Professional Documents
Culture Documents
Urok codziennoci
Ksika dla tych, ktrzy chc wicej z ycia wzi i wicej mu da
Spis treci
Rozdzia
Rozdzia
Rozdzia
Rozdzia
Rozdzia
Rozdzia
Rozdzia
Rozdzia
Rozdzia
1
2
3
4
5
6
7
8
9
40
Przytoczone powyej sowa Audena oddaj istot tej ksiki. Wybr jest
prosty: pomidzy chwil obecn a nieuchronnym kresem naszych dni moemy
dokona wyboru, by y lub by umrze. ycie biologiczne jest procesem, ktry,
jeli tylko zatroszczymy si o potrzeby ciaa, toczy si automatycznie. Ale y
w takim znaczeniu, jakie mia na myli Auden , to nigdy nie jest co, co dzieje
si samo przez si. Waciwie wszystko si przeciwko temu sprzysiga: jeli
sami nie nadamy kierunku naszemu yciu, ulegnie ono wpywom zewntrznym
i suy bdzie jakiej innej sile. Zaprogramowane biologicznie instynkty
posu si nim do replikacji materiau genetycznego, ktrego jestemy
nonikami; kultura zmusi nas do tego, abymy wykorzystali je do krzewienia
jej wartoci i umacniania jej instytucji; inni ludzie bd usiowali, na ile tylko
im si uda, wykorzysta nasz energi dla swych wasnych celw, zwykle
nieogldajc si na skutki, jakie to moe mie dla nas. Nie moemy oczekiwa,
e kto pomoe nam y; sami musimy odkry, jak to zrobi.
1
20
POZYCJAW
RANKINGU
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
-
UDZIA%
10
7
7
7
6
5
4
3
3
3
45
35
uczucie przepywu, jakiego dowiadcza, oddajc si swemu powoaniu: Zagbiasz si w pracy, tracisz poczucie czasu, ogarnia ci absolutna ekstaza,
jeste absolutnie owadnity tym, co robisz (...). Kiedy nad czym pracujesz i
robisz to, jak naley, masz wraenie, e tego, co mwisz, nie mona
powiedzie w aden inny sposb.
Bez wtpienia, ludziom tym niezwykle si poszczcio, bo zdoali
osign szczyty w swych wietnych profesjach. Lecz rwnie atwo byoby
7xid\zt nie mniej sawnych ludzi, ktrzy pomimo odniesionego sukcesu
nienawidz swej pracy, oraz przedsibiorcw, lusarzy, rolnikw, a nawet
robotnikw, ktrzy kochaj to, co robi, i mwi o tym w najcieplejszych sowach. To nie warunki zewntrzne decyduj o tym, w jakim stopniu praca
przyczynia si do osignicia doskonaoci w yciu. Rzecz w tym, jak kto
pracuje i jakie nauki potrafi wycign ze swych zmaga z kolejnymi
wyzwaniami.
Ale nawet najbardziej satysfakcjonujca praca nie jest w stanie wypeni
caego ycia. Najbardziej twrczy ludzie spord tych, z ktrymi
przeprowadzilimy wywiady, twierdzili, e rodzina jest dla nich waniejsza od
kariery, cho trzeba przyzna, i czasem ich czyny zadaway kam tym
sowom. Regu wrd nich byy take stabilne, satysfakcjonujce
emocjonalnie maestwa. Na pytanie, z jakich osigni yciowych s
najbardziej dumni, najczciej padaa odpowied, ktra przypominaa echo
wypowiedzi fizyka Freemana Dy-sona: To, jak sdz, e wychowaem
szecioro dzieci, ktre wyrosy na ciekawych ludzi. Z tego jestem chyba
najbardziej dumny. Za John Reed z Citicorp powiedzia, e za najlepsz
inwestycj, jak kiedykolwiek poczyni, uwaa urlop, ktry wzi w samym
rodku rozkwitajcej kariery, by spdzi troch czasu z dorastajcymi dziemi:
Wychowywanie dzieci daje duo wicej satysfakcji ni zarabianie pienidzy dla
jakiej firmy. Ponadto ludzie tego pokroju d do wypenienia kadej wolnej
chwili jakim ciekawym zajciem -od recitali muzycznych po zbieranie starych
map morskich, od gotowania i pisania ksiek kucharskich po ochotniczy
udzia w misjach edukacyjnych do krajw trzeciego wiata.
Umiowanie i kultywowanie wasnego powoania nie musi wcale oznacza
pracoholizmu. Terminu tego mona w uzasadniony sposb uy w odniesieniu
do osb, ktre pograj si w pracy po to, by odci si od innych celw i
zobowiza yciowych. Pracoholik naraa si na to, e bdzie realizowa
wycznie zadania zwizane z wykonywanym zawodem oraz uczy si jedynie
potrzebnych do niego umiejtnoci, gdy niezdolny jest do przeywania
uczucia przepywu w jakichkolwiek innych okolicznociach. W zwizku z tym
traci wiele okazji do polepszenia jakoci swego ycia i czsto doprowadza do
tego, e po wypenionym po brzegi wyniszczajc prac yciu na staro nie
zostaje mu nic, czym potrafiby si zaj. Na szczcie liczne przykady
wskazuj na to, e nie brak ludzi, ktrzy - pomimo wielkiego zaangaowania
w prac - wiod ycie znacznie bardziej urozmaicone i wielowymiarowe.
Zagroenia i poytki pynce z czasu wolnego
Do absurdalnie brzmi stwierdzenie, e jednym z problemw, z jakimi
przyszo si nam wspczenie boryka, jest nieumiejtno spdzania czasu
wolnego w sposb rozsdny. Lecz trosk t wyraa si ju od poowy obecnego
stulecia. W roku 1958 amerykaskie Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju
Psychiatrii zakoczyo swoje doroczne sprawozdanie takim oto stwierdzeniem:
40
gry i sport
hobby
spotkania towarzyskie
rozmylania
suchanie muzyki
ogldanie telewizji
44
33
20
19
15
13
16
30
38
31
43
43
APATIA
NIEPOKJ
16
18
30
35
35
38
24
19
12
15
7
6
44
w restauracjach po to, by przez cae lato sta ich byo na wspinaczk. Cae
gromady mionikw surflngu koczuj na wszystkich syncych z dobrej fali
plaach i obywaj si byle czym po to tylko, by mc wycisn z surfowania tyle
przyjemnoci, ile si da.
Australijski socjolog Jim Macbeth przeprowadzi rozmowy z dziesitkami
marynarzy, ktrzy przez cae lata egluj pomidzy wyspami poudniowego
Pacyfiku, a wielu z nich nie ma na wasno niczego poza odzi, w ktr
zainwestowali wszystkie yciowe oszczdnoci. Kiedy kocz si pienidze
najedzenie czy naprawy, zawijaj do ktrego z portowi imaj si byle zajcia,
dopki nie uzupeni zapasw, po czym ruszaj w nastpny rejs. Mogem
zrzuci z siebie odpowiedzialno, zerwa z szar monotoni i zakosztowa
odrobiny przygody. Musiaem zrobi co ze swoim yciem, a nie tylko
wegetowa, mwi jeden z tych wspczesnych argonautw. To bya szansa, aby
zrobi w yciu jedn jedyn wielk rzecz; wielk i niezapomnian, dodaje inny.
Jeszcze inny uj to tak: Wspczesna cywilizacja wynalaza radio, telewizj,
nocne kluby i ca mas mechanicznych rozrywek, ktre drani nasze zmysy i
pomagaj uciec od oczywistej nudy, ale rwnie od ziemi, soca, wiatru i
gwiazd. eglowanie zwraca nam te zapomniane realia.
S ludzie, ktrzy nie zrywaj wprawdzie z zawodem, ale przesuwaj
yciowy punkt cikoci z pracy na zajcia czasu wolnego. Pewien zagorzay
alpinista okrela radosn dyscyplin wewntrzn towarzyszc temu sportowi
jako trening, przygotowujcy do reszty yciowych obowizkw: Jeli
wyjdziesz zwycisko z tych potyczek, z potyczek z samym sob (...), wtedy
atwiejsze staje si wygranie innych yciowych bitew. A byy biznesmen,
ktry zamieszka w grach i zosta ciel, powiedzia: Wiodc ycie w duej
zbiorowoci, zarabiaem cikie pienidze, ale ktrego dnia uwiadomiem
sobie, e mnie to nie bawi. Nie dowiadczaem przey, dziki ktrym warto y.
Zdaem sobie spraw, ze w moim yciu zaburzona jest hierarchia wanoci, e
wikszo ycia spdzam w biurze (...). Kolejne lata przelizgiway mi si
midzy palcami. Ciesioka sprawia mi przyjemno. Mieszkam w cichym i
spokojnym miejscu, prawie co wieczr uprawiam wspinaczk. Myl, e dla
mojej rodziny waniejszy jest mj komfort psychiczny i czas, jaki razem
spdzamy, ni dobra materialne, jakich im ju nie mog zapewni.
Rezygnacja z kariery biznesmena, by zosta ciel, jest przykadem
twrczego dostosowania, jakiego niektrym ludziom udaje si dokona w
swym yciu. Tak dugo szukaj, dopki nie znajd zajcia, ktre da im
sposobno do przeywania uczucia przepywu tak czsto, jak to tylko
moliwe. Pozostae opcje wydaj si duo mniej korzystne -zarwno pracoholik,
jak i osoba uciekajca na stae w rozrywk zbyt wiele w yciu trac. Wikszo
z nas jednak zadowala si szufladkowaniem tego, co robimy, wedug
schematu: nudna praca -rutynowa rozrywka. Ciekawego przykadu, jak
uczucie przepywu przescza si z pracy w rozrywk, dostarczaj nam
Antonella Delie Fave i Fausto Massimini z uniwersytetu w Mediolanie w
opracowaniu powiconym pewnej alpejskiej spoecznoci. Badacze ci
rozmawiali z czterdziestoma szecioma czonkami rozgazionej rodziny z Pont
Trentaz, grskiej wioski, oddalonej od wszelkich ludzkich siedzib, ktrej
mieszkacy maj wprawdzie samochody i telewizory, ale nadal zajmuj si
tym, czym dawniej, to znaczy wypasem byda, pielgnowaniem sadw i
obrbk drewna. Psychologowie poprosili przedstawicieli trzech pokole o
46
52
58
lub europejskich miasteczkach nie byo mniejszoci rasowych czy zorganizowanej przestpczoci, lecz nie brakowao odszczepiecw, dewiantw i
heretykw, niszych kast spoecznych, zapiekych nienawici politycznych lub
religijnych, ktre przeradzay si w wojny domowe. Rwnie pierwsze
wsplnoty w Stanach Zjednoczonych moga cechowa dua spjno,
zwaszcza, pki nie podzieliy ich polowania na czarownice, wojny z Indianami,
konflikty pomidzy zwolennikami i przeciwnikami Korony Brytyjskiej czy
niewolnictwa.
Innymi sowy, owa idealna wsplnota, ktra zainspirowaa rysunki
Normana Rockwella, bya rwnie typowa" jak jego dobrze odkarmione
rodziny z zarowionymi twarzami, siedzce z pochylonymi gowami i bogim
umiechem na ustach wok stou nakrytego do obiadu w dniu wita
Dzikczynienia. Nie oznacza to oczywicie, e denie do stworzenia zdrowej
wsplnoty jest czym zym; wynika std raczej, e zamiast szuka jej
wzorcw w przeszoci, powinnimy si raczej zastanowi, jak w przyszoci
powinno wyglda nasze bezpieczne, a jednoczenie inspirujce rodowisko
spoeczne.
Od zarania zachodniej filozofii myliciele proponowali dwa sposoby realizacji
ludzkich moliwoci. Pierwszy wiza si z vita activa, czyli ekspresj samego
siebie poprzez dziaalno na scenie publicznej -reagowanie na wydarzenia
publiczne, podejmowanie decyzji, angaowanie si w polityk, obrona wasnych
przekona, zajmowanie stanowiska w rnych sprawach, nawet za cen
osobistej wygody i dobrego imienia. Tak wanie niektrzy z najbardziej
wpywowych filozofw greckich widzieli ostateczne spenienie istoty ludzkiego
bytu. Pniej, pod wpywem filozofii chrzecijaskiej, nastay czasy vita
contemplativa. Sdzono wwczas, e droga do osignicia absolutnego
spenienia wiedzie przez samotne rozmylania, modlitwy i czno duchow z
Najwysz Istot. Co wicej, obie te strategie uwaano za wzajemnie si
wykluczajce - nie mona przecie by jednoczenie czowiekiem czynu i
mylicielem.
Dychotomia ta nadal przenika nasze rozumienie ludzkich zachowa. Carl
Gustav
Jung
wprowadzi
pojcia
ekstrawersji
i
introwersji
jako
fundamentalnych i przeciwstawnych rysw ludzkiej psychiki. Socjolog David
Riesman opisa historyczn przemian osobowoci wewntrz sterownej w
zewntrzsterown.*
* Dychotomii vita actha - vita contemplatha Hannah Arendt powicia jedn
ze swych ostatnich ksiek Kondycja ludzka. Rozrnienie midzy wewntrz-"
i zewntrzstresowoci" spopularyzowali Riesman, Glazer i Denney w
ksice Samotny tum (przyp. red.).
We wspczesnych badaniach ekstrawersja i introwersja uznawane s za
najbardziej stabilne spord wszystkich cech osobowoci, ktre odrniaj ludzi
od siebie i daj si w sposb wiarygodny zbada. Zwykle kady z nas przejawia
waciwoci jednego lub drugiego typu -albo lubimy wchodzi w kontakty z
innymi ludmi, a w samotnoci czujemy si zagubieni, albo radujemy si
kad chwil spdzon w samotnoci i nie potrafimy nawizywa kontaktw z
innymi. I znw pojawia si pytanie -kto ma najwiksze szans wzi z ycia to,
co najlepsze?
60
Dla wikszoci z nas centraln czci ycia jest praca, warto zatem postara
si o to, aby dawaa tyle przyjemnoci i satysfakcji, ile tylko moliwe. Mimo to,
wielu ludziom wydaje si, e jeli tylko dostaj godziwe wynagrodzenie i
ubezpieczenie, nie ma znaczenia, jak nudne czy alienujce zajcie wykonuj.
Takie podejcie rwnoznaczne jest jednak praktycznej rezygnacji a z 40
procent naszego czasu (nie liczc snu). A poniewa nikt inny nie zatroszczy si o
umilenie nam pracy, nie od rzeczy jest wzi spraw w swoje rce.
Niech do pracy pojawia si zwykle w trzech sytuacjach. Po pierwsze,
kiedy jest ona bezsensowna nikt nie czerpie z niej korzyci, a czasem wrcz
przynosi szkod. Niektrzy urzdnicy pastwowi, natarczywi sprzedawcy, a
nawet naukowcy pracujcy dla przemysu zbrojeniowego czy tytoniowego
musz uruchomi w sobie silne mechanizmy wypierania, by mc si pogodzi
z tym, jak zarabiaj na ycie. Drugim powodem niechci do pracy jest zwizana
z ni nuda i rutyna, brak urozmaicenia i nowych wyzwa. Tak si dzieje, gdy
po kilku latach to, co robimy, moemy ju robi nawet przez sen, a zamiast
rozwija si, mamy wraenie, jakbymy stali w miejscu. Kolejnym
problemem w pracy jest stres, zwaszcza, kiedy stosunki z przeoonym lub z
kolegami nie ukadaj si najlepiej, gdy inni wymagaj od nas zbyt wiele lub
nie doceniaj naszego wkadu pracy. Wbrew powszechnym opiniom, wysze
zarobki i lepsze ubezpieczenie w mniejszym stopniu ni te trzy czynniki
decyduj o tym, czy kto jest zadowolony z pracy, czy nie.
Nawet jeli nie chcemy si do tego przyzna, w naszych rkach spoczywa
moliwo pokonania wikszoci yciowych przeszkd. Nie moemy wini
rodziny, spoeczestwa czy historii za to, e wykonujemy bezsensown,
nudn i denerwujc prac. Niewtpliwie niewiele mona poradzi, kiedy
dojdzie si do przekonania, e wykonywana praca jest bezuyteczna czy
wrcz szkodliwa. Wwczas jedynym wyjciem jest chyba rezygnacja z niej
tak szybko, jak to tylko moliwe, nawet za cen powanych trudnoci
finansowych. W sumie jednak zawsze bardziej opaci si zajmowa czym, z
czym czujemy si dobrze, ni powica temu, co wprawdzie zapewnia
materialny dobrobyt, lecz upoledza nas emocjonalnie. Decyzje tego rodzaju
nale z reguy do bardzo trudnych i wymagaj duej uczciwoci wobec samego
siebie. Hannah Arendt, rozwaajc fenomen Adolfa Eichmanna i innych
funkcjonariuszy nazistowskich obozw zagady, pokazaa, jak atwo jest
odpowiedzialno nawet za co tak potwornego, jak wymordowanie z zimn
krwi tysicy ludzi, skwitowa usprawiedliwieniem: Ja tu tylko pracuj".
Psychologowie Ann Colby i William Damon opisali wiele przypadkw osb,
ktre za wszelk cen dyy do nadania sensu swojej pracy, porzuciy
normalne" ycie i powiciy si czynieniu ycia innych znoniejszym. Jedn z
nich jest Susie Valdez z Zachodniego Wybrzea Stanw Zjednoczonych. Sama
dugo przerzucaa si z jednej do drugiej kiepsko patnej pracy, a kiedy w
Meksyku, na obrzeach Ciudad Juarez natkna si na wysypisko mieci, na
ktrym koczoway setki bezdomnych dzieciakw zajadajcych odpadki. Spotkaa ludzi, ktrzy byli w jeszcze rozpaczliwszej sytuacji ni ona, i odkrya w sobie
65
75
76
77
83
Mio losu
Czy nam si to podoba, czy nie, nasze ycie odcinie pitno na
Wszechwiecie. Narodziny kadego czowieka staj si czym na podobiestwo
kamienia wrzuconego do jeziora i, tak jak na powierzchni zmconej wody
tworz si rozszerzajce si krgi, tak konsekwencje naszego pojawienia si na
wiecie obejmuj najpierw rodzicw, rodzestwo, krewnych i przyjaci; w
miar dorastania za nasze czyny przynosz niezliczone wrcz skutki, niektre
z nich zamierzone, inne za nie. Decyzje, ktre podejmujemy jako konsumenci,
wywieraj wpyw na ekonomi, nasze wybory polityczne odciskaj si na
przyszoci spoeczestwa, a kady szlachetny lub pody uczynek w jakim
nieznacznym stopniu poprawia lub pogarsza czyje samopoczucie. Ludzie,
ktrzy wiod ycie autoteliczne, przyczyniaj si do spadku poziomu entropii w
wiadomoci wszystkich, ktrzy si z nimi stykaj; ci, ktrzy ca sw energi
psychiczn skupiaj na rywalizacji o dobra i ekspansji wasnego ja,
przyczyniaj si do wzrostu oglnej entropii.
Nie mona wie prawdziwie wartociowego ycia bez poczucia
przynalenoci do czego wikszego i bardziej staego ni ty sam.
Konstatacja ta wsplna jest wszystkim religiom, ktre na przestrzeni wiekw
nadaway sens ludzkiemu istnieniu. Dzi, oszoomieni postpem, ktry
zawdziczamy rozwojowi nauki i techniki, stajemy przed grob puszczenia
tych prawd w niepami. W Stanach Zjednoczonych i w innych wysoko
uprzemysowionych krajach indywidualizm i materializm niemal powszechnie
bior gr nad poczuciem przynalenoci spoecznej oraz wartociami
duchowymi.
Znamienne, e nawet doktor Benjamin Spock, ktrego porady wywary
tak przemony wpyw na sposb wychowania dzieci przez co najmniej dwa
pokolenia rodzicw, u schyku swych dni zwtpi w twierdzenie, jakoby nacisk
na uczenie dzieci od najmodszych lat zachowa nieskrpowanych mia
korzystne skutki wychowawcze. Umar przekonany, e nie mniejsze znaczenie
dla ich przyszoci ma wdroenie do pracy dla wsplnych korzyci oraz do
uznania wartoci religii, sztuki i innych niewymiernych aspektw ycia.
Nie brak zreszt alarmujcych sygnaw, e stajemy si zbyt zapatrzeni w
samych siebie. wiadczy o tym chociaby nasza niezdolno do brania na siebie
powanych zobowiza - niemal poowa mieszkacw miast w krajach
rozwinitych spdza ycie samotnie, ogromna cz maestw si rozpada.
Innym przykadem mog by pojawiajce si coraz czciej w ankietach
odpowiedzi wskazujce na narastajce rozczarowanie wikszoci instytucji,
ktre kiedy darzylimy zaufaniem, oraz ludmi, ktrzy za nimi stoj.
Wydaje si, e coraz gbiej chowamy gowy w piasek, by tylko nie sysze
zych wieci. To dlatego wycofujemy si do zamknitych osiedli, strzeonych
przez uzbrojonych wartownikw. Nie sposb jednak wie dobrego ycia,
spogldajc z oddali na zepsute spoeczestwo -dobrze wiedzia o tym
Sokrates, przekonali si o tym rwnie ci, ktrym przyszo ostatnio y pod
rzdami dyktatorw. O ile atwiej by nam byo, gdybymy mogli odpowiada
jedynie za samych siebie. Niestety, wiat krci si na innych zgoa zasadach aktywna odpowiedzialno za reszt ludzkoci i wiat, ktrego czci
jestemy, stanowi istotny element wartociowego ycia.
84
do wiadomoci tego, e jest si panem swoich czynw, bez wzgldu na to, czy
wynikaj z nas spontanicznie, czy te s nam narzucone. Zaakceptowanie
pewnych koniecznoci to, rwnie dla Rogersa, droga do osobistego rozwoju
jednostki oraz krok w stron poczucia dobrostanu, uwalniajcy nasz
codzienno od brzemienia entropii.
Jako ycia ulega znacznej poprawie, kiedy nauczymy si kocha to, co
robimy. Co do tego Nietzsche oraz inni mieli absolutn suszno. Z
perspektywy czasu atwo jednak dostrzec pewne ograniczenia psychologii
humanistycznej, ktrej Maslow i Rogers byli tak znamienitymi rzecznikami. W
cudownych latach poowy dwudziestego wieku, kiedy w Ameryce zapanoway
dobrobyt i pokj, nie od rzeczy zdawao si zaoenie, i osobiste spenienie
moe przynie jedynie pozytywne rezultaty. Nie byo wwczas potrzeby
czynienia uwaczajcych porwna co do sposobw samorealizacji,
zastanawiania si, czy jeden zestaw celw lepszy jest od drugiego: liczyo si
tylko to, by robi swoje. Mga optymizmu rozmya wszelkie wyraziste kontury;
pozwolilimy sobie wwczas na wiar, e jedynym zem jest niewykorzystanie
wasnych moliwoci.
Problem jednak w tym, e niektrzy ucz si take kocha to, co
niszczce zarwno dla nich samych, jak i dla innych. Modzi ludzie, ktrych
aresztowano za akty wandalizmu lub za rabunek, czsto nie kierowali si
niczym innym, poza pragnieniem doznania dreszczyku emocji, jakiego
dostarcza wamanie si do cudzego samochodu lub mieszkania. Weterani
wojenni przyznaj, e nigdy pniej nie przeyli ju takiego uniesienia jak
wwczas, gdy znaleli si z karabinami maszynowymi na pierwszej linii. Kiedy
fizyk Robert J. Oppenheimer pracowa nad konstrukcj bomby atomowej, z
liryczn pasj pisa o sodkim problemie, ktry usiowa rozwiza. Z relacji
wiadkw wynika, e Adolf Eichmann lubi rozwizywa logistyczne problemy
czce si z transportem ydw do obozw zagady. Moralne implikacje
powyszych przykadw s oczywicie zupenie odmienne, ale mona z nich
wysnu wniosek, e to, e lubi si wasne zajcie, nie zawsze jest wystarczajcym usprawiedliwieniem jego wykonywania.
Uczucie przepywu jest rdem energii psychicznej dziki temu, e
koncentruje uwag i motywuje do dziaania. Energia psychiczna za, podobnie
jak inne formy energii, jest ze swej natury neutralna -mona j wykorzysta
zarwno dla zbonych, jak i niecnych celw. Przy pomocy ognia mona ogrza
si w mron noc lub zniszczy dom ssiada. To samo odnosi si do elektrycznoci czy energii jdrowej. Udostpnienie ludzkoci nowych form energii
byo wielkim dokonaniem, lecz nie mniej istotne okazuje si nauczenie, jak z
niej mdrze korzysta. Budujc dobre ycie, nie wystarczy zatem dy do
realizacji celw, ktre sprawiaj nam przyjemno; trzeba jeszcze wybiera
takie cele, ktre przyczyni si do zredukowania na wiecie oglnej puli
entropii.
Tylko gdzie ich szuka? Gwnym zadaniem wszelkich religii byo zawsze
tropienie entropii. Nadawano jej miano grzechu" i uznawano, e jest to
zachowanie,
ktre
przynosi
szkod
jednostce,
spoeczestwu
lub
wyznawanym przez nie wartociom. Kultury, ktre przetrway, musiay, aby
skanalizowa energi swych czonkw, okreli swe pozytywne cele. Aby z
kolei przyda im mocy, stworzyy istoty nadprzyrodzone, ktre oznajmiay
ludziom zasady dobrego i zego postpowania poprzez wizje czy wite teksty
przekazywane wybracom, takim jak Mojesz, Mahomet czy Joseph Smith.
89
powodw, dla ktrych tradycyjne religie miay tak wielki oddwik w ludzkiej
wiadomoci, byo to, e personifikoway one siy kosmiczne. Przyjrzyjmy si
choby twierdzeniu, i Bg uczyni nas na swj obraz i podobiestwo.
Tysicom chrzecijaskich malarzy pozwolio to przedstawia Go jako starego,
dobrotliwego patriarch. I, co wicej, kadej jednostkowej egzystencji, wraz z
obietnic ycia wiecznego, przydao godnoci. Byo to bez wtpienia posunicie
bezbdne. Ewolucja w dzisiejszym rozumieniu operuje wielkimi liczbami i nie
mwi nic o jednostkach; rzdz ni, zamiast celowoci i wolnej woli,
determinizm do pary z przypadkiem. Mogoby si wic zdawa, e to sucha
doktryna, bez szans na zainspirowanie kogokolwiek, by uoy sobie wedle niej
ycie.
A jednak odkrycia naukowe mog przynie nam prawdziw nadziej. Po
pierwsze, dziki nim uwiadamiamy sobie coraz lepiej, jak bardzo kady z nas
jest niepowtarzalny. I to nie tylko w sensie unikalnej kombinacji elementw
naszego kodu genetycznego, nioscego instrukcje, dziki ktrym powstaj
tak wyjtkowe zestawy cech fizycznych i psychicznych. Jedyne w swoim
rodzaju s take czas i miejsce, w ktrych kademu organizmowi przyszo
stawi yciu czoo. Jednostka staje si bowiem osob tylko w okrelonym
kontekcie fizycznym, spoecznym i kulturowym; to, gdzie i kiedy si rodzimy,
stanowi wsprzdne egzystencji, ktrych z nikim nie dzielimy. Dlatego te
kady z nas odpowiedzialny jest za ten jeden szczeglny punkt w czasie i
przestrzeni, w ktrym jego ciao i umys tworz wze pocze z pozostaymi
elementami wszechogarniajcej sieci ycia. Bo cho prawd jest, e to, kim
jestemy, zdeterminowane zostao przez instrukcje genetyczne oraz rodowisko spoeczne, prawd jest take, i odkrywszy pojcie wolnoci, moemy
dokonywa wyborw, wpywajcych na przyszy ksztat sieci powiza,
ktrych jestemy czci. Od wyboru uywanych przez nas kosmetykw zalee
bdzie, czy powietrze, ktrym oddychamy, zachowa swe yciodajne
waciwoci, a wybr programu telewizyjnego wpynie na przyszy ksztat
komercyjnej rozrywki,
Wspczesne rozumienie materii i energii skania rwnie do nowego
podejcia do kwestii dobra i za. Zo w stosunkach midzyludzkich jest
odpowiednikiem procesu entropii w wiecie materialnym. Zem okrelamy to,
co sprawia bl, cierpienie, powoduje niead psychiczny lub spoeczny. Zwykle
wie si ono z dziaaniem po linii najmniejszego oporu lub w oparciu o zasady
waciwe niszemu szczeblowi porzdku organizacyjnego. Dzieje si tak na
przykad, kiedy osoba obdarzona wiadomoci kieruje si w dziaaniach
wycznie instynktami, albo kiedy istota spoeczna postpuje egoistycznie w
sytuacji wymagajcej wsppracy. Gdy naukowcy pracuj nad udoskonaleniem
narzdzi zagady, ulegaj entropii, nawet jeli korzystaj z najwieszych
osigni wiedzy. Entropia czy te zo to stan niebytu - stan, do ktrego d
wszystkie systemy, o ile nie zostanie podjty wysiek, aby temu zapobiec.
Zu zapobiega za to, co zwiemy dobrem", czyli dziaania przywracajce
ad, a jednoczenie chronice przed skostnieniem; dziaania, dla ktrych
natchnieniem s potrzeby systemw znajdujcych si na najwyszym etapie
ewolucji; takie, ktre uwzgldniaj przyszo, wsplne dobro, emocjonalny
dobrostan innych. Dobro jest twrczym przezwycieniem bezwadu, energi,
ktra prowadzi do ewolucji ludzkiej wiadomoci. Stosowanie si do nowych
zasad organizacji zawsze jest trudniejsze, wymaga wicej wysiku i energii.
Zdolno do takiego dziaania znana jest jako cnota.
93
94