VASLAV HAVEL

GCSZLRN
GC

B AK I 2 0 11

Redaktor:
Nrmin Kamal
Trcmi heyt:
Prvan Persiani
Nicat Qarayev
Anar Msimov
Frid libalayev
Radt Axundov
Samir Ncf
Nrmin Kamal

ISBN 978-9952-444-60-5

Vaslav Havel c/o Dilia:

Power of Powerless
1990

Oxucu n...
Vaslav Havelin Gcszlrin gc sri bu gn d
dnyann bir ox avtoritar lklrind gcszlri ruh
landrr, midlndirir v gclndirir. 1978ci ild bu ya
z yazlanda exoslovakiya drin mnvi bhran v
siyasi durunluq iind idi. Xartiya77nin itirak
lar repressiyalara mruz qalrd, dyiikliyin ba ver
cyi midlr yox sviyysin enmkd idi. Bel bir
bhrann iind bir ox dissidentlr Havelin yazsn
mid rann yandrlmas kimi bir hadisy bnzt
dilr. srin yazlmasndan bir ne ay sonra Havel zu
hbs olundu v drd il yarm mddtin azadlqdan
mhrum edildi.
Amma mhbus mtfkkirin yazs daha da popul
yarlar v dyiimin ba vermsin z vzolunmaz
thfsini vermkd davam edirdi. 1989cu ild gcllr
gcszlrin gcn tab gtir bilmdi v exoslovaki
yann kommunist sistemi kd.
Bu sr Azrbaycandak bir ox aktual diskussiya
lara da z thfsini ver bilr. Yalan v hqiqtin insa
nn kimliyin tsiri, hqiqtin v ifad azadlnn
qapal sistemlr yaratd thlklr, birbaa siyasi iin
dyri v mhdudiyytlri, qeyrisiyasi yanamann
gc v potensial il bal bilgilrl yana dyiim
hardan gl bilr, kim dissident sayla bilr kimi sualla
ra cavab axtarrsnzsa, bu yazn hkmn oxuyacaqs
3

nz. El burdaca bam aa salb, ilyim yanama

snn perspektivlri, mxalift sznn dekonstruk
siyas v digr maraql mvzulara da nzr yetirilir.
Myyn tipli qapal sistemlrd v cmiyytlrd
nlri edrk dyiikliy thf vermk mmkndr?
Paralel bklrin yaradlmas, msuliyytin indi v
burda qbul edilmsi, azadlq mbarizsinin tmizli
yinin tmin edilmsi kimi ciddi msllr d toxunu
lan yazn oxuyarkn Azrbaycan reall barsind
dnmmk mmkn olmur.
Mn bu sri ilk df 2009cu ild hbsxanada olar
kn oxudum. Dostlarmn mn gndrdiyi srin ingi
liscy trcmsi idi v hdiyy ox yerin dmd.
Mhz orda, mhz hmin anda bu srin mn verdiyi
gc hava, su kimi gryim idi.
Mn gcsz deyilm deyib kemyin. Gcsz
olaraq gcnz grn.
Bu sri Azrbaycan dilin trcm edn fdakar
gcszlr bu kitab oxuyacaq gcszlri dnrk, on
larn daha da gcl olmas n hdiyy edirlr. Glin
bu kitaba da bir hdiyy kimi baxaq. gr sevgilinizin,
ail zvnzn, dostlarnzn, qohumlarnzn v tan
larnzn daha da gcl olmasn istyirsinizs, bu ya
zn onlara bayramlarda, ad gnlrind v ya sad bir
gnd hdiyy edin. Onlara bu kitabla birg mid ver
diyinizi dnn.
Glin birbirimizi sevindirk v gclndirk.
Emin Milli
4

Vclav Havel
Gcszlrin gc
Jan Patockann ziz xatirsin
Gcszlrin gc sri (1978ci ilin oktyabr ay)
Pola v exoslovakiyan tmsil edn mllirin azad
lq v hakimiyyt mvzusunda birg hazrladqlar es
selr toplusu n polemika mtni olaraq, sonralar
Havelin dediyi kimi, qsa mddtd qlm alnb.
Hmin esse toplusu layihsinin qaydalarna gr, iti
raklar Havelin essesini almal v ona yazl kild
cavab vermli idilr. Hr iki trfdn 20 itirak seil
midi, lakin i yalnz exoslovakiya trndn tamam
land.
Bu arada, 1979cu ilin maynda Havel d daxil ol
maqla, hm d bu layihnin itiraks olan VONS
(daltsiz Mhakim Edilnlrin Mda Komitsi)
zvlri hbs edildilr. Bundan sonra davam etmk, ex
oslovakiyal itiraklarn yazlarn ayrca nr etmk
qrara alnd.
Havelin essesi rqi Avropada byk tsir malik
oldu. Bir df Solidarnost (Hmrylik) hrkatnn
fallarndan olan Zbygniew Bujak mn dedi: Bu esse
bizim limiz 1979cu ild Ursus zavodunda artq
yolun sonuna gldiyimizi hiss etdiyimz anda atd. Biz
5

KORdan (Pola Fhllrinin Mda Komitsi) ruhla

naraq zavod, lk, siyast haqda hqiqtlri atdrmaq
n sexlrd insanlarla shbt edir, ktlvi grlrd
itirak edirdik.
Lakin el bir mqam gldi ki, insanlar bizi dli sayr
dlar. Biz niy bel edirdik? Niy bel risklrin altna
girirdik? Az vaxtda real nticlr grmynd bizd et
diklrimizin mnaszl haqda bhlr yaranmaa
balad. Blk baqa metodlar, baqa yollar tapmalyq?
Bel bir vaxtda Havelin essesi ortaya xd. Onu oxu
maqla faliyytimiz n nzri saslar qazandq. O,
bizd ruh ykskliyi yaratd; tslim olmadq v 1 ildn
sonra, 1980ci ilin avqustunda mlum oldu ki, partiya
aparat v zavod rhbrliyi bizdn qorxur. Biz hmiy
yt ksb edirdik. trafmzdak insanlar biz hrkatn
liderlri kimi baxrdlar. Mn Solidarnost v Xartiya
77nin qlblrin baxanda onlarda Havelin ess
esindki uzaqgrnliyin v biliklrin adam heyrt
salan ttbiqini grrm.
Paul Wilson trndn trcm edilmi Gcszl
rin gc ingilis dilind bir ne df nr edilib v
Steven Lukesin qlm ald n szl, John Keanenin
redaktsi il Gcszlrin gc: Mrkzi v rqi Avro
pada vtndalar dvlt qar ad il mhurlab
(London: Hutchinson, 1985). Hmin nr orinal ex v
slovak mcmulrindn 9 baqa esseni d ehtiva edir.

I
rqi Avropada bir kabus dolamaqdadr.Qrbin
frqli fikirlilik adlandrd kabus. Bu kabus elbel,
gydndm bir ey deyil. Bu, brmy balad
sistemin indiki tarixi mrhlsinin tbii v labd
nticsidir. Minlrc sbb dn, sistem daha zn
qar mqavimtin btn z nifad formalarn
mhv edrk, hakimiyytin zalm, despot xarakterini
saslandra bilmynd ortaya x md. stlik,
sistem siyasi chtdn el qddarlam d ki, faktiki
olaraq rsmi strukturlar iind buna qar xmaa he
bir yol yox idi.
Dissident adlandrlan adamlar kimlrdir? Onla
rn mvqeyi ny saslanr v mhm chtlri ndir?
Dissidentlrin cm olduu mstqil tbbslr in
hmiyyti ndn ibartdir v bel tbbslrin uura
nail olmaq n n qdr real anslar var? Dissident
lri mxalift kimi qlm vermk dzgndrm?
Dzgndrs, bu sistem rivsind bel mxaliik
tam olaraq ndir? N i grr? Cmiyytd n kimi rol
oynayr? Bellri ny mid edirlr v ny arxalanr
lar? Hakimiyyt istiblementindn knardak subvtn
da kateqoriyas kimi, dissidentlrin gc btn
cmiyyt v sosial sistem hr hans tsir etmy
qadirdirmi? Onlar hqiqtn d nyis dyi bilr
lrmi?
7

Fikrimc, btn bu suallarn thlili, gcszlrin

potensialnn thlili yalnz bu gcsz insanlarn
faliyyt gstrdiyi raitd hkm srn hakimiyytin
tbitinin thlili il balana bilr.
II
Bizim sistem adtn diktatura, yaxud daha dqiq
desk, cmiyyt zrind iqtisadi v sosial sviyyd
hyata keiriln siyasi brokratiyann diktaturas kimi
xarakteriz edilir. Qorxuram, baqa n cr anlala
bilmsindn asl olmayaraq, diktatura termini bu sis
temd hakimiyytin sl tbitini aydnladrmaqdansa,
daha da anlalmaz etsin.
Bu termin bizd adtn hr hans lkd kiik bir
qrup adamn hakimiyyti zorla l keirmsi il assos
sasiya olunur; onlar z ixtiyarlarnda olan birbaa gc
vasitlrindn istifad edrk hakimiyyti aq kild
l keirir v idar etdiklri oxluqdan sosial baxmdan
ilk baxda frqlnirlr.
Diktatura anlaynn sas nnvi, yaxud klassik
chtlrindn biri onun mvqqti, gldigedr olmas
v he bir tarixi kk malik olmamas kridir. Diktatu
rann mr onu yaradanlarn mr qdr olur. O,
adtn hatliliyin v hmiyytin gr lokal olur,
zn legitimlik qazandrmaq n istifad etdiyi ide
ologiyadan asl olmayaraq onun gc sgr v polis
lrinin sayna v silahlarnn gcn saslanr. Bu
mnada onun mvcudluu n prinsipial thlk
8

ondan daha yax tchiz olunmu baqa bir qvvnin

ortala xaraq onu devirmsi ehtimal hesab edilir.
Htta bu sthi baxdan aydn olur ki, yaadmz
sistemin klassik diktatura il ortaq chtlri ox azdr.
vvla, o, cora mnada lokal deyil, ksin, iki su
pergcdn biri trndn nzart ediln nhng gc
bloku zrind hakimiyyti lind saxlayr. Onun tbii
olaraq bzi yerli v tarixi dyiknliklr nmayi et
dirmsin baxmayaraq, bu variasiyalarn hddi gc
bloku boyunca vahid, birldirici riv il hat edilir.
Diktaturalarn hr yerd eyni prinsiplr saslanmas
v eyni yolla (yni hakim supergc trndn tkmil
ldiriln yolla) qurulmas yegan msl deyil,
supergc mrkzinin idar etdiyi manipulyasiya vasit
lri hr bir lky nfuz edib, onu tamamil z
maraqlarna tabe etdirib. Pat edilmi nv pariteti dn
yasnda, szsz ki, bu rait klassik diktaturalarla
mqayisd sistemi presedenti olmayan drcd xarici
stabillikl tmin edir. Ayrca gtrlm bir lkd sis
temd dyiikliy sbb ola bilck bir ox lokal bhran
lar blokun qalan zvlrinin silahl qvvlri trndn
hll edil bilr.
kincisi, klassik diktaturalarn bir xsusiyyti on
larn tarixi kklrinin olmamasdrsa (ox vaxt tarixi
hvsdn, keici sosial proseslrin, yaxud insan v ktl
tendensiyalarnn tsad nticlrindn baqa bir ey
olmurlar), bunu bizim sistem asanlqla amil etmk
olmaz. Htta bizim diktaturann zn onu yaradan
sosial hrkatlardan tamamil uzaqladrmasna bax
9

mayaraq, bu hrkatlarn mtbrliyi (mn XIX srin

proletar v sosialist hrkatlarn nzrd tuturam) ona
inkaredilmz tarixilik qazandrr. Bu kklr onu masir
dnya dzninin ayrlmaz hisssi, bugnk yeni sosial
v siyasi reallq olana qdr zrind duru gtir
bilcyi mhkm zminl tmin edib. O tarixi kklrin
bir xsusiyyti bu ilkin hrkatlarn ml gldiyi
dvrn sosial mnaqilrinin dzgn drki idi. Bu
dzgn drkin lap kknd onun sonrak inkiafna
xas olan dhtli zglmy genetik meyil olmas bu
rada hmiyyt damr. Hr halda bu element d o
dvrn iqlimindn zvi surtd yetiib v buna gr
d demk olar ki, z mnbyini hm d oradan gtrr.
Bu sl dzgn drkin bir miras v bizim sistem
lri baqa masir diktaturalardan frqlndirn nc
sciyyvi xsusiyyti ondan ibartdir ki, o, mqayis
olunmayacaq drcd daha konkret, mntiqi chtdn
strukturladrlm, mumn hatli v son drc
elastik ideologiya dikt edir. hatliliyin v bitkinliyi
n gr dnyvilmi din tssrat yaradr. Hr hans
suala hazr cavab var; o, yalnz qismn qbul edil bilir
v onun qbul edilmsi insan hyatnda drin tsir bu
raxr. Metazik v ekzistensial minliklrin bhran
vziyytind olduu dvrd insanlar kkndn uzaq
laanda, zglnd, yaaman mnas haqda his
lrini itirnd bu ideologiya myyn hipnozedici
caziby malik olur. Danq kirli insanlara drhal tu
tunacaq tklif edir: bu zaman insann etmli olduu
yegan ey onu qbul etmkdir, drhal hr ey iq
10

sar, hyat yeni mna qazanr, btn sirlr, cavabsz

suallar, narahatlqlar v tnhalq silinib gedir. lbtt,
kims rkdn bu ucuz kiray evi seir; bu ideologiya
nn sas tr insanlarn z qli mhakim v vicdan
larn ali hakimiyyt mant etmk olduundan, bu
evin qarl, qiymti hmin insann z mhakim
sindn, vicdanndan, cavabdehliyindn l kmsidir.
Burada sas prinsip odur ki, hakimiyytin, iqtidarn,
gcn mrkzi hqiqtin mrkzi il bir tutulur,
eynildirilir (Bizim situasiyamzla Bizans teokratiyas
arasnda birbaa bnzrlik var: n ali dnyvi hakimiy
ytl n ali ruhani hakimiyyt eynidir).
lbtt, dorudur ki, hr eyi bir knara qoysaq,
daha ideologiyann insanlar zrind, n az bizim
blokda, byk tsir qvvsi yoxdur (Rusiya istisnadr;
orada idarilr korkoran, fatalist hrmt, onlarn
btn tlblrini, iddialarn avtomatik qbul edn
thkimi mentalitet hl d qvvddir v nnvi
olaraq imperiyann maraqlarn insanln maraqlarn
dan stn tutan superhakimiyyt patriotizmi il
ulamdr). Amma n olsun?! deologiya bizim sis
temd z rolunu ox gzl oynayr (bu msly yen
qaydacaam), bunu onun mahiyyti tlb edir.
Drdncs, nnvi diktaturalarda hakimiyytin
hyata keirilmsi texnikas mhm bir amili im
proviz elementini ehtiva edir. Hakimiyyt sahiblik
mexanizmlri btvlkd mhkm bazada qurulmur
v orada qza, hakimiyytin ixtiyari v nzartsiz tt
biqi n hmiyytli drcd boluqlar olur. Sosial,
11

psixoloji v ziki mnada hl d mxaliiyin my

yn formalarn hyata keirmk n rait olur. Q
saca desk, sthd oxlu alauxur olur, buna gr d
hakimiyyt strukturu stabillmy macal tapmam
paralana bilr.
Digr trfdn, bizim sistem 60 ildn artq Sovet tti
faq trkibind v txminn 30 il rqi Avropada inkiaf
edib; bundan lav, onun kk salm, brkimi bir ox
struktur xsusiyytlri ar Mtlqiyytind xz ol
unub. Hakimiyytin ziki trri mnasnda gtrsk,
bu, btn halinin birbaa v dolay yolla manip
ulyasiyas n el mrkkb, hazrlql mexanizmlr
yaradb ki, ziki gc bazas kimi o, indi tamamil
yepyeni bir eyi tmsil edir. Eyni zamanda glin unut
mayaq ki, sistem dvlt mlkiyyti v btn istehsal
vasitlrinin mrkzi istiqamti il daha eektiv quru
lur. Bu, hakim qurulua zn srmay qoymaq n
presedentsiz v ipsapa yatmaz imkan verir (msln,
brokratiya v polis sahlrind) v bu, o struktur n
yegan tchizat kimi btn vtndalarn gndlik
mvcudiyytini manipulyasiya etmk imkanlarn
asanladrr.
Son olaraq, inqilabi hycan, qhrmanlq, zn
fda etmk v iddtli zoraklq atmosferi klassik dik
taturalar hrtri xarakteriz edirs, onda bel atmos
ferin son qalqlar da Sovet blokundan silinib gedib. Bu
gn n bu blok daha dnyann inkiaf etmi qalan
hisssindn tcrid edilmi v orada gedn proseslr
qar immunitetli bir anklav deyil. ksin, Sovet bloku
12

indi byk dnyann ayrlmaz parasdr, dnyann ta

leyini blr v onu formaladrr. Konkret desk, b
tn bunlar o demkdir ki, Qrbin inkiaf etmi
lklrind mvcud olan dyrlr ierarxiyas bizim c
miyytd d meydana glib (Qrbl uzunmddtli bir
gyaay bu prosesi yalnz srtlndirmidir). Baqa
szl, bizim cmiyyt indi istehlak v snaye cmiyy
tinin onu mayit edn sosial, intellektual v psixoloji
fsadlaryla birg, sadc, baqa bir formasdr. Bunlar
nzr almadan bizim sistemdki hakimiyytin sl
tbitini dzgn anlamaq mmkn deyil.
Hakimiyytin tbiti mnasnda, bizim sisteml
szn nnvi mnasndak diktatura arasndak frq
lr, mid edirm ki, sthi d olsa, bu mqayisdn ay
dn oldu v mni bizim sistem srf bu essenin
mqsdin mvaq, mnasib ad tapmaa svq etdi.
Bundan sonra onu posttotalitar sistem adlandrsam,
dorudur, bu, ox da dqiq termin olmayacaq, amma
bundan yaxsn da dnb tapa bilmirm. Post
szn il mn sla sistemin artq totalitar olmadn
demk istmirm; ksin, bunun klassik diktaturalar
dan tamamil frqli bir totalitar sistem olduunu,
nnvi mnada anladmz totalitarlqdan frqlndi
yini nzrd tuturam.
Mn xatrlatdm rtlr yalnz rti amillrin bir
hlqsini v posttotalitar sistemd hakimiyytin faktiki
tkili n bir nv fenomenal strukturu formaladrr
ki, onun da bzi aspektlrini indi aydnladrmaa a
lacaam.
13

III
Meyvtrvz dkans soan v yerkk yeik
lrinin arasna bel bir ar yerldirir: Dnyann
btn zhmtkelri, birlin! O, niy bel edir?
Dnyaya n atdrmaa alr? Dorudanm, dnyann
btn zhmtkelrinin birlmsi ideyas onu riqqt
gtirir? Dorudanm, bu adamn o qdr byk entuzi
azm var ki, znd ictimaiyyti bu ideallarla tan et
mkdn tr qarsalnmaz daxili tkan hiss edir? O,
bir anlq da olsa dnrm ki, bel bir birlik nec
ml gl bilr, bu birlm n demkdir?
Mnim krimc, dkan sahiblrinin ksriyyti
pncrlrin qoyduqlar arlar haqda he vaxt n
dnr, n d onlardan sl mvqelrini ifad etmk
n istifad edirlr. Bu poster bizim dkana soan v
yerkk il birlikd anbardan gndrilib. O, bel ar
lar, sadc, ona gr pncrsin qoyur ki, illrl bel
edilib, ham bel edir, bunun yolu budur. gr imtina
ets, bana i aar, problem yarana bilr. Pncrsind
lazmi dekorasiyann olmamasna gr danlana bilr;
kims onu htta qeyrisadiqlikd gnahlandra bilr. O,
bel edir, ona gr ki, bu hyatda ba xarmaq n
bel edilmlidir. Bu, onlarn zlrinin dediyi kimi,
cmiyytl harmoniyada sakit hyat tmin edn min
lrc xrdalqdan biridir.
Aydndr ki, dkan n nmayi etdiriln arn
semantik mnasnn he bir hmiyyti yoxdur; o, bu
14

ar z pncrsin insanlar arn ifad etdiyi idealla

tan etmkdn tr xsi istyi il qoymur. lbtt, bu
o demk deyil ki, onun hrktinin, mumiyytl, he
bir motivi v hmiyyti yoxdur, yaxud ar he ks
he bir mlumat trmr. ar iardir v bel ba
xanda, bu iard uralt, lakin ox dqiq ismarc olur.
Bu ismarc bel ifad oluna bilr: "Mn dkan XY
burada yaayram v n etmli olduumu bilirm. Ca
maatn mndn gzldiyi kimi hrkt edirm. Mn q
naqlardan aslyam. tatkaram. Dinc yaamaa haqqm
var." Bu ismarcn, lbtt ki, ynldiyi bir nvan var v
bu nvan yuxarlar, dkannn rislridir. smarc
eyni zamanda dkann potensial xbrilrdn
qoruyan bir qalxandr. Bellikl, arn kknd
dkannn lmqalm mslsi durur. Bu ar onun
hyati maraqlarn ks etdirir. Bs bu hyati maraqlarn
zlri ndir?
Glin baxaq. gr dkanya Mn qorxuram v
buna gr d sorusualsz itat edirm! arn n
mayi etdirmsi taprlsayd, o, bu cmlnin mnasna
o qdr d bigan qalmazd; hrnd bu byanat hqi
qti daha ox ks etdirmi olard. Dkan z dkannn
pncrsin xsiyytinin tnzzln dair o cr ar
qoymaa utanard, ax o da insandr, onun da lyaqt
hissi var. Bu tinliyi amaq n onun sdaqtinin
ifadsi el bir iar cildind olmaldr ki, n az mtnin
znd tmnnasz, smimi inanc nmayi etdirsin. O,
dkanya Dnya zhmtkelrinin birlmsi niy
alnmr? demy imkan vermlidir. Bellikl, bu iar
15

dkanya z itatkarlnn drin saslarn zndn

gizltmy, eyni zamanda hakimiyytin alt bnvrsini
d gizltmi olmaa kmk edir. O, z itatkarln ali
bir eyin xarici grn arxasnda gizldir; bu, ide
ologiyadr.
deologiya dnyayla nsiyytin qlp suludur. O, in
sana xsiyyt, lyaqt v mnviyyat illziyas yaradr,
eyni zamanda xsiyytdn, lyaqtdn, mnviyyatdan
zlmyi insanlar n asanladrr. Fvqlxsi v
obyektiv bir ey kimi, ideologiya insanlara z vicdan
larn aldatmaa, sl vziyytlrini, rfsiz hyat trz
lrini zlrindn v dnyadan gizltmy imkan verir.
O, ox praqmatik, eyni zamanda yuxarda, aada
v hr hans trfd olanlarn legitimldirilmsinin
mlum arbatman suludur. O, insanlara v Tanrya
ynldilir. O el bir rtkdr ki, insanlar z dkn
ln varlqlarn, bayalamalarn, statuskvoya
uyunlamalarn onun arxasnda gizld bilirlr. O el
bir bhandir ki, ondan dnyann btn zhmtkel
rinin birlmsi mara arxasnda z iini itirmk qor
xusunu gizldn dkandan tutmu fhl sinn
xidmt ifadlri arxasnda gizlnn, slind is ha
kimiyytd qalmaq istyn n yksk vzifli xs q
dr, hr ks istifad ed bilr.
Buna gr d ideologiyann sas bhan funksiyas
posttotalitar sistemin qurban v daya olan insanlar
n el bir illuziya yaratmaqdr ki, guya ideologiya
insann v kainatn istklril, qaydalaryla harmoni
yadadr.
16

Diktatura n qdr balacadrsa v cmiyytin ma

sirliyi baxmndan az tbqlibs, diktatorun iradsi
o qdr birbaa hyata keiril bilr, baqa szl desk,
diktator dnyayla bal mrkkb proseslrdn v ide
ologiyann ehtiva etdiyi znbratdn yaynaraq,
lpaq dissiplindn istifad ed bilr. Ancaq hakimiyyt
mexanizmlri mrkkbldikc, diktaturalarn hat
etdiyi cmiyyt bydkc v tbqldikc, diktator
lar daha uzun mddt hakim olduqca, knardan daha
ox adam onlarla lbir olmal v ideologiyaya, ideoloji
brat daha byk hmiyyt yklnmlidir.
deologiya rejim v insanlar arasnda krp rolunu
oynayr, onun vasitsil rejim insanlara, insanlar rejim
yaxnlar. Bu, ideologiyann posttotalitar sistemd
niy bel mhm rol oynadn gstrir: frdlrin, ier
arxiyalarn, trc vasitlrin, rejimin btvlyn
he nyi ansa buraxmayaraq, oxsayl sullarla tmin
edn dolay manipulyasiya vasitlrinin mrkkb
man, bratsiz v mann hr bir hisssi n
bhan kimi faliyyt gstrn ideologiyasz, sadc
olaraq, alasmaz olard.
IV
Posttotalitar sistemin mqsdlri il hyatn
mqsdlri arasnda drin uurum var. Bel ki, hyat
mahiyytc plralizm, mxtliiy, mstqil zn
idartmy, zntkil, qsas, insann z azadln
gerkldirmsin doru getdiyi halda, posttotalitar
17

sistem uyunlama, yeknsqlik v intizam tlb edir.

Hyat yeni v gzlnilmz eylr yaratmaa can at
maqda ikn posttotalitar sistem hyat hmiki, vrdi
olunmu halna qaytarmaq n alr.
Sistemin mqsdlri onun sas xsusiyyti olan i
dnkly, getdikc daha da btvlmy doru ge
dn hrkatn ab gstrir, bu is o demkdir ki, onun
tsir radiusu durmadan genilnir. Bu sistem insanlara
insanlarn ona xidmt edcyin min olanadk xid
mt edir.
Sistem ona xidmtdn baqa hr eyi, bel desk,
insanlar vvlcdn tyin edilmi rollarndan irli get
my svq edn hr bir eyi zn hcum kimi
qiymtlndirir. Bu xsusda hr bir pozuntu sistemin sl
inkar saylr. Ona gr d posttotalitar sistemin daxili
mqsdi ilk baxdan grndy kimi, sadc, haki
miyytin hakim qrupun lind qorunub saxlanmas
deyil. znmda sosial fenomeni daha yksk bir
pilly, sistemi ildn kor avtomatizm tabe etdirilir.
Hakimiyyt ierarxiyasnda hans vzifni tutmalarn
dan asl olmayaraq, sistem insanlar bu avtomatizmi
hrkt gtirn v ona xidmt etmk niyytind olan
eylrdn baqa, zzlynd bir dyr saymr. Buna
gr d hr hans bir insann hakimiyyt arzusunun is
tiqamti yalnz sistemin avtomatizminin istiqamti il
stst dnd qbulediln olur.
Sistem v frd arasnda bhanlr krps yaradan
ideologiya sistemin mqsdlri il hyat mqsdlri
arasnda olan uurumu doldurur. El bir grnt ya
18

radr ki, guya sistemin tlblri hyatn tlbatlarndan

dour. Bu, gerklik kimi qbul edilmy alan grn
tlr dnyasdr.
Posttotalitar sistem insanlara hr addmda toxunur,
lakin bunu z ideoloji lcklri il edir. Ona gr d
bu sistemd hyat hrtri riyakarlq v yalanla dolu
olur: brokratik hkumt xalq hkumti adlandrlr;
ii sinif ii sin adyla qul edilir; frdin xalis tnz
zl onun tam azadl kimi tqdim edilir; insanlar
informasiyadan mhrum edib adn qoyurlar ki, insan
lar informasiya il tchiz edilir; hakimiyytin manip
ulyasiya n istifadsi hakimiyyt ictimai nzart
adlandrlr, hakimiyytin yersiz suiistifadsi qanun
lar mcllsin riayt kimi qlm verilir; mdniyy
tin sxdrlmas onun inkiaf adlandrlr; imperiya
tsirinin genilnmsi zilmilr dstk kimi tqdim
edilir; znmda azadlnn yoxluu azadln
n yksk formas olur; saxta sekilr demokratiyann
tntnsi kimi srnr; mstqil dncnin yasaqlan
mas dnyaya elmi bax, hrbi tcavz qarda kmyi
kimi tqdim olunur. Rejim z yalanlarnn siri oldu
undan, hr eyi saxtaladrmaldr. Rejim kemii sax
taladrr. Rejim indini v glcyi saxtaladrr. O,
statistikan saxtaladrr. O, slind hr yola qadir olan,
prinsipsiz polis aparat olduunu boynundan atr. O,
guya insan haqlarna hrmt etdiyini deyir. Guya ki,
he ksi gdmr, izlmir. Guya he ndn qorxmur.
Guya, yalandan he n etmdiyini gstrmy
alr.
19

Frdlrin btn bu yalanlara inanmasna ehtiyac

yoxdur, lakin onlar inanrm kimi davranmal, n az
sakitc dzmlidirlr v ya yuxarlara ilynlrl yax
yola getmlidirlr. Buna gr d yalanlar iind yaa
maldrlar. Yalan smimi, qlbdn qbul etmlrin
ehtiyac yoxdur, yalan iindki hyatla barmalar yetr.
Mhz bu fakta gr sistemi tsdiq edn, sistemin
istyini yerin yetirn, dstklyn insanlar sistemin
zdrlr.
V
Biz dkannn arnn zahiri mnas il arn s
lind n dediyi arasnda he bir laq olmadn gr
dk. Bununla bel, bu sl mna kifayt qdr aydn v
anlaqldr, nki mz tandr: dkan sdaqtini re
jimin eidcyi trzd byan edir (o, byanatnn qbul
edilmsi n baqa he n ed bilmz); bu trz tv
siy olunmu rituallar qbul etmk, saxta grntlri
gerklik kimi qbul etmk, verilmi oyun qaydalarn
qeydrtsiz qbul etmkdir. Belc, dkan znn
bu oyunda oyunuya evrilmsin baxmayaraq, oyu
nun davam etmsin, onun mvcud olmasna xidmt
edir.
gr vvllr ideologiya sisteml insan olan frd
arasnda krp idis, zaman kedikc, o, bu krp z
rind addmladqca krp eyni zamanda sisteml siste
min trkib hisssi olan frd arasnda krpy evrildi.
Bu o demkdir ki, ideologiya vvllr psixoloji bhan
20

kimi x edrk, hakimiyytin tkilini asanladrrd

sa (knardan ilmkl), bhan qbul edildiyi andan
etibarn o, hakimiyyti iridn tkil etmy v hmin
hakimiyytin aktiv trkib hisssi olmaa balayr. O,
hakimiyyt sistemi irisind ritual kommunikasiyas
nn prinsipial vasitsi kimi x etmy balayr.
Btn bu trkib hisslrini birldirn, onlar arasn
da laq yaradan, cavabdehliyin vahid metodunu dikt
edn, oyun qaydalar il, yni tnzimlmlr, mh
dudiyytlr, qanunlarla btn bu trkib hisslrin birg
faliyytini tmin edn myyn bir metazik nizam
olmasayd, bu btv hakimiyyt strukturu (onun ziki
trni artq mzakir etmiik) mumiyytl, mvcud
ola bilmzdi. Bu metazik nizam btv hakimiyyt
strukturunun bnvrsi v standart xttidir; bu, onun
kommunikasiya sistemini birldirir v mlumatlarn,
tlimatlarn daxili mbadilsin imkan verir. Daha ox
proses forma, qurulu vern yolnqliyyat nianlarna,
istiqamt iarlrin oxayr. Bu metazik nizam total
itar hakimiyyt strukturunun daxili uyumunu tmin
edir. Bu metazik nizam yapqan kimi sistemi bir
arada tutur; onun bitidirici prinsipi, nizamintizam
altidir. Bu yapqansz struktur totalitar qurulu kimi
yox olub gedr, tnzimlnmyn, xsusi maraqlar v
meyillri il birbiril xaotik kild toqquan ayrayr
atomlara paralanard. Totalitar hakimiyytin pirami
das onu bir arada tutan, birldirn elementdn mh
rum olarsa, bir nv maddi dant kimi z bana ua
bilr.
21

Hakimiyyt strukutru trndn realln interpreta

siyas olan ideologiya hmi bu strukturun maraqlarna
tabe etdirilir. Buna gr d ona zn reallqdan uzaq
ladrmaq, saxta grntlr dnyas yaratmaq, ritual
olmaq kimi bir tbii tendensiya xasdr. O cmiyytlr
d ki, hakimiyyt urunda ictimai rqabt v
hakimiyyt ictimai nzart var, hmin cmiyytlrd
tbii ki, hm d hakimiyytin zn ideoloji chtdn
legitimldirmk yoluna da ictimai nzart var. Mva
q olaraq, bel raitd hmi ideologiyan reallqdan
yaynmaa qoymayan islahedici qvvlr olur. Totalita
rizm raitind is bu islahedicilr yox olur, buna gr
d ideologiyann reallqdan getdikc daha ox uzaq
lamasnn qarsn alan he n olmur, o, tdricn post
totalitar sistemindki vziyytini alr: grnt dnyas,
yalnz ritual, reallqla mna laqsindn mhrum olmu
formal dil v reall psevdoreallqla vz edn ritual
iarlr sistemi. Grdymz kimi, ideologiya eyni za
manda getdikc hakimiyytin mhm trkib hisssin
evrilir, ona xarici legitimlik v daxili vhdt vern bir
stun olur. Bu aspektin hmiyyti artdqca, reallqla
laqsini itirdikc ideologiya qrib, lakin sl gc ld
edir. O z bir realla evrilir, ayrca reallq olur v
myyn sviyylrd (sasn hakimiyyt strukturu
iind) reallqdan daha ar kiy malik olur.
Tdricn ritual, alqanlq onun arxasnda gizlnn
reallqdan daha byk hmiyyt ksb edir. Fenomen
lrin mnas v hmiyyti artq bilavasit fenomenin
zndn deyil, anlay olaraq, ideoloji kontekstd tut
22

duqlar mvqedn qaynaqlanr. Reallq nzriyyni for

maladrmr, ksin, nzriyy reall formaladrma
a balayr. Bellikl, hakimiyyt tdricn reallqdan
ox ideologiyaya yaxnlar; gcn nzriyydn alr
v tamamil ondan asl vziyyt dr. Bunun bel
bir paradoksal nticy gtirmsi labddr: nzriyy
v ya ideologiya hakimiyyt xidmt etmkdns, ha
kimiyyt ideologiyaya xidmt etmy balayr. Yni
sanki ideologiya hakimiyytin gcn mnimsyir, o
z diktatora evrilir. Sonradan mlum olur ki, nz
riyy, ritual, ideologiya z insanlara tsir edn qrar
lar verir. Bu, beldir.
gr ideologiya hakimiyytin daxili tkilinin prin
sipial tminatdrsa, o, eyni zamanda hakimiyytin
davamllnn da vacib tminatna evrilir. Klassik dik
taturada hakimiyytin varisliyi hmi kifayt qdr
problemli msl hesab olunduu halda (iddiallar z
iddialarna legitimlik ver bilmynd, bu, onlar haki
miyytl aq konfrantasiyalara l atmaa svq edir),
posttotalitar sistemd hakimiyyt bir xsdn baqa
sna, bir qrupdan baqasna, bir nsildn digrin daha
mntzm kild keir. ddiallarn seimind yeni
ah sen itirak edir: bu, ritualn legitimldirilmsi
dir, rituala etibar etmk, onu yerin yetirmk v ondan
istifad etmk bacardr, adamn yuxar qaldrl
masna vvllr olduu qaydada imkan vermkdir.
Tbiidir ki, hakimiyyt urunda mbariz postto
talitar sistemd d gedir v onlarn oxu aq cmiyyt
dkindn daha qddardr, ona gr ki, mbariz aq
23

deyil, demokratik qaydalarla tnzimlnmir, ictimai n

zartin subyekti deyil, shn arxasnda gizlnib. (hakim
Kommunisit partiyasnn birinci katibinin crbcr hr
bi v thlksizlik qvvlrinin tbili olmadan dy
idirilmsin birc nmun gtirmk tindir). Lakin
bu mbariz sistemin sl mahiyyti v davamlln
(klassik diktaturalarda olduu qdr) thdid ed bil
mz. Uzaqba, hakimiyyt strukturunu silklyck,
ancaq o, tezlikl zn glck, nki birldirici sub
stansiya olan ideolgiya z yerinddir.
Kimin kiml vzlnmsinin frqi yoxdur, varislik
yalnz shn arxasndan v mumi ritual rivsind
mmkn olur. O ritual rdd edrk bunu hyata keir
mk mmkn deyil. Ritual diktaturasna gr hakimiy
yt hmi tam anonim qalr. Frdlr ritualn iind
demk olar ki, riyib itirlr. Onlar ritual trndn sili
nib atlmalarna imkan verir v ox vaxt bel grnr
ki, tkbana ritual insanlar zlmtdn hakimiyytin
aydnlna aparr.
Bu posttotalitar sistemin xarakterik xsusiyyti
deyilmi ki, hakimiyyt ierarxiyasnn btn sviy
ylrind frdlr simasz, oyuncaq insanlar, rituallarn
nkrlri v hakimiyyt ablonlar trndn sxdr
lr? Hakimiyyt strukturunun avtomatik mliyyat be
lc qeyriinsanildirilir, anonimldirilir ki, bu da
sistemin fundamental avtomatizminin xsusiyytidir.
Grnr, hakmiyyt strukturu n frdi iradsi ol
mayan insanlar sen bu avtomatizmin diktator
lardr, posttotalitar sistemin avtomatizminin ayaqda
24

qalmas n n yax tminat kimi bo szlrdn isti

fad edn adamlar hakimiyyt sslynin z bo s
zlr diktatorudur.
Qrb sovetnaslar ox vaxt posttotalitar sistemd
insanlarn rolunu iirdir v bu fakta sthi yanarlar ki,
sas qurlar hakimiyytin mrkzlmi strukturu vasi
tsil byk gc malik olsalar da, onlar sistemin daxili
qanunlarnn kor icralardr, onlar zlri bu qanunlar
yaratmr, yarada v bunu he allarna da gtir bilm
zlr. Hr bir halda tcrb biz dndn bu avtomatiz
min hr hans frdin istklrindn daha gcl olduunu
yrdib; gr kimins mstqil bir istyi varsa, o, bunu
ritual anonimlik maskas altnda gizltmlidir ki, mu
miyytl hakimiyyt ierarxiyasna daxil olmaq imkan
olsun. Nhayt, hmin adam orada zn yer taprsa v
z iradsini yerin yetirmy alrsa, bu avtomtizmin
byk talt qvvsi gec, ya tez qalib glir, ya bu frd
zibil kimi sistemdn knara atlr, ya da tdricn z
frdiyytindn uzaqlamaa mcbur edilir, bu avtoma
tizml ular, zndn vvlkilrdn v sonraklardan
frqlnmdn bu avtomatizmin klsin evrilir (Misal
n, Husk v ya Gomukkann kediyi yolu xatr
layaq).
Ardcl olaraq ritualn arxasnda gizlnmk v onun
la bal olmaq o demkdir ki, htta hakimiyyt struk
turunun n ox maarinmi zvlri d ideologiyaya
bulam vziyytddir. Onlar he zaman ilpaq real
ln tam iin atlmaq iqtidarnda deyillr v yekun
gtrqoyda onlar hmi bu reall ideoloji psevdore
25

allqla qardrrlar (Fikrimc, 68d Dubek liderliyi

vziyyt nzarti mhz ona gr itirdi ki, onun zvlri
fvqlad hallarda v yekun msllrd saxta grn
tlr dnyasndan tam xa v zlrini reallqlara kk
ly bilmdilr). Ona gr d demk olar ki, daxili
vhdtin gc strukturunu tmin edn hmin daxili n
siyyt vasitsi kimi ideologiya posttotalitar sistemd
hakimiyytin ziki trrin stn glir, ona nzr
arpacaq drcd dominantlq edir v buna gr hm
d onun mrnn uzanmasn tmin edir. O, sistemin
zahiri stabilliyinin dayaqlarndan biridir. Amma bu
dayaq ox qeyristabil bnvr zrind yalanlar
zrind qurulub. Bu sistem yalnz adamlar yalanlar
iind yaamaq istdiyi mddtd ilyck.
VI
Bizim dkan niy sistem z sdaqtini dkann
sind nmayi etdirmli idi? Mgr artq bu s
daqti z evrsind mxtlif adamlara kifayt qdr
gstrmyibmi? Ax hmkarlar ittifaq iclaslarnda o,
hmi lazm olduu kimi ss verib. Hmi mxtlif
msabiqlrd itirak edib. Yax vtnda kimi seki
lr gedib. O, htta antiXartiyaya da imza atb. Btn
bunlara rmn, niy o z sdaqtini aq kild d
byan etmli idi? Onsuz da onun dkannn yanndan
kenlr ayaq saxlayb, bu trvzsatann Btn
dnyann zhmtkelri birlin krini oxumaya
caqlar.
26

Onlar o ar, mumiyytl, oxumurlar, blk d

onu he grmrlr. gr dkann qarsnda dayanan
hr hans bir qadn mtridn vitrind n grdyn
sorusaydnz, ox gman ki, o siz satda pomidorun
olubolmadn deyrdi. Ninki arda n deyildiyin,
mumiyytl, orada ar olduuna kir vermdiyi
mlum olard.
Trvz satcsndan z sdaqtini aq kild
byan etmsinin tlb olunmas ilk baxdan mnasz
grnr. Ancaq hr halda bunun bir mnas var. Adam
lar onun arna hmiyyt vermirlr, ancaq onlar ona
gr bel edirlr ki, bu cr arlar hr yerd, baqa
dkanlarn pncrlrind, iq dirklrind, elan lv
hlrind, evlrin pncrlrind, binalarn divar
larnda, demk olar ki, hr yerd var. Onlar gndlik
hyat mnzrsinin bir hisssidir. lbtt, adamlar
xrdalqlar nzr almasalar da, mumi durumdan ox
yax xbrdardrlar. Trvz satcsnn ar gndlik
hyatn byk portretinin kiik trkib hisssidir. Tr
vz satcs ar vitrin kimins oxumas, oxuyub ba
n trptmsi midi il deyil, digr minlrl arla
birlikd hr ksin bildiyi mnzry z payn, thfsini
vermk mqsdi il qoyub.
Bu mnzrnin tbii ki, hm d uralt mnas var,
bel ki, o, insanlara harada yaadqlarn v onlardan
n gzlndiyini xatrladr. O, baqalarnn n etdiyini
xbr verir v gr adamlar knarda qalmaq, tcrid
olunmaq, zlrini cmiyyt yadladrmaq, oyun qay
dalarn pozaraq z minamanlq, sakitlik v tlksiz
27

liklrini itirmk riski altnda qalmaq istmirlrs, onlara

n etmli olduqlarn da gstrir.
Trvz satcsnn arna hmiyyt vermyn
mtri qadn, el bir saat bundan vvl bnzr ar z
i yerinin dhlizind asm ola bilr. Blk d o, bunu
dkan kimi, he dnmdn edib. Aydndr ki, o,
bunu mumi mnzrnin fonunda, dkan vitrininin d
trkib hisssi olduu mumi mnzrdn xbrdar ol
duundan etmi ola bilr. gr dkan hmin qadnn
osin ba ks, divardak ara diqqt yetirmyck,
nec ki, mtri qadn onun dkannda ara kir ver
mmidi. Btn bunlara baxmayaraq, onlarn arlar,
arlar birbirindn asldr hr ikisi mumi mnzr
dn xbrdar olaraq, bel deyk, vziyytin diktsi altn
da aslb. Amma hr ikisi mumi mnzrnin v mvaq
olaraq hmin bu diktnin yaradlmasna kmk edirlr.
Dkan da, os iisi d yaadqlar rait uyun
lablar v indi bel etmkl bu raitin yaranmasna k
mki olurlar.
Onlar edilmilri, edilcklri, edilmli olanlar edir,
bu saxta arla eyni zamanda bel edilmsinin labd
lyn tsdiqlyirlr. Onlar xsusi bir tlb boyun
yir v bununla tlbin mrn uzadrlar.
Metazik mnada, dkannn ar olmadan os
iisinin ar, hminin bunun ksi mmkn olmazd.
Hr biri digrin myyn bir eyin tkrarlanmasn
tklif edir, qar trf d bu tkli qbul edir. Onlarn
birbirlrinin arlarna qar laqeyd olmalar vurtut
illziyadr; slind is bu arlar nmayi etdirmkl
28

hr biri digrini oyun qaydalarn qbul etmy v bel

likl, bu arlara byk hmiyyt vern hakimiyyti
tsdiq etmy svq edir. Hr biri digrin itatkar ol
maqda yardm olur. Hr ikisi nzart sisteminin
obyekti, eyni zamanda subyektidir. Onlarn hr ikisi sis
temin v onun altlrinin qurbandr.
gr btn mikrorayon, he ksin oxumad
ar posterlri il doludursa, bu, hm mikrorayon
katibindn rayon katibin mesajdir, hm d burada
daha byk mna var; bu, sosial avtototallq prinsipin
kiik bir mli nmundir.
Posttotalitar sistemin mahiyyti qismn ondan
ibartdir ki, o, hamn z hakimiyyt sferasna kir, on
lar zlrini insan kimi drk etmmy balayr, x
siyytlrini sistemin xeyrin tslim edir, sistemin
avtomatizminin casuslarna evrilir, sistemin z n
myynldirdiyi hdr yolunda qula evrilir, h
dr urunda mumi msuliyytd itirak ed bilir,
sistemin Mestofelin Fausta etdiyi kimi, qurduu t
ly d bilirlr. Bundan lav, onlar mumi normann
yaradlmasnda itirak olur v bu yolla hmvtnlrin
tzyiq gstr bilirlr.
Bundan baqa, onlar prosesd itirakdan mmnun
olma yrn, bunun sanki tbii, qalmaz bir ey
olduunu dn, nticd i qarmama, itirak et
mmyi anormallq, tkbbr, zlrin qar hcum,
cmiyytdn ayr dm kimi qiymtlndir bilirlr.
Posttotalitar sistem hr ksi z tsir dairsin kmkl
hamn qarlql totalln v cmiyytin avtototal
29

lnn bir vasitsin evirir.

slind tkc dkanlar deyil, ham proses clb
edilib v sart altndadr, htta ba nazir d. er
arxiyadak vziflrin mxtlif olmas, sadc, itirak
drcsini mxtlif edir. Yni trvz satcsnn rolu
azdr v mvaq olaraq gc d, hakimiyyti d ox
azdr. Tbii olaraq, ba nazir byk gc malikdir,
vzind onun bu id itirak pay da bykdr. Hr
halda onlarn he biri azad deyil, hrsi bir cr mh
kumdur. Bu itirak prosesind sas cinayt yolda
baqa bir xs deyil, sistemin zudur. Hakimiyyt ierar
xiyasndak vzif msuliyyt v tqsir drcsini
myynldirir, o, n bir ksin boynuna qeyrimh
dud msuliyyt v su qoyur, n d ona tam brat
verir.
Bellikl, hyatn mqsdlri il sistemin mqsdlri
arasndak mnaqi iki ayr sosial cmiyyt arasndak
mnaqi deyil; yalnz ox mumi (htta yalnz tqribi)
bax biz cmiyyyti idar ednlr v idar olunan
lara blmy imkan verir.
Yeri glmikn, bu mqamda posttotalitar sisteml
nnvi diktatura arasnda mvcud olan n ciddi
frqlr z xr ki, bu frqlr d sosial sinf mvaq
olaraq mnaqi xttini czmaa imkan verir. Postto
talitar sistemd bu xtt faktiki olaraq hr bir adamdan
keir, hr ks znmxsus yolla sistemin hm qurban,
hm d dayadr.
Sistem deyrkn bir qrupun digr qrup zrind
yaratd sosial quruluu deyil, btn cmiyyt nfuz
30

edn, onu formaladran, drk v ya tyin edilmsi

qeyrimmkn grnn, ancaq cmiyyt trndn h
yatn mnas kimi xarakteriz ediln bir eyi baa d
rk. nsanlarn yaratm v hazrda yaratmaqda
olduu, buna gr z daxili xsiyytlrindn mhrum
olduqlar zbana sistem n tarixin shv baa dl
msinin, n tarixin n crs z relsindn xmasnn
nticsidir, n d ki, namlum sbblrdn bel sulla
bir qisim insana ignc vermyi qrara alm iblisan
iradnin mhsuludur. Bu, yalnz ona gr ba ver bilr
v ya ba verib ki, masir insanlqda bel bir sistemi
yaratmaa v ya n az, ona qar dzml olmaa aq
akar myyn meyil tendensiyas var. nsanlarda bu
sistem uyun olan, cavab vern nyins olmas d
qiqdir, onlar nys reaksiya verir, nys uyunlar
lar, onlarn iind n is var ki, syan sylrini iic edir.
nsanlar yalan iind yaamaa mcbur olurlar, lakin
yalnz ona gr mcbur olurlar ki, slind bel yaa
maa qadirdirlr.
Ona gr d yalnz sistem ktlni zgldirmir,
hm d zglmi insanlq bu sistemi z qeyriixtiyari
ana plan kimi, z tnzzlnn tnzzl uram
surti kimi, xalqn ayrayr frdlr kimi mlubiyy
tinin hesabat kimi dstklyir.
Hr bir insann tbii olaraq, hyat mqsdlri var.
Hr ksin ryind briyytin haqq olan lyaqt,
mnvi btvlk, ifad azadl, mvcudat zrind
stnlk hissi n bir qdr hsrt var. Amma eyni
zamanda hr ks az v ya ox drcd yalan iind
31

yaamaqla razlamaa qadirdir. Hr ks bu v ya digr

kild zn xas, anadanglm insanlnn profan
bayaladrlmasna v utilitarizm gzt gedir. Hr
ksd myyn qdr mumi ktly qarmaq v
psevdohyat aynn axn il zaa rahatca axmaq
istyi var. Bu, iki xs arasnda adi mnaqidn frqli
bir eydir. Bu pisdn d pis bir eydir, bu, birbaa
xsiyyt anlaynn zun meydan oxumaqdr.
Sad dild desk, posttotalitar sistemin bnvrsini
diktatura il istehlak cmiyyti arasndak tarixi
toqquma tkil edir. Yalanla yaamaa uzunmddtli
adaptasiya qabiliyyti v sosial avtototalln asanlqla
yaylmas il istehlaka meyilli adamlarn z ruhi v
mnvi tmizliklri n bzi maddiyyatlar qurban
vermk istmmsi arasnda, ada sivilzasiyann al
badan alan, yoldan xaran eylri il qarlaanda ali
dyrlri tslim etmy hazr olmas arasnda, ktlvi
biganliyin clbedici qvvsin qar aq, zif olmas
arasnda myyn laq var, el deyilmi?
Nhayt, mgr posttotalitar sistemd hyatn boz
luu v boluu mumilikd masir hyatn iirdilmi
karikaturas deyilmi? slind biz, Qrb n (siviliza
siya miqyasnda oxox gerid olsaq da) onun gizli
tendensiyalarn aq gstrrk xbrdarlq rolu oy
namrqm?

32

VII
ndi is frz edk ki, bir gn bizim dkan ns
kirlir v rbt qazanmaq n asd ar daha
asmr. Daha sekilrd itirak etmir, nki bunun
mzhk olduunu bilir. Siyasi toplantlarda hmiki
yalan yox, slind n dndyn demy balayr.
Htta vicdannn ssini dinlyib, dstkldiyi adamlarla
hmrylik nmayi etdirmy crt edir. Bununla o,
yalan iind yaamaa qar xr. Rituallam adtlri
rdd edir v oyun qaydalarn pozur. Tapdanm mn
liyini v lyaqtini yenidn kf edir. Azadlna
konkret hmiyyt verir. Yalansz yaamaa chd n
syan edir..
vzi zn ox gzltmyck. O, maazadak
vzifsindn azad edilck v anbara keirilck. Maa
azaldlacaq. Bolqarstanda mzuniyyt haqda midlri
pu olacaq. Uaqlarnn ali thsil mssislrin qbul
olunmas ans risk altna dck. Rislri onu sx
dracaq, i yoldalar onun qeybtini edcklr. Amma
ona qar bel mnasibt gstrnlrin oxu bunu z
ilrindn gln sbblrdn yox, bir vaxtlar dkann
formal ar asmaa vadar edn sbblrdn edck.
Onlar trvz satcsn tqib edcklr, ona gr
ki, bu, onlardan gzlnn addmdr, ona gr ki, sis
tem qar sdaqtlrini nmayi etdirsinlr, yaxud da
ona gr ki, sadc olaraq, mumi mnzrnin bir
hisssi olsunlar, ax adamlar yax bilirlr ki, bh
33

obyekti olmaq istmirsns, bel mqamlarda nec

davranmalsan. Mvafiq olaraq icralar da az v ya
ox drcd digrlri kimi, posttotalitar sistemin
trkib hisslri, onun avtomatizminin tmsililri,
sosial avtototalln kiik altlri kimi hrkt edck
lr.
Bellikl, hakimiyyt strukturu dkanya qar
btn bu sanksiyalar ttbiq ednlrin, onu sxdran
larn, sistemin anonim trkib hisslrinin vasitiliyi il
dkann tprck kimi yer tprck. Sistem, z zo
rak varln bruz verrk, onu syanna gr cza
landracaq. Sistem bel d etmlidir, onun avtomatizmi
v znmda mexanizminin mntiqi bunu tlb
edir. Dkan adi, zn gr bir ml etmyib, o, ox
ciddi bir cinayt trdib. Oyun qaydalarn pozmaqla
oyunun zn pozub; bunun sad, primitiv bir oyun
kimi grnmsin sbb olub. O, sistemin sas stunu
olan tzahrlr dnyasn altst edib. O, btvly
tmin edn elementlri birbirindn ayraraq gc struk
turunu pis vziyytd qoyub. O, yalan iind yaad
n akar edib. O, sistemin zmtini dadb v
hakimiyytin tml saslarn ifa edib. O, kraln lt
olduunu sylyib! Kral dorudan da lt olduundan,
olduqca thlkli bir ey ba verib; bu hrkti il o,
dnyaya xitab edib. O, hamya prdnin arxasna bax
maa imkan yaradb. O, hamya yalansz yaaman
mmkn olduunu gstrib. Yalanla yaamaq yalnz
universal sistemd mmkn ola bilr. nki bu prinsip
hr yer nfuz etmli v hr eyi hat etmlidir. Cz
34

ken hr ks bu prinsipi inkar etdiyindn, ona tam th

lk trtmi saylr.
Bu, baadlndir; n qdr ki, grnt gerklikl
toqqudurulmayb, o, grnt saylmr. Yalanla yaa
maqla yalansz yaamaq zldirilmyinc, onun saxta
karln ifa etmk perspektivi qaranlqdr. Alternativ
ortaya xan kimi mahiyyti, necliyi, hatliliyi bax
mndan, grntnn v yalanla yaaman mvcud
luunu thlk altna alr. Bu alternativin hat dairsi
hmiyyt ksb etmir, ax onun gc ziki xsusiyyt
lrind deyil, sistemin stunlarna v qeyrisabit tm
lin iq salmasndadr.
Dkan sistem n malik olduu hr hans ziki
v ya aktual gc gr deyil, etdiyi hrkt z hdud
larn adna gr, onun trafn iqlandrdna gr
v tbii ki, bu iqlandrmann sayahesaba glmyn
nticlrin gr thlkli idi.
Ona gr d posttotalitar sistemd yalansz yaa
maq ekzistensial ldn (briyytin z ilkin tbitin
dnmsi), qli ldn (gerkliyi olduu kimi grmk)
v ya mnvi ldn (baqalarna nmun olmaq)
daha ox llr malikdir. Onun myyn bir siyasi
ls d var. gr sistemin sas dayan yalanla yaa
maq tkil edirs, tccbl deyil ki, onun varlna
qar sas thlk yalansz yaamaqdr. Bu sbbdn
sistem gr, yalansz, hqiqtl yaaman qars lap
balancdan amanszlqla alnmaldr.
Posttotalitar sistemd hqiqt szn n geni m
nasnda xsusi mna dayr, baqa kontekstlrd o m
35

naya rast glinmir. Bu sistemd hqiqt gc faktoru,

yaxud bilavasit siyasi qvv amili kimi daha byk
(hm d daha frqli) rol oynayr.
Hqiqtin gc nec ilyir? Hqiqt gc faktoru
kimi nec ilyir? Onun gc, sl gc kimi, nec baa
dl bilr?
VIII
nsanlar yalnz o zaman zlrin qar zgl bilr
lr ki, buna sbb olsun. Bu pozuntunun relye onlarn
z mvcudluqlardr. Yalansz yaamaq belc, birbaa
yalanla yaaman teksturasna hrlb. Yalanla yaa
maq yalansz yaamaq da olduuna gr mvcuddur.
Yalanl hyat dzninin altnda baqa bir sfera sl
mqsdlri il hqiqt aq bir dnya mrglyir.
Hqiqtl yaaman nadir, partladc, sayahesaba
glmyn siyasi gc ondan ibartdir ki, aqaq
yalansz yaaman gz grnmyn, ancaq hr yerd
mvcud olan bir kmkisi var bu gizli sfera. Aq
kild yalansz yaanan hyat bu gizli sferadan qay
naqlanr; o hyat bu sferaya z tutanda anlayla
qarlanr. Kommunikasiya n potensial mhz bu
rada yerlir. Ancaq bu yer gizlidir v ona gr d
hakimiyyt perspektivindn baxanda ox thlklidir.
Onun daxilindki mrkkb ferment yarqaranlqda
inkiaf edir v nhayt, sistem n dhtli srprizlr
toplusu tk gn ina xdqdan sonra artq onu
vvlki sullarla rtbasdr etmk ox gec olur. Bu min
36

valla onlar rejimi tvi salan, davaml olaraq axna

mada saxlayan, onu qeyriadekvat reaksiya vermy
vadar edn bir situasiya yaradr.
Grnr, posttotalitar sistem qar, szn geni
mnasnda, mxalif zminin yaranmas n ilkin rt
yalansz yaamaqdr. Bu mxalif qvvlr v
hakimiyyt arasnda qardurma, szsz ki, aq cmiy
yt v ya klassik diktaturadakndan mahiyytc frqli
forma alacaq. vvla, bu qardurma mxtlif haki
miyyt altlrin arxalanan sl, tkilatlanm, kmiy
ytc myynlmi qvv sviyysind deyil, frqli
sviyyd insan drraksi v vicdan, ekzistensial
sviyyd ba verir. Bu zl gcn smrllilik dr
csi ardcllar, seicilr v ya sgrlrl llmr, nki
o, sosial urun beinci stununda, hyatn gizli
mqsdlrind, insanlarn lyaqti v fundamental
hquqlar, sl sosial v siyasi maraqlarnn realladrl
mas istklrind z ksini tapr. Bellikl, onun gc
myyn sosial v siyasi qruplarn qvvsind deyil,
rsmi gc strukturlarnn da daxil olduu btn c
miyytd gizlnn potensialda toplanb. Bu gc z s
grlrin deyil, dmn sgrin arxalanr, yni yalanla
yaayan v hqiqt qvvsi trndn istniln anda
(n az nzri chtdn) vurula bilck hr bir ks
(yaxud instinktiv olaraq, vzifsini qorumaq istyin
dn, nhayt, hqiqt uyunlaa bilck adamlara)
gvnir. O, bel demk olarsa, mqam yetidiyi halda,
btv bir blmni trksilah etmk n bir mlki xs
trndn istifad ediln bakterioloji silahdr. Bu gc
37

hakimiyyt urunda birbaa mbarizd itirak etmir,

onun tsiri nzr arpmr.
Onun tkan verdiyi gizli hrkatlar hr halda gr
nn bir eyd sl siyasi faliyyt v ya hadisd, sosial
hrkatda, vtnda narazlnn ql partlaynda,
aqaydn monolit hakimiyyt strukturu daxilind ks
kin mnaqid, yaxud, sadc, sosial v intellektual
mhitd qars alna bilmyck transformasiyalarda
z xa bilr, amma bunun n vaxt, harada, hans
raitd v miqyasda olacan qabaqcadan demk tin
dir. Btn hyat hmiyytli msllr v problemlr
qaln yalanlar qat altnda gizldildiyindn, sbr kasa
sna son damlann n zaman dcyi, bu damlann n
olaca he zaman tam aydn olmur. Bu da rejimin ya
lansz yaamaq n n sad chdlri bel, qabaqcadan
kskin tqib etmsinin sbblrindndir.
Soljenitsn niy z vtnindn qovulmudu? l
btt, ona gr yox ki, o, sl gc birliyini tmsil edirdi,
ona gr yox ki, rejim tmsililrindn hr hans biri
Soljenitsnn onu devirib hkumtdki yerin kecyi
ni sanrd. Soljenitsnn srgn olunmasnn baqa sb
bi vard: bu, sosial urda sayszhesabsz dyiikliklr
sbb olacaq, nticd vvlcdn proqnozladrla bil
myn siyasi mlubiyytlr trd bilck mdhi h
qiqt mnbyini qtiyytl susdurmaq chdi idi. Belc,
posttotalitar sistem z yoluyla getdi: zn qorumaq
n grntlr dnyasn mda etdi.
Yalanlar dnyasnn qab qrib madddn dzl
dilib. N qdr ki, o, btn cmiyyti kip bryb
38

balayr, adama el glir ki, o, dadandr. Ancaq kims

onun bir hisssini dadrsa, Kral ltdr! dey qq
rrsa, birc nfr oyun qaydalarn pozub, ba vernl
rin, sadc, oyun olduunu fa edirs, hr ey qldn
in baqa bucanda grnr v onda qabn yrtl
d yerd slind paradan dzldildiyi grnr v
durmadan paralanb, sklb gedir.
Mn yalansz yaamaq bard danarkn, tbii ki,
yalnz bir qrup intellektualn mktubu v ya etiraz
kimi konseptual tfkkr mhsullarn nzrd tutmu
ram. Bu, hr hans bir xsin v ya qrupun manip
ulyasiyaya qar syana qalxd hr hans vasit ola
bilr; bura, msln, intellektuallarn mktubundan tut
mu zhmtkelrin ttilindk, rok konsertdn tutmu
tlb nmayiindk, saxta sekilrd itirakdan
imtina etmkdn tutmu bzi rsmi konqreslrd aq
nitq sylmy, aclq aksiyasna qdr bir ox sul dax
ildir.
Srbst yaay istyinin boulmas mrkkb pro
sesdirs, hyatn btn sahlri znifadnin mani
pulyasiyasna saslanrsa, onda hr bir srbst
znifad posttotalitar sistem dolay siyasi thl
kdir. Baqa sosial sitemlrd bel znifadlr he
kim ninki hakimiyyt partlay, mumiyytl, hr han
s potensial siyasi mna vermzdi.
Praqa Bahar adtn sl qvv sviyysind olan iki
qrup sistemi olduu kimi saxlamaq istynlrl onda
islahatlar aparlmasn istynlr arasnda toqquma
kimi baa dlr. Unudulur ki, bu qardurma, sadc
39

olaraq, cmiyytin ruh v vicdan teatrnda oynanlm

uzun bir dram tamaasnn son shnsi, labd nticsi
idi.
Bu tamaann vvlind hr ey onlarn pisliyin
olsa bel, yalansz yaamaq istyn xslr var idi. O
adamlarn sl gc n llri atrd, n d buna can
atrdlar. Onlarn yaad hqiqt sferas he d siyasi
kir mhiti deyildi, bu, vacib d deyil. Onlar air, rs
sam, musiqii v ya z insan lyaqtini saxlamaa qadir
sad vtndalar da ola bilrdilr.
Bu gn myyn faliyyt v ya qaynin veriln
mhit n zaman v hans gizli, dolaq kanallar va
sitsil tsir etdiyini dqiq myynldirmk v yalan
dnyasnn divarlarndan kerk, tdricn yaylaraq
onu dadan hqiqt virusunun izin dmk, tbii ki,
tindir. Hr halda bir ey aydndr ki, siyasi islahat
chdi cmiyytin oyan sbbindn deyil, hmin oy
andan doan yekun sbbindn idi.
Dnrm ki, indiki zaman da bu tcrbnin
inda daha yax baa dl bilr. Minlrl Xartiya
il posttotalitar sistem arasndak qardurma o zaman
siyasi chtdn umidsiz hesab edil bilrdi. Biz ona hr
bir siyasi qvvnin balca olaraq real qvv sviyy
sind malik olduu mvqe il lln aq siyasi sis
temin nnvi linzasndan baxsaq, tbii ki, bu beldir.
Bu perspektivdn baxanda Xartiya kimi kiik par
tiyann, szsz ki, he bir ans olmazd. Amma gr o
qardurman posttotalitar sistemd gcn n olmas
haqda malik olduumuz bilik fonunda nzrdn keir
40

sk, o, qarmza tam baqa bucaqda xr. Xartiya 77

nin yaranmasnn, mvcudluunun, gizli sferada faliy
ytinin v orada Xartiyann vtnda urunu,
znminliyini oyatmaq chdlrinin tsiri bard
halhazrda dqiq bir ey sylmk mmkn deyil. Bu
srmaynin son nticd xsusi siyasi dyiikliklr for
masnda n zaman v nec dividentlr vercyini v
ya vermycyini ncdn sylmk is daha tindir.
Ancaq o, lbtt ki, yalansz yaaman bir hisssidir.
Ekzistensial zm kimi, o, insanlar z xsiyytl
rinin mhkm sasna qaytarr, siyast kimi is onlar
ya hr ey, ya he n qumar oyununa atr. Bu sbb
dn bu i yalnz riski gz altna alanlar, ya da exoslo
vakiyada bu gn siyasti yynlmyin baqa yolu
olmad nticsin glnlr giriir. Bu nticy yalnz
o xslr gl bilr ki, zn siyast qurban vermk
niyytind deyil v ya bel bir qurban tlb edn siya
st inanmr.
Posttotalitar sistem sl qvv sviyysind olan
istniln rqib alternativ, hminin z avtomatizminin
qanunlarndan asl olmayan hr hans siyast for
malarna n qdr mane olursa, hr hans potensial
siyasi thlknin arlq mrkzi daha byk qtiyytl
ekzistensial v siyastqdrki sahy srr; adtn
hr hans urlu sy gstrmdn, yalansz yaamaq
sistem avtomatizminin leyhin ilyn btn faliyyt
nvlrinin x nqtsin evrilir.
Htta bel faliyytlr sonda yalansz yaamaq sah
sindn knara yaylrsa (yni onlar mxtlif paralel qu
41

rumlara, hrkatlara, tkilatlara evrilir, siyasi faliy

yt hesab edilir, rsmi dairlr sl tzyiq ml gtirir
v slind sl gc sviyysin myyn tsir etmy
balayrlarsa), hmi onlarda mnlrin dair xsusi
lamt qalr. Ona gr d, mn el glir ki, htta dissi
dent hrkatlar deyiln hrkatlar da ml gldiklri
bu xsusi zmini daim nzr almadan lazmnca baa
dl bilmzlr.
IX
Yalan iind yaaydan qaynaqlanan insan xsiy
ytinin drin bhran, bel bir hyat mmkn edn
bhran, bhsiz ki, mnvi ly d malikdir o,
baqa msllrl yana, cmiyytdki drin mnvi
bhran kimi bruz verir. stehlak dyrlr sistemi il
irniklnmi, xsiyyti ktlvi sivilizasiyann qarq
mhlulunda hll olmu, varlq dznind kklri ol
mayan, sa qalmaq instinktindn savay he bir m
suliyyt hissi olmayan xs mnviyyatszlam
xsdir. Sistem bu mnviyyatszlqdan asl vziyyt
ddir, onu drinldirir, slind sistem bu mnviyyat
szlamann cmiyytdki inikasdr. Bir mcburi
siyast qar bri syan kimi yalansz yaamaq is,
ksin, insann z msuliyyt hissi zrind nzartini
brpa etmk chdidir. Baqa szl, bu, srf mnvi ad
dmdr, tkc ona gr yox ki, baha baa glir, hm d
prinsipc ona gr ki, bunda mnft gdlmr: bu
risk mumi fayda, mumi yaxlama, dzlm k
42

lind mkafat gtir bilr, ya da gtirmz. vvl d

qeyd etdiyim kimi, bu, ya hr ey, ya da he n prin
sipli ans oyunudur v bu gn verilck qurbann
sabah, qoy lap mumi tkkr formasnda olsun,
mkafat gtircyini znn edrk bel bir macraya gir
in bir adamn all oluunu tsvvr etmk tin
dir (Yeri glmikn, hakim dairlrin nmayndlri
yalansz yaayanlara el hey hakimiyyt yans, hrt
v ya vardvlt kimi utilitar motivlri aid etmkl on
lar z mnviyyatszlq dnyalarna buladrmaa
alrlar).
Posttotalitar sistemd yalansz yaamaq mstqil,
alternativ siyasi ideyalar n balca zmin evrilirs,
bu ideyalarin xarakteri v glcyi haqqnda btn
dnclr bu mnvi ln mtlq siyasi hadis
kimi ks etdirmlidir (nqilabi Marksist qidsinin m
nviyyat stqurum mhsulu kimi qiymtlndirmsi,
hr hans dostumuzun bu lnn hmiyytini tam
anlamasna v onu dnyagrlrin daxil etmy hr
hans yolla mane olur, bu, onlarn ziyannadr; hmin
dnyagr postulatlarna sdaqt, z siyasi tsir
mexanizmlrini lazmnca drk etmy mane olur,
belc, n qdr paradoksal olsa da, onlar olduqlar
adamlara, baqalarndan yanl drketmnin qurbanlar
olmalarna gr bhlnnlr, marksistlr evirir).
Posttotalitar sistemd mnviyyatn xsusi siyasi
hmiyyti masir siyasi tarixd ox nadir rast glinn,
aada gstrmy alacam kimi, uzaqmnzilli
nticlr malik ola bilr.
43

X
bhsiz ki, 1969cu ild Husak lider olandan sonra
exoslovakiyada n vacib siyasi hadis Xartiya 77
nin yaranmas idi. Buna baxmayaraq, onun yaranmas
zaman mvcud olan ruhimnvi v intellektual ab
hava hr hans siyasi hadisnin mhsulu deyildi.
Hmin abhava The Plastic People of the Universe rok
qrupu il bal bir ne gnc musiqiinin mhkm
prosesi zaman yaranmd.
Onlarn mhkm prosesi iki mxtlif siyasi
qvvnin v ya siyasi konsepsiyann deyil, iki frqli
hyat konsepsiyasnn qardurmas idi. Bir trfd
posttotalitar tsisatn qsr puritanl, digr trfd is,
sadc, yalansz yaamaq, xolad musiqini ifa etmk,
hyat trzlrin uyun mahnlar oxumaq, azad,
lyaqtli, yolda kimi yaamaq istyn namlum gn
clr vard. Bu adamlar kemid siyasi faliyytl
mul olmamdlar. Onlar n siyasi iddialara malik
mxaliftin yksk motivasiyal nmayndlri idilr,
n d hakimiyyt strukturlarndan knara atlm
kemi siyastilr. Onlara statuskvoya uyunlamaq,
yalan iind yaamaq prinsiplrini qbul etmk,
bununla da hakimiyytdkilrin mdaxilsi olmayan
bir hyatdan hzz almaq n hr cr imkan ver
ilmidi. Ancaq onlar baqa yolu sedilr.
Buna baxmayaraq v ya blk d mhz buna gr
onlarn mslsi hl d midini itirmmi hr bir ks
44

ox ciddi tsir gstrdi. stlik, mhkm prosesi keir

ilrkn illrin gzlntisindn, mqavimtin mxtlif
formalarna qar apatiya v skeptisizmdn sonra yeni
bir hvaliruhiyy iarmaa balad. Adamlar yorun
luqdan usanmdlar, onlar durunluqdan, faliyytsi
zlikdn, nyins bir zaman dzlcyin, sadc, mid
etmkdn bezmidilr. Myyn mnada mhkm
prosesi son damla idi. O zamana qdr birbirindn
tcrid olunmu, mkdala hvssiz olan v ya mk
dal tinldirn faliyyt nvlrin stnlk vern
mxtlif meyilli qruplar qtn anladlar ki, azadlq
blnmzdir. Ham anlad ki, ex anderqraund musi
qisin hcum n adi v vacib, faktiki olaraq, hamn bir
ldirn dyr, yalansz yaaman zn, hyatn sl
mqsdlrin hcumdur. Rok musiqisi ifa etmk
azadl insan azadl kimi drk olundu, elc d fl
s v siyasi tnqidd itirak azadl, yazmaq azadl,
cmiyytin mxtlif sosial v siyasi maraqlarn ifad
v mda etmk azadl insan azadl kimi baa
dld.
nsanlar gnc musiqiilrl sl hmrylik hissi yaa
maqdan ruhlanm, anlamdlar ki, yaradclnn n
drcd yaxn v ya uzaq olmasndan, hyata mna
sibtindn asl olmayaraq, baqalarnn azadln
dstklmmk, z azadln ldn vermk demkdir
(Qanun qarsnda brabrlik olmadan azadlq olmaz,
azadlq olmadan qanun qarsnda brabrlik olmaz;
Xartiya 77 bu qdim kr yeni v zunmxsus mna
verdi, bu is exiyann masir tarixi n byk
45

hmiyyt malik oldu. Altm skkiz kitabnn ml

li Sldeek, z parlaq srind bugnk mnvi v
siyasi iztirablarmzn kknd istisna prinsipi (prin
ciple of exclusion) durduunu yazr. Bu prinsip kinci
Dnya mharibsinin sonunda demokratlarla kommu
nistlr arasndak qrib gizli anlamadan yaranm v
getdikc inkiaf etmidi. Onillrdn sonra ilk df bu
prinsipin hdsindn Xartiya77 gldi; Xartiyada bir
ln btn trr ilk df brabrhquqlu trfda
oldular. Xartiya 77 tkc kommunistlrl qeyri
kommunistlrin koalisiyas deyildi; el olsayd, bu, tar
ixi baxmdan yeni, mnvi v siyasi baxmdan is
inqilabi bir ey olmazd, ksin, bu ittifaq a priori hr
ks aqdr v burada he ks tabe mvqe tutmaa
mcbur edil bilmz). Xartiya 77 mhz bu cr
raitd yaranmd. Kim deyrdi ki, biriki adi rok
qrupun mhkm iinin bel uzaqmnzilli nticlri ola
bilr?
Znnimc, Xartiya 77nin kklri yuxarda gstr
mk istdiklrimi ox gzl tsvir edir: posttotalitar
sistemd tdricn siyasi xarakter alan hrkatlarn
kknd adtn he d aq siyasi hadislr, yaxud da
mxtlif qvvlr, ideyalar arasndak aq siyasi qar
durmalar dayanmr. Bu hrkatlarn ksriyyti
haradasa baqa yerd, daha geni siyastqdrki
(prepolitik) razilrd, yalanla yaamaqla yalansz
yaaman zz durduu, yni posttotalitar sistemin
tlblrinin hyatn sl mqsdlri il ixtilafda olduu
yerlrd yaranr. Bu sl hyat mqsdlri ox frqli for
46

malar ala bilir. Bzn onlar bir qrupun v ya xsin

maddi v ya ictimai maraqlarnn sas kimi x edir;
baqa bir halda, myyn intellektual v ya ruhi
maraqlar, qalan hallarda insanlarn z hyatlarn
r yaamaq istyi kimi daha ox fundamental v
ekzistensial tlblr formasnda z xr. Bunlarn
siyasi xarakter almasnn sbbi hlli tlb olunan bu
problemlrin siyasi tbitli olmasnda deyil, posttotal
itar sistemin sasland, asl olduu kompleks mani
pulyasiya sisteminin hr cr azad znifadni,
yalansz yaamaq urunda atlan hr bir addm zn
qar thdid v bellikl, hm d mahiyytc siyasi
hrkt saymasndadr.
Siyastqdrki periferiyadan qaynaqlanm olan bu
hrkatlarn hr cr siyasi ifadsi trm hadisdir.
Hrkatlar siyasi layih, siyasi proqram v ya siyasi im
puls kimi meydana xdqlar n deyil, sisteml qal
maz qardurmaya girmlrinin nticsi kimi inkiaf
edir v yetkinlirlr. 1968ci il hadislri bunu bir daha
tsdiqlyir. Sistemd islahat aparmaq istyn kommu
nist siyastilr ona gr islahat proqramlar il ortala
xmamdlar ki, birdnbir onlara ilham glmidi. s
lahat proqramlar ona gr ortala xmd ki, onlar
buna mcbur olmudular. Onlar buna hyatn, szn
nnvi mnasnda, siyastl he bir laqsi olmayan
sahlrinin gstrdiyi ardcl v artan tzyiq mcbur et
midi.
slind insanlar ictimai hyatn hr sviyysini
hat edn v hr ken gn daha aq ifad olunan
47

sosial mnaqilri (slind bu mnaqilr sistemin

mqsdlri il hyatn mqsdlri arasndak ixtilaf idi)
siyasi yolla hll etmk istyirdilr. Cmiyytin gclu
dstyin arxalanan alimlr v incsnt adamlar mx
tlif yollarla problemi akar edir, tlblr is problemin
hll olunmasn tlb edir. Xartiya 77nin yaran
hm d mnim btn bu qeyd etdiklrimin mnvi
trnin xsusi siyasi hmiyytini nmayi etdirir.
Xartiya 77 n mxtlif qruplar arasnda gclu hm
rylik hissi olmadan, artq dayanb gzlmyin mm
knszlyn v hqiqti birg, ucadan demyin
(czalarn kskinliyindn v drhal hr hans nz
rarpan ntic veribvermycyindn asl olma
yaraq) vacibliyini anlamadan tsvvr bel olunmazd.
Jan Patocka lmndn bir qdr vvl yazrd: El
eylr var ki, urunda zab kmy dyr Fikrimc,
xartiyalar bunun tkc Potockann kredosu deyil, hm
d onlarn grdklri iin n gzl izah olduunu an
ladlar.
Knardan, xsusn d sistemin v onun hakimiyyt
strukturlarnn gznd Xartiya 77 aq smada
imk kimi grnrd. Dorudur, ildrm he d aq
smada axmamd, lakin bu tssratn mnas ay
dndr; btn bunlara gtirib xaran saslar mhz
gizli qatda, hadislrin tinlikl thlil olunduu
hmin o alatoranda meydana glmidi. O zaman Xar
tiyann meydana glcyini qabaqcadan grmk indi
bu Xartiyann haralara aparacan hesablamaq qdr
tin idi. Bir daha qeyd edim ki, bu, yalanla yaayan in
48

sanlarn dnyasn yerindn oynadan bir ok idi. Bir

insan grntlr dnyas quyusunun drinliyin n
qdr dbs, bel bir eyin ba vermsi onun n o
drcd tccbl olur.
XI
Posttotalitar rejimlrd, szun nnvi mnasnda,
siyast ictimai hyatdan tamamil knarladrlb. nsan
larn ninki siyasi baxmdan tkilatlanmaa, he siyasi
kirlrini ictimai kild ifad etmy d imkanlar yox
dur. Yaranan boluu is ideoloji ritual doldurur.
Bel bir vziyytd insanlarn siyast mara azalr
v oxluq mstqil siyasi kri qeyrireal, uydurma, bir
nv qumar, gndlik hyatdan ox uzaq bir ey hesab
edir; siyast blk d gzl, lakin mnasz grnr,
nki bir trfdn, tamamil utopik hesab edilirs,
digr trfdn, rejimin bu istiqamtd atlan hr ad
dmn qarsn fvqlad vql almas onu hm d
thlukli bir oyuna evirir. Ancaq htta bel cmiyyt
lrd siyasti tri bir hvs kimi atmayan, bu v ya
digr vasitlrl azad dnmy, zlrini ifad et
my, bzi hallarda is siyasi tkilatlanmaya can atan
insanlar, yaxud qruplar olur; nki bu onlarn yalansz
yaamaq istklrlrinin bir parasdr. Bel insanlarn
v ya qruplarn mvcud olmasnn z olduqca
mhm v dyrlidir. n ar zamanlarda da onlar
siyasi krin davamlln tmin edirlr. gr hr hans
bir hadis prepolitik qardurmadan sl siyasi im
49

pulsa evrilrk yaylr v bellikl, rejim zrind nisbi

uur qazanrsa, bu, sasn hmin tk tk, "ordusuz
generallar"n saysind olur. nki onlar inanlmaz
tinliklr baxmayaraq, siyasi faliyyti davam etdirir
v lazm olan mqamda z siyasi kirlrinin bhr
lrin yeniyeni tkanlar ver bilirlr. exoslovakiyada
buna dair misallar kifayt qdrdir.
Siyasi kirlri siyastdn uzaq hvaliruhiyyli v
mnn km cmiyytd yaymaq kimi Don Kixot
saya chdlrin gr aqakar tzyiqlr mruz
qalan 1970ci illrin siyasi dustaqlarnn demk olar ki,
hamsnn bs yer ziyyt kdiklri dnls d,
bu gn onlar n aktiv xartiyalarn arasndadrlar.
Xartiya 77d onlarn verdiyi erkn qurbanlarn
mnvi irsi qiymtlidir, onlar bu hrkat z tcrb v
siyasi tfkkr elementlril znginldiriblr.
Ancaq mn bel glir ki, he vaxt siyasi idn k
narda durmayan v hr zaman birbaa siyasi msuliyyt
altna iyin vermy hazr olan dostlarm teztez bir
xroniki shv yol verirlr: sosial v siyasi reallq olaraq,
posttotalitar sistemin tarixi unikalln yetrinc an
lamrlar. Posttotalitar sistem xas olan gcn mstsna
tbiti haqda mlumatlarnn az olmas onlarn nnvi
mnada birbaa siyasi faliyytin hmiyytini hddn
artq qiymtlndirmlrin sbb olur. Bundan baqa,
onlar sl siyasi dyiikliklrin qaynaqland siyast
qdrki hadis v proseslrin hmiyytin gz
yumurlar. Siyasi fal v ya sadc, siyasi ambissiyalar
olan adamlar kimi, onlar tbii siyasi hyatn dayand
50

yerd faliyyt gstrmy alrlar. Onlar normal

siyasi raitd uyun ola bilck davran modellrini
dstklyir, zlri d bilmdn, yeni v baqalarndan
kskin frqlri olan siyasi mhit khn dnc trzi,
adtlr, anlaylar, kateqoriyalar v baxlar gtirirlr.
Onlarn yuxardak anlaylarn posttotalitar sistemd
hans mna dad, bu sistemd nlrin siyasi tsiri v
potensial olduu, nyi nec etmk bard tsvvrlri
yoxdur. nki hakimiyyt strukturlarndan knarlad
rlm, hmin strukturlara birbaa tsir ed bilmyn
bel adamlar, hm d demokratik cmiyytd, yaxud
klassik diktaturada az v ya ox drcd oturumu
siyast nnlrin sadiq qaldqlarndan ox zaman re
allqla laqni itirirlr. Niy bizim tklirimizdn he
birinin onsuz da qbul olunmayaca bir zamanda real
la gzt gedk? deyrk, zlrini utopik dn
clr dnyasna mhkum edirlr.
Yuxarda gstrmk istdiyim kimi, posttotalitar sis
temdki byk siyasi hadislrin qaynaqlar demokra
tik rejimlrdkindn frqlnir. gr ictimaiyytin byk
bir hisssi alternativ siyasi model v proqramlara, mx
alif siyasi partiyalara laqeyd v htta bhyl yanarsa,
bu he d ictimai laqlr mnasibtd mumi apatiya
olmasndan, ali msuliyyt hissinin itirilmsindn, ba
qa szl, sadc, mumi mnviyyatszlamann nti
csi deyil. Onlarn bu yanamasnda hm d bir qdr
salam sosial instinkt var. nsanlar sanki intuitiv olaraq
hiss edirlr ki, daha he n grndy kimi deyil v
bundan sonra hr ey tam baqa cr olmaldr.
51

gr son dvrlrd ilk df Sovet bloku lklrind

n mhm siyasi hadislr ba verdis, bu, ona gr
bel oldu ki, onun nnd dayanan simalar zn
siyasti hesab ednlr deyil, daha ox riyaziyyatlar,
losoar, ziklr, yazlar, tarixilr, adi fhllr idi v
bu mxtlif dissident hrkatlarnn aparc qvvsinin
qeyrisiyasti pelrindn olmasnn sbbi he d on
larn zlrini bilavasit siyasti sayanlardan daha al
ll olmas deyil. Ona gr bel alnb ki, gr bir adam
siyasti deyils, o, siyastin nnvi qanunlar il mh
dudlamr v n qdr qrib sslns d, sl siyasi ger
klikdn daha ox xbrdar olur, mvcud raitd
hans tdbirlrin grl bilcyini v grlmli oldu
unu daha yax hiss edir. Bunun baqa yolu yoxdur:
alternativ siyasi model n qdr gzl olsa da, artq
gizli tbqyl dana, insanlar, cmiyyti sl siyasi
hycana gtir, ilhamlandra bilmir.
Posttotalitar sistemd hr yer sl potensial siyast
sferasna daxildir. nki sistemin kompleks tlblri il
hyatn mqsdlri arasnda davam edn qardurma
hr yerddir; insanlarn birinin digri il harmoniyada
yaamaa elementar ehtiyaclar var, mnsb sahiblri
trndn alaldlmamal, daim polis nzartind ol
mamal, z kirlrini azad ifad etmyi bacarmal, qa
nuni thlksizliklri tmin olunmal, yaradclq n
mvaq raitlri olmaldr v s. Bu fundamental, uni
versal v hyati tendensiyaya aidiyyti olan hr ey in
sanlar n maraqldr.
deal siyasi v ya iqtisadi dzn n mcrrd lay
52

ihlr artq maraql deyil; tkc ona gr yox ki, insan

lar btn bunlarn hyata keirilm ansnn ox kiik
olduunu anlayrlar, hm d ona gr ki, bu gn insan
lar hanssa iks gnn (Xday) z baxlarn hr
eyin qaydasnda olaca qeyrimyyn tarix dik
mkl cmiyytin daha asanlqla klliy, klliyin yeni
formalarna salna bilcklrini anlayrlar. Posttotalitar
sistemd yaayan insanlar bir eyi dqiq bilirlr ki, sas
msl bir v ya bir ne siyasi partiyann iqtidarda ol
mas v bu partiyalarn zlrini nec tyin etmlrind,
zlrin hans yarl yapdrmalarnda deyil, sas
olan, bu cr cmiyytd, mumiyytl, insan kimi yaa
man mmkn olubolmamasdr.
nnvi siyast kateqoriyalarnn v vrdilrinin
ar ykn amaqla insanlq almin birbaa baxmaq
v nticy yalnz hadislri dqiq analiz etdikdn
sonra varmaq: bu, tkc siyasi baxmdan daha real yol
deyil, hm d siyasi chtdn daha perspektivli yoldur.
Gstrmy alacam hqiqi, sasl v yaxla
doru davaml dyiiklik daha he bir xsusi nnvi
siyasi konsepsiyann, yni xarici, struktur v ya sis
tematik konsepsiyann nticsind ld oluna bilmz.
Bel dyiiklik bu gn, he zaman olmad qdr,
insan ekzistensiyasndan, dnyada insanlarn mvqe
yinin fundamental rekonstruksiyasndan, zlril, bir
birilril v kainatla mnasibtlrindn domaldr.
gr daha yax siyasi v iqtisadi model yaradl
maldrsa, onda bu, hr zamankndan daha ox, cmiy
ytdki sasl ekzistensial v mnvi dyiikliklrdn
53

irli glmlidir. Bu, yeni bir man kimi dizayn olunub

tqdim edilsi bir ey deyil. gr bu, khn, tnzzl
uram sistemin yeni versiyasndan frqli, daha yax
bir ey olacaqsa, onda bu, hr eydn vvl hyatn
zn transformasiya prosesinin ifadsi olmaldr.
vvlkindn yax sistem drhal vvlkindn yax
hyat tmin etmyck. slind bunun ksi daha dz
gndr, bel ki, yalnz daha yax hyat yaratmaqla
daha yax sistem yaratmaq olar.
Bir daha tkrar edim ki, mn he d siyasi kir v
konseptual siyasi iin hmiyytini azaltmaq istmi
rm. ksin, dnrm ki, bizim nail ola bilmdiyimiz
el mhz sl siyasi kir v mldir. sl dedikd he
vaxt qaytmayacaq bir dnyadan bizim rait idxal ol
unmu nnvi siyasi sxematikadan ardlm dnc
v konseptual ii nzrd tuturam. Khn qaydalara
saslananlar is, htta belsi mmkn olsa bel, he bir
mhm problemi birdflik hll ed bilmz.
kinci v nc nternasional, digr bir ox siyasi
qvv v tkilatlar kimi, bizim mxtlif ilrimiz,
tbii olaraq, hmiyytli siyasi dstk ver bilrlr, lakin
onlarn he biri bu problemlri bizim yerimiz hll et
mycklr. Onlar baqa dnyada alr v baqa
mhitin mhsullardr. Onlarn nzri konsepsiyalar
bizim n maraql ola v tlimat rolunu oynaya bilr,
ancaq bir ey dqiqdir ki, biz z problemlrimizi, sa
dc bu tkilatlarla eynildirmkl hll ed bilmrik.
Bizim lkd grdymz ilri demokratik cmiy
ytlrin siyasi hyatnda stnlk tkil edn bzi mza
54

kirlrin kontekstind yerldirmy chd etmk tama

mil mnasz idir. Msln, bizim sistemi dyimk, ya
xud, sadc, islahat aparmaq istyimizi ciddiciddi
mzakir etmyin n mnas? Yaadmz raitd bu,
psevdoproblemdir, nki bu zaman bizim hr hans bir
hdf atmamz mmkn deyil. Biz he islahatn ha
rada bitmsi, dyiikliyin harada balamas mslsind
aydn tsvvr malik deyilik. stlik, ac tcrblri
mizdn bilirik ki, n islahat, n d dyiiklik z z
lynd he nyin tminat deyil. Ntic etibaril hr
hans bir xsusi doktrinann klgsind yaadmz sis
tem islah olunmu, yaxud dyiilmi kimi grns d,
bizim n hr ey yen eyni qalacaq.
Bizi dndrn odur ki, bu sistemd r yaa
maq olarm? El etmk olarm ki, daha ox xalq sistem
deyil, sistem xalqa xidmt etsin? Biz bu hdr yet
mk n mmkn v lazml hr vasitdn istifad
edirik. Yaadqlar siyasi banallqda batm Qrb jurnal
istlri bizim yanamamz hddn artq brokratik,
riskli, revizionist, ksinqilabi, burjua, kommunist,
yaxud ifratsa, ifrat solu adlandra bilrlr. Amma
bu, bizi maraqlandran n sonuncu msldir.
XII
Tamamil frqli raitdn bizim raitimiz idxal
edildiyindn daim qarmaqarqlq mnbyi olan bir
anlay var mxalift anlay. Posttotalitar sistemd
mxalift dqiq olaraq ndir?
55

nnvi parlament hkumt sistemin malik de

mokratik cmiyytlrd siyasi mxalift myyn
sviyyd gc olan, hakimiyytd tmsil olunmayan
qvv (adtn partiya v ya partiyalar birliyi) kimi baa
dlr. O, ortaya alternativ siyasi proqram qoyur,
idarilik iddialar var v hakimiyyt trndn lk
nin siyasi hyatnn ayrlmaz trkib hisssi kimi tannr,
hrmt edilir. Mxalift z tsirini siyasi vasitlrl
yayr v hakimiyyt glmk n razladrlm h
quqi tnzimlmlr sasnda rqabt aparr.
Bu mxalift formasndan baqa, lahidd parla
ment mxalifti fenomeni d mvcuddur ki, bunlar da
yen az v ya ox drcd tkilatlanm gc sahib
dirlr, lakin onlar sistemin yaratd qaydalardan k
narda faliyyt gstrir v hmin rivd adt
edilndn frqli vasitlrdn istifad edirlr.
Klassik diktaturada da mxalift dedikd alternativ
siyasi proqramlar tklif edn siyasi qvvlr nzrd
tutulur. Onlar ya qanuni, ya da qanundanknar faliy
yt gstrirlr, amma he bir halda onlar hakimiyyt
urunda myyn razladrlm tlimatlar riv
sind rqabt apara bilmzlr.
Mxalift termini hakim qvvy zorak qar
durma hazrlayan, yaxud mxtlif gerilla (partizan),
azadlq hrkatlar kimi zlrini hakimiyytl qar
durma vziyytind hiss ednlr d amil olunur.
Posttotalitar sistemdki mxalift is yuxardaklar
dan he birin uyun glmir. El is bu termin hans
mnada istifad oluna bilr?
56

1. Bzn Qrb jurnalistlri mxalift deyrkn haki

miyyt strukturu iind olub, zlrini hakimiyytl giz
li mnaqid hesab edn xslri, yaxud qruplar
nzrd tuturlar. Bu mnaqiy sbb konseptual xa
rakterli myyn kir ayrlqlar (he d kskin frqli
liklr yox) ola bilr, amma bu, daha ox, sadc,
hakimiyyt hsrtidir, yaxud da hakimiyyti tmsil
ednlr qar xsi antipatiyadr.
2. Posttotalitar sistemd mxalift hm d qeyd ol
unan mnada dolay siyasi tsir malik olan v ya ola
biln hr ey kimi baa dlr. Yni posttotalitar sis
temin zn thlk sayd, slind is sistemin
znn thlk altna atd hr ey mxaliftdir. Bu
mnada dkannn dkann pncrsin hakimiyyti
yn ar qoymaqdan imtina etmsindn tutmu azad
bir eir qdr, yalansz, hqiqtl yaamaq urunda
atlm hr addm, baqa szl desk, hyatn sl mq
sdlrinin sistemin mqsdlrinin myynldirdiyi
hdlri ad hr bir msl mxaliftilikdir.
3. Daha ox is mxalift dedikd (yen d sasn
Qrb jurnalistlrin gr) z mstqil siyasi baxlarn,
tnqidi mvqelrini ictimaildirn, az, ya ox drcd
zn siyasi gc sayan xslr v qruplar nzrd tu
tulur. Bu mnada mxalift anlay dissident anlay
il myyn qdr stst dr, hrnd ki, bu an
laylar arasnda byk frqlr d mvcuddur. Bu,
tkc insanlarn z gclrini birbaa siyasi qvv kimi
qbul etmlrindn v iqtidarda itirak etmk ambis
siyalarnn olubolmamasndan deyil, hm d onlarn
57

hr birinin mxalift anlayn nec baa dmsindn

asldr.
Yen Xartiya 77dn bir nmun gtirk: Xar
tiya 77 z byannamsind vurulayrd ki, o, mx
alift deyil, nki alternativ proqram irli srmk
niyyti yoxdur. Xartiya 77 zn tam baqa cr gr
dyndn, bel proqramlar tklif etmirdi. Faktiki
olaraq, gr posttotalitar sistemd mxalift anlay
alternativ proqramla myyn olunursa, Xartiya 77
mxalift hesab edil bilmz. Hrnd, exoslovakiya
hkumti ilk gndn Xartiya 77ni mxalift birliyi
kimi qbul edir v onunla mxalift kimi rftar edirdi.
Ntic etibaril, hkmt, tbii ki, mxalift anlayn
mnim verdiyim nc trif uyun olaraq qbul
edir; yni ktlvi manipulyasiyann qarsn almaqla
hkumtin frdlr zrind mtlqliyi prinsipini
inkar edn hr ey mxaliftdir. Mxalift veriln bu
trifi sas gtrsk, onda, lbtt, biz d hkmt kimi
Xartiya 77ni sl mxalift hesab etmliyik, nki
Xartiya 77 yalanla yaaman universiall zrind
qurulmu posttotalitar sistemin inkiafna ciddi th
diddir.
Xartiya 77ni imzalayanlarn buna mnasibti is
frqlidir. Mn bel glir ki, onlarn ksriyyti mxali
ft anlayn demokratik cmiyytlrd (v klassik dik
taturalarda) olduu kimi nnvi mnada qavrayr;
nticd onlar mxalifti (htta exoslovakiyada) iqti
darda olmasa da, hakimiyytin tyin etdiyi myyn
qaydalar rivsind faliyyt gstrms d, bilava
58

sit siyasi cavabdehliyi qbul etmk n hazrlanm

alternativ siyasi proqram olduundan, iqtidarda itirak
imkanndan imtina etmyn siyasi qvv kimi baa
drlr.
Xartiyalarn ksriyyti zlrini bu trifd grmr
lr. Azlq is zn mhz yuxardak kimi qavrayr,
hrnd Xartiya 77 daxilind bu mnada mxalif
faliyyt gstrmk n he bir imkan olmamasn an
layla qarlayrlar.
Eyni zamanda hr bir xartiya posttotalitar sis
temdki raitin xsusi tbitil kifayt qdr tandr
v buna gr d anlayr ki, bu, tkc mxsusi siyasi
gc olan, insan hquqlar urunda deyil, hm d
mqayisolunmaz drcd daha msum mqsdlr
n mbarizdir, nticd onlar myyn aspektdn
mxalift kimi qbul oluna bilrlr. He bir xartiya
bu mnada mxalifti hesab olunmana etiraz et
mz.
lri hmiyytli drcd qlizldirn baqa bir
msl d var. Onilliklr boyu Sovet blokunda cmiy
yti idar edn qvv mxalift szn n pis ittiham,
dmn szn sinonim kimi ildib. Kimis mx
alifti adlandrmaq o demk idi ki, hmin adam h
kmti (szsz ki, imperialistlrin xeyrin) dyimk,
sosializm son qoymaq istyir. Bu damann dar aa
cna qdr apard zamanlar da olub v bu he d
insanlar mxalifti adlanmaa yumaq desk hvs
lndirmir. stlik, bu, sadc, szdr, sas msl is
bu i qoyulmu ad deyil, grlm iin zdr.
59

Oppozisiya sznn mnasnda bir neqativin ol

mas da bir oxlarnn bu termindn imtina etmsinin
sbblrindndir (oppozisiya ksmvqe; mxal
ift ixtilaf salan t.). Bel ki, oppozisiya, mxal
ift klmsi cmiyyti idar edn hakim qvvy
nzrn ks mvqed dayanmaq, z mvqeyini rejimin
mvqeyindn yola xaraq tyin etmk demkdir.
Sadc, yalansz yaama sen, dndyn
ucadan dil gtirkdn kinmyn, hmkirlril
hmryliyini ifad edn, dildiklri kimi harmoniya
iind yaamaq v yaratmaq istyn insanlar z pozitiv
mvqelrini neqativ terminl adlandrmaq istmirlr;
ax bu insanlar kims, nys qar deyillr. Yanl an
lalmann qarsn almansa yolu budur ki, mxal
ift v mxalifti szlrini iltmzdn nc bu
szlrin mnasn aydnladraq v bizim raitimizd
hans mnada anlalmal olduunu izah edk.
XIII
gr demokratik cmiyytlrdn posttotalitar sis
tem idxal olunan mxalift termininin yeni, tam fr
qli rtlr altnda hans mna vercyi bard mumi
kir yoxdursa, dissident termini ksin, Qrb jurnal
istlri trndn seilib v bu gn yalnz posttotalitar
sisem xas, demokratik cmiyytlrd olmayan (n az
bu formada olmayan) fenomen kimi geni ildilir.
Kimdir bu dissidentlr? Bel grnr ki, bu ter
min ilk nvbd yalansz yaamaq qrarna glmi v
60

aadak meyarlara uyun gln Sovet bloku vtn

dalarna aiddir:
1. z mstqil, barmaz mvqelrini v tnqidi
dnclrini ox aa imkanlar v vasitlr hesabna
ictimai v sistemli kild ifad edirlr, Qrbd d bu
chtlril tannrlar.
2. z lklrind nr olunmaq qadaalarna v
hkumtin verdiyi hr cr ziyytlr baxmayaraq,
yanamalarnn gc saysind hm cmiyyt, hm d
hkumt trndn hrmt qazanr, bellikl, z
mhitlrind slind ox mhdud v dolay tsir
gcn malik olurlar. Bu tsir gc onlar ya tqibin n
pis formalarndan qoruyur, ya da n az onlar tqib et
myin hkumt n myyn siyasi tinliklr yarat
masn tmin edir.
3. Onlarn tnqidi kirlri yaadqlar razinin v
pelrinin fqlrinin dar evrsini trk edrk mu
milir, daha mumi sbblri hat edir, siyasi xarak
ter alr. zlrinin birbaa siyasi qvvlrin verdiklri
qiymt frqli olsa da, onlarn ii mahiyytc siyasi
hesab olunur.
4. Bu insanlar "yaz insanlar"dr, onlar n yazl
sz sasdr v onlarn hkm etdiklri sas, ox zaman
yegan siyasi vasit yazdr. Mhz yaz vasitsil onlar
xsusn xaricdn zlrin diqqt qazana bilirlr. On
larn yalansz yaamaq n l atdqlar digr vasitlr
is ya xarici mahidiy ata bilmir, lokal mhitin
qeyrimyynlikliyind itibbatr, ya da mahidi
lrin yazdqlarna xrda lav kimi grnr.
61

5. Hazrda hans id ilmlrindn asl olma

yaraq, Qrbd onlar barsind daha ox siyasi fal kimi
bhs olunur, onlarn z sahlrind grdklri sl idn
ox, ilrinin siyasi aspektlri daha ox mzakir edilir.
xsi tcrbmdn bilirm ki, zn istmdn, yaxud
he xbrin olmadan bir grnmz cz kediyin
andan etibarn sn vtnda mvqesi olan yaz deyil,
aradabir (bo vaxtlarnda) hm d yazan dissident
saylrsan.
bhsiz ki, btn bu meyarlara uyun adamlar var.
Mzakir obyekti ola bilck msl odur ki, hr bir
qrup adam n xsusi bir termin ildilmli, yoxsa on
lar dissident adlandrmaldr. Hr halda adlandrr
lar, biz buna qar he n ed bilmrik. Hr n qdr
istmsk d, nsiyyti asanladrmaq n bu yarl
zmz d z haqqmzda ildir, lakin bunu kinay il
edir v bu sz demk olar ki, hmi drnaqda yazrq.
Fikrimc, indi dissidentlrin zlrinin bu ad niy
bynmdiklrinin bzi sbblrini aydnladrmaq
vaxtdr. vvla, szn etimologiyas problemlidir.
Bizim mtbuatda bu sz satqn v dnk m
nasnda ildilir. Ancaq dissidentlr kims, nys
xyant ediklrini, dnk xdqlarn dnmrlr, ax
onlar, sadc olaraq, he nyi rdd etmirlr. ksin,
onlar z xsiyytlrini tsdiq etmk istyirlr; qbul
etmdiklri bir ey varsa, bu da yalanla yaamaqdr.
Ancaq sas msl bu deyil. Dissident termini ox
vaxt pe saylr, sanki normal pelrl yana, bir d
mumi vziyyt gr deyinmk kimi bir xsusi pe
62

var. slind is dissident sadc, n etmli oldu

unu hiss edn, hiss etdiyini elyn v nticd rejiml
aq qardurma vziyytin dn zik, sosioloq, fhl,
air v digr bu kimi adamlardr.
Onlar zlrini bilrkdn bu duruma salmrlar;
dnclrinin, davranlarnn v ya mllrinin daxili
mntiqi (bu mntiq ox zaman onlarn iradsindn asl
olmayan xarici mhitl ziddiyyt tkil edir) onlar re
jiml qardurmaya srklyir. Baqa szl desk, dis
sidentlrin, bzi adamlarn drzi, bzilrinin dmiri
olmaq niyyti kimi pekar naraz olmaq mqsdi
olmur. Faktiki olaraq, bir oxlar dissident olduqlar
nn frqin ox sonradan varrlar.
Dissident he d anhrt kimi daxili arzulardan
qaynaqlanmr. Qsaca desk, onlar dissident olmaq
qrarna glmirlr. gr htta buna 24 saatlarn hsr
etslr, yen d bu, pe deyil, hyata bax trzi olacaq.
Bundan baqa, bu yanama zn dissident ad
qazanmlarn xsi mlkiyyti deyil, nki onlar artq
qeyd etdiyimiz xarici tsad rtlri yerin yetirmli
olurlar. Yalansz yaayan v yaamaq istyn minlrc
insan var ki, bunu bacarmrlar, ona gr ki, yaadqlar
raitd bunu etmk n onlara artq bu istiqamtd
ilk addmn atmlardan on qat artq csart lazmdr.
gr bu adamlarn arasndan ixtiyari olaraq my
yn sayda adam seils v xsusi bir kateqoriyaya daxil
edils, onda mumi mnzr kskin dyick. Bu, iki
mxtlif yol ola bilr. Birinci budur ki, sanki dissi
dentlr xsusi imtiyazlar olan grkmli xsiyytlr
63

qrupudur, qorunan tbqdir v hkmt d, z liber

allnn gstricisi kimi, onlarn mvcudluunda
maraqldr. kincisi bel bir illziyadr ki, bir qism
narazdan baqa "dissident" yoxdursa, demli, yerd
qalan ksriyyt hakimiyyt loyal mnasibtddir
ks tqdird, onlar da dissident olardlar. Lakin bu,
hams deyil. Bu tsnifat hm d el tsvvr yaradr ki,
sanki dissidentlr ayrca maraqlara malik v hku
mtl xsusi haqqhesab olan qrupdur v bu qar
durma iki ks qrup arasndak konikt olduundan,
dissidentlrin iddialarnn btvlkd cmiyyt
dxli yoxdur. Lakin bel bir tsvvr cmiyytin
maraqlarn mda edn, baqa szl, danmayan hr
ksin yerin danan dissident mvqeyin, dissi
dent yanamasna tamamil ziddir.
gr dissidentlrin hr hans slahiyytlri varsa,
gr onlara dxli olmayan yerd peyda olmu ekzotik
hratlar kimi qovulmayblarsa, bu he d ona gr
deyil ki, hkumtin bu qrupdan v onlarn ideyalarn
dan xou glir. Bu ondan irli glir ki, hakimiyyt kk
lri gizli qatda olan yalansz yaaman potensial siyasi
gcn blddir, mxtlif kirliliyin mnbyin v
mnsbin blddir; bunlar gndlik insan hyat,
hyatn gndlik mqsdlri il sistemin mqsdlri
arasndak gndlik grginliklrdir.
(Xartiya 77 yarananda btn xalqn Xartiyaya
qar olduunu, Xartiyann haqsz olduunu gstrmk
n hkumtin balatd kampaniyadan daha aydn
misal ola bilrmi? Hmin mcburi ylm milyonlarca
64

imza, baqa sbutlarla yana, ksin, hakimiyytin

haqsz olduunu sbut edirdi).
Hkumt v polis orqanlar dissidentlr ona gr
ox da byk diqqt ayrmrlar ki, bu diqqt hkumtin
onlardan nzr alnmalar zruri olan alternativ evr
kimi qorxduu tssratn yarada bilr; nki slind
onlar dorudan da nzr alnmal olan qvvdirlr,
hakimiyyts zn el gstrir ki, sanki dissident
lrin d tlblri adi mit qaylar sviyysinddir,
sadc, baqalarndan frqli olaraq onlar bunu ucadan
dey bilirlr.
Mn artq Soljenitsnn siyasi nfuzu haqda sz
adm: bu siyasi ki onun xs kimi malik olduu
mstsna siyasi qvvd deyil, onun genilndirib mil
yonlarca baqa xomramllar ktlsin atdrd mil
yonlarca QULAQ qurbanlarnn tcrbsinddir.
Tannm, grkmli dissidentlrin bir qrupunun
tkilatlandrlmas, baqa szl, adt ritual halna
salnmas onlarn faliyytinin sas mnvi zyini
inkar etmk demkdir. Grdymz kimi, dissident
hrkat insan hquqlar v azadlqlarnn birliyi v
blnmzliyi mfhumu zrind qurulmu brabrlik
prinsipindn tryir. Mgr KORda tannmam fh
llrin mdasi namin birlnlr tannm dissi
dentlr deyildi? Mhz bu hadis onlar tantmadm?
Mgr tannm dissidentlr Xartiya 77d tann
mam musiqiilri mda mqsdi il bir araya gtir
ildikdn sonra birlmi v mhz bunun nticsind
tannmamdlarm? Bu dorudan da, srt paradoks
65

dur; bir qrup vtnda digr vtndalarn mdasin

qalxanda onlar slind hmin digr vtndalar dan
ayran szlrl iarlyirlr. mid edirm ki, bu izah
esse boyu dissident sznn drnaq iarsi iind
yazlmasnn hmiyytini aydnladrm olacaq.
XIV
ex torpaqlar v Slovakiya AvstriyaMacarstan im
periyasnn trkib hisssi olduu, exlrin v slovak
larn z kimliklrini bu imperiyann hdudlarndan
knarda axtarmalarna tkan verck n tarixi, n siyasi,
n psixoloji, n sosial rtlr mvcud olmad vaxt
larda Tom Garrigue Masaryk kiik miqyasl i
(dronc prce) anlayna saslanan exoslovakiya milli
proqramnn sasn qoymudu. Bununla o, hyatn ox
mxtlif sahlrind mvcud ictimai qaydalara sas
lanan vicdanl v msuliyytli, hminin milli ya
radcla v znminliy stimul verck ii nzrd
tuturdu. O, tbii olaraq, intellekt, maarinmy sas
lanan trbiy v thsil, hminin hyatn mnvi v
humanitar aspektlrin xsusi vuru salrd. Masaryk
inanrd ki, daha lyaqtli bir milli taley yegan aar
insanlarn zlridir. nsanln ilkin vzifsi daha insani
bir hyat n rait yaratmaqdr; Masarik gr, mil
ltin vziyytinin dyiilmsi vzifsi insann transfor
masiyasndan balanr.
Xalq namin ilmk mfhumu exoslovakiya
cmiyytind yaranm, ox hallarda uurlu olmu v
66

bu gn d yaamaqdadr. Rejiml mkdalq etmk

dn tr bu mfhumdan bhan kimi istifad edn
lrl yana (bellri hl d oxdur), bu ideal smimi
dstklyn n az bir ne sahd mbahissiz nailiy
ytlri olan insanlar da oxdur. Hvsdn dmkdn,
sadc olaraq, imtina edrk, mtmadi olaraq ll
rindn glni edn bu qdr alqan insan olmasayd,
ilrin nec pis gedcyini ifad etmk tindir. Bu in
sanlar haql olaraq yax iin hr parasnn pis si
yastin dolay tnqidi olduunu, bzi hallarda bu
yolla getmyin ox faydal olduunu dnr, hr
nd ki, bu, birbaa tnqid etmk hququndan vaz
kemk demkdir.
Lakin bu gn htta 60c illrl mqayisd bu
yanamaya akar mhdudiyytlr qoyulub. Getdikc
daha ox kiikmiqyasl i prinsipini tcrbdn keir
my chd ednlr posttotalitar sistem qar xr v
dilemma qarsnda qalrlar: onlar ya bu mvqedn geri
kilir, vicdan, msuliyyt, msuliyytin sasland in
adkarlqdan imtina edir v sadc, rait uyunlar
(oxluun yanamas), ya da baladqlar yolu davam
etdirir v rejiml qalmaz mnaqiy girirlr (azln
yanamas). Kiikmiqyasl i mfhumundan mvcud
sosial v siyasi strukturda nyin bahasna olursa, olsun,
sa qalmaq n he zaman imperativ kimi istifad ol
unmaybsa, (bu halda zlrin o strukturdan k
narladrlmaa imkan vernlrin xalq namin
ilmkdn vaz kecklri qalmazdr) bu gn
bunun o qdr d hmiyyti yoxdur.
67

mumi davran modeli, yni dzgn, kiikmiq

yasl iin milltin xeyrin v ziyanna olan mqamn
myyn ed bilck universal qvvd olan bir model
yoxdur.
Aydndr ki, msl getdikc kskinlir, artan temp
l hyata keiriln kiikmiqyasl i el bir hdd glib
atr ki, mnaqidn qamamaq z mahiyytini th
lkd qoymaq demkdir. 1974c ild, mn piv za
vodunda ildiyim vaxtlarda, tabe olduum mdir piv
hazrlama sntindn ox yax ba xan bir xs idi. O,
z pesi il fxr edir v bizim zavodun yax piv is
tehsal etmsini istyirdi. O, demk olar ki, btn vaxtn
id keirir, mtmadi olaraq tkmilldirm ilri
bard dnr v adtn bizim d zmz narahat
hiss etmyimiz sbb olurdu, nki onun dncsin
gr, biz piv iini onun sevdiyi qdr sevirdik. Sosial
izminin trtdiyi danq biganlik vaxt ondan daha
konstruktiv bir iini tsvvr etmk tin olard. Pi
vnin hazrlanmas z ilrini ondan qatqat az baa d
n v bu iin o qdr d vurunu olmayan, lakin byk
siyasi tsir gcn malik insanlar trndn idar olu
nurdu. Onlar zavodu dalmaa doru aparr, ninki S
in tklirin reaksiya vermir, ksin ona qar dmn
mnasibti bslyir, hr addmda onun yax i grmk
chdinin qarsn almaa alrdlar. Tdricn vziyyt
o qdr pisldi ki, S. ba menecer bir uzun mktub
yazb piv zavodunun zldiyi tinliklri thlil etmy
ald. O, bu sahd kimin iini pis hesab etdiyini yazd
v bunun n kimin msuliyyt dadn gstrdi.
68

Onun ssini eid bilrdilr. Byk siyasi gc malik

olan, piviliy is laqeyd mnasibt bslyn menecer
dyidiril, zavoddak rait Sin tklirin uyun
olaraq yaxladrla bilrdi. Bel olsayd, kiikmiqysal
i la nmun olard.
Lakin bunun tam ksi ba verdi: Kommunist Par
tiyas dair komitsinin zv v yuxar instansiyalarda
dostlar olan zavod meneceri vziyytin z xeyrin hll
olunmasna nail oldu. Sin thlili bhtan xarakterli
snd kimi qiymtlndirildi, onun z is siyasi sab
otaj kimi damaland. O, zavoddan qovuldu v
baqa bir piv zavodunda he bir bacarq tlb etmyn
bir i qoyuldu.
Burada kiikmiqyasl i anlay posttotalitar sis
temin divar il babaa glmidi. Hqiqti demkl S.
qadaa xttini kemi, qaydalar pozmu, zn knara
atm v dmn kimi damalanmd. ndi o istdiyini
dey bilrdi, amma prinsipc n vaxtsa kimins trn
dn eidilcyini gzlmmliydi. O, rq Bohemiya
piv zavodunun dissidentin evrilmidi.
Bu, mnim vvlki blmd dediyimi baqa bir
nqteyinzrdn tsvir edn bir modeldir: siz, sadc
olaraq, gnlrin bir gn bu qeyriadi karyeran sedi
yiniz gr dissident olmursunuz. Siz bu iin iin bir
sra xarici amillrl bal xsi msuliyyt hissinizdn
drsnz. Siz mvcud strukturlardan knara xr
snz v belc, onlarla mnaqiy girmi olursunuz.
Bu, sizin z iinizi yax grmy chd etmyinizl
balayr v cmiyytin dmni ad qazanmanzla bitir.
69

Buna gr d bizim vziyytimiz AvstriyaMacarstan

mperiyas il mqayisolunmazdr, bel ki, Bax mtl
qiyytiliyinin n ar dvrnd ex milltinin yalnz bir
sl dissidenti var idi, bu da Briksend hbsd olan Ka
rel Havliek (Karel Havlek) idi. Bu gns, tvazkar
lqdan uzaq olsa da, etiraf etmliyik ki, dissidentlri hr
tind gr bilrik. Dissidentlri kiikmiqyasl ilri
atmaqda ittiham etmk, sadc, absurddur. "Dissident"
Masarikin anlayna alternativ deyildir, bu daha ox
onun mmkn nticlrindn biridir. Mn daha ox
demkl bunun he d hmi bel olmadn vurula
maq istyirm. Mn yegan drst v msuliyytli insan
larn yalnz mvcud sosial v siyasi strukturlara qar
xan adamlar olduu krindn uzaam.
Pivi S bu savadan qalib xa bilrdi. z i yer
lrini qoruyub saxlayanlar is, sadc, ilrini qoruyub
saxladqlarna gr, baqa szl, dissident ol
madqlar n gnahlandrmaq eynil onlar dstk
lmk kimi absurd olard. Hr halda kimins insan
davrann onun mahiyytc nec pismi, yaxm ol
masna gr deyil, bu chd lanksi buna gtirib kimi
xsi xrdalqlara gr mhakim etmsi yalansz yaa
maa chd kimi qiymtlndiriln dissident qaysin
ziddir.
XV
Bizim dkannn yalansz yaamaq chdi onun,
sadc, bzi eylri etmmsi il kifaytln bilr. O
70

qrara glir ki, pncrsindn ar asmasn, onu ora

asmaqda yegan mqsdi nzartinin qara siyahsna
dmmk idi; saxta hesab etdiyi sekid itirak etmir;
mvqeyini z rhbrlrindn gizltmir. Baqa szl, sis
temin onun zrin qoyduu bzi tlblr uyunla
maqdan nzaktl imtina etmkdn uzaa ged
bilmz (szsz ki, bu da balaca i deyil). Bu, glckd
daha byk i evril bilr. Satc konkret bir ey ma
nipulyasiya leyhin xsi znmda reaksiyasn
dan uzaa gedn, yeni kf etdiyi ali msuliyyt hissini
nmayi etdir biln bir i gr bilr.
Misal n, o, dkan dostlarn z maraqlarnn
mdasi urunda hrkt etmk n tkilatlandra
bilr. O, trafndak qanunsuzluqlara, daltsizliklr
diqqt clb etmk n crbcr tkilatlara mktublar
yaza bilr. Qadaan olunmu dbiyyat nmunlrini
axtarb tapa, surtini xara v dostlarna paylaya bilr.
gr yalansz yaamaq adlandrdmz anlay btn
mstqil vtnda tbbslri v dissident, yaxud
mxalift hrkatlar n ekzistensial (hminin,
szsz ki, potensial olaraq siyasi) bnvrdirs, bu he
d o demk deyil ki, yalansz yaamaq n hr bir
chd avtomatik olaraq bu kategoriyaya aid olur. ksin,
szn sl v geni mnasnda yalansz yaamaq hdud
lar dqiq grnmyn, tin tyin olunan byk
mnvi razini hat edir. Bu razi insan iradsinin t
vazkar nmunlril doludur, bu nmunlrin bir
oxu anonim qalacaq, onlarn siyasi tsiri yqin ki, he
vaxt, sadc, ictimai mhit v hvaliruhiyynin bir
71

hisssindn daha konkret hiss v ya tsvir olunmaya

caq. Bu znifadlrin ksriyyti manipulyasiya
leyhin elementar etirazlar olaraq qalr: bununla siz,
sadc olaraq, belinizi dikldib bir insan olaraq daha
vicdanl yaayrsnz. Bzi adamlarn tbiti, frziy
ylri, pelri, hminin yerli raitin znmxsus
xsusiyytlri, dostlar v s. kimi tsad amillrin
saysind addabudda, oradaburada, bu geni v
anonim i yaltlrdn daha tutarl v nzrarpan
tbbslr ortaya xa bilr, bu tbbs, sadc
frdi syan deyil, daha urlu, strukturlam,
mqsdynl ibirliyin evril bilr.
Yalansz yaaman yalanlar iind yaaman sad
inkarndan daha artq bir mfhuma evrilrk, ayrca
mvcud olduu nqt cmiyytin mstqil mnvi,
ictimai v siyasi hyat adlandrla bilck hyatn
doulmas nqtsidir. Bu mstqil hyat hyatn yerd
qalan hisssindn (asl hyat) kskin xtl ayrl
mayb. Bir ox hallarda eyni adamlar hr iki hyat
birg yaayr. Amma mstqil hyatn daxili azadlq
sviyysi daha ykskdir. O, kiik qayqlar kimi manip
ulyasiya ediln hyat okeannda zr, dalalar onu
atbtutur, amma hmi yalansz hyatn aydn
carlar kimi tqib olunan hyat mqsdlrini dil
gtirirrk zd qalrlar.
Bs cmiyytin mstqil hyat n demkdir? Onun
faliyyti v ifad dairsi tbii ki, ox genidir. Bu, azad
yaradc faliyyt v baqalaryla nsiyyt vasitsil
zn maarindirm v dnya haqda dnmkdn
72

tutmu mstqil sosial zntkilatlandrma da daxil

olmaqla, azad, sivil mnasibtlr qdr ox eyi hat
edir. Qsas, bu, yalansz yaaman gz nnd
cryan etdiyi v maddildiyi bir sahdir. Buna gr
d bundan sonra vtnda tbbslri, dissident
hrkatlar v ya htta mxalift kimi ifad edilck
hadislr aysberqin, yni cmiyytin mstqil hyatnn
grnn hisssinin onda biridir.
Baqa szlrl desk, cmiyytin mstqil hyat
szn n geni mnasnda yalansz yaamaqdan qay
naqland kimi, dissident d tdricn cmiyytin
mstqil hyatndan yaranr. Lakin burada hmiyytli
bir frq var: cmiyytin mstqil hyat yalansz yaa
man n yksk formas kimi anlalsa da, dissident
hrkatlarnn cmiyytin mstqil hyatnn n yksk
formas olmas mtlq deyildir. Onlar, sadc olaraq,
bunun tzahr formalarndan biridir v baxmayaraq ki,
onlar bunun n zd olan v ilk baxda n siyasilmi
ifad formas ola bilrlr, onlar he d n yetkin, n
vacib element deyildir. Bu, tkc mumi sosial deyil,
htta bilavasit siyasi tsir mnasnda da beldir.
Nticd dissident ona xsusi ad verilmkl doul
duu yerdn qovulmu olur. Faktiki olaraq bu bard
onun inkiafnn qaynaqland v ayrlmaz hisssi
olduu, hminin onun hyati gc ald mumi z
mindn lahidd dnmk mmkn deyildir. Hr
halda bu, indiki zamanda mvcud olan gclrin n
siyasilmii olan posttotalitar sistemin xsusiyytlri
haqda artq dediklrimizdn irli glir. Bunun n
73

drcd hqiqi siyasi gc olmas onun siyastqdrki

kontekstindn asldr.
Deyilnlrdn hans nticy glmk olar? Msl
beldir: ilk nvbd cmiyytin mstqil hyatnda iti
rak edn v qtiyyn dissident olmayan insanlar
haqqnda danmadan dissidentlrin n i grdk
lri, onlarn iinin hmiyyti bard danmaq olmaz.
Bu kateqoriyaya senzura v rsmi qadaalara mhl
qoymadan istdiklri kimi yazan v rsmi nairlrin
apdan imtina etdiklri halda onu samizdat klind
z ap edn yazlar daxildir. Bunlar losoar, tar
ixilr, sosioloqlar v digr mstqil elmlrl mul
olanlar, rsmi v ya yarrsmi kanallarla mmkn ol
madqda z ilrini samizdat klind yayan, yaxud
mzakirlr, mhazirlr v seminarlar tkil edn in
sanlar ola bilr. Bu, gnclr dvlt mktbind dey
ilmsi qadaan olan faktlar sylyn mllimlr ola
bilr. z idarsind v yaxud knarda srbst dini
hyat srn ruhanilr, rsmi tkilatlarn nec qarla
masndan asl olmayaraq z yaradcln davam et
dirn rssam, musiqii v mnnilr, bu mstqil
mdniyyti bln v yaylmasna yardm edn hr
ks, z imkanlar rivsind iilrin sosial ma
raqlarn qorumaa, hmkarlar ittifaqn geri armaa
v yaxud buna bnzr baqa mstqil tkilatlar qur
maa alan insanlar, rsmilrin diqqtini ba vermi
hr hans daltsizliy ynltmkdn kinmyn, qa
nunlarn qorunmasna alan insanlar, zlrini manip
ulyasiyadan azad etmy alan v z sediklri hyat
74

trzil z dyrlr iyerarxiyasnn abhavasnda ya

ayan mxtlif gnclr birliklri ola bilr. Siyahn uzat
maq olar.
ox az adam bu insanlar dissident adlandrmaq
bard dnr. Ancaq mgr btn mhur dissi
dentlr bu insanlara bnzmirmi? Bu faliyytlrin
hams faktiki olaraq dissidentlrin etdiklri deyilmi?
Onlar da elmi i yazb bunu samizdat klind ap
etmirmi? Onlar da tamaalar, romanlar, poemalar
yazmrm? Onlar da xsusi universitetlrd m
hazir oxumurmu? Onlar da daltsizliyin mxtlif for
malarna qar mbariz aparmrm, halinin mxtlif
tbqlrinin sosial maraqlarnn ifadsi v brpas
n almrm?
Dissident anlaynn mnblrini, daxili quru
luunu v bzi digr aspektlrini gstrmy al
maqla mn z baxm, dissidentlrin slind n
etdiklrini, tbbslrinin nec nmayi etdirildiyini
v bunun ny aparb xardn aradrmaa ynlt
dim. Gldiyimiz birinci ntic budur ki, faliyytin
btn baqa sahlrini myyn edn orinal v n
vacib faliyyt sahsi aydn formaladrlm yalansz
yaamaq ifadsi kimi, sadc, cmiyytin mstqil hy
atnn yaradlmas v dstklnmsin chddir. Baqa
szl, davaml, mqsdynl olaraq hqiqt xidmt
etmk v bu xidmti tkil etmkdir.
Btn bunlardan sonra tbiidir ki: gr yalansz
yaamaq insanlarn sistemin tzyiqin etiraz etmkdn
tr gstrdiyi hr chdin mqsdidirs, gr bu siyasi
75

ifadnin hr hans mstqil hrktinin yegan mnal

zldrs v nticd bu, dissident qaysinin n
bariz ekzistensial mnbyidirs, o zaman htta dissi
dent manifestinin bel, hqiqt, yalansz hyata v
hyatn sl mqsdlri n rait yaratmaa xidmt
dn baqa bir zlnn olduunu tsvvr etmk
tindir.
XVI
Posttotalitar sistem insanlar zrin tam hcuma
keir, insanlar buna qar tk v srgrdan qalrlar.
Buna gr d btn dissident hrkatlarnn mda
hrkatlar olmas tbiidir; onlar insanlar v hyati
mqsdlri sistemin mqsdlrin qar mda etmk
n mvcuddurlar.
Bu gn KOR polyak qrupunun ad Sosial zn
mda Komitsidir: Mda sz Poladak baqa
bu kimi qruplarn da adlarnda var. Htta Sovet Hel
sinki monitorinq qrupu v bizim Xartiya 77 tbit
etibaril aqakar mda xarakteri dayrlar.
nnvi siyast baxmndan, bu mda proqram
minimal, keici, neqativ grn bilcyin baxmayaraq,
alabatandr. O, he bir yeni konsepsiya, model v ya
ideologiya tklif etmir, buna gr d, szn sl m
nasnda, siyast deyil, bel ki, siyast hmi pozitiv bir
proqram qbul edir v zn kimis ndns mda
etmkl mhdudladrmr. Fikrimc, bu cr yanama
msllr nnvi siyasi yanamann mhdudiyytl
76

rini z xarr. Posttotalitar sistem xsusi bir hkum

tin yrtdy xsusi bir siyasi xtt tzahr deyil. Bu,
tamamil frqli bir eydir; cmiyyt qar kompleks,
drin, uzunmddtli zoraklq formas, baqa szl,
cmiyytin zn, zn zorlatdrmaqdr.
Sadc, frqli bir siyasi xtt quraraq hkumtd
dyiiklik etmk n mbariz aparmaq tkc qeyri
real deyil, hm d bu, mslnin kkn toxunmaa
yaxn da getmdiyindn tamamil qeyriadekvat olard.
Problem siyasi xtt v ya proqramda deyil, bu, birbaa
hyat problemidir. Belc, hyatn mqsdlrinin m
dasi, insanln mdasi tkc daha realist yanama
deyil, el bu dqiq balaya bilcyin v insanlarn
gndlik hyatlarna aid problemlr toxunduundan
potensial olaraq daha populyar olduuna gr, eyni za
manda (ola bilr ki, el mhz bu sbbdn) hadislrin
birbaa mahiyytini hddiyi n bir nv daha tu
tarl yanamadr.
El mqamlar var ki, gn inda ulduzlar grmk
n quyunun dibin enmli olduumuz kimi, hqiqti
anlamaq n biz z iztirablarmzn dibin enmliyik.
Mn el glir ki, bu gn bu keici, minimal v
neqativ proqram insanlarn sad mdasi
myyn mnada optimal v n pozitiv proqramdr,
nki bu, siyasti z yegan balanc nqtsin, khn
shvlrin he birinin olmad yegan mnasib ba
lanc nqtsin qaytmaa mcbur edir insanlara. n
sana qar zoraklqlarn bu qdr akar v qddar
olmad demokratik cmiyytlrd siyastd hr halda
77

bu fundamental inqilab ba vermlidir v hmin inqila

ba olan tcili zrurt siyastd ks olunmazdan vvl
ehtimal ki, myyn msllr pislck.
Bugnk dnyamzda, mhz iind yaadmz s
faltdn dolay, biz el gl bilr ki, siyast artq bu
transformasiyadan keib: siyasi dncnin balca
narahatl artq zn xilas etmyin mcrrd grn
tlri, pozitiv modellr (v lbtt ki, bir sikknin o
biri z olan opportunist siyasi sullar) deyil, bu mo
dellr v onlarn tcrbsindn ziyyt kn insan
lardr.
Szsz ki, hr bir cmiyytin myyn drcd
tkilatlanmaa ehtiyac vardr. gr bu tkilatlanma
insanlara xidmt etmk mqsdi dayrsa, o zaman in
sanlara azadlq verilmli v onlarn zlrini istdiklri
kild tkilatlandrmalar n rait yaradlmaldr.
nsanlarn vvlc (insanlarn ny ehtiyac oldu
unu hmi daha yax biln kimins trndn) bu
v ya digr kild tkilatlandrld, yuxardaknn
ksi olan yanamann mnviyyatszlna is biz z
hyatmz timsalnda ox yax bldik.
Dediklrimizi yekunladrsaq, nnvi siyasi dn
cy ox bal olan insanlarn ksriyyti dissident
hrkatlarnn zif chtini onlarn srf mda xarak
terli olmasnda grrlr. Mns bunu, ksin, dissi
dent hrkatlarnn n byk gc hesab edirm.
Dnrm ki, mhz bu, bel hrkatlarn pror
qamnn qeyriadekvat olduunu dnn siyasti di
vara dirdiyi mqamdr.
78

XVII
Sovet blokunun dissident hrkatlarnda insann
mdasi adtn insan v vtnda hquqlarnn
mdasi formasnda hyata keirilir ki, bu da Beynlx
alq nsan Hquqlar Byannamsi, nsan Hquqlar
haqqnda Beynlxalq Pakt, Helsinki Yekun Akt Sazii
kimi bir sra rsmi sndlr v ayrayr dvltlrin kon
stitusiyalar il tsbit edilib. Bu hrkatlar bu hquqlar
ruhunda hrkt etdiklrindn, tqib olunan insanlarn
mdasi n yaradlr, rejim insan v vtnda
hquqlarn tanyb onlara hrmt edn qdr tkid
lrindn dnmrlr. Onlarn ii hquq, qanun prinsip
in saslanr: onlar ictimai v aq kild faliyyt
gstrir, yalnz qanunauyun faliyyt n israr et
mirlr, hm d qanuna hrmt nail olmaq onlarn
mqsdlrindn biridir. Onlarn faliyyt rivsini v
mvqeyini myyn edn bu hquqilik prinsipi Sovet
blokunda olan btn dissident qruplar n s
ciyyvidir, baxmayaraq ki, ayrayr qruplar he zaman
bu bard rsmi razla glmyiblr.
Bu, ortala mhm bir sual xarr. Hakimiyytdn
suiistifadnin geni yayld v qayda olduu bir
raitd niy hquq, qanun prinsiplri bu cr mumi
v bilavasit kild qbul olunur? lk nvbd, qa
nuniliyin zrin bu cr vuru salnmas posttotalitar
sistemd mvcud olan spesik rtlrin tbii ifadsi v
bu spesikliyin sad anlalmasnn nticsidir. gr
79

azad cmiyyt urunda mbariznin iki sas yolu

varsa, bunlar qanuni yol v syandr (silahl v ya silah
sz); sonuncu alternativin posttotalitar sistemd n
qdr qeyrimnasib olduu yqin ki, aydndr. syan
raitin aqaydn hrktd olduu, misal n, m
harib zaman, yaxud sosial v ya siyasi mnaqilrin
kulminasiya nqtsin atd vziyytlrd mqbul
dur. Bu, yeniyeni qurulan, yaxud dalmaq mrhl
sind olan klassik diktaturalarda mnasib olur. Baqa
szl, bu, gc birbiril mqayis oluna bilck sosial
qvvlrin (msln, ial hkumt v z azadl
urunda vuruan xalq) hqiqi gc sviyysind m
naqiy girdiyi zaman, yaxud qsbkar hakimiyytl
boyun yn hali arasnda aqakar ixtilaf olanda,
cmiyytin akar bhran vziyytind olduu hallarda
mqbuldur.
Posttotalitar sistemdki rait is, Macarstandak
iggo kimi kskin situasiyalar xmaq rtil, mlum
olduu kimi, bunlarn tamamil ksidir. Bel rait sabit
v dyimz, sosial bhranlar is sasn latent klind
mvcud olur (hrnd ki, daha drin ilyir). Cmiy
yt siyasi gc qtblrin blnmyib, lakin grdy
mz kimi, mnaqinin fundamental xtlri hr bir
insana toxunur. Bel olan halda he bir syan chdi
cmiyytin yerd qalan hisssind kssda dourmaa
he mid bel ed bilmz, nki bu cmiyyt yuxuya
dalbm kimi tamamil posttotalitar sistem uyun
lab (sistemin avtomatizmind itirak edir v onun
agenti rolunu oynayrlar) v syan tipli hr hans olay
80

onun n qbuledilmzdir. Bu cmiyyt syan z

zrin hcum kimi qiymtlndir bilr v onu dstk
lmkdns, ox gman ki, sistem mnasibtd n
yar intensivldirmkl reaksiya verck, bel ki,
cmiyytin krinc, sistem n azndan myyn kvazi
qanuniliy tminat verir.
Bundan lav, posttotalitar sistemin ixtiyarnda
tarix boyu taybrabri olmayan bilavasit v dolay
nzart kompleks mexanizmi var v tkc hr hans
syan chdi siyasi chtdn dalana dirnmir, bunu
idar etmk d texniki chtdn demk olar ki, mm
knszdr. ox gman ki, bu chd z niyytini hyata
keirmk imkan ld etmzdn vvl mhv edilck.
Htta syan mmkn olsayd bel, o, bir ne tcrid
olunmu xsin frdi jesti olaraq qalar v onlar tkc
milli (v supermilli) gcn nhng aparat il deyil,
hm d ilk nvbd urunda syan etdiyi cmiyytin
z il zz qalm olard (Yeri glmikn, bu, rejim
v onun tbliatnn niy dissident hrkatlarna ter
ror mqsdlri primlmsi, onlarn qeyriqanuni v
konspirativ metodlarda tqsirlndirilmsi n daha
bir sbbdir).
Bununla bel, btn bunlar dissident hrkat
larnn qanunilik prinsipini dstklmlrinin sas
sbbi deyil. O sbb dissident qaysinin n alt qat
larnda, daha drinlikd yerlir. Bu qay zoraklqla
gln dyiikliy bu, zorakla inam yaratdndan
kkl kild dmn mnasibtddir v bel d ol
maldr (mumiyytl, dissidentlik zorakl yalnz
81

ekstremal hallarda qbul ed bilr ki, bu da bilavasit

zorakln qarsnn yalnz zoraklqla alnmas mm
kn olduu vaxtda v qalan passiv ktlnin d zo
rakl dstkldiyi yerd ola bilr: misal n,
korkoran Avropa pasizminin kinci Dnya mhari
bsin zmin yaradan amillrdn biri olduunu yada
salaq).
Qeyd etdiyim kimi, dissidentlr kkl dyiiklik
lr yalnz sistemd v ya hkumtd dyiiklik yarat
maqla (metoddan asl olmayaraq) nail olmaq
prinsipin saslanan siyasi kr v bel dyiikliklr
olan inama skeptik yanarlar, nki onlar daha az fun
damental eylrin, yni insan hyatnn qurban ver
ilmsin fundamental brat saylr. Burada nzri
konsepsiyaya hrmt insan hyatna olan hrmt
stn glir. Bu is mhz insanla yenidn istismar th
didi yaradan mqamdr.
"Dissident" hrkatlar, gstrmy aldm kimi,
buna tam ks mvqed olur. Onlar sistem dyiikliyini
sthi, ikinci drcli, zzlynd he ny tminat
vermyn bir anlay kimi baa drlr. Belc,
glck haqda mcrrd siyasi tsvvrlrdn konkret
insanlara, hminin onlar burada v indi eektiv kil
d mda etmy doru istiqamtini dyin bir qay
yax glck ad altnda trdiln hr nv zorakla
tbii, ardcl antipatiya il qar xr v zoraklqla qu
rulumu glcyin mvcud vziyytdn daha pis ola
cana, baqa szl, glcyin onu qorumaq n
istifad olunan vasitlrin zlril lmcl dama
82

lanacana rkdn inanr. Lakin bu qay siyasi mha

zkarlq v ya siyasi mlayimlikl shv salnmamal
dr. Dissident hrkatlar zorak siyasi devrimdn
onun hddn ziyad radikal olmasna gr boyun
qarmrlar, ksin, bu, onlara yetrinc radikal grn
mr. Onlara gr problem, sadc, sistem, hkumt v
ya texnologiya dyiikliklri il nizamlanmayacaq
qdr drindir.
XIX srin klassik marksist doktrinalarna sadiq olan
bzi insanlar bizim sistemi istismar sinn istismar
ediln sinif zrind hegemonluu kimi qbul edir v
istismarlarn z gclrini he zaman knll kild
tslim etmycklri postulatndan x edrk, yegan
x yolunu inqilab etmkl istismarlar sprb bir
knara atmaqda grrlr. Onlar istismarlarla saxta
hquq, qanun rivsind danqlar aparmaq kimi
bhli kri dourduu n insan hquqlar urunda
mbariz kimi eylri tbii olaraq, midsiz hquqi, al
dadc, opportunist v son drc yanl hesab edirlr.
Problem ondadr ki, onlar inqilab idar etmk n
qrarl olan birini tapa bilmdiklrin gr, ac, skeptik,
passiv v apatetik xarakter alrlar, baqa szl, onlar sis
temin el onlar grmk istdiyi yerd olurlar. Bu, post
totalitar raitd baqa bir dnyann v dvrn ideoloji
modellrinin mexaniki kild ttbiq edilmsinin n
qdr yanl olmasna dair bir misaldr.
bhsiz ki, btn qanunlarn, xsusn insan h
quqlar il bal mumi qanunlarn yalnz zahiri
grnt, arxasnda total manipulyasiyann dayand
83

adi oyundan baqa bir ey olmad halda, o qanunlara

mracitin hr hans mna veribvermdiyini sorumaq
n he d zorak inqilabn trfdar olmaq grk
deyil. "Onlar hr eyi ratikasiya ed bilrlr, onsuz da
onlar davam edck, istdiklrini edcklr, biz bu
kirl teztez qarlarq. Onlar hr df sz verrkn
yaxalamaq, yalnz zlrinin istdiyi halda qvvd olan
qanunlara istinad etmlri bu, riyakarlq, veyksaya
ngllm siyasti v nhayt, onlarn tklif etdiyi
oyunda itirak olmaq, zn aldatman baqa for
mas deyilmi? Baqa szl, mumilikd bu qanunuluq
mvqeyindn yanama il yalansz yaamaq prinsipi
bir araya srm? Bu sual yalnz qanunlar mcllsinin
posttotalitar sistemd nec ilmsin daha geni as
pektdn nzr salmaqla cavablandrla bilr.
Klassik diktatura rejimind, post totalitar rejimdn
daha artq, idaredicinin iradsi birbaa, tnzimlnmz
kild hyata keirilir. Diktaturann z tmllrini
gizltmsi, hakimiyytin sl ilrini rtbasdr etmsi
n he bir sbb yoxdur, buna gr d zn hr
hans hquqi mcll il yklmy ehtiyac duymur.
Posttotalitar sistem is hr eyi bir dzn balamaa
drin ehtiyac duyur: bel lkd hyat tlimatlar,
byannamlr, direktivlr, normalar, srncamlar v
qaydalar toplusu il idar olunur (Nahaq yer deyil ki,
bunu brokratik sistem adlandrrlar). Bu normalarn
ksriyyti posttotalitar sistem xas kild, hyatn
kompleks manipulyasiyas n birbaa istifad olunan
altlrdir. Frdlrl nhng bir mexanizmin diciklri
84

kimi rftar edilir v onlarn hmiyyti bu mexanizmd

grdklri il mhdudladrlr. Onlarn ii, evi, hr
ktlri, sosial v mdni faliyytlri, qsas, hr ey
mmkn qdr mhkm saxlanmal, vvlcdn
myynldirilmli, tnzimlnmli v nzart edilm
lidir. Hyatn vvlcdn myynldirilmi kursun
dan hr bir yaynmaya shv, hdsiz srbstlik v
anarxiya kimi baxlr. Brokratik aparatn icazsi ol
madan mtrilrin xsusi ns hazrlamaa ixtiyar
olmayan abaz, brokrat tsdiqi olmadan z yeni mah
nsn konsertind ifa ed bilmym mnni, bir szl,
hyatlarnn btn sahlrind hr ks posttotalitar sis
temin qalmaz mhsulu olan brokratizmin toruna
salnr. Sistem davaml olaraq hyatn btn zni
fad v mqsdlrini z mqsdlrinin ruhuna, z bir
baa, avtomatik mliyyatnn mnafelrin balayr.
Nisbtn dar mnada hquqi mcll posttotalitar sis
tem hm d birbaa xidmt edir, bel ki, mcll d
yasaqlar v tnzimlmlr dnyasnn bir hisssini
ml gtirir. Eyni zamanda bu xidmt dolay yolla
gstrilmi olur, bu xidmt hquq mcllsini hququn
sistem n drcd uyunladrlmasndan asl olaraq
ideologiyaya nzrarpan drcd yaxnladrr v
bir ox hallarda onu hmin ideologiyann trkib hisss
in evirir.
1. deologiya kimi hquqi mcll d vsil kimi
faliyyt gstrir. O, hakimiyytin ttbiqinin sasn
hququn bzkli libas il rtr, daltin tmin olun
duunu, cmiyytin qorunduunu v hakimiyytin
85

hyata keirilmsinin obyektiv tnzimlndiyini ks et

dirn hray illuziya yaradr. Btn bunlarn mqsdi
posttotalitar hquqi tcrbnin hqiqi mahiyytini
cmiyytin total manipulyasiyasn rtbasdr etmkdir.
gr exoslovakiyadak hyat haqqnda he n bilm
yn knar bir mahidi yalnz bu lknin qanunlarn
yrnsydi, o, bizim ndn ikayt etdiyimizi, mu
miyytl, anlamazd. Mhkm v dvlt ittihamla
rnn gizli siyasi manipulyasiyas, hquqnaslarn z
mtrilrinin mda etmlrin qoyulan limitlr,
mhkmlrin faktiki olaraq qapal keirilmsi (v qa
pal tbiti), thlksizlik qvvlrinin qanundanknar
hrktlri, hakimiyytin mhkm zrindki mvqe
yi, mcllnin bzi mcrrd maddlrinin absurd
drcd geni ttbiqi v dvltin hmin mcllnin
pozitiv maddlrin (vtnda hquqlar) qar etinasz
mnasibti, btn bunlar bizim xarici mahidimi
z qaranlq qalan msllr olacaqd. O, bizim hquq
mcllmizin, blk bir siyasi partiyann bdi idaret
m hququnun Konstitusiyada mhkmlnmsi v
dvltin qonu super gcl dvlt bslnn sevgisi
kimi myyn mqamlar xmaq rtil, he d baqa
sivil dvltlrin hquq sistemlrindn pis v ya frqli
olmad qnatin glckdi. Lakin msl bununla
bitmir. Msln, gr bizim mahidinin idariliyin,
hquqi prosedur v tcrblrin rsmi trrini, bu
prosedurlarn kaz zrind nec grndyn
yrnmk imkan olsayd, grrdi ki, ksr hallarda
cinayt prosesinin mumi qaydalarna ml olunur,
86

yni adam z ittihamna uyun, mclld yazlm

qaydada myyn olunmu mddt hbs olunur, qt
nam v xarllar normaya uyun olaraq hyata
keirilir, ittiham olunan trf vkill tmin olunur v s.
Baqa szl, hamnn bhansi var hams qanuna ri
ayt edib.
slind is baqa crdr: onlar blk d yazlar
qadaan olunmu yaznn romannn nsxlrini
samizdat xardna, yaxud istintaq zaman polis
onun ifadsini saxtaladrdna gr (hakimdn hquq
mdaisin qdr hr ksin bundan xbri var)
qddarlqla v lazmsz yer bir gncin hyatn mhv
edir. Fqt btn bunlar arxa planda qalr. Thrif olun
mu ifad mhkm sndlrindn blli olmur v Cina
yt Mcllsinin mvaq maddsi qadaan olunmu
yaznn srlrinin nsxsini xarmaa gr vtn
da cinayt msuliyytindn azad etmir.
Baqa szl, qanun mcllsi n azndan, bir sra
sahlri tamaadan baqa bir ey deyil, grntlr
dnyasnn bir trdir.
O zaman sual yaranr: ax bu ny lazmdr?
Mhz ideologiyann lazm olduu sbbdn! de
ologiya sisteml insanlar arasnda bhanlr krps
yaradr, hquq mcllsi d hminin frd v sistem
arasnda bhanlr krps yaradr, onlarn hakimiy
yt strukturuna daxil olmalarn v hakimiyytin ixti
yari tlblrin xidmt etmlrini asanladrr. Bu
bhan insanlara zlrini aldatmaq imkan verir. Onlar
inanrlar ki, hququn aliliyini qoruyur v cmiyyti
87

cinaytkarlardan mda edirlr (Tsvvr edin, bu

bhan olmasayd, yeni nsil hakimlri, dvlt itti
hamlarn, istintaq mmurlarn i clb etmk n
qdr tin olard!). Grntlr dnyasnn bir tr
kimi is qanun mcllsi ninki dvlt ittihamlarnn
vicdann, hminin ictimaiyyti, xarici muahidilri
v htta tarixin zun aldadr.
2. deologiya kimi hquqi mcll d hakimiyyt
dn knardak ritual kommunikasiyann sas altidir.
Mhz qanun mcllsi hakimiyytin hyata keirilmsi
n forma verir, onu rivy salr, myyn qaydalara
uyunladrr. Mhz bu mcll sistemin btn kom
ponentlrin birbiri il laq yaratmaq, zlrini msbt
tqdim etmk, v hakimiyytlrini legitimldirmk
imkan verir. Bu, onlarn btn oyununu qaydalar
mhndislrini is texnologiyalar il tmin edir.
Posttotalitar hakimiyytin hyata keirilmsini
mumilikd, hakimiyyt strukturlarnn mvaq sek
torlarn birldirmy mumi dil kimi xidmt edn bu
universal ritualsz tsvvr etmk olarm? Hakimiyyt
strukturunda repressiv aparatn tutduu yer n qdr
vacib olsa, hmin aparatn myyn formal mclllr
bir o qdr ehtiyac olur. gr hakimlr, dvlt itti
hamlar, istintaq mmurlar, hquq mdailri,
mhkm stenoqraflar, qalaqqalaq fayllar v btn
bunlar birldirn bir nizamintizam olmasayd, qada
an olunmu kitabn nsxsini xarmaa gr insan
lar bu qdr asanlqla v akar hbs etmk mmkn
olardm?
88

Simasndan gnahszlq (msumiyyt) yaan blm

risi nec? Onsuz olmazm? Tbii ki, olar. Btn bunlar
qanun mcllsi v onun aksessuarlar olmadan da et
mk olar, amma bu sivil briyytin byk bir hiss
sini auuna alan v masir dnyann daxili, stabil v
hrmt ediln bir hisssi olan sistemd (dvltd) de
yil, hanssa Uqanda qulduru trndn idar olunan
tri diktaturada mmkndr. Bu, ninki dnc
kimi, texniki chtdn d sadc olaraq, qeyrimmkn
olard. Hquqi mcll adti zr birldirici qvv
olaraq faliyyt gstrms, posttotalitar sistem mv
cud ola bilmz. Ritualn, tamaalarn v bhanlrin
rolu n aydn kild tbii ki, qanun mcllsinin v
tndan nyi etmmli olduu v mxtlif cinaytlrin
hans uyun czalarnn olmas blmsind deyil, v
tndan nyi ed bilcyi v hans hquqlarnn olmas
blmsinddir. Bu blm yalnz sz ynndan ibart
dir. Lakin mhz bu hiss sistem n byk hmiyy
t malikdir. Bu hiss sistemin vtndalar, mktblilr,
beynlxalq ictimaiyyt v tarix qarsnda z legitim
liyini brqrar etdiyi hissdir. Sistem mcllnin bu
blmsini nzr almaya bilmz, ona gr ki, sistem
sykndiyi ideologiyanin fundamental postulatlarna
bh yaratmaa imkan ver bilmz bu onun mv
cudluu n son drc vacibdir (Biz artq hakimiyyt
strukturunun z ideologiya v ideoloji nfuzu trn
dn nec thkim olunduunu grmk). Bunun ksini
etmk mcllnin adkiln blmsin etinasz ya
namaq sistemin zn tqdim etdiyi imici inkar et
89

mk, bununla da sistemin sas stunlarndan birini,

grntlr dnyasnn vhdtini baltalamaq demkdir.
Hakimiyytin ilmsini, ttbiqini hakimiyyt struk
turu boyunca insan damarlarnda qann axmas kimi
dvr etmsin bnztsk, qanun mcllsin bu damar
larn divarlarn mhkmlndirn bir ey kimi baxa
bilrik. O olmasa, hakimiyytin qan nizaml dvr ed
bilmz v cmiyytin bdnind ql qanszmalar ba
ver bilr. Nizamintizam kr. Tkc insan hquqla
rna dair qanunlara deyil, mumiyytl, btn qanun
lara ardcl, sonsuz mracitlr, istinadlar o demk
deyil ki, bel mracitlri ednlr bizim sistemimizd
qanunun n olduunu bilmir, onun olduundan daha
ox ey qadir olduu illziyasna qaplblar. Onlar qa
nunun n rol oynadn yax bilirlr. Onlar bilirlr ki,
sistem qanunlardan, daha dorusu, qanunlarn ali
xarakterindn n drcd asldr. Onlar hm d bu
davaml v daimi istinadlarn, mracitlrin n drc
d vacib olduunu bilirlr. Sistem qanunsuz kein
bilmdiyin gr, qanunlara riayt olunduuna dair
tlklk edilmsin bal olduu n bel mracit
lr myyn qdr reaksiya vermy mcburdur.
Qanunlarn ilk olmasn tlb etmk is yalansz yaa
maq akt demkdir ki, bu da z nvbsind btnlkd
yalan zrind qurulmu sistem onun yalanlnn
n yksk drcsind thlk yaradr. Hr df bu cr
mracitlr qanunlarn tamamil ritual xarakterli
olduunu cmiyyt gstrir v gc strukturlarnda
yerbyer olmularn zn rpr. Bu mracitlr qa
90

nunlarn sl maddi mahiyytin diqqt kir, dolays

il qanunlar arxasnda gizlnnlrin istinad etdiklri
bhanlri, bu kommunikasiya vasitlrini v z ira
dlrini cmiyyt yeritdiklri sosial arteriyalar m
hmltmy alanlar tin vziyytd qoyur. Onlar
(qanunlar arxasinda gizlnnlr) z vicdanlar, xarici
lrd yaratdqlar tssurat v hakimiyytd qalmaq
istklri (bu istk sistemin zznn mvcudluunu
tmin edn bir mexanizmin v vhdt prinsipinin bir
hisssidir), yaxud, sadc olaraq, szgedn ritual yer
in yetir bilmdiklrin gr qnanacaqlarndan qorx
duqlar n buna mcburdurlar. Onlarn baqa seimi
yoxdur; ax z oyunlarnn qaydalarna etinasz yanaa
bilmzlr, bu qaydalara yalnz daha yax riayt etmk
seimlri var. ikaytlr reaksiya vermmk is zl
rin quyu qazmaq v qarlql nsiyyt sistemin nza
rti itirmk demkdir.
Qanunlarn adi grnt olduunu, he bir dyri ol
madn v onlara mracit etmyin hmiyytsiz
olduunu dnmk qanunlarn mhz grnt v rit
ual yaradan aspektlrini mhmlndirmy davam
etmk demkdir. Bu, qanunlarn grnt dnyasnn
bir hisssi olduunu tsdiqlmk bundan istifad edn
lrin n asan (v n yalan) bhan formasyla rahat
yaamalarna imkan vermk olard.
Mn polislrin, dvlt ittihamilarnn v ya hakim
lrin ox tcrbli bir mxalif v ya csartli bir hquq
mdacisinin ii il mul olanda, gr onlarn adlar
ictimai diqqtddirs (adlar aparatn anonimliyi il
91

daha qorunmayan adamlar), ritualda he bir at ml

glmmsi n qldn, hycanla aldqlarn ox
grmm. Bu, despot hakimiyytin hmin ritual arx
asnda gizlnmsi faktn dyidirmir, lakin m
murlarn narahatlnn mvcudluu o despotizmin
mliyyatna mhdudiyyt qoyur, onu yavadr. Bu, l
btt ki, kifayt deyil. Lakin dissident yanamasnn
ayrlmaz bir hisssi onun konkret zamanda v yerd
insan reallndan ml glmsidir. Bu, kiik bir vtn
dan iztirablarn yalnz czi azalda bils d, qeyri
adekvat grn bils bel, qeyrimyyn glckdki
mcrrd fundamental zmdns, bu yanama tez
tez tkrarlanan, ardcl konkret hrktin hmiyytini
artrr. stniln halda, mgr bu fakt vaxtil dissident
anlaynn kskin tzadda olduu kiik miqyasl i
anlaynn (Masarik) baqa formas deyilmi?
Onlarn (posttotalitar sistemin mmurlarn) z sz
lri il desk, yaxalamaq siyastin doru gedrkn
myyn daxili mhdudiyytlri vurulamadan bu
blmni bitmi hesab etmk olmaz. Msl burasn
dadr ki, htta n ideal hallarda bel, qanunlar hyatda
mvcud olan yax eylri pis eylrdn qorumaq n
istifad olunan qeyrimkmml, zahiri sullardan
biridir. zzlynd qanun daha yax bir ey yarada
bilmz. Qanunun mqsdi xidmt gstrmkdir; m
nas is qanunun znd deyil. Qanuna hrmt yarat
maq avtomatik olaraq yax hyat vd etmir, nki
yax hyat yaratmaq qanunlarn v tsisatlarn deyil,
insanlarn zrin dn vzifdir. Yax qanunlar
92

olan, bu qanunlara tam hrmt ediln bir cmiyyt

tsvvr etmk olar ki, orada yaamaq mmkn ol
masn. ksin, qanunlar mkmml olmayan v q
surlu ttbiq olunan el bir cmiyyt tssvvr etmk
olar ki, orada yaamaq tin deyil. nki qanunlarn
hyat dyrlndirib dyrlndirmmsi, ilyib il
mmsi deyil; vacib olan hmi hyatn keyyytidir
(ox vaxt qanunlarin srt ttbiqi insan lyaqtin mh
vedici tsir gstrir). nsani, lyaqtli, zngin v xobxt
hyat n Konstitusiyada, n d Cinayt Mcllsind
deyil; bunlar, sadc, tyin edir ki, nyi etmk olar, nyi
etmk olmaz. Bunlar hyat asanladra da, tinldir
d bilr. Qanunlar mhdudladra, yaxud icaz ver,
czalandra, tmkin gstr, yaxud mda ed bilr,
lakin qanunlar he vaxt hyata mna v mahiyyt ver
bilmz. Qanun urunda mbariz hr zaman arxa
planda real hyat nzrd tutaraq aparlmaldr.
Hyatn gzllik v iztirablarnn sl llrin aq
gzl baxmadan, hyata mnvi mnasibt bsl
mdn bu mbariz gectez zlrin brat qazan
dran sxolastik (akademikelitar, mnfi mnada t.)
sisteminin qayalarna rplacaq. Adam belc, z d
istmdn getdikc bizim sistem haqda yalnz
mhkm sndlrin saslanan v mvafiq qanun
larn yerin yetirilmsil qnatlnn bayaqk knar
mahidiy bnzyck.

93

XVIII
Dissident hrkatlarnn sas ii hqiqt xidmt v
demli, hyatn mqsdlrin xidmt etmkdir, gr
zrurtdn irli glrk, bu, inkiaf edrk insanlarn
azad v yalansz hyat yaamaq hquqlarnn mdasi
n evrilirs (bu, insan hquqlarnn mdasi v qa
nunlara hrmt edilmsi urunda mbarizdir), o
zaman bu yanamann digr bir mrhlsi v blk d
indiy qdr mvcud olan n yetkin mrhlsi Vaclav
Bendann tklif etdiyi Paralel strukturlarn inkiafdr.
Yalansz yaamaa qrar vernlrin mvcud sosial
strukturlara hr hans birbaa tsirinin qars alnrsa
(bu strukturlarda itirak imkanndan shbt ged
bilmz) v insanlar vvl d dediyim kimi, cmiyytin
mstqil hyatn yaratmaa balayrlarsa, bu mstqil
hyat zzn myyn bir yolla strukturlamaa
balayr. Bzn szgedn strukturlama prosesinin
yalnz reymlri nzr carpr, bzns strukturlar ki
fayt qdr yetkin olur. Onlarn mnyi v tkaml
frqlikirlilik fenomenindn ayrlmazdr, hrnd ki,
onlar hmin terminl iar olunan hr hans faliyyt
sahsindn daha geni mna ifad edirlr. Bs bunlar
n kimi strukturlardr?
van Yiros exoslovakiyada ikinci mdniyyt an
layn formaladran v ttbiq edn ilk xs olub.
vvlc qeyrikonformist rok musiqisi v yalnz bu
cryann xarakterin uyun olan dbi, mdni td
94

birlri nzrd tutmasna baxmayaraq, ikinci md

niyyt termini tezlikl mstqil v sxdrlan m
dniyytin btn sahlri haqda ildilmy baland;
bu, yalnz incsnt v onun mxtlif istiqamtlrin
deyil, hm d sosial, humanitar elmlr, fls dn
cy d aid edildi.
kinci mdniyyt tkilatlanmann elementar for
malarn kitab v jurnallarn samizdat nrlrini,
zl tamaa v konsertlr, seminarlar, srgilr v s.
yaratd (Polada btn bunlar daha tkmil kil alb;
orada mstqil nriyyatlar, oxlu, htta siyasi jurnallar,
surtlrin srtl oxaldlmas n vasitlr v s. var.
Sovet ttifaqnda samizdatn daha uzun tarixi
nnlri var v buna gr onun mxtlif formalar
inkiaf edib).
Bellikl, mdniyyt paralel strukturlarn n yksk
inkiaf etmi formada mahid edil bilcyi sahdir.
Benda, lbtt ki, bu strukturlarn digr sahlrdki
potensial v embrional formalarna da: bir paralel
mlumat bksindn thsilin paralel formalarna (zl
universitetlr), paralel hmkarlar ittifaqlarna, paralel
xarici laqlr, paralel iqtisadiyyatadk diqqt yetirir.
Bu paralel strukturlar sasnda sonra o, paralel polis,
yaxud paralel hr anlayn inkiaf etdirir. Bu struk
turlarda bel bir polisin qalqlarn grr.
nkiafnn myyn bir mrhlsin atdqda
cmiyytin mstqil hyat v dissident hrkatlar
myyn qdr tkilatlanmadan v tsisatlqdan
qaa bilmzlr. Bu, tbii inkiaf yoludur v cmiyytin
95

mstqil hyat, n crs srt tqib olunmasa, sradan

xarlmasa bu tendensiya artacaq. Bununla yana, pa
ralel siyasi hyat da inkiaf edck; myyn drcd
bu, artq exoslovakiyada mvcuddur. Az v ya ox d
rcd siyasi xarakterli mxtlif qruplar zlrini siyasi
chtdn tyin etmy, birbirin qar durmaa davam
edcklr. Bu paralel strukturlar, bel deyk, yalansz
yaaman bu gn qdrki n aydn formalam
ifadsini tmsil edir. Dissident hrkatlarnn n
vacib ilrindn biri onlar dstklmk v inkiaf et
dirmkdir. Bu bir daha o fakt tsdiq edir ki, cmiyytin
sistemin tzyiqin qar btn mqavimt chdlrinin
sas balanclar siyastqdrki sahddir. Paralel
strukturlar z hdri il harmoniyada olan, zn o
mqsdlrl harmoniyada strukturladran frqli bir
hyatn yaanla bilcyi sahdn baqa n ndr?
Sosial zntkild o ilkin chdlr cmiyytin
myyn bir hisssinin cmiyyt olaraq yalansz yaa
maq, zn totalitarizmdn xilas etmk, belc, zn
posttotalitar sistemd itirakdan radikal kild uzaq
ladrmaq sylrindn baqa ndir? Bu, insanlarn dax
illlrindki sistemi inkar etmk v z hyatlarn yeni
z kimliklri zminind qurmaq n qeyrizorak
chdi deyilmi? Bu tendensiya vurunun real insanlar
zrin qaytmas prinsipini bir daha tsdiq etmirmi?
Nhayt, paralel strukturlar nzri olaraq, sistem
dyiikliklrinin nzri tsvvrlri nticsind deyil
(bura siyasi qurumlar daxil deyil), mhz hyatn mq
sdlri v real insanlarn znmxsus ehtiyaclarndan
96

yaranr. slind sistemd n elementar formalarnda

mahid ed bilcyimiz btn mmkn dyiikliklr
aagdan balamd; ona gr yox ki, hyat n crs
myyn istiqamt, yaxud dyiikliy ynltmidilr,
ona gr ki, hyat z buna vadar etmidi. Tarixi tc
rb biz gstrir ki, insann hyatnda hmiyyt ksb
edn hr hans bir mqamda adtn universallq ele
menti olur. Baqa szl, bu skilmk, yalnz mhdud ic
ma n latan v baqa icmalara keiril bilmyn bir
dyiiklik deyil. ksin, bu, potensial olaraq hr ks
latan olmaldr; z il mumi zm gtirmlidir,
ona gr d bu, yalnz insanlarn zlri n idnk,
mncil msuliyyt deyil, dnya n v dnya qar
snda msuliyytdir. Bellikl, paralel strukturlar v
paralel polisi yalnz bu kursu senlrin rifahna xidmt
edib baqalarna qar bigan olanlara aid gettoya kil
mk v tcrid faliyyti kimi baa dmk yanl olard.
Qsas, bunu mahiyytc mumi situasiyaya he bir
aidiyyti olmayan qrup zm hesab etmk olmaz. Bel
bir anlay ilk gndn baqalar n qay, narahatlq
olan yalansz yaamaq anlayn zndn uzaqladrar,
onu axr mqamda yalanla yaaman bir, daha mrk
kb versiyasna evirmi olard. Eld tbii ki, bu, frd
lr v qruplar n hrkt nqtsi olmaq ansn
itirrdi v dissidentliyin hakimiyytl xususi dialoqa
gedn, mstsna maraqlar olan mstsna qrup kimi
yanl anlalmasn xatrladard.
stniln halda, htta paralel strukturlarda hyatn n
yksk inkiaf etmi formalar, htta paralel polisin n
97

yetkin formas da yalnz n az posttotalitar raitd,

insann minlrl mxtlif laqlrin birinci, rsmi
strukturunda yerldirildiyi zaman mvcud ola bilr. l
btt, paralel polisd iklnn rngli hyat tsvvr
etmk olar, lakin bel tsvvr etdiyimiz bir hyat qapal
v xsusi yaanlarsa, indi hamnn bu v ya digr k
ild yaamal olduu yalan iind izofrenik hyatn
sadc baqa versiyas olmazm? Baqalarna ttbiq olun
mayan, nmunvi zm olmayan bel bir hrkt
nqtsi frd n n mna daya bilr ax? Patoka
deyrdi ki, msuliyytin n maraql tr odur ki, biz
onu zmzl hr yer aparrq. Bu o demkdir ki, m
suliyyt bizimdir; biz onu yerindc, buradaca, bu
anda, Allahn bizi yerldirdiyi mkanda qbul et
mliyik, biz ozmz aldadb yerimizi dyimkl,
hindu mbdin, yaxud paralel polis getmkl bu m
suliyytdn qaa bilmrik.
Qrbli gnclr xsi v qrup problemlrini hll
etmk n mbd kilmyin bir ntic vermdiyini
teztez grrlrs, bunun sbbi yalnz v yalnz bu
rada universallq elementinin yoxluudur; ham
mbd kil bilmir. Xristianlq bunun ksin n
mundir: mn istdiyim anda istdiyim yerd xristian
ola bilrm, ona gr ki, hr ks hr yerd, istniln
vaxt bunu ed bilr. Baqa szl, paralel polis bir
adamn ham n, ham qarsnda msuliyytinin
drinlmsi akt kimi, bu msuliyytdn qamaq yox,
onun hdni tapmaq sulu kimi mna dayr.
98

XIX
Mn artq yalansz yaaman siyasi potensialndan,
bel bir hyatn n zaman v hans real dyiikliklr
apara bilcyinin mhdudiyytlrindn danmam.
Hminin bu msld mstqil tbbslrin ayrlmaz
xsusiyytinin n az, ya hr ey, ya he n oyunu
olduunu, risklrin hesablanmasna alman nec
midsiz bir ey olduunu qeyd etmim.
Lakin dissident hrkatlarnn grdklri bir sra
ilrin cmiyyt tsirinin mxtlif formalarndan,
baqa szl, cmiyyt n v cmiyyt qarsnda m
suliyytin realla evrilm formalarndan (rt deyil
ki, onlar hmi rella evrilsinlr) mumi d olsa, sz
amasaq, mnzr yarmq qalar. lk nvbd vuru
lamaq lazmdr ki, cmiyytin mstqil hyatn ehtiva
edn btv bir sah v htta dissident hrkat post
totalitar sistem altnda yaayan xalqlarn tarixin tsir
etmk iqtidarnda olan yegan potensial amil deyil. Bu
cr cmiyytlrdki gizli sosial bhran istniln vaxt bu
hrkatlardan mstqil kild geni siyasi dyiiklik
lr sbb ola bilr. Hakim strukturu sarsdaraq cr
bcr gizli qardurmalar yarada v ya mvcud olanlar
srtlndirrk ziki, qli v iqlim dyiikliklri ed
bilr. Bu, hyatn mumi abhavasna hmiyytli
drcd tsir edrk, gzlnilmz, proqnozladrl
mam, ql sosial itia v narazlq partlaylar
trd bilr.
99

Blok (Sovet Sosialist bloku nzrd tutulur t.)

mrkzind hakimiyyt dyiikliklri mxtlif lk
lrdki vziyytlr mxtlif cr tsir ed bilr. Qlobal
dnyann geni tendensiyalar kimi, iqtisadi amillr
tbii olaraq, xsusi tsir malikdir. Kkl dyiikliklr
v siyasi evrili sbb ola bilck ox vacib bir sah
beynlxalq siyastdir, digr supergc (AB nzrd tu
tulur t.) v btn baqa lklrin yrtdy siyast,
beynlxalq maraqlarn dyin quruluu v bizim
blokun tutduu mvqedir. Htta yksk vziflr
yiylnmi xslrin rolu da hmiyytsiz deyil,
hrnd ki, mn bayaq posttotalitar sistemlrd aparc
xsiyytlrin hmiyytinin iirdilmmli olduunu
qeyd etmim. Bu kimi bir ox tsirlr v tsirlr kombi
nasiyas mvcuddur. Dissident hrkatlarnn mm
kn siyasi tsiri yalnz sadaladmz mumi tsirlrin
fonunda v bu fonun yaratd kontekstd mm
kndr. Bu tsir siyasi inkiafa xidmt edn bir ox fak
torlardan he d n vacibi deyil, onlardan yalnz biridir
v blk d btn digr faktorlardan yalnz o chtil
frqlnir ki, dissident hrkatlar sas fokusu insan
larn mdasi nqteyinzrindn siyasi inkiafda
inikas olunur v bu inikasn birbaa ttbiqini arayr.
Bu hrkatlarn xarici istiqamtinin balca mqsdi,
grdymz kimi, hakimiyyt struturuna, birbaa v
tcili d olsa, tsir etmk deyil, cmiyyt tsir gstr
mkdir. Mstqil tbbslr gizli sferan tmsil edir:
onlar yalansz yaaman insanlarn v cmiyytin se
bilcyi alternativ olduunu nmayi etdirir v bel bir
100

hyatn razisini genilndirmk urunda mbariz

aparrlar; onlar, dolay yolla olsa da, vtndalarn z
lrin minlik hissinin artmasna, grntlr dnyasn
datmaa v hakimiyytin sl tbitini z xarmaa
kmk edirlr. Onlar msih rolu oynamrlar, missiyas
ursuz ktllrin urunu qaldrmaq olan, hr e
yin n yaxsn biln sosial avanqard v ya elit qrup de
yillr. He ks liderlik etmk istmirlr. Onlar z
tcrbsindn v iindn n gtrbgtrmycyin
qrar vermyi hr ksin z ixtiyarna buraxrlar (Rsmi
exoslovak tbliatnn xartiyalar zlri zlrin
tyinat vernlr adlandrmas xartiyalarn avanqard
iddialarn vurulamaq n deyil, rejimin nec dn
dyn, baqalarn zn gr mhakim etmsinin
tbii ifadsi idi. Ona gr ki, sistem istniln tnqidin
arxasnda hakimiyytdkilri oturduqlar krslrdn
knarladrmaq arzusunu grr, onlar xalqn adn
dan danmaqda ittiham edir, nki illr boyu bu de
vizdn bhan kimi istifad edn mhz rejimin z
olmudur). Bu sbbdn d dissident hrkatlar c
miyytin bir hisssi olaraq hakimiyyt dolay yolla
tsir edir; rejiml real gc sviyysind qardurmaya
girmk mslsi olmadndan, onlar ilk nvbd c
miyytin gizli sahlrin xitab edirlr. Mn artq bunun
i sulunu gstrmim: qanunlardan xbrdar olmaq
v onlara riayt olunmasna diqqt etmk n m
suliyyt damaq.
Bu, aydndr ki, daha geni tsirin, yalansz yaa
maqdan, azad kirdn, alternativ dyrlr v davran
101

dan, mstqil cmiyytin zn drk etmsindn qay

naqlanan dolay (bilavasit) tzyiqin xsusi haldr.
Hakimiyyt ists d, istms d, bu tzyiq myyn
drcd reakisya gstrmlidir. Bu reaksiya is hmi
iki istiqamtd ba verir: repressiya v adaptasiya. Bu
istiqamtlr birbirlrini vz edirlr. Msln, Polada
uan universitet layihsi hakimiyyt trndn rep
ressiyaya mruz qald, bu universitetin uan mullim
lri tqib edildilr. Eyni zamanda sl universitetlrin
sl professorlar uan universitetin dolay tzy
iqindn tsirlnrk, z mhazirlrini qadaan olun
mu bir ne mvzu il znginldirmy alrdlar
(universitet professorlar ksr hallarda siyasi rejimin
bir hisssi idilr). Bu adaptasiyann motivlri idealla
(gizli sah ismarc, vicdan v irady malik olduu
n) xalis mnafe arasnda dyi bilr. Rejimin sa
qalmaq instinkti onu, dyin ideyalar, sosial v
psixoloji mhiti grmy v buna mvaq elastik
davranmaa vadar edir. Son tsiri bu motivlrdn han
snn trtdiyi is mhm deyil.
Adaptasiya rejimin msbt reakisyasdr. O, ksr
hallarda oxlu forma v mrhllrl mayit olunur.
Bzi dairlr insanlarn paralel dnyadak dyrlrini
rsmi strukturlara calamaa, onlar uyunladrmaa,
bir az zlrini onlara, bir az da onlar zlrin bnzt
my v bellikl, aqca pozulmu balans yenidn
dzltmy ala bilr. 1960c illrd proqressiv (ye
niliy aq olan) kommunistlr bzi rtl mdni
dyrlri v fenomenlri kf etmy baladlar. Bu,
102

msbt, lakin thlkli bir addm idi, nki uyun

ladrlm, birldirilmi dyrlr z mstqillik v
orjinallqlarn itirrk rsmiliyin libasna evrilirdilr
v onlara inam ziyirdi. Nvbti mrhld bu adap
tasiya rsmi strukturlar trndn crbcr mqsd v
struktur islahatlarna chdl nticln bilr. Bu cr is
lahatlar adtn yarmq tdbirlrdir v cmiyytin real
hyat il posttotalitar avtomatizmi birldirmy,
uyunladrmaa ynlir. Baqa cr ola da bilmz.
Onlar vaxtil yalansz v yalanla yaamaq arasnda olan
aydn xtti bulanqladrrlar. Onlar mumi vziyyti
dumanla rtr, cmiyyti mir bryr v insanlar
n xlaqlarn qorumai tinldirirlr. Lakin bu he
zaman bir fakt inkar etmir: bu islahatlar yeni boluqlar
yaratdqlar n mahiyytc yaxdrlar, hrnd, bu,
qbul olunas v qbulolunmaz kompromislri
ayrma tinldirir.
Adaptasiyann digr yksk mrhlsi rsmi struk
turlarda ba vern daxili paralanma prosesidir. Bu
strukturlar zlrini azox plralizm aq edir, nki
hyatn mqsdlri bunu tlb edir (msln, mdni
hyatn mrkzlmi v tkilatlanm sasn dy
imdn aadan ediln tzyiq nticsind yeni
nriyyat evlri, jurnallar, incsnt drnklri, paralel
aradrma mrkzlri v s. qurumlar yaranr. Baqa bir
misal, dvlt trndn idar olunan vahid, yekcins
gnclr tkilatnn real tlblr qarsnda bir ne Uni
versitet Tlblrinin Birliyi, Orta Mktb Tlblr Bir
liyi, i Tlblr kimi azox mstqil tkilatlara
103

ayrlmasdr). Aadan qaynaqlanan tbbslrin hiss

olunmasna imkan vern bu kimi paralanmalarla
paralel, mstqil, eyni zamanda rsmi strukturlarn
mxtlif drclrd hrmt etdiyi v ya dzmllk
gstrdiyi yeni qurumlarn yaranmas arasnda birbaa
laq var. Yeni yaranm qurumlar sadc real hyatn
real tlblrin uyunlaan liberallam rsmi struk
turlar deyillr, onlar artq cmiyytd aktual olan
tlblrin birbaa ifadlridir. Baqa szl, bu tkilatlar
(rsmi strukturlardan ayrlan tkilatlar nzrd tutu
lur) cmiyytin tkilatlanmaya olan meylini gstrir
(exoslovakiyada KAN, QeyriKommunistlr Qrupu,
K231, kemi siyasi mhbuslar birliyi v s. bunlara aid
edil bilr).
Bu prosesin n son mrhlsi posttotalitar sistemin
avtomatizmin qulluq edn agentliklr olaraq, rsmi
strukturlarn sradan xmas v tamamil baqa for
mada, aadan inkiaf edn yeni strukturlarla vz ol
unmasdr. lbtt ki, hyatn tlblrinin cmiyytin
manipulyasyasn zitdiyi baqa sullar da tsvvr
etmk olar. Mnim burada mzakir etdiyim yalnz
1968 v sonrak illrd exoslovakiyada ba vern dyi
ikliklr, bu dyiikliklrin sullardr. lav etmliym
ki, btn bu konkret hadislr xsusi tarixi prosesin bir
hisssidir v posttotalitar sistem yegan alternativ
kimi dnlmmlidir. Htta mnim z lkmd bel,
tkrarlanmasnn mmkn olmamas fakt bu dyiik
liklrdn yrnilck mumi drslrin vacibliyin
bh yaratmr.
104

exoslovakiyadak 1968ci il hadislrindn dan

arkn bu dvr aid bzi aspektlri nzrdn qarma
malyq. Btn ba vern dyiikliklr istr mumi,
istr qli, istrs d struktural olsun, bu gn yaranan
paralel strukturlardan qaynaqlanan tzyiq nticsind
ba vermmidi. Rsmi strukturlarn antitezisi hesab
etdiyimiz bu tip strukturlar o zaman mvcud deyildi.
O zaman (1968 Praqa bahar nzrd tutulur t.) he
bugnk mnada dissident d yox idi. Dyiikliklr
mxtlif formal, bzilri btv v mqsdynl,
bzilri is dolay ardcl tzyiqlrin nticsi idi. Bu
tzyiqlr azad dnc, mstqil yaradclq, siyasi
znifad namin spontan chdlr idi. Bu sylr rsmi
strukturlarn daxilin sakit formada yaranan mstqil
hyatn uzunmddtli, spontan v nzrarpmayan
nfuzetmsi idi. Baqa szl, bu tdrici ba vern v
gizli sahlrin yavayava z xd sosial oyan idi.
Bu oyann arxasnda olan motiv he d yalnz
cmiyytin mstqil hyatndan qaynaqlanmal deyildi
(baxmayaraq ki, bu bel oldu v buna gr sevin
mliyik). Ola bilrdi ki, rsmi strukturlarda mvqe
tutan insanlar rsmi ideologiyann sl tbitindn hali
olub, gizli sosial bhrandan duyuq db ntic
xararaq, yaradlm realla qar xsnlar (Burada
mni dndrn antidoqmatik islahat kommun
stlridir ki, onlar rsmi strukturlar iind illrl
yetimidilr). Bugnk dissident hrkatlar erasn
dan bildiyimiz mhdud, zn tkilatlandran, rsmi
strukturlardan kskin knar duran v blok trndn
105

tannmayan mstqil tbbslr n n mnasib

rtlr, n d mvcudluq sbbi var idi. O vaxtlar ex
oslovakiyadak posttotalitar sistem bu gn mvcud
olan durun v bhrsiz formasna qdm qoy
mamd, o formalar ki, insanlar zlrinin tkilatlq
qabiliyytlrindn geri kilmy mcbur edir. Bir ox
tarixi v sosial sbblr gr rejim 1968ci ild daha
aq idi. Stalinist despotizm il ldn salnan v
kmksizc arsz islahatlar axtaran hakimiyyt struk
turunun rmsi labd idi, nki o dyiikliklr h
valruhiyysin qar, gnc zvlrinin hrmt etdiyi
yola v siyastqdrki sviyyd rsmi v qeyrirsmi
geni siyasi mkanda tryn hyatn minlrl zni
fadlrin all mxalift tklif ed bilmirdi.
Daha geni bucaqdan baxanda, baqa tipik rait
daha byk hmiyyt ksb etmy balayr: 1968ci
ild kulminasiya nqtsin atan sosial mayalanma
faktiki struktur dyiikliklri mnasnda he vaxt ik
inci drcli hmiyyt dayan islahatdan, struktur dif
ferensasiyas v ya yerdyimsindn o yana getmdi.
Posttotalitar sistemd hakimiyyt strukturunun sas
mzin, yni siyasi model, sosial tkilatn fundamen
tal prinsiplri, htta btn iqtisadi gcn siyasi
hakimiyyt tabe edildiyi iqtisadi model tsir etmdi.
Ordu, polis, mhkm sistemi v s.d d hr hans
hmiyytli struktur dyiikliyi olmad. Bu sviyyd
msl hvaliruhiyy, xsi, siyasi xtt dyiikliyi v
hakimiyytin ttbiqind dyiiklikdn o yana getmdi.
Qalan hr ey mzakir v planlama mrhlsind
106

qald. Bu istiqamtd qbul ediln 2 proqram bu m

nada n uzaa gedn proqramlar oldu: exoslovakiya
Kommunist Partiyasnn 1968 Faliyyt proqram v
qtisadi islahatlar n tklir. Faliyyt proqram zid
diytlrl v hakimiyytin ziki aspektlrin toxun
mayan yarmq addmlarla dolu idi, baqa cr ola da
bilmzdi. qtisadi tklir iqtisadi sferada hyatn
mqsdlrini tmin etmk n xeyli msaf qt ets
d (onlar maraqlarn v tbbslrin plralizmi, di
namik stimullar, iqtisadi amirlik sistemin mh
dudiyytlr kimi anlaylar qbul etdilr), sl istehsal
vasitlrinin sosial mlkiyyti vzin iqtisadi hakimiy
ytin sas dayan, yni dvlt prinsipini toxunulmaz
saxlad. Bellikl, burada bir boluq var ki, bu boluu
Macarstandak o bir ne gnlk syan istisna etsk,
posttotalitar sistemdki he bir sosial hrkat doldura
bilmz.
Glckd baqa hans inkiaf alternativlri mey
dana xa bilr? Bu suala cavab vermk srf spekul
yasiya almin girmk olard. Bu gn deyil bilr ki,
sistemdki gizli sosial bhran hmi (onun bel davam
etmycyin inanmamaq n he bir sbb yoxdur)
mxtlif sosial v siyasi ixtialara sbb olmudur (Al
maniya 1993c il, Macarstan, SSR, Pola 1956c il,
exoslovakiya 1968ci il, Pola 1968, 1970, 1976c illr).
Onlarn hamsnn zmini, gediat v son nticsi bir
birindn frqlnir. gr biz bel ixtialara yol aan
mxtlif amillrin nhng kompleksin v damla
damla ylan hadislrin gizli sferadan qldn gn
107

ina xmasna gtirn tsad damlann (sbr

kasasna dn son damla) qabaqcadan deyilmsinin
mmknszlyn nzr salsaq, bir trfdn blokun
getdikc artan drin inteqarsiyas v onun daxilind
hakimiyytin ekspansiyasn, o biri trfdn qeyri
Rusiya razilrind milli urun oyanmas tzyiqi al
tnda SSRdn ayrlma perspektivlri (Bu istqamtd
Sovet ttifaq milli azadlq hrkatlarndan hmilik
sortalana bilcyini gzly bilmz) kimi iki ks ten
densiyan sas gtrrrk, glcyin nec olacan
demyin mmknszlyn nzr alsaq, o zaman
uzunmddtli proqnoz vermy alman nec mid
siz olduunu grrik.
Hr bir halda mn inanmram ki, bu cr
spekulyasiyann dissident hrkatlar n hr hans
birbaa hmiyyti olsun, nki hr eydn nc, bu
hrkatlar spekulyativ dncdn yetimir v bel
likl, zlrini o tmld mhkmltmsi onlarn z
kimliklrin zglmsi demk olard.
Dissident hrkatlar n perspektiv bel davam
etdikc glck hadislrin iki tcrid, laqsiz, bigan
qurumun sas polisin v paralel polisin uzunmddtli
yoldalna aparb xaraca ehtimal ox aadr.
Bel davam etdikc yalansz yaamaq praktikas sis
tem thlk olaraq qalacaq. Onun yalanla yaamaq
praktikas il birgyaayn dramatik grginliklr ol
madan davam etdircyini tsvvr etmk olmur
(Olduu kimi davam etdikc). Posttotalitar sisteml
(bu kild, yni ham n v hamnn qarsnda ye
108

nilnmi msuliyytlr mrkzi kimi davam etdikc)

mstqil hyat arasndak laq gizli v ya aq m
naqid olacaq. Bel olan halda iki ehtimal qalr: ya
posttotalitar sistem inkiaf etmy davam edck (yni
inkiafa davam etmy qadir olacaq). Belc, mtlq
manipulyasiya haqda Orvelsaya qorxunc dnya
baxnn yaxnlaaca labddr, orada yalansz yaa
maa dair btn znifadlr aradan xacaq. Yaxud
da dissident hrkatlar da daxil olmaqla, cmiyytin
mstqil hyat (paralel polis) yavayava, lakin min
likl hmiyyti artan sosial fenomen evrilck, artan
aydnlqla cmiyytin hyatnda real rola malik olacaq,
mumi situasiyaya tsir edck. Szsz ki, o, hmi
situasiya tsir edn bir ne amildn biri olacaq v
fonda deyil, digr amillrl birg, fona mvaq yolda
olacaq.
O, diqqtini rsmi strukturlarda islahatlaram,
oradak paralanman alovlandrmaam, onlarn yeni
strukturlarla vzlnmsinmi ynldck, mqsd sis
temi yaxladrmaqm, ya ksin, onu yxmaqm ola
caq, bu v bu kimi suallar psevdoproblemlr
olmadndan, yalnz xsusi vziyytlr kontekstind,
hrkat konkret vzif il zz qalanda dissident
hrrkatnn z trndn qoyula bilr. Baqa szl,
o, suallar yarand anda, hyatn hqiqi ehtiyaclarnn
konkret drkindn yola xaraq, qoymaldr. Bu cr su
allara abstrakt cavab vermk v hanssa frziyyy
saslanan glck n siyasi proqramlar hazrlamaq,
mnc, nnvi siyastin ruh ve metodlarna geri qayt
109

maq, glck n n yax perspektivlr malik

olduu anda dissidentliyi mhdudladrmaq, iini
zgldirmk olard. Artq bir ne df qeyd etdiyim
kimi, dissident hrkatlar z balanclarn dava
ml/sistematik dyiikliklr yaratmaqdan deyil, real
v daha yax hyat n gndlik, cari mbarizdn
gtrrlr. Hyatn yaratd siyasi v struktural sis
temlr aydndr ki, myyn mddt mhdud,
yarmq, qeyrika, zif taktikalarla irklnmi olacaq.
Baqa cr ola da bilmz. Biz bunu qbul etmliyik v
bu, bizi ruhdan salmamaldr. sas msl odur ki, in
sanlarn daha azad, daha hqiqi v ri yaamaq
urunda apardqlar gndlik, tknmz mbariz he
vaxt zn hr hans mhdudiyyt qoymasn, yarmq
v ziddiyytli olmasn, siyasi taktikalarn tlsin
dmsin, z faliyytinin nticsin, glcy dair
tsvvrlrin bh il yanamasn. Shbt posttotal
itar qurulmlarla aktual qardurmadan gednd bu
mbariznin tmizliyi optimal nticlrin n yax
tminatdr.
XX
Normal siyasi hyatn olmad, sasl siyasi dyiik
liyin gzlnilmdiyi posttotalitar raitin bir msbt
tr var: o, biz hazrk vziyytimizi drindn dyr
lndirmk v glcyimizi dnyann qlobal, uzunmd
dtli perspektivlri kontekstind qurmaq imkan verir.
nsanlarla sistem arasnda n vacib v sasl qardur
110

mann nnvi siyasi platformada deyil, daha geni bir

sviyyd ba vermsi atlan addmlarn istiqamtini
myynldirmkd xsusi rol oynayr.
Bu sbbdn d bizim diqqtimiz n mhm
msly, ada texnoloji cmiyytin btvlkd
zldiyi, losof Haydeqqerin texnologiyann planetar
qvvsi il zlrkn briyytin keirdiyi sbatsz
lq kimi tsvir etdiyi bhrana ynlir. Texnologiya
masir elmin, masir elm is masir metazikann
vladdr. O, insanln nzartindn xb, daha biz
xidmt etmir, bizi zn sir edib, bizi z mhvimizin
hazrlanmasnda itiraka mcbur edir. Briyyt bun
dan x yolu tapa bilmir; problemlri yenidn insan
nzartin qaytarmaa kmk etmk n almza he
n glmir, buna inammz yoxdur, he siyasi mayamz
da yoxdur.
Biz z yaratdmz soyuqqanl mexanizmin bizi ud
masn, bizi, msln, szn geni mnasnda, biosfer
dki yerimiz kimi tbii ballqlarmzdan qoparmasn,
bizi Varlqdan ayrb mvcudluqlar dnyasna atmasn
midsizlikl mahid edirik (Vaclav Havel burada
insan xsiyytinin xlaqi v mnvi chtlrinin itir
ilmsini v onlarn ziki chtlrl vz olunmasn
nzrd tutur t.). Bu vziyyt bir ox perespek
tivlrdn tsvir olunmu, ayrayr frdlr v sosial
qruplar bu vziyytdn x yolu tapmaq n ox
almlar (msln, rq fls kri il yaamaq,
yaxud kommunalar yaratmaq). Bu vziyytdn xmaq
n zruri universallq elementi (cmiyyt n v
111

cmiyyt qarsnda msuliyyt) ehtiva edn yegan

sosial, daha ox siyasi chd midsiz v qarmaqarq
dnyann iind lziyn, htta bu chdin texnololoji
diktaturaya qar durmaq n texnologiyadan nec is
tifad etmli kimi bir xsusi dncyl mhdud
ladrld yerd d, ekoloji hrkatn ssidir.
Haydeqqer deyirdi: ndi bizi yalnz Tanr xilas ed
bilr. O, baqa cr dnmyin vacibliyini, yni fl
sfnin yzillrl tutduu yoldan xman, insann
zn, dnyan v znn dnyadak yerini drketm
trzind kskin dyiikliyin vacibliyini vurulayrd. O,
he bir yol tklif etmirdi. Yegan tvsiyysi gzln
tilr hazr olmaq idi.
Bir ox dnc adamlar v hrkatlar hllik
namlum olan bu x yolunun mumi desk, byk
ekzistensial inqilab ola bilcyini dnrlr. Mn bu
baxla razyam, lakin hm d dnrm ki, prob
lemin hlli biristiqamtli, yni srf myyn xarici dy
iiklik tkliri, ya srf fls, srf sosial, srf texnoloji,
htta srf siyasi olmamaldr. Btn bu sahlr birlikd
ekzistensial inqilabda hiss oluna bilr v olunmaldr;
onlarn hd is szn n drin mnasnda, yalnz
insan ola bilr. Bu, hr ks ttbiq oluna bilck yegan
etik bazisdir v lbtt ki, ntic etibaril, cmiyytin
siyasi yenidnqurmasdr. Bir zamanlar Orteqa i Qas
setin ktllrin qiyam, bizims istehlak v snaye
(yaxud postsenaye) adlandrdmz cmiyyt,
hminin bu gn dnyadak intellektual, mnvi, siyasi
v sosial sfalt blk d sadc briyytin qlobal
112

texnoloji sivilizasiyann avtomatizmi trndn kmk

sizcsin srklndiyi drin bhrann bir parasdr.
Posttotalitar sistem masir insanln z vziyyt
in hakim ola bilmmsinin yalnz bir, amma xsusn
hlledici v z kklrini ifa edn aspektidir. Posttotal
itar sistemin avtomatizmi sadc, texnoloji siviliza
siyann qlobal avtomatizminin kskin versiyasdr.
Posttotalitar sistemd inikas olunan insan ias masir
insanln mumilikd iasnn yalnz bir variantdr.
nsanlarn vziyytin qar yaranan bu mumdnyvi
thlk, tbii ki, hminin Qrb dnyasnda ba verir.
Frq yalnz bu thlknin ald siyasi v ya ictimai for
madadr; Haydeqqer aqakar, demokratiya bhrann
nzrd tuturdu. Qrb demokratiyasnn, yni nnvi
parlament tipli demokratiyann sasl zmlr tklif
etdiyini gstrn he bir dlil yoxdur. Htta bel bir
kir irli srl bilr ki, hyatn z mqsdlri n
Qrb demokratiyasnda (bizim dnyayla (exoslo
vakiya il t.) mqayisd) n qdr geni yer olsa,
bhran insanlardan bir o qdr yax gizlnir, insanlar
bu bhrann iin bir o qdr ox batrlar. Bel xr ki,
nnvi tmsili demokratiyalar texnoloji siviliza
siyann avtomatizmin v istehlak snaye cmiyytin
qar he bir sasl mxalift tkil ed bilmir, nki
onlar da kmksizc srklnirlr. nsanlar totalitar
cmiyytlrd istifad olunan qddar sullardan daha
mahir v tkmillmi yollarla manipulyasiya edilirlr.
Pekar aparatlarn idar etdiyi v vtnda konkret
v xsi msuliyytin btn formalarndan azad edn
113

xasiyyti mhkm, vicdan srkn v siyasti praq

matik olan ktlvi siyasi partiyalar, gizli manipulyasiya
v ekspansiya vasitsil kapital toplanmas mrkzlri,
hr yerd rast gldiyimiz istehlak, istehsal, reklam,
kommersiya, istehlak mdniyyti v btn bu infor
masiya axn, btn bunlar o qdr ox mzakir v
thlil edilib ki, tin ki, briyytin zn yenidn
k mnbyi saylsn.
1978ci ilin iyununda Harvardda oxuduu m
hazirsind Soljenitsn xsi msuliyyt saslanmayan
azadln aldadc tbitini, zoraklq v totalitarla
qar dura bilmk n nnvi demokratiyalarn
xroniki qabiliyytsizliyini tsvir edir. Demokratiya
raitind insanlar biz mlum olmayan bir ox xsi
azadlqlara v thlksizliklr malik olurlar, amma
onlarn insanlara he bir xeyri yoxdur, nki insanlar
da yuxarda qeyd ediln avtomatizmin qurbanna
evrilirlr, z xsiyytlri haqda kirlrini mda et
my, polisin (yuxardak mnada polis t.) mrur v
msuliyytli zv olmaq, onun taleyinin yaradlmasna
sl xidmt etmk n z xsi xilaslar haqda mxtlif
narahatlqlarnn qarsn almaa qabil olmurlar.
Yaxla doru hmiyytli dyiiklik n bizim
btn planlarmz uzaqmnzillidir, bu, bizi nnvi
demokratiyann zldiyi drin bhran haqda dn
my vadar edir. lbtt ki, gr Sovet Blokundak bzi
lklr n demokratik rait yaradlsayd (hrnd,
bu ehtimal getdikc azalr), bu blk d problemin
uyun hlli ola bilrdi. Bel bir raitin yaradlmas
114

qars alnm vtnda faliyytinin brpa olunma

sna, demokratik mzakirnin yenilnmsin, hyatn
mqsdlrinin ifad edildiyi elementar siyasi pl
ralizm imkan verrdi. Amma nnvi demokratiyadan
siyasi ideal kimi yapmaq, yalnz bu snanm v hqiqi
siyasi formann insanlara cmiyytd qalc lyaqtli,
mstqil yaamaa zmant verdiyi gmanna qapl
maq, mnc, n az bsirtsizlik olard.
Mn insanlar zrind siyastin yenilnmi diqq
tinin Qrb (yaxud burjua da dey bilrsiniz) demok
ratiyasnn gndlik mexanizmlrin adi qayddan
daha drin olduunu grrm.
1968ci ild mn el glirdi ki, mxalif partiya
yaratmaqla Kommunist Partiyas il hakimiyyt gl
mk n ictimai rqabt aparmaq, bununla da prob
lemimizi hll etmk olar. Mslnin bu qdr asan
olmadn, he bir mxalif partiyann v he bir yeni
qanunun zzlynd cmiyyti hr hans formada
zoraklqdan xilas ed bilmycyini anlamam xeyli
zaman kdi. He bir quru tkilati tdbirlr z
zlynd bu zmanti ver bilmzdi v gectez bizi
yalnz Tanrnn xilas edcyi qnatin glckdik.
XXI
Yqin ki, sizd bel bir sual yarand: O zaman n et
mliyik?
Alternativ siyasi modellr, hminin sistem bal
islahat v dyiikliklrin bizi qurtaracana bh il
115

yanamam o demk deyil ki, mn mumilikd siyasi

kr qar skeptikm.
Eyni eyi mnim real insanlarn problemlrini hdf
alman vacibliyini vurulamam bard demk olar;
bundan xan mn mnada struktur nticlri inkar
etmirm. A deyildis, B d deyilmlidir.
Mn bzi mumi msllr toxunmaq istrdim.
Hr eydn nc, istniln ekzistensial inqilab cmiy
ytin mnvi yenidnqurmasna mid yaratmaldr. Bu
yenidnqurma insan mnasibtlrinin radkal yeniln
msi v insan dzninin yaranmas demkdir. He
bir siyasi dzn insan dznini vz ed bilmz.
Varln yeni tcrblri, kainata yenidn kklnm,
ali msuliyyt hissinin yenidn qavranlmas, digr in
sanlara v cmiyytlr qar mnasibtin yeni saslar
zrind yaradlmas kimi faktorlar bizim hans is
tiqamtd addmlamal olduumuzu aydn gstrir.
Bs bu addmlarn siyasi nticlri nec olacaq? B
yk ehtimalla, bu nticlr siyasi mnasibtlr v z
mantlrin formallnda deyil, yeni ruhdan, insan
faktorundan doan strukturlarn quruluunda ks olu
nacaq. Baqa szl, sas msl inam, aqlq, msuliy
yt, hmrylik, sevgi kimi dyrlrin yenidn
brpasndan ibartdir. Mn hakimiyytin icrasnn tex
niki trn istiqamtlnmi strukturlara deyil, onun
hr ks trndn paylalan msbt hislr zrind
qurulmasnn hmiyytin inanram.
Aq, dinamik v kiik qurumlar mvcud ola bilr
v olmaldr, nki myyn drcdn sonra xsi
116

inam v xsi msuliyyt kimi balar zimy

balayr. Prinsipc el strukturlar olmaldr ki, mxtlif
strukturlarn ml glmsin mane olmasn. Gcn
istniln formada mrkzlmsi (avtomatizmin x
susiyytlrindn biri) bu strukturlara yad olmaldr. Bu
strukturlar tkilatlar v ya institutlar formasnda yox,
icma kimi mvcud olmaldr. Onlarn slahiyyti ktl
vi siyasi partiyalar kimi uzunmuddtli v mnasz n
nlr deyil, konkret situasiyaya nec girmlrin
saslanmaldr. Rsmildirilmi tkilatlarn strateji
birliyindns, konkret mqsdlr n byk vql
birln v mqsd atandan sonra itib gedn tkilat
lar yaxdr. Liderlrin slahiyyti onlarn xsiyytin
dn qaynaqlanmal, onlarn z mhitlrind snanmal,
hr hans nomenklaturada n vzif tutmalarna bal
olmamaldr. Onlarn yksk sviyyd zlrin min
liyi v bu minliy saslanan qanunyaratma gclri ol
maldr.
Yalnz bu yolla nnvi demokratik tkilatlarn
klassik natamamlndan qurtulmaq mmkndr.
nki bu tkilatlar adtn qarlql gvn deyil, in
sanlarn birbirlrin qar inamszlna, kollektiv m
suliyyt deyil, msuliyytsizliy saslanr.
Yalnz cmiyytin hr bir zvnn tam dstyi il
totalitarizm qar daimi qalxan qurmaq olar.
Bu strukturlar znmxsus sosial zntkil
nticsi kimi aalardan meydana glmlidirlr. Onlar
real hyatn real ehtiyaclar il canl dialoqdan ortaya
xrlar v bu ehtiyaclar aradan qalxanda bu strukturlar
117

da aradan qalxmaldrlar. Onlarn daxili tkilatlanma

prinsiplri oxaxli olmal v knardan mdaxily
yol vermmlidir.
Bu zntkilin qrarverici meyar mcrrd nor
malar deyil, qaydalar deyil, qurumun znn mahiy
ytind olmaldr. Hm siyasi hm d iqtisadi hyat
bel dinamik ortaya xan v yox olan tilatlarn mx
tlif v oxtri mkdalna saslanmaldr.
Cmiyytin iqtisadi hyat mvcud olduqca mn
zn idar prinsipin inanram. Btn sosialist nz
riyyilrin arzuladqlar cmiyyt, iilrin iqtisadi
qrarlarn qbul edilmsind itirak, kollektiv mk
n sl msuliyyt hissinin olmas ox gman ki, yal
nz bu prinsip sasnda nail olmaq mmkndr. N
zart v idar prinsiplri znnzart v znidar
prinsiplri il vzlnmlidir.
Bu cr ekzistensial inqilabn sistemli nticlri
klassik parlamentli demokratiyann rivsindn
hmiyytli drcd knara xr. Bu mzakirnin
mqsdlrin mvafiq olaraq, posttotalitar ter
minini tklif etmikn, az nc tsvir etdiyim anlaya
da srf bu mqam n postdemokratik sistem kimi
istinad etmk yerin drdi. bhsiz ki, bu anlay
daha da inkiaf etdiril bilr, lakin mnc, bu axmaqlq
olard, nki ideyan zndn uzaqladrard. Post
demokratiya da mahiyytc birbaa hyatdan, yeni
mhitdn v yeni ruhdan inkiaf ed bilr (siyasi fikir
d bu prosesd rol oynayr, amma rhbr kimi deyil,
sadc bldi kimi). Bu sistemin tbitinin struktural
118

nticlrini proqnozladrmaa almaq is hmin

tbit mvcud olmadqca, onun konkret simas blli
olmadqca, frziyydn baqa bir ey olmazd.
XXII
O zaman bel bir sual ortaya xr: Postdemokratik
strukturlara bu bax myyn mnada biz dissi
dent qruplarnn v ya z mhitimizdn bildiyimiz
mstqil vtndalarn tbbslrini xatrlatmrm?
Mgr bu azsayl birliklr minlrl mumi problem
trafnda birlmirlrmi? Bu cmiyytlr insanlar ara
sndak mnasibtlri insani siyasi mnasibtlr v
laqlr evirmirmi? Mgr bu birliklr (tkilatdan
daha dyrli birliklr) birbaa, gzdyn uur anslar
olmadndan, iin byk hmiyytin mumi inam
dan ruhlanaraq mhz hmrylik, qardalq hislri va
sitsil rsmi qurumlarda mvcud olan formal v
ritualladrlm mnasibtlri sxdrb sradan xar
mrlarm?
Qarlql inam postdemokratik mnasibtlri v
onlara saslanan qeyriformal insan hquqlar btn bu
mumi tinliklr zminindn yaranmrm? Bu qruplar
rk nnlrin arlndan iini ab danan
konkret v real ehtiyaclarn tzyiqi altnda yaranb
yaayb yox olmurlarm? Mgr onlarn chdi yalansz
yaaman aq formasn yaratmaq, apatetik cmiy
ytd daha yksk msuliyyt hissini brpa etmk, el
ementar formada olsa bel, mnvi yenidnqurmaya
119

nail olmaq urunda deyilmi? Baqa szl, paralel

polisi tkil edn bu qeyrirsmi, qeyribrokratik, di
namik v aq birliklr mgr daha yax cmiyytin
zl ola bilck postdemokratik siyasi qurumlarn
bir nv ibtidai obraz, simvolik bir modeli deyilmi?
Mn minlrl xsi tcrbdn bilirm ki, Xartiya
77nin imzalanmas nec drin v xeyli aq munasi
btlrin sasn qoydu, vvllr birbirlrini tanmayan
insanlar arasnda ql v gcl hisslr saslanan sl
birlik dourdu. Bel hadislr uzun illr hanssa ap
atetik osd birlikd ilyn insanlar arasnda bel,
olmur; olsa da, ox nadir hallarda. Bel xr ki, mumi
ii, paylalan tcrbni sadc drk v qbul etmk in
sanlar v onlarn hyatlarn dyimk n yetrlidir.
Bu, ictimai i, istniln baqa halda olduundan daha
ox, insan faktoru bx edir.
Blk d btn bunlar mumi thlknin ntic
sidir. Blk d thlknin sovuduu v ya fasil
verdiyi anda onun yaranmasna kmk etdiyi ovqat da
dalb gedir (Biz thlk yaradanlarn mqsdi is
bunun tamamil ksini deyir. Onlarn thlk il
zln cmiyytdki insan mnasibtlrin vurduu
zrb v bunun n crbcr xbis sullarla
ayrdqlar enerji insan oka salr). Buna baxmayaraq,
gr bel olsayd da, mnim qoyduum suallarda he
n dyimzdi. Bu dnyann drdlrindn x yolu
bilmsk d, grdymz kiik ilrin problemin fun
damental hlli n vacib olduunu grmk biz un
udulmaz rf verrdi. Bel birliklrin iind olmaq,
120

grdklri ilrd itirak etmk, hyati problemlrin

hlin kmk etmk yegan dyrli idir.
Posttotalitar rait haqda btn dnclri, insan
lar v onlarn xsiyytini bel rtlr altnda mda
etmk n getged artan tbbslrin daxili quru
luunu nzr alaraq, qoyduum suallarn dzgn
olduunu dnrm. Bu suallar n az konkret bizim
tcrbmiz haqda gtrqoya dvt edir. Blk bu
tcrbnin myyn elementlri bizim zmzn d
xbrimiz olmadan daha uza hdf alr, blk el bu
radaca, gndlik hyatmzda bzi problemlr sakitc
oxunacaqlar v anlalacaqlar mqam gzlyir.
sas msl parlaq glcyin dorudanm hr
zaman ox uzaqda olubolmamasdr. Blk bu parlaq
glck artq uzun mddtdir ki, burada bizimldir?
Yalnz z korluumuz v ziiyimiz bizi trafmzdak
v iimizdki bu parlaql grmkdn, onu inkiaf et
dirmkdn mhrum edir?

121

122

Prezident olan dramaturq

Vaclav Havel 5 oktyabr 1936c ild Praqada
mhur aillrdn birind dnyaya glib. Xronikalar
da onun ulu babas bard deyilir: O, dyirman v
hrd byk hrmt sahibi olan bir insan idi. Son
rak nsillrin nmayndlri ail mvqeyini gcln
dirrk, vladlarna yksk sviyyd thsil veriblr.
1954c ild gimnaziyan bitirn Havel FAMUda
(Kino v Musiqi ncsnti Akademiyas) imtahan
verir, amma chdi uursuz alnr. Daha yax seimi
olmadn dnn Havel exiya Ali Texniki Mk
tbin (nqliyyat iqtisadiyyat) daxil olur. 1955ci ild
Havel ilk df dbi tnqidi kimi x etdi v tezlikl
dbi dairlrd kifayt qdr tannd.
1957ci ild Havel baqa ali mktb kemk ist
yir, amma bu istyi ba tutmur. Burjuaziya silli oldu
una gr Havel uzun mddt arzusunda olduu
humanitar thsili ala bilmir. Sonra is ordu. Hrbi xid
mti eskaBudeevitsada istehkam olaraq keir, teatr
kollektivi tkil edir, z d tamaalarda rollar ifa edir;
bundan baqa, Karel Brndla birlikd Hyat qabaq
dadr adl hrbi vicdan haqqnda kifayt qdr siyasi
pyes yazr.
1959cu ild birprdli pyes (Ail gecsi) yazr v
teatr tnqidi v nzriyy muliyytini brpa edir.
Divadlo (Teatr), Kultura jurnallarnda mqallr
drc edir. Tnqidisntnasdan siyasi publisist v
123

kifayt qdr geni maraq dairsi olan esseist qdr

inkiaf edir.
1965ci ild Havel Tvaj (Sima) jurnalnn dbi
bdii redaksiyasnn trkibin daxil olur. exoslo
vakiya senzuras trfindn onun srlrin qoyulmu
ilk qadaalar hmin dvr aiddir. El hmin dvrdc
xaricd nfuz qazanr. 1966c ild o, hminin Praqa
ncsnt Akademiyasnn teatr fakltsinin qiyabi
bsini bitirmy mvffq olur.
1968ci il Praqa Bahar hadislrindn sonra artq
azad tfkkrlly il kifayt qdr mhur olan
Havel dflrl hbs olunur. El hmin dvrd fal
kild srlr yazr. Xaricdn gln qonorarlar Havel
uzun mddt qazanc n ilmmy imkan verib.
1975ci ild onun Qustav Qusaka aq mktubu
meydana xr. Havel Xartiya 77 imzalanmasnn
tbbskarlarndan biri olub. 1979cu ild Vatslav
Havel v be digr ex dissidentin qar txribatlq
faliyyti il bal ittiham irli srlr.
Vaclav Havel srlrind teztez Absurdistan
szndn absurd eylrin normaya evrildiyi, x
susn siyastd v hkumtd, bir lknin istehzal
adndan istifad edirdi. lkin olaraq termin dissident
lr arasnda yayld, onlar rqi Avropann sosialist
lklrini bel adlandrrdlar. Son vaxtlar termindn
Yaxn rq lklrind v postsovet mkan lkl
rind geni istifad olunur.
1989cu ilin payznda exoslovakiyada Praqa tl
blrinin xlar il Mxmri inqilab balad. Havel
124

exiyada mxalif qvvlrdn birin evrilmi V

tnda Forumu yaradlmasnn tbbskarlarndan
biri oldu. Havel siyasti kimi srtl mhurlard.
28 dekabr 1989cu ild ttbiq ediln qanuna sasn,
parlamentd istefalar nticsind boalm kommu
nist yeri n byk siyasi partiyalarn razl sasnda
yeni deputatlar tutdu.
29 dekabr 1989cu ild SSRin Federal Yncann
hr iki palarasnn birg iclasnda Havel yekdillikl
prezident seildi. ctimai siyasi hyatda demokratik
lmni, ilk iqtisadi islahatlar v exoslovakiyann
Qrbi Avropa lklri v ABla yaxnlamasn onun
ad il balayrlar. Eyni zamanda Havel vahid exoslo
vakiyann qalmasnn trfdar idi.
5 iyul 1990c ild prezident seildikdn sonra Va
clav Havel hl d ham n canl fsan, mf
tunedici drcd inqilab simvolu, humanist v
dzml biri idi. stniln tnbl onun idaretmsi
dvrnd zn prezidentl mqayisd csur inqil
ab hesab ed bilrdi. 1992ci ild exoslovakiyann
iki dvlt paralanmas prosesi gedrkn prezident
qar simpatiya azalmaa balad: 20 iyul 1992ci ild
ikinci mddt seil bilmdi v myyn mddt
siyastdn uzaqlad.
2 fevral 1993c ild Havel mstqil exiyann ilk
prezidenti oldu.
1998ci ild yenidn prezident seiln Havel, 2003
c ilin fevral aynda siyasi rqiblrindn olan Vaclav
Klausa mlub olur.
125

Son dvr exiya tarixinin n hmiyytli intellektu

allarndan hesab ediln Havel 6 kitab mllidir.
Olqaya mktublar (1988)
Aq mktublar (1991)
Slh pozma (1991)
Yay meditasiyas (19921993)
Gcszlrin gc (1985)
Mmkn olmayann snti (1998)

126

 : 08.05.2011
: 70100 1/32. ..
8
: 500

1009, , , . 43.
127