Godine 1166.

Stefan Nemanja je postao veliki srpski upan preuzevi vlast od

brata Tihomira. Znatno je proirio teritoriju svoje drave iz planinskih predjela
Rasa u dvije velike doline moravsku i kosovsko-metohijsku. Vaspitan na
irilometodijevskoj tradiciji, organizaciju narodnog ivota zasnovao je na
temeljima dravnosti koja je dola odakle i prvouitelji srpski irilo i Metodije,
iz Vizantije. U njegovo vrijeme bila je jaka knjievno-prepisivaka djelatnost
Zetsko-humske kole srpske pismenosti, iji su se tekstovi samo nadovezivali
na ve postojeu literarnu tradiciju iz prethodnih vijekova. Zajedno su postali
osnova srpske knjievnosti srednjeg vijeka i lektira prvih srpskih pisaca,
sinova velikog upana svetoga Save i Stefana Prvovjenanog
Period u istoriji Srba od djelovanja uenika sv. irila i Metodija u 9. i 10. vijeku
do pojave velikog upana srpskog Stefana Nemanje u 12. vijeku, prilino je
maglovit. Mnogo je toga nepoznatog u tadanjim politikim, drutvenim i
dravnim prilikama. To je period neprekidnog vojnog sukobljavanja sa
Vizantijom, ali i njenog neprekidnog unutranjeg, duhovnog oslobaanja Srba
od starih tekovina paganstva. U to doba nije postojala samostalna srpska
drava, nego je narod bio formiran u manjim jedinicama, kneevinama ili
upama, sa manjom ili veom nezavisnou u odnosu na vizantijske careve.
Najraniji poznati naziv za vladarsku ast bio je knez, u Duklji Zeti (dananja
Crna Gora) kralj, a u Rakoj (Srbija) veliki upan.
U poetku su strani izvori zemlju naseljenu Srbima zvali Sklavinija, Sklovinija,
Sklavenija, a u 14. vijeku vizantijski pisci su je redovno zvali Servija. Kad je
Ras postao njen glavni grad, drava se poela nazivati i Rakom, dok se
dananji naziv Srbija u srednjovjekovnim knjievnim spomenicima pominje
svega tri puta najranije u Slubi svetom Savi. Druge dvije srednjovjekovne
srpske drave, koje su i same bivale u zajednici sa Srbijom, ponijele su imena
po rijekama Zeta (danaa Crna Gora) i Bosna.
Porijeklo samog etnonima Srb nije do kraja poznat. U izumrlom i jednom od
najstarijih jezika svijeta iz grupe indoiranskih jezika, kojima pripada i srpski
sanskritu, Srb znai dobronamjernik i prijatelj.

VELIKI UPAN STEFAN NEMANJA

Veliki upan Stefan Nemanja, rodonaelnik potonje srpske kraljevske dinastije
po njemu nazvane nemanjikom, rodio se u Ribnici, blizu dananje Podgorice.
Bio je krten po rimokatolikom obredu, a po povratku njegovog oca Zavide u
Raku ponovo je krten prema pravoslavnoj slubi u crkvi sv. Petra i Pavla u
Rasu. Porijeklom iz vladarske porodice, godine 1166. Nemanja je i sam postao
veliki upan preuzevi vlast od brata Tihomira. Znatno je proirio teritoriju
svoje drave iz planinskih predjela Rasa u dvije velike doline moravsku i
kosovsko-metohijsku.

Sauvano je u nekim opisima stranaca da je Stefan Nemanja bio vrlo visok,

naoit ovjek i da je svojom pojavom izazivao divljenje. Za Srbe srednjeg
vijeka, uopte, vailo je da su bili visoki, krupni, stasiti, uglavnom plavosmee
boje kose i plavih oiju. S vremenom se kod njih poela javljati crna boja u
puti, i to kao posljedica kasnijih osvajanja srpskih vladara i intenzivnijeg
mijeanja Srba sa drugim narodima Grcima, Vlasima, Sasima, Arbanasima i
drugima.
Veliki upan Stefan Nemanja uinio je pravoslavlje dravnom vjerom, otro se
borio za ouvanje prave vjere meu narodom i estoko proganjao bogumilsku
jeres, koja je tada rovaila po Srbiji. Vaspitan na irilometodijevskoj tradiciji,
organizaciju narodnog ivota zasnovao je na temeljima dravnosti koja je
dola odakle i prvouitelji srpski irilo i Metodije iz Vizantije.
Nemanja se na Blagovijesti 1196. godine odrekao prijestola u korist svog
srednjeg sina, Stefana, i zamonaio se u istoj crkvi gdje je drugi put krten. U
svom domu odnjihao je mnogo djece, od kojih je najmlae dijete, Rastko,
krenulo jo iz rane mladosti putem monakog podviga i postalo najvee ime
meu Srbima sveti Sava. Svetom Savi se u asketskom podvigu na Svetoj
gori ubrzo nakon postrizavanja u monake rize pridruio i otac, sada ve
monah Simeon. Od njihovog dolaska na Atos kree novo doba u istoriji
srpskog naroda, njegove crkve i knjievnosti, koje e donijeti Crkvi
autokefalnost, dravi kult svetorodne dinastije Nemanjia, a knjievnosti
autentinost u odnosu na vizantijske uzore. Veliki upan Stefan Nemanja,
docnije kanonizovan za svetitelja kao sveti Simeon Mirotoivi, upokojio se
1200. godine u svojoj svetogorskoj zadubini manastiru Hilandar.

ZEMLJA VELIKOG UPANA

Srbija je u srednjem vijeku bila zemlja umovita, brdovita, puna rijeka,
planinskih potoka i rijetko naseljena. Broj njenih stanovnika tokom cijelog
srednjeg vijeka ostao je do dan-danas nepoznat. Bila je bogata stokom,
mlijekom, mesom, sirom, medom, voskom, itom i vinom. Sela su bila
zemljoradnika i stoarska i svako je imalo svog starjeinu. U seoskim
kuama bilo je preteno sedam do dvanaest odraslih mukaraca. To su bile
tzv. zadruge, velike i dobro ureene porodine zajednice, koje su se sve
doskora uvale u Srba. Kue su uglavnom pravljene od drveta, a kamenih
zgrada bilo je samo u gradovima Boke Kotorske i naroito u Dubrovniku.
Administrativno je zemlja bila podijeljena na upe, ija su sjedita i utvrenja
bili gradovi. Grad se, kako u to doba, tako i kasnije kroz srednji vijek, dizao na
uzvienju ograenom prirodnim preprekama, poput rijeka i litica, koje su
oteavale pristup neprijatelju. Zidanje i uvanje grada bilo je obaveza ljudi
koji su ivjeli u njemu. Van gradskih zidina bila su naselja podgraa, gdje su

se obino nalazila trgovita i pijace.

Dvor velikog upana Stefana Nemanje nije sauvan, kao to to, uostalom, nije
nijedan srpski dvor i kao to to jeste skoro svaka crkva zadubina. Velika
srpska knjievnica Isidora Sekuli je to izrazila rijeima: Mi Srbi dvorova
nemamo iz prolosti, ali crkvama i manastirima smo zasijani. Crkva i manastir
su bili isto to i kua vladaru i obaninu, i pismenom i nepismenom, i junaku i
obinom ovjeku.

KNJIEVNO NASLJEE U NOVOJ SRPSKOJ DRAVI

Poslije smrti vizantijskog cara Manojla III Komnina, 1180. godine, poinje da
slabi politiki pritisak iz Vizantije, a postaje sve jai duhovni i kulturni uticaj.
Period 1012. vijeka na slovenskom jugu se obino naziva epohom recepcije
vizantijske kulture, kada se postavljaju temelji knjievnosti koju e Srbi imati
za svoje literarno nasljee kroz cijeli srednji vijek. Nakon uspostavljanja
bogosluenja na domaem jeziku u 9. vijeku, intenzivno se na starosrpski
prevode djela vizantijske crkvene poezije i proze, najbitniji spisi Otaca Crkve
iz svih prethodnih vijekova istorije Crkve, ali i beletristika literatura,
popularna meu tadanjim evropskim uenim svijetom. Knjige su od tada sve
do sredine 14. vijeka pisane na pergamentu, a poev od druge polovine 13.
vijeka i na hartiji.
U itiju sv. Metodija stoji da su jo on i irilo preveli Psaltir, Jevanelja,
Apostol, Liturgiju sv. Jovana Zlatoustog i najpotrebnije molitve za jutarnje i
veernje bogosluenje. Prve rijei prevedene na novostvoreni knjievni jezik
Slovena bile su rijei sa poetka Jevanelja po apostolu Jovanu: Iskoni bje
slovo, u Vukovom prevodu: U poetku bjee rije, odnosno U poetku bi
Logos, po najnovijem prevodu Sinoda Srpske pravoslavne crkve.

PRVI SRPSKI PISCI

Tradicija prevoenja sa grkog i ireg knjievnog djelanja nije prekidana ni u
narednim vijekovima. Iako je pisarska i prepisivaka djelatnost bila jaka, ovu
epohu generalno karakterie odsustvo veeg broja junoslovenskih rukopisa.
Skoro se nita od knjievnih spomenika iz perioda 10. i 11. vijeka nije
sauvalo, mada se zna da su se tekstovi prve srpske kole pismenosti
zetsko-humske samo nadovezali na ve postojeu knjievnu tradiciju.
Svi ti tekstovi zajedno su postali osnova srpske knjievnosti srednjeg vijeka i
lektira prvih srpskih pisaca, svetoga Save i njegovog brata Stefana
Prvovjenanog. Njihova djela svjedoe ne samo o knjievnoj umjenosti i
talentu autora, o vremenu u kojem su nastajala nego i o bogatim i

prebogatim bibliotekama, koje su njihovi roditelji imali na svom dvoru i na

kojima su sveti Sava i Stefan Prvovjenani bili obrazovani i vaspitavani.

PROUAVANJE I KARAKTER SRPSKE KNJIEVNOSTI SREDNJEG VIJEKA

Veza izmeu knjievnosti i ivota ljudi danas nije ba tako jaka i direktna kao
to je bila u srednjem vijeku. Pisana rije, bar u veini sluajeva, nema tu
snagu i egzistencijalan karakter kakav je ranije imala. Ba zbog toga to je u
svom bogoslubenom ritmu bila usko vezana za ivot vjernog naroda
Pravoslavne crkve, dugo se smatralo da srpska srednjovjekovna knjievnost
nema gotovo nikakvih umjetnikih vrijednosti. Kao da se zaboravljalo da je to
bila duhovna literatura, ozbiljna, misaona, etika, koja je postavljala sutinska
pitanja ovjekove egzistencije i na njih davala valjane odgovore vaspitavajui
tako generacije kroz dugi niz vijekova
Fenomen knjievnosti postoji poput fenomena svih ostalih umjetnosti kao
ljudsko djelatno i stvaralako ostvarenje koje kreacijom i umjetnikom
imaginacijom bie ovjeka i ivot sam prelamaju kroz boju, jezik, ton, sliku.
Medijum knjievnosti je pisana rije i ve hiljade generacija ljudi na Zemlji nju
svojim jezikom oblikuju, kleu i bruse stvarajui velika ili manje velika djela
svjetske knjievnosti. Paralelno sa knjievnou postoji i samo po sebi se
prirodno namee jedno miljenje i promiljanje o tom fenomenu knjievnosti,
a to je tzv. knjievna poetika.
Po danas poznatim podacima, knjievnost i samu umjetnost kao predmet
malo ozbiljnijeg filozofskog promiljanja prva je poela da obrauje misao
grkog filozofa Platona. Za Platona umjetnost je bila ogledalo stvarnosti, a
docnije se iza njega stvorilo niz tumaenja fenomena umjetnosti i
knjievnosti. Ona su bila razliita od filozofa do filozofa, od pjesnika i pisca do
naunika i dravnika. S vremenom su se njihova znanja i saznanja
sistematizovala i formirala ono to danas zovemo naukom o knjievnosti.
Srpska srednjovjekovna knjievnost i umjetnost nisu posjedovale nikakvu
posebnu, a pogotovo ne neku razraenu poetiku teoriju. Nisu postojali spisi
koji su objanjavali kako nastaje pisani tekst, kakve su njegove glavne
odrednice i karakteristike, niti je kao danas postojala podjela na vrste,
anrove i rodove. Ipak, poetika je postojala samim tim to je postojala
knjievnost, ali ona nije nije bila formulisana u vidu nekih teorijskih sistema,
nego direktno sadrana u samim djelima srednjovjekovnih pisaca.

KARAKTER SREDNJOVJEKOVNE KNJIEVNOSTI

Srpska srednjovjekovna knjievnost je bila usko povezana sa ivotom ljudi i

imala je egzistencijalan karakter. To je prevashodno bila bogoslubena

literatura, itana i pjevana u crkvama, po manastirskim trpezarijama i
kelijama, po kuama kolovanih i pismenih ljudi. Prosti narod se jo od tada
skupljao u crkvama i manastirima, odakle je upijao mudrosti iz rijei
Jevanelja, molitava, propovijedi i na njima gradio svoje duhovne vrijednosti.
U crkvama i manastirskim trpezarijama itala su se i itija svetitelja, kao
svjedoanstva istinskog hrianskog ivota tih velikih ljudi. Ona su bivala
primjer svima koji su kao sveti kretali istim putem duhovnog ivljenja i zato su
u krajnjoj nakani i pisana. Nerijetka su zbog toga direktna obraanja autora
itija itaocu, odnosno sluaocu, na to se i nailazi u Uvodu jednog od prvih
djela stare srpske knjievnosti Hilandarske povelje Stefana Prvovjenanog.
Na njenom poetku prvi srpski kralj i sin velikog upana Stefana Nemanje
veli: Doite, o hristoljupci, i vidite kako se na nama zemnim otkrila dubina
Boijeg milosra! Onaj koji od sazdanja svega svijeta miluje pali rod ljudski,
milosrem Svetog svojega Duha, unaprijed objavljivae prorokim ustima ono
to e biti, kao to ree prorok 'Rijeju Gospodnjom nebesa se utvrdie i u
dahu usta Njegovih sva je sila njihova'.
Veza izmeu knjievnosti i ivota ljudi danas nije ba tako jaka i direktna kao
to je bila u srednjem vijeku. Pisana rije, bar u veini sluajeva, nema tu
snagu i duboko egzistencijalan karakter kakav je ranije imala. Ba zbog toga
to je u svom bogoslubenom ritmu bila usko vezana za ivot vjernog naroda
Pravoslavne crkve, dugo se smatralo da srpska srednjovjekovna knjievnost
nema gotovo nikakvih umjetnikih vrijednosti. Kao da se zaboravljalo da je to
bila duhovna literatura, ozbiljna, misaona, etika, koja je postavljala sutinska
pitanja ovjekove egzistencije i na njih davala valjane odgovore vaspitavajui
tako generacije kroz dugi niz vijekova

CILJ STARE KNJIEVNOSTI

Stari nai knjievnici ostavili su vrlo malo svjedoanstava o poimanju i
nastanku knjievnog djela, te zato njihovi pojedinani i tek mjestimini
nagovjetaji imaju neocjenjivu vrijednost i ine znaajan prilog staroj poetici.
Oni su govorili kako svoju rije ne upravljaju u razum, ve vie ele da upale
due italaca ili slualaca. Njihove hvale svetiteljima nisu tu da bi same
svetitelje inili boljima, jer to njima ionako ne treba, nego da sluaoca k
revnosti podiu i slinoj tenji upravljaju.
Sljedujui vizantijskim uzorima, pisci nisu pisali po svom linom prohtjevu,
nego po posluanju. Od duhovnog starjeine bilo bi im naloeno da po svom
od Boga datom daru sastave slubu ili itije i tako dostojno proslave vladara,
muenika ili podvinika koji se posvetio.
Autorsko naelo, karakteristino za svu potonju, kao i nau savremenu

knjievnost, ovdje je negirano. Rijetko kad bi se ispod teksta nalazio potpis

pisca, kao to se ni ispod ikone ili freske gotovo nikad nije nalazilo ime
ikonopisca. A i oni koji su ostavljali svoja imena bivali su podjednako skrueni
kao i oni koji to nisu radili. Stalno su navodili u tekstu svoju skudoumnost i
nedostatak rijei da valjano ispune postavljeni im zadatak.

ITALAKI I STVARALKI AKT

Sam akt stvaranja ima sveteniki, religiozni karakter. Pisanje je shvaeno
kao podvig, veliki i svet, ali podvig koji je podrazumijevao saobraavanje
pisca idealima svoje knjievnosti. On je svjestan odgovornosti koju nosi
njegova rije, sluana, a potom i prepriavana meu ljudima. Uglavnom su svi
knjievnici bili monasi ili ljudi jako bliski Crkvi, pa su se, kao i za svaki drugi
ozbiljniji posao, postom i molitvom pripremali za rad. Iako su se tako duhovno
proiavali i samu pisanu rije oslobaali nepotrebnih natruha, stari pisci su
stalno u trepetu da njihovo kazivanje ne bude nepotpuno i samosvojno
umovanje. Zato se nerijetko direktno u molitvi obraaju Gospodu, potom i
itaocu, da ih kako udostoje svoje milosti.
Akt itanja, odnosno sluanja, takoe nije bio banalan in, nego sveanost i
liturgijski praznik. U velikoj pobonosti i najveoj panji itaju se i sluaju rijei
stare knjievnosti i postaju u jezik ovaploena komunikacija sa, kako su
srednjovjekovni ljudi osjeali, najveim prijateljem ljudi sa Bogom.

HORIZONTALNA I VERTIKALNA PODJELA STARE SRPSKE KNJIEVNOSTIi

Radi lakeg prouavanja danas se knjievnost srednjeg vijeka sistematizuje u
dva pravca: horizontalno kroz anrove, knjievne forme u kojima je
nastajala, i vertikalno kroz vremenske periode kad je stvarana. anrovske
podjele su jasne kad su u pitanju neke osnovne forme karakteristine za to
doba: itije, sluba, povelja, a uslovne u veini ostalih sluajeva. Naime,
uglavnom ne postoji jasna granica izmeu proznog i poetskog oblika govora
uproeno reeno izmeu prie i pjesme. Popularni anr pohvale, recimo,
molitve ili plaa svojevrsne knjievne tubalice, tipini su primjeri za ovo.
Za lirske, emotivne, osjeajne tonove osnovna knjievna i molitvena
inspiracija su bili starozavjetni Psalmi cara Davida, za koje sveti Sava Srpski u
Ustavu za dranje Psaltira veli: Psaltir bo se ne konaet se nikolie "Psaltir
nikada ne prestaje". U svim proznim, pripovjednim strukturama osnovni
temelji za graenje prie su savremeni dogaaji i doivljaji linosti iz djela,
postavljeni u ravan zajedno sa zbivanjima iz Starog i Novog zavjeta.
Po vremenskim periodima stara srpska knjievnost se moe razliito

klasifikovati. Uglavnom se u obzir uzimaju istorijski i kulturni inioci koji su se

mogli nekako odraziti i na knjievnost. Takvo je npr. bilo krunisanje prvog
srpskog kralja, potom porast monatva i literarnog uticaja iz Hilandara u 13.
vijeku, upokojenje svetog Save, proglaenje Duana za cara, Kosovska bitka i
slino. Svi ti dogaaji su bitni utoliko to donekle objedinjuju djela jedne
epohe i koncetriu ih oko jednog ili dva tematska arita. Tako se u
prouavanjima knjievnosti djelima pisaca lake pristupa i ona se donekle
tumae uzimajui u obzir kontekst epohe u kojoj su nastajala.

STEFAN PRVOVENANI, IVOT I DJELO

Godine 1196. veliki srpski upan Stefan Nemanja na Blagovijesti se odrekao
prijestola u korist svog srednjeg sina Stefana. Dobivi od pape Honorija III
krunu 1216. i 1219. krunisanjem od strane prvog arhiepiskopa srpskog i
njegovog brata sv. Save, Stefan Nemanji je postao prvi srpski kralj. Od tada
je srpska zemlja kraljevina i po blagoslovu vaseljenskog patrijarha Srpska
crkva arhiepiskopija i nezavisna, autokefalna u odnosu na Grku pravoslavnu
crkvu.
Iako uloga zaetnika osamostaljene srpske knjievnosti trinaestog vijeka
pripada tvorcu i prvom arhiepiskopu samostalne Srpske crkve sv. Savi, Stefan
Prvovjenani je po mnogo emu pretea u ovim knjievnim poecima. On je
napisao prvo vizantijsko opirno itije u staroj srpskoj knjievnosti, itije
Svetog Simeona, i ostavio iza sebe napisana jo dva srednjovjekovna djela
Mljetsku i Hilandarsku povelju.
Godine 1196. veliki srpski upan Stefan Nemanja na Blagovijesti se odrekao
prijestola u korist svog srednjeg sina Stefana. Stariji sin Vukan dobio je na
upravu Zetu sa Trebinjem, a najmlai sin Rastko, poslije kratkotrajnog
vladanja u Zahumlju, zamonaio se u manastiru sv. Pantelejmona na Svetoj
gori i tamo ostao kao monah Sava. Stefan Nemanji se enio tri puta. Prvi put
Evdokijom, kerkom vizantijskog cara Alekseja III Anela, potom nepoznatom
majkom kraljevia Vladislava i Predislava i trei put Anom, unukom mletakog
duda Enrika Dandola. Sukobljavao se sa bratom Vukanom skoro od samog
poetka svoje vladavine, da bi ga u zimu 1207, za vrijeme prenoenja motiju
njihovog oca iz Hilandara u Studenicu, s njim konano izmirio sv. Sava.
Stefan Nemanji je postao prvi srpski kralj dobivi od pape Honorija III krunu
1216, a 1219. ga je krunisao i prvi arhiepiskop srpski i brat mu Sava, te je
zato nazvan Prvovjenani. Od tada je srpska zemlja kraljevina i po blagoslovu
vaseljenskog patrijarha Srpska crkva arhiepiskopija i nezavisna, autokefalna,
u odnosu na Grku pravoslavnu crkvu.
Na samrti je Stefana zamonaio njegov brat i on je umro kao monah Simeon

24. 9. 1228. godine.

IZGLED SRPSKOG VLADARA

Ve od prvog srpskog kralja Stefana Prvovjenanog moe se na portretima
vladara vidjeti kakva je bila kruna koju su nosili. To je zlatni obru izgledom
najblii vizantijskom sevastokratorskom vijencu zvanom stematogorion, na
ijem se prednjem dijelu nalazi ploica, a sa obrua se pored uiju sputa po
niska bisera. S vremenom su se krune mijenjale i presvlaile kapom od meke
materije, na koju je stavljano drago kamenje, ili je preko obrua iao jo jedan
takav do sredine glave, takoe ukraen dragim kamenom.
Odjea kraljeva je bila ivena od skupocjenih materijala, svile i kadife,
raskono i prebogato ukraavana draguljima, biserima, vezom sa raznim
dezenima i arama sa motivima ivotinja, biljaka i naroito esto orlova. Uz
kraljevsku haljinu bagrenicu ili rlenicu izgled kralja je krasio ma,
potom tzv. ezlo, skiptar ili vladarski tap i jedan mali svitak, akokija, koja
simboino prikazuje vladara kao uvara Boijeg zakona.

KNIEVNO DJELO STEFANA PRVOVENANOG I ANR SREDNJOVJEKOVNIH

POVELJA
Iza Stefana Prvovjenanog od knjievnih djela ostala je Hilandarska povelja,
Mljetska povelja i itije Sv. Simeona iz 1216. godine. Povelje su u srednjem
vijeku obino bile darodavnice manastirima ili kome drugom, a nekad su bile i
vid prepiske meu vladarima. Status zasebnog knjievnog anra u Srba one
su dobile zahvaljujui tzv. arengama, njihovim uvodnim dijelovima
karakteristinim samo za srpsku knjievnost. U arengama vladar uglavnom
iznosi u jednom finom emotivnom tonu zato hoe da nekom pokloni neto i
jo eventualno ispovijeda itaocima i sluaocima poneki segment iz svog
linog ivota.
Stare srpske povelje, kao uostalom i gotovo cjelokupna knjievnost, poinju
prepriavanjem, parafrazom starozavjetne Prve Mojsijeve knjige Knjige
Postanja. Taj karakteristini poetak u srednjovjekovnoj knjievnosti zbog
svoje este upotrebe dobija status opteg mjesta. Nabrajanjem stvari koje su
se desile na samom poetku istorije ovog svijeta i ljudkog roda, pisac uvodi
itaoca u jednu novu dimenziju biblijsko-hrianskog istorizma, koja je po
svojoj sutini nadvremena. Prikazana stvarnost je tu ira od one u kojoj ivi
junak. Ona je poela davno prije njegovog roenja, jo u periodu nastanka
svega postojeeg, a svoje razrjeenje ima tek u budunosti i Drugom dolasku
Hristovom. Vrijeme je tako u knjievnom djelu prevazieno, to gotovo svim

anrovima srpske srednjovjekovne knjievnosti daje jedan vid otvorene

forme. Nikad nije sve reeno do kraja i sa svakim novim itanjem i
saivljavanjem itaoca sa dramom junaka tekst uvijek dobija jednu novu
svjeinu ponovnog oivljavanja istina koje su svojim ivotom svjedoili
srednjovjekovni junaci.

SLIKA SVETE GORE U HILANDARSKOJ POVELJI PRVOVENANOG

Prvi dio Hilandarske povelje Prvovjenanog ima jedan naroit dio, na kojem se
vrlo dobro mogu izuiti elementi vizantijske estetike tog vremena u srpskoj
interpretaciji. To je alegorija o dolasku sv. Simeona na Svetu goru preko slike
jedne livade i na njoj drveta, ptice, lia, cvjetova i plodova. Veli se tu za sv.
Simeona kako ovaj milju bjee uznesen i eljae kao da stoji na visokom
mjestu u proljeno vrijeme, u veselom danu, to jest sunanom i ugleda
izdaleka ravnu livadu, krasnu izgledom, lijepu stvorenjem, a usred nje stajae
drvo divno, okruglasto granama, gusto liem, preukraeno cvjetovima i puno
ploda, prijatan miris isputajui. A usred drveta ugnijezdila se bijae ptica
slatkoglasna, krotka u sjedenju, tiha u pjesmama, vesela u cvrkutanju, jasna u
aputanju, jedna od mudrih ptica ljubavi i slatko njegovo dijete, koje je
nekada meni bilo vezom roenja brat, zvani Sava monah...
Svi ovi elementi slike Sv. gore nalaze se i na jako stilizovanim opisima raja u
minijaturnom slikarstvu. Poreenje sv. Save sa rajskom pticom jo jae vezuje
tekst povelje za srpsku umjetnost, i to direktno skulpturu rajske ptice na ulazu
u Bogorodiinu crkvu studenikog manastira.

ANR ITIJA U STAROJ SRPSKOJ KNJIEVNOSTI

itije je biografija linosti jednog svetitelja vladara, podvinika, muenika,
koja se prema pravoj istorijskoj biografiji odnosi otprilike kao ikona prema
realistikom portretu. U pitanju je princip obrnute perspektive ne gleda
posmatra ikonu, nego ikona gleda njega i u sutini ne ita itije italac, nego
zapravo ono ita njega kroz primjere iz svetiteljskog ivota.
Prva ranohrianska itija su bila opirnije napisana svjedoanstva o ranim
gonjenjima hriana. Bili su to tzv. martirijumi, ili, slovenski, muenija.
Temelje itiju kao knjievnoj vrsti, dijelom po uzoru na antiku biografiju, dali
su Kapadokijski oci iz 4. vijeka: sv. Grigorije Bogoslov, sv. Grigorije Niski i sv.
Vasilije Veliki. Ovi svetitelji postali su vrlo znaajni za istoriju Crkve i njihova
djela su bila prevoena esto kod Srba u srednjem vijeku. Oni su doprinijeli
formiranju hrianske teologije na temelju grke filozofije, prihvatajui ovu u
perspektivi injenice Boijeg natprirodnog otkrovenja.

Konaan oblik anru itija dao je sv. Atanasije Aleksandrijski sa itijem

prepodobnog oca Antonija osnivaa prvih opteiteljnih monakih
zajednica u Egipatskoj pustinji. Ono se uzima kao primjer prvog pravog itija
koje, za razliku od ranijih, nije vezano strogo za muenitvo. Dalje kroz srednji
vijek ovaj se anr u Vizantiji razvijao i upotpunjavao u zavisnosti od potreba
vijekova koji su uslijedili. Njegova klasina verzija ima sloenu kompozicionu
emu sa: funkcionalnim bogoslubenim nazivom, potom retorskim uvodom,
biografskim sieom svetitelja, njegove pouke na samrti i smrti, uda poslije
smrti, pohvale i zakljuka poreenja svetoga sa starozavjetnim ili
novozavjetnim precima. Srednjovjekovna itija su ponekad bila ukraena
minijaturama, a nekad su ona sama sluila kao inspiracija za ikonopis.
Prva itija na tek stvorenom slovenskom jeziku su itije Sv. Kirila i itije Sv.
Metodija, tzv. Panonske legende. Prvo srpsko itije je itije Svetog Simeona od
Svetog Save, koji i ima ulogu zaetnika osamostaljene srpske knjievnosti
trinaestog vijeka. Meutim, prvo pravo itije u Srba, pisano po svim
zakonitostima vizantijske retorike, jeste takoe itije Svetog Simeona, ali iz
korpusa knjievnog rada prvog srpskog kralja Stefana Prvovjenanog.

KNJIEVNI RAD SVETOG SAVE

Mnoga su i velika djela svetog Save na ureenju duhovnog i svjetovnog ivota
u Srbiji trinaestog vijeka. Izmeu ostalog, borio se protiv bogumila i za
odravanje izvornosti pravoslavne vjere, uzdigao je Srpsku crkvu na nivo
arhiepiskopije i postao prvi njen arhiepiskop. Kako je govorio vladika Nikolaj
Velimirovi, on nije mnogo pisao, ali je svako srpsko dijete jedna njegova
knjiga.
U cjelokupnom svom knjievnom djelu on je nedvosmisleno pokazao trajno
opredjeljenje svoje i svoga naroda za neprolazne vrijednosti hrianske
Vizantije, sadrane u ivotu po istini pravoslavne vjere.
Zaetnik originalne knjievnosti u Srba jeste Sveti Sava, najmlae dijete
velikog upana Stefana Nemanje, brat prvog kralja srpskog Stefana
Prvovjenanog i duhovni otac srpske nacije. Kao sedamnaestogodinje dijete
pobjegao je od kue na Svetu goru, voen viim prizvanjem i u potrazi za
novim ivotom, sljedujui Gospodnje rijei: Ako hoe ko za mnom da ide, neka
se odrekne sebe, i uzme krst svoj i za mnom krene. Prvo je otiao u ruski
manastir sv. Pantelejmona, a monaki zavjet poslunosti, siromatva i
djevstvenosti poloio je u grkom manastiru Vatoped. Princ Rastko, koji je u
silnim raskoima odrastao i njima od mladosti bio okruen, postao je
besrebrenik i sirotan, rnorizac Sava. Kao to Rastku i samo ime govori, u
svakom je dobru uzrastao i razgranao mnogoplodne grane svoga duhovnog
podviga ostavivi ih u zrenju domovini svojoj do dananjeg dana. Sa ocem

Stefanom Nemanjom, u monatvu nazvanim Simeonom, podigao je prvi i

jedini srpski manastir na Svetoj gori Hilandar. Stoji u itiju svetog Save
zabiljeeno: I sloiv zajedno do etrnaest manastira, nazva ga Hilandar; i
ukrasie ga oba bogoljupca svakim potrebama i priloie od svoje zemlje
metohije toliko dovoljno da je dvema stotinama rnaca dovoljno svega do
volje. A blagovernom sinu njegovu, koji je do tada vladao na prestolu Svetog
Simenona, velikom upanu kir Stefanu, njemu predadoe manastir Svete
Bogorodice Hilandarske i deci njegovoj posle njega.
Nema od tada dana da se u Hilandaru nije sluila liturgija. Jedino ovdje se na
mom jeziku moli bez zastanka i osam vijekova posti bez prestanka, veli veliki
pjesnik sadanjice Matija Bekovi. Mnoga su i velika djela svetog Save na
ureenju duhovnog i svjetovnog ivota u Srbiji trinaestog vijeka. Izmeu
ostalog, borio se protiv bogumila i za odravanje izvornosti pravoslavne vjere,
uzdigao je Srpsku crkvu na nivo arhiepiskopije i postao prvi njen arhiepiskop.
Kako je govorio vladika Nikolaj Velimirovi, on nije mnogo pisao, ali je svako
srpsko dijete jedna njegova knjiga.

KAREJSKI I HILANDARSKI TIPIK

Prvi knjievni radovi svetog Save posveeni su sastavljanju tipika, zbornika u
kojima se izlae redoslijed i nain vrenja crkvenih slubi. Kareja je danas
administrativno sjedite Svete gore i u njoj se jo uvijek nalazi isposnica koju
je sveti Sava osnovao. U isposnicama se obino podvizava samo jedan
monah, ali je po svom tipiku Karejska isposnica predviena za boravak dva ili
ak tri monaha. Tipik koji je za nju sastavio sveti Sava jako je strog i
podrazumijeva gotovo neprekidan post i molitvu, kao i to da se u toku jednog
bogoslubenog dana proita cijeli Psaltir. Psalmi starozavjetnog cara Davida ili
Psaltir jeste kljuna molitvena literatura monaha i revnosnijih hriana i zato
nije udo to e tekstovi stare srpske knjievnosti u velikoj mjeri nastajati pod
uticajem psalamske inspiracije. Pored Karejske isposnice, Srbi su imali i
isposnice u Srbiji Deansku, Studeniku, Peku i druge, koje su, iako po
svojoj sutini usamljenike kelije, esto postajale arita knjievnog rada.
Hilandarski tipik sadri propise za duhovni ivot u tzv. opteiu ivotu u
manastirskoj zajednici sa veim brojem drugih kaluera i igumanom kao
glavom te duhovne porodice. Zajednica funkcionie na principu slobodne
jevanelske ljubavi iz koje proizilazi dobrovoljno odricanje od sopstvene volje i
prohtjeva, bezuslovna poslunost igumanu i neposjedovanje line svojine.
Jevanelski duh ljubavi i pomoi podrazumijevao je i pomaganje bolesnima,
to je u Hilandaru kao i u nekim manastirima u Srbiji dovelo do osnivanja
prvih pravih bolnica. Sa manjim prilagoavanjima sveti Sava je 1208. isti tipik
kao za Hilandar propisao i manastiru Studenici.

ITIJE SVETOG SIMEONA

U uvodu Studenikog tipika iz 1208. godine nalazi se prvo itije u istoriji
srpske knjievnosti itije Svetog Simeona od Svetog Save. Ono je na velika
vrata uvelo itije kao tradicionalni anr vitantijske retorike u srpsku
knjievnost, ali je, iako znaajno po formi, mnogo znaajnije po svojoj
sadrini. To je, naime, svjedoanstvo o ivotnom podvigu jednog gorostasa
meu vladarima, smirenoumnika meu monakom bratijom i oca ivotopisca
koji sve to biljei. Zasvagda je srpskoj pastvi ostavljeno da uje rijei koje je
na odru izgovorio njen prvi veliki duhovni i svjetovni pastir: uvaj, sine, zakon
oca tvojega, ne odbacuj pouke matere svoje. Jer je blaen mu koji poslua
mene i ovek koji zakone moje sauva. Ne pomeaj se sa bezumnim, trai
premudrosti, da poivi. Ispravi znanja na razum, jer onaj koji kori zle, navui
e se na mrnju, a onaj koji izobliava neastivoga, porei e sebe. Ne
izobliavaj zle, da te ne omrznu. Izobliuj premudroga i zavolee te... Poetak
je premudrosti strah Gospodnji, a i znanje svetih stvari je razum, a
razumevati zakon pomisao je blaga. Jer ovakvim vladanjem mnogo ete
poiveti i pridodae ti se godine ivotu...

SLUBA SVETOM SIMEONU KAO ANR CRKVENOG PJESNITVA

Sluba svetom Simeonu je u potpunosti nastala po uzoru na sloeni anr
vizantijske slube, tzv. akolutije. Osnovni cilj nastanka tog anra je
proslavljenje svetitelja u sklopu jutarnjih ili veernjih bogosluenja. Slubu
sainjava vie razliitih pjesnikih vrsta tropari, kondaci, kanon, ikosi,
irmosi, sedilani sastavljenih u jednu cjelinu. Ona je jedan od hibridnih i
osnovnih anrova srednjovjekovne poezije. Srednjovjekovna poezija je
uglavnom bila crkvena, to znai da je bila pjevana, a ne itana, i da bez te
svoje zvukovne dimenzije nije postojala u punoi. Psaltir i molitve su itani,
Jevanelja i dijelovi iz Apostolskih poslanica recitovani otpjevavani, a
kanoni, slube i druge forme crkvenog pjesnitva pojani. Pjesnik ne bira
melodiju, jer ve ima jednu od osam utvrenih melodijskih formula, glasova u
koje se tekst treba uklopiti. U okviru melodijske cjeline jednog glasa uklapa se
jedna misaona cjelina pjesme i povezivanjem tih odsjeka dobija se jedan
zaokruen oblik tropar, irmos, ikos i slino. Melodije su preuzete iz
vizantijskih kanona i biljeene su na jedan specifian nain u tzv.
neumama, koje e docnije da smijene notni zapisi. Ovakav nain glasovne
podrke tekstovima molitava poznat je kao vizantijsko pojanje i danas se,
osim u grkim manastirima, njeguje i u srpskim manastirima: Hilandaru,
Kovilju, manastiru svetog Prohora Pinjskog i Deanima na Kosovu.

IKA BESJEDA SVETOG SAVE O PRAVOJ VJERI

Na Spasovdanskom saboru u ii 1221. godine sveti Sava je izgovorio svoju
poznatu besjedu O pravoj vjeri. Sauvana je u djelu njegovog ivotopisca
Domentijana i kasnije kod Teodosija, sa naslovom: O obnovljenju svete istinite
vere preosveenim kir Savom i o proklinjanju bezbonih jeretika. Udio
Domentijanov u davanju konane forme tekstu nije zanemarljiv, ali o njoj se
ipak govori kao o autentinoj omiliji prvog arhiepiskopa srpskog.
Kao to joj sam naziv kazuje, ona je sastavljena od pouka za narod
dogmatskog tipa pouavanja kako da pravilno ispovijedaju pravoslavnu
vjeru i u razobliavanju onih koji to ne ine, tada konkretno bogumilske jeresi
u Srbiji. Sveti Sava se obraa narodu sa brao i eda ljubljena, i toplo i strogo,
s odgovornom ljubavlju duhovnog pastira ija je sudbina potpuno sljubljena
sa sudbinom povjerene mu pastve: Jer duhovna nauka nije igra, niti rei
bezumlja misli ljudskih, nego je to propovedana sveta vera Boija na kojoj su
osnovani sveti inovi. Ali nije dovoljno samo vjerovati, nego i tvoriti djela
vjere: Gledajui na besmrtni dar Hristov, tvorite svagda besmrtna dela u
Hristu: veru istu i molitvu estu, imajui prema Njemu ljubav i nadu, i savest
istu pred Bogom i ljudima...
Srazmjerno je velika ova besjeda i svjedoanstvo je visokog dometa
bogoslovske misli u sv. Save, kao i duhovnih temelja na kojima je od srednjeg
vijeka graena nervatura srpskog naciona. Jo su dvije krae besjede svetog
Save sauvane u djelu njegovih ivotopisaca, i to obje iz manastirta
Studenica.

Kako u ikoj i Studenikim besjedama, tako i u cjelokupnom svom

knjievnom djelu, on je nedvosmisleno pokazao trajno opredjeljenje svoje i
svoga naroda za neprolazne vrijednosti hrianske Vizantije, sadrane u
ivotu po istini pravoslavne vjere.

PREVODNA KNJIEVNOST SRPSKOG SREDNJEG VIJEKA

Kljuna djela prevodne knjievnosti srpskog srednjeg vijeka vezana su za
bogoslubeni ritam Pravoslavne crkve. Jo su radom brae irila i Metodija i
njihovih uenika u 9. vijeku prevedena sva jevanelja i osnovni tekstovi
potrebni za bogosluenje, a kasnije e se sa usavravanjem organizacije
bogosluenja prevoditi sve vie tekstova ovoga tipa. Osim bogoslubene
literature, prevode se vrlo mnogo i spisi svetih otaca Crkve, koji su temelji
kako vizantijske, tako i srpske teologije i filozofije. U izvjesnoj mjeri je bila
zastupljena i drevna antika knjievnost, a uz liturgijsku, duhovnu

knjievnost, postojale su i knjige manje ili vie svjetovnog karaktera i inile

popularno tivo srpskog srednjovjekovlja
U korpus srpske knjievnosti srednjeg vijeka, pored one nastale kao produkt
originalnog narodnog stvaralatva, spadala je i sva knjievnost prevoda. Prve
rijei prevedene na novoformirani slovenski jezik u 9. vijeku bile su one koje
stoje na poetku Jevanelja po Jovanu: Iskoni bje slovo. U tom periodu su
radom brae irila i Metodija prevedena sva jevanelja i osnovni tekstovi
potrebni za ureenje bogosluenja Pravoslavne crkve prije svega, Liturgija
svetog Jovana Zlatoustog, apostoli, Psaltir i neki dijelovi Starog zavjeta.
Kasnije e sa usavravanjem organizacije bogosluenja da se prevodi sve vie
tekstova ovoga tipa, naroito iz korpusa crkvenog pjesnitva: trebnici,
sluabnici, oktoisi i slino. Pored ove bogoslubene literature, prevode se
mnogo i spisi svetih otaca Crkve, temelji kako vizantijske, tako i srpske
teologije i filosofije. U izvjesnoj mjeri je bila zastupljena i drevna antika
knjievnost, naroito popularisana u tzv. Pelama srednjovjekovnim
zbornicima mudrih izreka. Veliki dio u Pelama zauzimaju misli antikih
filozofa, a zanimljivo je da su njihove izreke esto bile bliske sa srpskim
narodnim poslovicama, pored isto jevaneljskih inspiracija narodoumlja.
Uz liturgijsku, duhovnu knjievnost, u razdoblju od 13, 14 i 15. vijeka
postojale su i knjige koje su inile korpus beletristike, popularnog tiva
srpskog srednjovjekovlja. One su prevoene sa latinskog, grkog ili
italijanskog jezika i bile knjige manje ili vie svjetovnog karaktera u formi
duih pripovjedaka ili ak romana.

BELETRISTIKA KNJIEVNOST
Mnotvo prevoda popularne literature srednjovjekovne Evrope u srpskoj
knjievnosti svjedoi o tijesnim kulturnim vezama srpskih zemalja sa
Vizantijom, preko nje sa Palestinom i Bliskim istokom, a preko Primorja i
Dubrovnika i sa zapadnom Evropom. Sa prevoenjem i preradom
poznoantikih djela i djela evropske i svjetske knjievnosti krenulo se jo od
13. vijeka, a neto intenzivnije u 14. i 15. vijeku. Tematika je bila raznolika
to su prepriane ili adaptirane teme iz Starog zavjeta, ili su varijante drevnih
antikih saga, te hrianske prerade indijskih i drugih istonjakih legendi.
Roman o Troji, recimo, zapadnoevropska je prerada Trojanskog rata prema
Ovidiju, a ne prema Homerovoj Ilijadi, i zasigurno se zna da je preuzeta iz
Italije posredstvom Dubrovnika. Starozavjetnog porijekla su prevodi
Pripovijetke o Aseneti i prie O premudrom Solomonu i eni njegovoj, a
starojevrejskog prie O Akiru premudrome, O caru Asi i Dvanaest snova cara
akia. Jo u 7. vijeku je Panatantra, drevna indijska legenda o Budi,
kraljeviu Gautami, dobila svoju hriansko-vizantijsku preradu, a docnije

postala i u Srba esta lektira monaha i svetovnjaka.

U 14. vijeku nastaje i prevod Fiziologa, zanimljivog i pounog spisa
kasnoantike knjievnosti iz 2. vijeka. U njemu se preko pria o ivotinjama,
biljkama i kamenju govori o ovjeku i nekim njegovim osobinama na
alegorijski nain.

SVETOOTAKA LITERATURA
Iako je u srpskoj kulturi srednjeg vijeka bila iva prevodilaka djelatnost
vezana za tiva prevashodno zabavnog i didaktikog karaktera, osnovnu
lektiru su ipak inili spisi svetih otaca Crkve. Poevi od ranog hrianskog
perioda, oni su nastajali kroz dugi niz vijekova i sobom gradili i sistematizovali
pravoslavno bogoslovlje teologiju i mudroljublje filozofiju. Sam teoloki
nauk nije nastajao kao izraz neije potrebe za visokoumljem, nego onda kada
je istina vjere bivala ugroena jeretikim opankavanjima. Pored usko
teolokog tiva, prevoene su i knjige koje su po promislu Boijem svetitelji
sastavljali na duekorist ostalih hriana.
Jedan od kljunih i u originalnoj srpskoj knjievnosti, poevi jo od djela
svetog Save, najee citiranih svetootakih spisa jeste Ljestvica svetog
Jovana Ljestvinika. To je bukvar monatva, u kome je izloeno uenje o
podvigu potrebnom ovjeijoj dui da bi ona duhovno sazrela i stasala. Kao
to je tijelu ovjeijem potrebno oko trideset godina za puno sazrijevanje,
tako i dua treba da proe kroz trideset nivoa duhovnog rasta.
Iz svetootakih spisa se esto uilo i prirodi svijeta u cjelini, ne samo
duhovnoj nego i fizikoj. Poznati su bili tzv. estodnevi, tumaenja otaca o
prvih est dana stvaranja svijeta, od kojih je bio najrasprostranjeniji onaj koji
je priredio Jovan Egzarh, ali i estodnev sv. Jovana Zlatoustog.
anr besjede ili omilije takoe je omiljen. Do dana dananjeg su poznate i
rado itane besjede sv. Jovana Zlatoustog, sv. Grigorija Bogoslova, Vasilija
Velikog i drugih. Prevode se i tumaenja Jevanelja, starozavjetne Knjige o
Jovu, Pjesme nad pjesmama i drugih biblijskih tekstova.
Vrlo je znaajan prevod bogoslovskog djela Pseudo-Dionisija Aeropagita iz 5.
vijeka, na kojem poiva bezmalo sva vizantijska teologija. Njega je za vrijeme
prvih srpskih obrauna s Turcima nainio u 14. vijeku inok Isaija i ostavio
dramatian zapis o smutnim vremenima srpske istorije poslije Marike bitke.

DJELO PSEUDO-DIONISIJA AEROPAGITA U STAROJ SRPSKOJ KNJIEVNOSTI

O vremenu ivljenja i autentinosti pojave Dionisija Aeropagita ima razliitih

tumaenja, zbog ega se ovaj filozof ee susree pod nazivom PseudoDionisije. Najverovatnije da je on ivio u periodu kraja 5. vijeka, jer su njegovi
spisi, tzv. Aeropagitike, bile u upotrebi ve u 6. vijeku. Aeropagitike su bile
sastavljene iz vie spisa: O nebeskoj hijerarhiji, O crkvenoj hijerarhiji, O
imenima Boijim, Mistika teologija, Pisma na dogmatske teme. Dvije
osnovne teme koje se u Aeropagitikama izdvajaju jesu razliiti putevi
bogopoznanja: katafatikog i apofatikog. Apofatiko bogoslovlje govori o
tome kako je Bog iznad svakog pojma, imena i izricanja, te kako On nije i ne
moe biti predmet saznanja, nego je iznad svega postojeeg i nepostojeeg.
Katafatiko pak bogoslovlje govori da, iako je Boija sutina nedostupna
ljudskom saznanju, Bog se ipak otkriva stvorenom svijetu preko svojih sila i
energija. Upravo ovakav nain poimanja teologije pravoslavnu, istonu,
bogoslovsku misao izdvojie od zapadne, rimokatolike teologije. Iznosei
filozofsku koncepciju da je ovjeku potrebno iskljuivo racionalno razjanjenje
Boije egzistencije, Toma Akvinski, rimokatoliki teolog iz 13. vijeka, tzv.
zapadnu sholastiku definitivno e okrenuti od grko-vizantijske, pravoslavne,
teologije i okrenuti je u pravcu nastupajueg filozofskog racionalizma.
Jedan od najboljih prevoda djela O mistikoj teologiji Pseudo-Dionisija je
prevod na srpski jezik, koji je 1371. nainio ugledni srpski duhovnik i
hilandarski sabrat, inok Isaija. Po svom svjedoenju, koje je ostavio u zapisu
na kraju prevoda, taj posao zapoeo je u dobra vremena, a okonao u najgora
od svih zlih vremena, koja su dola poslije Marike bitke. I osta zemlja bez
svih dobara pusta: i od ljudi i stoke i drugih plodova, veli on na jednom
mjestu. Jer ne bee ni kneza ni voe, ni nastavnika u narodu, ni izbavioca, ni
spasioca, nego se sve ispuni strahom izmailjanskim, i srca hrabra junakih
mueva u enska srca najslabija pretvorie se... I zaista ivi tada zavidee
mrtvima.
KNJIEVNA I DRUGA ZBIVANJA U SRBIJI DRUGE POLOVINE TRINAESTOG VIJEKA
U periodu 12431276. Srbijom vlada Stefan Uro I, sin Stefana
Prvovjenanog i sinovac svetog Save. Po njegovom dolasku na vlast na
Balkanskom poluostrvu desile su se znaajne politike promjene u odnosu na
stanje koje je postojalo u prethodnim godinama, kada su vladala njegova
braa Vladislav i Radoslav.
Oko 1245. kralj Uro oenio se Jelenom, roakom Karla I, kralja Sicilije i
Napulja. O krasnoj linosti Jelene Anujske najvie svjedoanstava ostavio je
arhiepiskop Danilo II u poznatom zborniku itija kraljeva i arhiepiskopa
srpskih iz 14. vijeka: Otra reju, a blaga po naravi, neporona ivotom, a u
zapovedanju krotka da obrati dobrorazumnim reima, da tei nelicemerno i
bezbolno... Bila je ukraena svakom vrlinom... Velikoga i maloga, bogata i
nita, pravednika i grenika, bolna i zdrava svakoga od njih jednako je

potovala i svakome je dunu ast odavala

U prvoj polovini trinaestog vijeka u Srbiji, Rakoj, ili Serviji po vizantijski,
desile su se kljune stvari za kulturnu, duhovnu i politiku istoriju srpskog
naroda. Krunisan je prvi srpski kralj, srpska crkva postala je arhiepiskopija i
poelo se sa organizacijom crkvenog i narodnog ivota. Formiran je i
aristokratski sloj ljudi vladara, vlastele, knjievnika i umjetnika, koji su bili
plemstvo ne samo po roenju i nasljedstvu nego su bili i plemii duha,
narodne voe i prosvjetitelji.
Slube svetom Simeonu i svetom Savi, kao i itija ove dvojice svetih
Nemanjia, nastalih u ovom periodu, postaju temelji srpske knjievnosti
narednih vijekova. Postaju to zato to e anrovi slube i itija u kojima su
ponikli biti kasnije formalna okosnica itave knjievnosti, ali i zato to
oblikovanjem ovih anrova nastaje i glavni tematski tok srpske literature
srednjeg vijeka. Taj tok e biti upravo otaastveni, vezan za duhovnu i
istorijsku tradiciju Srba preko svetorodne loze Nemanjia, kao i itija srpskih
podvinika, pustinjaka i muenika.
U periodu 12431276, nakon uspostavljanja stabilnih politikih i crkvenih
temelja novoformiranoj srpskoj kraljevini, Srbijom vlada Stefan Uro I, sin
Stefana Prvovjenanog i sinovac svetog Save. Po njegovom dolasku na vlast
na Balkanskom poluostrvu desile su se znaajne politike promjene, u odnosu
na stanje koje je postojalo u prethodnim godinama vladavine njegove brae
Vladislava i Radoslava.

KRALJ STEFAN URO

Za vrijeme vladavine kralja Uroa I Srbi se manje nego u prethodnim
decenijama i vijekovima sukobljavaju sa Vizantijskim carstvom, ali su zato
uestaliji sukobi sa Dubrovakom republikom. Kralj Uro je podravao Barsku
biskupiju elei da rimokatolika crkva u Srbiji bude pod njegovim
neposrednim nadzorom, dok su se Dubrovani tome suprotstavljali. S proljea
1247. godine, kada je u Bar doao iz Dubrovnika svetenik Matej da Barsku
biskupiju potini Dubrovniku, desio se jedinstven sluaj u istoriji rimokatolike
crkve. Naime, dolazak dubrovakog izaslanika je kod barskog nadbiskupa, kao
i kod rimokatolikog puka, izazvao velike proteste. Ostalo je zabiljeeno da su
oni uzvikivali: ta se nas tie papa! Na papa je gospodin na kralj Uro.
Nikad prije niti poslije toga nije se desilo da jedna rimokatolika optina
pretpostavi jednog kralja, za njih izmatika, svom vrhovnom crkvenom
poglavaru.
Uroa je na prijestolu smijenio njegov sin Dragutin u jesen 1276. godine,
poslije ega se on povukao u Zahumlje, gdje se uskoro i zamonaio. Umro je

1280. i sahranjen je u svojoj zadubini Sopoanima.

Za vrijeme kralja Uroa krenulo se sa eksploatacijom rudnika u Srbiji. Iz
Erdelja su dovedeni rudari Sasi, koji su u Brskovu imali svoju autonomnu
optinu, svoj sud i svoje rimokatolike svetenike. Rudarstvo je postala glavna
privredna grana u dravi, s tim da ima dokaza da su se rude vadile u srpskim
zemljama jo od rimskih vremena. Srpski izraz za rudara bio je rupnik ili
srebrodelac, za rudarska okna rupe ili tolne, a mjesta gdje su se topile rude
zvala su se kola. Razvoj rudarstva stvorio je i domau monetu. Najpoznatiji su
bili tzv. krstasti groevi, na kojima su bili prikazivani kralj na prijestolu, kralj
na konju, sv. Trifun, potom scena kako sv. Stefan daje srpskom kralju zastavu,
i drugo. Novana jedinica bila je perper, ali nje nije bilo u opticaju. To je bila
samo raunska jedinica, a u opticaju su bili gro i dinar.

JELENA ANUJSKA, ENA KRALJA UROA I

Oko 1245. kralj Uro oenio se Jelenom, roakom Karla I, kralja Sicilije i
Napulja. O krasnoj linosti Jelene Anujske najvie svjedoanstava ostavio je
arhiepiskop Danilo II u poznatom zborniku itija kraljeva i arhiepiskopa
srpskih iz 14. vijeka: Otra reju, a blaga po naravi, neporona ivotom, a u
zapovedanju krotka da obrati dobrorazumnim reima, da tei nelicemerno i
bezbolno... Bila je ukraena svakom vrlinom... Bila je gotova da odgovori
svakom ko je pita. Njena re bila je rastvorena solju i ne nae se u njoj
licemernost, da nekoga potuje, a drugoga da prezire. Velikoga i maloga,
bogata i nita, pravednika i grenika, bolna i zdrava svakoga od njih
jednako je potovala i svakome je dunu ast odavala.
Srbiju je Jelena doivljavala kao svoj dom i u njoj se tako ponaala kao ena
domaina. Obilno je darivala crkve, pomagala siromanima, sakupljala
darovite Srbe i graditeljima i ukrasiteljima crkava netedimice davala zlata da
niko od njih ne bude uvreen nasiljem, ili da ko u neem negoduje. Na svom
dvoru stvorila je neku vrstu kole za domaice, gdje su se djevojke iz
siromanih kua i budue majke uile razliitoj rukodjelji vezenju, tkanju,
ivanju, dobijale potom odgovarajue vaspitanje i poslije miraz za udaju.
Naroito se njegovao zanat vezenja i poznato je da su nonje
srednjovjekovnih vladara i plemia bivale raskono ukraene vezom, koji je
nerijetko bivao zlatan.
No, nije rukodjelja bila korisna samo za dvorske svrhe, nego je i svakoj eni iz
irih drutvenih slojeva nuno bilo da zna eljadi u domu napraviti odjeu.
Sve to je bilo potrebno za nonju radilo se u kui. Gajio se i preraivao lan,
pa se od njega tkalo platno za koulje i odjeu koja ide do tijela. Vuna se
takoe preraivala i onda, u zavisnosti od potrebe, stavljala na razboje i tkala
ili plela. Vuna se bojila listom od dunje ili vinje, raznim korijenjem od biljaka,

broem i drugim. Za odijevanje se jo koristila i ovija koa, ali su odjeu od

koe pravili posebni majstori, koji su se u srednjem vijeku zvali avci kouni.
Jelena Anujska je podigla svoju zadubinu, manastir Gradac na Ibru kod
Rake. Poslije smrti svog mua tamo se zamonaila i poznati su njeni portreti
koji je prikazuju kao monahinju u kapeli kod urevih stupova, u Rasu, u Arilju
i u samom Gradcu. Tri godine nakon njene smrti javila se u snu jednom
monahu i objavila mu da ne eli vie da ivi na zemlji, nego da je izvede.
Episkop Sava je izvadio njeno tijelo iz zemlje i otkrilo se da je ono netruleno.
Pretpostavlja se da je netrulena ruka koja se danas uva u Tvrdou,
manastiru kraj Trebinja, upravo dio motiju sv. Jelene Anujske.

ZAPIS TEDORA GRAMATIKA IZ 1263.

Za knjievnost druge polovine trinaestog vijeka karakteristino je da je
spisima posveenim svetom Savi i svetom Simeonu dovren proces
nastajanja i osamostaljivanja glavnih rodova srpske knjievnosti srednjeg
vijeka. Znaajno je jo i to da centar knjievnog rada postaje sve vie
Hilandar, kroz koga se i prima vizantijska knjievnost i koji daje najvei broj
prepisa i prevoda bogoslovskih djela. Zahvaljujui Hilandaru u Srbiji niu i
drugi knjievni centri u Studenici, ii i Mileevi i u Pekom manastiru.
Postoji jedan zanimljiv zapis u hilandarskom prepisu estodneva iz 1263.
godine, koga je ostavio izvjesni Teodor Gramatik. Pretpostavlja se da je drugo
veliko itije sv. Save, koje je nastalo potkraj trinaestog vijeka, sastavio upravo
ovaj monah pod imenom Teodosije. Njegov duhovnik i narudbodavac je
izgleda bio poznati ivotopisac sv. Save jeromonah Domentijan, o emu
svjedoe i rijei Teodorovog zapisa: Ove, pak, knjige pisahu se zapoveu i
trudom svetog i prepodobnog oca naeg bogoumnog jeromonaha
Domentijana, koji bee tada duhovnik hilandarske lavre, i svetog knjigoljupca,
i ako je po istini rei, velikog bogoljupca, kome neka je pohvala na nebesima
od samog Boga i od Svetih njegovih anela za ljubav koju ima prema
svedobrom istoniku milosti i za svedoenje njegovo sveto, koje su svete
knjige.
KNIEVNO DJELO TEODOSIJA HILANDARCA
U istoriji srpske knjievnosti periodu koji stoji na mei trinaestog i etrnaestog
vijeka pripada knjievno djelo Teodosija, jeromonaha nazvanog Hilandarcem.
O njegovom ivotu ne zna se mnogo, osim da je sigurno bio srpskog porijekla,
a, po nekim naznakama koje je ostavio u svom djelu, sluti se da je bio seljaki
sin. Godina roenja je takoe nepoznata, a upokojio se vjerovatno oko 1328.
godine.

Za sobom je ostavio ogromno knjievno djelo itijnog i himnografskog

karaktera, uglavnom vezano za kult svetog Simeona i svetog Save. Bio je i
hagiograf jedne nove i neobine svetake linosti isposnika i pustinoitelja
Petra Korikog, iji se kult formirao na jugu srpske zemlje i kome je Teodosije
sastavio itije i slubu.
Mea trinaestog i etrnaestog vijeka u kulturnoj istoriji Srba je doba vrstog
povezivanja srpskog naroda sa pravoslavnom vizantijskom civilizacijom, doba
uspona u kulturi i umjetnosti, svestranog razvoja liturgijskog ivota i sabranja
sve vie monatva u sve brojnijim manastirima po Srbiji. Ono to je oduvijek
bila sr hrianskog ivota, tada je neskriveno postojalo kao realnost i
svakodnevica srednjovjekovnog ovjeka kako raba i sunja, tako vlastelina i
kralja. Bilo je to ivljenje u Crkvi i kroz liturgiju, koje je podrazumijevalo da i
sav ostali vanliturgijski ivot ovjeka bude projekcija onoga to se u liturgiji
doivjelo, osjetilo i predokualo.
Tom periodu pripada knjievno djelo Teodosija, jeromonaha nazvanog
Hilandarcem. O njegovom ivotu ne zna se mnogo. Postoje pretpostavke da je
on onaj isti Teodor Gramatik koji prepisuje estodnev na nekom hilandarskom
imanju 1263. i koji je na njemu po zavretku posla ostavio zanimljiv zapis.
Vjerovatnije je, meutim, da je on jedan ugledni hilandarski jeromonah i
starac koji se pod svojim imenom pominje u raznim spisima iz prvih decenija
14. vijeka. Zna se da je bio sigurno srpskog porijekla, a, po nekim naznakama
koje je ostavio u svom djelu, sluti se da je bio seljaki sin. Upokojio se oko
1328. godine.
Teodosije je za sobom ostavio ogromno knjievno djelo, itijskog ali i
himnografskog karaktera. Tu su itija Svetog Save i Svetog Petra Korikog,
potom Slube Sv. Simeonu, Sv. Savi i Sv. Petru Korikom, te Pohvala Sv.
Simeonu i Sv. Savi i Zajedniki kanon Hristu, Simeonu i Savi.

ITIJE SVETOG SAVE

U siromatvu svoga znanja, iz ubogog doma uma mojega nemajui nita da
iznesem na trpezu dolinu vaeg dostojanstva, punu rijei anelske hrane,
vas, prave sluge bogatog vladike i Boga, o oci, podstiem da se molite re to
znanjem tee i jezik iz neoskudnih njegovih riznica da mi da, a pre svega
zraku svetlosti, kojom bismo, mrak due i uma oistivi u sebi, mogli bodro
iskazati dobrodetelji ivota sveblaenog Save, koji je sada ponovo zasijao u
naem rodu.
Ovako poinje Teodosijevo itije Svetog Save, napisano po nalogu svetenog
bratstva manastira Hilandar i poslije Domentijanovog drugo po veliini tog
tipa. Teodosije nije poznavao sv. Savu i itije je sastavio po Domentijanovom

kazivanju i ivoj tradiciji narodnog pamenja i sjeanja na velikog

prosvjetitelja srpskog. Uvod je nastao po uzoru na uvod u itije Sv. Save
Jerusalimskog iz 6.vijeka, te je zato tu i stilski izraz irok, razgranat i bogat,
dok je ostali dio hagiografije uglavnom pisan uproenim stilom.
Kada se u literaturi govori o Teodosijevom itiju, veli se da je primjer za
srednjovjekovni realizam, a ponegdje se naziva i prvim srpskim romanom.
Jezik mu je jasan, stil jednostavan i saet, usredsreen na izlaganje dogaaja,
bez mnogo glorifikacijskih poreenja, dugih monologa i sveanih propovijedi.
esti su i narodni izrazi tipa: Kako je govorio, tako je tvorio, ili Al' to bi bi i
dobro bi jer od Boga bi. Pored opisa pustinjakog ivota sv. Save na Svetoj
gori, njegovih putovanja, pastirskog obdjelavanja i duhovnog rukovoenja
pastvom u Srbiji, dosta prostora posveeno je i ivotu svetog Simeona. Zato
bi se moglo i tvrditi da su ovdje objedinjena dva itija u jednom.

TEODOSIJEVA SLUBA I POHVALA SV. SAVI I SV. SIMEONU

Pjesnika djela posveena svetom Simeonu i svetom Savi spadaju u
srednjovjekovni iroko rasprostranjeni anr slube. Sluba je u srpskom miljeu
svoje sadrajne i jezike korijene vukla duboko iz uzora vizantijske slube. To
je sloen knjievni anr stvaran tokom dosta dugog vremena odabirom
tekstova i kumulacijom oko liturgijskog jezgra, tekstova Starog i Novog
zavjeta, naroito Davidovih psalama. U svojoj osnovnoj strukturi sluba e se
uobliiti u 8. vijeku zaslugom sv. Jovana Damaskina. Sv. Jovan Damaskin je
poznat po tome to je njemu odsjeenu ruku izlijeila Bogorodica dok joj se
molio pred ikonom, pa ju je on kasnije okovao u zlato i doslikao treu ruku. Tu
ikonu e u trinaestom vijeku sv. Sava da donese iz Jerusalima na Svetu goru i
danas je ona hilandarska "igumanija".
S liturgijskog, bogoslubenog aspekta, sluba predstavlja jednu dinamiku
cjelinu sa promjenjivim i nepromjenjivim dijelovima, uklopljenu u dnevni,
godinji i vaskrnji ritam bogosluenja Pravoslavne crkve.
Na ovoj tradiciji sastavlja i Teodosije svoje slube. Karakterie ih uobiajena
pjesnika inspiracija, jezik simbola i metafora i pohvalno-radosna
intoniranost: Ujedinjenu zemlju srca ljudi svojih / reima tvojim obdelavi /
venocvatee plodove blagoaa / u njemu jesi odgajio Bogu / i istotom
ivljenja svojega / razumne ukrasio jesi / i na revnost pokrenuo jesi sobom /
anelskom inokom ivljenju / da prezru vremeno ukazao im jesi / boastvena
cevnice / bodro oko / pastira pastiru / Savo blaeni inoe i sveteni / primi
nas, hvalioce ti / Hristu moli se za due nae.
anr pohvale je takoe stari vizantijski knjievni anr, vezan uglavnom za
odreenu linost koja se proslavlja u samostalnom tekstu pohvale, ili u sklopu

nekog drugog anra. Pohvala Svetom Simeonu i Svetom Savi prva je poznata
samostalna pohvala u srpskoj knjievnosti. Ima trodijelnu kompoziciju koja u
zavrnom dijelu sadri isto hvaljenje svetih u stihovima, gdje su esta
ponavljanja uzvine reenice i radosne zapovijesti: Raduj se! Ovaj uzvik i
usklik ima duboko biblijsko utemeljenje. To je pozdrav kojim je Bogorodicu
pozdravio aneo Gavrilo blagovijestei joj zaee Spasitelja i koji od tada ne
prestaje da odzvanja u tekstovima i srcima vjernih.

ITIJE I SLUBA SV. PETRA KORIKOG

Oko 1310. godine Teodosije sastavlja itije Sv. Petra Korikog, srpskog
pustinjaka koji se podvizavao u okolini Prizrena u drugoj polovini trinaestog
vijeka. Tematska osnova je kazivanje Petrovih uenika i iva narodna tradicija,
sa kojim se Teodosije susreo nakon to je doao sa Svete gore, obiao mjesta
gdje se svetitelj podvizavao i poklonio se njegovim netrulenim motima.
itije prati ivot sv. Petra od djetinjstva. Moe se napraviti paralela sa
mladikim ivotom sv. Save, jer Petar, kao i Sava, izbjegava drutvo veselih
vrnjaka i izjavljuje da on sa njima u tim stvarima nee drugovati. Jo od tad
je imao tu ljubav i monaku enju za isposnikim ivotom i, kao to se
pokazalo, snagu za suoavanje sa istinom o sopstvenom biu. Poslije smrti
roditelja jedno vrijeme je ivio sa sestrom; onda je i nju napustio i otiao
pustinjoljubivim putem. Poprite zbivanja itija je isposnica u okolini Prizrena,
a cijela radnja je drama duhovne borbe Petra sa realno prisutnim nevidljivim
protivnikom. To su afekti, strasti due, sklonost ka tjelesnom uivanju, talog
loih i duboko ukorijenjenih navika, slojevi nesvjesnog koji smuuju,
zadovoljstvo u pukom zadovoljavanju sopstvenih potreba, avo.
Trebalo je odbaciti sa lica due "personu", shvatiti da je ona nae lano lice
koje nam je, istina potrebno u svakodnevnom ivotu, ali za koje moramo znati
da to nismo mi, rekao je Vladeta Jeroti u svojoj studiji o itiju ovog svetitelja.
Oruje za ovu nevidljivu borbu bila je ljubav Boija i Petrova, njegovo
smirenje, trpljenje, elina volja i istrajnost. Teodosije u slubi veli: udnjom i
ljubavlju za Gospodom svojim / od ljudskog saiteljatva udaljiv se / do
neprohodnog mesta stigao jesi, / te u petere i raspuklo kamenje naseliv se, /
sam kao ptica poiveo jesi / u Gospoda gledajui, / njegova ispunjavajui
nareenja, / od njega i blagodat primiv, prepodobni, / da isceljuje bolesti / i
duhove da odgoni, / zato i sada vapijemo ti, / oe, preblaeni Petre, / moli
Hrista Boga / da grehova protenje podari / s ljubavlju potovateljima svetoga
imena tvog.
PRVA POLOVINA ETRNAESTOG VIJEKA U ISTORIJI SRPSKE KNJIEVNOSTI

Novine u srpskoj knjievnosti s kraja trinaestog i prve polovine etrnaestog

vijeka vezane su za dvije velike linosti kralja Milutina i arhiepiskopa Danila
Pekog. Milutin je zapoeo ono veliko irenje srpske drave koje e nekoliko
decenija poslije njega da nastavi unuk mu i prvi car u Srba Duan Silni.
Kako je o Milutinu pisao njegov, prvo dvorjaninin, a docnije ivotopisac i
episkop Danilo Peki, on je bio: Dobar pastir umnih ovaca cele svoje oblasti i
njihov dobri uitelj i nastavnik, zidatelj boanstvenih crkava, i ne samo
zidatelj, no i palih crkava obnovitelj... Mnogi okolni carevi su eleli ljubav s
njime, sluajui za celomudreni smisao njegov... Ovaj period e biti obiljeen i
pojavom jednog duhovnog pokreta isihazma. Isihazam se javio se na Svetoj
gori, a odatle e se proiriti diljem pravoslavnih zemalja i ostaviti trajne
posljedice na duhovne i kulturne istorije mnogih naroda i kao takav ostati iv
do dana dananjeg
Period kraja trinaestog i poetka etrnaestog vijeka u srpskoj istoriji je
obiljeen vladavinom kralja Stefana Uroa II Milutina. S njegovim dolaskom na
vlast Skoplje i Pritina postaju nove prestolnice i glavni gradovi kraljevine, a
kosovska visoravan sredinja srpska oblast. Milutin, poznat po velikim
sukobljavanjima sa svojim sinom i potonjim svetim kraljem Stefanom
Deanskim, proirio je granice srpske drave na jug do linije Ohrid Prilep
tip i do Branieva na sjeveru. Zapoeo je ono veliko irenje srpske drave
koje e nekoliko decenija poslije njega da nastavi unuk mu i prvi car u Srba
Duan Silni. Podigao je preko etrdeset svojih zadubina Bogorodica
Ljevika u Prizrenu, Sv. ore u Starom Nagorianu, Graanica, Banjska i
druge obnovio mnoge stare nemanjike zadubine, bio drugi ktitor
Hilandara i izdano darivao manastire po Svetoj gori. Doba vladavine kralja
Milutina je doba tzv. renesanse Paleologa u Vizantiji, kada je umjetnost i
arhitekturu zadahnuo jedan novi preporoditeljski, renesansni talas, i to mnogo
prije onog kasnijeg i mnogo poznatijeg italijanskog renesansa. U Srbiji e se
taj stil odraziti naroito na graditeljstvo Milutinovih zadubina, ali e njegov
uticaj biti znatan i ranije, jo za vrijeme kralja Uroa I.

KNJIEVNO SVJEDOANSTVO MILUTINOVE LINOSTI

O samom kralju Milutinu njegov ivotopisac arhiepiskop Danilo Peki ostavio
je zabiljeeno: Ovo dete porodi premudrost, zadoji blagodat, a uzraste Sveti
Duh. Sama desnica sile Vladiine vena njegovu glavu vencem koji ne vene i
dade ga kao mnogosvetli svetilnik svome otaastvu, koji napreduje Bojim
promislom da se proslavi bogougodnim delima i da sabere ono to je
rastoeno od drave njegova otaastva. Dobar pastir umnih ovaca cele svoje
oblasti i njihov dobri uitelj i nastavnik, zidatelj boanstvenih crkava, i ne
samo zidatelj, no i palih crkava obnovitelj, u nameri da sve privede ka istinitoj
veri, tako da se proulo njegovo ime u sve narode i carstva, i radi tolike

lepote njegove telesne i lepoga izgleda, tako da su mnogi okolni carevi eleli
ljubav s njime, sluajui za celomudreni smisao njegov.
Milutin se upokojio 29. oktobra 1321. godine u svome dvoru na Nerodimlju. Iz
Srbije su mu 1460. godine netrulene moti prenijete u Sofiju, gdje se i danas
nalaze, u crkvi koja se po njemu zove Sveti Kral.

KNJIEVNO DJELO ARHIEPISKOPA DANILA PEKOG

Danilo Peki, roen oko 1270. godine, vana je istorijska linost 14. vijeka. Bio
je aristokratskog porijekla, Milutinov dvorjanin i ivotopisac. Sa dvora odlazi u
manastir svetog Nikole u Konulu, monai se i malo poslije toga seli se na
Svetu goru. Tamo je boravio u nekoliko navrata, i to kao hilandarski iguman i
isposnik u karejskoj molanici. Izmeu tih boravaka stajao je njegovih
pastirski, episkopski rad u otaastvu, i to kao vladike banjskog i poslije vladike
humskog. Dok je boravio i igumanovao u Hilandaru, Danilo je sastavio poznati
zbornik itija kraljeva i arhiepiskopa srpskih, koji e poslije u nekoliko navrata
da dovravaju njegovi uenici i nastavljai. itija ine jezgro Zbornika: itije
kralja Uroa, kralja Dragutina, kraljice Jelene, kralja Milutina, arhiepiskopa
Arsenija I, Joanikija I i Jevstatija I. Slube su napisane Arseniju I i Jevstatiju I.
Prvi nastavlja Danilov i njegov neposredni uenik dopunio je ovaj zbornik
itijem Stefana Deanskog, itijem kralja Duana i itijem arhiepiskopa
Danila II. Njega e vjerovatno iza 1375. godine jo da dopuni anonimni drugi
nastavlja Danilov, i to sa kratkim itijnim zabiljekama o postavljenju prvog
patrijarha srpskog Joanikija, zatim drugog patrijarha Save i treeg Jefrema.
Ovakav nain strukturiranja djela u vidu jednog knjievnog mozaika novina je
u srednjovjekovnoj knjievnosti. Pored anrovskog i kompozicionog
preplitanja, za ovo djelo je karakteristino i jedno naroito stilsko pletenje
unutranje, jezike, strukture djela zvano pletenije sloves. Ovaj stil, koji se
kod Danila javlja u zametku, a u potonjim djelima stare srpske knjievnosti
ostvaruje se u punoi, direktna je posljedica pojave isihazma. To je duhovni
pokret koji se javio na Svetoj gori, odakle e se proiriti diljem pravoslavnih
zemalja. Ostavie trajne posljedice na duhovne i kulturne istorije mnogih
naroda i kao takav ostati iv do dana dananjeg.

ISIHAZAM
Isihazam je sr pravoslavnog duhovnog ivota. Grka rije isihija bukvalno
znai molitveno tihovanje, molanije na starom slovenskom jeziku. Jo je u
Psalmima reeno da se treba povui u tiinu da bi se molilo Bogu, a kod
Apostola Pavla se prvi put spominje rije "isihija" kada govori za ene, kako

ne bi trebalo da se kinure i gledaju na spoljanji izgled, nego unutra, u svojoj

isihiji da prebivaju.
Ovaj duhovni pokret ima svoje opitno utemeljenje u vijekovnom iskustvu
istonog monatva, poevi jo od Kapadokijskih otaca iz 4. vijeka, kasnije sv.
Maksima Ispovijednika, a naroito sv. Simeona Novog Bogoslova iz 11. vijeka,
koji se smatra pravim duhovnim rodonaelnikom svetogorskih isihasta.
Teoloko utemeljenje isihazam ima u uenju ranovizantijskog mistika PseudoDionizija Aeropagita o boanskim energijama.
Bog je za ljude nedostupan po svojoj sutini i prirodi, ali se stvorenom svijetu
javlja preko svojih boanskih energija. Na svijetu pak nema stvari, bia, ni
tvari koja nema svoju energiju, tako je i ovjek svojevrsan energetski
kapacitet. Svojom slobodnom voljom i blagodau Boijom on moe da stupi u
zajednicu i sinergiju sa Bogom. Na taj nain se preko svetotajinskog ivota u
Crkvi, naroito prieivanja tijelom i krvlju Hristovom, ljudi preobraavaju i
otvaraju za proimanje i strujanje boanskog ivota. Tako isihazam, po
rijeima istoriara srednjovjekovne srpske knjievnosti Dimitrija Bogdanovia,
premouje transcendentalni jaz izmeu boanstva i stvorenog, posebno
ovjekovog svijeta.
Isihastika istina ivota u Crkvi dobila je svoje bogoslovsko uoblienje u 14.
vijeku, za vrijeme tzv. isihastikih sporova, koji su u tri faze trajali u periodu
1341 1351. godine. Tada je ovo pravoslavno duhovno iskustvo poelo da
biva ugroeno napadima i izrugivanjima grkog monaha racionalistikohumanistikog obrazovanja Varlaama Kalabrijskog. S njim se sukobio sv.
Grigorije Palama, veliki bogoslov, filozof, duhovnik i kasnije arhiepiskop
solunski. Klju sukoba je bio u pitanju ta je to oboenje, to je Sv. Grigorije
Palama i obrazloio u svojim isihastikim Trijadama.
U srpskoj knjievnosti isihazam je naiao na iroki odjek, poevi jo od djela
arhiepiskopa Danila II, preko manje poznatih stvaralaca Siluana, Jefrema i
Isaije, do pisaca kultnih spisa o Kosovu.
Naime, neposredno pred Kosovsku bitku Srbiju je zapljusnuo talas monahaisihasta, koji su doli sa Svete gore. Svojim dolaskom oni su direktno uticali
na duhovno stanje srpskog naroda tog vremena, kao i na obrazovanje onoga
to je u istoriji Srba poznato kao Kosovski zavjet.
SRPSKI PISCI I DRAVNICI PRETKOSOVSKOG PERIODA
Ve od ezdesetih godina etrnaestog vijeka uestali su sporadini prodori
Turaka na Balkansko poluostrvo. Upravo njihov dolazak je bacio u sjenku
ranije suparnitvo Srba i Grka, i u Carigradu se tada spas oekivao od
hrianskog Zapada. Na odluujuu bitku su se spremala braa Mrnjavevii i
susrevi se sa Turcima kod mjesta ernomena, na obali rijeke Marice, doivjeli

su strahovit poraz. Njihov poraz znaio je poetak gospodarenja Turaka nad

Junim Slovenima i prodiranja u unutranjost Evrope.
Zapis o Marikoj bici ostavio je svetogorski monah Isaija, prevodei djelo
Pseudo-Dionisija Aeropagita iz 5. vijeka na srpski jezik. Zajedno sa
patrijarhom Jefremom i monahom Siluanom, starac Isaija pripada krugu
knjievnika-isihasta, koji su meu Srbima djelovali u periodu poetka druge
polovine etrnaestog vijeka
U prvoj polovini etrnaestog vijeka u Srbiji su se izmijenila gotovo etiri
vladara. Od kralja Milutina (12821321) prijestol je preuzeo njegov sin Stefan
Deanski, nazvan tako po svojoj zadubini, manastiru Visoki Deani na
Kosovu. Vrijeme njegove vladavine bilo je relativno kratko, desetak godina, i
najvie je ostalo upameno po velikoj bici protiv Bugara na Velbudu.
Stefanov ivotopisac i prvi nastavlja episkopa Danila II zabiljeio je u
zborniku itija kraljeva i arhiepiskopa srpskih kako se no uoi bitke Stefan
usrdno molio Sv. oru:
Krepki meu muenicima, strastoterpe Hristov Georgije, vidi veliku tugu i
skrb srca moga i pouri da mi pomogne u ovoj borbi protiv ovoga ljutoga
cara, koji se hvali protiv mojeg otaastva, i javi silu Tvoju, kao to si nekada
pomagao gospodinu mome Simeonu Nemanji protiv njegovih neprijatelja da i
ja greni, videvi silu kreposti Tvoje, proslavim Tvoje Sveto ime i ukrasiu ovu
Tvoju svetu ikonu i priloiu ovom Tvome svetom hramu mnoge izabrane
pravde... Bitka je dobijena, a na mjestu gdje se kralj molio podignuta je crkva
sv. Spasa. Moti sv. Stefana Deanskog se i danas uvaju netrulene u
njegovoj zadubini Visokim Deanima.

DUANOVA VLADAVINA
Sa nepune dvadeset i dvije godine Stefanov sin Duan je krunisan za kralja.
Odmah po dolasku na vlast, 1331. godine, krenuo je sa osvajanjima i
proirivanjem dravnih granica prema jugu. To e kulminirati 1345. godine,
kada se pod srpskom vlau nala cijela sjeverna Grka, osim Soluna, sa
poluostrvom Halkidiki dakle i sa Svetom gorom u sklopu svojih granica.
Srpska drava je tada izlazila na tri mora: Jonsko, Jadransko i Egejsko i
prostirala se od Atosa na jugu do rijeka Save i Dunava na sjeveru. irei se na
jug Duan je zanemario jadransko zalee i Dubrovakoj republici ustupio
cijelo primorje, od Stona do Dubrovnika, uz novanu naknadu srpskoj dravi.
U tim oblastima je ivjelo tada iskljuivo pravoslavno stanovnitvo, ali su
Dubrovani odmah po prodaji tu doveli rimokatolike svetenike. Oni su
odmah krenuli da gone pravoslavne, ili da ih prevode u svoju vjeru, i da
pretvaraju pravoslavne crkve u svoje bogomolje.

Duan se krajem 1345. godine u Seru proglasio carem, a zvanino krunisanje

je obavljeno godinu dana kasnije, kada je srpska arhiepiskopija uzdignuta do
nivoa patrijarije.
Novu dravu, koja je praktino bila jedan mozaik razliitih naroda, drutvenih
i dravnih struktura, trebalo je pravno i administrativno organizovati. U
zakonodavnom smislu Duan se za to pobrinuo i sastavio svoj Zakonik, za koji
se slobodno moe rei da bi mogao da bude uzor dananjim aktima tog tipa.
Naime, Zakonik je sadravao lanove, njih ukupno 201, iji je zakonski sadraj
podjednako vaio kako za posljednjeg seljaka, sebra i meropaha, tako i za
cara lino.

MARIKA BITKA
Car Duan je iznenada umro 1355. godine i na tronu ga je smijenio njegov sin
Uro sa svega 19 godina. Car Uro je bio, kako je to njegov ivotopisac
zabiljeio, krasan i divan izgledom, ali mlad smislom i ubrzo po njegovom
dolasku na vlast krenula je decentralizacija drave i prevlast pojedinih
velikaa u svojim oblastima. Najblii kralju su bili braa Mrnjavevii, Vukain i
Ugljea, koji su upravljali velikim oblastima u Makedoniji.
Ve od ezdesetih godina etrnaestog vijeka uestali su sporadini prodori
Turaka na Balkansko poluostrvo. Upravo njihov dolazak je bacio u sjenku
ranije suparnitvo Srba i Grka, i u Carigradu se tada spas oekivao od
hrianskog Zapada. Na odluujuu bitku sa Turcima spremala su se braa
Mrnjaveviii poslije kraih priprema u pozno ljeto 1371. godine krenuli su iz
Sera prema Adrijanopolju. Sa Turcima su se susreli kod mjesta ernomena na
obali rijeke Marice i doivjeli strahovit poraz. To mjesto se i danas zove Srbsindigi, tj. srpska pogibija. Osim Srba, Turcima su se na Marici suprotstavile i
sve najjae sile na Balkanu, iskljuujui Ugarsku. Njihov poraz znaio je
poetak gospodarenja Turaka nad Junim Slovenima i prodiranja u
unutranjost Evrope.

ZAPIS O MARIKOJ BICI

O ovim smutnim vremenima oko Marike bitke ostavio je zapis starac Isaija,
prevodei spise Pseudo-Dionisija Aeropagita: A knjigu ovu svetoga Dionisija,
velim, u dobra vremena, dakle, poeh, kada boanstvene crkve i Sveta Gora,
raju sline, cvetahu kao neki vrt kraj izvora svagda napajan, a svrih je u
najgora od svih zlih vremena, kada razgnevi Bog hriane zapadnih krajeva. I
podie despot Ugljea svu srpsku i grku vojsku i brata svojega Vukaina
kralja i druge mnoge velmoe, negde do esdeset tisua izabrane vojske. I

pooe u Makedoniju na izgnanje Turaka... I po pogibiji mua ovog hrabrog,

despota Ugljee, rasue se Izmailani i poletee po svoj zemlji kao ptice po
vazduhu, i neke hriane maem poklae, druge u ropstvo odvedoe, ostale
smrt prerana ponje, a koji smrt izbegoe, od gladi nastradae, jer takva glad
bi po svim krajevima kakva ne bi od nastanka sveta, a niti potom, Hriste
milostivi, moe da bude. A koje glad ne pogubi, njih doputenjem Boijim vuci
nou i danju napadajui jeahu...
Dva mjeseca poslije Marike bitke umro je car Uro. Poslije njegove smrti od
nekadanjeg velikog Duanovog carstva ostala je samo sredinja i zapadna
oblast Srbije i Zeta (dananja Crna Gora).

SVETOGORSKI ISIHASTI U SRPSKOJ KNJIEVNOSTI

Inok Isaija, koji je ostavio zapis o bici na Marici, bio je hilandarski monah i
poslije iguman manastira svetog Pantelejmona. On prevodi i pie u periodu
nakon rasplamsavanja velikog duhovnog pokreta isihazma, koji e ostaviti
trajni uticaj na srpsku knjievnost i kulturu. Isaija upravo iz tog razloga i
prevodi djelo vizantijskog teologa iz 5. vijeka Pseudo-Dionisija Aeropagita, na
kojem ne samo da poiva skoro sva vizantijska teologija nego na kojoj se
temelji i isihastika gnoseologija.
Monah Jefrem, bugarskog porijekla, ali sabrat manastira Hilandara i kasnije
srpski patrijarh, stvara djela pjesnikog anra, takoe proeta isihastikim
motivima. Napisao je, vjerovatno za vrijeme svog boravka u Pei 13551371,
tri kanona i sto sedamdeset osmoglasnih stihira. Stihire su strofe koje se
dodaju pojedinim stihovima u okviru slubi. Svoje stihire patrijarh Jefrem je
organizovao u etiri naroito komponovana niza: Bogorodici (dva niza), Hristu
i Krstobogorodine stihire. Njegovi kanoni, pjesniki oblici sastavljeni od devet
pjesama po uzoru na biblijske, posveeni su Hristu, Bogorodici i jedan je
Kanon za cara.
Trei monah-isihasta iz ovog perioda je svetogorac Siluan, koji je napisao
stihove za proloko itije svetog Save, kao i za proloko itije svetog Simeona,
i jednu zbirku pisama poznatu pod nazivom Epistolije kir-Siluanove.
U srednjem vijeku su se u Srba pisale dvije vrste itija opirno, retorsko
itije, obino sastavljeno od vie desetina ili ak stotina stranica, i kratko, tzv.
sinaksarsko itije, koje je ulazilo u sastav veih itijinih cjelina prologa.
Stihove koji su prethodili sinaksarskom itiju sv. Save Siluan je sastavio u
jednom osobitom stilu, tzv. pleteniju sloves, koji se javio kao direktna
knjievna refleksija na pojaano projavljivanje isihastike duhovnosti:
Od slave odbegnuv, slavu pronae, Savo,

tamo odakle slava javi se rodu.

Roda svetlost vere svetlost prezre,
stoga svetilo javi se svemu rodu.
Uma visota poasti visotu svre,
pa zato uma vie dobrotu stie.
Slovo slavi Save splete Siluan.

KULTNI SPISI O KOSOVU I

Poslije smrti cara Uroa od nekadanjeg ogromnog Duanovog carstva ostala
je samo sredinja oblast Srbije i Zeta Crna Gora. Zetom su vladali Balii, a
u Srbiji je Lazar Hrebeljanovi postao najmoniji srpski upan. Sa Turcima, koji
ve od osamdesetih godina etrnaestog vijeka sve uestalije upadaju na
teritoriju Balkanskog poluostrva, knez Lazar se estoko sukobio 28. juna
1389. godine na Kosovu polju, sjeverno od Pritine. U Kosovskoj bici je
poginuo i Lazar i cvijet tadanjeg srpskog mladistva, a Srbija je postala turski
vazal. Odmah po svretku ovih zbivanja meu narodom i u knjievnosti
formiran je kult velikomuenika kneza Lazara i kosovskih junaka, koji je iz
srednjovjekovne knjievnosti uao u narodno epsko predanje i tu vijekovima
opstajao. Vaskrsavao je taj kult uvijek tamo gdje je u pisanom tekstu na
srpskom jeziku bivalo ivo svjedoanstvo o ovjeku kao rtvovnom biu i biu
ljubavi
Nakon Marike bitke, 1371. godine, Turci su sve dublje prodirali u unutranjost
Balkanskog poluostrva. Posljednji srpski car, u narodu poznat kao Uro Nejaki,
umro je neposredno pred ovu bitku i po njenom okonanju narod je ostao
poraen i bez voe. Po pisanom svjedoanstvu zemlja Srbija ostala je bez
svih dobara pusta: i bez ljudi i stoke i bez drugih plodova. Jer ne bee kneza,
ni voe ni nastavnika u narodu, ni izbavioca, ni spasioca, nego sve ispuni se
strahom izmailjanskim, i srca hrabra junakih mueva u enska srca
najslabija pretvorie se, jer u to vreme, mislim, i srpske gospode sedmi rod
okonanje primi. I zaista tada ivi veliahu ranije umrle... Poslije smrti cara
Uroa od nekadanjeg ogromnog Duanovog carstva ostala je samo sredinja
oblast Srbije i Zeta Crna Gora. Ostale bive srpske teritorije su bile
rasparane meu bivom dvorskom vlastelom, neke su bile i osvojene od
Turaka ili vraene Vizantiji u posjed. Zetom su vladali Balii, a u Srbiji je
poslije sukoba sa Nikolom Altomanoviem Lazar Hrebeljanovi postao
najmoniji srpski upan. Sa svojim zetom Vukom Brankoviem i sestriima
Musiima vladao je oblau od Rudnika do Kosova. Knez Lazar je bio rodom iz
Prilepca kod Novog brda, ali je jo kao djeak doao kod Duana na dvor i

kasnije tu naao sebi zaposlenje. Oenio se Milicom, kerkom kneza Vratka,

koji je bio potomak Vukana Nemanjia, sina Stefana Nemanje. Ta Miliina
krvna veza sa svetorodnom lozom Nemanjia e naroito postati bitna
kasnije, kada Lazar proiri oblasti svoje vladavine i postane tako i teritorijalno,
ali i rodbinski njihov legitimni nasljednik.

BITKA NA KOSOVU POLJU

Ve od osamdesetih godina etrnaestog vijeka Turci sve uestalije upadaju na
teritoriju Albanije, Jadranskog primorja i Huma. Godine 1386. zauzimaju Ni, a
u sljedee dvije godine trpe nekoliko poraza od Srba. Jedan od eih sukoba
je bio 1388. godine, kada je Turke kod Bilee porazio vojvoda Vlatko Vukovi.
Ovaj i jo nekoliko turskih poraza su bili povodi da sultan Murat ubrza
pripreme za svoj dugo spremani i odluujui napad na Srbe. Do kljune bitke
je dolo u utorak 28. juna, po novom kalendaru, 1389. godine na Kosovu
polju, sjeverno od Pritine. Ogromna je bila snaga turske vojske i izvjesna
pogibija veeg dijela srpske vojske. Ipak, knez Lazar je odluio da se
suprotstavi. Njegovu moguu dilemu pred bitku je opisala narodna pjesma
rijeima:
Misli care misli svakojake/ Mili Boe, to u i kako u?/ Kome u se privoleti
carstvu?/ Da li u carstvu nebeskome?/ Da li u carstvu zemaljskome?/ Ako li
u se privoleti carstvu,/ privoleti carstvu zemaljskome,/ zemaljsko je
zamalena carstvo,/ a nebesko uvek i doveka. Centralnim dijelom srpske
vojske je upravljao knez Lazar Hrebeljanovi, lijevim krilom vojvoda Vlatko
Vukovi, a desnim Vuk Brankovi. Centrom turske vojske upravljao je sultan
Murat. Poznato je da su se glavne borbe vodile na Gazimestanu, dok tok bitke
nije poznat, kao ni brojno stanje niti jedne niti druge vojske.

ISHOD BITKE
Po narodnom predanju, u turski tabor je na prevaru, kao tobo srpski izdajica,
uao junak Milo Obili i ubio sultana Murata. Milo je odmah potom ubijen, a
na Gazimestanu je poginuo i knez Lazar i cvijet tadanjeg srpskog mladistva.
Rijetki su bili oni to nisu doli na Kosovo i koji su podlegli kletvi Lazarevoj,
koja sauvana u folklornoj pjesnikoj interpretaciji glasi:
Ko je Srbin i srpskoga roda,/ i od srpske krvi i kolena,/ a ne doo na boj na
Kosovo,/ od ruke mu nita ne rodilo:/ rujno vino ni enica bela!/ Ne imao
poljskog berieta,/ ni u domu od srca poroda!/ Rom kapo dok mu je kolena!
Vuk Brankovi je preivio bitku i to je moda razlog to ga je narodno
predanje upamtilo kao izdajicu. Vojvoda Vlatko Vukovi, rodom iz Ljubukog

kod Mostara, umro je na povratku iz Kosovske bitke u hercegovakom selu

Vlahoviima, koje se nalazi na putu ka Dabru. Sahranjen je u seoskoj crkvi, a
1989. godine seljani su, voeni eststogodinjim predanjem, u prisustvu
tadanjeg vladike Vladislava otvorili junakov koveg. Po kazivanju jednog
seljanina u kovegu je pronaeno oruje, nakit i utura sa vinom, iz koje su
svi po malo otpili.
Tijelo kneza Lazara je sahranjeno u njegovoj zadubini Ravanici kod uprije,
odakle je za vrijeme velikih seoba prenijeto u Ravanicu Sremsku. U Drugom
svjetskom ratu su njegove moti bile u Sabornoj crkvi u Beogradu, a poslije
toga su vraene u svoje prvobitno smjestilite Ravanicu.

KOSOVSKA KNJIEVNOST
Odmah po svretku zbivanja na Kosovu polju meu narodom, a i u
knjievnosti, formiran je kult velikomuenika kneza Lazara. U stvaranju
kosovskog kulta srpske srednjovjekovne knjievnosti uestvovalo je vie ljudi,
koji su iza sebe ostavili desetak spisa, uglavnom martirolokog karaktera.
Drevni anr martirijuma (slov. muenije) klica je iz koje e se razviti
vizantijsko opirno itije kao anr, a samim tim i itije slovenske kulture. To se
desilo tako to su spisi o ranohrianskim muenicima s vremenom prerasli u
knjievnu i liturgijsku itijnu formu, koja se nije vezivala samo za ivote
muenika nego docnije i za ivote drugih hrianskih svetitelja.
anr martirijuma u Srba najprisutniji je u kosovskoj knjievnosti. Muenitvo
kneza Lazara i ostalih junaka i njihova dobrovoljna rtva postavljeni su u
same temelje srpske kulture. U osnovi rijei "kultura" je upravo rije "kult", te
se zbog toga moe rei da kosovski kult nije tematska cjelina samo
knjievnosti poznog etrnaestog vijeka i poetka petnaestog nego univerzalni
srpski nacionalni i knjievni kod. On je iz srednjovjekovne knjievnosti uao u
narodno epsko predanje i tu vijekovima pretrajavao. Vaskrsao je u eposu
ustanike knjievnosti devetnaestog vijeka i etosu Njegoevih knjievnih
djela. U dvadesetom vijeku, kao i danas, bio je prisutan uvijek tamo gdje je u
pisanom tekstu na srpskom jeziku bivalo ivo svjedoanstvo o ovjeku kao
rtvovnom biu i biu ljubavi.

PISCI KULTNIH SPISA O KOSOVU

Dva najpoznatija srednjovjekovna pisca kultnih spisa o Kosovu jesu despot
Stefan Lazarevi, sin Lazara Hrebeljanovia, i Jelena-Jefimija, ena despota
Uroa Mrnjavevia, poginulog u Marikoj bici. Despot Stefan Lazarevi je,
pored ostalih svojih djela, sastavio Natpis na kosovskom mramornom stubu,

koji je pjesniko svjedoanstvo Lazarevog martirijuma. Jelena je poslije

pogibije mua dola kod kneza Lazara na dvor i tamo sa kneginjom Milicom
uestvovala u vaspitavanju njene i Lazareve djece. Docnije je kao monahinja
Jefimija bitno uestvovala u politikom, kulturnom i drutvenom ivotu
onovijekovne Srbije. Poznata je Jefimijina Pohvala knezu Lazaru, vezena
zlatnim koncem na crvenoj svili za kneev kivot koveg sa motima.
Glavni tvorac crkvenog kulta kneza Lazara jeste srpski patrijarh Danilo
Banjski. On je knezu Lazaru posvetio: Pohvalno slovo, Slubu, Proloko itije i
Povesno slovo. Slovo o Svetom knezu Lazaru napisao je Andonije Rafail
Epaktit, koje sa Stefanovim, Jefimijinim, Danilovim i sa jo nekoliko spisa
nepoznatih autora ini potpun krug srednjovjekovnih kultnih spisa o Kosovu.

KULTNI SPISI O KOSOVU II

Andonije Rafail, nepoznati sastavlja Slova o Svetom knezu Lazaru, Danilo
Banjski, Jefimija i despot Stefan Lazarevi pisci su djela u znaku Kosova. Oni
su opisali mueniko stradanje na polju Kosovu i izrekli mu duhovnu
dimenziju. Tu dimenziju je narod prosto opisao kao Lazarevo opredjeljenje za
nebesko carstvo, a ne za zemaljsko zamalena carstvo, naspram onoga koje
je uvijek i dovijeka.
Stradanje Srba na Kosovu je tako postalo duhovni simbol, zakletva i zavjet
dostojan ovjeka i naroda koji priznaje postojanje ivota i iza paravana ulnog
i materijalnog. Svjedoenje o postojanju tog i takvog ivota koji je ljubav
sama u iskustvu srpskog naroda uvijek je bilo stradanje. Tako je jo od
Kosovske bitke, pa sve do najnovije rtve kosovske golgote djeaka
Pantelije, kojeg su prije koji dan, dok se kupao u rijeci, ubili Albanci
potvrivana ona jevanelska istina da Vaskrsenja ne biva bez smrti, kako je i
izrekao vladika Rade u Gorskom vijencu.
Neposredno nakon Kosovske bitke 1389. godine krenulo je formiranje kulta
kneza Lazara i srpskih muenika koji su u bici poginuli, kako u knjievnosti,
tako i meu narodom. Nije mogue rei odakle je doao prvi podstrek. Vuk S.
Karadi odgovara na pitanje zato nema sauvanih epskih pjesama prije
Kosova i kae da je ta promjena tako jako udarila u narod da su zaboravili sve
to su dotad pjevali i krenuli nanovo sa junakom pjesmom. Ipak, ozbiljniji
prouavaoci srednjovjekovne knjievnosti tvrde da pravi izvor kosovskog
eposa treba traiti upravo u srpskoj knjievnosti srednjeg vijeka. To je
knjievnost koja je imala kontinuiran razvoj tokom gotovo pet stoljea i koja
upravo u svojim kultnim spisima o Kosovu dostie idejne i stilske vrhunce. Prvi
put u ovom periodu kraja etrnaestog i poetka petnaestog vijeka ta
knjievnost postaje donekle nezavisna od striktno bogoslubene rijei, ipak,
ne prestajui time i dalje biti liturgijska.

Andonije Rafail, nepoznati sastavlja Slova o Svetom knezu Lazaru, Danilo

Banjski, Jefimija, Despot Stefan Lazarevi pisci su djela u znaku Kosova. Oni
su opisali mueniko stradanje na polju Kosovu i izrekli mu duhovnu
dimenziju. Tu dimenziju je narod prosto opisao kao Lazarevo opredjeljenje za
nebesko carstvo, a ne za zemaljsko zamalena carstvo, naspram onoga koje
je uvijek i dovijeka.
Stradanje Srba na Kosovu je tako postalo duhovni simbol, zakletva i zavjet
dostojan ovjeka i naroda koji priznaje postojanje ivota i iza paravana ulnog
i materijalnog. Svjedoenje o postojanju tog i takvog ivota koji je ljubav
sama u iskustvu srpskog naroda uvijek je bilo stradanje. Tako je jo od
Kosovske bitke, pa sve do najnovije rtve kosovske golgote djeaka
Pantelije, kojeg su prije koji dan, dok se kupao u rijeci, ubili Albanaci
potvrivana ona jevanelska istina da Vaskrsenja ne biva bez smrti, kako je i
izrekao vladika Rade u Gorskom vijencu.

KNJIEVNO DJELO PATRIJARHA DANILA III, BANJSKOG ILI MLAEG

Nakon pogibije kneza Lazara njegovo tijelo preneseno je u pritinsku crkvu Sv.
Spasa i izloeno narodu za cjelivanje i poklanjanje. Godine 1390. ili 1391.
Lazarevo tijelo prebaeno je u njegovu zadubinu Ravanicu, u istom periodu
kada je sa svega etrdesetak godina za patrijarha srpskog doao Danilo III,
Banjski ili Mlai.
Danilo III roen je oko 1350. godine i vjerovatno je bio vlasteoskog porijekla.
Jo prije Kosova javio se u knjievnosti sa Prolokim itijem i Slubom kralju
Milutinu. Ovi tekstovi lie na ranije dvojstvene kultne tekstove posveene
svetom Simeonu i Savi, jer se pored Milutina proslavlja i brat mu Dragutin.
U Slovu o Svetom Knezu Lazaru patrijarh Danilo Banjski ostavio je zabiljeene
Lazareve rijei koje je knez uputio svome puku neposredno pred bitku:
Vi, o druzi i brao, i velmoe i blagorodni,
vojnici, vojvode, veliki, a i mali,
sami ste svjedoci i oevici
kolika nam dobra Bog u ivotu ovom darova
i niega krasnog i slatkog u svetu ovom,
slave i bogatstva i svega to je ljudima potrebno,
ne lii nas, nego jo vema umnoi,

te ako nam ta nevoljno i prebolno bude,

da ne budemo Bogu neblagotvorni i neblagodarni za ovo,
nego ako ma, ako rane, ako i mnotvo smrti dogodi se nama,
slatko za Hrista i pobonost otaastva naeg da podnesemo.
Bolja nam je smrt u podvigu,
nego li ivot sa stidom,
bolje nam je u boju maem okonanje podneti,
nego li plea neprijateljima naim pokazati.
Mnogo poivesmo u svetu,
postarajmo se onda da uskoro
podvig stradalniki podnesemo.
Pored Pohvalnog slova, Lazaru je Danilo posvetio jo tri spisa: Proloko itije,
Slubu i Povesno slovo. Najpoznatije je, ipak, Pohvalno slovo, koje, kako u
literaturi stoji, ima zanimljivu strukturu prave srednjovjekovne drame. Zbog
njegovih dijalokih elemenata pomilja se ak i na to da je moda moglo biti
scenski izvoeno.

NEPOZNATI RAVANIANIN I ANDOLIJE RAFAIL EPAKTIT

Izmeu 1392. i 1398. godine nastalo je Slovo o Svetom knezu Lazaru od pisca
nepoznatog porijekla, vjerovatno Ravanianina. On je uestvovao u prenosu
motiju kneza Lazara iz Pritine u Ravanicu 1390. ili 1391. godine. Djelo mu,
kao i veinu tekstova posveenih kosovskom kultu, karakterie smjenjivanje
retorskih, poetskih, dijelova sa proznim i narativnim.
Andonije Rafail Epaktit (= doljak), sudei po nadimku, nije Srbin, nego se u
Srbiju doselio, i to izgleda odnekud iz Vizantije. Napisao je 1419. ili 1420.
godine Pohvalu knezu Lazaru, koja je karakteristina po tome to u kosovsku
knjievnost direktno i oito unosi elemente poetike isihazma.
Na jednom mjestu, proslavljajui sv. kneza, Rafail veli: Novosvetao kao Aktur,
u poslednjem rodu napretka obilaenjem pod ivotvornim sferokruja kolom,
izvanrednog potovanja meu pravoslavnim, nazivanjem sklonitem, iz svojih
nedara kao neku zvezdu novoizilu u poslednjem naem rodu, zbog toka
okrenutog zalasku ljudskog ivota, na pozorite ivota ovog, koji nam na moru
hrabrog muenika proiznose, a ija su imena u gornjoj knjizi zvezdosijateljnim

crnilom pobonosti van svetske slave rukom umetnika ivopisana, koja su

sedmopeatnim brojem zapeaena, gde je na prestolu Agnec,
sedmopoglednim okom Duha Svetog priviknu prolaziti, kao i voljeni njegov
uenik, koji u Patmu otkrivenjem vide, a u njoj svaka priroda za spas roda
Duhom ivopie se.

PLETENIJE SLOVES
Elementi poetike isihazma imaju svoj jeziki izraz u stilu tzv. pletenija sloves,
mistinom jezikom svjedoanstvu duhovne stvarnosti. Pletenije sloves je stil
karakteristian za srpsku i uopte junoslovensku knjievnost kraja
etrnaestog i poetka petnaestog vijeka. Kao to se vidi iz navedenog
fragmenta djela Andonija Rafaila, osnovna odlika ovog stila je upravo pletenje
preplitanje slova u tekstu, gdje se u specifinom dodiru rijei upregnutih u
jedinstven zvuni sklad postie umjetniki efekat kod sluaoca i itaoca. Nita
se ne kazuje izriito, nego je sve na nivou nagovjetaja, asocijacije ili
ponegdje tzv. neosobine. Neosobinom se opisuje pojava, linost, dogaaj ne
navoenjem onoga to oni jesu, nego nabrajanjem svega onoga to oni nisu.
Stil pletenije sloves odlikuje visok nivo apstraktne misli, sinonimska
poreenja, tautologija, nagomilavanje epiteta, opirnost, vieznanost.
Naroito je upeatljiva ljubav ka zvunoj strani rijei, njenoj etimologiji,
pravljenju novih rijei, sloenica i kalkova (=bukvalnih presaenica) prema
grkom.
Jo prije sastavljanja kultnih spisa o Kosovu ovaj stil bio je poznat srpskoj
knjievnosti. Uenik arhiepiskopa Danila II, naime, napisao je za jedno svoje
djelo kako: Sija bo jelika pisana predi i po sih i sapletenijem vetskijimi sloves i
sastavihom sija.

JEFIMIJA, PRVA SRPSKA PJESNIKINJA

Poslije smrti despota Ugljee Mrnjavevia na Marici 1371. godine njegova
ena Jelena prela je u Srbiju, gdje se zamonaila i dobila ime Jefimija.
Boravila je jedno vrijeme na dvoru kneza Lazara, uestvovala u javnom ivotu
Srbije i pomagala Milici u vaspitanju njene i Lazareve djece. U istoriji
knjievnosti Jefimija se pamti kao prva srpska pjesnikinja, ali i kao veliki
pregalac u primijenjenoj umjetnosti veza. Sva njena djela, osim Tuge za
mladencem Ugljeom, veziljski su radovi: zavjesa za carske dveri hilandarske
crkve, platanica sa stihovima iz crkvenog pjesnitva i pokrov za kivot svetog
kneza Lazara. Na pokrovu je izvezla Pohvalu knezu Lazaru, svoje najpoznatije
djelo. Tekst Pohvale je autentino lirsko svjedoenje o tekim vremenima za

srpski narod poslije Kosovske bitke i o velikom narodnom uzdanju u sv. cara i
poslije njegove smrti. Za narod je car iv, a ne mrtav; on nije umro nego je,
kako u Pohvali stoji, preao iz smrti u ivot.
Nakon Kosovske i Marike bitke Srbija je postala turski vazal, a od srpske
vlastele znaajnu ulogu u politikom i kulturnom ivotu imala je porodica
poginulog kneza Lazara. Kneginja Milica uestvovala je u izvjesnim
diplomatskim poduhvatima, a njen sin Stefan Lazarevi dobio je 1402. godine
titulu despota i poeo ponovo da oivljava dvorski ivot u Srbiji. Sa Milicom je
drugovala i bila na njenom dvoru i Jelena, docnije monahinja Jefimija, ki
esara Vojihne, gospodara Drame. Jelena je bila udata za despota Ugljeu
Mrnjavevia, koji je vladao u Serskoj oblasti i poginuo u bici na Marici 1371.
godine. Pisci iz tog perioda zabiljeili su da su Milica, potonja monahinja
Jevgenija, i Jefimija delanjem i vrlinama u premudrosti i otroumlju mnoge
prevazilazile, kao i da je Jefimija bila u mnogim govorima i stvarima
najmudrija.
U istoriji knjievnosti Jefimija se pamti kao prva srpska pjesnikinja. Njeno
knjievno djelo istovremeno je i primijenjeno-umjetniko, jer je tekst uvijek
ispisivala-urezivala na razliitim materijalima. Samim tim ta djela imala su i
vrijednost pravih molitvenih podviga, i u duhovnom i u materijalnom smislu.
Prvo od njih je Tuga za mladencom Ugljeom, stihovi urezani u malu
dvostruku srebrnu ikonicu Hrista i Bogorodice, ukraenu dragim kamenjem.
Posveeni su njenom jedinom djetetu Ugljei, oito rano preminulom, a diptih
na kome su se nalazili bio je namijenjen manastiru Hilandar. Sva ostala njena
djela veziljski su radovi: zavjesa za carske dveri hilandarske crkve, platanica
sa stihovima iz crkvenog pjesnitva i pokrov za kivot svetog kneza Lazara, sa
izvezenom Pohvalom knezu Lazara. Jefimija se upokojila poslije 1405. godine.
POHVALA KNEZU LAZARU
Pohvalu knezu Lazaru Jefimija je sastavila vjerovatno oko 1402. godine. Tekst
Pohvale je autentino lirsko svjedoenje o tekim vremenima za srpski narod
poslije Kosovske bitke i o velikom narodnom uzdanju u sv. cara i poslije
njegove smrti. Za narod je car iv, a ne mrtav, on nije umro nego je, kako u
Pohvali stoji, preao iz smrti u ivot:
I sada ne predaj zaboravu voljena ti eda, koja si sirota ostavio prelaskom
svojim, jer ostavi bez tebe otkako si u nebeskim veseljima vjenim, mnoge
nevolje i stradanja zadesie ti vazljubljena eda i u mnogim mukama ivot
provode, jer su ovladani Izmailjanima.
I svima je potrebna tvoja pomo. Stoga molimo da se moli zajednikom
Vladiki za voljena ti eda i za sve koji im slue sa ljubavlju i verom.
Stihove Pohvale knezu Lazaru Jefimija je izvezla jednom vrstom pozlaene

ice na crvenoj svili. Napravila je tako pokrov za Lazarev kivot sa motima i

darovala ga njegovoj zadubini Ravanici. U vrijeme Velike seobe 1690.
godine, ravaniki monasi su zajedno sa carevim motima ponijeli i ovaj
pokrov i donijeli ih zajedno u frukogorski manastir Nova Ravanica. Tamo su
se Lazareve moti obrele zajedno sa Jefimijinim, i bile tu sve do ustakog
haranja manastira u Drugom svjetskom ratu. Tada su prebaene u Sabornu
crkvu u Beogradu, a njihov pokrov u Patrijarijski muzej, gdje se i danas
nalazi.

ANR POHVALE U STAROJ SRPSKOJ KNJIEVNOSTI

anr pohvale, u kojem je nastalo najpoznatije Jefimijino djelo, stari je antiki,
docnije i vizantijski knjievni oblik. U staroj srpskoj knjievnosti bio je u irokoj
upotrebi i oznaavao se kao pohvalnoje, slovo pohvalno ili pohvala. Gotovo
svi srpski pisci srednjeg vijeka sluili su se njime, jer je bilo vrlo zahvalno za
svaki vid proslavljanja Svetoga u proznim, kao i u pjesnikim djelima. Jo
od samih poetaka itijne knjievnosti u Srba i djela velikih pisaca
Domentijana i Teodosija, esto je na kraju itija stajala pohvala kao poetska
kruna svega do tada napisanog.
Sve srednjovjekovno pjesnitvo je po samoj svojoj prirodi bilo pohvala,
odnosno pohvalno i blagodarstveno proslavljanje. Kompozicija ovih sastava je
najee takva da pisac navodi velika i sjajna djela i vrline Svetoga, a potom
ga molitveno zaziva da pomogne svom narodu u otaastvu, kao i autoru
pohvale. Tako i Jefimija, aludirajui na pomo koju joj je Lazar dao kad je
izbjegla kod njega na dvor, zavrava svoju Pohvalu rijeima:
Na moja mala prinoenja pogledaj i u mnoga ih pribroj, jer ne prinesoh ti
pohvalu kako dostoji, nego prema moi malog mi razuma. Stoga i male
nagrade oekujem.
Ali ti nisi bio, o mili moj gospodine i sveti muenie, tako malodaran u
prolaznom i malovenom, koliko vie u neprolaznom i velikom, to si primio
od Boga, jer mene telesno stranu na strani othranio si obilno, a sada te
dvostruko molim: da me ishrani i da utia buru ljutu due i tela moga.
Jefimija usrdno prinosi tebi ovo, sveti.

OSTALA JEFIMIJINA DJELA

Osim Tuge za mladencom Ugljeom, sva ostala Jefimijina djela su radovi sa
vezom. Zavjesu za carske dveri u Hilandaru Jefimija je, kao i Pohvalu, sainila
od crvene svile i izvezla zlatnom i srebrnom icom. Na zavjesi su Hristos sa

svetim Jovanom Zlatoustim i svetim Vasilijem Velikim, a iza njih se nalaze

aneli obueni u akonske stihare. Kod Hristovih nogu je Jefimija izvezla
molitvu Spasitelju, u kojoj mu se obraa od oskvrnjenih usana, od mrskog
jezika, od neistih usana, od due oskvrnjene i moli ga da joj primi tu prozbu.
Strane su i opominjujue rijei koje stoje na kraju zapisa, uz datum kada je
priloena zavjesa: I ko e odneti ovo iz hrama Presvete Bogorodice
hilandarske da je odluen od jednosune Trojice i da mu je suparnica preista
Bogomati hilandarska u dan stranog ispita. Amin.
Kada je Jefimija primila tzv. veliku shimu i dobila ime Jevpraksija, oko 1405.
godine, ona je napravila platanicu, jo jednu rukodjelju za dar manastiru.
Platanica je platno na kojem je predstavljen Gospod pred pogreb i koje se
iznosi u crkvi na Veliki petak. I na ovom svom djelu, kao i na preanjim, ona
je ostavila kratak zapis. U zapisu se sjea svoje majke, takoe zamonaene
po smrti svoga mua pod imenom Jefimija.
Crkveni vez, koji je bio Jefimijina stvaralaka preokupacija, iroko je bio
rasprostranjen u srpskim manastirima srednjega vijeka, ali i meu narodom.
Vez je obino raen na crvenoj svili, uvezenoj iz Italije ili Carigrada. Vezlo se
svilenim koncem ili metalnom zlatnom i srebrnom icom, a obraivane teme
bile su uglavnom ikonografskog karaktera.
Od bogate veziljske djelatnosti u srednjem vijeku, do danas je malo sauvano.
Ono to je uspjelo da preivi vijekove, meutim, nije tretirano danas na pravi
nain, jer kod nas gotovo da i nema strunjaka koji se bave restauracijom
veza.

SRBIJA U DOBA DESPOTA STEFANA LAZAREVIA

Stefan Lazarevi, sin sv. kneza Lazara, bio je oev nasljedni vladar i zajedno
sa majkom Milicom je nakon Kosovske bitke, 1389. godine, priznao vrhovnu
vlast sultana Bajazita. Imao je obavezu da uestvuje u turskim bitkama i na
povratku iz jedne od njih je u Carigradu dobio titulu despota. Poto je bio
veliki ljubitelj knjiga i uene mudrosti, svesrdno je prihvatao ljude sa raznih
strana i omuguavao im da svoja znanja usavravaju na Patrijarijskom dvoru
u Beogradu. Beograd tada prvi put u istoriji postaje glavni grad srpske drave
i njena kulturna prestonica. U zadubini despota Stefana Lazarevia Resavi/
Manasiji radila je u ovom periodu i tzv. Resavska kola, pravopisna,
prepisivaka i prevodilaka, koja je teila arhaizaciji srpskog knjievnog jezika
Sv. Knez Lazar, koji je poginuo na Kosovu 1389. godine, i kneginja Milica imali
su sedmoro djece pet keri i dva sina. Za Vuka Brankovia, koji je po
narodnom predanju izdao Srbe na Kosovu, bila im je udata kerka Mara.
Kerka Dragana se udala u Bugarsku, Teodora u Ugarsku, a Jelena je data u

Zetu 1386. ili 1387. godine. Na dvoru su poslije careve pogibije ostali kerka
Olivera i sinovi Stefan i Vuk. Poto nijedan od njih nije bio punoljetan,
vladavinu nad onim to je ostalo od srpske drave preuzela je Milica. Oliveru
su morali da daju u harem sultana Bajazita, a Stefan je naslijedio oevu titulu
i zvaninu vladavinu od svoje majke preuzeo 1395. godine. Sve do nekog
vremena njegovog stajanja na elu drave, uz njega je bio i brat mu Vuk, a
kasnije su se njih dvojica krenula sukobljavati, ali i nanovo miriti. Jedno od
najveih knjievnih osvarenja epohe, Slovo Ljubve despota Stefana,
svjedoanstvo je izmirenja nakon ovih bratskih meusobica.
Vremena nakon Kosovske bitke bila su smutna i teka za srpski narod.
Najezda osmanlijske civilizacije, potpuno drugaije od one u kojoj su ivjeli
Srbi, u prvom momentu je znaila ok i kulturni i teritorijalno-osvajaki i
svaki drugi. Na takvom epskom i stradalnom tlu nastaje kult sv. kneza Lazara
i kosovskih novomuenika, koji je sav bio ispunjen vapajem i strahom od
izmailanskog ropstva, ali i velikom nadom u pomo sv. Cara.
Toj atmosferi vjere i nade u bolji i drugaiji kvalitet ivota umnogome su
doprinijeli tzv. sinaiti, monasi-isihasti srpskog, grkog ili bugarskog porijekla,
koji su doli u Srbiju jo prije Kosovske bitke. U Lazarevoj pretkosovskoj Srbiji
to je bilo poznato vrijeme prihvatanja velikog broja vizantijskih i bugarskih
monaha, umjetnika, prepisivaa i drugog obinog svijeta, koji su sa sobom
donijeli mnogo od tadanjeg svetogorskog duhovnog preporoda. Pisane su
studije o tome koliko je ovaj talas emigranata, koji je pokrio sve srpske zemlje
od junog Jadrana do Dunava, uticao na stvaranje kulta kosovskih muenika,
ali i na produetak srednjovjekovne duhovne tradicije i nakon padanja Srbije
pod tursko ropstvo. Ikona tog novog perioda u srpskoj politikoj i kulturnoj
istoriji je upravo sin sv. cara Lazara despot Stefan Lazarevi.

VLADARSKA LINOST DESPOTA STEFANA LAZAREVIA

Stefan Lazarevi je roen 1377. godine u Kruevcu. Nakon Lazareve smrti on
je bio njegov nasljedni vladar i zajedno sa majkom Milicom je 1389. godine
priznao vrhovnu vlast sultana Bajazita. Imao je obavezu da sa bratom Vukom
uestvuje u turskim vojnim pohodima, pa se tako i u jesen 1402. godine
odazvao na sultanov poziv u bitku protiv Mongola, kod Angore (dananje
Ankare). Krenuo je sa bratom Vukom i sa svojim sestriima, sinovima Vuka
Brankovia, u boj gdje su Turci doivjeli straan poraz. Na povratku iz Angore
srpski kneevi su svratili u Carigrad, gdje je vizantijski car Jovan VII Paleolog
dao Stefanu titulu despota. Tada je i ugovorena svadba despota i roake
vizantijskog cara Jelene sa ostrva Lezbos, koja je u narodu prozvana Jelaom.
Nisu imali djece i o njoj se u istoriji vrlo malo zna.
Godinu dana poslije dobijanja titule despota, Stefan je pristao da bude vazal i

ugarskog kralja igmunda, pa je tako na upravu dobio Mavu sa Beogradom.

U jednom periodu svoje vladavine, kada mu je sestri Bala predao na upravu
Crnu Goru, despotovina je zauzimala ogromnu teritoriju, a sam despot se
nazivao Gospodin vsem Srbljem i Podunaviju i Posaviju i esti ugarskije zemlji
i bosanskije, etee i Pomoriju zetskomu.
Iako je esto bivao u sukobu i sa roenim bratom Vukom i sa sestriima
Brankoviima, Stefan je godinu dana prije svog upokojenja sazvao dravni
sabor kod dananje Srebrenice i za svog nasljednika odredio sestria ura
Brankovia. Umro je 1427. prilikom lova sokolom kod Kragujevca i sahranjen
je u svojoj zadubini Manasiji/Resavi.

KULTURNE PRILIKE U ZEMLJI

Nakon prvog oka i sudara sa Osmanlijama, Srbija se za vrijeme vladavine
Lazarevog nasljednika donekle oporavila. Dubrovani su rekli u jednom
pismu, pomalo laskajui depotu: Gospodine, Bog vi je proslavil na licu zemlje i
postavil vi velika i silna gospodara, i naestil vi visocem i velikorasnem
razumom, od kojega velika svetloa i lue jako slnane po svem svetu,
prosvetljeno jest pred carmi i kraljmi i gospodami zemljnemi va veliki razum
i pravda. Ove Stefanove osobine blagotvorno su uticale na prilike u zemlji.
Poto je bio veliki ljubitelj knjiga i uene mudrosti, despot je sline ljude imao
i u svom okruenju. Svesrdno je prihvatao ljude sa raznih strana i
omuguavao im da svoja znanja usavravaju na Patrijarijskom dvoru u
Beogradu i pokau svoje sposobnosti na diplomatskom, knjievnom i
pedagokom polju. Izuzetna je u tom periodu bila prevodilaka djelatnost, u
prvom redu sa grkog jezika. Sam despot je prevodio sa grkog i osim toga se
brinuo oko prikupljanja, prepisivanja i popravljanja knjiga.
Beograd tada prvi put u istoriji postaje glavni grad srpske drave i kulturna
prestonica. U gradu je despot podigao Mitropoliju, obnovio crkvu Uspenja
Bogorodiinog, i osim to je doveo mnoge obrazovane ljude da ive u njemu,
osnovao je bolnice, trgovce oslobodio carine, te tako stvorio predispozicije i
za njegov ekonomski razvoj. Beograd je bio stari evropski grad, koji je, to se
srednji vijek bliio kraju, bio sve blii Srbima i tekovinama slovenske i grke
civilizacije istonomediteranskog bazena. Sa dolaskom despota u 15. vijeku
Beograd je postao otvoren i poeo da prima nove uticaje sa sjevera i zapada
Evrope, ali i da ih daje.

RESAVSKI PRAVOPIS
U zadubini despota Stefana Lazarevia Resavi/Manasiji radila je u ovom

periodu poetka petnaestog vijeka tzv. Resavska kola, pravopisna,

prepisivaka i prevodilaka. Srpski knjievni jezik u srednjem vijeku imao je tri
svoje zvanine redakcije, oliene u tri pravopisne kole: Humskoj, Rakoj i
Resavskoj. Humska kola je bila ona koja se formirala na srpskom tlu odmah
nakon poetaka irenja slovenske knjige sa junih, makedonskih arita
pismenosti i koja je krenula da kodifikuje srpsku varijantu staroslovenskog
jezika. Tek se oko sredine 13. vijeka konsolidovala ta srpska redakcija
staroslovenskog, a na to je uticala pravopisna reforma koja je dovela do
stvaranja tzv. Rake kole.
Obje ove kole imale su za cilj da u ve postojei staroslovenski, odnosno
srpskoslovenski jezik, koji je po svojoj prirodi bio konzervativan, unesu
izvjesne inovacije. Trea redakcija knjievnog jezika pak i promjene u
pravopisu krajem 14. i poetkom 15. vijeka teile su ka arhaizaciji. Resavska
pravopisna i prevodilaka kola insistirala je na to veem pribliavanju
srpskog jezika jelinskom uzoru i ouvanju vijekovnih srpskih jezikih tekovina.
Na rad te kole dosta je uticao Bugarin-doljak u Srbiji i ivotopisac despota
Stefana Lazarevia Konstantin Filozof. On je napisao i prvu filoloku
raspravu u staroj srpskoj knjievnosti, Skazanije o pismenah, gdje sa
gorinom pie o novom kvarenju knjiga u knjievnosti.
Tekstovi resavske redakcije su zanimljivi, jer se za njih veu neke
paleografske nedoumice za mnoge kukice, kruie, linijice iznad, ispod, ili u
tekstu nije mogue utvrditi ta znae i koja im je funkcija. Neki to
objanjavaju pukom proizvoljnou ili potrebom za kitnjastim ukraavanjem
teksta, po uzoru na sline bugarske tekstove. Bugarski jezik je, naime, neto
ranije takoe imao pravopisnu reformu, koju je pokrenuo poznati duhovnik
patrijarh Jefrem. On je u prvoj polovini etrnaestog vijeka drugovao sa
Grigorijem Sinaitom, obnoviteljom isihastike duhovnosti na Sv. gori, tako da
ta isihastika orijentacija Jefremova sigurno nije doputala proizvoljnosti u bilo
kakvim djelatnostima, a naroito u tako ozbiljnim kao to je reforma
pravopisa. Zato se ipak smatra da svi ti grafiki detalji u starim srpskim i
bugarskim tekstovima imaju svoju funkciju, za savremene prouavaoce jo
maglovitu i nedostupnu.

IVOT I DJELO KONSTANTINA FILOZOFA

Konstantin Filozof je bio enciklopedijski obrazovan ovjek, koji je moda
najbolje izrazio nove tenje u kulturi srpskog naroda prve polovine petnaestog
vijeka. Najvjerovatnije je porijeklom Cincar, ali se kolovao u Bugarskoj,
odakle je, pobjegavi od riue zvijeri turskog haranja Trnova dospio u
Srbiju despota Stefana Lazarevia. Despot ga je gostoljubivo primio i nastanio
u Beogradu kao uitelja na svom dvoru, s tim da je Konstantin esto boravio i

u manastiru Manasiji, uestvujui u kreiranju Resavske pravopisne kole. U

istoriji srpske knjievnosti Konstantin Filozof ostao je poznat kao ivotopisac
despota Stefana i tvorac prve srpske filoloke studije, Skazanije o pismenah.
Jedan od najveih i najznaajnijih prouavaoca srpske knjievnosti srednjeg
vijeka Dimitrije Bogdanovi napravio je periodizaciju ove literature i periode
njenog trajanja podijelio u sedam grupa. Granice meu ovim grupama
postavio je ugledajui se na neke dominantne uticaje koji su se s vremenom
smjenjivali u srpskoj srednjovjekovnoj kulturi. Tako se u prve etiri grupe
nalaze epohe poetaka srpske knjievnosti, sa uticajima svetorodne loze
Nemanjia i duhovnim uticajem sa Svete gore, zatim je tu doba prije i poslije
Kosovske bitke, a posljednja dva perioda nazvana su: Nova stredita
knjievne djelatnosti i Izmeu tradicije i hronike svoga vremena.
Period novih sredita knjievne djelatnosti jeste onaj kada je Srbijom vladao
despot Stefan Lazarevi. Iz rakog i kosovskog sredita drave centar
knjievnih zbivanja prebacio se u oblasti Zete i Podunavlja, pa su Zeta Balia
i Beograd Stefana Lazarevia postali novi centri duhovnosti i pismenosti.
Nakon to je Srbija pala u tursko ropstvo 1389. godine i stupila u epohu svoga
kulturnog regresa izazvanog dolaskom Ismailana, u dravnom i kulturnom
smislu osjetio se izvjestan oporavak za vrijeme despota Stefana. On je bio
jedan od najumnijih Srba ikada postojeih i sline ljude je drao u svom
okruenju i kolovao ih u Beogradu. Osjealo se u tom periodu intenzivno
zbliavanje slovenskih zemalja pod naletom osmanlijske ne-civilizacije, a
komunikacija meu uenim ljudima bila je knjiki i teritorijalno produbljena i
kosmopolitski orijentisana. Onaj koji je sve uio, nije nigde stranac, veli
Konstantin Filozof, koji je bio jedna od takvih linosti doljaka u Srbiju, i
dodaje: Tamo je dobra domovina gde se uen ovek nastani. On je bio
ivotopisac despota Stefana i ovjek koji je moda najbolje izrazio nove tenje
u kulturi srpskog naroda prve polovine petnaestog vijeka.

IVOT KONSTANTINA FILOZOFA

Konstantin Filozof se rodio u drugoj polovini 14. vijeka, ne zna se tano gdje.
Obino u literaturi stoji da je rodom Bugarin, meutim, s obzirom na to da
sam za sebe na jednom mjestu kae da je Grko-Bugaro-Srbin, najvjerovatnije
je porijeklom Cincar.
Svoju mladost proveo je u Bugarskoj kolujui se u Trnovu, a uenja radi bio je
i na Svetoj gori, potom u Carigradu. Poslije toga je, pobjegavi od riue
zvijeri turskog haranja Trnova dospio u Srbiju despota Stefana Lazarevia,
najvjerovatnije iza 1402. godine. Despot ga je gostoljubivo primio i nastanio u
Beogradu kao uitelja na svom dvoru, s tim da je doljak esto boravio i u

manastiru Manasiji uestvujui u kreiranju Resavske pravopisne kole. Kao i

svoj prethodnik Konstantin slovenski prvouitelj, prozvan Filozofom zbog
velike uenosti, a u monatvu nazvan irilo i ovaj Konstantin je putovao
mnogo i hodio po dalekim zemljama voen razliitim misijama i posluanjima.
Iao je u Svetu zemlju: Poslao me je despot da idem Svetom gradu Cara
velikog, Jerusalimu, veli on na jednom mjestu, a s obzirom na to da u itiju
despotovom navodi podatke o tri misije-poslanstva na dvorove istonih
vladara Tamerlana, sultana Muse i sultana Muhameda pretpostavlja se da
je on uestvovao i u njima.
Poslije smrti despotove i prelaska Beograda u ugarske ruke, Konstantin Filozof
je napustio Srbiju i otiao u vranjski kraj esaru Ugljei. Ne zna se gdje je ni
kako umro, niti kako je izgledao.

OBRAZOVANJE KONSTANTINA FILOZOFA

Moe se rei da je Konstantin Filozof bio enciklopedijski obrazovan ovjek.
Govorio je mnoge jezike i poznavao mnoge nauke. Iz njegovog filolokog djela
Skazanije o pismenah vidi se da je znao, osim srpskog i bugarskog, i grki,
turski, ruski i vlaki jezik, kao i da je, osim filologije, poznavao i klasinu
knjievnost, potom tadanju medicinu, filozofiju, teologiju i pjesnitvo.
U mladosti je uio kolu u Trnovu, kod Andronika, uenika poznatog
bugarskog patrijarha Jeftimija. Jeftimije je postao patrijarh oko 1375. godine,
kada je iza sebe ve imao doivljeno isihastiko iskustvo iz monakog i ivota
na Svetoj gori, a i iz prijateljstva sa uvenim Grigorijem Sinaitom. Uradio je
reformu bugarskog pravopisa, ije e tekovine Konstantin Filozof da presadi
djelimino i na srpsko tle. Samog Jeftimija Konstantin nije upoznao: Ne
postigoh, kae on, velikog onog hudonika slovenske knjige, hou da kaem
oca naelnika, trnovskog kir Jevtimija. Ovoga oveka, divnoga u knjievnosti,
bio je u malome uenik neki Andronik, iz oblasti Romanije, koji i nama bee
uitelj u knjizi.
Od knjievnog djela Filozofovog do nas je dolo itije despota Stefana
Lazarevia i Skazanije o pismenah. Skazanije o pismenah je prva srpska
filoloka studija i, po mnogima, manifest tadanje Resavske pravopisne kole.
Sa pojavom Konstantina srpska knjievnost srednjeg vijeka stupa u neto
intenzivniju komunikaciju sa spisima antike grke knjievnosti i filozofije.
Zbog estih poreenja despota Stefana sa antikim linostima u njegovom
itiju, i zbog estih citiranja starih filozofa, mnogi Filozofa nazivaju preteom
humanizma i renesanse u nas. Potonji humanisti u zapadnijim evropskim
zemljama radili su slino to i on, samo malo radikalnije itali su staru grku
knjievnost, izvodili odatle paralele sa svijetom oko sebe i tom inspiracijom

stvarali svoja knjievna djela.

ITIJE STEFANA LAZAREVIA

Poslije smrti despota Stefana 1427. godine srpski patrijarh Nikon zaduio je
Konstantina Filozofa da napie despotovo itije. On e to uraditi, ali tek etiri
godine kasnije, kada mu se u snu javio sam Stefan i naredio mu isto to i
patrijarh.
itije despota Stefana Lazarevia jedno je od najzanimljivijih u staroj srpskoj
knjievnosti. Unekoliko se razlikuje od tradicionalnih srpskih itija, najvie po
velikom broju istorijskih i geografskih podataka koje sadri. Istoriografska
dimenzija je prisutna po uzoru na knjige vizantijskih istoriara carstvene
letopisne knjige, koje je Konstantin itao.
Nakon kratkog uvoda itije poinje geografskim opisom Srbije: opisuju se
panjaci, rudnici, vinogradi, finoa pejzaa, ptice, ivotinje, i naglaava se
ljepota ove zemlje. Sa opisa zemlje on prelazi na opis stanovnika, hvali i njih,
ali i ali, jer e oni, eto, stradati pod neovenim Turcima. Poredak
kompozicije, koji je sam pisac ustanovio, trai da se poslije opisa stanovnika
pree na kazivanje o onome koji vlada njima: Sada se treba dotai treega
stepena, i prei od zemlje k onim koji je obrauju i od onih koji je obrauju k
onome koji njome dostojno vlada. Slijede do detalja iscrpne prie o
dogaajima iz dvorskog i ivota despotovog u devedeset tri glave itija, sa
biblijskim i antikim reminiscencijama i sa dosta valjanih istorijskih podataka,
koje e docnije savremeni istoriari da iskoriste. Pored prozne, Filozof je u
itije uveo i pjesniku formu akrostiha, sa tri virtuozna izvedena
krajegranesija: od stihova uvoda na poetku, od poetnih slova glava u
sredini i, na kraju, od stihova koji kazuju alost pievu za umrlim despotom.
Izrazito poetian je taj kraj, gdje se Konstantin u svojoj alosti obraa gradu
Beogradu:
Plai opet, Beli grade, ocrnjenje svoje.
Ljudima vo kao cvet procveta i otpade.
Ako i zemlja zajedno rida sa tobom,
njega ne nadajui se uskoro da primi,
ekanjem godina koje teku tridesetpet,
ve koje su prole devet stotina
i est tisua (6935 = 1427).

Posljednji stihovi sa brojevima utemeljeni su na srednjovjekovnom shvatanju,

proizalom iz stare jevrejske tradicije, o godini 5504. prije Hrista kao godini
nastanka svijeta. U tom smislu je godina 1427. bila zapravo 6935. godina od
postanja, na ta ovdje Filozof i aludira.

POVIJEST O SLOVIMA KONSTANTINA FILOZOFA

Skazanije o pismenah Konstantina Filozofa prva je izvorna filoloka rasprava u
Srba, koja nastaje u periodu 14231426. godine. On se ovdje bavi problemom
kvarenja knjiga, i to prevashodno liturgijskih tekstova, koji su se s vremenom
krenuli mijenjati zbog nemarnosti prepisivaa i upliva promjena iz narodnog u
knjievni jezik. Zato je trebalo nanovo utvrditi neka gramatika i pravopisna
pravila i dovesti u red iskvarene knjige. To je pokuao da uini Konstantin
Filozof u skladu sa ondanjim filolokim rasuivanjima i u duhu
srednjovjekovnog poimanja jezika, ostavivi pri tom i neka zanimljiva
zapaanja o karakteristikama srpskog jezika i naroda tog vremena
Konstantin Filozof, doljak u Srbiju despota Stefana Lazarevia, u istoriji
srpske knjievnosti ostao je poznat po dva svoja spisa: itiju despotovom i
sastavu Skazanije o pismenah Povijesti o slovima u slobodnom prenosu na
savremeni srpski jezik. Skazanije je prva izvorna filoloka rasprava u Srba,
koja nastaje u periodu 14231426. godine. To je vrijeme kada u manastiru
Manasiji djeluje tzv. Resavska pravopisna kola, za koju mnogi smatraju da ju
je osnovao i pokrenuo upravo Konstantin Filozof. Kasnije je djelatnost
Resavske kole prevazila okvire ovog manastira, i ono to se od tad nazivalo
resavskim izvodom i dobrim resavskim knjigama rezultat je djelovanja niza,
ak i generacija prepisivaa, prevodilaca i redaktora. Najznaajnija
karakteristika ove pravopisne redakcije srpskog jezika jeste da se ilo ka to
veoj arhaizaciji jezika i pribliavanju jelinskom prauzorku.
Za Resavsku kolu se vee velika akcija prepravljanja, novog prevoenja i
prepisivanja grkih i starih srpskih tekstova u Srbiji, koja je zapoela jo u
drugoj polovini etrnaestog vijeka. Bila je potrebna takva jedna revizija
prevashodno liturgijskih tekstova, jer su se s vremenom promjene iz
narodnog jezika poele odraavati na knjievni i on je postajao bitno drugaiji
od onog izvornog kirilo-metodijevskog. Te jezike promjene, koje su uglavnom
bile fonoloke glasovne i morfoloke oblike, krenule su da mijenjaju i
smisao rijei, to nije bilo poeljno. Zato je trebalo nanovo utvrditi neka
gramatika i pravopisna pravila, i dovesti u red iskvarene knjige. To je
pokuao da uini Konstantin Filozof u skladu sa tadanjim filolokim
rasuivanjima i u duhu srednjovjekovnog poimanja jezika.

SREDNJOVJEKOVNO POIMANJE JEZIKA

Jezik pisane rijei u srednjem vijeku je bio jezik bogoslubenih i drugih
vjerskih knjiga. Rije psalteratus, koja izvorno potie od rijei psaltir, bila je
ime za uenog i obrazovanog ovjeka. Sveto pismo je, osim na matinom
jevrejskom, bilo prevedeno jo na grki i na latinski jezik, i u zapadnoj Evropi
je preovladavalo miljenje o ova tri jezika kao jedina sveta i dostojna da
iznesu rije Boiju. Vizantija pak nikada nije sprovodila takvo shvatanje o
nekom jeziku kao varvarskom i niem od ostalih, jer se sljedovalo apostolsko
naelo da svaki narod moe na svom jeziku sluiti i moliti se Bogu. Zato je
upravo sa pravoslavnog istoka i dola inicijativa za opismenjavanje Slovena,
koji kako u jednom od ranih slovenskih tekstova stoji pree ne imaahu
knjiga, nego po crtama i rezama itahu i gatahu, budui pagani... Potom
ovekoljubivi Bog posla im Svetoga Konstantina Filosofa, nazvana Kirila, mua
pravedna i istinita. I stvori im pismena trideset i osam, neka po obliku grkih
pismena, a neka po slovenskoj rei.
Opismenivi se od Grka, Sloveni su od njih primili i biblijsko shvatanje jezika,
koje se temelji na prii o o zidanju Vavilonske kule. U starozavjetnoj knjizi
Postanja pripovijeda se kako je poslije potopa i u vrijeme Nojevih sinova na
cijeloj zemlji bio jedan jezik. Kad se narod naao u Senarskoj zemlji, doao je
na ideju da zida kulu iji bi vrh dosezao nebo i krenuli su to zajedno da rade.
Videi njihov samouvjereni naum, Gospod im je pomeo jezike da ne bi
razumjeli jedan drugog ta govore i otad poinje podijeljenost ovjeanstva
na jezike, narode i kulture.
Sloveni su primili od Grka i jedan specifian odnos prema pisanoj rijei, koja je
imala svoju jasnu funkciju: Kako bez svetlosti radost ne biva/, veli jedan
uenik Kirila i Metodija, za oko koje vidi Boiju tvar svu,/ ali sve niti je lepo niti
vidljivo,/ takva je i svaka neuka dua,/ koja ne vidi dobro Boiji zakon,/ pisanja
duhovni zakon,/ zakon koji raj Boiji otkriva. Rijei su, dakle, prenosile istinu
vjere, ali nisu, kako se esto misli, smatrane same po sebi svetima. U istonoj
hrianskoj filozofiji i teologiji, naime, vailo je pravilo da istina nema svoje
analogije u jeziku, ali da jezik, kao ljudska kategorija, biva Duhom Boijim
osveen. Osveivali su ga oni koji su mogli kao apostol Pavle da kau: Ne
ivim vie ja, nego ivi Hristos u meni, i bili su to jevanelisti, drugi apostoli,
noviji i stariji oci Crkve, episkopi, podvinici, bogoslovi i drugi. Zato je bilo
potrebno da svaka od njih ostavljena rije bude sauvana cjelosna i
neokrnjena.

KONCEPCIJA SKAZANIJA O PISMENAH

U Skazaniju o pismenah Konstantin Filozof se upravo trudi da ukae na
probleme koji nastaju ako se nemarno shvate jezika pravila liturgijskih

tekstova, koja se podjednako odnose na smisao rijei, kao i na njihov oblik:

Ovo pazi ti, koji eli pisati ili uiti: ako pre ovoga svega prorodni sklad ne
shvati, uzalud e ti biti svekoliki trud; jer ako ijedno slovo premesti,
preinaie re. Svako slovo ili kakav znak koji nisu na svom mestu, to je kao
da kua nema domaina; a kad nema domaina kue, nije li naopako?
Ovaj svoj sastav Filozof je napisao na zahtjev depota Stefana, i njemu ga je i
posvetio. Poetna slova etrdeset glava, koliko spis sadri, ine akrostih:
Samodravnomu despotu Stefanu rab' Kon'stan'tin'. Na samom poetku
Skazanija nalazi se ljestvica od 43 slovne grafeme i 24 znaka. U njoj su 24
slova i jedan znak ispisani crvenim mastilom, to znai da pisac potvruje da
se oni pravilno upotrebljavaju, a ostalo je sve ispisano crnim mastilom, to
signalizira nepravilnu upotrebu. Slijedi kratak predgovor i pregled sadraja
djela, a na kraju je zavrni zapis sa posvetom i potpisom u kriptogramu. U
samom tekstu Filozof pojedinano obrauje uzroke nepravilne upotrebe nekih
slova i usmjerava kako ona treba da se koriste u skladu sa onim kako su ih
uveli Prvouitelji Kirilo i Metodije. Potom se bavi imenima slova, akcentima i
nadrednim znacima, interpunkcijom, time kako se deca iskvarie loom
naukom i kako ih treba opet leiti i kako treba da piu, kako se nebrigom
unitavaju slova kao i sudska pravda poklonima i tako dalje.
Na kraju svog sadraja Konstantin veli: Predstoji nam da se slovom hranimo,
jer nas je slovesnim Tvorac sazdao; tavie da prema obliju premudrosti,
drei se vladarskog saveta, dobijemo koliko je mogue, ne od oskudnoga
roba, nego od onoga to u ovom etrdesetom slovu rekosmo, kako bismo svi
u jednoj ljubavi bili.

SRPSKI JEZIK I NAROD U SKAZANIJU O PISMENAH

Azbuka srpskog jezika od samog poetka je bila sastavljena po uzoru na grki
alfavit, gdje su 24 slova preuzeta iz grkog jezika, a 14 su osobena slovenska.
Ovom broju slova Konstantin Filozof pridodao je jo i dva jusa, za koja veli da
ih je preuzeo iz bugarskog jezika, i nekoliko i ranije upotrebljavanih grafema
slovensko-jelinske provenijencije. Konstantin se bavi i akcentima i nadrednim
znaciima, koji su u srpskom jeziku postojali jo u etrnaestom vijeku,
nazivajui ih silama ili tonusima. Navodi tri tipa akcenta: oksija, varija i
perispomena, koji su kao znaci preuzeti iz grkog jezika, ali je sama
akcentuacija autentina srpska. Za nadredne znake iznad rijei koristi
staroslovenski naziv odejanije odjea, ruho ili ak obiljeja u prenosu na
savremeni srpski i trudi se da ih u rijeima preslika doslovno po uzoru na
grki jezik.
Zanimljivo je da Filozof u Skazaniju o pismenah ostavlja i zapis o nekim

karakteristikama Srba kao naroda, a koje je on kao doljak primijetio. Grdei

Srbe to preinauju pravopis i knjige po svom nahoenju, on veli: Zbog toga
smo lieni dubine razuma, i nikoga nema meu nama kao meu Grcima, iako
je ovaj narod veoma otrouman, ali teak da poslua.
Na drugom mjestu jo dodaje: I ovaj narod vidim kao nadaren i dobar u
svemu, kao i bilo koji drugi to je, ak u ljudskoj mudrosti i vie, ali o svetim
knjigama staranje nije dovoljno. I zbiva se pria premudroga meu ljudima
(Solomona) da nepanja ovekova ''kvari mnoga dobra'' njemu. Uitelj govori
narodima da je "mudrost ovoga sveta ludost pred Bogom".

SREDNJOVJEKOVNI PISAC GRIGORIJE CAMBLAK

Grigorije Camblak je jedan od onih knjievnika nesrpskog porijekla koji borave
u Srbiji za vrijeme despota Stefana Lazarevia. Iako relativno kratko ostaje u
Srbiji, knjievni rad Grigorija Camblaka ovdje biva vrlo plodan. Igumanujui u
manastiru Deanima, napisao je itije Sv. Stefana Deanskog, ktitora ovog
manastira i srpskog kralja, potom Skazanije o Svetoj Petki i Slovo o Patrijarhu
Jevtimiju, svom uitelju. Godine 1409. Camblak odlazi u Rusiju. Tamo postaje
mitropolit kijevski i pie Slovo Kiprijanu, svom stricu i poznatom moskovskom
mitropolitu, koji se tada ve bio upokojio. Kako tvrde ruski ljetopisi, Grigorije
Camblak je umro 1419. ili 1420. godine
Grigorije Camblak pripada generaciji pisaca koji stvaraju u despotovini
Lazarevia, na samom poetku petnaestog vijeka. Njegova narodnost je
nepoznata; neki smatraju da je Bugarin, drugi pak Srbin, Grk, Rumun ili
Cincarin. Rodio se oko 1364. godine i mladost je proveo u Bugarskoj, gdje je i
zamonaen. Stric mu je bio poznati mitropolit moskovski Kiprijan, koji je
drugovao sa velikim patrijarhom bugarskim i isihastom Jeftimijem, takoe i
uiteljem Camblakovim. Nakon pada Bugarske pod Turke devedesetih godina
etrnaestog vijeka, Grigorije prvo odlazi u Carigrad, potom na Svetu goru, a
najposlije, pretpostavlja se, u Moldaviju. U Moldaviji postaje iguman
manastira Pantokratora i prezviter u velikoj crkvi u Suavi. Negdje iza 1402.
godine, moda na poziv despota Stefana Lazarevia, on dolazi u Srbiju. Nije
se dugo zadrao u srpskoj zemlji i nakon smrti svog strica Kiprijana Camblak
odlazi u Rusiju 1409. godine. Tamo pie Slovo Kiprijanu i postaje mitropolit
kijevski. Kao kijevski mitropolit uzeo je uea na poznatom Kosnikom
saboru, koji je trajao od 1414. do 1418. godine u Konstancu, na Bodenskom
jezeru u vajcarskoj. Iako je ovo bio izrazito rimokatoliki sabor, ispitivai
kazuju za Camblaka da je uinio i najmanji ustupak na korist latinstva, o tome
treba sumnjati.
Kako tvrde ruski ljetopisi, Grigorije Camblak se upokojio 1419. ili 1420.
godine.

CAMBLAKOV BORAVAK U SRBIJI

U Srbiji je Camblak boravio kao iguman manastira Visoki Deani. Bio je
oduevljen Srbijom, a naroito njenom razliitou u odnosu na Bugarsku. U
kojim oblastima, reci mi, ima toliko manastira i tako velikih i slavnih, kae on
obraajui se svom itatelju u Skazaniju o Svetoj Petki. U kojim je gradovima i
gde tako mnotvo inoka? Gde je toliko arhijereja, gde usrdnost k Bogu i
boanskim stvarima? Gde lepi poredak naroda, kako kod vlasti, tako i kod
podrunih... Nema toga nigde sem ovde... Oduze Bog slavu od Bugarske i
darova je Srbiji.
Iako relativno kratko ostaje u Srbiji, knjievni rad Grigorija Camblaka ovdje
bivo vrlo plodan. Igumanujui u Deanima, napisao je itije Sv. Stefana
Deanskog, ktitora ovog manastira i srpskog kralja, potom Skazanije o Svetoj
Petki i Slovo o Patrijarhu Jevtimiju, svom uitelju.
U itiju Svetog Stefana Deanskog pisac je ostavio sliku ondanjih Deana i
krasnog mesta na kojem se nalaze. Za manastir veli gdje lei na najviim
mestima, saieno svakim drveem, mnogogranatim i mnogoplodnim, a
ujedno je ravno i travno, i odasvud teku najslae vode. Tu izviru veliki izvori i
napaja ih bistra reka, ija voda pre ukusa daje veliko rumenilo licu, a posle
ukusa veliko dobro rastvorenje telu, tako da se niko ne moe nasititi naslade
vode. Sa zapadne strane zatvaraju ga najvie gore i njihove strmine, i otuda
je tamo zdrav vazduh... Potom slijedi opis Deana, koji su cijeli jedan
arhitektonski kompleks, grad, kako u itiju stoji, a po zidovima grada okolo
prilepljene su elije inocima, kao neka ptiija gnezda. Sam hram, posveen
Hristu Pantokratoru, dre stubovi od mramora izvajani, i iaran je raznim
svodovima. A spolja sastavljen je mnogoudno od uglaanog mramora,
crvenoga i ujedno beloga. I kamenje jednoga sa drugim salanjeno je divno i
najumjetnikije... tako da se velika blagodet sija onima koji gledaju, i uvek
lepota kamena i veliina daje hramu najveu krasotu, poto je savreno
izvajan kamen na dostojnolepnost onima koji su ga uinili.
Manastir Visoki Deani je i danas jedan od najvelianstvenijih spomenika
srednjovjekovne arhitekture, kao i jedan od najmnogobrojnijih srpskih
manastira. Naroito poslije rata na Kosovu i bombardovanja Srbije 1999.
godine, primjetno je povean broj monaha u Deanima, i to mahom iz mlae,
visokoobrazovane generacije.

ITIJE SVETOG STEFANA DEANSKOG

itije Svetog Stefana Deanskog i Sluba istom svetitelju ine liturgijski

komplet tekstova, koje je Camblak napisao za ve postojei kult svetog kralja.

Kult je bio formiran u Deanima, nad kraljevim motima, ali je neobino to da
itije Svetog Stefana Deanskog nastaje sedamdeset i vie godina nakon
njegove smrti. Potpunog Stefanovog itija, zapravo, nije ni bilo osim onog od
anonimnog sastavljaa u Zborniku Kraljeva i arhiepiskopa srpskih pa se
Camblak odluio da on saini jedno cjelovito, zajedno sa Slubom.
itije Stefana Deanskog napisano je direktno po uzoru na stare srpske itijne
tekstove i nema previe upliva istorijskih, geografskih i politikih faktora, kao,
recimo, u itiju despota Stefana Lazarevia Konstantina Filozofa. Akcenat je
ovdje na liku svetog kralja muenika, koga otac osljepljuje, a sin ubija.
Nakon osljepljenja on biva protjeran u Vizantiju, gdje boravi u manastiru
Hrista Pantikratora. Sveti Stefan Deanski proslavio se tamo svojom
mudrou i vrlinskim ivotom, i na jednom mjestu za njega Camblak veli: A
neka blagodet sijae na licu mua, a ljubav je sve k njemu privlaila. Jer takvo
je lice onih koji su isti srcem, kao onih koji gledaju Boga mislenim oima i
ispunjavaju se neiskazanom radou, i otuda lice dobija zrake svetlosti. O
ovom mislim da i Solomon kae: ''Kada se srce veseli, cveta lice.'. Jer on,
blaeni, smatrae liavanje oiju svojih kao prosveenje, a zatoenje kao
veliku utehu. Nakon progonstva u Vizantiji, Stefan se vratio u Srbiju i postao
kralj, smijenivi na prijestolu svog oca Milutina. Vladao je Srbijom deset
godina i nakon toga ga je sin Duan zatoio u grad Zvean, gdje je Deanski i
umro. Po zakonima srednjovjekovne poetike, na kraju itija nalazi se pohvala
svetome i opis uda koja je projavio nakon svoje smrti. Jedno od tih uda je i
netrulenost tijela sv. kralja, koje i danas nepropadljivo poiva u Velikim
Deanima.

SKAZANIJE O SVETOJ PETKI

Skazanije o Svetoj Petki je, zapravo, spis o prenosu motiju ove svetiteljke iz
Vidina u Beograd, i svojevrsna je dopuna itiju Svete Petke, koje je sastavio
bugarski patrijarh Jevtimije. Vjerovatno je Skazanije Grigorije Camblak
napisao po neijoj narudbini, moda ba po narudbini kneginje Milice, koja
je i isposlovala da se moti svetiteljke prenesu u Beograd.
Sveta Petka je bila srpskog porijekla i ivjela je u prvoj polovini 11. vijeka. Kad
su joj bogati i poboni roditelji umrli, razdala je sve svoje bogatstvo
siromanim i otila prvo u Carigrad, a potom u Jordansku pustinju da se
podvizava. Tek pred kraj ivota vratila se u rodno mjesto Epivat i tu se
pokojila. Kad je nakon izvjesnog vremena otvoren njen grob, pronaene su joj
netrulene moti i projavila su se odmah uda. Iz Epivata su sv. Petku prenijeli
u Carigrad, onda u Trnovo, a zatim u Rumuniju. Nakon turskog osvajanja
Rumunije, kneginja Milica je uzela dozvolu od sultana i 1396. godine prenijela

moti ove svetiteljke u beogradsku crkvu na Kalemegdanu.

Upravo o ovom dogaaju pie Camblak. U Skazaniju kae kako je ba u
trenutku raspada i obezglavljivanja srpske drave nakon Kosovske bitke i u
trenutku velikog stradanja srpskog naroda, dola pomo svie i zatita i
blagoslov ovih svetih motiju. I, zaista, mnogi Srbi su nakon toga uzeli svetu
Petku za svoju krsnu slavu, podigle su se mnoge crkve njoj posveene i
mnoga su svjedoanstva pomoi sv. Petke Srbima, kao to se i navodi u
crkvenoj pjesmi:
Ukrasila si se estitim ivotom i dobrotom, darovanom ti od Boga, pa si dobila
i dar iscjeljenja bolnih i nesrenih. Zato te veliamo, prepodobna Mati, i
potujemo asnu tvoju uspomenu, jer se moli za nas Hristu Bogu naem.
Sultan Sulejman je odnio moti sv. Petke iz Beograda u Carigrad, a odatle su
prenesene opet u Rumuniju, u grad Jasi, gdje se i danas nalaze.

ZETSKI KNJIEVNI KLUB

Pojava novog, zetskog knjievnog sredita u srpskoj knjievnosti srednjeg
vijeka geografski se vezuje za Skadarsko jezero i manastire koji se nalaze na
njegovim ostrvima. Od linosti pak koje su je stvarale, ta knjievnost se
vezuje za imena Jelene Bali i njenog duhovnika Nikona Jerusalimca. Jelena
je bila kerka kneza Lazara i ena zetskog vladara uraa II Stracimirovia
Balia, koja je u knjievnosti ostala poznata po pismima duhovniku Nikonu i
po svom testamentu, sastavljenom pred samu smrt 1443. godine. Od tri
njena pisma, Otpisanija bogoljubnih, kako se najee nazivaju, sauvano je
samo jedno u cjelini i dva u fragmentima. Nalaze se u tzv. Gorikom zborniku,
kojeg je specijalno za Jelenu sainio Nikon Jerusalimac
Mnoge i razliite dravne i politike promjene u srpskoj dravi prve polovine
15. vijeka dovee do stvaranja i novih knjievnih sredita. Prvo e se u Srbiji
knjievnost ovog perioda vezivati za linost despota Stefana Lazarevia i
pisce koji se okupljaju oko njega i na njegovom dvoru u Beogradu. Potom,
nakon Stefanove smrti njega na prijestolu smjenjuje sestri ura Brankovi i
centar drave izmijeta se u Smederevo, gdje nastaje jedan od novih poprita
knjievnih djelatnosti tzv. smederevski knjievni krug. Pored ovog novog
kulturnog sredita javlja se jo i knjievnost u Zeti dananjoj Crnoj Gori
kojom je ura ovladao 1423. godine.
Geografski, zetska knjievnost vezuje se za Skadarsko jezero i manastire koje
se nalaze na njegovim ostrvima. Skadarsko jezero je prirodna granica izmeu
Crne Gore i Albanije i najvea je kriptodepresija u Evropi. Na vie od jedne
petine ostrva Skadarskog jezera od oko pedeset, koliko ih ima nalaze se

manastiri, preteno skitskog karaktera. Od njih desetak danas je oivljeno pet

manastira: Beka, Stareva Gorica, Moranik, Kom i Vranjina. Manastir Beka
je zadubina Jelene Bali, kerke kneza Lazara i ene srednjovjekovnog
vladara Zete uraa Stracimirovia Balia. Ona je u Zeti boravila od udaje
1386. do 1411. godine i od 1435. godine do smrti, i uglavnom se pojava
zetskog knjievnog sredita vezuje za njeno prisustvo i prepisku sa
duhovnikom Nikonom Jerusalimcem.
Meutim, korijeni ove oivljene srpske knjievnosti srednjeg vijeka u Crnoj
Gori nalaze se jo u uspostavljanju komunikacije Zete sa Svetom gorom
nakon 1371. godine. Poznato je da je to period kada srpske zemlje bivaju
preplavljene dolaskom monaha-isihasta i drugog raznolikog hrianskog
svijeta iz tadanje Vizantije. Pretpostavlja se da je ondanja Zeta Balia bila
stanica na ovom putu izmeu Svete gore i Srbije, pa se i u knjievnosti ove
dvije srpske zemlje tog doba prepoznaju istovjetne ideje i preokupacije.

SREDNJOVJEKOVNA ZETA BALIA I CRNOJEVIA

Sredinom 14. vijeka Zeta se nalazila u sklopu carstva cara Duana, koje je
bilo ogromno prualo se od Save i Dunava na sjeveru do Svete gore na
jugu ali nije bilo dugog vijeka. Nakon Duanove smrti i dolaska na vlast
cara Uroa, na scenu u Zeti stupa porodica Balia, o kojima do tada gotovo
da i ne postoje vjerodostojni istorijski podaci. Rodonaelnik ove dinastije,
Bala, nosi neslovensko ime i pretpostavlja se da oni potiu od sloveniziranih
Vlaha, koji su se s vremenom kao proslavljeni ratnici uvrstili u sloj plemia.
Prvo je Bala posjedovao samo Skadar, oko 1360. godine, a onda se proirio
sve do Kotora. Imao je sinove Stracimira, uraa i Balu II, koji su se
smjenjivali kao vladari nakon njegove smrti. Oko godine 1385. zetskim
gospodarom postaje ura II Stracimirovi Bali, najstariji Stracimirov sin,
koji je imao sjedite u Ulcinju i nazivao se: blagoverni i samodravni gospodin
ura svoj Zetskoj i primorskoj zemlji. Svojim precima smatrao je vladare
svetorodne loze Nemanjia i u poveljima je pominjao molitve praroditelja
Simeona prvago mirotoca srpskago i svetago Savi. ura Bali je bio
oenjen Jelenom, jednom od pet keri srpskog kneza Lazara Hrebeljanovia.
Ponegdje u nauci iznosi se miljenje da je po linosti ovog vladara kreiran lik
Banovi Strahinje u narodnoj epskoj poeziji, mada istorijski fakti iz uraevog
i Jeleninog ivota nemaju pandan u dogaajima koje opjevava ova junaka
pjesma.
Nakon uraeve smrti 1403. godine, na prijestolu ga je smijenio njegov sin
Bala III Bali i zavladao dravom uz pomo svoje majke Jelene. Dvadesetih
godina 15. vijeka Bala se teko razbolio i vlast predao svom ujaku despotu
Stefanu Lazareviu, a malo kasnije, 1423. godine, Stefan sve poslove u Zeti

prenosi na svog sestria i nasljednika ura Brankovia.

U to doba, meutim, u Zeti jaa porodica Crnojevia. Ona je i do tada imala
samostalne posjede i sad se namee kao nova vladarska porodica, koja e
ostaviti dubokog traga u istoriji Crne Gore. Prvi put se pod njihovom
vladavinom Crna Gora poinje nazivati ovim dananjim imenom, koje se do
tada odnosilo samo na planinski masiv od Risna do Patrovia, sa Lovenom
kao najviim vrhom. Za vrijeme Crnojevia na Cetinju 1494. godine pokrenuta
je i prva tamparija u Srba, a prva tampana knjiga bila je Oktoih prvoglasnik.
Nemalo nakon toga, 1496. godine Crna Gora je izgubila samostalnost i pala
pod direktnu vlast Turske.

LINOST JELENE BALI

ena koja praktino vlada Zetom na samom poetku 15. vijeka, Jelena Bali,
roena je oko 1368. godine kao trea ki carskog stavilaca Lazara. Svoje rano
djetinjstvo provela je na dvoru cara Uroa, a docnije, kada je njen otac postao
knez, rasla je zajedno sa svojim mnogobrojnim sestrama i braom na dvoru u
Kruevcu. Vaspitai i uitelji su joj bili prvenstveno roditelji Lazar i Milica, a
potom i umna despotica Jefimija, koja je dola kod kneza Lazara nakon smrti
svog mua Ugljee. Kada je Jelenin brat i budui Lazarev nasljednik Stefan
Lazarevi imao svega dvanaest godina, 1386. godine, ona se udala za
zetskog vladara uraa II Stracimirovia Balia. Nakon uraeve smrti 1403.
godine Jelena pomae sinu Bali u upravljanju dravom, kao to je njena mati,
kneginja Milica, pomagala sinu Stefanu poslije Lazareve pogibije na Kosovu.
Godine 1411. Jelena se preudaje za bosanskog vojvodu Sandalja Hrania, i u
itiju despota Stefana Lazarevia od Konstantina Filozofa ostaje
svjedoanstvo o njihovom zajednikom prisustvu u Budimu naredne godine
na saboru zapadnih kraljeva i druge gospode: Sandalj vojvoda bosanski i kralj
Hrvoje, veli Konstantin, uinie u prisustvu svojih ena tu slavu osobito
sveanom, jer se njihovi vitezovi, visoki i plemenita stasa, hrabro i junaki na
megdanu ponee. Na saboru je najljepi i najupeatljiviji od svih vitezova bio i
despot Stefan, Jelenin brat, za koga Filozof kae: najsvetliji pred svima i vie
od svih vidim bee, kao mesec pored zvezda, i izdaleka vidim bee svakome.
Poetkom dvadesetih godina 15. vijeka Jeleni umire sin Bala, a desetak
godina kasnije i drugi mu Sandalj. Poto joj nisu dozvolili da sebi podigne
kapelicu za grob negdje u okolini Dubrovnika, ona je podigla crkvu na
skadarskom ostrvu Beka. Crkvu je posvetila Blagovetenju presvete
Bogorodice i nakon svoje smrti 1443. godine tu je i sahranjena.

KNJIEVNO DJELO JELENE BALI

Sve to je u pisanom obliku Jelena Bali ostavila iza sebe jesu tri pisma
svome duhovniku Nikonu Jerusalimcu i testament, koji je sastavila 1442.
godine. Od tri pisma, poznata pod nazivom Otpisanije bogoljubno, sauvano
je jedno u cjelini i dva u fragmentima. Nalaze se u tzv. Gorikom zborniku,
kojeg je za Jelenu sainio Nikon Jerusalimac. Pisma su, naravno, lino
intonirana i u njima Jelena pie o svojim duhovnim zbivanjima, ispovijedajui
silinu utiska koju je na nju ostavio neki od prethodnih razgovora sa Nikonom.
I zaeleh se veoma videti tvoje prepodobije i nasladiti se tvojih medotonih
rei, da mi se od tvog gledanja uzmnoi ne mala korist. Nego, daleka su nam
rastojanja, more, pa i gajevi. Stoga nam je nemogue videti tvoju svetost...
Jer pomraie se due nae jadima i meteom koji su u svetu. I, eto, sada kao
iz nekog dubokog sna prenuvi se, poeleh videti tvoju svetost. Moli ga da joj
ne uskrati odgovor na epistoliju i veli: Znam da si navikao sebe uniavati u
svemu, ali nemoj pod izgovorom smernosti zatvoriti jezik, koji kazuje mnogo i
dobro, iji su plodovi mnogi i mnogo seme pravde. I ne lii nas eljenog, a
sebe ne oteti dobre nagrade, nego podraavaj svog Vladiku Hrista, iji si
uenik i podraavalac njegovih stradanja. I moli mu se da bismo se i mi nali
zajedniari u onaj dan kada e Hristos doi sa slavom i mnogom silom i
molitvama vaim. Amin.
Jelenina pisma direktno se nadovezuju na srednjovjekovnu epistolarnu
tradiciju, koja poinje jo sa Pismom igumanu Spiridonu, svetog Save, i dalje
traje kroz cijeli srednji vijek, bivajui svjedoanstvo dubokih duhovnih
previranja i ei linosti koje su je izgraivale.

KNJIEVNOST U SMEDEREVU 15. VIJEKA

Nakon to je u doba Brankovia centar srpske drave prebaen iz Beograda u
Smederevo, ova nova prestonica je postala i ia kulturnog pregalatva.
Despot ura Brankovi je, kao i Stefan Lazarevi, sakupljao uene i
prosvijeene ljude, imao u svojoj prestonici veliku biblioteku, a u Smederevu
je bila smjetena i Mitropolija. Iz tog perioda je ostalo sauvano nekoliko
oskudnih knjievnih ostvarenja, koja su postala svojevrsni svjedoci vremena
kada su nastali. Najpoznatije od njih je Nadgrobno slovo urau Brankoviu
od nepoznatog Smederevskog besjednika, koje je napisano nakon despotove
smrti 1456. godine. Slovo nastaje u formi plaa, prozno-poetskom knjievnom
obliku, koji je u staroj vizantijskoj i srednjovjekovnoj srpskoj knjievnosti bio
karakteristian za djela u kojima se opisuje neka nesrea, poraz i stradanje
Formiranje novih knjievnih krugova u 15. vijeku u Srbiji odvijalo se na
nekoliko razliitih mjesta. Najznaajnije je bilo ono u Beogradu despota
Stefana Lazarevia, potom je Zeta Balia bila jedno od njih, a onda i gradovi
Smederevo i Novo Brdo.

Kad je 1427. godine dobio od ujaka Stefana Lazarevia vladavinu nad

Srbijom, ura Brankovi je predao Maarima Beograd i Mavu, i krenuo sebi
da zida novu prestonicu u Smederevu. Radove na izgradnji je predvodio
ore Kantakuzin, brat njegove ene Irine, Grkinje sa Peloponeza. Ona je u
narodu ostala poznata kao prokleta Jerina i usmeno predanje kazuje da su
zbog nje mnoge nesree pratile zidanje nove prestonice. ura je bio sin
Mare Lazarevi, kerke cara Lazara, i Vuka Brankovia, koji je po narodnom
predanju izdao Srbe na Kosovu. uraeva vladavina obiljeena je mnogim
sukobljavanjima sa Turcima. U dva navrata je bio u vazalnom odnosu prema
Turskoj carevini, a oni su mu se esto svetili zbog njegove povremene
antiturske politike. Kerku Maru su mu odveli sultanu u harem, oslijepili su
njegova dva sina, Grgura i Stefana, a godine 1454. Turci su u svojoj stranoj
najezdi pobili u Srbiji sve mukarce starije od 14 godina, i odveli ene i djecu
u ropstvo. Dvije godine nakon toga, 1456. godine, umro je ura Brankovi i
na prijestolu ga je naslijedio najmlai sin Lazar.

PISCI SMEDEREVSKOG KNJIEVNOG KRUGA

Za one pisce smederevskog knjievnog kruga ija su se djela sauvala do
danas karakteristino je da im nisu poznata imena. Smrt uraa Brankovia
oplakao je tzv. nepoznati Smederevski besjednik, u svom Nadgrobnom plau
ili Slovu despotu urau. Druga dva nepoznata knjievnika iz Smedereva su
jo za vrijeme uraevog ivota opisala su Prenos motiju apostola i
jevaneliste Luke iz Rogosa u Smederevo 1353. godine. anrovski se ovo
djelo naslanja na tradiciju sastavljanja tzv. translacija ili prenosa, pisanih
upravo pri prenosu motiju svetitelja iz jednog mjesta u drugo. Jedan takav
retorski opis translacije, Skazanije o Svetoj Petki, pie knjievnik Grigorije
Camblak poetkom 15. vijeka, a biva motivisan angaovanjem kneginje Milice
oko prenosa motiju sv. Petke iz Trnova u Beograd.
U branievskom kraju, iroj okolini prestonice Smedereva, razvijao se duhovni
ivot i prije dolaska despota uraa, ali i u periodu njegove vladavine. Tu je
bila iva prepisivaka i prevodilaka djelatnost, o emu svjedoi i Inok iz
Dale, monah takoe nepoznatog porijekla koji se podvizavao u manastiru
Blagovetenja presvete Bogorodice na rjeici Dala. On je pisar tzv.
Radoslavljevog jevanelja iz 1429. godine, kao i vjeto uraenog kaligrafskog
etvorojevanelja, koje je nainio zajedno sa slikarem manastira Kalenia. Iza
Inoka iz Dale je ostao i kratak ljetopis, Istorikija, sa srpskom hronikom 1348
1438. godine. Ovaj Inok se nakon pada despotovine 1459. godine, poput
mnogih srpskih monaha tada, vratio na Svetu goru.

NADGROBNO SLOVO DESPOTU URAU NEPOZNATOG SMEDEREVSKOG

BESJEDNIKA
Nadgrobno slovo despotu urau nepoznatog Smederevskog besjednika je
spis iz 1456. godine, perioda kada je srpska despotovina ve na izdisaju. Tri
godine kasnije e se zaista zbiti konani pad Srbije pod Turke i nestanak
svake dravne samostalnosti, a tri godine ranije se to isto desilo sa
Vizantijskim carstvom. Aluzije na ova zbivanja nalaze se u spisu anonimnog
Smederevskog besjednika, za koga se pretpostavlja da je stvarao u okviru
smederevskog knjievnog kruga. Na to upuuje sam sadraj Nadgrobnog
slova despotu urau, iz koga se vidi da je njegov autor veoma privren
despotu i na momente gotovo oajan od siline bola koji mu je zadala smrt
ljubljenog vladara:
O uda stranoga najudniji glas! Najtii i previsoki i u svemu
najblagopoluniji gospodaru moj, sveti i najsaborniji lave, uti tako i ne daje
mi medotoni glas, niti svojoj supruzi, a naoj najsvetijoj gospoi i carici, niti
mnogoeljenim i najslaim ti edima svojim... Ko e nas zatititi, ranu
povreenu, zbog tvoga odlaska?... Kako emo pogledati u nebo, koje gorko i
teko breme pre vremena pokaza nam meu dimljivim zvezdama? O, zvezdo
gorka, to nam ovo objavi! Koja nam ma pokaza to anje na ivot, koju
nam tuno nepoznato izvee objavi!... Bez tebe umrlog, kako mi da ivimo?
Drugi dio Slova je posveen molitvama urau, koji je blizu pravednog Sudije
i eka da primi rajsko naselje, veselei se sa Avraamom, Isakom i Jakovom i
sa svima pravednima. Kada se obraa umrlom despotu, nepoznati
Smederevac koristi motiv dobrog korijena i izdanaka, koji se u ranijoj srpskoj
knjievnosti vezivao za vladarsku lozu Nemanjia, i veli: Moli se za svoje
izdanke, jer od dobrog korena dobra grana iscveta, za blagonaroitog i
visokog despota svih Srbalja i svetoga gospodina naega Lazara, koji je
prosveen svakim dobrim javnim delima, da vidi napredovanje eda i sinove
sinova i uspon na bolje, jer e u tome sveto tvoje moljenje biti najpotrebnije
kako bi ga naslednikom tvojim i svetim gospodinom uinio...
Nadgrobno slovo Smederevskog besjednika sauvalo se samo u jednom
prepisu, koji se ve odavno nalazi u Univerzitetskoj biblioteci grada Odese.

ANR PLAA U SREDNJOVJEKOVNOJ SRPSKOJ KNJIEVNOSTI

anr plaa se javlja kao posebna knjievna vrsta u vizantijskog knjievnosti i
odatle je prenesen i u srpsku knjievnost srednjeg vijeka. Prauzor ovaj oblik
prozno-poetskog sastava ima u starozavjetnom Plau Jeremijinom, kao i u
crkvenim pjesmama: Plau Bogorodice nad Hristom, koji se pjeva na Veliku
subotu, i u Kanonu na Veliki petak od Simeona Metafrasta. Kod Srba se
plaevi javljaju uglavnom u sklopu veih proznih cjelina, mahom itija. Takav

je pla monaha Atanasija nad odrom svetog Save, koji je zabiljeen u

Domentijanovom itiju Svetog Save. Arhiepiskop Danilo II biljei pla
Milutinov nad grobom majke Jelene Anujske, a u kosovskm spisima kneginja
Milica govori pla nad Lazarevim motima. Uopte, rijetko je koji poraz i
nesrea, kako u vizantijskoj, tako i u staroj srpskoj knjievnosti, opisan bez
forme plaa. Tako vizantijski srednjovjekovni istoriar Duka svoju Istoriju
zavrava plaem nad porobljenim Carigradom:
O grade, grade, glavo svih gradova! O grade, grade, sreditu etiri strane
sveta! O grade, grade, ponosu hriana i strahoto varvarima!... Gde je lepota
tvoja, raj? Gde je blagodatna sila due i tela divota tvojih duhovnih?... O
hrame, o nebo zemaljsko, o oltaru nebeski, o boanstveno i sveteno mesto,
o krasoto crkava, o knjige svetene i rei Boija!
Plaui nad odrom umrlog despota ura i nad stradanjem srpske zemlje,
nepoznati Smederevski besjednik poziva sve i svakoga da plau za despotom,
pa i sam ovaj grad Carigrad, koji je tri godine ranije pokorio Mehmed Osvaja:
I ti sedmovrhi, ranije veliki grade Konstantinov, a sada poslednji od svih
najmanjih gradova i najmanji carski prestole nesrenih hriana, zaridaj
najpre za sebe pravedno osuenog, jer plaa i ridanja dostojan postade, zbog
propasti koja te snae, drugi izmenivi se od neastivih, ridaj.

VLADISLAV GRAMATIK, DIJAK IZ NOVOG BRDA

Vladislav Gramatik je roen u Novom Brdu oko 1430. godine. Po zanimanju je
bio profesionalni pisar, kako mu i samo ime kazuje dijak i gramatik a bio
je i slikar-minijaturista. Knjievni rad Vladislava Gramatika mahom se svodio
na prepisivanje, u kojem je on bio neobino produktivan, kao i na sastavljanje
zbornika. U prepisima i zbornicima koje je sastavljao ostavio je niz zapisa i
samo jedno svoje originalno djelo Rilsku povijest, u kojoj pie o nekim
pojedinostima iz istorijata ovog manastira. anr zbornika, koji se pojavio jo
krajem 14. vijeka, Gramatik je uspjeno razvio i naslanjajui ga na
srednjovjekovnu knjievnu tradiciju. Postao je tako kodifikator i izdava ranije
nastajalih srpskih tekstova, kao i onih iz korpusa prevodne knjievnosti
Novoformirana knjievna sredita u Zeti, Novom Brdu i Smederevu dala su
staroj srpskoj knjievnosti u 15. vijeku jedan od posljednjih fondova njenih
literarnih ostvarenja. Paralelno sa radom smederevskog knjievnog kruga i
knjievnou vezanom za ostrva na Skadarskom jezeru, javlja se i nekoliko
pisaca u Novom Brdu, rudarskom i trgovakom mjestu na jugu Srbije. Novo
Brdo je 1439-1441. godine prvi put pod Turcima, a 1455. biva potpuno
osvojeno, poslije ega veina kulturne elite grada nalazi sebi nove ivotne
naseobine.

U periodu pred ovim turskim osvajanjem djeluje novobrdski knjievni krug sa

piscima: Konstantinom Mihajloviem, Dimitrijem Kantakuzinom i Vladislavom
Gramatikom. Sva trojica bili su iz graanskog stalea, svetovnjaci, i sva trojica
su nastavili sa spisateljskom radom i nakon pada Novog Brda, u izgnanstvu.
Doskora su bila poznata svega etiri zbornika koja je sastavio, meutim,
najnovija istraivanja Borjane Hristove dala su na uvid jo tri nova primjerka,
raena ezdesetih i sedamdesetih godina 15. vijeka. Ovi zbornici su danas
bitna svjedoanstva o srednjovjekovnoj vizantijskoj kulturi na tlu Srbije, kao
to su bili i u svoje vrijeme bitna civilizacijska i duhovna opozicija fanatinom i
nasilnom islamu i, u to doba sve agresivnijem, rimokatolicizmu.

RILSKA POVIJEST
Rilska povijest Vladislava Gramatika nastala je u anru translacije, ili prenosa,
karakteristinom i za neke ranije spise 15. vijeka Skazanije o Svetoj Petki,
Grigorija Camblaka, i Prenos Sv. Luke iz Rogosa u Smederevo, od nepoznatog
pisca.
Sveti Jovan Rilski roen je u blizini Sofije krajem 9. vijeka. Poslije smrti
roditelja prodao je porodino imanje i otiao u Rilsku pustinju, gdje se
podvizavao do smrti 946. godine. Moti su mu prvo bile prenesene u Sofiju,
potom u Ugarsku, a onda u Trnovo. Kad su Turci osvojili Bugarsku i kad je
zaivjela monaka obitelj u Rili, moti sv. Jovana Rilskog vraene su u mjesto
njegovog podviga, povodom ega Vladislav Gramatik i pie svoju Rilsku
povijest:
A kako se potom i na koji nain on (= Rilski manastir) opet obnovi Hristovom
milou i u prvobitnu lepotu i krasotu svoju dospe, kakvu zapravo ima i do
danas, ali kako i na koji nain udotvorne moti behu prenesene i vraene iz
Trnovskog slavnog grada u ovu istu obitelj, iznee slovo koje sledi.
U uvodu Rilske povijesti Gramatik pie o dolasku Turaka na Balkan i
porobljavanju Srba poslije Marike i Kosovske bitke. On se tu pojavljuje
potpuno kao pisac od svog vremena, jer stalna alopojka nad stradalnim
balkanskim svijetom od turskih ataka i naleta postaje manir gotovo svih
slovenskih knjievnih djela ovog perioda. Najezda Osmanlija Azijata i
islamita naime, iziskivala je stalno i ponovno odreivanje identiteta
slovenske i pravoslavne nacije. Kako veli Gramatik, avo je pokrenuo
najbezbonije Persijance sa istoka sa velikom naglou i svirepou. I
naprasno otuda sa celog istoka, koji je pod Grcima, i sa june strane od Azije
zavojevae i zavladae i dopree u Makedoniju i tu sebi potinie najjae
srpske vojnike koji tada behu u bici na reci Marici, pobedivi ih do kraja, te se
odmah ustremie na Srpsku zemlju... I tako, kada greh naraste, avaj, zbog

naih zala, Srpska zemlja pripremi se podati im se.

ZAPIS VLADISLAVA GRAMATIKA NA ZBORNIKU IZ 1469. GODINE

Po narudbini Dimitrija Kantakuzina Vladislav Gramatik 1469. godine sastavlja
svoj najobimniji zbornik i pri njegovom svretku ostavlja, u vidu pogovora,
jednu epistoliju upuenu narudbodavcu. Gramatik u svom zapisu insistira na
svom, autorskom, samounienju, koje je opte mjesto i jedna od kljunih
stavki poetike srednjovjekovne knjievnosti: Ova, dakle, porudbina, veli on
Kantakuzinu, bi velika i vea od moje moi i na um ka ovome po lepoti da se
ukrasi pisanom krasotom ne nalazei poetka. Isprva se ustezah strepei i
bojei se veliine poetka, jer takvo delo bi bilo prikladnije za druge koji
veoma dobro umeju izvesti pisarsku vetinu i svemu su iskusniji u lepoti, a ne
mi. Ali, kada usre pobeuje nemo, i vera potpomognuta ljubavlju odgoni
strah, i nada oekivanjem nagrade je uperena na trud da se odluimo sa
najveom odvanou i uinimo najtee. Slinog sadraja je i ostatak
epistolije. Ponegdje se nailazi na potpuno podudarna mjesta sa starijim
srpskim liturgijskim tekstovima u kojima se uvijek imao u vidu i iri, duhovni,
metafiziki i metaistorijski kontekst nastanka knjievnog djela. Zato to,
napominje Gramatik, na Sazdatelj, koji se preobrazi svojim dolaskom u telu
zbog beskrajne dobrote, uputi nas u zemaljsku nepostojanost i u raznolika
muenja zlih sijeta i u mudrovanjima tela, koje nikako ne moe da povinuje
duhvnom zakonu i slobodi... Kada se odvojimo od svega propadljivog i
prolaznog koje je na zemlji, izmeniemo i ovo telo, propadljivo zbog varljive
pohote starog oveka, to jest greha, i obui emo se u obnovljeno Duhom i
neprolazno.

ANR ZBORNIKA U STAROJ SRPSKOJ KNJIEVNOSTI

anr zbornika, koga je Vladislav Gramatik afirmisao u 15. vijeku, nije bio stran
ni ranijoj, a ni kasnijoj srpskoj knjievnosti. Svaki skup najmanje dva teksta
koji mogu da se nau samostalni i imaju svoj nazavisan nastanak i
prevodilaki put, jeste zbornik. To je uglavnom bio, kako sam Gramatik u
svom Zapisu veli za zbornike: pregled razliitih povesti svetih i bogonosnih
mueva o veri pravoslavnoj i o drugom bogougodnom ivljenju izloenom po
kazivanju i besedi bogonadahnutih knjiga Staroga i Novoga zaveta, o velikom
trudu i znoju boanstvenih otaca i o drugim hrabrim muevima, borcima za
veru pravoslavnu sa Istokom i sa Zapadom, koji su se podvigom muki borili
protiv greha sve do krvi i razliitim vidovima iskuenja i sebe ne izdadoe radi
pobonosti, rane Gospdnje po telu svom ivopiui trudovima, muenici
svojevoljno pokazujui se bez krvi ovenani postadoe.

Zbornici kod Junih Slovena se prema sastavu i promjenjivosti sadraja mogu

uslovno podijeliti na one sa postojanim, relativno postojanim i nepostojanim
sadrajem. Meu zbornike sa postojanim sadrajem spadaju djela razliitih
autora o jednoj temi ili razliiti spisi jednog istog pisca, koji su kod Slovena
bivali mnogo itani i prevoeni. To su Ljestvica sv. Jovana Ljestvinika, Slova o
isposnitvu sv. Isaka Sirina, Zlatostruji i Zlatousti koji sadre djela sv. Jovana
Zlatoustog (ali ne i samo njegova), potom se od 14. vijeka kod Srba javljaju i
zbornici sa spisima poznatih isihasta, i tako dalje. U 15. vijeku poinju se
sastavljati tzv. Srbljaci, koji su obino obuhvatali nekoliko slubi razliitim
srpskim svetiteljima. U zbornicima sa relativno postojanim sadrajem tekstovi
su rasporeeni prema redoslijedu pokretnih i nepokretnih praznika u toku
crkvene godine, a kod zbornika nepostojanog sadraja izbor tekstova je bio
manje-vie proizvoljan. U ovu posljednju grupu spadaju i zbornici Vladislava
Gramatika, pisca novobrdskog knjievnog kruga, koji je veinu svojih zbornika
sastavio upravo izvan rodnog Novog Brda.

KNJIEVNO DJELO DIMITRIJA KANTAKUZINA

O ivotu novobrdskog knjievnika, Srbina grkog porijekla, Dimitrija
Kantakuzina malo se zna. Bio je po zanimanju trgovac i svjetovno lice, rodom
iz porodice koja se doselila u Srbiju nakon enidbe despota uraa
Brankovia Irinom Kantakuzin. Po sastavu porudbina za zbornik koji mu je
nainio Vladislav Gramatik, kao i iz njegovog djela, vidi se da je bio je klasino
obrazovan, govorio je jednako dobro grki i srpski jezik, a moda i druge
jezike. Kao pisac, Dimitrije Kantakuzin bio je izuzetno plodan. Do danas je od
njegovih djela sauvana: Pesma Bogorodici, liturgijski komplet tekstova
posveenih svetom Jovanu Rilskom i povratku njegovih motiju iz Trnova u
Rilski manastir, potom Pohvalno slovo velikomueniku Dimitriju, Pohvala
Svetom Nikoli i opirno pismo Poslanica sveteniku i domestiku kir Isaiji.
Sredinom petnaestog vijeka jedno od najivljih mjesta na srpskoj teriotoriji bio
je srednjovijekovni grad Novo Brdo. Njega su za vrijeme cara Milutina podigli
Sasi, njemaki rudari, koji su se u 14. vijeku u velikom broju naselili na
podruju Kosova, Metohije i june Srbije. Ti krajevi su tada, kao i danas, bili
plodna rudna nalazita, tako da Novo Brdo ivotopisac despota Stefana
Lazarevia Konstantin Filozof naziva grad zaista srebrni i zlatni. Osim Srba i
Sasa u Novom Brdu ivjeli su i Grci, Italijani, Arbanasi, Mleani, ljudi iz Boke i
Dalmacije i drugi svijet. Raznolikost njegovih stanovnika poticala je otuda to
je ovaj grad bio poznato balkansko trgovako sredite, ali i jo od ranije
carinska zona za trgovake karavane koji su ili sa Jadranskog mora i
Dubrovnika na sjever, najee ka Crnom moru.
Potkovano materijalnim dobrima, Novo Brdo je jo za doba Stefana Lazarevia

polako postajalo kulturno sredite, a nakon Beograda i Smedereva bilo je

jedno od najznaajnijih u Srbiji. Nekoliko poznatih pisaca petnaestog vijeka je
dao ovaj grad, a meu njima je vjerovatno najpoznatiji Srbin grkog porijekla
Dimitrije Kantakuzin.

IVOT I DJELO DIMITRIJA KANTAKUZINA

Porodica Kantakuzin doselila se u Srbiju nakon enidbe despota uraa
Brankovia Grkinjom Irinom Kantakuzin. Otac Dimitrija Kantakuzina doao je u
Novo Brdo da vodi carinu, i tu se stalno nastanio. ivot njegovog sina,
Dimitrijev, slabo je poznat zna se samo da je bio po zanimanju trgovac,
svjetovno lice, vjerovatno oenjen. Po sastavu porudbina za zbornik koji mu
je nainio Vladislav Gramatik, kao i iz njegovog djela, vidi se da je bio klasino
obrazovan, govorio je jednako dobro grki i srpski jezik, a moda i druge
jezike.
Nakon pada Novog Brda pod Turke 1455. godine, Kantakuzini su i dalje
nastavili da ive u ovom gradu, jer ih je izgleda titila sultanija Mara, ena
Mehmed-pae Osvajaa i kerka despota ura. Ipak, desetak godina poslije
toga Kantakuzini se sele u Carigrad, gdje e Turci da naprave pokolj u porodici
Dimitrijeve sestre Janje. Iza 1487. godine Dimitriju se gubi svaki trag, a
pretpostavlja se da je otiao u grad Mesemvriju na Crnom moru i tu umro
krajem 15. vijeka.
PESMA BOGORODICI
Molitva sa umiljenijem Presvetoj Vladiici naoj Gospoi Bogorodici i s malom
pohvalom, tvorenije Dimitrija Kantakuzina, kako glasi puni naziv Pesme
Bogorodici Dimitrija Kantakuzina, jedan je od rijetkih srednjovjekovnih
pjesnikih sastava u nas koji nisu strogo vezani za bogoslubenu formu. Osim
ove pjesme u tu grupu jo spadaju Slovo ljubve i Zapis na kosovskom
mramornom stubu despota Stefana Lazarevia, Jefimijina Tuga za mladencem
Ugljeom, Pla na kraju itija despota Stefana Lazarevia od Konstantina
Filozofa i jo mali broj drugih tekstova.
Pesma Bogorodici nadi Vladiici, uzdanju, pribeitu, pokrovu, zastupljenju i
pomoi, zastupnici i spasenju, carici svih izuzetno je duga. Sastavljena je od
77 strofa od po etiri melodijski i ritmiki dobro organizovana stiha, koji
poinju istom rijeju u okviru jedne strofe. Tematski pjesma pripada anru tzv.
pokajne poezije, poznate i tradicionalne u vizantijskoj i srpskoj himnografiji.
Pjesnik je duboko svjestan svog jadnog i grijehom pomraenog duhovnog
stanja i obraa se Bogorodici:
Odakle da ponem plakati, o Devo,

odakle da ponem moliti se, dobra,

od kojih rei ili obraanja, asna,
od kakvog srca, od kakvog jezika?
Sav oskvrnjen i neist jesam, kukavni,
sav smradan i u gresima jesam, teko meni,
sav odbaen, poto sam bezakoni,
sav svagda grehu rabotavi do sada.
Ali i pored ovakve svoje duevne tegobe i propasti, pjesnik ne oajava, nego
se s vrstom vjerom obraa Bogorodici da ga se ne gnua i ne odgurne i da
mu daruje Boga milosti, zlih slobodu i dobrih sladosti. Pjesmu zavrava
drevnim radosnim pozdravljanjem i proslavljanjem Bogorodice:
Raduj se, da radosno zovem te svagda,
raduj se, vinjim i donjim radosti,
raduj se, preradosna, ista,
raduj se, Gospod je s tobom. Amin.
Kantakuzinova Poslanica kir-Isaiji
Zasigurno najdue pismo iz stare srpske epistografske riznice je Poslanica kirIsaiji Dimitrija Kantakuzina i dio je jedne vee, ali nesauvane prepiske. Isaija
je bio svetenik i domestik horovoa i kompozitor kulturan i uen ovjek
svoga vremena, kakav je bio i sam Kantakuzin. Dimitrije je, osim djela
liturgijske knjievnosti, itao i tekstove na starogrkom, jer su mu, izgleda,
lino bile bliske drevna antika knjievnost i filozofija. Tako on u pismu kirIsaiji veli: Sluah poneto o drevnim prevrtljivim Helenima, kako stradahu
svojevoljno iz ljubavi prema mudrosti, pa, iako neuk, zadivih se njihovom
trpljenju. Jer, koliko mogu da razumem, ne liie se nagrade, iako behu
nesavreni. I dodaje kao vjerujui hrianin: Ako se oni koji Boga ne spoznae
takvim pokazae, koliko treba jo vie da se podvizavamo i u vrlinama usrdno
da idemo mi koji pred oima imamo izgled nagrade?
On u Poslanici odgovara svom prijatelju na njegovo pismo povodom
konkretnih problema u Crkvi, a koji se tiu nekih odstupanja od kanona.
Naglaava svoju nedostatnost u poslu tumaa i znalca duhovnog zakona: I ne
pisah da bi pouavao i upuivao, jer to nije dolino zbog moje mladosti i
neznanja, nego iz ljubavi prema onom koga volim i zbog zapovesti... Jer u
ljubavi se sve vrline sastaju, i ko stekne nju, sve stekne, a ko nje nema, pa

makar i sve ostalo ispunio, nedelatno je i mrtvo.

Poslanica datira iz 1469. godine i danas se u prepisu iz 17. vijeka uva u zbirci
Patrijarijske biblioteke u Beogradu.

POHVALA SVETOM DIMITRIJU SOLUNSKOM

Pohvalu Svetom Dimitriju Kantakuzin je sastavio za baziliku u Solunu
posveenu ovom svetitelju.
Sveti Dimitrije je ivio za vrijeme rimskog cara Maksimilijana (286 305),
kod koga je njegov otac bio u vojnoj slubi kao vojvoda. Nakon oeve smrti
Dimitrije je pruzeo njegovo mjesto i postao rimski vojnik. Car Maksimilijan je
proganjao hriane, i kad je uo da je Dimitrije javno ispovijedao svoju vjeru u
Hrista, naredio je da ga bace u tamnicu. Tamo su ga ubili carevi vojnici,
probovi ga kopljem dok je bio na molitvi. Hriani su tajno sahranili tijelo
Dimitrijevo, a iz njega je kasnije potekao miro i moti su mu ostale
netrulene. Razlino i neoskudno mnotvo isceljenja, stoji u Kantakuzinovoj
Pohvali, podavae boanstvena muenikova raka onima koji joj prilaze sa
verom, jer pod uticajem propadljivosti i truljenja telo ne postrada, nego kao
to nekada mrtvi onaj kamen, isputajui vodene potoke, napajae Izrailj u
pustinji, tako i sada telo muenika Boijom zapoveu istae neprekidni potok
mira i oblagouhava sav Novi Izrailj, koji je crkva narodima. Novi, dakle, ivot
da nazovem tvoju raku ne stidim se, stradalnie!
Mnogo puta se sv. Dimitrije u istoriji javljao Solunjanima i esto ovaj grad
spasavao od bijeda i nesrea. Zbog toga u drugom dijelu pohvale,
proslavljajui svetoga u nizu drevnih ''raduj se'' apoteoza, Kantakuzin, izmeu
ostalog, veli: Raduj se, Solunjanima nado i spasenje onima koji se u tebe
uzdaju, svim hrianima radosna pohvalo! Raduj se oskrbljenih brzi zatitnie
i beznadenih zastupnie, burom zahvaenih pristanite, svima, svakad i
svukud nae se vrlinom od Boga ti datom, raduj se!

JANJIAREVE USPOMENE KONSTANTINA MIHAJLOVIA

Konstantin Mihajlovi pripada krugu knjievnika iz Novog Brda, jednog od
veih srpskih centara koji je pretrpio tursko haranje. Svjedoanstvo o
pustoenju Novog Brda Mihajlovi je ostavio u svom jedinom djelu
Janjiarevim uspomenama. Janjiarevu hroniku ili Janjiareve uspomene
Konstantin je napisao izmeu 1497. i 1501. godine. To je bio period kovanja
planova za stvaranje sveslovenskog politikog saveza i pokretanje kampanje
protiv Turaka. U tom kontekstu Hronika i nastaje, s tim to se sadrajno
prevashodno odnosi na iscrpno opisivanje bojeva koje su Turci vodili, njihovog

naina ivljenja i politikog i drutvenog ureenja

Krugu novobrdskih knjievnika, osim Vladislava Gramatika i Dimitrija
Kantakuzina, pripada i Konstantin Mihajlovi, jedna od najupeatljivijih linosti
meu Srbima iz sredine petnaestog vijeka. Mihajlovi je roen i odrastao u
Novom Brdu, uestvovao je u osvajanju Carigrada 1453. godine sa odredom
srpske vojske koju je sultanu Mehmedu poslao ura Brankovi. Tri godine
kasnije i sam je pao u turske ruke prilikom njihovog pustoenja Novog Brda i u
svom jedinom djelu, Janjiarevim uspomenama, ostavio je svjedoanstvo o
ovom agarenskom napadu. Nakon prodora u Novo Brdo sultan je izabrao
najljepe meu djevojkama enske eljadi (lepe) sedam stotina i etiri i
razdao ih svojim vojnicima; najistaknutije muke glave je posjekao, a jedan
dio naoitijih mladia uzeo je sebi za vojnike. I ja sam isto tako bio tamo u
tome mestu (Novom Brdu, ja, koji sam ovo pisao), veli Konstantin Mihajlovi,
bio sam uzet sa dvojicom brae moje i terali su nas ve Turci kojima smo bili
povereni (a kad su nas vodili pazili smo na to) i gde god smo zali u velike
ume ili u planine, tu smo uvek mislili da pobijemo Turke, a sami da
pobegnemo, ali ipak, zato to smo bili mladi, to nismo uinili. Samo to sam
ja sa devetnaest drugova pobegao nou iz jednoga sela zvanog Samokovo i
gonili su nas po itavoj onoj pokrajini, a kad su nas pohvatali, povezali su nas
i muili, vukui nas za konjima, i udo je da su u nama due ostavili.
Nakon odvoenja u ropstvo, Mihajlovi je postao turski janjiar i uestvovao je
u mnogim pohodima i bojevima sultana Mehmeda II Osvajaa: Bosna,
Albanija, Beograd, Vlaka, Eufrat, Trapezunt itd. Godine 1463. u Bosni je kao
oficir komandovao posadom grada Zveaja na Vrbasu, koga su upravo tada
osvojili Ugari. Dospjevi ponovo u ropstvo, Konstantin je ubrzo bio osloboen i
odmah se u Ugarskoj povezao sa srpskom vlastelom Jakia i Brankovia. Ne
zna se kada je umro, ali mu se gubi svaki trag nakon 1501. godine.

JANJIAREVA HRONIKA
Svoje jedino djelo Janjiarevu hroniku ili Janjiareve uspomene
Konstantin Mihajlovi je napisao izmeu 1497. i 1501. godine i namijenio ga
je poljskom kralju Janu Olbrahtu i vjerovatno ugarskom kralju Vladislavu. To je
bio period kovanja planova za stvaranje sveslovenskog politikog saveza i
pokretanje kampanje protiv Turaka. U tom kontekstu Hronika i nastaje, s tim
to se sadrajno prevashodno odnosi na iscrpno opisivanje bojeva koje su
Turci vodili, njihovog naina ivljenja i politikog i drutvenog ureenja.
Zastupljeni su svi segmenti ivota od toga ta Turci jedu i od ega prave
svijee, do kompletnog opisa nastanka njihove vjere, islama, i pria o
"proroku" Muhamedu, damijama, praznicima i obiajima. Veli za Turke
Mihajlovi: Po obrezivanju nazivaju se Bubromani (hotei da budu bolji nego

hriani ili Jevreji). Bubromani znai izabrani ljudi u veri. I smatraju hriane
za grean narod zato to priznajemo i hvalimo Svetu Trojicu, i govore: nema
tri boga ve jedan. A zbog toga su Bubromani hriane prozvali aurima, to
e rei grenici i zabludeli. A hriani opet nazivaju Bubromane poganima,
zbog njihovih neasnih dela, o kojima nisam hteo ovde da piem. Jer poganin
znai da je neko okrutan, neovean, da je kao neisti pas.
Ipak, najvie prostora u Janjiarevim uspomenama zauzimaju opisi bitaka u
kojima je Konstantin uestvovao, gdje se navode razliiti dogaaji sa turskim
protivnicima, potom nain ratovanja u Turaka, prie o brojnim turskim
prevarama i lanim primirjima. Zanimljivo je da se nailazi i na opis Kosovske
bitke, kao poetka srpskog stradanja od Ismailana; pominje se podvig Miloa
Kobile (= Obilia), muenika i viteka smrt kneza Lazara i nesloga velikaa
kao uzrok propasti srpske drave. Sve ovo sugerie da je ve u vrijeme
nastanka Hronike postojala u narodu jasno izraena svijest o kosovskom
podvigu, kao da je postojalo usmeno pjesniko predanje koje je tu svijest
pratilo.

O UREENJU TURSKE DRAVE

Podroban opis ureenja turske drave nalazi se u Janjiarevim uspomenama.
Na elu carevine stajao je sultan sa kalifom, koji je bio vjerski poglavar svih
muslimana. Sultan je imao savjetnike, Turci ih zovu vezirgler ili paalar i takva
savetnika ima samo dva. Oni su sazivali vienije ljude sa svih strana carevine
najvie upravne funkcionere i vojne starjeine sluali od njih novosti koje
imaju da im saopte a posle njih dvojica meu sobom raspravljaju, pa to
je i to se ini najbolje i najvanije, to iznose sa sobom pred cara. Carevina je
bila u potpunosti vojniki organizovana i podijeljena na oblasti koje su se
razliito nazivale: vilajeti, sandaci, paaluci ili beglerbegluci, sa valijom,
paom, vezirom ili begom na elu, i uglavnom je sva politika Turske carevine
bila osvajaka i porobljivaka. Vojska se sastojala iz pjeadije i konjice. Konjicu
su inile spahije, a pjeadiju su sainjavali janjiari, mahom hriani koji su
dospjeli tu iz porobljenih zemanja putem tzv. danka u krvi. Pravno ureenje
drave poivalo je na principu erijatskog prava, koje je direktno proisticalo iz
Kurana.
to se tie socijalne diferencijacije, postojale su dvije vrste graana:
punopravni graani i raja, u koju je ubrajano sve nemuslimansko
stanovnitvo. Pismeni i obrazovani graani sticali su pravo na titulu efendija,
a oni napredniji vojnici i inovnici na titule begova i paa. Postojala je neka
vrsta plemstva, vieg sloja drutva meu Turcima tzv. begovat ali se
njihovo preimustvo ogledalo samo u ekonomskoj snazi.
Poznato je da je mnogo domicijelno, uglavnom hriansko stanovnitvo iz

osvojenih zemalja prelazilo u islam da bi sauvalo svoja imanja i privilegije

punopravnih graana i da ne bi ostalo prosta raja. To se desilo i u Bosni, gdje
su se neki od hrianske vlastele poturili i za sobom povukli i ljude iz irih
narodnih slojeva. Njihovi potomci su dananji muslimani u BiH, odnosno
Bonjaci, kako oni sebe odskora nazivaju. O tom fenomenu Konstantin veli: I
to se deava mnogo puta godinje: deset do dvadeset hiljada hriana
dovode meu poganike, pa pomeavi se, svi se pokvare kao i rene vode u
moru, jer napustivi veru svoju, pogansku primaju. I kad tako preu, gori
bivaju takvi hriani, nego pravi poganci.

DANAK U KRVI
Osim konjice, tursku vojsku je inila i pjeadija, sastavljena od janjiara (koji
su slovili za neustraive borce i najvee zatonike islama). Oni su ivjeli
drugaije od ostale vojske, posebno i strogo disciplinovani imali su
posveeniki odnos prema Carevini i nisu se smjeli eniti. Poto nije bilo
dovoljno turske vojske za osvajake ambicije carevine, onda su uzimana sitna
i nejaka muka djeca od hriana, raje, i to je bio obavezni danak u krvi, ili na
turskom adami-oglan. Ta djeca su prevoena u islam i vaspitavana na
odgovarajui nain da bi poslije mogla postati sultanovi vjerni ratnici. Kad god
upadnu u koju zemlju i narod pokore, pie Konstantin Mihajlovi, koji je i sam
jedno vrijeme bio turski janjiar, tada carski pisar odmah za njima ide i to
god je deaka, sve u janjiare uzima, a za svakog daje pet zlatnika i alje
preko mora, u Anatoliju, gde ih vaspitavaju. Takvih deaka biva oko dve
hiljade. Strani prizor ovog otimanja hrianske djece dao je Ivo Andri u
romanu Na Drini uprija, opisujui uzimanje danka u krvi iz okoline Viegrada:
Naroito su uporne i nezadrljive bile majke. One su jurile, gazei ustro i ne
gledajui gde staju, razdrljenih grudi, raupane, zaboravljajui sve oko sebe,
zapevale su i naricale kao za pokojnikom, druge su raspameene jaukale,
urlale kao da im se u poroajnim bolovima cepa materica, obnevidele od
plaa naletale pravo na suharijske bieve i na svaki udarac bia odgovarale
bezumnim pitanjem: "Kud ga vodite? Kud mi ga vodite?" Na viegradskoj skeli
su se zadravale i ekale kao okamenjene i neosetljive za glad, e i studen,
sve dok ne bi na drugoj obali reke jo jednom ugledale otegnutu povorku... i u
njoj jo jednom naslutile roeno dete koje im gine iz oiju.
Zbog stoljetne dekadencije, odavanja razvratu i drugim porocima, 1826.
godine sultan Mehmed II ukinuo je janjiarski red i uveo redovnu vojsku.

EPOHA BRANKOVIA U ISTORIJI KNJIEVNOSTI

Dolazak Brankovia na vladarski tron u Srbiji zbio se 1427. godine, kada je

despot Stefan Lazarevi predao dravu na upravu svom sestriu urau.

ura Brankovi je sebi za prestonicu odredio grad Smederevo, a dotadanji
centar despotovine, Beograd, predao je na upravu Maarima. Despotovanje
njegovih potomaka vezano je za Srbiju do 1459. godine, a nakon toga oni su
se rasprili od Ugarske do Albanije. Njegovi unuci i sinovi slijepog despota
Stefana, ore i Jovan, doli su u Ugarsku sa majkom Angelinom i motima
svog oca 1486. godine. Dolaskom ovog ogranka loze Brankovia u Ugarsku,
krajem 15. i poetkom 16. vijeka, Srem postaje nova srpska despotovina, gdje
se formira i jedno novo kulturno sredite, osobito vezano za manastir
Kruedol
Posljednja srednjovjekovna vladarska loza u Srbiji bila je porodica Brankovia,
potomaka onog Vuka Brankovia koji je po narodnom predanju izdao Srbe na
Kosovu. Njegov sin ura naslijedio je 1427. godine na prijestolu svog ujaka
despota Stefana Lazarevia i udario temelje vladavini nove loze. Brankovii
su kao despoti u Srbiji bili aktuelni svega tri decenije, sve do 1459. godine,
kada je gotovo stoljetno trvljenje Srba sa Turcima rezultiralo definitivnom
propau srpske drave. Nakon ovoga potomci despota uraa rasprili su se
od Ugarske do Albanije, da bi se krajem petnaestog vijeka jedan izdanak loze
Brankovia skrasio u Sremu. To su bili potomci slijepog uraevog sina
Stefana, koji su u Srem doli zajedno sa svojom majkom Angelinom. Osnovali
su manastir Kruedol, gdje se vrlo rano formirao i svetiteljski kult ovih
sremskih Brankovia, koji je imao realnu potporu u postojanju njihovih
netrulenih motiju.

VLADAVINA BRANKOVIA U SRBIJI

ura Brankovi je sebi za prestonicu odredio grad Smederevo, a dotadanji
centar despotovine, Beograd, predao je na upravu Maarima. Njegovu
vladavinu prate sloeni odnosi sa Ugarskom i Turskom, uglavnom vazalne
prirode, ali povremeno i kooperativne i sadrunike. Drugovao je i zajedno
ratovao sa ugarskim vojvodom Jankom Hunjadijem, u srpskim narodnim
pjesmama poznatiji kao Sibinjanin-Janko. Turci, koji za uraevog vremena
ve uveliko rovae po Srbiji, prema uru su se razliito ponaali. On je kao
vazal imao obaveze prema njima, pa je, recimo, 1453. godine morao da
poalje odred srpske vojske kao ispomo u turskom osvajanju Carigrada.
Samo godinu dana poslije toga Turci su u Srbiji pobili sve mukarce starije od
14 godina do kojih su mogli doi, zbog sumnje da despot ura kuje zavjeru
protiv njih. Takoe su desetak godina ranije oslijepili dva uraeva sina,
Grgura i Stefana, jer su uprkos zabrani vodili prepisku sa ocem, koji je u to
doba bio u Dubrovniku. Trei uraev sin, Lazar, naslijedio ga je na tronu
1456. godine i on je bio posljednji srpski vladar koji je despotsku titulu dobio
od vizantijskog cara. Lazareva kerka Jelaa udala se za bosanskog vladara

Stefana Tomaevia, ime su bile ujedinjene srpska drava i bosanska

kraljevina. To je bilo u sukobu sa interesima sultana Mehmeda II i on je lino u
ljeto 1459. godine krenuo na elu velike vojske na Srbiju i Smederevo.
Smederevo se predalo bez borbe i time je Srbija konano izgubila
samostalnost i pala u turske ruke. Stefan Tomaevi se vratio u Bosnu, a
1463. godine Turci su mu odsjekli glavu u Jajcu, kada je i cijela Bosna pala
pod njihovu vlast.

DALJA SUDBINA URAEVIH POTOMAKA

uraeva kerka Mara bila je odvedena iz Srbije i postala je jedna od ena
sultana Murata II, ali je bez obzira na to zadrala svoju pravoslavnu vjeru i
nije prela u islam. Sultan Mehmed II potvrdio joj je godine 1459. kupovinu
manastira sv. Sofije u Solunu, a sama Mara ivjela je na svome dvoru u
Jeevu, u blizini Svete gore, i bila je vrlo uticajna u pravoslavnom svijetu.
Slijepi uraev sin Grgur postao je hilandarski monah German i umro je u
godini pada despotovine. Njegov sin i uraev unuk Vuk Grgurevi mnogo je
poznatiji kao Zmaj-Ognjeni Vuk u narodnoj poeziji i kao ktitor crkve sv. Nikole
u Slankamenu. On se proslavio kao dobar ratnik u odredima ugarskog kralja
Matije, od koga je zbog svojih zasluga dobio u Ugarskoj neke posjede na
upravu. Poto nije imao mukih nasljednika, njegovo imanje naslijedio je
despot Stefan, drugi uraev sin oslijepljen od Turaka. Poslije odlaska iz
Smedereva, Stefan je prvo otiao u Budim, potom u Hrvatsku, pa u Albaniju.
U Albaniji se oenio Angelinom Komninom, koja e mu docnije u Furlaniji roditi
dva sina i budua despota ora i Jovana, kao i ker Mariju. Nakon to je
umro despot Stefan, njegovu smrt opjevao je u starom srednjovjekovnom
stilu pletenija sloves nepoznati monah iz Kupinova:
Mnogopletena cevnica (svirala) vrlina,
razliija glasovima i pevanja
isputajui,
ne zvuanja od udaranja prstima,
no duhom nadahnuta, pozlaena vrlinama,
darovanja puna blagih,
sazivajui verne na praznik veselja,
i Stefana (Brankovia) kraj (smrt)
izvetavajui.

Prenos ovih stihova na savremeni srpski jezik i njihovo formalno

preoblikovanje dato je prema izdanju Starog srpskog pesnitava od ora Sp.
Radojia.

SREMSKI BRANKOVII
Sinovi slijepog despota Stefana, ore i Jovan, doli su u Ugarsku sa majkom
Angelinom i motima svog oca godine 1486. Kralj Matija dodijelio je oru
titulu despota i dao mu na upravu bive posjede Vuka Grgurevia. Jovan je
takoe postao despot i relativno kratko poivio u novoj naseobini Brankovia.
Umro je 1502. godine i njegova smrt opjevana je u srpskoj narodnoj poeziji,
kao to je i u crkvenom pjesnitvu proslavljen u drevnom srednjovjekovnom
himnografskom maniru. Usmeno epsko predanje u pjesmi Smrt Jova
Despotovia opisuje dolazak majke Anelije do Jovovih ''dvora'' u Kupinovu u
asu njegove smrti: Kad su bili blizu Kupinova, / oko dvora sluge gologlave, / a
puteni konji po livadi / bez sedala i bez pokrovaca, / nit se uju bubnji ni
svirale, / nit se viju alaji barjaci... Kad uljeze u bijele dvore, / al' se Jovo sa
duicom bori, / vie njega Maksime vladika, / ati bratu samrtnu molitvu. /
Kad to vie majka Anelija, / zakukala kano kukavica: ''Jao, Jovo, moje rane
grdne! / to e, Jovo, Srijem, zemlja ravna? / to e, Jovo, tvoji b'jeli dvori? /
to e, Jovo, tvoji vrani konji, / vrani konji i sivi sokoli? /to e, Jovo, tvoje
pusto blago? / to e, Jovo, tvoja vjerna ljuba? / to e, Jovo, tvoja stara
majka?''
Despot ore, brat Jovanov, zamonaio se poslije 1497. godine i dobio ime
Maksim. Desetak godine kasnije postao je mitroplit u Vlakoj, a nakon
povratka iz Vlake postao je beogradski mitropolit. Podigao je zajedno sa
majkom Angelinom manastir Kruedol u Sremu i u njemu smjestio netrulene
moti svoga oca, kao i moti svoga brata Jovana. Upokojio se 1516. godine i
bio sahranjen takoe u Kruedolu. Zajedno sa bratom, ocem i majkom
uvrten je meu svetitelje i njihove moti se i danas uvaju u Kruedolu.

KNJIEVNOST U SREMU
Moglo bi se rei da se dolaskom jednog ogranka loze Brankovia krajem 15. i
poetkom 16. vijeka formira jedno novo srpsko kulturno sredite u sremskoj
despotovini. Knjievnost sremskog knjievnog kruga uglavnom se vezuje za
slube i sinaksarska itija posveena novoprojavljenim svetiteljima iz loze
Brankovia: despotu Stefanu, mitropolitu Maksimu, despotu Jovanu i despotici
majki Angelini. Svako od njih dobie svoju posebnu Slubu, iji su autori, ili
autor, nepoznati, a sastavie im se i Zajednika sluba po dalekoj analogoji sa
Teodosijevim slubama i kanonima svetom Simeonu i Savi. Sremski

Brankovii nee dobiti opirna itija, ali e zato u njihovim slubama srpska
srednjovjekovna himnografija dosegnuti jedan od svojih vrhunaca. U istoriji
knjievnosti se Nepoznatim Kruedolcem iz 16. vijeka naziva sastavlja ovih
slubi i na jednom mjestu on poziva itaoce, odnosno sluaoce, na
proslavljanje ovih svetih: Priite sabori vernih, priite, / hor ovaj da
sastavimo, / koji pesme kao vence pletemo, / da venamo udnu dvojicu, /
telom istoga roda. / Izvrsnim mudrovanjem, / verni ovu potujui, / Maksima
dostojno sa Jovanom slavnim, / oboje koren proslavljaju, / Stefana
svehvalnog... / Mladice srpskog blagorodija, / sada, kao oni / koji imaju
smelost u Hrista cara, / mir ljudima svojim isprosite / i duama naim veliku
milost.

SVETI KNEZ STEFAN TILJANOVI

Nakon formiranja srpskog duhovnog i kulturnog sredita u Sremu oko kulta
svetiteljske porodice slijepog despota Stefana Brankovia, knjievno stvaranje
vezano za sjeverne srpske zemlje produava se sa kultnim djelima
posveenim svetom knezu Stefanu tiljanoviu. Stefan tiljanovi je veliki dio
svoga ivota proveo u Sremu i Slavoniji, mada svojim porijeklom nije imao
nikakvu vezu sa ovim krajevima. Bio je rodom iz Patrovia, koji su u zaleu
Budve, i u istoriji, predanju i legendi ostao je poznat kao dobar ratnik i jo
bolji i vei dobroinitelj i bogougodnik. Za vrijeme velike poasti i gladi u
Sremu i Slavoniji, pomagao je izobilno svoj narod. O tome svjedoe brojni
njemu posveeni knjievni spisi, ije je autorstvo mahom nepoznato
Poslije definitivnog pada srpskih krajeva pod osmanlijsku vlast,
srednjovjekovna srpska knjievnost, kao i do tada, nastavlja da prati istorijsku
sudbinu svoga naroda. U zbjegovima, ropstvima i izgnanstvima Srba biva
uvijek ivi svjedok narodnog stradanja, ali i njegovog duhovnog procvata.
Ubrzo nakon pada despotovine Brankovia poinju da se formiraju novi srpski
kulturni centri, a jedna od ia nacionalnog ujedinjenja biva u Sremu. Za to je
najvie zasluan svetiteljski kult cijele porodice slijepog despota Stefana
Brankovia, koja je bila jedan od ogranaka loze posljednjih srpskih vladara.
Nakon formiranja ovog sremskog duhovnog i kulturnog sredita, vezanog
uglavnom za manastir Kruedol, knjievno stvaranje u sjevernim srpskim
zemljama i posjedima produava se sa kultnim djelima posveenim svetom
knezu Stefanu tiljanoviu. U nauci postoje velika neslaganja oko autorstva
ovih spisa, jer gotovo da uopte nema podataka o njihovim sastavljaima, kao
to, uostalom, ima i vrlo malo istorijskih svjedoanstava o linosti Stefana
tiljanovia.

PORIJEKLO SVETOG KNEZA STEFANA TILJANOVIA

Sveti knez Stefan tiljanovi mnogo je prisutniji u knjievnosti, legendi,
bakropisu i slikarstvu, nego u istorijskim izvorima. Veliki dio svog ivota
proveo je u Sremu i Slavoniji, mada svojim porijeklom nije imao nikakvu vezu
sa ovim krajevima. Rodom je bio iz srpskog primorja, iz sela Patrovia, koje
se nalazi u zaleu iznad Budve. Ovaj sveti i pravedni gospodin moj Novi
Stefan, kazuje o tiljanoviu jedan nepoznati pisac, bee rodom s one strane
Zahumlja, gde je oblast koja pripada Junom moru, pod vlau duda
gradskog, to jest venecijanskog. Tamo roen bi i vaspitan pravedni Stefan, u
upi nazvanoj sada Patrovi.
U odnosu na sjeverne krajeve, primorje, a naroito Boka, predstavljaju jednu
od egzotinijih srpskih naseobina i po geografskoj konfiguraciji i po
mentalnom sklopu itelja. Boka je oduvijek bila neiscrpna inspiracija mnotvu
umjetnika, pa je tako i vladika Nikolaj iki i Ohridski u svom prvom pisanom
sastavu, Uspomenama iz Boke, o njoj govorio. Video sam celo Primorje
srpsko, veli vladika Nikolaj, od Rijeke do Kotora. Ono je celo lepo i krasno, ali
je Boka najlepi i najkrasniji deo svega Primorja. Svet koji iz Evrope na
Jadransko more dolazi, zaustavlja se na prvom mestu, mislei da se dalje ne
moe lepeg mesta nai, ali Boku je Bog navla prikrio od radoznalaca, taj
najubaviji cvet Primorja, jer je nju iskljuivo za Srbe odredio.
Patrovii, koji se prostiru izmeu Budve i Petrovca, bili su poznata crnogorska
kneevina sa mnotvom sela i oko 12 plemena. Za vrijeme njihove burne
istorije ovdje su podignuta i etiri manastira: Proskvica, Gradite, Reevii i
Duljevo i oko 36 manjih crkvica i kapela.

SREMSKI RATNIK I DOBROTVOR, KNEZ STEFAN

Posljednji patroviki knez, po predanju, bio je upravo Stefan tiljanovi. Pod
turskom prisilom otiao je iz Patrovia i potkraj 15. vijeka doselio se najprije
u Srem. Tu je uestvovao u austrijskom graanskom ratu protiv Turaka, na
strani austrijskog kralja Ferdinanda Habsburga. Od Ferdinanda je Stefan u dva
navrata dobijao posjede u Sremu i Slavoniji, gdje se poslije trajno nastanio.
Proslavio se kao veliki i dobar ratnik, ali, kako pie njegov ivotopisac, nije
zbog toga u krv ogrezao, niti se hvalisao svojim uspjesima: Sve, pak, injae
blaeni i uvek spominjani sveti i pravedni Stefan sa strahom i radou: ako
milostinju davae, ako molitvu tvorae, ako u ratu pobeivae, niim, pak ne
uznosae se, samo sa strahom Bogu zahvalnost odavae.
Stefan tiljanovi bio je i veliki dobroinitelj, mnogo je pomagao srpski narod
Slavonije i Srema u tekim vremenima siromatva i gladi. Besplatno je dijelio
ito iz svojih ambara, o emu svjedoi i sastavlja Povesnog slova o Svetom

knezu Stefanu tiljanoviu: Nekada glad velika bee u kraju tom gde sveti
ivee i udim se kako glad zadesi takvu zemlju, od iskona izobilnu i
svagda plodnu. Ili velika sua bee, ili neto drugo. Meni se ini da nita
drugo ne bee do ljuti ratovi koji dopadoe mnogo godina od prokletih i
bezbonih Agarena. I esto plenjahu zemlju i odgonjahu goveda i drugu
ratarsku stoku. I ljudi, u zbegovima ivei, ne mogahu semena zasejati, niti,
opet, etvu poeti od takvog nasilja bezbonih Agarena. Tada naoe se
svetog Stefana itnice prepune. I ljudi mnogi dolaahu i moljahu svetog da im
proda ito i uzme od njih novac. A sveti i bogoljubivi Stefan skrui se u dui i
saali na ljude muene glau.
Stefan je imao suprugu Jelenu. Jelena je bila pobona i dobroiniteljna,
okupljala je u domu umne i uene ljude svoga vremena, koji su bili vrlinskog
ivota i dobrog rasuivanja. Kako pie njegov ivotopisac, u svemu se ona
ugledae onima koje su u pobonosti prve zasijale Carice, i imenom i
staranjem.

KULTNI SPISI O SV. STEFANU TILJANOVIU I NJEGOVOM UPOKOLJENJU

Kultni spisi o sv Stefanu tiljanoviu nastajali su tokom 16, 17. i 18. vijeka i
uglavnom su vezani za frukogorske manastire. U tom periodu sastavljeni su:
Sluba Svetom knezu Stefanu tiljanoviu, Povesno slovo, Pohvalno slovo,
Kratko povesno slovo i Sluba prenosu motiju. Autori ovih spisa su mahom
nepoznati, iako se prva etiri sastava esto vezuju za ime patrijarha Pajsija.
Od jednog istog pisca potiu vjerovatno Povesno i Pohvalno slovo Svetom
Stefanu tiljanviu, i ovi se sastavi u literaturi mogu nai u prenosu na
savremeni srpski jezik.
U Povesnom slovu tematika je prevashodno itijnog tipa. Akcenat je, dakle, na
dogaajima iz ivota svetoga, koji imaju svoju analogiju u itijima biblijskih
linosti. Najsnanije vezivanje za Bibliju ide preko poreenja Stefana sa
starozavjetnim Josifom, koji je, kao i on, hranio narod u sedam gladnih godina.
Oskudniji biografski podaci, ali zato naglaeno pjesniko proslavljanje podviga
Stefanovog, nalaze se u njemu posveenom Pohvalnom slovu: I odakle ovog
mua pravednog i svetog da ponemo vrlinu oglaavati, jer o ovom
pravednom Stefanu, kako ranije ispitasmo i prema umu datoj naoj hudosti,
ispisivanjem Slova ivota njegovog izloismo vam? I sada jo u sladost
pohvalne besede njegove govorim vaim bogoljubivim duama.
Sveti Stefan tiljanovi upokojio se poslije 1540. godine. Po njegovoj smrti,
kako sastavlja Povesnog slova navodi, supruga mu Jelena podijelila je dio
imanja slugama, pratajui im ako ko eli da ide, a sama, u strahu od turske
najezde, otila u Njemaku zemlju. Kada su Agareni zaista zauzeli grad u
kojem je Stefan bio, poela se iznad njegovog groba javljati svjetlost. I ovo

videvi vojska agarenska, sie sa uasom i udivljenjem na mesto to. I poee

kopati mislei da bi tu blago skriveno moglo biti, jer ovi od iskona nisu bili
svetoljubivi i bogoljubivi, nego srebroljubivi. Poto kopajui nisu naili ni na
kakve zlatnike, nego na netruleno tijelo Stefanovo, predali su moti svetoga
svome zapovjedniku Amiru. uvi za udesno projavljivanje Stefanovog tijela,
monasi manastira iatovac otkupili su ga od Amira i odnijeli sa sobom. Od
tada pa sve do danas mnoga znamenja i isceljenja od svetih motiju
blagodau Hristovom dogodie se... jer koji god ljudi ranama i raznim
bolestima savladani i od duhova neistih postradali, sa verom prilaze tamo,
svi iscelenje primaju i radujui se svojima odlaze. Moti sv. Stefana
tiljanovia su sve do 1942. godine bile u iatovcu, a onda su prenesene u
Saborni hram u Beogradu, gdje se i danas nalaze. Jelena se ubrzo nakon
upokojenja svoga mua zamonaila i nazvala se Jelisavetom monahinjom.
Zajedno sa svojim muem u Pravoslavnoj crkvi proslavlja se 4. oktobra po
starom, odnosno 17. oktobra po novom kalendaru.

SRPSKO RUKOPISNO NASLJEE 16. VIJEKA

U 16. vijeku se srpska knjievnost razvija u nekoliko pravaca. U bugarskoj
etnikoj sredini u ovom periodu evidentan je uticaj iz Srbije, naroito srpske
knjige resavskog izvoda, tako da se jednim svojim dijelom literatura tzv.
sofijskog knjievnog kruga moe uvrstiti u korpus srpske knjievnosti. Veliki je
uticaj srpske knjige i u Rusiji, dok se u samoj Srbiji knjievni rad mahom svodi
na prepisivanje i prepravljanje ranije nastalih djela. Mjestimino se javljaju i
originalni spisi, kakva su djela Zografa Longina, pisca, ikonopisca i
iluminatora iz manastira Peke patrijarije. Za vee i dalje rasprostiranje
srpske knjige bitno je to to se krajem petnaestog vijeka osniva prva srpska
tamparija na Cetinju, a u esnaestom vijeku se pojavljuje niz njih na srpskoj
teritoriji i u Veneciji
U esnaestom vijeku stara srpska knjievnost pisala se manje nego u ranijim
periodima svoga istorijskog istrajavanja, ali se ipak moe govoriti o izvjesnom
nastavljanju vijekovne literarne tradicije. Ova epoha je obiljeena ve dobro
utemeljenom turskom vladavinom u slovenskim zemljama i gubljenjem svake
teritorijalne nezavisnosti srpskih zemalja, koja se u potpunosti zbila ve
krajem 15. vijeka sa padom Zete. Karakteristino je to to je sa osmanlijskom
invazijom knjievnost stvarana na slovenskom tlu u 16. vijeku dobila svoj
zajedniki imenitelj i tako prevazila nacionalne okvire. Ona je bila proeta
svijeu o jedinstvu svih pravoslavnih hriana Balkana, iji je ideal oduvijek
bila duhovna sloboda, iako su tada spolja bili porobljeni Turcima i ugroeni
islamom.
Mijeanje kulturnih i nacionalnih uticaja ide preko razmjene rukopisnog

nasljea slovenskih naroda, kao i preko obrazovanih ljudi, monaha i laika, koji
su odlazei iz otaastva u drugim zemljama bili predstavnici onog miljea u
kojem su ponikli. Putevi knjievnosti se tu ne zadravaju samo na granicama
Balkana, nego idu i dalje. Tako, na primjer, srpski knjievnici i monasi odlaze
ak u Rusiju, pa doba tzv. ''drugog junoslovenskog uticaja'' u Rusiji zna za
mnoge istaknute predstavnike srpske kulture. Jedni od najpoznatijih su bili
Lav Ainkita Filolog i Pahomije Srbin, koji je za liturgijske potrebe preradio
veliki broj starih ruskih itija i himnografskih spisa i dao im specifian
vizantijsko-junoslovenski peat.
U bugarskoj je takoe evidentan uticaj iz Srbije, naroito srpske pravopisne
redakcije resavskog izvoda. U samoj Srbiji, knjievni rad se mahom svodi na
prepisivanje i prepravljanje ranije nastalih djela, a mjestimino se javljaju i
originalni spisi. Bitno je to to se krajem petnaestog vijeka osniva prva srpska
tamparija na Cetinju, a u esnaestom vijeku se pojavljuje niz njih na srpskoj
teritoriji i u Veneciji. To e umnogome doprinijeti brem i irem rasprostiranju
stare srpske knjige.

SOFIJSKI KNJIEVNI KRUG

U bugarskoj etnikoj sredini, najvie u Sofiji, u 16. vijeku se razvija knjievnost
na temelju resavske redakcije srpske knjige, tako da se jednim svojim dijelom
ona moe uvrstiti u korpus srpske knjievnosti. Najistaknutiji predstavnik
ovog tzv. sofijskog knjievnog kruga jeste Pop Peja, sofijski svetenik i svjedok
muenitva mladog kujundije iz Kratova ora. Zato to nije htio da primi
islamsku vjeru, ora su Turci spalili usred Sofije 1515. godine. Pop Peja mu
je ustanovio kult kao novom velikomueniku i napisao Slubu i Muenije
ora Kratovca u periodu izmeu 1516. i 1539. godine. U Slubi se svetenik
Peja obraa Kratovcu:
Stao jesi, muenie, na suditu muiteljnom /kao jagnje nezlobivo posred
vukova, /ne uasavajui se ni drui /od krgutanja na te zuba tih. /Ovoga
radi te proslavljamo, /pominjui tvoju hrabrost. /Gledae tebe muitelj kako
vrsto stoji, ore Kratove,/ i zapovesti njegove nizata ne smatra, /
razgarae se jarou na te, blaeni. / elezima te okiva i u tamnicu zatvara, /
hotei ustraiti te kao neumudrena, / no pokaza se posramljen, oholi.
Muenije ora Kratovca anrovski ima potporu u drevnom sastavljanju
zapisa o hrianskim muenicima iz prvih vijekova hrianstva. To su bili tzv.
martirijumi i iz njih se postepeno razvila forma itija kao istinite prie o ivotu
svetitelja, ne samo muenika nego i podvinika i pastira. U srpskoj
knjievnosti se anr muenija obnovio sa stradanjem srpske vojske i kneza
Lazara na Kosovu i postao rasprostranjen u novonastalim uslovima turskog
nasilja nad Srbima. U Mueniju ora Kratovca nazire se veza sa ovom

linijom srpske knjievnosti, jer Pop Peja pie o stradanju sv. Cara Lazara na
Kosovu i o smislu njegove slobodne rtve, povezujui je sa, takoe,
dobrovoljnim stradanjem novomuenika ora.

ZOGRAF LONGIN, SRPSKI PISAC I SLIKAR 16. VIJEKA

Zograf Longin je srpski pisac, ikonopisac i freskopisac, iluminator i prepisiva
knjiga iz druge polovine 16. vijeka. Roen je u Hvosnu, dijelu Metohije oko
Pei, gdje je proveo dobar dio svoga ivota. Uio se pisanju i ivopisanju u
manastiru Peke patrijarije, ije je obnove bio uesnik 1557. godine i gdje se
zamonaio dvadesetak godine kasnije. Oslikavao je crkve u hvostanskom
kraju, ali i u udaljenijim manastirima: Graanici, Studenici, Mileevi, Lomnici i
drugdje. Najznaajnije njegovo ikonopisako djelo nastalo je u Deanima, gdje
je naslikao ikonu sv. Stefana Deanskog. Ikonu je uradio prema itiju Svetog
Stefana Deanskog Grigorija Camblaka i naroito zanimljivo predstavio scenu
bitke na Velbudu.
Na poleini ikone Longin je ostavio autobiografski zapis, u kojem se obraa
sv. kralju Stefanu i govori o nekoj tekoj bolesti koja ga je muila dok je radio:
O Sveti Hristov boanstveni velikomuenie, nosioe venca i Prvomuenikov
imenjae, Stefane Deanski, kao onaj koji u cara tvari stoji pred trostruko
sjajnim Svetim prestolom, duom mojom sa telom u neiscelenoj bolesti sa
ranama i gnojem, to me ljuto bole, molim ti se posreduj kod Hrista vladike
za mene smernog, koji rukom mojom s duom mi ovo naslikah i tebi ljubazno
prinesoh, nedostojni Hristov rab Longin, rasonoa i zograf.
Oko 1596. godine Longin se ogledao u sastavljanju akatista, ali to je bilo
neuobiajeno ne nekom srpskom svetitelju, nego prvom hrianskom
mueniku Arhiakonu Stefanu. Ipak, u Akatistu pominje i srpske svetitelje, pa
obraajui se Stefanu u poznatoj akatisnoj anafori Raduj se, naziva ga i
asnim vijencem sv. Simeona Mirotoivog:
Opevam tvoje sile i udesa i tvoja prevelika udotvorna znamenja. Hvalimo te
svi kao apostola Hristova i sluitelja njegove blagodati i prvomuenika, ti
bogovide Sveti Stefane. U tvoju veliku svetinju useli se Duha Svetoga
blagodet i prikljanjajui se njoj molimo se: Ne zaboravi mene smirenog i
lenjog i nepotrebnog raba tvog, ve posveti i proslavi i naui me vapiti iz
sredine due tebi ovakve rei:
Raduj se, radosti onima koji te pevaju,
Raduj se, slabosti onima koji te hvale,
Raduj se, zvezdo crkvena,

Raduj se, istoto duhovna,

Raduj se, asni vene Simeonu Srpskom.

STARO SRPSKO TAMPARSTVO

Prvu srpsku tampariju osnovao je ura Crnojevi na Cetinju 1493. godine.
Iz ove cetinjske tamparije izalo je svega pet knjiga: Oktoih prvoglasnik,
Oktoih petoglasnik, Psaltir s posledovanjem, Trebnik i etvorojevanelje. Kako
je sam zapisao, ura Crnojevi je osnovao tampariju zbog nedostatka
rukopisnih knjiga po srpskim manastirima, izazvanog pustoenjem agarenskih
eda. Sa padom Zete, Crne Gore, 1499. godine prestaje da postoji i cetinjska
tamparija. Ipak, tamparska tradicija se nastavlja u 16. vijeku, i to u dva
pravca: radom Boidara Vukovia u Veneciji i osnivanjem tamparija u
Goradu i Srbiji, u Rujnu, Graanici i Mileevi. Preuzimanjem posla od strane
sinova Boidara Vukovia, venecijanska tamprija se ubrzo komercijalizovala i
prestala da ima ljubav prema knjizi za jedinu pokretaku motivaciju, dok su se
ostale tamparije u Srbiji i Goradu manje-vie odravale u ivotu tampajui
knjige iskljuivo za manastirske potrebe.

PATRIJARH PAJSIJE JANJEVAC

Osmi po redu patrijarh obnovljene Peke patrijarije bio je Pajsije Janjevac.
Istorija ga pamti kao izuzetno preduzimljivu linost stalno je obilazio
manastire i parohije na irokom podruju Srpske pravoslavne crkve, ali se
starao i o knjigama, sakupljao ih, opravljao i prepisivao. Osim to je bio dobar
pastir svome narodu, raslabljenom i smuenom u agarenskom ropstvu,
patrijarh Pajsije bio je i vrstan knjievnik. Napisao je liturgijski sklop tekstova
svetom Urou i svetom Simonu, jedinim nemanjikim svetim vladarima koji
do tada nisu bili opisani i opjevani u itijima i slubama, a do danas je ostala
sauvana i jedna njegova poslanica upuena rimskom papi Urbanu Osmom.
Za vrijeme turske vladavine Srbi su izgubili ne samo dravnu autonomiju
nego i crkvenu. Poslije smrti partrijarha Arsenija II, koji je bio na tronu kada je
pala despotovina 1459. godine, Srpska crkva pala je pod jurisdikciju Ohridske
arhiepiskopije. Takvo stanje zadralo se sve do sredine sedamnaestog vijeka,
kada je obnovljena srpska patrijarija u Pei i postala faktor svenarodnog
ujedinjenja na cijelom njegovom etnikom podruju. Sultan Sulejman
Velianstveni, u narodu poznat kao krvnik, bludnik i vinopija, izdao je ferman i
povratio Srbima crkvenu autokefalnost 1557. godine. U to doba su na Porti u
Carigradu bila tri vezira Srbina: Rustem-paa Opukovi, Ali-paa Semiz i
Mehmed-paa Sokolovi. Oni su se trudili da srpskoj raji uine ivot to

snoljivijim i njihovom zaslugom, a najvie zaslugom Mehmed-pae

Sokolovia, obnovljena je Peka patrijarija. Za patrijarha je doao Makarije,
po nekim izvorima srodnik pae Sokolovia, koji je sa svojim nasljednicima na
tronu preuzeo u narodu vostvo onda kada nikakvog drugog vostva nije ni
bilo. Patrijarsi su putovali diljem okupirane srpske zemlje i pokuavali da
objedine i obnove rastoenu narodnu snagu, shvatanja i ivote.
Osmi po redu patrijarh poslije Makarija bio je Pajsije Janjevac, koji je ujedno
bio i jedan od posljednjih knjievnika stare srpske knjievnosti. Roen je u
svetenikoj porodici sredinom 16. vijeka, u Janjevu na Kosovu. Zamonaio se
u manastiru Uboac, godine 1612. izabran je za mitropolita novobrdskog, a
1614. za patrijarha srpskog, to e ostati i u naredne trideset tri godine.
Istorija ga pamti kao izuzetno preduzimljivu linost stalno je obilazio
manastire i parohije na irokom podruju Srpske pravoslavne crkve, ali se
starao i o knjigama, sakupljao ih, opravljao i prepisivao. ivio je gotovo
stotinu godina, upokojio se 1647. godine, po povratku iz posjete Svetoj zemlji.
Osim to je bio dobar pastir svome narodu, raslabljenom i smuenom u
agarenskom ropstvu, patrijarh Pajsije bio je i vrstan knjievnik. Napisao je
liturgijski sklop tekstova svetom Urou i svetom Simonu, jedinim nemanjikim
svetim vladarima koji do tada nisu bili opisani i opjevani u itijima i slubama.
On je tvorac i jedne zanimljive poslanice papi Urbanu Osmom, a za ime
patrijarha Pajsija vezuju se, dodue ne vrsto, i neka djela posveena sv.
Stefanu tiljanoviu.

ITIJE I SLUBA SV. STEFANU PRVOVENANOM MONAHU SIMEONU

Patrijarh Pajsije je sastavio sinaksarsko itije i Slubu prepodobnom Simonu
monahu, koji je u svijetu bio prvi srpski kralj Stefan Prvovjenani, brat svetog
Save i sin Stefana Nemanje. Povod za sastavljanje ovih tekstova, a ujedno i
razlog to ovaj svetitelj nije ranije dobio svoje kultne spise, jeste taj to su
njegove moti otkrivene u Sopoanima tek 1629. godine. Centralno mjesto u
sinaksarskom itiju ima momenat kada je sveti Sava vaskrsao Stefana, koji je
ve nekoliko sati leao mrtav, kako bi mu ispunio posljednju elju da ovaj
umre kao monah: O divnog uda! Telo koje je bilo vieno tri asa bez due
uskrsnu Sava najedanput. I odenu ga u inoke odede i shimu stavi. I odree
se ovog sveta. Jo za svetovnog ivota urui skiptar drave sinu svome
Radoslavu. I oprotaj primivi od svetitelja, opet razrei se od ovoga ivota. I
bee sabor mnotva Srba, pesmama i kandilima ukraavahu njega i grobu
predadoe prepodobno telo u velikoj lavri Studenici, prvoj arhimandriji, gde i
do danas grobnica stoji.
Pajsije u itiju ukratko prati dalji slijed istorijskih dogaaja, prenos motiju
Simonovih u Sopoane, pominje Kosovsku bitku i spaljivanje motiju svetog

Save na Vraaru 1594. godine. Godine 7094. nekog bega naui avo i klevetu
donese seraskeru govorei: "Veruju Turci Svetom Savi i krste se". Oh, meni
grenom! Odmah posla serasker i donesoe Svetog Save moti i saee ih u
Beogradu na Vraaru meseca aprila 27. dana, na Svetog Simeona
Svetenomuenika i srodnika Gospodnja. I tada bee bura vetrovita i gradno
kamenje, tako da niko nije mogao utei. I te noi upali se kula unutar grada
gde su bili oruje i okovi, i ognjem izgoree, jedva neto mogoe odbraniti.
Sluba prepodobnom Simonu pisana je u klasinom srednjovjekovnom anru i
retorici himnografije. Autor trai pomo za svoj narod od sv. Simona, koji je
Boga od mladosti zavoleo, skiptrom drave upravljao i na zemlji se junaki
podvizavao, vapijui: Stefane Prvovenani, Srbima velika pohvalo, rod svoj ne
zaboravi!

SPISI O SV. CARU UROU

Posljednji srpski car Uro je sin Duana Silnog i u narodu je poznatiji kao Uro
Nejaki. Doao je na prijestol sa svega devetnaest godina i vladao do svoje
nepune trideset pete godine. Bio je krasan izgledom, krotak, blag,
nevlastoljobiv, a bogoljubiv. Podjednako je poznat i usmenoj i pisanoj
knjievnoj tradiciji, pa mu tako patrijarh Pajsije sastavlja itije i Slubu, a
epsko predanje ga najbolje pamti u pjesmi Uro i Mrnjavevii. U oba
svjedoanstva o caru Urou sauvani su podaci o nesigurnim i prevratnikim
vremenima pred Mariku bitku, kada su se mnogi velikai digli i izmeu sebe
rasparavali srpsku zemlju. Narodni pjeva je u trvljenju oko vlasti
Mrnjavevia i Uroa izabrao Marka Kraljevia da presudi kome pripada
zemlja. Poznata je molitva njegove majke Jevrosime:
Marko sine, jedini u majke,
ne bila ti moja rana kleta,
nemoj, sine, govoriti krivo,
ni po babu ni po strievima,
ve po pravdi Boga istinoga!
Bolje ti je uzgubiti glavu,
nego svoju ogr'jeiti duu.
Kako stoji u Pajsijevom itiju cara Uroa, Uroa je zaista ubio Vukain
Mrnjavevi u Nerodimlju, oblasti na Kosovu i Metohiji oko rijeke Nerodimke.
Dvjesta jedanaest godina nakon toga, po vienju nekog obanina iz Oveg
Polja, pronaeno je netruleno tijelo cara Uroa i smjeteno u manastir

Nerodimlje. U osamnaestom vijeku je monah Hristofor prenio kivot sa

njegovim motima u manastir Jazak na Frukoj gori, gdje se i danas nalaze.
Za patrijarha Pajsija kao knjievnika karakteristino je njegovo samounienje i
skruenost kojom se on obraa itaocima o u ovom itiju, govorei: Ono to je
teskobno i nedomiljeno, od jezika mojeg je... Ne znam ja greni i nepotrebni
da li e ovo biti ugodno proroku i svetom. Sam Gospod zna. Molim vas i
ubeujem, oci i brao i eda, ako ta bude pogreno, bilo u kojoj stihiri ili u
kojem redu, ili u kojoj rei, ispravljajte, a ne kunite, Gospoda radi. Jer ne pisa
Duh Sveti, niti mu sveti, ve ruka grena i duh malaksao, u poslednja
vremena, nevoljna i nasilna od bezbonika.

POSLANICA PAPI URBANU

Kratko je i zanimljivo pismo patrijarha Pajsija papi Urbanu Osmom, koje mu je
uputio u vremenu kada su Srbi teko opstojavali u turskom ropstvu, a papa ih
zvao da preu u Uniju. U poslanici patrijarh brani pravoslavno uenje
utemeljeno na sedam vaseljenskih sabora, raspravlja o upotrebi beskvasnih
hljebova na liturgiji, koje su rimokatolici uveli kao inovaciju, potom i o
kljunom teolokom pitanju o Svetom duhu, tzv. filioque. Takoe, iako brani
izvornost pravoslavnog uenja, patrijarh Pajsije pokazuje i utivu otvorenost
prema Rimokatolikoj crkvi, obraajui se na kraju papi Urbanu rijeima: I mi
predlaemo, kako rekosmo istom arhiakonu, da emo postaviti u pomenik
ime svetosti tvoje i ranijih papa rimskoh, kako znamo da je bilo u stara
vremena. I poaljite nam pismo ako su ta saborovali istoni oci i zapadni, da
bismo uznali da li je dobro to to se drimo predanog nam od svetih apostola i
svetih sabora. I Gospod pozivanjem svetih da sjedini kako da budemo jedno
stado i jedan pastir u samom Gospodu naem Isusu Hristu. A njemu neka je
slava i sila sa Ocem i Presvetim Duhom i sada i uvek i u vekove vekova.

POSLJEDNJI ODJECI STARE SRPSKE KNJIEVNOSTI

Epoha srednjovjekovne knjievnosti je sa djelima patrijarha Pajsija Janjevca
bila ve okonana i u njen korpu ubrajaju se samo jo poneka literarna
ostvarenja iz razdoblja sedamnaestog vijeka. Nekoliko pisaca se izdvajaju u
tom periodu, meu kojima grof ore Brankovi, Gavrilo Tadi i patrijarh
Arsenije Crnojevi. Karakteristino je da su posljednja dva pisca ostala
upamena po svojim putopisima o Svetoj zemlji, a grof ore Brankovi je
pak knjievnik koji ve geografski pripada novoj knjievnosti. On ivi na
teritoriji Austrije, ali se tematski jo uvijek njegovo djelo naslanja na staru
knjievnost

Posljednji izdanci stare srpske knjievnosti vezani su uglavnom za putopise i

istoriografske spise, koji nastaju neposredno prije ili nakon Velike seobe Srba
pod patrijarhom Arsenijem III Crnojeviem. Velika seoba obuhvatila je
iseljavanje Srba sa centralnih srpskih teritorija june Srbije, Kosova i Metohije
na sjever, u tadanju Austriju i Maarsku, a dananju Vojvodinu i junu
Maarsku. Kako su se promijenili habitusi velikog broja srpskih porodica, tako
se poeo mijenjati i njihov nain ivota, kultura, pa i knjievnost. Sve su te
promjene ile postupno, pa se jo u prvim decenijama u novoj dravi njeguje
stari duh i jezik, piu se knjige po uzoru na drevne srednjovjekovne, pravi se
tit i utemeljuje identitet u odnosu na strane uticaje okoline

KNJIEVNOST SEDAMANESTOG VIJEKA

Epoha srednjovjekovne knjievnosti je sa djelima patrijarha Pajsija Janjevca
bila ve okonana i u njen korpus ubrajaju se samo jo poneka literarna
ostvarenja iz razdoblja sedamnaestog vijeka. Nekoliko pisaca se izdvajaju u
tom periodu, meu kojima grof ore Brankovi, Gavrilo Tadi i patrijarh
Arsenije Crnojevi. Karakteristino je da su oba posljednja pisca ostala
upamena po svojim putopisima o Svetoj zemlji, a ovom anru pripada i neto
kasnije pisan izvjetaj monaha Jeroteja Raanina sa njegovog putovanja u
Palestinu tridesetih godina 18. vijeka. Ovi putopisi pokazuju neprekinutu
srednjovjekovnu tradiciju posjeivanja svetih mjesta u Palestini, koju je
mnogo ranije posjetio, opisao i u njoj ivio Nikon Jerusalimac, duhovnik Jelene
Bali.
Grof ore Brankovi je pak knjievnik koji ve geografski pripada novoj
knjievnosti, jer je naseljen na teritoriji Austrije, ali tematski jo uvijek se
njegovo djelo naslanja na staru knjievnost. On je samo jedan od primjera
kako su se Srbi i prije Velike seobe iseljavali u sjeverne teritorije pod
austrijskom vlau. Poznato je da je porodica slijepog despota Stefana, sina
ura Brankovia, bila naseljena u Sremu. Takoe, sv. knez Stefan tiljanovi
bio je jedno vrijeme ratnik austrijskog cara i imao svoje posjede na sjeveru. U
njegovom itiju stoji da je mnogo pomagao svoj narod u Bakoj i Sremu, to
znai da je tu bilo Srba i u 16. vijeku.

GROF ORE BRANKOVI

ore Brankovi se krajem 17. vijeka pojavljuje meu Srbima kao austrijski
povjerenik, u vremenu kada su uestali sukobi izmeu Austrije, Maarske i
Turske. ore je rodom iz okoline Trebinja, iz porodice koje je dola u
Pomorije krajem petnaestog ili poetkom esnaestog vijeka. U ranoj mladosti
je stupio u diplomatsku slubu kod erdeljskog kneza, a ve oko 1673. poeo

se izdavati za potomka srpskih despota Brankovia. Poto mu je bilo jako

stalo do plemike titule, a imajui jake veze i meu srpskom i meu
austrijskom vlastelom, austrijski car mu je 1683. godine dao titulu barona, a
1688. godine mu je i patrijarh Arsenije priznao da vodi porijeklo od starih
srpskih despota. Samo godinu dana kasnije Brankovia je uhapsio jedan
zapovjednik austrijske vojske zbog sumnje da je saraivao sa Rusima i
vlakim knezom protiv vlastodraca u Beu. Poto je tada bio lien slobode,
Brankovi je nije vie nikada ponovo zadobio. Od tada, pa do svoje smrti,
1711. godine, vrijeme je provodio po zatvorima u Beu i Hebu.
Vrijeme suanjstva ora Brankovia se, otprilike, poklapa sa vremenom
njegovog rada na tzv. Slavenosrpskim hronikama, istoriografije o srpskom
narodu, pisane uz obilno koritenje mnogih stranih i domaih izvora. Od
domaih izvora koristio je istoriografske spise stare srpske knjievnosti
rodoslove, ljetopise, djela arhiepiskopa Danila II, Grigorija Camblaka i drugih;
a od stranih izvora ruske i zapadne pisce, kao to su Orbini, Kromer i Bonfini.
Jezik Slavenosrpskih hronika je teak, stari srpski jezik pod novim uticajima,
sa sloenim stilom i golemim reenicama. Opisujui, recimo, dolazak cara
Duana u svoju zadubinu Sv. arhangela kod Prizrena, grof ore veli: Tu se
imae priviknuti svojim obiajima, ne samo boastvenim slubama
svetederog Boga, kada se rtva svetih tajni delom ispunjava, tvoriti
zastupniko posluanje, nego jo i zajedno okupljenim blagonaroitim
knezovima i drugim velikoimenitim, velmonim dostojanstvenog skupa
boljarima, vojnim vojvodama i sa svim inonaelnicima slovenosrpskog
naroda, posle okonanog mnogocenog praznovanja i svetkovanja, jednoduno
govorae, kako duhovnom, tako i svetovnom skupu.
Slavenosrpske hronike su izuzetno obimne, pisane u pet rukopisnih tomova.
Do danas nisu objavljene u cjelini.

PUTOPISI O SVETOJ ZEMLJI

Sveta zemlja je, veli Gavrilo Tadi, svim zemljama korijen i glava. Ovaj sveti
grad Jerusalim, to govori i sveto Jevanelje, jeste grad cara velikog. Nije
samo Jerusalim, nego i sva zemlja kuda je hodio Hristos, zemlja prorotava, o
emu se govori u Bibliji. Stoga govori Gospod iz usta prorokih: ''Zemlja
obeana iz koje teku med i mlijeko.'' Ovdje dolaze svi narodi i vjere sa svih
strana svijeta. I svi narodi dolaze i poklanjaju se sa vjerom i ljubavlju, ne
samo hriani, nego i Jermeni i Agareni i Jevreji.
Godine 1661/62. meu srpskim poklonicima Hristovom grobu i svetim
mjestima u Palestini naao se i Gavrilo Tadi, Sarajlija iz ugledne i stare
porodice Humkovia. U samom gradu Jerusalimu ispisao je svjedoanstvo o
svom putu na srpskoslovenskom jeziku, sa poprilinim primjesama narodnog

govora. Spis je podijeljen na niz skazanja o razliitim mjestima i biblijskim

dogaajima vezanim za njih: Skazanje o udu Svetoga Duha, Skazanje o crkvi
Svetoga Jovana Pretee, Skazanje o svetom gradu Vitlejemu, Skazanje kako
se podie asno drvo krsta u svetom gradu Jerusalimu na praznik njegov 14.
septembra itd. Ovaj putopis je i oslikan, sadri 34 minijature u boji, koje
predstavljaju opisane hramove i mjesta.
Tokom godine 1682/83. u Jerusalim je putovao i peki patrijarh Arsenije III
Crnojevi. Pratioci su mu bili ugledni duhovnici, monasi, vlastelini i hadije.
Putu je prethodilo svenono bdenje u Pei: I tako hvalu svenonu uzdasmo
Hristu Bogu i svetim ugodnicima njegovim u Svetoj i Velikoj crkvi. I brau
blagoslovih sa suzama i oprotaj uinismo. Dobar dio rukopisa koji je Arsenije
ostavio o ovom putovanju izgubljen je; sauvani su samo njegovi zapisi o
konacima na putu ka Jerusalimu. Tako su, recimo, sedamnaesto konaenje
uinili u maloazijskoj varoi Brgaz, gdje se nalazila damija zadubina
Mehmed-pae Sokolovia, i obiaj koji je on ostavio svakoga dana za
veeru po svim kuama da se daju hleb i orba putnicima. I nama prinee po
obiaju, veli patrijarh, ali ne jedosmo. I poosmo i videsmo careve palate i
vrtove, koji su tu veoma divni i krasni. Jedan hoca nas provodi i objanjava
sve. Na tom mjestu uvee su izbjegli razbojniki napad: Te noi za nama
dooe razbojnici i paljivo nas uhoahu i posmatrahu svekoliko, jer smerahu
napasti nas na putu, ali pomou Boijom i zauzimanjm preiste Bogomatere
sauvani bejasmo od tih podmuklih lovaca.
Patrijarh Arsenije je ostao u Jerusalimu do Vaskrsa 1683. godine, poslije ega
se u Pe vratio nepoznatim putem.
Sva knjievnost koja e se stvarati nakon to ovaj patrijarh povede svoj narod
sa vijekovnih srpskih teritorija ka sjeveru, Maarskoj i Austriji, nee vie
pripadati srednjovjekovnoj literaturi osim moda mjestimino po tematici
nego onome to se u istorijama naziva srpska knjievnost 18. vijeka.