Edqar Allan Po

Morq ksind qtl

vivo-book.com

vivo

Morq ksind qtl

Edqar Allan Po
Morq ksind qtl
hekay

PDF hazrlad - Nizami lisoy (lisoynizami@gmail.com)

Vivo-Book.com |Bak - 2015

4|shif

vivo

Morq ksind qtl

***
Dniz prilri nec mahnlar oxudular, yaxud Axilles qadnlar arasnda gizlnnd zn hans ad uydurdu bunlar dolaq
suallardr v burada n is bir mmma var.
Ser Tomas Braun
nsan zkasnn hyat hadislrini thlil etmk qabiliyyti az
yrnilir. Biz insann qabiliyytin yalnz grdy iin nticsin
gr qiymt veririk. Mlumdur ki, qeyri-adi istedadl bir adam
n thlil etmk bacar sl hzz mnbyidir. Gcl adam qvvsiyl qrrlnib, zllrini iltmy vadar edn tmrinlrdn
lzzt ald kimi, analiz edn xs d mnvi faliyytind dolaqlar amas il ynr, onun istedadn faliyyt gtirn n hmiyytsiz muliyytindn hzz alr. O, tapmacalar, mmmalar
v basndrmalarn vurunudur. tin msllrin hllind myyn bacarq nmayi etdirir. Bu da adi zka sahibi n az qala
qeyri-tbii grnr. Mhz myyn metod saysind bu cr keyfiyyt baqalarna br vladnn duyma qabiliyytinin mczsi
tsirini balayr.
Mhakim etm qabiliyyti riyazi savadn, xsusil d onun
ali blmsi saysind xeyli mhkmlnir. Bu blm yaln olaraq
mliyyatn ks tsiri zndn, nec deyrlr, parexcellence
analiz adlanr. Bununla bel, hesablamaq z-zlynd analiz
etmk deyildir. Msln, ahmat analiz chd gstrmyrk,
hesablama aparr. Buradan bel bir ntic xr ki, zehn n son
drc xeyirli olan ahmat oyunu haqqnda tsvvr tam anlalmazlq zrind dayanr. Mn he d elmi sr yazmram, sadc
olaraq tsadfi mahidlrimin nticsind yazmaq istdiyim, bir
5|shif

vivo

Morq ksind qtl

qdr qeyri-adi grnn hekaytim mqddim verirm. Buna

gr d, frstdn istifad edrk bildirirm ki, ox da tin olmayan dama oyunu daha drindn dnmyi tlb edir, zehni inkiaf
etdirmk n xyali incliklri olan ahmat oyununa nisbtn
daha mrkkb v faydal mslhtlr verir. ahmatda fiqurlarn
mxtlif v qrib gedilri var. Bu mrkkblik (bildiyimiz kimi
tez-tez olur) shvn drinlik kimi qbul edilir. Burada btn diqqt oyuna ynldilir. Diqqtin bir anla ziflmsi shv gtirib
xarr v ya mlubiyytl nticlnir. ahmatda mnkn olan
mxtlif gedilr eyni drcd qiymtlidir. Buna gr d shvlr
getdikc artr v on oyundan doqquzunda diqqtini daha yax
cmldirn ahmat qalib glir. Dama oyununda is ksin olur.
Burada gedilrin mhdud v az variant var. Shv etmk
ehtimal azalr, diqqt bir o qdr rol oynamr. Frastli oyunu
mvffqiyyt qazanr. yanilik n glin bir dama oyununu tsvvrmz gtirk. Burada damalarn say drddr v he bir
diqqtsizliy yol verilmir. Aydndr ki, burada qlbni (oyunular
brabr sviyyli olduundan), beynini var qvvsi il i salan
oyunu inc bir gedil ld ed bilr.
Adi imkanlardan mhrum olan xs alr ki, rqibinin fikirlrini yrnsin, drhal zn onun yerind hesab edir, ox vaxt
bir baxdan yegan yolu (bzn n sadsini) seir, bu da onu shv
hesablamaya svq edir. Vist kart oyunudur, insann hesablama
qabiliyytin onun tsiri oxdan mlumdur; bu da mlumdur ki,
byk zka sahiblri vist qar izaholunmaz drcd meyl gstriblr, ahmata is hmiyytsiz bir ylnc kimi mhl qoymayblar. Buna bh ola bilmz ki, he bir baqa oyun analiz n
bu qdr qabiliyyt tlb etmir.
Dnyada n yax ahmat yalnz ahmat olaraq qalr,
halbuki vistd mhartli oyun insan faliyytinin daha vacib sahlrind qlb almaq bacar il birlir, burada zka il yarr.
6|shif

vivo

Morq ksind qtl

Mhartli oyun dedikd kamilliyin ali drcsini nzrd tuturam; bu vaxt, oyunu qlby gtirib xaran btn fndlr yiylnmi olur. Bu fndlr ninki saysz-hesabszdr, eyni zamanda
rngarngdir, insan fkirlrinin el drinliklrind zn mskn
salr ki, orta qabiliyytli oyunu n latmaz olur. Kim diqqtl
mahid edirs, yax da yadnda saxlayr. Bellikl d, diqqtini
bir yer cmlyn ahmat vist oyununda qlby daha ox
mid bsly bilr, nki Hoylun* tlimat (sad oyun mexanizmin saslanr) ham trfindn kifayt drcd baa dlr.
Mhkm yadda olmaq, tlimatda gstriln qaydalara ml etmk visti yax oynamaq n hamnn vacib hesab etdiyi msllrdir. Ancaq analiz edn xsin bacar mhz tlimatda nzrd
tutulmayan hdudlarda zn bruz verir. O, z-zlynd saysz-hesabsz nticlr xarr v mahidlr aparr. Onun oyunda da, blk bel hrkt edir. Rqiblrin bir-birini yrndiklri
mddtd ld edilmi mlumatdak mxtliflik, xarlm nticlrin doruluundan ox, aparlm mahidlrin keyfiyytind
zn gstrir. sas msl nyi mahid etmkdir. Oyun sas
mqsdi olmasna baxmayaraq zn he n il mhdudladrmr,
uzaq gstrilrdn bel kinmir. O, rqibinin znn ifadsin
fikir verir, kartlar lind nec tutmasna diqqt yetirir, kozrn
kozr v valetin valetdn sonra xmasn ox vaxt oyundann
baxlarndan baa dr. Oyun davam etdikc onun hrktlrini
izlyir, znn cizgilrind bir-birini vz edn pemanlq, ya
sevinc, minlik, ya tccb ifad edn dyiiklik grr v sayszhesabsz nticlr xarr. Rqibin kartlar stolun stndn zn
trf kdiyini grnd onun sonrak kartlar da gtrcyini anlayr, kartn nec atldndan baa dr ki, rqibi hiyl ildir v
gedii gzdn prd asmaq n edib. Tsadfi v ya diqqtsizlik
zndn deyilmi bir sz, tsadfn dm v ya alm kart (bir
qayda olaraq ehtiyatla v sakitc gizldilir), vurulmu kartlarn he7|shif

vivo

Morq ksind qtl

sablanmas v onlarn dzl, aqnlq, trddd, sbirsizlik v

ya qorxu, bir szl analiz ednin duyma qabiliyytindn he n
yaynmr: iki- gedidn sonra kimin lind hans kartlarn olduunu tsvvr edir. El inamla oynayr ki, yerd qalan oyunular
uduzurlar. Analitik bacarq adi bacarqla qardrlmamaldr; nki analiz edn hkmn mhartli olduu halda, mhartli adamn
ox vaxt analiz etm bacar olmur. Mhart adtn zn yaradclqda v hadislr arasnda laq yaratmaqda buruz verir,
frenoloqlar* (mnc, yaln olaraq) bunu bsit hesab edirlr, ox
vaxt o, el adamlarda mahid edilir ki, onlarn qli sviyysi
yerd qalan btn hallarda, mit v adtlrdn yazan yazlarn
qeyd etdiyi kimi, kmalllq sviyysind olur. Bacarqla thlil
etm qabiliyyti arasnda mvcud olan frq txyyll tsvvr
arasndak frqdn daha bykdr. Hqiqtn d, bacarql adamlarn ox xyalprst, zngin txyyll adamlarnsa analiz daha
meylli olduunu grmk mmkmdr.
Aadak hekayt yuxarda sylniln mlahizlri bir nv
yani olaraq ks edckdir. 18-ci ilin yazn v yaynn da bir hisssini Parisd yaadm zaman Oqyust Dpen adl bir cnabla
tan oldum. O, sil-ncabtli, tannm bir nsildn idi. Gnc ikn
taleyin dnkly zndn el ar vziyyt dmd ki, tbitin xas olmu enerjisi tknmi, hyatda he ny nail olmam,
ldn xm var-dvlti qaytarma xyalna bel gtirmmidi.
Borc vernlrin iltifat saysind atadan qalma mirasn bir hisssi
Dpen n saxlanm, ondan gln gliri il dolanm, ciddi
qnatcillik gstrmi, n zruri olan eylrl kifaytlnmi, hyatn nlrin etinadszlq edrk gc-bla il dolanmd. Yegan
israflq etdiyi ey kitablard, onlar da Parisd asanlqla ld
etmk olard.
Ilk grmz Monmantr ksind az tannm bir kitabxanada oldu. Tsadfn yaxndan tan olduq. Ikimiz d ox nadir
8|shif

vivo

Morq ksind qtl

v maraql bir kitab axtarrdq. Bir ne df grdk. Onun ail

tarixi il drindn maraqlandm. O, hr bir fransza xas smimiyytl tfsilat il z haqqnda mn dand. Onun geni mtailsi
mni heyran etmidi. n balcas is, hyat hadislri haqqnda
aydn tsvvr qarsalnmaz bir lnlqla qlbimi riqqt gtirirdi. O zaman Parisd yaayrdm, myyn bir mqsdim vard.
Hiss edirdim ki, bu adamla bir yerd olmaq mnim n vzsiz
xzin tapmaq kimidir. Smimiyytl bu bard ryimdn kenlri dandm. Nhayt, hrd qaldm mddtd bir yerd
yaama qrara aldq.
Mnim maddi vziyytim Dpen nisbtn bir qdr yax
olduundan razln aldm ki, kiray haqqn mn verim. Ev kiray etdim. Onu ikimizin romantik tbitin uyun sliqy saldm.
Qrib mlk idi. Sen-Jermer yaxnlnda sakit bir yerdydi. llr
kedikc ev km, mvhumat sahiblri trfindn ona l gzdirilmmidi, artq dalmaa doru gedirdi. Bu mlkd keirdiyimiz hyat trzi knar adamlara mlum olsayd, blk d, bizi
dli hesab edrdilr. Tamamil tnha yaayrdq, he ksi grmk
bel istmirdik.
Yaadmz yeri kemi dostlarmdan gizli saxlayrdm.
Dpens Parisl laqsini ksmidi, onu yada salan da yox idi.
Dostumdak qribliklrdn biri (bunu baqa cr nec adlandrm?) gec fsnkarlna vurunluuydu. Baqa chtlri il yana buna da alaraq, zm unutdum v tamamil dostumun qribliklrin yrdim. Qarabuday ilah tez-tez bizi trk edirdi,
bundan tr ondan uzaq dmmk n tdbir tkmdk; shr
dan yeri aaranda qdim evin ar pncr qapaqlarn balayar,
bir-iki am yandrardq. amlar yandqca tirli iy verr v trafa
tutqun zif iq saard. amlarn inda irin xyallara dalar,
divar saat hqiqi qaranln ddyn xbr verncn oxuyar,
yazar v shbt edrdik. Shbtlri davam etdirr v yaxud izdi9|shif

vivo

Morq ksind qtl

haml hrin yanb-snn iqlar v qaranl iind veyllnrdik.

Gecnin sakitc seyrin dalmaq biz tknmz mvzu verrdi.
Bel anlarda Dpenin qlin, qabiliyytin bld olsam da, onun
zkasna qeyri-ixtiyari olaraq heyran qalrdm. Bunu bruz vermirdim, grnr Dpenl lynmyim ona xo glirdi. Onun qlbin n qdr sevinc bx etdiyimi mn deyrdi.
Dpen mn bir ne df zn triflyrk xatrlatmd
ki, adamlarn ryindn kenlri ovcunun ii kimi grr. Mnim
d ryimdn kenlri nec aydnca oxuduunu demidi, bunun
n son drc heyrtamiz dlillr gtirmidi. Bel hallarda onun
davrannda bir soyuqluq v yadlq grrdim; gzlri harasa
uzaqlara baxar, adtn mlahtli ssi zil qalxar, sakit v aydnlna baxmayaraq, dan sbi olard. Bu cr hval-ruhiyyd
ona baxarkn ruhun ikiliyi haqqnda qdim flsfi tlimi xatrlayar, iki Dpen barsind fikirlr dalardm. Dediklrimdn he d
gman etmyin ki, siz hanssa bir sirri amaq v ya Dpeni fantastik srin qhrman etmk niyytindym. Xeyr, mn onun
olan xasiyytini, sadc olaraq, tsvir edirm. Onda bu xasiyyt
coun zkann, blk d, xst zkann nticsind ml glmidi. Onun iradlarna gldikd is adi bir nmun fikrimiz n yax
sbut ola bilr.
Bir axam Pale Royal yaxnlnda uzun, palql bir kd
gzirdik. Hr ikimiz fikr dalmdq, on be dqiq rzind he
birimiz bir klm sz demdik. Dpen birdn dillndi:
O, ox clz bir gncdir. Yaxs budur ki, bxtini Varyete teatrnda snasn.
Buna bh ola bilmz, qeyri-ixtiyari olaraq cavab verdim.
Fikr el getmidim ki, vvlc Dpenin szlri il mnim
szlrimin nec uyun gldiyini drk etmdim. Birc an sonra
zm gldim, heyrtimin hddi-hdudu yox idi.
10 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

Dpen, ciddi trzd dedim, bunu drk etmkd aci-

zm. Dzn deyim ki, heyrt mni gtrb, he cr eitdiklrim inana bilmirm. Ax onun barsind dndym nec
duydunuz? Bu yerd dayandm ki, grm, o, hqiqtn kimin
haqqnda fikirldiyimi bilir, ya yox?
antilyi haqqnda, Dpen dillndi. N n dayandnz? z-znz deyirdiniz ki, onun balaca boyu tragik aktyor
n yaramr.
Bli, mnim fikirlrim mhz bu idi. antiyli vvllr SenDeni ksind pinilik etmi, sonralar shn il maraqlanm,
Krebillyonun eyni adl facisind Kserks rolunda x etmidi.
Btn cidd-chdlrin baxmayaraq, fit basmdlar.
Allah xatirin, dey israr etdim, metodunuzu mn
baa saln; sizin el bir metodunuz var ki, onun kmyi il ryimdn kenlri oxuya bildiniz. Dzn deyim ki, hetrtimi myyn drcd bruz vermmy aldm.
Bunu sizin alnza gyrti satan sald. Pini Kserks v
onun kimilrinin ayann tozu da ola bilmz, dostum cavab verdi.
Gyrti satan? Siz n danrsnz. Mn he bir gyrti
satan-zad tanmram.
On be dqiq bundan vvl bu ky dnnd sizinl
toqquan o gyrti satan deyirm.
Birdn hqiqtn d, banda byk bir alma sbti aparan
gyrti satan tsadfn S. ksindn kerkn bizim indi dayandmz yerd mni az qala yer yxaca yadma dd, amma
bunun antilyi il n laqsi olduunu he cr anlamadm. Dpend zrr qdr d frldaqlq nianlri yox idi.
Siz izah edrm, znz hr eyi aydnca baa drsiniz. vvlc glin sizinl dandm andan, haqqnda dand11 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

mz o qrib gyrti satanla toqquduunuz vaxta qdr n haqda

dndklrinizi yada salaq. Hadislr aadak ardcllqla crayan edir: antilyi, Orion, Hkim Nikols, Epikr, Stereotamiya,
k dalar v gyrti satan. Hyatda ox az adam taplar ki, he
olmasa bir df ylnc namin bana glnlri fikrind gtrqoy
etmsin, mlum ntic xarmasn. Bu ox maraql bir ylncdir.
Kim ona birinci giris, x nqtsindn son nticy qdr
byk bir msafnin olduunu v onlarn arasndak uyunsuzluu
rdkd heyrtlnckdir.
Tccbl Dpen qulaq asrdm, z d eitdiklrimin tamamil hqiqt olduunu istr-istmz etiraf etdim. Dostum davam etdi:
O biri ky burulmamdan qabaq, dzgn yadmda
qalbsa, grk ki, atlar barsind danrdq. Dz bu yerd shbtimiz ksildi. Bax, bu kni kerkn banda iri bir sbt olan
gyrti satan cld yanmzdan td v sizi kni tmir etmk
n bir yer topalanm dalarn stn itldi. Dalarn birin
iliib yxldnz. evrilib da topasna baxdnz, sonra yolunuzu
davam etdiniz. Hrktlrinizi xsusi bir diqqtl izlyirdim. Mahidilik son zamanlar mnim n bir nv tlabata evrilib.
Onu deyim ki, sx-sx piltlr dnmi Lamartin dngsin atanadk baxlarnz yerdn kmdiniz, znzd incik bir ifad
vard. Skidki ala-uxur v qazlm yerlr baxrdnz. Bundan
bu nticy gldim ki, siz hl d ski dalar bard dnrsnz.
Burada eyniniz ald, dodanzn qaman grdm. Siz
stereotomiya szn dediniz. Buna bh etmdim. Bu termin
sni surtd bu cr ski dmlri bard deyilir.Baa ddm ki,
stereotomiya sz sizi atomlar haqqnda fikr, yeri glmikn,
Epikrn nzriyysi barsindki fikr gtirib xaracaq. Bu,
bizim yaxnlarda mzakir etdiyimiz mvzu idi. Yadnzdadrsa,
12 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

mn siz ncib yunan aliminin son drc heyrt douran dumanl

mmmalarndan, bu mmmalarn masir kosmoqoniya elmind
ld ediln nticlriyl tsdiq edilmsindn v Epikr lazimi
qiymtin verilmmsindn danmdm. Hiss etmidim ki, banz qaldrb yuxarya, Orion brcndki nhng ulduzlar topasna
nzr salacaqsnz. Siz yuxar baxdnz v mn min oldum ki, sizin hrktlrinizi dz izlmim. Msenin dnnki nmrsind
antilyiy qar kskin hcumlarda bir tnqidi onun nvanna tamamil yaramazcasna szlr yazmd: pini faci rolunda x
edrk almdr ki, z adn dyidirsin. Latn mllifindn bir
sitat gtirmidi. Hmin sitata shbtlrimizd bir ne df istinad
etmiik. Bu szlri nzrd tuturam: "Perdid antiquum litera prima
sonum"* Siz danmdm ki, burada Orion nzrd tutulur, bu
sz kemid Urion yazlarm. Bu izahatlarla bal eylrdn bel
baa drm ki, siz onu unuda bilmmisiniz. Buna gr d bildim
ki, Orion sizi antilyi haqqnda dnmy svq edck. Bel d
oldu. Bunu sizin dodaqlarnzn qamasndan bildim. Siz zavall
pininin fdakarl bard dnrdnz. Bura qdr yeriyrkn
belinizi ymidiniz, indis grdm ki, qddinizi dzltdiniz. min
oldum ki, siz antilyinin balaca boyu haqqnda dnrsnz. El
bu yerd dnclriniz mane oldum. Dedim ki, bu antilyi ox
balaca olduundan, Varteye teatrnda oynasa daha yax olard.
Bu shbtdn azacq sonra ikimiz d Gazette des Tribunaux-nun
axam nmrsini nzrdn keirrkn, aadak balq diqqtimizi clb etdi. Qeyri-adi qtl: Bu gec saat radlrind Sen
Rok mhllsinin sakinlrini aramsz dhtli qqrtlar yuxudan
oyatd. Qqrtlar Morq ksindki madam LEspanye v onun
qz madmazel Kamillann yaad binann drdnc mrtbsindn glirdi. ri girmk n bal darvazan sndrmaq lazm
gldi. On nfr qdr qonu iki jandarmn mayiti il iri
doludu. Artq qqrtlar ksilmidi. Amma dst pillknin bi13 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

rinci pillsin tzc qdm qoymudu ki, yuxarda iki- acql

kii ssi eidildi. Adamlar drdnc mrtby atanda bu sslr
d ksildi. Tam sakitlik kd. Dst bir ne yer blnd. Onlar
bir otaqdan o birin qardlar. Drdnc mrtbdki byk arxa
yataq otana atanda (otan qaps iridn aarla balandndan, onu da sndrmal oldular), grdklri mnzr onlar dht
gtirdi. Otaqda hr ey alt-st edilmidi. Avadanlq sndrlm v
hara gldi tullanmd. Orada bir arpay qalmd. Onun da stndn yoran-dk gtrlm v otan ortasna atlmd. Stulun
stnd qanl lgc vard. Buxarnn mhccrin iki- qom
uzun, sx, aarm qanl insan sa yapb qalmd. Grnr tklri dri il birlikd qoparmdlar. Dmd drd dn napoleondr, bir dn topaz qal sra, byk gm qaq, balaca
melxior qaq v iind drd min franka yaxn qzl pul olan iki
kiscik vard. Kncdki kamodun siyirmlri almd. Grnr
kims qurdalanmd, bununla bel, siyirmlrd hl d ox ey
qalmd. Balaca dmir seyf yoran-dyin altndan tapld. Seyf
aq idi, aar da qapsnn stndc qalmd. Onun irisind bir
ne khn mktub v lazmsz kaz-kuuzdan savay he n yox
idi. Madam LEspanyedn sr-lamt yox idi, ancaq buxarnn
ocaq yerin xeyli qum tklmd. Bacan yoxladlar. (Sylynd adam dht glir.) Qzn baaa vziyytd olan meyitini
dartb oradan xardlar. Meyit baaa dar bacann iin yuxarya prim edilmidi. Hl istiydi. Mayin edrkn mlum oldu
ki, bir ne yerdn dri syrlb. Bu da, bhsiz, zorakln
izlriydi. Siftind oxlu drin crmaq izlri, boaznda is tnd
qanrlar, drin ilmi drnaq izlri qalmd. Sanki mhrumu
boub ldrmdlr. Evin hr yeri trafl yoxlanld, dst he n
akar ed bilmyib, binann dal trfindki da dnmi kiik
hyt sar getdi. Orada is yal xanmn meyitin rast gldilr.
Boaz el ksilmidi ki, meyiti qaldrmaa chd etdikd, ba qo14 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

pub yer dd. Bdn d ba kimi dhtli drcd el eybcr

kk salnmd ki, onda insana oxayan he n qalmamd. Bu
dhtli mmman amaq n, limizd hllik azacq da olsa
imkanmz yoxdur.
Ertsi gn qzetd aadak lav mlumat drc edildi:
Morq ksind faci ba verib. Bu fvqlad v dhtli
hadis il laqdar olaraq ox adam dindirilmi, amma sirri amaq
n tz he n akar edilmmidir.
ld olan ifadlr aada tqdim edilir. Paltaryuyan Polina
Dbur ifad verir ki, o mrhumlarn ikisini d ildir tanyr. Bu
mddt rzind onlar n paltar yuyub. Yal xanmla qz yax
yola gedirdilr. Bir-birin ox mehriban idilr. Onun zhmt haqqn xsislik etmdn verirdilr. Onlarn hyat trzi v yaay
vasitlri barsind he n demir. Gman edir ki, xanm fala baxr,
bununla da dolanrdlar. Xanmn oxlu pulu olduunu gman
edir. Paltar yumaa arlarkn v paltar yuyub geri qaytararkn
evd he vaxt knar adama rast glmyib. Onlarn qulluqusu olmadna min idi. Evin drdnc mrtbsindn baqa, grnr,
he yerd avadanlq olmamdr. Ttn kknn sahibi Pyer
Moro ifad verir ki, drd il mddtind xanm LEspanyey az
miqdarda ttn v burunotu satb. Mrhum xanmn v qznn
csdlri taplan otaqda yaadqlar alt ildn ox olard. Orada
vvlc bir zrgr yaayar v st otaqlar mxtlif adamlara kiray
verrdi. Ev xanm LEspanyenin xsi mlkiyytiydi, kirayilr
ev pis baxdqlarndan, onlar evdn xarb, yuxar mrtby z
keib. Kirayin saxlamaqdan imtina edib. Yal xanm uaq kimi
idi. ahid bu alt il mddtind xanmn qzn n oxu be-alt
df grmd. Ana-bala hddindn artq qapal hyat trzi
keirirmi. Deyiln gr onlarn pulu varm. Qonular arasnda
xanm LEspanyenin fala baxdn deynlr d vard, amma ahid
15 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

ona inanmrd. O, ev he vaxt ana-baladan, arabir dalandardan v

bzn hkimdn savay bir ksin gldiyini grmmidi.
Baqa qonular da eyni szlri dedilr. Kimins ev tez-tez
ba kdiyini deyn olmad. Xanm LEspanye v qznn haradasa
dostlarnn olub-olmadn da biln yox idi. Ky baxan pncrlrin qaplar nadir hallarda alard. Drdnc mrtbdki
byk arxa otan pncrlrindn baqa, hyt alan pncrlr
daim bal olard. Ev bir o qdr d khn deyildi v yax vziyytdydi. Jandarm sidor Mze gstrir ki, onun arxasnca shr
saat radlrind glmidilr. O glnd darvazann yannda
iyirmi-otuza qdr adam vard. Onlar iri kemy chd gstrirdilr. Nhayt, onlar qapn sng il adlar. Qap ikitayl olduundan, yuxar v aadan siyirm il balanmadndan onun
almas bir o qdr d tinlik trtmdi. Qqrtlar darvaza alana qdr davam etdi v sonra qfltn ksildi. Yqin ki, bunlar
ardan qovrulan bir adamn (v ya adamlarn) qrq-qrq, hycanl qqrts idi. ahid qabaa db yuxar mrtby qalxd.
Birinci pillknin bana atanda acql v ucadan eidiln iki ss
eitdi. Sslrdn biri xrltl, o biri is ciyiltili idi. ox qrib ss
idi. Birincinin bzi szlrini ayrd ed bilib. Bu, fransz szlri idi.
min idi ki, o ss qadn ssi deyildi: sacre v diable szlrini
ayrd ed bilib. Ciyiltili ss yadelli adamn ssi idi, amma ahid
onun qadn v ya kiiy mxsus olduuna min deyildi. O n dedildiyini baa d bilmyib, ancaq yad adamn ispanca dandn gman edir. Otaq v meyitlrin vziyyti ahid trfindn
biz dnn tsvir etdiyimiz kimi verilib.
Qonu, zrgr Henri Duval gstrir ki, o, ev birinci girn
adamlardan olub, btvlkd Mzenin dediklrini tsdiq edir. Giri qapsndan iri daxil olan kimi onu yenidn balayblar ki,
gec yars olmasna baxmayaraq, tezlikl oraya toplaan camaat
iri dolumasn. ahidin znninc, ciyiltili ss italyan ssin,
16 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

xrltl ss is fransz ssin oxayrm. Ciyiltili ssin kii ssi

olduuna min deyildi.
Qadn ssi d ola bilrdi. Onun italyan dili il tanl yoxdur. Szlri ayrd ed bilmyib, lakin intonasiyasndan danann
italyan olduunu gman edir. ahid madam LEspanye v onun
qzn tanyrm. Onlarla tez-tez shbt edrmi. Ciyiltili ssin
mhrumlarn he birin aid olmadndan mindir. Restoran sahibi
Oden Heymer, ahid kimi z knll surtd ifad vermy glmidi, franszca dana bilmdiyindn, trcmi vasitsil dindirilirdi. O, Amsterdam vtndadr. Qqrtlar gln zaman evin
yanndan keirmi. Qqrtlar bir ne dqiq, blk d, on dqiq
davam edib. ox dhtli v rk paralayan imi. ahid ev daxil
olan adamlardan biri olub. zndn vvlki ifadni bir eydn
baqa hrtrfli tsdiq edir. O, ciyiltili ssin kii ssi olub, fransza
mxsus olduuna mindir. O da deyiln szlri ayrd ed bilmyib. Szlr ucadan v tez-tez deyilirmi, baa dmk olmurmu.
Qorxudanm v ya qzbdnmi ss ciyiltidn ox xrltya oxayrm. Ciyilti dey bilmzdim, xrltl ssli adam el hey sacre v
diable v bir df is Mon Dieu szlrini deyib. Dileron ksindki Mino v Oullar firmasnn bankiri, Mino qardalarnn
yaca byy l Mino ifad verir ki, xanm LEspanyenin bir
qdr pulu vard. Onun kontorunda hans ilins (skkiz il vvl)
yaznda hesab adrmdlar. Xrda mbllrd tez-tez pul qoyardlar. ek yazmazd, lmndn gn vvl xsn z drd
min frank mblind pul gtrd. Pullar qzlla dnildi v bankn iisi xanm evin qdr trd. Mino v Oullar firmasnn qulluqusu Adolf Le Von ahidlik edir ki, tyin edilmi vaxtda, txminn gnorta zaman, xanm LEspanyenin iki kisy
qoyulmu drd min frank pulunu onun evin aparmdr. Qapn
madmazel LEspanye am, lindki kislrdn birini gtrm,
17 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

digrini is xanm z ondan almdr. Sonra ba yrk xb

getmidir. O zaman kd he ksi grmmidi.
Drzi Uilyam Berd ifad verir ki, ingilisdir, iki il Parisd
yaayb. Ev daxil olan adamlardan biri idi. Pillknlri birinci
qalxanlardan olub. Mbahisli sslr eidib. Deyir ki, xrltl ss
fransza mxsus idi. Bir ne sz ayrd ed bilib, amma hamsn
xatrlaya bilmir. Sacre v Mon Dieu szlrini aydnca eidib.
Bu szlrdn sonra bir-biri il dalaan, crmaqlaan bir ne adamn ssini d eidib.Ciyiltili ss xrltl ssdn daha uca glirmi.
Ssin ingilis ssi olmadna mindir. Daha ox alman ssin oxayrd. Gman ki, qadn ssi idi. O, almanca baa dmrd.
Yuxarda adlar kiln ahidlrdn drd ikinci df soru-sual
edilrkn gstrmidi ki, madmuazel LEspanyenin meyiti taplan
yataq otann qaps adamlar glnd iridn bal idi. Hr trfd sakitlik hkm srrd. N inilti, n d ss-ky eidilirdi. Qap
sndrlarkn he ks grnmdi. n v arxa otaqlarn pncrlri
aa salnm v iridn mhkm brkidilmidi. ki otan arasndak qap rtl idi, amma bal deyildi. Qabaq otaqdan dhliz
alan qap bal idi. Aar da qfln stnd idi. Drdnc mrtbd dhlizin sonunda yerln kiik anbarn qaps azacq aral
idi. Otaqda khn arpaylar, yeiklr v s. yalar vard. Bu
eylr d otaqdan ehtiyatla xarlaraq nzrdn keirildi. Otaqda
diqqtl nzrdn keirilmmi bir yer bel qalmad. Damdak
otaq nzr alnmasa, ev drdmrtbli idi. Evin damna alan
qap mismarlanmd, grnr, oxdan almamd. Sy sslrinin eidildiyi vaxtla qapnn sndrlaraq almas arasndak vaxt
ahidlr mxtlif cr rh etdilr. Bzilri , bzilri be dqiq
dedilr. Qap gcl ald. Tabutqayran Alfonso Qarsio hadt
verir ki, Morq ksind yaayr v mnc ispaniyaldr. Ev
girn adamlardan biri olub. Yuxar qalxmayb, sbi olduundan
hycanlanmaq istmyib. Sy eidib. Tsdiq edir ki, xrltl ss
18 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

fransza mxsus idi. N dediyini tuta bilmyib. Ciyiltili ss is

ingilis mxsus imi. O, buna mindir. Ingilis dilini baa dmr,
intonasiyasna gr bel mhakim yrdr. Kolleksioner Alberto
Mentani hadt verir ki, pillknlri birinci qalxanlar arasnda
olub, haqqnda danlan sslri eidib. Xrltl ssl fransz danrm. Bir ne sz tuta bilib. Danan, grnr, kimis syrm. Znn edir ki, ss rus ssin oxayrd. mumiyytl, ifadni
tsdiq edir. Kolleksioner z italyandr. He vaxt rusla laqsi
olmayb.
Bir ne ahid ikinci df arlanda ifad verdi ki, drdnc mrtbdki btn otaqlarn buxarlar dardr, oradan adam
xb-d bilmz. Oran buxartmizlynl tmizlyirlr. Buxartmizlyn dedikd, silindr killi otka nzrd tutulur. Bu otkalar evdki btn buxarlara aa v yuxardan salnb xarld.
Adamlar st mrtby qalxarkn, caninin ehtiyat nrdivan olmadndan, nec db getmsi bard frziyylr sylyirdilr.
Madmazel LEspanyenin meyiti buxarya el prim edilmidi ki,
yalnz drd-be adam kmklib onu aa dr bildi. Hkim
Pol Dma ifad verir ki, sbh tezdn onu meyitlri mayin etmk
n ardlar. Meyitlrin ikisi d madmazel LEspanyenin tapld otaqda arpaylardan gtrlm dklrin stnd idi.
Madmazelin meyiti daha ox qanrl v gmgy idi. Bu o demk
idi ki, onu buxarya gcl prim etmidilr. Boaz brk siyrilmidi. nsindn aada drin crmaq yerlri grnrd. Bir
ne gy-qrmzmtl lklr vard. Bu, drnaq izlri idi. Sifti dhtli drcd gyrmi, gzlri hdqsindn xmd. Dili az
qala ksilmidi. Qarnnn aa hisssind iri bir qanr vard, grnr, dizl brk baslmd. Hkim M. Dmann fikrinc, madmazel LEspanye bir v ya iki xs trfindn boulub ldrlmd.
Anasnn meyiti is dhtli surtd eybcr hala salnmd. Sa
qnn v qolunun smklri sndrlm, sol byrndki btn
19 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

qabralar v elc d sol baldr smy qrlmd. Btn bdni

dhtli drcd qanr v crmaq yaras il doluydu. Bdnin
xsartin n il vurulduunu demk tindir. Ar aac dynk,
yaxud enli dmir ubuq, stul q, ar kt silah yalnz ox gcl
adam lind olarkn bu zdlri bdn vura bilrdi. He bir qadn
bu xsartlri he bir altl yerin yetir bilmzdi. ahid grnd
mrhum qadnn ba tamamil bdnindn ayrlm, olduqca eybcr hala salnmd. Boaz, grnr, ox iti bir altl, gman ki,
lgcl ksilmidi. Crrah Aleksandr Etyen M. ma il bir yerd
meyitlri mayin n arlm, veriln ifadlr v M. Dmann fikrin rikdi. Bir ne baqa xsin d dindirilmsin baxmayaraq, vacib bir ey hasil olmad. ndiy qdr Parisd bu qdr
sirli, bel dolaq bir qtl ba vermmidi. Polis tamamil naar
qalb. in almasna kmk edck iq ucu bel grnmr.
Qzetd xbr verilirdi ki, hl d Sen-Rok mhllsind
byk bir axnama var. Binann yenidn axtarlmas v ahidlrin
tkrarn dindirilmsin baxmayaraq, he bir ntic ld edilmmidir. Bununla bel, lav olaraq Adolf Le Bonun hbs edilmsi
bard mlumat verilmidi, ancaq onu cinaytd tqsirlndirmk
n mlum dlillrdn baqa yeni he n myyn edilmmidi.
Mn he n demsin baxmayaraq, onun zn aparmasndan
hiss edirdim ki, Dpen iin gedii il ox maraqlanr. Bu da yalnz
Adolf Le Bonun hbsi haqda elandan sonra oldu v dostum mndn qtl barsind fikrimi sorudu. Mn d sadc olaraq btn
Paris hli kimi bu iin almaz bir sirr olmas fikri il razlamal
oldum. Qatilin izin d biln bir iq z grmrdm.
Biz ii bel tqdim etmkl onun nticsi barsind mhakim yrtmliyik, Dpen dedi. Gzaqlna gr bu
qdr triflnn Paris polisi hiylgrlikdn baqa he ny qadir
deyildir. Zamann irli srdy qaydalardan baqa onun mliyyatnda he bir sistem yoxdur. Polis geni tdbirlr kompleksi
20 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

hazrlama il lovalanr, amma bu tdbirlr he bir fayda vermir.

gr polis haansa nys nail olursa, o da son drc ar zhmt
saysind olur. Bu da kifayt etmir, onun planlar pua xr.
Msln, Vidokda* sistemli fikir yrtmk qabiliyyti olmad
halda, onda axtarb tapmaq v inadkarlq vard. Axtarlar zaman
sbilik onu pis vziyyt qoyurdu. O, yan gzlrin o qdr
yaxn tutard ki, onun bir sra lamtlri nzrindn qaard. Ola
bilsin, onlar son drc aydnlqla gr bilirdi, amma msl
btvlkd onun nzrindn yaynrd. Drinlikd llamlik etmk
ox da tin deyil. Hqiqt he d hmi quyunun dibind olmur.
n zruri msllr d, mnim znnimc, daha ox zd olur.
Hqiqti drnin dibind axtarrq, o is da zirvlrind taplr.
Qtl mslsin gldikd is glin mstqil axtar aparaq, sonra
mhakim yrdrik. Bel axtar bizi ylndirr (mn ylndirr sznn yersiz deyildiyini duydum, lakin he n demdim).
Hm d Le Bon bir vaxt mn yaxlq edib. Ona minntdaram.
Gedk binaya z gzmzl baxaq. Polis mnim tanmdr, icaz
almaqda tinliyimiz olmayacaq.
caz verildi v biz drhal Morq ksin yollandq. Morq
ksi Rielye v Sen-Rok klrini birldirn sakit, yaraqsz
klrdn biridir. Bura bizim yaadmz mhlldn xeyli uzaq
olduundan, biz ora atanda gnortadan kemidi. Evi asanlqla
tapdq, nki xeyli adam evl zbz skid durub bal pncr
qapaqlarna byk bir maraqla baxrd. Bu, Parisin adi evlrindn
biriydi. Bir trfind li keiki budkas vard. Onun pncrsi
yuxar alrd, dalandarn eviydi. ri girmzdn vvl k yuxar gedib dalana dndk, sonra geri qaydaraq evin arxa trfin
xdq. Bu vaxt rzind Dpen malikany v elc d btn qonu evlr diqqtl gz qoyurdu. Yenidn binann qabaq trfin
gldik, zngi basdq v etimadnamlrimizi gstrdik. Nvbd
21 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

olan polis iisi bizi iri buraxd. Madmazel LEspanyenin meyiti

olan otaa qalxdq, indi meyitlrin hr ikisi orada idi. Otaqdak
qarmaqarqlq el vvlki vziyytdydi. Mhkm xbrlri
qazeti-nd yazlanlardan baqa he bir ey grmdim. Dpen is
hr eyi diqqtl nzrdn keirirdi, meyitlri d mayin etdi.
Sonra digr otaqlara baxdq v hyt ddk; hr yerd jandarm
bizi mayit edirdi. Qaranlq dn qdr yoxlama il mul
olduq, sonra xb getdik. Ev gednd dostum yolst gndlik
qzetlrdn xbr tutmaq n redaksiyaya girdi. Dostumun mxtlif qribliklri bard danmam. Onun mn onlara gz
yumuram ifadsin gldikd is demliym ki, bu szn ingilis
dilind qarl yoxdur. Indi dostum el bir hvalruhiyyd idi ki,
qtl barsind shbt amaq istmirdi. Nvbti gn gnorta vaxt
bu haqda dand. Sonra mndn qfltn, bu id vhiliy xas
olan bir ey mahid edib-etmdiyimi sorudu. Onun xas olan
szn xsusi nzr arpdrmasnda el bir ey vard ki, mni
dht brd, zm d bilmdim n n.
Qzetdki mlumatdan lav siz deyn bir ey grmdim,
dedim.
Qorxuram ki, qzet mslnin qeyri-adi drcd dhtli
trfini yaddan xarsn.
Redaksiya iilrinin axmaq fikirlrini bir knara qoyaq.
Mn el glir ki, bu ii almaz hesab edirlr, mhz hmin sbb
saslanaraq ii asanlqla hll etmk olar. Mn qtld mhid ediln, btn srhdlri aan dhtli chtlri nzrd tuturam. Polis
iilrini da adran qtlin z deyil, bu vhiliyin trdilmsin
mhz sbbin olmamasdr. Onlar tinliy salan dava-dala zaman eidiln sslrdki barmaz ziddiyytlr idi. ahidlik ednlr yuxar mrtbd ldrlm madam LEspanyedn baqa he
ksi grmdiklrini sylyirlr. Aydndr ki, adamlar yuxar qal22 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

xarkn qatil onlarn nzrindn qaa bilmzdi, nki baqa yolu

yoxdur. Yataq otandak alaglmyn qarmaqarqlq, buxarya
baaa primlnmi meyit, qarnn dhtli drcd eybcr
kl salnmas btn bu sbblr kifayt edir ki, polis iilrini
xlmaz vziyytd qoysun v uzaqgrnliyi il lovalanan polis
agentlrini tamamil yaln iz salsn. Onlar qeyri-adiliyi izahedilmzlikl qardrmaqla kobud v mumi shv yol vermilr.
Mhz adilik lsndn knara xarkn hqiqt axtarlarnda
ona doru gedn yolu grmk olur. Bizim hazrda apardmz
thqiqat iind n ba vermidir? yox, indiy qdr n ba
vermidir? sualn vermk daha yax olard. Hqiqtn d, bu
iin hllin glib asanlqla xacam, blk d, artq glmi olduum qrar, polisin nqteyi nzrinc, aq-akar hllolunmaz hesab edilmsi il trs mtnasibdir.
Dostuma heyrtl baxrdm.
Mn indi, Dpen qapya trf baxaraq szn davam
etdi, bu dhtli cinytd birbaa itirak etms d, myyn
drcd onun trdilmsin kmk edn xsi gzlyirm. Ola
bilsin ki, bu qtllrin ba vermsind onun gnah yoxdur. Bu
ancaq ehtimaldr. Mn z fikrimd haqlyam, nki mmmann
al btnlkd bunun zrind qurulur. Hmin adam burada
bu otaqda istniln anda gzlyirm. Dzdr o glmy d bilr,
amma ox gman ki, glck. gr gls, onu tutmaq lazmdr.
Budur tapanalar; rait onlar i salmaa mcbur ets, hr ikimiz
nec istifad etmyi bacarrq.
N etdiyimi bilmdn, eitdiklrim inanmayaraq tapanalar gtrdm. Dpen is monoloquna davam edirdi. Onun bzi
vaxtlarda traf almdn tcrid olduu bard shbt amdm. O,
shbtini mn xitabn edirdi. O, astadan danrd, lakin intona-

23 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

siyasnda uzaq msafd olan adamla dananlara xas olan n is

vard. He n ifad etmyn baxlar divara dikilmidi.
Dava-dala zaman, Dpen dedi, adamlarn pillknlrl qalxarkn eitdiklri sslrin qadnlara mxsus olmad ahidlr trfindn sbuta yetirilib. Bu qza vvlc anas trfindn
qsd edilmsi, sonra is qarnn zn ldrmsi bard gedn
sz-shbtdn bizi xilas edir. slind bu msl haqqnda sistem
xatirin danram, nki madam LEspanyenin gc atmazd ki,
qznn meyitini buxarya tapld vziyytd txam olsun; bu
iin hdsindn o gl bilmzdi; onun zn gldikd is, ald
yaralar adam znqsd fikrindn tamamil dandrr. Demli,
qtli nc adam edib v dava-dala sslri d onunku imi. ndi
is glin bu sslr aid olan ifadlrin hamsna yox, onlardak xsusi cht diqqt yetirk. Siz orada xsusi bir ey gr bildinizmi?
Mn dedim ki, btn ahidlr xrltl ssin fransza mxsus
olduunu tsdiq etdiklri halda, ciyiltili ss gldikd is bunu
ahidlrdn biri kobud adlandrmd bu bard rylr ox mxtlifdir.
Siz ifaddki xsusi chtdn deyil, mumiyytl, ifadnin zndn danrsnz, Dpen dedi.
Siz he nyi aydnca mahid etmmisiniz, amma orada
mahid edilmli bir ey var. ahidlr, sizin qeyd etdiyiniz kimi,
xrltl ss haqqnda yekdil fikirddirlr. Ciyiltili ss barsind
qriblik he ayrlnda yox, italyan, ingilis, ispaniyal, hollandiyal v franszn chd edrk hmin ssi yadelliy aid etmsinddir. Onlarn hr biri mindir ki, ss onun hmvtninin ssin
oxamr v onu tan olduu v hr hans bir xalqn dilin deyil,
ksin, tan olmad bir dil oxadr. Avropann be iri lksini
tmsil edn ahidlrin he biri hmin sslrd z doma dilin xas
24 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

olan he n akar ed bilmyib. Dey bilrsiniz, danan asiyal v

ya afrikalym, onlarn saynn Parisd olduqca az olmasna
baxmayaraq istisna etmirm. strdim diqqtinizi sadc olaraq
ey ynldim. ahidlrdn biri bu ssi ciyiltidn ox kobud ss
oxatdn deyir, qalan iki nfr is onun tez-tez dyin ss olduunu qeyd edir. Onlardan he birin myssr olmayb ki, aydn
bir sz v ya aydn bir ss eitsin. Glin xyaln yataq otana
nzr salaq. Hr eydn vvl burada n axtaracayq? Qatillrin
istifad etdiyi x yolunu. Bunu da demy ehtiyac yoxdur ki,
he birimiz mczy inanmrq. Bir d bu iki adam cin-eytan
ldrmyib ki. Bu ii edn canl varlqlar olub, mvcud qaydalar
zr hrkt ediblr. Onda nec? Xobxtlikdn, bir o qdr d
tin olmayan mhakim tlb olunur, bu da bizi qti qrara
gtirib xarmaldr. Glin bir-bir mmkn olan x yollarn
nzrdn keirk. Aydndr ki, adamlar pillknlrl qarxarkn
qatil madmazel LEspanyenin tapld otaqda ya da ona bitiik
otaqdaym. Mhz bu iki otaq hdudunda x yolunu axtarmalyq. Polis iilri dmlri, divarlar v tavan diqqtl yoxlayblar. He bir gizli x yolu onlarn ayq nzrindn yayna bilmzdi. Bununla bel, onlara bel balamayaraq hr eyi z gzlriml
yoxladm. Hr iki otan dhliz alan qaplar iridn aarla
balanmd. Glin buxarlara nzr salaq. Buxar skkiz-on fut
enliyind olsa da, yuxar qalxdqca el daralrd ki, he oradan iri
piik bel ke bilmzdi. Bu yolla caninin qamas mmkn olmadndan, birc pncrlr qalr. Otan ky alan pncrsindn cani qaa bilmzdi, kdki adamlar drhal onu gr bilrdi.
Demli,qatil yataq otann pncrsindn istifad edrk aradan
xb. Zahirn qeyri-mmkn grnn bir ey, slind bir o qdr
d el deyil. Biz yalnz bir yol qalr ki, btn all adamlar kimi
mntiqi nticdn x edrk, o qeyri-mmkn eyin mmkn
olduunu sbut edk. Yataq otann iki pncrsi vard. Onlardan
25 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

birinin qabanda he bir avadanlq qoyulmadndan tamamil

grnrd. Digr pncrnin aa trfi is ox iri bir arpaynn
bal il tutulmudu. Birinci pncr iridn mhkmc balanmd. Onu amaq chdlri he bir ntic vermdi. Pncrnin
rivsind sol trfdn buru il deik almd. Onun iind
dz axra kimi vurulmu iri bir mismar vard. O biri pncrni
yoxlayarkn, orada da vvlkin oxar, onun kimi vurulmu mismar grdk. Bu pncrni d amaq chdi ba tutmad. Bundan
sonra polis tamamil arxayn olub ki, qatil bu yolla qab cann
qurtara bilmzdi. El buna gr d mismarlar xarb pncrlri
ama artq i hesab edib. Mns, daha diqqtl yoxladm, nki
mnim qarmda bir vzif dururdu, o da zahirn qeyri-mmkn
olan bir iin, hqiqtd mmkn olduunu sbut etmk idi. Bellikl, mn tcrb lazmdr, dey dndm. Qatillr hkmn
bu pncrlrdn birindn qablar. Bel olan surtd onlar pncr rivlrini iri trfdn tzdn balaya bilmzdilr. nki
pncrlr bal idi. El bu mlahizlr sasn polis bu istiqamtd z axtarlarn dayandrb. Demli, onlar z-zn balanrm. Baqa nticy glmk d mmkn deyil. Bo pncry
yaxnladm, bir qdr tinlikdn sonra mismar xartdm v
rivni qaldrmaa chd gstrdim. Gzldiyim kimi, almad
ki, almad. Haradasa gizli yay olduunu qt etdim.
Mismarlarla bal mslnin hl d gizli qalmasna baxmayaraq, mlahizmin bu tsdiqi mni inandrd ki, el ilk gmanlarm da dz imi. Diqqtli axtardan sonra tezlikl gizli yay
akar etdim. Onu basdm, tapntmdan mmnun qalaraq, rivni
qaldrmaq fikrindn vaz kedim. Mismar yenidn yerin vurdum
v onu diqqtl nzrdn keirdim. Bu pncrdn xan adam
onu yenidn balaya bilrdi. Bel ki, cft z-zn i drdi,
lakin mismar yerin salmaq mmkn olmazd. Ntic aydnd v
mnim thqiqat dairmi daha da mhdudladrrd. Bel is onda
26 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

qatillr o biri pncrdn qab getmidilr. Onda gman etmk

olar ki, pncrlrin hr birind cft eyni olub, frq ya mismarlarda v yaxud onlarn nec vurulmanda idi. Dyin stn
xdm v arpaynn ba trfindn yilrk ikinci pncr rivsini diqqtl yoxladm. Sonra liml rivdki cftni tapdm
v onu basdm, bu da gzldiyim kimi eynn o biri pncrdki
cft kimiydi. Mismarlarna nzr saldm. Bu da o biri mismar
kimi iri idi v demk olar ki, axra qdr vurulmudu. Yqin
mnim tinliy ddym znn edirsiniz, bel dnrszs,
induktiv metodun mahiyytini dz baa dmmisiz. dmanlarn
diliyl desk, hmi hdf dz vurmuam. ndi d dz yoldayam. Mhakimlrimd bir dn d olsun qsur yoxdur. Bu sirri
son nqty qdr aradrmam. Hmin o son nqt mismarla
nticlnib. Yen siz deyirm, o mismar hr chtdn, qonu
pncrdki mismara oxayr, amma bu dlil (znn btn inandrc tkidi il) tkzibedilmz olduundan sirrin almasnda aar
rolunu oynayr. Mismara n is olub, dey dndm v ona
toxunan kimi mismarn ba azacq taxta il qopub lim dd.
Grnr, snb orada qalmd. Qrq khn idi (nki uclar paslanmd) v kic zrbsi il vurulmudu. kic zrblri pncrni bir qdr iri zmi, mismarn ban is ona trf ymidi.
Snm hissni yenidn yerin qoydum. at yeri he gz arpmrd. Yay basaraq, pncrni ehmalca bir qdr yuxar qaldrdm.
z yerind mhkmc oturan mismarn ba riv il yuxar
qalxd. Pncrni aa saldm. Bel tssrat yarand ki, guya
mismar btvdr. Mmmann, bellikl, bu hisssi aydnlar.
Qatil qarsna arpay qoyulmu pncrdn qab. riv aa
drkn riv z-znmi, ya kimins kmkliyi il i dm v rivni balamd. Polis is pncrdki yay grmyrk, mismarn yerind olmas il kifaytlnmi, sonrak axtarlarn mnasz hesab etmkl shv yol vermidir. Nvbti msl
27 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

qatilin aa nec dmsi il baldr. Bu bard sizinl evin

trafn gzrkn dnmdm. Haqqnda shbt gedn pncr
yerindn be fut yarm aral ildrmtrn keir. Hmin ildrmtrndn pncry adlamaq adam n mmkm olmayan bir idir.
Pncrdn iri kemk haqqnda is danmana dymzdi. Bununla bel, drdnc mrtbdki parisli dlgrlrin
ferrades adlandrd pncr qapaqlar nzrimdn qamad.
Hal-hazrda bu cr qapaqlar nadir hallarda dzldilir, amma onlara
hl d Lion v Bordo yaxnlndak xsusi malikanlrd tez-tez
rast glmk olar. Bu qapaqlar cttayl yox, tktayl qaplara oxayr, frqi ondadr ki, aa hisssi dylm bk formasnda
olub, ll tutmaq n ox mnasibdir. Haqqnda dandmz
pncr qapaqlarnn eni fut yarmdr.
Evin arxa trfindn onlar grnd qapaqlar yaraq vziyytddir, nec deyrlr, divarlarla mqayisd dzbucaq altnda
durmudur. Ola bilsin, polis iilri d mnim kimi evi arxa trfdn yoxlayb. Pncr qapaqlarna kndln istiqamtd baxdndan, onlarn ox enli olmasna hmiyyt vermyib, ya da lazimi
diqqt yetirmyib. Bu yolla qatilin aradan xa bilmmsin min
olduundan, tbii ki, burada badansovdu yoxlama aparblar.
Mn aydn oldu ki, qabanda arpay olan pncrnin
qapa divara trf axradk alsayd, onunla ildrmtrndn
pncry qalxmaq olard. ki fut yarmlq (indi frz edk ki, pncr qapa aq vziyytddir) msafdn qatil lini uzadaraq bkdn brk-brk yapar, sonra is ildrmtrni buraxb ayaqlarn divardan tkanla aralayb qapn rtr, pncrnin aq
olduunu da znn etsk, zn iri sala bilrdi. strdim ki, bu
qdr chdli, tin bir mliyyatn ba tutmas n fvqlad drcd evikliyin tlb edildiyini yaddan xarmayasnz. Mqsdim birinci siz bu iin mmkn olduunu sbut etmkdir. Ikinci
v balcas bundan ibartdir ki, siz tsvvr edsiniz bu iin
28 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

yerin yetirilmsi adamdan fvqlad drcd, demk olar ki,

misli grlmmi cldlik tlb edir. lbtt, deycksiniz, bizim
vkillrin diliyl sylsk, bu id evikliyin zruriliyini tamamil
etiraf etmkdns, onu gizltmk mnim xeyrim olard. Hqiqt mnim yalnz son mqsdimdir. Qarmda duran vzif
nzriniz bel bir mqayisni atdrmaqdan ibartdir: birincisi,
haqqnda siz dandm fvqlad eviklik mslsi; ikincisi,
hmin ciyiltili v yaxud kobud ss. O sslrin milli mnsubiyyti
bard iki nfrin fikrinin bir-birin uyun glmdiyini v dandak bir szn bel ayrd edilmdiyini bilirsiniz.
Bu szlrdn sonra beynimd dumanl kild olsa da Dpenin n demk istdiyi, deysn, mn atrd. Mn el gldi ki,
beynimi bir qdr d i salsam, onun fikrini baa dcym.
Bzn adam nyis xatrlamaq n yaddana gc verir, amma
yadna sala bilmir ki, bilmir. Dostumsa shbtin davam etdi.
Grrsnz, Dpen dedi, qatilin otaqdan nec xman otaa girmyi il vz etdi. Demk istyirdim ki, bunlarn hr
ikisi eyni yol il, eyni yerd ba verirdi. ndi is glin xyaln otan iin qaydb, oradak mnzry nzr salaq. kafn siyirmlrin l gzdirilmidi. Geyim eylrinin z yerlrind olmasna
baxmayaraq, bzilrinin ourlandn deyirdilr. Bel nticy
glmk glnc grnr. Bu sadc olaraq frziyydir, z d axmandan. Vssalam. Biz haradan bilk ki, bu siyirmlrin iind
taplan yalardan baqa orada zg eylr d olub. Madam
LEspanye v qz hddindn artq qapal hyat trzi keirirmilr.
Gedib glnlri olmazm. Nadir hallarda bir yana gedrmilr.
oxlu pal-paltar onlarn nyin lazmdr? gr oru bir ey gtrbs, n n n yaxsna l vurmayb v ya hamsn gtrmyib? Szn qsas, oru n n drd min frank qzl pula
toxunmayb, vzin lazmsz ski-sky tamah salb? Yen
deyirm, qzl pullar gtrmyib. Demk olar ki, bankir msy
29 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

Minonun xatrlatm olduu pullarn hams kislrdn l dymmi halda dmnin stnd idi. Buna gr d ifadlrdn
pullarn ev atdrlmasndan bhs edn hisslrin tsiri altnda
polis iilrinin beyinlrind kk salm vadaredici sbblr barsindki yanl fikirlri istyirm siz d birdflik banzdan xarasnz. Pulun ev atdrlmas v gndn sonra pul sahiblrinin
qtl yetirilmsindn on qat tsirli tsadflr hr gn hammzn
gz qabanda ba verir, biz is onlar tri d olsa duya bilmirik.
mumiyytl, tsadflr ehtimal nzriyysin mhl qoymayan
mtfkkirlrin yolunda byk ngl olub, halbuki insan zkasnn
n mhm sahlri znn mhur kflri n ehtimal nzriyysin borcludur. gr pullar gtrm olsaydlar, onlarn ev
qtldn vvl gtirilmsin tsadf kimi yox, baqa cr baxmaq
olard v vadaredici sbblr bu iin bir nv tsdiqi kimi grnrdi. Bu cinaytd pullar sas vadaredici sbb kimi frz etmli
olsaq, onda grk onlar gtrmyn canini ya maymaq, ya da sfeh adlandraq. Indi is diqqtinizi mhkmc yadda saxladnz
aadak chtlr ynltmk istyirm: xsusi ss, qeyri-adi
eviklik v inandrc sbbin olmamas. znn dhti il frqlnn bu cinaytin ba verdiyi mnzry nzr salaq. Qz ll
boub ldrblr v meyitini baaa vziyytd buxarya txayblar. Adi canilr bu cr ldrmrlr. He vaxt onlar ldrdklri
adamn meyitini bel gizltmirlr. Etiraf edin ki, bu qtld el bir
dhtli ey var ki, o htta n rzil adamn hrktlri il bir araya
smr. Bir d, znz tsvvr edin, meyiti buxarya bu trzd
prim etmk n n qdr gc lazm imi! Bir ne adamn syi
nticsind onu zorla dartb aa drdblr! ndi bu dhtli
qvvnin baqa chtlrin baxaq. Buxarnn knarnda olduqca
sx, uzun asa cngsi yapb qalb. Sa dri il bir yerd qopardlb. Badan iyirmi-otuz tk birlikd qoparmaq n n qdr
gc srf olunduunu bilirsiniz?! Qoparlm ba tklrini sizin
30 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

kimi mn d grdm. Onlarn kknd demk dhtdir! ban

drisi il birg qoparlm qanl t paralar vard. Yarm milyon
tk bir dfy qoparmaq n srf olunan gc tsvvr etmk
ox da tin deyil. Qarnn ba bdnindn tamamil zlmd.
Adi lgcl ksilmidi. strdim siz hm d bu ilrin vhilr
mxsus bir qddarlqla edilmsin diqqt yetirsiniz. Madam
LEspanyenin bdnindki qanrlardan hl danmram. Msy
Dma v onun hrmtli hmkar msy Etyen deyirlr ki, qanrlar kt bir altl edilmidir. Aydndr ki, hmin kt alt hytdki
dm dalar ola bilrdi. Meyiti qabanda arpay qoyulmu
pncrdn hmin o dalarn stn tullamdlar. Bu fikir, indi
bel sad grnr, pncr qapaqlarna polis hmiyyt vermmidir. rivdki mismarlar fikri yayndrmdr, onlarn he alna
glmmidir ki, pncrlr alr. Bu dediklrimiz yataq otandak qarmaqarql lav etsk v fvqlad evikliyi, insann
imkan xaricind olan gc, vhicsin edilmi bu qddarl,
sbbsiz qtli, ssi v intonasiyas il bir ne millti tmsil edn,
adamlara tamamil yad olan, hr cr aydnlqdan v baa dlmkdn uzaq o ciyiltili ss bard fikirlri bir-biriyl laqlndirsk, bundan hans nticy glmk olar? Tsvvrnzd kimin
surti canlanar?
Dpen mndn bu sual soruanda tim rpdi.
Dlinin biri, dedim, bunu yaxnlqdak dlixanadan
qaan ruhi xst edib.
Bzi chtdn, o dedi, fikriniz alabatandr. Amma
xstliyin n iddtli annda dlilrin xard sslr, adamlar
pillknlri qalxarkn eitdiklri o xsusi ssl yen d mqayis
edil bilmz. Dli adam, nec d olsa, hr hans bir millt mxsusdur. Nitqinin bzn rabitsiz olmasna baxmayaraq, mumiyytl, dili anlaql olur. Bundan baqa, dlinin sa limd tutdu31 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

um sa kimi olmur. Madam LEspanyenin qc olmu barmaqlarn gcl aaraq bunu xarmam. Bu bard n deyirsiniz?
Dpen! tamamil salslm vziyytd dedim, bu tklr ox qribdir, insan tkn oxamr.
Bunu tsdiq etmmim, Dpen dedi, lakin bu mslni hll etmzdn vvl istyirm bu vrqd kdiyim kl
nzr salasnz. Bu kazda ifadnin bir hisssind tsvir olunan
madmazel LEspanyenin boazndak qanr v drin drnaq
izlrinin olduu kimi kli kilmidir. Digrind is, Dma v
Etyen cnablarnn yazdqlar nticd gstrilir ki, bir sra gyqrmzmtl lklr, grnr, barmaq izlridir. Bu kdiyim
kil, dostum kaz qabamzdak stolun stn aaraq szn
davam etdi, barmaqlarn nec mhkm yapd bard tsvvr yaradr. O barmaqlardan yaxa qurtarmaq mkl idir. Hr biri
vvlcdn nec yapbsa, hmin gc il d qurban can verndk bomanda davam edib. ndi aln hr iki linizin barmaqlarn burada grdynz izlrin stn qoyun.
Chd etdim, lakin he n alnmad.
Deysn, ii dz aparmrq, Dpen dedi, ax kaz
hamar sth zrinddir, insann boaz is yumrudur. Bax, bu
odunun dairsi txminn boaznk qdrdir. kli onun stn
dolayb yenidn yoxlayn.
Deyildiyi kimi etdim, lakin bu, vvlkindn daha tin oldu.
Bu, insan linin izi deyildir, dedim.
ndi is Kvyedn bu paran oxuyun, Dpen dedi.
Burada rqi Hindistan adalarnda yaayan nhng qonur
rngli oranqutanq meymunu barsind trafl surtd anatomik v
mumi tsviri mlumat verilirdi. Nhng boylu, alasmaz drcd gc v evikliyi, amansz qddarl v nhayt, tqlidiliy
32 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

meyl gstrmsiyl seiln bu mmlilr kifayt qdr hamya

mlumdur. Qtlin tam dhtini drhal baa ddm.
Barmaqlarn tsviri, oxuyub qurtardqdan sonra dedim,
kdiyiniz kildkin uyun glir. ndi baa drm ki, ancaq
oranqutanq meymunu bu izlri qoymu olar. Bu krn tklr d
bir daha tsdiq edir ki, onlar Kvyenin tsvir etdiyi oranqutanq
meymununa mxsusdur. Bununla bel, bu dhtli qtld bzi chtlri baa d bilmirm. Ax ahidlr iki ss eidiblr, onlardan
birinin fransza mxsus olmas bhsizdir.
Haqlsnz, siz d, demk olar ki, ksr ahidlr kimi
ifadlrdki aman Allah! szlrinin fransza aid olduunu
deyirsiniz. Bu nidan ahidlrdn Montana adl bir irniyyat
haql olaraq etiraz v narazlq ifadsi kimi sciyylndirmidir.
Bu mmman tam amaq n sas etibaril midimi bu iki sz
balamam. Hans franszsa bu qtlin ahidi olub. Amma ola bilsin ki, bu qanl cinaytin ba vermsind onun li olmasn. Blk
d, meymun ondan qab v sahibi onu cinaytin ba verdiyi yer
qdr izlyib, lakin ba verck cinaytin qarsn ala bilmyib.
Meymun indi d azaddr. Hllik dediklrim frziyydn baqa bir
ey olmadndan, onlarn ss-ky dmsini istmirm. Bu frziyylr mnim zm aydn olmad bir halda, tin ki, baqalarn inandra bilsin. Buna gr d, onlar hllik frziyy adlandrmal v frziyy kimi d aradrmalyq. gr haqqnda dandmz franszn mnim frz etdiyim kimi, bu qtld tqsiri yoxdursa,
onda dnn axam Le Monde qzetinin redaksiyasna verdiyim
elam mtlq bura glib xacaq.
Dpen mn bir qzet uzatd, alb oxudum.
Bu ayn filan gnnd (qtlin ba verdiyi shr) shr tezdn Bulon mesind Borneo adasnda tsadf ediln nhng
boylu, qonur oranqutanq meymunu tutulmudur. Meymun z sahi33 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

bin (deyiln gr, sahibi Malta gmisind dnizidir) qaytarla

bilr, bu rtl ki, sahibi onu tansn v onun tutulmas v xrclnmsin kiln xrclri dsin. Bu nvana mracit edin: SenJermer mhllsi, filan k, ev N-filan, 4-c mrtb.
Siz hmin adamn dnizi olduunu hardan bilirsiniz?
Onu bilmirm, Dpen dedi. Ona hl bir o qdr d
min deyilm. Amma bu lent parasna baxn. Formas, grn
v yal olmasndan, grnr, onunla dnizilr salarn balayblar. Ax dnizilrin letnl salarn hrmkdn xolar glir.
Bundan baqa, bel dyn dnizilrdn zg ox az adam vura
bilr. Onu, xsusil maltallar yax edirlr. Lenti ildrmtrnin
aasndan tapdm. Lent qtl yetirilnlrin he birinki ola bilmzdi. gr mn bu lentin Malta gmisind dnizi ilyn fransza mxsus olduunu demkl yanlmamamsa, qzetd verdiyim
elanda siz deyn bir qbaht yol vermmim. Shv etmims,
dnizi mnim sadc olaraq yanldm znn edck v iin
drinliyin getmyck. Haql olaramsa, demli, sas mslni
hll etmiik. Qtld li olmasa da, onu grm fransz, meymunu
tlb etmk n tbii ki, elanda gstriln yer glmy trddd
edckdir. O, bel mhakim yrdck: Mnim tqsirim yoxdur; hm d kasb adamam. Bel bir vziyytd olan adam n
oranqutanq xeyli miqdarda pul demkdir. Mnazs bh zndn
n n onu buraxmalyam? O ki indi yaxnlqdadr. Onu qtlin
ba verdiyi yerdn xeyli uzaqda, Bulon mesind tapblar. Kimin
alna glr ki, bu murdar heyvan bel bir i tuta bilr. Qtlin nec
ba vermsi mrnd polisin alna glmz. Heyvan izlslr d,
mn nyis sbut etmk tin idir. Mn bilirms d, deycm
ki, bu id gnahm yoxdur. n balcas budur ki, mni tanyan
var. Elanda mni bu dann sahibi kimi qlm veriblr. Grsn, haqqmda daha n bilirlr? zm sahibi ola-ola, z malmdan imtina elsm, heyvandan bhln bilrlr. N heyvann, n
34 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

d zmn bh altna dmyimi istmirm. Elanda gstriln

yer gedib, oranqutanq gtrck, bu hvalat unudulanadk onu
gizldcym.
El bu vaxt pillknd ayaq ssi eidildi. Tapanan hazr
vziyytd saxlayn, Dpen dedi, amma onu gstrmyin v
mn demyinc at amayn.
Evin giri qaps alm, gln adam zngi almadan iri
girmi v bir ne addm pillknlrl yuxar qalxmd. ndi is,
grnr, trddd edirdi. Bir qdr kedikdn sonra onun aa
ddyn eitdik. Dpen tez qapya trf getdi. Sonra hmin
adamn yenidn yuxar qalxdn eitdik. O, ikinci df geri dnmdi, qtiyytl yuxar qalxb qapn dyd.
ri buyurun, Dpen kefi kk v smimi trzd dedi.
Gln adam iri girdi. Dnizi olduu aydn grnrd. O,
ucaboylu, dolubdnli, z-gzndn csart yaan xo hrli bir
kii idi. Gndn ox qaralm siftinin yardan oxunu bakinbordlar v blar rtmd. lind sanball bir pald dynyi vard.
Grnr, yegan silah o idi. Sxlas xla biz ba ydi v axamnz xeyir dedi. Franszca tmiz danrd. Lhcsind azacq
imalllara mxsusluq zn bruz vers d, mnc parisli
olduu aydnd.
ylin, dostum, Dpen dedi. Znnimc, oranqutanqn
dalnca glmisiniz. Dzn desk, siz qibt edirm. ox gzl
nvdr, bhsiz, olduqca qiymtli heyvandr. Sizc, onun ne
ya olar?
Bunu dey bilmrm. Blk d drd, ya be, bundan ox
ola bilmz. ndi o buradadr?
N danrsnz, bizd imkan hardandr ki, bel bir heyvan burda saxlayaq? Onu Dbr ksind yaayan faytonunun

35 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

karvansarasna aparmq. Lap yaxndadr. Sabah glib apara bilrsiniz. Siz onu tanya bilrsiniz?
lbtt, ser.
Ondan ayrlacama tssflnirm, Dpen dedi.
kdiyimiz zhmtin hdr yer getmsini istmzdim.
ox istrdim ki, onun taplmasnda kdiyiniz zhmtin vzini
pulla dyim, nec deyrlr, imkan dairsind.
N olar, dostum dedi, bhsiz bu daltli olard.
Amma qoyun fikirlim, grm sizdn n alsam, yax olar? Siz
glin mn Morq ksindki qtl barsind n bilirsiniz, onu
dann.
Dpen axrnc szlri ox alaqdan v sakit dedi. Tmkinlikl qapya trf getdi. Qapn balayb, aar cibin qoydu. Sonra
qoltuq cibindki tapanan xarb, zrr qdr d hycanlanmadan onu stolun stn qoydu. Dnizinin sifti prtd, sanki
tngnfs olmudu. Ayaa srayb dynyi gtrd, lakin el
hmin anda oturduu stula srildi. Btn vcudu titryirdi. Rngi
aappaq olmudu. Dinib danmrd. Ona yazm gldi.
Dostum, nahaq yer qorxursunuz, Dpen nvazil dedi,
siz bir centlemen v fransz kimi sz verirm ki, bizdn he bir
ziyan grmzsiniz. Morq ksindki o dhtli qtld sizin tqsiriniz olmadn da lap yax bilirm. Bununla bel, hmin qtl il
sizin bu v ya digr drcd laqli olduunuzu inkar etmk olmaz. Siz dediklrimi baa dmlisiniz ki, bu bard mn myyn yollarla mlumat ld etmim. Yatsanz, he yuxunuza da
gir bilmz. Demli, msl beldir. Ax el bir i tutmamsnz ki,
danlaa mruz qalasnz v ya msuliyyt clb olunasnz. Czasz qala bilcyiniz halda, evdki pullara tamah salmamsnz. Nyis gizltmyiniz yersiz grnr. Gizltmk n sbb yoxdur.
Bununla bel, vicdan tlb edir ki, bu il laqdar n bilirsinizs,
36 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

hamsn olduu kimi danasnz. Gnahsz adam hbs olunub,

onu qtld tqsirlndirirlr. Halbuki siz sl caninin kim olduunu
bilirsiniz.
Dpenin bu szlrindn sonra dnizi sanki zn gldi,
amma vvlki csartindn sr-lamt qalmamd.
Allah, sn zn kmk ol. Azacq skutdan sonra
dnizi dillndi. N bilirms siz danacaam. Ancaq alm
ksmir ki, dediklrim inanasnz. Mn inanacanz frz etmk,
hqiqtn d axmaqlq olard. Yen d deyirm, tqsirim yoxdur.
Bu idn tr lsm d, hr eyi etiraf edcym. Onun nql etdiklri aadaklardr. Bu yaxnlarda o, hind dnizi syahtind olub.
Bir dst dnizi il Borneo adasnda sahil xb v nlnmk
n adann irilrin doru gediblr. Hmin oranqutanq bir
dostu il el orada tutub. Bir mddtdn sonra dostu lr v meymun ona qalr.p-sapa yatmayan meymunla olmazn zab-ziyyt
kn sahibi, nhayt, vtn qaydr. Hm qonularn zhltkn
marandan uzaq olmaq n, hm d ayana gmid ey batdndan yaras saalana qdr oranqutanq Parisdki evind qfl
altnda anbarda saxlayr. sas mqsdi bu olub ki, onu mnasib
qiymt satsn. Qtlin ba verdiyi gecyars hanssa dnizi dostunun nliyindn ev qaydanda, oranqutanq z yataqotanda
grr. Mlum olur ki, meymun anbarn araksmsini sndrb,
hmin otaa keibmi. zn db-rkanla sabunlayaraq, lind
lgc gzgnn qabanda ylib, guya zn qrxr. bh
yoxdur ki, sahibi vvllr zn qrxanda oranqutanq anbardak
aar deiyindn bunu grrm. Qddar heyvann lind bu thlkli alti grdkd, meymunun ondan nec istifad edcyini bildiyindn ban itirn sahibi bir anla a-ba qalr. vvllr d
heyvann aznlam vaxtlarnda onu qrmancla ram etmy adtkar olduundan, bu df d qrmanca l atr. Oranqutanq qrmanc
grn kimi tez qapya trf srayaraq pillknlrl aa qar.
37 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

Bdbxtlikdn pncr aq olduundan ky xr. midsiz bir

halda fransz da onun dalnca gedir. lgc lind meymun hrdnbir dayanaraq geri baxr, sahibinin azn yir, onu xeyli yaxna
buraxdqdan sonra yen qarm. Bu tqib xeyli davam edir.
Shr saat radlrind klrd tam sakitlik imi.
Morq ksinin arxa trfindki dalana burularkn, oranqutanqn diqqtini drdnc mrtbd madam LEspanyenin yataq
otann aq pncrsindn gln iq clb edib. Binaya zn
yetirn zaman gzn ildrmtrn satar. Alaglmz bir cldlikl onunla drmaaraq, divara trf tam alm pncr qapandan yapr v birbaa zn arpaynn ba trfin atr. Bu
mliyyat bir dqiqdn artq kmyib. Otaa girdikdn sonra
yenidn pncrni tpikl vurub ar. Bu vaxt rzind dnizi bilmir ki, sevinsin, yoxsa kdrlnsin. Heyvan yenidn tuta bilcyin mid balayr. Gc-bla il qab qurtard tly yenidn dn oranqutanq, yalnz ildrmtrn vasitsil aradan xa bilrdi,
onun da yann dniz ksdirib dururdu. Birdn onu fikir gtrr,
evd heyvann lindn xata-zad xa bilrdi. Bu fikir dnizn
vadar edir ki, onu yenidn gizlsin. Dniz n ildrmtrnl
drmamaq tinlik trtmir. Ondan xeyli aral sol trfd pncrnin brabrin atanda, dayanmal olur. Yalnz bir ey ed bilir
boynunu uzadaraq pncrdn otan iin tri nzr salr. El ilk
baxdan dht glir. Az qalr yxlsn. Morq ksinin sakinlrini d yuxudan oyadan mhz hmin dhtli qqrtlar olub. Madam LEspanye v qz gec paltarnda otan ortasnda qoyulmu,
haqqnda dandmz dmir seyfin iindki sndlri nizama
salrmlar. Grnr, onlar arxas pncry oturduqlarndan,
meymunun iri girmyindn drhal xbr tutmayblar. Heyvann
iri girmsi il qqrtlarn eidilmsi arasnda myyn vaxt
keib. El biliblr ki, pncr qapan brk klk rtb. Dnizi
iri axanda nhng heyvan madam LEspanyenin salarndan
38 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

yaparaq (xanm yatmazdan qabaq salarn darayb kryin

tkmd), onun gz qabanda dllyin hrktlrini yamslayaraq lgc yelldirmi. Qz is huunu itirdiyindn, hrktsiz
halda uzanb qalmd. Qar qqrr, mqavimt gstrir, qorxudan
salarn yolmaa balayr. Nhayt, bu, meymunu haldan xarr.
Qvvtli lini bir df kmkl qarnn ban, demk olar ki,
bdnindn zr. Qan grdkd daha da quduzlar, gzlri
qzbdn od tutub yanr. Dilrini qcayaraq qza trf atlr v
dhtli caynaqlarn onun boazna keirrk, nfsi ksilndk
bour. Bu zaman vhi nzrlri arpaynn ba trfindn aral
dhtdn l rngi alm sahibin zillnir. Yadndan xmayan
amansz qrmanc drhal qzb hissini vz edir. Haql olaraq czalanacandan qorxan heyvan qanl cinaytini rt-basdr etmy
chd gstrir. Qzbindn otaqda qrar tutmayaraq, avadanl
sndrb tkr. Yoran-dyi arpaydan dartb, dmy frldadr. Nhayt, vvl qzn meyidini qamarlayaraq indi tapld
buxarya txayr, sonra is qarn gtrb pncrdn baaa
tullayr. Meymun eybcr hala sald ykyl pncry yaxnlaanda, dniz sarslm halda ildrmtrn trf geri kilir,
onunla srb dr. Dht iind oranqutanq unudub, bu qanl
cinaytin nticsindn qorxaraq drhal ev qar. Adamlarn pillknlrl qalxarkn eitdiklri szlr franszn vahim ifad edn
nidas v ona qarm rzil heyvann xartd sslrmi. Deyilnlr yeni bir ey lav etmk tindir. Adamlar qapn sndrmazdan azacq vvl oranqutan otaqdan ildrmtrn vasitsil
qar. Pncrni d xarkn rtr. Bir qdr kendn sonra
dnizi onu z tutur v byk bir mbl heyvanxanaya satr.
Polis idarsind hvalat olduu kimi dandq. Drhal Le
Bonu buraxdlar. Bununla bel, Dpen bzi eylri demkdn
kinmdi. Bu vzifli inovnik dostuma qar iltifatl olmasna
39 | s h i f

vivo

Morq ksind qtl

baxmayaraq, ilrin bel kil aldn grnd pemanln

gizld bilmdi. Bir ne kinayli szl hr ks z ii il mul
olma mslht grd.
Qoyun rnlsin, ryini boaltsn, Dpen dedi v ona
cavab vermyi lzumsuz hesab etdi. Rqibimi z meydanasnda
mlub etmk mn lzzt verir.
Polis bu mmmn aa bilmdi, amma onun znn etdiyi
kimi, bu id he bir mcz yoxdur. Dzn desk, polis dostum
ox hiylgr olduundan, mslnin drinliyin ged bilmir v
onun mhakimlrind bir sthilik var. Bu sthilik d Laverna
ilahsinin killrd bdnsiz ba kimi v yaxud n yax halda is
treska balnda olduu tk ba v beldn ibart tsvir olunmasna
oxayr. Buna gr d ona pis adam demzdim. Bu adamda xsusil xouma gln cht odur ki, diribadr. zn all kimi qlm verrk nfuz qazanmdr. Onun xasiyytini nzrd tuturam.
Yax deyiblr: Olan eyi dan, olmayan ey haqqnda
alm car k.

son

40 | s h i f