10 vn cu hi v sao?

o Sip thuc
chu
hay chu u?
- Thuc chu . Hn o a
Trung Hi ny b Th Nh K v Hy lp
chim ng mi bn mt na (9250 km2
, 735000 dn)
Lc a no c pht hin gn y
nht?
-Chu c. Ngi Anh tm ra chu lc
ny th k th 17. Ngi c ch yu gc
Anh, h sng nhng vng ven bin tr
ph cn su trong t lin phn ln l sa
mc.
Quc gia no nh nht th gii v
din tch?
- To thnh Vaticanc thnh lp nm
1929 ch rng 0,44 km2 v c khong

1000 dn, nm gia th Roma ca

Italia.
Thnh ph chu u no c gi l
thnh ph vnh cu?
-Thnh ph Roma, th Italia, c
xy dng t 750 tr. CN (cn gi l La
m). T mt thnh ph nh b n tr
thnh mt vng quc La m khng l
chim min bc Phi, xung quanh a
Trung Hi, v Nam u lm thuc a.
V tuyn 38 chia bn o no lm i
v cho bit tn ca hai quc gia hnh
thnh?
-N chia bn o Triu tin nm 1945
thnh Bc Triu tin v Hn quc.
o Korsika(Cooc) thuc nc no?
-Thuc Php, y l qu hng ca
Napoleon, ngi hng ng tr chu u

th k 18.
Cng no ln nht ng ?
-Cng Thng hi ca Trung quc.
H ni a no su nht th gii?
-H Bai can, h nc ngt ca Nga gn
bin gii Mng c, su 1700 m.
Bn hy cho bit tn ca ba i
dng!
Thi bnh dng (180 triu km2, i
ty dng (106 triu km2) n dng
(75 triu km2)
o St. Helenanm u?
-Nm gia i ty dng , khong 3000
kmcch b bin pha ty ca Angola.
Napoleon b y v cht y.
Ngi ta gi vng rng vnh ai
Siberi l g?
' Rng Taiga. Thc vt y ch yu l

cy l kim. Rng ny c kch thc rt

ln 4800km X 1000 km.
Thnh ph Venedigca gm bao
nhiu o?
-118 o. l mt thnh ph c bit
v ng ph l knh rch sng ngi ,
phng tin giao thng l tu thuyn ch
khng phi t.
Nm 79 tr. CN thm ho ni la v
ng t ph hu hon ton hai
thnh ph La m. Tn hai thnh ph
y l g?
'''- Pompeji v Herculaneum.
' Ti sao ngi ta gi dn da l
Indianer?
- Columbusdn chin thuyn n n
tm chu bu, nhng ng tm ra mt
chu lc khc m khng bit. ng vn

inh ninh l n nn ng gi th
dn l Indianer (ngi n).
Tn ca thnh ph Kln thi La m l
g?
-Colonia Agippina. Hi Kln v
Bonnby gi l thuc a ca La m.
Nm 9 sau CN ngi Germaneni thng
qun La m v Klnc gii phng t
y.
Hy k tn 4 nc ln nht v din
tch!
-Lin bang Nga, Trung quc, Canada,
Brazil.
Babylon nm u?
Bn b sng Euphratpha nam thnh ph
Bata (Irak). Babylonc mt thi vn
minh vo loi bc nht th gii , song
song vi cc nn vn minh Ai cp c

i.
Chim cnh ct (Pinguin) sng u?
- chu Nam cc, cn Bc cc c gu
trng.
Brazilni ting g?
-H ni ting B o nha. Phn ln cc
nc khc Nam M ni ting Ty ban
nha.
Nc no nm gia Php v Ty ban
nha?
-Nc Andora (DT: 453 km2, 65000
dn)
Sng no di nht chu u?
- Sng Volga ca Nga, di 3700 km,
ra bin Kaspie.
Thnh ph Istabul trc kia c
tn l g?
- Konstantinopel v Byzanz thi cn l

thuc a ca La m. Thnh ph ny cng

l th ca vng quc ng La m.
La m hi qu rng ln nn phi chi
thnh ng v ty La m chin u
chng qun Nguyn t Mng c sang v
qun Germanent phng bc xung.
Khi mi thnh lp, thnh ph
NewYork ca M c tn l g?
- New Amsterdam.Lc u ngi H lan
chim v t tn theo th ca mu
quc. Sau ny b qun Anh chim li v
i thnh New York.
nh ni cao nht dy An p tn l
g?
- l nh MontBlanc, cao 4007 m ,
nm gia bin gii Php v .
nh ni cao nht th gii tn l g?
- Everest (Nepal) cao 8840 m trn dy

Himalaya. Ngi ta gi vng ny l nc

nh th gii.
Kinh tuyn gc (kinh tuyn s 0) i
qua Greenwich. a danh ny nm
u? 'N l mt qun ca th Lun
n.
Nc no c nhiu ni la nht th
gii?
-Nc Ai x len (Island) gia i ty
dng. Phn ln nhng ngn ni l ni
la. Ngoi ra y cn c nhng mch
nc nng phun ln t lng t (Geysir).
Ngi ta tn dng ngun nhit t nhin
ny trng rau v si m.
Trc nm 1868, th Nht tn l
g?
- Kyoto, t 1868 chuyn v Tokyo.
Bin no mn nht th gii?

-Bin Hng hi (Rotes Meer) vi hm

lng mui 4%. c bit bin cht
(Totes Meer) mn gp 10 ln nc
a Trung Hi nn khng sinh vt no
sng ni (bin cht). Ngi khng bit
bi vn ni trn mt nc. Ngi ta
dng bn p mui hng t nm v trc
p ln c th, cha c mt s
bnh.
Chu lc no nh nht th gii?
-Chu c (9 triu km2), chu u nh th
hai (10 triu km2)
T l t lin chim bao nhiu
phn trm b mt tri t?
-t 30%, bin 70%
Tn ca con sng di nht th gii l
g?
- Sng Nil chu Phi, di 6600 km, bt

ngun t Trung phi v ra a trung

hi. Con
sng ny l mn qu ca thin nhin
tng cho Ai cp.
Cho bit tn sa mc ln nht th
gii!
'Sa mc Sahara min bc chu Phi
(chim 174 din tch chu Phi). C
khong 50 nm, sa mc ny li tin
chng 200 kmxung pha nam.
Bn o no ln nht th gii?
-Bn o A rp. Trn bn o ny c
cc nc A rp x t, Jemen, Oman, CH
A rp thng nht, C ot)
ng xch o di bao nhiu?
-ng xch o di khong 40.000
kmchia tri t thnh bc bn cu v nam
bn cu.

Bng o c din tch bao nhiu?

-2175600 km2. o ny thuc an
mch, quanh nm tuyt ph. Ni y xut
hin ni bng, trt xung bin gy nguy
him cho tu thuyn (Titanic l mt v
d)
Thnh ph no nm gia hai lc a?
-Thnh ph Istanbulca Th nh k nm
gia chu v chu u. Hai lc a
c ni vi nhau bng nhng chic cu
qua eo bin ch rng khong 150m.
Sng no c lng nc nhiu nht
th gii?
- Sng Amazonas Nam M, n cng l
con sng rng nht th gii, c nhng
ch n 300 km.
Sri Lankatrc kia c tn l g?
- Ceylon. l mt o vnh Bng ga

len (n dng).
Mi cc nam ca Argentina tn l g?
-t la. Ngi ta gi ni ny l tn
cng ca th gii. Pha ng l qun o
Falkland (Anh) ni xy ra chin s tranh
chp 1982 gia Anh v Argentina. Trn
o c 2000 dn, b Th tng Anh
Thatcher gi 5000 thu qun lc
chin ly li o.
Sa mc Victorianm u?
-Nm min nam nc c.
Washington nm bn b sng no?
'- Sng Potomac
Qung trng Wenzelnm thnh
ph no?
'Thnh ph Praha ca Tip khc. y l
qung trng biu tng ca th .
Thnh ph no c Cung in ma

ng?
-Thnh
ph
St.
Petersburg
(
Leningradxa
kia).
Tn
St.
Petersburgc cng nhn sau khi Lin
x sp .
' Capitolc thnh ph no?
- Roma (Italia) v Washington(M)
Thnh ph no ln nht nc c?
- Sydney, thnh ph tuyt p bn b
bin.
Sng Themse ra bin no?
'Bin bc (Nordsee), sng ny chy qua
Lun n.
Din tch b mt tri t bao nhiu?
-510 triu km2
H nc ngt ln nht th gii c tn
l g?
- Lake Superior bc M (bin gii

Canada v M)
Tn ca rng ni cao nht Nam M l
g?
'Rng Andenchy dc b bin Thi bnh
dng t Trung M n t la.
Hy cho bit tn con sng di nht
chu !
-Sng Trng giang Trung quc.
Hy cho bit tn con sng di nht
bc M!
'- Sng Mississippi M.
Tn ca sa mc ln nht chu l g?
'Sa mc Go bi Mng c.
Tn ca nh ni ni ting Hy lp l
g?
-nh Olymp, Ngi Hy lp c i coi
y l ch ca cc v thn.
Ti sao trn l c Olympic li c nm

vng trn?
i hi th dc th thao long trng
v c quy m ln nht trn th gii l
Th vn hi Olympic. Mi khi khai mc
Th vn hi Olympic, trn hi trng
bao gi cng phi ko ln l c Th vn
hi. V trn l c ny c in nm ci
vng, cho nn n cng c gi l c
nm vng trn.
L c nm vng trn c thit k
nm 1913, theo kin ca Ch tch U
ban Olympic Quc t, ng Cubectanh.
Nm 1914, n c s dng ln u
tin ti i hi i biu Olympic c
hnh Paris, nc Php. L c Olympic
lm bng vi mu trng khng vin, thu
nm vng trn vi ba vng bn trn mu
xanh, en, , cn hai vng bn di

mu vng v mu lc, ln lt xp t tri

sang phi.
ng Cubectanh chn nm mu ny v
y l mu quc k ca cc nc tham
gia cuc vn ng Olympic thi by gi.
V sau ngi ta li c mt cch gii
thch khc v mu sc ca nm ci vng,
cho rng nm ci vng ny tng trng
cho nm lc a trn th gii: mu xanh
tng trng cho chu u, mu vng
tng trng cho chu , mu en tng
trng cho chu Phi, mu lc tng trng
cho chu i Dng, cn mu tng
trng cho chu M.
V tnh rng ngi ta c th c nhng
cch gii thch khc nhau v l c nm
ci vng, cho nn nm 1979 t tp ch
Olympic, U ban Olympic Quc t

chnh thc nu r rng da theo hin

chng Olympic, ngha ca nm ci
vng ny l tng trng cho s on kt
gia nm lc a, ng thi tng trng
cho tinh thn thi ua cng bng thng
thn v hu ngh gia cc vn ng vin
ton th th gii n tp trung ti Th
vn hi Olympic.
Bt u Th vn hi Olympic ln th
7, khi khai mc Th vn hi Olympic,
bao gi cng c hnh nghi thc i biu
thnh ph ch nh ca Th vn hi ln
ny em l c Olympic trao cho th
trng thnh ph t chc Th vn hi
Olympic ln sau. Tip thnh ph ny
s gi l c ti phng chnh ca to th
chnh, ri bn nm sau s li c hnh
mt nghi thc nh th.

Vn L Trng Thnh c ng l mt
vn dm hay khng?
Trng Thnh l mt trong nhng
cng trnh v i nht trong lch s th
gii v cng l nim t ho ca nhn dn
Trung Quc. Trng Thnh gi y l
Vn L Trng Thnh. Vy c tht n
di mt vn sm khng?
Tht ra Vn L Trng Thnh gm nhiu
on Trng Thnh ni lin vi nhau do
cc nc ch hu xy dng hn hai
ngn nm trc y.
Trong hai thi Chin Quc v Xun
Thu, chin tranh lun lun n ra, cc
nc ch hu mun chng li ln nhau
xy dng nhng on Trng Thnh
ti cc ni c hnh th him yu nhm
phng v cng nh ngn chn sc tn

cng t cc nc khc.
n nm 251 trc Cng nguyn,
Tn Thu Hong thng nht ton ci
Trung Quc, mt mt ng ra lnh ph b
cc bc tng thnh trc kia dng ln
gia cc nc; mt khc, nhm ngn
chn k binh Hung N min Bc xm
lc xung min Nam, ng ra lnh ni
lin cc on Trng Thnh phng
Bc ca ba nc Tn, Triu, Yn. Ngoi
ra cn cng c v ko di hon thnh
bc Trng Thnh ca nh Tn, bt u
t pha Ty t Lm Thao (nay l huyn
Mn tnh Cam Tc), pha ng ko di
ti Liu ng, vi chiu di hn mt
vn dm Trung Quc, v sau c gi l
Vn L Trng Thnh. Cng trnh ny
c tin hnh vi quy m cc k ln.

Thi by gi iu ng ti hn nm
mi vn dn cng v phi mt hn
mi nm mi hon thnh, rt nhiu nhn
cng ch c i m khng c v.
Truyn thuyt v nng Mch Khng
khc Trng Thnh chnh l ny
sinh trong thi k ny. V sau nhiu triu
i tu sa v xy dng thm Trng
Thanh, trong hai triu i Hn v
Minh tin hnh vi quy m ln nht.
Trng Thnh m ngy nay chng ta
trng thy l Trng Thnh xy dng
vo i Minh, n bt u t Sn Hi
Quan thuc tnh H Bc, chy ngang qua
H Bc, Bc Kinh, Sn Ty, Ni Mng,
Thim Ty, Ninh H, Cam Tc, tng
cng by tnh, khu t tr v thnh ph
trc thuc, ko di su ngn by trm

kmtc l hn mi ba ngn dm Trung

Quc
Th gii c bao nhiu dn tc?
Trung Quc c 56 dn tc. C ngi
cho rng Trung Quc c th l quc gia
c nhiu dn tc nht th gii, k thc
khng phi nh th. chu , nu tnh
cc quc gia c hn 50 dn tc th cn
c An , Philippin, Indonesia. Ngheni
Indonesia c 150 dn tc. Quc gia c
nhiu dn tc nht th gii l Nijenia, c
ti 250 dn tc ln nh vi hn 80 triu
ngi, chim 1/8 tng s dn tc trn th
gii.
Ni tm li trn th gii c bao nhiu
dn tc? Theo nhng thng k cha y
, con s chng 2000.
S lng nhn khu ca cc dn tc

trn th gii khc nhau rt xa. Dn tc

ln nht ln ti nghn triu, dn tc nh
nht ch c vi chc ngi. By dn tc
c tng s nhn khu ln ti qu 100
triu ngi l ngi Hn, ngi
Inuxtan, ngi M ngi Bnggan,
ngi Nga, ngi Nht, ngi Braxin,
60 dn tc c nhn khu t 10 triu, 92
dn tc c nhn khu t mi vn n
mt triu. Nhn khu cc dn tc khc
khng c mi vn.
Tng s cc dn tc chu l trn
mt nghn, i khi chim na tng dn
s trn th gii, chu l i lc c
nhiu dn tc nht trn th gii, chu u
c tnh c 170 dn tc, khong 20 quc
gia c bn ch c mt dn tc.
Chin tranh lnh l g?

Sau khi Chin tranh th gii II kt

thc, trong tnh hnh chnh tr th gii
xy ra mt s thay i rt ln: phe t
bn ch ngha phng Ty do cc nc
M, Anh, Php ng u v phe x hi
ch ngha phng ng do Lin X c
ng u, v c nim tin chnh tr khc
nhau, cho nn c thi th ch vi
nhau. Nhng sc mnh qun s ca c
hai bn u ht sc to ln. Vi vi triu
qun v vi ngn u n ht nhn, nu
em sc mnh qun s ny ra s dng th
bn no cng c th tiu dit c i
phng n vi ln, v th chng c ai
dm s dng sc mnh qun s pht
ng chin tranh. Tuy nhin bn no cng
mun lm cho i phng b suy yu, i
ti tan v, cho nn tt c cc th on

bn ngoi phm vi qun s u c s

dng.
Cc th on ny bao gm: phong to
kinh t, khng cho cc ti liu kinh t
quan trng lt vo tay i phng, cn
tr s pht trin kinh t ca i phng;
tn cng v chnh tr, vn dng mi cng
c tuyn truyn tn cng vo cc
im yu ca i phng, nh vo lng
dn ca i phng; ph hoi, lt ,
o to gin ip tin hnh cc hot
ng ph hoi; chy ua trang b qun
s, khng ngng tng cng cc hot
ng qun s, ra sc pht trin cc v
kh mi nhn, lun lun mun lm cho
sc mnh qun s ca mnh hn c
i phng.
Tuy c hai phe u cha trc tip n

sng, nhng tht ra c hai phe u ang

nm trong mt trng thi chin tranh,
chin tranh c th n ra bt c lc no.
Thng ngh s M Becna Baluc
mnh danh trng thi ny l chin tranh
lnh, phn bit vi chin tranh nng
trong c dng pho tht v n tht.
u nhng nm 90 ca th k XX,
Lin X c tan r, do cc nc ng
u tri qua nhng bin ng to ln, ci
gi l phe phng ng khng cn tn
ti na. T y tr i chin tranh lnh
cng kt thc.
Ti sao v tuyn 38 tr thnh ng
phn gii gia Bc Triu Tin v Hn
Quc?
Cui th k XIX, Nht Bn em qun
xm lc chim Triu Tin. Nm 1910,

Nht Bn cng bc Triu Tin k

iu c Hn Nht, quy nh ton b
ch quyn ca Triu Tin vnh vin b
chuyn nhng cho Nht Bn. T y
Triu Tin bin thnh thuc a ca Nht
Bn.
Sau khi chin tranh th gii II bng n,
Nht Bn k kt lin minh vi pht xt
c v Italia, ng thi gy ra cuc
chin tranh chu v Thi Bnh
Dng thng 11 nm 1943, nhng ngi
ng u cc nc Trung Quc, M,
Anh tuyn b Cair rng s ui Nht
Bn ra khi tt c cc vng t m nc
ny xm chim, trong c vic lm cho
Triu Tin c c lp t do.
Do s c gng chung ca cc lc
lng chng pht xt tt c cc nc,

thng 8 nm 1945, Nht Bn tuyn b

u hng v iu kin. Cn c vo hip
nh k kt, qun i M v qun i
Lin X c cng tip thu s u hng ca
qun i Nht Bn Triu Tin. Cn v
khu vc tip thu s u hng th hi by
gi quyt nh ly v tuyn 38 Bc
lm ng phn gii: qun i Nht Bn
pha Nam v tuyn ny s u hng
qun i M, cn qun i Nht Bn
pha Bc th s u hng qun i ca
Lin X c.
Hi by gi vic xc nh v tuyn
38 Bc lm ng phn gii khng
c ngha chnh tr hay qun s g c,
chng qua ch v v tuyn ny nm
trung b nc Triu Tin, lm cho hai
khu vc tip thu li u hng ca qun

i Nht Bn i khi bng nhau m thi.

Ngoi ra cn c vo hip ngh th sau khi
tip thu u hng, M v Lin X phi t
chc mt U ban Lin hp gip cho
Triu Tin thnh lp mt chnh ph lm
thi, nhng v gia hai nc M v Lin
X vn cn tn ti nhiu vn quan
trng cha nht tr, cho nn n nm
1948 vn cha thnh lp c chnh ph
lm thi ca Triu Tin.
Thng 8 nm 1948, ti min Nam
Triu Tin thnh lp nc Dn quc i
Hn. Thng 9 nm y, min Bc Triu
Tin thnh lp nc Cng ho dn ch
Nhn dn Triu Tin. V y l hai chnh
ph c tnh cht khng ging nhau cho
nn kh c hnh c cuc ph thng
u phiu ton dn tc.

Thng 6 nm 1950, cuc ni chin

Triu Tin bng n, qun Lin hip quc
do M ng u, em ngn chin tranh
t ln b sng p Lc. Qun Ch nguyn
nhn dn Trung Quc v Qun i nhn
dn Triu Tin cng nh cho b l xm
lc phi lui v v tuyn 38.
n nm 1953, trn v tuyn 38
k kt hip nh nh chin v hai bn
v tuyn 38 lp nn khu phi qun s rng
2 km. Tht khng ai c th ng rng
ng phn gii tip thu s u hng
nm ca qun i Nht Bn li c th
tr thnh gii tuyn chia ct lu di Bc
Triu Tin v Nam Triu Tin.
Ngi Ixraen c phi l ngi Do Thi
khng?
Nhc n Ixraen, ngi ta thng

ngh n ngi Do Thi hoc cc mu

thun v xung t gia ngi Do Thi v
ngi Rp. Xu th chung thng thng
nht vi ngi Ixraen vi ngi Do
Thi. iu ny hon ton khng ng.
Ixraen vn l mt nc Ty . Cng
nh tt c cc quc gia khc trn th
gii, nhng ngi n t tp sinh sng
trn lnh th Ixraen khng thuc v mt
dn tc hay chng tc no. Ixraen c
khong 80% ngi Do Thi v chng
20% ngi Rp.
C l bn s hi ti sao ngi Ixraen v
ngi Rp thng nh nhau m nc
Ixraen li c nhng ngi quc dn l
ngi Rp?
S d nh vy l v Ixraen nm trn
vng t Palextin thuc bn o Rp.

Trc cng nguyn ni ny tng l

vng quc ca ngi Do Thi, nhng
bt u t th k XVII sau Cng nguyn,
li tr thnh mt b phn ca quc
Rp. Ngi Rp trn sang v i
i kip kip sng trn vng t ny.
Thng nm nm 1948, ngi Do Thi
quay v v thnh lp nh nc Ixraen.
Ngi Do Thi thnh lp quc gia
trn vng t c tr ca ngi Rp, v
th khng th khng gi li mt b phn
ngi Rp.
Lch s dy cho chng ta bit rng
cc cuc chin tranh t xa n nay u
l th on tranh quyn ot v gia cc
tp on thng tr, v th hon ton khng
th ni rng ngi
Do Thi v ngi Rp khng th tip

cn c vi nhau.
Ti sao bn Quc x mun tiu dit
dn tc Do Thi?
Trong cuc chin tranh th gii II,
c Quc x m mu thng tr ton th
gii, mt mt s dng v lc, mt mt
tuyn truyn ch ngha chng tc, tc l
hc thuyt v dn tc siu ng. Chng
cho rng dn tc Germandng di chnh
thng ca ngi Arian thng ng, cn
ngi Do Thi l chng tc h ng nht.
Do c Quc x coi vic tiu dit
ngi Do Thi l mt mc tiu ch yu.
Ti sao ngi Do Thi li b coi l
chng tc h ng nht? Trn phng
din lch s ngi Do Thi cng nh tt
c cc dn tc khc, c nn vn ho rc
r v lu i. Nhng nm 63 trc Cng

nguyn, ngi Do Thi xm lc. T

phn ln ngi Do Thi b xua ui,
phi sng lu lc khp ni trn th gii.
Ngi Do Thi c mt ng nht chu
u. Ni y h b coi l nhng k v gia
c, lang bt v b khinh r.
Khi sng lang bt khp ni nh vy,
ngi Do Thi phn nhiu vn gi c
bn sc dn tc c v tn ngng tn
gio ln ngn ng v phong tc tp qun.
Giai on Trung th k, ngi Do Thi
sng ti cc quc gia Thin Cha gio b
coi l dn d gio, phi chu nhiu s
bc hi rt tn khc
Sang thi k cn i, cng vi s
tin b ca khoa hc k thut v s pht
trin ca ch ngha T bn, trong dn tc
Do Thi xut hin nhng nhn vt kit

xut, c bit l trong lnh vc ti chnh,

cng thng v vn ho. V th nn mc
nht nh, h ci thin c hon
cnh sng ca mnh. Vi bn Quc x
theo thuyt chng tc thng ng th
iu ny l khng th chp nhn c.
Theo chng, dn tc Do Thi vnh vin
l l ngi h ng. Nhng nm 30 ca
th k XX, cng vi s bnh trng ca
ch ngha quc, vic ngi Do Thi
b bc hi t ti mc khng khip.
Tht ra cch ni ca bn Quc x v ci
gi l dn tc thng ng ch l ci c
ht sc hoang ng nn ra nhm tiu
dit ngi Do Thi m thi.
Tng thng M c phi do nhn dn
M trc tip bu ra hay khng?
Chng ta c bo thy c bn nm

mt ln, mi khi c t bu c Tng

thng th nhng ng c vin thuc ng
Dn ch v n Cng ho u phi ti
cc bang trong ton quc pht biu
vn ng tranh c, v cui cng cn phi
c mt cuc b phiu tuyn c trong ton
quc. V th ngi ta cho rng Tng
thng M l nhn dn M trc tip bu
ra. Thc ra tnh hnh li khng phi nh
th.
Theo mt lut tuyn c, c tri M ch
trc tip bu ra hai loi ngi. Mt l
ngh vin Quc hi v hai l nhng
ngi c gi l ngi tuyn c.
Nhn dn M b phiu trc tip bu
ra cc ngh vin Quc hi, tc l nhng
ngi t chc hnh thnh Quc hi, Quc
hi ny l mt c cu hot ng thng

trc. iu ny c im ging nh i
hi i biu Nhn dn ca Trung Quc,
nhng gia hai bn c mt s khc nhau
v bn cht. V Quc hi v Tng thng
M c mt mi quan h quyn lc song
song, ch c ln nhau, cn i hi i
biu Nhn dn ca Trung Quc l c
quan quyn lc ti cao ca nhn dn ton
quc, ch tch quc gia l do i hi
i biu Nhn dn ca Trung Quc bu
ra, hai bn c mi quan h cp trn cp
di.
V gia Quc hi v Tng thng M c
mi quan h c th nh vy, cho nn
c mt bin php khc tuyn c Tng
thng, tc l ch nhng ngi
tuyn c.
Sau khi ng c vin hai ng

tranh c xong, cc bang da theo t l

nhn khu, t chc cc c tri b phiu
bu ra mt s ngi tuyn c. Sau ,
nhng ngi tuyn c ny (trong ton
quc c khong hn bn trm ngi) t
chc mt on tuyn c tp trung ti Th
Washington b phiu Tng thng.
Tuy nhin, nhng ngi tuyn c
cng khng b phiu tu theo nguyn
bn thn mnh, h phi da theo nguyn
ca c tri trong bang ca mnh, trc ht
phi trnh by vi c tri l s b phiu
cho ai, sau mi i Washington.
Nu nh ngi tuyn c khng mun da
theo mun ca c tri bu phiu th
h s b bi min, v th phng php
tuyn c gin tip ny mang tnh su st
rt cao, cho nn n cng gn nh l tuyn

c trc tip.
D l nhng i biu c dn trc tip
bu ra, song nhng ngi tuyn c sau
khi la chn xong Tng thng s ht
quyn lc v kt thc s mnh ca h
Ti sao trong qun i M khng c
qun hm nguyn soi? Dapan
Trong qun i M, qun hm cao
nht l i tng nm sao ch khng c
qun hm nguyn soi. Trong cuc Chin
tranh Th gii II, mt s tng lnh c
chin
cng
cao
nht
nh
MarshalAixenhao... n sau chin tranh
cng ch c i tng nm sao. Ti
sao vy?
Vn l sau khi Chin tranh Th gii
II kt thc, nc M ngi ta cng
tng d tnh phong cho mt s tng lnh

cao cp ni ting nht qun hm nguyn

soi lc qun, th nhng cc c quan hu
quan li pht hin thy rng danh t
nguyn soi (Marshal)li hon ton
ging nh tn h ca tham mu trng
lc qun M Marshal. Nu c phong
hm nguyn soi th nguyn soi
Marshalgi theo ting Anh s l Marshal
Marshalnghe qu l tai.
Cc c quan hu quan cm thy vn
ny rt kh khn gii quyt, cho
nn sau khi tho lun nhiu ln trnh
by vi Tng thng Rudven. Cui cng
ngi ta thy tt nht l khng t hm
nguyn soi na. Do cp tng nm
sao tr thnh qun hm cao nht trong
qun i M. V nhng ngi nh
Marshalcng ch c phong qun hm

tng nm sao.
Trong lch s nc M, nhiu
ngi c phong hm nguyn soi lc
qun, l Tng thng u tin
Washingtonv Phanxing. Sau khi
Phanxing qua i th qun hm nguyn
soi khng bao gi c s dng na.
Ti sao Hitler s dng hnh ch
Vn lm biu tng cho ng Quc
X? Trong thi k nc c chu quyn
thng tr ca Hitler, hnhch Vn
u cng c, n khng nhng tng trng
cho nn thng tr chuyn ch pht xt ca
nc c theo ng Quc X, m cn
to ra nhng ni au kh v tn cho nhn
dn Do Thi, cng nh nhn dn tt c
cc nc b nc c Quc X xm
lc.

Ch Vn cn c gi l ch thp
ngoc. N c lch s rt xa xa. Ngay
t hn bn ngn nm trc Cng nguyn,
hnh ch Vn xut hin. nc n
thi c i, n biu hin hnh phc
ti cao. Trung Quc n c lu
hnh hi V Tc Thin nm chnh quyn,
b nh m ch ny l Vn. Trc
thi Hitler,mt s ngi c tng s
dng hnh tng trng cho ch Vn
ny ri.
Ma h nm 1920, Hitler cm thy
rng ng Quc X cn mt biu tng
tng trng c th thu phc c lng
ngi. Sau nhiu suy ngh, hn thit k
mt l c vi mt vng trn trng,
gia v ch Vn mu en v hn
cm thy ht sc c v l c ny.

Theo cch gii thch ca hn th mu en

tng trng cho ngha x hi trong
cuc vn ng ca bn hn, mu trng
tng trng cho t tng dn tc ch
ngha, cn ch Vn th tng trng cho
s mnh chin thng ca ging ngi
Arian. Thc ra th Hitler tuyn truyn
cho ch ngha chng tc cc oan, coi
ngi Arian l chng tc cao qu nht.
V sau di l c ch Vn, ng Quc
X khng ngng khuch trng th
lc.
n nm 1933, ng Quc X ln
chp chnh, ch Vn li tr thnh hnh
tng trng cho nc c Quc X,
nhng di con mt ca nhn dn th
gii, n ch tng trng cho ti c m
thi.

Ti sao cc hong ca nc Nga

c gi l Sa hong?
V vn ny, u tin phi ni ti
nh c ti ca thnh La M thi c i
Cesar. Nm 45 trc Cng nguyn, Vin
Nguyn Lo La M da vo chin
cng ca Cesar cng nh quyn th v ti
sn cc ln ca ng ta tuyn b Cesar
l nh c ti trn i. Tuy rng hi by
gi, La M theo th ch cng ho c i,
nhng quyn lc c nhn ca Cesar
ln ti nh cao.
Sau khi ng cht i, tn ca ng
tr thnh t tng trng cho k c ti,
cho k qun ch chuyn ch, v th nhiu
tay qun ch chuyn ch cc nc
phng Ty dng Cesar lm danh
hiu ca mnh, ni ln quyn th v uy

lc ti cao ca mnh.
Ngy 16 thng ging nm 1547,
hong Ivan T ca nc Nga (cng
gi l Ivan Hung Bo) ln nm quyn.
Tc hm chnh thc ca ng l i
cng tc Moxcva v ton ci Nga.
Ivan T khng tho mn vi ci
tc hiu i cng tc, v th lc i
m min, ng t xng l Sa hong. Ch
Sa l chuyn m ca t La tinh Cesar,
tc l ng ta t coi mnh l Cesar v t
rng mnh s tr thnh c ti ca ton
ci Nga, xy dng li mt quc
cng thnh nh La M xa. T Sa
hong tr thnh danh hin ca cc qun
vng Nga. Cn nc Nga tr thnh
Nc Nga ca Sa hong.
Nm 1721, Pitotr i i danh hiu

l Hong , nhng ni chung ngi ta

vn gi ng l Sa hong v c khi dng
c Sa hong ln Hong .
Ti sao coi chim b cu l biu tng
ca ho bnh?
Trong Kinh Thnh c on nh th
ny: Thng Jehova to ra ngi
nam l Adam, ri li ly mt ci xng
sn ca Adamto ra con ngi n Eva,
nh con chu ca h sinh si ny n
v lm n sinh sng rt hng thnh.
Nhng trong nhn loi li sn sinh ra
nhng k tham hng lc, khng ngh
ti chuyn cn c lao ng, v th mi
ny sinh nhng ti la bp, h ho v bo
lc, phong kh o c ca nhn loi bt
u h hoi. Thng ni gin, quyt
nh dng nn hng thu hu dit th

gii ny
Nhng chu i th chn ca Adaml
Noe, tc trng ca tc Hebr l mt
ngi ht sc trung thnh vi Thng
. ng ch trng gi trn chnh ngha,
cm ght su sc cc iu c trong loi
ngi.
Mt hm Thng bo Noe rng mt
t sp b hng thu nhn chm. Noe phi
lp tc lm mt con thuyn hnh vung
c ba tng trnh nn. Noe tun theo
li cn dn ca Thng , lm xong
chic thuyn hnh vung, a tt c mi
ngi trong gia nh cng vi gia sc,
gia cm trong nh a ln thuyn
Hng thu ko di 150 ngy, ngp
chm tt c ni cao v nh ca, lm cht
v s ngi, ch ring c gia nh Noe

c an ton v s. n khi nc sp
sa rt, Noe quyt nh th con chim b
cu cho n i thm thnh, nhng con chim
ch ln ht mt vng ri bay v. Noe
bit rng khp cc ni vn cn l nc,
cho nn con chim khng c ch no
u. Vi ngy sau, Noe li th chim b
cu. Lc con b cu tr v, trn m n
ngm nhnh trm mu lc, Noe nhn thy
th ht sc sung sng, v iu ny
chng t nc lt rt l ra nhng
nhnh cy non nh ln khi mt nc, th
l ng a tt c gia nh tr v lc a,
bt u xy dng mt cuc sng mi.
Chuyn con chim b cu v nhnh
trm bo trc cuc sng ho bnh v an
ninh theo Kinh Thnh m c ph
bin ra ton th gii. n nhng nm 30

th k XVII, chu u n ra mt cuc

chin tranh ko di hn 30 nm tri, lm
cho chu u, c bit l nhn dn c
chm trong au thng trm trng. Thi
by gi, ti mt s thnh th nc c,
lu hnh mt th khn k nim, trn v
hnh con chim b cu ngm mt nhnh
trm, phn nh nguyn vng mong ch
ho bnh ca nhn dn, v th con chim
b cu v nhnh trm tng trng cho
ho bnh.
Sau cuc Chin tranh th gii II, nh
ho s ln Picasso v mt con chim
b cu trng ang bay, gi tng i hi
Ho bnh ton th gii, ngi ta gi con
chim b cu ny l Chim b cu ho
bnh.
Ti sao trn Oateclo tr thnh iu

tng trng cho tht bi trong cuc

i con
o o o

ngi?
Ngy 20 thng su nm 1815 ti ngoi
Thnh ph Oateclo cch th o Brucxen
nc B 23 km v pha nam, lin qun
chng Php pht ng mt cuc tin
cng mnh lit vo qun i Php do
Napoleon ch huy.
Tht l mt trn chin long tri l
t, trc s tn cng t ca lin qun,
qun i Php tan v khng cn mt
mnh gip, thng soi Napoleon ch cn
cch gim chn th di ri b qun i
m chy thc mng.
Napoleon xut thn t mt gia nh
qu tc sa st trn o Coc. Nm

1793, ng 24 tui, bt u xut u l

din. Trong hn mi nm tri, ng nh
ng dp Bc, khng trn no l khng
chin thng, khng nhng ch xng hng
trn i lc chu u m cn chinh phc
c Ai Cp cng nhiu vng t a
Trung Hi, lm cho v s vng cng
phi ci u xng thn, v nhiu quc
gia nh bin thnh phin thuc ca nc
Php.
D cho cc nc mnh chu u
khng can tm chu tht bi, lin tc t
chc nhiu nhm ng minh chng Php,
nhng trc mt tay thin chin nh
Napoleon, h hu nh khng tm ra c
mt n no ng k.
Nm 1804, Napoleon xng lm
hong , i vng min do chnh tay

gio hong t ln u. C th ni rng

mi th vinh quang trong cuc i mt
con ngi Napoleon u c tn
hng. Ngi ta tng gi Napoleon l
a con yu ca Thng , v Thn
Chin tranh.
Nhng t nm 1808 v sau, cuc i
Napoleon bt u xung dc. Trn chin
trng ng b tht bi nhiu ln. D cho
nm 1814, lin qun chng Php xng
vo Paris, bt Napoleon phi thoi v,
nhng ng vn cn sng to c mt k
tch ca k tht bi. ng b chy khi
ni i y l o Enb v li i vng
min.
Song xu th tht bi khng c cch
no xoay chuyn c na ri, cui cng
ng t cc tt c vo trn Oateclo.

i vi Napoleon m ni th chin dch

ny c tnh cht quyt nh. Sau ng
ta khng cn c c hi chnh n binh
m c th li tip tc lm ma lm
gi, v th chin dch Oateclo thng
c dng tng trng cho tht bi
trong cuc i con ngi.
Trn th gii c bao nhiu th ting?
Hin nay trn th gii c khong su
t con ngi, chia nhau sng trn nm lc
a v phn ra khong hai trm quc gia.
Phn ln cc con ngi khng ch khc
nhau v phong tc tp qun m cn dng
nhng ngn ng khc nhau.
Theo bn iu tra bo co ca
UNESCO Lin Hip Quc th trn th
gii c hai nghn by trm nm mi th
ting. Nhng mt s nh x hi hc

Nga v c li ni rng trn th gii c

nm nghn su trm nm mi mt th
ting. Ni chung trn th gii c hai
nghn n ba nghn th ting.
Nhng trong cc th ting phong ph
ny, th c trn mt nghn bn trm th
ting hoc khng c cng nhn l th
ting c lp, hoc sp b tiu vong. C
khong hai mi th ting hu nh ngy
nay khng cn ai bit ni na, ba phn t
cc th ting trn th gii cn cha c
ch vit. Ch c khong 500 th ting
c ngi ta nghin cu tng i y
.
Trn th gii c khong mi ba th
ting m s ngi s dng ln ti trn
nm mi triu. Trong s ting Hn,
ting Anh, ting Ty Ban Nha, ting Nga

u c trn mt trm triu ngi trn th

gii s dng. Ting Php tuy c s ngi
s dng khng ti mt trm triu nhng
li c n 26 quc gia ly ting Php
lm ngn ng chnh thc. Camrun l
mt nc nh min Ty chu Phi, nghe
ni nc ny c trn mt nghn th ting.
Trn th gii th ting c s ngi s
dng t nht l Oat, ch c 50 ngi ni.
Li c mt th ting nhn to l Quc
t ng. Quc t ng l mt th ting b
tr trn th gii. Cc nc trn th gii
u c ngi bit s dng.
Th gii c by k quan no?
Hai th k trc Cng nguyn, thnh La
M c mt tc gi l hnh gia tn l
Antbat. Sau khi i chu du cc nc
trn th gii, ng nu ln by ni

danh thng ln phn nh c trnh

khoa hc v vn ho ca ton th cc
vng chung quanh bin a Trung Hi.
Ngy nay ngi ta gi by ni danh
thng ny l By k quan th gii.
By k quan th gii gm c:
1. Kim t thp c Ai Cp: l
cng trnh kin trc c xa nht trong
lch s ca by k quan, c ngi
i xa xy dng trc y khong
4.600 nm, cho ti nay vn cn gn gi
hon ho.
2. Vn treo Babilon: L mt i
p bng t c bn tng, cao 25 mt,
trn mi tng c trng nhng hoa c k
l, nhn t xa th nom c nh l mt
vn hoa p treo trn cao. Tng
truyn vn hoa ny l do Quc vng

Babilon cho xy dng an i b

Vng phi sng xa c hng.
3. n th n thn Artemix Ephdo:
n thi ny cao 120 mt, rng 65 mt,
xung quanh c 127 ct tr bng . Trn
cc ct ny mang nhng hnh iu
khc th hin cc chuyn thn thoi
4. Tng Thn Dt Olympia t
trong n th Thn Dt trn ni Olympia
min Nam Hy Lp: Tng cao 15 mt,
thn bng g en, trang sc bng vng,
ng voi v qu. Tay phi ca Thn
gi ra bc tng n thn Chin thng,
cn tay tri nm chic gy tng trng
cho quyn uy ca mnh, thn thi rt l
trang nghim. Tic rng trong th bc
tng ny b hu hoi.
5. Lng m Halicacnax Th Nh

K: Th k IV trc Cng nguyn, quc

vng Calia tiu Asia xy dng khu
lng m ny cho vng hu. Lng m
c dng ln bng hoa hnh ch
nht, pha trn c 24 hnh kim t thp.
Trn nh c tc tng vua Halicacnax
ngi cng vi vng hu trn chin xa.
n th k XV, lng m ny b hu
hoi. 6.Tng thn Mt tri trn o Rt
a Trung Hi: Bc tng ny
c sng tc k nim s kin o
Rt thot khi cuc vy hm ko di.
Tng c c bng ng thau, cao ti
39 mt, t ca hi cng ca o ny.
Nm 224 trc Cng nguyn bc tng
b ph hu trong mt trn ng t.
7. Cy n bin Alecxandria lm
trn o Phalax bn ngoi ca hi cng

Alecxandria nc Ai Cp: cao 122 mt.

Trn nh thp c bc tng thn
Apolon ln. n m trn nh thp t
mt ngn nn rt ta, ch dn cho tu b i
li. Tng truyn k li rng cc tu b
cch xa 40 kmcng c th trng thy
nh n trn nh thp. Ngn n bin
ny cn c gi cho ti th k XII sau
Cng nguyn.
Ti sao Beethoven c tn vinh l
Nhc Thnh? Dapan
Trn th gii c mt s nhc s t
ti thnh tu cao u c thm mt danh
hiu tn xng t trc tn mnh. Trong
s o ring mt mnh nh son nhc o
ni ting Beethoven c c ci danh
hiu Nhc Thnh
Beethoven t nh sng trong cnh

bn cng, ng phi va lm vic kim

tin va hc tp v nh mi c c
tri thc mi v t tng mi. Cuc sng
gian kh mi gia ch ca ng. V
th trong cc tc phm ca ng lun lun
thy ni ln ch u tranh chng li
s phn.
Beethoven khng bao gi chiu theo
thi i, khng bao gi a dua vi thi
th. Nh ti nng xut chng v vi
phm cch bt khut ca mnh, ng
c tt c cc ng nghip tn knh,
c ngi i khm phc.
Nm 1815, ng 45 tui, hai tai bng
nhin u b ic, nhng ng da vo
nhng c gng kin cng, d cho tai
ic vn son ra c nhng tc phm
kit xut, trong s c bn Giao

hng hp xng (cng gi l bn Giao

hng s 9).
Nu nh cc thnh nhn thng c tr
tu v phm cch siu phm, thot tc,
th trong ci danh hiu Nhc Thnh ca
Beethovenkhng nhng ch bao hm ni
dung ni trn, m li cn hm c phong
cch t tng v th nghim c o.
Chng ta c th tm trong bn Giao
hng nh mnh (cng gi l bn Giao
hng s 5) m nghe thy ci tm thanh
nh mt trit nhn mun tm hiu ngha
chn chnh ca i sng con ngi, cng
c th da vo bn Giao hng Anh
hng (cng c tn l bn Giao hng s
3) nghe thy nhng g Beethoven ca
ngi v t lng tn knh cc anh hng,
cng c th da vo bn Giao hng

in vin (cng cn c gi l bn
Giao hng s 6) nghe thy nhng li
u ym hng vng ti thin nhin ca
ng.
Trong cc tc phm ca Beethoven
c hp cc kh nn ca ng, dng kh
ca ng, nim hoan lc ca ng v c ni
bi ai ca ng. Lnh vc ngh thut v
lnh vc t tng m ng t ti th c
thi by gi ln cho ti ngy nay cha
c mt ngi no khc vn ti c.
C th ni Beethovenkhng h thn vi
danh hiu Nhc Thnh m ngi ta
tng cho ng.
Ti sao con ng thng thng c
i c gi l Con ng t la?
ooooo

Di triu nh Hn, Trung Quc

m c mt con ng thng thng

bun bn c khi im l Th Trng
An thi by gi (nay l Ty An) v vt
ngang qua i lc chu , chy thng ti
a Trung Hi ri vt bin, t ti
im cui cng l thnh La M. Thng
qua con ng thng thng ko di hn
by ngn kilmet, lin kt ba lc a
chu , chu Phi v chu u, dn tc
Hn chuyn ti ton th gii nn k
thut nng nghip, th cng nghip tin
tin, bao gm c bn pht minh ln ca
Trung Quc.
Ngc li nhiu sn vt v vn ho c
o ca phng Ty nh s t, lc ,
nho, da chut, c n Pht gio ca n
, hi ho ca Hy Lp cng c
truyn nhp vo Trung Quc. Nn kinh t

v vn ho ca hai min ng Ty, nh

c Con ng thng thng ny c
giao lu, em li nh hng rt ln cho
s pht trin ca nn vn minh th gii.
Trn con ng bun bn ny, hi by
gi th hng c tr i nhiu nht l t
la, mt c sn ca Trung Quc. V th
con ng ny c gi l Con
ng t la. Nghe ni khi mt v
hong La M ln u tin mc b
qun o bng t la do Trung Quc sn
xut i xem ht gy chn ng c
kinh thnh La M.
Nm 139 trc Cng nguyn,
Trng Khin xut pht i Ty Vc,
nhng chng bao lu ng b qun Hung
N bt. Sau 11 nm b giam gi, ng trn
thot v n nm 126 trc Cng nguyn

th tr v c Trng An. Di s ch
o ca qun Hung N, khng ch c
khu vc H Ty thng ti Ty Vc. Nm
119 trc Cng nguyn, mt ln na Hn
V li sai Trng Khin i s Ty
Vc. ng ti trc Tn (Nay thuc
vng sng Y L v h Y Tc li sai
ph s n cc nc i Nguyt Th, An
Tc (nay l Iran), Quyn c (n
thi c). Sau n nm 115 trc
Cng nguyn th tr v Trng An.
Do nhng hn ch ca iu kin lch
s, s thn Hn cha th theo Con ng
thng thng ny m ti c quc
La M ca phng Ty. Nu khng, theo
li cc s gia, lch s ca th gii s
phi vit li.
Ti sao Vn L Trng Thnh khng

c a vo By k quan th gii?
Vn L Trng Thnh l mt cng
trnh kin trc v i c xa nht trn th
gii. Nom n nh mt con rng khng l
un khc t trn xung, ko di lin min
ti 6.700 km. Cng vi kim t thp Ai
Cp, Vn L Trng Thnh c coi l
hai k tch c tnh cht tiu biu nht trn
Tri t ny. Tuy nhin tn ca kim t
thp Ai Cp th c t ln hng u
ca By k quan th gii, cn Vn L
Trng Thnh Trung Quc li b gt ra
ngoi by k quan y. l sao vy?
By k quan th gii gm c: Kim
t thp ca Ai Cp, vn treo Babilon,
lng m Halicanax Th Nh K, tng
Thn Dt trn ni Olympia Hy Lp,
n th thn Artmix Ephedow,ngn

n thn Phalax Ai Cp, bc tng tc

hnh thn Apolon o Rt. By k
quan th gii ny c nh th
Antbat nu ln trong th k II trc
Cng nguyn. Hi y nh th ny sng ti
thnh Xidon Phenixi trn b bin pha
ng ca a Trung Hi, m trong thi
k y th cn cha khai thng con ng
t la t Trung Quc sang ti b bin
pha ng a Trung Hi. V th nh th
ni trn cn cha c bit rng
phng ng c mt to Trng Thnh
hng v. Bi vy ng khng a to
Trng Thnh y vo mt trong By k
quan th gii v l iu c th hiu
c.
Cho ti thi k cn i, cch ni v
By k quan th gii li c nhng ni

dung khc. Hin nay, By k quan th

gii m ngi ta ni ch c: u trng
c hnh trn thnh La Mnc Italia,
n bin Phalax Alecxandria nc Ai
Cp, Vn L Trng Thnh Trung
Quc, cc cng trnh kin trc bng
xp hnh vng trn trn bin X Khn
nc Anh, ngn thp nghing Pixa
Italia, Thp Lu Ly Nam Kinh Trung
Quc, Nh th Xphi Ixtambun Th
Nh K.
Ti sao trong ting Nht li c nhiu
ch Hn n nh th?
Nht Bn l mt nc lng ging ca
Trung Quc, trong thi c i nc ny
c nhiu mi quan h trao i vi
Trung Quc.
Di triu nh Ty v nh ng,

nn kinh t ca Trung Quc phn vinh,

vn ho pht trin hng thnh. Nht Bn
trc sau c i mi ba nhm Khin
ng S (s gi phi n nh ng)
ti triu nh nh ng hc tp,
nhm ng nht ln ti hn su trm
ngi. Mt s k c sch v ho
thng Nht Bn n n ko n th
nh ng v Trng An hc tp cc
loi kin thc vn ho cng cc sch
kinh in ca o Pht. Sau khi hc tp
thnh cng, mt s ngi cn li Triu
nh nh ng lm quan, nhng
phn ln v nc ri tch cc truyn
b vn ho ca triu i nh ng.
C n Thin hong ca nc Nht
thi by gi cng mi nhng danh s
sang bn y c th hc tp vn ho

ca nh ng, ng thi Thin hong

cng b nhim mt s lu hc sinh t
triu nh ng tr v trao cho h trch
nhim m phng theo cc ch chnh
tr, kinh t, vn ho ca nh ng
tin hnh ci cch trong nc. Chuyn
ny c lch s ghi li vi ci tn l
i ho cch tn.
Nhng ngi c hc ca Nht Bn ti
lu hc ti triu nh nh ng tinh
thng vn ho Trung Quc, h s dng
th ch tho v nhng b ca ch Hn
nhm sng to ra mt th vn t vit
ting Nht gi l binh gi danh
(Katakana)v
phin
gi
danh
(Hiragana). Trong s cc ch ny c
nhng ch Hn c hon ton
nguyn, ch c cch c b i khc m

thi.
Trong thi k cn i, Nht Bn tip
thu kinh nghim tin tin ca cc quc
gia pht trin phng Ty tin hnh
ci cch, nh h pht trin rt nhanh
v vn ho v vt Trung Quc.
T cui th k XIX, mt s phn t
tr thc Trung Quc li ko nhau sang
Nht hc tp kinh t, v vn ho ca
Nht Bn. V trong ngn ng Nht Bn
c nhiu ch Hn, cho nn khi xut
dng nhng ngi ny khng phi hc
ng vn t m vn nhanh chng thch
nghi c. Chng hn nh Khang Hu
Vi, Lng Khi Siu, hai v ny va ti
t Nht c th i thoi giao lu
ngay vi nhng ngi c hc Nht
Bn, tt c u da vo nh hng ca

truyn thng vn ho Trung Quc vi

Nht Bn.
Ti sao mt s k lc cao nht trn th
gii c gi l K lc th gii
Guiness?
Guiness vn l tn mt xng lm
ru. Xng ny c ti hn 200 nm
lch s. N vn sn xut mt th ru
gi l ru Guiness. Lm ru v
nht th gii tt nhin l hai chuyn
hon ton khc nhau, nhng c mt c
hi ngu nhin lm cho hai iu ny c
th gn b vi nhau.
Nm 1951 vin qun l xng ny
tn l Piphy, trong khi i sn bng nhin
ny ra mt ngh mi l: con chim c
mu lng ng vng phi chng l loi
chim bay nhanh nht chu u? ng ta

bn tmhi tt c cc c quan t vn, lc

li rt nhiu t liu sch v, nhng cui
cng cng chng c ai tr li c cho
ng ta cu hi ny.
V th ng ta mi bt u bin son
mt cun sch chuyn mn tr li nhng
cu hi i loi nh th ca tt c mi
ngi. Piphy thu thp cc t liu v vn
ny, ng thi cng vi mt ngi
anh em l Maiaot hp tc thnh lp mt
c quan chuyn mn thu thp ti liu v
nhng g nht trn th gii.
Nm 1955 xut bn cun sch ln
v cc k lc th gii Guiness. Ch t
rong ba thng, sch bn ht khng cn
cun no v tr thnh mt trong cc cun
sch c khch hng tranh cp.
V sau ban bin tp ca cun sch

ny nm no cng phi b rt nhiu thi

gian thm tra, phn tch, sa cha cc
ti liu c lin quan xut bn mt
cun sch mi. n u nhng nm 90
th k XX, cun sch v k lc th gii
Guiness c dch thnh hng chc
th ting. Tng s lng pht hnh ln
ti vi chc triu bn.
Tt c nhng ci g nht th gii
u c ghi li trong b sch v k lc
th gii Guiness, bao qut cc mt
trong th gii t nhin v th gii con
ngi, ln th n v tr v cc thin th,
nh th cho n cc loi cn trng, c
hoa, to, nm... Nh c nhng ch trng
l th v v mi l, n c c gi
tt c cc nc ht sc hoan nghnh,
v c coi l th vin nhng ci nht

th gii. V th tt c cc k lc nht th
gii c thu thp vo trong sch ny
u c ngi ta gi l k lc
Guiness.
Th vin th gii ln nht th gii
u?
Th vin Quc hi M l th vin
ln nht th gii. N c xy dng
th Washington ti mt ni tao nh,
phong cnh rt p. Th vin ny c
sng lp nm 1800. Sau n hai ln b
t chy trong chin tranh ri n 1888
li c xy dng li v chn nm sau
cng trnh mi c hon thnh.
Th vin Quc hi M l mt cng trnh
kin trc cao nm tng trn mt hnh
vung din tch ti 3 vn m2. Trung tm
ca hnh vung y l mt phng c cc

to hnh bt gic, ch cho 250 ngi

c, bn chung quanh chia lm phng
c cho ngh vin, phng c bo, phng
hi ho v phng c cho ngi m.
Tng s ch ngi l 1500 ch.
n nm 1939 pha ng th vin
chnh li xy dng mt th vin ph su
tng. Ngoi kho sch c th tng tr 10
triu cun, cn c phng c, phng mc
lc... S sch m Th vin Quc hi M
lu tr th ht sc phong ph, s lng
c trn tm mi triu sch, hnh v v
cc th t liu, hn 33 triu bn tho ca
danh nhn. Ti y c c bi din vn
nhn thc ca Washington, v Tng thng
th nht ca nc M v nhng bi din
thuyt khi tranh c ca Tng thng M
qua cc kho.

C nhng cun sch c xut bn

trc th k XVI. Li c nhng t liu
hi ho hin i y nht ca nc
M, nhng cun bng thu gn nhng t
liu ghi m, nhng bn nhc, nhng phim
in nh v nhng sch in cho ngi m,
cng nh nhng sch c m thanh.
Nu nh em cc gi sch trong th
vin xp lin tip vi nhau th s c
chiu di hn 500 km. Th vin Quc
hi M dng phng php qun l hin
i. Gia th vin chnh, th vin ph v
to nh ln ca Quc hi u c nhng
phng tin c gii a sch i, ch
cn 45 giy l sch c th c a ti
tay c gi. Tnh trung bnh c 10 giy
li c mt cun sch hay mt bn t liu
c a ti to nh ln ca th vin v

c khong hai giy li c mt cun sch

c nhp vo kho ca th vin t trn
th gii.
Ti sao gii thng Nobeltr thnh
gii thng cao qu nht trn th gii?
Gii thng Nobel c t ra
theo di chc v vi di sn ca nh ho
hc ngi Thu in tn l Nobel. T
khi gii ny c trao vo u nm
1901, bao gi n cng c coi l gii
thng em li vinh d cao nht cho cc
nh khoa hc trn th gii. Gii Nobel
c th tr thnh gii thng em li vinh
d cao nht trn th gii ch yu l do
my nguyn nhn chnh sau y:
- u tin l mn tin ca gii
thng ny nm mc cao nht c
cp nh k, tnh trong s cc gii thng

v hc thut v ho bnh. Cc mn tin

thng ny c ly ra trong mt phn
di sn ca Nobel. Di sn ny gm
khong chn triu hai trm nghn la.
Mi nm ly ra khong hai mi vn
la tin li dng lm phn ln.
- Hai l cc gii Nobelc chia ra
lm nm hng mc vt l, ho hc, sinh
hc hay y hc, vn hc v s nghip ho
bnh, u dng thng cho cc nhn
vt c cng hin cao nht trong nm y
v cc lnh vc ni trn.
Danh sch cc nhn vt c thng
phi thng qua cc chuyn gia v cc b
mn thuc vin khoa hc Hong gia Thu
in. Vin nghin cu Calalinxca Thu
in, Vin Vn hc Thu in v Quc
hi Na Uy xc nh, sau khi su tm rt

nhiu t liu v cn nhc nhiu ln.

Trong gn mt trm nm nay, sau khi gii
Nobel c t ra, mt s c gii
thc c nhng cng hin v i v c
o i vi nhan loi trong lnh vc ca
mnh.
Chng hn, nm 1901, Rnghen l
ngi u tin c gii v vt l
pht hin quang tuyn X l nhng tia
gip cho c th nhn xuyn cc vt v
cho n nay vn cn c ng dng rng
ri trong c y hc v khoa hc.
Li nh b Quyri c gii ho bnh
nm 1911 pht hin nguyn t ho hc
c tnh phng x Raiom
Li nh gii thng vn hc nm
1964 c dnh cho tc gi ngi Php
Sactr. Cc sng tc ca ng c t tng

phong ph trn ngp tinh thn t do v i

tm chn l, c nh hng rt su xa n
thi i ca chng ta.
Ngi trn th gii ngy cng tha nhn
uy tn, tnh khoa hc v nghim tc ca
gii Nobel. V th gii Nobel tr thnh
iu tng trng cho vinh d ti cao v
cng l iu khch l ti cao i vi
ngi thnh cng.
Ti sao li ny sinh cuc khng hong
tn la Cu-ba?
Cuba l mt o quc nm trn vnh
Ca-rib, nm vo khong gia Bc M
v Nam M, cch bang Flo-rida ca M
ch vi chc hi l. Ni y rng v ti
nguyn khong sn rt phong ph, ni
ting nht l ngnh ma ng.
Nm 1959 sau khi cch mng Cu -ba

thnh cng, Caxt-r tin hnh xy dng

ch ngha x hi, giao t cho nng dn,
quc hu ho cc x nghip m vn d
trc y l ca cc nh t bn M.
Trc s e do tr a v kinh t ca
M, M tuyn b cm nhp ng ca
Cu-ba. Cuba tm n s gip v
vin tr kinh t ca Lin X.
Sau thng li ca Cu-ba vnh Con Ln.
Cu-ba lo ngi M s c hnh ng vi
quy m ln hn nn ngh Lin X
h tr v gip v qun s. Lin X
ng gip v b mt dng hai tu
vn ti a tn la chin lc sang Cuba.
Ngy 14 thng 10 nm 1962, my
bay trinh st U2 ca M chp c
hnh nh cc cn c tn la chin lc

ca Lin X ti Cu-ba. Nh trng nhn

nh: tn la ca Lin X t ti Cu- ba
c th phng cng mt lc 40 u n
ht nhn. Ch cn sau 2 3 pht, nhiu mc
tiu trn nc M s b tn cng. Sau
nhiu ln n o cn nhc tm i sch
tt nht, cui cng Ken- n-i xc
nh phng n kh thi.
Chiu ngy 22 thng 10, Ken -n-i
tuyn b trn truyn hnh nc M rng:
M tin hnh phong to Cu-ba bng
ng bin. Bt c tu thuyn no i qua
vng phong to u b tiu dit. ng
thi M c 180 chin hm bao vy cht
Cu-ba, ngoi ra cn c250.000 b binh,
95.000 qun lnh thu nh b v lnh d
sn sng tn cng Cu-ba.
Lin X tuyn b sn sng chin u

v s bn chm bt c chic tu no ca
M mun ngn cn tu ca Lin X, tip
theo l 25 chic tu bun hnh qun i
v hng Cu-ba. Khong tra ngy 24,
i tu bun ca Lin X i ti tuyn
phong to ca M. Nguy c bng n
chin tranh c th xy ra.
Thi gian tri i tng pht, tng pht
mt. 10 gi sng ng, cc tu chin hm
v tu ngm ca M sn sng nh n.
n 10 gi 32 pht, mt b phn tu
bun ca Lin X chng li khng i
tip v quay u tr li, cn my chic
sau khi qun M ln kim tra xc nhn
khng ch v kh tn cng, cho php qua
tuyn phong to. Ngy hm sau Khrutxp gi cho Ken-n-i mt bc th
ngh: Ch cn M m bo khng tn

cng Cu- ba, Lin X s rt ht tn la

ra khi lnh th Cu-ba. ng thi yu
cu M rt ht tn la t ti Th Nh
K.
Sau 13 ngy khng hong tn la
Cu -ba, cui cng Lin X cng ng
rt ht tn la khi Cu-ba. Lin X
a tu vo rt ht tn la i di s
gim st ca qun M. Ngy 20 thng 11,
M tuyn b gii to Cu-ba.
Ti sao li din ra cuc chin tranh
Nga Th?
o

Nc Nga l mt nc i lc, n
th k XVII, mt pha Ty v pha Nam
mi c ng ra bin. Sa hong nc
Nga mun chim c li ra bin
ginh quyn kim sot trn bin. H nh

k hoch: mt l Ty tin, ginh li ra

bin Fa-r, thng bin nc Nga vi i
Ty Dng; hai l xung pha Nam,
chim ly li ra Hc Hi, kim sot eo
bin Hc Hi Hm i Nga c th i
v ph Ty vo a Trung Hi.
chim li ra Hc Hi, nc Nga
tuyn chin vi Th t -tman nhiu
ln. Nm 1735 1739, nc Nga nh
chim A-xut hai bn lin tip nh nhau,
qun Th b thua lin nhiu trn phi k
vi Nga cc ho c chu cho Nga
chim ca sng ng v cc vng Capcad ven bin Hc Hi.
quc t -tman Th Nh K oai
phong mt thi trong lch s nhng n
cui th k XVIII lm vo khng hong
nghim trng. quc xuyn 3 chu lc

u, , Phi ny tr thnh ch cu
ngi ta xu x. Cc nc mnh chu
u u bit r, ai chim c di sn
ca Th Nh K ngi s ginh c
uu th tuyt i. Bi vy Nga, Anh, Php
u lao vo cuc u quyt lit.
Nhng nm 40 ca th k XIX, mt
trn phong ba ni ln t Thnh a
Gi-ru-xalem. thnh Jerusalemny c
rt nhiu Thnh in, Gio ng v cc
gc chung to ln ca o C c. Nm
c vt tin ny l nm c chic cha
kho vng cn c gi l cha kho
lng tm ca Thng , c ngha l c
quyn li ti thng i vi cc tn
C c gio t-tman. Vo th k XVIII,
chic cha kho ny nm trong tay gio
hi chnh thng phng ng, do

nc Nga cng thuc gio hi chnh

thng phng ng chim c u
th. Nhng vo nm 1850, Vua Php l
Lu-y B-napac cp n chuyn
ny, cho rng phi cho gio hi Thin
cha nm gi chic cha kho , v vy
t bng ni phong ba. Vua Th Nh
K Ap-un Mai-chet vn m c v b
Nga chim t, ng nh nh th lc ca
Anh, Php ginh li t ai b mt.
Do quyt tm ng v pha Anh, Php
v trao cha kho cho gio hi Thin
cha.
Sa hong Ni-cla I c tin v cng
tc gin. Chng bao lu, qun Nga c
mt ngay ngng ca Th Nh K, dn
mi lm vn qun t th tn cng.
Hai nc Anh, Php cng vi a hm

i vo bin Php cng vi a hm

i vo bin 1853, qun Nga t nhin
vt sng tn cng nc Th. Thng
mi nm qun Th cng tuyn chin
vi qun Nga. Chin tranh ng thi n
ra trn sng ng ven Hc Hi v Capcad. Thng 11, ti b Nam Hc Hi
thuc pha Bc Th Nh K, qun Th
thua to. Thy tnh hnh nguy ngp, hm
i ca Anh, Php phi lao vo ngay
Hc Hi. Thng 3 nm 1854, Anh v
Php chnh thc tuyn chin vi Nga.
Cuc chin tranh Nga -Th din bin
thnh i chin chu u. Qun Nga buc
phi lui khi bn o Ban-cng. Chin
tranh Nga -Th nh ri li ngng,
ngng ri li nh ko di hn 180 nm.
Cui cng Nga chim c li ra Hc

Hi, thc hin c bnh trng.

Ti sao Gio hong La M c
Thp t qun?
Ma xun nm 1095, Gio hong La M
triu tp mt Hi ngh Gio hi, th c
s gi ca ng La M n xin gp a
tin khn cp ca Hong La M A-lxiut nh, cu mong Gio hong ra
qun cu vin, thnh a Gi-ra-xa-lem
(Jerusalem) b cc gio I- xlam
(Ixlam) chim mt ri.
Gio Hong Uycbanh nh vn
mun pht trin th lc sang phng
ng t lu, lp tc ng chp nhn
ngh c binh sang gip ng La M.
n thng 11, Uyc -banh triu tp
i hi ng vin Thp t qun ng
chinh. Gio hong ku gi cc gio t

mi ni ko n: Thng yu cu
chng ta gii cu anh em C c ca
chng ta phng ng, ginh li thnh
a Gi-ra-xalem, phng ng c v
vn vng bc.
Din vn ca Uyn-banh kch ng
tnh cm tn gio cung nhit ca gio
dn.
Sau hi ngh, h tranh nhau ly gi
ch thp bng vi khu vo trang
phc ca mnh biu trng l Thp t
qun. Gio hong nh ngy 15biu trng
l Thp t qun. Gio hong nh ngy
151096 l ngy xut chinh, ly Cngxtang-tinp lm ni tp kt. T bt
u mt cuc thp t chinh v phng
ng ko di n hai trm nm. V o
Ix-lam ly biu tng l trng li lim

nn cuc chin tranh ny cn gi l

Cuc chin gia thp t v li lim.
Trong thp t qun va c nhng
gio s trung thnh, va c c bn lu
manh. C ngi chin u v Cha, c
k cu mong s cp bc v vt vng
t b chinh phc, c nhng ngi mong
rng qua cuc ng chinh, s ra sch
c ti li.
Ma xun nm 1096, mt cnh Thp
t qun do cc nng dn Php, c hp
thnh, khong mt vn ngi, do s kch
ng tn gio vi v n Tiu nh
trn u tin. Nhng con ngi ng
thng ny va thiu v kh, li khng c
kin thc qun s, kt qu b qun
Th Nh K nh cho tan tc.
Ln tht bi ny khng lm ngui i

bu mu cung nhit chin tranh. Ma

xun nm sau, mt cnh qun Thp t
qun khong 3 vn ngi do cc Cha
phong kin Php, c, ch huy chia
lm nhiu ng tin vo Cng-xtantinp. Thng 6 nm 1099, Thp t qun
bao vy Gi-ru-xa-lem.
-ru-xa-lem.
7, sau mt hi hn chin, thnh Gi-ruxalem b chim v b tm trong
mu. Thp t qun tr th, tn st khng
thng tic. Thy ngi ngn ngang, mu
chy thnh sng. Hn mt vn ngi vo
t nn trong n th -ma b git ht, h
u l nhng ngi gi, ph n v tr
em.
Thp t qun ly Gi -ru-xa-lem
(Jerusalem) lm th , xy dng nn

Vng quc Gi- ruxalem. Cng tc

G--froa Bui-ng (Godefroyde
BuoiUon), ngi Php c a ln lm
vua. Ngoi ra, ngi ta cn lp nn Cng
quc An-tit, B quc -et-xa v B
quc Tri-p-li, v danh ngha ba nc
ny u ph thuc vo Vng quc Giru-xa- lem. Nhng cuc chin gia Ch
thp v Li lim vn cha kt thc.
Gio dn Ixlam chim li Gi-ruxalem v cc th thnh khc. Thp t
qun mun chim li nhng phn t
mt. Nm 1203, Thp t qun ng
chinh mt ln na, nhng ln ny h nh
cp th ng La M, Cng-xtantinp, git hi chnh nhng ngi anh em
C c ca h. T s cung nhit
ng chinh ca Thp t qun mi chm

dt. Thp t qun ng chinh tt c 8

lt. Gio hong cng mun t chc ln
th 9, nhng khng cn ai nghe theo na.
nm 1291, Ai Cp thu hi nt ca Thp
t qun c im cui cng, thnh Acco,
nh du s tht bi hon ton ca Thp
t qun.
Giy v ngh in c pht minh nh
th no?
Thi c i, trc khi pht hin ra giy
v ngh in, t tin chng ta phi dng
nhng thanh tre, thanh g ghi chp li
v truyn b vn ho tri thc cho mi
ngi.
Vo thi Ty Hn, Trung Quc
bt u pht minh ra giy. V phng
php sn xut cn ths, giy hi vn
cha c dng vit sch.

n thi ng Hn, nh pht minh Si

Lun, trn c s ca giy Ty Hn, vo
nm 105, ci tin ngh lm giy. ng
dng v cy, dy ay, vi rch... lm
nguyn liu sn xut giy. Loi giy ny
trong cc sch c gi l Giy Si hu.
Sau khi giy c pht minh v s
dng rng ri, dn dn thay th cho cc
thanh tre, thanh g v cc tm vi
dng vit sch. Nhng thi , vn cha
pht minh ra ngh in. Mt cun sch
mun tr thnh nhiu cun khc phi tn
rt nhiu cng sc, thi gian, nh hng
n vic ph cp v truyn b vn ho.
T tin ta tch cc tm cch, my m
sng to, cui cng hon thnh cng
trnh truyn b vn ho -ngh in c
pht minh.

Khi ngun ca ngh in, trc ht

phi ni n l cc con du v bia khc.
Con du l cc hnh v ch khc trn
ngc, g hoc . Chng xut hin sm
nht vo thi Xun thu Chin quc. Theo
S K, sau khi Tn Thu Hong thng
nht Trung Quc, mun chin cng ca
mnh c lu li mun i, ng cho
khc vo bia nhiu ni.
Nm 175, theo ngh ca nh hc gi
Si Ung, Hong sai khc Ng
kinh ca o Nho vo bia , cc
hc sinh vit theo. Hai trm nm sau, c
ngi pht minh ra phng php v
vo bia , to ra n phm u tin trn
th gii.
Vic s dng con du v khc lu
di to iu kin cho ngh in ra i.

T tin ta khi s dng con du, vn phi

bi ln mt con du mt lp bn in
mng, gi l phong n (ph bn). T
s gi ca con du, ngi ta khc
nhng trang sch ln tm g ging nh
khc nhng con du, ri em in. Bn in
c nht theo cch ny cn lu li n by
gi l cun Kinh Kim Cng vo nm
Hm Thng th 9 i nh ng, tc
nm 868.
Pht minh in bng bn khc a
ngh in tin b thm mt bc ln,
nhng vic in mt cun sch vn mt qu
nhiu thi gian, v cn phi ci tin. Tri
qua rt nhiu c gng ca nhiu ngi,
n i Tng, Tt Thng pht minh ra
li in ch ri. ng ly keo t lm
thnh cc phi theo cng mt quy cch.

Mi u khc ch ngc, b vo l nung

cho cng li, th l thnh cc ch ri
(bng s). Ch ri c xp thnh bng,
dng mt khung vn bng st, trc ht
qut ln vn st mt lp sp v nha
thng, sau nht mt ch ri xp vo
trong khung. Xp y mt khung lm
thnh mt bn. Sau h ln la, sp v
nha thng s chy ra, ngi ta li ly
mt vn phng p ln, sp v nha thng
ng cng li, ch ri s bm cht vo
vn st, lc ny chng ta c th qut mc
t giy, ln p in. Pht minh ny sau
c ci tin ln vi cc ch ri
bng ng, bng ch.
Ngh in ca Trung Quc pht minh
gp phn y mnh s pht trin vn ho
trn ton th gii. Ngy nay, ngh in cng

hon thin cng vi trnh khoa hc

hin i.
Tn Thu Hong t sch chn nh
nho l chuyn nh th no?
Nm 213 trc Cng nguyn, Tn
Thu Hong ban yu trong cung in ca
thnh Hm Dng cho cc qun thn.
Sau ba tun ru, vin quan ph x Chu
Thanh Thn ng dy ni ln li chc
ru, ca ngi Tn Thu Hong em
cc nc ch hu vn d tch ri nhau
chuyn thnh cc qun huyn, lm cho
thin h thi bnh, cng lao y ca Tn
Thu Hong tht l bt h.
Nhng hc s Thun Vu Vit ng dy
cng kch ch qun huyn. Hn na
ng ta cn yu cu da vo th ch ca
i xa ct t phong hu cho cc t.

Lc by gi tha tng L T ng
ln bc b cc lun im ca Thun Vu
Vit, ri li mn vn ny ni
rng ra rng nhng k c sch ch quen
lun bn Thi Th, dng nhng chuyn
i xa bi bc cng vic ngy nay,
gy m cm, lm hn lon lng ngi, v
th nht nh phi em h ra m trng tr
tht nghim mi c.
Tn Thu Hong nghe ni nh th,
xut pht t nhu cu phi tng cng
chuyn ch, thng tr v n p t tng,
tip thu kin ngh ca tha tng L T,
ra lnh t ht cc sch s khng thuc
v nc Tn cng tt c cc sch Thi
Th ang tng tr trong dn gian, k c
cc trc tc ca Bch Gia Ch T.
Hong li quyt nh t nay v sau, h

k no cn dm bn lun v Thi Th th
s b cht u, k no dng cc chuyn
c xa bi bc vic i nay th s b
chm c nh.
V th cho nn v s cc in tch
vn ho b t ra thnh tro. Sau khi
t sch n nm th hai, cc nho sinh
cng thm bt mn. sau lng hong ,
h mng chi Tn Thu Hong l tham
nm quyn th, tn bo thnh tnh. Sau
khi nhn c nhng tin co gic mt,
Tn Thu Hong lp tc phi ngi i
iu tra, bt gi cc nho sinh trong thnh
Hm Dng thm vn. V cc nho
sinh ny t co ln nhau, cho nn Tn
Thu Hong ln cn thnh n, em tt
c 460 nh nho c lin can n v ny
chn sng ht.

 tc l s kin Phn th thanh nho

(t sch v chn nh nho) c ghi
trong lch s.
Vic Tn Thu Hong t sch v
chn nh nho kmhm cc t tng
chng i, nhng ng thi vic ny
cng hu dit nn vn ho lch s. V
sau, tuy rng hong ny c c nghe
nhng li ca tng, nhng trong mi li ca
ngi u c hm bo trc s dit
vong cui cng
Trong lch s, i Loan c quy
v Trung Quc nh th no?
Cc hn o qu i Loan t c ti
nay l lnh th ca Trung Quc,
nhng trong lch s n hai ln b nc
ngoi xm lc v chim c. Tri qua
nhng cuc chin u chung ca nhn

dn hai bn b bin, i Loan cng

c quy v Trung Quc.
Nm 1624, bn thc dn H Lan xm
chim i Loan, nhn dn i Loan
khng ngng khi ngha chng li quyn
thng tr thc dn ca chng.
Nm 1661, anh hng dn tc l Trnh
Thnh Cng ch huy nhiu vn tng
s bt u thu phc i Loan. H b
ln cng Ho Liu (trong a phn i
Loan), do c c s ng h rt to ln
ca nhn dn i Loan, h tin ti vy
nh thnh Xch Khm l ni c tng
c ph H Lan. Sau tm thng chin
u, bn thc dn H Lan cui cng cng
phi u hng.
Trnh Thnh Cng thu phc i Loan
khng c bao lu th mc bnh qua

i. Con trai ng l Trnh Kinh ln thay

ng cai qun i Loan.
Khi ngi lm ch v chnh tr
trn i Lc l hong Khang Hy ca
triu nh Mn Thanh, i vi i Loan
ng ta p dng phng chm: d dnh
lm cho quy phc v tng sai ngi
vt bin sang i Loan m phn
ho bnh vi Trnh Kinh. Nhng hi
Trnh Thnh Cng cn sng, ng tng
c v hong lu vong triu Nam
Minh ban cho h Chu km theo danh hiu
Quc Tnh Da, v th hai b con h
Trnh gi thi chng i n cng vi
chnh ph nh Thanh, v cc cuc m
phn ho bnh chng em li kt qu g
c.
Nm 1681, Trnh Kinh qua i, ngi

ln k v l con th ca ng ta mi mi
hai tui tn lTrnh Khc Sng.
n thi k ny, hong Khang Hy
quyt nh xut qun thu phc i Loan.
ng ra lnh cho i tng Thi Lang ch
huy. Thi Lang vn l tng c ca qun
Trnh quy hng. Qua by ngy m kch
chin, Thi Lang chim c 36 hn o
Bnh H. Trnh Khc Sng thy quyt
tm ca qun i phn tn bn sai ngi
i cu ho.
Nm 1684, Trnh Khc Sng vng
mnh hong Khang Hy v kinh v
c phong lm nht ng cng tc,
ng thi Khang Hy c ht sc ly lng
ca qun chng, t ra i Loan ph
i Loan thuc v tnh Phc Kin.
T quan h ca i Loan vi lc

a ngy cng thm mt thit, kinh t v

vn ho cng ngy mt pht trin.
Nm 1895, i Loan li b quc Nht
xm chim. Mi n nm 1945, nhn dn
Trung Quc chin u rt gian kh v
dng cm, mi ginh c thng li
trong cuc chin tranh khng chin chng
Nht. V th i Loan mi tr v vi
Trung Quc nhng li b chia
ct. Ngy nay, nhn dn hai bn b bin
cng mong ngng sm c ngy c
on vin. Ti sao ngi Do Thi lu
lc khp ni trn th gii?
Trn th gii, ngi Do Thi l mt
dn tc him c, v h sng tn mc trn
khp th gii nhng vn cn lu gi
c cc c im ca dn tc mnh.
Trong lch s, ngi Do Thi phi

tri qua nhiu kh i trm trng. Trong

Chin tranh Th gii II, h b c
Quc x git hi hn su triu ngi,
li mt trang s m mu trong lch s
nhn loi
Ngi Do Thi l con chu dn
Hebr (Hebreux) sng trn vng t
Palextin ngy nay t 3500 nm trc.
Khong nm 1021 trc Cng nguyn,
ni y hnh thnh mt vng quc
thng nht, nh ti Jerusalem. n
th k X trc Cng nguyn, vng quc
ny chia thnh hai nc l Ixaren min
Bc v Juda min Nam. Sau
(khong th k VIII trc Cng nguyn)
hai vng quc ny b ngi Asyri (
vng ng Bc Irc ngy nay) xm
chim.

Th k VI trc Cng nguyn,

Jerusalemb vng quc Babilon (Irc
ngy nay) tiu dit. Dn chng b bt lm
t binh a n Babilon v tr thnh n
l. y l thi k hnh thnh o Do
Thi. V sau, nhng ngi Do Thi
c phng thch li quay v Jerusalem
v lp nn quc gia ca mnh l quc gia
Juda.
Trong th k I trc Cng nguyn, h
li b ngi La M chinh phc. Ngi
Do Thi t chc hai cuc khi ngha
ln chng li ngi La M nhng u
b n p. Phn ln ngi Do Thi b
git, cn tt c nhng ngi may mn
sng st u b xua ui. T , ngi
Do Thi phiu bt khp ni t khch
qu ngi.

Rt nhiu ngi Do Thi, sau khi di

c n chu u, b nh cm quyn theo
C c gio coil k phn bi Cha
Cu th Jesusnn b bc hi, khng
c quyn s hu t ai. V th, dn
Do Thi ch yu sng da vo bun bn.
Nhng khi tch lu c mt s ti sn,
h li b giai cp thng tr ni n c tr
tm cch cp ot, git hi v xua ui.
Vy ngi Do Thi ch cn cch ri n
ni khc. V l do , hng ngn nm
nay, dn tc Do
Thi dn dn phiu bt, tn mt khp
ni trn th gii.
Chu Phi b chia ct nh th no?
Chu Phi trong con mt ca ngi
chu u hng nghn nm nay vn l mnh
t thn b. Ngay t th k th nm trc

Cng nguyn, trong sch ca H-rttt (Herodotus), nh s hc Hy Lp c

vn c mnh danh l Cha ca lch
s m t sa mc, sng ln v rng
rm ca chu Phi. Nhng ngi chu u
hiu bit v chu Phi qu t, trong mt
thi gian di chu Phi ch c coi l
mt di b bin, ch khng phi l mt
chu lc. Khi ngi chu u v trn
bn , phn t ca chu Phi vn b
trng. Trn ch v my con sng ln.
Ngoi ra ch c nhng con voi.
u th k XV, thc dn chu u bt
u t chn ln mnh t thn k ny.
Nm 1415, ngi B o Nha i qua eo
bin Gi-b-ran-ta (Gibraltar)chim
thnh X-ta (Centa) ca Ma Rc, xy
dng mt cn c im thc dn u tin

 chu Phi. Thng 3 nm 1488, i- at

(Baratolomeu Dias) l ngi B o
Nha cng vi thu th ca ng b ln
cc Nam ca b bin chu Phi. Ni y
c quc vng B o Nha t tn l
mi Ho Vng c ngha l min t mang
li nhng hy vng tt p, nhng n
mang li cho chu Phi tai ha hng my
trm nm v sau. Song song vi con
ng bin mi khai ph, thc dn chu
u bt u xm lc chu Phi.
Nm 1602 H Lan thnh lp cng ty
ng n, nm 1626 li thnh lp cng ty
Ty n. Chnh ph H Lan quy nh ly
sng Ka-phu- (Kafue)lm gianh gii.
Pha ng thuc v cng ty ng n,
pha Ty thuc v cng ty Ty n. n
na sau th k XVII, Anh v Php tng

cng xm lc chu Phi. Hu nh ton

b vng ven bin chu Phi u b thc
dn phng Ty chim lnh.
Sau khi bn thc dn cp xong
vng ven bin, chng bt u xm nhp
vo ni a vi quy m ln. n nm
1876, Anh chim xong Nam Phi,
Zambia, Sieraleono, Ghana v vng ven
bin Ni-gieria; Php chim Senegal,
Algeria, Guinea, B Bin Ng (Ivory
Coast), DahoMe nay l B-nanh
(Benin);B o Nha chim mt phn sa
mc Sahara.
n cui th k XIX, cng vi bc qu
sang ch ngha quc, cc nc
phng Ty tng cng xu x mnh t
chu Phi. Nm 1876 h triu tp hp a
l quc t Bruc- xen (B), sau khi hi

ngh kt thc h vi v bt tay ngay vo

hnh ng.
D tm xm chim v xu x lc a
chu Phi ca bn quc ch ngha
gy nn nhng trn u trin min, khi
th ao ba sng gm, khi th ngoi
giao ngt nht, k kt hip c ny n
hip c kia chuyn nhng cc vng
t thuc a.
Mi n cui th k XIX u th k
XX cc nc phng Ty mi n chia
xong chu lc ln th nh th gii ny.
Trong Php chim 10.790.000 km2,
35,6% din tch chu Phi; Anh chim
8.860.000 km2, 29% chu Phi; c
chim 2.340.000 km2, 7,7% chu Phi; B
chim 2.340.000, 7,7% chu Phi; Italia
chim 2.333.000 km2, 7,75%; B o

Nha chim 2.000.000 km2, 7%; Ty Ban

Nha chim 300.000 km2, 1% din tch
chu Phi.
Sang u th k XX, trn lc a chu
Phi ch cn -ti--pia v Li-bria l cn
c lp v danh ngha. Cn tt c cc
min t khc u b cc nc chu u
chia nhau ht
Lin Hp Quc c thnh lp nh
th no?
Trong i chin th gii ln th hai,
mt cuc chin tranh quy m ln nht
trong lch s th gii, 61 nc v khu
vc b cun vo cuc chin, cp i
sinh mng hng triu ngi dn v ti,
bit bao thnh ph bin thnh tro tn.
Trc nhng thm cnh do bn pht xt
gy ra, ngi ta suy ngh tm cch lm

sao trnh c tai ho tng t sau

ny, t dn hnh thnh nim: xy
dng mt t chc quc t bo v ho
bnh v an ton th gii.
Nm 1942 khi ngn la chin tranh
do ch ngha pht xt gy ra ang bng
chy mi ni, kht vng chnh ngha
ca nhiu dn tc l on kt li cng
chin u chng ch ngha pht xt. Nhn
dn M cng mong mun chnh ph thun
lng dn, i theo tro lu pht trin ca
lch s, ng gp vo ho bnh th gii.
Thng 1 nm 1942, tng thng M Rudoven, xng mi i biu cp cao
ca 26 nc n hp ti th Oasinhtn tho lun xy dng mt mt
trn thng nht chng pht xt. Cc i
biu nht tr cho rng cn huy ng

ton b lc lng qun s v ti nguyn

kinh t ca nc mnh chng li cc
nc pht xt c, , Nht. i biu cc
nc ra mt bn tuyn b chung. Theo
ngh ca Tng thng Ru-d-ven t
tn cho bn tuyn ngn l: Tuyn ngn
ca Quc gia Lin hp, cc i biu
ca 26 nc tn thnh v cng k vo
bn tuyn ngn.
T thng 8 n thng 10 nm 1944,
cc hi ngh gia M, Anh, Lin X ri
M, Anh, T rung Quc t chc ti Oasinhtn, quyt nh thnh lp mt t chc
quc t sau chin tranh, nht tr vn dng
cm t Quc gia Lin Hp Quc m
26 nc k vo bn tuyn b chung,
nhng sa li mt cht thnh Lin Hp
Quc. Hi ngh cng tho lun v tn

ch, nguyn tc v b my, hnh thnh

mt b khung hon chnh ca Lin Hp
Quc.
Thng 2 nm 1945, hi ngh I -anta
Crm, Lin X gia th tng Anh Scsin, tng thng M Ru-d-ven v Xtalin
quyt nh cng vi Trung Quc thnh
lp Lin Hp Quc v n ngy 5 thng
3 chnh thc gi th mi cc nc chng
pht xt tham gia.
Ngy 25 thng 4, 51 on i biu cc
nc gm 856 ngi n hp ti Sanphran-xi-c, M. y l mt hi ngh
quc t ln nht cha tng c trong lch
s.
Ngy 26 thng 6, Hi ngh thng qua
Hin chng Lin Hp Quc, c 153
i biu ca 51 nc k tn.

Ngy 24 thng 10, Lin Hp Quc

chnh thc tuyn b thnh lp. Cho n
nay, Lin Hp Quc bao gm 185
nc v khu vc thnh vin. Lin Hp
Quc vn ang pht huy tc dng to ln
ca n trong cc cng vic quc t.
Thnh Vaticng nm u?
Gc Ty Bc thn Rm nc c
mt ngn i gi l Va -ticng. Trn
ngn i c mt nh th ln nht th
gii, gi l nh th Xanh Pi-t, quanh
c mt s cung in to p ng hong,
ngi ta gi l cung gio hong. Ngn
i Va-ticng nh b li l mt quc
gia c ch quyn c lp hn hoi. Tn
chnh thc ca t nc ny l Thnh
quc Va-ticng. Lnh th ch vn vn
c 0,44 km2, ch bng c cung ca Trung

Quc. Dn s cng ch hn 1.000

ngi... Nhng c c bu in, pht
thanh, truyn hnh, ngn hng v mt i
qun thng trc gm 100 v s ngi
Thu S, gip tr nghim chnh. Nc
ny cng thit lp quan h ngoi giao vi
nhiu nc trn th gii. Mc d vy,
nh vua, tc gio hong La M ca thnh
Va-ticng vn than th: Thi th i
thay, nay khng cn nh xa na.
Ti sao vy? Nm 754, Quc vng
ca vng quc Lng -baci chim c
pha Bc I- talia l A-xtnph (Astolfe)
em qun nh xung pha Nam, tn
cng vo La-vi-ni-um, trung tm thng tr
ca quc La M ti , bao vy thnh
Rm, ni ca Gio hong. Gio hong
Xtphan II phi cu cu vua Php l

P-panh gii cu thnh Rm.

Nm 754, P -panh nh bi ngi
Lng-baci, gii vy cho thnh Rm. Ppanh dng tng c Gio hong min
Trung nc dnh c trong chin
tranh, bao gm vng La- vi-nium v
vng ph cn thnh Rm. T Gio
hong lp nn mt nc ca Gio hong
min Trung nc , thnh Rm tr
thnh th ca nc Gio hong.
T nm 926 tr i, nc Gio hong
tr thnh mt b phn ca quc La
M thn thnh. Nm 1198 Anh-nxng III
ng quang ln chc Gio hong, ng
nu cao quyn lc ca Gio hong, p
vua cc nc chu u phi ci u nghe
lnh. Quyn lc ca Gio hong t n
nh cao.

Cu i th k XVIII, qun i Na-plng qut ngang chu u, chim Rm,

Gio hong Pi- e VI b mt quyn lc th
tc, chu mt lnh th ca nc Gio
hong. Nc Gio hong thnh lp nc
Cng ho Rm. Mc d nc Gio
hong sau ny c phc hi, nhng
khngcn c nh xa na.
Phong tro thng nht nc si ni
nm 1870, nhn dn tn cng vo
nc Gio hong v nc Gio hong
sp nhp vo vng quc I-talia. Tn
nc Gio hong khng cn na.
Nm 1929, Mut -x-lini tn u s
pht xt mun c s ng h ca
Gio hong, k vi Gio hong mt
hip nh: Italy cng nhn Va-ticng l
quc gia c ch quyn ca Gio hong.

Gio hong cng nhn s dit vong ca

nc Gio hong. Italy tch Va- ticng
ra khi thnh Rm, Gio hong lp
nn mt trong mt nc, l thnh
Va-ticng (To thnh Va-ticng).
Ti sao cn phi c lut quc t?
T xa xa n nay lun lun xy ra
nhng mc m gia cc nc v mu
dch v lnh th. gii quyt nhng
mc m , ngi ta phi hp nhau
thng nht vi nhau cc hip c v cc
php qui. Hip c quc t c nht cn
n ngy nay l Ho c k gia Lacnia v Uma (Hai nc thuc lu vc
sng Lng H, Irc ngy nay) c
khc vo ct theo li hnh ch nm,
c tn gi l Bia A-na-tmu, hin cn
lu gi bo tng Lu-v- r.

Th k XIV, XVII chu u xut

hin nhiu quc gia c lp, h c mi
quan h vi nhau, dn dn nhn thy tnh
quan trng ca vic tha nhn ch quyn
lnh th. gii quyt s thiu r rng
trc kia v ranh gii t ai v nhng
mc m trn vng bin m thuyn cc
nc thng qua li, cc nc chu u
i hi phi c cc chun tc hnh vi
gia cc nc vi nhau. Nm 1625,
cun Lut chin tranh v ho bnh ca
nh lut hc ngi H Lan, ngi Hug
G-r-tiut ra i. Sch cp n 3
nguyn tc c bn ca lut quc t l
Ch quyn, hp tc quc t v ch
ngha nhn o. Nu r c im ca
lut quc t. ng c ngi i sau gi
l Cha ca lut quc t.

Nm 1648, khi kt thc cuc chin

tranh 30 nm chu u ngi ta k
Ho c Vet - phalen. Ho c ny
tha nhn cc quc gia khng phn bit
tn gio, tn ngng v ch x hi,
u bnh ng vi nhau, qui nh cc bn
u phi tun th cc iu k trong
ho c, quc gia no vi phm s b cc
nc khc cng phn i. Tinh thn ch
yu ca ho c ny c nh hng
quan trng n vic hnh thnh cc lut
quc t cn i.
Th k XIX, cc nc chu u c
nhng cuc hp quc t lp li bin gii
gia cc nc, lut quc t c thng
qua cc hi ngh ngy nay cng hon
thin. Trong c Hi ngh Vin 1814
1815, chnh thc tuyn b cm bun bn

n l v chia cp ngoi giao thnh i

s, Cng s, v i din. Nm 1856,
quy tc trung lp trong Tuyn ngn
Pari c hu ht cc nc tip thu.
Nm 1899 v 1907 din ra hai Hi ngh
ho bnh La Hay thng qua Cng
c La Hay., tr thnh php qui
quc t mi nc u tun theo.
Lut quc t l mt loi php qui ch
c hiu lc i vi cc nc tham gia k
kt hip c quc t. Trn th gii khng
c mt c quan chp php ng trn
chnh quyn cc nc, nhng nu c mt
nc no vi phm lut quc t, s c th
b ct t quan h ngoi giao hoc b
phong to ti sn ca nc . Ngoi ra,
cc tranh chp gia nc ny vi nc
kia c th yu cu to n quc t lm

trng ti gii quyt.

To n quc t l c quan t php
ch yu ca Lin Hip Quc xy dng
sau chin tranh th gii ln th hai. To
n c t ti La Hay thuc H Lan
gm c 15 quan to. Nhng quan to ny
do bu c, cc nc xut. i hi
ng Lin Hp Quc v Hi ng bo
an s tin hnh bu chn. Quan to c
nhim k 9 nm, c th c bu nhiu
nhim k. Ngi c bu lm quan to
ca To n quc t s i din cho ton
th gii ch khng i din cho ring
nc mnh.
Lut quc t l cch gi chung nhng
chun tc iu ho quan h cc nc vi
nhau, cho nn cng c gi l Cng
php quc t. Nhng iu lut gii quyt

nhng mc m ca nhn dn trn quc t

c gi l T php quc t.
Bun bn n l c t khi no?
Bun bn n l l mn khi xng ca
ngi B o Nha. Khi bn thc dn
chu u xy dng rt nhiu trang tri v
cc m vng chu M khai thc ti
nguyn ni y. H cng p ngi da
lao ng. Ngi da b bt
buc lao ng mt cch nng nhc v b
i x mt cch tn nhn, kch lit
chng i. Kt qu b tn st rt thm
khc. Cc ch trang tri v ch m cn
rt nhiu lao ng. H ngh n ngi da
en chu Phi. Nm 1502 t n l da
en u tin n o Xan-t, -mig
(thuc Haiti) v b nm v cc trang tri.
T vic bun bn n l ngy cng m

rng.
Lc u, bn thc dn t mnh t chc
i sn ngi i sn bt n l. H
cp ph dc b bin Ty Phi, cng
khai cp bt ngi. Nhng i sn
ngi thng b ngi da en trng pht.
Bn thc dn thay i phng thc,
chng dng sng, n, ru ngt, vi hoa
v mt s chi, hi l v cu kt vi
cc t trng b lc h tin hnh cuc
chin tranh sn bt n l gia cc b lc
da en vi nhau. Sau mi cuc chin
tranh, s n l bt c c em bn,
th l n l tr thnh chin li phm ca
t trng.
Nhng chin li phm ny c
nh du nung , di s xua ui bng
roi vt, dn h ti b bin. Bn thc dn

mua nhng thanh nin nam n kho mnh,

em h nht vo nhng cn hm trong
cc pho i bun n l ngay b bin,
i tu bun n, cc n l chui ra khi
hm v b la xung tu. H phi sng
thi gian di trong cc nh t di ng ,
chu ng mt chuyn i bin y kh i.
Thuyn i trn bin nhit i rt di
ngy, trong khoang thuyn phn v nc
tiu thi ra ba bi, hi thi khng chu
ni, i khi theo gi lan i n my cy
s trn mt bin. N l phn ln b bnh,
n khng no, khng c ung nc
ngt, hi chng i l b nh p, git
hi. Hng ngy u c n l cht i,
cht kht, cht bnh hoc b nh cht,
xc n l b qung xung bin.
Thuyn bun n chu M, bn n l

b rao bn cho cc ch trang tri, ch

m, sau cht y hng ho do n l
lm ra chuyn v chu u. Thi by gi,
ngi ta gi thuyn bun cht hng ho
r mt sn xut chu u ch sang chu
Phi l Xut chuyn; em n l mua
c chu Phi sang chu M l Trung
chuyn; em sn vt do n l mang v
chu u l Quy chuyn. Trong hnh
trnh vn chuyn tam gic ny, ngi n
l l hng ho tht s quan trng. C
ngi d tnh, trong hn 300 nm t th
k XVI n th k XIX, bn thc dn
chu u cp t chu Phi 15 triu
ngi. Mi ngi n chu M, c 4 -5
ngi da en b cht trong khi sn ui
hoc vn chuyn. Nu k c s ngi da
en b em n chu u, chu i

Dng v cc o Thi Bnh Dng,

chu Phi tn tht khong 100 triu ngi.
Bun bn n l tn nhn mang li s giu
c kinh khng cho bn thc dn chu u,
ng thi mang n cho nhn dn chu
Phi tai ho khng khip.
V sao ti nc Anh li n ra cuc
chin tranh Hoa hng?
o

Vo thng 8 nm 1453, Lun n nc

Anh, bng lan truyn mt tin git gn:
Quc vng Hen-ri VI b bnh tm thn.
Nghe c tin ny, gia tc Giooc
(York) vi chic gia huy l bng hng
bit c tin ny ht sc vui mng.
H cho rng gia tc Lan-caxt
(Lancaster) vi chic gia huy l bng
hng , khng ch triu nh lu, i

bi ht sc, cuc chin Anh Php trm

nm b tht bi v pha nc Anh, khin
cho ngi Anh phi nhc nh. By gi
Quc vng Hen-ri VI b bnh, n ni
lung tung, hnh ng ba bi khng qun
l c cng vic nh nc. y chnh
l dp tt h ginh li ngi vua. Cng
tc x Giooc l Ri-st tch cc hot
ng ngay. Qu tc min Nam ng h gia
tc Giooc, cc trng gi t sn ho
cng rt vui mng, h hy vng cng tc
Giooc c th thay th Hen-ri VI, xy
dng chnh quyn bo v quyn li ca
h.
Gia tc Lan -caxt ch yu i biu
quyn li cho nhng qu tc min Bc.
Vng ny l vng phong kin lc hu.
Trc tnh hnh nh vy h cng rt lo

lng. Tay chn thn cn nht ca Quc

vng l Cng tc Xa-mai-xaith ra
lnh cho th h b mt theo di hot ng
ca gia tc Giooc.
V Nc khng th mt ngy khng
vua, ngh vin triu tp cuc hp cng
nhau c Ri-st ln lm H quc cng.
Ri-st ln nm quyn lc, qut sch
mi tr ngi ng cho b t cng tc
Xa-mai-xaith v ti danh: Lm tht th
Nooc-mng-i v tham ca cng.
Nhng chng bao lu, thng 12 nm
1454, Hen-ri VI bng nhin khi bnh.
ng nm li chnh quyn v bi chc H
quc cng ca Ri-st. Tip l phc
chc cho Xa-mai-xaith; mt khc, theo
kin ca hong hu Mac-garet, tm bin
php phng s thoi v ca ngi anh

h Ri-st.
Rist rt tc gin vi quay v
phng Nam. Nm sau ng ngh
th tiu Cng tc Xa- mai-xaith ti
Kent loi tr k xu bn cnh Vua.
Nhng Hen-ri VI khng ng v ch
trch ng v hnh vi phn nghch. Nh
vy l cuc chin tranh 30 nm c
chm ngi. Cuc chin tranh gia cc
qu tc phong kin ginh ngi bu ny
c gi l Chin tranh hoa hng.
Thng 5 nm , Ri -st ging cao
ngn c c gia huy dng hc mnh l
Bng hng trng, dn i qun tin nh
Vua Hen-ri VI. Hai bn nghnh chin ti
Xanh An-be, kt qu ca trn ny l qun
Lan-catxt i bi, Cng tc Xa-maixaith b git, vua HenriVI b bt lm t

binh. Qun Giooc tha thng tin v

Lun n, Ri-st li lm H quc cng,
kim sot triu chnh nc Anh.
Hong hu Mac -garet l cng cha
nc Php cng con trai mnh lnh
o qun Lan- catxt tip tc chin u
vi qun Giooc. Thng 12 nm 1460,
trong trn Vec-phen nh bi qun
Giooc, bt sng Ri-st v em x t bu
u trc cng chng.
Cuc chin hoa hng vn tip tc vi
mc ch tr th v chim lnh ngi bu
gia cc th h lin tip ca hai dng h
Giooc v Lan-catxt. Cuc chin ko di
30 nm mi kt thc vi thng li thuc
v Hen-ri Tuphn tc vua Hen-ri VII.
Ti sao bnh dch hch li tr
thnh i ho ca nhn loi?

Ngy 24 thng 3 nm 1345, ngi ta pht

hin thy trn bu tri mt hin tng k
l: Th tinh, Mc tinh, Ho tinh gp
nhau, chp lm mt. chu u trong
m di trung c y m tn, hin tng
thin vn l ny khin cho mi ngi
kinh s. Cc nh chim tinh ht hong
ni rng: y l mt triu chng xu
nhn loi s b qu thn trng pht. Tht
khng may, cc nh chim tinh li ni
ng, mt nn ln n, nhn loi gp
phi mt i ho cha tng c trong lch
s.
Ngay t nm 1333, chu cch xa
chu u sinh ra mt th bnh do
chut ly truyn, th bnh ng s ny
theo con ng thng mi truyn n
n v mt s nc khc, ng thi

n cng honh hnh vng M-do-ptamia (Lng H) v Ai Cp. n nm

1347, n xm nhp vo chu u mt
cch mnh m khng c bin php no
ngn chn c n tn o Xi-xin,
Italy, v min Nam nc Php, H Lan,
c, Ba Lan ri b sang Anh. Cc
nc khng bit i ph vi bnh ny ra
sao, cc thy thuc u b tay, khng
phng cu cha.
Bnh dch hch honh hnh i lc
chu u khin cho nc Anh rt kinh s.
H may mn c hn o Ang-l l
phng tuyn bo v. Chc t thn khng
n c y. No ng khoa hc cha
pht trin, cha tm ra mt bin php
phng nga dch bnh, cho nn cui cng
dch hch vn b sang Anh.

Ngi nhim bnh dch hch, ton

thn cm thy au n, tip n l b st
cao, trn tay v mt xut hin nhng
chm en. Ngi chu u khi pht hin
thy nh ai c ngi mc bnh ny, c
nh s b ui i, nh b t sch. Nhng
dch bnh vn lan rng, nh ny t li
n nh kia t.
Bnh dch hch tn cng Lun n
lm cht hn mi vn ngi. S lan
truyn bnh dch hch ny tn cng
mnh m cc thnh ph Ty u, nhng
thnh ph phn vinh bng chc tr nn
suy tn, hoang vng.
Nhng thy thuc ca cc nc phi
u tranh vi cn bnh ny. H cch
ly ngi bnh, dng tt c cc loi thuc
cha tr cc triu chng bnh. Nhiu bc

s phi hy sinh tnh mng

Bnh dch hch git hi nhiu
ngi, nhng qua cuc chin u ny,
ngi ta bit nhiu phng php
phng chng hu hiu. Chnh ph cc
nc a ra cc php lnh ngn chn
dch hch lan truyn. Thnh V-nid ca
Italy ban b lnh cm mi nh bun
nhim bnh hoc nghi l nhim bnh u
khng c vo thnh. C nhng ni quy
nh thu th phi sng ni thong kh
v y nh nng 30 ngy, ri mi c
vo thnh ph ca h. C ni t trm
kim dch nh ngoi cng nh Mac-xy
chng hn. qun l ngun nc,
ngi ta t ra mt chc quan chuyn
trng coi kim sot ngun nc. Ngi
ta trao trng trch cho nhng ngi lm

cng tc y t.
Nh c gng , bnh dch hch c
ngn chn li. Nhng nm 1353, 1362,
1364 tuy vn c dch chu u, nhng
tc hi khng ln lm.
Dch hch chu u vo th k XIV,
khin chi nhiu thnh ph tr nn hoang
vng, nh hng n nn kinh t, lm
cht hng triu ngi. Nhng sau cuc
chin u vi t thn dch hch khin
cho ngnh y t tin b v pht trin mnh
m. quc t-tman ra i nh th
no?
Gia th k XIII, Tiu ri vo tnh
trng hn lon. quc ng La M
hng b Tiu my th k lc ny ang
ly Ni-x lm c im u tranh ginh
li Cng-xtan-tinp b Thp t qun

chim. Ngi Tuyc-xenguc mt thi

cng thnh b qun Mng C nh
cho tan tc khi h xm nhp Tiu . Mt
nhm th lnh ngi Tuyc chim lnh
cc sn tri, tranh ginh ln nhau, Tiu
tr nn v ch.
Ti min Bc Tiu gip ranh vi
quc ng La M, mt s v s theo
o I -xlam ko b kt ng t xng l
cc Ca chi, h ging ngn c Thnh
chin ca o I- xlam, nhiu ln nh
chim lnh th ca quc ng La
M. Mt ngi tn l An-tcrun, mt th
lnh ngi Tuyc tho nguyn Trung
tp hp c kh nhiu Ca chi rt
thin chin, nh m ng khng
ngng m rng vng t. Nm 1282, Antcrun t th, con ca ng l -man ln

k nghip, nh bi quc ng La
M, chim thm mt vng t ln.
Khong nm 1300, -xman tuyn b
c lp, t xng l A-mia (nguyn th).
Qun ca - xman u c gi l man Tuyc. Nm 1317, -xman tin
cng thnh Pu-ru-xa. Thnh ny lmt
ni him yu ca ng La M pha Bc
Tiu , c phng th rt cht. Sau khi
chim c thnh Pu-ru-xa, xman ng
ti y, khng ch eo bin ac-anen, con ng quan trng thng sang
chu u. Nc mi thnh lp ny mang
tn ng, gi l quc t-t-man.
Nm 1926, -xman la i, con ca
-xman l Unban ln k v. ng xy
dng mt i qun thng trc hng
mnh, lin tc xm lc cc nc xung

quanh. Trong 10 nm, c bn gt hn

th lc ng La M ra khi Tiu . Unban cng coi trng c v mt chnh tr,
bc u xy dng c cc th ch ca
mt Quc gia, thc hin ch tuyn
qun, phong t cho ngi c cng, coi
trng gio dc, xy dng trng hc ca
ngi t-tman. Unban cn li dng
mu thun trong ni b ca ng La M
can thip vo. Nm 1354, Unban
chim lnh Ca-ri-pri, xy dng Pho
i u tin, u cu nh chim chu
u. Con ng l Murat sau khi k v
khng gi l A-mia na, t gi l Xuntan, tip tc tng cng tn cng ng
La M. Nm 1361 chim th trn quan
trng l Pho i A-t-ri-a v di v
, i tn l -tinny. By gi ngi

Th Nh K khng ngng dn v Bancng. quc ng La M ch cn gi

li c thnh Cng-xtan-tinp n l.
Tha c quc t-tman thn tnh
lun phn t min Nam Xan-v-aca
cc nc vng Ban-cng. Nm 1396,
qun t-tman di s ch huy ca Xuntan Ba-rai chin thng i qun Thp
t qun ca nhiu nc chu u (do
Gio hong gip ) ti N-kh (trn t
Bungari ngy nay). n cui th k XIV,
quc t-tman kim sot ton
vng Ban-cng. Nm 1402 trong cuc
i chin vi quc Ti-mua Trung
, Xun-tan Ba-erai b bt sng. quc
t-tman suy yu trong mt thi gian.
Nm 1451, M -hamet nh k v,
quyt tm tiu dit ng La M. Thng 4

nm 1453, M-hamet II ch thn dn i

qun nh chim Cng-xtan-tinp.
ch ng La M tn ti hn 1000 nm
b dit vong. Bn nm sau, M-hamet
II li di n Cng- xtan-tinp, i
tn l I-xtan-bun.
Thi k X -rimu thng tr, quc
ny li chim Xi-ri, Ai Cp, Mai-ca
Mai-tina. T nm 1520 n nm 1566,
ngi k v X-ri-mu l Xu-liman I t
n thi k cc thnh. V chnh tr gia,
qun s gia ni ting ny c tn xng
l i . ng lin tc chinh chin
Trung u, Ty v Bc Phi. Nm 1521
ng dn qun chim Ben-g-rat. Nm
1526 i nh rat. Nm 1526 i nh 8
chim th Bu-a, tiu dit Hungari.
Nm 1529 ng li dn i qun nh

Vin, khin cho c chu u rung ng.

chu , h nhiu ln nh bi Ba T,
chim Irc, Croatia, Ty Ac-mni.
Bc Phi, h ln lt chim Li-bng, Angi-ri, Tuy-ni-di tranh hng trn a
Trung Hi. Lc ny h tr thnh mt
quc ln xuyn qua 3 chu lc u, ,
Phi
Ci cht ca Xu -riman nh du
s kt thc thi k cc thnh ca
quc t-t- man. Nm 1572, hm i
Th Nh K b lin qun V-nid v Ty
Ban Nha tiu dit. T quc ttman suy yu dn. n nm 1922,
quc t-tman chm dt sau cuc cch
mng Cng ho.
o gio ny sinh nh th no?
o gio (hay Lo gio), Pht gio

v Hi gio (Ixlam) l ba tn gio ln

chim a v thng tr lu i Trung
Quc. Trong ba tn gio ny th Pht
gio v hi gio hnh thnh t cc quc
gia khc. Ch ring c o gio l tn
gio c hnh thnh v pht trin ngay
trn t Trung Quc.
o gio bt ngun t thut ph thu v
phng thut thn tin lu hnh trong
thi C i Trung Quc. Ngi sng
lp ra o gio l Trng o Lng vn
t Phong thuc nc Bi (nay l
huyn Phong tnh Giang T, Trung Quc)
thi ng Hn. ng tng l quan
huyn huyn Giang Chu di triu
Thun (nm 126 144 sau Cng
nguyn) i ng Hn. ng a t
ti Hc Minh Sn T Xuyn tu o.

V nhng ngi nhp o phi np nm

u go nn o ny c tn l Ng u
m o (o nm u go). o ny
th Lo am tc l nh trit hc c i
Lo T lm gio ch, tn xng Lo am
lm Thi thng lo qun, li ly sch
o c kinh ca Lo T v Chnh
nht kinh lm hai kinh in ch yu.
Lo T cho rng trc khi tri t
c hnh thnh c tn ti mt vt
cht nguyn thu hn n cha phn tch,
m vt cht nguyn thu chnh l cn
nguyn hnh thnh vn vt trong v tr.
ng gi th vt khng bit tn ny l
o, m nhng ngi theo o gio
th ly o lm tn ngng c bn v
gio ngha. H tin rng con ngi ta tri
qua mt thi k tu luyn nht nh, th s

c th trng sinh bt t, v tr thnh

thn tin.
Sau khi Trng o Lng qua i,
con trai ng l Trng Honh v chu
ng l Trng L tip tc truyn o v
tn Trng o Lng lm Thin s.
V th o Nm u go cng c
gi l o Thin s
n cui i ng Hn, Trng
Gic chnh l ngi sau ny tr thnh
lnh t ca cuc khi ngha nng dn
Hong Cn (Khn vng), li sng lp
ring o Thi Bnh, ly kinh Thi Bnh
lm kinh in ch yu. ng da vo vic
cha bnh truyn o. Trong vng
mi nm tri, s tn ln ti mi
vn ngi. Nm 184 sau Cng nguyn,
Trng Gic pht ng khi ngha, kt

hp vi Trng L, tr thnh ngn c

dn dt nng dn v xy dng nn hai
gio phi ln nht ca o gio trong
thi k u tin.
Sang n i ng, i Tng, do
s xng ca cc hong ng
Cao Tng, Tng Huy Tng, o gio
dn dn c pht trin hng thnh.
n triu i nh Nguyn, phi Ton
Chn do Vng Trng Dng sng lp
tr thnh mn phi ch yu ca o
gio. T y v sau, o gio chnh thc
phn thnh hai gio phi ln l Chnh
Nht v Ton Chn.
n i Minh v i Thanh, o gio
bt u t thnh chuyn sang suy.
Ti sao Tn Thu Hong c gi l
v hong ca mun i?

Nm 221 trc Cng nguyn, vua nc

Tn l Doanh Chnh thnh cng trong
vic thn tnh su nc, lp nn vng
triu thng nht nh Tn.
Nhng Tn Thu Hong khng b
chin thng lm cho m mn u c, ng
ta bit rng nc Tn tuy thng nht
c ton ci Trung Quc, nhng vn
cn tip thu ci tnh trng ri rc chia
nm x by cn lu li t thi k Ch
Hu ct c, khng nhng vn t cc vng
khng nh nhau, ch cai tr khng
thng nht, ch no cng c nhng ca
quan, ng x cch tr, m su nc c
vn cha cam tm b tht bi v vn cn
nhng th lc cn st li ca cc dn du
mc vng bin gii pha Ty Bc
thng xuyn xm nhp quy nhiu. V

th vn cp bch lc by gi l phi
lm th no cng c c mt quc gia
ch chu uy quyn ca mt hong .
u tin Tn Thu Hong xc lp ch
hong ca mnh, xy dng quyn
uy ti cao ca bn thn. Bn di hong
khng c chc cng, chn chc khanh
nhng t chc c mt chnh ph
trung ng, cc b phn chia nhau qun
l cc phng din v qun s v v
chnh tr. V mt a phng th Tn
Thu Hong cho p dng ch qun
huyn, ton quc c chia ra thnh 36
qun, bn di qun t huyn, cc qun
v cc huyn chu s qun l ca nhng
cp quan li nh qun th, huyn lnh do
trung ng b nhim, tc l chnh th
phong kin trung ng tp quyn.

Hn hai nghn nm nay, trong lch s

Trung Quc, cc vng triu phong kin
lun lun thay i nhau theo thi gian,
nhng chnh th phong kin do Tn Thu
Hong sng lp vn mi mi c ko
di khng suy chuyn, v th c li
khen ngi ngn i u thc chnh s
ca nh Tn
Hai l Tn Thu Hong ban b rt
nhiu sc lnh hnh chnh thng nht cc
th ch , ng ta quy nh rng nc
Tn thng nht ch cn o, p dng
rng ri trong phm vi ton quc. ng
tin hnh trn c l vung ca nh Tn
tr thnh ng tin thng nht ca ton
quc, kiu ch tiu trin qun ho tr
thnh kiu ch tiu chun ca ton quc.
Tt c nhng s ci cch c tnh cht

lch s nh th nh hng ti th lc
tp qun ca hng triu con ngi v
biu hin r tinh thn tin b ca Tn
Thu Hong.
Ba l Tn Thu Hong mun cng c
cng vic bin phng, tng cng sc
khng ch ca nc Tn i vi ton
lnh th, cho nn ng ta pht ng
nhn dn ton quc xy dng Vn L
Trng Thnh min Bc bt u t
Lm Thao pha Ty v ra ti Liu
ng pha ng, cn Phng nam ng
ta cho o Linh C ni lin dng
nc ca hai con sng Tng Thu v
Ly Thu. Ngoi ra ng cn cho lm
nhng con ng m l ly Hm Dng
lm trung tm v tun ra t pha, nh
tng cng c s giao lu kinh t v

vn ho gia cc dn tc, lm cho vng

triu nh Tn tr thnh mt quc gia
phong kin u tin thng nht v c
nhiu dn tc.
Vng triu nh Tn do vua Tn
Doanh Chnh sng lp ch tn ti vn vn
c 15 nm ri b lt , nhng ngi
sng lp ra n l Tn Thu Hong
bit thun theo tro lu lch s, hon
thnh s nghip thng nht ln lao, xy
dng c mt quc gia phong kin
trung ng tp quyn, theo hnh thc
chuyn ch. R rng l mt v hong
c cng lao phi thng. V th
c ngi sau tn xng l Thin c
nht (Hong th nht ca mun
i).
T i m nhn thi c Trung Quc l

nhng ai?
Lch s Trung Quc c bn ngi p
lm khuynh o i sng chnh tr c
ngi i truyn tng c sc p khc
thng gi l T i m nhn.
Theo trnh t thi gian, ngi u
tin l nng Ty Thi cui thi Xun Thu.
Ty Thi vn l mt c gi git la Tr
La (pha Nam Ch K tnh Chit Giang
ngy nay) nc Vit. Nm 494 trc
Cng nguyn, nc Vit b nc Ng
nh bi, Vit vng l Cu Tin dng
Ty Thi cho Ng vng Ph Sai. Nng
tr thnh mt phi t c Ph Sai rt
sng i. Nm 473 trc Cng nguyn,
nc Vit dit li nc Ng, truyn
thuyt k li rng Ty Thi theo quan
i phu Phm Li ca nc Vit b vo

Ty H.
i m nhn th hai l Vng Chiu
Qun thi Ty Hn, tn Tng. Nng
vn l mt cung n ca Hn Nguyn .
Nm 33 trc Cng Nguyn, cha Thin
Vu H Hn T ca th tc Hung N xin
ho thn vi triu nh nh Hn. Chiu
Qun t nguyn xin i xa ly cha Hung
N v c phong l Ninh H Yn
Hung. Trong hn su mi nm Vng
Chiu Qun i ho thn, Hung N v
triu nh nh Hn i x vi nhau rt
ho mc. Vng Chiu Qun l ngi
cng hin rt nhiu cho an ninh quc gia
v quan h ho mc gia hai dn tc.
i m nhn th ba l iu Thuyn,
mt nhn vt trong b tiu thuyt c in
tr dan h Tam Quc Din Ngha. Nng

sng di i Hn Hin (190 220

sau Cng Nguyn). iu Thuyn l ca k
trong ph quan t Vng Don (chc
quan qun l rung t v nhn khu
trong nc). V thi s ng Trc
chuyn quyn honh hnh tn bo, iu
Thuyn mun gp phn dit tr ng
Trc t nguyn hin thn gip Vng
Don, dng k lin hon ly gin c
quan h gia ng Trc v con nui ca
hn l i tng L B. Cui cng iu
Thuyn mn c tay L B git
ng Trc.
i m nhn th t l Dng Ngc
Hon i ng. Nm 745 sau Cng
nguyn, nng c ng Huyn Tng
phong lm qu phi. Dng Ngc Hon
thc ra khng quan tm g n chuyn

chnh tr trong triu nh, nhng v nng

c ng Huyn Tng ht sc yu
qu, cho nn khng nhng ch v em gi
nng c phong lm phu nhn, m n
ngi anh em con ch con bc ca nng
l Dng Quc Trung cng c th thao
tng vic triu chnh. Nm 775 sau Cng
nguyn, An Lc Sn dy binh lm lon
vi danh ngha dit tr Dng Quc
Trung. Sau khi Dng Quc Trung b
git, Dng Ngc Hon cng b treo c.
Dn tc Hn hnh thnh nh th
no?
Dn tc Hn l dn tc c nhn khu
ng nht v din tch phn b rng nht
Trung Quc. Ngun gc ca dn tc
ny c th truy ngc ln n thi c i
xa xa, nhng tn gi ca dn tc th mi

n thi k cn i mi xc nh. Theo

truyn thuyt k li, trong thi c i xa
xa c nhng th tc Cu L, Tam
Miu, Vim Th, Hong Th sinh
si ny n trong vng Trung Nguyn.
n i Chu V Vng th cc th tc
ny trong vng Trung Nguyn t xng l
Hoa H. Chung quanh th c cc dn tc
thiu s Man, Di, Nhung, ch.
T thi Xun Thu Chin Quc cho
n khi Tn Thu Hong thng nht ton
ci Trung Quc, l thi k u tin cc
dn tc Trung Quc t hp li vi
nhau. Do chin tranh, cc cuc di dn v
s kt hn gia nhng ngi thuc nhng
dn tc khc nhau, bn nc ln trong
thi k ny l Tn, S, Ng, Vit cng
vi mt s nc nh na t cc dn tc

Di, ch bin thnh dn tc Hoa H v

hnh thnh mt quc gia Trung ng tp
quyn u tin ly dn Hoa H lm ch
th, chnh l quc nh Tn.
n triu Hn, cc dn tc thiu s
Hung N, Tin Ti, , Khng... vn
sng trong hai min Bc v Ty Bc, bt
u di c vi s lng ln vo ni a.
n hai triu Ngu v Tn th cc dn
tc thiu s vng Quan Trung chim
ti na s dn. Do nh hng ca nn
vn ho Hoa h, phng thc sn xut
cng nh phng thc sinh hot ca h
cng thay i ln v h dn dn thng
nht vi hai dn tc bn a, khin thi
k Ngu Tn tr thnh thi k th hai ca
qu trnh thng nht dn tc.
Hai triu i Tng v Nguyn l thi

k th ba ca qu trnh thng nht dn

tc. Trong thi k ny cc dn tc Khit
an, N Chn, Mng C, ln lt xm
nhp Trung Nguyn v trong khi cng c
quyn thng tr ca mnh, h cng b nn
vn ho Trung Nguyn ng ho.
n thi k ny, tn gi ngi Hn (Hn
nhn, Hn nhi) tr nn kh ph bin,
nhng vn cha tr thnh tn gi chnh
thc ca dn tc.
Khi nc Trung Hoa Quc dn thnh
lp, t xc nh l mt nc cng ho
ca nm dn tc Hn, Mn, Mng, Hi,
Tng, hai ch Hn tc mi thc s tr
thnh tn gi dn tc ca cng ng
ngi Hn.
Chu Nguyn Chng tr thnh v
hong khai quc ca Trung Quc

nh th no?
Nm 1368 ti kinh c Nam Kinh
c hnh mt in l long trng, a
mt v ho thng n my ln ngi hong
. chnh l hong khai quc Chu
Nguyn Chng ca triu Minh.
Chu Nguyn Chng (1328 1398) l
ngi Phng Dng tnh An Huy. Xut
thn t mt gia nh ngho kh, hi nh
ng tng chn tru cho a ch. V sau
c cha v anh ca ng u qua i. Chu
Nguyn Chng phi ct tc i tu v xin
n my qua ngy.
Ba nm sau, Quch T Hng lnh
o nng dn khi ngha, Chu Nguyn
Chng bn b o c sa i theo qun
khi ngha. V gan d v c u c thng
minh hn ngi, cho nn chng bao lu

sau Chu Nguyn Chng tr thnh

mt nhn vt xut sc trn chin trng
ca qun khi ngha.
Nm 1355 l nm c tnh cht quyt nh
i vi thnh cng ca Chu Nguyn
Chng. ng em qun vt qua Trng
Giang, tin xung Giang Nam l mt
vng kinh t tr ph. V cc tng ca
ng phn ln l ngi Giang Bc khng
n ri xa c hng cho nn thi gian
hnh qun b ko di. dt tm tnh y
ca h, Chu Nguyn Chng bn sai ct
t ht dy neo thuyn, y tt c thuyn
chm xung sng. Cc tng s thy
khng cn ng no v na, cho nn
u dng cm lao v pha trc, nh
mt trn chim c Nam Kinh. V ch
tng ca triu nh nh Nguyn cht

trn, cho nn nhng k sng st ca qun

Nguyn u u hng. Chu Nguyn
Chng bn ly Nam Kinh lm cn c
a, nh ra chin lc p tng cao,
tch tr nhiu lng thc, cha vi vng
xng vng, sau ng i khuch
trng th lc, cng c bn p n nh
v xy dng cn c vng chc.
Nm 1368, trn quyt chin m mn.
u tin, Chu Nguyn Chng tin nh
Trn Hu Lng vng Hoa Nam ng
thi cng khai cng b ct t quan h
vi qun Hng Cn. ng phi ngi i
n Tiu Minh Vng Hn Lm Nhi,
nhng tha lc Hn Lm Nhi khng
phng b, Chu Nguyn Chng dm
hn cht ui di y sng, sau li
bnh nh c Chng S Thnh, nh

bi c Phng Cc Trn ct c min

ng Trit Giang, ri phi binh nh
xung pha Nam, tiu dit Trn Hu
nh ct c vng Phc Kin, cui cng
thu phc c ton b Lng Qung
(Qung ng, Qung Ty).
Sau cc trn chin k trn, thc lc
ca Chu Nguyn Chng em 25 vn
i qun tin ln pha Bc tin nh Bc
Kinh. Sau tm thng chin u gian kh,
Bc Kinh tht th. Thun nh Nguyn
b chy, nh Nguyn b dit vong. Nh
vy Chu Nguyn Chng mt 25 nm
tri mi ln c ngi hong i
Minh.
Trung Quc c tt c bao nhiu hong
?
Mi ngi u bit rng nhng k

thng tr ngi cao nht trong x hi

phong kin Trung Quc c gi l
hong . Danh hiu ny l do Tn
Thu Hong Doanh Chnh s dng ln
u.
Nm 221 trc Cng nguyn, Doanh
Chnh ln u tin thng nht c ton
ci Trung Quc. nu cao thnh tch,
cng lao ny ca mnh, ng ta quy
nh danh hiu ca mnh l Thu hong
.
V danh hiu ny lin tip dc
dng, bt u t Doanh Chnh cho ti v
hong cui cng b cuc cch mng
Tn Hi vo nm 1911 lt l Ph
Nghi thuc triu i nh Thanh, qua thi
gian l 2132 nm, tng cng c 494 v
hong , trong s 73 ngi khng

tht s ln ngi m ch c truy tn l

hong sau khi qua i.
Trong s cc hong ni trn,
hong Cn Long i Thanh c tui th
cao nht, ng sng ti 89 tui. Thp
hn Cn Long mt bc l n hong
V Tc Thin i ng. B sng ti
82 tui. Hong Cn Long ngi 60
nm, km mt nm so vi ng ni hong
l Khang Hy l ngi c thi gian tr
v di nht, l v Cn Long mun ni
ln lng tn knh i vi Khang Hy, biu
th bn thn mnh khng dm vt qua
cng c ca ng ni, v th sau khi
ngi 60 nm, Cn Long nhng ngi
ca mnh cho con l hong Gia
Khnh, cn mnh th lm Thi thng
hong.

Trong s cc hong , ngi c thi

gian ngi trn ngi ngn nht l Hon
Nhan Tha Ln, hong cui cng ca
triu i nh Kim, t lc ln ngi cho
n lc b git khng ti na ngy.
Trc Doanh Chnh, Trung Quc cn
c rt nhiu k thng tr ti cao. Chng
hn nh trong thi c i xa xa c Ng
, trong s c Nghiu v
Thun. Sau nh H c 17 k thng tr,
nh Thng c 30 k thng tr, h u c
danh m khng c hiu. n i nh
Chu, cc k thng tr xng vng, i
Ty Chu c 12 vng, i ng Chu th
c 24 vng, n i Tn trc Tn
Thu Hong cn c ba vng l ng cha
ca ng ta.
Ngoi ra, qua cc thi k danh hiu

hong cng khng nh nhau, t i

Hn n i Tu, cc hong phn
nhiu xng , di cc triu ng,
Tng, Nguyn, Minh, Thanh li phn
xng nhiu l Tng
Ti sao hin nay khng tm thy lng
m cc hong triu Nguyn
Trung
Quc?
Trong thi c Trung Quc, sau khi
cc hong cht i, hu nh bao gi
cng xy lng m. Chng hn nh lng
ca Tn Thu Hong Lm ng tnh
Thim Ty, lng cc hong nh Hn
thnh ph Hm Dng, Mu Lng
huyn Hng Bnh, Kin Lng huyn
Kin, Thp Tam Lng ca nh Minh
Bc Kinh, Thanh ng Lng huyn

Tun Ho tnh H Bc.

Cc lng m ny c xy dng cc
k trng l, chng khc g nhng cung
in nm su di lng t, tt c u c
gi tr lch s v gi tr vn ho cao, hp
dn rt nhiu nh nghin cu vn ho v
lch s, cng nh cc du khch trong v
ngoi nc.
Nhng cho n nay, ngi ta vn
cha pht hin c lng m ca cc v
hong triu i nh Nguyn. l v
cc hong i nh Nguyn u l
ngi Mng C, m cc qu tc Mng
C c tp qun chn su, khng xy m.
Theo li Dip T K i nh Minh
trong cun Tho Mc T, cc hong
i Nguyn, sau khi bng h nht lut
khng dng quan quch, m ch dng hai

on g tr c rng lm quan ti t
thi th vo ri o h tht su m chn
xung. Sau khi h c lp y, h dng
nga dm phng, t qun phong to, v
ch khi c bn trn mc y, khng cn
nhn ra du vt thu qun. Do ngi
i sau kh pht hin ni chn thi th
ca cc hong triu Nguyn.
Tuy nhin c l ai cng thc mc. Ti
sao Y Kim Hoc Lc K bn Mng C
li c mt ci lng Thnh Ct T Hn rt
huy hong, nguy nga theo kiu tng bao
ca Mng C? Tht ra lng ny l do
Chnh ph Nhn dn Trung ng cp tin
xy dng sau ngy gii phng, l cng
trnh c tnh cht tng nim, cn bn
trong khng c thi hi ca Thnh Ct T
Hn

Vn ho phc hng chu u

c bt ngun nh th no?
Th k XIV v XV, chu u vn nm
di s kim sot nghim ngt ca Gio
hi Thin cha La M. Bt k ai, ch cn
hoi nghi Thng , ch trch Gio
hong hoc trong tc phm c tri vi
Kinh Thnh, u b coi l d oan,
v b bt v chu s tra kho nhc hnh
v b a ra to phn x b giam, trc
xut, b thiu. Mt s ngi chng li
ch chuyn ch phong kin vch trn
nhng chuyn en ti trong Gio hi k
c mt s nh khoa hc tin b thi ,
u b to n d oan kt ti, phi chu
nhng nhc hnh tn bo. Rt nhiu cun
sch v nhng cng trnh tin b b
thiu hu, cm on. S tin b ca x

hi b tr ngi nghim trng.

Nhng cng thi k ny, phng thc
sn xut t bn cng bt u hnh
thnh v pht trin, nht l cc thnh
ph Bc Italia gip a Trung Hi nh
V-nid, Flo-renx, l nhng thnh ph
cng nghip, th cng nghip, thng
nghip v ngn hng pht trin. Giai cp
t sn mi ni, bo v quyn li
chnh tr v kinh t ca h, tin hnh
u tranh vi Gio hi. Cc nh t tng
t sn chng thn hc Thin cha gio,
giam cm lng ngi hng ngn nm nay,
h pht cao ngn c Phc hng vn
ho c in, nu ln t tng nhn vn
t sn.
i tin phong l phong tro vn ngh
Phc hng c mt s vn ngh s

theo ch ngha nhn vn xng ra.

Tc phm ca h c c im dn tc
chng phong kin, chng thn hc. ant, ngi c coi l i thi ho u
tin ca thi i mi. Trong thi phm
ni ting Thn khc, biu hin tro lu
t tng nhn vn sm nht. ng
xng rng con ngi l gc ca th
gii, ln n Gio hong v cc thy tu.
an-t b Gio hi trc xut, sng
cuc i lu vong ni t khch. Nhng
ng vn kin tr u tranh khng mt mi
i vi Gio hi v Gio hong. Sau
an-t cn c rt nhiu nh th, nh vn
ng ln kch s h bi ca triu
nh Gio hi v s sa o ca cc thy
tu. Di s n lc ca nhiu nh vn
ho, vn hc ngh thut cn i chu u

 c mt nn tng vng chc.

Trong thi k ny, khoa hc t nhin
cn i cng ra i, ch yu th hin
trong thin vn hc, ton hc v c hc,
trong thin vn hc mang mt ngha
cch thi i. Sn xut t bn ch ngha
ra i v pht trin thc y s tin
b c khoa hc t nhin. Khoa hc t
nhin pht trin li tng thm sc mnh
tn cng vo h thng thn hc ca
o Thin cha.
C-pecnch l nh khoa hc Ba Lan,
khi cn tr chu nh hng ca t tng
nhn vn. Trn c s nghin cu nhiu
nm v thin vn hc, quan st cc thin
th, ng vit Thuyt vn hnh cc
thin th. Trong cun sch ny, ng nu
ra Thuyt mt tri trung tm, ph nh

lun iu trong Kinh thnh rng:

Thng to ra Mt tri, Mt
trng, bt chng chy quanh Tri t,
ph nh thuyt Tri t l trung tm, lay
tn gc v tr quan thn hc ca
Thin cha gio. T bt u cuc
cch mng trong thin vn hc, thay i
v cn bn cch nhn ca loi ngi i
vi v tr.
Na th k sau, trit gia ngi ,
Brun v bo v hc thuyt ca C pecnich b Gio hi giam vo ngc
ti 7 nm tri. Brun kin nh lng tin
vo hc thuyt , t chi tha nhn sai
lm, ngy 8 nhn sai lm, ngy 8 1600,
ng b to n d oan tuyn n t hnh
v th tiu ton b nhng tc phm ca
ng.

Sau khi Bruno cht dc 30 nm,

thng 2 nm 1633, Ga-lil_nh khoa hc
ngi Italia li b Gio hi giam vo
ngc ti. ng to ra knh thin vn
quan st v tr v cc thin th, v mt
ln na li ph nh v tr quan thn hc.
ng cn c nhng pht minh v ton hc,
vt l khin cho nhn loi c nhn thc
hon ton mi v v tr. ng b Gio
hi kt ti, bt giam v tra tn.
Tri qua my th h u tranh v phi tr
gi nng n, cui cng khoa hc t nhin
thot ra khi thn hc, mnh bc
trn con ng tin b.
T th k XIV n th k XVII
xy ra phong tro vn ngh phc hng
nhiu nc Ty u, l phong tro vn
ho ca giai cp t sn, h dng sc

mnh khng g lay chuyn ni, ph v

nhng rng buc ca s chuyn ch v
vn ho thi k Trung c, lm tan r
nhanh chng ch phong kin i bi,
m ra mt thi k mi gii phng t
tng, pht
trin vn ngh v khoa hc.
Ti sao khi tu b h thu phi lm l
p chai ru?
Khi c mt chic tu mi, ngi ta
thng c hnh mt nghi thc h thu
long trng: ngi ch tr gi cao mt
chai ru sm banh, c chai c buc
bng mt si dy, sau ngi y dng
ht sc p chai ru vo thnh tu
cho v ru bn ra tung to. Sau
chic tu mi c t t trn trn n
trt xung nc v bt u chuyn

i bin u tin ca n.
Tng truyn nghi thc ny c t
thi xa xa phng Ty. Hi y hng
hi l mt ngh cc k nguy him,
thng xuyn xy ra nhng v m tu,
ngi cht. V cha c v tuyn in,
cho nn mi khi gp tai nn. ngi trn
tu ch cn c th vit giy bo nn, ri
b vo mt ci chai, y kn li v nm
xung bin, n tri i u th tri, hy
vng rng ci chai s tri qua mt chic
tu khc hay dt vo b bin, c
ngi ta nhn thy ri nh m s c
tu ti cu.
Ngi phng Ty vn thch ung
ru sm bank, v th khi nm chai ru
xung thng l ru sm banh. Trong
thi k k thut hng hi cn rt lc hu,

mi khi gp nn trn bin ngi ta rt

kh cu nhau, v th cc thuyn vin nm
chai ru sm banh xung nc ni rng
mnh b tai nn v c th t vong. Tt
nhin gia nh ca cc thuyn vin cng
mun tm thy cc chai ru nh th, cho
nn h mong mun gii tr nhng iu
bt hnh v ni lo s nh vy, mi khi h
thu mt chic tu mi, ngi ta p
chai sm banh vo mi tu vi mong
mun con tu ra i s c thun bum
xui gi, vn s may mn.
Nhng vn cn mt cch gii thch
khc na. Tng truyn trong thi c
xa ngi ta cho rng cng vic i bin
l cc k nguy him, cho nn tiu tr
cc mi nguy him ny, ngi ta thng
tri mt n l vo bn di thn tu mi,

 khi con tu trt qua thn th ngi

n l v mu ca ngi ny s thay li
cu Thng bo h. Nhng v sau
ngi Hy Lp khng cn thc hin tp
tc d man ny na, v th ngi ta
dng ru thay cho mu ngi n l,
nh vy nghi l h thu con tu mi vn
cn gi c cho n ngy nay vi ng
tc p chai ru vo thnh tu.
Ti sao ngi Trung Quc thng
dng s s v s 10 ni ln s vin
mn?
Trong ting Hn c nhiu t ng c
t vi hai ch ng (nm) v thp
(mi).
Cc t ng ny thng ni ln ngha
ton b hoc vin mn (trn vn).
Th d:

- Ng v (nm mi v)
-Ng sc (nm mu sc)
-Ng cc phong ng th ni ln mt
cch khi qut vic thu hoch phong ph
tt c cc
th lng thc dng cho con ngi.
-Cc dy ni ni ting nht trong thin h
th c gi l ng nhc
-Cn nm loi vt cht: kim, mc, thy,
ho, th c gi l ng hnh, tc ch
ngun gc ca vn vt trn tri t.
Cn cc t dng ch thp ni ln
s trn b, ton vn th gm c:
-Thp ton (hon ton trn vn
-Thp m (hon ton tt p)
-Thp phn mn (mi phn va )
- Thp c bt x (tt c cc iu c
u khng tha)...

Tht ra cc s vt m cc t ng ny
biu th trn thc t c s lng vt xa
hn nm v mi nhiu, th th ti
sao ngi Trung Quc thch dng hai
ch ng v thp ni ln s trn
vn y ? iu ny khng th tch ri
khi tp qun ca ngi i xa dng
cc ngn tay trn hai bn tay ca mnh
tnh cc con s.
i xa con ngi sng trong cc b
lc nguyn thu, x hi cn cha c vn
t, cng cha c s hiu bit v cc con
s. Mun tnh s, ngi ta ch c th
dng cc ngn tay trn hai bn tay so
snh, sau khi ln lt so snh ht cc
ngn tay ca mnh ri th khng c cch
no m thm c na, mt bn tay ch
c nm ngn tay, hai bn tay c tt c

mi ngn, v th sau khi m n

nm v n mi ri th coi l trn
vn v y nht. Th d sau khi i sn
tr v ngi ta gi hai bn tay ra ni
vi nhng ngi khc rng mnh sn
c v mang v bao nhiu vt sn, mi
ngi trng thy th rt vui mng v
phn khi. Trn thc t cc con vt m
nhng ngi i sn mang v thng c
th nhiu hn mi, nhng h vn ch c
th dng hai bn tay biu th v l
con s ln nht m ngi ta c th biu
t.
Nh vy nm v mi t nhin tr thnh
nhng con s trn vn v y .
V sau vn ho dn dn pht trin,
ngi ta c vn t v kin thc v s
hc, nhng tp qun dng nm v mi

 biu t s trn vn th vn c c
lu truyn t i ny qua i khc.
Ti sao mt tin cc kin trc c
Trung Quc thng c mt i s t
?
Trong s cc di vt vn ho thi c
i khai qut c Trung Quc, d l
ngc, gm, t nung, ng thau,
hay cc bc v, cc bc iu khc trn
, chng ta thy cc ng vt c th
hin ch c h, d, chim, c, b, ln, hc,
hu. Tt nhin cn c rng l con vt
do con ngi tng tng ra, nhng hnh
nh khng c di vt no c hnh s t.
Nguyn nhn ca vic ny rt n gin.
Trung Quc thi c khng c s t,
ngi ta cha bit n s t, v th
khng th khc ho hnh s t trong cc

tc phm ngh thut.

Qu hng ca loi s t l nhng
vng nhit i chu Phi, N . S
t Trung Quc ch c t khi Hn V
sai Trng Khin i s Ty Vc, c
vua Ty Vc tng nh mt l vt qu bu
a v Trung Quc.
Khong nm 125 sau Cng nguyn,
hong th by ca nh ng Hn l
Thun Lu Bo ln ngi. Quc
vng S Lc t Ty Vc sai s em
ti Lc Dng tng Thun mt cp
s t. V hong tr tui ny rt thch
nn di chiu li rng: sau khi trm
bng h, cc khanh hy dng cp s t
ny canh lng m cho trm. Khi
Thun Lu Bo qua i, v khng c
s t tht nn ngi ta phi ngh cch tc

s t t trc lng. V sau, cc

quan ln quyn qu cng bt chc tc
s t canh lng m cho ngi cht.
Tng s t c th uy nghim,
mnh m v y sc sng, c bit khi
c tc t th qu, hai chn trc
ui, hai chn sau gp, ngc n, bng
tht, bm r, khp mnh bp tht ni cun
cun tt c tp trung th hin v dng
mnh v sc mnh ca con s t. Hnh
tng ny cng biu hin mt cch khi
qut th gii ni tm v s tm kim v
tinh thn ca ngi th tc hnh s t.
Nhng ngi th kho tay v thng
minh thi c Trung Quc, trong nhng
trng hp khc nhau to ra nhng
con s t vi rt nhiu t th. V sau
chc nng ca s t t ch bo v

ngi cht trc cc lng m

chuyn thnh kh nng xua ui t ma,
tiu tr tai ho. V th s t li cn c
t trc cc cng trnh kin trc tn
gio nh cha chin, miu mo... Ngoi
ra chng cn xut hin nh nhng hnh
tng ngh thut trang tr th hin s tt
lnh, sinh ng trn cc cng trnh kin
trc nh: cu, t ng, cung in. trong
ni ting nht l c i s t trc
Thin An Mn Bc Kinh. Th php iu
khc ca cp s t ny theo li t
thc tng i, hnh tng tinh vi, uy
nghim hng trng c nhiu ngi a
thch.
Ti sao ngi phng Ty k con s
13?
Trong Kinh Thnh c ghi mt cu

chuyn nh sau: Jesuscng mi hai tng

hp nhau trong l Vt Qua.
n ba n ti Jesusni: Trong s cc
ngi s c mt k bn r ta. Qu nhin
trong s cc tng c tn Juda t co
Jesusvi nh cm quyn, v th Jesusb
ng anh cu rt cht trn thp gi.
Ngi quanh bn trong ba n ng l
c mi ba ngi, v th ngi ta mi
cho rng con s 13 s em li iu bt
hnh.
Trong thn thoi Bc u cng c cu
chuyn k rng: mt hm trong ba tic
trn thin ng, c mi hai v thn
n d. Bng nhin hung thn Lochi xng
n lm cho s ngi d tic tng ln
thnh mi ba. Do m mu ca Lochi,
con trai ca v thn ti cao l Aotinh i

din cho ci thin b trng tn m cht,

v th ngi ta cho rng con s 13 em
li tai ho.
Kt qu l ti cc nc u M,
ngi ta rt k con s 13. Trong cc rp
chiu phim nhng nc ny khng c
s gh 13, sau cc s 12 c a ln
thnh s 14 hoc l ghi 12B thay cho s
13.
Ti sao khi ung ru ngi ta thch
chm cc?
Trong cc ba tic, yn hi ngi ta u
thch chm cc ung ru tng thm
khng kh vui mng, long trng, nhng
chng ta c bit nghi thc ca tp qun
ny bt ngun t u?
C ngi cho rng tp qun chm
cc ung ru bt u c t thi La M

c i. Khi coi trng sc mnh,

ngi ta thng t chc nhng cuc u
v. Trc khi vo cuc cc u s
thng ung ru t lng tn trng v
khch l ln nhau. Nhng phng
nhng k c lng d bt chnh cho thuc
c vo ru ca i phng, ngi ta
ngh ra cch l trc khi vo u, hai
u s u t ru trong cc ca mnh
vo cc ca i phng, cho thy
rng trong vic ung ru khng c s
gian tr. Trong khi thc hin ng tc
ny, hai chn ru tt nhien phi chm
vo nhau. V sau nghi thc ny dn dn
tr thnh mt nghi l trong cc ba tic.
C quan im cho rng tp qun chm
cc khi ung ru c t thi i c Hy
Lp. Ngi Hy Lp thi c i vn rt

thch ung ru. Ngi ta ngh rng

trong khi ung ru s c rt nhiu b
phn trong c th con ngi c th cng
tham gia hng th hot ng th v ny.
Mi th c ngi mi thm ca ru,
mt th c ngm mu sc ca ru,
li c th thng thc v ngon ca
ru. Nhng ch hai tai l khng c
thng thc g c.
Vy cho nn ngi ta b sung
c s thiu st ny bng cch: trc
khi ung ru ta cho cc chm vo nhau,
nh th tai s c nghe thy ting nhng
cc ru vang ln khi chm vo nhau v
cng c hng ci lc th khi ung
ru. Sau vic chm cc khi ung
ru tr thnh phong tc tp qun.
ng gi Noeltrong truyn thuyt l

ai?
Ngy 25 thng Mi Hai mi nm l
ngy l Noel. Hm y ng gi Noels
tng qu cho cc chu nh, l s vic
thch th nht i vi cc chu nh trong
l Noel.
ng gi Noel trong truyn thuyt l
mt ng gi c dng v rt nhn t phc
hu. Chic m , b ru di trng nh
tuyt, trn mnh mc mt chic o khoc
c c lng mu trng, lng tht chic dy
lng bng da en, chn i i ng. Hng
nm, c n m trc Noel, ng gi
Noeli trn mt chic xe trt tuyt c
cc ch hu ko t phng Bc ti, ri
vo tng nh qua cc ng khi em
qu Noelb vo trong bt tt ca cc
chu nh.

Ngi ta cho rng ng gi Noell ho

thn ca thnh Nicola thnh Mila, Th
Nh K.
Khi cn tr, thnh Nicola dng
nhng mn tin ln c b m li
mang i gip ngi ngho kh. qu
ng c mt c gi c ba c con gi, v
gia cnh bn hn khng c tin lm l
ci, cho nn c ba c u khng th i
ly chng c. Sau khi bit chuyn ny,
thnh Nicola ln ti nh c gi, leo ln
mi nh, ti ng khi v nm mt ti tin
vng nh xung, ti tin ri ngay vo
chic bt tt di m cc c gi treo trn
vch bp l. Sau khi c c tin, ba c
gi c th ly chng v c cuc sng
hnh phc.
Cu chuyn ny c lu truyn

v v sau c n l Noel, trc khi i

ng cc chu nh khng qun t bt tt
ca mnh bn cnh ging c gi
Noelb qu vo cho mnh.
Ti sao trong l sinh nht ngi ta
phi thi tt nn?
n ngy sinh nht ca mnh, cc bn
nh bao gi cng thch ngi quy qun
vi b m, h hng v bn b, ri thi tt
mt s lng nn bng s tui ca mnh
cm trn chic bnh gat, ng thi ht
bi ht mng sinh nht hnh phc. Cui
cng chic bnh c ct ra v chia cho
mi ngi.
Tp tc ny ny sinh sm nht
nc Hy Lp xa. Trong thi c Hy Lp,
ngi ta rt sng bi n thn Mt trng
l Actemix v mi nm u phi k nim

ngy sinh ca b. Nhng ngy , trn

bn th ngi ta thng by mt ci
bnh lm t trng, bt m v mt ong.
Trn mt bnh c cm rt nhiu nn t
sng v ngi ta cho rng nh sng ca
cc ngn nn ny tng trng cho nh
sng lung linh ca Mt trng v nh vy
ngi ta s by t c lng sng knh
ca mnh vi i vi v n thn Mt
trng.
V sau mi khi lm l sinh nht cho con
mnh ngi Hy Lp c cng thch by
trn bn mt chic bnh gat v trn
chic bnh y ngi ta cng thp nhiu
ngn nn nh. Ri sau li c thm
ng tc thi tt cc ngn nn.
Ngi ta tin rng trong cc ngn nn
c thp sng c mt sc mnh thn b

no v trong khi ngi c n mng

sinh nht m p trong lng nguyn ca
ngi y s c thc hin.
Tp tc ny c lu truyn cho ti ngy
nay v c ph bin nhiu nc.
Nhng ch Song H dng trong
m ci t khi no?
Trung Quc v mt s nc chu ,
nu trn ca ra vo hay trn tng nh
no c dn ch H mu th ngi ta
u bit ngay rng nh va c
chuyn vui. Tng truyn rng vic dn
ch H trong m ci l do nh chnh
tr ln triu nh Tng, Vng An Thch
khi xng.
Hi ng cn tr ln kinh thnh i thi,
c qua mt ni gi l Gia M Trn,
ti trn ny c mt nh ti ch h M,

trc ca nh treo mt cy n ko
qun, trn chic n c vit my ch:
Tu m ng, ng m tu, ng tc m
nh b (n ko qun, nga n chy,
n tt
nga dng bc)
Cy n ny lm cho ngi ta ht sc
ch , Vng An Thch thy th ghi nh
trong lng. Cng va may hm sau
trong trng thi Vng An Thch l
ngi u tin np
quyn, quan coi thi thy ng lm bi
nhanh nh th, mun th sc lm cu i
xem sao, bn ch l c thu hnh con h
bay treo trc ca, ra v i:
Phi h k, k h phi, quyn h tng thn
(C h bay, h trn c bay, c cun h
nu mnh)

Vng An Thch nh ti nhng ch vit

trn cy n ko qun bn ly ngay lm
v i th hai, lp tc i lun:
Tu m ng, ng m tu, ng tc
m nh b Quan coi thi thy Vng An
Thch lm v i th hai ca cu i
cng thn tc nh th cho nn cng khen
ngi nhiu hn.
Sau khi thi xong, Vng An Thch
li qua M Gia Trn, ng hi thm th
bit rng ti ch h M vn c c con
gi yu cha ly chng. Cu trn cy
n chnh l ng a ra kn r.
Sau khi bit nh th, Vng An Thch
li em v i ca vin quan gim kho
nu ra i li v vit ln giy a cho
ti ch h M xem. Ti ch h M vui
mng khn xit, lp tc ha g con gi

cho Vng An Thch.

Khng bao lu sau Vng An Thch
kt hn cng c con gi ca ti ch h
M. Gia hm c du v ch r lm l
ly tri t th cc sai dch n bo tin:
Vng i nhn thi ri. Vng An
Thch ngh rng bn thn mnh c
ng phng hoa chc l mt iu h,
tn mnh c nu tn trn bng vng li
l mt iu h na, v th ng ly ngay
mt t giy , vit ln hai ch h
thnh mt ch H do ng mi sng to
ra thay cho hai ch h n dn ln
ca. V ch H ny biu hin y
nht khng kh vui mng trong m ci,
cho nn trong cc l ci ngi ta u
dn ch H thm.
Thip chc Tt bt u c t bao gi?

 Trung Quc thi xa, thip chc Tt

cng c gi l thch, l thip, cng c
khi gi l mn trng.
Thip xut hin sm nht di triu
nh Tng. Thi rt thnh hnh vic
hng nm gi thip chc Tt. Tng
truyn ho s ca triu nh Nam Tng l
L Tung c v bc Tu chiu (Bc
tranh sng u nm), trn v c nh
ch nhn ang n tip khch kha trong
vin, khi cc gia nhn trong cn nh
bn cnh nhn nhng t thip giy
mng nm mi. Trn cc t thip mu
y ngi ta ghi h tn ca mnh gi ti
bn b t chc mng. V loi thip
ny l nh ngi khc mang i cho nn
mi gi l phi thip.
Ngy 25 thng Mi Hai l tt Noel,

tc l ngy cha Jesus, ngi sng lp ra

o C c ra i. nhiu nc chu
u v chu M, ni o C c c
thnh hnh, l Noelcng nh l ngy Tt
u nm ca cc nc chu l ngy l
quan trng trong c nm. tin cho
vic chc mng, nm 1843, quc vng
Anh nh mt ho s thit k tm thip
mng Noel u tin, t v sau bt u
t mt thng trc ngy Noel ngi ta
gi cho nhau thip mng.
Nm 1911 sau cch mng Tn Hi,
Trung Quc tnh nm theo Cng nguyn,
bt u coi trng ngy tt Nguyn n, v
th cho nn vic n mng nm mi cng
theo nm mi dng lch, thip chc
mng nm mi cng bt u c t ngy
y.

Ti sao ngy u nm gi l Nguyn

n?
Hin nay, Trung Quc ngy mng
mt thng Ging dng lch hng nm
c gi l ngy Nguyn n ( Vit
Nam, Nguyn n l ngy mng mt
thng Ging m lch). Trong ting Hn,
ch nguyn ngha l bt u, tc l th
nht, cn ch n ngha l mt ngy
hoc bui sng. Hai ch ny c ghp
li vi nhau th dng ch ngy u tin
trong mt nm.
Thi gian Tri t xoay quanh Mt
tri c mt vng theo phng php
lm lch gi l mt nm. Song s vn
chuyn ca Tri t quanh Mt tri
khng c im u v im cui c nh,
v th im u v im cui ca mt

nm l do con ngi quy nh. Do

phng php lm lch khng thng nht.
Trung Quc, theo truyn thuyt th
ci tn gi Nguyn n c ngun gc
t mt v hong trong Tam hong Ng
c tn l Chuyn Hc. Chuyn Hc
ly thng Ging nng lch l Nguyn v
ngy mng mt l n.
V sau c nhng triu i li thay i
nht k ca ngy Nguyn n. Chng hn
nh H v nh Thng ly ngy mng
mt thng Mi Hai l Nguyn n. Nh
Chu ly ngy mng mt thng Mi Mt
lm Nguyn n, nhng n i Hn V
li ly ngy mng mt thng Ging l
Nguyn n, ri t n nay tri qua
cc thi i, nht k ca ngy Nguyn
n khng cn thay i na.

T sau cch mng Tn Hi, ngi

Trung Quc chuyn sang dng Cng lch
v ngy Nguyn n m lch c i
tn l Xun tit (ngy Tt xun), cn
ngy mng mt thng Ging ca lch mi
th c gi l Tn nin (ngy nm mi).
Nm 1949, Hi ngh Ton th kho I
Hi ngh Nhn dn Chnh tr Hip
thng Trung Quc thng qua vic s
dng cch ghi nm theo Cng nguyn
v chnh thc quy nh ngy mng mt
thng Ging Cng lch l ngy Nguyn
n.
Ngy nay, nhiu quc gia p dng
Cng lch u ly ngy mng mt thng
Ging lm Nguyn n. Nhng vn c
mt s quc gia v dn tc, do phng
php lm lch da theo tn ngng tn

gio, phong tc tp qun, kh hu cc

ma... khng ng nht, cho nn nht k
ngy Nguyn n ca mi nc c
nh ra khng nh nhau. V d ngi Ai
Cp ly ngy nc sng Nil bt u dng
ln lm ngy Nguyn n.
Jesusc tht hay khng?
Jesus l Cha Cu th c tn
Thin Cha gio tn th. Khc vi hai v
sng lp hai tn gio khc l Thch Ca
Mu Ni v Mohammet, Jesuskhng phi
l ngi sng lp o C c, m cng
khng c ti liu xc thc ghi li cuc
i ca ng.
Khc vi Pht t ca o Pht v
thnh Ala ca o Ixlam, Jesusl mt
nhn vt dng gian tr thnh thn tng
tn gio mt cch c bit. Trong Kinh

Thnh v nhng sch

Thnh khc ca o C c u c ghi
s tch ca Jesus.
Theo truyn thuyt th Jesusl con
Thng , m l Maria. ng c mi
hai mn . V sau mn Juda phn
bi , ng b ng inh cht trn thnh
gi. Nhng ba ngy sau khi cht ng
sng li.
Nhng cu chuyn truyn thuyt va
ging s tht li va ging thn thoi.
iu ny thc t lm cho ngi ta kh
thy r Jesusl mt con ngi hay l mt
v thn. Nhng d ni th no vn c mt
im khng nh rng khng c ai trong
thi i Jesus(th k I sau Cng nguyn)
ghi li hoc truyn t nhng s vic v
Jesus.

V sau C c gio ngy cng hon

thin, Jesusc miu t thnh mt con
ngi c da c tht cng chu nhng s
vui bun vi nhng ngi dn thng,
hn na cn l mt anh hng hin thn
mnh cho vic cu vt con ngi.
Song truyn thuyt khng th no ni
chc chn rng: Trong lch s xc thc
c mt nhn vt l Jesus.
Ti sao nc Anh v mt s nc
khc xe i bn tri ng?
Trung Quc v rt nhiu nc trn
th gii, bt k t, xe p hay ngi i
b cng phi theo ng quy tc giao
thng hin hnh l i theo bn phi
ng. Nhng nc Anh v mt s
nc khc th tri ngc hn, mi
phng tin giao thng cng nh ngi

i b phi i bn tri ng. V sao

vy?
Tht ra tp qun ny ca nc Anh
v mt s nc khc cng c nguyn
nhn lch s ca n. T th k XIV v
XV, hi nc Anh v mt s nc khc
cn cha c t v xe p, ngi ta i
li bng nga hoc i b.
Cc hip s, cc nh qu tc giu c
khi i ng thng eo kim bn mnh.
Thng thng, ngi ta u dng thun
tay phi nn kim c eo bn tri thn
mnh khi cn c th tin tay rt kim
ra c ngay. Cn khi b k ch tn
cng t pha trc mt
th bn tri ng s tin cho vic
n v tn cng k ch hn. Hy th
tng tng, nu b mt k thun tay phi

tn cng t trc mt th n tn cng s

nhm vo bn tri ngi b tn cng, nn
ngi ta phi n sang phi trnh n.
V l do m Anh v mt s nc
my trm nm nay ngi ta u i bn
tri ng.
V sau sng c pht minh. Khi
dng sng nhm vo i phng ngi
ta thng ly tay tri sng, tay phi
t vo c sng. Trong trng hp ny,
i bn phi ng d chng k ch t
pha trc tin ti trc hn. V l do
ny m cc quc gia pht trin mun
hn nh M c quy nh i bn phi
ng.
Trn th gii phn bit hai lut giao
thng quy nh i bn phi v i bn tri
ng. a s cc nc, bt u t nc

M, Trung Quc... u quy nh i bn

phi ng, cn li l cc nc i bn
tri ng nh Anh, Nht Bn.
Ti sao coi chim b cu l biu tng
ca ho bnh?
Trong Kinh Thnh c on nh th
ny: Thng Jehova to ra ngi
nam l Adam, ri li ly mt ci xng
sn ca Adamto ra con ngi n Eva,
nh con chu ca h sinh si ny n
v lm n sinh sng rt hng thnh.
Nhng trong nhn loi li sn sinh ra
nhng k tham hng lc, khng ngh
ti chuyn cn c lao ng, v th mi
ny sinh nhng ti la bp, h ho v bo
lc, phong kh o c ca nhn loi bt
u h hoi. Thng ni gin, quyt
nh dng nn hng thu hu dit th

gii ny.
Nhng chu i th chn ca Adaml
Noe, tc trng ca tc Hebr l mt
ngi ht sc trung thnh vi Thng
. ng ch trng gi trn chnh ngha,
cm ght su sc cc iu c trong loi
ngi.
Mt hm Thng bo Noe rng
mt t sp b hng thu nhn chm. Noe
phi lp tc lm mt con thuyn hnh
vung c ba tng trnh nn. Noe tun
theo li cn dn ca Thng , lm
xong chic thuyn hnh vung, a tt c
mi ngi trong gia nh cng vi gia
sc, gia cm trong nh a ln thuyn.
Trn hng thu ko di 150 ngy, ngp
chm tt c ni cao v nh ca, lm cht
v s ngi, ch ring c gia nh Noe l

c an ton, v s. n khi nc sp
sa rt, Noe quyt nh th con chim b
cu cho n i thm thnh, nhng con chim
ch ln ht mt vng ri bay v. Noe
bit rng khp cc ni vn cn l nc,
cho nn con chim khng c ch no
u. Vi ngy sau, Noe li th chim b
cu. Lc con b cu tr v, trn m n
ngm nhnh trm mu lc, Noe nhn thy
th ht sc sung sng, v iu ny
chng t nc lt rt l ra nhng
nhnh cy non nh ln khi mt nc, th
l ng a tt c gia nh tr v lc a,
bt u xy dng mt cuc sng mi.
Chuyn con chim b cu v nhnh
trm bo trc cuc sng ho bnh v an
ninh theo Kinh Thnh m c ph
bin ra ton th gii. n nhng nm 30

th k XVII, chu u n ra mt cuc

chin tranh ko di hn 30 nm tri, lm
cho chu u, c bit l nhn dn c
chm trong au thng trm trng. Thi
by gi, ti mt s thnh th nc c,
lu hnh mt th khn k nim, trn v
hnh con chim b cu ngm mt nhnh
trm, phn nh nguyn vng mong ch
ho bnh ca nhn dn, v th con chim
b cu v nhnh trm tng trng cho
ho bnh.
Sau cuc Chin tranh th gii th
hai, nh ho s ln Picasso v mt con
chim b cu trng ang bay, gi tng i
hi Ho bnh ton th gii, ngi ta gi
con chim b cu ny l Chim b cu ho
bnh.
Ti sao di triu nh Thanh, n ng

u bm tc?
Qua phim nh, chng ta thng thy
n ng di triu nh Thanh khng
mt si tc no t trn ln ti nh u,
nhng ng sau li c bm tc bn r di
xung di lng. Chng ta bit rng
vng triu nh Thanh l do ngi Mn
sng lp. Dn tc Mn vn c tn l N
Chn. Ngay t th k XII, h lp ra
nh Kim phng Bc. n ng bm
tc l tp qun c t thi nh Kim.
Nm 1664, ngi Mn vt Sn Hi
Quan, nh chim Bc Kinh, bt u xy
dng chnh quyn thng tr ton ci
Trung Quc, tc l vng triu nh
Thanh. Nhng so vi dn tc Hn th
ngi Mn ch l mt dn tc thiu s
sng trn t Trung Quc, trong lch s

 b ngi Hn thng tr.

Giai cp thng tr Mn Thanh bit
rng xy dng quyn thng tr tuyt
i ca dn tc ngi Mn trn ton ci
Trung Quc mnh mng, lm cho tt c
ngi Hn u phi thn phc dn tc
Mn, m ch hon ton da vo vic
thnh lp mt c cu chnh quyn cc
cp th cha . V th triu nh nh
Thanh ban b mt lot cc chnh sch
k th dn tc xc lp t trong tm l
thc v quyn uy ca dn tc Mn, v
trong cc chnh sch ny c lnh ct
tc.
Lnh ct tc tc l cng bc tt c
nhng ngi n ng thuc dn tc Hn
phi bt chc tp qun ca dn tc
Mn, l ct ht tc t trn ln nh u,

nhng cho tc ng sau u mc di

ra ri tt thnh bm. Nu tri lnh s x
t. Hi y trong dn gian c cu:
Khng tc mt u, u mt tc.
Lc p dng chnh sch ny, ngi Hn
phn khng d di nhng u b trn p.
Mi ti cchmng Tn Hi nm 1911
sau khi nh Thanh sp , li tc ny
khng cn na.
Ti sao trong x hi phong kin, ngi
v vng ch truyn cho con trai,
khng truyn cho con gi?
Trong lch s Trung Quc cng nh
nc ngoi, ngi v vng ni chung
l d o con trai trng k tha. C n
trong cc gia nh thng dn cng ch
c nam gii lm gia trng v bao gi
cng l ngi b chim a v ch o

trong gia nh.

Tht ra trong lch s nhn loi, thi k
thng c cng tng c mt giai on
rt di, trong n gii chim a v
cha t trong x hi. l thi k x hi
mu h. Thi by gi, nhn loi ch bit
c m m khng bit c b, huyt thng
cng ch tnh theo h m, c n ti sn
cng k tha theo m.
V con ngi thi by gi c nhng
phng thc duy tr sinh hot rt lc hu,
i sng ch da vo hi lm v nng
nghip nguyn thu, m cc cng vic
ny phn ln l do ph n m ang. C
n cng vic ch bin thc phm v cc
vic trong nh cng u do ph n gnh
vc, v th ph n chim mt a v ht
sc quan trng trong i sng x hi thi

by gi.
n thi k cui cng ca x hi
nguyn thu, loi ngi tin vo thi k
st, lc ny sc sn xut pht trin
ln rt nhiu. Con ngi thi by gi
sng khng ch cn da vo vic hi
lm v nng nghip nguyn thu na,
m phn quan trng hn l da vo vic
sn bn, chn nui gia sc v nng
nghip cy cy; cc cng vic ny i
hi phi c dng kh v sc kho ca
nam gii. Nng lc c th ca ph n r
rng khng th no bng nam gii c,
v th dn dn nam gii chim a v ca
ph n trong i sng x hi v nhn
loi cng tin vo thi k x hi th tc
ph h.
T y a v chi phi ca nam gii

trong x hi c ko di mi, ngi ta ch

cn bit huyt thng ph h l thuc dn
tc no, vng triu no, gia tc no. H
cng ly theo b, cn con ci do ph n
truyn li th c gi l bng chi,
bng h, nh hng ny cn lu truyn
cho ti x hi c giai cp.
Theo tin b ca nn vn minh
nhn loi, s khc nhau v gii gia nam
v n ngy cng t i. Ngy nay c mt
s gia nh cn xut hin nhng ngi
con trai, con gi ly h theo m hoc
mang c hai h cha v m.
Tr o ca Nht Bn bt
ngun v pht trin nh th no?
Ngi Nht Bn rt thch ung nc tr,
hn na h cn i hi phi c hon
cnh thch ng ung nc tr, m

cng li cn i hi c v cch pha tr

cng nh mi tr. Thng qua vic ung
nc tr, con ngi ta t ti cm gic
thanh tnh v th gin. tc l tr o
ca Nht Bn.
Tht ra tp qun ung nc tr ca
ngi Nht Bn c bt ngun t
Trung Quc, tr o c du nhp
vo Nht Bn bi cc hc sinh v cc
nh s n t Trung Quc lu hc ti
y trong hn mt nghn nm.
Nm 1191 sau Cng nguyn, mt ho
thng Nht Bn l Vinh Ty kt thc
thi k lu hc ti triu nh nh ng,
tr v Nht Bn mang theo rt nhiu
ht ch. Sau khi v ti qu hng, ng
tch cc khuyn khch vic trng nhng
cy ch, ng thi cn vit mt cun

sch nhan l Ngt tr dng sinh k

(bi k ung tr dng sinh), tuyn
truyn tc dng tt p ca nc tr nh:
lm cho tinh thn phn chn, lm sng
mt, gip n ngon ming. V sau vic
ung nc tr dn dn lan rng ra t
tng lp qu tc xung ti i chng
bnh dn, mt v cao tng ca Thin
Tng l Thn in Chu Quang l ngi
u tin a ra phng php pha tr ca
Thin Tng.
Sau khi Thn in qua i, thng
nhn tham thin l V D Tr u cng c
ht sc khai qut cc gm Tn Lc, l
nhng pha tr mc mc c v p
thun phc ca Nht Bn, iu ny cng
lm cho tr o c c mt bc pht
trin mi.

Cui cng Thin Li Hu ngi

c tn vinh l thin ti v tr o
hc tp thin s Vinh Ty v thu thp
ton b ti liu tng kt bao qut c
tinh thn tr o l Thanh tnh ho tc
vi ngha l khc i ho bnh, thanh
tm an tnh (ht sc yu ho bnh, lng
thanh thn yn tnh), ngoi ra li cn yu
cu cc dng c pha v ung tr o phi
c v p hp vi nhng ngi ung tr.
Ngh thut tr o ca Thin Li Hu
m u thi k cc thnh ca tr o
trong lch s Nht Bn.
Trong nhng nm gn y, tr o
Nht Bn ang din bin thnh nhng hi
ung tr kiu i chng v tr thnh mt
sinh hot vn ho x giao ly m thc
lm trung tm. Ti sao ph n n

thch im mt nt rui gia hai hng

lng my?
Thch lm cho mnh p thm, l
bn tnh ca con ngi. Ph n th li
cng nh th. Nhng nhng nc khc
nhau th cch ph n theo ui ci p
cng l khng ging nhau. Chng hn nh
n ph n thch t mt im mu
to bng ht u ngay gia trn.
Ngi n cho rng gia hai hng
mi v im mt vt nh th th vic
tng trng cho mt nim vui, cng l
mt s may mn. V th h gi nhng vt
nh th l nt rui may mn.
Vt to gia hai con mt cn cho thy
r thn phn ca nhng ngi ph n n
. n , ch nhng ngi ph n
c chng mi c im nt rui may

mn. Vo ng ngy l thnh hn, ch r

t tay dng su xa im nt rui may mn
ln trn c du biu th c gi lm
l thnh hn.
Nu nh sau khi kt hn ri m
ngi ph n no cn cha im nt rui
may mn ny th h s b cc bc cha m,
c ch v h hng thn thuc ch trch,
cho rng h c la di chng mnh,
thm ch nhng ngi khc cn c th
hoi nghi khng bit chng ca ngi
n b ny c cn sng khng?
Tt nhin, nhng ngi v cha ci v
n b go chng th khng c im
nt rui maymn.
Tuy nhin, theo pht trin v s
tin b ca x hi ngy nay th phm vi
ca nhng ngi ph n c im nt

rui may mn cng c m rng.

Mt s tr nh v cc c gi cha chng
cng im nt rui may mn.
Hn na, ngi ta li cn i hi
hnh trng v mu sc ca nt rui may
mn phi ph hp vi tng khun mt,
tng kiu tc v c phc trang na. Nh
th c th ni rng nhng khun mt, kiu
tc v phc trang khc nhau i hi phi
c nhng nt rui may mn khc nhau v
loi nt rui may mn ny c tc dng
trang sc.
Li cn c mt s ngi lm b lm m
n im cho con ci mt nt rui
en gia hai hng mi. iu ny c
nguyn nhn l g vy? Vn l nhng
ngi b ngi m ny lo lng nu nh
con ci h kho mnh v thng minh th

d dng b ma qu v c kh nng
gp nhng iu bt hnh, thm ch c th
b cht yu. Nu nh im thm cho con
ci mt nt rui en gia hai con mt
nh th th s lm cho chng n bt v
ng yu v nh th cng gip cho chng
gp phi nhng iu bt hnh. R
rng cc trng hp im nt rui ny
nhm mc ch trnh v tiu tr tai ho.
Ti sao ph n RP h ra ngoi l
phi dng khn en che mt?
Ti mt s quc gia RP, mi khi
ra ngoi ph n u phi che mt bng
mt tm khn mu en, m che th rt kn,
ch cha mt l hng c th trng thy
ng i. Ngoi ra h cn phi mc mt
ci o di mu en, lm cho ngi trng
thy khng cn c th nhn ra dung mo

thc ca h l nh th no na.
Phn ln cc nc RP u nm
trong vng sa mc c nng nng chiu d
di v c ma ct. Nu vy th ph n
cc vng y l ra phi n mc cho thong
mt hn mt cht, c nh th th mi
thch hp vi kh hu nng bc. Vy th
ti sao h li lm ngi li m n mc
kn o nh th?
Vn l ph n cc nc RP u
tin theo o I -xlam. H b cc gio l
ca I-xlam tri buc gh ghm. Theo cc
iu ngn cm trong gio l ca ngi Ixlam th ton thn ca ngi ph n u
l nhng th xu xa. Nu mt ngi nam
gii trng thy mt ca mt ngi n b
l th vic ny b coi l mt chuyn
chng lnh. V th ph n dng khn en

che mt l bo v cho n ng, m

cng l cch gi gn cho chnh bn thn
ngi ph n .
Mt s quc gia RP li cn c
gii quy nghim ngt hn na, con gi
n su tui th phi su trong nh.
n mi tui th ton thn phi bc kn,
h ra khi ca l phi c khn che mt.
Hn na li phi i trong nhng ng nh
v phi i tht nhanh. Bao gi h cng
phi v nh trc lc Mt tri ln
Phn ln ph n RP thng khng i
lm. D vn c mt s t ph n lm
vic trong cc c quan trc thuc chnh
ph, nhng khi tip xc vi cc ng s
nam gii h cng phi dng khn che
mt. Cn mt s cng vic khng th
khng do ph n m nhim, nh ngh

tip vin hng khng chng hn th cc

cng vic ny cc nc y phi mi
nhng c gi nc ngoi lm.
Tt nhin, vic ph n cc nc
RP dng khn che mt th cng c s
khc nhau tu theo quy nh ca tng
nc. Trong cc vng nng thn hay khu
chn nui mt s nc, ph n khng
nhng khng dng khn che mt m cn
cng vi nam gii ra ng hay ra bi
chn nui lm vic. Ph n mt s a
phng dng m bn bng c thay cho
khn che mt. Li c nhng ni ph n
dng khn trm u hay khn trm vai
thay cho khn che mt.
Ngy nay, ph n cc nc RP
cng chu nh hng ca tro lu, t
tng gii phng ph n nh cc nc

khc trn th gii. Ti nhng thnh ph

ln, ph n bt u b khng dng
khn che mt v o di n vn ng
thi trang v cng vi nam gii tham gia
cc hot ng x hi.
Ngi Ty Ban Nha u b tt nh
th no?
u b tt l hot ng thi u mang
tnh c trng truyn thng dn tc nht
ca ngi Ty Ban Nha. Nu i du
lch Ty Ban Nha m cha c xem
u b tt th c th b coi l mt chuyn
i ung cng.
Cc cuc biu din u b tt thng
c t chc vo bui ti. Sau khi u
s tin vo u trng trong mt nghi
thc long trng th mt con b khong
nm trm kilgam; hai ci sng va nhn

va di c a vo. By, tm u s
mc nhng b qun o st ngi, thu
kim tuyn chia nhau ng bn pha con
b, tm hiu tnh nt v cc ng tc
quen thuc ca n. Trong khi h cng
biu din cc k xo ca mnh cho cng
chng xem Tip theo trn u gia
cc k s v con b tt bt u. Hai k s
mc nhng trang phc mu bc, ci hai
con tun m mc o gip tin vo u
trng. Trong khonh khc con b xng
thng ti con nga th u s s mau l
cm ngn mc di m vo ci u chc
nch trn lng con b. Ngay sau vi
ngi cm lao mc o gip, khng ci
nga m ch ng vo nhng v tr v
theo th t quy nh, phng rt trng
v su cy lao vo cng mt ch trn

thn con b.
Sau cng mi din ra trn u chnh
thc gia u s v con b mng. Mt
u s mc b qun o p thu kim
tuyn v mt con b rt to, rt hung d
u mt trn vi nhau. u s khng
ngng vung tm khn mu , nh cho
con b lun lun lao ti hc, ri ch n
khi lng sc lc man r ca con b
hao tn cng kit, u s mi chn thi
c tt nht m thng mi kim sc vo
tim con b, ch mt nht l m cht.
Trong ting hoan h ca cng chng, u
s s ct tai con b tt ngay ti ch
lm k nim
Tt nhin u s cng c kh nng
nht thi c s sut, trong lc ang ch
i thng li th b sng con b hc cht.

iu ng s ny c l li chnh l
nguyn nhn lm cho mn u b tt ca
Ty Ban Nha ni ting trn ton th gii
L hi Carnavan do u m c?
Carnavan l l hi truyn thng ca
nhn dn chu u v chu M. mt s
nc chu u v chu M, ngoi l hi
Noelra, l hi Carnavan l no nhit
nht. Theo truyn thuyt th l Carnavan
bt ngun t l t thn Nng nghip trong
thi c La M
Hi y, mi nm trc khi bt u
cc cng vic ng ng, nng dn mun
t r nim vui sng ca mnh, bao gi
cng m hi vui nhn vi ngy. V sau
trong cc vng theo o Thin Cha
thy thnh hnh tp tc mng ngy ht n
chay, trong thi gian n chay nh th cc

gio u b cm khng c n tht.

V th, vi ngy trc t n chay tt c
cc nh u phi tm cch chun b tht
nhiu ru ngon v cc thc n ngon
c n ung thoi mi mt t. Ri dn
dn tp tc ny din bin thnh nhng
ngy hi Carnavan ngy nay
Nhng ni u tin hnh c l Carnavan
l mt s thnh th Italia, v sau hi
ny c truyn ra ton b chu u, ri
li c sang c nc Braxin chu M
Hin nay, ngy thng c hnh hi
Carnavan cc nc v cc vng khc
nhau, hnh thc k nim cng mun hnh
mun v, nhng cc hot ng ch yu
thng l iu hnh, n ung, hi hp v
v hi ho trang
Hin nay, hi Carnavan Braxin l

ni ting nht. Hng nm c n h tun

thng hai l din ra hi ny, ko di ba
ngy. Trong thi gian y cc ph ln,
ph nh ca Thnh ph u c trang
hong, hai bn ng ph dng ln
nhng qun v nhng khn i tm cm
rt nhiu c v n cc mu. Dn chng
mc nhng qun lnh o p, trang im
lng ly, nhy nhng iu samba cung
nhit sut ngy m.
Ti sao ngi Nht thch mc
Kimono?
o

Ho Phc (qun o Nht Bn) l

trang phc truyn thng ca ngi Nht
Bn, ngi Nht gi n l Kimono.
Nht Bn, Kimono xut hin cho n nay
hn 1000 nm lch s. Ngy nay,

Nht Bn nam gii trong khi ngh ngi

nh cng nh n gii trong cc ngy l
u thch mc Kimono. V th Kimono
tr thnh vt tng trng cho dn tc
Nht Bn.
Thc ra Kimono c ci tin thit k
da theo kiu qun o Trung Quc
di Triu Tu v Triu Dng.
Trc y hn mt ngn nm, khi m
triu i nh ng a Trung Quc
vo mt thi k phn thnh trong lch s
th nhn dn hai nc Trung Quc v
Nht Bn qua li giao dch vi nhau
rt nhiu, nhiu s gi ca Nht Bn
ti Trung Quc hc tp ri em cc
tri thc m h th nhn c tr v Nht
Bn.
Nhn dn Nht Bn cn c vo

cc kiu qun o i nh ng ri kt
hp vi cc c im kh hu ca nc
mnh dng nguyn c mt tm vi lm
thnh th Kimono c thn rng mc
khng st mnh, hai tay ngn, rng, c o
to. Nht Bn l mt nc c kh hu n
ho, lng ma di do, m tng
i cao. V th ma ng m mc
Kimonoth m. Cn ma h mc li
Kimonothong gi v chng nng.
Nht Bn, Kimonoca ph n c
cc kiu mu hoa vn gip cho c th
phn bit c la tui v c tnh trng
hn nhn na. Cc c gi cha c chng
th thng mc o ngoi c tay rng, cn
cc ph n c chng th mc o ngoi tay
hp. Nu bn trong Kimono m mc o
c mu th ngi mc cn con gi.

Cn khi o trong mu trng th ngi

mc c gia nh.
Sau lng cc o Kimonoca ph n
Nht Bn li cn c thm mt ci ti
nh. Ci ti ny bin dng ca di lng
v ci nt ca di lng. Di lng ca
mt chic Kimonoca ph n di ti vi
mt, cht liu cng rt cu k, li cn
thu thm nhng hnh hoa vn rt p.
Khi mc o ngi ta cun ci di dy
lng di ny xung quanh mnh, pha sau
buc mt ci gi v ai lng, ri li c
thm mt ci ai nh c nh, nom c
nh mt ci ti vy.
Nhng loi vt ph v mi k lc
Chng ta cho rng loi vt khng c t
duy, y vy m nhng kh nng k diu
do t nhin v u tranh sinh tn ban

tng cho chng li khin ta phi vt c

suy ngh tm hiu.
K lc ng:
Hong ch ng 4 ting mt ngy
c coi l k lc, vy m gi y cc
nh khoa hc cn pht hin ra rng c
heo Dall khng bao gi bit ng. Ngc
li, c mt s loi sinh vt sinh ra ch.
ng. u tin phi k n loi mo
vi 14 ting mi ngy. Cn loi gu nu
dy Pyrenees (Php) ng sut ma
ng di lnh gi. Khng chu thua, loi
macmt ng lin 6 thng. Tuy nhin, k
lc v ng li thuc v mt con la v
th ti ui qun chu Phi v chng dnh
nhng 80% thi gian sng ng, tc l
19 gi mi ngy.
K lc v cn nng v kch c

Nc l mi trng sng ca cc
ng vt to ln nht. Di nht l loi sa
khng l: 75 mt (bng 16 chic xe but
ni ui nhau). Sau phi k n c
voi xanh: 35 mt. ng th ba l loi c
nhm voi khng l di 18 mt t u ti
ui. Gn gi vi chng ta hn phi k
n c su, trn, c ui cng nm trong
top ten v chiu di vi 8 mt. So vi
nhng loi k trn, hu cao c v voi,
mc d cng thm c chic c v ci vi
di ngong, cng ch thuc hng tp riu:
mt con hu cao c vi ci c di nht
cng ch c 6 mt, cn voi nh chu
thua vi 4 mt c vi. Nu xt v trng
lng, v ch thuc v loi c voi xanh.
Con nng nht c th ln ti 190.000 kg,
tng ng vi trng lng ca 30 con

voi cng li. ng th hai l c nhm

voi (40.000 kg). Nhng ch voi khng l
ch xp hng th ba v ch nng c 6.000
kg. Ngoi ra, t gic v h m cng c
cn nng ng k, 3.000 kg mi con.
K lc v tui th
Dng nh to ho ly phn sng ca
loi cn trng ph du cng thm cho
loi ra. Chng th m trong khi loi cn
trng ny ch sng c vn vn mt
ngy th lo ra gi li sng c nhng
150 tui. Cn k lc sng lu nht ca
loi chim thuc v loi hi u: n ch
chu chng cnh khi sng 80 nm.
ng vt nhiu c nht
Ai cng ngh rng loi nga sng
sut cuc i ch bit chy phi ph k
lc v s lng c bp. Trn thc t,

mt con nga bnh thng c 1.200 dy

c. Tuy nhin, k lc thuc v loi su
vi 2.000 c tp trung trong cc t
vng. iu ny gii thch v sao chng
c th vn vo hay quay ngi d dng
n th.
ng vt nhiu rng nht
Ci h mi ci rng, iu ny
ch ng vi con ngi. Mt con c su
ch cn h ming ci duyn cng
l ra 120 chic rng. Trong sut cuc
i, mt con c su c hn 3.000 chic
rng, tc l rng ca n rng i mc li
ti 25 ln. Tuy nhin, k lc nhiu rng
li thuc v c mp khi n c b trang
sc gm 3.000 chic rng trng xo m
bt k mt hng sn xut kem nh rng
no cng phi thm mun. Ngay c khi

mt chic b rng, mt chic khc ch

sn ni ng v tr v s mc ngay.
C nh vy, trong sut cuc i, c mp
c 20.000 chic rng. K lc v chic
rng to v nng nht thuc v loi voi.
Trng lng ca b rng sa ca voi
cng nng ti 4 kg. Cn mi chic rng
hm di ca h m cng nng ti 4 kg.
Khng nhiu, khng to, khng nng nh
rng c mp, voi hay h m, nhng rng
ca loi hi s li khin ngi ta phi
nh n v n di 80 centimt, bng
chiu cao ca mt em b 5 tui.
ng vt phm n nht
Dn u danh sch cc con vt phm
n l voi. Mi ngy mt ch voi trng
thnh ngn ht 200 kgc kh, ung ht
200 lt nc. Tip theo, phi k n kn

kn v s t, mi ba chng c th n
lin mt mch ht 40 kg thc n. Kh li
ni ting v n nhanh, chng c th xi
mt mch 50 qu chui. V phn mnh,
mi ngy chim c ngn ht 4,3 m su
(bng chiu di mt chic t). C su
cng khng km phn c bit trong
chuyn n ung: khng k n nhng con
mi sng, c su c th n c . Xt v
kh nng nhn n, h nh rn phi c
gi l vua: mi nm ch cn n 8 -10 ba
n cng cho chng ri; mt con trn
c th nhin i sut 12 thng lin, nhng
ngay khi gp phi mt ch linh dng
chn en, n c th xi ti c 60 kg ny.
K lc v thi gian mang thai
Con vt cha ngn nht l th c
ti chu M: 12 ngy. Tip theo l

chut: 3 tun. y cng l l do v sao

trn th gii ny c lm chut n th.
Chim th ba l th: mt thng v c th
5 -12 con mi ln. Con vt cha
lu nht l t gic: 1 nm 6 thng 20 ngy
v voi chu : 2 nm 1 thng. Nhng k
lc li thuc v loi k nhng en sng
vng ni Alpes (Php): 3 nm 2 thng v
20 ngy.
Thi gian giao phi ngn nht
Thi gian giao phi ngn nht thuc
v loi linh dng nh v voi: mt ln
chn gi ca hai loi ny ch vn vn
c 10 v 20 giy. Thi gian mi ln dnh
cho chuyn y ca kh maki
Madagascar l 2 gi. Tuy nhin, k lc
li thuc v loi chut nht: 12 gi.
Chnh v l do ny, sau khi giao phi

vi con ci, mt ch chut c ch sng

thm c 5
-10 ngy. K lc v s ln giao phi
thuc v loi s t: n c th lm
chuyn y 86 ln mi ngy. Cn b
nga ci li khin ngi ta phi trn mt
v nng xi ti bn tnh sau khi tho mn.
C l y l kinh nghim xng mu
anh bn nhn hng xm rt kinh nghim.
trnh b nhn ci n tht, nhn c tm
cho mnh mt li thot: dng cho ngi
tnh mt con mi. V trong khi ngi tnh
cn bn nh chn th chng ta hot
ng. V n khi nhn ci nhn ra th...
s ri. Ch si ni ting l hung tn
nhng
li l loi vt du dng nht trong chuyn
phng the. Cn loi vt chung thu

nht l sc: mt ch sc c xm c th
chung sng 18 nm lin vi mt ngi
tnh duy nht.
K lc v khu gic Nu ai ni vi
bn rng ch l loi vt thnh mi nht
th ng tin. Ch ch ng hng th ba v
kh nng nhn ra mi t xa m thi. Ph
k lc trong lnh vc ny l bm m.
Mt con ngi c c th ngi thy mi
cch n 11 km. Sau phi k n ri c
bin, c th nhn ra mi khi cch n 8
km. Cn c mp th c th pht hin
c mi ca mt git mu nh ho tan
trong 115 lt nc. Ch th ng hng
th ba v pht hin mi xa, nhng
li dn u danh sch v con vt phn
bit c nhiu mi: 100.000 mi khc
nhau (mt chuyn gia ngi mi cng ch

phn bit c 3.000 mi)

K lc v xy t
Loi vt xy t to nht l i bng:
cc nh khoa hc pht hin ra
Ecosse mt chic t su 4,5 mt do chnh
chim i bng lm bng m v mng
chn. K cng nht l chic t ca loi
chim n: xy xong mt chic t, chim
n phi bay i bay li 1.000 ln, dng
m ly bn trn vi ri ln nguyn vt
liu. Cn hi ly gm t mt khc g si
ng knh 20 centimet trong cha y 1
m xy t.
K lc v thnh gic
Ting ku kho nht thuc v loi c
voi xanh. Ngi ta tnh c rng ging
ni ca n c th t ti cng m
thanh ca mt tn la a tu con thoi

vo v tr. Mt khc. V c mt ci tai

rt thnh, c voi xanh c th giao tip vi
ng loi bn kia i dng. Ting
ku ca mt ch kh c th c nghe
thy trong chu vi 15 km. Cn chim dic
sao nm trongsch Guiness vi ting
ht ging mt con b ang rng v
pht i xa 4 km. Nu mun yn tnh, tt
nht l nn gn a phn ca th:
bo hiu nguy him, loi vt ny ch
dng chn sau p p vi ci xung t.
V phn mnh, c heo vn khng ngng
l i tng ca nhiu nghin cu v
ngn ng ca chng rt a dng v k b.
c bit, thnh gic ca chng pht trin
hn chng ta gp 10 ln: chng c th
nghe c siu m trong khi con ngi
th khng th.

K lc v th gic
Cc loi chim sn mi c ci nhn
sc nht: chim ct di c c th nhn ra
mt con b cu khong cch l 8 km;
i bng c th pht hin ra mt con th
rng t trn cao 3.000
mt. ng vt c mt to nht l mc th
khng l: thu tinh th ca n c ng
knh l 38
centimt... bng ng knh mt qu
bng r. ng vt c v, nga git k
lc c mt to nht (ng knh l 5,5
centimt) v qu khng sai khi ngi ta
ni rng nga nhn thy chng ta to gp 7
ln kch c thc ca chng ta. Loi vt
c bit n vi i mt p nht l
ging s St. Jacques. Dc trn tm o
khoc ca mnh, ging s ny c hai dy

mt gm rt nhiu cp mt nh xanh mu
nc bin; s lng mt ca chng ngy
cng tng theo tui tc ca chng.
ng vt chy nhanh nht
Huy chng vng xng ng c
trao cho loi bo vi vn tc 101 km/h.
Huy chng bc thuc v linh dng vi
98,16 km/h cn hong ch ginh c
huy chng ng vi vn tc 98 km/h.
10 loi vt nguy him nht th gii
Chng l nhng sinh vt ni danh t
lu nh s t, c mp trng hay rn mang
bnh, n nhng loi qu quen thuc
xung quanh m thm ch bn qun mt
nguy hi ca chng nh mui. Di y
l 10 loi k th gh ghm nht ca loi
ngi.
Mui: Hu ht cc c mui t u

ch khin bn nga. Nhng mt s loi

mui c th mang v truyn k sinh trng
st rt. Hu qu l, nhng con cn trng
b nh ny gy ra hn 2 triu ca t
vong trn ngi mi nm.
Rn mang bnh chu : Mc d loi vt
ny khng c nhn danh hiu loi rn
c nht, nhng n li gy hi nhiu nht.
Trong s 50.000 ca t vong v rn cn
mi nm, rn mang bnh chu ng
gp c phn ln nht.
Sa hp Australia:Cn c gi l
ong bin, nhng con sa to bng ci bt
ny c th c n 60 xc tu trn mi 4
mt chiu di. Mi x tu c 5.000 t bo
ngi v c t git cht 60 ngi.
C mp trng: Mu trong nc c th li
ko nhng con vt ny vo ba n in

lon, ni chng s dng tt c 3.000 ci

rng ca mnh cn bt c th g
chuyn ng.
S t chu Phi: Nhng chic rng
nanh khng l? Th xem. Nhanh nh tia
chp? Hn c iu . B vut sc nh
dao co? Khi phi bn. Chng i? Tt
hn ht bn hy hy vng l khng. Nhng
con mo ln ny gn nh l cc tay i
sn hon ho.
C su nc mn Australia:ng
nhm con vt ny vi mt khc g! N
c th nm im trong nc, ch i ngi
i ngang qua. Sau , trong chp mt, n
lao vo con mi, ko k xu s xung
nc dm cht v cn nt.
Voi: Khng phi tt c cc con voi
u thn thin nh Dumbo. Voi git hn

500 ngi mi nm trn ton th gii.

Voi chu Phi thng nng khong 8 tn
giy nt bn m cha cn dng n
i ng nhn hot.
Gu trng: Chc chn trong vn th
chng c v ngoi rt d thng, nhng
trong t nhin chng coi hi cu voi l
ba sng. Th tham d m xem, bn s
thy chng d dng x toc u con mi
bng mt c nh vi nhng chic mng
khng l.
V sao thn cy hnh tr?
Mn hnh hc mch bo chng ta rng
din tch ca hnh trn ln hn bt k
mt hnh no khc. Do , vi cng mt
lng nhin liu nh nhau, mun to
thnh loi vt c dung tch ln nht
hoc l c sc cha nhiu nht th hin

nhin phi to thnh hnh trn l thch

hp hn c.
Chng c g l l khi ngi ta lm
ng khi, ng dn nc u l ng trn.
Trn thc t l mt kiu bt chc
hin tng t nhin (phng sinh hc).
Th hai l hnh tr trn chu lc tt nht.
Trng lng ca tn cy to trn u nh
vo s chng gi ca thn cy. C nhng
loi cy sai tri, n ma trn cy cn
treo nng hng t qu, nu khng c cnh
thn kho chng gi, lm sao c th tn
ti c.
Hn na, vi thn cy hnh tr trn
cn c li cho vic phng chng nhiu
tc hi t bn ngoi. Nu thn cy l hnh
vung hoc hnh ch nht, thn cy t s
c cc gc cnh, d lm mi cho cc

loi ng vt gm nhm.
Ngoi ra, cy thn g l cy lu nm,
trong i n kh trnh khi b gi bo
tn cng. Do thn cy hnh tr trn, cho
nn d gi ln n t pha no cng d
dng lt qua b mt, ch phi chu mt
lc nh ca gi m thi.
Mi sinh vt u tin ln pha trc trn
bc thang tin ho ca th gii. Hnh tr
trn ca thn cy chnh l kt qu hon
ho ca s thch nghi .
V sao tm nhn ca chim ng rt xa?
T trn khng cao ti 2 3 nghn mt,
chim ng c th nhn thy chnh xc mt
con chut ng hoc mt con ch ang
chy di mt t. Nhng con mi ny
khng th no trn thot. Nh u chim
ng c kh nng ?

Chim ng c th lc tt nh vy ch
yu l do trn vng mc trong mi con
mt ca n u c hai l hm gia, so
vi l hm gia mt ngi th nhiu
hn mt. Mt trong hai l hm ny
chuyn nhn thng, l cn li th nhn
nghing. Nh vy, phm vi nhn ca chim
ng rng hn rt nhiu. Ngoi ra, mi
ci ng trong l hm gia mt ca chim
ng cng c nhiu t bo nhn vt hn
mt ngi 6 7 ln. Cho nn mt chim ng
khng nhng c th nhn xa hn bt c
ng vt no, m cn nhn thy rt r
rng
Cch no phn bit rn c?
Phn bit cn bn nht gia hai nhm
rn c v khng c l ch rng c
hay khng. Rng c khi cn s li

vt trn da loi b cn.

Rng c gm hai loi. Mt loi l rng
c hnh mc cu, trn c mt ci rnh
thng vi nc c. Loi rnh ny mc
phn trc xng hm trn ca rn, vch
ming n ra c th trng thy.
Mt loi rng c khc l rng ng,
cng mc pha trc xng hm trn
ca con rn. y l mt i rng nhn
hi cong v di, gia c mt ci l.
Khi rn c cn ngi, c tht trn tuyn
c co li lm cho dch c trong
p vo ng ng ca rng c, tim nc
c vo thn th ngi.
Khi b rn cn c th cn c vo vt
rng phn bit c hay khng. Nu l
rn c, nht nh phi c mt i vt
ca rng c trn lp da b thng c th

thy hai ci l rt nh. Cn khi b rn

khng c cn th trn da ch c vt hai
hng rng ging nhau.
Ti sao nga ng ng?
Nga c c tnh khng ging vi
nhng gia sc khc, l trong m ti,
bt k lc no chng cng u nhm mt
ng ng. Thi quen ny l do di truyn
li t t tin nga hoang.
Nhng con nga hoang sng trn
tho nguyn sa mc rng mnh mng,
trong thi xa xa n va l i tng
sn bt ca loi ngi, va l mt mn
n ngon ca cc loi th d. Nga khng
ging nh tru, d c th dng sng
quyt u, m bin php duy nht ch l
b chy thot thn. C th chng di,
t chi kho, rt thch nghi vi kh nng

ny. Mt khc, nhng ng vt n tht

nh h, bo, ch si... a s u hot
ng v m. V vy, nhng con nga
hoang khng dm thnh thi ng trong
m ti, ngay c ban ngy chng cng ch
dm ng ng gt v lun lun cao
cnh gic.
Nga nh mc d khng gp nguy
him bi k th hoc do con ngi gy
ra ging nh nga hoang, nhng n c
thun ho t nga hoang. V vy, thi
quen ng ng ca nga hoang vn cn
c gi n ngy nay.
Ngoi nga, la cng c thi quen ng
ng, bi v mi trng sng ca t tin
chng gn ging vi nga hoang.
V sao ngng tri bay thnh hnh mi
tn?

Ngng tri l loi chim di c tr

ng. Ma thu hng nm, t qu hng
Siberia, chng kt thnh m ln, bay
n phng Nam m p. Trong hnh
trnh di, chng t chc i hnh rt cht
ch, xp hng thnh hnh mi tn hoc
dn hng ngang, va bay, va khng
ngng ku cc, cc. Chng lm g th
nh?
Thc ra, y l mt tn hiu ca
chng vi nhau. Chng dng ting ku
ny chm sc ln nhau, ku gi nhau
ct cnh bay hay h cnh ngh ngi. Tc
bay ng xa ca ngng tri l rt
nhanh, c th t 69 n 90 km / gi.
Tuy ngng tri bay rt nhanh, nhng
thi gian i v phng Nam cn khong
1 - 2 thng. Trong cuc phi hnh ng

di, ngoi vic vy cnh, chng cn bit

li dng lung khng kh chuyn vn tng
ln bay ln trong khng trung, nh
vy s tit kim c sc lc. Khi con
ngng bay pha trc v cnh to ra
lung khng kh yu, con ngng pha sau
s li dng xung lc ca lung khng kh
ny m ln trn khng trung. Nh vy,
tng con ni ui nhau, xp thnh i
hnh mi tn hoc xp thnh hng ngang
ngay ngn.
Ngoi ra, s xp hng nh trn ca
ngng tri cng l mt biu hin ca bn
nng hp qun, c li cho vic phng
ng k ch. n ngng tri lc no cng
do con ngng gi c kinh nghim lm
i trng bay pha trc hng ng.
Nhng con ngng non hoc yu t u

xen vo gia i hnh. Khi ngh ngi bn

vc nc tm n c, lc no cng c mt
con ngng gi c kinh nghim gi vai tr
lnh gc. Nu nhng con ngng tri
bay n l v phng Nam th s rt d
gp nguy him do b ch hi n tht.
Ti sao cy trong chu cnh li gi v
c nhiu t th?
Bc vo vn chu cy cnh ca
vn thc vt Thng Hi bn c th
thy nhng cy gi trong chu cnh
sng my chc nm, thm ch l my
trm nm, sao li c sinh kh bng bng
nh vy, cnh kho, l xanh, nhiu t th
p mt. Ti sao nhng cy nh cha
cao n 1 mt ny li c tui ln nh
vy?
Th ra nhng cy trong chu cnh l

mt loi cy khng phi sinh trng t

nh trong chu cnh, a s t tin ca
chng l sinh trng vng ni cao
hoang d, hoc do con ngi cht ph,
hoc do gi, rut rng, phn than ca
phn trn cy b cht hoc mc nt m
khng tn ti c, nhng mm ng yn
lu di trn phn gc ca cnh v phn
di t vn cn sng, nhng ngi lm
vn lin li dng c tnh ny, a
nhng cy khng c phong thi kt
hp vi phn di, khi phc li v sa
ct ton b cnh, dng t tt nui
dng cho thch hp v tin hnh nui
dng t m. Nh vy, nhng mm ng
lu gi li khi phc sc sng, dn dn
m chi trn cnh v ra l. Sau ,
dng phng php nhn to un vng

hoc un cong nhng cnh non mi ra

thnh cc t th tuyt p, ri li chuyn
vo trong chu cnh, hnh thnh nn chu
cnh c trm nghn t th, gi dn, cng
cp y sc sng.
Mi loi thc vt t nh c
trng trong chu, ngi ta thng g
cnh, ct ta u km ch s pht trin
ca n, n c kiu dng p.
T hnh dng ca cy m ni, c nhng
cy trng lu ngy trong chu qu thc l
rt nh, nhng xt v hnh th rn ri ca
chng, c th d dng thy rng tui ca
chng khng nh, thng thng t nht
cng sng c vi nm, vi chc nm,
thm ch vi trm nm. y l truyn
thng ca Trung Quc v ngh thut lm
vn v k thut chm sc khng ch

s pht trin ca cy trong chu.

C mt s cy hoa mai c trng
lu nm trong chu, hnh thnh nn nhng
cnh cy rn ri, ra hoa hng nm, nhng
khng cho chng pht trin thnh cy to,
trong ngh thut trng vn c gi l
Thn mai. Dng thn mai lm cy
cnh, cn mt ngh thut khc na l ct
dc thn mai ra lm hai na, em mt
na i trng trong chu, n vn c th ra
hoa hng nm nh thng, c v p rt
ring, trong ngh thut lm vn gi l
B mai.
C th khng t ngi hi: Cy b i
lm sao li vn c th sng v ra hoa?
l do
A 1 A \ r

nguyn nhn g?
Thc ra, ng libe vn chuyn cht

dinh dng trong phn dy chng, ng

dn trong phn cht g vn chuyn cht
dinh dng, nu ct sch phn v ca
cy, s vn chuyn cht dinh dng
ngng li, cy s cht. Nhng nu ct
dc cy lm hai na, th mi na u c
y cc b phn r, thn, cnh, l.
Nh vy th cht dinh dng m l mi
na thn cy to ra vn c th c vn
chuyn xung di bng h thng mao
mch trong phn dy chng, cn nc v
mui v c cng thng qua cc ng dn
phn thn g vn chuyn ln trn, do
vy nn mi na cy u c th t sng,
ra hoa v sinh trng bnh thng.
Trong cc loi cy ci hoa c, khng
ch thn mai c th ct lm hai, m cy
t vi, lu v nhiu loi khc cng c th

ct lm hai na, vn sng bnh thng.

Da vo nguyn l ny, chng ta c th
to ra nhiu cy cnh l mt vi nhiu
hnh dng c o t cc loi cy ci
hoa c khc na.
Lm th no cho hoa cm trong
bnh c th ti c lu?
Mt cnh hoa ti, ch cm c vi
ngy th cnh hoa b r u xung, mu
sc cng khng cn ti na, iu ny l
do nguyn nhn no? Nu bn ly cnh
hoa ln xem th s nhn thy phn cm
trong nc b thi ra, c mi hi. y
l do vi khun ang gy chuyn, vi khun
v vt cht phn gii khc nh hng ti
sc kho ca phn trn ca hoa; C lc
khng nhn thy cnh thi ra nhng cnh
hoa cng r u xung, l do sa

trong c th mt s thc vt chy ra t

ming ct lm tc ng dn chnh ch
ming ct, cn tr s hp th nc, nh
vy, cnh hoa khng c cung cp
lng nc cn thit, cho nn n mi b
ho r.
Tm ra b mt th tt qu ri, mun
cho hoa cm c lu, c th ct t
cung ri dng la h qua cnh hoa, lm
cho n b ccbon ho cc b, nh vy c
th phn di ngm trong nc khng
b nhim vi khun m b thi ra, li c
th lm cho sa ca mt s thc vt
khng chy ra lm tc nghn ng dn
chnh, lm cho n lun nhn c lng
nc cung cp. C mt s ngi mua v
nhng bng hoa ti, ri dng la t
vo phn gc ct sau cm vo

bnh. Qua cch lm nh vy th cnh hoa

c th cm c lu. Trc kia trong
dn gian tng lu truyn mt phng
php l cung hoa thc dc c t
trn la th c th lm cho n hoa n v
gi c lu, c l chnh l bin php
ny. Phng php ny phi chang u
c tc dng vi tt c cc loi hoa hay
khng th cn phi nghin cu.
Trn th trng hoa hin nay cn c mt
loi dung dch gi cho hoa ti, cho mt
cht vo trong nc cm hoa cng c th
ko di thi gian gi cho hoa c lu.
Ti sao chng loi thc vt trn ni
nhiu hn so vi ng bng?
ooo

Nhng nh thc vt hc hoc nhng

ngi hi thuc l lun thch i ln ni

bi v chng loi thc vt trn ni nhiu

hn so vi ng bng. iu ny l ti
sao?
Tt c nhng ni cao u l trng
ip lin nhau, ni hang ng, khe ni
su, a hnh cao thp khng bng nhau
lm cho kh hu nhng vng ny c s
bin i kh ln. V d kh hu chn
ni v trn nh ni khc nhau rt xa,
ma v sng m trn nh ni nhiu
hn di chn ni, nh nng Mt tri
cng nng hn. Do , pha trn v di
chn ni th chng loi thc vt cng c
s khc nhau, chng loi khc nhau phn
b ni c cao thp khc nhau.
Nu bn c th n xem ngn ni
Nga My T Xuyn, ngn ni nm trn
cao 500 n 1500 mt so vi mt

nc bin th c th nhn thy nhiu loi

cy g thuc h long lo nh cy long
no, cy nam, sn h, nhng cy ny
thng l nhng cy xanh quanh nm do
nhit chn ni m p. Trn cao
1700 n 2000 mt so vi mc nc
bin, bn c th thy nhiu cy thch,
nhng cy ny rng l vo ma ng, y
l bin php chng li ci lnh gi rt
but vo ma ng ca cy. cao
trn 2000 mt so vi mt nc bin n
nh ni, ti u cng u cc loi sam
lnh xanh thm, y l mt loi cy c l
hnh kim, chng khng s lnh, ma ng
chng c th chu ng c ma tuyt
v gi lnh trn ni cao. vng ny,
thng 5 v thng 6 hng nm c rt nhiu
hoa quyn nhiu hnh dng n, mu

tm nh rng my tri khp ni.

Theo thng k, hoa, c, cy trn ni Nga
Mi c trn 3000 loi, loi c thuc c
trn 1000 loi, m cc loi thc vt trn
ng bng di ni ch khng qu vi
trm loi.
Bi v a hnh ca ng bng bng
phng, kh hu li nh nhau, do chg
loi thc vt t hn nhiu. quen vi
cuc sng trn ni cao nn cc loi sam
lnh v mt s loi hoa quyn, mt s
loi thuc nh hong lin thch ng
vi kh hu lnh nn cng khng xung
di ni sng, cho d c chuyn
xung sng di ng bng th n cng
pht trin khng tt do khng thch ng
c vi kh hu.
Ngoi ra cn cmt nguyn nhn na l:

Chng loi thc vt Trung Quc nhiu

v k, do vo k t trong lch s a
cht, pha bc bn cu b bng h bao
ph, nhng vng khng c ni hoc t
ni (nh chu u) c rt nhiu thc
vt b tuyt chng; Cn Trung Quc do
c nhiu ni, ni c tc dng cn tr
s ng bng rt ln, lm cho nhiu loi
thc vt qu c tip tc sinh tn trong
ni nh thu sam, ngn hnh, sam bc,
trng, cy qu thm, ngc ng... ni
ting th gii. Do ch ring cc loi
cy trong gii thc vt Trung Quc
hin nay c hn 2000 loi, m ton
chu u ch c hn 200 loi.
Ti sao thc vt c th n cn trng?
o

Mi ngi u bit, ng vt dng

thc vt hoc ng vt khc lm thc n

cho mnh. Nhng, ti sao c mt s thc

vt cng ly ng vt b nh no lm
thc n cho chng. M chng li lm th
no bt c cn nhng ng vt nh b
bit bay, bit tro, lm th no phn hu
cn trng thnh thc n ca mnh?
Thc cht loi thc vt c th n cn
trng c cm gic cc k nhy, ng thi
c th hp th lng ln cht hu c. L
ca chng c th bin hnh bt cn
trng, l c th tit ra th dch ho tan
v tiu ho nhng ng vt nh b bt.
Thc vt c th n cn trng c 4 h
vi khong hn 400 loi. Trung Quc c
3 h vi khong hn 30 loi. Ch yu c
thm ru, cy gng v, c bt rui, c tr
lung, c np m, c bt cn trng v loi
rong sng trong nc. Thc vt khc

nhau th phng php kim thc n cng

khc nhau, c loi thc vt c l ging
nh ci bnh, v d nh c tr lung, l
ca n c cung rt di, gc ca cung l
bin thnh l gi rng m cn bt, phn
gia bin thnh dng cun trn nh m
di, phn trn bin thnh hnh ci bnh,
bn thn phin l li tr thnh np bnh.
Trn ming ca vt hnh ci bnh c th
tit ra mt dch mt, vch trong hp th
nhn bng, m phn di v phn y
hp y cc tuyn c th tit ra dch tiu
ho. Nhng con cn trng b ht vo
trong dch mt y, ri vo bn cnh bnh,
nu khng cn thn, s b ri vo bn
trong bnh. Mt khi cn trng ri vo
trong bnh th np bnh lp tc ng li,
do nhng loi cn trng bay cng

khng c cch no thot ra. Nhng cn

trng ri vo y bnh c cha y dch
tiu ho ny lin b tiu ho v hp th.
C mt s l ca thc vt c th t ng
xp li, nh c bt rui. L ca c bt
rui c hnh bu dc, gn l trong chia
thnh hai mnh, ging nh hai mnh v
con trai m ra. Bnh thng l m ra,
trn mt l c rt nhiu tuyn lng nhy,
vin l c rt nhiu lng cng hnh rng.
Khi cn trng u trn mt l, chm vo
tuyn lng mn cm, l hnh v ngc trai
lin khp li, lng cng hnh rng vin
l ng cht ch giao nhau, bc kn cn
trng pha trong, sau t t cho cn
trng vo tiu ho.
Trn thn cy rong loi thc vt sng
di nc v rt mm mi ny c rt

nhiu ti nh, mi ti c mt ci ca,

quanh tng ming ti c lng cng o
ngc, cn trng c th vo c m
khng th ra ngoi c.
Cy ru lng mn rt nh, l thng
ph trn mt t, trn l mu hng tm
ca n sinh trng rt nhiu tuyn lng
di, tuyn lng thng c th tit ra mt
loi dch dnh c tnh kt dnh rt mnh,
hn na cn c v ngt v mi thm, loi
dch dnh ny cho d b nh nng Mt
tri chiu vo cng khng b kh, kin v
rui ngi thy mi hng ny khi ri vo
hoc tro ln l ca chng th l ca cy
lp tc cong li cho tuyn lng t li
mt ch bt ly cn trng, sau 1 n 2
gi, cn trng nh kin lin b l tiu
ho hp th ht. Loi dch dnh tit ra

ny c chc nng tiu ho, hn na l

ca n li c kh nng hp th, do c
th tiu ho v hp th ht cn trng.
Bn c tin khng? Ru lng mn cn c
kh nng khc. Nu bn b mt hn
nh hoc nhng th m khng tiu ho
c th tuyn lng ca l khng h ng
y.
Ru l ng mn v c gng v l cng
loi, sinh trng ni m t, khng c
nh nng cnh ni hoc trn mt ,
nu b chng trng vo trong chu, bn
cho chng t tht vn th chng ln rt
nhanh. Nhng ming tht khng c to
qu, nu khng th s b bnh Tiu ho
khng tt lm l b cht.
Quan h gia ng vt v thc vt trong
t nhin rt mt thit, nhng li mun

mu mun v, y l kt qu ca s pht
trin lu di trong gii t nhin.
Cy ci sng qua ma ng lnh gi
nh th no?
Trong t nhin c rt nhiu hin
tng v cng k l ngi, khin con
ngi phi dy cng nghin cu. Chng
hn nh, cng mt loi thc vt mc trn
mt t, ti sao c loi s lnh, c loi
li khng? K l nht l cc loi cy nh
cy thng, cy nha rui, mc d vo
ma ng ng bng lnh gi, n vn
mc thng v xanh ti, chng mi
ci lnh gi ca ma ng.
Thc ra khng ch c cc loi thc
vt khc nhau c sc chu lnh khc
nhau, m kh nng chng rt vo ma
ng v ma h cng khc nhau. Cy l

phng Bc vn vt qua ma ng
nhit 20 n 30 C mt cch bnh
an, nhng vo ma xun li khng chng
c ni ci rt nh. L kim ca cy thng
c th chu c ci lnh 30 C vo
ma ng, nhng vo ma h nu con
ngi h nhit xung 8 C n s b
cht lnh.
Nguyn nhn no khin cy ci vo
ma ng li c th khng lnh c nh
vy? y r rng l mt cu hi th v.
Mt s hc gi nc ngoi u tin
ni rng, iu ny c l ging vi
nhng ng vt mu nng, bn thn cy
ci cng c th sn sinh ra nhit lng,
ng thi cn c tng thm cc t
chc v cy c kh nng dn nhit
bo v. Sau ny, mt s nh khoa hc

khc li ni rng, ch yu do cc t chc

ca cy ci vo ma ng cha t nc,
nn khi nhit m cng khng d g
lm cho t bo ng bng v cht. Nhng
s gii thch ny u kh khin mi
ngi hi lng, bi v ngy nay con
ngi bit r rng, bn thn cy
khng th sn sinh ra nhit lng v t
chc cy di nhit m cng khng
th ng bng. phng Bc, cnh cy
liu, l kim cy thng vo ma ng
cng ng bng nh
nhng ming knh b v sao? Vy m
n vn sng c.
Vy b mt y l g?
Thc ra bn lnh ny ca cy c
to ra t rt sm. thch ng vi
nhng thay i ca mi trng xung

quanh, hng nm cy ci u dng

phng php k diu l chm vo gic
ng i ph vi ci gi rt ca ma
ng.
Chng ta bit rng, cy ci mun
sinh trng phi tiu hao cht dinh
dng. Ma xun v ma h, cy sinh
trng nhanh, cht dinh dng tiu hao
nhiu hn so vi tch lu, v vy sc
khng lnh cng gim. Nhng n ma
thu, tnh hnh li ngc li, lc ny nhit
ban ngy cao. Mt tri chiu mnh,
qu trnh quang hp ca l din ra nhanh,
cn ban m nhit thp, cy ci sinh
trng chm, cht dinh dng tiu hao t,
tch ly nhiu nn cy ngy cng bo,
cnh non bin thnh cht g, cy cng
dn dn c kh nng chu lnh.

Song ng ngh trn b mt cy ma

ng vo trng thi ngng hot ng,
thc ra s bin i bn trong n rt ln.
Tinh bt tch lu vo ma thu lc ny
chuyn ho thnh ng, thm ch c
loi tinh bt li chuyn ho thnh cht
bo, y u l nhng vt cht phng
lnh, n c th bo v t bo khng d b
cht lnh. Nu ct cc t chc thnh
nhng ming mng ri t di knh hin
vi quan st, bn s cn pht hin nhng
hin tng th v. Thng thng cc t
bo lin nhau tng cp, lc ny si gn
kt t bo u b t, hn na vch t
bo v cht nguyn sinh cng b tch ri,
ging nh tng chic ng. Nhng s thay
i nh b m mt thng khng nhn
thy c ny c tc dng rt ln trong

vic nng cao kh nng khng lnh ca

thc vt. Khi cc t chc ng bng, n
c th trnh cho cc b phn quan trng
nht trong t bo. Cht nguyn sinh b
ng bng gia cc t bo v gp phi
nhng nguy him do b tn thng.
C th thy, vic chm vo gic
ng v vt qua ma ng ca cy ci
tng quan mt thit vi nhau. Ma
ng, cy ng cng su th cng chu
c nhit thp, cng c sc khng
lnh. Ngc li, ging nh cy chanh
sinh trng quanh nm m khng c
ngh ngi th sc khng lnh s km, cho
d l kh hu Thng Hi th n cng
khng th sng qua ma ng.
Ti sao tui th ca mt s loi thc
vt cc ngn?

Nhng chuyn th v trong th gii t

nhin nhiu v k, khng bit cc bn
ch n cha, bt lun l cc loi cy
cao n 100 mt hoc nhng cy ch cao
c vi cm, mc d b ngoi ca chng
cc k d thng nhng c i chng l
nh vy: Khi ht c gieo xung t,
gp phi iu kin mi trng thch hp
l ny mm, sinh trng, ra hoa kt tri,
trong ht ging li p ht cu th h th
hai, cui cng l cht i.
Nhng thi gian cn thit chng
hon thnh qu trnh sng nh vy phi
cn c vo cc c tnh khc nhau ca
cc loi thc vt, ng thi khng hon
ton ging nhau, thm ch cch nhau my
chc ln n my trm ln. C loi ch
cn mt nm (t ma xun n ma thu)

nh cc loi thc vt nng nghip: la,

cao lng, ng, khoai. mi ngi gi
chng l thc vt sng mt nm. C loi
thc vt phi cn n hai nm mi c th
hon thnh, trong phi ngh qua mt
ma ng, n nm sau mi sinh trng
hoa thn, ra hoa kt qu nh rau ci du,
tiu mch v ng l nh vy, mi ngi
gi chng l thc vt sng hai nm.
Nhng loi ny a s l nhng thc vt
thuc loi c.
Thc vt loi g th li khc xa, c
loi cn mi my nm, my chc nm
thm ch my trm nm, my ngn nm
mi hon thnh chu k sng ca chng.
Cho d nh vy, n cng ging nh thc
vt khc, quy lut c bn ca cuc sng
u l t pht dc, sinh trng n gi

yu v cui cng l cht, trn th gii

khng c loi thc vt no l c th sng
mi khng gi.
C loi thc vt no sng khng n
mt nm khng? Cng c v chng loi
ca chng cng khng t. Trong gii thc
vt, c loi ch sng vn vn vi thng,
c loi thm ch ch sng my chc ngy.
Nh chng ta thng nhn thy trn mng
ngi trn mi nh c mt loi c nhiu
tht c th n bng hoa nh nm cnh
mu vng, gi l Ngo tng, sau cn ma
chng mi mc ln, rt nhanh chng n
hoa, qua ma ma th kh m cht. Cn
c mt loi H kh tho dng lm thuc
trong ng y, ma xun ny mm, ma
h va n th n tuyn b kt thc
mt i. Nu mun ni loi thc vt tht

s ngn th trn vng sa mc c rt

nhiu. V d nh cc on mnh, yu
im ln nht ca nhng thc vt on
mnh ny l s kh hn. Trn sa mc,
lng ma khng nhng cc k t m cn
tp trung ca s xung thp trong mt
thi gian ngn, do chng phi hon
thnh chu k sng trong thi gian ngn
khong 20 n 30 ngy, hoc trong my
tun sau khi ma xun ri xung mi
nm th ra hoa, kt qu v cht, sau
li khng nhn thy du vt ca chng
u. Tui th ca nhng loi thc vt
trn sa mc ngn nh vy l do iu kin
mi trng kh hn ca sa mc to nn,
y l kt qu ca s thch ng vi t
nhin ca cc loi thc vt.
V sao l trn ngn rng cui cng?

 min n i, mi khi ma thu n,

cy thay mu l t xanh sang vng, cui
cng trt nt chic o ny, trn tri n
ma ng ti. Nu ch mt cht, nm
s thy l trn cnh chnh i mu trc
tin, sau lan dn n ngn cy, ngn
cnh. Rng l cng vy, rng di
trc, cng ln trn ngn, l cng rng
chm.
C th bn s ni, l hin tng
t nhin ca gii sinh vt, gi trc cht
tr c. L pha di ra trc l u cnh
nn rng sm hn. y cng l mt cch
gii thch, nhng cn c cch hiu su
hn.
Trong qu trnh sinh trng, mi cy
ci u vn ti s pht trin y
nht, cho nn n lun a nhiu thc n

ln ngn tng nhanh s sinh trng.

Ngn cnh do c cung cp nhiu cht
dinh dng. Khi ngn cy ln n mt
mc nht nh, sinh trng s chm
dn li. Lc ny cy rng l l do hai
iu kin: Bn trong, vic cung cp dinh
dng b hn
ch v bn ngoi, iu kin thi tit thay
i theo chiu hng
khng c li, chc nng tng hp thc n
ca l km dn, l khng tn ti c
na, ri l t.
Nhng mc d vy, b phn ngn cy
vn c u tin chm sc, thc n
c cung cp nhiu nht, nn d cy
ngng a thc n ln ngn, nh vo
lng d tr n vn sinh tn thm mt
thi gian. ng thi trong lc , cht

dip lc trong l cy cha b ph hu,

vn tng hp c mt s cht dinh
dng. Nh vy, l trn ngn cy s rng
mun hn cc b phn khc trn cy.
Ti sao tnh khng bnh ca thc vt
hoang d li rt mnh?
oo

Chng ta nhn thy thc vt hoang

d rung hoang v t hoang, khng t
cy trn to di nh, cnh l yu t, c
mt s qu rt nh m chua. Nhn bn
ngoi chng cng tng ng vi thc
vt c trng. Nhng nhng ngi lm
cng tc khoa hc li c cm tnh su sc
vi chng. H xem trng im no ca
thc vt hoang d? Thc vt hoang d c
mt u im v cng qu bu, u im
ny c cc nh thc vt hc gi l

Tnh khng chi mnh. Ci gi l tnh

khng chi l ch kh nng chng li
nhng bt li trong mi trng sng ca
chng. Trong gii t nhin, thc vt ang
tn ti khi gp phi nhng iu c hi
cho s sng ca chng th chng lun
mun tm cch chng li. Trong nhng
thc vt khc loi, c bit l gia
nhng loi thc vt c trng v nhng
loi thc vt mc hoang th kh nng i
khng c biu hin ra khng ging
nhau.
C ngi tng lm mt s th
nghim, trong cng mt iu kin, kh
nng khng bnh u en gia nho mc
hoang v cy nho trng r rng l khc
nhau. Khi l nho hng hoa hng c
trng y vt ban en ca bnh u

en th gai nho v lng nho mc hoang

gn nh khng c vt ban en. y l do
nguyn nhn no? l v thc vt mc
hoang t mt ht mc thnh mt cy, t
trc ti gi khng ai vun trng v qun
l nhng li c rt nhiu k th tn cng,
nh ma, gi, tuyt lnh, hn hn l lt,
bnh tt v su hi lun mun tm cch
bp cht sinh mng ca chng. tip
tc sinh tn, bt
u t thi t tin, t th h ny n th
h khc lun lun phi u tranh vi k
th v tnh, dn dn hnh thnh kh nng
khng bnh cc mnh thch ng vi
mi trng chng thng phi a ra
nhiu kiu bin i v cu to hnh thi
bn ngoi v c nng sinh l bn trong
ca chnh mnh thch ng. V d nhiu

loi thc vt mc hoang hoc l ton

thn hoc l l y lng, c loi th y
gai, c loi th cha c. Ton b nhng
th ny u gip cho chng c th u
tranh tt hn chng li k th. Nhng
u im ny ca thc vt mc hoang
ni r sc sng v sc chin u ca
chng u rt mnh m. Nhng nhng
thc vt trng th li khng nh vy,
chng t nh n ln u c s chm
sc, quan tm ca con ngi, thiu s
rn luyn cho tnh i khng, mt khi
nguy him n th khng chu c, thm
ch b cht.
Nhng ngi lm cng tc nui trng
thc vt cc k coi trng u im c tnh
khng c cc mnh ca thc vt mc
hoang. H thng thng qua con ng

lai gia loi c nui trng v loi

mc hoang to ra nhng chng loi tt
v c nhiu ngi hoan nghnh, nhng
thc vt c tnh khng c km c ci
to thnh nhng loi mi c cht lng
tt v tnh khng c mnh. Do , tt c
nhng loi thc vt mc hoang trn t
cn ci trn ni khng chu ng gi
ma, m l chng c ln ln trong kh
hu khc nghit. Chng ta phi c bit
coi trng vn qu bu ca ti nguyn
phong ph, li dng trit u im l
tnh khng bnh mnh ny ca chng, to
ra ging lai a ra nhiu loi mi,
gip ch cho nhn loi.
Ti sao nhng loi thc vt sinh
trng bi bin v m ly u c r
h hp?

Chng ta bit rng cuc sng v s

sinh trng ca thc vt khng tch ri
khi nc. Khng c nc, thc vt d
a tn, thm ch l cht. Nhng khi nc
trong t qu nhiu hoc ngm mnh
trong nc th khng kh trong l h ca
t s b nc y ra, lm cho t tr
thnh thiu oxy, cng s e do n cuc
sng ca thc vt. C ngi o c,
khi oxy trong t gim xung 10% th c
nng b r ca i a s cc loi thc
vt s c th b thoi ho. Khi gim
xung 2% th h r phi i din vi ci
cht. Bi bin v m ly l thuc v
mi trng sinh thi thiu oxy, thng
xuyn ngp nc.
Nhng thc vt trong qu trnh tin ho
cng to ra c mt lot chng loi

thch ng sinh trng trong mi trng

thiu oxy, c gi l thc vt m ly
hoc thc vt bi bin. Nhng thc vt
ny c mt c im chung l c b
r tin hnh h hp t trong t ti khi l
dn ra trong khng kh, c gi l r h
hp. R h hp c cc l ngoi to ln,
bn trong c cc khe h t bo rt pht
trin, c th d tr khng kh. y l t
chc thng kh rt c bit ca thc vt
bi bin v thc vt m ly, chng c
th lm cho thc vt m ly v thc vt
bi bin c th sinh trng trong mi
trng thiu oxy. ng nhin, nhng b
r h hp ca cc thc vt bi bin v
thc vt m ly khc nhau th hnh dng
ca chng cng khc nhau, nh dng qu
gi, dng vng, dng ngn tay v dng

gy.
C rt nhiu thc vt c r h hp nh
cc thc vt sinh trng bi bin nh
cy vt thuc h vt v cy hi ip
thuc h c roi nga, cy dy bin thuc
h du bin.
Trung Quc cn sng st mt loi
thc vt l Tng nc, l thc vt
m ly nc ngt ca vng duyn hi
ng nam Trung Quc, phn gc ca cy
mc ln b r h hp dng qu gi cao
thp khng ging nhau rt c o. Cy
Lc V Sam cn st li c ngun gc t
pha ng nam Bc M, t th k 20
du nhp vo trng Trung Quc trn
vng mng li h pha nam, phn gc
ca cy cng ging nh tng nc, mc
ra b r h hp c dng qu gi c bit.

 vng m ly nc ngt ca khu

vc nhit i cng thng nhn thy thc
vt c r h hp, nh cy T n dng
lm thuc chu M, cy Hong Ngu
v Hng Giao Kalimanjaro, g
Maomalu Nigiria, cy c ng o
Ilian, cy ng hong Guyana.
R h hp ca thc vt ngoi dng h
hp ra cn c th c tc dng bo v
v chng sng.
Ti sao c loi thc vt thch nh sng
Mt tri, c loi thc vt th thch
bng rm?

^7 " ^7

Khng bit cc bn c ch n
khng, mt mt hng nam v mt mt
hng bc ca nh, sn pha Nam v
sn pha Bc ca ni cao nhn c

lng nh sng Mt tri khc nhau. nh

sng Mt tri sn nam c chiu
trc tip, hn na chiu c ngy ti ti,
do thc vt sng trn phn ni ny s
nhn c nhiu nh sng v nhit
cao; nh sng Mt tri sn bc c
chiu xin, nhng thc vt sng trn phn
ni ny s nhn c t nh sng v nhit
lng. Ngoi ra, lng nc, m,
nhit , hng gi, gi theo ma v
iu kin hon cnh khc ca hai sn
nam v bc cng khng hon ton ging
nhau.
Do nh sng, lng nc, hng gi,
nhit khc nhau, lm cho s sinh
trng lu di ca thc vt sn nam
v sn bc cng c tnh cch khng
ging nhau. Ni mt cch n gin, loi

thc vt sinh trng sn nam thch

nh sng Mt tri, nh thc vt hc gi
l thc vt dng sinh nh tng, sam,
dng, liu, ho. Loi thc vt sinh
trng lu di sn bc th thch bng
rm, do ngi ta gi chng l thc
vt m sinh, nh vn sam, lnh sam, ngc
chm. y l kt qu do thc vt sng
lu di trong mi trng khc nhau. Tnh
cch c th thch dng thch m ny
vn khng th hnh thnh c trong mt
thi gian ngn. Nhng cho d hnh thnh
nn tnh cch nh th ny hoc nh th
kia cng khng th thay i mt cch tu
tin c. Bi v chng cng thch
hp hn vi iu kin sng sn nam
v sn bc, trong hnh thi phn ngoi
v cu to sinh l bn trong u c s

bin i. Vy th, hnh thi bn ngoi v

cu to sinh l bn trong ca thc vt
thch dng v thc vt thch m c s
khc bit g? S khc bit r rng nht l
phn l. Cht l ca thc vt thch nh
sng l hi dy v th rp, trn mt l c
lp cht sng hoc cht sp c th chng
chi vi nh sng Mt tri, l kh thng
nh v dy, cht dip lc tng i t
nhng s lng tng i nhiu. c
trng cu to l ca thc vt thch dng
c th m bo cho l c th li dng tt
nng lng Mt tri di sc chiu ca
Mt tri, trong trng hp thiu nh sng
Mt tri, cng c th tin hnh tc dng
quang hp nht nh. Cu to l ca thc
vt thch m v thc vt thch dng
hon ton tng phn nhau, l thng to

m mng, cht sng khng pht trin, t

bo thn l v l kh tng i t, c khe
h t bo tng i pht trin. S lng
dip lc ca l t hn mt na so vi
thc vt thch dng, nhng hnh dng
ca l hi to. Nh th c li trong mi
trng m t, ti tm cng c th hp
th v li dng nh sng Mt tri yu t.
nh hng ca nh sng Mt tri i
vi s sinh trng v pht dc ca thc
vt thc ra l rt ln, do tc dng ca
nh sng, khng ch hnh thi v sinh l
phn l ca thc vt thch nh sng v
thc vt thch bng rm c s khc bit
r rng, m chnh l cng mt loi thc
vt, sinh trng trong mi trng y
nh sng Mt tri v mi trng rm mt
th bin ho sinh thi ca l cng rt ln.

V d, cy sinh trng trn mt t trng

tri th tn cy rng ln v pht trin;
Sinh trng trong rng rm th tn cy
nh hp v cao cht vt. Thm ch c lc
l trn cng mt cy do nhn c nh
sng khc nhau m tnh cch biu hin ra
ca chng cng khc nhau, nh l trn
ngn cy hoc mt ngoi cy do nhn
c nhiu nh sng chiu, phn l ny
lin biu hin ra c trng ca l thch
nh sng, cn l phn di tn hoc
bn trong do thiu s chiu sng ca nh
sng, do chng mi biu hin ra c
trng ca l thch bng rm. V d nh
cy inh hng, ho ty, trn cng mt
cy c th xut hin l thch nh sng v
l thch bng rm.
Trong thc vt c loi thch nh

sng, c loi thch bng rm, ch yu

c to thnh do s chiu thng v
chiu xin ca nh sng Mt tri, do iu
kin hon cnh sinh trng khc nhau.
Nhng, c th khng nh mt im, bt
lun thc vt c hnh dng nh th no,
nu khng c mt tia sng th d cho l
thc vt thch nh sng hay thc vt thch
bng rm th u khng sng c.
ng vt sa mc tn ti nh th no?
o

ng vt mun tn ti trong sa mc
th phi c t nht hai kh nng. Mt l
kh nng i li, bi v t ct bt c lc
no cng c th chn vi chng; hai l
kh nng tr nc, v khi ri khi nc
th bt k sinh vt no cng ch cn con
ng cht.
V c hai phng din trn th loi

thn ln c th coi l mt in hnh sng

mnh lit: Phn trc t chi ca chng
m ra thnh mng ln, chng cho c
th i li thoi mi trn ct. Khi mn
m bung xung, lp sng m bao
ph, c th v mt ca thn ln lin dng
kh nng ti a tp hp nhng git
sng. Ngoi ra ci li di ca n cn
c th lim sng trc mt rt linh hot
v kho lo, ging nh ci gt nc trn
t vy.
V phng thc vn ng, rn lao
nhp gia tu tc bng mt kiu di
chuyn khng ging ai: ngn chn b
cc ht ct chn vi bt c lc no, n
cong ngi sang tri, phi ht mc
tng din tch tip xc vi t ct, v
hnh thnh nn thi quen vn ng

nghing.
V kh nng tr nc, thn ln ui
vnh c nhng c im thu gom cc
git nc ti a. Mi khi sng xung,
n li b ln nh cn ct, quay lng v
pha c sng t bin thi ti, ui ca
n vnh ln cao, lm cho thn ca n
nghing sang mt bn, khi sng m gp
c th lnh but ca con vt th s ngng
t thnh nhng git nc, chy men theo
lng trt vo ming thn ln.
Khng ch dng li nhng c
im ny, ng vt sa mc mi con u
c mt phng php tn ti ring, chng
hn c loi chuyn sng ph thuc vo
thc vt. Mt s thng ngy giu mnh
trong cc hang ct, khi ma sng xung
th lp tc b ln mt t, s dng ton

thn hng sng.

V sao chut chi s nh Mt tri?
Chut chi l loi vt n cn trng
sng trong t. Chng thng o hang
trong lp t ti xp, m t v con
. Chut chi con khi ln vn sng
trong ng hm o di t...
Chut chi rt t khi o hang, lm t
di lp t st hoc t ct. Chung
quanh t ca chng c ng hm, 4 b
lin nhau. Do trong hang lun m t nn
giun t, nhn, rt, sn d dng sinh si,
tr thnh mn n sn sng cho chut
chi.
Chut chi lc nh mt hy cn m rt
to, n khi c th ln dn ln, mt b i,
cui cng th ln su vo di lp da,
th lc thoi ho hn. Lc n ch c

th phn bit rt t v s sng ti. Nhng

c im cu to ny c hnh thnh do
s thch nghi sng lu di vi mi
trng thiu nh sng trong lng t.
V chut chi qua mt nm khng ln
mt t, ci chnh l khng tip xc vi
nh sng, cho nn khng quen vi s
chiu sng ca Mt tri. Thn nhit ca
chut chi cao hn thn nhit ca ngi
2 3 C. Trong c th n khng c cu
to thch nghi vi s to nhit, nu b nh
sng Mt tri chiu thng vo c th,
lm nhit c th bin i ln, tn s
h hp ca n s tng ln. Nu b l sng
hi lu, n s ri vo trng thi hn m
nng, v c th cht.
Chn Bc M dit rn chung nh th
no?

Rn chung (rn ui ku) rt thch

n tht chn. Tuy nhin, chn khng bao
gi b n tht mt cch d dng.
Ngc li, chng cn tn cng v tiu
dit hng lot nhng con rn c di gn
2 mt ny. Chn c v kh g li hi nh
vy?
Nhm nghin cu thuc i hc
California b ra gn mt nm quan
st sinh hot ca loi chn spermiphilus
variegatus cc sa mc Bc M.
Chng sng trong nhng hang ng su
di lng t, v vy thng b rn
chung ln o n tht.
t v, h hng nh chn bt buc
phi t chc cc cuc tn cng tr a.
Thng khong 3 hoc 4 con chn quy
li nh rn. Mt con lin tc tn cng

vo chic ui khin k th phi co li,

khng c b nhng chic rng cc
c vo ngi chn. Trong khi ,
nhng con khc cn trm tng nht vo
ngi rn.
Khi tn cng, chn lun trnh u
rn, v ch dnh mt vt p, chng s b
cht ngay sau vi giy. Trong nhiu
cuc chin, git cht rn hoc ui n
ra khi a phn, nh chn phi hy sinh
ti vi thnh vin.
trnh thit hi, chn cn t chc cc
cuc sn lng quy m hn: Chng m
vo tn hang ca rn chung. Trong khi
con m vng mt, chng git cht hng
lot con non, hoc p v trng.
Nhng ni chung, chn vn rt s rn
ui ku. Nu rn xut hin bt ng,

chn thng b chy tn lon. Loi rn

n tht chn ln nht di ti gn 2 mt,
c tn l kim cng (crotalus atrox), v
chng c mu da nh nhng vin .
Chng c th nut gn mt con chn non,
ri nm ngh khong 2 3 ngy tiu
ho.
V sao chim cnh ct c th sng
Nam cc?
Mi trng cc k khc nghit
Nam cc buc cc sinh vt bc cao
rt lui khi lnh a ca n. Ngay c cc
ng vt ln c th chu c ci rt -80
C ca Bc cc nh gu trng, voi
bin. cng khng h c mt cc Nam.
Vy m chim cnh ct li c th lm
c iu .
hiu v sao, chng ta phi xem li

gia ph ca chng. Trc ht, cnh ct

l mt loi chim bi di nc c xa
nht. C th n n y nh c t
trc khi chu Nam cc mc o gip
bng. Do din tch t lin hp, mt
bin rng, nn ni y c th coi l khu
vc phn thnh nht trong cc thu vc,
vi ngun thc n phong ph, tr thnh
vng t tt cho cnh ct tr ng.
Sau na, do kt qu ti luyn trong
gi v bo tuyt qua hng ngn vn nm,
lng trn ton thn ca cnh ct bin
thnh lp lp dng vy gn cht. Vi
loi chn lng c bit ny, nc bin
khng nhng kh thm thu, m d cho
nhit c xung ti 100 C, chim
cng khng h hn g. ng thi, lp m
di da ca n rt dy, nn cng m

bo gi nhit cho c th.

Thm na, chu Nam cc khng c
th n tht, th l cnh ct c c
mt mnh t kh an ton. Chng th m
khi cc nh nghin cu t chn ln mnh
t tn cng ca th gii ny, chim cnh
ct khng nhng khng b chy, m cn
n tip h vi thi rt thn mt (v
t m).
Ti sao ni san h l ng vt?
o

Mi ngi thng cho rng san h l

qu v hnh dung n l mt khong
vt. Do rt nhiu san h thin nhin cha
c gia cng u c hnh cnh cy nn
t xa n nay rt nhiu ngi li cho
rng san h l thc vt. n th k
XVIII, cn c ngi xem tua cm ca san
h l mt loi hoa v t cho rng l

pht hin ln. Ngy nay, nhng ngi

tng hc ng vt hc u bit rng san
h l ng vt bc thp, n thuc ng
vt rut rng ch c hai lp phi trong v
ngoi, ging nh mt chic ti c hai
lp. N c mt ming nhng khng c
hu mn. Thc n c a vo t y.
Xung quanh ming c mc nhiu tua cm,
y chnh l th m ngi xa gi l
hoa. Tua cm c th bt thc n hoc
khuy ng dng nc chy vo
ming v xoang trng, gip tiu ho cc
sinh vt nh trong nc, cho nn n l
ng vt.
San h c rt nhiu loi, chng u sng
rt vng chc, hn na li c nhng c
tnh chung l sng trong bin nng, c
bit l thch sinh trng nhng vng

nc bin m c dng nc chy nhanh,

nhit cao, v trong sch. Do phn ln
san h u c th ny mm sinh trng,
m nhng mm ny khng th tch khi
th m. Nh vy cui cng s hnh thnh
mt qun th lin kt v chung sng vi
nhau, y chnh l nguyn nhn ch yu
m san h c hnh cnh cy.
Mi n th ca san h c gi l
trng san h. Loi san h m chng ta
thng thy chnh l b xng ca qun
th st li do tht ca trng san h ny
b thi nt. C b xng rt th rp, c
th dng lm nguyn liu t vi,
nhn to, loi tt hn c th dng lm
nguyn liu xy dng. Loi san h
thng thy di bin phn ln u do
nhng b xng ny cht ng thnh. C

mt s b xng rt cng, mu sc ti
sng, c bit l loi c mu , con
ngi thng mi da n thnh cc loi
trang sc.
Chim bay trong ma chu nc
ma nh th no?
Chim c mt m mt cc mng gi l
mng nhy, dng bo v mt v bo
v c khi n bay trong ma. Mng nhy
ny khng hon ton trong sut, v vy
chim c th khng nhn thy r nhng
chng vn phn bit c sng ti.
Ging nh mo, ch v mt s loi
ng vt khc, mng ny c th nhy qua
mt r t nhanh bo v mt. N gip
trnh khi s va chm khi chim bay qua
bi rm. chim sn mi, nh chim ng
chng hn, chng nhm mt li ngay lp

tc trc khi va chm vi nn nhn, che

mt li khi bt con mi.
Ti sao trong trai, s c trn chu
(ngc)?
Ci ni sinh ra ht trn chu l loi
ng vt nhuyn th nh con s, trai ngc
bin v trai nc ngt. C nhiu ngi
ngh trai, s cng ln th ht trn chu
bn trong chng cng to. Thc t th
khng phi vy. Ch khi no c k sinh
trng sng k sinh hoc c vt bn ngoi
xm nhp vo trong c th nhng con s,
con trai th mi to ra c cc ht trn
chu.
Th tch mt v trai hoc l v s ra
th thy tng trong cng ca v c nh
sng rc r nht, nhp nhnh mu sc
nh ht trn chu, y c gi l tng

trn chu, n l cht trn chu do mng

ngoi tit ra cu thnh.
Khi k sinh trng chui vo v s, v
trai cng, bo v c th, mng ngoi
ca con s, con trai s nhanh chng tit
ra cht trn chu bao quanh k sinh trng
ny. Nh vy, thi gian lu dn s hnh
thnh ra ht trn chu.
C lc khi mt s ht ct ri vo
trong con s, con trai lm cho chng nht
thi khng c cch no y n ra c,
sau khi chu nhiu s kch thch au n
th chng nhanh chng t mng ngoi
tit ra cht trn chu dn dn bao vy
ly n. Thi gian lu dn, bn ngoi ht
ct c bao bc bi cht trn chu rt
dy, v cng bin thnh mt ht trn
chu trn vo.

Khong 20 30 loi ng vt nhuyn th

c th sn sinh ra ht trn chu. Hin
nay, ngi ta xy dng ni nui trng
nhn to, sau khi nui ln mt s ng
vt nhuyn th (ch yu l trai ngc),
trong t chc kt mng ngoi cm
nhn vo v trai, v trn nhn ph mt
tm mng ngoi nh, qua mt thi gian
nht nh th s sinh ra ht trn chu nui
nhn to. Trong cc khu vc duyn hi
v h lc a Trung Quc u dng
bin php ny nui trng trn chu,
ngoi ra t nui trng ht trn chu bnh
thng pht trin m rng ra nui
trng ht mu v ht hnh tng.
Ti sao mt cy a c th thnh rng?
Cy a l mt loi cy cao to l xanh
quanh nm, to rng, thch nhng vng

nhit cao ma nhiu, khng kh m

t, n phn b ph bin nhng vng
nhit i v nhit i ca Trung Quc,
thng gp nhng vng thp v m t
nh trong rng nhit i, b bin duyn
hi v ng bng thp hn so vi mt
nc bin. Do qu ca cy a c v ngt,
chim rt thch n, do ht rt cng khng
th tiu ho c nn theo phn chim
gieo vi khp ni, trn nh thp c, trn
tng thnh c v trn nh nhng ngi
nh c knh ca vng nhit i v nhit
i u c th nhn thy nhng cy a
nh do chim gieo ht. Nhng cy a nh
c sinh trng trn cy ln ca vng
nhit i cng a s l do chim gieo ht.
Hin tng k l cy mc trn cy tr
thnh mt cnh quan ln ca cc khu

rng nhit i.
Nhng cy a c tui th cao, sinh
trng nhanh, h thng cnh v r ph rt
pht trin. Trn thn chnh v cnh ca
n c rt nhiu l v, ti u cng c th
sinh ra nhiu r kh sinh, r xung di
ging nh nhng chm ru di, nhng r
kh sinh ny sau khi sinh trng n mt
t th khng ngng to ln v tr thnh r
ci, r ci khng phn cnh khng sinh
l. Chc nng ca cc r kh sinh ca cy
a ging nh b r khc, c tc dng ht
nc v cht dinh dng, ng thi cn
chng nhng cnh cy lin tc vn
rng ra ngoi, lm cho tn cy khng
ngng to ln. Theo thng k, mt b r
ci ca cy a gi c th t ti hn
1.000 cnh. Thn Hon thnh huyn Tn

Hi tnh Qung ng c mt cy a to
mc gn b h, tn ca cy a rng ti
hn 6.000 m2, di tn
cy c hng ngn r ci v cc r ph,
ging nh mt khu rng rm rp. Do
Khu rng ny cch bin khng xa nn
tr thnh ni c tr sm ti ca cc
loi chim nh hc v c ly c lm thc
n, hnh thnh Thin ng ca cc loi
chim ni ting.
Nhng ngi lm cng tc vn
rng ly gi t c tnh sinh trng
ca cy a, ti tnh tin hnh dn,
chnh hnh r kh sinh v tn ca cy a
lm cho n tr thnh mt cnh sc c
bit lm xanh ho sn vn v l chu
cnh giu c sc ca Lnh Nam.
Ngoi cy a ra cn c cc loi cy

khc nh cy c thuc h c, cy qu
trn, cy du Cng G thuc h du, cy
ay g do Sumata thuc h ay thn g
v cc loi cy o ia rn cng c th
mc c r ci.
V sao cy xu h cp l khi c vt
ng vo?
Cy xu h cn c gi l cy trinh
n. Khi b ng nh, n lp tc th hin
ngay s e l ca mnh bng cch khp
nhng cnh l li. Nu bn nng tay, n
s phn ng cc k mau l. Chng 10
giy, tt c cc l u cp xung.
iu ny c lin quan ti tc dng
sc cng ca l xu h. cui cung l
c mt m t bo mng gi l bng l,
bn trong cha y nc. Khi bn ng
tay vo, l b chn ng, nc trong t

bo bng l lp tc dn ln hai bn pha

trn. Th l phn di bng l xp xung
nh qu bng x hi, cn pha trn li
nh qu bng bm cng. iu lm
cho cung l sp xung, khp li.
Khi mt l khp li, n s a tn
hiu kch thch lan rng n cc l khc,
khin chng cng ln lt khp li.
Nhng ch t pht sau, b phn di
bng l li dn y nc, l li xo ra
nguyn dng nh lc ban u.
c tnh ny rt c li cho s sinh
trng ca cy, thch nghi vi iu kin
t nhin. phng Nam thng gp
phi nhng trn ma bo ln, khi cy
xu h thu l li khi gp ma gi s gip
n cu c cc l non.
Ti sao hoa trn cng mt cy bng c

mu khc nhau?
Ni chung hoa cy bng thng n
vo bui sng, sau khi hoa n, chng s
thay i thnh my loi mu sc. Hoa
va mi n th mu trng, t lu sau bin
thnh mu vng nht, bui chiu c mu
hng phn hoc hng, c khi thnh mu
hoa hng.
n ngy th hai th thnh mu hng
sm, c khi thnh mu tm, cui cng tt
c cc bng hoa bin thnh mu nu ri
ri khi bu nhu. Lc nhu bt u
pht dc, dn dn n to ra, ri bin thnh
nhng qu bng.
Hin tng nhng cnh hoa bng i
mu l do tp tnh c hu ca cy bng.
Bi v trong cnh hoa ca chng c rt
nhiu sc t, tu theo nhit thay i

v chiu x ca Mt tri, sc t cng

pht sinh bin ho.
Trn cng mt cy bng, cc b phn
ca hoa n ra c trc c sau, bng hoa
ny mu trng, bng kia mu vng hoc
mu hng ri. Cho nn nhn vo mt cy
bng m li thy hnh nh c my loi
hoa khc nhau.
Ti sao mt s thc vt c th pht
sng?
Ma h, trong rng cy hoc trong
bi c, nhng con om m bay lp lo
pht ra nh sng p v tn ln nh sao,
y l hin tng sinh vt pht sng m
mi ngi u bit. Nhng, thc vt
cng c th pht sng, bn thy hin
tng cha?
Nh nm trc, huyn an ca

tnh Giang T c nhiu ngi nhn

thy my cy liu c th pht sng. Ban
ngy, nhng cy ny ng r bn b
rung, khng h thu ht s ch ca mi
ngi, nhng n m n li to ra nh
sng le li thn b v c mu xanh nht,
cho d ma to gi ln hay nhng ngy
nng gay gt cng ko di khng ngh.
Nhng cy liu thng thng ny sao li
c th pht sng c? Qua nghin cu,
cui cng cng gii p c hoi nghi.
Ho ra, ci pht sng khng phi l bn
thn cy liu m l mt loi nm sng k
sinh trn thn cy liu, bn thn cc si
nm ca nm Jiamihuan pht ra nh sng,
do loi nm ny c th pht sng, mi
ngi gi n l Nm sng. Loi nm
ny phn b ph bin mt di T

Chu, Trit Giang, An Huy, n chuyn i

tm v sng k sinh mt s cy, ln ln
thnh th si nm c mu trng ging nh
si bng, ht cht dinh dng ca thc
vt, n no ri th li pht sng, ch v ban
ngy nhn khng ra, chng ta lun lun
nhn chng m khng nhn ra m thi.
Hm nay, bn nhn thy Ming nm
sng v n thuc nm sng trong
phng thuc chnh l loi thuc c
lm t loi nm pht sng ny, l phng
thuc cha tr tng i hiu qu i vi
bnh vim ti mt v vim gan.
Nu bn l mt ngi sng gn bin,
trong nhng m ti nh mc, c lc c
th nhn thy trn mt bin nhng lung
nh sng mu trng nh sa hoc mu
xanh lam, thng thng c gi l la

bin, th ln di y bin c th gp
nhng lung sng m ngi nh nh sng
cc v sao trn bu tri di y bin,
tht chng khc no ng tin! Ho ra
y l mt s loi sinh vt pht sng
thuc loi to, t bo nm v nhng ng
vt nh tp hp thnh m pht sng.
Nghe ni, trong mt trin lm quc t
Pari Php nm 1900, phng quang hc
c mt gian trin lm sng to ra mt
hnh thc mi, trong khng c mt
bng n no nhng li rt sng, th ra l
trong mt bnh thu tinh c nui t bo
nm pht sng, lm cho mi ngi khng
ngt kinh ngc.
Thc vt ti sao li pht sng c?
l bi v trong thn ca nhng thc vt
ny c mt loi vt cht pht sng c

bit cht hunh quang v cht xc tc

hunh quang. Trong qu trnh hot ng
sng cn phi tin hnh oxy ho sinh vt,
cht hunh quang ny b oxy ho di tc
dng ca cht xc tc, ng thi gii
phng ra nng lng, loi nng lng
ny c biu hin ra di hnh thc
pht sng, l nhng nh sng ca sinh
vt m chng ta nhn thy.
nh sng ca sinh vt l mt loi nh
sng lnh, hiu sut pht sng ca n rt
cao, c ti 95% c kh nng chuyn
thnh nh sng, hn na nh sng mu
sc m du v thch hp. Cc nh khoa
hc c c gi ca nh sng lnh, m
phng nguyn l pht sng ca sinh vt
ch to ra rt nhiu ngun nh sng c
hiu qu cao v mi.

nh sng om m c t u?
Th di nt trn t mt con om m
pht sng, bn s thy li trn mt t
l mt vt di, vn tip tc nhp nhy,
sau mi m dn ri mt hn. Nh
vy, nh sng do om m pht ra l sn
phm ca mt qu trnh ho hc, ch
khng phi l mt qu trnh sinh hc nh
ban u chng ta ngh.
Bi v, sau khi con cn trng cht m
nh sng vn cn, th r rng l con vt
ch lm nhim v lin tc sinh ra loi
cht pht sng m thi.
om m c hai nhm l om m
bay v om m b di t. C hai
nhm ny u c th pht ra cng mt
th nh sng lnh kh c bit, khng to
nhit nh nh sng nhn to. l v

trong qu trnh pht sng, hu nh ton

b nng lng c sinh vt chuyn
thnh quang nng, ch khng tiu hao
thnh nhit nng nh nhng ngun sng
nhn to khc.
nh sng ca om m c pht ra
t mt vi t cui bng. Ban ngy, cc
t ny ch c mu trng xm, v m
mi pht ra nh sng huyn o qua lp
da trong sut. Bn trong lp da bng l
dy cc t bo pht quang, trong cng l
lp t bo phn quang, c chc nng nh
mt gng gip phn chiu nh sng ra
ngoi.
Cc t bo pht quang c cha hai
loi cht l luciferin v luciferaza. Khi
tch ri nhau, chng ch l nhng ho
cht bnh thng, khng c kh nng pht

sng. Nhng khi cnh nhau, men

luciferaza s xc tc, thc y qu trnh
oxy ho luciferin (qu trnh dng oxy t
chyluciferin). Qu trnh oxy ho ny to
ra quang nng.
om m ch c th pht sng lp lo
m khng lin tc, bi v chng t khng
ch vic cung cp oxy, sao cho phn ng
pht sng thc hin c lu di.
B mt s hi sinh ca ve su
Ngi Trung Quc c cho rng ve
su l con vt biu tng ca s hi sinh
do chu k sng c mt khng hai ca
chng: nm lng l di mt t trong
nhiu nm lin, sau tri ln khi mt
t i tm bn i giao phi, trng
ri... cht! Ngy nay, ngi ta vn t hi
v kh nng k l ca ve su khi chng

lun xut hin trong thin nhin vo mt

thi im chnh xc trong nm.
Ngi ta o nhng con nhng thuc
loi ve su Magicicada . th di mt
t 15 nm. Loi ve su ny thng ch
ngoi ln khi mt t sau 17 nm tu
luyn. Khi a nhng con nhng ve su
vo mt cn phng c iu khin kh
hu nhn to. Ti y nhng con nhng
c gn vo b r ca nhng cy o
(peach) c iu chnh c th
ra hoa hai ln mi nm. Kt qu nhng
con ve su thot kip nhng sm hn mt
nm. Loi cn trng ny m thi
gian bng cch theo di nhng tin hiu
sinh l ca cy.
C vo ma xun, khi nhiu loi cy
bt u ra hoa, nhng git mt v

proteint hoa s chy ra, ri xung v

thm vo b r ca cy. Ve su trong
lng t ht ly thc n t r cy v
chnh l lc chic ng h sinh hc ca
loi cn trng ny c kch hot. Lc
ny ve su s hi sinh, b ln khi lng
t v bt u mt chu k sng mi.
Ti sao c mt s thc vt li c c?
Thc vt khc loi, do kt qu hot
ng sinh l ca chng khng ging
nhau, to thnh vt cht c tnh cht khc
nhau tch lu trong thn ca chng. V d
nh l ca rau cn, rau chn vt v rau
thm c mi v khc nhau chnh l
nguyn nhn ny. Nhng tch lu ca mt
s thc vt l vt cht c, i vo bn
trong c th con ngi v gia sc th c
th pht sinh tc dng ca c tnh, lm

tn hi n t chc t bo, dn n tr
ngi v c nng, bnh tt hoc t vong,
do chng c gi l thc vt c c.
Chng loi v tnh cht ca vt cht
c c trong thc vt rt phc tp, y
ch ni n mt s loi quan trng . Ni
t tnh cht ho hc, vt cht c c ca
thc vt ch yu c : Kim thc vt,
glucoxit, saponin, proteinv nhng c
t khc vn cha r. Kim thc vt l c
hp cht hu c c cha nit trong thn
thc vt, nh kim cy thuc l cha
trong l v ht ging ca cy thuc l,
c t ca cy nm c cha trong cy
nm. Glucoxit l sn vt ca s kt hp
gi ng v gc hiroxit (-OH), nh
glucoxit kh hnh nhn cha trong ht
bch qu v kh hnh nhn. Saponinl

hp cht rt phc tp, sau khi ho tan

trong nc, lc mt cht l c th to
thnh bt, nh saponinc mch cha
trong ht c mch. Protein l ch vt cht
c c c tnh cht protein, nh
proteinthu du trong ht ging ca thu
du, cht ba u trong ht ging ba u.
Vt cht c c khng ch tnh cht khc
nhau trong cc thn thc vt m v tr
phn b cng khc nhau, c loi nhng
b phn khc nhau ca cy u c c,
c loi nhng b phn khc nhau
cng mt cy thc vt c nhng vt cht
c c nhng mc khc nhau. Do
s khc nhau v k thut trng trt. t
trng v s thay i v nm, giai on
pht dc, v tr v thi tit nn hm
lng c tnh ca thc vt c c cng

khc nhau.
Gluxit hnh nhn cha trong ht
ging ca bch qu v hnh nhn ho tan
trong nc c th sinh axit cyanogenc
c tnh rt cao, tr em nut mt lng
nh th s mt i tri gic, trng c m
cht. Khoai ty sau khi a ra nh sng
chuyn sang mu xanh hoc ny mm,
phn ny sinh ra mt loi c t c tn l
Long qu tinh. Ngi n vo s dn
n b trng c, sinh ra cc triu chng
nh nn, a chy. Cc loi ht khc nh
o nhn, thu du sau khi n s b trng
c. Hiu c nhng quy tc ny th c
th phng chng trng c v p dng
cc bin php cu cha kp thi. C mt
s thc vt c c sau khi b c t th
c th tip tc dng c, ni mt cch

thng thng, rau di sau khi ngm v

ra qua nc hoc nu chn ri li ngm,
lm cho ht v cht v ng th c th
kh ht c tnh; ng nhin cng c
mt s thc vt nh nm c th cho d
c
ngm ra, nu chn nh th no u
khng th kh c c tnh. Do vy,
nhng thc vt khng bit th cn phi
tm hiu xong mi c th s dng,
trnh sau khi n nhm ri b trng c.
Mt s thc vt c cha vt cht c
c, c bit l thuc nhng thc vt c
tnh kim thc vt, c th dng ch
to ra thuc. V d, nh l v r ca cy
c dc v c c dc c cha kim
lng ang v atropin, c c, c th
lm cho con ngi hng phn, hn m,

nhng khi dng mt lng nh trong y

hc li tr thnh bi thuc tr bnh phong
thp, th dc, bng au qun; Hoa ca c
c dc l hoa dng kim m ng y
c i dng lm thuc gy m; Khi b
trng c mocphin trong qu thuc
phin c th dn ti lit h hp, nhng
trong y hc khi s dng vi liu lng
thch hp th li tr thnh bi thuc dng
au nhanh. Do hiu c loi thc
vt no c c v trong chng c cha
loi c t no c ngha rt quan trng.
Cha t ca cc loi hoa
Mt ngy no , lang thang trong
rng ma nhit i ca Malaysia v
Indonesia, bn c th s sng st khi p
vo mt bn l mt bng hoa chi li,
khng l vi ng knh ti gn... 1 mt.

 l Rafflesia, mt dng hoa loa kn

ln nht th gii. Thy k l, t bu vt
ca to ho ny, c th mi kinh khng
khng ngng bc ra mi tht thi.
Dn a phng do vy gi n l hoa xc
cht. Tuy vy, th mi li c vai tr
sng cn i vi hoa rafflesia, chng
hp dn rui nhng n lm chc nng
th phn.
Tn y ca loi hoa ny l
Rafflesia arnoldi. Hoa mc ngay trn
mt t, ng knh ti 1 mt, mu
chi li. Cy Rafflesia l mt loi cy
k sinh, dng si, ng knh thn b
nh si ch. Tht ngc i, hoa ca cy
to bao nhiu th thn cy l b by nhiu.
Rafflesia chui vo cc m r ca mt
cy ch c dng thn leo v ht cht dinh

dng t . N khng c l, khng c

cung, khng c r. Cui cng, ci vi th
n bm nh b s to ra mt ci nu,
to dn ln thnh hnh mt chic bp ci.
Chnh ci bp ci ny v sau s n ra
bng hoa khng l Rafflesia arnoldi,
mc ngay trn mt t.
Cc ht ca cy Rafflesia rt nh, c
bc trong mt lp v cng. Cc nh khoa
hc cho rng chnh cc ng vt
truyn ht ny i xa khi i lang thang
trong rng. Ht git vo mng chn ca
chng v th l c tha i khp ni.
Loi Rafflesia u tin v ln nht
c pht hin o Sumatra. Cc nh
khoa hc ly tn ngi pht hin ra
n, mt ngi chu u c tn l Thomas
Stamford Rafflesia, cng l ngi

thnh lp nc Singapore ngy nay, t

cho cy. T n nay, ngi ta t
tn cho hn 12 loi Rafflesia khc.
Khng phi mi loi Rafflesia u c
mi thi ra ca tht thi. Indonesia
cng c loi cy ny, ngi dn gi l
bunga patma, c ngha l hoa sen.
Loi hoa nhanh nht trong t nhin
Danh hiu loi thc vt nhanh nht Tri
t gi thuc v cy sn th du
Canada (Bunchberry Dogwood), c nh
thc vt hc tuyn b.
Nhng bng hoa sn th du nh xu
c thi gian, m ra cha ti 0,5 phn
nghn giy, phng i c quan sinh sn
c (phn hoa) di mt p lc gn 800
ln lc m cc nh du hnh phi chu
khi tn la c phng.

Video tc cao cho thy bng

hoa n ra trong vng cha ti 0,5 phn
nghn giy, nhanh nht tng c ghi
nhn mt loi thc vt, Joan
Edwardsti
i
hc
Williams
Williamstown, M, cho bit.
Cy sn th du (Cornus canadensis)
vt qua cc loi thc vt ni ting
nhanh nh chp khc, nh qu Impatiens
pallida n tung trong 2,8 -5,8 phn nghn
giy, v c khp cht ca hoa by mi
Venustrong 100 phn nghn giy.
Loi cy ny thm ch cn nhanh hn c
b cht c c nhy vi tc 0,5 -1,0
phn nghn giy v tm b nga vi pha
tn cng chp nhong trong 2,7 phn
nghn giy. Nh hoa sn th du c
cu to ging nh my bn thi trung

c thu nh, Edwards cho bit . C my

ny cho php bng hoa bn phn i xa
hn c mt chic my lng n gin.
Thng thng, k khi ng cho
chic my bn ny thng l nhng
con cn trng ln nh ong bp cy, hoc
i khi chng c g c. Khi mt con cn
trng u vo bng hoa, phn hoa dnh
ln thn th chng v c truyn sang
nhng bng hoa khc. Cng c khi bng
hoa t n ra, phn hoa c mang i
trong gi v hi ng vi c quan sinh
sn ci ca nhng bng hoa khc.
Tuy vy, nhng phn hoa dnh
bm li trn thn th cn trng thng
khng c bt mang i trong gi. V
vy, c th cy sn ph du pht trin
my bn n nh xiu lm phng n d

phng, khi m nhng k th phn khng

xut hin, cc nh khoa hc phng on.
Cy sn th du l loi thc vt ph bin
to nn nhng thm c di rng taiga
v vn sam Canada.
Ti sao gi cy xng rng Saguaros
l ngi khng l ca sa mc
Vi chiu cao trung bnh 9,1 n
13,3 mt, c cy cao vt ln ti 15,5
mt, xng rng Saguaros ni bt trn sa
mc hoang vng vi nhng thn cy cao
dng ct, i khi ng knh thn t ti
76 cm. Trn thn n ch c vi nhnh
ln, cn gi l tay, un cong ln tri...
Saguaros phn b Arizona, ng
Nam California v Sonora Mexico.
Phi mt ti 30 nm loi cy ny mi t
chiu cao 1 mt, nhng tui th ca

chng c th ko di hn 200 nm.

Ging nh cc loi xng rng khc,
Saguaros sng trong sa mc nh nhng
cn ma xi x thng ch xy ra khong
mt ln trong nm. Chng ht nc nhiu
ht mc c th v d tr. Saguaros c
th s dng mt tn nc mi ngy bng
cch n rng ht c kch thc thn cy.
Lng nc ny sau dn dn c s
dng xy dng nn cc m mi, nhng
vi mt tc chm n mc qu trnh
ny ko di cho n cn ma sau.
Tbo v
Loi Saguaros c bao bc bng
v s nhng chic gai nh (dng bin i
ca l). Nhng chic gai ny lm chch
hng cc dng kh bao quanh thn cy,
hn ch ti a s thot hi nc b mt.

Nhng chic gai nhn cng gip xua ui

nhng con th chuyn i kim xng
rng Saguaros lm thc n. Cht c
trong nha xng rng gp phn ngn
cn s ph hoi ca cc loi ng vt
khc.
Qu chn ngay trc khi ma ma ti
Nhiu loi ng vt, trong c con
ngi, s dng qu ca cy Saguaros
lm th n. Chim g kin lm t trn cy
bng cch khot cc hc vo trong chic
thn s . Hoa ca cy, nhng bng
hoa sang trng ca vng Arizona, mu
trng ng v c ng knh ti 12,5 cm.
Chng to ra mi thm nng nn, thu ht
nhiu loi cn trng cng nh nhng con
chim b cu cnh trng v di mi di.
Nhng loi ng vt ny s v tnh thu

gom v phn tn phn hoa dnh v cnh

v ngi chng khi chng tm ti cc bu
mt thm ngon.
B n ca cy tm gi
Vo nhng ngy ma ny trong nm,
nhng chm cy tm gi vi qu trng
mng v l xanh mt thng c treo
ln ca ra vo cc ngi nh, gi cm
hng cho nhng i bn tr trao nhau
nhng n hn. Nhng khng phi ai cng
bit rng l mt trong nhng loi c
di c hi nht.
C khong hn 1.300 loi tm gi, bao
gm hai loi ph bin nht lun c
treo trn ca nh trong ngy l ma
ng, nh mt biu hin ca s thin ch
v tnh bng hu. Nhng thc t, tt c
bn chng li l nhng k n bm trn

cc cnh cy v cy bi, n cp thc n

v nc ca ch nh.
Qua thi gian, chng lm tn hi ti s
pht trin ca cy v thm ch git cht
cy . Hu ht cc loi tm gi c l
xanh gip chng t to nng lng nh
qu trnh quang hp. V th cc nh khoa
hc gi n l loi bn k sinh.
T Mistletoe (cy tm gi) bt ngun
t thc t rng loi cy ny thng xut
hin nhng ni chim mung li cht
thi ca mnh. Theo ting Anglo - Saxon,
mistel c ngha l phn, v tan c ngha
l cnh cy. V vy tn thng thng ca
n c ngha l phn trn cnh cy. Tn
khoa hc ca tm gi cng khng hay ho
g hn. Trong ting Hy Lp,
phoradendron c ngha l k trm trn

cnh cy.
Ht ca tm gi c pht tn qua m,
chn v c quan tiu ho ca loi chim.
l mi quan h i bn cng c li:
Nhiu loi chim s dng tm gi lm
t.
Trong cc loi tm gi, tm gi ln
l mt k nguy him cho ngnh lm
nghip. Ch ring Colorado(M), n
c th lm gim mt na sn phm g
hng nm. Loi thc vt ny bm r vo
nhng cy to trng thnh, lm suy yu
chng bng cch ht cht dinh dng v
nc. Khi qu ca tm gi ln chn,
chng s n tung v bn cc ht i xa ti
15m. Nhng ht li ng trn cnh
cy non v sau khi ny mm li tip tc
nh cp cht dinh dng t nhng nn

nhn mi.
Cc nh lm nghip v cc cng ty
ly g phi vt ln nhiu nm ngn
chn s pht tn ca loi cy b nh m
nguy him ny. Vic ngn cn n kh
hn c ngn cn trng.
Bt chp ni kinh hong do tm gi
gy ra, loi thc vt ny a con
ngi xch li gn nhau hn theo truyn
thng lu i. Do cy tm gi ra qu vo
ma ng, cc nn vn ho thng coi
n l biu hin ca s ph nhiu, mu
m. Vic trao nhau n hn di cy tm
gi c ngun gc t thi c i ca
ngi Druid. Khi k th chm trn nhau
di cy tm gi trong rng, h phi h
v kh v ngng bn cho ti ngy hm
sau. T truyn thng ny m dn ti vic

cho cy tm gi ln ca nh v hn nhau
di tn l xanh. Cy tm gi xut
hin t nghn nm nay, chng l mt phn
khng th thiu ca khu rng.
V sao ngi v ng vt vng nhit
i li nh b?
ooo

Do tip thu ngun thc n ngho nn

v proteinv vi cht, cc nhm ngi v
ng vt sng trong vngnhit i m v
xch o thch nghi theo hng thu
nh tm vc li tn ti c trong
mi trng bt thun li ny.
Theo cc nh a ho, trong iu
kin nh sng Mt tri di do nh
vng xch o, cng thm lng ma
phong ph nh trn nhng vng nhit i
m, t ai hai min ny c s phong

ho mnh m v tr nn km ph nhiu,
ngho v m v ln d tiu. Cht kim,
nht l canxi v magie thiu trm trng
do ma nhiu, t b ra tri nhanh.
Nhng nguyn t vi lng rt cn cho s
sng nh iot, coban... cng thiu, nht l
min ni. T cc yu t ny, s km
pht trin ca kch thch c th ngi v
ng vt c th c l gii nh sau:
-Thiu canxi v magie s gy ra cc
bnh v xng. Xng khng pht trin
khin chiu cao hn ch.
- Thiu ht st khin con ngi mc
bnh thiu mu v gy. Thc vt nhit
i m giu st, song con ngi khng
hp th st qua vic n thc vt m
ngun st ch yu l c cung cp
thng qua ng vt (tht, c, trng, sa.).

Tuy nhin trong thc t, thc n ca

ngi v ng vt sng vng ny ch
yu l thc vt, ng vt ch chim
khong t 5% n 10%.
-Trong iu kin ma nhiu, cc cht
kim cn thit cho cuc sng ca cc
sinh vt b ra tri trong khi li c s
tch lu ca cc nguyn t khc nh st,
nhm, silic... Silic l nguyn t lm cho
l cy ca hai vng ny c mu xanh sm
v cng, sc, c nhiu x v km gi tr
dinh dng m in hnh l c tranh.
Silic nhiu n ni bn trong cc ng tre,
na ta c th gp cc tinh th silic ngm
nc kt ng li nh nhng cc ng.
y l nguyn nhn gii thch v sao
nhng ng vt nui vng nhit i m
v xch o cho sn lng tht v sa

thua xa so vi cc loi ng vt x n
i.
S kt hp nhng yu t trn
khin cc c dn ca vng nhit i m
nh Vit Nam, Malaysia, Thi Lan,
Philippines, Indonesia, Angola, Ghine...
u c vc dng nh b. Thm ch
vng rng xch o chu Phi c b lc
ngi Pichm cn c gi l b lc
ca nhng ngi t hon. Nam gii
y cao khng qu 1,3 mt, cn ph n
ch cao trung bnh khong 1 mt.
Tnh trng tng t nh vy cng din ra
i vi ng vt. Theo tnh ton ca cc
nh khoa hc, cc loi ng vt vng
nhit i m v xch o c kch thc
thua thit so vi ng loi ca chng
vng n i ti 1,5 mt. V d, li hu

cao c sng cc ng c n i c
chiu cao trung bnh l 6 mt trong khi
vng xch o chng ch cao c 2,5 mt
m thi.
10 loi vt nguy him nht th gii
Chng l nhng sinh vt ni danh t
lu nh s t, c mp trng hay rn mang
bnh, n nhng loi qu quen thuc
xung quanh m thm ch bn qun mt
nguy hi ca chng nh mui... Di y
l 10 loi k th gh ghm nht ca loi
ngi.
Mui: Hu ht cc c mui t u ch
khin bn nga. Nhng mt s loi mui
c th mang v truyn k sinh trng st
rt. Hu qu l, nhng con cn trng b
nh ny gy ra hn 2 triu ca t vong
trn ngi mi nm.

Rn mang bnh chu : Mc d loi

vt ny khng c nhn danh hiu loi
rn c nht, nhng n li gy hi nhiu
nht. Trong s 50.000 ca t vong v rn
cn mi nm, rn mang bnh chu
ng gp c phn ln nht.
Sa hp Australia:Cn c gi l
ong bin, nhng con sa to bng ci bt
ny c th c n 60 xc tu trn mi 4
mt chiu di. Mi x tu c 5.000 t bo
ngi v c t git cht 60 ngi.
C mp trng: Mu trong nc c th li
ko nhng con vt ny vo ba n in
lon, ni chng s dng tt c 3.000 ci
rng ca mnh cn bt c th g
chuyn ng.
S t chu Phi: Nhng chic rng
nanh khng l? Th xem. Nhanh nh tia

chp? Hn c iu . B vut sc nh
dao co? Khi phi bn. Chng i? Tt
hn ht bn hy hy vng l khng. Nhng
con mo ln ny gn nh l cc tay i
sn hon ho.
C su nc mn Australia:ng
nhm con vt ny vi mt khc g! N
c th nm im trong nc, ch i ngi
i ngang qua. Sau , trong chp mt, n
lao vo con mi, ko k xu s xung
nc dm cht v cn nt.
Voi: Khng phi tt c cc con voi
u thn thin nh Dumbo. Voi git hn
500 ngi mi nm trn ton th gii.
Voi chu Phi thng nng khong 8 tn
giy nt bn m cha cn dng n
i ng nhn hot.
Gu trng: Chc chn trong vn th

chng c v ngoi rt d thng, nhng

trong t nhin chng coi hi cu voi l
ba sng. Th tham d m xem, bn s
thy chng d dng x toc u con mi
bng mt c
Ti sao ni ra l loi vt gi nht
th gii?
Nhng con vt gi nht trn th gii sng
trn mt vi hn o ca Thi Bnh
Dng v n Dng. l nhng
con ra t khng l m gi y ch cn
tn ti c hai loi, mt loi
Galapagoscn loi kia Aldabra nm
cch xa v pha Ty ca b bin Tandani
khong 640 cy s (thuc ng Phi).
Cch y hai trm nm c nhng loi ra
tng t nh vy c tm thy
vng Mandagascar, Rodriquez v nhng

vng khc na nhng gi y chng

b tiu dit. Nhng con gi nht trong s
ra ny di ti hn 1,2 mt. Ngi ta
cho l tui th xp x ca chng l 150
nm. Mt con ra tn l Marionb bt
vo nm 1766 c a ln o
Maurice cng vi bn con khc. Nm
1910 Marionb m ri ngu nhin b git
cht vo nm 1918. Vy l n sng
trn o Maurice c 152 nm, nhng
thc t tui i ca n phi l 180 nm
bi v trc khi Marionc a ti
o th n c mt thn th to ln. Mt
con khc c a n o Sri Lanca v
Ceylan vo nm 1797 v n sng mi
cho ti nm 1910, mai ca n o c
1,36 mt. Nhiu k lc khc v tui th
c ghi chp cho cc loi ra khc.

Mt con ra gc t nhng o Tongas

cch xa hn 300 km v pha ng ca
Australia cng trao cho mt nh thm
him ngi Anh J. Cook nm 1777. N
cht tui 189 vo nm 1966.
Nhng con ra qui d qu tht l loi
vt sng lu nht. Theo cc chuyn gia
nhn nh th nhng i th trc tip nht
ca chng l nhng ch c voi ln c th
sng c mt trm nm. Ngi ta cng
khng nh voi chu Phi cng c th sng
c mt th k nhng cho n nay
nhng khng nh ny vn cha c
chng thc. Nhng con ra t khng l
cha phi l loi ln nht v loi ra
lut, mt loi ra bin di ti 2,4 mt,
cch y hng triu nm c con di
ti 4 mt sng chu M v mt con

khc o c 6 mt cng tn ti n
.
Hi u bin cng l mt loi sng rt
th sau khi c theo di bng phng
php eo vng cho n. Con hi u
Leysan lm t trn mt hn o nh bit
tm Thi Bnh Dng trn thc t
sng c ti 42 nm.
Ti sao con ngi li sn bt c
voi?
C voi l loi ng vt khng l to ln
nht trn Tri t, nhng chng li l
loi ng vt hin t ca bin c. Trng
lng ca nhng con c voi c th t
ti 150 tn. Nhng hin nay mt s loi
c voi ang ng trc ngng ca ca
s tuyt chng bi s sn bt c quy m
ln ca con ngi. Trng hp ca

nhng con c voi bu hay c voi xanh

phn nh rt r nhng hu qu ca s
sn bt ro rit: chu Nam Cc c rt
nhiu loi c voi ln sinh sng. Cc nh
khoa hc nhn nh rng vo nm 1950
s lng c voi y l 100.000 con.
Ngi ta dng mi cch sn bt c
voi n ni m ch mi lm nm sau
y ch cn c khong ba ngn con.
S lng c voi hin nay ch cn khong
chng 12.000 con. Ring c voi xanh ch
cn chng 700 con, mt con s kh t i!
Ngi ta k rng, cch y vi th k
nhng ngi bn x o Mexique ca
bang California tin hnh sn bt c
voi mt cch tn nhn v rt ly k. Vo
thng ging khi n c voi ti c b
bin bc th h tip cn c voi trn

nhng chic xung, mt ngi can m

nht trong s ny lin nhy ln lng ca
mt con trong n v cm hai mnh g
vo hai l mi khin cho con vt phi
cht ngt.
T khi con ngi pht minh ra nhng
khu sng bn nhng chic lao mc dng
sn c voi th k ngh ch bin n
cng tr nn pht trin. Sau khi bt c
c voi ngi ta bm khng kh vo gia
khong da v tht c voi trnh cho c
voi b chm v b tri. Nhng tu sn c
voi s mc con c v ko v xng ch
bin. Tht v m c voi l ngun nguyn
liu ch yu u tin m c voi cung cp.
Mt thi gian di m c voi c dng
lm du thp sng v dng sn xut ra
x phng. Trc khi cht do ng quang

 c mt thi tn ti mt th trng rt
sm ut kinh doanh nhng chic ym,
nhng tm sng un do treo nhng b
hm trn ca c voi. Nhng tn gi n
gin c voi l nhng th dng gi
cho cc o nt ngc v o lt ca cc b
c chc chn. Ngy nay chng ch
lm chi qut m thi.
Hin nay c nhng lut cm sn bt
loi vt ang c nguy c tuyt chng.
Nhng ngi trc kia sng bng ngh
nh bt c voi nay chuyn sang ngh
hng dn vin du lch, tham quan c voi
trn i dng. nhiu nc chu ,
ng dn gi c voi l c ng v h tin
rng c ng gip h rt nhiu khi
hnh ngh trn bin, nht l gip h trnh
c nhng tai nn tu thuyn trc

nhng con sng ln. V vy khi pht hin

xc c voi ngi dn tp trung ko c
voi ln b v chn ct c voi rt chu
o. Nhiu ni ngi ta cn lp n th
v t chc cng l cho chng.
Ti sao ni c voi l mt ng vt
thuc lp th?
o JT

C voi xanh l loi c voi to ln nht

ca i dng vi chiu di l 30 mt v
nng ti khong 150 tn. H hng ca c
voi xanh l cc loi c voi xm, c voi
trng, c voi lng g... hay c nh tng,
c heo...
Thc ra c voi l mt ng vt thuc
lp th. Chng c y c tnh ca
lp th trn cn nh h hp bng phi,
con v nui con bng sa. Cch y

65 triu nm, khi loi khng long tuyt

chng th nhng sinh vt khc trn hnh
tinh mi sinh si ny n v chnh s pht
trin nhanh chng ny dn n tnh
trng khan him thc n. Trong iu kin
sng nh th, t tin ca loi c voi
phi di chuyn n vng ven bin
kim n v tri qua mt thi gian di tin
ho loi c voi thch nghi c vi
mi trng nc cho n tn ngy nay.
Khi chuyn t cuc sng trn cn sang
sng mi trng nc, c voi chia thnh
hai nhm: nhm c rng v nhm khng
c rng. Nhm c voi khng rng chuyn
n cc sinh vt ph du th rng ca chng
bin ho hon ton. Cn nhm c voi c
rng th chuyn n cc loi c hay nhuyn
th th rng ca chng rt pht trin. C

voi c thn hnh thon di, da lng trn v

c kh nng chu lnh rt cao. Kh nng
bi ca c voi cng rt tuyt vi, xng
sng c voi rt mm do, un ln d
dng trong nc, ui c voi nm ngang.
Phi ca loi c voi tuy b nhng li
hot ng rt hiu qu, ch cn vi giy
ngoi ln trn mt nc, c voi c th
thay i 90% khng kh trong phi ca
chng. Kh nng ln su khong 2 gi
ca c voi l c im k diu ca loi
sinh vt khng l ny.
Trc y ngi ta nh bt
c mt con c voi xanh c kch thc
chiu di l 33,17 mt v nng ti 190
tn, ch ring b xng ca con c voi
nng ti 29 tn, tri tim nng 700 kg,
gan nng 980 kg v li ca n nng 4,3

tn. Trng lng ca li khng thi

bng trng lng ca mt con voi trn
cn.
C voi xanh cng di c nh nhng
loi c khc. Bnh thng chng sinh
sng vng cc Bc lnh gi, nhng khi
sinh sn chng li di c v phng Nam
sinh sn trong nhng vng nc m
hn. Nh lp da dy ti 60 cm m c
voi c kh nng chu lnh rt cao cng
nh trnh c tn thng khi va chm.
Thi gian mang thai ca c voi rt
di, khong 11 thng. Khi mi sinh ra c
voi con di 7
-8 mt, nng 3 4 tn. Sau mt thng th
trng lng ca chng tng gp i.
Mi ch c voi con cn n 200 lt sa
mi ngy. Sa c voi c rt nhiu dinh

dng, trong thnh phn sa c voi c

ti 50% l Proteinv cht bo.
Cc nh khoa hc cho rng tui th
ca loi c voi trong thin nhin di
khong 50 nm hoc c th l lu hn
na. Nhng con c voi c kh nng pht
ra nhng m thanh trm bng m ngi ta
thng bo l c voi ang ht. Nhng m
thanh ny c ngha rt q uan trng trong
i sng ca loi c voi. Ting ku gip
chng tm bn, gip chng tm ng
hoc thng bo nhng nguy him cho
ng loi khi cn thit. C voi l loi c
thng minh. N c th bt chc c
mt s hnh vi ca con ngi.
Ti sao ni c heo l loi c thng
minh?
Thng Mi nm 1987 cuc chin

tranh Iran Irc ang din ra rt gay go.

ng lc nm con c heo, gi l nm
con c heo mm di c mt n v
hi qun M th eo bin Ormuz
tham gia vo mt chin dch g mn. Con
c heo ln (Tursiops trucatus) l con c
heo pht hin c rt nhiu cc loi
mn. Nh vy nm con c heo
c hun luyn lm nhim v pht
hin nhng qu mn m ngi Iran th
xung nhm gy tr ngi cho nhng tu
ch du hot ng vng vnh P
ersique.
y khng phi l ln u tin nhng
con c heo c s dng vo nhng mc
ch qun s v trong cuc chin tranh
Vit Nam, con c heo hng hi
c s dng ri. Nhng cc nhim v

ca chng u ti mt cho nn ngi ta

khng th bit c ch xc l nhng
nhim v g c.
Tri li, mt iu chc chn m ai
cng bit l s thng minh ca nhng con
vt bin c v ny. Ging nh nhng con
di, chng c tri ph cho mt c
quan nh v bng sng m, c heo s
pht ra cc m thanh, khi gp mt vt cn
nhng m thanh s phn hi li, lc
ny b nh ca chng v ln c
tm bn ghi li nhng g m chng
pht hin xung quanh y, ng thi
cng bo cho chng bit tnh hnh chuyn
ng ca i tng.
tm c khong cch: Nh
trng hp tm ra nhng qu mn th
eo bin Ormuz ngi ta cho rng con c

heo s dng ti mt ci my thu pht

tn hiu nm y b no v n s ghi
li nhng sng m thanh pht i v so
snh vi sng phn hi.
Nhng c heo c th pht i cc kiu
m thanh khc na: l nhng m thanh
chng dng thng tin cho nhau bit.
Theo nh gi ca cc chuyn gia th kho
t vng ca c heo c khong 400 tn
hiu pht ra khc nhau.
C heo l mt loi vt rt thng minh
chng c th bt chc v hiu c
nhng ng tc ca con ngi. Con
ngi bit c c im v kh
nng ca c heo nn hun luyn v s
dng c heo vo nhng mc ch khc
nhau nh mc ch qun s, hun luyn
c heo lm xic...

Ti sao chim bay c?

Con ngi chng ta lun lun m
c c bay trong khng trung. Trong
nhiu th k qua, nhiu pht minh phi
hp ch to ra nhng my mc m phng
theo s quan st ca con ngi v cc
loi chim. Nhng tt c cc c my ny
u tht bi v khng c c cc cnh
nh chim ri khi mt t. Thn chim
hon ton ph hp vi kh nng bay
c ca n, xng chim li nh nhng
cn u chim c mt cu to khoang
cha y khng kh to cho chim gim
c trng lng. S h hp nhanh m
bo cung cp mt lng xy cho nhng
c bp lng ngc chim tc ng n
hot ng ca i cnh, c c nh vy
th chng mi c th cung cp c

nhiu nng lng hn. Nu cc c bp

v cc l phi ca chng ta cng hot
ng nh vy th chng ta s mnh ln
hng chc ln.
Nhng lng cnh s ng: l nhng
chic lng ln u cnh chim, chim
b cu l nhng chic lng di nht,
chng bo m to ra c sc y v
hng bay cho chim.
Nhng chic lng cnh th yu: Phn sau
cnh chim to nn bi nhng chic lng
ny. Nhng lng cnh th yu li c
bao ph bi nhng lng mnh.
Nhng chic lng lm bnh li: Chim
s dng lng di iu khin ng
bay ca chng cng nh hm li. Khi
mt con chim b cu bay qua bay ngang
qua mt vng nhiu cy ci n s xo

lng ui ra bay ngon ngho gia

nhng cy ci . Trn vng cy tha,
chng s gp nhng chic lng ui li.
Lng chim v xng chim: Ni cho
ng, mi chic lng chim l mt chic
ng trung tm vi hng trm nhng si
t. Nhng si t ny lin kt li vi nhau
trn cc lng cnh nh nhng chic mc
to nn mt mt nhn. Trn mnh chim l
lng chim v nhng si t ri mc li
vi nhau trng b x c tc dng chng
rt cho chim.
Nhng loi chim bay xa nht cng l
nhng con c trng lng ca c th nh
nht. Xng ca cnh mt con chim rt
nh nn cng gim c trng lng c
th. Nhng xng ny li c tng
cng bi mt mng xng ngang khin

cho cng chc ca chim cng c

tng cng. Nhng loi chim ln chn
vin v nhng loi chim ln khc u c
b xng c nn chng c th chm su
di nc mt cch d dng, nhng con
khng c kh nng bay cng v th m
khng th ct cnh c.
V sao c ng vt ng ng, c ng
vt khng ng ng?
Hng nm c vo u ma ng rt
nhiu con vt bin mt khi mt chng ta.
Mt s con di c, mt s con khc th
chm vo gic ng su. Cc nh khoa hc
t tn cho gic ng ma ng l s ng
ng. Th nhng vn c mt s loi
nh: chut ng, chim s. li i kim n
khp ni nh khng h hay bit ma
ng?

Ngi ta chia ng vt lm hai loi:

mu lnh v mu nng. Loi mu lnh l
ng vt c nhit thay i, l cc
ng vt ng ng. Theo nh tn gi,
loi ng vt c nhit thay i c c
tnh l thn nhit ca chng thay i theo
nhit bn ngoi. Khi nhit bn
ngoi cao, nhit c th ca chng
cng cao, cc hot ng sinh l do
cng mnh v biu hin kh si ng.
Vo ma thu khi nhit h thp, cc
hot ng sinh l ca chng yu dn,
thm ch khng cn hot ng. Do vy
chng trn i ng. i vi loi gu th
mt s ngh ngi ko di khng tng
ng nh mt trng thi thc s ca
mt gic ng lm m ni ng hn ch
l s ngh ngi li bing trong ma

ng m thi. Sut trong thi gian ny

ni ng hn l con vt thiu thiu ng
nhng khng h gim bt bt c mt
chc nng trng yu no v n cng
chng t b vic khuy ng i chn,
i tay ca n khi b cht cng hoc
thc hin c nhng vic lm cn quan
trng hn l con. C con mac-mot
cng vy, trong trng hp n ang ng
thc s, vn thnh thong ng y c
th. Ngc li con sc phi ng lin tc
khng ngng t by n tm thng. Phi
ni k lc ng th gii thuc v loi sc
b nh chu n l con sc ti m ng
trong by thng ma ng cng vi hai
thng h sng qua nhng ma hn hn.
i vi loi vt c nhit c th
khng thay i, gi nhit c th

khng i, chng phi hot ng lin tc

trong ma ng hoc di c n nhng
vng c nhit m p tr qua ma
ng, gim s tn tht nhit lng do
s lnh lo ca ma ng. V vy c
nhng con vt nh ch chng hn, mt
ging vng ng c Bc M ch ng
mt tun l.
Loi vt c th nhn n bao lu?
Trong nhng trng hp c bit loi
vt khng th tm c thc n cho
chng. Vy chng s nhn i c bao
lu?
Ta bit n loi rp ging v hi
qu. Loi rp ging nhiu khi ci
bng rng ca chng ti na nm hoc
hn th na. Nhng cc con ca n,
nhng u trng rp (khi sng trong nh

thng gy cho con ngi ta kh chu

cng khng km g rp trng thnh) khi
cn thit, tc l nh khng c ai , c th
nhn n ti mt nm ri.
Hi qu khng ging rp nhng cng
c th nhn i lu c ti ba nm.
Ngi ta nhiu ln thy c iu
trong cc b nui. Trong trng hp nh
vy hi qu gy i rt nhanh; trng
lng gim xung ti mi ln. Nhng
ch cn cho n n l lp tc n tham lam
nut vi vng ngay. Ch sau my ngy l
hi qu bo ln rt nhanh, n mc c
th trng thy c. Ta kh c th tin
c l n c th nhn n lu n nh
vy c.
Khi hi qu thm n, n nut bt k
th g, thm ch c nhng th khng n

c hoc s hi i vi n. Mt con
hi qu b i c ln nut c mt ci
v chai ln. Ci v chai b nut vo
bng nm ngang chia d dy thnh hai
phn trn v di. Thc n ming vo
khng xung c phn di d dy.
Ngi ta ngh rng hi qu s cht.
Nhng n tm ra li thot: ci
ng ch bng hoa bin bm trn
m ra mt ci hng khng rng, mt ci
mm mi mt ci l bn hng con hi
qu. Nhng chng bao lu sau chung
quanh ci l mc ln cc xc tu.
Th l con hi qu c hai mm, hai
d dy.
Kh c loi ng vt phm n no
snh kp c vi loi bt. Chng ht
mu cc loi ng vt khc nhau, ht

nhiu n ni to phnh ra khng bit bao

nhiu m k. Con bt ch sau khi ht mu
no nng hn lc n cn i ti hai trm
hai mi ln. Cn con bt b trong ba
tun, k t khi pht trin t u trng n
bt trng thnh tng n mt vn ln.
Nhng cng rt l l sau khi n ung
phm phu n mc nh vy m cc
con bt c th nhn i ti hng nm tri.
kim tra xem chng c th khng n
c bao nhiu lu: cc nh bc hc
em ct cc vi ming ca n i; trit
iu kin ht mu. Nhng con bt b sau
khi qua phu thut sng ti phng th
nghim mt nm, hai nm, ba nm.
Ngi ta qun mt i khng bun ch
thm bao gi chng mi cht. Nhng
chng vn cha chu cht. Vn sng sang

nm th nm, ri nm th su v th by.
Thm ch cn hn th na.
Vy l ngi ta bit n t tin nh b
ca cc ch bt nh ph k lc th gii.
Loi Khng long c tht hay khng?
Nhng con Khng long sng trn Tri t
cch y ti hai trm triu nm v
bin mt khi Tri t ca chng ta
khong chng su mi lm triu nm.
Con ngi ch xut hin sau mt
vi nghn th k cho nn cng cha bao
gi c th tn mt nhn thy mt con
khng long sng. Tuy vy nhng con thn
ln to ln khng khip vn lun lun l
mt phn ca tr tng tng ca chng
ta nu nh xt on qua hng nghn loi
sinh vt Rng sinh sng nhng min
kh hu khc nhau v cng l th gii v

nhng cu truyn thn thoi, truyn

thuyt.
Vy ti sao loi khng long ny
khng cn tn ti na? C rt nhiu gi
thuyt. Mt s ngi cho rng ngy xa
trn Tri t xy ra s lnh lo gh
ghm, ngc li mt s khc li cho
rng s bin mt ca loi khng long l
hu qu ca s va chm gia Tri t
vi mt tiu hnh tinh ln gy ra mt
m chy khng l trn mt t.
Tuy vy cng c nhiu thng tin c
gi tr ca cc nh khoa hc cho chng ta
nhng hiu bit nht nh v chng. Nh
pht hin v mt mnh xng s ca mt
con khng long khng l n tht pha
Ty Nam Maroc ca nh c sinh vt hc
Paul Sereno thuc trng i hc

Chicago. y l mt ho thch ca loi

khng long ln nht sng chu Phi cch
y chn mi triu nm khi min ny
nm ri tc nhng cy tng bch v b
chia ct bi nhiu dng sng. ng
thng bo v kch thc b xng s l
152,4 cm, chiu di 101,6 cm v con
Carcharo dontosaurus saharicus, loi
khng long c cu to b rng n tht
sa mc Sahara. Con ny c u to bng
hoc to hn u con Tyranosaurus gn
y c cng nhn l con khng long
cha t n tht trn Tri t thuc h thn
ln rt to ln v nguy him sng a
Trung Hi gia i Ty Dng v Thi
Bnh Dng. (Khng long Carcharo
dontosaurus saharicus nng chng 8 tn,
di 13,71 m).

Cc nh khoa hc c sinh vt hc
Ty Ban Nha v Php thuc Vin Khoa
hc tin ho Montfellier ng thi cng
tm thy 300 qu trng tnh Lerida ca
Ty Ban Nha. y l ni thn ln ci
thng tm n trng, mt trong nhng
pht hin quan trng nht tm thy trn
th gii nm trn b bin k lin vi i
dng. Trn mt lp snh rt nng mu
c 19 t trng, mi t cch nhau
khong 2,5 m cch y khong 70 triu
nm. Trong mi t c t 1 n 7 qu
trng ch c mt qu cn nguyn vn,
nhng qu khc v thnh nhiu mnh.
Mt s qu c dng hnh cu kch thc
20 cm. Trong tnh trng b v thnh nhiu
mnh nh th khng cn qu trng no
cn gi c phi na, theo dng thi

gian phn bn trong b tiu tan.

V sao ma xun v ma thu li thch
hp vi vic cu c?
cc thu vc gn b bin Nht Bn c
rt nhiu loi c thch sng vng nc
m 16 - 25 C
Vo ma xun nc gn b bin m
dn, cc loi c a nc m thch iu
, trong khong t ma h n ma thu
i vi cc loi c ny r rng l thi
gian sng l tng.
Sau khi tri chuyn lnh, cc loi c
nh c c, c bn, c hot, c hm tm
n vng bin su trnh lnh. Sau khi
bin m tr li chng li tm quay v
vng bin cn. Khi ma ng lnh lo
n, c ln hi i kim n khp mi
ni, va i va tm kim vng bin m

thch hp vi cuc sng ca chng hn.

V cc l do va k trn, i a s
cc loi c t ma xun n ma thu hay
bi gn b, v l lc i a s cc
loi c ang i kim n nn i cu th s
c nhiu c. Cn nu mun cu c
nhiu c c vo ma ng, nn i
thuyn cu vng bin nc su. Cn
vo lc tri m, tt nht nn i cu gn
b, v thng lc ny, c thng quay v
vng b bin cn kim n v sinh .
Cho nn khi i cu th phi tu tnh hnh
m dng cc phng php khc nhau.
Ti sao hoa Ngu M Nhn c coi l
tuyt sc giai nhn?
Ngu M Nhn l tho mc sng 1 2
nm, thn thng, phn cnh t nh, thn
cao 30 - 90 cm. L h sinh, ma h n

hoa, hoa bao hnh vt trn, mc n

ngn cnh. Trc lc cha n, n hoa
gc xung, thn cy gy yu nh khng
chu ni sc nng nn un cong, n khi
hoa n, thn hoa vt ng thng, lc ny
hai nhnh l di mm nh lng t ng
rng xung.
Cnh hoa Ngu M Nhn thng c
bn cnh, hai ln hai nh to nn mt s
m bc kho lo v khng kht, cnh
hoa mng nh sa, dng na trong sut,
mu sc dim l: hng, tm , tm sm,
trng... chp cnh hoa mu trng lp lnh
nh bc. Tr cnh hoa n ra cn c
ging hoa cnh chng v c rt nhiu cc
mu sc bin ho pha trn, nh hoa
vin trng, hoa trng vin .
Thn hoa rt mm yu, bng hoa li

hi to. Ch mt ln gi nh n u a
nh nhng cnh bm chp chn. Mi
cnh ch c mt hoa v hoa ch rc r c
hai ngy nhng v cy ca n c rt nhiu
cnh cho nn c rt nhiu hoa. N hoa
Ngu M Nhn ci u trng nh thiu n
ci u trm t. Mi hoa n th ng
l trm hoa ua sc p nh tin n
ging trn vy.
Hoa Ngu M Nhn cn mang cc tn
khc nh: L Xun Hoa, L Xun Tho,
Tin N Hoa... Ngi ta em n
so snh vi Ngu C, ngi p tuyt sc
giai nhn thi c vi Mu n quc sc
thin hng. V vy n mang tn l Ngu
M Nhn.
Ngun gc ca loi hoa Ngu M
Nhn ny l vng bc n i chu u,

l cy h Anh Tc, hnh thi tp tnh v

qu thc cng ging vi hoa Anh Tc.
Trong c th chng cng c cht sa.
Nhng cht sa ca hoa Ngu M Nhn
v cht sa ca hoa Anh Tc khc nhau,
khc nhau ch l n khng c cht
thuc phin. Ton b thn cy c th lm
thuc, ly hoa trng ct hoc pha tr
ung c th tr ho, qu ca n c th
dng ch thuc tr t.
Ti sao hoa Tulip c tn gi l Ut
Kim Hng?
Hoa Tulip c v p sang trng v
lch s, hoa ni hnh kim hoc hnh chn,
bng to v rt p, hoa bc su cnh,
chia lm ra hai hng trong ngoi; hoa c
nhiu mu sc khc nhau v hng thm
ngo ngt, bn ngoi hoa ging nh hoa

sen, li ging hoa Mu n. Trong th

gii cc loi hoa chc khng c loi hoa
no so b c vi mu sc k diu ca
hoa Tulip.
Hoa Tulipl hnh nh tng trng cho
t nc H Lan. Ngoi ra n cn c
trng nhiu Th Nh K, Hungari v
Iran.
Tht ra qu hng ca hoa Tulipl
cao nguyn Ty Tng ca Trung Quc,
n c gi l hoa Ut Kim Hng,
n nay vn sinh trng khng t loi
hoa Ut Kim Hng hoang d. Hn 2000
nm v trc, Ut Kim Hng c
truyn n t vng Trung v c
trng Th Nh K. Tng truyn, vo
th k XVI, mt v s gi ngi o ti
Th Nh K nhn thy hoa Ut Kim

Hng c sc mu dim l, bn ly mt
s cy mang v Virana v t trong cung
nh Virana mt ngi th vn H Lan
li ly mang v H Lan.
Hoa Ut Kim Hng p v c mu
sc dim l, tao nh v qu phi. Sau khi
ngi H Lan pht hin v say m trc
v p ca chng, hoa Ut Kim Hng
rt c yu thch v a chung v n
c ni ting trn khp t nc H
Lan vi tn gi Tulip. Hoa Tuliptr
thnh loi hoa c gi tr rt cao. C
chuyn mt ng ph Amutstan, vo
thi hoa t nht, gi ba cy hoa
Tulipbng mt cn phng p!
Hin nay, t nc H Lam tr thnh
nc xut khu hoa Tulipln nht trn
th gii, n c xut ti nhng 125

quc gia trn th gii.

Ti sao Trm Hng l loi cy danh
gi?
Trm Hng l cy kiu mc xanh
quanh nm dng Thu hng, cng c tn
l Gi nam hng, K nam hng,
l da thuc, dng trng hnh kim t ra,
nhn bng, hoa mu trng, hoa xp hnh
d.
Ngun gc ca Trm Hng l n
, Thi Lan, Vit Nam v.v... v mt s
vng khc na, rut g l mt trong
nhng hng liu m rt ni ting.
Hc thut ng y dng du r cy c
mu c en hoc cnh sau khi gia cng
thnh v thuc, tnh m, v ng, c cng
hiu tr ging kh ch au, ch tr hen
xuyn, bun nn, ay d dy v.v... v

nhiu chng bnh khc.

Xa Trm Hng c nh nhp khu,
gi tr rt t. Sau thi Tng, Nguyn,
ng Qun tnh Qung ng xut hin
mt ging Trm Hng khc gi l Th
Trm Hng, v n ch yu sn xut
ng Qun, nn cng c tn l Qun
hng. Ngi ta trng cy ny dng
ly trm, phng php ly trm l ca i
mt on cy thch hp, ch cn li
mt ct ca phn r, cho vi nm bt
u khai thc trm. Khi c trm dng
cy c g di, ch c thnh hoa vn
nh rng nga, sau dng t ph ln,
cy tip tc ln. Mi nm vo k thu
ng li c trm mt ln, cy cng gi,
hng cng tt, hng tt nht l cc
mnh vn khi c. Qun hng t Qung

Chu xut khu ra nc ngoi qua cng

Cu Long (Hng Kng) nn cng ny c
tn l Hng Cng.
Trm Hng l ging cy nhit i, ch
c mt s vng nht nh. Trm Hng
sn xut o Hi Nam c cht lng
tt nht.
Tn Trm Hng v u m c? Nu
b Trm Hng xung nc th b chm
ngay, khi t chy c mi thm nng nn,
nn c tn ny. Sp g thm ct thnh
cao, mu en, thm ngt, cho vo nc
b chm, nn gi l Trm Hng, c loi
na ni na chm th gi l Hng.
Trm Hng cn c mt tn khc l
ng mc do hoa ca n c hnh ging
chim ng.
Ti sao khi mi thu v th l cy

xanh li ng mu vng v ri rng?

Xa nay vn cho rng v ma thu kh
ro dn n l b mt nc. Nhng cc
nh khoa hc mi y pht hin ra rng:
s bin mu ca cc l cy c quan h
n s bin ho ca cc kch thch t no
cng vi s thay i v vt cht ho
hc. Vo u ma thu, kch thch t tch
ri cht A-xt v cc cht khc tch t
vo l cy, l bt u bin mu vng, l
cy mang dip lc t, nc, m, prtit
v cc hp cht hu dng v cho cnh,
cho r ri t mnh nhn s kh ho v
dit vong. Cng nh vy, t bo c th
ca cung l cng dn dn suy yu, th l
mi khi c ma, gi, chng d dng b
t la.
Cc nh thc vt hc cho bit: mu

sc l ma thu c lc nht, lc m, n
ph thuc vo lng ma v tuyt ri.
Nu nh gp nm hn hn, th s thay i
ca l khng ln lm, l s rng sm
hn, l do chng mun gi nc cho
cy, tch tr cht dinh dng cho cy,
rng l c th l nc c th tt gi xe
ca loi cy. y l mt trong nhng th
on gi mnh ca cc loi thc vt v
y cng l mt trong nhng c im
ca to ho. C mt s l xanh li bin
thnh mu sau khi tri lnh dn.
Ngi Bc Kinh (Trung Quc) ch ch
nhng ngy thu ti n Hng Sn
ngm l , ton b mt vng ni non
tri mt mu vng rc r.
Lm th no xc nh tui ca cy?
Ti nhng vng c kh hu c tnh

bin ho r rng v ma v, trong b

mc cht th sinh trong cy thc vt h
mc bn sng lu nm, mi nm u hnh
thnh ng vin hoa vn c bin gii r
rng, gi l vng i, cng c tn l
vng sinh trng hay tng sinh trng, l
cn c xc nh tui ca cy.
S hnh thnh ca b th sinh mc
cht, l kt qu ca hot ng hnh thnh
tng m hot ng ca tng hnh thnh li
chu nh hng ca kh hu c tnh ma
v, c bit l nhng vng n i v
nhit i c thi tit kh, m. V d nh
vng n i, t ma xun n ma h,
kh hu lc ny rt thch nghi cho s pht
trin ca cy ci, t bo ca tng hnh
thnh phn bit rt nhanh chng, sinh
trng mau chng, hnh thnh t bo b

mc cht, rng xp vch mng, si t t,

ng dn chuyn ch thu phn rt nhiu,
gi l g ma xun. n ma thu, hot
ng ca t bo b mc cht, cht ch
vch dy, t si nhiu, ng dn t, gi l
g ma thu hoc l g mun.
Cht g ma xun xp mm, mu hi
nht, cht g ma thu chc chn, mu sc
m hn. G xun v g thu, m nhau
thnh mt vng trn, y chnh l vng
i vng ca mt nm tui ca cy g.
C mi mt nm l mt vng, m bao
nhiu vng l bit ngay tui ca chng l
bao nhiu.
Khng phi tt c cc cy g u c
vng i, nh thc vt l n chng hn,
v khng hnh thnh tng, nn khng c
vng i. cc vng nhit i do ma

v khng nn t bo sn sinh ca tng

hnh thnh rt nh, nn vng i thng
khng r rng, c lc c ni do a tng
hot ng d di. Tng hnh thnh khc
i, mi nm c th sinh ra my vng i,
y gi l vng i gi, nh cam qut,
mi nm c th sinh ra ba vng i, c
nhng khi do kh hu t bin, chu nh
hng ca su hi, cng c thm cc
vng i gi. Vy th nu c tnh vng
i m ra tui ca cy th phi tr i cc
vng i gi v th l chng ta ch c
c mt con s gn ng v tui ca
cy.
Ti sao ni Cy to r su?
i vi loi thc vt, r cy c su
th l mi dy, l dy th hoa mi n r.
R ca loi thc vt Kiu mc c th

cm su di lng t t 1 2 m; cy B
Cng Anh sng ni hoang d, khi thn
cao ti 20 cmth r cy cm su
xung hn 1 m t ri. R cy c Linh
lng sng sa mc th su nhng 12 m.
R cy B Pa-cba chu Phi chu xung
t a tng su nhng 30 m.
R ca thc vt khng nhng cm rt
su m cn rt rng na. R rt nhiu
ng thi din tch bao ph cng tng
i ln. Loi cy Mch en sng
Xibri c nhng 14.000 r nh, chim
225 m2 t. Trn cc r nh cn c mc
hng 15 t r tu, tnh s tip xc ca din
tch r tu vi t th phi n 400 m2.
H thng r ca cy g cng rt v i.
Tng din tch ca chng vt xa so vi
din tch che ph ca l v cnh. Thng

l gp 5 n 15 ln din tch che ph.

Tt c nhng r to, r con, r tu u
ging nh triu triu bn tay nh, nm
cht ly t, gi cho thn cy ng vng
chc trn mt t, ng thi gi cho t
khi b nc cun tri. Ngoi tc dng
gi vng cy, chng cn c nhim v tm
kim, hp th cht dinh dng nui
cy.
R ca thc vt b thu ht bi sc
ht ca qu t nn sinh trng trong t
gi l tnh hng a, r c c tnh mc
theo hng nc m gi l tnh hng
thu. Thc vt ht c thu phn v
dinh dng l hon ton nh vo cc r
tu (mao). Chng khng ngng m rng,
cm su xung lng t tm kim thc n,
nc ung cho cy.

R tu rt b, di nht cng ch 7 8 mm,

nhng chng li rt nhiu, ngi ta tnh
trn 1 mm2 r, u H Lan c hn 220 r
tu. Nhng chic r tu ny nh nhng
chic my bm nh, khng ngng ht
nc v dinh dng t trong lng t,
cung cp s sng cho cy, cnh, l, cho
hoa v qu.
Chng ta phi lm sao bo v mi
trng?
Kh hu nng ln, tng ozon b thng,
nhng cn ma axit, cc cht thi c hi,
nhng sinh vt sng hoang d b hu
dit cng nh bu kh quyn, ngun
nc, t ai b nhim. Nhng vn
k trn u l hng lot nhng vn v
nhim mi trng ton cu m hin nay
chng ta ang phi i mt. ng trc

nhng vn trn, chng ta phi lm g?

Bo v mi trng, mi ngi u
c trch nhim, mi mt ngi u c rt
nhiu vic lm, chng hn nh: tn
trng mi quy nh v vic nghim cm
vt lung tung cc loi cht thi, cht
thi vo ni ch nh hoc thng cha,
trong hc tp v lm vic ht sc tit
kim dng vn phng v cc loi vn
phng phm, chng s dng lng ph;
phi nm bt c cch s dng v
nhng vic cn ch ca cc loi sn
phm nguy him v cc cht ho hc,
khng c t di chuyn; cn hn ch
khng dng cc loi cht phun nh cht
phun dit trng, cht phun kh mi, phun
sn, phun keo. bi v vic s dng cc
th ny s thi vo trong khng kh

nhng cht cacbuahydro flo clo; trnh s

dng cc ung nc, hp cm, ti nilon,
bm dng mt ln, dng cc s, hp giy
ti vi thay th. Nh vy mi c th
lm gim lng rc, gim nh p lc ca
cng vic x l rc, la chn mua nhng
trang phc khng phi git kh bi v
git kh cn n nhng cht c hi,
khng c t bt git cc loi ng
vt sng hoang d, khng t bt v git
nhng loi cn trng, c, chim c ch,
nht l ch v mt con ch trung bnh mt
nm c th n 15.000 con cn trng,
trong ch yu l cn trng c hi; yu
cy c, thng qua 2 bn tay ca chng ta
t im cho thnh ph mu xanh lm cho
thnh ph tr thnh mt vn hoa ln.
Nhng v d trn y tuy ch l chuyn

nh nhng ch cn mi ngi bt tay vo,

cng c gng th nhng chuyn nh khng
ng k ny cng s c tc dng i vi
vic ci thin nhim mi trng. Ch
cn chng ta bt tay t vic tit kim
ngun ti nguyn v gim nhim, iu
chnh ph hp vi cch sng ca mnh
th chng ta c th cng hin mt phn
cho vic bo v Tri t.
V sao trong sa mc c nm ?
Trong sa mc, thnh thong bn s
bt gp tng hn nham thch c c nh
ln nh nhng cy nm , c hn cao
n 10 mt. Ngm ci bng thon v ci
u nng n ca chng tht l th v.
Chng l kit tc ca nh iu khc no
vy? Ca nh iu khc v danh - gi
trong sa mc.

Nhng khi nham thch k l ny l

do b gi ct c st, mi mn ngy ny
qua ngy khc m nn. Nhng ht ct nh
b gi cun ln rt cao, trong khi nhng
ht ct tng i th nng th ch bay l
l gn mt t. Trong iu kin tc
gi bnh thng, hu nh ton b si u
tp trung tm cao cha ti 2 mt. C
ngi lm mt thc nghim th v
phn nam i sa mc Takla Makan, th
thy khi tc gi l 5,7 m/giy th c
ti 39% si ch bay ti cao di 10
centmt, trong phn cc ln hu nh
bay st mt t.
V vy khi nhng cn gi cun si
ct bay qua, phn di ca tng nham
thch c lp gia sa mc b rt nhiu ht
si ct khng ngng mi mn, ph hu

tng i nhanh. Cn phn trn, v gi

mang theo tng i t si ct nn s mi
mn s din ra chm hn. Ngy qua
thng li, qu trnh ny dn dn hnh
thnh nn nm c phn trn th ln,
phn di nh.
Nu phn di ca nham thch mm,
phn trn cng chc th thm ch nhng
ch khng b gi ct mi mn, ch di
tc dng ph hoi ca cc lc trong t
nhin khc, tng nham thch cng s b
tc thnh nm .
Ting ht t sa mc do u?
Cch y 1.200 nm, nhiu vn bn ca
Trung Quc tng thut v nhng m
thanh qui l c pht ra t sa mc
Gobihoang vng mnh mng ca x
Mng C. Sa mc n Hong ca Trung

Quc cng c nhng m thanh l lng,

khi th ging ting nhc, ting ht, c lc
li ging ting trng, ting sm.
n nay, theo cc nh nghin cu,
trn th gii c khong 30 sa mc bit
ht chu M, chu Phi v chu .
Nhng ting vng ny c nhiu m iu
khc nhau, cha thng k c loi m
iu no c nhiu hn, v vy cc nh
nghin cu khi th gi l ting ht, khi th
gi l mvang, ting rn. Nhng ni
chung, gi l ting ht th nhiu hn.
Nhng iu g to nn nhng ting
ht ny?
T mt th k nay, cc nh khoa hc
c gng a ra nhiu li gii thch v
hin tng sa mc pht m ny. Qua
nhiu so snh nghin cu tnh cht nhng

loi ct ti sa mc pht m v loi ct ti

sa mc khng pht m, cc nh khoa hc
a ra gi thit rng ht ct l nguyn
nhn to nn m thanh. Ngay khi dm
chn i trn bi bin, bn c th nghe
c nhng m thanh nho nh.
c im ca nhng ht ct sa mc pht
m:
-Kch thc ca chng u nhau, bnh
qun mt ht ct c 0,3 mm ng knh
- B mt ca nhng ht ct ny khng
hon ton trn tra, trn lng.
- m ca ct rt thp. Nu m ln
cao n mt mc no , ct s khng
ht c na.
- Cung bc m thanh c tn s t 50
n 300 Hz. V vy, ngi ta c th nghe
c nhiu loi m thanh khc nhau nh

ting nhc, ting ht, ting trng, ting

sm rn, c khi li ging nh ting nhng
binh kh va chm.
Cc loi ct bit ht c t l silic ln n
95%. Cc loi ct cm c t l 50%
silic ln vo cc cht khong khc.
Nhiu tc ng to nn m thanh ca sa
mc
m: Ban m ct gi m, kt
dnh ht ct ny vi ht ct khc. S kt
dnh ny ch l tm thi. Gi nng thi
xuyn qua cc lp ct ph lm kh chng
i v rung ng ng lot. S kt hp
cc dao ng trong khng kh v trong
ct to thnh nhng m thanh k l. Tu
loi ct, tu sc gi m c nhng loi m
thanh khc nhau.
Sc gi: Vai tr ca gi cng khng

km phn quan trng. Vn tc gi phi t

22 km/ gi tr ln. vn tc chun ny,
nhng ht ct trong n ct bt u b
rung ng v ny ln hng lot. n khi
gi tng vn tc, cc ht ct va chm vo
nhau mnh hn lm thay i hnh dng
ca n ct. Khi n ct c dc 25
theo hng nghch vi hng gi thi,
mi khi rung ng s gy nn hin tng
ct l, to ra nhng m thanh vang di.
Trong khi ct l, tu theo sc gi v kch
thc ca ht ct, khi khng kh xen k
c th tng gim to nn nhng m thanh
cao thp trm bng khc nhau.
Mt t rung ng: Nu khi ct st
l l rt ln, mt t s b rung ng,
lm cho m thanh t sa mc thm vang
ng, nghe c rt xa v lu. C trng

hp m thanh vang trong bn knh 10

kmv lu n 5 pht.
V sao trong samc c c o?
Gia sa mc mnh mng ct trng, khng
mt git nc, thnh thong li thy xut
hin nhng c o xanh ti vi nhiu
loi ng thc vt rt a dng. Ti sao
y li c nhiu nc n nh vy, d
rt t ma?
a s cc c o u da vo ni
cao, hng ra sa mc. Vo ma ng,
bng tuyt thng ng li trn cc nh
ni. n ma h, bng tan ra thnh nc,
chy thnh sng. Do a th dc nn
nc chy xit, mang theo bn t, thm
ch c c cc tng ln t trn ni.
Nhng khi n ca sng, a th t
nhin bng phng, bn t lng ng li

hai bn b, tch t dn thnh nhng khu

vc t ai mu m.
a s cc dng nc y khng mnh
chy ra bin, m ch chy mt on
ri thm vo t ct thnh cc mch
nc ngm. hai vng b sng, gn cc
mch nc ngm, cy ci mc ln xanh
ti. chnh l cc c o.
Sng mui hnh thnh nh th no?
Nhng m gi rt, bu tri y
trng sao, khng h c gi lay ng
nhng ngn l. Sng dy ra ngoi ca
thy khp trn cc ngn c, mi nh,
thm ch l c di mt vin ngi ph
y sng mui trng mut. Ngi ta gi
tit l sng ging, ngha l sng
mui ri. Nhng tht ra, cha ai thy
sng mui ri bao gi.

Gi quyn lch ra xem thy hng nm,

vo tm h tun thng 10 lun c mt tit
gi l sng ging.
Ban ngy, mt t nhn c nh
sng Mt tri, nhit tng cao hn, lm
cho nc khng ngng bc hi,
khin lp khng kh st mt t lc no
cng c lng hi nc nht nh.
Sang cui thu, trong ma ng v
u ma Xun, vo nhng m tit tri
rt gi rt, nht l vo nhng m khng
c my, gi. Kh lnh ng li st mt
t, khi tip xc vi nhng vt th c
nhit lnh di 0 C th mt phn
hi nc s bm vo b mt vt m
ngng kt thnh tinh th bng nh.
chnh l sng mui.
V sng mui l hi nc st mt

t ngng kt thnh nhng tinh th bng

nh nn n khng th l t trn tri ri
xung c. Khi y bt gp bt c ni
no, ch cn iu kin l n ngng kt
li . Do vy i khi chng ta c th
pht hin sng mui ng c mt
di vin ngi hoc hn gch. C l ci
t sng ging cng cn phi sa li
cho chnh xc. Nhng v ci tn ny
c dng quen, truyn t bao i nay,
nn nguyn cng chng sao, min l
bn hiu chnh xc nguyn l to ra n.
Khng phi ch no cng c
i vi cc vt th ngoi tri ban
m gi rt, mi vt li c iu kin
ngng kt sng mui khc nhau. Nh
st chng hn, do ti nhit thp, sau khi
khuych tn nhit lng rt d tr nn

lnh gi, nn d dng xut hin sng

mui.
Gch ngi do c nhiu l xp nh, s
cch nhit gia cc b phn ca chng l
rt tt nn mt khi b lnh ri chng
s kh nng ln bi nhit t ch khc
truyn ti. Trong thi tit gi rt,
cng l vt ng sng mui. L c
cy v mng li c c hai mt cng tn
nhit nn cng d lm lnh, c iu
kin xut hin sng mui. t rung
ch cy ti so vi ch cha c cy
cng v dn nhit khc nhau m iu
kin ngng kt sng mui cng khc
nhau, v th sng mui thng xut hin
nhng ch c cy trc ri sau
mi c nhng ch cha c cy.
V sao bng Nam Cc nhiu hn

Bc Cc?
Nam cc v Bc cc u l hai mm
tn cng ca Tri t, cng mt v
ging nhau, thi gian chiu v gc
chiu ca Mt tri cng ging nhau, vy
m chng li khc nhau n k l. Nu
nh lp o bng Nam cc dy trung bnh
khong 1.700 mt, th cc Bc, lp v
lnh gi ny ch dy t 2 n 4 mt m
thi.
Vn l vng Nam cc c mt mng
lc a rt ln gi l i lc th by
ca th gii, c din tch khong 14 triu
km2. Nng lng gi nhit ca lc a
rt km, v th , nhit lng thu c
trong ma h bc x ht rt nhanh khin
bng tch li nhiu. Sng bng trn lc
a t trn cao di ng xung bn pha b

v thnh nhiu tng bng rt ln trn

b bin, tri ni trn i dng bao
quanh lc a, to nn nhng vt cn l
nhng ni bng cao ln.
Ngc li, Bc bng dng vng Bc
cc c din tch rt ln khong 13,1
triu km2, nhng ch ton l nc. Nhit
dung ca nc ln, c th hp th tng
i nhiu nhit lng nhng ri t t to
ra, nn bng y t hn Nam cc.
Hn na, tuyt i b phn bng li tch
t trn o Greenland.
Ngi ta tnh c rng din tch
bng che ph trn ton Tri t l khong
gn 16 triu km2, m Nam cc chim ti
4/5. Tng th tch bng Nam cc c
khong 26 triu km3, cn Bc cc ch
bng gn 1/10 m thi. Nu ton b bng

 Nam cc tan ht th mc nc bin

trn th gii s dng cao khong 70 mt.
Bi khng l hay khu vn chi
ca Cha?
vng cn Kaspir ca Kazakhstan,
trn hoang mc rng ln thuc khu vc
heo ht ca tnh Turysh, ngi ta mi
pht hin hng nghn hn trn nh
nhng hn bi khng l nm ri rc trn
mt din tch kh ln, c nin i khong
8 -9 triu nm. Khng ai bit v sao
chng xut hin .
Sn chi cng ngi khng l?
Bt c ai ln u tin t chn n
bi khng l ny u c cm gic nh
lc vo mt khung cnh khng c thc.
Hng nghn hn nh nhng hn bi, ln
nht th c ng knh hn 2 m, nh nht

c vin n sng thn cng, c nh th

c bn tay khng l no ri xung
khu vc rng khong vi km2. Bi l
lng c ngi dn a phng bit
n t ngn i nay, gi l mt sn
ca nhng ngi khng l v coi l
ni linh thing nn chng ai dm n
canh tc hoc sinh sng. Thi X Vit
Kazakhstanl vng trng tm ca phong
tro hp tc ho nng nghip, nhng
vng t c bi k l do nm ni
qu ho lnh nn khng lt vo din
tch quy hoch, v vy, ngoi dn chng
s ti, chng ai bit ti khu vc c bit
ny. Mi n gn y, nh mt t bo
a phng gi chuyn, th gii bn
ngoi mi bit n mt sn ca nhng
ngi khng l.

Nhng s k b khng ch c th
Nhiu hn ln trong bi cn b b
lm i u chn chn nh th b chia
ct bng li ca m ng ca lun
nm ng hng Bc -Nam. iu ny
khin ngi ta lin tng n vic Tri
t b b lm i bi mt mt phng
trng khp vi ng sc ca a t
trng. Cng cn ni thm, s lng
vin bi bi khng ch c vi
nghn nh hin thy, v mt vi ni,
ngi ta cn thy nhng chm bi nh ln
khng cao lm, vy c th cn c nhng
vin nh vy ang vi mnh trong lng
t.
Ngoi ra, nu Kazakhstancc vin
bi c phn b ri rc, khng ng
u, th Costa Rica, chng li c

sp xp mt cch rt c thc, to thnh

nhng dng hnh hc nh trn, vung,
ch nht, tam gic, lc gic u, hnh
thang cn. Cng mt hin tng nhng
cch l gii li khc xa nhau. Trong
nhng trng hp nh th ny, rt c th
nhng g hin nay c gi l chn l,
th mai y li b coi l truyn thuyt.
Khng phi do con ngi ch tc
Trc ht cn ni rng hnh cu l
mt hin tng him, nhng cng c mt
mt s ni trn th gii nh Costa
Rica, Mexico, Brazilv Rumani.
Ai ri chng xung nhng ni ? Cho
n nay c rt nhiu gi thuyt v hin
tng ny, nhng cha c gi thuyt no
sc thuyt phc. Thi X Vit, cc
nh khoa hc hng huyn tng tr

dn chng s ti rng xung quanh cc

hn trn n tn ti mt trng d
thng, c th lm sai lc cc loi my
mc v khin cho c th mi sinh vt
hot ng khng bnh thng, v th
ngi dn cng t dm n gn khu vc
ny. Cn thi im tin X Vit v hu
X Vit th kiu l gii git gn, i
loi nhng vin trn chnh l nhng
con mt v tr, c chc nng xc nh,
thu pht sng, gi thng tin n ng ti
cao ti thng.
D l gii th no i na, ngi ta
cng ch bit chc rng : nhng vin bi
khng l ny khng th l tc phm ca
con ngi. Hng triu nm trc, khi s
lng ngi ( hay ngi vn) trn hnh
tinh cn qu t i v phng tin lao

ng cn qu th s, khng ai c th ch
tc v vn chuyn mt khi lng
khng l nh th t u em n y
ri mt cch hu nh khng c mc
ch.
10 hn o ln nht th gii
1. Greenland, Bc i Ty Dng (an
Mch) 2.175.600 km2
2. NewGuinea, Ty Nam Thi Bnh
Dng (Indonesia, Papua New Guinea)
808.510 km2
3. Borneo, Ty Thi Bnh Dng
(Indonesia, Brunei v Malaysia)
751.100 km2
4.Nc cng ho Madagascar, n
Dng 587.041 km2
5. Baffin, Bc i Ty Dng, (Canada)
507.451 km2

6. Sumatra, ng Bc n Dng,
(Indonesia) 473.605 km2
7. Honshu, Thi Bnh Dng, (Nht Bn)
230.455 km2
8.Anh quc 229.870 km2
9. Ellesmere, Bc Bng Dng,
(Canada) 212.688 km2
10. Victoria, Bc Bng Dng, (Canada)
212.199km2.
Ti sao Greenland l hn o
khng l?
Xt v a l, im khc nhau duy nht
gia o v lc a l kch thc. Lc
a nh nht Australia, c tng din tch
khong 7,6 triu km2, vn rng hn nhiu
so vi hn o ln nht. y th m hn
o ln nht li cn rng gp khong 40
ln din tch nc ta. l o g vy?

K lc v kch thc thuc v o

Greenland, lnh th t tr ca an Mch
2.175.600
km2.
Pha
Bc,
Greenlandgip vi Bc Bng Dng;
pha ng, vi bin Greenland; pha
Nam, vi i Ty Dng v pha Ty,
gip vi eo bin Davis v vnh Baffin.
Th ph ca o l Nuuk.
Gn nh nm trn trong Bc Bng
Dng, Greenlandc a hnh v kh hu
rt khc nghit. Ngoi tr vng duyn hi
rng khong 410.450 km2, b mt ton
o ph mt lp bng, kh nhiu ni l
bng vnh cu v sng bng. mt s
ni, lp bng ny dy ti 4.300 mt.
Thi tit trn o khng n nh, nhiu
sng m. Dng hi lu chy dc sn
ng ca o xung pha nam cun theo

nhng tng bng lng lng tri, khin

cho vic i li trn vng bin quanh o
rt nguy him.
Greenlandkhng c rng. Thc vt trn
o u l nhng loi ln tt nh ru,
a y, c v lch. ng vt ch yu l
gu trng, b x, si Bc cc, th rng,
tun lc.
Xp x 85% s dn c trn o l
ngi Inuit, s cn li ngi an Mch
v ngi gc Kavbaz (Capbase). Ngnh
kinh t quan trng nht l ngh nh bt
c. Trong vng 24 nm, t nm 1953,
Greenlandl thuc a ca an Mch.
Hn o ny ginh c quyn t tr
vo nm 1979.
o hnh thnh nh th no?
Nm xa lc ngoi khi, mt hn o

xinh p vi cy ci xanh rn nhng c

c gia bn b nc mnh mng. Cch
n hng trm km, mt vng trn san h
trng mut ln trn nn i dng xanh
ngt cng ang mt mnh chng chi vi
sng gi i dng. V sao chng l loi
vy nh?
Mt s o vn l b phn ca lc
a. Do v Tri t vn ng, gia
chng v lc a xut hin di t t
gy chm xung do m thnh o ngn
cch vi lc a bng bin. Cc o i
Loan, Hi Nam Trung Quc u c
hnh thnh nh vy. Cng c khi do sng
bng tan, mc nc bin dng ln lm
nhn chn cc phn lm bn b i lc,
ch cn li mt s vng t cao, nh ni
bin thnh o.

Ngy nay, ngi ta cn pht hin

c do chu tc dng ca lc trng,
lc a xy ra nhng vt t gy rt su,
rt ln v cc vt cht trong lng t trn
ra theo vt nt hnh thnh y bin mi,
c mt s mnh v t lc a phn tch
to ra o cch xa lc a. Theo
nghin cu, hn o ln nht th gii
Greenland phn tch t lc a chu
u.
T ni la Trong bin cng cn rt
nhiu hn o vn khng phi l lc a,
m l do cc dung nham v vt cht vn
khc t ni la phun ra tch t di y
bin to nn. Qun o Hawaii gia
Thi Bnh Dng l mt minh chng
in hnh. Chng l mt dy ni la nh
ln khi mt nc.

Nhng o hnh thnh theo cch ny

nu khng c dung nham v cc vt cht
ni la tip tc bi p th c th b sng
bin va p m st l cho n khi mt
hn du vt trn mt bin. Tui th ca
chng ch ko di vi nm thm ch ch
my thng. Nhng nu vt cht khng
ngng phun ra v tch t li lm cho cc
o c th tch tng i ln th chng
c th tn ti lu di.
n san h
San h cng l nhng ngi th
xy o tch cc. Chng t hp li vi
nhau, tit ra cht vi, to nn nhng
cy san h khng ngng sinh si ny
n. Sng gi c th lm v mt b phn
ca chng, nhng nhng mnh vn li
lp y khong trng trong rng san h

lm cho chng cng thm chc chn.

Cng vi xng ca cc sinh vt khc,
chng tch t li thnh nhng tng
ngm v hn o mc ng thng trong
bin. Mc d din tch ca cc o san
h khng ln, cao nh ln mt bin
cng c hn, thng ch t vi n vi
chc mt, nhng chng vn c th tn ti
vng vng gia i dng.
San h c tr vng nc bin m,
trong v c hm lng mui thch hp.
Chng ch c th sng nhng vng
nc nng, su vi chc mt. Chng
cn bm vo y bin c mc ln,
v th rt nhiu o san h c phn b
ti ng gip gii vi lc a, nh
nhng o san h bn b ng Bc
Australia ko di ti hn 2.000 km.

nhng ni bin su, san h khng th

sinh trng, nhng nhng ni tn ti
ni la th chng c th ly ni la lm
c s, xoay quanh ni la sinh si.
Nu phn gia ca ni la chm xung
nc m san h vn tip tc sinh si
hng ln trn, mt o san h c hnh
vng trn m gia l nc. chnh
l cc vng trn trng c bit trn bin.
ng trc tnh trng nhit ton
cu tng ln, chng ta phi c bin
php g?
Cc nh khoa hc a ra hai bin
php thch ng v hn ch. Thch
ng chnh l p dng mi bin php
thch ng vi s thay i ca kh hu, v
d nh xy p nhng vng b ngp
nc bin phng thin tai do mc

nc bin dng cao, thay i ging nng

nghip thch ng vi s thay i ca
kh hu. Hn ch chnh l p dng mi
bin php hn ch s ph hoi ca
con ngi i vi kh quyn nh: hn
ch s lng thi cacbonic, thay i cht
t nh than v du, ra sc pht trin
ngun nng lng nh nng lng Mt
tri, nng lng ht nhn, nng lng
gi,. Bn cnh cn phi ra sc trng
cy to rng, tng thm thm cy ht
kh cacbon ioxit, cng c th lm gim
hm lng cacbon ioxit trong kh
quyn. T c th phng nga nhit
tip tc tng ln trn Tri t.
Nhit ton cu nng ln c nh
hng g ti mi trng nhn loi?
S thay i kh hu trn Tri t c

lin quan rt mt thit ti cuc sng ca

con ngi. Thng qua s quan st v
nghin cu kh hu ton cu cc nh khoa
hc pht hin ra hn 100 nm tr li
y, nhit bnh qun ton cu tng cao
0,5 n 0,6 C v c xu th tip tc
tng. S pht hin ny gy ch rng ri
cho con ngi. Nm 1989 Chng trnh
k hoch mi trng Lin Hp Quc cn
a ra vn Nhit ton cu tng
ln lit vo ch chnh trong ngy
Mi trng th gii nm .
Ti sao kh hu ton cu li nng ln?
Nhn t lm thay i kh hu rt phc
tp, nhng c th chia lm 2 nhn t con
ngi v nhn t t nhin.
Nhn t t nhin c:
Hot ng ca Mt tri bao gm: vt en

Mt tri, tia la Mt tri, vt sng.

Ca di bng h v s thay i ca lung
kh lnh, lung kh m, ni la.
Nguyn nhn ca v tr nh s thay i
tc xoay chuyn ca Tri t.
Nhn t con ngi:
Ch cc hot ng khng hp l ca nhn
loi
V d: Theo pht trin ca cng
nghip cc nhin liu t nh: than, du,
kh thin nhin trong nh my lm cho
hm lng cacbonic trong khng kh tng
nhanh. S tn ph rng v tho nguyn
ca con ngi lm cho kh cacbonic tng
cao v lng oxy m rng v tho
nguyn to ra t i rt nhiu. Kh
cacbonic cng ngy cng tng l tr ngi
ngn khng cho nhit gim xung.

Hm lng cacbonic trong tng kh

quyn tng mnh s gy ra hiu ng nh
knh. Kt qu nh Mt tri c th chiu
xung Tri t trong khi nhit gim
xung v nhit trn Tri t cng ngy
cng nng ln.
Hin nay, mi nm lng kh
cacbonic trn Tri t tng vi tc
0,7 ppm. T y chng ta cth tnh
c n thp k 30 ca th k XXI,
nhit bnh qun trn Tri t s tng
t 1,5 n 4,5 C so vi hin nay. Lc
nc bin s tr nn rt nng, mt
nc bin s tng 0,2 n 0,4 mt cng
thm di bng h tan ra, mc nc bin
s cng tng cao, c kh nng cc vng
ven bin s b lt, lm cho mi trng t
nhin v h sinh thi b ph hoi, mi

thin tai nh bo, ma ro, sng thn,

sc nng,... s lin tip xy ra v em li
tn tht khng th lng trc c cho
cc ngnh sn xut nh nng nghip, lm
nghip, chn nui v nh bt cng nh
cuc sng ca ton nhn loi. C ngi
coi l Thin tai ca chin tranh ht
nhn.
Hiu ng nh knh l g?
Ma ng pha Bc tri but gi,
cy c kh cn. Nhng trong nh knh li
m p nh ma xun, khp ni cy c
xanh ti cnh sc rt sinh ng. y l
nguyn nhn g vy? Th ra knh c mt
c im c th, n c th cho bc x
Mt tri chiu vo trong phng knh, li
c th ngn nga bc x nng trong nh
knh lt ra ngoi to ra bu khng kh

trong nh knh cng ngy cng m p.

Trn thc t, Tri t ngy nay cng
ang tr thnh mt nh knh ln.
Trong khng kh bao quanh Tri t
ngoi kh Nit, Oxi cn c rt nhiu kh
khc nh Cacbonic, Mtan, Clorua,
Florua, hyrocacbon, v.v... Nhng kh
ny c tc dng tng t nh knh, n c
th lm cho bc x sng ngn ca Mt
tri chiu qua. Nh vy nh Mt tri s
trc tip chiu xung mt t lm cho
nhit Tri t tng cao. ng thi
nhng kh ny li c th ht bc x nng
to ra t mt t. iu ny ni ln nng
lng bc x vo th d m to ra th
kh. Hin tng ny rt ging hin tng
trong nh knh. Con ngi gi hin
tng ny l hiu ng nh knh, kh CO2

ng vai tr ch yu, vai tr ca cc kh

khc ch chim khong 1/8.
Hiu ng nh knh dn n nhit
Tri t tng cao. Tring thi gian t nm
1850 n nm 1988, nng Cacbonic
trong khng kh tng 25%. Thp k 80
ca th k XX, nhit bnh qun ca
Tri t cao hn 0,6 C so vi th k
trc. Nu nhit Tri t tip tc tng
cao nh hin nay th h sinh thi ca Tri
t s mt thng bng v gy ra thin tai.
Vi rng: Cn thnh n ca thin nhin
Mt vng my xoy khng l trn
bu tri xm xt vn di chic vi ht
ngon ngoo xung mt t. N c th x
toang chic t ti 10 tn, b mt to
nh 5 tng t chn ln n nh ni, v
ch trong nhy mt nm vng mt toa

tu ho i xa khong 2 cy s. Hung
thn chnh l vi rng.
Vi rng l hin tng mt lung
khng kh ln xoy trn m rng ra t
mt m my dng xung ti mt t.
ng knh ca vi rng c th thay i
t mt vi chc mt n 2 cy s, trung
bnh l vo khong 50 mt.
Vi rng hnh thnh bn cu bc
thng to ra gi xoy ngc chiu kim
ng h, xung quanh mt tm c p sut
khng kh cc k thp. bn cu nam,
gi hnh thnh vi rng i theo chiu kim
ng h. Vn tc gi ti a c th ti
120 - 150 km / h.
Phn ln vi rng c hnh thnh t
mt dng my dng c bit gi l my
dng tch in. Mt m my dng tch

in c th ko di trong vi gi, xoy

trn trong vng c ng knh t 10 - 16
km,chu du hng trm dm v sinh ra mt
s ng ht khng l nh vy.
Cc nh khoa hc cho rng vi rng
c hnh thnh gia mt vng c lung
kh nng i ln v mt vng c lung kh
lnh i xung. Bc u tin l qu trnh
tng tc gia nhng cn dng hng
ln trn v gi. Cn dng ny l mt
lung kh nng m, c nng ln khi
mt t trong qu trnh hnh thnh bo.
S tng tc khin cho tng kh nng i
ln xoay trn trong khng trung. Giai
on hai l s pht trin ca dng kh
lnh di chuyn theo hng i xung mt
t pha bn kia ca cn bo. Tc
dng kh i xung c th vt qu 160

km/ h. Vi rng loi yu hn c th c

to ra ngoi bin. Chng thng xut
hin trong cc vng nc nhit i.
Vic o tc gi ca vi rng mt
cch trc tip l v cng kh khn, bi
n c th ph hu nhiu th xut hin trn
ng i. Nm 1971, ng Theodore
Fujita, mt nh kh tng thuc i hc
Chicago ch to ra mt h thng phn
bit cp ca vi rng da trn vic
o tc hi ca n i vi nhng cng
trnh nhn to. Thit b c gi l cn
F. mnh ca vi rng tng dn t F0
F5. Vi rng yu nht (F0) c th ph
hu ng khi v cc bin hiu, trong khi
cp mnh nht (F5) chng c th thi
bay nhng cn nh khi mng.
M l ni c s lng vi rng trung

bnh mi nm cao nht th gii, khong

800 cn. Australia xp th hai. Vi rng
cng xy ra nhiu nc nh Trung
Quc, Nga, n , Anh v c.
Trn lc xoy vi rng ti t nht
M xy ra ngy 18/03/1925. Cng mt
lc 7 vi rng xut hin 3 bang
Illinois, Misrousi, Indiana lm 740
ngi thit mng v ph hu nhiu cu
trc h tng. Mt thm ho vi rng khc
cng ng nh khng km xy ra vo
ngy 03/04/1974, n l tp hp ca 148
vi rng nh, git cht 315 ngi t bc
Alabama n bang Ochio.
Trong thi gian din ra vi rng, mi
ngi phi ngay lp tc tm ni tr n
trong mt tng hm hay ni kn o ca
to nh nh phng hp, phng tm. Tuyt

i trnh tr n trong xe hi v nh di
ng bi chng c th b thi bay bt c
lc no. Khng nn trong nhng nh
ln c mi rng nh thnh phng hay siu
th l nhng ni d b sp . Nu ang
ngoi ng, bn nn chui xung mt
ci rnh hay mng su v che u cn
thn khi b thng do t ri
xung.
V sao khi b vo t lin th cng
ca bo gim xung nhng ma ln
khng ngng?
Bo l vng trn kh ln nhit i
xoay trn d di trung tm kh p thp
bao quanh. Sau khi i vo t lin, cn
bo chu nh hng ca ma st mt t
khng bng phng, sc gi dn dn gim
xung, vn tc kh p nhanh chng tng

ln. Nhng trn cao, bo vn thi bao

quanh trung tm kh p thp, lung khng
kh c m cao, nhit cao thi t
bin vn ang ln cao v ngng kt li,
khng ngng to ra cc git ma. Nu
lung khng kh m t gp phi ni cao,
sn ni n gi khin cho bo cng
tng thm tc v s ngng kt, ma
ln ni y cng thm d di hn. C
lc sau khi bo b vo t lin, mt
n thc s khng cn mun hot ng g
na, khng nhng sc gi gim i, ngay
c trung tm kh p cng chuyn ng
chm dn thm ch l thng ch dng li
qun quanh mt ch, ma ln ch trt
xung cng mt ni trong my ngy
my m lin. Tnh trng lt li ng
nhin l cng thm trm trng. Hin

tng ma c bit ln tnh H Nam

phi hng chu nh tng ni trn
chnh l hin tng c to thnh bi
trung tm kh p thp sau khi cn bo
vo t lin ch qun quanh mt ch
trong my ngy lin.
V sao ng di chuyn ca bo li
tun theo mt quy lut nht nh?
Sau mi ln lin tc nghe bo co v tr
trung tm bo, bn hy nh du v tr
ca cn bo trn bn , bn s pht
hin ra rng, tt c mi tuyn ng i
ca trung tm cn bo, tuy cng c mt
s thay i, nhng trn c bn vn l
tuyn ng c hnh parabol v tuyn
ng thng, bo di chuyn rt c quy
lut trn Tri t.
D bo ca i kh tng thu vn trn

c bn l da vo quy lut di chuyn ca

bo a ra d bo.
C hai loi lc khin cho bo chuyn
ng, l ni lc v ngoi lc. Ni lc
l lc sinh ra trong bn thn bo. V bn
thn bo l lung khng kh xoy trn
ngc vi hng ca kim ng h,
phng hng chuyn ng ca tng cht
im trong lung khng kh chu nh
hng ca hin tng Tri t t quay
quanh v pht sinh ra phng hng
lch. Tc dng ca phng hng lch
ny bn cu Bc, lm cho cc cht
im trong lung khng kh c xu hng
chuyn ng lch v pha bn phi, hn
na, v ngy cng cao, tc dng ca
hng lch ngy cng li hi, iu ny
khin cho gi bo t hng Bc thi

sang hng Ty vn c nhiu cht im

trong khng kh dch chuyn mt
lng sang pha Bc; gi bo t hng
Nam thi sang hng ng vn c t
cht im trong khng kh dch chuyn
mt lng sang pha Nam. Nh th, cht
lng ca khng kh pha Nam cn bo
ln hn pha Bc, bo c trng lng
tnh dch chuyn hng Bc. Trng
lng tnh ny c th quy vo ni lc
ch yu trong ng di chuyn ca cn
bo. Tip theo, khng kh trong khu vc
bo l khng kh bay ln cao. Khng kh
trn cao di tc dng ca lc Coriorit
(tc dng chuyn ng theo phng lch
ca Tri t), c xu hng chuyn ng
sang hng Ty, y cng c th quy vo
ni lc ca bo. Tc dng tng hp ca

hai loi ni lc ny khin cho bo c xu

hng chuyn ng hng Bc lch Ty.
Ngoi lc l ng lc thc y cn
bo khi lung khng kh bao quanh cn
bo vn ng trn mt qui m ln. Vo
ma h v ma thu, trn bin Thi Bnh
Dng thng c mt lung khng kh p
cao c lp (thng c gi l kh p
cao ph nhit i), hng gi bn b
kh p cao ny c mi quan h vi con
ng di chuyn ca bo. Bo sinh ra
vng ph cn pha Nam ca kh p cao
Thi Bnh Dng, c gi ng thi
th l cn bo thnh hnh hng v pha
Ty.
Ni lc v ngoi lc kt hp li vi
nhau khin cho phng hng di chuyn
ca cn bo thng theo mt quy lut

nht nh. Nhng trong qu trinh di

chuyn ca n chu nh hng rt ln cu
p cao ph nhit i bin Thi Binh
Dng. Trong thi k u, bo mt
Nam ca cao p ph nhit i, n thng
di chuyn theo hng Ty Bc, mt khi
n vng ven pha Ty ca di kh p
cao ph nhit i, s tin vo pha Ty
Bc ca trung tm p cao ph nhit i,
lc ny, ngoi lc m n thu c s
thay i, thc y n chuyn sang hng
ng, cng kt hp vi ni lc, khin
cho phng hng ca bo chuyn sang
hng Ty Bc. Do cng ca p cao
ph nhit i, ko di v pha Ty v thu
hp pha ng, cng vi tinh trng
ngt qung khc nhau nn tuyn ng i
ca bo cng khng ging nhau. Nu di

p cao ph nhit i di ra pha Ty

ng thi c tng cng, ng i
ca bo cng lch sang hng Nam, tin
thng sang pha Ty; nu di p cao ph
nhit i pha Bc ca bo lui sang
pha ng hoc t on, bo c th di
chuyn sang pha Bc ni c ch t gy
hoc pha Ty vng p cao, sau
chuyn ng vng sang pha ng Bc.
Ni tm li, ng i ca bo c hnh
thnh theo ng Parabol.
Trong qu trinh di chuyn, bo va
xoay chuyn va i, m khu vc gi ln
ca n cng di chuyn cng ln, khi
c hnh thnh trn vng bin nhit i,
ng knh ca n rt ln, t khong
100.000 mt, sau dn dn c pht
trin, khi di chuyn ni ph cn 30 v

Bc, ng knh tng gp 10 ln so vi

ng knh ban u, sau li tip tc
di chuyn ln pha trc, lc ca bo vi
th gim dn, phm vi ca gi cng gim
xung, cui cng l mt hn.
Binh thng bo ch i qua vng st
bin gii Trung Quc, sau di chuyn
sang Nht Bn, cho nn n ch nh hng
n cc tnh Qung ng, Hi Nam,
Qung Ty, i Loan, Phc Kin, Trit
Giang, Giang T v thnh ph Thng
Hi. vng duyn hi Sn ng v bn
o Liu ng cng c lc chu mt s
nh hng, nhng bo rt t khi
nh hng n cc tnh phi Bc v cc
tnh trong ni a. Ch c khi vng ph
cn pha Ty ca di cao p ph nhit
i Thi Bnh Dng vo khu vc

Giang Nam Trung Quc th bo mi

vo vng duyn hi ng Nam v tin
vo vng ni a.
V sao sau khi b vo t lin, cng
nhanh chng yu i cn ma ln th
khng gim? Dapan
Bo c sinh ra trn bin, mt cn
bo trng thnh c sc gi v cng ln,
sc gi t cp 12 tr ln c th bc u
ngn sng ln my chc mt, thi bay bt
c chic xe ln n o c ti trng ln ti
c vn tn.
Sau khi b vo t lin, bo vn mc
sc ph hoi cc khu vc ven bin,
nh bt gc cy, lm nh, thi bay
hoa mu. Nhng mt khi tin su vo
trong lc a, chu nh hng ca lc ma
st vi mt t, tc gi dn dn b

gim nh xung, cng cng yu dn.

Lc ny n mi trt mt cn ma ln
xung mt t khin cho ni l, khp ni
y nc, ph hoi k, ng rung
ngp y nc. C ln sau khi bo b
vo t lin, mt tnh cch xa bin nh
H Nam, trong vng my ngy lin tnh
phi hng mt lng ma nh trt
xung hn 1000 mm khin cho c my
huyn gp tnh cnh nh ca ngp nc
n nh.
Mt bo lng gi
Bo thc cht l mt khi khng kh
quay trn c phm vi rt ln, n va
xoay va di chuyn. Ti trung tm ca
bo, p sut kh rt thp, trong khi khng
kh xung quanh xoy rt nhanh quanh
tm, ngc chiu kim ng h.

Khng kh tng thp va quay va

v trung tm p sut thp, to ra mt
tm bo hnh trn c ng knh khong
40 kilomt, thng c gi l mt bo.
Do cc dng kh bn ngoi mt bo quay
trn rt gp to ra lc ly tm, khin
khng kh kh m lt vo c vng bn
trong. Chnh v th mt bo nom nh mt
chic ng n c do mt vng tng
bng my bao bc, bn trong n khng
kh dng nh khng quay v gi cng
rt yu t.
Tri quang my tnh
Khng kh bn ngoi mt bo va
quay va tin v trung tm c p sut
thp, mang theo rt nhiu hi nc. Do
khng thm nhp c vo mt bo, n
phi bc ln xung quanh vng ny, hnh

thnh nn mt m my cao ngt phnh to

mu xm xt v t xung nhng
cn ma nh trt. Trong khi ti mt
bo li xut hin dng kh i xung, nh
th y tri quang, ma tnh, thm ch
ban m cn nhn thy c nhng chm
sao lp lnh trn khng.
Mt bo thng khng c my hoc
rt t my nn trn nhng nh chp t v
tinh xung, n c ghi li nh mt im
trn nh mu en. Sau khi mt bo di
chuyn qua ri, thi tit rt xu lp li
v pht sinh ra ma to, gi ln.
trong mt bo, thng hay c
nhng n chim rt ng bay ln.
Nhng con chim bin ny b nhng
dng kh cun dt vo bo v v tnh nh
vy m tm c mt ni trnh gi tuyt

vi. C nhng trng hp cn bo di

chuyn em theo nhng n chim nh
vy ti nhng min rt xa.
Nhng bin li si sc
Trong mt bo tuy tri quang gi
lng nhng sng bin th li c
bit hung d. l v kh p ti tm bo
rt thp so vi xung quanh n. Nhng th
nghim cho thy, khi t mt cc nc
vo trong chic chung thu tinh ri ht
dn khng kh trong chung ra, lc khng
kh tr nn rt long, p sut gim ti
mt mc nht nh th nc trong cc si
sc ni bt ln ta chng t ln bp m
un vy. Cho nn nhng ni tm bo
i b ln b, sng bin thng dng ln
rt cao v gy ra nhng thit hi to ln.
V sao ni Ph S vn cao khc

thng?
Biu tng ca t nc Mt tri mc ngn ni Ph S tuyt m lu nay vn
khin cc nh khoa hc thc mc. C ci
g hi b n ni y: Ngn ni ny
qu to v hot ng qu mnh so vi v
tr ca n.
Ph S nm trn mt i ht chm, l
ranh gii gia hai mng thch quyn. Ti
y, mng thch quyn Philippine chm
xung bn di Nht Bn. Qu trnh ny
lm nng chy , to ra rt nhiu ti
dung nham nh.
Thng thng, cc ni la hnh thnh
trong nhng khu vc nh vy c xu
hng yn tnh (t khi phun tro) v
thng b nh, n gin bi chng khng
nhn c lng magma cn thit

to ra v hot ng mnh hn.

Nhng ngn ni Ph S li cao bt
thng, v to ra vt liu vi tc
khong 10.000 kilomt khi sau 100.000
nm, ln hn cc ni la khc iu
kin tng t. Thm na, dung nham ca
n li hi ging vi loi c to ra
cc dy ni gia i dng (ni hai
mng thch quyn tch ri nhau,
magma di su phun tro ln).
Ngi ta khm ph ra mt vt
rch trong mng thch quyn bin
Philippine ngay bn di chn ni Ph
S. T vt rch ny, mt lng ln manti
dng ln, lp y khoang cha dung
nham ca ngn ni, khin cho ni la
cao thm v hot ng mnh lit hn cc
anh ch em ca n. Vt rch ny c to

ra khi hai mng lc a gn va vo

khong 2 triu nm trc y.
u ra nh ni bng?
D l khch du lch hay thu th c
kinh nghim, mi khi ngi trn tu thu i
qua mi Ho Vng pha Nam chu Phi,
thng b ht hn bi mt ngn ni c
nh phng l nh mt bn, thuc loi ni
cc him trn th gii.
vng T Xuyn, Trung Quc cng
c loi ni ny. V sao chng li bng
nh c ai gt o vy?
l do tng nham thch bng phng
pht trin m hnh thnh. Trn y bin,
y h v vng ng bng rng t thi
i Thi vin c, nc chy lm lng
ng nhiu tng t ct, bn v cui.
Qua bao nhiu nm thng, nhng tng t

ti vn dn dn tch t li, ngy mt

dy, chc, ri tng bc ho thnh
tng thch quyn cng rn nh ngy nay.
Sau v Tri t xy ra nhng vn
ng nh ln mt cch chm chp. Cc
tng thch quyn ny t y nc nng
ln tng i n nh, nn gi c
trng thi bng phng. Ri trn tng thch
quyn bng phng xut hin nhng
con sng, con sui ln nh. Cc dng
nc ny xi mn dn theo cc rnh,
hnh thnh nhng vng ni hoc g i
nhp nh. Nu nh ca chng l mt
tng thch quyn cng rn, kh b xm
thc ph hoi th s gi c trng thi
bng phng lu di, cn hai bn dc
ng nh bc tng.
Tuy vy, mt s ngn ni khng c

cc iu kin trn, nhng nh ca chng

cng bng phng, xa trng nh mt ci
bn vung. C ci l do bazan nng
chy t ni la phun ra che ph m
thnh, c ci li l do nham thch kt
tinh t xa xa, sau b xm thc phong
ho lu di m thnh.
V sao gi thi ln thng c trn to
trn nh? iu ny phi bt u bn
t s vn ng hn lon ca khng kh
Bn nht nh tng ch khi bi
bay ta t ng khi thng bay cun
cun ln pha trn, git sng trong mn
sng thng b thi bay t pha, l ri
ngoi gc tng th thng ri xung
xoay trn theo chiu gi. Tt c nhng
iu ny ni ln s dch chuyn ca
khng kh khng phi da vo phng

tuyn thng, m l s vn ng khng

theo qui tc ca vng xoy ln nh. S
vn ng khng theo qui tc ny l s
vn ng hn lon ca khng kh.
Khi bt u, s vn ng ny hnh
thnh u tin ni tip xc vi cc vt
trn mt t. Do b mt Tri t g gh,
khng bng phng, tc di chuyn ca
cc lung khng kh nh khi tip xc vi
b mt Tri t khng nhng b gim tc
dng ma st vi b mt Tri t dn n
tc gi gim, m cn c th pht sinh
nhng khc bit dn n sn sinh ra cc
xoy trn khng kh ln nh. Chic l ri
xung xoy trn pha gc tng chnh
l do lung khng kh trong qu trnh
chuyn ng b bc tng kia ngn li,
nh phi hng n pha ra bc tng,

to thnh vng xoy hnh trn c. Cng

ging nh th, gi khi gp vt tr ngi
nh nh cao tng, ni i, cng c th
hnh thnh nn cc vng xoy khng kh
ln nh. Vng xoy khng kh cn
thng hnh thnh nhng khu vc m
mt t hp th c nhit lng khng
ng u, sn sinh ra i lu cc b,
hoc gia hai lung khng kh c vn tc
di chuyn khng ging nhau hoc phng
hng tri ngc nhau. Cho d vng
xoy c sinh ra t nguyn nhn no th
chng va tin ln pha trc va xoy
trn cng vi phng hng chnh ca
lung khng kh, trong qu trnh tin ln
pha trc va quy nhiu va thay i
hnh dng, kt hp hoc khuch tn. Lc
ny, i vi chnh th khng kh m ni,

tuy n vn vn ng dch chuyn theo

cng mt hng, nhng i vi lung
khng kh nh m ni, th s chuyn ng
ca chng l s chuyn ng theo tuyn
gp khc lc nhanh, lc chm khng theo
mt qui tc no. i vi mt a im
nht nh, theo s di chuyn khng ngng
ca s qua li nn rt nhiu vng xoy to
nh khng ging nhau, hnh dng khc
bit, biu hin rt r trn th mnh trn
th nh.
nhng ni c b mt Tri t g gh,
lc ma st ln, s vn ng dch chuyn
mnh, trn tnh ca gi cng ln. V th,
trn tnh ca gi trong t lin thng
mnh hn vng bin, khu vc ni mnh
hn bnh nguyn. Ngoi ra, trn tnh
ca gi cn nhng mi lin h ln nh

vi bn thn tc ca gi, tc bnh

qun cng ln, trn tnh gi cng mnh,
s sai khc gia tc gi chp mt vi
tc gi bnh qun ngy cng ln.
V sao gi thi lc mnh lc nh?
Gi thi thng c trn mnh trn
yu, rt t khi gi tin ln pha trc
cng mt tc . Trong bn tin kh
tng, bo co sc gi to nh thng
cp 5 cp 6,gi cp 7 , chnh l ni r
c tnh ca gi. Cp 5, cp 6 ch sc
gi bnh thng, tng ng vi tc
gi bnh qun t 8 -10,7 m /s hoc 10,8 13,8 m / s, trn gi cp 7 tng ng
vi tc gi trong nhy mt t 13,9
17,1 m / s. Theo qui nh ca i kh
tng Trung Quc, khi o c tc
gi, thng nht s dng tc gi bnh

qun l 2 pht. C lc cng cn c vo

nhng yu cu khng ging nhau tnh
ton tc gi bnh qun l 1 pht hoc
10 pht. Cn nhng trn gi c tc
gi ln nht trong mt khng gian ngn
th c gi l tc gi chp mt.
V sao gi trn cao thi mnh hn
di thp?
Chng ta thng ng trn lu cao
hoc trn thp cao s cm thy gi mnh
hn trn mt t, c th thy rng tc
gi mnh theo cao. Ly thnh ph Bc
Kinh lm v d, khi tc gi cao
10 mt l 1,1 m / s, cao 50 mt l
3,6 m / s, cao 100 mt l 4,4 m / s,
cao 150 mt l 4,9 m / s, nu nh
cao cng tng th gi cng mnh hn,
c nh vy n mt cao nht nh th

dng, cao ny c quyt nh bi

iu kin kh hu lc .
Gi ni cao thng thi mnh hn
gi ni thp, th nhng s chnh lch
v tc gi ni cao v tc gi
ni thp ph thuc vo tnh hnh thi tit.
Vo nhng ngy nng di nh sng Mt
tri chiu mnh, i lu trong khng kh
cng mnh, lc ny s chnh lch v tc
gi ni cao v ni thp l khng
ng k, chnh l tc gi ni cao
tuy ln th tc gi ni thp cng
khng h nh. Vo nhng ngy tit tri
m
u,nh sng Mt tri chiu xung tng
i yu, i lu khng kh yu , lc ny
s chnh lch tc gi ni cao v
ni thp tng i ln, chnh l tc

gi ni thp tng i nh thm ch

khng c gi nhng ni cao gi vn
tng i ln.
V sao gi ni cao li mnh hn
gi ni thp? Bi v khng kh vn
ng lun chu nh hng ca lc ma
st, lung khng kh trn mt t chu tc
dng rt ln ca lc ma st, c bit l
nhng vng i ni khng bng phng,
khng kh rt d hnh thnh chuyn ng
xoy. Cng vi cao tng ln, tc dng
lc ma st gim, tc gi cng tng.
Cng mt khu vc, nhit khng kh
gn mt t cng khng ging nhau, c
ch cao ch thp. Nh vy, mt nc
trn cng cao th nhit khng ng
u, dn n kh p khng ng u ( gi
l kh p nc thang), lm cho tc gi

mnh ln.
Gi thi nh th no?
C bay trong gi, thuyn bum chy
bng bng, mt nc dp dnh, sng v
m m, ... Nhng iu ny u do gi
gy ra. Khi vui v, n i chm ri tng
bc, nh nhng u a cnh liu, khi
ni gin, n chy nhy lung tung, lm
cy lt nh.
Vy gi thng thi nh th no?
Tc ng c cu nhit cc sinh
phong( khi nng qua s ni gi), cu ni
ny rt c ngha. Mt tri chiu xung
Tri t, do tnh cht b mt Tri t
khc nhau cho nn mc chu nhit
cng khc nhau, nhit khng kh cc
vng c ni cao ni thp. Nhng vng
nhit cao, khng kh phnh ra, mt

khng kh thu hp, kh p thp; ngc

li,nhng vng nhit thp, khng kh
co li, mt khng kh dy c, kh p
tng cao. Do kh p gia hai vng chnh
lch nhau nn sn sinh ra mt lc t
ni c kh p cao n ni c kh p thp,
thng c gi l lc kh p nc thang.
Di tc dng ca lc kh p nc thang,
khng kh di chuyn t ni c kh p cao
xung ni c kh p thp, cng ging nh
nc sng thng chy t ch cao n
ch thp, v gi cng thi theo qui lut
nh vy. S chnh lch kh p gia hai
vng cng ln th lung khng kh di
chuyn cng nhanh, gi cng thi mnh
hn. Khi kh p chnh lch khng ng
k th khng kh di chuyn chm, sc gi
thi cng khng c lc. Nu nh kh p

gia hai vng tng ng, khng c s

chnh lch kh p th khng kh s khng
chuyn ng, tri lng gi.
S phn b kh p cc vng trn
Tri t khng nhng khc bit nhau m
cn thay i theo thi khc. Lung kh p
cao v kh p thp nht khi th khng ch
vng t lin, khi th di chuyn ra ngoi
nhng i dng. Kh p cao hn lnh
thng ni tip vi lung khng kh lnh
di chuyn t khu vc c v cao xung
khu vc c v thp. Kh p thp khu
vc n i di chuyn t Ty sang ng.
Nh vy, phng hung, ln
mnh ca lc kh p nc thang gia cc
vng thay i theo tng thi khc, gi
gia cc vng cng khi mnh khi yu
ng thi khng ngng thay i hng

gi.
Vo ma ng, do t lin pht tn
nhit nhanh hn vng bin nn nhit
khng kh thp hn vng bin, nhng
kh p li cao hn vng bin, kh p
cao thng c ng vng t lin, v th
ma ng Trung Quc thng c gi
Ty Bc va kh va lnh thi t t
lin ra bin. Vo ma h th ngc li,
di nh sng Mt tri cc mnh,
vng t lin nhit gia tng nhanh hn
vng bin, nhit tng cao kh p li
thp hn vng bin rt nhiu, v th ma
h Trung Quc thng c gi ma
ng Na nng m thi t bin Thi Bnh
Dng vo pha ng Trung Quc. Khu
vc Ty Nam Trung Quc cn c gi
ma Ty Nam nnghi t n Dng.

Khu vc duyn hi, ban ngy tit tri

trong lnh, vng t lin chu nhit nhanh
hn vng bin, nhit cao, kh p thp
hn vng bin, gi bin mt m khng
ngng thi t bin vo trong t lin.
Ban m, t lin tn nhit nhanh hn
vng bin, s phn b nhit khng kh
v kh p ngc hn so vi ban ngy, gi
thi t t lin ra ngoi bin. y chnh
l nguyn nhn ti sao vng duyn hi
thng xut hin gi thm lc a.
Ban ngy vng ni tri nng, khng
kh trong khe ni chu nhit nn n phnh
ra, tp trung dy c pha trn, trn
cao ging nhau nhng kh p trong khe
ni thng cao hn trn sn ni , v th
gi t trong khe ni thi ln nh ni;
nhng vo ban m th ngc li, gi t

trn ni thi xung khe ni. y l gi

ni v gi khe ni.
T c th thy rng, bt k gi ma,
gi thm lc a hay gi ni, u cho
thy bc x nh sng Mt tri c th l
ng lc c bn gi thi, cn nguyn
nhn c bn chnh l s chnh lch kh
p gia hai vng.
Sng m c hnh thnh nh
th no?
Vo nhng ngy ma ng gi lnh, thnh
thong gi thi nh, trng sao sng vng
vc, gn v sng m ca s nhin ra
ngoi, mi nh, ng c ton l mu tuyt
trng, nu nh bn t m lt tm ngi ln,
c th pht hin thy di tm ngi l
sng trng.
Lt li cun lch, thi mi nm vo h

tun thng 10 lun c tit sng ging.

Ta nhin thy tuyt ri, cng nhin thy
ma ri, c th l c ai nhin thy
sng ri cha? Sng l t trn tri
ri xung c phi khng? Ban ngy, trn
mt t chu s chiu x ca nh sng
Mt tri, nhit lun cao hn mt cht,
thnh phn nc trn mt t khng
ngng bc hi, nh vy lm cho khng
kh tip gip gn vi mt t lun c hi
nc nht nh. Vo nhng m cui thu,
m ng v m u ma xun khng
kh rt lnh, c bit l nhng m khng
c my, khng c gi, khng kh lnh gn
vi mt t hn, khi n tip xc vi vt
th lnh mt mc nht nh l di
0 C, trong mt phn hi nc s
ngng ng li thnh ht bng trn vt

th, y chnh l sng. Sng l s

ngng ng ca hi nc gn mt t,
khng phi l t trn tri ri xung, do
vy, khng k bt k ni u, ch cn c
iu kin ngng kt l n lin ngng kt
li, i khi chng ta c th tim thy du
tch ca ht sng bn di tm ngi
hoc di tng .
Sng chc chn l khng phi l t
trn tri ri xung, vy l cch ni
sng ging cng nn ci chnh i
cht! Th nhng tn gi ca tit ma ny
c truyn li t hng ngn nm tr
thnh thi quen, ch cn chng ta hiu
c ngha ch thc thi khng ci
chnh cng khng vn gi.
Cc loi vt th ngoi tri ma
lnh iu kin ngng t khng ging

nhau: cc loi st do t nhit hn, nn

sau khi khuch tn nhit lng d lm
lnh, do vy d hinh thnh sng; cy
cu g, do trn di hai bn c th
khuch tn nhit lng m gi trn
mt nc cung cp hi nc nn c
cu th rng nhn tch bn kiu sng;
trong mi ngi c khe h, tnh nng
khng cch nhit ca cc b phn tt,
trong chc lt lin lm lnh, nhit lng
ni khc kh m cng hng vi n do
vy sng c th dn dn ngng ng li
trn mt ngi; trn mt t, hai mt l c
c th khuch tn c nhit lng, l c
va mng, d lm lnh, do vy c th
xut hin sng; trn b mt nhng rung
cy, do n khng d nhn c s cng
hng ca nhit lng di mt t nn

 to sng hn so vi b mt t.
iu kin ngng kt ca chng l khng
ging nhau. Do vy, sng xut hin
trc sau cng l khng ging nhau.
V sao m nhng ngy ma th khng
c sng?
Ban m c my, trn mt t dng
nh l ph mt lp chn bng dy, nhit
lng mun chy n vi khng gian ny
cng kh m qua ca i ln ny, sau khi
gp phi tng my, mt b phn b quay
tr li mt t, b phn khc b my ht
i, phn nhit lng b my ht i sau
dn dn phng xung mt t. Do vy,
tng my nh l mt nh knh c tc dng
duy tr nhit. Nh vy, v m, c bu
tri ton l my, nhit gn mt t
khng d g h xung, sng kh m xut

hin.
Ban m c gi c th lm cho khng kh
xo trn, tng ln nhit tng khng kh
gn mt t, li lm cho hi nc
khuch tn, th l kh c th hnh thnh
sng.
nng thn, sng rt c li i vi
ma mng, v sng cng nh ma, c
th lm m t, c tc dng gip cho
thc vt sinh trng v pht trin.
V sao khi c sng th tri nng?
Bn ma u c sng, ch c iu
vo ma thu thng nhiu sng hn.
Vo bui sng sm, bn ch cn lu
mt cht rung la, c di bn v
ng v trn mng nhn, s pht hin
thy nc sng m t, c bit l
nhng git sng ng trn mng nhn

nh nhng ht trn chu lp lnh.

Thi c xa, ngi ta coi sng l
ngc bi, cho rng sng khng ch ri
t trn tri xung, m cn l ri t trn
nhng chm sao khc nhau, cc nh
luyn an c i rt ch n vic thu
nhp ht sng, h cho rng n gip
nhiu trong vic ch to kim thch v
thuc trng th. C ngi dng sng
lm thuc, cho rng ung nhiu sng c
th cha c bnh v ko di tui th.
Sau ny, bn cht ca sng mi c
hiu r, sng khng phi l ri xung
t trn bu tri, cng khng phi l ri
t cc chm sao khc nhau, chng c
hnh thnh t hi nc tng khng kh
thp khi gp phi vt th lnh. Trong
cuc sng hng ngy, chng ta thng

gp hin tng ny: vo ma ng, khi

bn th vo mt ca s bng thu tinh,
bn s pht hin trn ca s xut hin
nhng ht nc nh; vo ma h nu nh
bn que kem vo thu tinh mt lc
lin nhn thy bn ngoi cc thu tinh c
ht nc nh. y l kt qu hi nc
trong khng kh gp nhng vt th lnh
ngng t m thnh.
Vo ban m nhng ngy nng khng
c my, nhit lng mt t pht tn rt
nhanh, nhit trn cnh ng nhanh
chng gim xung. Nhit khi h
thp xung th kh nng cha hi nc
trong khng kh cng gim theo, hi nc
tng thp trong khng kh ri xung
ngn c, ri trn l cy, ng thi kt
thnh nhng ht nc nh, chnh l

qu trnh hnh thnh ht sng.

V sao khi c sng th thi tit thng
nng?
S hnh thnh nhng ht sng cn
c nhng iu kin kh hu nht nh,
l do s khng ch ca p kh cao, t gi,
tri quang my tnh, nhit lng trn mt
t tn rt nhanh, nhit gim xung,
khi hi nc gp phi mt t hoc
nhng vt th tng i lnh th s hnh
thnh sng.
V sao khi tuyt ri khng lnh nhng
khi tuyt tan li lnh?
Vo ma ng, nhiu vng Trung
Quc thng chu s chim lnh ca
lung khng kh lnh. Lung khng kh
va lnh va kh bt ngun t phng
Bc di chuyn xung pha Namvi

cng mnh, khi n tip xc lung

khng kh nng m phng Nam, do
khng kh lnh nng hn khng kh nng,
lin y khng kh nng m bay ln cao,
khin cho hi nc trong lung khng
kh nng nhanh chng kt ta to thnh
ht bng, cc ht bng to dn ln tr
thnh hoa tuyt ri sau ri xung t.
Trc khi lung khng kh lnh n,
thng thng th lung khng kh nng
m phng Nam rt mnh, v th, thi
tit c phn m p. M hi nc kt t
thnh hoa tuyt cng gii phng ra mt
nhit lng nht nh, iu ny khin cho
thi tit trc khi tuyt ri v khi tuyt
ri thng khng lnh.
Sau khi trung tm lung khng kh
lnh qua i, my tan tuyt tnh, thi tit

tr nn trong xanh, do trn bu tri

mt i tng my cn tr, trn mt t lin
phng ra mt nhit lng rt ln, nhit
lc ny gim xung ng k. Hn
na, nhng ni tuyt ri khi b nh sng
Mt tri chiu x xung s b tan chy,
khi tan chy s hp thu mt nhit lng
ln. Theo th nghim thc t, 1 gam bng
0 C, tan chy thnh nc 0 C
cn hp thu l 334,4 micron(80kcal)
nhit lng, cho nn khi mt vng ln
tuyt tan th nhit lng cn hp thu cng
phi tng ng. V th ngi ta c
cm gic thi tit lnh hn.
V sao tuyt trng?
tr li cu hi ny, khng nht thit
bn phi l nh khoa hc. Bn c mun
th tm hiu khng?

Khi tia sng Mt tri xm nhp vo

mt ht tuyt, n s nhanh chng b tn x
bi v s nhng tinh th bng v ti kh
bn trong. Gn nh ton b tia sng b
bt ngc tr li v ra khi ht tuyt. V
th tuyt gi nguyn mu sc ca nh
sng Mt tri mu trng.
Vy, nh sng l g v th no l hin
tng tn x nh sng?
nh sng l tp hp ca v s cc
ht photon. Photonn mt chng ta di
hnh thc mt di cu vng m cc nh
vt l gi l quang ph. Quang ph c
rt nhiu mu sc, nhng v c bn c 7
mu l , da cam, vng, lc, lam, chm,
tm truyn trong khng gian vi bc
sng ngn, cn cc photonca cc di
mu nng hn th truyn n mt chng

ta vi bc sng di. nh sng Mt tri

l tng hp ca tt c nhng mu sc y,
nhng n khng rc r nh bn ngh u
m ch c mt mu thi mu trng.
Khi cc ht photonva chm vi bt k
mt vt th no , chng s c nhng
phn ng rt a dng. Chng c th bt
tr li (thut ng vt l l phn x), c
th bn ra cc pha (tn x), hoc thm
ch chng c th i theo mt ng thng
(s truyn nh sng). C mt kh nng
na l cc ht photons m sm vo
mt phn t ca cht to thnh vt th,
truyn nng lng cho phn t ny v
cht (hp th). Cc ht photonthuc
nhng di mu khc nhau c phn ng
khc nhau tu theo vt th m n va
chm. Nh vy, cc bn c th hiu n

gin th ny: Qu to Ty c mu
hng bi v n hp th phn ln nh sng
nng, ch yu l nh sng , trong
quang ph. nh sng mu lc, lam, chm,
tm yu hn b bt ngc tr li (cho
nn khng th c qu to mu xanh nc
bin, tr phi c ai... nhum n).
Vy l mi chuyn tr nn n gin
Tia chp v sao c hnh dng ging
nh cy kh treo ngc?
Khi my ma xut hin, tng my
mang in m, cm ng mt t mang
in dng, tia chp u tin xut hin
mang in m t trn m my hng
xung mt t gi l tia chp tin dn,
n pht huy tc dng sinh ra tia chp. Tia
chp dn in ny khi pht ra tia chp
khng h thun bum xui gi. Trc

tin, n tin theo hng khu vc mang

in tch dng m phn b hn lon
trong khng gian pha di ca tng my.
Nhng in tch dng trong khng gian
ny l loi in tch cm ng ca mt t
tch t vi mt tng i dy c trn
vt th nhn, chng tin vo bu kh
quyn do t bi tr ln nhau, mang vo
tng khng kh thp nhng dng kh hn
lon do chu p lc tng my dng v
phn b khng ng u. Tia chp tin
dn thng tin vo khu vc in tch
dng khng gian ph cn. Nu nh
khu vc ph cn c hai hay nhiu vng
khng gian mang in tch dng th tia
chp tin dn lin xut hin hin tng
phn nhnh.
Ni chung tia chp tin dn rt d thng

qua tng khng kh m t m khng d

thng qua tng khng kh kh hanh. Do
vy, con ng i ca n trnh ch kh
gp t, n i qua khu in tch dng
bng con ng khc khuu, ri li i
n khu in tch dng khc pha
di. mt vi v tr phn nhnh, n
tin n nhng khu vc no th mang
in tch m n khu vc , nh vy,
xut hin tia chp tin dn trng ging
nh l cy kh treo ngc. iu
cho thy tia chp tin dn l tia chp m
phi p bng chng gai, nm mun vn
kh khn mi hnh thnh. Nhng loi tia
chp nh vy khng phi l tia sng
mnh. im u tin ca tia chp dn
dn vn thng xung cho n gn mt
t, in tch dng ca vt th nhn

pha di mt t nhn lc ht ca in
tch m u nhn ca tia chp tin dn,
men theo tia chp tin dn m tin v
pha di ca m my, n gp in tch
m vn c ca tia chp v pht ra nh
sng rt mnh. l tia chp m chng
ta nhn thy. Do ng ca n l con
ng c ca tia chp tin dn nn tia
chp pht ra nh sng cng lun hin ra
hnh dng ca cy kh treo ngc, loi
tia chp ny cn gi l tia chp phn
hi.
Khi tia chp tin dn pht xung mt
t, im m n nh xung thng xut
hin tia chp dng hnh cu. l qu
cu mang in tch vi ng knh
khong 10 - 20 centimet, n rt nh, c
th di chuyn theo gi, c th sau khi co

li xuyn vo khe ca, ri li phc hi

hnh dng ban u l hnh cu. N rt
thch di chuyn cng dng in, ng
nc, khng kh nng, khi di chuyn
thng to ra m thanh v v. Lc bnh
thng n c mu hng hoc mu hi
vng, cng c lc mang mu lam trng
hoc mu nht. pha Bc ca tnh
Giang T c mt nm mi ngi tng
nhn thy, mt ln khi tia chp pht ra c
mt tia chp pht rt nhanh, khut sau
bi c, sau s vic , pht hin c
mt m c b thiu chy. vng
Thng Hi, trong mt ln ting sm n
vang tri pht hin c mt qu cu la t
ca s pha Bc tng hai ca phng mi
xy vo trong nh knh, men theo bc
tng b chy xm, pht ra ting n to,

v lp tc mt i gc bn tri ca ca
s li mt l thng khong 20
centimet, qu cu la ny ch l mt tia
chp hnh cu.
Hin nay con ngi vn cha xc
nh c nguyn nhn xut hin tia
chp hnh cu, c my chc quan im,
chng hn nh c ngi cho rng n xut
hin nhng ch gp khc ca tia chp,
c ngi cho rng xut hin ch m tia
chp nh vo. S hnh thnh ca n c
lin quan ti nhit cao hng vn
trong tia chp. N c th chuyn ng,
thnh phn ca n ch l mt vi loi
iondng, ionm, cng c ngi tng th
nghim bng qu cu t to, nhng i
vi vn ny cn cn phi nghin cu
su thm.

V sao xut hin chp dng hnh cy

v hnh cu?
Vo lc chng vng ti ca ma h,
m my hng i qua lm nng mt t,
cng thm tc dng tim nhit ca hi
nc ng bng lan rng rt cao v dy,
my un nh cy c th gi mun hnh
mun v xut hin nhiu nhng b phn
li ca vt th. khu vc m nh sng
Mt tri chiu n th c mu hng sm,
nhng bng rm m Mt tri khng chiu
n c th cnh sc mu m u v xm
xt. Trn bin cc m my, c nhng vt
ma ni tip chn tri. Trn nh nhng
m my c khi my nh mu vng
tri ra trn bu tri. Trong m my c
tia chp xut hin r rt, tia chp xuyn
qua m my nh l con rn bc, khi nh

sng tia chp pht quang, m my en

t nhin hng ln nh l thanh st va
mi ly ra khi l luyn.
V sao st hay nh vo vt th cao
cht vt ng n c?
Tng my thp trong cc m my
ging thng mang in. Loi in nng
ny thng gy cm ng cho mt t,
ng thi lm cho mt t sn sinh ra
loi in tch khc vi tnh cht ca dng
in trong tng my thp. iu c
ngha, tng my thp nu tch in dng
th mt t li mang in m; ngc li
nu tng my thp mang in m th mt
t mang in dng. Mt t mang loi
in tch ny gi l in tch cm ng.
Loi in tch cm ng ny trn mt
phm vi nh thng mang tnh cht ging

nhau, chng hn u mang in dng,

hoc u l in m. Dng in cng
mt tnh cht thng bi xchnhau. Kt
qu ca s bi xch nhau khin cho in
tch trn mt t phn b li t u. Lc
bi xch ny ven theo s phn lc ca
phng hng mt t, nhng ni mt
t gh gh th s phn lc thng nh
hn nhng vng t bng phng, v th
in tch thng dch chuyn n nhng
ni mt t gh gh gp khc.
T suy ra, nhng vng t gh gh
gp khc, mt in tch nhiu hn v
dy c hn.
Nhng vt th cao cht vt mang in
tch cm ng nhiu hn mt t, c kh
nng ht sng in mnh hn, v th n
ht tia in mt cch d dng.

Chnh v nh vy, khi tri ma, chng ta

khng nn ng tr ma di nhng vt
th cao nh ct c, cy cao, thp nhn,
ct in v.v... bi v tia st rt thch
nhng ni .
Th nhng ngi ta cng thng li dng
c tnh ca nhng vt th cao cht vt,
bo v cc to nh trnh c st
nh, chnh l lp t ct chng st.
Ct chng st chnh l cc thanh kim
loi nm trn nh cc to nh cao, phn
di ni tip vi mt t. N s ht tt
c tia st mang in, coi l ng dn
in, cho dng in chy qua n v
truyn xung di lng t. Nh vy, tia
st nh vo to nh cao thng b chn
li v khng th nh trng mc tiu.
V sao lun nhn thy chp trc ri

mi nghe thy ting sm?

Vo ma h thng xut hin chp
v sm, trong cn dng, in trng gia
hai khu vc mang in tch dng v
in tch m trong nhng m my ln
n mt mc nht nh, hai loi in
tch trong qu trnh pht trin s pht ra
tia la, hin tng ny gi l hin tng
tia la phng in. Khi tia la phng
in pht ra tia sng cc mnh, m trn
ng tia sng ny sinh ra nhit cao,
lm cho khng kh xung quanh chu nhit
ln v phnh ra, ht my cng n phnh
ra do nhit qu nng, to ra m thanh
vang mnh, nh sng mnh nh vy chnh
l chp, v m thanh vang di chnh l
ting sm.
Chp v sm pht sinh ra vo cng

mt lc, nhng ti sao chng ta thng

nhn thy chp trc sau mi nghe
thy ting sm? l bi v tc
truyn ca nh sng nhanh hn nhiu so
vi tc truyn ca m thanh. Trong
khng kh, mi giy nh sng i c 30
vn km, tng ng chy 7,5 vng
quanh xch o trn Tri t. Tc ca
m thanh trong khng kh ch i c
340 m / s, bng 1 / 900.000 ln so vi
tc ca nh sng. Thi gian tia sng
pht sinh t chp truyn n mt t
khng n mt phn vi chc vn giy;
th nhng m thanh cng chy vi c ly
nh vy cn phi c thi gian di hn.
Theo nhng hiu bit thng thng,
chng ta c th li dng khong cch
thi gian t khi nhn thy chp n khi

nghe thy ting sm c th tnh ra ni

phng in cch chng ta bao xa. i khi
chng ta ch nhn thy chp m khng
nghe thy ting sm, chnh l v tng my
phng in cch chng ta qu xa, hoc
do m thanh pht ra khng vang.
Chnh v khi m thanh truyn trong khng
kh th nng lng ca n gim i
nhiu, n cui cng khng cn nghe thy
ting sm na.
Mc d trong khng trung c mt ln
c chp l mt ln c sm km theo
nhng ti sao thnh thong chng ta vn
ch nhn thy mt tia chp nhng li nghe
thy ting sm m m khng dt, vang
hi lu mi ngng?
Nguyn l do tia chp trong khng
trung thng rt di, c nhng tia chp

di n 2 ~ 3 km, thm ch c tia cn di

n 10 km. Do khong cch t cc phn
trn tia chp so vi chng ta hon ton
khng ging nhau, cho nn thi gian ting
sm truyn m thanh n tai chng ta
cng vang ting trc ting sau. Mt
khc, tia chp khng ch pht sinh mt
ln ri dng li m hu nh trong mt
thi gian ngn lin tip hng chui tia
chp xut hin, vy th ting sm ca t
chp phng in u tin cha dt th li
n lt ting sm ca t chp phng
in th hai, th ba, nhng m thanh
lin tip ln vo nhau to nn chui m
thanh sm vang m chng ta vn thi
thong nghe thy.
Ngoi ra, khi ting sm gp phi mt
t, nh cao tng, ni cao hoc tng my

trn bu tri, u pht sinh hin tng

phn x, to ra m thanh phn hi. Thi
gian nhng m thanh phn hi ny truyn
n tai chng ta cng khng ng nht,
chnh v th hnh thnh nn chui ting
sm. Thnh thong do vi nguyn nhn
kt hp li to nn nhng chui m thanh
m m khng dt, thm ch i khi c th
ko di n mt pht mi ngng.
Ti sao tri qung th gi, trng
tn th ma?
Mi khi quanh Mt tri hoc Mt trng
xut hin nhng vng nh sng kh ln
mu trng hoc nh sng c nhiu mu,
ng b chng ta xa li nhc con chu
thu thc ang phi, ct qun o, ng
ca s... H bo nhau ma gi sp n
y. Vng sng y c gi l tn hay

qung.
Qung nh sng xut hin xung quanh
Mt tri phn ln l c mu sc theo th
t t trong ra ngoi l hng, da cam,
vng, lc, lam, chm, tm. Qung xut
hin quanh Mt trng phn ln l mu
trng.
Qung xut hin khi bu tri c
my ti tng. Lp my ny l nhng my
tng cao do v vn tinh th bng li ti to
thnh, y lp my cch mt t khong
hn 6 km. Khng kh y lc ny vn
cn lnh, thi tit vn tt. Tuy nhin,
ni xa (cch khong my trm km),
lung khng kh nng m ang giao tranh
vi lung khng kh lnh. Khng kh dn
m nng v bay ln theo mt nghing ca
khi khng kh lnh. Trong qu trnh

khng kh nng ln cao, nhit ca khi

kh b gim dn, hi nc ngng ng
thnh tng my.
Dn dn xut hin my v tng dy,
loi my ny thng cho ma thi gian
ko di v din rng ti khong 300 km.
Cng ln cao, do mt frontnng (mt
phn cch khi kh nng lnh) cng cch
xa mt t, cao ngng kt hi nc
cng dn dn tng ln, do cao ca
chn my cng dn cao hn, thnh my
cao tng v my ti tng, ln cao hn na
l my ti.
V my ti hnh thnh cao trn 6 km,
nhit khng kh lc ny h xung
khong - 20 C, do c th to thnh
nhng tinh th bng hnh tr hoc hnh
lc lng.

Khi tia nng Mt tri v nh trng chiu

qua tinh th bng ny s to ra qung Mt
tri hoc qung Mt trng.
Khi chng ta nhn thy qung Mt
tri hoc qung Mt trng chng t mt
t ni ta ng tuy vn c khng kh lnh
khng ch, thi tit vn bnh thng,
nhng trn cao xut hin khng kh
nng, v khi hi nng t di mt t
bc ln ngy cng lan n gn ni ta
ng hn, th nh hng tip theo s l
my ngy cng thp, gi mnh dn ln.
Cui cng l nhng git ma ri. V vy,
qung l du hiu u tin cho thy s c
ma gi.
Ngoi ra, ti khu vc ngoi vi ca bo
cng thng c lp my cun v qung,
sau qung cc m my dn dn dy ln

v en c, tip s c ma to gi ln.
Tuy nhin, khng c ngha l h Mt
tri c qung, vng trng c tn th nht
nh c ma gi s xy ra. Ch yu
y l thi tit s xu i, cn ma gi
hay khng li cn phi ph thuc vo
nhiu yu t khc na.
V sao m v sng sm nghe ting
chung xa r hn ban ngy?
C ngi s ni: l v ban m
v bui sng sm mi trng yn tnh,
cn ban ngy th c nhiu ting n. iu
ng, nhng ch l phn nh v cng
khng hon chnh. Bn c bit nguyn
nhn ch yu khng? l v m thanh
bit i vng.
m thanh truyn i c l nh
khng kh, nhng n li c tnh cch l l

nh sau: Trong khng kh c nhit

khng i, n truyn thng, nhng mt
khi gp phi khng kh c nhit ch
cao ch thp, n s chn ni c nhit
thp i, v th m thanh i vng.
Ban ngy, Mt tri hun nng mt t,
nhit khng kh gn mt t cao hn
nhiu so vi trn cao. Do nhit
phn tn khng ng u nn sau khi
ting chung pht ra, cha i c bao
xa, n i vng ln trn cao ni c
nhit thp. V vy trn mt t, ngoi
mt khong cch nht nh ra bn s nghe
khng r, nu cch xa hn na bn s
hon ton khng nghe thy m thanh.
Ban m v bui sng sm th ngc
li, nhit khng kh gn mt t thp
hn so vi trn cao, sau khi ting

chung truyn i n s tin v pha mt

t ni c nhit thp, v
vy ni rt xa ngi ta vn c th nghe
r ting chung.
V sao gi ban ngy mnh hn ban
m?
Ngy h nng nc v oi , bn mong
cho m mau xung v ch i nhng
ln gi mt. bn c th cho rng bui ti
gi mnh hn. Nhng thc ra, ch l
cm gic ca chng ta m thi. V m
tnh mch hn ngy, ngi ta c th nghe
thy ting gi thi r hn, vang hn vo
ban ngy...
Thng thng, gi trn khng trung
bao gi cng c tc ln hn gi di
mt t. Ban ngy, khi c s trao i
khng kh theo chiu thng ng, khng

kh trn khng trung di chuyn xung

pha di s thc y gi di mt t
thi nhanh hn. V th tc gi mt t
vo ban ngy tng i ln.
Ngc li, sau khi Mt tri ln, nhit
mt t gim i, s trao i khng kh
gia trn v di b yu dn. Khng kh
tng di mt i s thc y ca dng
kh c tc ln tng cao, v th gi
y cng yu i.
C ch trao i kh trn di
Nguyn l di chuyn chung ca cc tng
kh l: kh nng, nh s bc ln cao, kh
lnh, nng s chm xung di.
Ban ngy, nh n ng Mt tri chiu
xung lm cc vng trn mt t nng
ln. Nhng do nhit lng m mi vng
nhn c khng u nhau nn nhit

lp khng kh st mt t cng c s
chnh lch. Ni c nhit cao, khng
kh s bc ln trn, ni c nhit thp,
khngkh s lng xung di. iu
dn ti s trao i khng kh theo chiu
ln xung.
Vo bui ti, Mt tri ln, mt t ngui
dn i sinh ra hin tng nhit trn
khng cao hn nhit di thp, ngn
cn s trao i ln xung ca cc dng
kh.
V sao m ma h c nhiu sao
hn m ma ng?
Nhng m h tri quang, nhn ln bu
tri chng ta s thy chi cht cc v sao
v rnh rnh l nhiu hn hn so vi m
ma ng. Ti sao vy? L do l ma h
chng ta ng gn trung tm ngn h,

ni c nhiu sao nht, cn ma ng,

Tri t ca chng ta ng ra ngn h,
ni c t sao hn.
Trong h ngn h ca chng ta
(Milky Way) c khong 100 t sao v
ch yu phn b trong mt chic bnh
trn. Phn gia chic bnh ny hi dy
hn chung quanh. nh sng i t pha
mp bnh bn ny n pha bn kia
phi mt 10 vn nm nh sng, i t mt
trn xung mt di bnh cng phi mt
1 vn nm nh sng.
Mt tri v nhng hnh tinh lng
ging ca h Mt tri u nm trong h
ngn h. Hu ht nhng sao m chng ta
nhn thy bng mt thng cng u nm
trong . Nu Mt tri nm gia h th
d chng ta nhn t pha no cng thy s

lng sao trn tri nhiu nh nhau. Th

nhng h Mt tri cch trung tm h ngn
h khong 3 vn nm nh sng. Khi
chng ta nhn v pha trung tm ngn h
s thy khu vc dy c cc v sao.
Ngc li, nu nhn v pha i din
trung tm ngn h s ch nhn thy mt s
t sao trong mt phn ca h.
Tri t khng ngng quay quanh
Mt tri. V ma h Tri t chuyn
ng n khu vc gia Mt tri v h
ngn h gi l i ngn h. i ngn h
l khu vc ch yu ca h ngn h, tp
trung nhiu sao ca h. Bu tri m h
chng ta nhn thy chnh l i ngn h
dy c cc v sao. V ma ng v cc
ma khc, khu vc i ngn h nm v
pha Tri t ang ban ngy, nn rt

kh nhn thy. Cn mt kia ca Tri t

(vng ang l m) s khng th nhn
thy n. Do vy, m ma h chng ta
nhn thy nhiu sao hn m ma ng.
Ti sao thng 2 thng ch c 28
ngy?
Thng trong lch dng c phn
thnh hai loi: thng v thng thiu,
thng c 31 ngy, thng thiu ch c
30 ngy. Nhng duy nht thng 2 l ch
c 28 ngy, c nm li c
29 ngy, ti sao li nh vy?
Ni ra th tht bun ci, quy nh ny
rt hoang ng
Nm 46 trc Cng nguyn, thng
soi La M Julius Csar khi nh ra lch
dng, quy nh ban u l mi nm c
12 thng, thng l l thng , c 31

ngy; Thng chn l thng thiu, c 30

ngy. Thng 2 l thng chn l ra cng
phi c 30 ngy. Nhng nu tnh nh vy
th mt nm khng phi c 365 ngy m
l 366 ngy. Do phi tm cch bt i
mt ngy trong mt nm.
Vy th bt i mt ngy trong thng no?
Lc , theo tp tc ca La M, rt
nhiu phm nhn b x t hnh, u b
chp hnh hnh pht vo thng 2, cho nn
mi ngi cho rng thng l thng
khng may mn. Trong mt nm phi
bt i mt ngy, vy th bt i mt ngy
trong thng 2 , lm cho thng khng may
mn ny bt i mt ngy l tt hn. Do
thng 2 cn li 29 ngy, chnh l
lch Julius.
Sau ny, khi Augustus k tc Julius

Csar ln lm Hong La M.
Augustus pht hin ra Julius Csar
sinh vo thng 7, theo lch Julius th
thng 7 l thng , c 31 ngy,
Augustussinh vo thng 8, thng 8 li
lun l thng thiu, ch c 30 ngy.
biu th s tn nghim nh Julius Csar,
Augustus quyt nh sa thng 8 thnh
31 ngy. ng thi cng sa li cc
thng khc ca na nm sau. Thng 9 v
thng 11 ban u l thng th sa
thnh thng thiu. Thng 10 v thng 12
ban u l thng thiu sa thnh thng
. Nh vy li nhiu thm mt ngy,
lm th no y? Li ly bt i mt ngy
trong thng 2 khng may mn na, th l
thng 2 ch c n 28 ngy.
Hn 2.000 nm tr li y, s d mi

ngi vn tip tc dng ci quy nh

khng hp l ny ch v n l mt thi
quen. Nhng ngi nghin cu lch s
trn th gii a ra rt nhiu phng
n ci tin cch lm lch, h mun lm
cho lch c hp l hn.
V sao bn ma trong nm khng
di nh nhau
Mi ma trong nm khng phi trn tra
bng s ngy mt nm chia cho 4, m
c cn theo thi tit phc v nh nng.
V th, n chng lin quan g n php
chia u.
Ma xun bt u t ngy Xun phn
(23/1) n ngy H ch (21/6) tc l
khong 92 ngy 19 gi. Ma h bt u
t ngy H ch n ngy Thu phn (23/9)
di khong 93 ngy 15gi. Ma thu ko

di t ngy Thu phn n ngy ng ch

(22/12) di khong 89 ngy 19 gi. Ma
ng t ngy ng ch ti ngy Xun
phn ch ko di c 89 ngy. Nh vy
ma h di hn ma ng nhng 4 ngy
15 ting.
Vn ngn di ny hon ton lin
quan n khong cch gia Tri t vi
Mt tri mi thi im xa hay gn. Ta
bit rng Tri t quay xung quanh Mt
tri theo qu o hnh bu dc, m Mt
tri khng phi l tm im ca hnh bu
dc , m ch l mt tiu im trong
hnh bu dc thi. Nh vy, khi Tri t
quay trn qu o, s c lc n gn Mt
tri hn, c lc cch xa hn.
Ma h, khi Tri t xa Mt tri
nht, sc ht ca Mt tri i vi n l

yu nht, do Tri t quay chm nht,

v thi gian ca ma h di nht trong
mt nm. Ngc li, ma ng, khi Tri
t gn Mt tri nht, sc ht ca Mt
tri tc ng ln n mnh nht, do
Tri t quay nhanh hn lc no ht, v
l ma ngn nht trong nm. Tng t
nh vy c th xt cho ma xun v ma
thu, l hai ma trung gian trong mi nm.
Nc lm cn bnh nhit
Mt bin xch o mnh mng c tnh
cht khc hn lc a. N c kh nng
truyn dn nhit lng ca Mt tri
xung tn di y su. ng thi nc
bin khi bc hi cng lm tiu hao kh
nhiu nhit lng Mt tri. Mt khc,
nc bin c nhit ring rt ln, nhit
nc tng chm hn rt nhiu so vi

t lin. 1cm3 nc nhn c 4,18 jun

nhit lng , tc 1 calo, th ch lm cho
nc tng thm 1 C, trong khi 1cm3
t hp thu bng tng y nhit lng th
nhit c th tng thm 2 2,5 C. V
l vo ma h, nhit mt bin ti
xch o khng bao gi tng ln t ngt
Tinh hinh cc sa mc thi hon ton
ngc li. sa mc rt him cc loi
thc vt, nc cng cc qu, ch c
ct trng m thi. Do nhit dung ca ct
nh, n s nng ln nhanh chng khi hp
th nhit, nhng li khng truyn nhit
ny xung di su c ( do kh nng
truyn nhit rt km). Vi th, tuy lp ct
b mt nng ry ri m lp ct bn
di vn lnh nh bng.
Mt khc, t sa mc li thiu hn

tc dng bc hi nc lm tiu hao nhit

nh bin. Cho nn, khi Mt tri xut
hin trn ng chn tri, nhit trn
sa mc lun tng ln, n gia tra mt
t hu nh b nung nng nh la
thiu vy.
Mt nguyn nhn khc na l cc
m my v cn ma vng xch o
cng nhiu hn hn vng sa mc. Vng
xch o thng chiu no cng c ma,
nh vy nhit bui chiu khng th
cao qu c. Cn sa mc, thng l
tri nng, rt him khi c ngy ma. T
sng sm n chiu ti Mt tri vn to
hi nng xung sa mc, v chiu nhit
vng sa mc cng tng ln rt cao. l
l do vi sao vng xch o khng phi l
ni nng nht Tri t.

V sao im nng nht khng phi l

xch o?
Xch o thng c coi l ni
nng nht l vi vng ny quanh nm c
Mt tri trn nh u. Nhng hy xem
li ti liu thng k tinh hinh thi tit
trn ton th gii: Ti vng xch o,
nhit cao nht rt t khi vt qu 35
C. Vy m ti sa mc Sahara chu
Phi, nhit ban ngy ln ti 55 C,
trong khi Sahara cch xa xch o ti
hng ngn dm.
Ti cc vng sa mc Rp, nhit
ban ngy cao nht cng ln ti 45 50
C. Ti vng sa mc Trung , nhit
cao nht ban ngy cng ln n 48 . Sa
mc Gobi (Mng C) khong 45 C.
Vng xch o c hp th nhiu nhit

lng Mt tri nht, vy ti sao li

khng phi l ni nng nht? Nhn vo
bn th gii ta thy, nhng vng thuc
xch o phn ln u c bin c nh
Thi Bnh Dng, n Dng.
Ti sao ni Rng l l phi ca Tri
t?
Rng l v s ca gii t nhin, l
tr ct m bo cn bng sinh thi. N
c th duy tr s cn bng lng oxy v
cacbonnic trong khng kh, gim nh nh
hng ca cc cht thi, kh c gy nn
nhim, lm trong sch mi trng, v
vy nn n c xem l L phi ca
Tri t.
Lng oxy trong khng kh c vai tr
rt ln i vi i sng ca mi sinh vt
trn Tri t. Chng ta c th nhn n,

nhn ung nhng khng th ngng h hp.

Hu ht lng oxy trn Tri t ny
c sinh ra nh vo thc vt xanh trong
rng. Trong qu trnh quang hp, nhng
thc vt ny ht kh cacbonic v thi
ra kh oxy. Tuy nhin, nhng thc vt
cng cn phi h hp, nhng di s
chiu x ca nh nng, tc dng quang
hp ca chng phi ln gp 20 ln so
vi tc dng h hp. V vy mi ngi
gi thc vt xanh l Nh my sn xut
thin nhin ca oxy.
Cy ci thng qua qu trnh quang
hp ht lng kh cacbonic v thi ra
mi trng lng kh oxy. Nh m
con ngi v sinh vt mi c th duy tr
c s sng ca mnh, kh hu mi
c n nh. C ngi lm mt php

tnh, cy d cao 33 mt c khong 110

nghn l. Din tch l 340m2. Mt khu
rng c khong hn 10 triu cy th din
tch l cy che ph l rt ln, kh nng
quang hp cao. Mi mt nm, h thc
vt trn Tri t nhn 400 t tn
cacbonic v thi ra 200 t tn oxy. Nh
vy cho thy nu khng c rng, con
ngi cng nh h sinh vt s chng th
tn ti c.
Rng gi vai tr ln trong vic lm
sch ho bu khng kh. Nhng thc vt
rng c kh nng loi tr ton b nhng
kh thi c hi nh: SO2, HF, Cl. SO2
l loi kh rt c, c mt nhiu ni.
Khi nng SO2 trong khng kh ln ti
10 ppm s dn n mt s chng bnh
nh tim p mnh, lon nhp kh th.

Rng c th hp th kh SO2 v
chuyn chng thnh nhng thnh phn cu
to nn cc axit gc amin trong cc thn
cy v.v. F cng l mt loi kh c hi vi
c th con ngi. Nu chng ta n phi
hoa qu, thc phm, rau c hm lng F
cao s b nhim c, sinh bnh. Trong
rng c rt nhiu loi cy c th hp th
th kh ny. Trung bnh c mt 1 ha cy
ngn hoa c th hp th 11,8 kg F, 1 ha
cy du ty l 4,3 kg F v 1 ha cy liu
th hp th 3,9 kg F.
Rng cng l my ht bi khng l
ca con ngi. Do trn mi phin l c
mt lp lng dy nn n c th chn li
nhng cht gy nhim, lc v hp th
li chng lm trong sch mi trng.
Cc nh khoa hc a ra s liu: trung

bnh 1 nm, c 15 mu t trng cy tng

c th loi tr c 36 tn khi bi
trong khng kh, 1 m2 cy ph du c th
ngn c 3,39 tn bi thi. Trong rng
cnh v l cy tng i rm rp um tm
nn lm gim sc gi. Do vy nn s bi
thi cng nghip trong khng kh b
gi li gn ht, sau mt trn ma ln, s
bi cn li c tr v vi t, nh vy
m khng kh c trong lnh v mt m
hn. L cy sau khi c sch bi li
tip tc qu trnh gi bi v chu trnh
lm sch khng kh mi c bt u.
Rng qu tht l L phi ca Tri t,
khng c rng, tt c mi sinh vt trn
Tri t ny k c con ngi s khng
th h hp, kh c th sinh tn v pht
trin.

Cth dng nc i dng dp tt

ni la khng?
Vo nm 1973, tng c tng nhm
dp tt mt ngn ni la ang phun tro
e do bn cng o Heimaey ngoi
khi Iceland. Nc bin s c bm
theo ng ng ti lm ng nham
thch chy ra ngay ti ch.
Ngi ta cn tnh c ti vic s dng
cht n ph v lp ngoi tng
i ngui ca dng nham thch chy vo
bn cng ca hn o, cho php nc
bin lm ngui lp nham thch nng
bn trong v t kim sot s tin trin
ca n.
Tuy nhin, cc ch uyn gia tnh ton
rng nu nc bin tip xc vi nham
thch nng chy trong tnh hung , mt

v n hi nc c th s ph v cho
nhiu nham thch trn ra hn, nhiu nc
trn vo hn v to nn phn ng dy
chuyn. Cc chuyn gia lo ngi phn ng
ny c th ko theo ton b nham thch
di nc, dn ti mt v n tng
ng vi mt qu bon Hydro c cng
sut vi megaton, gy thm ho cho cc
hn o v cc con sng khng l ca
i dng s nhn chm cc bn cng
xung quanh vnh ai Bc i Ty
Dng. K hoch ny do b hon
li v dng chy ca nham thch cui
cng chng li, li bn cng vn
hu dng.
Trn thc t, vn c nhng ngn ni
la ngm nm di bin su. nng
chy ca cc ngn ni ny chy trn ra

trn y ca cc i dng nhng li

c nc bin lm ngui, to ra nham
thch gi. su 2000 mt, p sut
cao ngn cn vic hnh thnh cc v n
hi nc. Nhng ln cao hn, khi p sut
gim i, cc v n ny lin tip xy ra.
Ngi ta o c lc ni la phun
Surtsey, mt hn o ngoi khi Iceland,
c 3 pht li c mt v n tng ng
vi sc cng ph t 20 n 40 kiloton.
V sao ngi ng xung Bin Cht
khng chm?
Bi li trong Bin Cht bn ng
bao gi lo cht ui, bi v hm lng
mui trong nc bin y cao ti 270
phn nghn. T trng nc bin cn ln
hn c t trng ngi bn. V th ta c
th ni trn bin nh mt tm g.

Nhng ti sao trong khi hm lng

mui trung bnh ca nc bin trn tng
mt cc i dng ch c khong 35
phn nghn, cn hm lng mui trong
Bin Cht li cao n vy? Gi bn
ra chng ta s thy Bin Cht nm
vng bin gii pha Ty ca Jordan, l
chic h thp nht th gii, lt thm
trong vng c a hnh xung quanh tng
i cao. Thc ra, Bin Cht khng phi
l bin thc s m ch l mt ci h
khng c ng ra, vi mt s con sng
khng ln mang nc vo. Chnh c
im ny quyt nh tnh cht ca n.
Chung quanh cc con sng chy vo Bin
Cht phn ln l sa mc v nham thch
vi. Cc tng nham thch c cha
rt nhiu mui khong. V th, nc sng

chy vo Bin Cht u c hm lng

mui rt cao. Do bin khng c ng ra
nn ton b nhng khong cht ny u
b gi li ton b. ng thi Jordanli l
vng hanh kh, t ma. Mt tri gay gt
khng ngng lm cho nc trong ci
vng kn ny bc hi rt mnh.
Trong khi , mt ngun nc chnh
ca Bin Cht l sng Jordanli b rt
bt ng k phc v cng vic ti
tiu. Thng nm qua, hm lng mui
trong bin ngy cng nhiu, ngy cng
m c. Kt qu l trong thu vc ny,
tr mt vi vi khun, khng c sinh vt
no tn ti c, v th n mi c
mang ci tn khng ly g lm p Bin Cht.
Ti sao nc bin mn?

C ngi ni rng nc bin mn v

n ho tan rt nhiu mui. Nhng li
khng phi l cu tr li, bi mui u
m ra? Khng l nc sng, nc h
khng c mui ho tan m ch c nc
bin mi c?
n nay, cc nh khoa hc vn cha tm
ra cu tr li tho ng. C hai gi
thuyt:
- Gi thuyt th nht cho rng ban
u nc bin cng ngt y ht nh nc
sng, nc h. Sau , mui t trong
nham thch v cc lp t xi mn, theo
ma chy ra cc dng sng. Ri cc
dng sng v bin c. Nc bin bc
hi, trt xung thnh nhng cn ma.
Ma li ra cc dng sng. C nh
vy, theo thi gian, mui ng dn

xung bin, khin bin ngy cng mn

hn. Theo , da vo hm lng mui
trong nc bin, ngi ta c th tnh ra
tui ca n.
-Gi thuyt th hai cho rng, ngay t u
nc bin mn nh vy. L do l cc
nh khoa hc thy rng, hm lng mui
trong nc bin khng tng ln u n
theo tui ca Tri t. Khi nghin cu
nhng lp t trong cc hang ng b
nc bin trn vo, ngi ta thy rng,
hm lng mui trong nc bin lun
thay i, khi ln khi xung ch khng c
nh mt mc no . n nay, ngi
ta vn cha bit l do ti sao li nh
vy.
V sao ng t li c sng thn?
Khi c ng t, nc bin xao ng

hnh thnh nn sng ln v o o vo

t lin, chnh l sng thn. Khi sng
ln vo t lin tu theo tnh hnh ca
vnh bin m c th c bin i. V d,
vng vnh c ba pha l t lin hnh ch
V th chiu cao ca sng s cao gp 3
4 ln.
Vo nm 1933, min Uie ca Nht
Bn trong cn ng t c sng thn,
sng bin dng ln n 25 mt. Trong
khi , vng vnh Tokyosng ch cao
bng mt na. R rng trng hp sau
vnh bin tng i an ton.
Khng ch ng t gy nn sng
thn m ni la y bin cng c th
gy ra sng thn. Ngoi ra, khi tin hnh
cc th nghim gy n ln bin cng
a n cc chn ng (thay i kh p)

mnh hnh thnh sng thn.

T u c sng lng?
Gi to nn sng v chiu cao ca
sng ph thuc vo sc gi, thi gian
thi ca gi v din tch ca mt nc
m gi thi qua. Gi s mt cn bo c
gi cp 12 (kh him) lt qua t eo
bin Trung M, bng qua b mt Thi
Bnh Dng, n vng bin ng ca
Vit Nam, vt qung ng xp x
18.000 km,th sau mt gi di chuyn, n
to c nhng con sng c cao trung
bnh l 4,2 mt. Theo cc tnh ton, sau
mt ngy m, sng do cn bo ny to
ra s cao trung bnh 14,1 mt, sau hn
mt tun, sng t 20,7 mt nhng ri
dng , khng th cao hn c na
do nhiu yu t cn tr, trong quan

trng nht l trng lc.

Vy th t u sinh ra nhng con sng
lng cao hn 25 mt? Li cng kh hiu
hn khi sng lng cao trn 30 mt
thng xut hin vo nhng lc bin tt,
hon ton khng c gi ln. Ngy
27/02/2003, tu Permca hi qun Nga
o c chiu cao ca mt con sng
lng thuc vo hng k lc: 34 mt bng
chiu cao ca mt to nh 12 tng! Cc
nh khoa hc cn cho rng c th c
nhng con sng lng cao trn 50 mt, d
cho n nay cha ai bt gp. V l
thuyt, nhng con sng lng c th xut
hin trong lc bin ng v nu mt con
sng lng cao trn 30 mt i trn u
mnh mt con sng 20 mt do gi to ra
th chiu cao tng cng r rng l trn 50

mt.
Xc sut xy ra iu ny l rt thp,
song khng phi l bng khng. Nm
1995, trn vng bin Bc ca Nga, trong
mt cn bin ng, sng qut sch
mi th trn mt gin khoan du ca
hng Staoil m lc bnh thng dn
khoan ny l cao 41 mt so vi mt bin.
Ngi ta nghi y l loi sng m -con
ni trn.
Trong khun kh chng trnh ln
MaxWave ca C quan v tr chu u,
c mt d n mang tn l
WaveAtlas(Bn sng). D n ny c
nhim v pht hin hoc d bo v sng
lng nhm cnh bo cho nhng tu
thuyn trn cc hi trnh quan trng. Cc
nh khoa hc thc hin d n ny khng

th no l gii ni hin tng sng lng

xut hin n l nhng cng c th xut
hin thnh cp, thm ch nhnh b ba, b
bn, b nm... song song nhau. Li na,
sng lng c th bt ng nh ln, ng
nghu nghn vi pht ri sp xung,
tan bin khng li du vt, nhng cng
c th lng lng tin bc vt hng
nghn kilomt nh bc tng nc di
ng, thm ch c trong trng hp xut
hin thnh b ba, b bn. Tt nhin cn
c mt lc tc dng tc thi dng nc
ln cao thnh sng lng, nhng lc no
gi cho sng chc chn trn ng hnh
qun nghn dm nh vy?
Sng lng qu l mt th ht d
kh nhn i vi cc nh nghin cu v
chng khng ph thuc bt c quy lut

t nhin hay nguyn tc vt l no c.

Trn quan im ton hc, mt s ngi
cho rng sng lng l tch hp ca nhiu
con sng nh, song xem ra l thuyt ny
khng vng, v khi c sng lng xut
hin ngay trong iu kin tri yn bin
lng. Trn quan im hi dng hc, s
khc li cho rng nhng ni m gi
ang thi ngc chiu cn tr dng hi
lu bng yu i, dng chy t ngt tng
tc, phn nc chy nhanh ng sau va
chm vi khi nc chy chm pha
trc gy ra hin tng sng lng.
Thuyt ny tuy c v c l, song li
khng th p dng l gii sng lng
vng bin Bc, ni khng h c dng hi
lu no c.
Mt s khc na vn dng kin thc

vt l a cu, cho rng mt s ni trn

Tri t, c bit trn cc i dng, c
nhng im m trng lc c nhng bin
thin nht nh; nu lc ht ca Tri
t cao hn mc bnh thng th s to
ra vng lm trn mt bin, trng hp
ngc li to vng li (trn thc t, cc
nh du hnh v tr qu c quan st c
nhng vng li hoc lm nh th trn b
mt cc i dng). Di tc ng ca
lc quay Tri t, kt hp vi nhiu yu
t khc na, ven ra cc vng li hoc
lm ny rt c th xut hin sng lng.
Nhng iu l l sng lng vn thng
xut hin ngay c nhng ni m lc ht
Tri t t ra bnh thng v trn mt
bin chng c vng li hay lm no c.
Mi chuyn li ri vo b tc.

Qua hot ng thc tin, cc chuyn

gia thuc d n WaveAtlaskhng nh:
khng th d bo sng lng, c v thi
gian ln a im. H ch c th a ra
nhng li khuyn: cc nh khai thc du
nn nng chiu cao gin khoan ln ti
thiu 20%, cc ch tu bin, ngoi vic
ch qun mua bo him, nn gia c mn
v boong tu, tng kh nng chng chu
nu chng may b sng lng p xung,
cn khch du lch ng bin th. ch cn
cch ph mc cho s may ri m thi.
Th no gi l Sng lng?
C hai loi sng cc k ng s i
vi nhng ngi i bin: sng thn v
sng lng. Sng thn l h qu ca hot
ng kin to v Tri t v c
nghin cu kh k, nhng sng lng cho

n nay vn l hin tng gy nhiu

tranh ci.
T gia mt bin phng lng, bt ng
dng ln mt bc tng nc khng l,
sp xung v tan bin. l chn
dung s b nht v mt cn sng lng.
Hai thu th ca chic tu ch du khng
l tn l Esso Langedoc mang quc tch
Panama b mng v sng lng vng
bin thuc n Dng, gn Nam Phi.
Theo li k ca thuyn ph
PhillipLeageour, lc bt gi thi tit tuy
khng tt song cha th gi l bin ng
. Bt ngi t mt bin cch mn tu bn
phi vi chc mt, mt bc tng bng
nc di hng nghn mt t ngt dng
ln, chm ti vi ci li xon cun trn
u, cn bng qua con tu, chy tip ri

 p xung cch mn tri tu vi trm

mt. Bung ch huy cao ngt nghu, c
ngn ng ten l khong 30 mt tnh t mt
nc, vy m tt c u chm ngp trong
nc khi con sng lt qua. Sau pht
kinh hong y, ngi ta thy thiu hai
trong s cc thu th by gi ang lm
vic trn boong. H b lu nc cun
theo v nhn chm xung y bin khi n
sp xung.
Tu Esso Langedoc vn cn may
mn v sng lng ch lt qua. Nm
1980, trong vng bin Nht Bn, chic
tu ch hng Derbeashir ca Anh b
mt con sng lng p ln u v nhn
chm ngay tc khc. Ton b thu th
on 44 ngi b xc y bin.
Theo s liu thng k mi y ca

C quan v tr chu u (ESA), trong hai

thp nin gn y nht, c khong 200
chic tu bin b sng lng lm m,
trong c 22 con tu khng l c
mnh danh l khng th nh chm.
Tng cng hn 600 ngi b thit mng.
Cn theo tnh ton ca trung tm nghin
cu tai nn hng hi c th trn khp
cc i dng, mi tun t nht c hai
con tu b sng lng lm h hi hoc gy
thit hi v ngi.
Ti sao gi l v nga?
oo

V nga c tn ti khng? Nu c th
n u, v v sao n li mang ci tn k
l y? Mt lot cu hi c th ny sinh
trong u bn mi khi nghe nhc n khi
nim ny.
l cc vng v tuyn 30 35

trn hai bn cu, ni gi lng v kh hu

kh nng. V nga bn cu bc i
khi cn c gi l vng lng Nam ch
tuyn.
Tn gi v nga c l hnh thnh t
thi ngi Ty Ban Nha ch nga n
Ty n bng tu bum. Khi n y, tu
thng ri vo tnh trng ch v
khng c gi, khin chuyn i b ko di
ngoi mun. T li ny sinh vn
thiu nc. Th l cc thu th nh phi
qung nga xung bin v hai mc ch:
dnh nc ung cho ngi v mau chng
ri khi vng lng gi.
C gi thuyt khc cho rng ni ny
mang tn gi nh vy v n l to
cht ca nga. Mi khi cc li bun
Ty Ban Nha i qua y, nga ca h

u b cht hng lot v nng v kht.

Ti sao li c bo a t?
Trong thi gian gn y, cc t
phun tro my kh v ht nhim in t
Mt tri lin tc din ra, gy nn t bo
a t cc ln trong lch s Tri t.
Vy u l nguyn nhn su xa ca hin
tng ny?
Trc y, gii khoa hc tin rng
tm Mt tri c cu to bng hydro,
v y chnh l nguyn nhn gy nn cc
t phun tro, c bit l trong nh cao
chu k 11 nm ca Mt tri. Chnh v
vy, chng ta hiu sai v bn cht ca
cc t thay i kh hu trn Tri t.
Theo Oliver Manuel, Gio s ho hc
ht nhn M, khi chuyn ng ti b mt
Mt tri, hydrob nng chy v phn no

to nn nng ca Mt tri. Tuy nhin,

phn ln nhit khng khip ca ng
gi cau c ny li to ra t li ca mt
v n siu tn tinh ngay ti phn tm giu
st, ch khng phi l hydroca Mt tri.
Manuel gii thch: Theo chng ti,
thi dng h c sinh ra t mt ngi
sao, v Mt tri hnh thnh t li ca
mt siu tn tinh n. Hu ht cc hnh
tinh bn trong c cu to bng vt cht
ti li ngi sao y, cn cc hnh tinh
bn ngoi th bng vt cht ti lp ngoi.
Chnh v vy, chng ta hiu sai v qu
trinh to nn t trng tm Mt tri
nguyn nhn gy phun tro v bo a t.
Chng ta c tng rng c hnh dng
plasma b mt mi trng to nn t
trng nhng thc t khng phi l nh

vy.
Phn ln gii vt l thin vn u
ng h quan im l cch y 4,5 t nm,
Mt tri c hnh thnh t mt m
my sao. Ngc li, Manuelkhng nh
rng thi dng h c ngun gc t mt
v n sao tn tinh. Chnh vi vy, hoc l
t trng ca ngi sao neutron tm Mt
tri, hoc l phn ng bin lp st quanh
ngi sao thnh mt cht siu dn
(phn ng ngng t Bose - Einstein),
gy nn cc t phun tro trong chu k
hot ng Mt tri.
Trong khi thuyt ca Manuelcn ang
gy tranh ci trong gii khoa hc thi
nhiu nh nghin cu khc khng nh,
cc hnh tinh thuc qu o thi dng
h u giu cht st v kim loi.

Manueltin rng, iu ny s gip thay

i quan im ca mi ngi v ngun
gc ca thi dng h. Hn 40 nm nay,
ng cng hin cuc i minh cho vic
i tim giy khai sinh ca h Mt tri.
Bi ton vui v trng lng ca my
bao gi bn t hi xem mt ng
tuyt xp l lng trn bu tri nng bao
nhiu? Hay mt cn bo thi my tn?
Mt nh kh tng hc M thc hin
php c lng v kt qu c th lm
bn kinh ngc.
Hy bt u vi mt m my trng
xp trng n gin mt m my tch. N
c th cha bao nhiu nc trong minh?
PeggyLeMone, nh khoa hc cao cp ti
Trung tm nghin cu Kh quyn Quc
gia Boulder, Colorado, cho bit:

Nc trong mt m my nh c th
nng khong 550 tn. Hay d hinh
dung hn, bn hy lin tng n vi ...
nhng con voi. Mt con voi trung binh
c khi lng khong 6 tn, iu c
ngha l m my tch nng tng ng
gn 100 con voi.
Hnh nh lng nc khng l bng 100
con th ln nht trn t lin treo l lng
trn bu tri li gi nn mt cu hi
khc: Ci g gi chng .
Trc tin, nc khng tn ti
dng git c kch c to nh con voi, m
bao gm v vn cc ht rt rt nh,
LeMone gii thch. V nhng ht bi
nc ny l lng trong tng khng kh
m ang dng ln bn di. Tuy nhin,
nim v mt lng nc ln nhng

y treo trn bu tri lm sng st ngay

c i vi mt nh kh tng hc nh
LeMone. Ti khng h c cht thc
no v trng lng ca mt m my,
cho ti khi ti bt u tnh ton, b ni.
Vy bao nhiu ch voi my c mt
trong mt cn dng ln.? Gp mi my
ln m my tch chng? Con s thc s
khin bn kinh ngc: khong 200.000!
Cn trong mt cn bo ln, kt qu cn
chong vng hn: 4 triu con voi cng
ch nng nh th. iu c ngha rng
nc trong mt cn cung phong c khi
lng ln hn tt c cc con voi trn
Tri t cng li. C l, cn nhiu hn
tt c s voi tng tn ti trn hnh tinh
ca chng ta.
Ngoi Tri t cc hnh tinh khc c

my khng?
My m chng ta nhn thy l nhng
ht bng hoc ht nc dy c do hi
nc tro ng kh quyn sinh ra. V vy,
ni khng c kh quyn nh Mt trng v
ni mt kh quyn ch bng mt phn
20 ca Tri t nh sao Thu u khng
th nhn thy my. c im ca my
trn nhng hnh tinh c ln nh sao
Mc, sao Th v.v. l lp kh quyn c
dy trn 1.000 kmv nhit xung
thp, t trn xung di hnh thnh nn
amnium, tng nc ng bng, do i
lu m hin ra dng hoa vn.
Cc hnh tinh nh Tri t tr sao Thu
k trn ra u c my.
Trn sao Ho, do bo ct hnh thnh
my ct rt ni ting. Theo quan trc ca

tu Manier
-4, trn sao Ho c kh quyn long
tng ng 1/5 kh quyn trn Tri t,
cng c mt t hi nc, cho nn c th
hnh thnh my bng ging nh ca Tri
t.
Nhng 95% trong my sao Ho l xit
cacbon. Theo quan trc trn cao ca phi
thuyn Pirate 1 th nhit thp nht l
139 C. V nhit thp n th ny
nn my sinh ra u l bng kh.
V sao Kim, trong kh quyn th c
ti 95% l ixit cacbon, dy ca
my ti 50 km bn trn ca my l m 20
C, khng th hnh thnh bng kh.
My thm d sao Kim quan trc c
my th ht cht lng, theo nhn nh
th loi my ny trn cao t ra l my

axit sunphuric.
V sao bnh minh v hong hn, Mt
tri trng to hn?
Mt trng quay quanh qu o ca
Tri t, Tri t quay quanh Mt tri.
Khong cch gia Tri t v hai thin
th ny t sng n ti hu nh khng
thay i. Th m c lc ta thy Mt tri
hoc Mt trng to nh ci nia, c lc
khc li ch b nh qu bi. Ti sao
vy?
L do l trong nhng iu kin nht nh,
mt ca con ngi nhn mi vt d sinh
o gic. Chng ta hy xt hai v d:
(1) Khi ta mt vt vo gia cc
vt khc nh hn, ta s thy n to hn
bnh thng. Ngc li, nu n gia
cc vt khc to hn, ta li thy n nh

nh li. Hnh 1: Vng trn nh gia

bn phi nhn c v ln hn bn tri,
mc d chng to nh nhau.
(2)Hin tng o gic quang hc, hay
cn gi l tc dng thu quang. Hnh 2:
Hnh trn mu trng nhn c v to hn
hnh trn mu en, mc d chng bng
nhau.
Kt hp hai v d trn, chng ta c th
gii thch hin tng thay i ln ca
Mt tri v Mt trng nh sau:
Khi Mt tri v Mt trng mi mc
hoc sp ln, pha ng chn tri ch
c mt gc khong khng. Gn li l
ni i, cy ci, nh ca hoc cc vt
khc. Mt chng ta t nhin s so snh
Mt tri hoc Mt trng vi cc vt k
trn, v vy ta c cm gic chng to hn

ra. Nhng khi ln ti nh u, bu tri

bao la khng c vt g khc, chng ta
thy chng nh hn li.
Mt khc, khi Mt tri hoc Mt
trng mi mc hoc sp ln, bn pha
u m ti khin chng ta c cm gic l
chng sng hn (nh v d 2, vng trn
trng gia nn en). Khi , mt ta s
thy chng to hn.
V sao c th d on thi tit qua
hnh dng Mt trng?
Dn gian Trung Quc c khng t cu
ngn ng ni v thi tit l da vo hnh
dng Mt trng d bo s thay i
thi tit. V d nh khng s mng mt
m u, th s mng hai mng ba ma
xung; khng s mi lm, mi su m
u, th s mi by mi tm ma ri,

Trc xem mng hai mng ba, sau xem

mi by mi tm. Cu ngn ng th
nht vo ngy mng mt v mi lm
mi su m lch m tri m u mt cht
cng khng ng s, nhng nu ngy
mng hai mng ba hoc mi by mi
tm m c ma ri th my ngy k tip
sau ma c th cng to v ko di
hn. Cu ngn ng th hai c ngha l s
thay i thi tit ca na thng u ch
yu nn theo di thi tit ngy mng hai
mng ba, s thay i thi tit ca na
thng sau ch yu nn theo di thi tit
ngy mi by mi tm. K thc th
ngha ca hai cu ngn ng v thi tit
ny cng tng t nhau. Hay nh vng
lu vc sng Trng Giang Trung Quc
c cu: Bn bc Nga Mi nguyt (ch

nh trng ngy m lch u thng), vit t

t bt lc, vit on on bt tr, minh
nguyt chiu thp a, bt lc chn hi k,
u l nhng cu ngn ng v thi tit c
lin quan ti hnh dng trng.
Mun gii p v sao c th da vo
hnh dng trng d bo thi tit, u
tin phi hiu hnh dng trng l g?
Hnh dng trng chnh l s thay i
trn khuyt ca Mt trng. Trong mt
thng m lch, v tr ca Mt trng Mt
tri v Tri t u thay i. Vo lc
Mt trng vo v tr chnh gia Mt
tri v Tri t, t Tri t khng th
nhn thy s phn chiu tia sng Mt tri
ca Mt tri, do lc ny ta nhn thy
Mt trng c mu en, ngy hm
chnh l mng mt m lch, trong thin

vn hc gi l Sc. Vo lc Mt tri v
Mt trng hai na Tri t v cng vi
Tri t to thnh mt ng thng, lc
ny nhn t Tri t thy Mt trng trn
nht v sng nht, ngy c gi l
Vng, chnh l ngy mi lm, mi su
m lch. Lc Mt trng, Mt tri v Tri
t to thnh gc vung 90 , nhn t
Tri t thy na bn phi sng, ngy
hm gi l Thng huyn, chnh l
mng tm hoc mng chn m lch. Lc
Mt trng, Mt tri v Tri t to thnh
gc 270 , nhn t Tri t thy Mt
trng sng na bn tri, ngy hm gi
l H huyn, chnh l hai hai hoc hai ba
m lch. Do chu k bin i trn
khuyt ca Mt trng (tc l chu k dng
trng) chnh l mt thng m lch, li

cng ng l mt thng sc vng trong

thin vn hc.
Chng ta bit rng Mt tri v Mt trng
c lc dn triu i vi Tri t, c th
lm cho nc bin dng ln h xung,
cng c th khin lp v Tri t chuyn
ng ln xung. chnh l thu triu v
triu c. Trc y nhiu ngi tng
rng nh hng ca lc dn triu i vi
kh quyn khng ln. Nhng gn 20 nm
tr li y, cc nh khoa hc Trung
Quc nghin cu v pht hin ra rng lc
dn triu ca Mt trng v Mt tri c
tc ng rt ln ti s vn ng ca kh
quyn v s thay i thi tit, c bit
nhng thay i thi tit t ngt v
nhng pht sinh nguy hi ca thi tit
thng c lin quan ti s thay i ca

lc dn triu. Trong mt thng m lch,

ngy Sc v ngy Vng l lc lc dn
triu ca Mt trng v Mt tri hp li
mc cao nht, sau hp lc ca lc
dn triu dn dn gim i. Nu vo mng
mt m lch (Sc) v mi lm mi
su m lch (Vng) thi tit khng
chuyn t sng sa sang m u, th vo
mng hai mng ba m lch hoc mi
by mi tm m lch thi tit s chuyn
xu, cho thy rng lc dn triu c th c
nhng thay i khc thng, hoc c th
c qu trnh thi tit kh ln nh hng
ti ni , bo trc rng trong khong
thi gian sp ti thi tit c th s tip
tc xu i, phi phng trc s
chuyn bin xu ca thi tit. chnh
l ngha ca cu khng s mng mt

m u th s mng hai mng ba ma

xung.
Da vo dng trng d bo thi
tit l c c s khoa hc nht nh. Nh
ngy nay cc nh kh tng v c bn
lm r c nh hng c th ca lc
dn triu i vi thi tit, ng thi c
th trc tip da vo s thay i ca lc
dn triu, kt hp vi nhng bin i ca
tnh hnh thi tit nh p sut cao, p
sut thp d on s thay i ca thi
tit sp ti.
Ti sao c th thy Mt trng gia
ban ngy?
Mt trng xut hin vo ban ngy
cng nhiu nh vo ban m. Ch c iu
ban ngy Mt tri sng hn tt c mi
th, sng n ni chng ta khng th nhn

ra Mt trng ngay c khi n ang xut

hin. Tuy vy, vo ban m ch Hng l
th sng nht trn bu tri.
Do Mt trng di chuyn quanh Tri
t trong mt thng, nn n c mt mi
v tr trn bu tri trong sut 24 gi.
Din tch b mt Mt trng c nhn
thy ph thuc vo tun trng, hay vo
din tch m n c nh Mt tri chiu
ti ti mt thi im nht nh. Ban ngy
tri sng v bu kh quyn tn x nh Mt
tri, nhng Mt trng gn v to
phn chiu nh Mt tri nn n sng
hn bu tri xung quanh. V th ta vn
thy Mt trng. Song iu ny khng
ng vi cc v sao.
Tuy vy, mt nh du hnh trn Mt
trng thm ch vn c th nhn thy cc v

sao khi m Mt tri ang mc, bi v

trn thc t Mt trng khng c bu kh
quyn phn tn nh Mt tri v lm
sng lo bu tri ban ngy.
Lm th no bo v mnh gia cn
dng?
Trong cn dng, ng s nht khng
phi l bu tri en kt, gi rt o o,
sm git hay mn nc tp xin vo mt,
m l nhng c st cht ngi nh
xung t. Di y l li khuyn ca
cc chuyn gia nu bn ch c mt mnh
trong cn dng.
Trn cc cnh ng
Trc tin, khng b e do bi
nguy c ci cy xung ng u, bn
hy trnh xa cc gc cy, c bit l
nhng cy ng ring l. Thc t l

nhng ngn gi mnh trong sut cn ma

khin cho kh nng che ma ca cy
khng cn, nht l khi tri ma nh trt
nc. Sau na, vi cao ca n, cy
thu ht st. V v khung xng ca ngi
c in tr nh hn g, nn chng ta s
l mt phng tin tt hn cho st tip
t. Khi bn ng cch xa cy, thm ch
khi ng thng, cng gim nguy c thu
ht st hn 50 ln.
Th nhng nguy him vn cn. Ngi
nng dn, vi cc dng c bng st trn
tay, cng v tnh bin mnh thnh mc
tiu ca st. V vy, cch tt nht khi gp
dng t ni trng tri nh cnh ng l
qu xung t. D c hi bn, nhng bn
t c nguy c chm trn Thin Li.
Cn nu ang bi

Mt tnh hung nguy him! St khng

cn nh trc tip ln mt ngi ang
bi vn c th bin anh ta tr thnh nn
nhn. V thc t dng in t trn tri
khng bin mt ngay khi n nh xung
t, m ch yu dn trong mi trng t.
Bi v nc l mt cht dn in rt tt.
Do vy, khi nh xung nc, hoc
xung mt t gn , dng in s rt
d dng chy ti ngi. V vy, khng
nn bi khi tri ni dng.
Trong xe hi
Chic xe l mt ni n np an ton
trong cn dng. y, n ng vai tr
tng t nh mt chic lng Faraday
(tn ca nh khoa hc u tin chng
minh rng vic n mnh pha trong mt
cu trc bng kim loi l bin php tt

nht trnh st). Nu st nh trng xe

th in s dn truyn trn v xe m
khng xuyn vo pha trong trc khi
tip xc vi mt t. Do v xe bng kim
loi dn in tt hn nhiu so vi khng
kh trong xe, nn dng in cc mnh ca
st s c truyn nhanh chng xung
mt t. Tuy nhin, trong tnh hung ny,
nhng ngi ngi trong xe tuyt i
khng c s vo my thu thanh hay bt
k mt b phn kimloi no khc ca xe.
V nht l khng c b mui.
Trn my bay
Trc tin, cn phi bit rng my
bay thng xuyn b st nh. Trung bnh
c sau 5.000 hay 10.000 gi bay, mt
chic my bay s b st nh mt ln.
Nhng l hin tng bnh thng,

khng li hu qu. Nh vo lp v
kim loi, my bay truyn in ca st m
khng gp tr ngi g, v lc , n ch
tr thnh vt th chn trong mt vi giy
ng truyn t nhin ca st trong
khng kh. Do vy, khi phi cng tm cch
i trnh cn dng, khng phi l v
anh ta s st, m l v cc dng kh mnh
do hin tng thi tit ny mi thc s
nguy him, c bit khi tip t v ct
cnh.
V sao trc cn ma ro tri rt oi
bc?
Bui sng, Mt tri va mi mc m
khng kh rt nng nc, qut quay tt
nhng m hi m k bn rt nh nhi.
Tri khng ch nng bc m cn ngt
ngt na: chnh l du hiu bt u

ca mt cn ma ro.
Ma ro thng xy ra vo ma h.
Mun c ma ro cn phi c hai iu
kin. Mt l nhit mt t cao, hai l
khng kh phi c m cao. Mt t
nng lm lp khng kh st mt t cng
m ln, tr nn nh hn v bay ln khng
trung. Nhng nu nng m khng kh li
kh ro th ma ro khng th xy ra.
Ch khi m cao, hi nc bc ln trn
tri hnh thnh my v tch th mi c
kh nng cho ma c.
Khng kh nng li m, khin cho
nc b mt Tri t khng th bc
hi c. M hi trn c th ngi cng
kh kh i. Khi y ta cm thy oi bc
ngt ngt kh chu. Cm gic tng t
nh khi ta trong bung tm kn ma h,

vi m ln ng thi nhit cao.

V th, khi bn cm thy oi bc tc
l khng kh xung quanh va c m
ln, va c nhit cao, iu kin
cho mt cn ma ro xy ra.
Nhng i khi hin tng khng kh oi
bc xy ra m vn khng h c ma.
l v phm vi ca nhng cn ma ma h
tng i nh. C th u ang
ma ro nhng ch chng ta li khng.
iu g quyt nh s to nh ca ht
ma ?
Khng phi c bu tri cng nhiu
nc th ht ma cng to. Cc nh
nghin cu cho bit sc mnh ca cc
dng khng kh chuyn ng ln pha trn
trong cn bo sm mi l yu t quyt
nh kch c ca chng.

Ti ni cn bo xut hin, khng kh

chuyn ng ln trn rt nhanh. Khi t
n cao nht nh, lung khng kh
ny lnh i, hi nc trong cc ht nc
bc hi ngng t li thnh mt m my
bo. Cui cng, s kt ta c to
thnh trong cc m my, u tin ging
nh cc vy tuyt, sau ging nh cc
ht ma.
Nu cc ht ma ny li b bt li
vo lung khng kh chuyn ng ln trn
mt ln na, n s tip tc di chuyn
vt ln trn mc ng bng, v tr
thnh mt qu bng nh bng nc .
Ht nc ny tip nhn thm cc ht
nh li ti trong mi trng xung quanh,
v cui cng, khi nng, n ri
xung, v ri li b gi li trong s hot

ng hn lon ca khng kh.

Vi mi chuyn i ln v i xung
nh vy, ht ma li c b sung
thm cc cht mi. Khi ct ngang qua
mt ht ma nh vy, ta s thy cc lp
ging nh vng tui ca cy, cho bit n
thc hin bao nhiu chuyn i kh
hi.
Nhng vng khng kh hot ng hn
lon l nhng ni sinh ra cc ht ma
ln nht. c tnh lung khng kh
chuyn ng ln pha trn vi vn tc
khong 160 km/ h c th to ra cc ht
ma c ng knh 12 cch mng
hoc hn. Mt ht ma ni ting ri
xung Coffeyville, Kansasnm 1979 cn
nng 750 gram, c ng knh khong 20
centimet.

V sao ma ch xut hin vo

ma nng?
Vo cui ma ng v trong ma h, khi
nhit khng kh ln cao, nhng cn
ma thng qung xung mt t v s
ht bng hnh cu, hnh cn v cc hnh
dng khc. Ngi ta gi chng l ma
. Trong khi ma ng, k c nhng
hm gi rt nht cng khng bao gi c
ma . Ti sao li ngc i th nh?
Mun hiu r vn ny, trc tin cn
tm hiu ma c hnh thnh nh th
no.
Ma v ma ro vn l anh em
vi nhau, u do v tch sinh ra. Ch
khc nhau ch ma hnh thnh trong
iu kin cc dng khng kh ln xung
(i lu) rt mnh lit. M iu kin ny

ch c c vo ma nng, ch rt t khi
xut hin trong ma lnh.
Vo ma nng m, nng gay gt, hm
lng hi nc trong khng kh rt cao.
Kh quyn tng thp nhn c nhiu
nhit nng s nng ln, hnh thnh ct
khng kh di nng trn lnh, rt khng
n nh. Lc ny hin tng i lu
mnh lit pht sinh, to ra nhng m
my v tch c kh nng gy ma .
ng thi dng kh i ln trong m
my cng rt mnh, nng nhng
ht bng ln hnh thnh v ln dn ln
trong my, khin chng tip tc kt hp
vi bng tuyt hay git nc nh trn
ng i, cui cng tr thnh cc bng
c cu to nhiu lp trong v c xen k
nhau. Khi cc bng ln ti mt mc

m dng kh i ln khng cn sc
nng na th s ri xung t, gy ra
trn ma .
Ma ng, i lu yu khng to bng
Sang ng, do nh nng Mt tri
chiu xin xung mt t nn nhit lng
thu c y rt yu, khng gy ra s
i lu mnh m. Trong khi khng kh
li kh hanh, nn d c i lu chng
na cng khng d dng to ra nhng
m my c v tch ln. Thm ch nu
my v tch c to ra, nhng dng i
lu i ln trong n khng mnh cng
khng duy tr c quan trng hnh thnh
v ln ln ca ht bng, v th ma gi
lnh khng c ma .
C ngi s hi: iu kin hnh thnh
ht bng i hi nhit rt thp, trong

khi ma h li rt nng, lm sao c bng

c?
Vn l trong ma h nng nc,
nhit di t c th ln ti 30
C, nhng khng kh cng ln cao li cng
lnh dn i. Nu di y m my,
nhit cn 20 C th trong m
my, ch c cao 4 km, nhit
xung di 0 C. Mt m my ma
c th vn ti cao trn 10 km. V
vy, trn khng trung c nhng vng
nhit xung thp hn im ng bng,
to iu kin cho nhng ht bng hnh
thnh.
Ti sao khi tri sp ma my chuyn
mu xm?
Chnh dy hay chiu cao ca m
my l nguyn nhn khin cho my c

mu xm. Khi my mng, chng s

cho phn ln nh sng xuyn qua v c
mu trng. Nhng cng nh nhng vt th
truyn nh sng khc, my s tun theo
quy lut cng dy cng t nh sng c th
xuyn qua.
Trc ht chng ta cn tm hiu qua
v bn cht ca my. My l tp hp ca
rt nhiu ht nc hoc tinh th nh li
ti, c to thnh khi hi nc ngng t
li trong nhng ti khng kh ang bc
ln. Trong iu kin thi tit bnh
thng, khng kh tip tc c y ln
khin cho m my c bi p thm.
Nhng ht nc v tinh th nh xu
ny c kch c nh va c th
phn tn tt c cc mu sc ca nh sng.
Khi nh sng c hp thnh t tt c

cc mu, n s c mt chng ta cm
nhn l mu trng.
Khi my mng, chng s cho phn
ln nh sng xuyn qua v lc my c
mu trng. Khi dy ca m my tng
ln, phn y ca m my s c mu ti
hn do t nh sng xuyn qua, nhng vn
c th phn tn c tt c cc mu.
Bng mt thng chng ta s nhn thy
m my c mu xm v nu ta s
thy phn y phng ca m my lun
c mu sm hn so vi mt bn.
Ti sao cu vng li trn v
thng kp?
Nhng cu vng thng thng nht c
hnh thnh khi nh sng Mt tri chiu
qua cc ht ma. Cc git ma ny c
tc dng ging nh lng knh v tn x

nh sng Mt tri thnh quang ph mu

sc quen thuc: , cam, vng, xanh lc,
xanh lam, chm, tm.
Cu vng c hnh trn do c lin
quan n c tnh hnh hc khi nhn
chng. Bn thy mt ci cu vng khi
Mt tri pha sau lng bn v cc ht
ma th trong cc m my pha trc
mt bn. Cc tia sng i qua trn u bn
t pha sau, chiu vo cc ht ma, b
tn x thnh mu sc, phn x ra pha sau
cc ht ma ri i vo mt bn.
Mt phi tip nhn cc tia sng chiu
ti t ht ma theo mt gc c th c
th nhn c mu sc. Mt cu vng
nhn c ch c hnh thnh nu cc
ht ma nm ng v tr, nh s c
mt gc nht nh gia Mt tri, git

ma v mt bn. Cc gc ny phi l gc
c nh v cc c tnh hnh hc gi cho
gc ny khng i c lin quan ti mt
ng trn.
Bn ch c th nhn thy mt phn
ca ng trn ny nm pha trn ca
ng chn tri. Nu bn tng tng
phn cn li ca ng trn nm u,
bn s thy l bn c th v mt ng
thng t Mt tri xuyn qua u bn n
im gia ca hnh trn, m mt phn
ca n chnh l cu vng.
iu ny nghe c v thi v, nhng v
mt khoa hc, khng c hai ngi no
nhn thy cng mt cu vng. Nu ba
ngi cng nhn vo cu vng, mi
ngi u mt gc ng nhn thy
cu vng . i khi ngi ta cn nhn

thy mt cu vng th hai bn ngoi cu

vng th nht, mt vng trn ln hn.
Mu sc cu vng th hai ny sp xp
ngc li, rt m o mt cch kh c
trng.
iu ny xy ra chnh l nh sng i
cng theo mt con ng, nhng tia sng
c phn x li hai ln trong git ma.
Hai ln phn x em li hai hiu qu:
trt t mu sc b lt ngc v trong mi
ln phn x nh sng b yu i, phn tn
ra khi ht ma, lm cho cu vng th
hai m o v t khi c nhn thy.
t kim chng, vo lc thi tit m,
bn c th t to ra mt cu vng bng
ng ti nc sao cho nc phun ra
tht p v Mt tri nm ng pha sau
lng bn.

V sao bu tri xanh m khng ta?

Mu xanh l ca bu tri, cc nh
vt l gii thch, l do cc tia sng xanh
b b cong i nhiu hn tia sng .
Nhng s cong thm ny -cn gi l hin
tng tn x -cng mnh khng km
cc tia tm, vy ti sao bu tri khng
phi l mu ta!
Cu tr li, c gii thch l do mt
ca ngi quan st.
nh sng trng c to thnh t tt
c cc mu trong cu vng. Khi nh sng
Mt tri i vo bu tri kh quyn Tri
t, gp phi cc phn t nh nit v xy
trn bu tri, n b tn x, hoc khc x.
Cc tia sng c bc sng ngn nht
(xanh v tm) b tn x mnh hn cc tia
sng c bc sng di ( v vng). V

th, khi chng ta nhn theo mt hng

trn bu tri, chng ta nhn thy nhng
bc sng b b cong nhiu nht, thng
l cui di mu xanh.
Cch l gii truyn thng v bu tri
xanh l nh sng Mt tri b tn x -cc
bc sng ngn hn th tn x mnh hn
cc tia sng di. Song thc t, mt na
li gii thch thng b b qua: l
bng cch no mt chng ta nhn c
ph ny.
Mt ngi nhn c mu sc l nh vo
3 loi t bo hnh nn trn vng mc.
Mi loi cm nhn tng ng vi mt
loi nh sng c bc sng khc nhau:
di, va v ngn. Bn s cn c ba loi
t bo ny mi nhn mu chnh xc
c.

Khi mt bc sng nh sng i n

mt, t bo hnh nn s gi mt tn hiu
ti no. Nu nh sng xanh dng vi
cc gn sng ngn, t bo nn s pht tn
hiu no nhn ra mu xanh. Nu l
sng vi cc bc sng di, no s
nhn thy mu .
Tuy nhin c ba loi t bo nn trn
u nhy cm trn mt khong rng, c
ch chng chp ln nhau, iu c
ngha l hai ph khc nhau c th gy ra
cng mt phn ng mt nhm cc t
bo nn. Chng hn nu mt sng v
sng xanh lc i vo mt cng lc, cc t
bo nn khc nhau s gi mt tn hiu m
no dch ra l mu vng.
Mu cu vng a sc ca bu tri khi
i vo mt ngi s c cm nhn

tng t nh s chng chp ca nh sng

xanh dng nguyn cht vi nh sng
trng. V l l do v sao bu tri xanh
l -hoc gn nh vy.
Mt ca bn khng th phn bit s khc
nhau gia ph tng hp xanh dng tm
vi hn hp ca nh sng xanh dng
nguyn cht v nh sng trng.
Trong mt cc loi ng vt khc,
mu ca bu tri li khc hn. Tr ngi
v mt s loi linh trng, hu ht ng
vt ch c hai loi t bo hnh nn thay
v ba. Ong mt v mt s loi chim nhn
bc sng cc tm loi bc sng v
hnh trc con ngi.
Ti sao con ngi khng b vng ra
khi Tri t, khi Tri t quay?
Khi xoy nhanh ci che ma, nhng

git nc ma s t xung quanh vng

ra. Tri t quay nn ti H Ni mi vt
cng quay vi vn tc 1.500 km/ gi hay
430 km / giy.
Nhng chng nhng mi vt khng b
vng ra m cho d c nhy ln cao vn
b ri xung mt t ngay. Sc ht ca
Tri t l nguyn nhn lm cho ngi
v cc vt xung quanh khng th vng ra
khi Tri t. Vt th mun thot khi
sc ht ca Tri t bay i th cn
phi t c tc 8 km/ giy. Phi
phng tn la vi tc gn 8 km / giy
th tn la khng b ri ti mt t m
chuyn ng theo qu o vng trn
quanh Tri t. V vy mun phng v
tinh nhn to hay con tu v tr phi c
tn la y t c tc ti

thiu 8 km/ giy th v tinh con tu mi

chuyn ng quanh Tri t. Cho nn
ngi ta gi tc gn 8 km/ giu l tc
v tr cp 1.
Lm th no bay khi Tri t?
Khi bn qu bng hay bn vin n
ln tri, d cao n u, ri chng cng
ri xung t. Ti sao chng khng ln
cao mi v i lun nh? n gin l tt
c cc vt th quanh Tri t u khng
th chy trn khi sc ht ca n?
Vy m cc v tinh nhn to v phi
thuyn khng gian vn c th bay quanh
Tri t rt nhiu ngy m khng b ri?
Mun gii thch iu ny, trc tin
chng ta hy lm mt th nghim n
gin: Buc mt vt nng vo u dy,
cm chc u kia si dy v quay mnh.

Tay bn s cm thy c mt lc ko cng

ra cc pha. Tc quay cng nhanh, lc
ko i ra cng mnh. Lc ko gi l
lc ly tm. Mt lc khc ca si dy gi
cht vt nng v bt n quay trn, gi l
lc hng tm. Lc ly tm v lc hng
tm tuy ngc nhau nhng cn bng v
tc ng vo hai vt th (si dy v vt
nng). Mi vt khi chuyn ng trn u
b tc ng ca lc hng tm.
11,2 kmI giy mi thng sc ht Tri t
Khi bay, v tinh nhn to cng chu
tc dng ca lc hng tm cn thit
khng ln, th sc ht ny khng
nhng buc v tinh nhn to phi bay
quanh m cn ko n tr li Tri t.
Ch khi v tinh nhn to bay vi tc
cc ln, n mc lc hng tm hon

ton dng vo chuyn ng trn ca v

tinh th n mi khng b ri. Theo tnh
ton khoa hc, kh nng ny khng
xy ra, v tinh nhn to phi t tc
7,8 kmI giy v phi bay theo hng nm
vng ra khi mt nc. Tc ny c
gi l tc v tr 1.
Tuy vy, ngay c tc ny, do
gp phi lp khng kh mng ngoi Tri
t, v tinh s chuyn ng chm dn v
cui cng ri vo tng kh quyn m
c, c st nng ln v bc chy.
khc phc hin tng v thot
ly khi Tri t, v tinh phi t tc
11,2 km / giy, khi n s tr thnh v
tinh nhn to. Tc ny cn gi l tc
thot ly hoc tc v tr 2.
Nu mun bay ti cc hnh tinh khc, v

tinh cn t tc 16,7 km/giy. Tc

ny l tc v tr 3.
u cc vt nng hn?
Cng ln cao, lc Tri t ht cc
vt cng gim, v th, chng cng nh i.
Nu vt ra khi bu kh quyn ca Tri
t, trng lng ca vt s bng 0. Suy
ngc ra, bn c th cho rng cng vo
su trong lng t, vt cng nng hn.
Ch nh, iu ny hon ton l ng
nhn!
Tri t ht nhng vt th bn ngoi
y nh ton b khi lng ca n tp
trung tm. Theo nh lut vn vt hp
dn, lc ht gim t l nghch vi bnh
phng khong cch, cng ln cao, lc
ht ca Tri t ln cc vt cng yu i.
Nu a qu cn 1 kg ln cao

6.400 km,tc l di n ra xa tm Tri

t gp hai ln bn knh Tri t, th lc
ht s gim i 2 m 2 ln, tc l 4 ln,
v qu cn treo vo cn l xo s ch nng
c thy 250 gram, ch khng phi 1 kg.
Nu em qu cn i xa mt t 12.800
km, tc l xa tm Tri t gp 3 ln, th
lc ht gim i 9 ln, qu cn 1kg lc
ny ch cn nng 111 g...
T tnh ton trn, tt bn s ny ra
kin cho rng khi a qu cn vo su
trong lng Tri t, tc l khi a vt
tin v tm, th ta phi thy sc ht tng
hn, hay khi qu cn nng hn. Song,
thc t, vt th khng tng trng lng
khi a vo su trong lng Tri t, m
ngc li, nh i.
S d nh th l v by gi vt th

khng cn chu sc ht t mt pha na,

m l t nhiu pha trong lng t (di,
tri, phi.). Rt cc, cc lc ht ca qu
cu c bn knh bng khong cch t tm
Tri t n ch t vt l c gi tr.
V vy, cng i su vo lng Tri t th
trng lng ca vt cng gim nhanh.
Khi ti tm Tri t, vt tr thnh khng
trng lng.
Nh th, trn mt t, vt s nng hn
c (1)
(1) Tnh hnh xy ra ng nh th nu
Tri t hon ton ng nht v khi
lng ring. Nhng trn thc t, khi
lng ring ca Tri t tng ln khi vo
gn tm: V vy, khi vo su trong lng
Tri t th thot u trng lc tng ln
mt khong no , ri sau mi bt

u gim.
V sao chng takhng cm thy Tri
t chuyn ng?
Mi giy, Tri t vt c chng
ng ti 30 kmquanh Mt tri. l
cha k ti vic Tri t t quay quanh
mnh vi tc ng xch o l 465
mt / giy. Vy m c v nh Tri t
ang ng yn, trong khi ch cn ngi
trn xe, bn s thy xe lao i nhanh
chng mt.
Tr li vi mt tnh hung thng
gp: Khi i thuyn trn sng, bn s thy
thuyn lt rt nhanh, cy ci v mi vt
hai bn b c tri qua vn vt. Nhng
khi bn i tu thu trn bin rng, trc
mt bn l tri bin xanh bic mt mu,
nhng con chimhi u trng xa nh mt

m trng l lng trn khng trung, lc

, bn s cm thy tu thu i qu
chm, mc d tc ca n hn hn tc
ca thuyn trn sng. Vn chnh l
ch .
Khi i thuyn, cy ci hai bn b
sng khng di chuyn m chnh l thuyn
di chuyn. Nu cy ci ven b lao i
cng nhanh, chng t tc ca thuyn
cng ln. Nhng trn bin rng khng c
g lm mc ta thy tu ang i nhanh.
Bi th bn thy n lt i rt chm,
thm ch c lc ng yn.
Tri t nh mt chic tu khng l
trong khng gian. Nu bn cnh qu o
ca n cng c nhng vt mc nh cy
ci bn b sng, chng ta s d dng
nhn thy Tri t ang chuyn ng.

Nhng gn Tri t, tic thay, li

khng c vt g lm chun. Ch c nhng
v sao xa tt tp gip ta thy c Tri
t thay i v tr theo ngy, thng m
thi. Cc v sao ny qu xa, nn trong
mt thi gian ngn my pht, my giy,
chng ta rt kh cm nhn thy Tri t
ang chuyn dch.
C n v vic Tri t t quay quanh
n vi tc kh nhanh, chng ta v mi
vt trn cng ang quay vi cng
mt tc , bi vy chng ta khng cm
nhn c chuyn ng ny. Nhng cc
bn ch qun rng, hng ngy, chng ta
nhn thy Mt tri, Mt trng v cc v
sao mc ng ng v ln ng Ty,
chnh l kt qu ca vic Tri t t
quay quanh mnh n.

Tri t c th phng nhit ra ngoi

c khng?
Ngi ta thng da vo o nhit
ging su o nhit di mt t,
c ging su thm 100 mth nhit tng
thm 3 C. Ngi ta gi l thang
a nhit. Nu tnh theo cng thc oC I
100m hoc oC I 10m th ta s tnh c
nhit trung tm Tri t phi gn
200.000 C. Th nhng nhit thc
t trung tm Tri t ch khong 300
n 4.500 C.
Nhit Tri t l do cc nguyn t
phng x cu to nn Tri t gy nn,
nhit Tri t do cc tng nham thch
nng chy mang ln Tri t.
Nhit Tri t tn x ra ngoi mt
tnh theo 1 cm2 n v PPm (lItriu) trn

1 cm3I gy v nhit lng tn x bnh

qun trn ton b mt Tri t l 1,4.
nhng ni c ni la hoc sui nc
nng y bin cng ch trn di 3.
Nhng do Tri t hp th nhit t
Mt tri nn nhit xung quanh b mt
Tri t c duy tr. Nu tnh lng
nhit cn bng m b mt Tri t hp
th t Mt tri v lng nhit m Tri
t bc x ra ngoi biu th theo n v
va nn trn ta s c con s bnh qun
vt qu 8.000. T c th thy c
nhit lng do Tri t bc x so vi
lng nhit m Tri t hp th t Mt
tri l v cng b.
Ni la l th phm gy nn hin
tng El Nino?
Trong my nm va qua, hin tng

ElNino gy ra xo trn nghim trng

i vi kh ht Tri t. Mi y, gii
khoa hc M tm ra th phm chnh
gy nn ElNino: ni la.
Cc nh khoa hc quan st cc
ch s a cht -bi trn li bng ca 2
cc, vng cy v s pht trin ca san h
ri em so snh vi cc t phun tro
ni la ln t nm 1649 tr li y. H
nhn thy rng, hot ng ni la d di
cc vng nhit i s ko theo nhng
t bin i kh hu ln, ging nh
ElNino, trong nhiu nm lin. Mi khi
ni la phun tro, c nhiu kh nng l
ElNino s xut hin vo ma ng nm
y.
El Nino xy ra theo chu k t 3 n
11 nm, khi nhit mt nc bin ti

khu vc pha Ty Thi Bnh Dng tr

nn m hn so vi bnh thng. Gi my
dch thi t ng sang Ty tt hn, khin
cho dng nc khu vc ny m ln.
Hu qu ca ElNino tht kinh khng, nh
hng n ton b nam bn cu: l tuyt
v l t Nam M, hn hn Nam Phi,
lc xoy nh i Ty Dng v chy
rng Indonesia. Ngoi ra, n cn lm
cho ma mng tht bt, cn tr ng di
c ca c, gy thit hi nghim trng n
i sng con ngi.
Ni la phun tro s thi mt lp bi
mng ln tng bnh lu: chng s l lng
y, che bt nh nng Mt tri, khin
cho nhit Tri t gim xung mt
cht. Tuy vy, khu vc Thi Bnh Dng
li m ln do dng nc m t cc ni

 v. S bin i v nhit ni trn

gy nn mt t El Nino. ElNino
thng ko di sut 3 nm lin sau khi
ni la phun tro d di.
Tuy nhin, cc nh khoa hc cng
a ra li cnh bo: ni la khng phi
l th phm duy nht gy nn hin tng
ElNino. Kh hu ton cu m ln cn do
chnh bn tay con ngi. Chng ta t
chy nhin liu khong v thi ra kh nh
knh. V vy, chng ta cn phi gi cho
mi trng trong sch, khng
thm du vo la khi cha c cch no
kim sot c ni la phun tro.
Tri t t quay mt vng c ng
mt ngy khng?
Thi gian Tri t t quay mt vng l
23 gi 56 pht, nhng mt ngy trn Tri

t li c ti 24 gi. y chng phi l

mu thun sao?
Mt ngy trong cuc sng thng nht
ca chng ta, chnh l thi gian lun
chuyn ngy m mt ln. Dng tiu chn
g tnh mt cch chnh xc nht s di
ngn ca mt ngy?
Cc nh thin vn hc la chn Mt
tri qua tuyn T Ng (ng nam bc),
cng chnh l khi Mt tri t n v tr
cao nht so vi mt t lm tiu chun
tnh thi gian. Thi gian gia ln ny
Mt tri i qua tuyn t ng v ln tip
theo i qua cng mt im trn tuyn T
Ng chnh l mt ngy, thi gian trung
gian cn thit l 24 gi.
Nu Tri t ch t quay m khng
quay xung quanh cc thin th, nh vy,

do s t quay ca Tri t, thi gian Mt

tri i qua tuyn T Ng hai ln, chnh l
thi gian Tri t t quay mt vng.
Trn thc t, khi Tri t t quay
cng ng thi quay xung quanh Mt
tri. Sau khi Tri t t quay mt vng,
do nguyn nhn ca vic quay xung
quanh thin th, Tri t s khng ch
c na, m di chuyn t im th nht
im th hai trn bn . im m ln
u tin hng v pha Mt tri, sau khi
Tri t t quay mt vng vn cha
hng v pha Mt tri ln tip theo
(mi tn mu en trn bn ch
hng), cn phi i Tri t quay thm
mt gc nh na mi hng v pha
Mt tri. (Mi tn mu xm trn bn
ch phng hng). Thi gian Tri t

t quay quanh gc ny, cn khong 4

pht.
Trong thi gian hai ln Mt tri i qua
tuyn T Ng, thc t Tri t ch quay
c hn mt vng mt cht. Qung thi
gian ny mi l mt ngy 24 gi, trong
cuc sng ca chng ta.
Nh vy, sau khi Tri t quay mt vng
xung quanh Mt tri, th thc t s vng
Tri t t quay nhiu hn s ngy trong
mt nm l mt ln.
Ti sao Trit cth t quay xung
quanh trc?
Tri t cng ging nh 8 hnh tinh ln
khc trong h Mt tri, ng thi vi
vic quay xung quanh Mt tri, n cng
chuyn ng khng ngng quanh trc
quay gi tng. Hin tng lun chuyn

ngy m l do Tri t t quay to nn.

My trm nm trc, con ngi
a ra rt nhiu phng php chng
minh Tri t t quay, qu lc Phu-cn
ni ting cho chng ta nhn thy mt
cch chnh xc s t quay ca Tri t.
Nhng ti sao Tri t c th t quay
xung quanh trc? V ti sao Tri t c
th quay xung quanh Mt tri? y l
mt vn lm cho cc nh khoa hc
cm thy rt hng th trong nhiu nm
lin. Xem xt s lc th s quay l mt
hnh thc vn ng c bn ca nhiu
thin th trong v tr, nhng tr li
vn ny mt cch chnh xc, trc
tin cn cn phi lm r Tri t v h
Mt tri hnh thnh nh th no. S khm
ph ra hin tng t quay v hin tng

quay xung quanh ca Tri t c mi

tng quan mt thit n s hnh thnh h
Mt tri.
Nhng l lun v thin vn hc hin
i cho rng, h Mt tri c hnh
thnh t ci gi l Tinh vn nguyn thu.
Tinh vn nguyn thu l mt mng my
kh ln v rt long, 5 t nm trc
chu nh hng ri lon v co li pha
trung tm di tc ng ca lc hp dn.
Tri qua thi gian bin i di ng
ng, mt vt cht ca b phn trung
tm ngy cng ln, nhit cng cao
hn, cui cng t n mc c th
dn n phn ng nhit hch v chuyn
ho thnh Mt tri. Th kh cn st li
xung quanh Mt tri dn dn hnh thnh
mt lp th kh xoay trn hnh ci chu,

tri qua qu trnh co li, li va p, tch

t, lp th kh ny tng bc tch t
thnh cc hn cht rn, hnh tinh nh,
hnh tinh nguyn thu, cui cng hnh
thnh cc thin th trong h Mt tri nh
cc tiu hnh tinh v i hnh tinh c
lp.
Chng ta bit rng, cn o chuyn
ng nhanh chm ca vt th theo ng
thng, c th dng tc biu th, vy
th dng ci g o lng trng thi
quay trn ca vt th? C mt cch l
dng lng chuyn ng gc. i vi
mt vt th chuyn ng xung quanh mt
im c nh th lng chuyn ng gc
ca n bng cht lng nhn vi tc
v nhn tip vi khong cch gia vt
th ny v im c nh. Trong vt l

hc c nh lut bo tn lng chuyn

ng gc rt quan trng, l: Mt vt
th chuyn ng, nu khng chu tc ng
ca ngoi lc th lng chuyn ng ca
gc ca n s khng bin i theo s
bin i hnh dng ca vt th. V d:
mt din vin ma Bal, khi ang quay
t nhin thu cnh tay li (khong cch
gia tm v im c nh nh i) th tc
quay ca ngi s nhanh hn, bi
v ch c vy mi c th bo m vai tr
quan trng trong vic ny sinh tc t
quay ca Tri t.
Th ra vic hnh thnh tinh vn
nguyn thu ca h Mt tri c km
theo lng chuyn ng gc. Sau khi
hnh thnh h thng Mt tri v hnh tinh,
lng chuyn ng gc ca n khng b

gim i, nhng s c s phn b li,

trong quan trng tch t vt cht lu di,
cc thin th ln lt t n lng
chuyn ng gc nht nh t trong cc
tinh vn nguyn thu. Do lng chuyn
ng gc c gi c nh, trong quan
trng co li, tc quay ca cc hnh
tinh cng s tng ln ngy cng nhanh.
Tri t cng khng l ngoi l, lng
chuyn ng gc m n t c phn
b ch yu trong vic Tri t quay
quanh Mt tri, Tri t quay quanh Mt
trng v Tri t t chuyn ng, nhng
cn phn tch chnh xc s chuyn ng
ca Tri t xung quanh cc hnh tinh
ln v s t vn ng ca Tri t, cng
cn s c gng trong cng tc nghin cu
ca cc nh khoa hc ngy nay.

V sao Tri t li nng ln?

Trong cuc sng ca loi ngi, c bit
l trong sn xut cng nghip, du v
than c dng rt nhiu, do
thi vo khng kh trn cao mt lng
ioxit cacbon rt ln, tng 20% so vi
lng c cch y 40 50 nm trc.
ioxit cacbon cng vi hi nc
hnh thnh nn mt lp mng bao ph
Tri t, n cho nhit lng t Mt tri
pht ta i ti mt t mt cch d dng,
nhng li hp th nhit lng t mt t
tn x vo khng gian ri li pht i i
b phn nhit lng xung li mt
t. iu c hiu qu ging nh ci
nh bng knh hoc tm cht do mng.
Nn hin tng ny c gi l hiu ng
nh knh.

Nu nng ioxit cacbon tng gp

i, nhit khng kh trung bnh ti mt
t lin tng 2 3 C. Trong giai on
1940 n 1965, nhit khng kh trung
bnh vo trng thi gim sau 1980 c
xu th tng ln.
Tri t nng bao nhiu?
Trng lng ca cng mt vt th, t
Mt trng s nh hn so vi Tri t ti
6 ln. Cc vt c trng lng l do lc
ht Tri t m sinh ra.
Tri t c khi lng bng 5,98 x
1027 gam, xp x 6 triu triu triu
kilgam. Trng lng ca mt vt th
nng t l thun khi lng Tri t v t
l nghch vi bn knh Tri t (6.370
km). Nu xc nh c hng s t l
(hng s vn vt hp dn) trong mi quan

h th c th tnh ra trng lng ca

Tri t. Gia th k XVIII, nh khoa
hc Anh Cavendis thng qua th nghim
rt ra c tr s chnh xc ca hng
s . Cho nn khi lng ca Tri t
cng tnh ra c.
Bit bn knh Tri t c th tnh
c th tch ca Tri t bng 1,08 x
1027 cm2 khi lng ring trung bnh
ca Tri t bng khi lng chia cho
th tch bng 5,52 g/cm3, khi nham
thch trn b mt Tri t ln gp i.
Cho nn qua c th on ht, trong
lng t c th c cc cht thuc kim
loi nng nh st, niken...
Tri t quay xung quanh Mt tri
nh th no?
Nm 1543 cng nguyn, nh thin vn

hc ngi Ba Lan Nicola Kopernik trong

tc phm v i ca mnh: Thuyt thin
th vn hnh chng minh rng khng
phi Mt tri chuyn ng quanh Tri
t m l Tri t chuyn ng xung
quanh Mt tri. y l s xoay quanh
ca Tri t, thi gian Tri t quay
xung quanh Mt tri mt vng chnh l
mt nm.
Tnh theo cng thc nh lut vn vt
hp dn ca Issac Niutn, lc hp dn
gia Tri t v Mt tri khong 3,5 t
Niutn. Tc chuyn ng theo chu vi
hnh trn ca Tri t quanh Mt tri t
30 km/s. Do c lc li tm qun tnh sn
sinh ra v lc hp dn ca Mt tri vi
Tri t l ngang nhau, lm cho Tri t
khng b lch m tri li, lun quay xung

quanh Mt tri.
S thc l, qu o ca Tri t khng
phi l hnh trn m l hnh bu dc. u
thng mt hng nm, Tri t i qua mt
im gn nht vi Mt tri trn qu
o, trn phng din thin vn hc gi
l im cn nht, lc ny, Tri t
cch Mt tri 147,100 triu km. Cn vo
u thng 7, Tri t i qua mt im xa
vi Mt tri nht, c gi l im
vin nht; lc ny, Tri t cch Mt tri
152,1triu km. Cn c vo s liu ny,
Mt tri m chng ta nhn thy vo thng
1 to hn mt cht so vi Mt tri m
chng ta nhn thy vo thng 7 hng nm.
Nhng qu o ca t l mt hnh bu dc
gn bng hnh trn, v th s khc bit
ny trn thc t khng r rng, mt

thng khng th no nhn thy c, ch

c thng qua vic o c t m mi c
th pht hin ra c.
Quan trc chnh xc hn na s cho
chng ta bit rng qu o ca Tri t
v hnh bu dc vn c s khc bit nho
nh, l v Mt trng v sao Ho, sao
Kim v cc hnh tinh khc u dng lc
hp dn ca chng tc ng n s
chuyn ng ca Tri t. Nhng chng
rt nh so vi Mt tri, tc dng ca lc
hp dn i vi Tri t l rt nh, kh
m so c vi Mt tri, cho nn qu
o ca Tri t vn rt ging vi hnh
bu dc.
Ni mt cch nghim tc, qu o quay
ca Tri t l mt ng cong phc
tp, ng cong ny gn nh mt hnh

bu dc vi chnh lch rt nh. Cc

nh thin vn hc hon ton nm bt
c quy lut chuyn ng phc tp ny
ca Tri t.
Tri t c t bao gi?
H Mt tri c hnh thnh t m
tinh vn nguyn thu c dng hnh a
trn xoay vng vi nhit cao ti
2.000 C trn v tr ca Tri t. Tinh
vn ny do cc nguyn t, phn t, ht
cht rn (bi v tr), cht kh dng
ionhp thnh. Theo ngui lnh i ca
tinh vn, bi v tr xung quanh. Mt
tri nguyn thu ngng t thnh cc khi
cht rn, lng ng trn mt phng ca
a (xch o).
Bi v tr ch yu do vn thch
silicat cc hp cht c cha st v.v... to

thnh. Thnh phn ca vn thch v ca

Mt tri ging nhau. iu chng t
bi v tr v Mt tri vn l t cng
tinh vn hnh thnh m ra.
Sau khi cc ht cht rn lng ng vo
trong khong thi gian 10 triu 100 triu
nm, do s cn bng gia sc ht ca
Mt tri v lc ly tm m hnh thnh cc
hnh tinh loi Tri t ch yy do vn
thch t tp li vng gn Mt tri.
vng xa Mt tri th hnh thnh cc hnh
tinh kiu sao Mc do khi v tr v cc
ht bng t tp li. V tui tc ca vn
thch v ca Mt trng, da vo kt qu
cc nguyn t c tnh phng x m chng
cha nh urani, thori. cho l 4,6 ty tui.
cng l tui tc ca h Tri t v h
Mt tri.

V sao n ng ly v?
Ti sao v iu g khin cho mt anh
chng t do lng bng v vui th, bng
nhin chui tt vo lng? Ti sao, ti
sao th?
Theo s l gii ca cc nh tm l hin
i, tp ch Woman tm tt thnh ba
im sau:
1.V ng h sinh hc ca anh ta g
Theo cc nh tm l hc th trong
mi ngi chng ta c mt nhp sng i
theo vi trt t thin nhin gi l ng
h sinh hc. Nu t do, khng g p
g c th t nhin n mt lc no ci
ng h sinh hc y g nhp lin tc bo
cho anh chng c thn kia rng n
lc anh ta phi c v, mt ngi n b,
kt hp vi anh ta gi thng bng tm

sinh l cho anh, nu khng thn kinh anh

rt d b chp mch.
Ting g bo hiu ny rt mnh, n
thi thc trin min khin cho anh thanh
nin kia n khng ngon, ng khng yn,
tm tr tr nn ng ngn, cho n khi anh
ta gp c mt ngi ph n, v kt
hp vi ngi y to nn mt la i
thun hp thin nhin. Vy l anh ta c
mt gia nh hnh phc.
Bi th, tr nhng ngi qu c
bit, qu khim khuyt, cn ngi n
ng no th cng s c v, ngi n b
no ri cng s c chng. Lc y chic
ng h sinh hc ni mi ngi mi
lun thi thc ngi y phi lp gia nh
khi n gi nh...
Chic ng h ny mi ngi mi khc

nn c k sm lp gia nh, c ngi th

mun mng chm tr. Nhng trc sau
ri cng c gia nh.
2.V anh ta cm thy bnh yn vi ngi
ph n y?
n khi bn s hi: ti sao anh thanh
nin y chn c ny m khng chn c
kia? iu g chi phi anh ta?
Trc nay mi ngi quen bo: V
duyn phn. Thc ra, mi chic ng h
sinh hc mi ngi u c tn s dao
ng nht nh. Khi gp mt tn s giao
thoa thch hp ho nhp vi n, chic
ng h y s ln ting ho m, to cho
hai ngi v nht l anh chng thanh nin
kia c mt cm gic bnh an hnh phc.
Th l anh ta chn ngi ph n mang
chic ng h sinh hc kia cng g nhp

trn i vi anh!
Khi ta i din vi mt ngi m ta c
cm gic an lng, tin tng th cn g
ngn cn ta ng vo vng tay ngi y
ang dang rng v n ch ta! Bi th,
khi mt anh thanh nin bt gp hai, ba
hay nhiu chic ng h sinh hc hp
vi anh ta, nhng anh ta ng ngay vo
ngi no may mn dang tay n anh ta
trc v anh ta cm thy bnh an.
3. V anh ta tm thy ngi ph n iu
m anh ta thiu?
Khng phi vn tin bc, ca ci m
v tm l, tnh tnh hay c tr tu na.
C anh yu mt ph n v thy ngi y
t nh, hiu mnh, t ra rt snh tm l
ca mnh, cn t thy bn thn mnh th
cc mch, vung v.

C anh yu mt ph n v thy ngi ph

n y tnh tnh du dng trong khi mnh
nng nh la, hoc c y vui v hot bt
trong khi mnh m ming khng ra hi.
C anh yu ngi bn gi v thy c y
rt khn ngoan, tnh ton mi vic rt
kho lo trong khi mnh th ngu ng d b
thin h gt gm nhiu chuyn.
Ni chung l khi mt anh chng thanh
nin ly v nh i tm mt s b tr cho
s thiu ht tm l, tnh cm hay tr tu
ni anh ta.
Cng c anh i tm s b tr v ti
chnh, ca ci. nhng nhng anh chng
ny trc sau g cng chuc ly bt hnh!
V thanh nin ngy nay phn ln ly v
mun v mt trong ba l do sau:
-Chic ng h sinh hc h cha ln

ting g nhp thi thc.

-H thy khng an ton trc mt s
ngi ph n m h gp.
- H khng tm thy ph n ci b
tr cho nhng g m h ang thiu.
Th thi, thi bui ca t do v chnh tr,
x hi, tn ngng, o c. Ai p c
mt
thanh nin ly v? Tr khi, chnh anh ta
mong mun m thi.
Khi chp mt, th gii ngng tri?
Thc t l khi chp mt, con ngi
b tch ra khi th gii xung quanh trong
khonh khc. Song him khi ta nhn thc
c iu ny bi v nhng phn no
iu khin th gic ca chng ta khi
tm thi b ng.
Con ngi s nhn ra ngay lp tc

khi th gii xung quanh t nhin ti om,

c bit l khi n ch xy ra trong vi
giy. Song i vi ci chp mt th rt
him khi nhn ra, mc d c ng ny
cng lm gim cng nh sng tng
ng ti mt, tin s Davina Bristow,
i hc College London(Anh) cho bit.
C th v vic chp mt lm cho ci
nhn vo th gii b gin on.
Thng thng, mt ci chp mt ko
di t 100 ti 150 milli giy v con
ngi thng chp t 10 ti 15 ln trong
mt pht lm m v cung cp oxi cho
gic mc. Trong thi gian chp mt, th
gic s khng ghi hnh v s khng thu
nhn nh sng, khi mi th trong giy
lt i vo bng ti.
Bristow v cc cng s pht hin

ra v sao con ngi him khi nhn thc

c nhng khonh khc tt n .
Nhm s dng mt thit b chuyn
dng nh gi nh hng ca c ng
chp mt ln b no. Thit b ny gm
cc n pht quang, c t vo ming
ca mt s ngi tnh nguyn. Trong khi
, h phi eo knh bo h chng chi
mt v nm trong mt my qut cng
hng t (FMRI).
nh sng t n quanh chiu ln vng
mc v n khng thay i k c khi i
tng chp mt.
Quan st qua my chp no cho thy,
c ng chp mt km nn hot ng
ca v no th gic v nhng vng nh
u v trc trn. y l nhng phn
no thng c kch hot khi con ngi

dng mt nhn bit s kin hoc vt

th th gii bn ngoi. Trong khonh
khc chp mt, nhng vng no lin quan
n th gic b v hiu ho, y c th
chnh l c ch thn kinh ngn cn b
no nhn thc rng m mt bao trm
ng t trong thi gian chp mt v rng
th gii bn ngoi ti om,
Bristowkt lun.
Nn rn luyn tay tri ra sao?
Thc t, hai bn cu no va c s
phn cng, hp tc, b sung, va hn ch
v b p cho nhau. Thng thng, hai
bn cu no hp tc vi nhau cng hot
ng. Nh vy, bn mi c cc c ng
chnh xc. Bn luyn tp tay tri, khng
c ngha l bin mnh thnh ngi
thun tay tri, m ch l tng cng

hot ng pha bn tri, kch thch s

pht trin ng u ca no b.
Bc th nht, bn c th co dui
ngn tay tri, ln lt tng ngn mt.
Lm i lm li cho n khi thnh tho.
Bc th hai, lm mt s vic kho lo
bng tay tri, nh xu kim, v tranh.
Bc th ba, hy lm bng tay tri nhng
vic trc kia ch c tay phi mi lm
c cho n khi thnh tho. Hy kin
tr, bn s dn thy rng khng nhng bn
c i tay kho lo, m c th cng s
nhanh nhn hn, ngh c nhanh hn.
Tr thng minh pht trin r rt!
Sau cng, thun tay phi hay thun
tay tri u do bm sinh. C ngi coi
thun tay tri l mt tt xu, ra sc sa
cha. iu ny l rt sai lm. Cc nh

khoa hc lm cuc phng vn hai

nhm tr em: Nhm th nht gm cc em
thun tay tri c sa cha thnh
thun tay phi, v nhm th hai gm cc
em thun tay tri t nhin. Kt qu, nhiu
em nhm th nht ni nng khng lu
lot, tr lc pht trin chm. Nhm th
hai th ngc li: Cc emtr li lu lot
nh mi a tr bnh thng khc. Nh
vy, vic c cng sa cha cho ngi
thun tay tri ch c hi m thi.
Tp luyn tay tri s thng minh hn?
Ngi thun tay tri nhanh nhn hn
hn ngi thun tay phi. Theo thng k,
15 em trong i u kim Php th c 8
em thun tay tri. Mt thi gian, gi na
cc thnh vin trong i tuyn bng bn
Trung Quc khng thun tay phi. Khng

nhng hot bt hn, nu chu kh luyn

tp tay tri, bn s thng minh hn y!
No b chia thnh 2 bn cu: bn cu
no tri v bn cu no phi. Mi bn
no b c chc nng thin v cc hot
ng pha bn kia ca c th. Bn cu
no tri chi phi phn ln hot ng ca
na phi c th, c quan h c bit vi
s pht trin ngn ng, gi l bn cu
u th ngn ng. y, cc xung cm
gic tp hp mc cao nht hnh
thnh tn hiu ngn ng v khi nim tru
tng. Do , chc nng cu bn cu no
tri thin v giai on nhn thc l tnh,
v hnh thnh t duy tru tng ca con
ngi.
Bn cu no phi chi phi na bn
tri c th. Thng qua s chnh hp, cc

xung cm gic to ra hnh nh c th v

vn vt, con ngi, khng gian v thi
gian. Do , bn cu no phi thin v
giai on nhn thc cm tnh, gi l bn
cu u th khng li.
Bn cu no tri iu khin tay phi,
bn cu no phi iu khin tay tri. Nu
ta vn ng tay (nht l cc ngn tay), ta
c th kch thch t bo no khu vc
nht nh, lm cho no pht trin. iu
c ngha l, nu ngi no thng
dng tay phi, no tri s pht trin hn
v ngc li.
Qu trnh t th gic ti phn ng
ngi thun tay phi v tay tri c khc
nhau. ngi thun tay phi, ng ni
thn kinh c dng: bn cu no phi bn
cu no tri

-tay phi. ngi thun tay tri: bn

cu no phi - taytri. R rng, thng
tin t th gic n ng tc ngi thun
tay tri bt c mt khu, do anh ta
phn ng nhanh hn ngi thun tay
phi.
Ngi thun tay phi, mi ln dng tay
tri u cm thy ngng ngu, thm ch
cn khng lm ni mt vic nh nh cm
i a chng hn.
Ti sao khi c gi li thy lnh
hn?
Chc hn ai cng bit rng tri rt m im
gi th d chu hn so vi lc c gi.
Nhung, khng phi tt c mi ngui u
bit nguyn nhn ca hin tung y. Ch
cc sinh vt mi cm thy gi but khi
c gi, cn cc vt v sinh th khng.

Chng hn, nhit k s khng h tt

xung khi n ra ngoi tri ang c
lc. Truc ht, s d ta cm thy rt but
trong nhng ngy ng c gi l v nhit
t mt ta (v ni chung l t ton thn ta)
to ra lc y nhiu hn hn lc tri im
gi. Khi ng gi, lp khng kh b thn
th ta lm nng ln khng uc thay th
nhanh bi lp khng kh mi, cn lnh.
Cn khi gi mnh, th trong mt pht,
cng c nhiu khng kh n tip xc vi
da tht ta v do thn th ta cng b ly
i nhiu nhit. Ch mt iu thi cng
gy ra cm gic lnh.
Nhung, hy cn mt nguyn nhn
khc na. Da chng ta lun lun bc hi
m, ngay c trong khng kh lnh cng
vy. bc hi cn phi c nhit lung,

nhit y ly t c th chng ta v t lp
khng kh dnh st vo c th ca chng
ta. Nu khng kh khng lu thng th s
bc hi tin hnh rt chm, bi v lp
khng kh tip xc vi da s rt chng no
hi nuc (bo ho). Nhung nu khng kh
lu thng v lp kh tip xc vi da lun
lun i mi, th s bc hi lc no
cng tin hnh mt cch mnh m, m
nhu vy c th s tiu hao rt nhiu nhit.
Vy tc dng lm lnh ca gi ln
n mc no? iu ny ph thuc vo
vn tc ca gi v nhit ca khng kh
lc . Ni chung, tc dng y vut xa
mc m mi ngui vn tung. Bn hy
xem mt v d sau c th hnh dung
uc n: Gi s nhit ca khng kh
l +4 C, nhung khng h c gi.

Trong iu kin y, nhit ca da

chng ta l 31 C. Nu by gi c mt
lung gi nh thi qua, va lay ng
l c nhung chua lm rung chuyn l
cy (khong 2 m/giy), th nhit da
chng ta gim i 7 C. Cn khi gi lm
ngn c php phi bay (vn tc 6
m/giy) th da chng ta lnh mt 22 ,
nhit ca da ch xung cn 9 C.
Ti sao ng trn cao nhn xung
li thy chng mt?
i vi c th, ng t trn nc nh cao
tng nhn xung chnh l mt loi kch
thch bt thng vi cng mnh. N
gy ra phn ng theo nhiu ng khc
nhau. Ngi ta cm thy chng mt l do
nhng phn ng .
1. Cnh tng t trn cao khin

chng ta cng thng: S cng thng ny

to ra hng lot phn x thn kinh, nht l
thn kinh giao cm bng hng phn lm
cho tim p nhanh, chn lng dng ln,
l ng t gin ra, chn tay m hi,
th gp, quan trng hn c l n lm co
mch mu, huyt p tng t ngt. Hin
tng ny lm cho con ngi ta b chng
mt.
2. Ln cao s b kch thch bi p lc
khng kh v ting gi, cng vi kch
thch ca th gic khi nhn xung: Nhng
nhn t ny s nh hng n cu trc
cn bng trong tai. iu ny lm ta nht
thi mt i cm gic thng bng, gy
chng mt, thm ch cn c th nn ma,
ging nh say tu xe vy.
3. Tiu no cng ph trch ng tc

cn bng: Cc kch thch khi tc ng

mnh vo lp v i no, b t lnh
thn kinh cao cp nht ca c th ngi,
s thng qua th gic, thnh gic tc
ng vo tiu no, gy ra hng lot hot
ng in sinh hc, lm nhiu chc nng
tiu no trong thi gian ngn, khin ta
chng mt.
Vy ti sao ln tng cao mi c hin
tng ny, cn ln ni cao li khng?
Vn rt n gin. V tng cao l ln
thng, to ra s tng phn cao r rt
vi cnh vt xung quanh, do kch
thch mnh m hn. Ln ni, d cho ni
cao gp nhiu ln to nh, nhng do
cao ca n thoai thoi, tng dn, khc
bit vi chung quanh khng r rt, ng
ngn ni ny vn thy nhiu ngn ni

khc nhp nh, cho nn khng to ra kch

thch mnh, t nh hng n thn kinh
con ngi.
i vi nhng ngi t khi ln tng cao,
trc khi i ln cn chun b sn sng t
tng, tt nht nn ngm nhn phong cnh
xa trc, lm cho th gic, thnh gic
v tinh thn quen dn, ri mi thu gn li
v nhn thng xung. Nh vy, ta s
khng b chng mt. Chng ta c th
chu c nng n mc no?
Kh nng chu nng ca con ngi
kh hn nhiu so vi chng ta vn tng.
Ti min trung Australia, nhit ma
h ch rm thng l 46 C, cao
im ti 56 C. Cn nu tng tht t
t, c th ngi thm ch cn chu c.
nhit si ca nc.

Khi tu b i t Hng Hi n vnh

Ba T, mc d trong cc phng ca tu
lun lun c qut thng gi, nhit
y vn ti 50 C hoc hn. Mc nng
nht quan st trong gii t nhin trn
mt khng qu 57 C. Nhit ny
c xc nh ti thung lng cht thuc
California (Bc M).
Tuy nhin, nhng nhit k trn u
c o trong bng rm. Ti sao cc nh
kh tng li phi chn v tr nh vy?
l v, ch khi nhit k t trong bng
rm mi o c nhit ca khng kh.
Nu nhit k ngoi nng, Mt tri s
hun n nhiu hn hn so vi khng kh
xung quanh, thnh ra ch ca n khng
cho ta bit cht g v trng thi nhit ca
mi trng.

 c ngi tin hnh th nghim

xc nh nhit cao nht m c th
ngi c th chu ng c. H nhn
thy trong khng kh kh ro, nu tng
nhit tht t t th c th ca chng ta
chng nhng c th chu ng c nhit
si ca nc (100 C), m i khi
cn chu c nhit cao hn na, n
160 C. Hai nh vt l ngi Anh l
Blagden v Tsentri chng minh
iu ny bng cch ng hng gi trong
l nng bnh m nng bng.
Ti sao con ngi c nng lc chu
nng cao n vy? l v trn thc t,
c th ngi khng tip nhn nhit lng
, m vn gi thn nhit gn vi nhit
tiu chun. C th chng ta chng c
li lng nhit bng cch m

hi. Khi m hi bay hi, n s ht rt

nhiu nhit lp khng kh dnh st vi
da, v lm cho nhit ca lp khng
kh y gim i rt nhiu.
iu kin cn thit duy nht gip cho c
th ngui c th chu ng uc nhit
cao l c th ngui khng tip xc trc
tip vi ngun nhit v khng kh phi
kh ro. Trung , tri nng 37 m
vn tung i d chu. Nhung nu
SaintPeterburg nng 24 th chng ta
cm thy kh chu. Nguyn nhn y
l do m khng kh Saint Peterburg
cao, cn m Trung th thp hn
do y rt t mua, kh hu kh ro hn.
Ch s IQ khng phi l thc o tr
thng minh
Nhiu thin ti ton hc c th nhanh

chng tm ra mi lin h logic gia cc

dy s di dng dc ch trong vng vi
giy nhung li loay hoay c gi ng h
truc mt ci vi nuc vn cht m
vn r nuc...
Anh ta cng khng th cm nhn uc
ngha thc th ca mt cu th thm ch
cng khng th tm ra uc mt li no
an i mt ngui bn trong cn hon
nn. Nhung anh ta vn l mt thin ti
vi tr thng minh khc thung.
Do , tr thng minh l mt khi
nim v cng phc tp, n khng th ch
uc kim chng thng qua mt vi b
cu hi phc tp. Trn thc t, nhng bi
trc nghim ch s IQ ch c tc dng
kim tra kh nng tu duy logic v c
phn tch ca mi ngui ch khng th

cho php nh gi mt cch y mc

thng minh ca ngui uc.
Mi mt con ngui l mt thc th
kt hp nhiu dng biu hin khc nhau
ca tr thng minh m tu tng c nhn s
c kh nng v mt ny ni tri hn mt
khc. Ni cch khc, tr thng minh ca
con ngui khng ch l kh nng tu duy
logic m cn c th l kh nng th hin
nhng c ch, ng tc iu luyn ca
mt v cng, kh nng din t ngn ng
xut thn ca mt nh vn, nh th hay
kh nng hiu thu uc tm tu hoc ni
lng ca mt ngui no . Tung t nhu
vy, mt nhc cng iu luyn cng l
mt ngui rt thng minh trong vic cm
th m nhc hay mt nh hng hi cng
uc coi l mt ngui c tr thng minh

tuyt vi trong vic xc nh phung

hung.
Cng ging nh c bp, tr c cng cn
c nui dng v rn luyn thng
xuyn nng cao hiu qu. Tuy nhin,
rn luyn v nng cao tr thng minh
khng c ngha l c gng nhp tm hng
m cc dy s hay k t phc tp nh
cc danh b in thoi hay s bin ng
k ca cc xe qua li trn ng. c
th n gin l vic c mt cun sch,
chi mt vn c hay thm ch tham gia
mt s hot ng chn tay c i hi c
quan st. Nhng tt hn ht l nn th
hc cch chi mt th g hon ton
mi m, chng hn tp chi mt mn th
thao, hc mt ngoi ng, hc v hay tp
chi c. Nhng th thch mi nh vy

i vi b no s gip cht xm to ra
nhng mi lin kt mi gia cc nron
v trnh c hin tng x cng.
Gii m hin tng o nh v thc
nc
l mt o gic lm ri tr
nhiu ngi t khi Aristotle min t n
khong 2.000 nm trc y. Nu bn
nhn vo thc nc trong mt thi gian
ngn ri nhn sang mt bn, hnh nh bn
b s chy ngc ln. Mt th
nghim trn no kh gii thch hiu
ng thc nc ny.
Khi theo di mt thc nc, cc t
bo no nhm vo s chuyn ng i
xung s tr nn mt mi. Khi mt
chuyn hng khc, t bo hng vo
hnh ng i ln s hot ng tch cc

hn, v do vy lm vt th tnh dng

nh chy ngc ln.
Cc nh khoa hc thn kinh s
dng mt m hnh tng t chng
minh iu ny. H chiu mt lot hnh
nh chuyn ng cho kh xem, v thu li
hot ng ca h thn kinh no, trong
trung tm x l chuyn ng.
Khi kh c xem hnh nh cc
ng thng chy dc xung, cc t bo
no tp trung vo chuyn ng i xung
tr nn phn ng chm dn hn, trong khi
t bo nhm vo hot ng i ln li
khng b nh hng.
Sau , cc nh nghin cu cho kh
xem thm hai hnh nh chuyn ng na mt gm cc ng thng i ln v mt
gm cc ng thng i xung. H thn

kinh phn ng vi s i ln hot ng

tch cc hn, so vi nhng t bo hng
vo hot ng i xung, do by gi b
mi mt. S mt cn bng phn ng ny
to ra o gic v s chuyn ng ngc
ln.
Hin tng o nh ny minh
chng hiu ng thc nc. Nu bn
nhn vo mt hnh nh khc sau khi nhn
vo hnh nh chuyn ng i xung,
nhng ng i xung bin mt v hnh
nh mi dng nh tri ngc ln.
Kt qu tm kim ny cng khng
nh mt gi thuyt c nh tm l
hc ngi c SigmundExner a ra
vo th k XIX. ng cho rng o nh
thc nc l do h thn kinh no b nh
hng bi cc hng i lp ca chuyn

ng.
Ti sao n ng lun b cun ht bi
cng mt mu ph n?
Trn thc t, iu ny khng phi l
do ngu nhin. Bn s b cun ht bi
nhng mu ngi c tnh tng ng v
di truyn vi chnh bn. Trong sinh hot
hng n gy, trong giao tip, b no ca
bn lun lun sn sng tip nhn rt
nhiu thng tin pht ra t nhiu ngi
ph n khc nhau phn tch v thm
tra v tnh tnh, cch sng, tnh trng
sc kho v c v nhng c im di
truyn ca h. V trong s cc ph n
, nu may mn c mt ngi tng
ng vi bn th bn s b cun ht ngay.
Ni r hn l no s phn tch mt
chui cc d kin, trong mt s do

cc pheromone cung cp. Pheromonel

cht ho hc thng c tm thy trn
b mt da khi chng ta bi tit m hi.
Chng c chc nng pht ra cc thng tin
bo hiu truy tm mt i tng tng
hp. Nhng no ca bn c th nhn
c cc tn hiu tng hp, bn thn
ngi ph n cng phi tip nhn
c cc tn hin t pheromone trn c
th ca bn. Do , s thu ht mang tnh
cht hai chiu. Nu khng, mt trong hai
ngi s vn dng dng.
Ngoi ra, cc pheromone cng gp
phn lm thay i thi ca bn. Chng
s kch thch cc vng no b c chc
nng iu khin hnh vi bn nng v khi
dy cc phn x c lin quan n vic
sinh sn v duy tr ni ging. V quan

trng hn c l ch ngh v thc ca

bn mi tip nhn uc cc tn hiu ny.
Chng s bo cho bn bit rng: C y
hp vi bn y!, hoc Khng c g
quan trng c!. Ni tm li, bn bit
c y, bi v bn tri qua nhiu c
im sinh l v tm l ca c y, nhung
ch bng v thc m thi.
Th no l hin tng ngi t bc
ho?
V khch n g ca nh b Reeser,
mt ph n lung tui v huu sng ti
bang Florida, M. Mi khng thy ai ra,
b gi thm ngui ph ca. Trong nh,
trn chic gh bnh, ch nhn chy
thnh than, ch cn li mt bn chn i
giy vi, xung quanh, c hu nhu vn
nguyn vn.

S vic ny xy ra vo nm 1951.
B Reeser ch l mt trong nhiu trung
hp uc lch s ghi nhn l nn nhn
ca ci cht rt k l: t bc ho thnh
than. Vo nm 1660, du lun Paristng
rn ln vi v chy t nhin ca mt
ph n nghin ruu nng, ch cn li vi
t ngn tay v chic s.
iu l l trong mi v chy, cc nn
nhn u li cc du hiu ging nhau:
thn th ho than nhung bao gi cng st
li mt b phn khng chy tri, thung
l cng chn hay bn chn v li cn
nguyn vn n k l.
Ngui ta khng hiu la t u ra, v
xung quanh nn nhn, thung uc tm
thy trong tu th ngi trn gh, la hu
nhu khng gy hu hi. Chnh v vy, cc

nh quan st thi d khng cht nghi ng,

mt mc cho rng la nht thit phi
khi pht t ph tn ca nn nhn. Khi
pht t mt l do. khng r v bt ng.
V th, tn gi l by lu nay ngui ta
vn gn cho hin tung b n trn l V
chy ngui t pht.
V sao ngui c th t bc ho? Dapan
Cc nh khoa hc nghin cu v
ua ra uc mt p n hp l hn
c. l hin tung hiu ng n cy,
khng c cht g l siu nhin. Theo gi
thuyt ny, ngn la dc truyn lan
sang thn th ca nn nhn qua mt ngun
bn ngoi, c th thiu chy dn dn thn
th ngi nh mt ngn sp chy vy.
i th, kch bn bao gi cng nh
nhau: B mt s c g v tim hay ng,

mt ngi tt th. La, t mt vt trung

gian l thuc l, tu hay mt cy n cy,
chy lan ra qun o, ri chy n da v
lp m nm ngay di da. Tip xc vi
la, m ny tan ra nc, chy ra bn
ngoi thn th, thm vo cc ln vi tip
xc vi nn nhn. Trong phn ln cc
trng hp th y l qun o ang bn
trn ngi, ph gh ta trn nn
nhn ang ngi. vi thm t m s
chy t t trong nhiu gi. S chy ny
to ra v duy tr mt ngn la chy
m c nhit xp x 600 C, n
khng lm h hi c ton b cn
phng m ch thiu hu c xc cht
trn n c pht sinh ra.
S chy chm ko di c th lm h
hi mt s b phn ca thn th, nhng

vn khng lm chng chy thnh tro v

li mt s b phn hon ton lnh ln.
MarkBenecke, bc s php y ti i hc
Cologne (c) gii thch: la ch thiu
hu cc m ca c th ngi cht nm
pha bn trn ngn la. Hai bn chn v
cng chn thng cn nguyn vn l do
chng nm bn di ngn la.
La thng chy t hai i ca mt
ngi ngi, hu ht l nhng ngi gi
hay ng tui lp ngi d gp tai bin
v tim khin h phi ngi l mt ch
hoc nhng ngi ang cn say ru khi
thm cnh xy n. Chnh ru to thun
li cho loi tai nn . Trc ht, mt ai
khi say th t ch n loi la m h
ang cm trong tay, sau na ru gp
phn lm hnh thnh m bo, c ngha

m l cht t chnh trong cc v chy

chm ny.
R rng, hin tng ngi chy t
nhin hay t pht lu nay ch l huyn
thoi hoc huyn hoc, c nui dng
bi tro lu vn hc kinh d th k XIX
v c bit l trong cc cun truyn
tranh vui ca nc M sau ny.
V sao cc nh du hnh hay mt
ng?
Mt ng v ng khng su l chuyn
thng ngy ca cc nh du hnh, nht
l khi h trn v tr di hn trong iu
kin khng trn lng. Vic thiu i cc
tn hiu ngy m cng lm cho ng h
sinh hc trong ngi h bin mt.
Hin tng ny khin cc nh du
hnh km tnh to v gim hiu qu hot

ng. Trong cc nh hng ti ng h

sinh h, cc nh nghin cu tin rng
chnh nh sng p vo vng mc ca
mt d gip c th nhn bit c thi
gian trong ngy. Mt khc, tnh trng
khng trng lng trong v tr cng ng
ngha vi vic cc nh du hnh tiu tn t
nng lng hn so vi trn Tri t v
v th, h cng thy t mt mi hn (mt
mi l cm gic d khin con ngi bun
ng).
Nghin cu ca chng ti cho thy
con ngi cn tm cch kch hot ng
h sinh hc trong c th, duy tr chu k
hai t gi mi ngy, nu chng ta mun
thnh cng vi cc chuyn bay di hn,
Timothy Monk, Gio s i hc
Pittsburghkim Trng nhm nghin cu,

cho bit. H tng theo di gic ng ca

JerryLinenger, mt nh du hnh v tr
hin ngh hu, trong gn nm thng
ng trn trm v tr Mir ca Nga vo
nm 1997.
Trong ba k (mi k gm hai tun),
ln lt nhng ngy u tin, gia v
cui cuc hnh trnh, cc nh nghin cu
di mt t ghi chp li lch ng ca
Linenger nh gi trn ging, thi
gian thc v thi gian ng. Trong khi
trn trm, Linenger cng t ghi li
nhit c th, lch ng ca bn thn,
nh gi tnh to nm ln mi ngy v
thc hin kim tra mt ln vo gia
ngy.
Kt qu cho thy, trong nhng ngy
u tin ln trm, Linenger tun th thi

gian i ng v dy u n, nhng sau 4

thng, vi vic mi ngy u c 15 ln
Mt tri mc v 15 ln Mt tri ln,
khng mt cm gic v ngy v
m. C 45 pht mt ln tri li ti, v
v th, nhp sinh hc khng cn na.
Cc nghin cu trc y cng ch ra
rng nhng ngi b mt chu k sng ti
thng thng, trong c ngi m, u
chu nh hng ca chng mt ng, v
thi gian ng ban ngy nhiu hn hoc
vic thc gic ban m din ra thng
xuyn hn.
Nhm ca Monk th nghim mt
lot phng php khc nhau iu tr
chng mt ng trong v tr, trong c
vic dng thuc ng, dng melatonin(mt
loi hoc mn do tuyn yn tit ra

iu khin chu k ng) v s dng nh

sng nhn to m phng nh sng Mt
tri. H cng ngh iu chnh vic s
dng nh sng trong tu khng gian v s
dng cc bi tp chng li nh hng
ca tnh trng khng trng lng.
Ti sao chng ta tin vo linh hn?
Nhng cuc ni chuyn vi linh hn
ngi khut c th ch l kt qu ca
s s hi hay m nh, ch ch phi l
cuc gp g tm linh no ht. Cc nh
khoa hc cho bit, gi hn ch l cch
m chng ta gii to mong c ca mnh
m thi.
Gio s tm l ngi Anh, Richard
Wiseman tm hiu nhng th nghim
gi hn c kim sot. T ng nhn
thy rng c rt nhiu cch con ngi

c th gii m c nhng li phn ca

cc b ng v gn ghp cho bn thn
mnh, bt chp tnh tit c ng s
thc hay khng.
Wisemancho rng c th c mt vi
chin lc ng sau nhng li on
mng vn c xem l chnh xc ca
cc b ng.
Trc ht, con ngi lun lun c xu
hng tin vo nhng li bnh lun, nhng
tin on chung chung m h c th vn
vo mnh bt c khi no h mun. Ti
cho rng cc b ng kh thnh tht,
nhng con ngi li c c rt nhiu
thng tin t nhng li bnh lun kh m
h ca h.
Ngi ta cng thng n vi b
ng l tm kim s yn lng hoc s

tr gip cho mt giai on cng thng

trong cuc i mnh, nh vic mi b
mt ngi thn. Chng ta mun tin rng
nhng iu phn l s thc, v n ng
vi chng ta, v th chng ta s c xu
hng sn lng tr tin cho nhng li ni
ng .
Mt v d l nu b ng bo rng:
cc linh hn ang ni chuyn v mt
ph n tr qua i, th c th l
mt b gi, mt thiu n hoc mt ai
cht tui 40, tu theo nhn vt
m bn mun ngh n.
Ngoi ra, ngi ta thng c xu hng
nh nhng iu may mn -nhng li
phn ca b ng hp vi mong mun
ca bn v b qua nhng iu khng
trng ch.

Khng ch c tm l khch hng nh

hng n kt qu ca cuc ln ng.
Cc b ng cng tip nhn v phn ng
mt cch mt cch v thc vi nhng
thng tin t hon cnh xung quanh. Chng
hn, b ta c th on m nhu cu ca
bn bng cch ti nhng chi tit tinh
t nh b m bn ang mc, hay cch
m bn phn ng vi nhng cu hi ca
b. Tt c nhng iu khin cho cuc
ln ng hu nh lc no cng thnh
cng
Gio s Wiseman cho thc hin mt
cuc gi hn c kim sot vi nm i
tng v cc b ng, nhng khng h
tm thy bng chng v kh nng tm linh
tht s.
Wiseman cho bit khng ngh rng

hu ht cc ng ng b ct u l nhng
k la o, nhng v con ngi tm kim
h s tr gip v tinh thn vt qua
tnh trng mt ngi thn, nn iu ny
c th l tt cng c th l xu.
Khi mt ngi thn, ngi ta thng
cm thy rt c n, b v, v nghi ng,
do h s tm mi cch n c
ni m h ngh rng s tm ra cu tr li
cho mnh. iu quan trng i vi nhng
ngi c tang l hy cn trng khi tm
kim s gip , bi c th ch l c
la ngon mc m thi.
Ai c th i trn than hng?
Bn c th vo phng tm hi nhit
90 trong vng mi pht nhng li
khng chu c khi nhng tay vo nc
nng hay kim loi nhit y. Nhng

ngi i trn than hng chng c b

quyt, k thut no c m ch da vo
vn tc truyn nhit t vt ny sang vt
khc m thi.
Mt vt c coi l nng hay khng
nng khng ch ph thuc vo nhit
ca n. Than hng c th t n 700
C nhng vn khng nng chn gan bn
chn ngi v n dn nhit rt km. Phi
mt hai giy tip xc n mi truyn sang
bn chn bn 60 C v bt u nng
ln. Do nu bn bc nhanh chn trn
than ci rc, s chng c g nguy him
c.
Nhng bn hy nh, khi i trn than hng
phi ht sc bnh tnh, khng th nguy
him lm v c bit khng nn thi gan
bn chn vi than v n dn nhit rt

tt.
V sao thi gian tri nhanh hn khi
ngi ta vui?
Cc nh khoa hc gii thch c
hin tng thi gian tri mau khi tm
trng con ngi ang hng phn, v ko
di l th nhng lc bn u su.
Vic chp nh no cho thy nhng
hnh thi hot ng khc nhau ca no,
ph thuc vo mc tp trung cho cng
vic. Nu c ch mi vo vic thi
gian s tri i nh th no nh chng ta
vn lm khi bun ru no s kch hot
mt dng hot ng khin ta tng nh
chic kim ng h tch tc chm hn.
Kt qu cho thy mt mng li cc
vng trn no c gi l vng vn v
no (cortico

- striatal loop) hot ng mnh hn khi

ngi tham gia tp trung s ch vo
thi gian.
Theo cc nh nghin cu, nu no
bn quan tm ti nhiu kha cnh khc
nhau ca cng vic, n s phi dn tri
ngun ti nguyn t i ca mnh, v dnh
s ch khim tn cho thi gian. V th
nhng gi pht qua i m chng ta gn
nh khng nhn thy, v cm gic dng
nh n tri nhanh hn.
Tuy nhin, nu no khng b kch thch
theo cch ny, n s tp trung ton b
tinh lc vo vic theo di din tin ca
thi gian. iu khin ta cm thy nh
thi gian l chm chp, trong khi c th
y mi chnh l s nhn thc chnh xc.
S ging nhau ca nhiu vng trn

no cng tham gia c lng thi gian l

ch, chng u ng vai tr quan trng
trong vic kim sot chuyn ng, v
chun b cho nhng hot ng mi, ging
nh khi mt nhc s gim chn, hoc mt
vn ng vin on i ting ci ca
trng ti.
V sao ch c con ngi bit ni?
Trong khi kh c th hiu c nhng
quy lut c bn v t, chng li khng
th nm c cc quy lut phc tp hn
trong cc cu trc ng php. Ch c loi
ngi l vt qua c ci nt c chai
kin thc ny trn con ng xy dng
v s dng nhng ngn ng m thi.
Chng hn, khi c th nm vng nhng
cu trc t n gin tng t nh vic
nhn ra the v a lun c theo sau

bi nhng t khc. Nhng chng khng

th hiu c cc cu trc iu kin
phc tp hn nh: if_then_ (nu... th
_____). Nc thang ng php ny, m tt
c cc ngn ng ca loi ngi u ph
thuc, c th l nt c chai kin thc
quyt nh m chng ta phi i qua trong
qu trnh pht trin v s dng ngn
ng.
Cc nh nghin cu thc hin hai th
nghim bng tai trn nhng con kh
tamarin u trng, trong ngi ta s
c ln mt chui cc t mt m tit.
Trong th nghim u tin, cc t
ngu nhin c gi ra theo mt chui
sp xp nghim ngt: ging nam trc,
ging n sau. Nhng con kh p ng vi
s thay i t ngt trong quy lut nam

n ny bng cch nhn vo ming ngi

c. iu ny cho thy chng c th nhn
ra nhng quy lut n gin.
Trong th nghim tip theo, quy lut ng
php c thit lp theo kiu ging nam
c th c ra mt, hai hoc ba t, ri n
ging n cng tng t nh vy. Loi th
nghim ny phc tp hn mt cht, c
gi l s lng din, v n lin quan ti
vic tn ti mt quy lut trong mt quy
lut khc.
Lc ny, nhng con kh khng th
nhn ra bt k s thay i no trong
chui t. Tuy nhin, khi con ngi c
th nghim tng t li khng gp kh
khn nh vy, mc d hu ht h khng
th gii thch thc s quy lut l g.
Kh nng nhn bit s lng din l

c nht ngi v nh hng khng ch

ti ngn ng m cnti hu ht cc hnh
vi ca chng ta, cc chuyn gia ngn
ng linh trng cho bit. Chng hn,
trong lp hc, chng ta thng nhn thy
em A nhn em B, em B nhn em C, v em
C nhn thy gio. Nhng trong h nh
tinh tinh, chng ta thy kh A nhn m n,
kh B nhn m n, kh C nhn m n...
Kh nng lng din khng hon ton
cn thit cho ngn ng bi v chng ta
cn ni c nhng cu n ngha -nhng
kh nng hiu c nhng cu ni n
c th l mt tr ngi khin cho kh
khng th pht trin c ting ni.
Kh khng nhng khng th ni c,
chng cn khng th bt chc ng cc
hnh ng v khng th dy li l nhng

k nng cn thit cho ngn ng.

Kh nng nm vng cc quy lut n
ng l cha kho cho s linh ng ca
loi ngi, cho phpcon ngi t duy
tru tng, s dng php n d v nhng
khi nim bao hm nh thi gian.
C phi loi ngi v loi kh c cng
dng h?
Xt v hnh dng bn ngoi th loi
kh c rt nhiu nt ging vi con ngi.
Ch cn xt i bn tay ca kh cng
thy r -n chng khc tay ngi cht
no. Cng nm ngn, trn cc ngn tay
cng c y mng. V khun mt cng
c nhiu nt tng ng: cng bit bun
vui nh con ngi.
Cn v khi c v tr tu ca kh na. C
l y mi l nhng bng chng c bn

v vic n c phi l h hng, b con

vi loi ngi. Thc ra th b c ca
loi Hc tinh tinh nh hn c ca con
ngi ti ba ln (b c to nht ca chng
l 700 cm2), nhng cc rnh v cc np
nhn trong th li khng phi l t.
Chng c iu g ng ngc nhin ht:
kh cng c tr tu. N cng phi ng
no lun. Th hi c loi vt no on
ra c l mun vi c qu chui trn
cao th phi ly my ci hp xy thnh
bc m tro ln.
Song ni cho cng th tt c mi iu
o mi ch l nhng bng chng gin
tip v quan h h hng ca loi ngi
v loi kh m thi. Chng ta ang cn
c nhng im trc tip khc na. C
ln ngi ta em mu ca con ngi

th tip cho con chim b cu. Con chim

b cu cht. Tip cho th, th ln ra m.
Nhng khi em mu ca con ngi tip
cho Hc tinh tinh th thy n khng vic
g c. Nh vy cc nh khoa hc ng
khi lit con ngi v nhng con vn
hnh ngi vo nhm ng vt thuc h
Linh trng. Bi vic tip mu ch c
kt qu tt p chi ngi hin mu v
ngi c tip mu c cng nhm mu.
Cch y cha lu ngi ta mo him
em mu vn tip cho ngi na. Hng
chc cuc tip mu nh vy c tin
hnh v u thnh cng c.
Ngay c n k sinh trng ca c hai
ging cng nh nhau. C bnh tt cng
ging nhau: ho lao, ung th, t huyt, l,
tng huyt p, x ng mch. tt c u

l nhng cn bnh chung v ph bin; v

ngi ln kh u c Nhng s l sai
lm nu ta cho rng nhng con vn hnh
ngi hin nay chnh l t tin ca chng
ta.
Khng phi nh vy u. Vn t
tin nhn loi hin nay ang cn nhiu
im cha sng t. Tuy vy c mt im
m hu ht cc nh khoa hc u nht tr
l khng nn tm t tin ca chng ta
trong nhng con kh hin thi. Chng ta
v loi vn hnh ngi ch cng
chung mt s t tin c lai hy m thi.
Nhng th nghim p nht trong
lch s
Nhng th nghim khoa hc hin nay
thng phc tp, ch c th thc hin bi
mt nhm nghin cu, vi chi ph ln ti

hng triu USD. Tuy nhin, khi c hi

v th nghim p nht trong lch s
khoa hc, ngi ta li tn sng cc
tng n gin.
Mi y, tin s Robert Crease,
thuc khoa trit ca i hc NewYork
(M), lm mt cuc thm d kin
ca cc nh khoa hc v th nghim p
nht trong lch s. Kt qu, khng phi
nhng th nghim hin i v phc tp
(v phn tch gene, v ht h nguyn t
hay o nh sng ca cc ngi sao xa...)
c chn l p nht, m chnh l
nhng th nghim n gin nh o chu vi
Tri t, tn x nh sng, vt ri t do.,
c ngi ta yu thch hn c. V p
ny c mt ngha rt c in: m hnh
th nghim n gin, logic n gin,

nhng kt qu t c li rt ln.
Di y l th t cc th nghim c
xem l p nht (xp theo th t thi
gian).
Th nghim o ng knh Tri t ca
Erasthenes
Vo mt ngy h ch cch y khong
2300 nm, ti thnh ph Awan ca Ai
Cp, Erasthenes xc nh c thi
im m nh sng Mt tri chiu thng
ng xung b mt t. C ngha l bng
ca mt chic cc thng ng trng khp
vi thn cc.
Cng thi im nm sau, ng
o bng ca mt chic cc t
Alexandria (Hy Lp), v pht hin ra
rng, nh sng Mt tri nghing 7 so
vi phng thng ng. Gi nh rng

Tri t l hnh cu, th chu vi ca n

tng ng vi mt gc 360 . Nu hai
thnh ph (Awan v Alexandria) cch
nhau mt gc 7 , th gc phi tng
ng vi khong cch gia hai thnh ph
y (vi gi nh rng c hai thnh ph
cng nm trn ng xch o). Da vo
mi lin h ny, Erasthenes tnh ra
chu vi Tri t l 250.000 stadia. n
nay, ngi ta vn cha bit chnh xc 1
stadia theo chun Hy Lp l bao nhiu
mt (c th l chiu di ca mt sn vn
ng?), nn cha th c kt lun v
chnh xc trong th nghim ca
Erasthenes. Tuy nhin, phng php ca
ng hon ton hp l v mt logic. N
cho thy, Erasthenes khng nhng bit
Tri t hnh cu, m cn hiu v chuyn

ng ca n quanh Mt tri.
Th nghim v vt ri t do ca Galilei
Cui th k XVI, ngi ta u tin rng,
vt th nng u ri nhanh hn vt th
nh. L do l Aristotle ni nh vy,
v quan im c Nh th cng
nhn
Tuy nhin Galileo Galilei, mt thy
gio dy ton i hc Pisa (Italy) li
tin vo iu khc hn. Th nghim v vt
ri t do ca ng tr thnh cu
chuyn kinh in trong khoa hc: ng
leo ln thp nghing Pisa th cc vt
c khi lng khc nhau xung t, v
rt ra kt lun l chng ri vi tc
nh nhau! (tt nhin phi b qua sc cn
ca khng kh). V kt lun ny m ng
b ui vic. ng tr thnh tm gng

sng cho cc nh nghin cu sau ny, v

ch ra rng: Ngi ta ch c th rt ra
kin thc khoa hc t cc quy lut khch
quan ca thin nhin, ch khng phi t
nim tin.
Th nghim v cc vin bi ln trn mt
dc ca Galilei
Mt ln na, Galileo Galileili c
mt th nghim c lt vo Top 10 th
nghim p nht. kim chng mt
i lng gi l gia tc, Galilei thit
k mt tm vn di 5,5 mt, rng 0,22
mt. Sau , ng cho x mt rnh gia
tm vn...
Galilei dng tm vn dc xung, ri
th cc vin bi ng theo rnh. Sau ,
ng dng mt chic ng h nc o
thi gian m vin bi di chuyn trn mt

qung ng nht nh (Galilei o

ng i ca vin bi v cn s nc do
ng h nh ra suy ra t l gia
ng i v thi gian di chuyn ca vt
th).
Galileikhm ph ra rng, cng xung
chn dc, vin bi chy cng nhanh:
Qung ng i t l thun vi bnh
phng ca thi gian di chuyn. L do l
vin bi lun chu tc dng ca mt gia
tc (gy ra bi lc ht ca Tri t).
chnh l gia tc t do (g = 9,8 m/s2).
Newton chng minh rng, nh sng
trng b phn tn thnh nhiu mu khi i
qua lng knh.
Trc Newton, ngi ta vn cho
rng nh sng l mt th tinh khit, khng
th phn tch (li Aristotle!). Tuy nhin,

Newton ch ra sai lm ny, khi ng

dng lng knh tch nh sng Mt tri
ra cc mu khc nhau ri chiu ln
tng.
Th nghim ca Newtoncho thy, nh
sng trng khng h nguyn cht m n
l tng hp ca mt di quang ph 7 mu
c bn: , da cam, vng, xanh l cy,
xanh nc bin, chm, tm.
Th nghim v si dy xon ca
Cavendish
Chng ta u bit rng Newtonl
ngi tm ra lc hp dn. ng ch ra
rng, hai vt lun ht nhau bng mt lc
t l thun vi khi lng v t l nghch
vi bnh phng khong cch gia
chng. Tuy nhin, lm sao ch cho
ngi khc thy lc hp dn bng th

nghim (bi v n qu yu)?

Cui th k 18, nh khoa hc ngi
Anh HenryCanvadish lm mt th
nghim tinh xo nh sau: ng cho gn
hai vin bi kim loi vo hai u ca mt
thanh g, ri dng mt si dy mnh treo
c h thng ln, sao cho thanh g nm
ngang. Sau , Cavendish dng hai
qu cu ch, mi qu nng 170 kg, tnh
tin li gn hai vin bi hai u gy.
Theo gi thuyt, lc hp dn do hai qu
cu ch tc dng vo hai vin bi s lm
cho cy gy quay mt gc nh, v si
dy s b xon mt vi on.
Kt qu, th nghim ca Canvadish
c xy dng tinh vi n mc, n phn
nh gn nh chnh xc gi tr ca lc hp
dn. ng cng tnh ra c mt hng s

hp dn gn ng vi hng s m chng
ta bit hin nay. Thm ch Canvadish cn
s dng nguyn l th nghim ny tnh
ra c khi lng ca Tri t l 60 x
1020 kg.
Th nghim v s giao thoa nh sng ca
Young
Nhiu nm lin, Newton dn cc
nh khoa hc vo mt con ng sai lm
khi ng cho rng nh sng c cu
thnh t ht ch khng phi l sng. Tuy
nhin, nm 1803, nh vt l ngi Anh
Thomas Young phn bc c quan
im ca Newtonbng th nghim sau:
Young khot mt l ca knh, ri
che li bng mt ming giy dy, c
chm mt l nh nh u kim. Sau ,
Youngdng mt tm gng lm chch

hng i ca tia sng mnh ri qua l

nh ca ming giy. Tip theo, ng dng
mt mnh ba cc mnh (c 0,1 milimet)
t vo gia tia sng tch n ra lm
hai. Khi hai tia sng ny chiu ln tng,
Youngnhn thy c cc im sng v
im ti an xen vi nhau. y r rng
l hin tng giao thoa ca nh sng
(im sng l ni hai nh sng giao
nhau, cn im ti l ni mt nh sng
giao thoa vi mt lng sng trit tiu
nhau). Nh vy, nh sng phi c tnh
sng.
Thuc n c pht minh nh th
no?
Thuc n en l loi thuc n m
con ngi s dng sm nht, n c
ngi Trung Quc pht minh t hn

1000 nm trc. Tn ca thuc n en

c t u ? Nu cn c vo tn suy
ngh th thuc n en c l l mt loi
nguyn liu thuc mu en c th n pht
ra la. Nhng, thuc n sao li lin quan
n nguyn liu thuc. iu ny phi bt
u t nhng nhn thc ban u ca con
ngi i vi thuc n.
Trong thi k c i, ngay t rt sm
con ngi ly qung nitratkali (dim
tiu) v lu hunh lm nhng nguyn
liu thuc quan trng ri. V d nh
trong Thn nng bn tho kinh thi
Hn qung nitoratkali c lit vo v
tr s su trong cc loi thuc thng
phm, nghe ni n c th cha c hn
20 loi bnh, lu hunh c lit vo v
tr s 3 trong s cc loi thuc trung

phm, cng c th tr c hn 10 loi

bnh. Hai loi nguyn liu thuc ny
chnh l nhng loi nguyn liu chnh
ch to thuc n en. Theo kho chng
th loi thuc n sm nht c ra i t
tay mt nh luyn n. thi c i ,
tho mn ham mun trng th bt lo
ca mnh, cc bc vng phong kin
ch nh mt nhm thut s t l
nghin cu v iu ch n dc.
Cc thut s luyn n tin hnh cc
th nghim nh phn li, ho tan, chng
ct, thng hoa, t. nhiu loi vt cht.
y c l l hnh thc th nghim ho
hc sm nht m con ngi lm.
Thut luyn n tuy bt ngun t m c
ca cc bc vng nhng hot ng
thc tin ca n li c tc dng thc y

i vi s pht trin ca khoa hc. Mt

s tc phm ni ting ca cc nh luyn
n oc lu truyn hu th th hin
nhng nhn thc to nn vt cht ca
ngi xa. Thuc n en chnh l mt
trong nhng v d in hnh.
Nhng nh luyn n Trung Quc
tip xc vi cc vt cht nh qung
nitratkali, lu hunh v than g t rt
sm v nhn thc c rng khi chng
trn ln c xt hoc va p vi nhau th
thng s xy ra chy c tnh n. Nh
luyn n thi Hn l Ngy B Dng
dng lu hunh kim nghim qung
nitratkali l tht hay gi. Qua c xt
mnh, nu ng l qung nitratkali th
gp lu hunh n s chy rt nhanh. Nh
luyn n thi Nam Bc triu o

Hong Cnh cng ch ra chnh xc rng,

qung nitratkali gp than g v nng
s xy ra chy mang tnh n. Trong
nhng nm u ca triu ng trong
cun sch an kinh nh luyn n Tn
T Mo vit v cch ly ba th l
qung nitoratkali, lu hunh v bt than
trn theo t l nht nh thnh thuc n
en.T c th thy rng, lc mi
ngi nm c y v cch ch
to v tnh cht ca thuc n en.
Trong nhng nm cui triu ng
thuc n en bt u c dng vo lnh
vc qun s, thnh phn v t l thuc n
cng chnh xc hn, qung nitoratkali
75%, bt than 15%, lu hunh 10%. n
triu Tng, quy m sn xut thuc n lin
tc c m rng, t nc cn thnh

lp cc cng thnh tc (xng cng

binh) trong c xng chuyn sn xut
thuc n en l luyn thuc n, quy m
t my tn n my chc tn mt ngy.
Nm th t i Bc Tng (Nm 1040
Cng nguyn) trong v kinh tng yu
do Tng Cng Lng bin son vit
v ci tn thuc n v t l iu ch c
lin quan. Trong t l iu ch, ngoi
qung nitoratkali, lu hunh , than ra cn
c thm cc vt d chy nh axit
sunfuric, nha thng, sp ong, sn kh...
Khong u thi k Nam Tng, vic
ch to thuc n en c a vo trong
dn gian . Khi n Tt ngi dn dng
thuc n en ch to pho v pho
hoa t. Phong tc ny cn c gi
cho n ngy nay.

Thuc n en l mt loi cht hn

hp: Qung nitratkali l cht oxy ho
sinh ra oxy kch thch chy, lu hunh v
than l nhng cht c th chy, khi chy
kt hp vi oxy ho sinh ra cc th kh
nh S02 , CO2. Nhit bc chy ca
lu hunh thp hn than lm cho thuc n
d chy hn, ng thi lu hunh cn
kim lun vai tr lm cht kt dnh na.
Thuc n en khi chy c th sinh ra mt
lng ln nhit v kh ln, lm cho
khng kh xung quanh dn n nhanh
mnh, t ngt to ra hin tng n.
Thuc n l mt trong nhng pht
minh ln ca Trung Quc, sau truyn
t Trung Quc qua N, ri xm nhp
vo vng Rp, ri li t Arp qua cc
nc nh Ty Ban Nha xm nhp vo

Chu u. Do Chu u xut hin thuc

n chm hn Trung Quc vi trm nm.
Vic pht minh ra thuc n khng nhng
chm dt thi k chin tranh lnh v mt
qun s m cn pht huy c uy lc to
ln trong vic xy dng cc cng trnh
v trong sn xut cng nghip. Do ,
thuc n en c coi l mc quan trng
trong lch s ho hc .
Lm th no xc nh c nin i
ca gm c khai qut?
o M. m

cc ni khai qut c gm
thng c mt t mnh g b than ha
hoc mt t tro than g. Ngoi ra trong
cc ngi m xy bng v s thng c
v s, khi khai qut gm ng thi
cng khai qut c mt s xng ng

vt. Cc nh kho c c kinh nghim

khng ch o v pht hin lng cacbon
trong tro v cc mnh g c trong phn
m m cn o hm lng cc bon dng
hp cht canxi ccbon trong xng ng
vt v v s.
Trong hm lng ccbon c cc
nguyn t cc bon c nguyn t lng
khc nhau (cc ng v cc bon 12, 13,
14). Nguyn t cacbon c khi lng
nguyn t bng 14 c gi l ng v
phng x C14 . Cc bon phng x tri
qua thi gian s dn dn bin thnh
nguyn t nit. Thi gian lng
nguyn t cc bon C14 cn mt na
lng ban u l 5730+40 nm (cn gi
l chu k bn r hay chu k tn hu). Do
vy ch cn o tnh phng x ca C14 c

trong g, trong v s khai qut c,

ngi ta c th bit c nin i c th
ca chng.
V d Nht Bn , gm o c
huyn Catagawa c nin i sm nht
9450+40 nm v trc, trc y, ngi
ta cho rng d ch huyn Shiba c nin
i 5100+40 nm nhng tnh theo
phng php o cacbon phng xa nin
i ca d ch ny l khong 1950 nm.
Sc mnh k l trong qu cu
Magdeburg
Ngy 8/5/1654, ngi dn thnh ph
Regensburg, nh vua v cc qu tc
c, c mc kch mt s vic k
l: 16 con nga, chia lm hai nhm, ra
sc ko bt hai bn cu bng ng gn
cht vi nhau v hai pha. Nhng, hai

bn cu vn tr ra!
Bng th nghim ny, th trng thnh
ph, ng Otto von Guericke, chng
minh rng khng kh hon ton khng
phi l khng c g c nh mi ngi
vn ngh, rng n c trng lng v nn
vi mt lc rt ln trn tt c mi vt
trn Tri t. V y l mt trch dch
mt on v th nghim ny ca
Guericke:Th nghim chng minh rng
p sut ca khng kh gn hai bn cu
vo vi nhau chc n ni 16 con nga
cng khng tch ni chng ta.
Ti t lm hai bn cu bng ng
ng knh l ba phn t khu
Magdeburg(khong 40 cm). Nhng thc
t ng knh ch bng khong 37 cm,
bi v ngi th thng khng th lm

tht ng nh yu cu. Hai bn cu hon

ton n kht vi nhau. mt bn cu c
lp mt vi hi, qua vi ny ngi ta c
th ht ht khng kh trong ra, v khng
cho khng kh ngoi lt vo. Ngoi ra
trn hai bn cu cn c 4 ci vng, dng
lm ch lun thng buc ni vi yn
nga. Ti li sai hai ngi khu mt ci
vng da; ri em ngm vng da vo
trong hn hp sp vi du thng. Sau khi
kp vng da ny vo gia hai bn cu
th khng kh khng th lt vo trong na.
Ni vi hi vi mt bm rt ht
khng kh trong qu cu ra. Lc y,
ngi ta thy, qua vng da, hai bn
cu p cht vo nhau mnh n mc no.
p sut ca khng kh bn ngoi sit cht
chng n ni, 16 con nga ko ct lc

cng khng tch ni chng ra c, hoc

nu c th cng rt tn sc lc. Khi
nga ko c hai bn cu ra th cn
thy chng pht ra ting n nh sng vy.
Nhng ch cn vn vi hi cho khng
kh t do i vo l lp tc c th ly tay
tch hai bn cu y ra c d dng.
Mt vi php tnh n gin cng c th
lm cho chng ta hiu r, ti sao li phi
dng mt lc ln n th tch hai bn
cu ra.
Khng kh nn xp x 10 N trn mi
centimt vung. Din tch ca vng trn
c ng knh 37 cml khong 1.060
centimt vung ( y ta tnh din tch
ca vng trn ch khng phi b mt ca
bn cu, bi v p sut kh quyn ch c
ln nh ni khi tc dng vung gc

vi mt b mt, cn khi tc dng nhng

b mt nm nghing th p sut nh
hn. Trong trng hp ny ta phi ly
hnh chiu thng gc ca mt cu ln mt
phng, ngha l ly din tch ca vng
trn ln). Nh th ngha l lc p ca
kh quyn trn mi bn cu phi hn
10.000 N.
Vy mi nhm 8 con nga phi ko
vi mt lc bng 10.000 N mi thng
ni p sut ca khng kh bn ngoi.
Nhn qua th tng chng con s
khng ly g lm qu nng so vi tm
con nga (mi bn). Nhng bn ch
qun rng, khi phi ko mt tn hng ha,
nga phi b ra mt lc rt nh hn
10.000 N rt nhiu, tc l n ch phi
thng cc lc ma st gia cc bnh xe

vi trc, v gia bnh xe vi ng

nha m thi. M lc ma st ny, trn
ng nha, bng khong 500N ( y
chng ta cng cng b qua hin tng khi
tm con nga cng ko mt vt nng th
chng b mt i 50% lc ko). Do
lc ko 10.000 N ca nga c th ko
c mt xe 20 tn. V nh vy, khi ko
bn cu ra, tm con nga y ng l phi
ko mt vt tng ng vi mt u
my xe la c nh khng trn ng
ray vy!
Ngi ta o c l mt con tun m
ko xe vi mt lc c thy l 800N. Cho
nn mun ko lt c cc bn cu
Magdeburgra (trong trng hp lc ko
ca cc con nga bng nhau) th mi bn
phi dng 10.000/800 = 13 con nga.

Chc hn bn c s v cng kinh

ngc nu bit rng mt s khp xung
trong c th chng ta s d khng ri
nhau ra, cng l do mt nguyn nhn nh
cc bn cu Magdegurg. p sut kh
quyn sit cht cc xng li vi
nhau, bi v khong trng gia cc khp
xng khng c khng kh.
Th no l Bng tuyt kh?
Trong mt tr o thut, nh ha hc
ph ti vi vo ming mt bnh thp ln
v m van. T ming bnh bc ra lung
tuyt mu trng, lc sau c ti vi cha
y loi tuyt ny. Nh ha hc m ti
tuyt ln mt t, chng my chc
tuyt trng bin mt. Tuyt y i u?
Cht cha trong bnh khng phi l
tuyt m l .CO2 lng. Khi cha CO2

vo bnh nn v tng p lc, n s ho

lng. thi im nh ho hc m nt,
p sut trong binh gim nhanh khin CO2
lng bin thnh kh. Trong qu trnh ny,
CO2 thu nhiu nhit lng lm gim
nhit , mt b phn kh CO2 s lnh
n mc ho rn, trng b ngoi ging
nh tuyt, cng xp v trng.
Bng v tuyt tht l do nc to thnh,
v vy chng ta c cm gic m. CO2 rn
khng phi l nc nn khi s chng ta
c cm gic kh, v vy cc nh khoa
hc gi n l bng kh.
Nhit ca bng kh l -78 C,
v vy gy cho ta cm gic rt lnh,
chng ta c th nh nhng tip xc vi
n. Cn ch ng bao gi sc tay vo
bng kh v iu c th gy tn

thng v ng lnh. nhit cao hn

78 C, bng kh trc tip bin thnh
kh CO2 khng phi qua giai on ho
lng. Ngi ta gi l hin tng thng
hoa. l l do ti sao khi bng kh
ln mt t, n s hon ton bin mt
khng li du vt g.
nhit thng, bng kh b thng
hoa khng ngng gy nn s gim nhit
. V vy, c th dng bng kh lm tc
nhn lm lnh. Nu em bng kh chn
vi propyxenton s to ra mt hn hp
lnh c th h c n nhit 100
C. Cc kho ng lnh hoc xe lnh
thng dng bng kh b tr cho tc
dng lm lnh. Ngi ta cn dng bng
kh lm cht dp la hoc lm ma
nhn to. Tuy nhin, trong vic lm ma

nhn to ngy nay, ngi ta thng dng

bc io ua thay bng kh.
Ti sao t ong u l hnh lc gic
u?
Nu quan st k cng t ong, bn
chc chn s rt kinh ngc khi pht hin
ra rng, kt cu ca t ong tht l mt k
tch ca t nhin, t ong l do rt nhiu
l vi hnh dng to nh khng ging nhau
to thnh, nhn qua t bn trn, chng l
hnh lc gic u, nhng sp xp rt c
trt t. Nhng nu nhn t bn tri, chng
li do rt nhiu hnh lng tr lc gic u
ghp li vi nhau. M y ca mi hnh
lng tr lc gic u li cng lm cho
con ngi ta kinh ngc. N khng phng,
cng khng phi trn. M l nhn, l do
ba lng tr y nhn hon ton ging

nhau hp thnh.
Hnh lc gic u k diu t ong t
rt lu thu ht c s ch ca con
ngi, ti sao nhng ch ong nh b li
lm t mnh bng nhng hnh lc gic
u nh, m khng phi l hnh tam gic
u, t gic u hay l ng gic u?
Hu ht cc vt th c hnh ng trn,
khi mt trc, mt sau, bn phi, bn tri
chu p lc, b mt chu lc ca n s
bin thnh hnh lc gic. V th nhn t
gc lc hc, hnh lc gic l n nh
nht. Vy th, nhng ch ong nh khi lm
t c phi l trnh p lc t bn ngoi
v gia cc t vi nhau khng? ng
nhin l khng phi ri, bi v t ong
ngay t ban u l mt khi gn lin
vi nhau ri.

u th k th XVIII, nh khoa hc
ngi Php Malaerqi tng o c
gc ca t ong, pht hin ra mt quy lut
th v, l mi gc ca hnh lng tr l
109 26 pht, m gc nhn l 70 32
pht. Hin tng ny gi ln trong
u nh vt l hc ngi Php Leomiule
mt gi : hnh dng c nh v c bit
ny, phi c tn t nhin liu nht khng,
m din tch s dng li l ln nht? V
th, ng xin kin nh ton hc ngi
Thy S Kenige, sau khi nghin cu t
m, Kenige chng thc cho phng
on ca ng. Nhng gc ca t ong tnh
ra ln ny l 109 26 pht v 70 34
pht sai hai phn so vi gc m
Leomiule tnh ra.
Nm 1734, nh ton hc Anh li tin

hnh tnh ton t u, kt qu hon ton

ph hp vi gc ca t ong. Th ra, s
liu m Kenige s dng trn biu bng
u b in sai.
Qua vi th k nghin cu kt cu
ca t ong, con ngi pht hin ra kt
cu ny c li nht cho vic tit kim
nhin liu v tn dng khng gian. Con
ngi cn tm ra khng t nhng vn
dng diu k ca n. Hin nay con ngi
ang ng dng rng ri trong cc lnh
vc nh kin trc, hng khng, v tuyn
in. T kin trc Tng hm kiu t
ong cch m cch iu n thit k con
tu con thoi phng vo v tr, u quan
h mt thit vi kt cu ca t
ong.
V sao bng bay bm kh heli chng

xp?
Hai qu bng bay ging ht nhau,
mt bm bng khng kh thng, mt
bm bng kh heli. c mt lc, bng
bm kh heli teo li, dm d dn,
trong khi qu kia hu nh vn trn cng
cho n vi ngy sau. Bng kn nh th ,
heli thot i u?
Heli l loi kh rt nh. Cc phn t
ca n c cu to t cc n nguyn
t, nn c kch thc rt nh b, ng
knh ch bng 0,1 nanomt. Nh thn hnh
cc mini ny, heli rt d dng khuych
tn qua mng kim loi nh vi hnh
theo cc khe hng, l rng, do vy ngi
ta thng s dng n kim tra cht
lng cc h thng ht bi trong phng
th nghim v trong cng nghip, xem

chng c b cc khe nt hay khng.

Khi bm heli vo bng, kh ny s nhanh
chng thot ra ngoi theo cc khe, ng
nh xu trn v bng bay, lm bng xp
i nhanh chng.
Trong khi , phn t nit v oxy (hai
kh chnh trong kh quyn) c ng knh
ln hn nhiu nguyn t heli, nn chng
t b khuych tn qua v bng bay.
Mt nguyn nhn khc cng khin hi
nhanh chng thot ra l do cu to ca v
bn g. Bng bay c lm t cht do,
l mt tp hp cc si polyme an vo
nhau. Cc si ny khng th st cht vi
nhau, m cn cha cc l hng, hay
cc khe, rnh. V th, ngay p sut
thp, heli vn c th khuych tn ra ngoi
nh thng.

Khi bng c bm cng, cc si

polyme gin ra, v bng tr nn mng
hn, l rng m rng ra, p lc tng ln
y cc phn t kh chui ra ngoi nhanh
hn, i qua qung ng ngn hn.
l cc l do ti sao khi bng cng, qu
trnh xp hi din ra rt nhanh v chm
dn khi kch c qu bng bng thu nh
li.
Bng c th t phng ln?
Tuy nhin, bn cng s nhn thy qu
bng khng hon ton xt hn. l do
ngoi dng kh i ra, cn c dng khi i
t bn ngoi i vo cng chui qua cc
khe rng ny. Nu qu bng c bm
y khi sulphur hexaflourid(c kch
thc phn t rt ln, rt kh khuych
tn ra ngoi) th chng s khng b xp

i. ng thi, khng kh t ngoi li i

vo trong qu bng, khin n dn dn
tng ln v kch c.
Hin nay, ngi ch to ra nhng
loi bng bay lm t vt liu khng n
hi, khng c l rng v c ph mng
gim s thot kh. Mc d vn c hin
tng xp hi, nhng chc chn, thi
gian cng trn ca bng cho tr em
chi n khi chng chn tr ny.
Bng trn mi nh hnh thnh nh th
no?
bao gi bn t hi, nhng ct
nc bung thng t mi nh xung
hnh thnh trong giai on bng tan hay
bng gi. Nu trong ngy bng tan, th
chng l nc c th ng bng nhit
trn s khng? Cn nu trong ngy

bng gi, th ly u ra nc trn mi

nh?
Vn khng n gin nh chng ta
tng. Mun hnh thnh nhng ct bng
th trong cng mt lc phi c hai nhit
: nhit lm tan bng trn s
khng , v nhit lm ng bng
di s khng.
Trong thc t ng nh vy: Tuyt
trn mi nh dc tan ra v nh sng Mt
tri si nng ti nhit trn s khng,
nhng khi chy n ra mi gianh th n
ng li, v nhit y di s
khng.
Bn hy hnh dung mt cnh th ny.
Vo mt ngy quang my, tri vn bng
gi vn l 1
-2 di khng. Mt tri to nh sng,

song nhng tia nng xin y khng si

m Tri t lm cho tuyt c th tan.
Nhng trn mi dc hng v pha Mt
tri, tia nng chiu xung khng xin nh
trn mt t, m dng ng hn, nghing
mt gc gn vi gc vung hn. M ta
bit gc hp bi tia sng v mt phng
chiu n chiu ti cng ln th tia sng
cng mnh v si nng nhiu hn (tc
dng ca tia sng t l vi sin ca gc
, nh trng hp hnh trn, tuyt trn
nc nh nhn c nhit nhiu gp 2,5
ln so vi tuyt trn mt t nm ngang,
bi v sin 60 ln gp 2,5 ln sin 20
). l l do ti sao mt dc ca nc
nh c si nng mnh hn v tuyt
trn c th tan ra.
Nc tuyt va tan chy thnh tng

git, tng git xung ra mi gianh.

Nhng bn di ra mi gianh, nhit
thp hn s khng v git nc (do
cn b bc hi na) nn ng bng li.
Tip tc git nc tuyt th hai chy
n cng ng li... c th tip tc mi,
dn dn hnh thnh mt mm bng nho
nh. Ri mt ln khc, thi tit cng
tng t nh th, v nhng mm bng
ny c di thm ra, cui cng tr
thnh nhng ct bng ging nh nhng
thch nh vi trong cc hang ng
vy. Ni chung trn cc cn nh khng
c si m, cc ct bng cng hnh
thnh tng t nh trn
Dng bng ly la nh th no ?
Gi s bn b lc ln mt bng o
v qun mang theo dim hoc bt la.

Xung quanh ch c bng tuyt v nhng

cnh ci kh. Lc y, c th bn s phi
dng bng ly la. Th nhng bng l
nc ho c nhit rt thp, lm
sao c th sinh la c? y bn
phi s dng mt nguyn l trong quang
hc, l knh li hi t nh sng.
Ngi ta c th p bng thnh nhng
chic knh li ln, trong sut, ri t
nghing hng nh nng Mt tri. Khi nh
sng i qua chic knh bng ny, n s
khng hm nng bng, m nng lng
c t li thnh mt im nh.
Nu chic knh bng rng 1 mt v
dy khong 30 centimt, th nng lng
nh sng Mt tri m n hi t c th
ln t chy mt m ci kh. Nh
vn vin tng Jule Verne da trn

nguyn l ny vit ra cun truyn

phiu liu Cuc du lch ca vin thuyn
trng Hatterat m trong , cc nhn
vt trong truyn dng thy knh bng
ly la nhit 48 C!
Ti sao nc khng th chy c?
Vn ny xem ra c v hi tha. Nc
khng th chy c, y l iu m ai
cng bit. Nhng, ti sao nc li khng
th chy c?
ni r vn ny, trc tin chng ta
phi lm r, chy l nh th no?
Chy thng l mt qu trnh ch s
ho hp mng gia vt cht v kh oxy.
C mt s vt cht mc d l nhit
thng nhng ch cn c c hi gp
mt vi kh oxy l n lp tc kt hp
vi oxy v t ng chy. Photpho trng

chnh l nh vy. Ngoi ra, c mt s

cht nh than (thnh phn ch yu l
cacbon), kh hydro, lu hunh. mc d
nhit thng khi tip xc vi oxy 2
bn khng h c phn ng g, nhng khi
nhit tng, chng s chy mnh.
Nhn bn ngoi th hnh dng ca
cn, xng, du v nc gn ging nhau,
u l th lng khng trong sut. Nhng
cn l do 3 nguyn t Cacbom, Hydro,
Oxy to nn, cn xng v du ch cha
Cacbon v Hydro. Trn thc t, a s
cc hp cht ho hc cha Cacbon u
c th t chy. Cn, xng, du sau khi
chy, mi mt nguyn t cacbon kt hp
vi hai nguyn t oxy bin thnh C02,
cn kh hydrokt hp vi oxi thnh nc,
chng chy sch ri.

c n y c l bn bit ri,
nc ti sao khng th chy c. Nc
l do hai nguyn t hydrov oxy to nn.
Cng tc l, nc l sn phm sau khi
kh hydro chy. l sn phm ca s
chy th ng nhin n khng cn kh
nng kt hp vi kh oxy na, cng tc l
n khng chy na. Cng nh vy, C02
l sn phm cui cng ca s chy, cho
nn n cng khng th chy na. DoC02
khng th kch thch chy, hn na cn
nng hn khng kh cho nn con ngi c
th xoay ngc li, li dng n cu
ho.
Tuy nhin, cng c khng t cc vt
cht khng hp vi kh oxy, cho d
bn c hm nng n nh th no th n
cng khng mun kt bn vi kh oxy,

nhng vt cht nh vy ng nhin

khng th chy c.
V sao du v nc khng th ho
tan?
Nh my git du vo nc trong, bn s
thy chng lp tc loang ra thnh mt
mng mng ni ln mt nc. Cho d
bn c khuy nc mnh n u, chng
cng khng th ho tan lm mt. V sao
vy?
Chng ta bit nc sui c th nh
cao hn ming cc m khng trn ra
ngoi l v sc cng b mt ko cht cc
phn t trn mt cht lng li.
Sc cng b mt ca cc loi cht
lng khng ging nhau: ca du nh hn
ca nc. Khi du ri vo mt nc,
nc co li ht mc nn ko du dn

ra thnh mt mng mng ni bn trn.

Hn na, t trng du li nh hn nc
rt nhiu, nn d c dng sc khuy th
no, th mng du vn ni ln trn mt
nc v khng ho tan c.
Nhng ch chim thng xuyn phi
nho ngp xung nc bt c cng
da vo c tnh ca du bo v
mnh. B lng v trn c th chng
thng xuyn c trng mt lp du
m c bit tit ra t cc l chn lng.
Nu khng c lp du bo v, lng v
s b t v kh chim s cht chm
ngay. C th thy vo lc tri ma,
nhng con vt hng hi chy i chy li
m lng khng h b t, cn cc ch g
do trn lng khng c lp du che ph,
nn b nc ma thm t v tr thnh

g r.
Ti sao kim cng li rn v cng n
nh vy?
Bn c th cha tng ngh n
chuyn than ch en s s v kim
cng sng lp lnh l anh em rut, u
l cacbon nguyn cht tn ti trong gii
t nhin, ch c iu l tng mo v
tnh cch ca chng khc nhau m thi.
Than ch rt mm, ch cn gch nh
trn giy da li vt mu en xm
trn ri, rut bt ch dng than ch
ch to ra. Kim cng l nh v ch
v cng trong s cc khong vt: nhn
vin bn hng trong ca hng knh dng
dao nm kim cng ct knh, khng
c vt no m khng rc theo dao c.
Trn mi khoan ca my khoan thm d

qung c nm kim cng, iu ny c th

tng nhanh tc khoan xung t ca
n; dao kim cng cn c th dng
gia cng cc kim loi cng rn khc na.
Than ch v kim cng u l thnh vin
ca gia tc cacbon, ti sao cng ca
n li khc xa nhau nh vy?
Th ra, nguyn t cacbon trong phn
t than ch xp theo dng tng, lin
kt gia cc tng nguyn t l rt nh,
cng ging nh mt b t l kh xp li
vy, chng rt d b trt v tung ra. Cn
nguyn t cacbon ca kimcng li l
kt cu hnh khi c xp gn gng,
mi nguyn t cacbon u lin kt trc
tip v cht ch vi nguyn t cacbon
khc, to thnh mt th kt tinh cht ch,
do n rt cng.

Sn lng ca kim cng thin nhin

l rt nh, thng n c nhng vng
su ca Tri t. Ch c nhit rt
cao v p lc ln th cacbon trong l
luyn di t mi c kh nng thng
qua qu trnh kt tinh thin nhin hnh
thnh kim cng qu gi. Do sn
lng kim cng thin nhin t, gi li
t cho nn, mi ngi thng li dng
nhit cao v p sut cao ch to
kim cng.
Nhng tnh ton chng minh rng:
Th n nh p lc bnh thng ca
cacbon l t han ch, cn kim cng th
phi nhit cao 2000 C v p sut
cao 5.065 x 106 Apmtphe mi t
c trng thi n nh. Trong my nm
gn y, con ngi bin than ch

thnh kim cng trong nhng iu kin

tng t.
V sao khi tu i v pha Ty, mt
ngy di hn 24 gi?
Ngy 20/09/1519, nm chic tu ca
Ty Ban Nha do nh thm him
Magellandn u ri cng Sanlucar i
v pha Ty, bt u cuc hnh trnh
vng quanh Tri t. Sau gn 3 nm, ch
cn li mt chic tu v ti qun o
Mi Xanh, cc Ty Chu Phi. Nht k
trn tu ghi li Ngy 09/07/1522, ti
qun o Mi Xanh. Nhng trn
o, hm li l mng 10.
Cc thu th trn tu ngy no cng
ghi nht k nn h khng tin li dn a
phng. Vy rt cc hm l mng 9
hay mng 10? Trn thc t, hm l

mng 10. Cc thu th u bit rng, h

nh mt mt ngy trn ng i, v
h bt u i v pha Ty i vng
quanh Tri t.
Tri t quay t Ty sang ng.
on tu ca Magellani v pha Ty,
v hnh dung h chi tr ui bt
Mt tri. Ban ngy, h khng ngng
ui theo Mt tri ang ln v pha Ty,
ban m h li trnh xa Mt tri mc
pha ng, v nh vy ngy v m trn
tu c ko di ra. Theo tnh ton ca
cc nh khoa hc, mi ngy m trn tu
di hn 1,5 pht so vi mt ngy bnh
thng c 24 gi. V mt pht ri qu
ngn v trn tu khng c ng h chun
nn cc thu th khng pht hin ra.
on tu i gn 3 nm, mi ngy di

thm 1,5 pht, cng li trong 3 nm ng

bng 1 ngy. Mt ngy k l lng
l bin mt trong chuyn i ca on tu.
Tt nhin, nu nh on tu i v pha
ng, sau 3 nm h s di ra 1 ngy.
Tc ca tu thuyn my trm nm
trc chm hn nhiu so vi tu vin
dng v my bay phn lc ngy nay.
Khi cc tu vin dng v my bay i v
pha Ty, mi ngy khng di ra 1,5 pht
m di thm my chc pht, thm ch
my gi, bi l chng ui theo Mt
tri vi tc rt nhanh. V vy cc nh
hng hi v hng khng khi tnh thi gian
hnh trnh buc phi tr bt hoc cng
thm khong thi gian tng thm hoc
mt i .
Ti sao thuyn bum c th chy

ngc gi?
Vi ngi khng c kinh nghim i
bin hoc khng hc vt l th vic
thuyn bum c th bi ngc gi tht
kh tng tng. Thc ra, thuyn khng
th i ngc hng gi hon ton, nhng
chch mt gc nh th c th.
Mun hiu vn , chng ta hy tm
hiu lc gi tc dng ln bum nh th
no? Nhiu ngi ngh rng, cnh bum
c y theo chiu gi thi, nhng thc
t khng phi vy: D gi c thi theo
hng no th n cng ch y bum theo
phng thng gc vi mt phng
ca bum m thi!
(hnh 1)
Trong hnh 1, ng thng AB biu
din cnh bum. R l lc y ca gi tc

dng vo cnh bum. Ta phn tch lc R

thnh hai phn, gm lc Q vung gc vi
cnh bum v lc P hng dc theo n.
V s ma st ca gi vi cnh bum l
khng ng k, nn lc P ch trt qua
ch khng tc dng g ti bum. Ch c
lc Q y cnh bum theo hng vung
gc vi mt bum.
Nu hiu c vn trn, bn cng c
th hiu ti sao thuyn c bum c th i
ngc mt gc nhn vi chiu gi.
(hnh 2)
Gi s on thng KK biu din
chiu di ca thuyn. ng thng AB
biu din cnh bum. Ngi ta hng
cnh bum sao cho mt phng ca n
chia i gc gia phng ca lng
thuyn v phng ca gi. By gi bn

hy theo di biu phn tch lc hnh

2, trong Q l p lc ca gi tc dng
ln cnh bum.
Nh phn tch hnh 1, lc Q
phi vung gc vi cnh bum. Lc Q
li c th c chia thnh hai lc: lc S
dc theo mi thuyn v lc R vung gc
vi chiu di thuyn. V chuyn ng ca
thuyn theo hng R b nc cn li rt
mnh (thuyn bum thng c lng rt
su), nn lc R hon ton b lc cn ca
nc cn bng. Do , ch c S l lc
hng ti pha trc, gip thuyn c th
chuyn ng ngc mt gc nh vi
chiu gi. (hnh 3)
Thc t (hnh 3), a thuyn t im
A n im B, ngc chiu gi, ngi ta
phi hng thuyn bum i theo ng

zic zac.
V sao ray trn ng st phi lm
thnh hnh ch i?
Tu ho phi chy trn hai thanh ray st
t song song vi nhau, di nhng
thanh ray ny, cch mt khong nht nh
u t mt tm g dy to vung vc. N
s lm cho nn ng c th chu c
p lc nng ca tu.
Khng bit bn c ch khng, thanh ray
trn ng st khng phi l hnh vung
gc n gin m l hnh ch I vi kiu
thit k trn hp di rng. iu ny l
ti sao?
Mi ngi u bit trng ti ca xe
la rt ln. c th chu c p lc
ca xe c trng ti ln, mt trn ca
ng ray cn c rng v dy nht

nh; Cng nh vy, nng cao tnh n

nh ca ng ray, mt y ca ng
ray cng cn c rng nht nh; Hn
na, n khp vi bnh xe, ng ray
li phi c cao nht nh. ng ray
hnh ch I va p ng y ba
yu cu trn, m xt t quan im ca vt
liu c hc th ng ray kiu ny c
cng cao nht, c th tn dng
nguyn liu mt cch hp l. Do vy mt
ct ch I c chn l mt ct ng
ray tt nht.
ng ray hnh ch I c s
dng trn ng st trn ng st trn
mt trm nm. Ngoi vic thch ng
vi s tng trng ti ca u my v
nng cao tc ca tu th ngoi vic
thit k tng mt ct ca ng ray v

ci tin cc chi tit nh ca cc b phn,

hnh dng ca ng ray hu nh khng
c g thay i. Nhng y cng khng
phi l ni hnh dng ca ng ray vnh
vin s khng thay i. Cc k s ng
st vn ang nghin cu vn ny, hy
vng c th tm ra hnh dng ca ng
ray hp l hn v kinh t hn.
rng ca ng st u ging nhau
phi khng?
Chng ta bit rng xe la lun chy
theo hai ng ray t song song. Do hai
bn tri v phi ca tu ho tng i c
nh vi khong cch gia bnh xe, do
vy khong cch thng gia hai thanh ray
khong cch ray cng phi c nh khng
i, n v khong cchca hai bnh tu
ho phi va vn, n khp vi nhau, ch

 ch ngot ca ng st th khong
cch ray mi hi rng v trnh lm
trt bnh.
Khong cch ray tiu chun ca ng
st l 1435 mm. Ngun gc ca n cn l
mt cu chuyn! Hn 2500 nm trc,
vng quc La M c phi mt i qun
sang xm lc nc Anh. V s chin xa
trn qua mt vng t rng ln ca
Anh Quc, li nhng vt bnh xe rt
su trn ng. Lc , loi bnh xe hai
bnh ny li vt bnh xe c khong
cch gia hai bnh khong 1435 mm lm
cho xe nga bn bnh ca Anh rt d b
sa ly xung. nhng xe ca mnh c
th di chuyn thun li ln pha trc
theo cc vt bnh xe trng xung rt su
ny, ngi Anh quyt nh ci to

khong cch ca tt c cc bnh xe nga

thnh cng mt rng 1435 mm. Kt
qu, truyn thng ny li c lm tip
nh c. n nm 1825, tuyn ng st
u tin trn th gii c khnh thnh
ti nc Anh. Khong cch ray ca
ng st cng c nh r rng l
1435 mm.
Sau , cng vi s pht trin ca
cch mng cng nghip, rt nhiu quc
gia cng tip tc xy dng ng st, m
li ti tp mang khong cch ng ray
ca ng st Anh v nc. Nm 1937,
Hip hi ng st Quc t qui nh:
Khong cch ng ray tiu chun ca
ng st l 1435 mm.
Vy th c phi tt c cc ng st
trn th gii u dng khong cch ray

tiu chun ny phi khng? Thc ra, do

tnh c th ca tnh hnh pht trin
ng ray tng thi k ca tng nc,
khng t nc s dng ng ray hp
hoc ng ray rng nh hn hoc vt
qu 1435 mm. V d, khong cch ray
ng st ca Lin X c bin thnh
1524 mm, ng ray rng ca Ty Ban
Nha t n 1667 mm; Cn trc y,
khong cch ray ng st Nht Bn li
tng i hp, ch c 1067 mm.
Hu ht ng st trong mng li
ng st ca Trung Quc u s dng
khong cch ray tiu chun quc t l
1435 mm. Nhng mt s vng nh
bin gii Trung Min, Trung Vit trc
y tng tri ng st khong cch
ray hp, dng cho tu ho nh ca a

phng vn hnh, y l tnh hnh cc b

trong thi k lch s c th. Ngoi ra,
vng ng Bc ca Trung Quc xy
dng mt vi tuyn ng st trong rng
su, do chuyn dng vn chuyn g,
lc ko dn tng i nh, tu c
thit k rng tng i hp, do
ph bin s dng ng st ray hp 762
mm.
Ti sao xe la cn chy trn ng
ray?
Mt t ti nu trn mt ng
vn, 15 ngi mi y n i c.
Nhng nu mt toa xe la c cng trng
lng trn ng ray thp, ch 2
ngi l y n tin ln. Vn mu
cht y l sc cn ln. i lng ny
chnh nhau ti 7,5 ln hai loi xe.

Khi i xe p trn ng ri nha

phng l bn s cm thy rt d chu, cn
khi i xe trn ng vn g gh khp
khnh bn s cm thy tn sc. Tng
t, khi lp xe p bm cng, ngi ln xe
cm thy d chu. Khi lp non hi, p
xe s tn sc.
Vn cng vn l sc cn ln.
ng nha phng l v lp xe p bm
cng th sc cn ln nh, ngi ngi trn
xe p cm thy d chu. V vy gim
sc cn ln l mt khu ch yu trong
vic nng cao hiu qu vn chuyn.
Nhng xe la u tin l nhng xe
bnh g chy trn ng ray g do nga
ko, sc cn ln rt ln. Sau , tng
bc ci tin, cho n cch y hn 100
nm, khi pht minh ra my hi nc th

bnh xe v ng ray mi c ch to
bng thp, do vy sc cn ln gim i rt
nhiu.
Mt khc, do bn thn xe la rt
nng, nu xe la trc tip chy trn
ng hoc ng xi mng th mt
ng s xy ra hin tng lm xung
di. Dng ray thp v t vt, trng lc
ca xe la c dn u nn c th trnh
c tnh trng .
Ngoi ra, gia hai thanh ray ca
ng st c khong cch nht nh, gi
l chiu rng ng ray, n ph hp vi
khu vc ca hai bnh xe cng trc hai
bn c g. Nh vy, thng qua quan h
gia bnh xe v ng ray, xe la c th
chy theo hng ca hai ng ray.
Ti sao hoa li c nhiu mu?

Bn tng n Bc Kinh cha? Khi

bn i do quanh i l ng nhn dn
trn qung trng Thin An Mn, p
vo mt trc tin l mt dy ct mu
trng xm to ln v trn. Bn c bit
chng c lm bng g khng? Khi bn
i gn n bia tng nim cc anh hng
nhn dn, bn thy ct bia trng nh
ngc, xung quanh khc ph iu kia tht
hng v v trang nghim bit bao. Th
bn c bit chng c lm bng g
khng?
Th ra, nhng th p kia u l
hoa. Chng loi hoa rt nhiu,
nhng ct hnh lang mu trng xm
kia gi l ngi dip thanh; bia mu
trng tinh khit khng tp cht kia gi l
hn bch ngc . Nhng bc biu ng,

cu trng trc cng Thin An Mn

cng c khc bng hn bch ngc.
hoa l mt loi vt liu xy dng
rt qu v ni ting. Thnh ph i L
ca tnh Vn Nam sn xut nhiu loi
ny nn c tn l i L ( hoa). C
iu, hoa khng nht thit phi c
chuyn t i L n, nhng ni khc
cng c hoa.
Thnh phn ho hc ca hoa l
Canxi cacbonat. Canxi cacbonat nguyn
cht c mu trng, hn bch ngc chnh
l Canxi cacbonat nguyn cht. Canxi
cacbonat kh tan trong nc cho nn
nhng biu ng trc Thin An Mn b
nc ma ht trong nhiu nm vn ng
sng sng m khng sao. C iu, canxi
cacbonat mt khi gp mui axit l s lp

tc si bt kh v thi ra ccbonic, ch
lt sau l b tan ra ngay. Mi ngi
thng dng cch ny phn bit vi
hoa.
hoa thin nhin thng khng
phi l Canxi axit cacbon nguyn cht,
bn trong c nhiu tp cht. Do tp cht
trong khc nhau nn mu sc ca
hoa cng cng khc nhau. Chnh v nh
vy nn chng loi ca hoa rt nhiu,
mu sc a dng, phong ph, v d nh
ng Bc hng mu , T u bin
mu tm, Hi o (sng bin) mu en
xm... Ni chung, mu l do bn trong
cha Coban, mu xanh l do c cha
ng, cn mu en v mu xm l do
cha st.
hoa mn, u, mu sc ti tn, hoa

vn p, l vt liu xy dng rt tt. By

gi, rt nhiu ngi cn thch dng
hoa trang tr ni tht, v d nh lt
nn, lm mt bn, iu khc ngh thut
v dng lm trang sc. Cho d l
dng nh th no th hoa u t ra v
cng sang trng v p .
iu g lm thu tinh trong sut?
Chng ta c th nhn qua hu ht cc
cht th kh v th lng nh khng kh,
nc, ru, xng du... nhng kh nhn
thu qua nhng cht rn nh st, ng,
g. y vy m thu tinh tuy cng l cht
rn, nhng li trong sut, c th nhn qua
c.
S d chng ta nhn c qua cht
kh v cht lng v cc phn t ca chng
sp xp rt lng lo, sng nh sng c

th d dng lt qua. Ngc li, phn t

cht rn lin kt vi nhau theo trt t dy
c, nh cc vin gch xp xt li vi
nhau thnh cc bc tng chn nh sng.
nhit cao, thu tinh tan chy
thnh cht lng. Khi , cc phn t sp
xp rt ngu nhin, khng theo mt trt t
no. Nhng v thu tinh ng c rt
nhanh, cc phn t vn gi nguyn
trng thi hn lon, nn khi th rn,
nh sng vn d dng lt qua.
Ti sao nam chm mt dn t tnh?
Cc nam chm th h mi c lm t
nhng vt liu hu nh khng lm mt t
tnh theo thi gian nh cc loi nam
chm hnh ch U trc kia.
Nam chm gm rt nhiu vng t tnh
nh gi l min. T trng ca nam

chm i theo hng ngc chiu vi cc

min to ra t trng . iu ny c xu
hng lm cc min quay ngc chiu t
trng ca chng li.
Vi nam chm hin i, cc min mc
no b t lit v mt nng lng,
lm chng khng d b tc ng bi hiu
ng trn. Cc nam chm ch mt t tnh
khi b un nng nhit cao hoc b
rung ng mnh.
Cc nam chm kiu mi s dng nhng
cht liu nh alnico (hp cht gm nhm
- nickel cobalt) v cobalt samarium
ccu trc ni ti ngn chn s thoi ho
ca cc mch t. Chng c chia thnh
nhiu mnh vn nh, mi mnh l mt
min. Ngc li, nam chm hnh ch U
kiu c c min ln hn rt nhiu, l

nhng mu st cng vi min c bao

bc bi cc tp cht carbua st. Mt
iu tng nh nghch l y l nhng
mnh vn nh vi kch thc ti u li
c tnh nng n nh hn nhng mnh ln
trong cc cht t tnh. Do vy, loi nam
chm ch U km bn vng hn nhiu so
vi nam chm kiu mi.
Cc quang l hin tng nh th no?
Vo nhng m tri quang my tnh,
trn vng tri hai cc Tri t thng
lin tip xut hin nhng di nh sng
mu hng, lam, vng, tm... rc r v
bin o khn lng. Tia ny va tt i,
tia khc li xut hin, nhy ma, lung tinh
mu sc.
C lc chng ch l mt tia sng mong
manh, c khi mang hnh d qut, hnh

ngn la, ri li ho thnh nhng vng

cung mu l cy vt trn nn tri.
chnh l cc quang.
Cc quang l mt hin tng him
thy nhiu ni trn Tri t. Nhng
Alaska (M), phn ln lnh th Canada,
hay vng nm t v 60 tr ln, y li
l mt chuyn bnh thng. Cc quang
thng xut hin vo bui m. C
ngi yu bng va, nhn thy hin tng
ny lin cho l. ngy tn th sp n.
Vo nhng nm 80 ca th k XIX,
ngi ta khm ph ra rng t trng ca
Tri t c lin quan n hin tng k
o ny. Khi electronva vo mt vt th
no , n c th to ra nh sng (iu
ny cng tng t nh nguyn l hot
ng ca mn hnh tivi v my tnh). Nh

vy, cc nh khoa hc cho rng cc

quang c th sinh ra khi cc dng ht
mang in tch trong v tr va chm vi
bu kh quyn.
Kt qu nghin cu khoa hc vo cc
nm 1957 1958 cho rng khi trn Mt
tri xut hin cc vt en, gi Mt tri
tt vo Tri t, mang theo mt dng ht
nng lng cao gy ra hin tng cc
quang. Cc electron v protontrong dng
ht ny i vo bu kh quyn. Di nh
hng ca a t, chng b ht v hai
cc Tri t. Ti y, chng va chm v
kch thch cc phn t kh, lm cc phn
t ny pht ra bc x in t di dng
nh sng nhn thy. Bu kh quyn c rt
nhiu cht nh oxy, nito, heli, hydro,
neon... Di tc ng ca dng ht mang

in, nh sng do cc cht kh khc nhau

to ra cng khc nhau, v th cc quang
c mun mu ngn sc.
Cc quang khi s xut hin mnh
thng i km vi nhng thay i trong
a t v ko theo s giao thoa vi sng
v tuyn, sng in thoi. Thi k mnh,
yu ca cc quang c mi lin quan cht
ch ti chu k hot ng ca Mt tri.
Khi Mt tri nh chu k, (hot ng
mnh nht), n s bc x nhiu hn mc
bnh thng. Lc ny dng ht mang in
va chm nhiu hn vi kh quyn, do ,
cc quang s xut hin rt nhiu v k v.
Kim loi c th t bc chy?
Nu ri loi bt ch en mn ln mt
t giy t trong bng ti, bn s thy
nhng chm la lm m. Nu gp thi

tit kh hanh, m bt ch s c th
bng chy. Kim loi m cng chy , sao
li th nh?
Nh chng ta bit, kim loi phn
ng vi oxy khng kh. Thng thng,
phn ng oxy ho xy ra tng i chm.
y l phn ng sinh nhit. Nhit lng
sinh ra tch t dn dn b mt kim loi
khin nhit tng ln. Khi ta gom cc
ht kim loi cc mn li thnh mt ng,
din tch tip xc ca cc ht vi oxy
trong khng kh s rt ln, v tc oxy
ho rt cao. Khi , nhit lng thot ra
ln cc ht bt mn t n im
bt la, v kim loi s t bc chy.
Nhng kim loi no c kh nng t bc
chy? Ph bin nht l st v ch, hai
kim loi m ngi ta vn ngh l rt n

nh. Trc y c ngi tng dng

bt st kh mn lm vt liu dn ho, v
n c th t bc chy trong khng kh.
Ch cng c th t bc chy. Nhng tt
nhin, khng phi l cc mnh ch v
ch l thng gp, m l loi ch mn,
iu ch t bt ch tractrat khan.
Kim loi c kh nng nh?
Ghi nh l kh nng c bit ca i no
ng vt. Nhng c hp kim bit nh
khng thua g ng vt. iu ny mi
nghe c v kh tin, nhng li l s
tht.
Nm 1961, ti mt vin nghin cu
M, mt nghin cu vin cn hp kim
niken - titan b cong queo. Anh bn tm
cch ko thng tng si ri tin hnh lm
th nghim. C mt ln khi tng nhit

ca si dy ko cng ln 40 ,
nghin cu vin ny thy mt hin tng
l: Si dy khi phc nguyn dng
cong queo lc u. Th l th no?
Ngi ta bn ly nhiu si hp kim
ko thng, em gia nhit v thy
chng u khi phc li dng cong ban
u. Dng nh cc dy hp kim c kh
nng nh nh no ngi vy. nhit
cao, chng vn nh c c dng
cong vn c lc ban u.
Ti sao hp kim ny li c kh nng
nh? iu lin quan n cu trc tinh
th ca hp kim. Ni chung cc iu
kin khc nhau, cc tinh th c cu trc
v tnh n nh khc nhau. nhit
tng i thp, cu trc cc tinh th ca
hp kim khng n nh. Khi nhit tng

qu mt mc xc nh. Khi nhit tng

qu mt mc xc nh no , cu trc
tinh th s bin thnh dng n nh. Nhit
ny c gi l nhit chuyn bin
cu trc. l l do ti sao cc si hp
kim nike - titanli ly li dng cong ban
u khi tng nhit .
ng dng pht hin
Loi hp kim ny c em vo
phc v cho mc ch thm khng.
thu thp cc t liu v Mt trng, cn
phi phn hi cc t liu t Mt trng v
Tri t, mun vy, phi t trn b mt
Ch Hng mt antenma c kch thc
khng l. Nhung lm sao a antenma
ln nhu th ln Mt trng?
Trc ht, cc nh khoa hc s ch
to mt ci -mt antenma ln lm

bng hp kim niken - titan nhit trn

40 C. Sau , gp ci ny li
thnh mt th tch rt b c th cho
vo trong tu v tr. Khi antenma ln
ti Mt trng, bao ng antenma m ra,
cc si hp kim s nhn uc nng lung
Mt tri. Do trn Mt trng, khng kh
rt long, nn nh sng Mt tri khng b
tn x v hu nhu ton b nng lung nh
sng s chiu vo antenma, lm nhit
ca antenma ln cao qu 40 C, t
n nhit c tc dng lm hp kim
phc hi tr nh v s c cu trc n
nh. Nh , antenma uc m ra, ly
li dng c v c th lm nhim v
chuyn cc thng tin v Tri t, phc v
yu cu nghin cu.
Kim loi no nh nht?

Nu c ngui ni, c th d dng

dng dao ct kim loi ra thnh lt mng,
bn c th s khng tin. Nhung, qu thc
l c mt s kim loi nhu vy, Liti chnh
l mt loi trong s .
Liti l mt loi nh nht trong s cc
kim loi, mt ca n ch c 0,534
g/cm3 (20 C), nn c th ni trn
xng. Liti c mu trng bc lp lnh,
nhung mt khi gp khng kh, b mt p
kia ca n s t ngt mt i bng,
trong nuc, n phn ng vi nuc gii
phng kh hydro, n cn c th chy
ging nhu thuc n.
Liti khng chu uc tc dng ca
khng kh, li khng chu uc tc dng
ca nuc th n cn c tc dng g? Cho
nn, ngui xua lun cho rng n chng c

tc dng g c, nhung nh pht minh ni

ting Edison li khng b qua n. ng
dng hp cht ho hc oxyt ca Liti
dng vo dung dch in gii ca pin,
acquy lm cho tnh nng ca pin uc
nng cao ln rt nhiu. Loi pin ny
tr thnh dng khng th thiu uc
trong tu ngm trong chin tranh th gii
th nht. Ngy nay, pin Liti uc ng
dng rng ri vo trong cc lnh vc nhu:
My tr tim, in thoi di ng...
Liti c vi nguyn t ng v, tnh cht
ho hc ca Liti 6 v Liti 7 gn ging
nhau, nhng cng dng li hon ton
khc nhau. Liti 6 dng trong ngnh k
thut cng nghip mi nhn, cn Liti 7
li dng trong cc ngnh sn xut cng
nng nghip thng thng.

Ngi n nguyn t trong bom hydro hoc

bom nguyn t phi bc mt lp Liti 6
dy khng ch qu trnh phn ng.
My mc khi vn hnh phi thng
xuyn cho thm du bi trn, mt mt
c th duy tr s linh hot trong vn
chuyn ca my mc, mt khc c th
lm gim s mi mn v hao tn ca cc
linh kin my. Nhng cc loi du bi
trn thng thng nhit cao, nhit
thp hoc khi b ngm nc u s b
nh hng. Nu s dng nguyn liu bi
trn do Liti 7 to nn th c th chu
c nhng nh hng bn ngoi m cc
loi du bi trn thng thng khng
chu c.
Trong cuc sng, lp men sng bng
trn bt, lp men trn gm s sng

bng nh thu tinh. Trong nhng nguyn

liu ca chng u cho cha Liti, v Liti
c th lm gim nng chy ca men,
rt ngn thi gian nung, hn na cn lm
cho b mt vt c trn bng v u.
Ngoi ra trong mn hnh ca tivi cng c
Liti.
Trong nng nghip, Liti nng cao kh
nng khng bnh ca mt s loi thc
vt, v d la mch d b mc bnh m
l nht, c chua d b thi, nu kp thi
dng mui Liti lm phn bn th c th
ngn khng cho thc vt mc nhng bnh
ny.
Mt mt di bao nhiu?
Mt mt bng nm vin gch lt
sn... Mt em nh cng c th d dng
thc hin php tnh hin nhin ny.

Cn bn, c th bn s ngc nhin m tr

li rng 1 mt th bng 1mt ch sao?.
Nhng vn cha phi l li gii p
chnh xc!
Khi nghin cu bn cht ca nh sng,
cc nh vt l pht hin c rng nh
sng l mt dng chuyn ng sng. nh
sng c mu sc khc nhau th bc sng
cng khc nhau, hn na bc sng l
cc k n nh. Dng bc sng lm
chun di c nhng u vit khng g
snh ni. V vy ti Hi ngh Cn o
Quc t kho 11 thng 10 nm 1960,
ngi ta chnh thc quy nh di tiu
chun ca mt mt bng 1.650.763,73
ln bc sng ca sng mu da cam do
Kripton 86 pht ra trong mi trng chn
khng.

n v mt qua cc thi k
Thi c i cc nc u c n v
di ring ca mnh m cc triu i
th li thng thay i. Nhng ci thc
thay i nhiu gy khng t kh khn
cho vic ch to my mc chnh xc.
Sau cuc cch mng cng ngh th k
XVIII, khoa hc k thut pht trin nhanh
chng buc cc nh khoa hc phi tm
bng c mt tiu chun di thng
nht quc t, c th duy tr c trong
mt thi gian di khng thay i. Cc
nh khoa hc thi cho rng ln ca
Tri t l khng thay i. Nm 1970,
gii khoa hc Php o ng kinh
tuyn t xch o ca Tri t, nu ra
chun di l mt phn mi triu
on ng kinh tuyn t xch o qua

Parisn Bc Cc v gi l 1 mt.
Cn c vo di ngi ta dng
platin ch to ra chic thc di 1 mt
chun u tin.
Nm 1889, Hi ngh Cn o Quc t
chnh thc thng qua chun gc quc
t ca mt. l thanh hp kim platin
iridi tit din hnh ch X, c di bng
mt phn bn mi triu ng kinh
tuyn ca Tri t. Bn gc ny c
ct gi ti Vin Cn o Quc t Paris.
Cc bn sao mt tiu chun do cc nc
lm li phi c nh k a n
Paris i chiu thc mt tiu chun.
Cha hon ho
S dng mt thi gian, cc nh khoa
hc li nhn thy chic thc mt
Parisvn cn nhiu nhc im:

Th nht, n khng c nh. gi c

chnh xc sut nm phi n trong
phng c nhit khng i, khng cho
nh sng Mt tri trc tip chiu vo.
Nu p sut bn ngoi thay i 1013 bar
th n c th co gin 2 phn vn milimet.
Th hai, hp kim platin iridi cng
khng trnh khi hin tng nng gin,
lnh co. Do vy, thc khng p ng
c vic o lng rt nhiu chi tit i
hi chnh xc cao nh hin nay. Chng
hn linh kin ca my dn ng tu v
tr, nu ch sai mt milimet cng lm
cho hnh trnh sai ngn dm. Cui
cng, thc d ch to bng kim loi
nhng dn dn cng khng trnh khi b
n mn, h hng. Nu chun gc quc t
b h hng th khng th ch to bng

kim loi nhng dn dn cng khng trnh

khi b n mn, h hng. Nu chun gc
quc t b h hng th khng th ch to
c nhng thc khc hon ton ging
nh c. Do vy, cc nh khoa hc
chuyn sang mt dng n v c th bt
bin hn. l bc sng nh sng.
V sao phi c n v di cht
ch v thng nht nh vy? Xin ly mt
v d, trong nh my, mt chic my
phc tp c khng di my ngn chi
tit, mun em hng ngn chi tit lp
thnh mt chic my n hot ng
bnh thng th khi ch to v kim
nghim phi s dng cc dng c o m
bo chnh xc ca cc chi tit. Nu
nh khng c mt n v o di mt
cch thng nht, th khng c cch g

hon thnh c cng vic .

Tin b ca khoa hc khng bao gi c
gii hn, vic nng cao chnh xc ca
n v o di s cn tip tc.
Nhy xung t mt toa xe ang chy,
phi lm th no?
Nu ta nhy v pha ng trc khi
xe ang chy, d nhin l khng nhng
khng tr c vn tc m ngc li,
lm n tng ln. Lp lun nh vy, ta s
suy ra rng phi nhy v pha sau. Bi v
khi , vn tc nhy tr vo vn tc ca
xe, nn khi chm t, thn ta s phi chu
lc t hn. Nhng trn thc t, nhy nh
vy li rt nguy him. Ti sao li nh
th? Cu tr li l, d nhy v ng
trc hay ng sau, ta cng u c nguy
c b ng, v khi chn chm t dng li

ri th phn trn ca thn ngi vn

chuyn ng. Vn tc ca chuyn ng
ny khi nhy v pha trc qu l c ln
hn nhy v pha sau, nhng iu quan
trng y l ng v ng trc t nguy
him hn ng v ng sau.
Khi ng v pha trc, do chuyn
ng thnh thi quen, ta thng b c
chn ln pha trc (nu xe chuyn ng
nhanh ta s chy theo vi bc), v nh
th m khng ng. Chuyn ng
thnh thi quen, v c i ta thc hin
n trong lc i (theo quan im c hc,
i chng qua l mt lot cc ng tc ng
thn ngi v ng trc v c li
nh vic bc chn ln pha trc). Cn
khi ng v ng sau, do khng c chuyn
ng cu nguy nh vy ca chn, nn

nguy him hn nhiu. Mt khc, cn mt

iu quan trng na l, d b ng th ng
v ng trc, nh c tay chng, cng
nguy him hn ng v ng sau.
Tm li, nhy ra khi xe v ng
trc t nguy him hn l do cu to c
th chng ta ch khng phi l do qun
tnh. R rng l i vi nhng vt v tri
th quy lut khng p dng c: Mt
ci chai nm ra khi xe v ng trc d
b v hn khi nm v pha sau. V vy,
nu phi nhy khi toa xe th phi nhy
v pha trc.
Nu c kinh nghim v bnh tnh hn,
bn hy nhy li: Nhy v pha sau
nhng vn quay mt v pha trc.
Ngn la nghing v pha no?
Bn chm mt ngn nn v t n trn

u chic xe hi ri n my, cho xe tng

tc. Ngn la s nghing v pha no, ti
sao? p: Ngn la nghing v pha
trc, bi v.
Trng lng ring ca ngn la nh
hn ca m khng kh lnh vy quanh.
Bnh thng chai lc tc dng vo ngn
nn: trng lc v lc y Acsimet. Lc
ny chnh l trng lng ca m khng
kh lnh m ngn la chim ch. S d
ngn la lun hng ln cao l v trng
lc ca n nh hn lc y ca kh lnh
(Cng tng t nh khi ta vt mt vt
nh hn nc xung nc, n s ni).
Khi bn gn ngn nn ln mui xe v
nhn ga, tc l a vo xe mt gia tc.
Khi ngoi hai lc ni trn, tc dng
vo ngn la cn c lc th ba theo

phng ngang. Lc ny l th no?

Khi ngn la di chuyn v pha
trc, n s chu tc dng ca lc gia tc
y v pha sau (F1 = m.a, trong m l
khi lng ngn la v a l gia tc ca
xe). Ngoi ra, khi ngn la tin v pha
trc, n s chim ch v t nng
khng kh lnh . iu ny lm chnh
lch p sut vi khng kh lnh pha sau,
to ra mt lc y v pha trc.
Lc ny ln hn F1, v vy ngn la b
nghing v pha trc. Theo tnh ton
ca cc nh khoa hc, gc nghing alpha
ca ngn la (theo phng thng ng)
c tnh theo cng thc sau:
tang (alpha) ~ a/g
(trong a l gia tc ca xe, g l gia tc
t do)

Ti sao ngn la khng t tt?

L thng, qu trnh chy to ra kh
cacbonic v hi nc, u l nhng cht
khng c kh nng duy tr s chy.
Nhng cht ny s bao bc ly ngn la,
ngn khng cho n tip xc vi khng
kh. Nh vy, ngn la phi tt ngay t
lc n mi bt u hnh thnh ch?
Nhng ti sao vic li khng xy
ra? Ti sao khi d tr nhin liu cha
chy ht th qu trnh chy vn ko di
khng ngng? Nguyn nhn duy nht l,
cht kh sau khi nng ln th s n ra v
tr nn nh hn. Chnh v th, cc sn
phm nng ca s chy khng li ni
chng c hnh thnh (ni trc tip gn
ngn la), m b khng kh mi lnh hn
v nng hn, y ln pha trn mt cch

nhanh chng.
y, nu nh nh lut Acsimet khng
c p dng cho cht kh (hoc, nu
nh khng c trng lc), th bt k ngn
la no cng ch chy c trong chc
lt ri s t tt ngay. Cn trong mi
trng hp dn yu, ngn la s c hnh
th rt k quc.
Chng ta d dng thy r tc dng tai
hi ca nhng sn phm chy i vi
ngn la. Chnh bn cng thng v tnh
li dng n lm tt ngn la trong
n. Bn thng thi tt ngn n du
ho nh th no? Bn thi t pha trn
xung, tc l dn xung di, v pha
ngn la, nhng sn phm khng chy
c (do s chy sinh ra), v ngn la
tt v khng c khng kh).

Vt liu composite l g?
Tnh cht c bn v cn thit ca vt
liu m phn ln cc sn phm c kh,
ch to my i hi l tnh chu nn, ko,
chu n mn v nh. Qua nghin cu,
ngi ta tmc phc hp vt liu
gm si cc bon chu ko v keo silicat
chu nn c th b tr cho nhau, c hai
cng nh v khng b n mn ho hc.
Trn hai vt liu ny vi nhau theo mt
t l nht nh, gia nhit ri p vo
khun di p sut cao l ta c c vt
liu composite vi hnh dng theo
mun, khng cn phi luyn, ti, phay,
tin. nh vi cc sn phm kim loi
khc.
Composite rt nh, ch bng 40% so
vi nhm nu cng th tch. Nh u im

ny, gn y, vt liu composite c

s dng thay th kim loi trong cc
sn phm ca ngnh c kh, ch to my,
ng xung. Ngi ta c th ph ln mt
composite mt lp nh c nh kim to
cm gic ging kim loi.
Tn la nh sng l g?
nng cao tc bay ca tn la
trong v tr, cc nh khoa hc khng
ngng tm ti ra nhng ngun nng lng
mi. Nm 1953, mt nh khoa hc ngi
c a ra t tng tn la nh sng.
nh sng chnh l cc ht c bn cu
thnh nh sng, khi n pht ra t phn
ui ca tn la, n lin c tc nh
tc ca nh sng, mi giy c th t
ti 300.000 km. Nu dng nh sng
lm lc y cho tn la, chng ta s n

c cc lng ging trong h Mt tri

nh cc hnh tinh ln cn ch cn ti 4 ~
5 ting, nh vy th tht tuyt vi.
Nhng gi tng v tn la nh sng vn
ch dng trn l lun, kh khn trong
vic ch to n vn nm kt cu.
Chng ta bit, nguyn t l vi ht
nh nht trong bin ho ho hc ca vt
cht, nguyn t l do nhng in t mang
in tch m vn ng xung quanh ht
nguyn t v cc ht nguyn t mang
in tch dng to thnh. Ht nguyn t
c hnh thnh bi cc ht nhn nguyn
t mang in tch dng v cc ht
ntron khng mang in tch.
Cc ht nhn nguyn t, cc ntron v
in t cn c th phn thnh rt nhiu
cc ht c bn v cng nh b, v d nh

gii t, siu ht...

Cc nh khoa hc cn pht hin ra,
trong v tr cn tn ti cc ht c bn m
i ng, c in tch tng ng m k
hiu tng phn, v d nh cc ht phn
in t c in tch dng v phn
in t c in tch m, nhng ht ny
c gi l phn ht. Cc nh khoa
hc d on rng, khi trong khng
gian v tr cn tn ti cc ht vt cht do
cc phn ht t thnh, khi m phn ht v
ht c bn, vt cht v phn vt cht gp
nhau: 500 gam ht c bn v 500 gam
phn ht s b tiu dit, nng lng sinh
ra lc ny tng ng vi nng lng
phn ng do 1000 kg ht urani phng ra.
Nu nh chng ta thu thp kh hidro
phong ph c trong v tr li, cho n

v phn vt cht cng b tiu dit trong

ng c ca tn la, sn sinh ra quang t
lu, t ng pht pht ra, t m khi
ng c tn la, loi tn la nh th
ny c gi l tn la nh sng, n s
t c tc ca nh sng, bay ln
vi vn tc 300.000 km/s.
Mc d nng lng thu c do phn
ng khin chng ta rt kinh ngc, cc nh
khoa hc trong phng th nghim cng
thu c cc phn ht nh phn ht
hidro, phn ht Triti (T), phn ht Heli
(He). Nhng chng va nhn thy bin
mt ngay chng cn du vt no ht.
Theo trnh khoa hc k thut ca cc
nh khoa hc hin nay, khng th no ct
gi nhng phn ht ny c, cng kh
c th dng khi ng tn la bay ln.

Nhng cc nh khoa hc vn rt lc
quan cho rng, l tng v tn la nh
sng nht nh s thnh hin thc. H gi
ng rng trong tn la nh sng tng
lai, pha trc chnh l khoang lm vic
v sinh hot ca cc nh du hnh, gia
l khoang ct gi cc ht c bn v cc
phn ht, cui cng l gng lm phn
x ln. Cc ht c bn v phn ht khi
gp nhau tiu im ca gng lm s
b hu dit v chuyn ton b nng lng
thnh quang nng, sinh ra dng quang t.
Gng lm s phn x dng quang t, t
s lm cho tn la nh sng khi ng
c v phng ln.
ng nhin, trong tn la nh sng nh
th ny, khoang lm vic ca cc nh du
hnh phi c h thng phng h tia bc

x. Nu khng tnh mng ca h s b tn

hi.
Cch phn bit mt s loi tn la
Theo thng k, hin trn th gii c
gn 600 loi tn la c tnh nng, cng
dng khc nhau. Da trn s khc nhau
ca cn c phng tn la v v tr mc
tiu tn cng, c th chia tn la thnh
my loi nh sau:
1.Tn la khng i khng: l loi tn
la c gn trn my bay tim kch,
tim kch nm bom v my bay trc
thng v trang, dng tn cng cc mc
tiu bay. Ngi ta phn loi tn la theo
tm bn gm tn la ngn chn c ly
xa (100 - 200 km) , tn la ngn chn
c ly trung bnh (40 -100 km), tn la
nh chn c ly gn (8 - 30 km), tn

la tn cng hng nh (5 - 10
km).Phng thc dn ng ca cc loi
tn la ny thng l s dng tia hng
ngoi, radar bn t ng, radar t ng
hon ton., xc sut bn trng thng t
trn 80%.
2. Tn la khng i t v tn la
khng i hm: L loi v kh trang b
cho my bay, c trang b trn cc my
bay tc chin hin i, nh my bay nm
bom, my bay tim kch nm bom, my
bay cng kch, my bay trc thng v
trang v my bay tun tra
chng ngm. Loi ny c dng tn
cng cc mc tiu trn mt t, trn mt
bin hoc tu ngm chy di nc.
B phn u n ca cc loi tn la
ny a phn s dng thuc n thng,

mt s t cng s dng u n ht nhn

c nh, tm bn t 6 n 60 km, ln nht
c th t ti 450 km. Phng thc dn
ng ca tn la khng i t kh
phong ph, v d nh: s dng tia hng
ngoi, tia lade, si quang, v tuyn
truyn hnh, radar sng milimt v nh
hng ngoi.
3. Tn la t i dt, tn la t
i hm, tn la hm i hm: Tn la
t i t c phng i t t lin,
nh ni ng qun, on xe bc thp, s
ch huy mt t, trn a phng khng,
sn bay, kho tng, nht l xe tng. Cn c
theo tm bn, tn la c phn loi
thnh loi tm xa (t 100 kmtr ln), tm
trung (30 100km), tm gn (4 - 30 km),
s dng nhiu phng thc dn hng

nh bng tia hng ngoi, tia lade, si

quang v radar bn t ng.
Tn la hm i hm c phn loi
theo tm bn gm tm xa (200 - 500 km),
tm trung (40 - 200 km), tm gn (di
40 km). Tn la hm i hm p dng
hai phng thc l dn bng radar t
ng v radar bn t ng. Chng
thng bay vi tc di m thanh,
mt s t c tc siu m.
4.Tn la i khng (bao gm tn la
t i khng v tn la hm i khng)
c th nh chn my bay v ch tp
kch, tn la hnh trnh, tn la khng
i t, tn la t i t trn ng
bay. Tm bn ca chng cng c chia
thnh 3 loi bao gm: tm xa (t 100
kmtr ln), tm trung (30 - 100 km), tm

thp, rt thp (4 - 30 km). Phng thc

dn ca loi tn la ny phn ln l s
dng radar bn t ng, v tuyn in,
tia hng ngoi v tia lade.
Nhn chung, tn la loi no c u im
ca loi , pht huy c bn lnh ring
trn cc chin trng khc nhau.
Ngi nhy d ri nh th no?
Nhiu ngi thng ngh rng, khi
ri nh hn m khng m d, th
ngi s bay xung di vi vn tc
tng ln mi, v thi gian ca c nhy
ng di s ngn hn nhiu. Song, thc
t th khng phi nh vy.
Sc cn ca khng kh khng cho
vn tc tng mi ln. Vn tc ca ngi
nhy d ch tng ln trong vng 10 giy
u tin, trn qung ng my trm mt

u tin. Sc cn khng kh tng khi vn

tc tng, m li tng nhanh n ni chng
my chc vn tc khng th tng hn
c na. Chuyn ng nhanh dn tr
thnh chuyn ng u.
Tnh ton cho thy, s ri nhanh dn
ca ngi nhy d (khi khng m d) ch
ko di trong 12 giy u tin hay t hn
mt cht, tu theo trng lng ca h.
Trong khong 10 giy , h ri c
chng 400 500 mt v t c vn tc
khong 50 mt/ giy. V vn tc ny duy
tr cho ti khi d c m.
Nhng git nc ma cng ri tng t
nh th. Ch c khc l thi k ri u
tin ca git nc ma (tc l thi k
vn tc cn tng) ko di chng mt
pht, thm ch t hn na.

V sao n sng thn cng bc chy

khi a ln mt bin?
Hai nh ho hc Anh tin rng h gii
m c mt hin tng b n t 26 nm
nay, tr li cu hi : Ti sao nhng vin
n st li bng sng thnh nhng qu
cu la ln, khi c vt ln t mt con
tu m?
Chng bt u rc ln v bn c
th cm thy hi nng to khi chic bn
k bt u bc khi, Bod Child, nay l
nh ho hc ti Cc Bo Tng v Phng
trng by t nhin ca x Wales
Cardiff, k li.
Hin tng k l xy ra nm 1976,
khi Childang bo qun nhng vt
trc vt c t con tu HMS
Coronation, b m nm 1961. Trong m

li ko ln l vi chc vin n sng

thn cng bng st, b mt lp v ct
cng nh b tng bao ph sau 3 th k
ng yn di y bin. Khi dng ba
p v lp o ngoi ny, Childsng st
khi thy mt vin bi st t nhin nng
ln d di, n mc hu nh bn la
sang chic bn g k bn di. Theo
phng on ca ng, nhit ca nhng
qu cu st phi ln ti 300 400 C.
Nay, khi hm nng li hin tng ny,
Childv mt nh ho hc khc, David
Rossinsky, cho hay h bit l do v
sao. ng gii thch nh sau:
Khi chic Coronationchm nghm
xung y bin, do b bao bc bi nc
bin mn v giu oxy, nhng qu cu st
b hoen g mnh lit. Qu trnh ny khin

th tch khi cu tng ln, chng n ra,

v t trng gim xung (thc t, nhng
qu bi st c li ln mt nc nh hn
nhiu so vi ngi ta tng). Cng lc
, nhng qu cu t t chm vo ct,
tng tc vi tng ct y bin to nn
mt lp o cng chc nh xi. Qua nhiu
th k, nhng vt cht hu c thi ra
gn nh kh cc kim loi b oxy
ho ny, chuyn chng tr li thnh st
nguyn cht. Tuy nhin, iu cn lu
y l th tch khi cu vn gi khng
i, ngha l nhng l rng (m trc
l v tr ca cc ionst ) vn c gi
nguyn. Khi a qu cu ln mt bin v
p v lp o xi, khng kh trn vo cc
l rng ny, v phn ng oxy ho xy ra
tc th, d di bng ln thnh ngn la.

Nh nghin cu v qu trnh n mn
Stephen Fletcher thuc i hc
Loughborough, M, cho rng hin tng
ny khng c g l bt thng. Khi st b
oxy ho, n gii phng ra nng lng. V
v qu cu st c v s cc l rng, nn
din tch tip xc ca st vi oxy l cc
k ln, v qu trnh oxy ho xy ra cc
nhanh, n mc c th xy ra hin tng
bc chy.
Tu m khng kh chy trn mt
nc nh th no?
Vi nm tr li y, mt loi tu thu
nh b c cnh bay trn mt nc
xut hin ti nhiu quc gia trn th gii.
Khi chy, thn tu hon ton ri khi mt
nc v ch cn chu sc cn ca khng
kh. N c th ch c my trm hnh

khch v chy c hn 100 km mi

gi.
Lc no nng con tu my trm
tn ln khi mt nc? Thc ra con tu
ny t my chic qut gi rt ln,
khng kh nn do nhng chic qut ny
sinh ra theo ng dn hnh trn bn
xung quanh y tu phun ra v phun
xung di mt nc vi p lc rt ln.
Theo nguyn l p dng v phn tc
dng, thn tu nhn c mt phn lc
theo hng ln trn. Khi phn lc ny
t c ln sc y trng lng
thn tu ln th thn tu c nng ln
khi mt nc. Lc y gia thn tu v
mt nc s hnh thnh mt lp m
khng kh, do vy m loi tu ny c
gi l tu m khng kh. Sau li

dng sc y ca chn vt cm theo

hng nghing vo trong nc hoc
chong chng khng kh y thuyn
chy ln pha trc.
Tn km nng lng nhng a nng
Khng kh nn trong m khng kh
khng ngng tan i, v th, duy tr
m khng kh cn phi tiu hao cng
sut rt ln. Hn na, khi tu di chuyn
trn mt nc cn gy ra nhng t sng
tng i ln ng thi lm tung to rt
nhiu hoa sng. Nhng hot ng ny
u tiu hao khng t nng lng, v vy
tu m khng kh tuy c th nng cao
tc chy, nhng i hi phi c cng
sut ln.
Tuy vy, loi tu ny c mt u im
rt ln l va chy trn nc, va chy

c trn cn. Khi chy trn mt t,

gia tu v mt t cng hnh thnh mt
lp m khng kh nng tu ln. Do
lp m ny dy ti my mt, tu c th
chy mt cch bnh yn trn cc con
ng g gh, bn ly, trn tho nguyn,
sa mc, m ly hoc trn mt bin ng
bng m khng gp tr ngi g. Ngoi
my bay ln thng ra, y l loi tu c
th i n c nhiu ni nht.
Tu ph bng hot ng nh th
no?
Ma ng rt but ko di thng lm
cc eo bin, mt bin phng bc b
bng ng kn, ng hng hi ch tc.
tu thuyn c th ra vo cng, ngi
ta phi dng n sc nng ca cc con
tu khng l v kh th kch: tu ph

bng.
Nhm m ng nhim v nng
nhc ny, tu ph bng phi c cu trc
c bit: u tu c lm theo hnh
vt, to thnh gc 20-350 so vi mt
nc, gip n b ln mt bng d
dng. Hai mt bn ca u tu, ui tu
v bng tu u c nhng khoang nc
rt ln c dng nh l thit b ph
bng.
Khi gp bng, u tu nng ln v b
trn mt bng thng li v pha sau mt
on, sau mi m ht cng sut my
lao vo n. Do cng sut ng c ln,
tc cao nn c va chm ny s to lc
xung kch mnh lm ph v bng. ng
tc ny c lp li nhiu ln cho n
khi thnh cng.

Gp lp bng rt dy, mt lc khng

ph c ngay, nhng my bm nc c
cng sut ln t trn tu s hot ng,
bm y nc vo cc khoang cha
ui tu, do trng tm ca tu chuyn
v pha sau, u tu t nhin ngc ln
cao. Lc ny cho thn tu tin ln mt
cht cho u tu gc ln tng bng
dy, tip tho ht nc khoang cha
nc ui tu ra, ng thi bm y
nc vo khoang cha u tu. Nh
vy u tu vn c trng lng rt ln
nay li thm trng lng ca my trm
tn nc khoang cha nn d lp bng
rt dy cng b ph v. C nh vy tu
ph bng khng ngng tin ln, m
ng i trn lp bng.
Cc tu ph bng ca mt s nc

chu u khi ph bng Bc Bng

Dng c lc gp nhng tng bng
va dy va kin c v xy ra s
vic sau: Tu ph bng b kt trong
nhng tng bng ln. Ch cn bin php
lc i lc li mi gii thoi c n.
Mun tu c th lc c, hai sn
thuc phn gia ca tu phi thit k cc
khoang nc. Bm y rt nhanh khoang
cha nc mt bn sn, tu s nghing
v mt bn, ht nc sn ny ra v
bm y vo khoang cha sn bn
kia, tu s nghing v pha ngc li. C
bm v ht nh vy, tu ph bng s lc
i lc li v hai pha phi tri, n mt
lc no cho tu chy ht cng sut,
tu s li khi mt bng khng kh khn
g.

Tu ph bng c kt cu c bit
vng chc. V bng thp v thng dy
hn cc loi v tu khc rt nhiu. Thn
tu to rng nhng phn trn thon li ph
hp vi vic m ng cho i cho tu
thuyn tng i rng trong lp bng.
d dng tin, lui, thay i phng hng
v d li, thn tu c thit k ngn (t
l gia chiu di v chiu rng ca cc
tu ni chung l vo khong 7 9/1, cn
tu ph bng l 4/1). Do mn nc su
nn tu c th ph nhng tng bng tng
i dy.
Ti sao tu ngm c th ln xung, ni
ln?
Nhng con tu bnh thng ch c th
lt trn mt bin. Nhng tu ngm va
c th i trn mt nc li va c th ln

su xung bin i ngm di nc. o

thut g y vy? B mt nm trong hai
lp v ca n.
Bt k vt th no trong nc,
ngoi vic phi chu tc dng theo hng
thng ng xung di, cn phi chu
lc nng ln ca nc. Lc nng
chnh l sc y. Khi sc y ln hn
trng lc, vt th s ni ln mt nc,
khi sc y nh hn trng lc, vt th
chm xung. Khi lc y bng hoc
chnh lch rt t so vi trng lc, vt th
s l lng bt k v tr no trong nc.
Nh vy, nu iu chnh c chnh
lch gia trng lc v sc y ca tu
ngm, ta c th iu khin n chm xung
hay ni ln d dng.
Nhng thn tu ngm l c nh

kothay i, nn sc y m n chu trong

nc l khng thay i. V vy, mun
iu chnh chnh lch ny, ch c th
thay i trng lng bn thn tu ngm.
B mt trong hai lp v Thn tu
ngm c thit k gm hai lp v trong
v ngoi. Trong khong khng gia hai
lp v ny chia thnh mt s khoang
nc. Mi khoang nc u lp van dn
nc vo v van x nc ra.
Tu ngm ang ni trn mt nc,
mun ln xung ch cn m van dn
nc nc bin nhanh chng trn y
vo cc khoang, lc trng lng tu
ngm s tng ln. V khi trng lng
vt qu sc y th tu s chm.
Tu ngm ang ln di nc, khi
mun ni ln th ch cn dng van dn

nc vo ri sau dng khng kh nn

c p lc cc ln phun nc trong cc
khoang cha nc qua van x chy ra
ngoi, lc trng lng gim, sc y
ca tu ngm ln hn trng lc nn tu
ni ln khi mt nc.
Nu tu ngm mun chy trong
khong nc gia mt bin v y bin
th c th cho nc vo mt phn khoang
cha nc hoc x mt phn nc
khoang cha ra nhm iu tit trng
lng tu ngm, khin cho trng lng
bng hoc ln hn sc y mt cht, lc
tu ngm c th i trong khu vc
nc nng su khc nhau.
V kh laser hot ng nh th no?
V kh laser khi c bn ra, tuy
khng c n nh sng pho thng

nhng li pht ra chm tia laser nng

lng cao vi tc 300.000 km/giy.
Nng lng ny tp trung rt mnh, khi
chiu vo vt th kim loi, trong nhy
mt s lm cho kim loi nng chy, bc
hi, thm ch bin thnh ion.
Tc dng gi l hiu ng lan
chy nhit. V kh laser ph hoi mc
tiu ch yu nh vo hiu ng . Chm
tia laser gy tc dng lan chy cng ln
hn i vi c th sng, thm ch gy t
vong. Cho nn tia laser tng c mnh
danh l tia cht chc.
Nu bn a knh hi t ra trc nh
nng ly tiu im sng. Tiu im
ny c th lm chy giy. Vy m
sng ca tia laser cn cao gp vi trm
triu, thm ch vi t ln so vi nh nng

Mt tri. Nng lng ca n d nhin l

rt ln. Do , ngi ta s dng v
kh tia laser bn my bay, tn la ca
i phng. Ngoi ra, khi bn vo mc
tiu dng kim loi, tia laser cn sinh ra
tc dng ph hoi ph. l dng ion
hnh thnh di nhit cao ca tia
laser khi pht ra khi b mt kim loi,
lc phn tc dng s gy ph ti xung
kch trn b mt kim loi, lm bin dng,
ph hu nhanh chng vt th. ng thi
dng ion cn pht ra bc x X, lm cho
cc linh kin in t gn mc tiu b v
hiu ho.
Mt iu cn phi ni thm l, chm
tia laser cn lm cho ngi ta b m mt
hoc tm thi khng nhn thy g. l
v mt ngi ging nh mt thu knh hi

t, khi b chm laser chiu vo qua hi t

ca thu tinh th s hnh thnh tiu im
trong vng mc, lm cho nng lng
laser cng tp trung hn. T chc vng
mc cc mng b hp th nng lng ln
ca tiu im nh sng, s nhanh chng
chuyn thnh nhit nng lm chy bng
vng mc, dn n m mt
Ti sao my bay tng hnh c th tng
hnh?
My bay tng hnh l loi my bay
chin u qun s c thit k da trn
k thut tng hnh. Ch c iu, s Tng
hnh ca my bay tng hnh ch l cch
ni v von m khng c ngha l mt
thng khng th nhn thy n, m ch l
tng hnh i vi sng ca raa.
Chm sng in t do raa pht ra

c mt c im: Ch khi chm phn x

m n sinh ra men theo hng chiu ca
chm song nn b ngten ca raa thu
c, ng thi trn mn hunh quang
ca raa hin ln mt im sng. Mt ct
tn x ca raa trn my bay cng nh th
t l thu c hnh nh ca n trn raa
cng nh. Mt ct tn x raa ca my
bay nm bom tng hnh R 117A do M
ch to ch t 0,01 m2, ch l 0,01 ~
0,1%, do vy n ging nh tng hnh
thc s, c th vt qua kim sot ca
mi ra a.
My bay tng hnh c th tng hnh
c l do p dng mt lot cc k thut
tng hnh cao cp v hin i nht, trong
bao gm tng hnh phn khung v v
ngoi my bay, vt liu sn ngoi lm

tng hnh b mt, ngoi hnh c kt cu

tng hnh, k thut lm gim bc x hng
ngoi, k thut gim thanh, k thut nhiu
in t. Vt liu ch to lm tng hnh v
ngoi v khung my bay c nhiu loi,
trong c dng nhiu nht l nguyn
liu phc hp bng vt liu cacbon trn
nha cy, nguyn liu phc hp cacbua
silic tng thm nha cy. Nhng loi vt
liu phc hp ny c tnh cht cng,
trng lng nh, c th hp th c
sng raa. My bay nm bom tng hnh B
-2 ca M lp v ngoi cn s dng
vt liu kiu t ong lm lp vi vt
nng cao hn kh nng hp th sng raa.
thu c hiu qu tng hnh cao nht,
ton b b mt ngoi my bay cn sn
mt lp sn tng hnh bng bt mn

Niken Coban hoc kim loi v kim loi

oxy ho. Lp sn ny c th lm tn
hao sng raa chiu x ln lm n b hp
th, c tc dng lm trong sng; Cn c
mt cht liu mui kim c th nhanh
chng chuyn sng raa chiu ti thnh
nhit nng m khng sinh ra sng phn
x.
Ngoi vn dng cc cht liu tng
hnh, my bay tng hnh cn c mt mu
cht quan trng l: Kt cu ngoi hnh
c bit ca n cng c th tng hnh.
Thng thng, thn my bay c hnh tr
trn v thn, cnh, ui to thnh mt kt
cu lin tip, u c th lm cho sng
raa sinh ra quay tr li raa v thu sng
phn x ca ngten. Cc nh thit k my
bay tng hnh pht hin ra rng nu

bin i hnh tr trn ca thn my bay

thnh hnh mt ct, hnh chp, chp nhn,
hoc bin phn tip ni gia cnh v
thn thnh hnh ng trn, to thnh hnh
my bay c th c s ho hp gia thn
v cnh, b i phn ui cnh, thay i
s dng phn ui ch V lch, thn v
cnh khng b tr gi treo n o... th
u c th ph v tc dng ca sng
phn hi do raa sinh ra, lm cho sng
phn hi yu i, thm ch hu nh
khng c. My bay tng hnh F - 117 A
v B
2l s tng hp thit k ca nhng c
im trn. My bay nm bon tng hnh B
- 2 c cnh di 52,43 m, thn di 21 m,
loi my bay ln nh th m mt ct tn
x ch c 0,05m2, hiu qu tng hnh rt

cao.
Do thit b tm kim my bay ngoi
raa cn c my tm kim hng ngoi,
nn my b ay tng hnh ngoi nhim v
tng hnh vi raa cn phi tng hnh vi
my thm d hng ngoi. Phng php l
b tr ming nhn v thot kh ca ng
c my bay phn nh ca my bay v
ti l thot kh li lp t my thi kh v
thit b ht nhit thi ngun nhit
ming ng c, khng my thm d
hng ngoi trn mt t d c bc x
hng ngoi ca my bay. Cn v ting n
do my bay sinh ra trong qu trnh bay,
c th gii quyt thng qua thit b ht
m hoc thit k mt loi ng c c m
thanh rt nh.
Ti sao my bay trc thng li c th

lm c iu ?
J J mo

My bay trc thng cn mt lc bay

thng c trng lc ca chnh n th
mi c th bay vo bu tri c. Lc
bay ca my bay trc thng c sinh ra
bi cnh qut quay trn nc my bay.
Khi my bay dng li, cnh qut vn
khng ngng chuyn ng v sinh ra lc
bay tng phn cn bng vi trng lc
m n nhn c. V th, my bay trc
thng khng tin m cng chng li,
khng ln cao m cng khng h xung,
dng li mt cch vng vng gia bu
tri.
Phi chng ch c my bay trc thng
mi c th h cnh thng t?
u im ln nht ca my bay trc

thng l khng cn ng bng ct

cnh hay h cnh, ch cn thng qua
chuyn ng trc tip ct cnh hay h
cnh, iu ny cc my bay khc khng
th c c. Tuy nhin, trong gia nh
ng c cc loi my bay phn lc ny
vn c mt loi my bay c th trc tip
ct cnh v h cnh, l loi my bay
chin u bt chc cch thc ca loi
diu hu trong vic nhanh chng ct cnh
v h cnh.
ng c khi ng ca loi my bay
ny rt c bit, n c 4 l phn lc, c
v ging nh mt chic qun lin o.
Bn l ca ng c phn lc c b tr
hai bn thn my bay, c th chuyn ng
linh hot. Khi my bay sp ct cnh, l
phn lc chuyn ng ngc hng vi

mt t, phun kh ra vi tc cao,
ging nh bn ci ct c lc rt mnh,
gip my bay thot vo khng trung; Khi
my bay ti mt cao nht nh, l
phn lc c th chuyn hng v pha
sau, phn lc sinh ra gip my bay bay
cao vi tc ln; Khi my bay sp
phi h cnh, phi cng c th iu khin
l phn lc hng v
mt t, lc ny my bay mt i lc tin
ng thi h cnh, trng lc li tip tc
c duy tr bi phn lc vung gc vi
mt t.
Cng vi s gim xung ca trng lc,
my bay t t h cnh vung gc xung
mt t. Trong qu trnh bay, ngi phi
cng ch cn iu chnh gc ca l
kh phn lc l c th iu chnh c

trng thi ca my bay.

My bay kiu Diu hu cng c th
ch cn mt on rt ngn l ct cnh
c, rt thch hp cho nhng vng o
hp v trn hng khng mu hm, bnh
thng khng cn ng bng, ch cn
mt khong trng vi kch thc 35 m x
35 m l c th ct cnh hoc h cnh, do
vy n c s dng nhiu trong qun
s.
My ba y kiu Diu hu ra i vo
nhng nm 70 ca th k XX, v sau
khng ngng c ci tin, ch to ra
nhiu loi mi. Hin nay c trang
b cho hm i hi qun, l loi my bay
u t c s dng nhiu trong chin
u.
Ti sao my bay trc thng ng im

c trn khng?
t chy trn mt t mun dng th
dng, mun i th i, rt tin li, nhng
my bay bay trn tri th khng th tu
tin nh t c. Kh m hnh dung
ni mt chic my bay ang bay m t
nhin dng li bt ng trn tri. t nht
th i vi nhng chic my bay bnh
thng m ni, l iu khng th.
Chng ta u bit rng, bt k vt th
no mun ri khi mt t bay vo
bu tri u phi thng c tc dng
ca trng lc. Trng lc chnh l lc hp
dn ca Tri t i vi cc vt th xung
quanh, hng ca n lun hng v pha
di n ra sc ko tt c cc vt ng
li trn b mt Tri t. N lm cho
chng ta lc nhy ln cao cng s t

quay tr li mt t m khng th bay vt

ln cao. Do vy, my bay mun bay vo
khng trung th phi c mt lc hng
ln chng li tc dng ca trng lc,
chnh l lc bay c to ra bi cnh
my bay. Tuy nhin, iu kin tng tc
vi khng kh c s vn ng mi c lc
bay ln, khng c s vn ng th khng
c lc ct cnh. Do vy, my
bay phi bayth mi sinh ra lc bay, nu
dng li th khng c s vn ng tng
tc gia khng kh v cnh my bay, lc
bay s bin mt. My bay m mt i s
duy tr ca lc ny th ch nh mt hn
ri t trn khng xung.
Tuy nhin, c mt loi my bay li c
kh nng dng li gia khng trung,
chnh l my bay trc thng.

Chim, ni kinh hong ca... my bay

phn lc
Ngy 04/10/1960, chic my bay tua
bin phn lc ch khch ca M sau khi
ct cnh t Boston khng lu th t
nhin 3 trong s 4 ng c b hng, phi
c mt thng bng, m u xung mt
h nc gn sn bay, 62 ngi t nn.
Tai nn thm khc ny bt u t mt
n chim so.
Th ra, chng va vo my bay v
vi con trong s lt vo ca ht
ca 3 ng c tua bin. l s c
nghim trng nht trong lch s my bay
b ri do loi chim gy ra. Theo thng k
ca M, t nm 65 cho n nay, trung
bnh c trn 350 v va chm vo chim
c tnh ph hoi, khin nhn vin trn

my bay b thng hoc my bay b h

hng.
Khng phi ch ti chim
V sao chim bay li gy kh d cho
my bay phn lc nh vy. Xem ra
khng ch nn trch ring loi chim. Hin
nay cc ng c dng trn my bay phn
lc ch yu c hai loi: Mt l ng c
tua bin phn lc v mt loi l ng c
tua bin cnh qut. Bt k l loi no cng
u phi ht mt lng ln khng kh
xung quanh vo th mi lm vic c,
do vy, ca ht khng kh vo ca cc
ng c ny phi m rt rng, khi bay
ging nh mt ci ming h cc to, tham
lam nut nhng lung khng kh vo. Nu
n chim li va ng tm bay gn ng
c th chng s khng lm ch c na

m cng vi khng kh b ht vo ng
c.
Tc ca my bay phn lc vn rt
ln. Cc loi chim tuy xng tht rt
mm nhng khi va chm tc cao s
to ra lc ph hoi rt gh ghm. Hn
na, cu kt bn trong ca ng c phn
lc rt tinh vi, khi chim va p vo, d
cho cc chi tit ca ng c khng b h
hng nghim trng nhng qu trnh lm
vic ca ng c s b nh hng nng,
thm ch buc phi ngng lm vic khin
khi c mt ng lc bay, kt qu l c
th ri. Ph ca m vo
S uy hip ca chim vi my bay
cn th hin s va p trc tip ca
chng vi v ngoi bay. Do phi c phn
lc c tc cao. S va p l rt

nguy him. c s vic k quc

sau:mt my bay tim kch ang bay vi
tc 600 km/gi, va vo mt con chim
ng trn tri, kt qu l con chim ng
t nhp bt c d vo khoang my
bay, lm cho nhn vin i bay hn m,
my giy sau mi tnh li. Tuy nhin,
nhng va chm nghim trng nh th rt
t xy ra.
S liu thng k cho thy vic my
bay phn lc va chm v ht chim vo
ng c xy ra nhiu nht chu , ri
n chu M, t nht l chu u. Hn
na cc s kin trn u din ra
cao di 900 mt, c bit di 600 mt
l khong khng gy nguy him nht.
iu c ngha l vn ch yu xy
ra khi my bay ct v h cnh.

Hin nay, ngi ta gii quyt vn

ny bng hai phng php. Mt mt l
ui chim i, nh lm b nhn chuyn
ng, hoc trong qu trnh my bay ct
cnh hay h cnh th bn sng ui
chim gn sn bay. Cn c th dng loi
loa pht m c bit trc khi my bay
ct, h cnh hoc t trn sn bay mt s
tiu bn chim cht chng s hi m
bay i.
Vic ny cn nhc nh cc phi
cng li vng qua ni ch imtp trung,
nh li dng k thut in t hin i v
radar, t nhng radar gim st tm xa,
nhc nh my bay ang trn ng bay
trnh xa n chim. Ngoi ra cn phi ci
tin kt cu my bay v ng c nu
c va chm vi chim th tai nn cng

khng xy ra, mi l gii php cn

bn nht trong trng
hp ny.
Ti sao my bay nhiu tng cnh li t
c s dng?
60 70 nm trc, nhng chic my
bay nguyn thu c ti 2 3 tng cnh,
t chng ln nhau, gia c nhiu trc
khin n rt ging mt gi sch. Cng
nhiu cnh, lc nng cng ln, vy ng
ra my bay ngy nay cn phi nhiu cnh
hn. Nhng trn thc t chng gn
nh tuyt chng. V sao th nh?
T nhng nm 30 tr i, my bay hai
tng cnh cn li rt t, hu nh thng tr
bu tri l nhng chic phi c mt lp
cnh.
Bi v cnh my bay dng sinh ra

lc nng. Khi trn tri, my bay khng

ri t do nh mt hn l nh vo lc
nng ca cnh cn bng trng lng.
Gi s mt my bay ngoi trng lng
ca bn thn, nu tnh thm trng lng
ca hnh khch, hng ho, nhin liu th
tng trng lng l 50 tn. Nh vy khi
bay trn tri, cnh v ui my bay phi
sinh ra c mt lc nng l 50 tn mi
duy tr c s cn bng gi cho n
khng ri xung t.
Cnh my bay c th sinh lc
nng hay khng l ph thuc vo tc
bay v din tch mt bng ca cnh. Tc
bay cng cao, din tch cnh cng ln
th lc nng sinh ra cng cng ln. Hin
tng ny khi th diu bn c th cm
nhn thy: hai ci diu cng nng nh

nhau, ci no c din tch ln hn v ko

chy nhanh hn th s nng mnh v bay
cao hn ci cn li.
Thi k u, my bay do khng c
ng c tt, vt liu ch to cn th s
nn tc bay khng nhanh. Do vy,
mun nng c mt trng lng nht
nh th ch cn cch l lm rng ht c
c th din tch cnh my bay c
c lc nng cn thit. Mt tng cnh
khng th dng hai, ba lp. My bay 3
tng cnh ra i l v th. Nhng kt cu
ca loi my bay ny rt phc tp, hiu
qu cng khng ln hn hai tng cnh
nn sau ngi ta khng s dng chng
na, v vy hu ht my bay trong thi k
u u l loi hai tng cnh.
Tng tc thay v tng cnh Do

ng c my bay tng bc c ci
tin v vt liu kt cu dng trong ngnh
hng khng ngy mt c hon thin
dn, nn cng vi vic tc bay tng
ln rt ln, ngi ta khng cn phi to
mt din tch cnh ln mi sinh lc
nng, v th hu ht cc my bay hin i
u ch cn mt tng cnh.
Nhng iu khng c ngha l
loi my bay hai cnh ny ht ch
ng. Ngy nay ngi ta vn s dng
chng rng ri trong nng nghip. Nhng
chic my bay dng phun thuc dit
su b, gieo ht, trng rng, tr c., i
hi phi bay tht chm, bay n nh. V
th din tch cnh my bay phi ln mi
sinh ra lc nng. M p ng c
nhng yu cu , my bay hai tng cnh

l ng c vin sng gi nht.

V sao trn my baycn lp t n
xanh n ?
ng t ng giao thng tp np,
lun t ct n xanh n rt ni bt.
Xe c v ngi i ng u t gic tn
trng quy tc giao thng n dng,
n xanh i, nh vy mi c th trnh
c xy ra hn lon v tai nn giao
thng. iu c ngha l trn my bay
cng lp n xanh n , l ti sao?
Tri m trong xanh, cng vi nhng m
thanh a n, chng ta c th pht hin
ra chn tri c n , xanh, trng
chm chm bay qua. y l n hng
khng trn my bay, tc dng ca n cng
tng t l trnh cc tai nn giao
thng trng khng gian.

Tuy rng bu tri v cng rng ln,

nhng tc bay ca my bay hin i
rt nhanh, bi vy vn c nguy him xy
ra m nhau. trnh tai nn xy ra trn
khng trung, ngoi nhng tuyn hng
khng nht nh c quy nh cho my
bay dn dng trn nhng tuyn bay nh
k, phi cng cn phi lin tc ch quan
st tnh hnh trc sau, tri, phi trn
khng trung. tin cho phi cng quan
st xung quanh c my bay hay khng,
lin tc nm c quan h ca my bay
khc ang i cng tuyn ng vi mnh
nh th no, do vy khi bay trong m,
phi thp sng ba n hng khng hai
bn tri phi v mt n phn ui
my bay: quan st t v tr ca phi cng
th n lun u cnh tri, n

xanh lp u cnh phi, n trng lp

ui my bay, ba ci n c th lin tc
chiu sng, cng c th nhp nhy.
Sau khi my bay bui ti bt n
hang khng, tnh hnh quan st ca phi
cng thun li hn. Nu phi cng nhn
thy mt my bay cng mt cao vi
mnh, m ch nhn thy hai n xanh
th chng t i phng ang i i din
vi mnh, c nguy c m vo nhau, cn
c bin php trnh. Nu ch nhn thy
mt n th chng t l i phng ang
bn tri hoc bn phi mnh; Nu ng
thi nhn thy c ba n th chng t i
phng ang bay pha trn hoc pha
di mnh; Hai tnh th ny u khng
nguy him.
ng nhin, trong tnh hnh tc

my bay hin i rt nhanh, ch da vo

n ch dn th cha hon thin. V
d, khi thi tit xu c my, c sng m
th lm th no? Hin nay c mt loi
thit b c gi l Thit b ch th tip
cn my bay, c th gip phi cng
pht hin my bay gn mnh. Thit b
ny c lp n ch th, ng thi ra a
trn my bay khng ngng pht sng v
tuyn in ra xung quanh, khi my bay
khc bay gn, sng ra a b phn x tr
li, lm cho n ch th sng ln. T cc
n ch th khc nhau c th phn nh
hng bay v khong cch tng i ca
chic my bay ang dn bay gn n
minh. T c th a ra cc bin php
i ph ph hp.
Ti sao trn my bay phi c hp

en?
Mi khi c chic my bay gp nn b
ri, cc nhn vin cu h u tin u c
tm thy ci hp en ca n. l v
bn trong hp en c lp nhng thit b
o v ghi hin i chuyn dng.
Cc hp en thng thng dng bng
t ghi li thi gian bay bnh thng,
cc tham s quan trng, nhng li trao
i gia cc nhn vin phc v trn my
bay, v c cc lin lc vi bn ngoi.
Tc dng cng dng ca hp en l:
khi xy ra tai nn my bay, ngi ta c
th da vo thng tin v cao, tc ,
hng bay c ghi li trong hp en
phn tch v tm nguyn nhn xy ra tai
nn. Ngi ta c th cn a nhng
thng s thu c t hp en vo my

m phng bay ti hin biu din tai

nn, v phn tch nguyn nhn gy ra tai
nn bng hnh nh.
Trong hot ng bay bnh thng,
thng tin hp en cung cp c th c
dng lm c s khoa hc ci tin
nhng tnh nng ca my bay v quyt
nh xem my bay c cn phi sa cha
hay bo dng hay khng.
Thc t, hp en khng c mu en.
d tm thy, ngi ta lm chng bng
mu da cam. C hp en li cn lp my
pht xc v tuyn in, lun lun pht tn
hiu gi.
Thng thng hp en c lp trn ci
cnh thng ng ui my bay,
trnh bt h hi.
Cc yu cu trong th nghim i vi

hp en l c th chu ng c nhit
11. 0000C, chu c p lc trn
9800 atmtphe, ngm di nc bin 36
gi m bng t khng b m, chu ni s
n mn ca nc bin, du v dung dch
chng la.
Bt u t nm 1988, mt s cng ty
hng hi bt u lp hp en trn tu
thu.
Ti sao my bay cn ln v xung theo
chiu gi?
Hnh khch ngi trn my bay u
bit rng khi my bay chun b ct cnh
thng chy sang phi sang tri, sau
mi n mt ng bng chnh rng ln,
thun theo chiu gi ri mi ct cnh bay
ln khng trung.
Thc ra, khi my bay h cnh ging nh

khi ct cnh cng h cnh theo chiu gi.

iu ny l ti sao?
Th ra c hai nguyn nhn ch yu
lm my bay phi ct v h cnh theo
chiu gi: Mt l c th rt ngn khong
cch chy trn ng bng th my bay
ct cnh v h cnh, th hai l tng i
an ton.
Khi my bay ct cnh, ch khi lc nng
do cnh my bay sinh ra ln hn trng
lng ca my bay th my bay mi c
th ri khi mt t. M sc nng ln
hay nh li c quan h vi tc dng
khng kh thi qua b mt cnh my bay:
Tc cng ln sc nng cng ln. Nu
khng c gi, tc ca dng khng kh
thi qua b mt cnh my bay bng tc
ca my bay chy trn ng bng;

Nu thun theo chiu gi thi ti th tc

ca dng khng kh thi qua b mt
cnh my bay bng tc chy trn
ng bng ca my bay cng thm tc
gi. Do vy, trong tnh hnh thun
chiu gi, lc nng ca my bay tng
i ln; Trong iu kin tc my bay
bng nhau, khong cch chy trn ng
bng ca n c th rt ngn mt t so vi
khi khng c gi.
Khi h cnh, chng ta hy vng tc
hin c ca my bay nhanh chng gim
xung. H cnh thun chiu gi th c th
li dng sc cn ca gi gim tc
my bay, khong cch my bay trt
trn ng bng c gim i mt cht.
My bay ct cnh v h cnh thun
chiu gi cn c th nng cao tnh an

ton. Do tc khi ct cnh v khi h

cnh ca my bay tng i chm, tnh
n nh u tng i km, nu lc ny
gp phi mt trn gi mnh thi ngang th
c th lm my bay b nghing , gy ra
tai nn. M bay theo chiu gi va khng
d b nh hng ca gi ngang, li cn
c th lm my bay gi c sc nng
nht nh, do vy my bay c tng
i an ton.
Chnh do nhng l do nu trn,
hng ca ng bng sn bay khng
phi c xy dng tu , n c chn
cn c vo hng gi ni . Nhng
hng gi ca mt ni thng thay i
theo bn ma trong nm, do vy hng
ca ng bng sn bay c chn theo
hng c thi gian gi thi di nht

trong nm, hng gi ny c gi l

hng gi ch o.
Trc y, tc my bay tng i
chm, tnh n nh cng khng tt, cho
nn vic ln xung theo chiu gi l
mt yu cu tng i cao. C sn bay
trong mt nm hng gi bin i tng
i nhiu, nn phi xy dng nhiu
ng bng c cc hng khc nhau,
hoc xy dng nhiu ng bng bc x
giao nhau, tin thch ng vi hng
gi khc nhau trong mi ma. Nhc
im ca cch lm ny l chim qu
nhiu t, kinh ph xy dng sn bay ln.
My nm gn y, do vic nng cao tnh
nng n nh v gia tng tc ca my
bay, nh hng ca hng gi i vic
my bay ln xung khng cn ln nh

nhng nm trc. Do vy sn bay hin

i thng ch cn xy dng mt hoc
my ng bng song song theo hng
gi ch o l .
Ti sao khi my bay ct cnh, h cnh v
trong khi bay u phi dng ra a iu
khin?
Sn bay thng c gi l Cng hng
khng, l mt u mi giao thng v
cng bn rn, mi ngy u c rt
nhiu my bay ct cnh v h cnh.
Tuy sn bay rt ln, nhng do tc
ca my bay rt nhanh, trnh s va
chm gia cc my bay, cc khai thc
vin khng lu phi kp thi nm bt
c v tr ca my bay trong phm vi
vi nghn mt, cng nh tc , phng
hng ca my bay, sau mi pht ra

ch th chun xc v s ct cnh, h cnh

i vi tng my bay. Phi hon thnh
tt cng tc iu va nng n va t
m nh vy th i vi h, ra a l th
khng th thiu. Sn bay c lp t ra a,
cc khai thc vin c th nhn thy r
ton b tnh hnh sn bay trong phm vi
vi trm nghn mt qua mn hnh ra a.
Nhng loi ra a ny c gi l Raa
qun l giao thng hng khng v
Raa h cnh chnh xc. Mn hin th
raa c th d bo qu o h cnh l
tng nht cho tng my bay. Trong qu
trnh my bay tip t, raa lin tc o
c v tr ca my bay v dng in m
ch o cho phi cng bay theo ng bay
chnh xc nht cho n khi my bay c
tip t an ton.

Ra a khng ch iu khin cho my

bay khi ct cnh v tip t m cn ch
o trong c qu trnh bay. Thng
thng, my bay bay theo l trnh tt
nht nh. Nu gp tri ti hoc my
m, hoc phi cng khng quen l trnh th
phi dng ra a dn ng. Trn my
bay c lp mt thit b ra a, ng ten
hng v pha mt t, mn hin th s
hin ln mt Bn raa, hoa tiu
nhn thy bn ny c th bit v tr ca
my bay, m bo chc chn my bay
ang i ng hng.
Trong qu trnh bay, phi cng phi kp
thi nm c khong cch gia my
bay v mt t, cho nn my bay c
lp t thm mt b phn gi l Raa
thm d cao. Nh vy, khi bay trn

bin, c th bit c khong cch t

my bay n mt bin , khi bay trn ng
bng c th bit c my bay cch mt
t bao xa, khi bay trn nhng nh ni
cng c th bit khong cch gia my
bay v nh ni, k c cao ca nh
ni. Trn mt s my bay qun s cn c
Raa chng va chm, n c th cnh
bo kp thi phi cng trnh ni cao
hay nhng kin trc cao khi my bay bay
cao tng i thp.
V sao my bay tc ln ngy cng...
ct cnh?
Cng vi vic nng cao tc ca cc
phi c, con ngi ngy cng thu ngn
cnh ca chng li. H tit kim vt liu
chng?
ng nhiun khng phi vy. My

bay nh vo cnh m sinh ra lc nng

ln cao, cnh cng ln th lc nng cng
ln. Nhng xt trn phng din lc cn
th cnh di chng li lc g, cnh
cng di th lc cn cng ln m thi. V
th, mt my bay c tc 1.000 km/gi
th ton b si cnh di khong 33 mt
v thn di khong 20 mt. Nhng mt
chic khc c tc 1.700 km/gi, thn
khong 20 mt, th si cnh ch cn
khong 12 mt l .
Cnh di dnh cho bay chm
Khi tc bay tng i thp, to
ra lc nng, ngi ta lm cnh my
bay di thm mt cht, v d cnh tu
ln rt di. Nhng sau khi tc c
nng cao, c bit l khi bay vi tc
vt m thanh, nu cnh di th lc cn

sinh ra s c bit ln. V vy khi bay

tc cao, ngi ta tm cch lm cho
cnh my bay cng ngn cng tt.
Vn ny sinh y, khi lm
ngn cnh my bay ri, liu n c to ra
lc nng khng?
y c hai tnh hung: khi my bay
ang bay trn tri, tc cng nhanh th
lc nng sinh ra cng ln, v th cnh
ngn cng sinh ra lc nng dng.
Nhng khi my bay ct cnh hoc h
cnh, tc tng i nh, lc nng do
cnh ngn to ra khng khc phc
trng lng my bay. Trong trng hp
ny, my bay cn phi chy trn mt t
mt khong cch rt di, ti khi t c
tc kh cao mi c th ri khi mt
t. ng bay di cng gip my bay

va chy va gim tc trong qu trnh

tip t. l nguyn nhn ch yu ca
vic my bay cao tc hin i i hi
sn bay phi c ng bng rt di.
Hin nay, c nhiu loi my bay
c ch to theo kiu cnh cp cnh
xo. Loi my bay ny khi bay vi tc
cao, cnh c th rt ngn li, cn khi
ct cnh hoc h cnh, cnh s ging
ra, nn c th gii quyt c mu thun
trn.
V sao my bay khng cn vy cnh
nh chim?
Mi xem ra th hnh nh my bay
thng minh cn chim km pht trin.
Nhng s thc hon ton ngc li. My
bay hin i, bt k l loi no, u phi
c y cnh my bay v cnh qut

mi bay c, vi chim, chng tin

ho thnh cng hai trong mt.
Cnh my bay dng sinh ra lc
nng, khin my bay c th treo ln cao,
cn cnh qut my bay c tc dng sinh
lc ko hay lc y khin my bay tin
v pha trc. Nu khng c cnh qut
m ch c cnh thi th my bay s bin
thnh tu ln. Tu ln phi nh mt
lc khc ln cao ch t mnh khng
th bay ln. T c th thy trong khi
bay, cnh my bay ch c tc dng nng,
ch khng to ra lc lm cho my
bay tin ln c.
Cnh chim khng ging nh vy.
Chim khng c cnh qut, trn mnh
chng khng c ng c pt tng lm
quay cnh qut ko chng v pha

trc, li cng khng c ng c phn

lc phun kh t ra pha sau y chng
tin ln. ng c ca chim chnh l bn
thn n, cn y n tin v pha trc l
nh vo i cnh. V vy cnh chim
ng thi hon thnh hai nhim v: mt
l sinh ra lc nng khin thn mnh treo
trn cao, hai l sinh ra lc y khin
thn mnh chng tin v pha trc.
Cnh my bay c nh ch c tc
dng sinh ra lc nng. Nhng cnh v
c mi c th ng thi sinh ra lc
nng v lc y. Cho nn cnh my bay
bt ng cn cnh chim th phi vy ln
vy xung.
Th liu c th lm cnh my bay v
ln v xung khng? l tng m t
xa xa loi ngi mong mun m

cha thc hin c. Nghin cu kh

ng lc hc cho thy, dng phng thc
bay v cnh tng i tit kim lc.
Nhng do nguyn l v hnh dng bn
ngoi ca cnh v kh phc tp, nn loi
ngi n nay vn cha lm ch c
cng ngh ny.
Ti sao phi ch to my bay c cnh
hng v pha trc?
Thng thng th cnh my bay u
hng v pha sau, nhng chng l li
khng c loi my bay no cnh hng
v pha trc? Thng 9/1997, ti mt
sn bay ngoi Matxcva, ln u tin
loi my bay chin u mi c cnh
hng v pha trc mang tn S -37
ct cnh. i cnh ko di v pha trc
ca n em li cho ngi xem mt

cm gic mi.
Hin nay, khng t my bay c cnh
hng v pha sau t c tc rt
cao, thm ch vt qua tc ca m
thanh. Nhng loi my bay ny cng c
mt nhc im rt ln l khi my bay
t n tc cao, lung khng kh c
th chuyn ng trn b mt my bay.
Khi mt phn kh men theo mp cnh
chuyn ng t trong ra ngoi, u mt
pha ngoi cnh my bay s xut hin
nhng ri lon ng s. Nhng ri lon
ny nh hng rt ln n lc nng ca
cnh ngoi my bay, nghim trng hn
th n c th nh hng n hiu qu
iu khin ca tay li, dn n trng
hp my bay ang bay c th t ln trn
trn khng, gy ra nguy him ti s an

ton ca my bay v ngi li. Nu em

so snh, my bay c cnh hng v pha
trc khng c nhc im ny. Khi
lung kh chuyn ng men theo b mt
ca my bay, cnh trc s cho lung kh
chuyn ng t ngoi vo trong, lm
lung khi trong cnh c s phn ly. Do
lung kh i t ngoi vo trong c th tp
trung li, cng i qua b mt cnh my
bay v khng nh hng cht no n
lc nng, li cng khng th nh hng
ti s iu khin hot ng ca my bay,
trng thi lm vic ca tay li. Nh vy,
loi my bay c cnh hng v pha
trc c c tnh chuyn ng kh tt
hn, t c lc nng ln, lc cn li
nh. Mt im tt na l my bay chin
u c cnh hng v pha trc c th

hot ng c trn khng vi mt gc

ln lm cho my bay chin u t
c tc cn thit bt c cc
my bay chin u khc, chim u th
trn bu tri.
Ti sao trc y tt c cc loi my
bay u c cnh hng v pha sau? L
do l v cng ca nguyn liu to nn
cnh my bay trc y khng , nu
my bay s dng loi cnh hng v
pha trc s lm cho kh nng chng
bay ngot trong lc bay ca ng c
gim st r rt. Di tc dng gia tng
ca lung khng kh, cnh ngoi ca my
bay c th xut hin hin tng cong ln
trn, cng vi s gia tng ca lc nng
v gc bay th hin tng ny tip tc
tng ln. Nh vy, s tun hon khng tt

ny c th lm gy gia phn cnh v

thn my bay. Gi s phi ngn chn
hin tng cnh my bay rn nt th ch
cn cch gia tng dy ca cnh
tng cng kh nng chng cong. Nhng
lm nh vy th trng lc ca my bay s
gia tng rt nhiu. Th l cc k s nh
phi b qua thit k cnh my bay hng
v pha trc m ph bin p dng hnh
thc cnh hng v pha sau.
S ra i ca nhng loi vt liu
mi lm cho my bay c cnh hng
v pha trc hi sinh. Cng vi s gia
tng trong vic tng hp cc si, cc
loi vt liu ny ngy cng nh hn,
mnh hn, cng hn, kh nng chng
cong vo c bit mnh m. Do vy,
ngi ta li i su vo nghin cu my

bay c cnh hng v pha trc. Nm

1984 M nghin cu ch to ra my
bay th nghim c cnh hng v pha
trc X 29A ton bng cc vt liu
phc hp, cn my bay S -27, l loi
my bay c cnh hng v
pha trc c tnh nng u vit, to tin
pht trin rng ln cho kiu my bay
mi ca th k XXI.
My bay u mun bay cao phi
khng?
Chng ta bit rng, my bay thng
u bay cng cao cng tt. V vy, xt v
mt qun s, khi khng chin, nu c th
bay cao hn my bay ca ch th c th
nhn t trn xung, thun tin tn cng
i phng; Cn nu ni v my bay
nm bom v my bay trinh st th cng

bay cao cng c li trnh b my bay

i phng tn cng v pho bn ln t
mt t. Ni v mt dn dng, bay cao
trn khng, sc cn khng kh nh, dng
khng kh tng i n nh, hnh khch
ngi trn my bay t cm thy xc. Nu
bay trn cao nguyn, ging nh trn cao
nguyn Thanh Tng ca Trung Quc,
thng thng cao trn mt nc bin
45km mi m bo an ton.
Nhng do s pht trin k thut
phng khng hin i, hin nay c my
bay qun dng li ngc li, n khng
yu cu bay cao, m li mong bay cng
thp cng tt. Nh vy nghe ra tht kh
l gii, ti sao li cn bay thp?
Th ra my bay qun dng bay cao
rt d b ra a ca ch pht hin. Sng

v tuyn in trn khng do ra a pht ra

khi gp phi my bay ch th s phn x
li, hin th r nh ca my bay ch trn
mn hnh ra a. Nhng sng in ra a
c mt c im l n ch c th truyn
theo ng thng, khng th quay. Nu
my bay bay c rt thp, do b mt
Tri t li lm, th ngoi khong cch
nht nh my bay s nm ngoi tm
kim sot ca ra a, sng ra a khng
tm thy my bay. Do vy, t ph
vo khu vc phng khng ca i
phng, my bay nm bom v my bay
trinh st hin i p dng phng php
bay l l trn mt t, gi l t kch
phng khng bay thp. Do my bay bay
thp vi tc cao gn khu vc ca
ch, khi b ra a ca ch pht hin th

 nhanh chng bay n nh u chng.

Nh vy, t lc i phng pht hin
my bay ch n nm bom hoc my
bay chin u ct cnh th thi gian
chun b cc k ngn, thm ch c lc
khng kp tr tay. Chnh v my bay bay
thp t ph vo phng tuyn ca i
phng c tnh bt ng cc mnh, do vy
c hi m n b nh tr l rt nh.
Ba y tc cao l l trn mt t
khng phi l chuyn d. V trn mt t
c dy ni, c cng trnh xy dng cao
to, mt khi khng cn thn s b m my
bay v t nn. My bay cao tc hin i
c kh nng t ph phng khng bay
thp u c mt h thng theo di a
hnh, lin tc dng my tnh tnh ton
khong cch vi mt t, t ng iu

khin my bay bay cao hoc thp

trnh nguy him khi va chm vi chng
ngi vt trn mt t.
Ngoi my bay qun s ra, c loi
my bay dn dng cng cn bay l l trn
mt t. V d my bay dng trong nng
nghip phun thuc tr su v thuc
dit c th cn loi my bay siu thp
bay cch cnh ng my mt. Nu bay
qu cao, thuc bt ri t trn my bay s
b gi cun i bay lung tung, bay thp th
mi c hiu qu. Nhng loi my bay tc
chm, khng cn lp rp h thng t
ng thm d a hnh c gi t, ch cn
nhn vin iu khin l c.
My bay hng khng l g?
My bay hng khng l mt loi thit
b ang c nghin cu, tn gi y

ca n l mybay hng khng v tr. N

va c th bay trn bu tri, va c th
bay vo v tr, l mt loi thit b kt
hp cao k thut hng khng v k thut
hng khng v tr.
Nm 1981, nc M ch to thnh
cng my bay v tr,tr thnh mt mc
lch s quan trng trong lch s pht
trin ngnh hng khng v tr. Nhng
my bay v tr vn cn tn ti nhiu
nhc im, ch yu l vic bo dng
phc tp, ph tn qu ln v thng
xuyn xy ra s c. Nhng nu em so
snh my bay hng khng v my bay v
tr th my bay hng khng c nhiu u
im ca my bay hn. a hnh h cnh
n gin, bo dng v s dng d dng,
thao tc v ph dng thp, c th bay v

h cnh trn nhng sn bay c ln thng

dng, ngay n b ngoi ca n cng rt
ging vi my bay ch khch. Nhin liu
ca n l kh Hidro, khi bay trong bu
kh quyn,c th li dng trit
c kh xi trong khng kh. Thm
vo l n c th s dng i s dng
li nhiu ln, thc s thc hin c
hiu nng cao m ph dng li thp.
K thut mu cht khi nghin cu my
bay hng khng l thit b ng lc.
Thit b ng lc ca n bt buc phi
c th lm vic trong mt phm vi rt
rng, chnh l n c th vn hnh mt
cch bnh thng t lc mt bay ct cnh
t tc bng 0 cho n phm vi tc
siu cao khi bay vo trong v tr.
iu ny yu cu cc thit b ng lc

ca n phi c hai chc nng: Th nht

l chc nng ca ng c tn la dng
vo vic y ngoi tng kh quyn;
Th hai l chc nng ng c theo
hnh thc ht kh, dng y trong tng
kh quyn. Khi ng c theo kiu ht kh
lm vic, dng tc dng nn tin hnh
nn khng kh ho lng, cung cp nhin
liu oxi lng.
C th d liu, my bay hng khng
mt khi c ch to thnh cng, n s
hon ton thay th cho my bay v tr,
m thi gian bay gia hai thnh ph bt
k no trn Tri t u khng qu hai
ting ng h. Nu iu tr thnh hin
thc s l mt thnh cng ln lao ca
nhn loi!
Ti sao trong khng trung li c hin

tng b mt trng lc?

ooooo

Vn vt trn Tri t u chu sc

ht ca Tri t, v c gi l trng
lc. ln ca trng lc gim dn cng
vi s tng ln ca cao. Cc tu v
tr trong lc bay xung quanh Tri t
hoc trn qu o gi cc hnh tinh ,
chng thng cch xa qu t v tinh cu
khc, t nhin s vo trng thi mt
trng lc, y chnh l hin tng mt
trng lc. ng nhin, mt trng lc
khng phi l tuyn i ko c trng lc,
ch c iu l trng lc rt t, cho nn
mt trng lc cn thng c gi l
trng lc yu.
Hin tng mt trng lc chnh l mt
c tnh v cng quan trng ca mi
trng trong v tr .

Trong trng thi mt trng lc, c th

con ngi v cc vt th khc s c th
bay ln d ch cn chu tc ng ca mt
lc rt nh. Li dng hin tng ny,
ngi ta c th tin hnh gia cng mt s
nguyn liu v nghin cu khoa hc m
kh lng c th thc hin c trn mt
t, v d nh sn xut silc n tinh th
thun cao, ch to hp kim siu dn
v kim loi siu thun, v cht to cc
dc phm sinh vt c bit v.v...
Mt trng lc cng mang li nhng iu
kin thun li cho vic lp rp kt cu
hng khng to ln (nh trm khng gian,
trm in dng nng lng Mt tri
trong v tr) trong v tr.
ng nhin, mt trng lng cng
c nhng tc hi nht nh i vi con

ngi, ch yu l cc nh du hnh v tr
thng mc bnh vn ng v tr. c
trng in hnh ca bnh ny l sc mt
nht nht, ra m hi lnh, au bng bun
nn, cn c lc nc bt tit ra nhiu
hn bnh thng, phn bng pha trn kh
chu, thm ng, au u, mt cm gic
ngon ming, c o gic bng bnh. B
mt trng lc trong thi gian di cn c
th dn n bnh long xng v bp tht
teo li. phng tr v gim thiu bnh
vn ng v tr, u tin phi y mnh
vic luyn tp ca cc phi cng trn mt
t, tng cng th cht; Ngoi ra phi
coi trng vic luyn tp th dc trong v
tr , khi chng ta c xem cc cnh
quay thc t v hot ng trong khng
trung, thng thng c th thy, cc nh

phi hnh v tr ang luyn tp c th trn

my vn ng.
Thi th trong khong khng phn r
nh th no?
Nu xy ra s c cht ngi, trc
tin xc ca nh du hnh s b ng bng
v c th con ngi vn ch yu l nc.
Nhng ci xc s khng tn ti mi
m dn bc hi v cui cng bin mt.
Trc ht, bn cn bit rng mc d
trong khong khng v tr, cc nh du
hnh vn nhn thy nh sng Mt tri,
nhng nhit ngoi thp hn so vi
b mt Tri t ca chng ta nhiu ln.
l v hnh tinh ca chng ta c cc
lp kh quyn bao bc v gi m thng
qua hin tng nh knh, nhng ngoi v
tr th khng.

Do vy, nu xy ra s c cht ngi,

trc tin xc ca nh du hnh s b
ng bng v c th con ngi vn ch
yu l nc. Nhng ci xc s khng
tn ti mi m dn bc hi v cui cng
bin mt. y l hin tng bng bc
hi m khng cn tri qua giai on ho
lng.
Cn kh nng phn r ca xc cht
khng tn ti, nhng khng phi l do
trong khng gian bao la khng c vi
khun sng m l do khng c oxy, mt
cht kh cn thit phn hu xc hu
c. Qu trnh bin mt mt xc cht trong
v tr din ra trong bao lu th cho n
nay cha nh khoa hc no xc nh
c. V l thuyt, iu cn ph
thuc vo ngi c mc qun o du

hnh hay khng.

Mt s chuyn gia cho rng, chng
cn i n khi ci xc t bc hi, n s
b cc thin thch hay bi v tr x nt
vn thnh tro bi v trong khng gian bao
la c v vn thin thch bay khng theo
mt qu o no vi vn tc cc nhanh.
Nh n du hnh v tr u tin trn
th gii l ai?
Nh n du hnh v tr u tin trn
th gii l Valentina Trereskova ca
Lin X trc y. Ngy 16/06/1963, b
mt mnh li tu v tr Phng ng
6 bay vo v tr, cng vi tu v tr
Phng ng 5 c phng i 2 ngy
trc , hon thnh chuyn bay theo
i. Trong 3 ngy 3 m trong khng
trung, chic tu v tr do b iu khin

 bay quanh Tri t 48 vng, l trnh

bay vo khong 2 triu km. Hai chic tu
v tr bnh an tr v mt t vo ngy
19 thng 6.
Trereskova dng cm li tu v
tr bay vo v tr, hon thnh xut sc k
hoch kho st k thut khoa hc v y
hc vt cht, bng nhng kinh nghim
ca bn thn, b chng minh rng ph
n cng c th lm vic v sng bnh
thng trong khng trung, m ra trang s
ca ph n bay vo v tr.
Trereskova sinh nm 1937, t nh
rt yu thch bu tri xanh. Sau khi tt
nghip trung hc v tham gia cng tc,
mt mt b va tham gia hc trng
hm th k thut, mt mt tham gia hot
ng nhy d ca cu lc b hng khng.

T sau khi Gagarinln u tin bay ln

v tr, b v nhng ngi bn n cu
lc b cng vit th cho ngnh hng
khng, ku gi tuyn chn ph n tham
gia bay vo v tr. Nm 1962, tri qua
s tuyn chn ngt ngho, cui cng b
c chn vo i ng ca cc nh
du hnh v tr.
biu dng s cng hin ca b
cho s nghip hng khng v tr, b
c nhn hun chng L nin, hun
chng gii thng Xioncopxki, huy
chng vng V tr do Hi lin hip
hng khng quc t trao tng, Hi lin
hip ph n quc t bu b lm Ph
ch tch. Mt dy ni hnh trn trn Mt
trng ( 28 v bc, 145 kinh ng)
cng c mang tn b.

Thng 8 nm 1963, Trereskova

kt hn cng vi mt nh du hnh v tr
khc l Nikolaiev v tr thnh gia
nh du hnh v tr u tin trn th gii.
Nm 1986, v Hng nga ng i ny
n thm qu hng ca Hng nga
trong truyn thuyt, t nc Trung Quc
xn xao.
Ti sao b du hnh khng pht n
trong v tr?
Qun o ca cc nh du hnh c lm
bng nhiu lp si siu bn v cc vt
liu khc cng khng b bc rch
trong khong khng v tr.
Cc vt liu to nn 9 hoc 10 lp
bo v ny gm vi cht lng cao, kt
hp gia Teflon vi kevlar chng try
xc, mt lp mng Mylar trng nhm

c tng cng thm vi b Darcon, vi

nylon trng Neoprene, vi Darcon, vi
nylon trng polyurethane, mng chm
polyurethane, nylondn tr gm nhiu
lp si kim loi, vi tng hp Vinyl
ethylene to ng dn cho cht lm ngui
nc v lp lt bng la nylongip cho
c th d chu hn.
Tuy vy lc ko ca chn khng
khng phi l mi e doa chnh i vi
cc lp vi ny. Mi nguy him trc tip
hn l vic mt p sut kh quyn bn
trong do mt l nh gy ra bi mt thin
thch cc nh, v do tip xc vi nhit
qu cao hoc qu thp, tu thuc vo
v tr ca cc phi hnh gia pha no ca
Tri t, gn hay xa Mt tri.
Chic ba l eo sau lng cc phi hnh

gia chnh l mt chic my duy tr p

sut khng kh th v kim sot nhit
.
Cc nh du hnh v tr t trn khng
trung s thy Tri t nh th no?
Khi trn khng trung, iu th v
nht ca cc nh du hnh v tr l
c ngm nhn ton b bu tri. H
ngm cc v sao v khng bao gi nhn
thy cc ngi sao nhp nhy, l v h
c th nhn thy cc v sao mt cch r
nt do khng b bu khi quyn che mt.
H thng ngm Mt tri mc v ln,
nhng h thch ngm nhn nht chnh l
cnh lc Mt tri ln, sau khi Mt tri
ln c th nhn thy cc nh sng trng,
nhn thy v tr chnh xc ni Mt tri
ln. Nhn ngm cc Mt trng cng rt

th v, ban ngy nhn thy Mt trng hin

ra mu xanh nht, trng rt p, p hn
rt nhiu so vi khi c nhn t mt
t.
V cc nh du hnh v tr vn thch
ngm nht chnh l Tri t ci ni
ca loi ngi, c nhng ngi
thn ngy m trng ngng h. Mc d
mi ngi u c mt cch miu t khc
nhau, nhng pht hin v kin ca ring
mnh, nhng mi ngi u phi tht ln
t y lng Tri t xinh p v cng.
T trn khng, ban ngy i b phn qu
t c mu xanh nht, vnh mu xanh
m duy nht chnh l khu vc cao
nguyn Thanh Tng ca Trung Quc; Mt
vi ngn ni cao v h ao khng nhng
trng rt r m cn hin ra mu xanh

liu, trng ging nh mu ca m ng

sun-fuaric; Sa mc Sahara hin ln mt
mu nu c bit; nhng ni nhit
thp v khng b my che khut, v d
nhng ni cao nh dy ni Himalaya, c
th nhn thy rt r hnh dng ca n,
thm ch cn c th nhn thy cc ao h,
dng sui, ng i, ng bng, cy ci,
cn c th nhn thy c c nhng ln
khi trng ca nhng cn nh v ng khi
bc ln.
Nh du hnh v tr ngi M trn chng
ng bay ti mi trng nhn thy
Vn l trng thnh ca Trung Quc;
Mt nh du hnh v tr khi bay qua M
nhn thy mt con ng ca bang
Texas; Trn bu tri n , h nhn thy
xe la chy nh bay; Bay trn bu tri

Min in, h cn c th phn bit c

mu sc i lp trn Mt tri, v d nh
nh ni Himalaya sng sng vi mu
xanh m, c lm ni bt ln bi tuyt
trng xo, em li cho ngi xem mt
cm gic mnh mng hoang vng. Sa mc
ln Iran cng khin ngi xem b thu
ht, n trng ging nh sao Mc, gia
li xut hin vng xoy vi cc mu ,
mu nu v mu trng, y chnh l
nhng du vt cn lu li sau khi h
mui b bc hi sau nhiu nm thng.
Ngi ta cn nhn thy qun o Hawaii
pht sng nh vin bo ngc mu xanh.
Nhn cc tia chp Tri t t trn
khng trung mi tht th v v lm ngi
ta phn chn nhng trn sm chp lp
lnh, trng nh hoa trc bng n, khi

chp pht ra lin tc c th nhn thy c

mt bin la. Nu nh nhn chp vo
ban m, c lc cn c th nhn thy
chp 5, 6 ni trong nhng tng my
khc nhau, lm cho ton b tng my
c chiu sng, cnh sc p n say
lng ngi, tht s khng th c cch
no miu t cho ht c.
Nhn ngm Tri t t trn v tr c th
ni l p khng sao t xit.
u l ngun oxy ca cc nh du
hnh?
i vi mng sng ca con ngi, so
vi nc v thc phn, oxy cn quan
trng hn rt nhiu. Trn Tri t, bu
kh quyn dng nh l ngun cung cp
oxy v tn. Nhng trong v tr chn
khng hon ton vng mt oxy, cc nh

du hnh th bng g?
Nu nh du hnh v tr b ri vo
khong khng khng c oxy s xy ra tnh
trng thiu oxy cp tnh. Trong vng vi
pht, sinh mng ca nh du hnh s gp
nguy him, v vy khi bay trong v tr,
cung cp oxy l vn u tin hng u.
C nhiu gii php cho vn ny.
1.Ho lng oxy trong cc bnh chu p
sut cao: Cc nh leo ni, th ln v cc
phi cng li my bay u dng cc bnh
oxy kiu . Tuy nhin, phng php ny
kh hn ch ch cc bnh cha qu
nng m lng oxy thu c li rt t.
2. Dng cc peoxyt ca kim loi
kim v kim th lu gi v gii
phng oxy: Khi t kim loi kim trong
iu kin d oxy, t kim loi kim th

trong oxy iu kin p sut cao c th

to c cc peoxyt. Khi mang cc
peoxyt vo khong khng v tr, cho tc
dng vi nc hoc kh cacbonic, ta s
thu c oxy. V peoxyt dng rn c
th tch nh nn d mang theo. Khc vi
oxy lng, y khng cn cc dng c
cha c bit.
Dng phng php ny cn c u
im rt ln l peoxyt c th tc dng
vi kh cacbonic do cc nh du hnh thi
ra to oxy. Trn thc t kh cacbonic
do cc nh du hnh thi ra l mt cht c
hi nn cn tm cch loi b. Trong qu
trnh va nu, ngi ta li dng kh
ph thi ch to oxy.
3. Dng nc oxy gi (cng thc
phn t H2O2) lm ngun sinh oxy: Tuy

nc oxy gi l cht lng nhng khng

cn phi dng cc thit b chu p lc
cao cha ng. Ch cn dng bc lm
cht xc tc l c th phn gii n thnh
oxy, nc v nhit nng. Ba loi sn
phm ny u rt cn cho nh du hnh:
oxy th, nc ung v nhit nng
l nng lng tt nhin rt cn cho tu v
tr.
4. in phn nc sn xut kh
oxy v hydro: Kh hydrosinh ra c th
cho tc dng vi kh cacbonic do cc
nh du hnh thi ra to ra kh metan
(CH4) l mt cht chy dng sinh nng
lng.
5. Dng to lam quang hp: To lam
l mt loi thc vt bin. Khi quang
hp, n c th s dng kh cacbonic do

cc nh du hnh thi ra v nc to ra
ng glucoza v oxy. Ch cn to iu
kin cho to lam sinh sng l c th to
c ngun oxy lin tc. y c
th l mt bin php rt kinh t.
Bn pht hin ln ca thin vn hc
trong nhng nm 60 ca th k XX l
g?
Nhng nm 60 ca th k XX, cng
vi s nng cao tnh nng ca knh vin
vng v tuyn loi ln, trong mn khoa
hc hp dn con ngi nht l mn thin
th vt l hc, tip n l nhng pht
hin mang tnh trng i, chnh l cc
loi tinh th, mch sun tinh, bc x ng
sau v tr v phn t hu c gia cc
ngi sao.
Nm 1960 pht hin ra loi tinh

th u tin, c trng ln nht ca n l

s thay i mu ca vch quang ph
rt ln, iu ny cho bit rng n cch
Tri t ca chng ta rt xa, c trn my
trm triu nm hoc hng ngn nm nh
sng. Mt khc, sng ca loi thin
th mnh hn gp 100 ~ 1000 ln so vi
ton b h Ngn H (trong h Ngn H
c c khong 100.000.000.000 hnh
tinh), sng ca bc x in mnh hn
100.0 ln! Nhng, th tch ca loi tinh
th li rt nh, ch bng mt phn my
triu t ca h Ngn h! Nguyn nhn no
lm cho loi tinh th trong th tch nh
nh vy c th tch t c nhiu nng
lng nh vy? C phi tn ti mt
ngun nng lng mi m chng ta ngy
nay vn cha hiu r? Theo s tch lu

ca t liu quan st c c c t
nhiu nm nay pht hin ra trn 6200
loi tinh th. Con ngi tuy c mt cht
hiu bit v chng, nhng bn cht ca
n vn l mt bi ton cha c li gii
vi chng ta!
Nm 1967, hai nh thin vn hc
nc Anh quan st c mt ngun
bc x in k l trn bu tri, chng
pht ra theo cng chu k xc nh mt
cch lp i lp li mt in xung bc x
iun, mc chnh xc ca mch xung
vt qua c ng h bnh thng. Lc
u, cc nh thin vn hc cn hoi nghi
chng l mt bc in bo khng dy
ca cc sinh vt cao cp trong v tr
pht v hng chng ta! Sau tip tc
pht hin ra mt lot thin th nh vy,

thng qua nghin cu, cc nh thin vn

hc nhn thc c rng y l mt loi
thin th mi mt sao ntron chuyn
ng vi tc cao, c gi l sao
mch xung. Ngy nay, c hn 550 sao
mch xung c pht hin. Cht lng
ca sao mch xung so vi Mt tri l
tng ng nhau, th tch th li rt nh,
thng thng ng knh ch c khong
t 10 ~ 20 km, do mt rt ln, vt
cht sao
mch xung ca 1 cm3 ch c 100 triu
tn, bng 1000 t ln mt vt cht ht
nhn ca Mt tri! Nhit b mt ca
sao mch xung khong trn 10 triu
C, mt ht nhn cao hn 6 t C,
di p sut cao nhit cao, vt cht
ng trng thi k l -trng thi ntron,

tc ton b in t b ngoi ca nguyn

t b ht vo ht nhn nguyn t m trung
ho vi in tch dng trong ht nhn,
kt qu, ht nhn nguyn t trung tnh
khng mang in tch ht nhn v ht
nhn sp xp mt cch cht ch cng
nhau lm cho th tch nh li nhiu ln.
Ngy nay c khng t ngi cho rng sao
mch xung l mt ngi sao lu i, bi
v nhin liu ca ht nhn tiu hao
ht, dn n kt qu tai bin m b mai
mt. Ngi pht hin ra sao xung mch
cng do m nhn c gii thng
Nobelv vt l nm 1974.
Nm 1965, hai nh vt l hc ngi
M khi i tm ngun m thanh lm nhiu
h thng thng tin ca v tinh, bng pht
hin ra trn cc hng ca bu tri u

c nhng sng bc x nh yu t, chng

tng ng vi bc x vt en nhit
tuyt i l 3K. Loi bc x ny n t
trong vng su thm ca v tr, trn cc
hng hu nh hon ton ging nhau, c
th thy rng v tr khng phi l chn
khng. Hin tng ny trong thin vn
hc c gi l bc x bi cnh v tr.
N nu ra mt chng c quan st tt
nht cho l lun ny quan st v tr.
Nm bi bo a tin v s pht hin
ny ch c vn vn 600 ch, nhng
lm chn ng ton b gii vt l hc
thin th v gii vt l hc l lun. Hai
nh pht hin cng do m c
nhn gii thng Nobelv vt l nm
1978.
u nhng nm 60 ca th k XX,

sau khi con ngi quan st lng ln cc

bc x sng ngn centimet hay milimet,
pht hin ra rt nhiu loi vt cht
mun hnh vn trng ging nh s tn ti
ca cc hnh phn t vi s bt ng ln,
trong khng ch c vt v c n
gin, m cn c nhng phn t hu c
tng i phc tp. S bin ho ca cc
phn t gia cc ngi sao v cc ngi
sao c quan h mt thit. Cng quan
trng hn l, s pht hin ca cc phn
t hu c gia cc ngi sao , nu
ra mt manh mi quan trng cho nghin
cu khi ngun cuc sng trong v tr.
Bn pht hin ln ny trong thin vn
hc ca nhng nm 60 ca th k XX u
rt quan trng i vi s pht trin ca
thin vn hc v nhn thc ca con

ngi v v tr.
Ngi ta ni ting g sau vi th k
chinh pht v tr?
Nu con ngi ri khi hnh tinh ny
trong mt chuyn thm him di hai th
k, liu hu du ca h c tip xc c
vi nhng ngi li trn Tri t hay
khng? Mt gio s ngn ng hc nu
ra cu hi ny, trong n lc lm sng t
th ting m nhng ngi chinh phc v
tr s s dng, v s bin tu ca n theo
thi gian.
Khi cuc hnh trnh bt u, hin
nhin, nhng nh du hnh v tr ny s
ni cng ngn ng vi nhng ngi
trn mt t. Nhng nu chuyn bay ch
mang theo mt vi i din ca ton b
th gii, nhng ngn ng quc t nhn

to nh Esperantos c qu t ngi ni,

khin chng khng th tr thnh ngn ng
chnh thc ca cuc hnh trnh .
Thm ch, nu tt c nhng hnh
khch ca phi hnh on ny ni cng
mt th ngn ng khi h bt u chuyn
bay, th th ting ny vn c th bin i
nhanh chng, theo hng khc xa so vi
ting m trn Tri t. Mi trng v
tr di ngy lm thay i hon ton vn
t vng. Nhng t mi xut hin v
nhng t c bin mt. Cc cm t c
bn nh cha, m, chy, i b, n g i . .
v n s tn ti. Nhng nhng t khc
nh my bay, nh chc tri, xe hi hay
tu ho s tr thnh v ch vi cc c
dn sng trng khng gian, Thompson,
ngi nghin cu s thay i t ngn

ng bn a thnh ting rp bi ca
ngi da chu M trong th k XI,
cho bit.
Trn Tri t, tng c mt tin l
nh th: l th ting Anh loi, b
bin tu qua nhiu quc gia trn khp th
gii, t Ghana n n , t ngi chu
M gc u ti ngi chu M bn a
v nhng ngi nhp c trn khp th
gii. T lc a qua lc a, t o sang
o, qun th nhng ngi ni ting Anh
lp nn th ting a phng c s
sai bit r rng.
Trong v tr, qu trnh tng t nh vy
cng s din ra. Trong vng 200 nm,
ngn ng v tr c hnh thnh s
khng sai khc nhiu lm so vi ngn
ng t nhin ban u. Nhng nhng nh

thm him s thy r c khong cch

gia h vi nhng ng bo Tri t.
Khi con tu du hnh bay i rt xa,
nhng thng ip qua radios phi mt
vi thp k mi tr v c v ngc
li. Trong thi gian , nhng th h mi
ra i trong khng gian, v th ng ca
h khc nhiu so vi ngn ng m .
Cng ngy, nhng ngi xa x cng cm
thy min cng v kh khn khi lin lc
vi Tri t, cho n ngy tn hiu ca
h mt tm trong v tr bao la.
Thin thch dng bng l nh th
no?
Vt th thin nhin trng thi c
nh ri xung mt t t khng gian v
tr xuyn qua tng kh quyn Tri t gi
l sao Bng, sao Bng c th chia lm 3

loi: sao Bng , sao Bng st v sao

Bng st . Ngoi ba loi sao Bng ny
ra cn c loi saoBng t cht thu tinh,
gi l bng thin thch.
Trong qu trnh sao Bng ri xung
mt t, nhit b mt c th t ti
trn 4000 C, rt nhiu vt cht u
ln lt b kh ho di nhit cao nh
vy, v th m mi ngi u rt kh
tng tng ra rng sao li c bng thin
thch ri xung mt t?
Nhng ghi chp lin quan n bng
thin thch thc s rt him. Trong
nhng ti liu thi xa ca Trung Quc
tng ghi li mt on vn t nh sau:
Ma thu nm ng tr th nht (nm
1962), gia tra c ngi sao ln ri
xung cnh ng nh h Li, thn Ty

huyn Linh Lng. N to nh ci u v

trn, ting n nh sm, lu dn bin
thnh nc. Ngi sao ln ny chnh
l v khch n t ngoi Tri t bng
thin thch hay l bng ? Theo nhng
ghi chp lc m ni th vn cha
tin hnh gim nh khoa hc. Ngy
11 thng 04 nm 1983, ca ng thnh
ph V Tch ri xung mt mng
bng, sau l mt m khi ni ln.
Mt ngi qua ng cn t mng bng
v m ng nht c vo bnh nc
nng. Sau ny, trc s c gng ca cc
nh thin vn hc Trung Quc, t bc
hnh chp c t v tinh nhn to ngy
hm , h tm thy cc du vt qu
o t khng gian v tr tin vo tng kh
quyn, t chng minh n l mng

sao bng thu tinh him thy.

Nhng ghi chp lin quan n sao
Bng thu tinh ca nc ngoi cng rt
t. Ngy 30 thng 8 nm 1955, mt mng
sao Bng thu tinh ri xung bn ngoi
thnh ph Kaston, bang Alaska ca M,
vi trng lng vo khong 3000 gram.
Ngy 27 thng 8 nm 1963, mt mng
sao bng thu tinh ri xung mt vn
cy trong mt nng trang khu vc
Matxcva thuc Lin X c, tng trng
lng cc mng bng v vo khong
5000 gram.
Mt s nh khoa hc on rng,
ngun gc c th nht ca sao bng thu
tinh chnh l sao chi, khi ngi sao chi
nh va vo bu kh quyn, c l c mt
s cha b t chy hon ton trong bu

kh quyn nn b ri xung mt t. Tuy

nhin, hin nay vn cha c hc gi no
th hin thi ph nh v sao Bng
thu tinh, h cho rng vn cha chng
c chng minh chng l nhng v
khch n t bn ngoi Tri t. H cho
rng nhng tng bng ri t trn tri
xung t rt c th l sn phm trong
bu kh quyn Tri t.
Lm th no bit mt hn l
thin thch?
Nu t trc mt bn mt ng
v st cc, bn c phn bit c hn
no l thin thch, hn no l hay st
t nhin khng? Chng kh lm u.
mt cht, bn s thy thin thch c
lp v mng v nhng rnh khng kh rt
c trng.

Khi bay vo bu kh quyn, thin

thch c st vi khng kh nn b mt
chng b nng ln n my nghn , v
chy thnh nc. Sau , khi ngui dn,
b mt nng chy ny ng li thnh mt
lp v mng gi l lp v nng chy,
thng lp v ny ch dy 1 mm, c
mu nu hoc mu nu en.
Trong qu trnh lp v ny ngui
dn, khng kh thi qua b mt n v
li nhng vt hn r, c gi l cc
rnh khng kh, trng ging nh vt ngn
tay li khi ta nm bt m. Lp v nng
chy v nhng rnh khng kh l c
im ch yu ca thin thch. Nu nhn
thy tng hay cc st no c cc
c im k trn, th c th khng nh
chnh l thin thch.

Mt s thin thch ri xung t lu

ngy, b ma nng phong ho lm bong
mt lp v cng. Trng hp , kh
nhn ra cc rnh khng kh nhng c
cch khc nhn ra chng. Thin thch
trng rt ging trn Tri t, nhng
vi cng mt th tch, bn s thy n
nng hn nhiu. Chng thng cha mt
lng st nht nh, c t tnh, dng nam
chm th l bit ngay. Ngoi ra, quan st
k mt ct ca thin thch , bn s thy
trong c rt nhiu ht trn nh, ng
knh 1 3 mm. 90% thin thch u c
nhng ht trn nh nh vy.
Thnh phn ch yu ca thin thch l
st v niken, trong st chim khong
90%, niken 4 8%. Lng niken trong st
t nhin trn Tri t khng nhiu nh

vy. Nu mi nhn mt ct ca thin

thch st ri dng axit nitric bi vo, s
xut hin nhng vt r rt c bit, ging
nh cc hoa. l v thnh phn cc
cht trong thin thch st phn b khng
u, ch nhiu ch t niken. Ch cha
nhiu niken kh b axit n mn v ngc
li, to nn cc ng vn. y cng l
mt cch nhn bit thin thch.
nh sng v ch v tr v tc
o

Cc nh vt l khng nh rng
vn tc nh sng (xp x 300.000
km/giy) l cc i trong v tr. Thm
ch chng ta cng khng th y mt th
nh nh electron bay vi vn tc nh
sng c. C th gii thch iu ny
nh th no?

Electron, thnh phn ca nguyn t,

l mt ht t hon c khi lng cc nh.
Trong thc t, cc nh khoa hc lm
cho n chuyn ng vi vn tc xp x
99,99% vn tc nh sng, nhng vn
cha t c con s mong mun. Nm
1964, trong khi c gng tng tc
electron, W. Bertozzi thy rng cng
nhn nhiu cng, electron chuyn ng
cng nhanh, nhng khi gn t ti vn tc
nh sng, n khng cn chuyn ng
nhanh hn na, m ch thu thm ng
nng (nng lng sinh ra trong qu trnh
chuyn ng).
iu g s xy ra khi ng nng t ti
mt mc cao? Chng ta hy nghin cu
cng thc vt l ni ting ca nh bc
hc Albert Einstein:E = mc2, trong E

l nng lng, m l khi lng vt th v

c l vn tc nh sng (khng i).
Phng trnh ny chng t: Khi mt
electrongn t ti vn tc nh sng,
ng nng n thu c tng ln v khi
lng cng tng theo. Ni cch khc,
cng chuyn ng nhanh ui theo nh
sng, electroncng nng. Cc nh khoa
hc tnh ra rng lm mt
electronchuyn ng nhanh ti gn
300.000 km/giy, cn phi c nng
lng v hn. ng tic, trong v tr
khng tn ti nng lng v hn, do ,
khng c cch no lm electronbay
nhanh hn nh sng c, t nht l vo
thi im hin nay.
iu ny ng vi mt ht vt cht nh
nh electronth cng ng vi mi th

khc trong thc t. Chuyn ng nhanh

nh nh sng l iu khng tng.
Lm th no khai thc kim loi qu
him trong v tr?
Cc tiu hnh tinh trong v tr c cho
l cha mt khi lng ln cc kim loi
qu him nh cacbon, kim cng, titanv
du m, c sinh ra t bi than v kh
ngng t.
Cn nm su hn di lp b mt
ca cc tiu hnh tinh c th l cc lp
cacbon v silicon. Theo cc quy lut vt
l, cacbon di lc p ln c th chuyn
thnh kim cng. Cc nh vt l ca
trng i hc Princetonv trng i
hc Carnegie (M) cho rng, cc dng
sng, bin v thm ch l i dng ca
cc tiu hnh tinh s c rt nhiu kh

metan v du m.
Hin ti con ngi ch c th chim
ngng cc m kim cng v m du t
nhin trn cc tiu hnh tinh. Nhng theo
nh vt l Katharina Lodders ti trng
i hc Washington, khi lng kim
loi c th tn ti nhng tiu hnh tinh
gn h Mt tri. Qua phn tch thng tin
thu c bng knh vin vng Huygens,
nh vt l Lodders cho rng trn sao
Mc c kh nng tn ti titan.
n nay, cc nh khoa hc cho rng tm
ca cc hnh tinh trong h Mt tri c
hnh thnh nh ion, nickenv canxo.
Theo cc gi thit khoa hc , ban u
cc cht ho hc ny c t li dng
m my bi kh bao quanh Mt tri.
Tuy nhin, nh vt l Lodders cho rng

vn cn tn ti nhng lp cui v
ln trong cc m my .
Nhng hn cui khi ri xung
Tri t c th cha grafitv thm ch
cc phn t kim cng. Chnh nhng
khi cui qua hng t nm vn ng
c th to ra mt hnh tinh c kch
thc cc ln cha cc m du v kim
cng.
Nm 1999, M h cnh thnh
cng trm v tr NEAR ln hnh tinh
Eros. Sau khi phn tch cu trc b mt
ca hnh tinh Eros, cc nh khoa hc M
pht hin thy trn hnh tinh Eroscha
khong 20 t tn nhm v khong 20 t
tn platin, vng v mt s kim loi qu
him khc. Ni cch khc, hin ang c
nhng m kim loi qu him khng l

bay xung quanh Tri t, tr gi c tnh

khong 20 - 30 nghn USD.
Cc hnh tinh c kim cng v du
m nm cch rt xa Tri t v vi khoa
hc hin nay loi ngi cha th khai
thc c ngun ti nguyn qu gi ny.
Nhng hy vng vi tc pht trin
khoa hc nh v bo hin nay, khng bao
xa na con ngi c th khai thc c
cc m vng v du kh trong v tr
b sung cho ngun nng lng th gii
ang cn kit dn nh hin nay.
Li gii no cho s mt tch b n ca
cc ht neutrino?
Mt nhm nghin cu vt l quc t
va khng nh c p n cho b n
ko di 30 nm qua: s mt tch ca cc
ht neutrino(dng ht c bn cu thnh

vt cht) pht ra t Mt tri. Khng ai

khc, chnh cc ht neutrino thay hnh
i dng trn ng n Tri t khin
cc nh khoa hc mt du chng!
Neutrino l mt trong s cc ht c
bn cu thnh vt cht. Chng thng
c gi l bng ma do c tnh tng
tc qu yu t vi cc dng khc ca vt
cht. Chng chia thnh 3 dng: electron neutrino, moun - neutrino v tau neutrino. Cc neutrinosinh ra t cc phn
ng ht nhn trong lng Mt tri u l
dng electron - neutrion.
u thp k 70, cc nh khoa hc
thc hin nhiu th nghim xc nh
lng neutrino n Tri t. Tuy nhin,
h ch tm thy khong 1/3 s ht
neutrinoso vi c tnh. Nhng ht cn

li i u? C iu g sai lm trong l
thuyt v Mt tri, hay trong nhn thc
ca chng ta v neutrino?
Sau nhiu nm nghin cu, n nay
cc nh khoa hc c c li gii r
rng: Chnh electron - neutrino, trong
qu trnh chu du t nhn Mt tri ti
Tri t, chuyn ho sang dng moun
- neutrino v tau - neutrinokhin cc nh
khoa hc khng pht hin c. Thc t,
tng lng electron - neutrinoc sinh
ra t Mt tri vn bng vi s lng tnh
ton theo m hnh.
My d neutrino khng l Nghin
cu c thc hin bi mt my d
neutrinokhng l t ngm di lng t
Canada i nghin cu Neutrino
Sudbury(SNO). T hp ny nm su ti

2 km trong mt m niken gn Sudbury,

Ontario, gm mt qu cu trn cha
1.000 tn nc nng, bn ngoi l cc
my d. Nhim v duy nht ca n l
pht hin cc dng tng tc ca
neutrino.
Trong phn t nc nng, nguyn t
hydroc thay th bng ng v nng
deuterium. Khi mt nguyn t
deuteriumb mt electron - neutrinobn
ph, n s tch thnh mt proton v mt
neutron. Nh vy cc my d m c
s ht ny. Hai dng cn li ca neutrino
khng th b gy nguyn t deuterium.
So snh s ht m c vi mt kt
qu khc do my d Nht Bn thc
hin, s lng cc neutrinom c
Nht Bn nhiu hn, vi c 3 loi.

iu chng t trong hnh trnh bay

n Tri t, electron neutrion chuyn
ho thnh moun - neutrion v tau
neutrion.
Cc nh khoahc cng cho rng, d c s
lng rt ln, nhng tng khi lng ca
cc neutrinoli rt nh, do vy, chng
hu nh khng th ngn chn qu trnh n
rng ca v tr .
n v thin vn l g?
n v thin vn l mt loi n v
dng o khong cch trong thin vn
hc, ngi ta ly khong cch trung bnh
t Tri t n Mt tri lm n v o.
i vi cc thin th trong h Mt tri
thng dng n v ny. Mt n v
thin vn ny bng 149.600.000 km. V
khong cch gia cc thin th l rt ln,

nn nu dng n v o l kmth cc con

s s rt khng l, bt tin. Ngoi ra nh
sng t cc v sao i n Tri t thng
i hi thi gian my nm nn vic dng
n v nm nh sng o khong cch
gia cc thin th s lm gim bt cc
phin phc. Mt nm nh sng bng
9.460.000.000.000 km (9,460.1012 km).
C nhng nh thin vn hc li khng
dng nm nh sng m dng ly gic l
giy sai, mt giy sai bng
3.260.000.000.000 km (3,26.1012 km).
nh sng Mt tri cn 8 pht 19 giy i
t Mt tri ti Tri t, n sao Thin
vng cn phi 5 gi 48 pht. Vi
khong cch ny th nm nh sng l mt
n v qu ln.
Khi nghin cu cc thin th trong h

Mt tri, cc ngi sao v m ngi sao

v vic dng n v thin vn l mt vic
lm rt thch hp.
V sao v tinh kh tng a tnh c
th d bo thi tit?
o

V tinh kh tng a tnh chuyn

ng quanh Tri t vi cng mt chu k
Tri t t quay, tc l chuyn ng
ng b vi Tri t. Cho nn, khi mt
t nhn ln chng ta cm thy n ng
yn mt ch c nh.
V tinh kh tng a tnh ng yn
trn bu trim cch b mt Tri t
khong 36.000 km. Trn v tinh c
trang b my nh tinh xo chp lin
tc hng di chuyn ca cc tng my,
s bin i ca nhit b mt v tnh

hnh chuyn ng ca cc cn bo... trn

mt vng rng ln v truyn kp thi
nhng hnh nh chp c v trm thu
di mt t.
Trn mt t sau khi n nhng tn
hiu n t v tinh, lin chuyn i tn
hiu thnh hnh nh. Cho nn chng ta c
th nm c tnh hnh bin i ca cc
tng my trn cao. Nu em nhng hnh
nh ghi ln bn c sn th c th
bit mt cch tng i chnh xc v s
bin i ca cc tng my trn cao
nhiu ni. V tinh kh tng a tnh
chng nhng c th d bo chun xc v
s bin i ca nhit khng kh,
hng gi sp ti, ng i ca bo. V
vy n c tc dng ln trong vic d bo
thin tai.

Ti sao v tinh a tnh c th ng

yn?
ng mt ni no nu nm mt qu
cu theo chiu nm ngang, do lc hp
dn ca Tri t, qu cu s bay theo
mt ng cong v nhanh chng ri
xung t. Khi bn vin n t mt khu
sng, vin n cng khng ra ngoi hin
tng , ch c so vi qu cu th vin
n bay xa hn.
Chng ta hy suy ngh mt cht v ng
bay ca vin n. V mt t c dng
hnh mt cu, nu ko di ra xa mt t
s cong xung, v vy nu bn mt vin
n vi mt vn tc ln, vin n s bay
vi khong cch xa hn iu m chng ta
tng tng. V mi ngi cho rng Mt
t l mt mt phng nm ngang, nu nh

khng c bu khng kh ngn cn th vin

n c kh nng nh mt v tinh nhn to
chuyn ng trn mt qu o. Mun th
vn tc vin n phi t ti 7,91 kmv
bay mt vng quanh Tri t ht
1gi 24 pht cng cao th lc hp dn
cng b, vin n bay i nh nhng. V
nh k hi bay cao cch mt t 500 kmth
cn 1 gi 35 pht bay mt vng quanh
Tri t, nu bay cao 3000 kmth cn 2
gi 31 pht, nu cao 39.500 kmth
bay mt vng quanh Tri t phi cn
ti 24 gi.
Gi s rng nu ta ng di mt t
nhn ln mt v tinh bay theo mt qu
o trn trn cao. V Tri t t quay
mt vng ht 24 gi, nn khi ng trn
mt t nhn ln mt v tinh cn 24 gi

 bay ht mt vng quanh Tri t, th

trng v tinh ta h nh ng yn mt
ch. Thc t v tinh cng mt t chuyn
ng ng b. Vy v tinh a tnh cng
gi l v tinh ng b.
Ti sao phng quan trc thin vn
thng c mi trn?
Thng thng mi nh nu khng
bng th cng nghing, ch ring mi ca
cc phng quan trc ca i thin vn th
hnh trn, trng xa ging nh mt ci
bnh bao ln. Phi chng h lm dng
cho n hay ch trng cho l mt?
Khng phi nh vy, bi mi trn c
tc dng ring ca n. Nhn t xa, nc
i thin vn l mt na hnh cu, nhng
n gn s thy nc mi c mt rnh h
chy di t nh xung n mp mi.

Bc vo bn trong phng, rnh h l

mt ca s ln nhn ln tri, ng knh
thin vn khng l cha ln tri qua ca
s ln ny.
Mi hnh trn ca i thin vn c
thit k chuyn dng cho knh thin
vn vin vng. Mc tiu quan trc ca
loi knh vin vng ny nm ri rc khp
bu tri. V th, nu thit k nh nhng
mi nh bnh thng th rt kh iu
chnh ng knh v cc mc tiu. Trn trn
nh v xung quanh tng, ngi ta lp
mt s bnh xe v ng ray chy bng
in iu khin nc nh di chuyn
mi gc , rt thun tin cho nhng
ngi s dng. B tr nh vy, d ng
knh thin vn hng v pha no, ch
cn iu khin nc nh chuyn ng a

ca s n trc ng knh, nh sng s

chiu ti v ngi quan st c th nhn
thy bt c mc tiu no trn bu tri.
Khi khng s dng, ngi ta ng
ca s trn nc nh bo v knh thin
vn khng b ma gi lm nh hng.
ng nhin, khng phi tt c cc
phng quan trc ca i thin vn u
thit k mi trn. Mt s phng quan trc
ch quan st bu tri hng Bc - Nam
nn ch cn thit k mi nh hnh ch
nht hoc hnh vung.
Thc s c th mi nm sao Ngu
Lang v sao Chc N u gp nhau
khng? Chng vng ti ma h, gn
thng trn nh u ca chng ta mt ngi
sao sng rt gn, chnh l sao Chc
N. Cch qua Ngn h, hng ng

nam trn bu tri, c mt ngi sao sng

i vng xa xa vi sao Chc N,
chnh l sao Ngu Lang. Hai bn sao
Ngu Lang cn c hai ngi sao nh.
Nhn ln bu tri, sao Ngu Lang v
sao Chc N ch cch nhau mt di
Ngn H, c th ni l cch nhau khng
xa trn bu tri. Trn thc t, khong
cch ca chng l rt xa, vo khong
16,4 nm nh sng. Trong truyn thuyt
thn thoi, mi nm vo ngy tht tch
(mng 7 thng 7 m lch), Ngu Lang v
Chc N gp nhau qua sng Ngn, nu
on chn Ngu Lang rt nhanh, mi
ngy i 100 km, t sao Ngu Lang di
chuyn n ch sao Chc N th phi
cn mt khong thi gian l 4,3 t nm;
Cho d l c i tu v tr vi tc 11

km/giy, th n c sao Chc N cng

phi mt 45 vn nm; Gi in thoi
cho nhau mt ting, nhn c hi m
ca i phng th t nht cng cn 32,8
nm. C th ni vic hai ngi sao Ngu
Lang v Chc N mi nm gp nhau mt
ln l hon ton khng th.
Sao Ngu Lang v sao Chc N
cch a cu ca chng ta u rt xa, sao
Ngu Lang cch chng ta 16 nm nh
sng, cng chnh l ni chng ta hin nay
nhn thy sao Ngu Lang l nh sng m
n pht ra 16 nm trc. Cn sao Chc
N cch a cu li cng xa hn, khong
26,3 nm nh sng Chnh v chng cch
chng ta xa xi nh vy nn nhn ln mi
tr thnh hai im sng nh. K thc,
sao Ngu Lang v sao Chc N u c

th tch gp hai ln Mt tri, nhit b

mt ca chng cao hn Mt tri ti 2000
C, nh sng m n pht ra mnh gp
10 ln Mt tri; Sao Chc N cn ln
hn sao Ngu Lang, th tch ca n gp
Mt tri 21 ln, nh sng m n pht ra
gp 60 ln Mt tri. Nhit b mt ca
sao Chc N gn 10.000 C, cao hn
nhit ca tia la in my ln, chng
trch chng ta nhn thy ho quang ca
sao Chc N c mu trng im cht nh
sng xanh.
Ban ngy cc ngi sao trn i u
vy?
Nhc n cc v sao, ngi ta thng
lin tng n ban m. Cc v sao nhp
nhy ch ban m mi c. Vy th ban
ngy cc v sao trn i u?

Thc ra cc v sao trn tri t u

ti cui, t sng n ti, lp lnh trong
khng trung, ch do ban ngy chng ta
khng nhn thy chng m thi. y l do
bui sng khi Mt tri mc, mt s tia
sng trong Mt tri b kh quyn ca Tri
t chiu vo, lm sng r c bu tri,
lm chng ta khng nhn thy s yu i
ca cc v sao. Nu khng c bu kh
quyn, bu tri s en kt, cho d nh
Mt tri mnh hn cng c th nhn thy
cc v sao. Tnh trng trn Mt trng
chnh l nh vy.
Trn thc t, qua knh vin vng
thin vn, chng ta cng c th nhn thy
cc v sao vo ban ngy. Trong c hai
nguyn nhn: Th nht l ng knh ca
cc knh vin vng thin vn chn mt

a phn nh sng Mt tri chiu trong

kh quyn xung Tri t, cng ging nh
con ngi t to ra mt bu tri m
nh; Th hai, tnh quang hc ca knh
vin vng c th lm cho ton bu tri
ti en i, m im sng ca cc v sao
ngc li li mnh ln. Nh vy, khi
cc v sao li hin r din mo vn c
ca n.
Dng knh vin vng thin vn
ngm cc v sao vo ban ngy, so vi
ngm vo ban m, th kt qu cho thy
c mt s s khc bit, cc v sao khng
c sng cao cng kh m nhn thy
c. Nhng nh vy rut cuc
chng minh c rng ban ngy cng c
th nhn thy c cc v sao.
Ti sao phi nghin cu cc phn t

xung quanh cc v sao?

Cc nh thin vn hc thng coi cc
loi vt cht nh hi v bi bm trong
khng gian gia cc v sao c gi
chung l vt cht xung quanh cc v sao.
Nhng nm 30 ca th k XX, cc nh
khoa hc dng knh vin vng quang hc
bt ng pht hin ra my loi phn t hai
nguyn t trong my th hi gia cc v
sao. Do kh nng quan st ca knh vin
vng quang hc ny cn nhiu hn ch,
trong vng 30 nm sau , nghin cu
quan st cc phn t gia cc v sao v
c bn b ngng tr. S pht trin ca
thin vn hc bc x in cui cng
m ra kho bu tri thc cho con ngi v
cc phn t gia cc v sao.
Nm 1963, nh khoa hc M ln u

tin dng knh vin vng bc x in

pht hin ra phn t gc (OH). Nm nm
sau, li pht hin ra amniac (NH3),
phn t nc, mt loi phn t hu c
kt cu phc tp - formaldehyde
(H2CO). K t , cc loi knh vin
vng bc x in loi ln ca nhiu
quc gia trn th gii x vo cng tc
tm kim phn t gia cc ngi sao mi,
ng nh mt nh thin vn hc tng ni:
Vic i thin vn tho lun phn t tr
thnh mt. Nhng pht hin ny lm
thay i mt vi cch nhn sai lch ca
cc nh thin vn xa. V d, Nguyn
Tin cho rng mt vt cht trong
khng gian gia cc v sao v cng thp,
kh c th hnh thnh hai phn t ca mt
nguyn t, cho d hnh thnh, do tc dng

ca tia hng ngoi v tia bc x ca v

tr rt d phn gii, tui th ca n thp.
S pht hin ca cc phn t gia
cc v sao c lit vo mt trong bn
pht hin hin tng thin vn hc ln
trong nhng nm 60 ca th k XX, cho
n tn ngy nay, con ngi pht hin
c hn 60 loi phn t gia cc v
sao trong h Ngn h. Trong qu trnh
nghin cu vt l v ho hc ca cc
phn t gia cc v sao ginh c
nhng tri thc m trn Tri t khng c
cch no c c, a ra mt thng tin
hu ch cho nghin cu cc vn quan
trng ca thin vn hc.
Trong h Mt tri, h Ngn h v
trong cc tinh h khc, pht hin ra
phn t oxy, phn t nc v mt vi

phn t hu c. Trong cc phn t gia

cc v sao pht hin ra cn c
Xyanogen ho hiro, formaldehyde
(H2CO), phn t axton alkyn, ba loi
phn t hu c ny l nguyn liu hp
thnh axit amni khng th thiu. Do
cho thy, trong khng gian v tr, rt c
th tn ti axit amoni. Axit amoni l
thnh phn ch yu cu thnh protein v
axit nucleic, do vy nhng ni bn
ngoi Tri t cng c th tn ti cc
trng thi sng mun mu mun v.
Cc ngi sao trong qu trnh hnh thnh
vt cht gia cc v sao v s tr v vt
cht gia cc v sao, c th tin hnh
nghin cu thng qua phn tch ng
ph phn t, kt qu ca nc th lm
cn c tm ra cc hin tng thin vn

khc. Tn dng thm d kt cu phn t

my, m cn c th nghin cu vn ng
kch thc ln, hnh thi v cht lng
c trng phn b ca h Ngn hag v
tinh h ngoi h Ngn h...
Ni khng gian gia cc v sao di
iu kin cc oan nh siu chn khng,
nhit siu thp, siu bc x, l
Phng thc nghim kh c c
nghin cu cc hin tng vt l ca
nguyn t v phn t. Nhng nghin cu
ca phn t gia cc v sao, r rng l s
khng ngng thc y pht trin thin
vn hc, vt l hc, ho hc, sinh vt
hc v cng ngh khng gian.
Lm th no o trng lng ca
cc ngi sao?
Vic tnh ton khi lng cc ngi

sao l da vo khi lng ca Tri t.

Th vic tnh ton khi lng ca Tri
t c tn hnh nh th no? Hin
nay, ngi ta bit khong cch t tm
Tri t n b mt Tri t. Cho d l
hng s ca lc hp dn v gi tr m ni
l mt con s rt b. Nhng ngi ta c
th o c chnh xc gi tr ny. Ngi
ta vn hay dng cch da vo o gia tc
ca lc hp dn i vi mt vt th no
ri t tnh ra lng cht ca Tri
t.
Vic trnh by nguyn l ca php o
qu l rt kh gia Tri t v Mt
trng, gia Tri t v Mt tri, Mt tri
v cc hnh tinh khc, chng u chuyn
ng theo tng qu o ca tng thin
th. Dng nh lut Kepler, da vo

khong cch gia cc qu o, thi gian

chuyn ng mt vng trn qu o,
ngi ta c th tnh c trng lng
ca chng. Ngoi ra, trng lng cc
tinh cng c tnh t khong cch v
chu k chuyn ng m tnh ra. V song
tinh ln hn Mt tri 8 ln nn c th
xem song tinh nh mt h en.
Lm th no o khong cch
gia chng ta n cc v sao?
C rt nhiu cch o khong cch n
cc v sao, y ch gii thiu mt cch
o tng i n gin. V cc v sao
cch chng ta rt xa cho nn cn phi
tin hnh o t m, chnh xc. C nhin
cc v sao c ci sng hn, c ci ti
hn. Ni chung, nhng ci trng thy m
m o o th cch chng ta rt xa.

Ngc li, sao Ngu Lang v sao Chc

N c sng cp 1 th tng i gn
chng ta. V vy, c th o c v tr
ca cc sao vy mt cch chnh xc. Khi
o, chng ta cn phi ly cc s o cc
v sao m yu gn cc ngi sao c
o (phn ln l cc v sao xa hn) lm
nn.
Tri t quay xung quanh Mt tri
ht 1 nm, to thnh mt ng trn c
ng knh bng 300 triu km. Th l,
tuy nhng ngi sao xa m yu pha sau
khng bin ng nhng em i chiu
nhng ngi sao tng i gn vi nhng
ngi sao pha sau, tuy bin ng rt
nh, song vn dch sang tri hoc dch
sang phi theo chu k 1 nm. Nu dng
n v o gc biu th th sao Ngu

Lang cch xa 8,6 nm nh sng ch lch

i c 0,7 giy.
Tm li, c th o c cc sao
cch ta vi trm nm nh sng. Cc sao
xa hn th c th da vo phng php
thng k mu sc nh sng... ca cc sao
gn o c m tnh ra. Nguyn l
ca n l: gi nh cc sao c mu nh
nhau th v i th, sng ca chng
khc nhau, khong cch tng gp i,
sng ch cn ^.
Nhng chm sao trn tri c phn
chia nh th no?
Cc v sao cch chng ta rt xa, xa
n mc chng ta khng c cch no
phn bit r nhng ngi sao no gn hn,
ngi sao no xa hn, ci m chng ta vn
nhn thy ch l hnh chiu ca chng trn

Thin cu m thi.
Vo khong 3000 ~ 4000 nm trc,
nhng ngi Babilon c i nhm cc
ngi sao li thnh nhng hnh dng rt
th v c gi l chm sao. Ngi
Babilon sng lp ra 48 chm sao. Sau
, cc nh thin vn Hy Lp t tn
cho chng, c chm sao ging loi ng
vt no th dng tn ca ng vt
lm tn ca chm sao, c chm sao th
c t tn theo tn ca cc nhn vt
trong thn thoi Hy Lp.
Trung Quc t trc thi nh Chu bt
u t tn cho cc ngi sao trn tri, v
phn chia bu tri thnh cc chm sao,
sau t thnh Tam vin Nh Thp Bt
t. Tam Vin nm xung quanh sao Bc
cc, Nh Thp bt t nm nhng ni c

Mt trng v Mt tri i qua.

n th k th II trc cng nguyn,
s phn chia ca cc chm sao pha
Bc gn ging vi ngy nay. Nhng
my chc chm sao pha Nam, v c
bn l sau th k XVII mi dn dn c
xc nh. Do cc nc c nn vn ho
pht trin tng i sm th nm bc
bn cu nn i vi nhng nc ny m
ni, c rt nhiu chm sao pha Nam
u khng nhn thy c vo ma ng.
Hin nay, cc chm sao quc t
thng dng tng cng c 88 chm, l do
Hi lin hp Thin vn hc quc t phn
chia v quyt nh li vo nm 1928.
Trong c 29 chm sao pha Bc
ng xch o ca thin cu, 46 chm
sao nm pha Nam xch o ca thin

cu, vt ln trn ng xch o ca

thin cu c 13 chm.
Tn c a 88 chm sao ny, c khong
mt na l t theo tn ng vt nh
chm i Hng, chm S T, chm
Thin Hc, chm Thin Nga; V ly tn
ca cc nhn vt trong thn thoi Hy Lp,
v d nh chm sao Tin Hu, sao Tin
N, sao Anh Tin, chm sao knh hin
vi, chm sao knh vin vng, chm sao
ng h, chm sao gi v. Tuy rng
phng php phn chia cc chm sao
ca ngi xa khng khoa hc, nhng tn
gi ca cc chm sao vn tip tc c
dng cho n ngy nay. H thng cc
chm sao do ngi Trung Quc c i
phn chia tuy khng s dng na, nhng
cn lu gi c mt s tn gi c xa

ca cc chm sao.
Mt ngi trn sao Ho: V sao mt
ta nhn g ho cuc?
Kh nng thu nhn cc tn hiu th
gic v lp y chng vo nhng khong
trng cho php loi ngi x l thng
tin nhanh chng. Song iu ny i khi
cng gy b ci nhm
-chng hn nh khi nhn thy cc vt m
thc t khng tn ti .
l biu hin ca s quen thuc,
chng hn khi chng ta nhn thy hnh mt
ngi trn sao Ho, trong mt cnh rng
hay trn mt m my, cc nh khoa
hc, thuc i hc Boston, M, cho bit.
Chng ta qu quen vi khun mt
ngi n mc chng ta nhn ra h
nhng ni h khng h xut hin.

Nm 1976, phi thuyn Viking 1 ca

NASA chp nh mt khong nh
trn b mt Ho tinh. Bng ca mt trong
cc nh ni y gi s lin tng
n mt khun mt ngi.
tm hiu hin tng nh la ca
i mt, cc nh khoa hc nghin cu
qu trnh thu nhn tri gic -s gia tng
tch lu do tip xc lp i lp li nhiu
ln.
chng t iu ny xy ra nh th no,
nhm nghin cu hun luyn cho mi
ngi trong mt phng th nghim lm
quen vi cc thng ip tim thc.
Ngi tham gia xem mt mn hnh
my tnh vi cc chm chuyn ng m
nht n mc chng hu nh khng nhn
thy c. Trong th nghim u tin, h

khng th on ra cc chm ang chuyn

ng theo hng no.
Trong mt kho hun luyn sau , ngi
tham gia c yu cu xc nh nhng k
t trn mn hnh trong khi cc chm vn
tip tc chuyn ng trn phng nn.
Sau cng, nhng ngi ny mt ln
na li on xem cc chm di chuyn
theo hng no. Ngc nhin thay, h c
xu hng gn cho cc chm hng di
chuyn trng vi hng m chng
chuyn ng trong kho hun luyn. V
mt l do no , s tp trung cao
vo cc k t cho php h lnh hi v
thc cc du chm. H tip nhn m
thm ch khng nhn ra n.
V sao trn sao Thu khng c nc?
Ngc li hon ton vi ngha ca

tn gi, trn sao Thu khng c mt git

nc no c. Cc thnh phn ban u cu
to nn cc hnh tinh ca h Mt tri u
nh nhau. Trn sao Thu cng c kh
quyn v nc, song nhit qu cao
v gn Mt tri nht v sc ht ca bn
thn tng i yu, khng th gi li kh
quyn xung quanh mnh, nn v sau n b
mt ht lng nc.
ng thi vi vic quay quanh Mt
tri, sao Thu cng t xoay chm chm,
chu k t quay l 59 ngy. Trong 59
ngy, n li c th quay xung quanh Mt
tri hn na vng. V th, thi gian ban
ngy trn sao Thu rt di, tng ng
vi 176 ngy trn Tri t. Trong qung
thi gian , so vi Mt tri m trn
Tri t nhn thy, c mt Mt tri ln

gp 7 ln ang hun t sao Thu. Khi sao

Thu vo im gn Mt tri nht, ni
b mt hng v pha Mt tri c nhit
gn t 400 C. Trong iu kin
nhit cao n th, ngay c ch cng
nhanh chng nng chy ra.
V sao vnh nh sng ca sao Th li
c dng hnh vnh khuyn?
Sao Th l hnh tinh th 6 quay
quanh Mt tri, ngi ta cn gi sao Th
l hnh tinh ngoi, v n chuyn ng
quanh Mt tri theo qu o bn ngoi
qu o Tri t. Qu o ca sao Th
v Tri t gn nh trn cng mt mt
phng, vnh sng sao Th nghing mt
gc 280 so vi mt phng hong o
(mt phng qu o ca sao Th) nn c
mt phng hng xc nh.

Nu vnh sng ca sao Th li

nghing 90 th phi 29 nm ri,
ng thi gian sao Th chuyn ng mt
vng quanh Tri t, ta mi thy c
vnh sng ca n. Nhng iu l
khng th c v t Tri t nhn ln
sao Th, vnh sng ca sao Th ch lp
lnh di nh sng Mt tri chiu sng
v pha i din b che khut th khng
thy g na. Lc ch cn l bng ti.
Khi c cc ti liu nghin cu c
lin quan n cc thin th, ta thy rng
Tri t bn trong ca sao Th, hn
na sao Th li rt xa Tri t, nn
ng bt k v tr no ca Tri t ch c
th thy vnh sng sao Th khi nh sng
Mt tri chiu vo.
Ngi ta gi cc my quan trc bay

v pha ti c vnh sao Th v t gi

v mt t nhng bc nh qu gi. Trn
cc tm nh, vnh sng sao Th l mt
hnh vnh khn, hnh vnh khn ny c
15 nm s i chic hnh vnh khn v
pha chng ta mt ln. Khi vnh sng
nm song song vi tia nhn ca chng ta
th cho d knh vin vng c ln ta cng
khng th nhn thy c vnh sng.
Ti sao li c ma sao Bng?
Vo ban m, thng c th nhn
thy sao Bng trong bu tri lo sng
ln, th sao Bng gy ra nhng hin
tng ny phn ln u ch bng nhng
chic kim nhn. Khi th sao Bng va
chm, c st, t chy ri pht sng vi
tng kh quyn th n tr thnh tn tro.
Nu th sao Bng tng i ln th khi

cha b t chy ht, phn cn li s ri

xung mt t v tr thnh sao bng. Mi
ln sao Bng ri xung tng i nhiu
th c gi l ma sao Bng.
Ngy 8 thng 3 nm 1976, trn ma sao
Bng him c trn th gii ri xung
tnh Ct Lm, Trung Quc.
Khong 3 gi chiu hm , mt
ngi sao Bng nng vi tn khi ang bay
vi tc d cao trn khng thuc khu vc
thnh ph Ct Lm b t chy v
pht sng do va chm vi tng kh quyn
dy c, hnh thnh mt qu cu la ln
chi mt. Qu cu la nhanh chng phn
chia thnh mt qu ln v hai qu nh
ri phng thng t ng sang Ty v
vang ln ting n nh sm, sau c
ting phn hi li, ting sm khng

ngng, cc ngi sao Bng ln nh ln

lt ri xung ging nh nhng ht ma
ri xung ngoi pha Bc thnh ph
Ct Lm v cc huyn Vnh Ct, Giao
H, tr thnh trn ma sao Bng him
thy trn th gii tnh Ct Lm.
Trn ma sao Bn Ct Lm l trn
ma him thy trn th gii c phn
b rng nht, s lng nhiu nht.
Khu vc ma ko di ti 70.000
mt t hng ng Ty v rng hn
8.000 mt theo hng Nam Bc, din
tch t ti 500.000 m2
Trong vi ngy ngn ngi, cc nhn vin
chuyn nghin cu hin tng ny thu
thp c hn 100 mng sao Bng nng
hn 500 gram v v s cc mnh v nh
b khc.

Tng trng lng sao Bng ri xung

ln ny vo khong hn 2600 kg. Trong
Sao Bng s 1 l ngi sao Bng
ln nht thu nht c trong lch s th
gii, n nng 1770 kg. Ngi sao Bng
ny ri trong phm vi thn Hoa B
Xng, huyn Vnh Ct.
Hnh trnh ca sao Bng
Ban m, trn bu tri thnh thong
li lo sng tip mt vt sng trng
hnh thnh cnh cung rch ngang bu tri
v bin i rt nhanh. Nhng ngi chng
kin tht ln: Sao Bng.
Truyn thuyt ca Trung Quc v
mt s nc chu u thu dt nhiu
cu chuyn ly k v nhng ngi sao bng.
Trong , truyn thuyt ph bin nht
cho rng: mi ngi sng trn Tri t

tng ng vi mt v sao trn tri. Khi

ngi no cht, v sao tng ng vi
ngi s ri xung t.
Cch t vn nh vy r rng l
khng c c s khoa hc. Theo thng k,
trn Tri t hin c hn 5 t ngi ang
sng, trong khi tng s cc v sao trn
tri k c nhng v sao mt thng khng
thy c l hn 100 t. Hn na, nu
ni sao bng l sao ri xung t cng
khng ng. Cc v sao dy c trn bu
tri m chng ta nhn thy, tr my hnh
tinh anh em gn Tri t, cn li u l
nhng thin th khng l tng ng
vi Mt tri. V chng cch Tri t qu
xa, rt t kh nng va chm vi Tri t.
Bi vy trong lch s
ca loi ngi cha bao gi xy ra hin

tng cc v sao ri xung Tri t.

Vy sao Bng l g?
Gii thch mt cch khoa hc th, sao
Bng l hin tng mt loi vt cht ca
v tr bay vo tng kh quyn ca Tri
t, b c xt v pht sng.
Vn l trong khng gian v tr gn
Tri t, ngoi cc hnh tinh ra cn c
cc loi vt cht v tr khc na, cng
ging nh nhng i dng ngoi cc
loi c, tm, nghu s cn c cc loi
sinh vt nh khc. Trong s cc vt cht
v tr , c loi nh nh ht bi, c
loi ln nh tri ni, chng vn hnh
theo tc v qu o ring. Bn thn
chng khng t pht sng. i khi chng
bay thng v pha Tri t vi tc rt
nhanh, t 10 km ti 70 80 km/giy, nhanh

gp nhiu ln my bay nhanh nht hin

nay.
Nhng khi bay vo kh quyn Tri
t vi tc nhanh nh vy, chng c
xt vi cc phn t ca kh quyn khin
khng kh b t nng ti my nghn ,
thm ch my vn , bn thn ca vt
cht v tr cng b t chy v pht sng.
Nhng chng khng chy ht ngay m
chy dn dn theo qu trnh chuyn ng,
to thnh vt cht sng hnh vng cung
m ta nhn thy.
C trng hp vt cht v tr qu
ln khng kp chy ht v ri xung Tri
t, ngi ta gi chng l cc Thin
thch. Do mt kh quyn dy c nn
rt t khi c thin thch ri xung mt
t, m thng chy kit trn ng i.

Cu to ca thin thch ch yu gm st,

niken, hoc ton l . C ngi cho
rng chng c cha nhng nguyn t m
Tri t khng c.
C nhng sao bng ch l cc v khch
qua ng. Chng st ngang bu kh
quyn ca Tri t vi tc cc ln
ri li tip tc hnh trnh vo v tr xa
xm.
Vn tc ca sao Chi Halley l bao
nhiu km/s?
Cng nh Tri t, sao chi Halley
cng chuyn ng trn mt qu o
quanh Mt tri. im khc bit l qu
o ca Tri t l hnh elip gn trn,
cn qu o ca sao chi Halley l hnh
elip dt. im m sao chi Halley gn
Mt tri nht (im cn nht) cch Mt

tri 90 triu kilomt, qua gia qu o

sao Thu v sao Kim, im xa Mt tri
nht (im vin nht) cch xa Mt tri 5
t 295 triu kilomt, so vi khong cch
gia qu o ca sao Hi vng tinh l
hnh tinh xa Mt tri (l 4,5 t kilomt)
th cn xa hn.
Chu k chuyn ng ca sao chi
Halley quanh Mt tri l 76 nm. Khi
bay xa Mt tri n gn im vin nht
sao chi bay vi tc 0.91 km/s tc
3280 m/s. Nu so vi vn tc m thanh
trn mt Tri t l 340 m/s th tc
ca thin th ny gp 2,7 ln tc l tng
ng vi tc my bay siu thanh cp
2,7.
Khi sao chi Halley t im vin
nht bay tr v, th khi cng bay gn n

Mt tri, tc bay ca n cng nhanh.

Khi n gn im cn nht, gn qu o
ca sao Kim, tc chuyn ng s l
54,3 km/s tc cng l 195.500 km/gi.
Vi Tri t tc ti im cn nht
v im vin nht sai khc nhau khng
nhiu. Vo ngy 04/01 l im cn nht
th tc l 35,6 km/s, cn ngy 04/07
l im vin nht th tc s l 34,79
km/s.
V sao nh ca sao Chi li c vt di?
l kt qu ghi vt ca sao chi di
ng trn phim ca knh vin vng. Sao
chi khc vi cc v sao l c vn tc
chuyn ng thay i trn bu tri. Cc
v sao v cc tinh vn, chng chuyn
ng trn bu tri l do chuyn ng t
quay ca Tri t m c. Nu dng knh

vin vng chp nh th ta s thu c cc

hnh nh r cho d cc ngi sao c nh
sng yu. V sao chi chuyn ng vi
vn tc ln trong khng trung, nn khi
chp nh trn nn cc sao khc bc nh
thu c ca sao chi b dt.
C loi sao chi c chu k. l
sao chi khng ch c xut hin mt ln,
m c th l nhiu ln n gn Tri t,
sao chi Halley l mt trong s . Mi
ln sao chi Halley n gn, ngi ta li
o c c qu o ca n ngy cng
c chnh xc hn. Mi ln n xut
hin, do lc hp dn ca Mc tinh, hnh
dng qu o ca sao chi c th thay
i. Nu nh qu o ca sao chi m
khng c s thay i nh no th khi n
gn, ta ch cn hng knh vin vng v

hng tnh ton l chng ta c th ghi

c hnh nh lc n gn. Tuy nhin
vn khng n gin nh vy. V nh
sng ca sao chi rt yu, nn cn phi
kin tr tin hnh trong thi gian di v
knh phi c nhy cao. Cc chuyn
gia s s dng cc phng php tnh
ton chnh xc n ngy thng no, cn
phi quan st theo hng no quay
knh ghi nh v hng , c th mi c
th thu c bc nh va v sao chi.
Sao chi l g?
Trn bu tri m en thm t
nhin vt ngang mt v khch l him
hoi, chi sng v c hnh dng k d: u
nhn, ui to trng ging nh mt chic
chi qut nh bnh thng. Ngi ta
quen gi l sao chi.

Tht ra m ni, cc sao chi khng th

gi l nhng v sao v thc t n ch l
mt khi ln kh lnh trong cha y
cc mnh vn v bi v tr.
Nhng nm gn y, cc nh khoa
hc pht hin ra trong sao chi cn c
cc nguyn t oxy, natri; cc nhm phn
t cacbonic, xyanogen (CN)2, amoniac
(NH3), cc hp cht nitril, xyanua,
v.v...; cc ion (..............) ... Nhng
chng ta khng th khng coi sao chi
cng l mt loi thin th.
Khch quen haych l qua ng
Phn ln cc sao chi u quay
quanh Mt tri theo cc qu o hnh
elip dt, ngi ta gi chng l loi sao
chi chu k. C cch mt thi gian nht
nh chng li vn hnh ti qu o

tng i gn Mt tri v Tri t nn

chng ta c th d dng nhn thy chng.
Chu k quay quanh Mt tri ca cc
sao chi khc nhau l rt khc nhau. Sao
chi Encke c chu k ngn nht l 3,3
nm, tc l c cch 3,3 nm ta li nhn
thy n mt ln. T nm 1786, pht hin
ra sao chi Encke n nay, n xut
hin 50 ln. C nhng sao chi c chu k
quay di hn. My chc nm, thm ch
my trm nm mi nhn thy chng mt
ln. C nhng sao chi c chu k quay
di ti my vn nm, thm ch cn lu
hn na. Nhng sao chi ging nh
khch qua ng xut hin mt ln ri
khng bit n chn tri gc bin no
na. Sao chi sng rc Hyakutabe, c
nhn thy t Tri t nm 1996, c chu

k c khong 10.000 nm.

Tn chi t y
Nhng sao chi in hnh u chia
lm 3 phn: li chi, si chi v ui
chi. Li chi cu to bng nhng ht th
rn kh m c, nh sng to ra xung
quanh nh nhng di my gi l si chi.
Li chi kt hp vi si chi thnh u
chi. Chic ui di sng rc pha sau
gi l ui chi, c khi m rng hng
triu km trong v tr. ui chi khng
phi c ngay t khi mi hnh thnh sao
chi m ch khi sao chi bay ti gn Mt
tri v cc phn t ca n b nhng cn
gi Mt tri thi bt ra xa, bi th ui
sao chi thng ko di v pha i din
vi Mt tri.
Mt sao chi xung quanh u cn c

lp my hydrong knh ti gn 10
triu km. Tri t, chng ta khng nhn
thy khi my , m phi dng v tinh
nhn to bay ra khi tng kh quyn Tri
t mi quan st c.
Mun hnh mun v
Khng phi cc sao chi u c hnh
dng ging nhau. Nm 1744, ngi ta
pht hin ra sao chi De Cheseaux c ti
6 ui to thnh mt gc rng 44 nh
chic qut giy ln trn bu tri. Nm
1812, i Thin vn Marseille Php
pht hin ra mt sao chi l, thot u l
mt khi my ln, sau to sng nhp
nhy v cui cng li bin thnh mt
khi my gia c mt khi trn sng
m to ra bn pha. u thng 3 nm
1976 vng ng Bc Trung Quc xut

hin mt sao chi l c ui xo rng

nh ui chim cng trng, dn chng t
o Hi Nam ti tnh Hc Long Giang
u nhn thy.
To xc nhng rng rut
Khng mt hnh tinh no trong h
Mt tri c th so snh c vi sao
chi v mt th tch. V nh sao chi
Halley ni ting c ng knh vgn si
chi di ti 570.000 km. Sao chi ln
nht m loi ngi ghi nhn c c
ng knh vng si chi di ti 18,5
triu kmv ui sao chi di ti mt
trm triu km.
Nhng thc ra sao chi ch l nhng
khi kh long. Nu p th kh ca sao
chi bng mt kh quyn trn Tri t
th 8.000 mt khi th kh trn vn

cha th bng mt 1 mt khi kh

quyn trn Tri t. Nu tip tc p th
kh trn sao chi thnh cht rn nh v
Tri t th mt sao chi khng l e rng
khng ln hn mt qu i trn hnh tinh
ca chng ta.
Trong v tr bao la c rt nhiu sao chi
nhng tuyt i a s u c kch thc
nh. Ch c vi ba sao chi ln. Thi
gian tn ti ca sao chi trong v tr
khng lu bn nh cc sao khc. Mi ln
bay ti Mt tri, sao chi li b tn hao
kh nhiu, c vy dn dn sao chi s
tan v thnh tng m sao bng v bi
v tr phn tn trong khong khng mnh
mng.
Ti sao sao Kim quay ngc chiu?
Sao Kim, cn c gi l sao Hm,

hay sao Mai l hnh tinh duy nht trong

h Mt tri quay t ng sang Ty, trong
khi tt c cc hnh tinh khc u quay
theo hng ngc li. Nguyn nhn ca
hin tng ny l do bu kh quyn dy
c ca Kim tinh.
Cc nh khoa hc cho rng c l lc
ban u hnh tinh ny c trc quay rt
nghing . C t nht hai cch gii thch s
thay i chiu quay ny. u tin, nh a
s cc nh khoa hc thng ngh, hnh
tinh ny o ngc trc quay 180 .
S vn ng hn n ca tng kh quyn
dy dc bn ngoi ca n khin cho cu
trc rn bn trong b li cun theo, quay
ngc chiu trong khi trc quay khng
i.
L hnh tinh sng nht trong h mi

trng, sao Kim c coi l anh em

song sinh ca Mt tri. Kch thc ca
n bng 93% ng knh Tri t, khi
lng bng 88%, c mt v thnh
phn ho hc gn tng t nhau v
tui tng i tr (c rt t ming ni la
trn hai hnh tinh ny).
Tuy nhin, sao Kim khc hn hnh tinh
xanh ca chng ta, c bit do p sut
ca n cao gp 90 ln p sut ca Tri
t. Cc lp my dy c cha acid
sulfuric ti hnh tinh ny khin cho cc
nh thin vn khng th quan st c b
mt tht ca sao Kim. Do c tng my
khng l bao ph, nhit b mt hnh
tinh ny cao n 470 C sinh ra t hiu
ng nh knh.
V sao Ho tinh c mu g st?

Thn chin tranh qu khin ngi ta

nh n th v kh han g bi ci mu
nng ca n, khc xa vi Tri t. Cc
nh khoa hc cho bit l v Ho tinh
c lng st oxit lp ngoi nhiu gp
i so vi hnh tinh ca chng ta, mc
d c hai hnh tinh u hnh thnh t
cng loi vt liu.
Cu tr li cho hin tng ny l:
nhit cc nng trong lng Tri t
tha ban u chuyn hu ht st
oxit thnh st nng chy. Cht ny dn
vo tm ca Tri t, to nn mt khi
nhn lng khng l ngy nay.
Ngc li, sao Ho cha bao gi
tch lu nhit cn thit cho qu trnh
luyn st, n gin v n nh hn.
iu khin cho st oxit tp trung b

mt ca hnh tinh, to ra mu rt c
trng. Ch mt phn st rt nh chuyn
vo tm to thanh khi nhn ca sao Ho
nh Tri t.
c kt lun ny, cc nghin cu
s dng sc p ca nc nn mt
mu gm st, niken v oxy ti p sut
hn gp 175.000 ln p sut ca kh
quyn, ng thi nung mu nhit
2.400 C. Nhng th nghim ny
gip h tm hiu phn ng ca oxy v st
trong iu kin tng t nh trong bin
magma nguyn thu ca cc hnh tinh
trong h Mt tri.
Trn Tri t, bin nng chy ny
su khong 1.800 km. Di su nh
vy, p sut mnh hn rt nhiu so vi
trn sao Ho (Do sc p ca mt lng

vt cht ln hn). N khin cho nhit

ca bin magma ln n hn 3.200 C.
thi im ny, oxit st chuyn thnh
st kim loi v oxi ho tan. St lng s
thm xung di, to nn khi nhn lng
v ch li phn nh khong 8% oxit
st trong lp manti bn ngoi. Qu trnh
ny c th hon thnh trong vng 30
triu nm u tin.
Tuy nhin, Tri t c ng knh
gn gp i ng knh ca sao Ho, v
nng gp 10 ln. iu c ngha l
bin magma trn Ho tinh nng hn
nhiu, v nhit khng qu 2.200 C.
Trong iu kin ny, st oxit c bo
tn nguyn vn. Tnh trng s to ra
mt lp manti ngoi cha khong 18%
st oxit, khp vi nhng quan st a

cht trn hnh tinh .

Tc chuyn ng ca 9 hnh tinh
ln trong h Mt tri l bng bao
nhiu?
Tu thuc vo lc hp dn v khong
cch ca chn hnh tinh trong h Mt tri
vi Mt tri m cc hnh tinh c chu k
v dng qu o elip khi chuyn ng
quanh Mt tri khc nhau, chng tun
theo cc nh lut Kepler. Gi thuyt
rng 9 hnh tinh ly Mt tri lm trung
tm v chuyn ng trn mt qu o
tng tng no , th th cho d Thu
tinh cho n Dim Vng tinh ngoi
ra u phi c chu k chuyn ng ging
nhau. V nh vy th cc hnh tinh
vng ngoi phi chuyn ng rt nhanh.
Th trong h Mt tri, cc thin th cng

 gn pha ngoi ra th chuyn ng

cng chm. Qu o ca cc hnh tinh t
hnh trn cho n hnh elip, v nhng
im khc nhau th c vn tc khc nhau
(vi sao chi Halley th s thay i vn
tc l rt r rt). Cc qu o tuy c hnh
elip nhng gn vi dng trn nn s thay
i vn tc cc im khc nhau l
khng r rng lm. Tnh vn tc theo km
/ giy th chng ta c th thy: Thu tinh
47,88; Kim tinh 35,02; Tri t 29,79;
Ho tinh 24,12; Mc tinh 13,06; Th tinh
9,46; Thin Vng tinh 6,81; Hi Vng
tinh 5,44; Dim Vng tinh 4,75.
C th c hnh tinh khc va p vi
Tri t khng?
y khng ni n vic cc hnh
tinh sao Kim hoc sao Ho c th va

chm vi Tri t khng? Bi v cc qu

o ca cc hnh tinh c dng elip, gn
Mt tri, qu o ca chng c lc d t
d nhiu c thay i nhng rt nhanh
chng n nh, nn khng phi lo v vic
chng va chm Tri t.
Th nhng cng khng loi tr
trng hp c cc hnh tinh nh hoc rt
nh trong thi gian di hng triu nm li
c kh nng va chm vi Tri t. i
a s cc hnh tinh nh u chuyn ng
trn qu o gia sao Mc v sao
Ho, nhng trong s cng c cc tiu
hnh tinh la khi qu o vn c ca
mnh i vo qu o bn trong Tri t.
l trng hp cc tiu hnh tinh
Apolo, Adonit, Eros ging nh mt
vin n lt qua Tri t. Vo nm

1936, Adonit cch Tri t 1,5 triu km.

C ngi cho rng nh th l qu xa!
1,5 triu km gp ba ln khong cch t
Tri t n Mt trng. Th nhng thc
s c th xy ra s va chm vi Tri t.
Thc vy, gi s vo mt ngy no
qu o ca tiu hnh tinh thay i do s
tha i ca lc hp dn, by gi ai c
th dm chc l s khng c s va cham
vi Tri t.
V s lng cc tiu hnh tinh rt
nhiu, nn kh nng xy ra va chm cng
ln. Vo khong 65 triu nm v trc
xy ra mt cuc va chm ca Tri t
vi mt tiu hnh tinh c ng knh 8
km a n s tuyt dit ca ging
khng long.
Cc hnh tinh quay quanh Mt tri

nh th no?
Nh thin vn hc ngi Ba Lan
Copecnic trong tc phm ni ting bt h
ca mnh l Lun vn hnh thin th
gii quyt mt cch chnh xc vn
tranh lun trong thi gian di: Tri t
v cc hnh tinh u ln lt quay quanh
Mt tri, ch khng phi l cc hnh tinh
v Mt tri quay quanh Tri t.
Rt cc cc hnh tinh quay quanh Mt
tri nh th no? Vi trnh khoa hc
k thut lc , Copecnic vn cha gii
p chnh xc cu hi ny.
Qua hn na th k sau, trn c s
cc ti liu quan st chnh xc ca nh
thin vn hc ngi an Mch Digu, nh
thin vn hc ngi c Kapule dng
ba nh lut miu t chnh xc s vn

ng ca cc hnh tinh, chng c gi

l nh lut Kaipule hoc 3 nh lut
vn ng ca cc hnh tinh.
Qu o chuyn ng ca cc hnh
tinh xung quanh Mt tri u c hnh
elip, t l thin lch ca cc hnh elip
ny li rt khc nhau, Mt tri nm trn
mt trong hai tiu im ca hnh elip.
y l nh lut th nht trong cc nh
lut ca Kapule, tc l nh lut qu o.
nh lut th hai ni nh sau: Trong
thi gian nh nhau, din tch ng ni
lin gia trung tm hnh tinh v trung tm
Mt tri qut qua l bng nhau. y
c gi l nh lut din tch. Da vo
nh lut din tch, cc hnh tinh qu
o gn im Mt tri vn ng nhanh
hn so vi cc qu o xa im Mt

tri.
nh lut qu o v nh lut din
tch c Kapule pht biu cng vo
nm 1609 trong cun sch Thin vn
hc mi. 10 nm sau (tc l vo nm
1619), trong tc phm Lun hi ho v
tr mi ca mnh, Kapule pht biu
nh lut th ba m ng quan st v
pht hin trong mt khong thi gian di
nh sau: Bnh phng chu k chuyn
ng quanh hnh tinh khc ca cc hnh
tinh (T) v lp phng c ly trung bnh
ca n ti Mt tri (R) t l thun vi
nhau.
nh lut th ba cn c gi l
nh lut iu ho. Nu gi T1 v T2 ln
lt l chu k chuyn ng quanh hnh
tinh khc ca hai hnh tinh; R1 v R2 ln

lt l khong cch trung bnh ca chng

vi Mt tri th bng phng trnh ho
hc ta c:
Kapule v cng hi lng vi nh
lut th ba m mnh tm ra, ng tng
ni vi tm trng v cng phn khi nh
sau: y chnh l th m 16 nm trc
ti hy vng c th tm thy.
Ba quy lut vn ng ca cc hnh
tinh c ngha rt quan trng, khng ch
cc hnh tinh u tun th theo quy tc
m c cc v tinh ca cc hnh tinh cng
khng l ngoi l. nh lut th ba c
tuyn b mt cch trang nghim: Chu k
chuyn ng quanh cc hnh tinh khc
ca cc thin th trong h Mt tri v
khong cch ti Mt tri khng phi l
tu , cng khng phi l ngu nhin m

l mt chnh th c trt t nghim ngt.

Hng tinh pht sng cn hnh tinh li
khng?
Hng tinh l cc sao t pht sng
v pht nhit, ngc li hnh tinh
khng h c kh nng ny. H Mt tri
do bao gm mt hng tinh l Mt tri
v 9 hnh tinh khc l sao Thu, Tri
t, sao Kim, sao Ho, sao Mc, sao
Th, sao Thin Vng, sao Hi Vng
v sao Dim Vng.
Cc hng tinh trong v tr c nhit
b mt t my nghn ti my vn , v
vy chng pht ra cc loi bc x (k c
nh sng nhn thy). Mt tri l hng tinh
gn chng ta nht. Mi giy trn b mt
Mt tri pht ra nng lng tng ng
vi mt my pht in c cng sut 382

x 10 m 23 W
Nguyn nhnkhin hng tinh pht sng
y l iu b n i vi ngnh thin
vn hc sut nhiu th k qua. Mi cho
n u th k 20, nh vt l Einsteinda
vo thuyt tng i a ra mt cng
thc c lin quan gia khi lng v
nng lng ca vt th, nh m cc
nh nghin cu mi c p n cho cu
hi hc ba ny.
Ho ra trong lng cc hng tinh, nhit
cao ti hn 10 triu C khin cc
vt cht trong tng tc vi nhau, xy
ra phn ng nhit hch. Ht nhn nguyn
t hydrobin thnh ht nhn nguyn t
heli v sn sinh ra mt ngun nng lng
khng l. Nng lng ny truyn t tm
hng tinh ra ngoi b mt v vo khng

gian bng cch bc x. Cc bc x ny

nm trong ph t nh sng hng ngoi,
n nh sng nhn thy v sng cc ngn.
C nh vy hng tinh duy tr pht sng
khng ngng.
Nhit b mt cc hnh tinh li
thp hn nhiu so vi b mt cc hng
tinh, v th cc hnh tinh khng t pht
sng c. Khi lng ca cc hnh tinh
cng nh hn nhiu so vi cc hng tinh
(sao Mc c th tch to nht trong h Mt
tri cng cha bng 1/1.000 th tch Mt
tri). Cho d cc hnh tinh t sn sinh ra
nng lng do sc ht v co gin, nhng
nng lng khng th nung nng hnh
tinh ti mc xy ra phn ng nhit hch.
Ti sao gia qu o ca sao Ho v
sao Mc li tp trung nhiu tiu hnh

tinh n vy?
Vn ny t ra trc mt cc nh
thin vn hc mt hai trm nm nay ri,
nhng cho n nay vn cha cho nh
lut tha nhn chung.
Quan im c nhc n l Thuyt
v n ln, thuyt v n ln cho rng:
Trong di tiu hnh tinh vn c mt hnh
tinh ln khng ging vi Tri t v sao
Ho, sau do mt nguyn nhn m gi
vn cn cha r, hnh tinh ln ny b n,
nhng mnh v n ra to thnh cch tiu
hnh tinh ngy nay. Nhng rt cuc th
ngun nng lng do v n gy ra ln
n mc c th lm cho c hnh tinh ln
n tan tn n t u? Nhng mnh
v b n v bay ra lm sao c th va
vn tp trung trong di tiu hnh tinh

ngy nay? C ngi a ra mt quan

im cho rng, l ra khong khng gian
ny c tn ti vi tiu hnh tinh c ng
knh u di my trm nghn mt. Trong
qu trnh chng vn ng quanh Mt tri
trong mt thi gian di, cc tiu hnh
tinh ny kh trnh khi phi tip cn
nhau, xy ra va chm, thm ch l v va
chm nhiu ln, v th l hnh thnh
nn nhiu tiu hnh tinh c kch c ln
nh v hnh dng khc nhau ngy nay.
Thuyt va p cng c ch khng trn
vn. Nu c my chc thin thch ln
nh vy vn hnh gia qu o ca sao
Ho v sao Mc th cng ging nh c
my con c bi trong Thi Bnh Dng
vy, lm sao c nhiu c hi va p nh
vy ch?

Trong my nm gn y, thuyt tng

i thnh hnh c gi l Thuyt bn
thnh phm, i rng: Trong thi k
u, khi nhng chm sao nguyn thu bt
u hnh thnh, cc thin th trong h
Mt tri do s bin ng ca sao Mc
v do mt s nhn t
cha bit khc, khin cho bn trong
phn khng gian ny vn khng th hnh
thnh nhng hnh tinh ln, ch c th tr
thnh bn thnh phm ngy nay cc tiu
hnh tinh.
Vn cc tiu hnh tinh mc d tm
thi cn cha c gii quyt, nhng
thin vn hc nhn thc c rng,
vic nghin cu cc tiu hnh tinh i
vi vic lm r vn ngun gc ca h
Mt tri tht quan trng bit bao!

Ti sao trong h Mt tri li c nhiu

tiu hnh tinh nh vy?
Trong h Mt tri c nhng g? Mt
nh thin vn hc tng tr li mt
cch kho lo rng: Mt b nh nhng
hnh tinh ln v mt b ln nhng tiu
hnh tinh. Cu ni ny qu thc nm
c ht nhn ca vn . Nhng hnh
tinh ln trong h Mt tri c pht
hin ch c 9 chic, nhng ti nm 1801
khi pht hin ra tiu hnh tinh th nht
n cui thp nin 90 ca th k 20,
nhng tiu hnh tinh c ghi vo s
v nh m vt qu con s 8.000,
vn cn nhiu tiu hnh tinh na vn cn
ang ch chng thc.
Nhng tiu huynh ca cc hnh
tinh ln ny rt cc c tt c l bao

nhiu? Theo thng k, tng s ang

vo khong 500.000. a s trong s
u vn hnh gia qu o ca sao Ho
v sao Mc, tp trung cch Mt tri 2,06
~ 3,65 n v thin vn. Khu vc ca h
Mt tri ny c gi l di tiu hnh
tinh.
Mt ngy trn Mt trng di bao
nhiu?
Nu tu v tr a bn i du lch trn
Mt trng, khi bn h xung y, gi d
ni m bn h cnh bt u l bui m,
vy th bn phi tri qua mt khong thi
gian di dng dc trn Mt trng mi c
th nhn thy Mt tri , khng thi gian
ny gn bng 15 ngy trn Tri t.
Rt cc mt ngy trn Mt trng
di bao nhiu? Cc nh thin vn hc

cho bit, mt ngy trn Mt trng bng

nhng 29,5 ngy trn Tri t.
Tri t t chuyn ng to nn s giao
nhau gia ban ngy v ban m, mt m
n hng v Mt tri l ban ngy v
ngc li, mt n quay li Mt tri l
ban m. Mi ln giao nhau nh vy s
l mt ngy trn Tri t.
Mt trng cng t chuyn ng, mt
m n hng v Mt tri cng l ban
ngy, mt quay li Mt tri cng l ban
m. Nhng Mt trng t chuyn ng
chm hn nhiu so vi Tri t, phi cn
thi gian l 27,3 ngy trn Tri t, cho
nn mt ngy trn Mt trng di hn
nhiu so vi mt ngy trn Tri t.
Mt chu k t chuyn ng ca Mt trng
l 27,3 ngy trn Tri t, vy th ti sao

mt ngy trn Mt trng li bng 29,5

ngy trn Tri t ch khng phi l 27,3
ngy?
Thc ra mt bn ca Mt trng ang
t chuyn ng, bn kia vn ang quay
quanh Tri t, cn Tri t li ang
quay xung quanh Mt tri. Sau khi Mt
tri chuyn ng mt vng, Tri t cng
quay mt khong trn qu o xung
quanh Mt tri, v vy sau 27,3 ngy, l
ra Mt trng i din vi im ca
Mt tri th by gi li khng i din
vi Mt tri na m li cn quay thm
mt gc na mi c th i din vi Mt
tri, khong thi gian ny l 2,25 ngy,
cng 27,3 ngy vi 2,25 ngy th chng
phi l xp x 29,5 ngy sao?
Ti sao li c nht thc v nguyt thc?

Dapan
Mt trng chuyn ng quanh Tri
t, ng thi, Tri t li ko Mt trng
quay quanh Mt tri. Nht thc v nguyt
thc l kt qu sinh ra t hai s vn ng
ny. Khi Mt trng chuyn ng n gia
Tri t v Mt tri, hn na ba thin
th ny cng nm trn mt ng thng
hay gn nh mt ng thng th Mt
trng s che khut nh sng Mt tri v
xy ra nht thc; Khi Mt trng chuyn
ng n Mt tri m Tri t quay li
vi Mt tri, mt khc c ba thin th
ny cng nm trn mt ng thng hoc
gn nh mt ng thng, Tri t s che
khut nh sng Mt tri v xy ra nguyt
thc.
Do v tr ca ngi quan st trn Tri t

khng ging nhau v s khc nhau gia

khong cch t Mt trng n Tri t
nn nht thc v nguyt thc nhn thy
cng khng ging nhau. Nht thc c
ton thc (nht thc ton phn), hon
thc, ton hon thc v thin thc;
Nguyt thc c ton thc (Nguyt thc
ton phn) v thin thc (Nguyt thc
mt phn).
Khi xy ra nht thc, Mt trng s
che khut Mt tri v li bng di
Tri t. Ni ng trn Tri t b bng
ca Mt trng qut qua s hon ton
khng nhn thy Mt tri, y gi l nht
thc ton phn, cn ni m ng trn
Tri t b na bng Mt trng qut qua,
ch nhn thy mt phn Mt tri b Mt
trng che khut gi l nht thc bn phn.

C lc do khong cch ca Mt trng v

Tri t khng ging nhau nn khi xy ra
nht thc, ci bng ca Mt trng khng
ti c mt t, vy th trong khu vc
b cc ng bng Mt trng ko di bao
vy, con ngi cn c th nhn thy ra
ca Mt tri, c ngha l Mt trng ch
che khut phn trung tm ca Mt tri.
Hin tng ny c gi l nht thc
mt phn. Trc v sau giai on nht
thc ton phn v mt phn cn c th
nhn thy nht thc bn phn.
Trong nhng trng hp cn kh
hn, trc qu trnh nht thc, do s thay
i v khong cch t Mt trng ti im
quan st, nn c mt s ni c th nhn
thy nht thc ton phn, c mt s ni
c th nhn thy nht thc mt phn, y

gi l hon ton thc.

Khi xy ra nguyt thc, mt phn Mt
trng n khp vo bng ca Tri t
c gi l nguyt thc mt phn, cn
khi ton b Mt trng n khp vo bng
ca Tri t th hin tng c gi
l nguyt thc ton phn.
C quy lut m chng ta nn nh l:
nht thc lun xy ra vo ngy sc ca
thng mi, cn nguyt thc lun xy ra
vo ngy ngy vng khi trng y.
Thng thng trong mt nm xy ra t
nht 2 ln nht thc, c lc cng c th
xy ra 3 ln, nhiu nht l 5 ln, nhng
rt t khi xy ra. Nguyt thc mi nm
xy ra khong 1 2ln, nu ln nguyt thc
u tin xy ra vo thng 1 ca nm th
trong nm c th c 3ln nguyt thc.

u nm no cng c hin tng nht

thc, song khng c nguyt thc l iu
thng thy, c khong 5 nm li c mt
nm khng c nguyt thc.
Tuy nht thc xy ra nhiu ln hn
nguyt thc nhng ti sao c hi chng ta
nhn thy nguyt thc nhiu hn?
i vi ton b Tri t, s ln xy
ra nht thc hng nm r rng nhiu hn
nguyt thc, nhng i vi mt ni no
trn Tri t th c hi nhn thy
nguyt thc li nhiu hn nht thc.
l v khi mi ln xy ra nguyt thc, ^ s
ngi trn Tri t u c th thy, cn
khi xy ra nht thc th ch nhng ngi
nhng vng tng i cht hp mi c
th thy.
Nht thc ton phn cng kh nhn

thy hn, i vi mt ni no , c
khong bnh qun 200 ~ 300 nm mi
gp mt ln. Thng Hi, ngy 22
thng 7 nm 2009 c th nhn thy mt
ln nht thc ton phn, trong khi Bc
Kinh phi i n ngy 2 thng 9 nm
2035 mi c th nhn thy c.
Trn Mt trng c ni la hot ng
hay khng?
T nm 1969 tr li y, con ngi
tng 8 ln ln Mt trng (bao gm c hai
ln ln Mt trng khng c ngi) v
mang v vi triu gramvt phm t Mt
trng. Theo nhng phn tch v nghin
cu v cc vt phm, nham thch trn
Mt trng gip mi ngi hiu ra rng
nham thch cu to thnh Mt trng
ch yu l silicat v huyn v. Mi

ngi u bit rng, huyn v l loi

nham thch c to thnh t cc loi
nng chy ra do ni la phun ra ri
ngng kt li m thnh. Xt ti s phn
b rng ri ca nham thch thuc loi
huyn v trn Mt trng, chng ta c
th bit c Mt trng tng c cc
hot ng ni la v cng sinh ng v
rng ri.
Theo nhng phn tch v tui hnh thnh
ca nham thch trn Mt trng, v kt
hp vi nhng nghin cu a cht khc
trn Mt trng, chng ta cn c th a
ra s miu t i th v lch s hnh
thnh trc y ca Mt trng.
Mt trng c hnh thnh khong
4,6 t nm trc. Khi mi hnh thnh, n
c ngng t li t nhng vt cht

trng thi rn, nhng v sau, tri qua mt

t nng chy kh ph bin khin cho
cc vt cht cu thnh khc c s iu
chnh v phn chia nng nh mt mc
nht nh. Nhng thi gian ca giai
on nng chy khng di nn t lu sau
n b ngui i v hnh thnh mt lp v
ngoi th rn kh hon chnh. Sau ,
Mt trng b cc t tn cng lin tc
ca cc sao Bng ln nh n t khng
gian v tr. T v s h sao Bng cn
lu li n by gi c th thy n u c
ng knh rt ln, hn na khong cch
gia hai h li rt gn nhau. C th
tng tng ra rng, lc tn sut va
p ca sao Bng l rt cao.
Khong 4,1 t nm trc, trn Mt
trng xy ra hin tng ni la hot ng

vi quy m ln ln u tin. Dch nham

thch phun ra vi s lng ln cn gy
ra cc hot ng c cu to rng ln,
hnh thnh cc mch ni ln nht trn b
mt Mt trng nh mch ni Yabinin v
mt s bn a lm xung di hn 1000
km, cao 3 ~ 4 km. V sau cc hot ng
dch nham thch yu dn i, mi n
khong 3,9 t nm trc, Mt trng li
xy ra mt t bin ng ln.
Mt s hnh tinh nh vn kh gn vi
h Tri t Mt trng va p vo
Mt trng, t li mt vt thng
ln trn b Mt trng l bin Trng.
S kin va p ln ny mt ln na khin
cho ni la phun ra rng hn, dch nham
thch phun ra trn y vo bin Trng
nhng ch lm thp xung. Thi gian

hot ng ca dch nham thch ln ny

ko di vi trm, mi n khong 3,15 t
nm trc mi dn dn lng xung. T
v sau, cc hot ng bn trong Mt
trng cng gim dn, ch ngu nhin cn
mt s ni la vi quy m nh phun tro.
S cng ph ca sao Bng tuy vn cha
dng li nhng bt k sao Bng ln nh
nh th no hay tn sut cng ph ra sao
u gim i r rt. V vy, b mt ca
Mt trng khng cn nhng bin i ln
na.
Vy th, hin nay Mt trng c ni la
vn cn hot ng hay khng? C th ni
rng, cn c vo nhiu t thm d v
tr ca con ngi i vi Mt trng, n
nay vn cha pht hin ra nhng chng
c v Mt trng c nhng ngn ni la

cn hot ng. Song t nm 1787 tr li

y, con ngi nhiu ln quan st thy
trn b mt Mt trng c lc bng xut
hin cc tia sng thn b, cc tia sng ny
thng ko di trong khong 20 pht, c
tia sng cn ko di vi gi ng h.
Theo thng k, hn 200 nm tr li y
con ngi quan st thy hng ngn ln
loi tia sng ny. Rt cc cc tia sng
c hnh thnh nh th no? n nay
mi ngi vn cn xn xao bn lun
nhng vn cha rt ra c kt lun no
c. Trong , c mt s ngi cho rng,
c l n l nhng phn ng ca hot
ng phun tro trn b mt Mt trng, l
kt qu ca cc ht bi trong khi phun
tro phn x li nh sng Mt tri. Nu
im ny l chnh xc th chng t rng

cc hot ng ni la trn Mt trng vn

cha hon ton ngng hn, tuy khng cn
dch nham thch phun tro na nhng s
phun kh lin quan n ni la thnh
thong vn xy ra.
Mt trng chuyn ng vi vn tc
bao nhiu kilomet trong mt pht?
Nu cung cp cho bn mt vi con
s, cc bn s d dng tnh ton l
mt con s khng l. Gi thit rng qu
o ca Mt trng l hnh trn, sau
tnh khong thi gian m Mt trng
chuyn ng ht mt vng ly pht lm
n v, ta c th tnh ra c tc
chuyn ng ca Mt trng.
Cc con s c bn: khong cch
trung bnh Tri t Mt trng l 388.400
km, thi gian Mt trng chuyn ng ht

mt vng qu o l 27,32166 ngy (tc

l 27 ngy gi 43 pht). C ngi hi
th liu t tun trng trn n tun trng
trn mi c phi l 29 ngy ri khng?
ng vy. Thi gian trng trn so vi
thi gian Mt trng i ht mt vng
trn qu o i c di hn.
Nu cho qu o ca Mt trng trn
so vi thi gian Mt trng i ht mt
vng qu o th c di hn.
Nu cho qu o ca Mt trng l hnh
trn th khong ng i trn qu o
ca Mt trng s l 384.400 km x 2 x
3,1414 = 2.415.256 km. Nu i khong
thi gian Mt trng di chuyn ht mt
vng ra n v pht ta c: 27,321256 x
24 x 60 = 39343 pht. Da vo cc s
liu ny ta c th tnh ra tc chuyn

ng ca Mt trng trn qu o s l:
2415256 : 39343 = 61,38 km hoc 1023
m/s
Tc ny nhanh gp 3 ln tc
chuyn ng ca Tri t trn qu o
(l 340 m/s). Tuy nhin, ch l tc
trung bnh, v qu o ca Mt trng li
c hnh elip, thc t tc chuyn ng
ca Mt trng lc nhanh lc chm; lc
gn Tri t nht tc chuyn ng ca
Mt trng l 64,85 km/s, cn lc xa
Tri t nht tc chuyn ng ca
Mt trng s l 58,10 km/s.
Nhng sc thi k diu ca vng trng
Ni n nh trng ngi ta thng
lin tng n mu trng bc v cho rng
nhng cm nhn khc nhau v mu l do
xc cm gy nn. Tht ra iu ny khng

phi do xc cm, m l do nhng phn

ng quang hc khc nhau trong thi gian
nh trng.
T thp nin 1960, cc nh thin vn
hc s dng nhng loi phim nh cc
nhy lm sng t v mu trng. Mt
trng ch hon ton trng vo ban ngy.
iu ny l do mu xanh da tri c
ho vo mu vng chnh ca mt trng.
Trong nhng ngy c trng, vo bui
chiu hoc sm ti, mu xanh da tri yu
i, mt trng tr nn vng hn, v n
mt lc no s gn nh vng tuyn.
Khi hong hn tt hn, trng li tr nn
trng vng. Trong thi gian cn li ca
m, trng gi mu vng sng.
Vo ma ng, trong nhng m tri
quang ng, khi trng ln cao c v trng

hn. Nhng khi xung gn ti chn tri,

trng li c mu v cam.
Nu quanh mt trng c nhng m my
hng cam, nh trng chuyn sang mu l
cy pha xanh l. S tng phn mu sc
nh vy c thy r hn trong nhng
ngy trng li lim. S tng phn
gim bt khi trng y thm. Nhn qua
nh sng nn vn c mu sc hi ,
trng cng s c mu xanh l cy pha
xanh l.
Th gic cng b nh la. Nu bn nhn
vo mt ng la mu cam khong na
ting, sau nhn ln mt trng, bn s
thy n c mu lam.
Mt trng cng nh Mt tri, khi v
tr thp gn st ng chn tri, chng
c mu vng cam, i khi sm nh

mu mu. l do s khc x cc chm

tia sng trong kh quyn v cng do trng
thi ca chnh kh quyn.
Cng c mt trng hp khc nh
trng mang sc mu. l nh trng sau
nguyt thc. V nh trng l do s phn
chiu nh sng Mt tri. Trong thi gian
nguyt thc, Tri t che khut mt trng.
Bu kh quyn ca Tri t phn tn tia
xanh nhiu hn tia . Trong thi gian
Tri t bt u ra khi vng che mt
trng, nhng tia i n mt trng
nhiu hn. Khi bt u chm dt nguyt
thc, mt trng nhn c tia nhiu
hn v phn chiu v Tri t mt mu
a. Sau nh trng t t tr li nh
bnh thng.
l nhng thay i ca nh trng

nhn t Tri t. Qua s phn tch cc tia

hng ngoi v t ngoi, cc nh khoa hc
cn tm thy nhng s thay i mu sc
khc, ngay trn b mt mt trng. T
nhng ming ni la ngng hot ng
t lu n cc vng khc trn mt trng,
do nh hng ca cc loi qung kim
loi, cng c ni tng i xanh, c ni
tng i .
C phi Mt trng v danh?
Cc thin th quay quanh cc hnh
tinh trn mt qu o nht nh u c
gi l mt trng. Chng cng c tn
ring, nh cc mt trng ca sao Thin
Vng mang tn cc nhn vt trong v
kch ca Shakespeare: Desdemona,
Juliet, Rosalind, Calinban v Sycorax...
Nhng mt trng ca Tri t dng nh

li v danh.
S tht khng phi nh th.
Cc mt trng trong h Mt tri ca
chng ta c Hip hi Thin vn Quc
t (IAU) t tn theo nhng c im ni
bt ca chng. Thm ch, ming ni la
trn tiu hnh tinh Eros cn mang ci
bit danh. chng ging ai: Lolita ci tn
lin quan n i tnh.
Mt vi nm trc y, c hai c b
hc sinh Australia gi th ti tp ch
New Scientist cho bit h pht hin
mt trng khng c tn v h quyt nh
gi n l Dijon. Nhng ci tn ny
nhanh chng b qun lng.
ng nhin mt trng c mt ci tn,
ch l v khng c ai s dng n ngoi
cc nh th.

Nhng ngi Hy Lp v La M c
i t tn tt c nhng vt th trn
tri m h nhn thy v cc hnh tinh ca
h Mt tri c t tn theo cc v thn
ca h, chng hn Jupiter (sao Mc -thn
ma), Saturn(sao Th thn nng),
Mars(sao Ho -thn chin tranh), Venus
(sao Kim thn v n). Mt tri c gi
l Apollo(thn Mt tri) theo ting Hy
Lp v Phoebustheo ting La M.
Mt trng c gi l Artemistheo
ting Hy Lp v Diana (thn sn bn)
hay Luna theo ting La M. T ci tn
Luna ny, chng ta c tnh t Lunar, ch
c tnh ca mt trng, phn bit vi
cc mt trng ca cc hnh tinh khc.
Do Luna l mt trng duy nht chng
ta c th nhn thy c bng mt

thng, ngi ta quen gi n l Mt

trng. Chnh v vy, khi mt ngi no
ni n mt trng l ni n Luna.
Thc cht Heli c quan h g vi
Mt tri?
iu ny bt u t mt ln nht thc
ton phn xy ra vo ngy 18 thng 8
nm 1868. Lc , mt nh khoa hc
ngi Php tn l Salin An
quan st nht thc ton phn, ng pht
hin ra trong quang ph ca tai la Mt
tri c mt ng mu vng rt sng v
khng th i chiu vi nhng ng
mu vng trong quang ph ca cc
nguyn t bit khc.
Ngy hm sau, ng mt ln na i
quan st Mt tri vi tm trng thp
thm khng yn, iu khin ng va hng

th va kinh ngc l: ng mu vng l

vn v tr ban u. Th l Salilp
tc vit th gi cho vin khoa hc Php,
bo co kt qu quan st ca mnh.
Nh khoa hc ngi Anh Lokie khi
tin hnh quan st vng t ny cng
pht hin ra ng mu vng .
Ngy 20 thng 10 ng cng vit th
gi cho vin khoa hc Php, bo co kt
qu quan st ca mnh.
Tht l mt s trng hp! Hai bn
bo co lin quan n cng mt s vic,
gi n vin khoa hc Php vo cng
mt thi gian. Cng ngy 26 thng 10,
bn bo co c tuyn b trong cuc
hi ngh. Lc , ng mu vng c
cho l mt nguyn t mi khng tn ti
trn Tri t m Mt tri c ring, th l

mi ngi gi n l Helium, tc l
nguyn t Mt tri.
Nguyn t Mt tri c tm thy trn
Tri t, lc l chuyn ca 27 nm
sau.
T hng 2 nm 1895, nh ho hc ni
ting ngi Anh Rolanang bn trc
nghim cc tnh cht vt l ca nguyn t
ho hc Acgng (Ar). Acgng l nguyn
t ng mi pht hin nm trc v cng
l mt nguyn t c tnh tr. Bn ca ng
c nhc nh ng rng trc y khi c
ngi lm th nghim v qung Ytri v
Urani cng tng c c mt s kh
th khng phi l cht dn chy, va
khng phi l cht t nhin. ng hy ch
mt cht, kh th ny phi chng chnh
l Acgng. Rolancm thy li nhc nh

ca bn mnh rt c l. Khi ng dng

knh phn nh sng kim tra kh th c
c t qung Ytri v Urani, ng
pht hin thy y cn bn khng phi l
nguyn t Acgng. Trong quang ph ca
n c mt ng mu vng sng v vi
ng c mu sc khc, n cn bn
khng ging vi ng quang ph ca
Acgng.
Lc u, Rolan cho rng, ng mu
vng l ny c pht ra t nguyn t
Natri, c th trong khi lm th nghim,
ng trn ln nhng cht ging nh
mui vo. Sau khi kim tra t m v lm
li th nghim, ng mu vng l
vn ch c. lm r ngun gc xut
x ca ng mu vng, ng t vi ht
mui kim vo trong ng thu tinh ca

kh th qung Ytri v Urani xem

ng mu vng c trng khp vi
ng vng trc y khng. Kt qu l,
trong quang ph kh th ng thi xut
hin ng nh mu vng i din cho
Natri (Na) v ng mu vng kh hiu
.
Lc ny, Rolan ngh n ng mu
vng m Sali v Lokie pht hin trong
quang ph 27 nm trc, l no trong
qung Ytri v Urani trn Tri t cng
c nguyn t Mt tri.
Qua hng lot th nghim nghim
chng th s vic cui cng c lm
sng t, nguyn t Mt tri v kh th c
c trong qung Ytri v Urani r rng
l cng mt nguyn t Helium (He).
Cc nguyn t Mt tri l g?

Heli l mt trong nhng nguyn t

nh nht trn Tri t, ch ng sau
Hydro. Trong bng chu k cc nguyn t
ho hc, n xp v tr th hai, k hiu l
He. Ting Anh vit l Helium, bt
ngun t ch Hy Lp Helios, ngha l
Mt tri, Heli cng c gi l
nguyn t Mt tri.
Mt tri c chuyn ng khng?
Mt tri va chuyn ng theo mt
qu o va t quay quanh mt trc,
xch o. Mt tri t quay vi chu k 25
ngy / 1 vng, cn cc cc c chu k
l 35 ngy. Chuyn ng l ch s di
chuyn ca thin th trn mt ng v
tuyn no , cho r hn, ta ly Tri
t v Mt trng lm v d. Trng tm
ca hai thin th l Tri t v Mt trng

chuyn ng i nhau trn hai qu o.

Nhng v trng tm chung ca h l t
Tri t nn trng ta h nh ch c Mt
trng chuyn ng quanh Tri t.
Vy Mt tri chuyn ng nh th
no? Chng ta bit rng Mt tri l mt
ngi sao trong h Ngn H gm hn mt
t ngi sao ln nh cng nh v s cc
tinh vn v tp hp cc sao to thnh mt
xoy c m trung tm h dy n mi
vn nm nh sng. Mt tri l ngi sao
cch trung tm h Ngn h khong 3 vn
nm nh sng, tc l Mt tri cch trung
tm Ngn h khong 1/3 kch thc ca
h Ngn h. Mt tri chuyn ng v ko
theo n c cc hnh tinh. Mi giy
chuyn ng vi vn tc 250 km,di
chuyn mt vng ht 220 triu nm.

Mt tri c hnh thnh khong 5 t

nm trc y, cng nh cc chm sao
Lp H (cn gi l chm sao Orion), n
c sinh ra t mt khi kh bi. Cng
c th c mt vi ngi sao ln anh em
khc c sinh ra cng vi Mt tri.
Th nhng Mt tri chuyn ng 20
vng v do , cc ngi sao anh em cng
sinh ra thot ly khi Mt tri.
V sao Mt tri li khng b chy ht?
Chng ta khng phi lo chuyn khng u
l s Mt tri s b chy ht, t ra cng
phi n 5 t nm na n vn cha chy
ht.
Chng ta ni l Mt tri b t chy,
nhng s chy ca Mt tri khng h
ging s chy ca mt t giy. Khi ta t
mt t giy, nhit s tng cao, nhit

 cao li xc tin s chy. Cn s chy

ca Mt tri khng h ging nh vy. Do
nhit trung tm Mt tri rt cao lm
cc cht kh ca Mt tri (phn ln l
hiro) s tin hnh cc phn ng nhit
hch, ngun nng lng nguyn t ny s
pht ra di dng nh sng. Trong mt
giy Mt tri c 600 triu tn hiro
bin thnh Heli l Tro ca s chy.
Nu lng hiro ca Mt tri mt i nh
vy, liu ngy tn ca n c cn xa
khng?
Mt giy Mt tri mt i 6 triu tn
hiro, con s ny tng ng vi vic
nh m mt vn tu chin trong mt
giy, l mt tc kinh ngi. Nu
lng hir ca Mt tri c khi lng
gp 33 vn ln khi lng chy ht, th

Mt tri s bin thnh mt ngi sao

khng l. ng nhin ngy m Mt tri
bin thnh ngi sao th cng l ngy
hy dit ca Tri t. Nhng iu i
hi mt thi gian di khng t hn 5 t
nm lc m Mt tri bin thnh mt ngi
sao , th t trung tm cho n ngoi
Mt tri vn cn mt lng rt ln
hir.
Mt tri l thin th nh th no?
Trn Tri t, hng ngy chng ta
u nhn thy Mt tri mc hng
ng v ln hng Ty, Mt tri chiu
sng Tri t, mang li nh sng v nhit
cho chng ta. Mt tri l thin th trung
tm trong h Mt tri, v cng l mt
hnh tinh c khong cch gn vi Tri
t ca chng ta nht. Khong cch trung

bnh ca n vi Tri t l 149.600.000

km, ng knh l 1,39 triu km, gp 109
ln ng knh ca Tri t, th tch gp
Tri t 1,3 triu ln, trng lng gp
330.000 ln so vi Tri t, mt bnh
qun l 1,4 gram/cm3.
Mt tri cng ang t chuyn ng,
chu k t chuyn ng trn vng qu o
b mt Mt tri l khong 25 ngy, cng
tip cn chu k 2 cc th thi gian cng
di, khu 2 cc l khong 35 ngy.
Nguyn t phong ph nht trn Mt tri
l Hiro, tip l Heli, ngoi ra cn c
cacbon, oxy v cc kim loi khc, gn
nh l ging cc nguyn t ho hc cu
to nn Tri t, ch khc nhau v t l.
Mt tri l mt qu cu ln v rt
nng, tng ngoi ca n ch yu do 3 lp

cu to thnh, l quang cu, sc cu

v qung sng bao quanh Mt tri, nhng
lp ny to thnh bu kh quyn ca Mt
tri.
Thng thng hnh trn ca Mt tri
m chng ta nhn thy c gi l quang
cu, n c dy khong 500.000 m,
nh sng Mt tri chi mt chnh thc l
c pht ra t tng quang cu ny.
Sc cu bn ngoi quang cu, l mt
tng gia bu kh quyn Mt tri, n
c cao ko di khong vi triu mt,
nhit t vi ngn C tng ln ti vi
vn C. Khi xy ra nguyt thc ton
phn, tia sng mnh pht ra t quang cu
b Mt trng che khut, chng ta s nhn
thy tng kh c mu ti ny, v vy
ngi ta gi tng ny l tng sc cu hay

sc cu. Qung sng bao quanh Mt tri

l tng ngoi cng ca bu kh quyn Mt
tri, tng ny c th ko di bng vi ln
bn knh Mt tri, thm ch c lc cn xa
hn th. N c cu thnh ch yu t
cc nguyn t in ly cao v cc in t
t do, mt rt tha tht. Tng trong
ca qung sng bao quanh Mt tri cn
gi l ni min c nhit ti mt triu
C. ln v hnh dng ca qung
sng bao quanh Mt tri c lin quan ti
cc hot ng ca Mt tri. Mt tri hot
ng vi chu k ln, qung sng bao
quanh Mt tri c hnh trn, hot ng
nh. Qung sng bao quanh Mt tri teo
nh li 2 cc Mt tri. sng ca
ni min bng khong 1/1.000.000
sng ca quang cu, n bng vi nh

sng Mt trng vo cc ti ngy 15, 16

m lch.
Trc y khi cc nh thin vn hc
quan st cc sc cu th ngoi vic quan
st nh sng n sc thng thng, h
cn c th quan st thi gian nht thc
ton phn, cn khi quan st qung sng
Mt tri th trc y ch c th quan st
khi nht thc ton phn, nhng hin nay
c th dng my nht min thng
xuyn quan st. Vi nm gn y, vic
quan st bng v tinh nhn to chng
t rng kh th qung sng bao quanh Mt
tri ang khng ngng khuch tn ra bn
ngoi do nhit tng cao, cc dng ht
phun ra hnh thnh nn gi Mt tri.
Ngoi ra, bn ngoi ra Mt tri
cn c lp kh pht ra nh sng mu hng

ging nh ngn uc, y gi l tai la

Mt tri. C lc n phng x ra vi tc
rt ln, c th t ti tc cao vi
trm ngn kilmt, sau li ri xung
tng sc cu. S ln xut hin ca sc nh
bng vi hc t, mi chu k khong 11
nm. Bnh thng chng ta khng nhn
thy c bng mt thng, ch c cc
nh thin vn dng knh vin vng sc
cu hoc knh phn nh
sng hay khi nht thc ton phn th mi
c th nhn thy n c.
H Mt tri ln nh th no?
C l bn xem cnh Mt tri mc,
khi bn n tia nng u tin lc bnh
minh, chc bn bit rng: n chiu xung
Tri t ca chng ta t Mt tri phi
mt 8 pht 20 giy. Bn c th tng

tng ra Mt tri cch chng ta bao xa

khng? Nn bit rng mi giy tia sng
c th chy c 300.000 km, n chy
quanh xch o ca Tri t mt vng
ch mt 1/7 giy! Khong cch trung bnh
t Tri t n Mt tri l 150 triu km
(gi l 1 n v thin vn).
Nhng xt t khong cch gn xa th
Tri t ch l hnh tinh th 3 ca Mt
tri. Ngi sao cch xa Mt tri nht
trong 9 hnh tinh trong h Mt tri l sao
Minh Vng, khong cch trung bnh ca
n ti Mt tri gp khong 40 ln khong
cch t Tri t n Mt tri. Cho nn
qu o ca ng nh sng n qu o
sao Minh Vng cn mt khong mt
ngy t sng n ti. Phm vi ny
ln cha? Nhng qu o ca sao Minh

Vng vn khng th c coi l bin

gii ca h Mt tri. Trn thc t trong
h Mt tri ngoi cc hnh tinh ra cn c
mt s thin th, khi chng ri xa Mt
tri thng s vt qua qu o ca sao
Minh Vng, chnh l sao chi. Hnh
dng qu o ca mt s sao chi v
cng k l, phi qua vi trm nm, vi
ngn nm thm ch lu hn na mi c
th quay li mt ln. Nh vy, khong
cch m chng cch xa Mt tri c th
vt qua vi trm t kilmt.
Nhng nm 50 ca th k XX, nh
thin vn hc ngi H Lan, Outer
cho rng xung quanh bn ngoi h Mt
tri, ni m cch Mt tri khong
150.000 n v thin vn c mt kt cu
tng Tri t kh cn bng, trong c

mt lng ln cc sao chi nguyn thu,

tng Tri t ny c gi l m my
Outer. Rt cc c ci gi l m my
Outer khng? iu ny cn phi i
cc nh thin vn hc nghin cu thm
na. Nhng cho d chng ta ly phm vi
ca m my Outer lm to nh ca
Mt tri th ton b h Mt tri so vi
h Ngn h m chng ta ang sng ch l
mt ht ct trong i dng. Cn di
Ngn h trong v tr bao la cng ch
c coi l hn o b nh trong bin
ln m thi!
Thi dng h c lng ging mi?
Cc nh thin vn hc pht hin
mt nhm hnh tinh ging Tri t ang
quay theo mt qu o quanh mt ngi
sao gn k tn l Vega. Chng phi mt

gn ba trm nm mi c th hon thnh

mt vng qu o.
Vega l chnh ngi sao sng nht trn
bu tri, n ch cch Tri t hai mi
lm nm nh sng. N ln gp ba ln
Mt tri ca chng ta, song li tr hn
rt nhiu vi 350 triu nm tui. Vega c
mt qung bi bao quanh n v c t nht
mt hnh tinh ln ging Hi vng tinh
tn ti trong .
Cc nh thin vn hc thuc i
quan st hong gia, Edinburgh, s
dng mt trong nhng camera nhy nht
th gii - Scuda chp nh Vega. Hnh
nh chi tit v Vega v mi trng ca
n khng nh s tn ti ca mt qung
bi rt lnh (-180oC) xung quanh.
K thut m phng trn my tinh cho

thy mt cu trc tn ti trong qung bi.

Li gii thch hp l nht c th l mt
hnh tinh ging Hi vng tinh vi qu
o v khi lng tng t. Qu o
rng ca n ng ngha vi vic c nhiu
ch bn trong cc hnh tinh nh ging
Tri t tn ti.
H thng Vega c l tin ho theo
cch thc ging Thi dng h ca
chng ta. Trng h c s tn ti ca
nhng hnh tinh kh khng l ging nh
Hi vng tinh hnh thnh gn Mt tri.
Sau , chng b lc hp dn ca hng
xm y ra xa ti qu o hin nay.
Trong sut tin trnh ny, cc hnh tinh
kh khng l ht mi mnh vn, cho php
s sng d dng pht trin trn . Nu
khng b ht, mnh vn s v chm vi

cc hnh tinh tr.

Lm th no pht hin ra l en?
Lc hp dn ca l en cc mnh,
mnh n mc khng mt vt th no, k
c nh sng, c th thot ra ngoi c.
Vy th lm th no gii thin vn hc c
th pht hin ra l en?
Ni chnh xc th cc nh nghin cu
thin vn khng pht hin ra l en, m
ch pht hin ra cc vt th xung quanh l
en m thi. Lc hp dn ca l en nh
hng n s vn ng ca cc vt th
xung quanh n. Khi nhn thy mt ngi
sao bay quanh mt vt g y m h
khng thy c, rt c th y l mt l
en hoc l mt ngi sao neutron - xc
siu c ca mt ngi sao.
Gii nghin cu thin vn hc c th

tm ra l en bng cch o khi lng v

tc ca ngi sao. Phng php ny
cn c p dng pht hin cc siu
l en n nu ti tm nhiu thin h,
trong c di Ngn h ca chnh chng
ta. Trong di Ngn h, h quan st thy
nhiu sao v kh gas chuyn ng vi tc
cc ln gn tm. Hin tng ny
cho thy s xut hin ca mt vt th
nng gp triu ln Mt tri nhng li ch
c ng knh khong mi ngy nh
sng (tng ng vi khong cch t
Mt tri n Dim vng tinh). y
chnh l l en.
Quan st bng knh thin vn v
tuyn v tia X trn Tri t cho thy, ti
chnh tm Ngn h c mt ngun nng
lng cc mnh c tn l SagittariusA.

Rt c kh nng, chnh n l l en
c cp trn. Gn y, gi thuyt
ny c gii khoa hc nhit tnh ng h,
v h nhn thy mt ngi sao cch
SagittariusA ti 17 gi nh sng m li
bay vi vn tc 5.000 km/s.
Mt bng chng na cho s hin
din ca siu l en ti tm thin h
chnh l chun tinh, vt th sng nht
trong v tr. gii thch cho s nng
lng khng l m chun tinh pht ra,
cc nh thin vn hc li phi vin n
l en: trc khi b l en ht mt, vt
cht nng ln v to ht nng lng ra
ngoi. Khoa hc gi y l hin tng
trt hi th cui cng. Nh vy, chun
tinh c to ra do cc l en c khi
lng ln hn Mt tri hng t ln.

Thin h v l en, vt no c trc?

Gii thin vn hc va pht hin cc
thin h v l en trung tm ca chng
pht trin vi tc ngang bng nhau.
Khm ph ny t du chm ht cho cuc
tranh ci ko di nhiu nm v vic thin
th no xut hin trc.
Tim Heckman thuc i hc Johns
Hopkins, Baltimore, M, mt thnh vin
ca nhm nghin cu, cho bit: Ging
nh g v trng, gii khoa hc khng th
bit l en hay thin h c trc. Nhm
ca ng trnh by kt qu nghin cu
ti Hi ngh ca Lin minh thin vn
quc t ang din ra ti Sydney,
Australia.
i a s cc thin h cha mt l
en trung tm vng khng gian dy c

ti mc n nng gp Mt tri ca chng

ta hng triu ln song ch ln hn vi
chc ln. Lc hp dn ca l en cc
ln, ging nh mt l tho nc khng
l, ht bi v mi thin th gn n
gia tng khi lng.
t lu gii thin vn thc mc l
en dn ti s ra i ca thin h bng
cch tp hp bi v kh thnh cc ngi
sao hay l thin h c khi lng
gieo mm l en bng cch bt gi cc
ngi sao. Heckmanv cc thnh vin
khc, hin ang lm vic cho mt d n
mang tn Sloan Digital Sky Survey lp
bn 100 triu thin th, nghin cu
120.0 thin h gn k Ngn h.
Nhm nghin cu quan st thy
du hiu ra i ca cc ngi sao v s

hu dit vt cht khi vt cht b ht vo

mt l en. T , h i n kt lun cc
ngi sao hnh thnh vi tc ngang
bng vi l en. Nh nghin cu l en
Andrew Kingthuc i hc Leicester,
Anh, nhn xt: y l mt pht hin
ln. Con ngi s s dng d liu ny
trong nhiu nm ti.
C l a phn s pht trin ca thin
h v l en din ra cch y chng
mi t nm. D n kho st lp bn
l cn thit nhm tm ra mt vi thin h
vn ang tri qua qu trnh pht trin.
Nhng thin h gn k ny l mt phng
th nghim tt gip gii khoa hc hiu
bit v cc s kin xy ra trong qu
kh.
Ngn h nh hn cc thin h trong

d n v c mt l en kh khim tn
trung tm. Tuy nhin, d liu mi y
cho thy Ngn h v l en trung tm ca
n cng tri qua qu trnh pht trin au
n cch y hng t nm.
Ti sao ni v tr c th bt u t
mt v n ln?
V tr bt ngun nh th no? T c
ch kim, t trong n ngoi ai cng u
quan tm n vn ny. V phng
din ny c rt nhiu truyn thuyt, thn
thoi, cng c ngi nu ra khng t gi
thuyt khoa hc. Nh thin vn hc ngi
M James tng nuln mt quan im
mi, ng ta cho rng v tr tng c
mt qu trnh t c n long, t nng
n lnh, khng ngng dn n. Qu trnh
ny hnh nh l mt v n c quy m ln.

Ni mt cch n gin, v tr bt ngun

t mt v n ln. Thuyt v tr n ln l
mt hc thuyt ni ting nht v c nh
hng cng ln nht trong v tr hc
hin i.
Thuyt v tr n ln chia qu trnh
bin ho ca hai mi t nm v tr
thnh ba giai on. Giai on th nht l
thi k sm nht ca v tr. Khi v n
va mi bt u khng lu, v tr trng
thi nhit rt cao, dy c cao,
nhit t n trn mi t C. Di
iu kin ny, khng cn ni khng c
cuc sng tn ti, n ngay c Tri t,
Mt trng, Mt tri v tt c nhng thin
th cng u khng th tn ti c, thm
ch khng c bt k mt nguyn t ho
hc no tn ti. Trong khng gian v tr

ch c mt vi vt cht trng thi ht

c bn ntron, proton, ht nhn, photon,
ntrin... v tr ng trong thi gian
ny rt ngn, ngn n ni ch tnh bng
giy.
Cng vi s dn n khng ngng ca h
thng v tr, nhit nhanh chng h
xung. Khi nhit h xung mt t C
cng l lc v tr bc vo giai on
th hai, cc nguyn t ho hc c bt
u hnh thnh trong thi gian ny. Trong
giai on ny, nhit gim n mt
triu C, lc ny, qu trnh hnh thnh
cc nguyn t ho hc ban u kt
thc. Vt cht ca khng gian v tr ch
yu l proton, ht nhn, protonv mt vi
ht nguyn t kh nh, bc x nh sng
vn mnh, v cng nh giai on trc

khng tn ti tinh th. Giai on th hai

tri qua khong vi nghn nm.
Khi nhit gim xung vi nghn
C, v tr tin n giai on th ba. Thep
lch s v tr ca hai mi t nm tr li
y th giai on ny l di nht, n
ngy nay chng ta vn ang sng trong
giai on ny. Do s gim xung ca
nhit , bc x cng dn dn yu i.
Trong khng gian v tr trn y vt cht
th kh, nhng th kh ny dn dn ngng
t thnh tinh vn (nebula), hnh thnh
thm h thng cc v sao mun hnh vn
trng, tr thnh th gii tri sao vi cc
sc mu sc s m ngy nay chng ta
nhn thy. y chnh l bc tranh i th
ca v n ln v tr m chng ta ang
ni n.

Khi l lun v n ln va nu ra, n

khng nhn c s nh gi cao ca
qung ai qun chng. Nhng, sau hn
70 nm sau khi sinh ra, n li khng
ngng nhn c s ng h ca nhng
quan trc thin vn thc t.
V d, mi ngi quan st c
ng hng ng ph c tnh h thng
ca nhng thin th ngoi h Ngn h,
dng hiu ng a ph gii quyt vn
ny, ng hng chnh l phn ng
ca dn n v tr, iu ny hon ton
ph hp vi l lun v n ln.
Theo l lun v n ln, nhit v
tr ngy nay ch cn my nhit
tuyt i. S pht trin ca bc x bi
cnh v tr 3K trong nhng nm 60 ca
th k 20 ng h mnh m cho lun im

ny.
C s ng h quan trc thc t ny, cui
cng lm cho v n ln ginh c
vng min Minh tinh trong nhiu hc
thuyt c lin quan n s bt u ca v
tr. Sau , l lun v tr v n ln cng
vn cn tn ti mt vi vn kh khn
vn cha gii quyt c, cn phi i
nhng nghin cu su sc v ginh c
cng nhiu nhng t liu quan st, mi
c kt lun hn na.
Ti sao phi nghin cu thin vn hc?
Ngy m thay i, bn ma tun
hon, con ngi sng trong gii t nhin
trc tin cn phi tip xc vi cc hin
tng thin vn. nh nng sng rc, nh
trng du dng, nh sao lp lnh, nht
thc trng l... Chng u t ra cho con

ngi chng ta v s nhng nghi hoc,

Tri t m chng ta sinh sng nh th
no y? N chim v tr g trong v tr?
Mt tri lm sao li pht ra nhng tia
sng v nng rc? N c nh hng g
i vi cuc sng ca con ngi chng
ta? Trong khng gian bui ti nh sao
lp lnh l v sao vy? Ngoi Tri t
ca chng ta ra, trn nhng tinh cu khc
c cuc sng khng? Sao chi v tiu
hnh tinh c s va chm vi Tri t ?
Nhng vn ny yu cu con ngi cn
phi n lc tiu tn bao nhiu l cng
sc tm ti l nghin cu. Qu trnh
hnh thnh v pht trin ca thin vn hc
chnh l qu trnh con ngi dn tim hiu
v gii t nhin.
Ngi xa khi lm nhng vic trng

trt chn nui, trnh nhm ma th cn

phi hiu c nhng hin tng thin
nhin tn dng chng vo vic xc
nh ma. Nhng ngi ng dn v hng
hi tn dng nhng ngi sao trn bin c
mnh mng xc nh c phng
hng tin v pha trc ca mnh, tn
dng nh trng phn on c lc
thu triu ln xung.
Cng tc thin vn ngy nay cng c
s pht trin mi vt bc. Cc loi lch
biu m i thin vn to ra, khng ch
ng dng trong cuc sng hng ngy ca
con ngi, m n cng khng th tch ri
c cc ban ngnh nh: o lng Tri
t, hng hi, hng khng v nghin cu
khoa hc.
Trong cuc sng khng th tch ri c

thi gian, khoa hc cn i cng cn thit

ghi chp thi gian r rng, i thin vn
chu trch nhim xc nhn gi chun v
cung cp cng tc dch v.
Cc loi thin th l mt loi phng
nghin cu l tng, c nhng iu
kin vt l m trn mt t ngy nay
khng c c. Nh v cht lng Mt
tri to gp my mi ln so vi cc ngi
sao, nhit my trm triu, p sut cao
hn gp my trm ln, v mt centimet
khi th vt qua my trm tn vt cht.
Con ngi thng nhn c rt nhiu
s gi m t thin vn, sau tn dng
hn na. Lt li nhng ghi chp trong
lch s c th thy rng: t trong quy lut
quay li ca hnh tinh m rt ra c
quy lut vn vt hp dn; quan st c

vch quang ph ca Hli trn Mt tri,

mi tm ra c nguyn t Hli trn Tri
t; t tnh ton nng lng v n ca
ngi sao mi, pht hin ngun nng
lng m con ngi vn cha hiu r...
Mi quan h gia s pht trin ca
ngnh thin vn hc v cc ngnh khoa
hc khc cng l rt mt thit. Trc th
k XIX, s pht trin ca cc ngnh thin
vn hc, s hc v c hc c mi quan
h mt thit vi nhau; cho n ngy nay,
sau khi khoa hc pht trin cao , thin
vn hc cng thm nhp su sc vo cc
khoa hc khc. Chng ta u bit, sau khi
Anhxtanh tuyn b thuyt tng i,
chnh l tn dng kt qu quan st thin
vn dnh cho l lun ny s ng h mnh
m; s pht hin quan trng ca thin vn

hc nu ra mt vn mi cho cc
ngnh khoa hc nh: vt l cao nng, c
hc lng t, v tr hc, ho hc, khi
ngun ca s sng.
Thin vn hc cho chng ta bit
c nhng b mt ca gii t nhin.
My nghn nm tr li y, con ngi
c mt s nhn thc sai lm v mt s
mt nh tnh cht ca Tri t, v tr ca
Tri t trong v tr v kt cu ca v
tr. Gi s khng c thin vn hc,
nhng nhn thc sai lm ny nht nh s
vn cn tip din. Nh thin vn hc
ngi Ba Lan l Copecnic tng ph
v s tri buc ca tn gio hng my
nghn nm, nu ra thuyt Tri t quay
quanh Mt tri, lm cho nhn thc
ca con ngi v v

tr c bc tin ln. Ngy nay hc sinh

tiu hc cng u bit Tri t hnh cu
l mt chn l.
Trong thi i con ngi dng my
bay bay ln bu tri, thin vn hc
tp trung tt c nhng tinh hoa nhn thc
ca con ngi i vi t nhin. Nu nh
mt ngi thnh cng v i m li
khng bit mt cht g v thin vn hc
ngy nay, th ngi khng th cn l
ngi c dy d. Chnh v l do
nh vy, nhiu quc gia trn th gii
lit thin vn hc thnh mt mn hc bt
buc i vi hc sinh trong cc trng
ph thng ti nc mnh.
Trn y chng ti ch gii thiu s
lc v s pht trin v ng dng ca
thin vn hc trn vi phng din. Do

 c th thy, s pht trin ca thin

vn hc c tc dng thc y nn khoa
hc ngy nay, l mt mn khoa hc quan
trng con ngi c th nhn thc t
nhin, ci to t nhin.