You are on page 1of 16
Logi rong quia quanb bén ot ong "phudne mon" (sau Neg Mon, tang Minh Mang va Thigu Tri) lai kha hung di, du véinhi@u chi tiét nhu de doa, vay lung duong len gui géc va than rft dai... D6 la motloai-rOng chiu anh hudng nang ea Trung Hoa, it duge Vigt héa nhat, Hinh thie twong ty cting dude vé © cic e0t sOn son, nung. do khong ndi khdi, Iai e@ nude, may diém xuyét va che phi, 6 ce con of boi theo dong ‘nude Jén mmsng (rng cudn thiy) voi nét dn nét hign.. Khim cho, hinh thie, trang ti nay tr. nn sinh dong. Con nhigu biéu hign khic nia eta rng Hué, Kho. c6,thé diém 1a duge diy dit, Dudi tri@u Nguyen, tuy vdi sy d@ cao Nho wide, tuy vua Minh Mang da cho nguidi sang hoe 9p kién trie nghe thuét 6 kinh dO Trung Hoa, nhung ben canh mnhing ¥ nigm mOi nkdim d2 cag nha vua, thi con rong Hlué trong nbn thie eta ngudi Viet vin la mgt thin inh da dang, c6 mot phiip Ive vO bien 18i hoa phic con ngwi, ‘ng van 1a chi ngudn nude (@ tran dign king Khai Dinh) giin vos bau tri dly may, hot rude } bign dé lim mua dem lai cuge sng cho Adi. NO v4n,duge ngudi dung thoi gi gdm ning 161 chu mong v2 hy vong, cho nén, nhin chung, trit mgt s6 rOng co tinh fp ehé, e&n da s6 vin bigu hign mach suy tw va thdm my thiyen thdng. Nhat la di +i nhing ring dudi cde dang hoa than, thi r6 rang ©6 nhieu loai hon cae thai trude, nghiem chinh va dep. ‘Suy cho cuing, rong vin Bs tinh vat duge kinh trong, 4) Con Phung Hud Ngay tie diw thi tw chi, phung di wuft hién tr8n nhieu vien gach eS @ Hoa Lu bi ti thdF Ly, phung duoc cham n6i O thdnh dae cba mot vai dai dan lam, no ni bigu tuong cho hong hav. Tho! Ten, cht yéu nd duge Tim bang gm. Thi Lé so hua tim thily bong dang ca no. Chi ts thoi Mac trd di, 6 mdi xut ign thudng wyen, mang nib nghia Kile nhau, nhu gin wi baw ti, ed m ‘ri, vat cue thin Tinh... Vao thoi Nguyén, phung van it duge quan tam nhyt rong vi kin, Trong ede ‘bo ti Tinh cham tren di tich 0 Bic bd vit ed 6 Hué, phung bj "dn di trude su to 13n hone true 86 dong cia rng, n6 "khiém 6n" nép vao mot gor eae hove trong mat 6 nha, hin hau’ mdi gid mot vai tO chinh trong trang tri, nh } "mai" long dink trén ngai vang Hué, 9 mo Ty Dic, 0 mot s nhang an, 4 do tuong mo). Neubi ta nght ring, ddd ché dO quan chiy quan liéu & nude ta, ngudi cin bs ngag ea ngud dam ba hhoding yia eting it vai 10, cho nin phung it xuit Wien duo dang ¥icu tugue cia Mong hau hay phy nd. Digu nay ecng pha hop voi thoi Neuyén, trong ea aruong Khong 1p hoang hau. Trong khong khi d® eao Nho giio, dudi thi Nguyen, han. hia O mot v mang cham, phung trd thanh mot bidu tudng gin vor vi tru quan Dich hoc, n6 i v6 ‘con ln mhd dé trd thant ep "Thai am" - "Thigu duong’, di dai vii eI rong (That duong) vi roa nho (Thiéu Am)... song, mot ¥ nghia ima ngudi ta thang nghi toi 6 thoi Neuyén, chiu anh hudag nhieu eda Trung Hoa, fi phung xuit high gan voi sy ra di fla thanh nhiin, nhu mot mink quan hay mot anh hing nao dG, Phung, la mot biew fugng cia vé try, 14 bi trai, ¢O mat th mat Oi, mat ting, cdinh fa gid, chan twong a HAT HOA MAT NAM DIEN 63 trung cho aéi, duoi biéu tuong cho ely €6, du dOi due hanh, ling mang nan di. § nghia hw vay Khién biu tin 0 ngai ang Hué 6 phung, cing boi gin vi nhfn ti Nho giio loa: phung him thy dude st dung nbi@u trong nghe thust trang tri thot nay. Phung him thu thudng duge thé hign dang bay, mo ngam mot di 1va dat bude hom 8 pha didi co khi thay cho hdm sich lt 60 bat Iong kém siich, cOng c6 Ki la ‘mot eutin thu. Dai lua bude sch theo mot nat mem, khi dep r0i buOng hai dudi bay rhe sing ben, C6 dong tée phyng md r0ng cainh bay, chin dui dai howe dap bau trong miy. Co déng tée enh co inh md, phuong udn minh duyén ding nhu muén bay I6n lai. Co dong tde nw vita bay vila bude di... Noi chung do duge quan sat nhitu {ony tic eda loai chim, nén-ngh? nhan cham phung sinh dong hon rong. Tuy nhien, ben canh nhi@u con khé dep, eng Khong it con phung & Hué da bj sy chi phi cia tang lop tren (sau d6 Jnh hudng ra Bibe)"ma mang tinh dp ehé cia nghe thudt Trung Hoa, nhi@a khi tho cling, ci chi Ht eudng digu ted nén gai ge dén venh véo, vi Jong edn 19 tho vai chiée vust di nhu moi kigm, efe ngdn xde ra va mong quip Tai tyiu ly mt. Trong eich thé hign phung, nhieu khi bO phn no (nhit lad daw) che lip mot phiin bo phan kia, do la hign twong it gip 0 ee tdi trude. VE nguyen the tuo tic, phung phi c6 mo du hau, mat giot Ky te ti, ef in c6 vdy, tit mang va ‘Siu cu bay ra vai ba dil te chai luon sOng kh dai. Than phung nhw thin ga Khi thé tg 0. Kbi da trong my. Chan eb, dudi dim ba soi minh theo kiéu t6e chai, chiée mdi, chide nguge {rong sv ph6i hyp v6i dudng lugn cou than va ed, hode Ie thuge vao bef eye ela mang cham. D6 ta ahung ehige long duc dai lugn nh, voi dng song kidu xu0ng ef hai ban digm xuyét vai ba vay aon nhd ra, Chit sng audi 66 Iki ni len mot u tron, mhu duoi cong. Mot trong nhutig ¥ ng phung nhu con v3t ehd tinh té qua bau ta 0 trudng hop may 2 Nen eda phung thudng fa may cum, 66 khi my dim tn than. Dudi dai tea do phung ngim, thutng duge wéa mem tinh mot van xosin nu eum may nnd, phsi hop chat ehé wi cae cam may Khsie. Hinh thie dé nhu go cho phung mot site manh inh thigng nda (thoi Ly, phyng ngam ad, tung trung v8 con ehim d dat Phat, eo phap Iue v0 bien, bigt ging ve Ph@t php. ThOi Tran phung thudng ngiim van xo%n, fa con vat edt blk ud nbur chit we stim chop dem 16) mus thud gi6 hoa cho dai, Cae thoi say it nhi@u eXng e6.f nghia lin thiéng twin ty.) Néw nhw con phung Hug dui dang chim thuc, ¢6 nhieu con vugt ra ng thie dan da vi nét xa edch, thi nbting hoa thin eda phung dusi dang ely ed pl lai dim dim, don gidn, vui nhe, dep ean di, mang tinh Khii quit cao. Chung a thudiny gip: dao, lan, cae, miu dan... hoa phung. Téit ch eae ety co nay deu lly ede n du phung, trong do mat, m6, mang, dao dude thé bign kha 10, ce bd phan khae doi khi cit hoa vai qa nla. Con phung cing ngim nhanh I knae aude eh digu, chan cong la nhanh li v0i du Id tao mong, duoi nhieu khi Ta hoa qua (whut trong trudny hop Tyu, dao... 6 Suy cho cing c4e hoa than cia: phung, nhu ké tn, thudng 18 sin phim cia gii doom cudi thé kj XIX trd ve sau, thdi k-ma uy quybn eta tru dinh Nguyén bi suy sup vi tng lop Nho si da phfin nao thit thé hay da nh@p minh yao voi niin dan. BS eng lt dtu kign dé niu con ring cay e® phat trién. ) Con lan Hué: Vao thai Neuyén, con vat nay hau nhu chi mang tinh eh tuong trang. No Bsn pphdm cia tu duy lien tudng, dude hah thank 8 mdi thoi mot khée va ngiy eling ob nhieu loai thea su phat trién eta nghé thugt tao hinh. Newodi Viet thuivie nght rng ian fa con v9¢ tinh thieng dude du. nbap tir phuong Bac, cho nan i¢-ngutbiét phan bigt con ky va con lin li hai ging duc, efi etin'mot loi. KV) Hin 8a trd tha mot ti kkep dé ehi nhng con tho 4 chin mang tren than phitu bigu tughg, ma Khong mang bong dking cia mot con tha cv thé nao, Con long. mi, con nghé, con sfu, thm ehi ca Su ti hi eu... cong duge dng nhat voi fan. Nguti Trung Quée nin nhan ky Tan Ba sing linh vat gin gai voi su td n6.c6 mot suing & gida tri, tinh tinh ho higp, khOng Tam hai bat KE midt sinh link nao, Lan xuat hign ka bao higu sw ra di e%a minh chia hay thinh nin, Quan nigm neu tren it duge ngwi Viet twain tho ay dis Hue, cng nur} niu di tich kign trdc tren khap nude, Hin dé wd thinh mou lioh vot twong 46: ph bign, co nhigm vu ding O cia dén, cia md dui tu edeh con su df, cong hang lh tho ebau hai bén tinh dao, Trong trudng, hap nay, n6 Ke this it nhieu eta Tin thuoe thé kj XVII, chang ta o6 thé ké ra. doi “eu? di elu High Nnon hay 0 trudeTThé miéu, Hong mon eda lang Minh Mang, va mgt s6 lan dng dat 0. sin dign ‘Thai Hoa hay & vai King mo, dai didn cho uy guyen va cong W, giim sit long trang ‘hanh ci quai la ‘Dim qua vai con lin dudi dang cham tron dé thy bude dicta lin trén pha digu da duge aghé nhin sit ri theo mot efeh oan ho han (it nhieu ve. hinh thie va ¥ ghia) khign cho 6.6 tu cach 16 rét trong tép thé céc linh vat, no hoa. nhap voi BO eye euanxingeham, lam cho ming cham rd nén sinh dong hon, Dang phé bién va dign hinh d6 ft con Long Ma. Con vat nay thudng c6 mat d cic nhang an, trén bia, tren ce bie binh phong... Khi thi n6 cing di voi ring, phung, ria, Khi nd doi hi dd hay bf bulu, va fu ech doe than trong hinh thie dp noi idn ci Binh phong. Manh nia eta Long Ma. Vigt Nam of xuit high tis thé ky XVI (be tugng ei TraPhuong - Hai Phong) 101 thé ky XVAM,"con vat nay da quen thuge, (den Phi Da = Vinh Phi) va pho bign vao thé ky XIX,nhat fi'O Hué, Long Ma dude si teh ké tai Ja mot linh vat xudt hign tren song Hotng Ha, tit Moi yua Phee Hyy nd con gn voi vige wa Vo tri thay.. tren lung n6. mang Ha 6 (hin eta dong song), vi thé trong 190 inh ngubi ta thung thé hign nd Gi trén lung mot hinh. tm cant, cha bat qua bao ly hinh tron 4m dung. Trong hé thdng td inh nd edn mang nhieu ty ech khéic voi "Long ¢6 nghia la rng, tung bay Ken, ¢6 nghia la tung, edng hap velit kink tuyén, 65 chi v8 thai ian, "Mala ngua, chay ngang, €6 nghia la hodnh, hop voi vi tuyén, chi v8 khong gian. Long Ma nhu thé la vatsbidu ign chi-khi doc ngang cia ngudi anh hing, la su thdng nhat trong thé di dai ed ede cap pham tr khong thé phan chia, hnhu su hop nhdit eda khong gin vdi thoi gion... Trong su d¥ cao Nho gio, wi ting lop Nho si ngiy mot dong, long ma nhu mot bigu tudng dé noi vé Dich hoo, dé tugng trung cdi Thé (long) cba am ducng (kign, khon) vi edi Dung (ma) cia Am dung (kham, ly). ‘Trong to hinh, do gin voi su tich vua YS tr thoy, nén ong ma thuding due cham trong tw thé dang chay n6i tren song nude bac du. NO 6 dau rng vudH Fa, duoi bay v8 phia sau, dao mat kiéu rau ed tré thudng nh hai dao nhon dua rapa tude. Nguyen te thé high long ma thuding fa: dBu rng, than hudu, chan mong neva, véy cd, dudi bo... Tuy mhien véi ngubi Vigt, thi cfc ehi tet nhw ke tren’ khong dude {uf thd dy dd, doi khi long ma c6 than quit 10n So voi chan ngfn, i nhieu bOe 10 tinh dan gian, hay dudi bO Khong 6 Ara thay bing duot nays... Nin chung tong ma 1a mot con var tuy duge use hign nhieu, nung it Kigu dang, han nia lai Ht €6 hiém ‘ugng hoa than dudi inh thie ey cd, n6 fe win gai trong hain wide dan da. 4) Con ria Fuk La con vat it bien déi, wi ky XIX ra nha digg thé ign theo hai hudng, mot li qia don giin vi hinh thie gin nhit thyc, hai Ki 190 nén chi tie, voi chiée mai cham chim ede hinh Ive giée, hinh Vuong ken nhau, lung dot hom sich, hod cudn thu, thank guom, e@y but... Cong 6 rha di én ling 4d hinh bat Qui, han haw Ta mot 9 hinh "ae tha, 6 trufng hop niy no mang tén "Thin quy lac thir, do 1a div higu bit ngudn ts Kinh Dich (lac thu: du higu tugng trung cho fim ducmg, dng tinh, bigh dich. mot nn ting eba va try quan Dong phudng). Bigu twong mudn thud mi ra thudag mang’ theo’ ld 'sybeA Vang, cho!nen nb dune doi bia, ti thé kj XVI, hdr 8 ThE AY NIX, rha edn -duoe doi hye, dé tro thank mot hop thé tuong trung cho su trudng ta va it mhi@u cho su ea quy nt, ‘rong t40 hinh, sy hoa thin eta ris thudng duge thé bien kha phd bién. dudi dang hoa la sen, doi Khi cong co dudi dang hoa li khac. Nauti ta di thiy 0 nghe thuat Hog (nbang dn "Thé Miéu) mot chiée 1d sen Gp xubng voi mot khong mép li luda song venh lén, tt ch6 ven d6 mot dhu ria chut raha en te vay: my ehiee mong, 446 ky mgt h6a than hodn chink cia aa, Xung quant loa ria mo, iy thudng dion xuyet en vi mot SO ely eB KhA€ nhu dj tan moe tren di, ROE thay vin sng ‘nude. Trong cach to tic, con ria tuy nha dking boi tren nude, nhumy ot chi ge cba 16 du duge n6i r6, khOng bj che Khullt, cong nhur f trudhg hap cba long ma, n6 dude de len trén nen dong inde, va bao wd cong dudi hinh thie ohin-nghieng Con rt ki sen khong phi chi e0 rigng d Hug, n6 etng da xa hign 0 nbieu not wen da Bae, di b9t li 0 ce: vir trang tri cba toa "Tén Gude" chia BOF Khe (Ha Tay), wud 66 hop nay ra Ia Id sen doi con hae dudi dang hoa sen h6a, hay ngude lai. Trong nhitng hinh thie hoa la héa d6, con ria voi dong tée kha vui va sinh dong, ming phun dai nude, thudng dat duge higu qua cao v8 nghe thug, 6 dat bic, trong trang tei 6 Khi ca mang cham cht e6 ria, hoje rh dot hac, tht 8 Hué hign tugng ny it phé bign, roa thudag duge cham néi trong he thong ti Tinh, Khong idn, & mot vi ti Khiém tén phia dudi hode phia sau, ‘Tuy nbién, khong phéi lic nao bén con linh vat may cong egp ke ben nhau va mang mot than phan. ngang ohau. Vao du thé ky XIX ngudi ta chi thy thé hien bo Pena phung, cing nhibu khi b0,ba rng ~ phung © in, ft nhidu roa bi,col [acon yar ‘aing am tinh, roe dudi nude, thin phan hen ha. (tinh chit ing ep), dOi khi,n6 bi sin voi sy dim 6 (inh hudag quan nigm cia Trung Hoa)... Cho nen. tren mp thuat Hlué it gp dude bo ti inh 8 dui thai Gia Long, Minh Mang, mje da cong dati thi 40 ti Linh da duge cham tong doi phé bién tren, dit Ba. (dink Yen Dong - Quing Ninh, 1804) Tt d9i Ty Due wr di, & Hué, con roa mdi dan dan duge ph tvién. Nhin chung, ké ci 0 dat Bac, trong bo «dlink ra0 hin, ria thudng-mang,than phan kem si nh. ©) Hé pho La con vat eda huyen thowi, co mgt sust vang «Tay A wi Dong. A, ps bién & An Dé, Trung Hoa vi Dong Nam A, Ngudi Trung Hoa coi H6 phi la mat thit qly on, Hkh 96 dase gin ws du Tan, eon ngudi Vgt vi nhitu ev din Dang Nam ‘in th 9 ong vige eno i, di hind ng HS Ph dng ht tg Hoyt tholi ké pling: - Tir du tranh gida thign va de duge biéy hign thanh euoe chign tranh gida hai lye lugng siéu link: Than vi Quj- Mudn thing, ede than pha tim due bat thude trudng sinh trong vige Khudy bién sta, Két qua Khi c6 bit thude, cfc thlin ehia nhaw wing, mot con qiy ding Yn trong hang ng cic thin cing uchg dude ‘mot ngum. Thin mat tring va mat wi phat hién duge, guy bj chém lam doi, nhung do da uéng thuGe tring siph nen n6 khong chet vi nia trén ted thanh H6 pha (Rahw), nila dui thanh Ké do (Ketu). Cam gid sy phat ge eta thin mat trang vit ana tr nnén H6 phat luOn tim eich nuét hai vat thé my, Khign cho tri dat thinh thodng bi AL thyo'vA nguye thyes"MGt quan niém con ‘dong laid mhiew ew dan DongeNam A las Néu HG’ phi nude et mar tang (mguyer thas to’ pn) th nary ao dE mt mea, 446i, kEm, loan lac; nung: new n6 Khong mut dude mi phil oe ra (nguyée thus mot phiin) thi nam do duge mia to. Chink ti stich nu vay, ma. HG phi nha mt tring {24 tnd thaph mot ta chinh trong tang ti Viet va. nhi@u ey dary Dong Nam A. Hinh tong nay dude thé hign doi dang mot quai vit ehi e6 du va hai tay dang ngdm mot vvanh tron, Hé Pha Judn duge nhin tis phia ehinh din) wii hinh thie mat su tiv’ ede chi it cia mat dau rOng. Céic bo phén ef thanh d2u khde, chy gb gh dé nbsin moh a1 sw hung du. Oat Bae, H6 phir da tim thay tir thé kj XI, tren vai do tuong Kim Cang (chia Long Dot - Narn Ha). Thai Lé so gia doen anh hudng nang ne van hoa Trung Hoa thi hinh nh n6 lai rit hiém thay: Nhung ngay ti thdi Mae gia doa dau-ciia righ thuat, dain da phét trign, thi H6 pha xudt hign nhieu, duéi dang eon dom gin, Khai quét, chi gom ¢6, khuon mat - cong nhu thoi Ly n6 chua 6 tay ya. ngim mat trang, Cic chi tit gin v6i H6 phn duge them thét din va hodn ehinh dui teu Neuyén. Nhin chung thi H6 phi Hué cing cing mot dang voi Hé phi dit Bae, song trong niu truding hop, H6' ph: dat Bac c0/ nét to che hon, dao it hon nén phiin nao it nét de hoa hon. Trd lai con Hi phi. xt! Hue, thong thuding n6 €6 lop tée, phan each Bu, moe len d phia tren, in ngdn WH, tai tht, sting nai hai ehae nein hay dai theo bd eye, mat tron Ibi soi moi, dao mat xost hign (Arde thé ky XVII thudnE khong c6) ‘oi hinh thule nh rau ca tre. Migng ngim mot vanh tring, cong e6 khi la phan dudi hii HS, hay phuin ra mor ta (c6ckhi f0i ba) €6 bong etc. Cé€ hinh thde nay déu thdng inhdt mot ¥ nghia gin wi vige cu’ phic (HG pho phun ra hoa ete cing da gap nhieu 8 to hinh cia ngudi Kho me Nam bo, nhieu Khi ching thy c& ba hinh thie ké tren {8x Bac), Doi chan H6 phi 1dn khujnb rOng fa hai ben, ese mong bau vao may: NEn cia H6 pha thudng la my cum ken nhau, Trong tao hin 0. Hué, H6 phi e6 Khi dude thé hign riéng 18 voi hinh thie mp chée nhu trudng hop dap ni d, dau, Ni, hoge dong trong cdc khung Ken voi rong phung trén nhang én, khi 0 gitia trin bia, Khi O git phiin da. cd bE bid hay nhang an... Thudng no chigm i tH wing thn, hode thé hign dong dao ve s6 lugng trong mot mat nhiBu 6 hoe. Nhieu khi'n6 thay mat trang ‘rong trvdhg hop roiig edi h6 pha, Cang c6 Ki nd duge hoa than dudi dani van odin, dé nhu’nhap minh vid vi Iue Muong ei Wau tdi (lang Gia Long...) 6 at Hug, cong nhu nhieu noi tre dat Bae, Hépht 6 lie da txd thanh eon ‘Thao ‘thigt kigu ‘Trung Eloa, ma ro ret thudng thfly 0 goe be bin, cong e6 ki @ edie eon dém (con bo) dud nhing gia dd, dudi "ke". Dac diém 19 rét vé tg0 hinh eta Thao thiét thudng théy duge cham day dd theo each nhin chinh din, nhung néu vin khong thay {6c nhin ma che di mot nis, thi nda a gy cho ta cim gife nbin nghigng. 9) Vai tn ve pigs ‘Thong thudng trong mg thud Hug, ngoai ta lob, thi mtg link duge {né hign hon so v6i x Bae. Trong nhng con di xu hign, nd 18m e6 gia, eva mot ‘i lod Khde-nia.. ching thudng gin nhiéw wi yéu 16 cau phude. Con gio xute hie 8 cf! cAnh eid, 8 y midi. didi dar nedin hd phude, hoge ‘ngUdi fa cham nm con dé thé hign Nga Phude (Phisde, Loc, Tho, Khang, Ninh) =-Ve hhinh thie, giot duge fam gin vOi thue mhung cdinh thuving mah va dai hon, daw eh

You might also like