Professional Documents
Culture Documents
Mustafa ERDOAN
Giri:
Bugn kltr ve edebiyatmzla ilgili halletmemiz gereken pek ok mesele, zerine
eilip gn na karmamz lazm gelen bir ok konu vardr. Bunlar arasnda daha ok Eski
Trk Edebiyat aratrmaclarn ilgilendiren bir konu da erhlerdir.
Edebiyatmz iinde mstakl bir erh edebiyat oluturacak kadar byk bir yekn ve
ok eitlilik arzeden erhler zerinde yeni bir takm almalar yaplmakta ise de erh
edebiyatmzn byk bir ksm henz ktphanelerin tozlu raflar arasnda karanlklara
mahkm durumda kendisini aydnla kavuturacak ve istifadeye sunacak gayretli
aratrmaclar beklemektedir.
Burada biz edebiyatmzda yazlm btn erhlerin tesbit ve tahlilini yapacak deiliz
ve zaten bu mmkn de deildir. Maksadmz Trk erh Edebiyat hakknda genel bilgiler
vermek, bu konuya dikkatleri ekmek ve ayn konuda yeni ve daha gzel aratrmalara vesle
olmaktr.
erhin Tanm:
erh, Arapa bir kelime olup ama, yarma, geniletme, aklama ve zh etme gibi
manalara gelir1 . Mevln u beytinde erhin somut ve soyut anlamlarn yle birletirmi:
Sne hhem erha erha ez-firk
T be-gyem erh-i derd-i itiyk
Ayn beyti Nahf yle tercme etmitir:
erha erha eylesn snem firk
Eyleyem t erh-i derd-i itiyk2
Kltr ve edebiyatmza it bir terim olarak erhi hiye, talika, tefsr gibi trlerin
yannda saymak gerekir. Bunlarla arasnda mana ve kullanm farklar bulunan erhin, tefsr
hari dierlerinden daha ok kullanldn syleyebiliriz. erh; muhtelif ilim dallarnda
yazlm bir eseri, bir yaz ya da risleyi daha anlalr hle getirmek maksadyla kaleme
I. Trk Tarihi ve Edebiyat Kongresi, Celal Bayar niversitesi, 11-13 Eyll 1996, MANSA (Celal Bayar
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.1, Manisa, 1997, s.286-293).
Dumlupnar nv. Fen-Edb. Fak. Trk Dili ve Edebiyat Blm, Ara. Gr. KTAHYA
1
Ahter Mustafa elebi, Ahter-i Kebr, st., 1310, s. 434; emseddin Sami, Kms- Trk, st., 1989, s. 773;
Hseyin Kzm Kadri, Byk Trk Lgat, st., 1943, C. 3, s. 217; Carra de Vaux, erh, .A., st., 1978, C. XI,
s. 429.
2
Necl Pekolcay, slm Trk Edebiyat-1, st., 1981, s. 454.
alnm yaz ya da esere denir. erh yazan kiiye ise rih ad verilir. Daha nce de
sylediimiz gibi edebiyatmzda o kadar ok erh yazlmtr ki bunlarn tasnif ve
incelemeleri bir tarafa cidd olarak tesbitleri dahi yaplmamtr. Ayrca bu erhler o kadar
farkl, eitli konularda yazlmtr ki buna armamak mmkn deildir. Felsefeden
astronomiye, tptan edebiyata, fkhtan hadisten mnazara ve konuma dbna, tasavvuftan
lugatlara, gramer kitaplarna, dulardan latfelere kadar uzanan bir ok alanda erhler
yazlmtr.
Asl konumuz olan edeb erhlerin dier erhlerden fark ise muhtevsnn ve
slbunun edeb olmasdr.
erhlerin nemi:
erhlerin nemi ve lzmu konusunda bu alanda ilk almalar balatan merhm
mil elebiolu yle diyor: Eski erhlerde ileri srlen fikirlerin, yorumlarn isabeti,
metodu hakl veya haksz ne kadar mnakaa ve tenkit edilirse edilsin onlar gnmzde
kaybolan veya deien kltr dnyamz ve kltr tarihimiz, hatt tefekkr tarihimiz asndan
deerlendirilmemi en zengin ve ansiklopedik kaynaklarmz olmakla ayr bir ehemmiyeti
hizdir3. Ayrca bize gre bu erhler Klasik Edebiyatmz ve Tasavvuf Edebiyat iin bir
anahtar vazifesi grebilir ve erhleri vstasyla bu edebiyatlar ve mahsullerini anlayabiliriz.
Mesel Yunusa atfedilen ve
kdum erik dalna anda yidm zmi
Bostan ss kakyup dir ne yirsin kozum
eklinde balayan athiyyeyi ancak erhleri syesinde anlayabiliyoruz. Ayn zamanda eski
nesrimizin gzel rnekleri arasnda sayabileceimiz bu erhlerde yazldklar devirdeki sosyal
hayata ve olaylara dair iaretler bulabileceimiz gibi dil, gramer ve lugatla ilgili pek ok
bilgiye de rastlarz. Bu erhlerin incelenerek kltr ve edebiyatmza kazandrlmas ve
insanlarmzn istifadesine sunulmas eski edebiyatmz hakkndaki baz yanl kanatleri de
ortadan kaldracak, onun doru ekilde anlalmasn salayacak ve kltrmzn
zenginlemesine vesle olacaktr.
erhlerin Yazl Sebepleri:
Bu erhlerin yazl sebeplerine gelince, bunun iin tek bir sebep sylemek eksik olur.
Muhtelif sebepleri olabilir. En geerli sebepleri yle sralayabiliriz: Konunun dier insanlar
tarafndan anlalmamas, zor anlalmas yahut yanl anlalmas. Yine tliplerin arzular ve
rihin kendi bildii ve anladn dier insanlarla paylamak istemesi de erhlerin yazlma
sebepleri arasnda saylabilir.
erhlerin Baz Genel zellikleri:
Ummiyetle erh edilen eserle yazlan erh birarada bulunur ve yeni eser erh edilen
eserle erh metnini, ikisini birden ifde eden bir isim tar. Bu isim, ounlukla erh yazlan
mil elebiolu, Yunusun iirleriyl lgili erhler, Trk Edebiyat, S. 193 (Kasm-1989), s. 28.
2
eserin isminin bana Arapa veya Farsa tamlama oluturacak ekilde erh kelimesinin
getirilmesiyle ortaya kar: erh-i Dvn- Hfz veya erhu Fussil-Hikem gibi.
Manzum veya mensur bir esere yine manzum ya da mensur ekilde erh yazlabilir.
Edebiyatmzda daha ok mensur erh yazlmakla birlikte manzum yazlm erhlere de
rastlanabilir. Mesela s Saruhannin Esm-i Hsn erhi manzum bir erhtir.
erh yazlan metinlerin ve yazlan erhlerin uzunluu konusunda belirli bir snr
yoktur. Bazan bir beytin veya o beyitteki bir kelimenin sayfalarca erh edildii olur. Bazan da
birka cilt uzunluundaki bir eser erh edilmeye allr. Bu konu erh edilen metne ve rihe
gre deiebilmektedir.
Arapa, Farsa ve Trke her dilin de youn olarak kullanld Osmanl ilim ve
kltr dnyasnda erhler konusunda da bir ayrm yaplmamtr. Trk rihleri Arapa,
Farsa veya Trke bir esere bu dilden istedikleri biriyle erh yazmlardr.
erh Metodu:
erhlerde ummiyetle nce erh edilecek metin verilir. Daha sonra metnin erhine
geilir. Bu konuda genel olarak iki usl kullanlmtr: Birincisinde rih nce erh edilen
metindeki kelimelerin lugat manasn, gramer yapsn v.b. sralar daha sonra metindeki asl
kastedilen manay syler. kinci usulde ise, yukarda sraladmz metnin zhir zellikleri
zerinde hi durulmadan dorudan erh edilen metnin manas zerinde durulur. Bunlara rnek
vermek gerekirse mesela Hseyin Vassf, Lcec-i Asr erh-i Kelm- Msr adl eserinde
Niyz-i Msrnin iirlerini erh ederken birinci metodu kullanm, nce metnin lafz
zelliklerini uzun uzun anlatm daha sonra mana yn zerinde durmutur4 . Buna karlk
ayn irin iirlerini erh eden bir baka rih Sezy-i Glen, iirlerin lafz zellikleri
hususunda hi bilgi vermeden hemen manalarn aklamtr5 . Grld gibi birinci metot
daha detayl, daha kapsamldr.
erhlerde bazan yeri geldike htralar, hikyeler, kssalar anlatlr, daha nce yazlm
uygun eserlerden iktibaslar yaplr. rih uygun yerlerde kendisinin veya bakalarnn
iirlerine de yer verebilir. Metinde geen ahs ve yer isimleri hakknda bilgi verilir, trih
hdiseler zh edilir. Tabi ki bunlardan maksat konunun daha iyi anlalmasdr.
Ksaca Arap ve Fars Edebiyatnda erh:
Arap erh Edebiyat hicr III ve IV. asrlarda yaayan Skker, Saleb gibi rihler
tarfndan kurulmutur. Arap, Fars ve Trk edebiyatlarnda ilgi grm ve erh edilmi Arapa
eserlerden bazlar unlardr: Muallaka-i Seba, Kasde-i Nniyye, Kasde-i Tiyye, Kasde-i
Brde ve Bre, Fussl-Hikem... Ayrca Hz. Peygamberin baz hadisleri, muhtelif Esm-i
Hsn ve dular ile aruzla ilgili eserler de Arap edebiyatnda erh edilen konular arasnda
saylabilir.
Fars edebiyatnda erh edilen metinler ummiyetle tasavvuf muhtevldr ve XV.
asrda Fars erh Edebiyat epeyce gelimi bir durumdadr. Devvn, Molla Cm, Hseyin
Viz Kif, emseddn-i Lahor baz Fars rihleridir. Konuyu fazla uzatmamak iin Fars
Edebiyatnda olsun bizim edebiyatmzda olsun oka erh edilmi baz Farsa eserleri
saymakla yetiniyoruz: Mevlnnn Mesnevsi, gazel ve rubleri, Hfzn Divan, Sadnin
4
Yazma halindeki eserin fotokopi bir nshs Mustafa Tat zel Ktphanesindedir. Bu erhi Hocamz Sayn
Mustafa Tat ile birlikte yayma hazrlamaktayz.
5
Sezy-i Glen, Divan, Haz. ahver elikolu, st., 1985, s. 257-261 (Divann Arkasnda).
Necla Pekolcay-Emine Sevim, Yunus Emre erhleri, Ank., 1991, s. 41, 42.
mil elebiolu, Yunusun Bir iirinin erhi, Yunus Emre Sempozyumu, 2-5 Mats 1988, Mil. Ktp.
(Bildiriler) , Ank., 1990, s. 96.
13
Bu erhlerden Feyzullah Efendiye it erh, Fuat Bayramolu; Seyyid Muhammed Nur ve smail Hakk
Bursevye it erhler ise M. Ali Ayn tarfndan yaymlanmtr. Ethem Cebeciolu ise bu erhi biraraya
getirmi ve sadeletirilmi ekilleriyle birlikte yaymlamtr. Ethem Cebeciolu, Hac Bayram Vel, Ank., 1991,
s. 74-105.
6
Ayrca Salh-i Uk, Nak-i Akkirmn ve k merin (bir nshas Ank. Mil.
Ktp. Yz. A. 392/10, vr. 161b-164adadr) iirini15 ; smail Hakk Bursev, Abdnin,
Ahmednin, Hayret ve Suhufnin baz manzmelerini16 ; Harrzde Kemleddin, Sezy-i
Glennin
dem hemn bu bezm-i dilrya bir gelr
Srr- ceml-i yri temya bir gelr
matlal iirini (bir nshas st. nv. Ktp. TY. 263, vr. 52b-55b arasndadr); Aynzde
Muhammed emseddin Siroz, Rshnin Ey ki lemden haberdrm diyen lem nedr
msrayla balayan gazelini16 ; Yakup Afv, Lema-i Nrniyye isimli eserinde Aziz Mahmud
Hdynin
Ezelden akla biz yana geldik
Hakkat emine pervne geldik
matlal ilhsini17 ; Kstendilli Mollazde Sleyman eyh, Naknin iirini erh etmitir.
Naknin baz mutasavvflar tarafndan erh edilen iiri muhtemelen
Ey sen sanma kim senden bu gftr dehn syler
Vey terkb olan unsur vey lahm- zebn syler
diye balayan iirdir.
Bunlardan baka erefddin uayb Efendi, Sezy-i Glennin
Kalem-i sun- ezel her ne ki tahrr itdi
Kayd idp suhuf ebedde an takrr itdi
matlal gazelini erh etmi, erhe zhul-Merm f Meziyyetil-Kelm yahut erhunNokta Vel-Kalem ismini vermi ve bastrmtr18 .
Niyz-i Msrnin de Dvnn erh eden Seyyid Muhammed Nurun talebelerinden
Ali rf Efendi, eyh Ltf Slih Efendinin Dvnn19 ; Hz. ftdenin Yine d old
gnl yrin cemli emine ve Asln bilen kii itmez bu illerde karr msralaryla balayan
iirlerini erh etmitir20 .
Hseyin Hamd (bn-i Seyyid Hseyin Efendi), emseddin-i Sivsnin Bi-hamdillah
derim Allah alup aklum zikrullah diye balayan manzumesini Drrl-Mesn ismiyle erh
etmitir21 .
Nzir brahim Efendi erh-i Gazel-i Usl adl eserinde Ey hakkatdan haberdrm
diyen Mevl nedr diye balayan iiri erh etmitir22 .
Zt Sleyman Efendi ise mridi eyh smail Hakknn
14
15
16
16
17
18
19
20
21
22
Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, st., tarihsiz, Meral Yay., C. 1, s. 196, 198 (Ksaltmas OSM).
OSM, C. 1, s. 198, 199.
OSM, C. 1, s. 121, 122.
OSM, C. 1, s. 241.
OSM, C. 1, s. 229.
OSM, C. 1, s. 186, 210.
OSM, C. 2, st., 1972, s. 219.
OSM, C. 1, s. 37, 215.
OSM, C. 1, s. 112.
OSM, C. 1, s. 419.
7
OSM, C. 1, s. 223.
OSM, C. 1, s. 207.
OSM, C. 1, s. 97.
OSM, C. 2, s. 287.
OSM, C. 2, s. 48, 216; bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Asr Trk irleri, st. 1988, C. 1, s. 39.
OSM, C. 1, s. 56.
OSM, C. 1, s. 148, 194, 195.
bnlemin, a.g.e., C. 2, s. 649.
OSM, C. 2, s. 179.
8
32
OSM, C. 1, s. 133.
OSM, C. 1, s. 183.
34
OSM, C. 1, s. 118.
35
Trke iir erhleri konusunda Gazi nv. SBEne bal olarak arkadamz nci ahin tarafndan bir yksek
lisans tezi hazrlanmaktadr. Bu almann sonunda konuyla ilgili daha geni bilgi ve malzemenin ortaya
kacana inanyorum.
36
Bu eser Fikret Trkmen tarafndan hazrlanarak yaymlanmtr (Ank., 1989) .
37
Pekolcay-Sevim, a.g.e., s. 55, 56.
33