Felsefe Dnyas, 2001/1, Say 33

21. YZYILA GRERKEN FELSEFE VE BLSEL BLM

Zekiye KUTLUSOY*
zellikle son on yldan beri youn bir biimde srmekte olan ok ynl beyin aratrmalar, disiplinleraras bilimsel etkinlikler olarak dnyada ve lkemizde byk bir
hzla ilerlemekte. Bu almalardan bazlar, ok eitli ilevlerin ynetim merkezi ve
doann en karmak yapl objesi olan beyni zmleyerek, beyin dinamiini ve beyinbili ilikisini anlamaya yneldiler. nsan zihninin duygulanmlarnn dndaki ussal yanyla ortaya kard, alglama, dnme, inanma, bilme gibi yetilerini kapsayan, anlama, kavrama gc biliin (cognition) anlalmasna katkda bulunma amacndaki bu etkinlikler, felsefenin, zellikle zihin felsefesi, bilgi felsefesi, dil felsefesi gibi alanlarn
ciddi bir biimde etkilediler. imdi, yeni bir yzyla olduu kadar nc binyla da bu
etkiyle girmekte olan felsefe, "insan" aydnlatmaya girien bir etkinlik olarak, insan insan yapan bilisel yn ile beyni arasndaki ilikinin sorguland bilisel bilim (cognitive science) erevesinin nemli ayaklarndan biri olmutur. Bilisel bilim, grld
kadaryla, bili ile snrl kalmayp ilgi alann daha da genileterek, zihnin, bilisel/ussal
yn ile birlikte duygusal ynn de kuatarak, hem dnceye hem de duyguya ilikin
yetilerini ynlendiren, beynin ok karmak, olduka ayrntl, sresel bir etkinlii olan
bilinci btnyle aydnlatmaya ynelmitir. Bylece, rasyonalist epistemolojinin kurucusu ve modem felsefenin balang dnr olarak benimsenen Descartes'n insana
ilikin ikici retisiyle, on yedinci yzylda ortaya karak zihin felsefesi almalarnn
yolunu aan ruh/zihin-beden sorunu, artk gnmzn bilisel bilimi erevesinde, zihin/bilin-beyin ilikisinin irdelendii temel soruna dnmtr. O halde, zihnin ilevsellii, temel beyin ilevlerinin bilinci nasl salad, bilinte bilmenin/duygulanmlarn
nasl olutuu gibi konulara ilikin kimi ipularn, beyin almalarnn ortaya kard sonular deerlendirerek yakalayabilmek iin, beyin on ylnn (1990-2000) sonunda, bir bilisel bilim etkinlii olarak insan anlamak adna felsefede gelinen noktalan deerlendirmek, felsefenin nndeki ufku da grebilmek amacyla, kanlmazdr.
1. Zihin Felsefesinden Bilisel Bilime
Beyinle olan ilikisi iinde zihni/bilinci inceleyen bilisel bilim erevesindeki tartmalarn geldii noktay deerlendirebilmek iin, bu tartmalarn k noktas olarak
yorumlanabilecek Descartes'n ikici anlayna deinmekte yarar var. Descartes'a gre
insan varl, hem biimli, boyutlu, uzamsal ze sahip, llebilir ve blnebilir bir zdeksel (fiziksel) tzden, yani bedenden, hem de znitelii dnme olan, uzam-d, llemez ve paralara blnemez bir tinsel (zihinsel) tzden, yani ruhtan, olumu birle* Yrd. Do. Dr., Gazi niversitesi, Eitim Fakltesi.

45

Felsefe Dnyas
ik bir varlktr. Bu yaklamdaki farkl iki tr varlk (tz), var olmak iin kendinden baka hibir eye gereksinim duymayp kendi bana var olanlar olarak, birbirinden kopuk,
birbirinden tmyle bamsz, birlikte var olan ama birbirine indirgenemez varlklar olarak insan varlnda biraraya getirilmilerdir. Burada, insann birleik varlnn temelde
ne tr bir doaya sahip olduu sorgulanacak olursa, sz konusu tzlerden birinin dierinde temellendirilmesi gibi indirgemeci bir tutum benimsenmez; ancak, oluturduklar
birleik varlktaki bu iki tr farkl varln birbiriyle etkileiminin nasl olduu tartmas (ki Descartes byle bir etkileimin olduunu -birbirlerini nedensel olarak etkilediklerini- kabul eder), geleneksel zihin-beden sorununun ortaya kmasna neden olur. imdi, Descartes'ta her ne kadar bu iki tz birbirine indirgenemez ise de, "cogito, ergo
sum"uyla Descartes, bir res cogitans olarak dorudan doruya karlat dnen znenin (ego cogitonun), yani, kendinin/bilincinin, farkna varyla, varln temellendirmede, bilinten yoksun olan zdeksel ksmn deil de, bir bilince, stelik kendi bilincine, sahip olan tinsel ksmn seer. Bylece, zihin/bilin/zne felsefesinin de modem
adaki balang noktasn oluturur.
imdi, znenin bilisel ve duygulanmsal yetileriyle oluturduu zihin alann, sahip
olduu bilin ieriklerinin toplamyla bir tutanlar olabilecei gibi, znenin bu ieriklerini iinde barndran tzsel yap olarak da deerlendirenler kacaktr ([4], 130). ster zihinle zdeletirilsin, ister zihnin dorudan farkna vard durumlarndan, yani kendi
dolaysz ieriklerinden oluan blm olarak grlsn [4], 131), bilincin, hi de zdeksel-olmayan (tinsel) tzlerde mi gerekletii, yoksa, tmyle zdeksel tzlerdeki fiziksel durumlar olarak m ortaya kt, felsefecilerce merak konusu olur. imdi, genel anlamda zihnin doasn aydnlatmaya alan zihin felsefesinde, zihinsel olaylarn neliini irdeleyen balca iki yaklamla karlarz: kicilik/dualizm ve zdekilik/materyalizm. kici kuram, zihinsel bir durumun veya srecin hibir ekilde zdeksel/fiziksel bir
ey olmadn ne srer. gzlem tartmalarnn gnmzdeki zmlemeleri de, zihin-beyin tzsel farklln savunan ada ikicilii desteklemektedir; buna gre, bizler,
iebak yoluyla (i deneyimle), bakalarnca girilip gzlemlenemeyen, yalnzca bizim
kendi deneyimimize ak olmasyla da bedensel tzmzden ayrlan zihin durumlarmz bilebilirken, beyin durumlarmz bilemeyiz. Empirist epistemoloji ile zihnin (anln)
ontolojik adan zdeki yorumunu badatrmaya girien Arda Denkel'e gre, "Gerekte ikicilik, zdekilik ile onun kart olan idealizm arasnda yaplan bir karlkl dn
verme, bir uzlatrma abasnn rndr. nk idealizm, aniksal varln bamsz olduu savma, zdein aniksal varla indirgenebilecei veya zdein var olmad savn da ekleyen felsefe grdr." ([4], 89). Gilbert Ryle ise nl argmannda, Kartezyen ikiciyi "makinenin (bedenin) iinde bir hayaletin (zihnin) varlna inanmakta olan"
benzetmesiyle niteler. imdi, en sistemli ikicilik olarak grlen Kartezyen etkileimciliinden baka ikici grler de vardr. Bunlardan biri, on dokuzuncu yzyln sonlarna
doru ileri srlen, yalnzca bedenden zihne ynelmi olan nedensel etkiyi, yani fiziksel

46

Felsefe Dnyas
olaylarn zihinsel olaylara yol atn vurgulayarak, zihnin zdein bir yan rn -glgesi- olmas anlamnda, zihni ve olaylarn bedenin ve onun fiziksel olaylarnn neden
olduu birer glgeolgu olarak yorumlayan glgeolguculuk/epifenomenalizmdir. Dier
bir ikici gr, Leibniz'in psiko-fiziksel bir reti olarak sunduu, mutlak bir koutluk
iinde ortaya kmalarna karn zihinsel ve bedensel olaylar arasnda hibir ban, nedensel ilikinin olmadn, yani zihinle bedenin birbiriyle etkileemeyecek denli ok
farkl tzlerden olup, ancak kusursuz saatler gibi Tanr'nn en batan kurmu olduu tam
bir uyum iinde birbirine kout olarak altklarn kabul eden koutuluk/paralelizmdir. Koutuluktan farkl olarak, kiideki zihin ile beden arasndaki ban kurulmas gerektii zamanlarda araya giren Tann tarafndan gerekletirildiini, rnein, Tann'nm
kiinin bedenindeki bir devinimi gerekletirmesinde kiinin bu devinimle ilgili olan zihinsel durumunun bir araneden olarak ortaya ktn savunan ikici gr ise, ncleri
Nicholas Malebranche ve A. Geulincx olan aranedencilik/okasyonalizmdir. te yandan,
gemii ok eskilere, Antik Yunan Atomculuu'na dayanan zdeki kuram, zihinlerin de
dier fiziksel-oimayan eyler gibi aslnda var olmadn, zihinsel olaylar dile getiren
terimlerin, zmlendiklerinde, tmyle zdeksel eylerdeki fiziksel olaylara iaret ettiklerini savunur. Zihinsel olann fiziksel olana indirgendii, yalnzca, zdein, enerjinin
ve boluun varln kabul eden ekonomik bir yaklamdr bu. O zaman, dilimizde yerleik bir biimde var olan szde zihinsel durum ve sreleri dile getiren terimleri, bu terimleri ieren sylemleri, nasl yorumlamak gerekecektir? te bu erevede, zihinsel
olann nelii drt farkl biimde yorumlanmaktadr ([9], 70-76): ada felsefeciler arasnda fazla taraftar bulamayan kktenci yaklama gre, zihinsel terimlerin hibir anlam yoktur, bu yzden de dilin bunlardan temizlenmesi gerekir. Zihinsel, isel durumlar
dile getiren tmcelerin bir anlamnn olduunu ama bunlarn herhangi bir eyi bildirmek,
betimlemek, savlamak gibi, doruluk deerine sahip bir ifade -nerme- biiminde dile
getirilmediini savunan bir dier gre greyse, bu szler yalnzca kimi isel/fiziksel
koullarn sonulan olarak grlebilecek davranlardr. Zihinsel terim ieren tmceler
anlamldrlar ama anlamlan fiziksel davranlar ifade eden terimlerle dile getirilmelidirler diyen, Ryle'n savunduu (felsefi/metafiziksel) davranla gre ise, davrann
kendisi olmasa bile kiideki davran yatknlndan tr, bu tmceler kullanldklar
balamlara gre bir doruluk deerine de sahip olurlar. Zihinsel terimlerin anlamn bedensel davranta temellendiren bu yaklama gre, o halde, zihinsel tmcelerin anlamn "nc tekil kii" aklamas balamnda bakalar tarafndan da nesnel gzlemlerle
snamak olanakldr. Zihinsel olan ile zdeksel olann zdeliini savunan, zdekiliin
son zamanlardaki en popler biimi zdelik yorumuna/fizikalizme gre ise, tm zihinsel olaylar, bedensel/beyinsel durum ve srelerle zdeletirilirler. Burada zihinsel ve
fiziksel terimlerin anlamlarnn aynlatmlmas asndan bir zdelik deil, bu terimlerin iaret ettii, ezamanl zihinsel ve zdeksel durumlarn, bir ve ayn ey olmas asndan bir zdelik sz konusudur. O halde, zdeksel durum ve srelere ilikin sylem-

47

Felsefe Dnyas
terimizde, hem zihinsel hem de zdeksel terminolojiyi kullanarak bir dil ikicilii sergilesek de, bunun, varla ilikin bir ikicilik olmad aktr. imdi, ikici etkeimciliin
ada temsilcilerinden olan Jerome A. Shaffer zihinsel olaylarn doasn aydnlatmaya girien nc bir kuramdan sz eder. Bu, Peter F. Strawson'm 1959'da ortaya att,
zihinsel olaylarn, hem fiziksel hem de tinsel niteliklere sahip olmas asndan bedenden ve zihinden farkl bir tz olan kiide gereklemelerinden tr, hem uzamsal hem
de zihinsel boyutlu olduklarn syleyen kii kuramdr. Shaffer'a gre, bu yaklam, aslnda, farkl iki yne sahip temel varlk ile sz konusu ynlerinin Tz'n/Tanr'nn/Doa'nn yalnzca bir rnei/modeli olduunu savunan, zihin ve bedenden tzselliklerini
alarak onlar tek bir tzn zsel niteliklerine dntren teki/monist Spinoza'nn iftyn kuramndan esinlenmitir ([9], 85-96).
imdi, geleneksel zihin felsefesi zihni byle tartrken, bilisel bilim erevesindeki felsefe etkinlii, zihni ve bilinci beyin ile olan ilikisi iinde kavramaya girien, belki de gnmzn/ada zihin felsefesi olarak grlebilecek, bir problem felsefesi alan
olup, zihnin/bilincin zn aydnlatma abasnda, beyin aratrmalar iinde yer alan tp,
mhendislik ve psikoloji gibi disiplinlerin bulgularna da ynelir. yle ise, hep merak
konusu olarak tartlagemi olan, zihinsel olaylarn zellikle de bilincin bedenin neresinde ortaya kt, hangi blmnde gerekletii konusunun, (ana bilgi ilem merkezi olarak, sinir andaki ileyilerin yneticisi konumundaki) beyin olarak netletirilmesi ile, bilisel bilimin problem-merkezli felsefesi, konu alanmm merkezine zihin/binbeyin sorununu yerletirmitir. Bylece, bata arlkl olarak felsefenin konusu olan zihin ve bilin, gnmzde felsefe ile birlikte birok bilim alannn ortak konusu haline
gelerek, disiplinleraras yeni bir bilimsel etkinlik alannn da domasna neden olmutur.
2. Bir Bilisel Bilim Etkinlii Olarak Felsefe
Duygu, dnce ve eylem organ olarak "Beyin; canl olmann ve canl organizmann tm ynleriyle dorudan ya da dolayl olarak ilgili bir organdr.... Beynin devreden
kt bir organizma, her organn ve sistemin kendi ilkel kurallan erevesinde almaya urat bir anari tablosudur." ([1], 23). O halde, beynin anlalmasnn nemi byktr. Son zamanlarda bilimdeki ok fazla ayrntl ve derinlemesine yaplan aratrmalarn getirdii uzmanlama, zaten birbirlerinden kopmu bilim dallarnn bir de altuzmanhk alanlarna ayrlmasna neden olmu, bunun sonucunda byk bir gereklilik olarak gndeme gelen, elde edilen verilerin -bilgi ve teknolojilerin- paylam iinse, birbirinden uzak dm ancak birbirleriyle yakndan ilikili bu alanlar yeniden biraraya getiren ara alanlar ortaya kmtr. te, bu tr bir ara alan olarak grlebilecek okdisiplinli beyin aratrmalar, nroloji, psikoloji, biyoloji, fizyoloji, biyokimya, biyofizik, psikiyatri, bilisel psikofizyoloji, beyin cerrahisi, nroradyoloji, antropoloji, istatistik, mhendislik, gibi disiplinlerin birbirleriyle etkiletikleri zlenen ortam salamaktadr.
imdi, "Tm bunlara yukardan bakmak ve yukardan bakarak tm bu bilgilerin ve olaylarn evrenin gerekleri asndan nerelere oturduunu dnmek gerekiyor. Bu da fel-

48

Felsefe Dnyas
sefenin iidir. Dolaysyla byle bir grubun ierisinde bu tr bir bak asn salayabilmek asndan bir felsefecinin de bulunmas gerekir." ([6], 72-74).
imdi, beyin almalarnn dorudan katksnn bulunduu alanlardan biri de, yine
bilginin birletirildii bir alan olan bilisel bilimdir. Yirminci yzyln ikinci yansnda
entelektel ve bilimsel anlamda byk bir gelime gsteren bilisel bilim, "insan bilii/bilinci"ni anlama giriiminde, psikoloji, yapay zeka, sinirbilim, dilbilim, felsefe ve dier disiplinlerin, bu olguya ilikin grlerini, yaklamlarn biraraya getiren, birletirici, btnletirici, kuatc bir bilimsel etkinliktir. Genel anlamda insan zihninin bilimi
olarak deerlendirilebilecek bu ok hzl devinen etkinliin aratrma konulan arasnda,
dikkat, alg, bellek, kavramsal dzenleme, problem zme, duygular, dil, beyin haritas,
insan gibi dnen sistemler ve hayvan bilii gibi konular yer alr. O halde, bilisel bilim erevesindeki felsefenin, tm zihinsel oluumlar, dzenekleri, ilemleri, bilisel bilimin teki disiplinlerinin verileri, hatta gelecein bilim alanlarndan biri olarak grlen
genetikbilimin de bulgular, temelinde zmleyerek anlamaya alaca aktr.
3. Bilisel Bilimin Zihin/Bilin Yaklamlar
Gnmzde beyin-zihin/bilin ilikisini irdeleyen pek ok bilisel bilimcinin, beyin
aratrmalarnn beyne ilikin srekli olarak sunduu yeni olgusal verileri deerlendirerek, Descartes'm tersine, zihni/bilinci beynin biyolojik yapsna indirgeyerek aklama
abas iinde olduunu grrz. Aslnda bu zdelik yaklamnn ilk rnei, Hippokrates'in Antik a'n drdnc yzylnda ortaya att "unu biliniz ki keyif, sevin, kahkaha ve nee, ve znt, ac, mitsizlik ve keder, beyinden baka bir yerden kmaz."
([2], vii) diyen nl beyin hipotezidir ([1], 20). imdi byle bir erevede, beyindeki biyokimyasal oluumlarn zihinsel hastalklarla nasl ilikilendirildii, beynin farkl bilisel ve duygusal ilevlerinin farkl blgeleri tarafndan nasl gerekletirildii, gibi konulara ilikin kimi sinirbilimsel bulgular, dahas dier hayvanlarla olan evrimsel ilikilerimiz, zdekiliin tezini destekler. imdi, beynin, daha az karmak eleri olan, iyon ve
molekllerden olumu sinir hcrelerinin davranlar ve etkileimleri cinsinden aklanabilecei grn savunan fiziki ve biyokimyac Francis Crick, buradaki indirgeme
ileminin, sinir hcrelerinin kimyasal atomlar dzeyinde durdurulduunu syler. Bilincin kaynann, doa ve biyolojik evrim dzeneinin srekli gelitirmekte olduu elektro-kimyasal yapl beyin olduunu ileri sren Crick'e gre, "Bilin (ve varsa, varsaylan
lmsz ruhla ilikisi) hakknda bilimsel olarak dnmenin, ve en nemlisi, bilin zerinde ciddi ve kararl biimde deneysel olarak almaya balamann zaman gelmitir."
([2], iv). Bu, dikkat ve ksa sreli bellekle ilikide olan, ancak her beyin etkinliinin balantsnan kurulamad, bilincin "sinirsel karh"nn renilmesinin yolunu aacaktr.
Bylece, herhangi bir znel, zihinsel deneyimimin, yani bir bilin durumumun, beyniml deki belli nronlarn/molekllerin davransal karl ile, bir bakasnnkinin tpatp ayn olduu bulunursa, ben kendi isel yaantmn ieriini bu kiiye aklayamasam da,

49

Felsefe Dnyas
onun deneyiminin benimki gibi olduu sonucuna varmam, bilimsel adan akla yakm bir
biimde olanakl olacaktr. Aratrmalarnn sonunda, zgr istencin beyindeki yerinin
"n kuak oluunda ya da dolaylarnda" ([2], 295) olduunu, ileri sren Crick'in nerdii bilin modeline gre ise, "Bilin kritik bir biimde talamus-kabuk balantlarna dayanr. Ancak belli kabuk blgelerinin 4. ve 6. katmanlarnda nemli lde salnm retecek miktarda uzanmlarda bulunan salnm devreleri varsa olanakldr." ([2], 277).
Crick'in deyiiyle, doal ayklanmay barndran uzun evrim srecinin olaanst bir
rn olan beyin, ana-babadan gelen genetik etkiyle de birlikle, doumda bir tabula rasa olmayp, olgunlatndaysa hem doann hem de yetitirilmenin bir rn olmaktadr. Crick gibi, nrobiyolojik yaklamn temsilcilerinden olan sinirbilimci Antonio R.
Damasio ise, paralanm zihni/zekay birletirmede nc rol oynayarak, psikolojide
"duygusal zeka" kavramnn gelitirilmesinde esin kayna olur. Zihnin duygu ve akl
alaniarm, gerilerinde sanki beynin iki ayr sinir sistemi barndrd ve aralarnda hibir
etkileimin olmad ayr blgelerde, birbirinden ayr olarak alan katksz alanlar
olarak gren, yaygn geleneksel gre kar yazd Descartes'n Yanlgs'nda Damasio, duygu ve drtlerden bamsz, bedensiz, bir akl olamayaca teziyle akl-duygu
arasndaki zihinsel ve sinirsel ilikiyi aklamaya giriir. Bu balamda, zihnin, beynin etkinliklerine dorudan bal olarak beyinden kaynaklandm savunur; ona gre, doa zihin dzeneini hem biyolojik dzenekten hem de biyolojik dzenekle birlikte oluturmutur. Damasio, beynin yaratt en deerli rn olan zihnin, fizyoloji ve patoloji temelli tp eitiminin temel ilgi konulan arasnda gz ard edilip din ile felsefeye braklmasn eletirerek, bunun nedenini, yzyllk Descartes' yanlgya, yani, zihinle beyni/bedeni keskin bir biimde birbirinden ayrp, tm zihinsel ileyileri biyolojik bir organizmann yapsndan ve etkinliinden ayr tutmann dourduu etkiye balar. Hem
"zihnin, bilgisayarn sabit diskine benzeyen beyin iinde yer alan bir yazlm programna benzetilmesine, hem de "beyin ve bedenin birbiriyle ancak, ikincisinin yaam destei olmazsa birincisinin var olamayaca anlamnda, ilgisi bulunduu" ([3], 246) inancna, Damasio'ya gre, zihni bedensizletiren Kartezyen dnce neden olmutur. Bylece, hem nrobiyolojinin bulgularna kulak amadan zihni aratrabileceklerine inanan
(ne elikidir ki, kendilerini ikici grmeyen) bilisel bilimcilere, hem de zihnin tmn
yalnzca sinir sistemindeki ileyilere dayandran sinirbilimcilere kar kan Damasio,
"biyolojik bakmdan karmak, fakat narin, sonlu ve benzersiz bir organizmadaki insan
zihni" ([3], 249) grn u szlerle netletirin "nsan zihninin kapsaml olarak anlalabilmesi, organizmac bir bak as gerektirir; zihnin, fiziksel olmayan bir cogitum'dan
biyolojik dokularn alemine gemesi gerektii gibi, ana bedenle beynin btnletii ve
fiziksel ve sosyal evreyle tamamen etkileim halindeki bir organizmayla ilgisinin kurulmas da gerekmektedir." ([3], 250). Bylece, zihni, yalnzca beyne, yani merkezi ve
evresel sinir sistemlerine, indirgeyerek aklamaya kar kan Damasio, "zihni bedende olan beyin" ("zeka ya da bilin denen eyin btn organizmaya dald" [7], 51) fik-

50

Felsefe Dnyas
rini, nrolojik deil de nrobiyolojik bir yaklamla belirginletirmi olur. Ona gre, plasebo etkisi, halk arasnda saptanan somatik hastalklar ve alternatif tp biimlerine ilikin tartmalarn da katksyla, zihin-beden uurumundan doan sorunlarn yeni yeni
fark edilmesi, ok uzun zaman alm olsa da, gerek zihni anlama abas olan zihin biyolojisinin yolunu am grnmektedir. imdi, beyni olmayp bedeni olan organizmalar (tek hcreli canllar) ile beyni ve bedeni olan basit organizmalar gibi, karmak beyinli organizmalardan bazlarnn da zihinden yoksun olabileceini syleyen Damasio'ya
gre, bir zihne sahip olabilmesi iin bir organizmann, "... imgelere dnebilecek, dnce denen srete ynlendirilebilecek; sonuta da, gelecein tahmin edilmesine, buna
gre plan yaplmasna ve bir sonraki eylemin seilmesine yardm ederek davranlar etkileyen sinirsel temsilleri oluturmas" ([3], 98) gereklidir. te, nrobiyolojinin odakland nokta da, "... sinir hcresi devresinde renme sonucunda oluan biyolojik ... gzle
grlemez mikroyapsal deiikliklerin, kendimize ait olarak duyumsadmz bir imge
halini alan, sinirsel bir temsile dnm sreci"dir ([3], 98).
Zihnin/bilincin sinirsel temelinin anlalmasna ilikin, deneysel yntemlerle snanabilir yaklamlar sunan zde(lik)i zdekilik, bakalarnn zihinleri, bilin durumlar
sorunu karsnda, herhangi bir yaratn -bir dier insann, hayvann veya makineninzihninin/bilincinin olup olmadna karar verebilmek iin, onun bizimkine benzeyen bir
beyin yapsna sahip olup olmad sorusunu yantlamaya ynelir. Bu balamda makinelerle ilgilenildiindeyse ilgin bir durum dikkat eker: Bu erevede kanlmaz olarak
ortaya kan yapay zeka tartmalar, Damasio'nun da iaret ettii gibi, birok bilisel bilimcinin savunduu tekiliin/zdekiliin tersine ikici gre yaslanmaktadr aslnda
([1], 140). imdi, 1950'de yaymlanan makalesiyle ("Computing Machinery and Intelligence", Mind, 59, 433-460), yapay zeka/us kavramn irdeleyerek yapay zeka dncesinin ncln yapan mantk ve matematiki Alan Turing, makinelerin/bilgisayarlarn da bilisel etkinlikler sergileyebileceklerini savunur. (Ancak "artificial intelligence" terimi ilk kez 1956'da John McCarthy tarafndan kullanlr ve yapay zekaclar bunu
yapay zeka aratrmalarnn balangc sayarlar.) Turing'e gre, zihnin/bilincin ileyii
algoritmik olarak, yani aka tanmlanm bir dizi ileme indirgenerek, pekala ifade edilebilir. Turing, elektronik beyinlerin de insanlar gibi zihinsel yetileri olduunu kantlamak iin, kendi adyla anlan nesnel bir test gelitirir. Burada deneyi yapan kii, kendinden gizlenmi olan bir bilgisayar ve insana, hangisinin hangisi olduunu bilmeden, sorular sorar; onlarn yantlan da bir ekranda yazl olarak belirir. Bir terminal yardmyla
yaplan bu sorgulamann sonunda deneyi yapan kii, deneklerden hangisinin makine
hangisinin insan olduuna kesin bir biimde karar veremezse, ki Turing bunu savunmaktadr, bilgisayar testi baarm ve insanlar gibi zeki davranlar gsterebilme ynnde
programlanabileceim kantlam olur. Ancak yine de, insan gibi davranan bir sistemin,
gerekten insan gibi dnp dnmedii tartmal bir konudur. te, yapay zekann ilk
savunucular, zellikle bilisel psikolojinin verilerinden yararlanarak, insan gibi dnen
sistemlerin yaplabilirlii iddiasn srdrrler. Hatta beyin-beden sorunu balamnda,

51

Felsefe Dnyas
yalnzca bir beyin deil, bedeni olan bir beyin, yani bir robot iin, ncelikle, evresiyle
etkileecek bir beden tasarlama fikrini ne karan organizmam yaklamlarla da karlarz ([1], 156). Bunlarn yan sra, "insan gibi'lii hedeflemeyip, yalnzca, rasyonel
dnen ve davranan sistemlerin retilebilirliini savunan aratrmaclar da vardr ([1],
153-155). imdi, bilgisayar kuramclar tarafndan gelitirilen "Yapay zeka kuramlar
gl yapay zeka ve zayf yapay zeka kuramlan olarak ikiye aynhr. Zayf yapay zeka
kuramna gre bilgisayar zihnin aratmlmasmda ok kuvvetli bir ara olarak kabul edilir. ... Gl yapay zeka kuramna gre ise ... Uygun bir ekilde programlanan bilgisayarn kendisi bir zihindir; yle ki, uygun programlar kullanlmas kouluyla bilgisayarlarn dilsel ifadeleri anladklar ve bylece baka zihinsel yetileri de kazandklar ne srlr." ([1], 139-140). imdi, gl yapay zeka yaklam, zihin ile bilgisayar program
arasnda kurduu benzerlie dayanarak, zihin ile beyin arasndaki ilikinin benzerinin
bilgisayar (yazlm) program ile bilgisayar (donanm) arasnda da bulunduunu, programn almasnn zmlenmesiyle zihnin almasnn da aydnlatlabileceini ileri
srerek, an u bir tutum sergiler. Oysa, zihne sahip saysal (dijital) bir bilgisayar yapma hevesindeki (hatta eldekilerin zaten yle olduunu dnen) yapay zeka kuramclannn (rnein, Herbert Simon, Alan Newell, Freeman Dyson, Marvin Minsky ve J.
McCarthy'nin) tersine, birok bilimci ve felsefeci yapay zekay sorgulamay srdrmektedir. Bu erevede yapay zekann olanakll sorunu, bilimciler tarafndan olgusal bir
sorun olarak ele alnr. rnein, bilgisayarbilimciler, psikologlar ve sinirbilimciler, "Zekaya sahip bir sistemin i yaps ve almas nasl olmaldr?" gibi bir soruyu yantlamak iin beyin-bilgisayar karlatrmas sonucu elde edilebilecek bulgulara ynelmekle ya da bu tutumu desteklemekle birlikte, ou bu konudaki kukularn dile getirir ([1],
27-38, 39-51, 71-93, 95-102, 113-127, 149-157). "nsan beyni paralel alan iki bilgisayar gibidir. Sol yankre dijital, sa yankre analog bir bilgisayar gibi ortaklaa alrlar. Sol beyin bilgileri belli bir sra ile ilerken, sa beyin ayn zamanda veriler arasnda iliki de kurar." ([7], 50). Ancak, "Kasparov Deeper Blue'ya yenilmesine ramen, bilgisayarlarn sezi konusundaki yetersizlikleri insanlar her zaman bilgisayarlara kar favori yapar. Sezi, ilham denen ey, uygarln ve sanatn, hayal gcnn asl nedenidir."
([7], 53). te yandan, kimi felsefeciler, bilin-yapay zeka koutluu dncesinin dayanaklarm kavramsal dzeyde tartarak eletirirler ([1], 159-166). te felsefeci John Searle de, 1980'de yaymlanan klasiklemi makalesinde ("Minds, Brains and Programs",
The Behavioral and Brain Sciences,) gelitirdii bir dnce deneyi olan nl in Odas Argman'yla, zihnin doal biyolojik bir olgu olduunu yadsyan, ikici nitelikli, gl yapay zeka kuramna kar kar. Ona gre, tanm gerei yalnzca sentaksa(szdizimine/gramere) sahip olan programlanm saysal bir bigisayann, Turing Testi'ni gese
bile, dilsel ifadeleri anlad sylenemez; yani, dili anlamak iin biimsel eleri (sembolleri) tandmz formel, sentaktik dzey yeterli olmayp, bu elerin anlamlarn kavradmz semantik dzeye de gereksinim duyulmaktadr. Aynca, yalnzca biimsel eler zerinde ilem yapmak amacyla tasarlanm olan bir bilgisayar programnn, insann

52

Felsefe Dnyas
bilisel yetileriyle ilikilendirilemeyecei iin, semantik ieriklere sahip insan zihnini
aklayabilecei de kabul edilemez ([8], 38-59). imdi, zihnin beyin srelerince oluturulduunu savunan Searle'e gre, aslnda, "sindirim-mide sorunu"ndan pek de farkl
grlmemesi gereken "zihin-beden sorunu"na ilikin gl douran ey, zihninsel
olann, biliniilik, ynelmilik (maksatilk, niyetlilik, kastllk), znellik ve nedensellik
zellikleridir; ki bu drt zellik, yani zihin durumu, biyolojik gemiimizin iinde yer
alrlar. O halde Searle, zihnin nedeninin beyin olmasnn yan sra beynin ayrc zelliinin de zihin olduunu sylerken, zihin ile bedenin iki farkl ey olmadn vurgulamaktadr ([8], 19-37).
imdi, bilisel bilimin ats altnda zihnin zdeki ya da ikici yorumlarnn temsilcilerinden baka, her iki yaklama da eletiri getirenler var. rnein felsefeci Rocco J.
Gennaro, kimisi baka felsefecilerce de dile getirilen eletirileriyle iki gre de saldrr.
Gennaro'nun zihin-beden sorununa ilikin grlerini deerlendiren Jerry Kapus'tan rendiimize gre ([5], 124), Gennaro, igzlemle zihin durumlarmz bilebilirken beyin
durumlarmz bilemeyiz diyen ada ikici argmana, bunun, zihin ile beynin farkl tzler olduunu gstermediini, syleyerek kar kar. Gennaro'ya gre, bardak iindeki
suyun H2O olduunu bilmemem su ile H2O'nun farkl tzler olduunu gstermez. stne stlk, bedeni/zdei, yani fiziksel olan, blebildiimiz gibi, zihnin de, inanma ve
arzu etme gibi birtakm zihinsel durumlara blnebilirliini pekala dnebiliriz, diyen
Gennaro, zihnin blnemezliinden tr zdeksel bedenden farkl bir tz olduunu savunan Descartes'm argmann da eletirir. te yandan, Kapus'n saptamasna gre, Gennaro, belli bir zihinsel olay deneyimlemenin nasl bir ey olduunu bilmeksizin, o zihinsel olayla ilikili tm nrofizyolojik olgular bilebilmenin olanakl olmasn, yani, "birinci tekil kii" asndan bilinci anlamlandrma abasnda zdekiliin byk bir glkle karlaarak, znenin bilin deneyimim'(zihinsel deneyimin znelliini -qualia
(o.)/quale (tek.)) aklamakta yetersiz kaldn, vurgulamaktadr. Ona gre, krmz
renge ilikin hibir znel, isel yaantya -zihnindeki bir nitelik olarak krmzla- sahip
olmayan doutan kr bir kii, krmz rengi alglamaya ilikin tm nrofizyolojik olgular pekala renebilir ([5], 124). imdi Kapus, Gennaro'nun eletirdii hem ikici hem
de zdeki argmanlar arasnda yakalayarak dikkat ektii benzerlie deinir: kisi de,
epistemolojik bak asyla oluturulmu rnekler erevesinde, zihin ve beyne ilikin
bilebildiklerimiz ve bilemediklerimiz arasndaki farklara dayanmakta, byle olunca da,
genlerindeki metafiziksel savlarn yanll yeteri kadar aa kamamaktadr ([5],
124). Ayrca, Kapus'n belirttiine gre, benzer durumlarda benzer davranlar sergileyen iki kiinin yine de farkl zihinsel deneyim ieriklerine sahip olabilecekleri sorunuyla da ilgilenen Gennaro, bakalarnn zihinlerinin varlna, baka zihinlerin belli durumlarnn bilinebilirliine ilikin yarglarn temellendirilmesinde, drt temel enin, yani,
beynin yapsnn, szl-olmayan davranlarn, dilsel yetenein ve yaratcla ilikin
tm kantlarn, gz nne alnmasn nerirken ([5], 124), bilincin "nc tekil kii"
aklamasna kapsaml bir yaklamla bilisel bilim erevesinden bakmaktadr.

53

Felsefe Dnyas
KAYNAKA
[1] Akyz, mr R. ve dierleri (Ed.). 1997. Bilgisayar ve Beyin, 16-17 Ekim
1995'te Boazii niversitesi'nde dzenlenen "Bilgi leyen Makine Olarak Beyin" balkl toplantda sunulan bildirilerin derlemesi, Nar Yaynlar, stanbul.
[2] Crick, Francis. 1994. artan Varsaym -nsan Varlnn Temel Sorunlanna Yant Aray, Trkesi: Sabit Say, 1996, TBTAK Yaynlan, Ankara.
[3] Darnasio, Antonio R. 1994. Descartes'm Yanlgs -Duygu, Akl ve nsan Beyni,
Trkesi: Bahar Atlamaz, 1999, Varlk Yaynlan A. ., stanbul.
[4] Denkel, Arda. 1998 (2. Basm; 1. Basm: 1984). Bilginin Temelleri, Metis Yaynlar, stanbul.
[5] Kapus, Jerry. 1999. "Rocco J. Gennaro'nun 1996'da yaymlanan Mind and Brain:
A Dialogue on the Mind-Body Problem balkl kitabnn deerlendirmesi", The APA
Newsletters, Cilt 99, Say 1, 123-125.
[6] Karaka, Sirel. 2000. "Bilimde Multidisipliner Yaklam", Bilim ve topya, Say:
75 (Eyll), 72-75.
[7] Ramazancolu, zgr. 1998. "Herkesin Bilgisayan Var: Beyin", Bilim ve topya, Sayr. 45 (Mart), 50-53.
[8] Searle, John P. 1984. Akllar, Beyinler ve Bilim, Trkesi: Kemal Bek, 1996, Say
Yaynlan, stanbul.
[9] Shaffer, Jerome A. 1968. Zihin Felsefesi Asndan Bilin, Ruh ve tesi, Trkesi: Turan Ko, 1991, z Yaynclk, stanbul.

54