolojik delili «fiziko-teleolojik delil» adı altında eleştirir.

Bu delilin kozmolojik delile onun da ontolojik delile dayandığını
söyler.

Alemdeki düzen bir yaratıcıyı akla getirir ancak biz bunu

ispatlayamayız. Tanrı duyulur alemin ötesindedir.

Böyle bir varlığa inanmak tamamen iman işidir.Akıl Tanrının

varlığını kanıtlayamasa da O’nun varlığına iman akla aykırı değildir,
mü’minin tutumu da rasyoneldir.
DAVİD HUME- Din Üstüne Diyaloglar

 Eserinin neredeyse tamamını teleolojik

delili tenkide ayırmıştır.

 «Alemin yapısı ve oradaki düzen teizmin

ilkelerini açıklayabilecek açık bir çıkış
noktası vermektedir.»
İlk İtiraz
«Parçalar hakkında söylediğimiz her şey bütün hakkında
söylenemez.»
Düzen ve gaye dediğimiz şey sürecin bir parçasıdır. Bir şeyin
içindeki süreç ile bizzat o şeyin kendisini oluşturan süreç
arasında fark olacağı ortadadır. (göz-beden)

Cevap
Bu itiraz delilin her yönünü etkilemez. Delilin savunucuları
zaten bir tek şeydeki düzenden ilim,kudret ve irade sahibi
düzen koyucuya gitmek istemektedir. Kozal ilişkiye bu
seviyede başvuruyorlar, kozmolojik seviyede değil.
İkinci İtiraz
Delil hep «akıl ve şuur sahibi» bir İlk Sebep’ten bahsediyor.

«Beynin düşünce dediğimiz küçük kımıldanışlarının ne

özelliği var ki onu bütün evrenin modeli yapmak zorunda
kalıyoruz.»

Cevap
Delil savunucuları düşünceye dayalı bir açıklama tarzını daha
doyurucu bulmaktadır. Hume herhangi bir alternatif sunmamıştır.
Üçüncü İtiraz
Dünyanın şimdiki durumuna bakarak oluşumunun ilk
anları hakkında açıklama getiremeyiz. Alemin o
dönemleri hakkında çok az şey biliyoruz.

Cevap
Aleme düzen veren ilim, irade ve kudret sahibi bir
Sebep’in gerekliliğini öne sürmek için ne alemin
başlangıcına gitmeye ne de o dönem hakkında ayrıntılı
bilgiye ihtiyaç vardır.
Dördüncü İtiraz
Alem kendine özgüdür, tektir. Onun menşei
hakkındaki hipotezimizi deneme imkanı yoktur.
 Makine\ Mühendis
 Alem\ Tanrı

Cevap
Bugün bilimde birçok kişi Hume’un yapılamaz dediğini
yapmaktadır. Biyologlar hayat fenomenini açıklamak
için çeşitli varsayımlar öne sürmektedir.
Beşinci İtiraz (analoji)
Delili savunanlar Tanrıyı bir mimara benzetiyorlar. Proje
mimarın zihninin bir tasarısıdır. Fakat bu tasarının bir sebebi
veya sebepleri vardır. Aynı şeyi alemin yaratıcısının
zihnindeki alem tasarısı için de söyleyebilir miyiz?

 Ağacın tohumdan çıkması

 Çocuğun doğumla dünyaya gelmesi
Cevap

1. Daha mükemmel bir açıklama yapmak diğer

açıklamanın eksikliğini gösterir, geçersizliği değil.

2. Bitme, üreme vs. gibi olayların ilim sahibi bir varlık

tarafından düzenlenmediğini nasıl ispat edeceğiz?
Altıncı İtiraz
Diyelim ki düzenden düzen koyucuya ulaştık; böyle bir
varlığın sonlu ve sınırlı olmadığının garantisi nedir?
Kaldı ki bu kudreti tek olması gerektiğini nasıl
çıkarıyoruz?

Cevap
Bu konuya Tanrı’nın sıfatları konusunda değineceğiz.
Şimdilik düzen fikrini bir tek kaynağa dayanarak
açıklamanın birden çok kaynağa dayanarak açıklamaktan
kolay olduğunu söyleyebiliriz.
(Newton, Eienstein\ Teizm)
Yedinci İtiraz
Kötülük Problemi
Teleolojik delil hep düzenden gayeden söz
ediyor. Oysa aşemde düzensizlik ve kötülük
vardır. İyi, adaletli, bilgili ve güçlü bir tanrı
ile kötülüğün varlığını nasıl bağdaştıracağız?
HUME

 Tecrübeci bir filozoftur.

 Genel epistemolojik tutumuyla tutarlı davranmıştır.

 Dinin özünü akli düşünce ve mantıki istidlal değil iman

oluşturur. Görülen düzen ve gaye imanın güçlenmesini
etkiler.
DARWİN (Tekamül)
 Çevreye uyma çabası
 Hayatta kalma mücadelesi çok yavaş gayesiz
 Tabii Seleksiyon Kanunu bir tempo

« Şuanda gördüğümüz haliyle dünyanın bir tesadüf eseri

olduğunu düşünmüyorum, buna rağmen, her ayrı şeye özel
bir düzenlemenin sonucu olarak da bakamıyorum»
 DARWİNCİLİK
 «Ya tabiattan sonra?» sorusu en anlamsız sorudur.
 Tabiatta nihai gaye söz konusu değildir.
 Tabiatta düzen kadar belirgin kanlı bir mücadele vardır.
 «Kötülük Problemi» iyimser dünya görüşünü hiç de
teyid etmez.
 İnsana tanınan imtiyazlı mevki Tekamül nazariyesi
ışığında temelsiz kalmaktadır.
FREDERİCK R. TENNANT
(Kozmolojik Teleoloji)
1. İnsan zihni ile dış dünya arasındaki uyum
2. Canlı varlıkların dış çevreye uyumu (sürekli oluşum)
3. İnorganik yapı ile organik yapı arasındaki uyum
4. Alemin estetik değeri (zihin)
5. Alemin ahlaki gelişmeye imkan sağlaması (insan)
6. Tekamül sürecindeki topyekün ilerleme kozmik
teleolojiden yararlanılmadan açıklanamaz.