DİN FELSEFESİ  Teoloji belli bir dini ele alırken, din

felsefesi genel olarak din ya da

Dinin temel iddiaları üzerinde nesnel, dinleri ele alır.
kuşatıcı ve tutarlı bir biçimde düşünme
çabasına din felsefesi denir.

 Din felsefesinin temel amacı:

Genel olarak dinin doğası, dinin anlamı,
dinsel bilgi, dinin bilimle ilişkisi, dinin insan ha-
yatındaki yeri, Tanrı'nın varlığına ilişkin ileri
sürülen kanıtları anlama, açıklama ve
değerlendirmektir.
Din Felsefesi ve Teoloji (İlahiyat):
 Din felsefesi, dinleri genel olarak ele
alırken, teoloji, belli bir dini ele alır.
 Teoloji dinin inanç ve uygulamalarını doğru
olarak kabul edip, akli savunmasını diğer
dinlere ve ideolojilere karşı yapar.
Din felsefesi ise, herhangi bir dinin
öğretilerini, uygulamalarını savunmak
amacıyla değil dinin yapısını, doğasını,
temel iddiaları konusundaki farklı
görüşleri, kanıtları, problemleri rasyonel
olarak anlamak, açıklamak düşüncesiyle
sorgulamayı amaçlar.
Din Felsefesinin Temel Kavramları:
-Din: İnsan ve evren hakkında bilgi veren bir
inanç sistemidir.
-Tanrı: Evrendeki her şeyi ve evreni yaratan
güç.
-Vahiy: Yaratıcının, insan için hayatın anlam ve
amacını, iyi ve kötünün ne olduğunu bildiren
buyrukları. Yaratıcı ile insan arasındaki iletişim.
-Peygamber: Tanrı'nın dini bilgileri insana
aktarmak için seçtiği kişi.
-İman: Dinin temel doğrularını kabul etme,
inanma. -İbadet: Tanrı'ya saygı ve tapınmanın
ifadesi olarak belli zamanlarda tekrarlanan
davranışlar.
-Kutsal: Dinin bir varlığı değerli dokunulmaz
kabul etmesi.

 Din felsefesi; din gerçeğine akla dayalı

olarak eleştirel bir gözle yaklaşır.
Teoloji (ilahiyat) de tıpkı din felsefesi gibi
dini ve Tanrıyı konu alır. Teoloji, doğrudan
doğruya inanca dayanır; inancın sınırları
dışına çıkmaz. Teoloji açıklamalarında
Tanrının gönderdiği kutsal kitaplara,
peygamberlerin bildirdiklerine ve din
alimlerinin yorumlarına dayanır.
DİN FELSEFESİNİN TEMEL PROBLEMLERİ
- Tanrının Varlığı Problemi
- Evrenin Yaratılış Problemi
- Vahyin İmkanı Problemi
- Ruhun Ölümsüzlüğü Problemi Ruh nedir? Ruh
diye bir şey var mıdır? Ölüm bir son mudur?
gibi sorularla ruh, ahiret, ölüm, hayat gibi
konular tartışılır.

 Teoloji dogmatik ve otoriteye dayalıdır,

din felsefesi özgür düşünme, nesnel olma
ve sorgulamayı temel alır.

 Teolojinin amacı inananların inançlarını

güçlendirmektir, din felsefesi ise dinin
ilkelerini sorgular kişilerin dindar
olmalarına çalışmadığı gibi inançları
sarsmaya da kalkışmaz.
 TANRININ VARLIGINA İLİŞKİN FARKLI
YAKLAŞIMLAR
1. TANRININ VARLIĞINI KABUL EDENLER
Teizm(Tanrıcılık) Tanrı öncesiz, sonsuz ve
evreni her şeyiyle yaratan, bilen, irade sahibi
bir güçtür.
Tanrı zamanı ve mekanı da yaratmıştır, fakat
kendisi zaman ve mekanla sınırlandırılamaz.
Tanrı tüm varlıkların varlık şartıdır, fakat O
şartlardan bağımsızdır.
Panteizm (Tüm Tanrıcılık) Tanrı ile evrenin
bir olduğunu savunan yaklaşım. Yani Tanrı,
evrenden ayrı veya onu aşkın bir varlık değil,
evren bütünü bakımından Tanrıdır veya
evrende etkide bulunan güçler kanunlar Tanrıyı
oluştururlar.
Tanrı evrenden ayrı değildir, tam tersine evren
ile bir ve aynıdır. Tanrının doğanın dışında
olması mümkün değildir. Tanrı evren ile
özdeştir. En önemli temsilcisi Spinozadır. İlk
panteist filozof ise Xenofanes'tir
"god is in all, and all is in god"
Tanrı her şeyin içinde ve her şey Tanrı'nın
içindedir
Tek Tanrı 'lı Dinlerdeki Tanrı-Alem ayrılığı,
Yaratan-Yaratılan diye bir ikilem, Panteizmde
yoktur. Doğayla Tanrı bir ve aynı şeydir. Tanrı
yaradan değil, varolandır ve evrenin tümüdür.
Evrende görülen şeylerden gayri bir Tanrı
yoktur. Tanrı, evrendeki bütün varlıkların
toplamıdır. Evrenin başlangıcı ve sonu yoktur.
Evrendeki mevcut canlı cansız her şeyin
bütünlüğü Tanrı 'dır. Önsüz ve sonsuz olan
Tanrı, hem makro kozmosta (evrende), hem de
mikro kozmosta (insanda) bulunur.
Panteizme göre evrenin toplamı Tanrı 'dır ve
evrenin dışında gizemcilerin savundukları gibi
bir Tanrı yoktur. Açıkçası her zerre onun
kendisidir.
Panenteizm:
Özet olarak; Panteizm ile Panenteizm
arasındaönemli bir fark vardır. Panteizmde her
şey tanrıdır. Panenteizimde ise, her şey
Tanrı'dan sudur etmiştir (oluşmuştur). Ruhun
tek amacı, oluştuğu Tanrı'ya dönmektir.
tanrının "var olan herşey" (bkz: panteizm) değil
"var olan herşeyde" olduğunu savunan görüş.
panteizmden farkı şudur, tanrı o varlıkta
bulunur ama ona indirgenemez. tıpkı platonun
ideaları gibi. her varlık özü itibariyle tanrıdan
pay alır.
Panenteizm’e göre; tanrı her seydedir ancak
her sey[in toplamı] tanrı değildir.
panteizm'de doğaya bakıp tanrıyı kavramaya,
anlamaya çalışırsınız.
pananteizm'de ise tanrıyı bilir doğayı
kavramaya, anlamaya çalışırsınız.
yani ilki epeyce maddeci ve "batı"ya(?) özgü bir
düşünce geleneğine işaret ederken ikincisi biraz
daha bu yanadır.
ilkine vahdet-i mevcut,
ikincisine ise vahdet-i vücut da diyebilirsiniz.
panteizm ile pan-enteizm arasında önemli bir
fark vardır. panteizmde her şey tanrıdır. pan-
entezimde ise, her şey tanrı 'dan zuhur etmiştir
(oluşmuştur). ruhun tek amacı, oluştuğu tanrı
'ya dönmektir. bunun da yolu tek evrensel yasa
olan evrim/tekamül den geçmektir.
Ancak Spinoza metafiziğinde Tanrı varlık
dünyası ile ilişkisinde içkinlik gösterirken,
Farabi metafiziğinde aşkın bir konuma yerleşir.
Öyle ki Spinoza Etika’nın dördüncü bölümünün
önsözünde olduğu gibi Tanrı ya da Doğa (Deus,
sive Natura) tabirini kullanır.
Vacibul Vücud: Zorunlu varlık ya da varlığı
zorunlu olan, Allah.
Allâh vardır. Ve varlığı hiçbir şeye muhtaç
değildir. Bu itibarla vâcibu’l-vücûd denir. Yâni
O’nun, var olmamak ihtimâli yoktur.
 Cenâb-ı Hakk’ın dışında bütün varlıklar ise,
O’nun yarattığı mahlukattır ve mümkinü’l-
vücûddur.
Bir varlık hem zatı gereği, hem de
başkasından dolayı vacib olamaz.
Çünkü başkası ile var olanın, başkasının yok
olması ile yok olması gerekir. Bu nedenle iki
durumun bir araya gelmesi imkansızdır.
Vacibülvücut “Varlığı kendinden olup, var
olma konusunda bir başka varlığa muhtaç
olmayan.” anlamında Yüce Allah.
Allah’tan başka bütün varlıklar var olmak için
bir yaratıcıya muhtaçtır. Kendi kendilerine var
olamazlar. Allah için böyle bir şey söz konusu
değildir. Çünkü, onun varlığı kendindendir. Bu
anlamda mutlak ve tek tanrı Allah’tır.
Vahdet-i vücûd; ‘varlığın birliği’ ve ‘varlıkta
birlik’ anlamında bir tasavvuf
terimidir. Muhyiddin İbn Arabî tarafından
sistemleştirilmiştir.
Genel hatlarıyla vahdet-i vücûd; Allah’ın tek
varlık olduğu, evrenin Allah’ın dışlaşmış biçimi
ve yansıması, Allah’ın da evrenin özü olduğu
düşüncesidir.
Deizm (Yaratancılık): Tanrı, dünyayı, evreni,
tabiatı, yasaları yaratmıştır. Fakat evren,
yasalar, her şey kendi yasalarına göre
işlemektedir. Tanrı artık karışmamaktadır. Pasif
Tanrı anlayışıdır.
Deizm, Tanrının varlığına inanmakla birlikte
Tanrının evrenden aşkın (transandantal)
olduğunu, evrenin dışında olduğunu, bir kez
yaratıp sonradan evrene müdahale etmediğini
savunur.
Deizm iki temel ilkeye dayanır.
* Varlığı akılla bilinen Tanrı anlayışı
* Evrenin yaratıldıktan sonra kendi yasalarına
göre işleyişi
Deizm dine akılcı açıdan yaklaşmıştır.
Mucizelere karşıdır. Batıl inançlara ve
dogmalara itiraz eder. Locke, Rousseau ve
Voltaire bu görüşün savunucularıdır.
Deizm veya yaradancılık, mantık ve doğal
dünyaya dair gözlemlerin kaynağını
oluşturduğu; dinsel bilgiye dolaysız biçimde
sadece akıl yoluyla ulaşılabileceği ilkesini esas
alan, bu sebeple vahiy ve esine dayalı tüm
dinleri reddeden bir tek Tanrı inancıdır.
Ateizmden tek farki "tanrı yok" degil, "tanri
var" demesi.
Deizm ateizme giden yolda sadece duraktir.
Her türlü din, kitap, melek, peygamber vb.
reddeder.
2. TANRININ VARLIĞINI REDDEDENLER
Ateizm(Tanrıtanımazlık) Tanrıyı inkar edip,
evren ve tabiatın tek varlık olduğunu savunan
öğretidir. Ateizm, Tanrı'yı inkar etmekle birlikte
bütün dinlere de karşıdır. Dolayısıyla ruhun
varlığını, ölümsüzlüğünü ve ahiret hayatını ·yok
saymaktadır. Ateizmin temeli materyalizme
dayanmaktadır.
3. TANRININ VARLIĞININ BİLİNEMEYECEĞİNİ
SAVUNANLAR
Agnostisizm Her bireyin duyusu kendine
göre olduğundan bilgi de herkese göre değişir.
Yani Tanrının varlığı ve yokluğu hakkında hiçbir
şey bilinemez. Bu yaklaşım metafizik konuları
insan aklının bilemeyeceğini, ileri sürer.
Tanrının var olduğunun ya da olmadığının ilke
olarak bilinemeyeceğini öne süren bir görüştür.
Bu görüşü ilk olarak
Sofist Protogoras vermiştir.
 TANRININ VARLIGINI KABUL EDEN
YAKLAŞIMLARIN iLERİ SÜRDÜKLERİ DELİLLER
1. Ontolojik kanıt (Varlık kanıtı) Tanrı
denilirken en yüksek, en mükemmel, her türlü
noksanlıktan uzak bütün olumlu nitelikleri
taşıyan bir varlık anlatılmaktadır. Mükemmellik
ve her türlü noksanlıktan uzak olmak Tanrı'ya
özgü olduğuna göre, Tanrı'nın varlık sebebi de
kendisidir. O halde; Tanrı gerçektir.
Kanıtın ontolojik olması Tanrının varlığından
hareket edilmesinden kaynaklanmaktadır. İlk
kez öne süren St. Anselmus'tur. Tanrı
tasarlanabilen en yetkin (mükemmel) varlık
olarak tanımlanır.
Tanrı kendisinden daha büyük ve yetkin olan
bir varlığın tasarlanamayacağı varlıktır. Yetkin
bir varlık, var olmadığı takdirde yetkin olamaz.
İşte bu anlatışla, Tanrının var oluşu Tanrı
tanımından zorunlu olarak çıkacaktır.
Descartes de bu kanıtı kullanmıştır.
2. Kozmolojik kanıt (Evrenin varlığından
hareket eden kanıt) Herhangi bir olay
izlendiğinde onun bir meydana getirici nedeni,
bu nedenin de bir başka nedeni olması ve bu
durumun geriye doğru gitmesi gerektiği açıktır.
Bu geriye gidiş sürecinde, kendi varlığı için
nedensel bir açıklama gerektirmeyen bir varlığa
ulaşılacaktır. Bu varlık Tanrıdır.
İlk neden kanıtı olarak da bilinen bu kanıt, aynı
zamanda nedensellik ilkesine dayanır.
Hiçbir şey nedensiz olamaz, var olan her şeye
mutlak olarak, kendisinden önce gelen bir şey
neden olmuştur. Kozmos (evren) de bu şekilde
dir. Evrenin var olduğunu bildiğimize gir onu bu
günkü durumuna bir dizi neden ve sonucun
getirmiştir. Neden sonuç ilişkisindeki sonuç ilk
nedenin Tanrı olduğudur.
3. Düzen ve Amaç kanıtı (Teleolojik=
evrendeki amaçlı düzenden hareket ederek
tanrı'nın varlığını ispat etmek isteyen kanıt)
Evrende bir düzenlilik söz konusudur. İnsan
eliyle yapılan nesnelerde de bir plan ve düzen
gözlenmektedir. Bir evde, bir otomobilde, bir
köyde, bir şehirde, bir ülkede ne kadar
mükemmel bir düzen, plan ve amaç varsa,
onları yapan insanın da o ölçüde zeki, bilinçli,
plan yapan biri olduğunu anlarız. O halde,
atomlardan mevsimlere, oradan yıldızlara,
izledikleri yörüngelere kadar, hiçbir kaos,
karmaşa olmadan mükemmel bir düzen ve plan
içinde gerçekleşmesi, mükemmel bir mimarın
yani Tanrının varlığını göstermektedir.
Düzen ve amaç kendi kendine ortaya
çıkmaz, belli bir amaca hizmet eder, irade
sahibi Tanrı tarafından gerçekleştirilir.
“Âlemin nasıl yaratıldığı?” konusuyla
kozmoloji bilimi uğraşır. Kozmoloji, âlemin
kaynağını ve onu meydana getiren unsurların
durumunu araştırır. Bunu yaparken de, diğer
bilimlerden azamî ölçüde yararlanır.
Âlemin ‘neden’ ve ‘niçin’ yaratıldığı
konularıyla ise gâyelilik (teleoloji disiplini)
uğraşır. Bu disiplin, kâinatın yaratılış ve
işleyişinde herhangi bir amaç, önceden
oluşturulmuş bir plan olup olmadığını inceler.
Aristo’ya göre, gerek sanatta olsun, gerek
tabiatta olsun, meydana gelen şeyin bir maddî
nedeni, bir formel nedeni, bir yapıcı yahut
hareket ettirici nedeni ve bir gayesel nedeni
vardır.
Sanat alanında örneğin bir mobilya yahut bir
heykel :
- Yapıldığı bir madde, tahta, mermer veya
tunç;
- Heykel için heykeltıraşın zihninde, mobilya
için marangozun zihninde bulunan ve ona göre
yapıldıkları bir fikir (plan yahut örnek);
- Hareket ettirici kuvvet ve yapıcı neden
olarak kollar, eller ve aletler;
- Bu kuvvetleri harekete getiren ve onları güç
halinde fiile geçiren bir maksat bulunmasını
gerektirir.
 Mutezile’ye göre âlemde her şey bir gayeye
göre yaratılmış olup orada vukû bulan her olay,
bir hikmete dayanmaktadır. Dolayısıyla hem
mikro hem de makro âlemde gayelilik esastır.
İlâhî adalet de bunu gerektirir. İnsan evrendeki
bu tabiî sistemi keşfettikçe Allah’ın varlığına
delil bulmuş olur. Mu’tezile, âlemde hikmet ve
gayeliliğin bulunduğunu vurgulayan bu görüşü
ile Müslümanları tabiat araştırmalarına
yöneltmiş, Kindî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd gibi İslâm
filozoflarını etkilemiştir.
O halde bu mükemmel yapının bir yapıcısı,
bir mimarı vardır ki o da Tanrıdır.
Biz bu kanıta düzen ve amaç kanıtı da
diyebiliriz. Doğa olaylarının varlığının,
düzenliliğinin ve amaçlılığının bir yaratıcıyı
gerektirdiğini savunan bir kanıttır.
Bu kanıta erekbilimsel (amaç bilimsel) kanıt da
denir. Bütün bu varlıkları amaçlarına göre
yaratan bir zeka olmalıdır. Bu kanıta göre bu
zekanın varlığını kabul etmek kaçınılmazdır.
4. Dini tecrübe (vicdan) kanıtı: İnsan kendi özel
dini yaşantısı içinde yani vicdanında Tanrı'yı
hisseder. Bir çok insan Tanrının varlığının kanıtı
olarak iç duygularını ve sezgilerine
başvurmaktadır. Tasavvufta da
Mevlana, Yunus Emre gibi düşünürler bu gruba
girerler. Tanrıyı ispat etmeye gerek yoktur. O
zaten sezgiyle kavranabilir.
5. Ahlak kanıtı Ahlak kanıtı, insanın ahlaki
yaşantısından hareket ederek Tanrı'nın varlığını
kanıtlamaktadır. Eğer Tanrı olmasaydı insanın
yaptığı kötülüğün cezasını veya yaptığı iyiliğin
mükafatını görmesi söz konusu olamazdı. O
halde, adalet ve hakkaniyet Tanrı'nın var olması
gerektiğini söylemektedir. Tanrı olmasaydı her
şey mübah ( sevap ya da günah olmayan)
olurdu. İyi ve kötünün bir anlam ifade
edebilmesi için karşılıklarının görülebilmesine
bağlıdır. İyi ve kötünün karşılığının teminatı ise
Tanrı'dır.
TANRININ VARLIGINI REDDEDEN
YAKLAŞIMLARIN İLERİ SÜRDÜKLERİ DELİLLER
Tanrının Varlığını Reddedenler:
Tanrının varlığını reddedenlerin görüşleri
ateizm kavramı ile açıklanır Ateistler tanrının
varlığını ret ederken şu kanıtları kullanırlar.
1- Kötülük Kanıtı: Tanrı olsaydı kötülük olmazdı
Evrende bir kötülük mevcutsa tanrının
varlığından söz edilemez.
2- Madde Kanıtı: Madde olduğuna göre maddi
olmayan bir tanrının varlığından söz edilemez.
3- Toplum Kanıtı: Hayata düzen veren tanrı
değil toplumun kendisidir şeklindeki düşünceyi
kabul ederek tanrıyı ret eden anlayıştır.
4. Anlamsızlık kanıtı Tanrının varlığını dile
getiren önermelerin deneyle doğrulanamayan,
metafizik nitelik taşıyan önermeler olması
dolayısıyla Tanrı'nın varlığının delili noktasında,
bu önermelerin boş ve anlamsız olduğunu ileri
sürerler.
Hudus Delili: Hudus, sonradan olma
demektir. Hudusun en büyük delili değişmedir.
Bir varlıkta değişme varsa, bu hareketin bir ilk
noktası olacaktır. İşte o noktadan önce o şey
varlık sahasına çıkmamıştı. Henüz yoklukta
iken var olmayı kendi kendine irade
edemeyeceğine ve buna güç yetiremeyeceğine
göre, bu var oluş Allah’ın yaratmasıyla
gerçekleşmiş demektir.