10 vn cu hi v sao?

o Sip thuc chu hay chu u?

- Thuc chu . Hn o a Trung Hi ny b Th Nh K v Hy lp chim ng mi
bn mt na (9250 km2 , 735000 dn)
Lc a no c pht hin gn y nht?
- Chu c. Ngi Anh tm ra chu lc ny th k th 17. Ngi c ch yu gc Anh,
h sng nhng vng ven bin tr ph cn su trong t lin phn ln l sa mc.
Quc gia no nh nht th gii v din tch?
- To thnh Vatican c thnh lp nm 1929 ch rng 0,44 km2 v c khong 1000 dn,
nm gia th Roma ca Italia.
Thnh ph chu u no c gi l thnh ph vnh cu?
- Thnh ph Roma, th Italia, c xy dng t 750 tr. CN (cn gi l La m). T mt
thnh ph nh b n tr thnh mt vng quc La m khng l chim min bc Phi,
xung quanh a Trung Hi, v Nam u lm thuc a.
V tuyn 38 chia bn o no lm i v cho bit tn ca hai quc gia hnh thnh?
- N chia bn o Triu tin nm 1945 thnh Bc Triu tin v Hn quc.
o Korsika (Cooc) thuc nc no?
- Thuc Php, y l qu hng ca Napoleon, ngi hng ng tr chu u th k 18.
Cng no ln nht ng ?
- Cng Thng hi ca Trung quc.
H ni a no su nht th gii?
- H Bai can, h nc ngt ca Nga gn bin gii Mng c, su 1700 m.
Bn hy cho bit tn ca ba i dng!
Thi bnh dng (180 triu km2, i ty dng (106 triu km2) n dng (75 triu
km2)
o St. Helena nm u?
- Nm gia i ty dng , khong 3000 km cch b bin pha ty ca Angola. Napoleon

b y v cht y.
Ngi ta gi vng rng vnh ai Siberi l g?
` Rng Taiga. Thc vt y ch yu l cy l kim. Rng ny c kch thc rt ln
4800km X 1000 km.
Thnh ph Venedig ca gm bao nhiu o?
- 118 o. l mt thnh ph c bit v ng ph l knh rch sng ngi , phng
tin giao thng l tu thuyn ch khng phi t.
Nm 79 tr. CN thm ho ni la v ng t ph hu hon ton hai thnh ph
La m. Tn hai thnh ph y l g?
```- Pompeji v Herculaneum.
` Ti sao ngi ta gi dn da l Indianer?
- Columbus dn chin thuyn n n tm chu bu, nhng ng tm ra mt chu
lc khc m khng bit. ng vn inh ninh l n nn ng gi th dn l
Indianer (ngi n).
Tn ca thnh ph Kln thi La m l g?
- Colonia Agippina. Hi Kln v Bonn by gi l thuc a ca La m. Nm 9 sau CN
ngi Germanen i thng qun La m v Kln c gii phng t y.
Hy k tn 4 nc ln nht v din tch!
- Lin bang Nga, Trung quc, Canada, Brazil.
Babylon nm u?
Bn b sng Euphrat pha nam thnh ph Bat a (Irak). Babylon c mt thi vn minh vo
loi bc nht th gii , song song vi cc nn vn minh Ai cp c i.
Chim cnh ct (Pinguin) sng u?
- chu Nam cc, cn Bc cc c gu trng.
Brazil ni ting g?
- H ni ting B o nha. Phn ln cc nc khc Nam M ni ting Ty ban nha.
Nc no nm gia Php v Ty ban nha?
- Nc Andora (DT: 453 km2, 65000 dn)
Sng no di nht chu u?

- Sng Volga ca Nga, di 3700 km, ra bin Kaspie.

Thnh ph Istabul trc kia c tn l g?
- Konstantinopel v Byzanz thi cn l thuc a ca La m. Thnh ph ny cng l th
ca vng quc ng La m. La m hi qu rng ln nn phi chi thnh ng v ty
La m chin u chng qun Nguyn t Mng c sang v qun Germanen t phng
bc xung.
Khi mi thnh lp, thnh ph New York ca M c tn l g?
- New Amsterdam. Lc u ngi H lan chim v t tn theo th ca mu quc. Sau
ny b qun Anh chim li v i thnh New York.
nh ni cao nht dy An p tn l g?
- l nh Mont Blanc, cao 4007 m , nm gia bin gii Php v .
nh ni cao nht th gii tn l g?
- Everest (Nepal) cao 8840 m trn dy Himalaya. Ngi ta gi vng ny l nc nh th
gii.
Kinh tuyn gc (kinh tuyn s 0) i qua Greenwich. a danh ny nm u?
`- N l mt qun ca th Lun n.
Nc no c nhiu ni la nht th gii?
- Nc Ai x len (Island) gia i ty dng. Phn ln nhng ngn ni l ni la. Ngoi
ra y cn c nhng mch nc nng phun ln t lng t (Geysir). Ngi ta tn dng
ngun nhit t nhin ny trng rau v si m.
Trc nm 1868, th Nht tn l g?
- Kyoto, t 1868 chuyn v Tokyo.
Bin no mn nht th gii?
- Bin Hng hi (Rotes Meer) vi hm lng mui 4%. c bit bin cht (Totes Meer)
mn gp 10 ln nc a Trung Hi nn khng sinh vt no sng ni (bin cht).
Ngi khng bit bi vn ni trn mt nc. Ngi ta dng bn p mui hng t nm
v trc p ln c th, cha c mt s bnh.
Chu lc no nh nht th gii?
- Chu c (9 triu km2), chu u nh th hai (10 triu km2)

 T l t lin chim bao nhiu phn trm b mt tri t?

- t 30%, bin 70%
Tn ca con sng di nht th gii l g?
- Sng Nil chu Phi, di 6600 km, bt ngun t Trung phi v ra a trung hi. Con
sng ny l mn qu ca thin nhin tng cho Ai cp.
Cho bit tn sa mc ln nht th gii!
`- Sa mc Sahara min bc chu Phi (chim 174 din tch chu Phi). C khong 50
nm, sa mc ny li tin chng 200 km xung pha nam.
Bn o no ln nht th gii?
- Bn o A rp. Trn bn o ny c cc nc A rp x t, Jemen, Oman, CH A rp
thng nht, C ot)
ng xch o di bao nhiu?
- ng xch o di khong 40.000 km chia tri t thnh bc bn cu v nam bn cu.
Bng o c din tch bao nhiu?
- 2175600 km2. o ny thuc an mch, quanh nm tuyt ph. Ni y xut hin ni
bng, trt xung bin gy nguy him cho tu thuyn (Titanic l mt v d)
Thnh ph no nm gia hai lc a?
- Thnh ph Istanbul ca Th nh k nm gia chu v chu u. Hai lc a c ni
vi nhau bng nhng chic cu qua eo bin ch rng khong 150m.
Sng no c lng nc nhiu nht th gii?
- Sng Amazonas Nam M, n cng l con sng rng nht th gii, c nhng ch n
300 km.
Sri Lanka trc kia c tn l g?
- Ceylon. l mt o vnh Bng ga len (n dng).
Mi cc nam ca Argentina tn l g?
- t la. Ngi ta gi ni ny l tn cng ca th gii. Pha ng l qun o Falkland
(Anh) ni xy ra chin s tranh chp 1982 gia Anh v Argentina. Trn o c 2000 dn,
b Th tng Anh Thatcher gi 5000 thu qun lc chin ly li o.
Sa mc Victoria nm u?

- Nm min nam nc c.
Washington nm bn b sng no?
`- Sng Potomac
Qung trng Wenzel nm thnh ph no?
`- Thnh ph Praha ca Tip khc. y l qung trng biu tng ca th .
Thnh ph no c Cung in ma ng?
- Thnh ph St. Petersburg ( Leningrad xa kia). Tn St. Petersburg c cng nhn sau
khi Lin x sp .
` Capitol c thnh ph no?
- Roma (Italia) v Washington (M)
Thnh ph no ln nht nc c?
- Sydney, thnh ph tuyt p bn b bin.
Sng Themse ra bin no?
`- Bin bc (Nordsee), sng ny chy qua Lun n.
Din tch b mt tri t bao nhiu?
- 510 triu km2
H nc ngt ln nht th gii c tn l g?
- Lake Superior bc M (bin gii Canada v M)
Tn ca rng ni cao nht Nam M l g?
`- Rng Anden chy dc b bin Thi bnh dng t Trung M n t la.
Hy cho bit tn con sng di nht chu !
- Sng Trng giang Trung quc.
Hy cho bit tn con sng di nht bc M!
`- Sng Mississippi M.
Tn ca sa mc ln nht chu l g?
`- Sa mc Go bi Mng c.
Tn ca nh ni ni ting Hy lp l g?
- nh Olymp, Ngi Hy lp c i coi y l ch ca cc v thn.

Ti sao trn l c Olympic li c nm vng trn?

i hi th dc th thao long trng v c quy m ln nht trn th gii l Th vn hi
Olympic. Mi khi khai mc Th vn hi Olympic, trn hi trng bao gi cng phi ko
ln l c Th vn hi. V trn l c ny c in nm ci vng, cho nn n cng c gi l
c nm vng trn.
L c nm vng trn c thit k nm 1913, theo kin ca Ch tch U ban
Olympic Quc t, ng Cubectanh. Nm 1914, n c s dng ln u tin ti i
hi i biu Olympic c hnh Paris, nc Php. L c Olympic lm bng vi mu
trng khng vin, thu nm vng trn vi ba vng bn trn mu xanh, en, , cn hai
vng bn di mu vng v mu lc, ln lt xp t tri sang phi.
ng Cubectanh chn nm mu ny v y l mu quc k ca cc nc tham gia cuc
vn ng Olympic thi by gi.
V sau ngi ta li c mt cch gii thch khc v mu sc ca nm ci vng, cho rng
nm ci vng ny tng trng cho nm lc a trn th gii: mu xanh tng trng cho
chu u, mu vng tng trng cho chu , mu en tng trng cho chu Phi, mu lc
tng trng cho chu i Dng, cn mu tng trng cho chu M.
V tnh rng ngi ta c th c nhng cch gii thch khc nhau v l c nm ci vng,
cho nn nm 1979 t tp ch Olympic, U ban Olympic Quc t chnh thc nu r rng
da theo hin chng Olympic, ngha ca nm ci vng ny l tng trng cho s on
kt gia nm lc a, ng thi tng trng cho tinh thn thi ua cng bng thng thn
v hu ngh gia cc vn ng vin ton th th gii n tp trung ti Th vn hi
Olympic.
Bt u Th vn hi Olympic ln th 7, khi khai mc Th vn hi Olympic, bao gi
cng c hnh nghi thc i biu thnh ph ch nh ca Th vn hi ln ny em l c
Olympic trao cho th trng thnh ph t chc Th vn hi Olympic ln sau. Tip

thnh ph ny s gi l c ti phng chnh ca to th chnh, ri bn nm sau s li c

hnh mt nghi thc nh th.
Vn L Trng Thnh c ng l mt vn dm hay khng?
Trng Thnh l mt trong nhng cng trnh v i nht trong lch s th gii v cng l
nim t ho ca nhn dn Trung Quc. Trng Thnh gi y l Vn L Trng
Thnh. Vy c tht n di mt vn sm khng?
Tht ra Vn L Trng Thnh gm nhiu on Trng Thnh ni lin vi nhau do cc
nc ch hu xy dng hn hai ngn nm trc y.
Trong hai thi Chin Quc v Xun Thu, chin tranh lun lun n ra, cc nc ch hu
mun chng li ln nhau xy dng nhng on Trng Thnh ti cc ni c hnh th
him yu nhm phng v cng nh ngn chn sc tn cng t cc nc khc.
n nm 251 trc Cng nguyn, Tn Thu Hong thng nht ton ci Trung Quc, mt
mt ng ra lnh ph b cc bc tng thnh trc kia dng ln gia cc nc; mt khc,
nhm ngn chn k binh Hung N min Bc xm lc xung min Nam, ng ra lnh
ni lin cc on Trng Thnh phng Bc ca ba nc Tn, Triu, Yn. Ngoi ra
cn cng c v ko di hon thnh bc Trng Thnh ca nh Tn, bt u t pha
Ty t Lm Thao (nay l huyn Mn tnh Cam Tc), pha ng ko di ti Liu ng,
vi chiu di hn mt vn dm Trung Quc, v sau c gi l Vn L Trng Thnh.
Cng trnh ny c tin hnh vi quy m cc k ln. Thi by gi iu ng ti
hn nm mi vn dn cng v phi mt hn mi nm mi hon thnh, rt nhiu nhn
cng ch c i m khng c v.
Truyn thuyt v nng Mch Khng khc Trng Thnh chnh l ny sinh trong
thi k ny. V sau nhiu triu i tu sa v xy dng thm Trng Thanh, trong
hai triu i Hn v Minh tin hnh vi quy m ln nht. Trng Thnh m ngy nay
chng ta trng thy l Trng Thnh xy dng vo i Minh, n bt u t Sn Hi

Quan thuc tnh H Bc, chy ngang qua H Bc, Bc Kinh, Sn Ty, Ni Mng, Thim
Ty, Ninh H, Cam Tc, tng cng by tnh, khu t tr v thnh ph trc thuc, ko di
su ngn by trm km tc l hn mi ba ngn dm Trung Quc

Th gii c bao nhiu dn tc?

Trung Quc c 56 dn tc. C ngi cho rng Trung Quc c th l quc gia c nhiu
dn tc nht th gii, k thc khng phi nh th. chu , nu tnh cc quc gia c
hn 50 dn tc th cn c n , Philippin, Indonesia. Nghe ni Indonesia c 150 dn tc.
Quc gia c nhiu dn tc nht th gii l Nijenia, c ti 250 dn tc ln nh vi hn 80
triu ngi, chim 1/8 tng s dn tc trn th gii.
Ni tm li trn th gii c bao nhiu dn tc? Theo nhng thng k cha y , con s
chng 2000.
S lng nhn khu ca cc dn tc trn th gii khc nhau rt xa. Dn tc ln nht ln
ti nghn triu, dn tc nh nht ch c vi chc ngi. By dn tc c tng s nhn
khu ln ti qu 100 triu ngi l ngi Hn, ngi Inuxtan, ngi M ngi
Bnggan, ngi Nga, ngi Nht, ngi Braxin, 60 dn tc c nhn khu t 10 triu, 92
dn tc c nhn khu t mi vn n mt triu. Nhn khu cc dn tc khc khng c
mi vn.
Tng s cc dn tc chu l trn mt nghn, i khi chim na tng dn s trn th
gii, chu l i lc c nhiu dn tc nht trn th gii, chu u c tnh c 170 dn
tc, khong 20 quc gia c bn ch c mt dn tc.
Chin tranh lnh l g?
Sau khi Chin tranh th gii II kt thc, trong tnh hnh chnh tr th gii xy ra mt s
thay i rt ln: phe t bn ch ngha phng Ty do cc nc M, Anh, Php ng u

v phe x hi ch ngha phng ng do Lin X c ng u, v c nim tin chnh tr

khc nhau, cho nn c thi th ch vi nhau. Nhng sc mnh qun s ca c hai bn
u ht sc to ln. Vi vi triu qun v vi ngn u n ht nhn, nu em sc mnh
qun s ny ra s dng th bn no cng c th tiu dit c i phng n vi ln, v
th chng c ai dm s dng sc mnh qun s pht ng chin tranh. Tuy nhin bn
no cng mun lm cho i phng b suy yu, i ti tan v, cho nn tt c cc th on
bn ngoi phm vi qun s u c s dng.
Cc th on ny bao gm: phong to kinh t, khng cho cc ti liu kinh t quan
trng lt vo tay i phng, cn tr s pht trin kinh t ca i phng; tn cng v
chnh tr, vn dng mi cng c tuyn truyn tn cng vo cc im yu ca i
phng, nh vo lng dn ca i phng; ph hoi, lt , o to gin ip tin hnh
cc hot ng ph hoi; chy ua trang b qun s, khng ngng tng cng cc hot
ng qun s, ra sc pht trin cc v kh mi nhn, lun lun mun lm cho sc mnh
qun s ca mnh hn c i phng.
Tuy c hai phe u cha trc tip n sng, nhng tht ra c hai phe u ang nm trong
mt trng thi chin tranh, chin tranh c th n ra bt c lc no. Thng ngh s M
Becna Baluc mnh danh trng thi ny l chin tranh lnh, phn bit vi chin
tranh nng trong c dng pho tht v n tht.
u nhng nm 90 ca th k XX, Lin X c tan r, do cc nc ng u tri qua
nhng bin ng to ln, ci gi l phe phng ng khng cn tn ti na. T y tr i
chin tranh lnh cng kt thc.
Ti sao v tuyn 38 tr thnh ng phn gii gia Bc Triu Tin v Hn Quc?
Cui th k XIX, Nht Bn em qun xm lc chim Triu Tin. Nm 1910, Nht Bn
cng bc Triu Tin k iu c Hn - Nht, quy nh ton b ch quyn ca Triu
Tin vnh vin b chuyn nhng cho Nht Bn. T y Triu Tin bin thnh thuc a
ca Nht Bn.

Sau khi chin tranh th gii II bng n, Nht Bn k kt lin minh vi pht xt c v
Italia, ng thi gy ra cuc chin tranh chu v Thi Bnh Dng thng 11 nm
1943, nhng ngi ng u cc nc Trung Quc, M, Anh tuyn b Cair rng s
ui Nht Bn ra khi tt c cc vng t m nc ny xm chim, trong c vic lm
cho Triu Tin c c lp t do.
Do s c gng chung ca cc lc lng chng pht xt tt c cc nc, thng 8 nm
1945, Nht Bn tuyn b u hng v iu kin. Cn c vo hip nh k kt, qun
i M v qun i Lin X c cng tip thu s u hng ca qun i Nht Bn
Triu Tin. Cn v khu vc tip thu s u hng th hi by gi quyt nh ly v
tuyn 38 Bc lm ng phn gii: qun i Nht Bn pha Nam v tuyn ny s
u hng qun i M, cn qun i Nht Bn pha Bc th s u hng qun i ca
Lin X c.
Hi by gi vic xc nh v tuyn 38 Bc lm ng phn gii khng c ngha
chnh tr hay qun s g c, chng qua ch v v tuyn ny nm trung b nc Triu
Tin, lm cho hai khu vc tip thu li u hng ca qun i Nht Bn i khi bng
nhau m thi. Ngoi ra cn c vo hip ngh th sau khi tip thu u hng, M v Lin X
phi t chc mt U ban Lin hp gip cho Triu Tin thnh lp mt chnh ph lm thi,
nhng v gia hai nc M v Lin X vn cn tn ti nhiu vn quan trng cha
nht tr, cho nn n nm 1948 vn cha thnh lp c chnh ph lm thi ca Triu
Tin.
Thng 8 nm 1948, ti min Nam Triu Tin thnh lp nc Dn quc i Hn. Thng 9
nm y, min Bc Triu Tin thnh lp nc Cng ho dn ch Nhn dn Triu Tin.
V y l hai chnh ph c tnh cht khng ging nhau cho nn kh c hnh c cuc
ph thng u phiu ton dn tc.
Thng 6 nm 1950, cuc ni chin Triu Tin bng n, qun Lin hip quc do M
ng u, em ngn chin tranh t ln b sng p Lc. Qun Ch nguyn nhn dn

Trung Quc v Qun i nhn dn Triu Tin cng nh cho b l xm lc phi lui v v
tuyn 38.
n nm 1953, trn v tuyn 38 k kt hip nh nh chin v hai bn v tuyn 38
lp nn khu phi qun s rng 2 km. Tht khng ai c th ng rng ng phn gii tip
thu s u hng nm ca qun i Nht Bn li c th tr thnh gii tuyn chia ct
lu di Bc Triu Tin v Nam Triu Tin.
Ngi Ixraen c phi l ngi Do Thi khng?
Nhc n Ixraen, ngi ta thng ngh n ngi Do Thi hoc cc mu thun v xung
t gia ngi Do Thi v ngi Rp. Xu th chung thng thng nht vi ngi
Ixraen vi ngi Do Thi. iu ny hon ton khng ng.
Ixraen vn l mt nc Ty . Cng nh tt c cc quc gia khc trn th gii, nhng
ngi n t tp sinh sng trn lnh th Ixraen khng thuc v mt dn tc hay chng
tc no . Ixraen c khong 80% ngi Do Thi v chng 20% ngi Rp.
C l bn s hi ti sao ngi Ixraen v ngi Rp thng nh nhau m nc Ixraen
li c nhng ngi quc dn l ngi Rp?
S d nh vy l v Ixraen nm trn vng t Palextin thuc bn o Rp. Trc cng
nguyn ni ny tng l vng quc ca ngi Do Thi, nhng bt u t th k XVII
sau Cng nguyn, li tr thnh mt b phn ca quc Rp. Ngi Rp trn sang
v i i kip kip sng trn vng t ny. Thng nm nm 1948, ngi Do Thi
quay v v thnh lp nh nc Ixraen. Ngi Do Thi thnh lp quc gia trn vng t
c tr ca ngi Rp, v th khng th khng gi li mt b phn ngi Rp.
Lch s dy cho chng ta bit rng cc cuc chin tranh t xa n nay u l th
on tranh quyn ot v gia cc tp on thng tr, v th hon ton khng th ni rng
ngi Do Thi v ngi Rp khng th tip cn c vi nhau.

Ti sao bn Quc x mun tiu dit dn tc Do Thi?

Trong cuc chin tranh th gii II, c Quc x m mu thng tr ton th gii, mt mt
s dng v lc, mt mt tuyn truyn ch ngha chng tc, tc l hc thuyt v dn tc
siu ng. Chng cho rng dn tc German dng di chnh thng ca ngi Arian thng
ng, cn ngi Do Thi l chng tc h ng nht. Do c Quc x coi vic tiu
dit ngi Do Thi l mt mc tiu ch yu.
Ti sao ngi Do Thi li b coi l chng tc h ng nht? Trn phng din lch s
ngi Do Thi cng nh tt c cc dn tc khc, c nn vn ho rc r v lu i. Nhng
nm 63 trc Cng nguyn, ngi Do Thi xm lc. T phn ln ngi Do Thi b
xua ui, phi sng lu lc khp ni trn th gii.
Ngi Do Thi c mt ng nht chu u. Ni y h b coi l nhng k v gia c,
lang bt v b khinh r.
Khi sng lang bt khp ni nh vy, ngi Do Thi phn nhiu vn gi c bn sc
dn tc c v tn ngng tn gio ln ngn ng v phong tc tp qun.
Giai on Trung th k, ngi Do Thi sng ti cc quc gia Thin Cha gio b coi l
dn d gio, phi chu nhiu s bc hi rt tn khc
Sang thi k cn i, cng vi s tin b ca khoa hc k thut v s pht trin ca ch
ngha T bn, trong dn tc Do Thi xut hin nhng nhn vt kit xut, c bit l
trong lnh vc ti chnh, cng thng v vn ho. V th nn mc nht nh, h ci
thin c hon cnh sng ca mnh. Vi bn Quc x theo thuyt chng tc thng
ng th iu ny l khng th chp nhn c. Theo chng, dn tc Do Thi vnh vin l
l ngi h ng. Nhng nm 30 ca th k XX, cng vi s bnh trng ca ch ngha
quc, vic ngi Do Thi b bc hi t ti mc khng khip. Tht ra cch ni
ca bn Quc x v ci gi l dn tc thng ng ch l ci c ht sc hoang ng
nn ra nhm tiu dit ngi Do Thi m thi.

Tng thng M c phi do nhn dn M trc tip bu ra hay khng?

Chng ta c bo thy c bn nm mt ln, mi khi c t bu c Tng thng th nhng
ng c vin thuc ng Dn ch v n Cng ho u phi ti cc bang trong ton quc
pht biu vn ng tranh c, v cui cng cn phi c mt cuc b phiu tuyn c
trong ton quc. V th ngi ta cho rng Tng thng M l nhn dn M trc tip bu
ra. Thc ra tnh hnh li khng phi nh th.
Theo mt lut tuyn c, c tri M ch trc tip bu ra hai loi ngi. Mt l ngh vin
Quc hi v hai l nhng ngi c gi l ngi tuyn c.
Nhn dn M b phiu trc tip bu ra cc ngh vin Quc hi, tc l nhng ngi t
chc hnh thnh Quc hi, Quc hi ny l mt c cu hot ng thng trc. iu ny
c im ging nh i hi i biu Nhn dn ca Trung Quc, nhng gia hai bn c
mt s khc nhau v bn cht. V Quc hi v Tng thng M c mt mi quan h
quyn lc song song, ch c ln nhau, cn i hi i biu Nhn dn ca Trung Quc
l c quan quyn lc ti cao ca nhn dn ton quc, ch tch quc gia l do i hi i
biu Nhn dn ca Trung Quc bu ra, hai bn c mi quan h cp trn cp di.
V gia Quc hi v Tng thng M c mi quan h c th nh vy, cho nn c mt
bin php khc tuyn c Tng thng, tc l ch nhng ngi tuyn c.
Sau khi ng c vin hai ng tranh c xong, cc bang da theo t l nhn khu, t
chc cc c tri b phiu bu ra mt s ngi tuyn c. Sau , nhng ngi tuyn c
ny (trong ton quc c khong hn bn trm ngi) t chc mt on tuyn c tp
trung ti Th Washington b phiu Tng thng.
Tuy nhin, nhng ngi tuyn c cng khng b phiu tu theo nguyn bn thn mnh,
h phi da theo nguyn ca c tri trong bang ca mnh, trc ht phi trnh by vi
c tri l s b phiu cho ai, sau mi i Washington.

Nu nh ngi tuyn c khng mun da theo mun ca c tri bu phiu th h s

b bi min, v th phng php tuyn c gin tip ny mang tnh su st rt cao, cho nn
n cng gn nh l tuyn c trc tip.
D l nhng i biu c dn trc tip bu ra, song nhng ngi tuyn c sau khi la
chn xong Tng thng s ht quyn lc v kt thc s mnh ca h
Ti sao trong qun i M khng c qun hm nguyn soi? Dapan
Trong qun i M, qun hm cao nht l i tng nm sao ch khng c qun hm
nguyn soi. Trong cuc Chin tranh Th gii II, mt s tng lnh c chin cng cao
nht nh Marshal Aixenhao n sau chin tranh cng ch c i tng nm sao. Ti
sao vy?
Vn l sau khi Chin tranh Th gii II kt thc, nc M ngi ta cng tng d tnh
phong cho mt s tng lnh cao cp ni ting nht qun hm nguyn soi lc qun, th
nhng cc c quan hu quan li pht hin thy rng danh t nguyn soi (Marshal) li
hon ton ging nh tn h ca tham mu trng lc qun M Marshal. Nu c phong
hm nguyn soi th nguyn soi Marshal gi theo ting Anh s l Marshal Marshal nghe
qu l tai.
Cc c quan hu quan cm thy vn ny rt kh khn gii quyt, cho nn sau khi
tho lun nhiu ln trnh by vi Tng thng Rudven. Cui cng ngi ta thy tt
nht l khng t hm nguyn soi na. Do cp tng nm sao tr thnh qun hm
cao nht trong qun i M. V nhng ngi nh Marshal cng ch c phong qun hm
tng nm sao.
Trong lch s nc M, nhiu ngi c phong hm nguyn soi lc qun, l
Tng thng u tin Washington v Phanxing. Sau khi Phanxing qua i th qun hm
nguyn soi khng bao gi c s dng na.
Ti sao Hitler s dng hnh ch Vn lm biu tng cho ng Quc X?

Trong thi k nc c chu quyn thng tr ca Hitler, hnh ch Vn u cng c,

n khng nhng tng trng cho nn thng tr chuyn ch pht xt ca nc c theo
ng Quc X, m cn to ra nhng ni au kh v tn cho nhn dn Do Thi, cng nh
nhn dn tt c cc nc b nc c Quc X xm lc.
Ch Vn cn c gi l ch thp ngoc. N c lch s rt xa xa. Ngay t hn
bn ngn nm trc Cng nguyn, hnh ch Vn xut hin. nc n thi c
i, n biu hin hnh phc ti cao. Trung Quc n c lu hnh hi V Tc
Thin nm chnh quyn, b nh m ch ny l Vn. Trc thi Hitler, mt s ngi
c tng s dng hnh tng trng cho ch Vn ny ri.
Ma h nm 1920, Hitler cm thy rng ng Quc X cn mt biu tng tng trng
c th thu phc c lng ngi. Sau nhiu suy ngh, hn thit k mt l c vi mt
vng trn trng, gia v ch Vn mu en v hn cm thy ht sc c v l
c ny. Theo cch gii thch ca hn th mu en tng trng cho ngha x hi trong
cuc vn ng ca bn hn, mu trng tng trng cho t tng dn tc ch ngha, cn
ch Vn th tng trng cho s mnh chin thng ca ging ngi Arian. Thc ra th
Hitler tuyn truyn cho ch ngha chng tc cc oan, coi ngi Arian l chng tc cao
qu nht. V sau di l c ch Vn, ng Quc X khng ngng khuch trng
th lc.
n nm 1933, ng Quc X ln chp chnh, ch Vn li tr thnh hnh tng trng
cho nc c Quc X, nhng di con mt ca nhn dn th gii, n ch tng trng
cho ti c m thi.
Ti sao cc hong ca nc Nga c gi l Sa hong?
V vn ny, u tin phi ni ti nh c ti ca thnh La M thi c i Cesar. Nm
45 trc Cng nguyn, Vin Nguyn Lo La M da vo chin cng ca Cesar cng
nh quyn th v ti sn cc ln ca ng ta tuyn b Cesar l nh c ti trn i.

Tuy rng hi by gi, La M theo th ch cng ho c i, nhng quyn lc c nhn ca

Cesar ln ti nh cao.
Sau khi ng cht i, tn ca ng tr thnh t tng trng cho k c ti, cho k qun
ch chuyn ch, v th nhiu tay qun ch chuyn ch cc nc phng Ty dng
Cesar lm danh hiu ca mnh, ni ln quyn th v uy lc ti cao ca mnh.
Ngy 16 thng ging nm 1547, hong Ivan T ca nc Nga (cng gi l Ivan
Hung Bo) ln nm quyn. Tc hm chnh thc ca ng l i cng tc Moxcva v
ton ci Nga. Ivan T khng tho mn vi ci tc hiu i cng tc, v th lc
i m min, ng t xng l Sa hong. Ch Sa l chuyn m ca t La tinh Cesar, tc l
ng ta t coi mnh l Cesar v t rng mnh s tr thnh c ti ca ton ci Nga, xy
dng li mt quc cng thnh nh La M xa. T Sa hong tr thnh danh hin
ca cc qun vng Nga. Cn nc Nga tr thnh Nc Nga ca Sa hong.
Nm 1721, Pitotr i i danh hiu l Hong , nhng ni chung ngi ta vn gi
ng l Sa hong v c khi dng c Sa hong ln Hong .
Ti sao coi chim b cu l biu tng ca ho bnh?
Trong Kinh Thnh c on nh th ny: Thng Jehova to ra ngi nam l Adam,
ri li ly mt ci xng sn ca Adam to ra con ngi n Eva, nh con chu ca
h sinh si ny n v lm n sinh sng rt hng thnh.
Nhng trong nhn loi li sn sinh ra nhng k tham hng lc, khng ngh ti
chuyn cn c lao ng, v th mi ny sinh nhng ti la bp, h ho v bo lc, phong
kh o c ca nhn loi bt u h hoi. Thng ni gin, quyt nh dng nn
hng thu hu dit th gii ny
Nhng chu i th chn ca Adam l Noe, tc trng ca tc Hebr l mt ngi ht
sc trung thnh vi Thng . ng ch trng gi trn chnh ngha, cm ght su sc
cc iu c trong loi ngi.

Mt hm Thng bo Noe rng mt t sp b hng thu nhn chm. Noe phi lp

tc lm mt con thuyn hnh vung c ba tng trnh nn. Noe tun theo li cn dn
ca Thng , lm xong chic thuyn hnh vung, a tt c mi ngi trong gia nh
cng vi gia sc, gia cm trong nh a ln thuyn
Hng thu ko di 150 ngy, ngp chm tt c ni cao v nh ca, lm cht v s ngi,
ch ring c gia nh Noe c an ton v s. n khi nc sp sa rt, Noe quyt nh
th con chim b cu cho n i thm thnh, nhng con chim ch ln ht mt vng ri bay
v. Noe bit rng khp cc ni vn cn l nc, cho nn con chim khng c ch no
u. Vi ngy sau, Noe li th chim b cu. Lc con b cu tr v, trn m n ngm
nhnh trm mu lc, Noe nhn thy th ht sc sung sng, v iu ny chng t nc
lt rt l ra nhng nhnh cy non nh ln khi mt nc, th l ng a tt c gia
nh tr v lc a, bt u xy dng mt cuc sng mi.
Chuyn con chim b cu v nhnh trm bo trc cuc sng ho bnh v an ninh theo
Kinh Thnh m c ph bin ra ton th gii. n nhng nm 30 th k XVII, chu
u n ra mt cuc chin tranh ko di hn 30 nm tri, lm cho chu u, c bit l nhn
dn c chm trong au thng trm trng. Thi by gi, ti mt s thnh th nc
c, lu hnh mt th khn k nim, trn v hnh con chim b cu ngm mt nhnh
trm, phn nh nguyn vng mong ch ho bnh ca nhn dn, v th con chim b cu v
nhnh trm tng trng cho ho bnh.
Sau cuc Chin tranh th gii II, nh ho s ln Picasso v mt con chim b cu trng
ang bay, gi tng i hi Ho bnh ton th gii, ngi ta gi con chim b cu ny l
Chim b cu ho bnh.
Ti sao trn Oateclo tr thnh iu tng trng cho tht bi trong cuc i con
ngi?

Ngy 20 thng su nm 1815 ti ngoi Thnh ph Oateclo cch th o Brucxen nc B

23 km v pha nam, lin qun chng Php pht ng mt cuc tin cng mnh lit vo
qun i Php do Napoleon ch huy.
Tht l mt trn chin long tri l t, trc s tn cng t ca lin qun, qun i
Php tan v khng cn mt mnh gip, thng soi Napoleon ch cn cch gim chn
th di ri b qun i m chy thc mng.
Napoleon xut thn t mt gia nh qu tc sa st trn o Coc. Nm 1793, ng 24
tui, bt u xut u l din. Trong hn mi nm tri, ng nh ng dp Bc,
khng trn no l khng chin thng, khng nhng ch xng hng trn i lc chu u m
cn chinh phc c Ai Cp cng nhiu vng t a Trung Hi, lm cho v s vng
cng phi ci u xng thn, v nhiu quc gia nh bin thnh phin thuc ca nc
Php.
D cho cc nc mnh chu u khng can tm chu tht bi, lin tc t chc nhiu
nhm ng minh chng Php, nhng trc mt tay thin chin nh Napoleon, h hu
nh khng tm ra c mt n no ng k.
Nm 1804, Napoleon xng lm hong , i vng min do chnh tay gio hong t ln
u. C th ni rng mi th vinh quang trong cuc i mt con ngi Napoleon u
c tn hng. Ngi ta tng gi Napoleon l a con yu ca Thng , v Thn
Chin tranh.
Nhng t nm 1808 v sau, cuc i Napoleon bt u xung dc. Trn chin trng
ng b tht bi nhiu ln. D cho nm 1814, lin qun chng Php xng vo Paris, bt
Napoleon phi thoi v, nhng ng vn cn sng to c mt k tch ca k tht bi.
ng b chy khi ni i y l o Enb v li i vng min.
Song xu th tht bi khng c cch no xoay chuyn c na ri, cui cng ng
t cc tt c vo trn Oateclo. i vi Napoleon m ni th chin dch ny c tnh cht

quyt nh. Sau ng ta khng cn c c hi chnh n binh m c th li tip tc

lm ma lm gi, v th chin dch Oateclo thng c dng tng trng cho tht
bi trong cuc i con ngi.
Trn th gii c bao nhiu th ting?
Hin nay trn th gii c khong su t con ngi, chia nhau sng trn nm lc a v
phn ra khong hai trm quc gia. Phn ln cc con ngi khng ch khc nhau v phong
tc tp qun m cn dng nhng ngn ng khc nhau.
Theo bn iu tra bo co ca UNESCO Lin Hip Quc th trn th gii c hai nghn
by trm nm mi th ting. Nhng mt s nh x hi hc Nga v c li ni rng
trn th gii c nm nghn su trm nm mi mt th ting. Ni chung trn th gii c
hai nghn n ba nghn th ting.
Nhng trong cc th ting phong ph ny, th c trn mt nghn bn trm th ting hoc
khng c cng nhn l th ting c lp, hoc sp b tiu vong. C khong hai mi
th ting hu nh ngy nay khng cn ai bit ni na, ba phn t cc th ting trn th
gii cn cha c ch vit. Ch c khong 500 th ting c ngi ta nghin cu
tng i y .
Trn th gii c khong mi ba th ting m s ngi s dng ln ti trn nm mi
triu. Trong s ting Hn, ting Anh, ting Ty Ban Nha, ting Nga u c trn mt
trm triu ngi trn th gii s dng. Ting Php tuy c s ngi s dng khng ti
mt trm triu nhng li c n 26 quc gia ly ting Php lm ngn ng chnh thc.
Camrun l mt nc nh min Ty chu Phi, nghe ni nc ny c trn mt nghn th
ting. Trn th gii th ting c s ngi s dng t nht l Oat, ch c 50 ngi ni.
Li c mt th ting nhn to l Quc t ng. Quc t ng l mt th ting b tr
trn th gii. Cc nc trn th gii u c ngi bit s dng.
Th gii c by k quan no?

Hai th k trc Cng nguyn, thnh La M c mt tc gi l hnh gia tn l Antbat. Sau

khi i chu du cc nc trn th gii, ng nu ln by ni danh thng ln phn nh
c trnh khoa hc v vn ho ca ton th cc vng chung quanh bin a Trung
Hi. Ngy nay ngi ta gi by ni danh thng ny l By k quan th gii. By k
quan th gii gm c:
1. Kim t thp c Ai Cp: l cng trnh kin trc c xa nht trong lch s ca by k
quan, c ngi i xa xy dng trc y khong 4.600 nm, cho ti nay vn cn
gn gi hon ho.
2. Vn treo Babilon: L mt i p bng t c bn tng, cao 25 mt, trn mi tng
c trng nhng hoa c k l, nhn t xa th nom c nh l mt vn hoa p treo trn
cao. Tng truyn vn hoa ny l do Quc vng Babilon cho xy dng an i b
Vng phi sng xa c hng.
3. n th n thn Artemix Ephdo: n thi ny cao 120 mt, rng 65 mt, xung quanh
c 127 ct tr bng . Trn cc ct ny mang nhng hnh iu khc th hin cc
chuyn thn thoi
4. Tng Thn Dt Olympia t trong n th Thn Dt trn ni Olympia min Nam
Hy Lp: Tng cao 15 mt, thn bng g en, trang sc bng vng, ng voi v qu.
Tay phi ca Thn gi ra bc tng n thn Chin thng, cn tay tri nm chic gy
tng trng cho quyn uy ca mnh, thn thi rt l trang nghim. Tic rng trong th
bc tng ny b hu hoi.
5. Lng m Halicacnax Th Nh K: Th k IV trc Cng nguyn, quc vng Calia
tiu Asia xy dng khu lng m ny cho vng hu. Lng m c dng ln bng
hoa hnh ch nht, pha trn c 24 hnh kim t thp. Trn nh c tc tng vua
Halicacnax ngi cng vi vng hu trn chin xa. n th k XV, lng m ny b
hu hoi.

6. Tng thn Mt tri trn o Rt a Trung Hi: Bc tng ny c sng tc

k nim s kin o Rt thot khi cuc vy hm ko di. Tng c c bng
ng thau, cao ti 39 mt, t ca hi cng ca o ny. Nm 224 trc Cng nguyn
bc tng b ph hu trong mt trn ng t.
7. Cy n bin Alecxandria lm trn o Phalax bn ngoi ca hi cng Alecxandria
nc Ai Cp: cao 122 mt. Trn nh thp c bc tng thn Apolon ln. n m trn
nh thp t mt ngn nn rt ta, ch dn cho tu b i li. Tng truyn k li rng cc
tu b cch xa 40 km cng c th trng thy nh n trn nh thp. Ngn n bin ny
cn c gi cho ti th k XII sau Cng nguyn.
Ti sao Beethoven c tn vinh l Nhc Thnh? Dapan
Trn th gii c mt s nhc s t ti thnh tu cao u c thm mt danh hiu tn
xng t trc tn mnh. Trong s o ring mt mnh nh son nhc o ni ting
Beethoven c c ci danh hiu Nhc Thnh
Beethoven t nh sng trong cnh bn cng, ng phi va lm vic kim tin va hc
tp v nh mi c c tri thc mi v t tng mi. Cuc sng gian kh mi gia
ch ca ng. V th trong cc tc phm ca ng lun lun thy ni ln ch u tranh
chng li s phn.
Beethoven khng bao gi chiu theo thi i, khng bao gi a dua vi thi th. Nh ti
nng xut chng v vi phm cch bt khut ca mnh, ng c tt c cc ng
nghip tn knh, c ngi i khm phc.
Nm 1815, ng 45 tui, hai tai bng nhin u b ic, nhng ng da vo nhng c gng
kin cng, d cho tai ic vn son ra c nhng tc phm kit xut, trong s c
bn Giao hng hp xng (cng gi l bn Giao hng s 9).

Nu nh cc thnh nhn thng c tr tu v phm cch siu phm, thot tc, th trong ci
danh hiu Nhc Thnh ca Beethoven khng nhng ch bao hm ni dung ni trn, m
li cn hm c phong cch t tng v th nghim c o.
Chng ta c th tm trong bn Giao hng nh mnh (cng gi l bn Giao hng s 5)
m nghe thy ci tm thanh nh mt trit nhn mun tm hiu ngha chn chnh ca i
sng con ngi, cng c th da vo bn Giao hng Anh hng (cng c tn l bn Giao
hng s 3) nghe thy nhng g Beethoven ca ngi v t lng tn knh cc anh hng,
cng c th da vo bn Giao hng in vin (cng cn c gi l bn Giao hng s
6) nghe thy nhng li u ym hng vng ti thin nhin ca ng.
Trong cc tc phm ca Beethoven c hp cc kh nn ca ng, dng kh ca ng,
nim hoan lc ca ng v c ni bi ai ca ng. Lnh vc ngh thut v lnh vc t tng
m ng t ti th c thi by gi ln cho ti ngy nay cha c mt ngi no khc vn
ti c. C th ni Beethoven khng h thn vi danh hiu Nhc Thnh m ngi ta
tng cho ng.
Ti sao con ng thng thng c i c gi l Con ng t la?
Di triu nh Hn, Trung Quc m c mt con ng thng thng bun bn c
khi im l Th Trng An thi by gi (nay l Ty An) v vt ngang qua i lc
chu , chy thng ti a Trung Hi ri vt bin, t ti im cui cng l thnh La
M. Thng qua con ng thng thng ko di hn by ngn kilmet, lin kt ba lc a
chu , chu Phi v chu u, dn tc Hn chuyn ti ton th gii nn k thut nng
nghip, th cng nghip tin tin, bao gm c bn pht minh ln ca Trung Quc.
Ngc li nhiu sn vt v vn ho c o ca phng Ty nh s t, lc , nho, da
chut, c n Pht gio ca n , hi ho ca Hy Lp cng c truyn nhp vo
Trung Quc. Nn kinh t v vn ho ca hai min ng Ty, nh c Con ng thng
thng ny c giao lu, em li nh hng rt ln cho s pht trin ca nn vn
minh th gii.

Trn con ng bun bn ny, hi by gi th hng c tr i nhiu nht l t la, mt

c sn ca Trung Quc. V th con ng ny c gi l Con ng t la. Nghe
ni khi mt v hong La M ln u tin mc b qun o bng t la do Trung Quc
sn xut i xem ht gy chn ng c kinh thnh La M.
Nm 139 trc Cng nguyn, Trng Khin xut pht i Ty Vc, nhng chng bao lu
ng b qun Hung N bt. Sau 11 nm b giam gi, ng trn thot v n nm 126 trc
Cng nguyn th tr v c Trng An. Di s ch o ca qun Hung N, khng ch
c khu vc H Ty thng ti Ty Vc. Nm 119 trc Cng nguyn, mt ln na Hn
V li sai Trng Khin i s Ty Vc. ng ti trc Tn (Nay thuc vng sng Y
L v h Y Tc li sai ph s n cc nc i Nguyt Th, An Tc (nay l Iran),
Quyn c (n thi c). Sau n nm 115 trc Cng nguyn th tr v Trng
An.
Do nhng hn ch ca iu kin lch s, s thn Hn cha th theo Con ng thng
thng ny m ti c quc La M ca phng Ty. Nu khng, theo li cc s gia,
lch s ca th gii s phi vit li.
Ti sao Vn L Trng Thnh khng c a vo By k quan th gii?
Vn L Trng Thnh l mt cng trnh kin trc v i c xa nht trn th gii. Nom
n nh mt con rng khng l un khc t trn xung, ko di lin min ti 6.700 km.
Cng vi kim t thp Ai Cp, Vn L Trng Thnh c coi l hai k tch c tnh cht
tiu biu nht trn Tri t ny. Tuy nhin tn ca kim t thp Ai Cp th c t ln
hng u ca By k quan th gii, cn Vn L Trng Thnh Trung Quc li b
gt ra ngoi by k quan y. l sao vy?
By k quan th gii gm c: Kim t thp ca Ai Cp, vn treo Babilon, lng m
Halicanax Th Nh K, tng Thn Dt trn ni Olympia Hy Lp, n th thn
Artmix Ephedow, ngn n thn Phalax Ai Cp, bc tng tc hnh thn Apolon
o Rt.

By k quan th gii ny c nh th Antbat nu ln trong th k II trc Cng

nguyn. Hi y nh th ny sng ti thnh Xidon Phenixi trn b bin pha ng ca
a Trung Hi, m trong thi k y th cn cha khai thng con ng t la t Trung
Quc sang ti b bin pha ng a Trung Hi. V th nh th ni trn cn cha c
bit rng phng ng c mt to Trng Thnh hng v. Bi vy ng khng a
to Trng Thnh y vo mt trong By k quan th gii v l iu c th hiu
c.
Cho ti thi k cn i, cch ni v By k quan th gii li c nhng ni dung khc.
Hin nay, By k quan th gii m ngi ta ni ch c: u trng c hnh trn
thnh La M nc Italia, n bin Phalax Alecxandria nc Ai Cp, Vn L Trng
Thnh Trung Quc, cc cng trnh kin trc bng xp hnh vng trn trn bin X
Khn nc Anh, ngn thp nghing Pixa Italia, Thp Lu Ly Nam Kinh Trung
Quc, Nh th Xphi Ixtambun Th Nh K.
Ti sao trong ting Nht li c nhiu ch Hn n nh th?
Nht Bn l mt nc lng ging ca Trung Quc, trong thi c i nc ny c
nhiu mi quan h trao i vi Trung Quc.
Di triu nh Ty v nh ng, nn kinh t ca Trung Quc phn vinh, vn ho pht
trin hng thnh. Nht Bn trc sau c i mi ba nhm Khin ng S (s gi
phi n nh ng) ti triu nh nh ng hc tp, nhm ng nht ln ti hn
su trm ngi. Mt s k c sch v ho thng Nht Bn n n ko n th nh
ng v Trng An hc tp cc loi kin thc vn ho cng cc sch kinh in ca
o Pht. Sau khi hc tp thnh cng, mt s ngi cn li Triu nh nh ng
lm quan, nhng phn ln v nc ri tch cc truyn b vn ho ca triu i nh
ng.
C n Thin hong ca nc Nht thi by gi cng mi nhng danh s sang bn y
c th hc tp vn ho ca nh ng, ng thi Thin hong cng b nhim mt s

lu hc sinh t triu nh ng tr v trao cho h trch nhim m phng theo cc ch

chnh tr, kinh t, vn ho ca nh ng tin hnh ci cch trong nc. Chuyn
ny c lch s ghi li vi ci tn l i ho cch tn.
Nhng ngi c hc ca Nht Bn ti lu hc ti triu nh nh ng tinh thng
vn ho Trung Quc, h s dng th ch tho v nhng b ca ch Hn nhm sng to
ra mt th vn t vit ting Nht gi l binh gi danh (Katakana) v phin gi
danh (Hiragana). Trong s cc ch ny c nhng ch Hn c hon ton nguyn, ch
c cch c b i khc m thi.
Trong thi k cn i, Nht Bn tip thu kinh nghim tin tin ca cc quc gia pht
trin phng Ty tin hnh ci cch, nh h pht trin rt nhanh v vn ho v
vt Trung Quc.
T cui th k XIX, mt s phn t tr thc Trung Quc li ko nhau sang Nht
hc tp kinh t, v vn ho ca Nht Bn. V trong ngn ng Nht Bn c nhiu ch
Hn, cho nn khi xut dng nhng ngi ny khng phi hc ng vn t m vn nhanh
chng thch nghi c. Chng hn nh Khang Hu Vi, Lng Khi Siu, hai v ny va
ti t Nht c th i thoi giao lu ngay vi nhng ngi c hc Nht Bn, tt
c u da vo nh hng ca truyn thng vn ho Trung Quc vi Nht Bn.
Ti sao mt s k lc cao nht trn th gii c gi l K lc th gii
Guiness?
Guiness vn l tn mt xng lm ru. Xng ny c ti hn 200 nm lch s. N
vn sn xut mt th ru gi l ru Guiness. Lm ru v nht th gii tt nhin
l hai chuyn hon ton khc nhau, nhng c mt c hi ngu nhin lm cho hai iu
ny c th gn b vi nhau.
Nm 1951 vin qun l xng ny tn l Piphy, trong khi i sn bng nhin ny ra mt
ngh mi l: con chim c mu lng ng vng phi chng l loi chim bay nhanh nht chu

u? ng ta bn tm hi tt c cc c quan t vn, lc li rt nhiu t liu sch v,

nhng cui cng cng chng c ai tr li c cho ng ta cu hi ny.
V th ng ta mi bt u bin son mt cun sch chuyn mn tr li nhng cu hi i
loi nh th ca tt c mi ngi. Piphy thu thp cc t liu v vn ny, ng thi
cng vi mt ngi anh em l Maiaot hp tc thnh lp mt c quan chuyn mn thu thp
ti liu v nhng g nht trn th gii.
Nm 1955 xut bn cun sch ln v cc k lc th gii Guiness. Ch trong ba thng,
sch bn ht khng cn cun no v tr thnh mt trong cc cun sch c khch
hng tranh cp.
V sau ban bin tp ca cun sch ny nm no cng phi b rt nhiu thi gian thm
tra, phn tch, sa cha cc ti liu c lin quan xut bn mt cun sch mi. n u
nhng nm 90 th k XX, cun sch v k lc th gii Guiness c dch thnh hng
chc th ting. Tng s lng pht hnh ln ti vi chc triu bn.
Tt c nhng ci g nht th gii u c ghi li trong b sch v k lc th gii
Guiness, bao qut cc mt trong th gii t nhin v th gii con ngi, ln th n v
tr v cc thin th, nh th cho n cc loi cn trng, c hoa, to, nm Nh c nhng
ch trng l th v v mi l, n c c gi tt c cc nc ht sc hoan
nghnh, v c coi l th vin nhng ci nht th gii. V th tt c cc k lc nht
th gii c thu thp vo trong sch ny u c ngi ta gi l k lc Guiness.
Th vin th gii ln nht th gii u?
Th vin Quc hi M l th vin ln nht th gii. N c xy dng th
Washington ti mt ni tao nh, phong cnh rt p. Th vin ny c sng lp nm
1800. Sau n hai ln b t chy trong chin tranh ri n 1888 li c xy dng li
v chn nm sau cng trnh mi c hon thnh.

Th vin Quc hi M l mt cng trnh kin trc cao nm tng trn mt hnh vung
din tch ti 3 vn m2. Trung tm ca hnh vung y l mt phng c cc to hnh bt
gic, ch cho 250 ngi c, bn chung quanh chia lm phng c cho ngh vin,
phng c bo, phng hi ho v phng c cho ngi m. Tng s ch ngi l 1500
ch.
n nm 1939 pha ng th vin chnh li xy dng mt th vin ph su tng.
Ngoi kho sch c th tng tr 10 triu cun, cn c phng c, phng mc lc
S sch m Th vin Quc hi M lu tr th ht sc phong ph, s lng c trn tm
mi triu sch, hnh v v cc th t liu, hn 33 triu bn tho ca danh nhn. Ti y
c c bi din vn nhn thc ca Washington, v Tng thng th nht ca nc M v
nhng bi din thuyt khi tranh c ca Tng thng M qua cc kho.
C nhng cun sch c xut bn trc th k XVI. Li c nhng t liu hi ho hin
i y nht ca nc M, nhng cun bng thu gn nhng t liu ghi m, nhng
bn nhc, nhng phim in nh v nhng sch in cho ngi m, cng nh nhng sch c
m thanh.
Nu nh em cc gi sch trong th vin xp lin tip vi nhau th s c chiu di hn
500 km. Th vin Quc hi M dng phng php qun l hin i. Gia th vin
chnh, th vin ph v to nh ln ca Quc hi u c nhng phng tin c gii
a sch i, ch cn 45 giy l sch c th c a ti tay c gi. Tnh trung bnh c 10
giy li c mt cun sch hay mt bn t liu c a ti to nh ln ca th vin v
c khong hai giy li c mt cun sch c nhp vo kho ca th vin t trn th
gii.
Ti sao gii thng Nobel tr thnh gii thng cao qu nht trn th gii?
Gii thng Nobel c t ra theo di chc v vi di sn ca nh ho hc ngi Thu
in tn l Nobel. T khi gii ny c trao vo u nm 1901, bao gi n cng c coi

l gii thng em li vinh d cao nht cho cc nh khoa hc trn th gii. Gii Nobel c
th tr thnh gii thng em li vinh d cao nht trn th gii ch yu l do my
nguyn nhn chnh sau y:
- u tin l mn tin ca gii thng ny nm mc cao nht c cp nh k, tnh
trong s cc gii thng v hc thut v ho bnh. Cc mn tin thng ny c ly ra
trong mt phn di sn ca Nobel. Di sn ny gm khong chn triu hai trm nghn la.
Mi nm ly ra khong hai mi vn la tin li dng lm phn ln.
- Hai l cc gii Nobel c chia ra lm nm hng mc vt l, ho hc, sinh hc hay y
hc, vn hc v s nghip ho bnh, u dng thng cho cc nhn vt c cng hin
cao nht trong nm y v cc lnh vc ni trn.
Danh sch cc nhn vt c thng phi thng qua cc chuyn gia v cc b mn thuc
vin khoa hc Hong gia Thu in. Vin nghin cu Calalinxca Thu in, Vin Vn
hc Thu in v Quc hi Na Uy xc nh, sau khi su tm rt nhiu t liu v cn
nhc nhiu ln. Trong gn mt trm nm nay, sau khi gii Nobel c t ra, mt s
c gii thc c nhng cng hin v i v c o i vi nhan loi trong lnh vc
ca mnh.
Chng hn, nm 1901, Rnghen l ngi u tin c gii v vt l pht hin quang
tuyn X l nhng tia gip cho c th nhn xuyn cc vt v cho n nay vn cn c
ng dng rng ri trong c y hc v khoa hc.
Li nh b Quyri c gii ho bnh nm 1911 pht hin nguyn t ho hc c tnh
phng x Raiom
Li nh gii thng vn hc nm 1964 c dnh cho tc gi ngi Php Sactr. Cc
sng tc ca ng c t tng phong ph trn ngp tinh thn t do v i tm chn l, c nh
hng rt su xa n thi i ca chng ta.

Ngi trn th gii ngy cng tha nhn uy tn, tnh khoa hc v nghim tc ca gii
Nobel. V th gii Nobel tr thnh iu tng trng cho vinh d ti cao v cng l
iu khch l ti cao i vi ngi thnh cng.
Ti sao li ny sinh cuc khng hong tn la Cu-ba?
Cu-ba l mt o quc nm trn vnh Ca-ri-b, nm vo khong gia Bc M v Nam
M, cch bang Flo-ri-da ca M ch vi chc hi l. Ni y rng v ti nguyn khong
sn rt phong ph, ni ting nht l ngnh ma ng.
Nm 1959 sau khi cch mng Cu-ba thnh cng, Ca-xt-r tin hnh xy dng ch ngha
x hi, giao t cho nng dn, quc hu ho cc x nghip m vn d trc y l ca cc
nh t bn M. Trc s e do tr a v kinh t ca M, M tuyn b cm nhp
ng ca Cu-ba. Cu-ba tm n s gip v vin tr kinh t ca Lin X.
Sau thng li ca Cu-ba vnh Con Ln. Cu-ba lo ngi M s c hnh ng vi quy m
ln hn nn ngh Lin X h tr v gip v qun s. Lin X ng gip v
b mt dng hai tu vn ti a tn la chin lc sang Cu-ba.
Ngy 14 thng 10 nm 1962, my bay trinh st U2 ca M chp c hnh nh cc cn
c tn la chin lc ca Lin X ti Cu-ba. Nh trng nhn nh: tn la ca Lin X
t ti Cu-ba c th phng cng mt lc 40 u n ht nhn. Ch cn sau 2 3 pht,
nhiu mc tiu trn nc M s b tn cng. Sau nhiu ln n o cn nhc tm i sch
tt nht, cui cng Ken-n-i xc nh phng n kh thi.
Chiu ngy 22 thng 10, Ken-n-i tuyn b trn truyn hnh nc M rng: M tin
hnh phong to Cu-ba bng ng bin. Bt c tu thuyn no i qua vng phong to
u b tiu dit. ng thi M c 180 chin hm bao vy cht Cu-ba, ngoi ra cn c
250.000 b binh, 95.000 qun lnh thu nh b v lnh d sn sng tn cng Cu-ba.
Lin X tuyn b sn sng chin u v s bn chm bt c chic tu no ca M mun
ngn cn tu ca Lin X, tip theo l 25 chic tu bun hnh qun i v hng Cu-ba.

Khong tra ngy 24, i tu bun ca Lin X i ti tuyn phong to ca M. Nguy c

bng n chin tranh c th xy ra.
Thi gian tri i tng pht, tng pht mt. 10 gi sng ng, cc tu chin hm v tu
ngm ca M sn sng nh n. n 10 gi 32 pht, mt b phn tu bun ca Lin X
chng li khng i tip v quay u tr li, cn my chic sau khi qun M ln kim tra
xc nhn khng ch v kh tn cng, cho php qua tuyn phong to. Ngy hm sau Khrut-xp gi cho Ken-n-i mt bc th ngh: Ch cn M m bo khng tn cng
Cu-ba, Lin X s rt ht tn la ra khi lnh th Cu-ba. ng thi yu cu M rt ht
tn la t ti Th Nh K.
Sau 13 ngy khng hong tn la Cu-ba, cui cng Lin X cng ng rt ht tn la
khi Cu-ba. Lin X a tu vo rt ht tn la i di s gim st ca qun M. Ngy
20 thng 11, M tuyn b gii to Cu-ba.
Ti sao li din ra cuc chin tranh Nga - Th?
Nc Nga l mt nc i lc, n th k XVII, mt pha Ty v pha Nam mi c
ng ra bin. Sa hong nc Nga mun chim c li ra bin ginh quyn kim
sot trn bin. H nh k hoch: mt l Ty tin, ginh li ra bin Fa-r, thng bin
nc Nga vi i Ty Dng; hai l xung pha Nam, chim ly li ra Hc Hi, kim
sot eo bin Hc Hi Hm i Nga c th i v ph Ty vo a Trung Hi.
chim li ra Hc Hi, nc Nga tuyn chin vi Th t-t-man nhiu ln. Nm
1735 1739, nc Nga nh chim A-xut hai bn lin tip nh nhau, qun Th b thua
lin nhiu trn phi k vi Nga cc ho c chu cho Nga chim ca sng ng v
cc vng Cap-ca-d ven bin Hc Hi.
quc t-t-man Th Nh K oai phong mt thi trong lch s nhng n cui th k
XVIII lm vo khng hong nghim trng. quc xuyn 3 chu lc u, , Phi ny tr
thnh ch cu ngi ta xu x. Cc nc mnh chu u u bit r, ai chim c

di sn ca Th Nh K ngi s ginh c u th tuyt i. Bi vy Nga, Anh,

Php u lao vo cuc u quyt lit.
Nhng nm 40 ca th k XIX, mt trn phong ba ni ln t Thnh a Gi-ru-xa-lem.
thnh Jerusalem ny c rt nhiu Thnh in, Gio ng v cc gc chung to ln ca
o C c. Nm c vt tin ny l nm c chic cha kho vng cn c gi l
cha kho lng tm ca Thng , c ngha l c quyn li ti thng i vi cc tn
C c gio t-t-man. Vo th k XVIII, chic cha kho ny nm trong tay gio hi
chnh thng phng ng, do nc Nga cng thuc gio hi chnh thng phng
ng chim c u th. Nhng vo nm 1850, Vua Php l Lu-y B-na-pac
cp n chuyn ny, cho rng phi cho gio hi Thin cha nm gi chic cha kho
, v vy t bng ni phong ba. Vua Th Nh K Ap-un Mai-chet vn m c v b
Nga chim t, ng nh nh th lc ca Anh, Php ginh li t ai b mt. Do
quyt tm ng v pha Anh, Php v trao cha kho cho gio hi Thin cha.
Sa hong Ni-c-la I c tin v cng tc gin. Chng bao lu, qun Nga c mt
ngay ngng ca Th Nh K, dn mi lm vn qun t th tn cng. Hai nc Anh,
Php cng vi a hm i vo bin -gi. Ngy 3-7-1853, qun Nga t nhin vt sng
tn cng nc Th. Thng mi nm qun Th cng tuyn chin vi qun Nga. Chin
tranh ng thi n ra trn sng ng ven Hc Hi v Cap-ca-d. Thng 11, ti b Nam
Hc Hi thuc pha Bc Th Nh K, qun Th thua to. Thy tnh hnh nguy ngp, hm
i ca Anh, Php phi lao vo ngay Hc Hi. Thng 3 nm 1854, Anh v Php chnh
thc tuyn chin vi Nga. Cuc chin tranh Nga - Th din bin thnh i chin chu
u. Qun Nga buc phi lui khi bn o Ban-cng. Chin tranh Nga - Th nh ri li
ngng, ngng ri li nh ko di hn 180 nm. Cui cng Nga chim c li ra Hc
Hi, thc hin c bnh trng.
Ti sao Gio hong La M c Thp t qun?

Ma xun nm 1095, Gio hong La M triu tp mt Hi ngh Gio hi, th c s gi ca

ng La M n xin gp a tin khn cp ca Hong La M A-l-xi-ut nh, cu
mong Gio hong ra qun cu vin, thnh a Gi-ra-xa-lem (Jerusalem) b cc gio Ixlam (Ixlam) chim mt ri.
Gio Hong Uyc-banh nh vn mun pht trin th lc sang phng ng t lu,
lp tc ng chp nhn ngh c binh sang gip ng La M.
n thng 11, Uyc-banh triu tp i hi ng vin Thp t qun ng chinh. Gio
hong ku gi cc gio t mi ni ko n: Thng yu cu chng ta gii cu anh
em C c ca chng ta phng ng, ginh li thnh a Gi-ra-xa-lem, phng
ng c v vn vng bc
Din vn ca Uyn-banh kch ng tnh cm tn gio cung nhit ca gio dn.
Sau hi ngh, h tranh nhau ly gi ch thp bng vi khu vo trang phc ca mnh
biu trng l Thp t qun. Gio hong nh ngy 15-8-1096 l ngy xut chinh, ly
Cng-xtang-ti-np lm ni tp kt. T bt u mt cuc thp t chinh v phng
ng ko di n hai trm nm. V o Ix-lam ly biu tng l trng li lim nn cuc
chin tranh ny cn gi l Cuc chin gia thp t v li lim.
Trong thp t qun va c nhng gio s trung thnh, va c c bn lu manh. C ngi
chin u v Cha, c k cu mong s cp bc v vt vng t b chinh phc, c nhng
ngi mong rng qua cuc ng chinh, s ra sch c ti li.
Ma xun nm 1096, mt cnh Thp t qun do cc nng dn Php, c hp thnh,
khong mt vn ngi, do s kch ng tn gio vi v n Tiu nh trn u tin.
Nhng con ngi ng thng ny va thiu v kh, li khng c kin thc qun s, kt
qu b qun Th Nh K nh cho tan tc.
Ln tht bi ny khng lm ngui i bu mu cung nhit chin tranh. Ma xun nm
sau, mt cnh qun Thp t qun khong 3 vn ngi do cc Cha phong kin Php,

c, ch huy chia lm nhiu ng tin vo Cng-xtan-ti-np. Thng 6 nm 1099,

Thp t qun bao vy Gi-ru-xa-lem.
Ngy 15-7, sau mt hi hn chin, thnh Gi-ru-xa-lem b chim v b tm trong
mu. Thp t qun tr th, tn st khng thng tic. Thy ngi ngn ngang, mu chy
thnh sng. Hn mt vn ngi vo t nn trong n th -ma b git ht, h u l
nhng ngi gi, ph n v tr em.
Thp t qun ly Gi-ru-xa-lem (Jerusalem) lm th , xy dng nn Vng quc Giru-xa-lem. Cng tc G--froa Bui-ng (Godefroy de BuoiUon), ngi Php c
a ln lm vua. Ngoi ra, ngi ta cn lp nn Cng quc An-ti-t, B quc -et-xa v
B quc Tri-p-li, v danh ngha ba nc ny u ph thuc vo Vng quc Gi-ru-xalem. Nhng cuc chin gia Ch thp v Li lim vn cha kt thc.
Gio dn Ix-lam chim li Gi-ru-xa-lem v cc th thnh khc. Thp t qun mun chim
li nhng phn t mt. Nm 1203, Thp t qun ng chinh mt ln na, nhng ln
ny h nh cp th ng La M, Cng-xtan-ti-np, git hi chnh nhng ngi anh
em C c ca h. T s cung nhit ng chinh ca Thp t qun mi chm dt.
Thp t qun ng chinh tt c 8 lt. Gio hong cng mun t chc ln th 9, nhng
khng cn ai nghe theo na. nm 1291, Ai Cp thu hi nt ca Thp t qun c im
cui cng, thnh Ac-co, nh du s tht bi hon ton ca Thp t qun.
Giy v ngh in c pht minh nh th no?
Thi c i, trc khi pht hin ra giy v ngh in, t tin chng ta phi dng nhng
thanh tre, thanh g ghi chp li v truyn b vn ho tri thc cho mi ngi.
Vo thi Ty Hn, Trung Quc bt u pht minh ra giy. V phng php sn xut
cn th s, giy hi vn cha c dng vit sch.

n thi ng Hn, nh pht minh Si Lun, trn c s ca giy Ty Hn, vo nm 105,

ci tin ngh lm giy. ng dng v cy, dy ay, vi rch lm nguyn liu sn
xut giy. Loi giy ny trong cc sch c gi l Giy Si hu.
Sau khi giy c pht minh v s dng rng ri, dn dn thay th cho cc thanh tre,
thanh g v cc tm vi dng vit sch. Nhng thi , vn cha pht minh ra ngh
in. Mt cun sch mun tr thnh nhiu cun khc phi tn rt nhiu cng sc, thi gian,
nh hng n vic ph cp v truyn b vn ho. T tin ta tch cc tm cch, my
m sng to, cui cng hon thnh cng trnh truyn b vn ho - ngh in c pht
minh.
Khi ngun ca ngh in, trc ht phi ni n l cc con du v bia khc. Con du l
cc hnh v ch khc trn ngc, g hoc . Chng xut hin sm nht vo thi Xun thu
Chin quc. Theo S K, sau khi Tn Thu Hong thng nht Trung Quc, mun
chin cng ca mnh c lu li mun i, ng cho khc vo bia nhiu ni.
Nm 175, theo ngh ca nh hc gi Si Ung, Hong sai khc Ng kinh ca
o Nho vo bia , cc hc sinh vit theo. Hai trm nm sau, c ngi pht minh ra
phng php v vo bia , to ra n phm u tin trn th gii.
Vic s dng con du v khc lu di to iu kin cho ngh in ra i. T tin ta
khi s dng con du, vn phi bi ln mt con du mt lp bn in mng, gi l phong
n (ph bn). T s gi ca con du, ngi ta khc nhng trang sch ln tm g
ging nh khc nhng con du, ri em in. Bn in c nht theo cch ny cn lu li n
by gi l cun Kinh Kim Cng vo nm Hm Thng th 9 i nh ng, tc nm
868.
Pht minh in bng bn khc a ngh in tin b thm mt bc ln, nhng vic in
mt cun sch vn mt qu nhiu thi gian, v cn phi ci tin. Tri qua rt nhiu c
gng ca nhiu ngi, n i Tng, Tt Thng pht minh ra li in ch ri. ng
ly keo t lm thnh cc phi theo cng mt quy cch. Mi u khc ch ngc, b vo

l nung cho cng li, th l thnh cc ch ri (bng s). Ch ri c xp thnh bng,

dng mt khung vn bng st, trc ht qut ln vn st mt lp sp v nha thng, sau
nht mt ch ri xp vo trong khung. Xp y mt khung lm thnh mt bn. Sau
h ln la, sp v nha thng s chy ra, ngi ta li ly mt vn phng p ln, sp v
nha thng ng cng li, ch ri s bm cht vo vn st, lc ny chng ta c th qut
mc t giy, ln p in. Pht minh ny sau c ci tin ln vi cc ch ri
bng ng, bng ch
Ngh in ca Trung Quc pht minh gp phn y mnh s pht trin vn ho trn ton
th gii. Ngy nay, ngh in cng hon thin cng vi trnh khoa hc hin i.
Tn Thu Hong t sch chn nh nho l chuyn nh th no?
Nm 213 trc Cng nguyn, Tn Thu Hong ban yu trong cung in ca thnh Hm
Dng cho cc qun thn. Sau ba tun ru, vin quan ph x Chu Thanh Thn ng
dy ni ln li chc ru, ca ngi Tn Thu Hong em cc nc ch hu vn d tch
ri nhau chuyn thnh cc qun huyn, lm cho thin h thi bnh, cng lao y ca Tn
Thu Hong tht l bt h.
Nhng hc s Thun Vu Vit ng dy cng kch ch qun huyn. Hn na ng ta
cn yu cu da vo th ch ca i xa ct t phong hu cho cc t.
Lc by gi tha tng L T ng ln bc b cc lun im ca Thun Vu Vit, ri
li mn vn ny ni rng ra rng nhng k c sch ch quen lun bn Thi Th,
dng nhng chuyn i xa bi bc cng vic ngy nay, gy m cm, lm hn lon
lng ngi, v th nht nh phi em h ra m trng tr tht nghim mi c.
Tn Thu Hong nghe ni nh th, xut pht t nhu cu phi tng cng chuyn ch,
thng tr v n p t tng, tip thu kin ngh ca tha tng L T, ra lnh t ht cc
sch s khng thuc v nc Tn cng tt c cc sch Thi Th ang tng tr trong dn
gian, k c cc trc tc ca Bch Gia Ch T. Hong li quyt nh t nay v sau,

h k no cn dm bn lun v Thi Th th s b cht u, k no dng cc chuyn c

xa bi bc vic i nay th s b chm c nh.
V th cho nn v s cc in tch vn ho b t ra thnh tro. Sau khi t sch n nm
th hai, cc nho sinh cng thm bt mn. sau lng hong , h mng chi Tn Thu
Hong l tham nm quyn th, tn bo thnh tnh. Sau khi nhn c nhng tin co gic
mt, Tn Thu Hong lp tc phi ngi i iu tra, bt gi cc nho sinh trong thnh
Hm Dng thm vn. V cc nho sinh ny t co ln nhau, cho nn Tn Thu Hong
ln cn thnh n, em tt c 460 nh nho c lin can n v ny chn sng ht.
tc l s kin Phn th thanh nho (t sch v chn nh nho) c ghi trong lch
s.
Vic Tn Thu Hong t sch v chn nh nho km hm cc t tng chng i,
nhng ng thi vic ny cng hu dit nn vn ho lch s. V sau, tuy rng hong
ny c c nghe nhng li ca tng, nhng trong mi li ca ngi u c hm bo
trc s dit vong cui cng
Trong lch s, i Loan c quy v Trung Quc nh th no?
Cc hn o qu i Loan t c ti nay l lnh th ca Trung Quc, nhng trong lch
s n hai ln b nc ngoi xm lc v chim c. Tri qua nhng cuc chin u
chung ca nhn dn hai bn b bin, i Loan cng c quy v Trung Quc.
Nm 1624, bn thc dn H Lan xm chim i Loan, nhn dn i Loan khng ngng
khi ngha chng li quyn thng tr thc dn ca chng.
Nm 1661, anh hng dn tc l Trnh Thnh Cng ch huy nhiu vn tng s bt u
thu phc i Loan. H b ln cng Ho Liu (trong a phn i Loan), do c c s
ng h rt to ln ca nhn dn i Loan, h tin ti vy nh thnh Xch Khm l ni c
tng c ph H Lan. Sau tm thng chin u, bn thc dn H Lan cui cng cng phi
u hng.

Trnh Thnh Cng thu phc i Loan khng c bao lu th mc bnh qua i. Con trai
ng l Trnh Kinh ln thay ng cai qun i Loan.
Khi ngi lm ch v chnh tr trn i Lc l hong Khang Hy ca triu nh Mn
Thanh, i vi i Loan ng ta p dng phng chm: d dnh lm cho quy phc v
tng sai ngi vt bin sang i Loan m phn ho bnh vi Trnh Kinh. Nhng hi
Trnh Thnh Cng cn sng, ng tng c v hong lu vong triu Nam Minh ban
cho h Chu km theo danh hiu Quc Tnh Da, v th hai b con h Trnh gi thi
chng i n cng vi chnh ph nh Thanh, v cc cuc m phn ho bnh chng em
li kt qu g c.
Nm 1681, Trnh Kinh qua i, ngi ln k v l con th ca ng ta mi mi hai tui
tn l Trnh Khc Sng.
n thi k ny, hong Khang Hy quyt nh xut qun thu phc i Loan. ng ra
lnh cho i tng Thi Lang ch huy. Thi Lang vn l tng c ca qun Trnh quy hng.
Qua by ngy m kch chin, Thi Lang chim c 36 hn o Bnh H. Trnh Khc
Sng thy quyt tm ca qun i phn tn bn sai ngi i cu ho.
Nm 1684, Trnh Khc Sng vng mnh hong Khang Hy v kinh v c phong lm
nht ng cng tc, ng thi Khang Hy c ht sc ly lng ca qun chng, t ra
i Loan ph i Loan thuc v tnh Phc Kin.
T quan h ca i Loan vi lc a ngy cng thm mt thit, kinh t v vn ho
cng ngy mt pht trin.
Nm 1895, i Loan li b quc Nht xm chim. Mi n nm 1945, nhn dn Trung
Quc chin u rt gian kh v dng cm, mi ginh c thng li trong cuc chin
tranh khng chin chng Nht. V th i Loan mi tr v vi Trung Quc nhng li b
chia ct. Ngy nay, nhn dn hai bn b bin cng mong ngng sm c ngy c on
vin.

Ti sao ngi Do Thi lu lc khp ni trn th gii?

Trn th gii, ngi Do Thi l mt dn tc him c, v h sng tn mc trn khp th
gii nhng vn cn lu gi c cc c im ca dn tc mnh. Trong lch s, ngi
Do Thi phi tri qua nhiu kh i trm trng. Trong Chin tranh Th gii II, h b
c Quc x git hi hn su triu ngi, li mt trang s m mu trong lch s
nhn loi
Ngi Do Thi l con chu dn Hebr (Hebreux) sng trn vng t Palextin ngy nay t
3500 nm trc. Khong nm 1021 trc Cng nguyn, ni y hnh thnh mt vng
quc thng nht, nh ti Jerusalem. n th k X trc Cng nguyn, vng quc
ny chia thnh hai nc l Ixaren min Bc v Juda min Nam. Sau (khong th
k VIII trc Cng nguyn) hai vng quc ny b ngi Asyri ( vng ng Bc Irc
ngy nay) xm chim.
Th k VI trc Cng nguyn, Jerusalem b vng quc Babilon (Irc ngy nay) tiu dit.
Dn chng b bt lm t binh a n Babilon v tr thnh n l. y l thi k hnh thnh
o Do Thi. V sau, nhng ngi Do Thi c phng thch li quay v Jerusalem v
lp nn quc gia ca mnh l quc gia Juda.
Trong th k I trc Cng nguyn, h li b ngi La M chinh phc. Ngi Do Thi
t chc hai cuc khi ngha ln chng li ngi La M nhng u b n p. Phn
ln ngi Do Thi b git, cn tt c nhng ngi may mn sng st u b xua ui. T
, ngi Do Thi phiu bt khp ni t khch qu ngi.
Rt nhiu ngi Do Thi, sau khi di c n chu u, b nh cm quyn theo C c gio
coi l k phn bi Cha Cu th Jesus nn b bc hi, khng c quyn s hu t
ai. V th, dn Do Thi ch yu sng da vo bun bn. Nhng khi tch lu c mt s
ti sn, h li b giai cp thng tr ni n c tr tm cch cp ot, git hi v xua
ui. Vy ngi Do Thi ch cn cch ri n ni khc. V l do , hng ngn nm
nay, dn tc Do Thi dn dn phiu bt, tn mt khp ni trn th gii.

Chu Phi b chia ct nh th no?

Chu Phi trong con mt ca ngi chu u hng nghn nm nay vn l mnh t thn b.
Ngay t th k th nm trc Cng nguyn, trong sch ca H-rt--tt (Herodotus), nh
s hc Hy Lp c vn c mnh danh l Cha ca lch s m t sa mc, sng
ln v rng rm ca chu Phi. Nhng ngi chu u hiu bit v chu Phi qu t, trong
mt thi gian di chu Phi ch c coi l mt di b bin, ch khng phi l mt chu
lc. Khi ngi chu u v trn bn , phn t ca chu Phi vn b trng. Trn
ch v my con sng ln. Ngoi ra ch c nhng con voi.
u th k XV, thc dn chu u bt u t chn ln mnh t thn k ny. Nm 1415,
ngi B o Nha i qua eo bin Gi-b-ran-ta (Gibraltar) chim thnh X-ta (Centa) ca
Ma Rc, xy dng mt cn c im thc dn u tin chu Phi. Thng 3 nm 1488, iat (Baratolomeu Dias) l ngi B o Nha cng vi thu th ca ng b ln cc Nam
ca b bin chu Phi. Ni y c quc vng B o Nha t tn l mi Ho Vng
c ngha l min t mang li nhng hy vng tt p, nhng n mang li cho chu
Phi tai ha hng my trm nm v sau. Song song vi con ng bin mi khai ph, thc
dn chu u bt u xm lc chu Phi.
Nm 1602 H Lan thnh lp cng ty ng n, nm 1626 li thnh lp cng ty Ty n.
Chnh ph H Lan quy nh ly sng Ka-phu- (Kafue) lm gianh gii. Pha ng thuc
v cng ty ng n, pha Ty thuc v cng ty Ty n. n na sau th k XVII, Anh v
Php tng cng xm lc chu Phi. Hu nh ton b vng ven bin chu Phi u b thc
dn phng Ty chim lnh.
Sau khi bn thc dn cp xong vng ven bin, chng bt u xm nhp vo ni a vi
quy m ln. n nm 1876, Anh chim xong Nam Phi, Zambia, Sieraleono, Ghana v
vng ven bin Ni-gie-ria; Php chim Senegal, Algeria, Guinea, B Bin Ng (Ivory
Coast), DahoMe nay l B-nanh (Benin); B o Nha chim mt phn sa mc Sahara.

n cui th k XIX, cng vi bc qu sang ch ngha quc, cc nc phng

Ty tng cng xu x mnh t chu Phi. Nm 1876 h triu tp hp a l quc t
Bruc-xen (B), sau khi hi ngh kt thc h vi v bt tay ngay vo hnh ng.
D tm xm chim v xu x lc a chu Phi ca bn quc ch ngha gy nn
nhng trn u trin min, khi th ao ba sng gm, khi th ngoi giao ngt nht, k
kt hip c ny n hip c kia chuyn nhng cc vng t thuc a.
Mi n cui th k XIX u th k XX cc nc phng Ty mi n chia xong chu
lc ln th nh th gii ny. Trong Php chim 10.790.000 km2, 35,6% din tch chu
Phi; Anh chim 8.860.000 km2, 29% chu Phi; c chim 2.340.000 km2, 7,7% chu Phi;
B chim 2.340.000, 7,7% chu Phi; Italia chim 2.333.000 km2, 7,75%; B o Nha
chim 2.000.000 km2, 7%; Ty Ban Nha chim 300.000 km2, 1% din tch chu Phi.
Sang u th k XX, trn lc a chu Phi ch cn -ti--pia v Li-b-ria l cn c lp v
danh ngha. Cn tt c cc min t khc u b cc nc chu u chia nhau ht
Lin Hp Quc c thnh lp nh th no?
Trong i chin th gii ln th hai, mt cuc chin tranh quy m ln nht trong lch s
th gii, 61 nc v khu vc b cun vo cuc chin, cp i sinh mng hng triu
ngi dn v ti, bit bao thnh ph bin thnh tro tn. Trc nhng thm cnh do bn
pht xt gy ra, ngi ta suy ngh tm cch lm sao trnh c tai ho tng t sau ny,
t dn hnh thnh nim: xy dng mt t chc quc t bo v ho bnh v an
ton th gii.
Nm 1942 khi ngn la chin tranh do ch ngha pht xt gy ra ang bng chy mi
ni, kht vng chnh ngha ca nhiu dn tc l on kt li cng chin u chng ch
ngha pht xt. Nhn dn M cng mong mun chnh ph thun lng dn, i theo tro lu
pht trin ca lch s, ng gp vo ho bnh th gii. Thng 1 nm 1942, tng thng M
Ru-do-ven, xng mi i biu cp cao ca 26 nc n hp ti th Oa-sinh-tn

 tho lun xy dng mt mt trn thng nht chng pht xt. Cc i biu nht tr
cho rng cn huy ng ton b lc lng qun s v ti nguyn kinh t ca nc mnh
chng li cc nc pht xt c, , Nht. i biu cc nc ra mt bn tuyn b
chung. Theo ngh ca Tng thng Ru-d-ven t tn cho bn tuyn ngn l: Tuyn
ngn ca Quc gia Lin hp, cc i biu ca 26 nc tn thnh v cng k vo bn
tuyn ngn.
T thng 8 n thng 10 nm 1944, cc hi ngh gia M, Anh, Lin X ri M, Anh,
Trung Quc t chc ti Oa-sinh-tn, quyt nh thnh lp mt t chc quc t sau chin
tranh, nht tr vn dng cm t Quc gia Lin Hp Quc m 26 nc k vo bn
tuyn b chung, nhng sa li mt cht thnh Lin Hp Quc. Hi ngh cng tho lun
v tn ch, nguyn tc v b my, hnh thnh mt b khung hon chnh ca Lin Hp
Quc.
Thng 2 nm 1945, hi ngh I-an-ta Crm, Lin X gia th tng Anh Sc-sin, tng
thng M Ru-d-ven v Xta-lin quyt nh cng vi Trung Quc thnh lp Lin Hp
Quc v n ngy 5 thng 3 chnh thc gi th mi cc nc chng pht xt tham gia.
Ngy 25 thng 4, 51 on i biu cc nc gm 856 ngi n hp ti San-phran-xi-c,
M. y l mt hi ngh quc t ln nht cha tng c trong lch s.
Ngy 26 thng 6, Hi ngh thng qua Hin chng Lin Hp Quc, c 153 i biu ca
51 nc k tn.
Ngy 24 thng 10, Lin Hp Quc chnh thc tuyn b thnh lp. Cho n nay, Lin Hp
Quc bao gm 185 nc v khu vc thnh vin. Lin Hp Quc vn ang pht huy tc
dng to ln ca n trong cc cng vic quc t.
Thnh Vaticng nm u?
Gc Ty Bc thn Rm nc c mt ngn i gi l Va-ti-cng. Trn ngn i c mt
nh th ln nht th gii, gi l nh th Xanh Pi-t, quanh c mt s cung in to p

ng hong, ngi ta gi l cung gio hong. Ngn i Va-ti-cng nh b li l mt

quc gia c ch quyn c lp hn hoi. Tn chnh thc ca t nc ny l Thnh quc
Va-ti-cng. Lnh th ch vn vn c 0,44 km2, ch bng c cung ca Trung Quc. Dn
s cng ch hn 1.000 ngi Nhng c c bu in, pht thanh, truyn hnh, ngn
hng v mt i qun thng trc gm 100 v s ngi Thu S, gip tr nghim chnh.
Nc ny cng thit lp quan h ngoi giao vi nhiu nc trn th gii. Mc d vy,
nh vua, tc gio hong La M ca thnh Va-ti-cng vn than th: Thi th i thay, nay
khng cn nh xa na.
Ti sao vy? Nm 754, Quc vng ca vng quc Lng-bac-i chim c pha Bc Ita-lia l A-xtn-ph (Astolfe) em qun nh xung pha Nam, tn cng vo La-vi-ni-um,
trung tm thng tr ca quc La M ti , bao vy thnh Rm, ni ca Gio hong.
Gio hong Xt-phan II phi cu cu vua Php l P-panh gii cu thnh Rm.
Nm 754, P-panh nh bi ngi Lng-bac-i, gii vy cho thnh Rm. P- panh dng
tng c Gio hong min Trung nc dnh c trong chin tranh, bao gm vng Lavi-ni-um v vng ph cn thnh Rm. T Gio hong lp nn mt nc ca Gio
hong min Trung nc , thnh Rm tr thnh th ca nc Gio hong.
T nm 926 tr i, nc Gio hong tr thnh mt b phn ca quc La M thn
thnh. Nm 1198 Anh-n-xng III ng quang ln chc Gio hong, ng nu cao quyn lc
ca Gio hong, p vua cc nc chu u phi ci u nghe lnh. Quyn lc ca Gio
hong t n nh cao.
Cui th k XVIII, qun i Na-p-l-ng qut ngang chu u, chim Rm, Gio hong
Pi-e VI b mt quyn lc th tc, chu mt lnh th ca nc Gio hong. Nc Gio
hong thnh lp nc Cng ho Rm. Mc d nc Gio hong sau ny c phc hi,
nhng khng cn c nh xa na.

Phong tro thng nht nc si ni nm 1870, nhn dn tn cng vo nc Gio

hong v nc Gio hong sp nhp vo vng quc I-ta-lia. Tn nc Gio hong khng
cn na.
Nm 1929, Mut-x-li-ni tn u s pht xt mun c s ng h ca Gio hong,
k vi Gio hong mt hip nh: Italy cng nhn Va-ti-cng l quc gia c ch quyn
ca Gio hong. Gio hong cng nhn s dit vong ca nc Gio hong. Italy tch Vati-cng ra khi thnh Rm, Gio hong lp nn mt trong mt nc, l thnh Va-ticng (To thnh Va-ti-cng).
Ti sao cn phi c lut quc t?
T xa xa n nay lun lun xy ra nhng mc m gia cc nc v mu dch v lnh
th. gii quyt nhng mc m , ngi ta phi hp nhau thng nht vi nhau
cc hip c v cc php qui. Hip c quc t c nht cn n ngy nay l Ho c k
gia La-c-nia v U-ma (Hai nc thuc lu vc sng Lng H, Irc ngy nay) c
khc vo ct theo li hnh ch nm, c tn gi l Bia A-na-t-mu, hin cn lu gi
bo tng Lu-v-r.
Th k XIV, XVII chu u xut hin nhiu quc gia c lp, h c mi quan h vi
nhau, dn dn nhn thy tnh quan trng ca vic tha nhn ch quyn lnh th. gii
quyt s thiu r rng trc kia v ranh gii t ai v nhng mc m trn vng bin m
thuyn cc nc thng qua li, cc nc chu u i hi phi c cc chun tc hnh vi
gia cc nc vi nhau. Nm 1625, cun Lut chin tranh v ho bnh ca nh lut hc
ngi H Lan, ngi Hu-g G-r-ti-ut ra i. Sch cp n 3 nguyn tc c bn ca
lut quc t l Ch quyn, hp tc quc t v ch ngha nhn o. Nu r c im
ca lut quc t. ng c ngi i sau gi l Cha ca lut quc t.
Nm 1648, khi kt thc cuc chin tranh 30 nm chu u ngi ta k Ho c Vetpha-len. Ho c ny tha nhn cc quc gia khng phn bit tn gio, tn ngng v
ch x hi, u bnh ng vi nhau, qui nh cc bn u phi tun th cc iu k

trong ho c, quc gia no vi phm s b cc nc khc cng phn i. Tinh thn ch

yu ca ho c ny c nh hng quan trng n vic hnh thnh cc lut quc t
cn i.
Th k XIX, cc nc chu u c nhng cuc hp quc t lp li bin gii gia cc
nc, lut quc t c thng qua cc hi ngh ngy nay cng hon thin. Trong c
Hi ngh Vin 1814 1815, chnh thc tuyn b cm bun bn n l v chia cp ngoi
giao thnh i s, Cng s, v i din. Nm 1856, quy tc trung lp trong Tuyn ngn
Pa-ri c hu ht cc nc tip thu. Nm 1899 v 1907 din ra hai Hi ngh ho
bnh La Hay thng qua Cng c La Hay, tr thnh php qui quc t mi nc
u tun theo.
Lut quc t l mt loi php qui ch c hiu lc i vi cc nc tham gia k kt hip
c quc t. Trn th gii khng c mt c quan chp php ng trn chnh quyn cc
nc, nhng nu c mt nc no vi phm lut quc t, s c th b ct t quan h
ngoi giao hoc b phong to ti sn ca nc . Ngoi ra, cc tranh chp gia nc ny
vi nc kia c th yu cu to n quc t lm trng ti gii quyt.
To n quc t l c quan t php ch yu ca Lin Hip Quc xy dng sau chin tranh
th gii ln th hai. To n c t ti La Hay thuc H Lan gm c 15 quan to.
Nhng quan to ny do bu c, cc nc xut. i hi ng Lin Hp Quc v Hi
ng bo an s tin hnh bu chn. Quan to c nhim k 9 nm, c th c bu nhiu
nhim k. Ngi c bu lm quan to ca To n quc t s i din cho ton th
gii ch khng i din cho ring nc mnh.
Lut quc t l cch gi chung nhng chun tc iu ho quan h cc nc vi nhau,
cho nn cng c gi l Cng php quc t. Nhng iu lut gii quyt nhng mc m
ca nhn dn trn quc t c gi l T php quc t.
Bun bn n l c t khi no?

Bun bn n l l mn khi xng ca ngi B o Nha. Khi bn thc dn chu u

xy dng rt nhiu trang tri v cc m vng chu M khai thc ti nguyn ni y.
H cng p ngi da lao ng. Ngi da b bt buc lao ng mt cch
nng nhc v b i x mt cch tn nhn, kch lit chng i. Kt qu b tn st rt
thm khc. Cc ch trang tri v ch m cn rt nhiu lao ng. H ngh n ngi da
en chu Phi. Nm 1502 t n l da en u tin n o Xan-t, -mi-g (thuc Haiti) v b nm v cc trang tri. T vic bun bn n l ngy cng m rng.
Lc u, bn thc dn t mnh t chc i sn ngi i sn bt n l. H cp ph
dc b bin Ty Phi, cng khai cp bt ngi. Nhng i sn ngi thng b ngi
da en trng pht. Bn thc dn thay i phng thc, chng dng sng, n, ru ngt,
vi hoa v mt s chi, hi l v cu kt vi cc t trng b lc h tin hnh
cuc chin tranh sn bt n l gia cc b lc da en vi nhau. Sau mi cuc chin tranh,
s n l bt c c em bn, th l n l tr thnh chin li phm ca t trng.
Nhng chin li phm ny c nh du nung , di s xua ui bng roi vt, dn
h ti b bin. Bn thc dn mua nhng thanh nin nam n kho mnh, em h nht vo
nhng cn hm trong cc pho i bun n l ngay b bin, i tu bun n, cc n l
chui ra khi hm v b la xung tu. H phi sng thi gian di trong cc nh t di ng
, chu ng mt chuyn i bin y kh i.
Thuyn i trn bin nhit i rt di ngy, trong khoang thuyn phn v nc tiu thi ra
ba bi, hi thi khng chu ni, i khi theo gi lan i n my cy s trn mt bin. N
l phn ln b bnh, n khng no, khng c ung nc ngt, hi chng i l b nh
p, git hi. Hng ngy u c n l cht i, cht kht, cht bnh hoc b nh cht,
xc n l b qung xung bin.
Thuyn bun n chu M, bn n l b rao bn cho cc ch trang tri, ch m, sau
cht y hng ho do n l lm ra chuyn v chu u. Thi by gi, ngi ta gi thuyn
bun cht hng ho r mt sn xut chu u ch sang chu Phi l Xut chuyn; em

n l mua c chu Phi sang chu M l Trung chuyn; em sn vt do n l mang

v chu u l Quy chuyn. Trong hnh trnh vn chuyn tam gic ny, ngi n l l
hng ho tht s quan trng. C ngi d tnh, trong hn 300 nm t th k XVI n th
k XIX, bn thc dn chu u cp t chu Phi 15 triu ngi. Mi ngi n chu
M, c 4-5 ngi da en b cht trong khi sn ui hoc vn chuyn. Nu k c s
ngi da en b em n chu u, chu i Dng v cc o Thi Bnh Dng, chu
Phi tn tht khong 100 triu ngi. Bun bn n l tn nhn mang li s giu c kinh
khng cho bn thc dn chu u, ng thi mang n cho nhn dn chu Phi tai ho
khng khip.
V sao ti nc Anh li n ra cuc chin tranh Hoa hng?
Vo thng 8 nm 1453, Lun n nc Anh, bng lan truyn mt tin git gn: Quc
vng Hen-ri VI b bnh tm thn.
Nghe c tin ny, gia tc Giooc (York) vi chic gia huy l bng hng bit c tin
ny ht sc vui mng. H cho rng gia tc Lan-ca-xt (Lancaster) vi chic gia huy l
bng hng , khng ch triu nh lu, i bi ht sc, cuc chin Anh Php trm
nm b tht bi v pha nc Anh, khin cho ngi Anh phi nhc nh. By gi Quc
vng Hen-ri VI b bnh, n ni lung tung, hnh ng ba bi khng qun l c cng
vic nh nc. y chnh l dp tt h ginh li ngi vua. Cng tc x Giooc l Rist tch cc hot ng ngay. Qu tc min Nam ng h gia tc Giooc, cc trng gi t
sn ho cng rt vui mng, h hy vng cng tc Giooc c th thay th Hen-ri VI, xy
dng chnh quyn bo v quyn li ca h.
Gia tc Lan-ca-xt ch yu i biu quyn li cho nhng qu tc min Bc. Vng ny l
vng phong kin lc hu. Trc tnh hnh nh vy h cng rt lo lng. Tay chn thn cn
nht ca Quc vng l Cng tc Xa-mai-xai-th ra lnh cho th h b mt theo di
hot ng ca gia tc Giooc.

V Nc khng th mt ngy khng vua, ngh vin triu tp cuc hp cng nhau c Rist ln lm H quc cng. Ri-st ln nm quyn lc, qut sch mi tr ngi ng
cho b t cng tc Xa-mai-xai-th v ti danh: Lm tht th Nooc-mng-i v tham
ca cng. Nhng chng bao lu, thng 12 nm 1454, Hen-ri VI bng nhin khi bnh.
ng nm li chnh quyn v bi chc H quc cng ca Ri-st. Tip l phc chc cho
Xa-mai-xai-th; mt khc, theo kin ca hong hu Mac-ga-ret, tm bin php phng
s thoi v ca ngi anh h Ri-st.
Ri-st rt tc gin vi quay v phng Nam. Nm sau ng ngh th tiu Cng tc
Xa-mai-xai-th ti Kent loi tr k xu bn cnh Vua. Nhng Hen-ri VI khng ng
v ch trch ng v hnh vi phn nghch. Nh vy l cuc chin tranh 30 nm c
chm ngi. Cuc chin tranh gia cc qu tc phong kin ginh ngi bu ny c gi l
Chin tranh hoa hng.
Thng 5 nm , Ri-st ging cao ngn c c gia huy dng hc mnh l Bng hng
trng, dn i qun tin nh Vua Hen-ri VI. Hai bn nghnh chin ti Xanh An-be, kt
qu ca trn ny l qun Lan-cat-xt i bi, Cng tc Xa-mai-xai-th b git, vua Henri VI b bt lm t binh. Qun Giooc tha thng tin v Lun n, Ri-st li lm H quc
cng, kim sot triu chnh nc Anh.
Hong hu Mac-ga-ret l cng cha nc Php cng con trai mnh lnh o qun Lancat-xt tip tc chin u vi qun Giooc. Thng 12 nm 1460, trong trn Vec-phen-
nh bi qun Giooc, bt sng Ri-st v em x t bu u trc cng chng.
Cuc chin hoa hng vn tip tc vi mc ch tr th v chim lnh ngi bu gia cc
th h lin tip ca hai dng h Giooc v Lan-cat-xt. Cuc chin ko di 30 nm mi
kt thc vi thng li thuc v Hen-ri Tu-phn tc vua Hen-ri VII.
Ti sao bnh dch hch li tr thnh i ho ca nhn loi?

Ngy 24 thng 3 nm 1345, ngi ta pht hin thy trn bu tri mt hin tng k l:
Th tinh, Mc tinh, Ho tinh gp nhau, chp lm mt. chu u trong m di trung c
y m tn, hin tng thin vn l ny khin cho mi ngi kinh s. Cc nh chim tinh
ht hong ni rng: y l mt triu chng xu nhn loi s b qu thn trng pht.
Tht khng may, cc nh chim tinh li ni ng, mt nn ln n, nhn loi gp phi
mt i ho cha tng c trong lch s.
Ngay t nm 1333, chu cch xa chu u sinh ra mt th bnh do chut ly truyn,
th bnh ng s ny theo con ng thng mi truyn n n v mt s nc
khc, ng thi n cng honh hnh vng M-do-p-ta-mia (Lng H) v Ai Cp. n
nm 1347, n xm nhp vo chu u mt cch mnh m khng c bin php no ngn
chn c n tn o Xi-xin, Italy, v min Nam nc Php, H Lan, c, Ba Lan ri
b sang Anh. Cc nc khng bit i ph vi bnh ny ra sao, cc thy thuc u b
tay, khng phng cu cha.
Bnh dch hch honh hnh i lc chu u khin cho nc Anh rt kinh s. H may
mn c hn o Ang-l l phng tuyn bo v. Chc t thn khng n c y.
No ng khoa hc cha pht trin, cha tm ra mt bin php phng nga dch bnh, cho
nn cui cng dch hch vn b sang Anh.
Ngi nhim bnh dch hch, ton thn cm thy au n, tip n l b st cao, trn tay
v mt xut hin nhng chm en. Ngi chu u khi pht hin thy nh ai c ngi
mc bnh ny, c nh s b ui i, nh b t sch. Nhng dch bnh vn lan rng, nh
ny t li n nh kia t.
Bnh dch hch tn cng Lun n lm cht hn mi vn ngi. S lan truyn bnh
dch hch ny tn cng mnh m cc thnh ph Ty u, nhng thnh ph phn vinh
bng chc tr nn suy tn, hoang vng.

Nhng thy thuc ca cc nc phi u tranh vi cn bnh ny. H cch ly ngi

bnh, dng tt c cc loi thuc cha tr cc triu chng bnh. Nhiu bc s phi hy
sinh tnh mng
Bnh dch hch git hi nhiu ngi, nhng qua cuc chin u ny, ngi ta bit
nhiu phng php phng chng hu hiu. Chnh ph cc nc a ra cc php lnh
ngn chn dch hch lan truyn. Thnh V-ni-d ca Italy ban b lnh cm mi nh bun
nhim bnh hoc nghi l nhim bnh u khng c vo thnh. C nhng ni quy
nh thu th phi sng ni thong kh v y nh nng 30 ngy, ri mi c vo
thnh ph ca h. C ni t trm kim dch nh ngoi cng nh Mac-xy chng hn.
qun l ngun nc, ngi ta t ra mt chc quan chuyn trng coi kim sot ngun
nc. Ngi ta trao trng trch cho nhng ngi lm cng tc y t.
Nh c gng , bnh dch hch c ngn chn li. Nhng nm 1353, 1362, 1364
tuy vn c dch chu u, nhng tc hi khng ln lm.
Dch hch chu u vo th k XIV, khin chi nhiu thnh ph tr nn hoang vng,
nh hng n nn kinh t, lm cht hng triu ngi. Nhng sau cuc chin u vi t
thn dch hch khin cho ngnh y t tin b v pht trin mnh m.
quc t-t-man ra i nh th no?
Gia th k XIII, Tiu ri vo tnh trng hn lon. quc ng La M hng b Tiu
my th k lc ny ang ly Ni-x lm c im u tranh ginh li Cng-xtan-ti-np b
Thp t qun chim. Ngi Tuyc-xen-guc mt thi cng thnh b qun Mng C
nh cho tan tc khi h xm nhp Tiu . Mt nhm th lnh ngi Tuyc chim lnh cc
sn tri, tranh ginh ln nhau, Tiu tr nn v ch.
Ti min Bc Tiu gip ranh vi quc ng La M, mt s v s theo o I-xlam
ko b kt ng t xng l cc Ca chi, h ging ngn c Thnh chin ca o Ixlam, nhiu ln nh chim lnh th ca quc ng La M. Mt ngi tn l An-t-

crun, mt th lnh ngi Tuyc tho nguyn Trung tp hp c kh nhiu Ca

chi rt thin chin, nh m ng khng ngng m rng vng t. Nm 1282, An-tcrun t th, con ca ng l -man ln k nghip, nh bi quc ng La M,
chim thm mt vng t ln.
Khong nm 1300, -xman tuyn b c lp, t xng l A-mia (nguyn th). Qun ca
-xman u c gi l -man Tuyc. Nm 1317, -xman tin cng thnh Pu-ru-xa.
Thnh ny l mt ni him yu ca ng La M pha Bc Tiu , c phng th rt
cht. Sau khi chim c thnh Pu-ru-xa, -xman ng ti y, khng ch eo bin
ac-a-nen, con ng quan trng thng sang chu u. Nc mi thnh lp ny mang tn
ng, gi l quc t-t-man.
Nm 1926, -xman la i, con ca -xman l Un-ban ln k v. ng xy dng mt i
qun thng trc hng mnh, lin tc xm lc cc nc xung quanh. Trong 10 nm, c
bn gt hn th lc ng La M ra khi Tiu . Un-ban cng coi trng c v mt
chnh tr, bc u xy dng c cc th ch ca mt Quc gia, thc hin ch
tuyn qun, phong t cho ngi c cng, coi trng gio dc, xy dng trng hc ca
ngi t-t-man. Un-ban cn li dng mu thun trong ni b ca ng La M can
thip vo. Nm 1354, Un-ban chim lnh Ca-ri-p-ri, xy dng Pho i u tin, u cu
nh chim chu u. Con ng l Mu-rat sau khi k v khng gi l A-mia na, t gi l
Xun-tan, tip tc tng cng tn cng ng La M. Nm 1361 chim th trn quan trng
l Pho i A-t-ri-a v di v , i tn l -tin-ny. By gi ngi Th Nh K
khng ngng dn v Ban-cng. quc ng La M ch cn gi li c thnh
Cng-xtan-ti-np n l. Tha c quc t-t-man thn tnh lun phn t min Nam
Xan-v-a ca cc nc vng Ban-cng. Nm 1396, qun t-t-man di s ch huy ca
Xun-tan Ba--rai chin thng i qun Thp t qun ca nhiu nc chu u (do Gio
hong gip ) ti N-kh (trn t Bungari ngy nay). n cui th k XIV, quc
t-t-man kim sot ton vng Ban-cng.

Nm 1402 trong cuc i chin vi quc Ti-mua Trung , Xun-tan Ba-e-rai b bt

sng. quc t-t-man suy yu trong mt thi gian.
Nm 1451, M-ha-met nh k v, quyt tm tiu dit ng La M. Thng 4 nm 1453,
M-ha-met II ch thn dn i qun nh chim Cng-xtan-ti-np. ch ng La M
tn ti hn 1000 nm b dit vong. Bn nm sau, M-ha-met II li di n Cngxtan-ti-np, i tn l I-xtan-bun.
Thi k X-ri-mu thng tr, quc ny li chim Xi-ri, Ai Cp, Mai-ca Mai-ti-na. T
nm 1520 n nm 1566, ngi k v X-ri-mu l Xu-li-man I t n thi k cc thnh.
V chnh tr gia, qun s gia ni ting ny c tn xng l i . ng lin tc chinh
chin Trung u, Ty v Bc Phi. Nm 1521 ng dn qun chim Ben-g-rat. Nm
1526 i nh Hungari, 29-8 chim th Bu-a, tiu dit Hungari. Nm 1529 ng li dn
i qun nh Vin, khin cho c chu u rung ng. chu , h nhiu ln nh bi
Ba T, chim Irc, Croatia, Ty Ac-m-ni. Bc Phi, h ln lt chim Li-bng, Angi-ri, Tuy-ni-di tranh hng trn a Trung Hi. Lc ny h tr thnh mt quc ln
xuyn qua 3 chu lc u, , Phi
Ci cht ca Xu-ri-man nh du s kt thc thi k cc thnh ca quc t-tman. Nm 1572, hm i Th Nh K b lin qun V-ni-d v Ty Ban Nha tiu dit. T
quc t-t-man suy yu dn. n nm 1922, quc t-t-man chm dt sau
cuc cch mng Cng ho.
o gio ny sinh nh th no?
o gio (hay Lo gio), Pht gio v Hi gio (Ixlam) l ba tn gio ln chim a v
thng tr lu i Trung Quc. Trong ba tn gio ny th Pht gio v hi gio hnh thnh
t cc quc gia khc. Ch ring c o gio l tn gio c hnh thnh v pht trin ngay
trn t Trung Quc.

o gio bt ngun t thut ph thu v phng thut thn tin lu hnh trong thi C
i Trung Quc. Ngi sng lp ra o gio l Trng o Lng vn t Phong
thuc nc Bi (nay l huyn Phong tnh Giang T, Trung Quc) thi ng Hn. ng
tng l quan huyn huyn Giang Chu di triu Thun (nm 126 144 sau Cng
nguyn) i ng Hn. ng a t ti Hc Minh Sn T Xuyn tu o. V
nhng ngi nhp o phi np nm u go nn o ny c tn l Ng u m o
(o nm u go). o ny th Lo am tc l nh trit hc c i Lo T lm gio
ch, tn xng Lo am lm Thi thng lo qun, li ly sch o c kinh ca Lo
T v Chnh nht kinh lm hai kinh in ch yu.
Lo T cho rng trc khi tri t c hnh thnh c tn ti mt vt cht nguyn
thu hn n cha phn tch, m vt cht nguyn thu chnh l cn nguyn hnh thnh
vn vt trong v tr. ng gi th vt khng bit tn ny l o, m nhng ngi theo
o gio th ly o lm tn ngng c bn v gio ngha. H tin rng con ngi ta
tri qua mt thi k tu luyn nht nh, th s c th trng sinh bt t, v tr thnh thn
tin.
Sau khi Trng o Lng qua i, con trai ng l Trng Honh v chu ng l Trng
L tip tc truyn o v tn Trng o Lng lm Thin s. V th o Nm u
go cng c gi l o Thin s
n cui i ng Hn, Trng Gic chnh l ngi sau ny tr thnh lnh t ca cuc
khi ngha nng dn Hong Cn (Khn vng), li sng lp ring o Thi Bnh, ly kinh
Thi Bnh lm kinh in ch yu. ng da vo vic cha bnh truyn o. Trong
vng mi nm tri, s tn ln ti mi vn ngi. Nm 184 sau Cng nguyn,
Trng Gic pht ng khi ngha, kt hp vi Trng L, tr thnh ngn c dn dt
nng dn v xy dng nn hai gio phi ln nht ca o gio trong thi k u tin.
Sang n i ng, i Tng, do s xng ca cc hong ng Cao Tng,
Tng Huy Tng, o gio dn dn c pht trin hng thnh.

n triu i nh Nguyn, phi Ton Chn do Vng Trng Dng sng lp tr thnh
mn phi ch yu ca o gio. T y v sau, o gio chnh thc phn thnh hai gio
phi ln l Chnh Nht v Ton Chn.
n i Minh v i Thanh, o gio bt u t thnh chuyn sang suy.

Ti sao Tn Thu Hong c gi l v hong ca mun i?

Nm 221 trc Cng nguyn, vua nc Tn l Doanh Chnh thnh cng trong vic thn
tnh su nc, lp nn vng triu thng nht nh Tn.
Nhng Tn Thu Hong khng b chin thng lm cho m mn u c, ng ta bit
rng nc Tn tuy thng nht c ton ci Trung Quc, nhng vn cn tip thu ci
tnh trng ri rc chia nm x by cn lu li t thi k Ch Hu ct c, khng nhng
vn t cc vng khng nh nhau, ch cai tr khng thng nht, ch no cng c nhng
ca quan, ng x cch tr, m su nc c vn cha cam tm b tht bi v vn cn
nhng th lc cn st li ca cc dn du mc vng bin gii pha Ty Bc thng
xuyn xm nhp quy nhiu. V th vn cp bch lc by gi l phi lm th no
cng c c mt quc gia ch chu uy quyn ca mt hong .
u tin Tn Thu Hong xc lp ch hong ca mnh, xy dng quyn uy ti
cao ca bn thn. Bn di hong khng c chc cng, chn chc khanh nhng t
chc c mt chnh ph trung ng, cc b phn chia nhau qun l cc phng din v
qun s v v chnh tr. V mt a phng th Tn Thu Hong cho p dng ch
qun huyn, ton quc c chia ra thnh 36 qun, bn di qun t huyn, cc qun

v cc huyn chu s qun l ca nhng cp quan li nh qun th, huyn lnh do trung
ng b nhim, tc l chnh th phong kin trung ng tp quyn.
Hn hai nghn nm nay, trong lch s Trung Quc, cc vng triu phong kin lun lun
thay i nhau theo thi gian, nhng chnh th phong kin do Tn Thu Hong sng lp
vn mi mi c ko di khng suy chuyn, v th c li khen ngi ngn i u
thc chnh s ca nh Tn
Hai l Tn Thu Hong ban b rt nhiu sc lnh hnh chnh thng nht cc th ch
, ng ta quy nh rng nc Tn thng nht ch cn o, p dng rng ri
trong phm vi ton quc. ng tin hnh trn c l vung ca nh Tn tr thnh ng
tin thng nht ca ton quc, kiu ch tiu trin qun ho tr thnh kiu ch tiu
chun ca ton quc. Tt c nhng s ci cch c tnh cht lch s nh th nh
hng ti th lc tp qun ca hng triu con ngi v biu hin r tinh thn tin b
ca Tn Thu Hong.
Ba l Tn Thu Hong mun cng c cng vic bin phng, tng cng sc khng ch
ca nc Tn i vi ton lnh th, cho nn ng ta pht ng nhn dn ton quc xy
dng Vn L Trng Thnh min Bc bt u t Lm Thao pha Ty v ra ti Liu
ng pha ng, cn Phng nam ng ta cho o Linh C ni lin dng nc ca
hai con sng Tng Thu v Ly Thu. Ngoi ra ng cn cho lm nhng con ng m l
ly Hm Dng lm trung tm v tun ra t pha, nh tng cng c s giao lu
kinh t v vn ho gia cc dn tc, lm cho vng triu nh Tn tr thnh mt quc gia
phong kin u tin thng nht v c nhiu dn tc.
Vng triu nh Tn do vua Tn Doanh Chnh sng lp ch tn ti vn vn c 15 nm
ri b lt , nhng ngi sng lp ra n l Tn Thu Hong bit thun theo tro lu
lch s, hon thnh s nghip thng nht ln lao, xy dng c mt quc gia phong
kin trung ng tp quyn, theo hnh thc chuyn ch. R rng l mt v hong c

cng lao phi thng. V th c ngi sau tn xng l Thin c nht (Hong
th nht ca mun i).

T i m nhn thi c Trung Quc l nhng ai?

Lch s Trung Quc c bn ngi p lm khuynh o i sng chnh tr c ngi i
truyn tng c sc p khc thng gi l T i m nhn.
Theo trnh t thi gian, ngi u tin l nng Ty Thi cui thi Xun Thu. Ty Thi vn
l mt c gi git la Tr La (pha Nam Ch K tnh Chit Giang ngy nay) nc Vit.
Nm 494 trc Cng nguyn, nc Vit b nc Ng nh bi, Vit vng l Cu Tin
dng Ty Thi cho Ng vng Ph Sai. Nng tr thnh mt phi t c Ph Sai rt sng
i. Nm 473 trc Cng nguyn, nc Vit dit li nc Ng, truyn thuyt k li rng
Ty Thi theo quan i phu Phm Li ca nc Vit b vo Ty H.
i m nhn th hai l Vng Chiu Qun thi Ty Hn, tn Tng. Nng vn l mt
cung n ca Hn Nguyn . Nm 33 trc Cng Nguyn, cha Thin Vu H Hn T ca
th tc Hung N xin ho thn vi triu nh nh Hn. Chiu Qun t nguyn xin i xa ly
cha Hung N v c phong l Ninh H Yn Hung. Trong hn su mi nm Vng
Chiu Qun i ho thn, Hung N v triu nh nh Hn i x vi nhau rt ho mc.
Vng Chiu Qun l ngi cng hin rt nhiu cho an ninh quc gia v quan h ho
mc gia hai dn tc.
i m nhn th ba l iu Thuyn, mt nhn vt trong b tiu thuyt c in tr danh
Tam Quc Din Ngha. Nng sng di i Hn Hin (190 220 sau Cng Nguyn).
iu Thuyn l ca k trong ph quan t Vng Don (chc quan qun l rung t v
nhn khu trong nc). V thi s ng Trc chuyn quyn honh hnh tn bo, iu
Thuyn mun gp phn dit tr ng Trc t nguyn hin thn gip Vng Don,

dng k lin hon ly gin c quan h gia ng Trc v con nui ca hn l i tng
L B. Cui cng iu Thuyn mn c tay L B git ng Trc.
i m nhn th t l Dng Ngc Hon i ng. Nm 745 sau Cng nguyn, nng
c ng Huyn Tng phong lm qu phi. Dng Ngc Hon thc ra khng quan tm
g n chuyn chnh tr trong triu nh, nhng v nng c ng Huyn Tng ht sc
yu qu, cho nn khng nhng ch v em gi nng c phong lm phu nhn, m n
ngi anh em con ch con bc ca nng l Dng Quc Trung cng c th thao tng vic
triu chnh. Nm 775 sau Cng nguyn, An Lc Sn dy binh lm lon vi danh ngha
dit tr Dng Quc Trung. Sau khi Dng Quc Trung b git, Dng Ngc Hon cng
b treo c.
Dn tc Hn hnh thnh nh th no?
Dn tc Hn l dn tc c nhn khu ng nht v din tch phn b rng nht Trung
Quc. Ngun gc ca dn tc ny c th truy ngc ln n thi c i xa xa, nhng
tn gi ca dn tc th mi n thi k cn i mi xc nh. Theo truyn thuyt k li,
trong thi c i xa xa c nhng th tc Cu L, Tam Miu, Vim Th, Hong
Th sinh si ny n trong vng Trung Nguyn. n i Chu V Vng th cc th tc ny
trong vng Trung Nguyn t xng l Hoa H. Chung quanh th c cc dn tc thiu s
Man, Di, Nhung, ch.
T thi Xun Thu Chin Quc cho n khi Tn Thu Hong thng nht ton ci Trung
Quc, l thi k u tin cc dn tc Trung Quc t hp li vi nhau. Do chin tranh,
cc cuc di dn v s kt hn gia nhng ngi thuc nhng dn tc khc nhau, bn
nc ln trong thi k ny l Tn, S, Ng, Vit cng vi mt s nc nh na t cc
dn tc Di, ch bin thnh dn tc Hoa H v hnh thnh mt quc gia Trung ng tp
quyn u tin ly dn Hoa H lm ch th, chnh l quc nh Tn.
n triu Hn, cc dn tc thiu s Hung N, Tin Ti, , Khng vn sng trong hai
min Bc v Ty Bc, bt u di c vi s lng ln vo ni a.

n hai triu Ngu v Tn th cc dn tc thiu s vng Quan Trung chim ti na s

dn. Do nh hng ca nn vn ho Hoa h, phng thc sn xut cng nh phng
thc sinh hot ca h cng thay i ln v h dn dn thng nht vi hai dn tc bn
a, khin thi k Ngu - Tn tr thnh thi k th hai ca qu trnh thng nht dn tc.
Hai triu i Tng v Nguyn l thi k th ba ca qu trnh thng nht dn tc. Trong
thi k ny cc dn tc Khit an, N Chn, Mng C, ln lt xm nhp Trung Nguyn
v trong khi cng c quyn thng tr ca mnh, h cng b nn vn ho Trung Nguyn
ng ho.
n thi k ny, tn gi ngi Hn (Hn nhn, Hn nhi) tr nn kh ph bin, nhng
vn cha tr thnh tn gi chnh thc ca dn tc.
Khi nc Trung Hoa Quc dn thnh lp, t xc nh l mt nc cng ho ca nm dn
tc Hn, Mn, Mng, Hi, Tng, hai ch Hn tc mi thc s tr thnh tn gi dn tc
ca cng ng ngi Hn.
Chu Nguyn Chng tr thnh v hong khai quc ca Trung Quc nh th
no?
Nm 1368 ti kinh c Nam Kinh c hnh mt in l long trng, a mt v ho
thng n my ln ngi hong . chnh l hong khai quc Chu Nguyn Chng
ca triu Minh.
Chu Nguyn Chng (1328 1398) l ngi Phng Dng tnh An Huy. Xut thn t
mt gia nh ngho kh, hi nh ng tng chn tru cho a ch. V sau c cha v anh
ca ng u qua i. Chu Nguyn Chng phi ct tc i tu v xin n my qua ngy.
Ba nm sau, Quch T Hng lnh o nng dn khi ngha, Chu Nguyn Chng bn b
o c sa i theo qun khi ngha. V gan d v c u c thng minh hn ngi, cho nn
chng bao lu sau Chu Nguyn Chng tr thnh mt nhn vt xut sc trn chin
trng ca qun khi ngha.

Nm 1355 l nm c tnh cht quyt nh i vi thnh cng ca Chu Nguyn Chng.

ng em qun vt qua Trng Giang, tin xung Giang Nam l mt vng kinh t tr
ph. V cc tng ca ng phn ln l ngi Giang Bc khng n ri xa c hng cho
nn thi gian hnh qun b ko di. dt tm tnh y ca h, Chu Nguyn Chng bn
sai ct t ht dy neo thuyn, y tt c thuyn chm xung sng. Cc tng s thy
khng cn ng no v na, cho nn u dng cm lao v pha trc, nh mt trn
chim c Nam Kinh. V ch tng ca triu nh nh Nguyn cht trn, cho nn
nhng k sng st ca qun Nguyn u u hng. Chu Nguyn Chng bn ly Nam
Kinh lm cn c a, nh ra chin lc p tng cao, tch tr nhiu lng thc, cha
vi vng xng vng, sau ng i khuch trng th lc, cng c bn p n nh v
xy dng cn c vng chc.
Nm 1368, trn quyt chin m mn. u tin, Chu Nguyn Chng tin nh Trn Hu
Lng vng Hoa Nam ng thi cng khai cng b ct t quan h vi qun Hng Cn.
ng phi ngi i n Tiu Minh Vng Hn Lm Nhi, nhng tha lc Hn Lm Nhi
khng phng b, Chu Nguyn Chng dm hn cht ui di y sng, sau li bnh
nh c Chng S Thnh, nh bi c Phng Cc Trn ct c min ng Trit
Giang, ri phi binh nh xung pha Nam, tiu dit Trn Hu nh ct c vng Phc
Kin, cui cng thu phc c ton b Lng Qung (Qung ng, Qung Ty).
Sau cc trn chin k trn, thc lc ca Chu Nguyn Chng em 25 vn i qun
tin ln pha Bc tin nh Bc Kinh. Sau tm thng chin u gian kh, Bc Kinh tht
th. Thun nh Nguyn b chy, nh Nguyn b dit vong. Nh vy Chu Nguyn
Chng mt 25 nm tri mi ln c ngi hong i Minh.
Trung Quc c tt c bao nhiu hong ?
Mi ngi u bit rng nhng k thng tr ngi cao nht trong x hi phong kin
Trung Quc c gi l hong . Danh hiu ny l do Tn Thu Hong Doanh Chnh
s dng ln u.

Nm 221 trc Cng nguyn, Doanh Chnh ln u tin thng nht c ton ci Trung
Quc. nu cao thnh tch, cng lao ny ca mnh, ng ta quy nh danh hiu ca
mnh l Thu hong .
V danh hiu ny lin tip dc dng, bt u t Doanh Chnh cho ti v hong
cui cng b cuc cch mng Tn Hi vo nm 1911 lt l Ph Nghi thuc triu i
nh Thanh, qua thi gian l 2132 nm, tng cng c 494 v hong , trong s 73 ngi
khng tht s ln ngi m ch c truy tn l hong sau khi qua i.
Trong s cc hong ni trn, hong Cn Long i Thanh c tui th cao nht, ng
sng ti 89 tui. Thp hn Cn Long mt bc l n hong V Tc Thin i
ng. B sng ti 82 tui. Hong Cn Long ngi 60 nm, km mt nm so vi ng
ni hong l Khang Hy l ngi c thi gian tr v di nht, l v Cn Long mun
ni ln lng tn knh i vi Khang Hy, biu th bn thn mnh khng dm vt qua cng
c ca ng ni, v th sau khi ngi 60 nm, Cn Long nhng ngi ca mnh cho
con l hong Gia Khnh, cn mnh th lm Thi thng hong.
Trong s cc hong , ngi c thi gian ngi trn ngi ngn nht l Hon Nhan Tha
Ln, hong cui cng ca triu i nh Kim, t lc ln ngi cho n lc b git khng
ti na ngy.
Trc Doanh Chnh, Trung Quc cn c rt nhiu k thng tr ti cao. Chng hn nh
trong thi c i xa xa c Ng , trong s c Nghiu v Thun. Sau nh
H c 17 k thng tr, nh Thng c 30 k thng tr, h u c danh m khng c hiu.
n i nh Chu, cc k thng tr xng vng, i Ty Chu c 12 vng, i ng Chu
th c 24 vng, n i Tn trc Tn Thu Hong cn c ba vng l ng cha ca ng
ta.
Ngoi ra, qua cc thi k danh hiu hong cng khng nh nhau, t i Hn n i
Tu, cc hong phn nhiu xng , di cc triu ng, Tng, Nguyn, Minh,
Thanh li phn xng nhiu l Tng

Ti sao hin nay khng tm thy lng m cc hong triu Nguyn Trung
Quc?
Trong thi c Trung Quc, sau khi cc hong cht i, hu nh bao gi cng xy lng
m. Chng hn nh lng ca Tn Thu Hong Lm ng tnh Thim Ty, lng cc
hong nh Hn thnh ph Hm Dng, Mu Lng huyn Hng Bnh, Kin Lng
huyn Kin, Thp Tam Lng ca nh Minh Bc Kinh, Thanh ng Lng huyn
Tun Ho tnh H Bc.
Cc lng m ny c xy dng cc k trng l, chng khc g nhng cung in nm su
di lng t, tt c u c gi tr lch s v gi tr vn ho cao, hp dn rt nhiu nh
nghin cu vn ho v lch s, cng nh cc du khch trong v ngoi nc.
Nhng cho n nay, ngi ta vn cha pht hin c lng m ca cc v hong triu
i nh Nguyn. l v cc hong i nh Nguyn u l ngi Mng C, m cc
qu tc Mng C c tp qun chn su, khng xy m.
Theo li Dip T K i nh Minh trong cun Tho Mc T, cc hong i
Nguyn, sau khi bng h nht lut khng dng quan quch, m ch dng hai on g tr
c rng lm quan ti t thi th vo ri o h tht su m chn xung. Sau khi h
c lp y, h dng nga dm phng, t qun phong to, v ch khi c bn trn mc
y, khng cn nhn ra du vt thu qun. Do ngi i sau kh pht hin ni chn thi
th ca cc hong triu Nguyn.
Tuy nhin c l ai cng thc mc. Ti sao Y Kim Hoc Lc K bn Mng C li c
mt ci lng Thnh Ct T Hn rt huy hong, nguy nga theo kiu tng bao ca Mng
C? Tht ra lng ny l do Chnh ph Nhn dn Trung ng cp tin xy dng sau ngy
gii phng, l cng trnh c tnh cht tng nim, cn bn trong khng c thi hi ca
Thnh Ct T Hn
Vn ho phc hng chu u c bt ngun nh th no?

Th k XIV v XV, chu u vn nm di s kim sot nghim ngt ca Gio hi Thin

cha La M. Bt k ai, ch cn hoi nghi Thng , ch trch Gio hong hoc trong tc
phm c tri vi Kinh Thnh, u b coi l d oan, v b bt v chu s tra kho
nhc hnh v b a ra to phn x b giam, trc xut, b thiu. Mt s ngi chng li
ch chuyn ch phong kin vch trn nhng chuyn en ti trong Gio hi k c mt
s nh khoa hc tin b thi , u b to n d oan kt ti, phi chu nhng nhc hnh
tn bo. Rt nhiu cun sch v nhng cng trnh tin b b thiu hu, cm on. S
tin b ca x hi b tr ngi nghim trng.
Nhng cng thi k ny, phng thc sn xut t bn cng bt u hnh thnh v pht
trin, nht l cc thnh ph Bc Italia gip a Trung Hi nh V-ni-d, Flo-ren-x, l
nhng thnh ph cng nghip, th cng nghip, thng nghip v ngn hng pht trin.
Giai cp t sn mi ni, bo v quyn li chnh tr v kinh t ca h, tin hnh
u tranh vi Gio hi. Cc nh t tng t sn chng thn hc Thin cha gio, giam
cm lng ngi hng ngn nm nay, h pht cao ngn c Phc hng vn ho c in,
nu ln t tng nhn vn t sn.
i tin phong l phong tro vn ngh Phc hng c mt s vn ngh s theo ch
ngha nhn vn xng ra. Tc phm ca h c c im dn tc chng phong kin,
chng thn hc. an-t, ngi c coi l i thi ho u tin ca thi i mi. Trong
thi phm ni ting Thn khc, biu hin tro lu t tng nhn vn sm nht. ng
xng rng con ngi l gc ca th gii, ln n Gio hong v cc thy tu. an-t
b Gio hi trc xut, sng cuc i lu vong ni t khch. Nhng ng vn kin tr
u tranh khng mt mi i vi Gio hi v Gio hong. Sau an-t cn c rt nhiu
nh th, nh vn ng ln kch s h bi ca triu nh Gio hi v s sa o ca
cc thy tu. Di s n lc ca nhiu nh vn ho, vn hc ngh thut cn i chu u
c mt nn tng vng chc.
Trong thi k ny, khoa hc t nhin cn i cng ra i, ch yu th hin trong thin
vn hc, ton hc v c hc, trong thin vn hc mang mt ngha cch thi i.

Sn xut t bn ch ngha ra i v pht trin thc y s tin b c khoa hc t

nhin. Khoa hc t nhin pht trin li tng thm sc mnh tn cng vo h thng
thn hc ca o Thin cha.
C-pec-nch l nh khoa hc Ba Lan, khi cn tr chu nh hng ca t tng nhn vn.
Trn c s nghin cu nhiu nm v thin vn hc, quan st cc thin th, ng vit
Thuyt vn hnh cc thin th. Trong cun sch ny, ng nu ra Thuyt mt tri trung
tm, ph nh lun iu trong Kinh thnh rng: Thng to ra Mt tri, Mt
trng, bt chng chy quanh Tri t, ph nh thuyt Tri t l trung tm, lay tn
gc v tr quan thn hc ca Thin cha gio. T bt u cuc cch mng trong thin
vn hc, thay i v cn bn cch nhn ca loi ngi i vi v tr.
Na th k sau, trit gia ngi , Brun v bo v hc thuyt ca C-pec-nich b Gio
hi giam vo ngc ti 7 nm tri. Brun kin nh lng tin vo hc thuyt , t chi tha
nhn sai lm, ngy 8-2-1600, ng b to n d oan tuyn n t hnh v th tiu ton b
nhng tc phm ca ng.
Sau khi Bruno cht dc 30 nm, thng 2 nm 1633, Ga-li-l_nh khoa hc ngi Italia li
b Gio hi giam vo ngc ti. ng to ra knh thin vn quan st v tr v cc thin
th, v mt ln na li ph nh v tr quan thn hc. ng cn c nhng pht minh v
ton hc, vt l khin cho nhn loi c nhn thc hon ton mi v v tr. ng b
Gio hi kt ti, bt giam v tra tn.
Tri qua my th h u tranh v phi tr gi nng n, cui cng khoa hc t nhin
thot ra khi thn hc, mnh bc trn con ng tin b.
T th k XIV n th k XVII xy ra phong tro vn ngh phc hng nhiu nc
Ty u, l phong tro vn ho ca giai cp t sn, h dng sc mnh khng g lay
chuyn ni, ph v nhng rng buc ca s chuyn ch v vn ho thi k Trung c, lm
tan r nhanh chng ch phong kin i bi, m ra mt thi k mi gii phng t
tng, pht trin vn ngh v khoa hc.

Ti sao khi tu b h thu phi lm l p chai ru?

Khi c mt chic tu mi, ngi ta thng c hnh mt nghi thc h thu long trng:
ngi ch tr gi cao mt chai ru sm banh, c chai c buc bng mt si dy, sau
ngi y dng ht sc p chai ru vo thnh tu cho v ru bn ra tung to.
Sau chic tu mi c t t trn trn n trt xung nc v bt u chuyn
i bin u tin ca n.
Tng truyn nghi thc ny c t thi xa xa phng Ty. Hi y hng hi l mt
ngh cc k nguy him, thng xuyn xy ra nhng v m tu, ngi cht. V cha c
v tuyn in, cho nn mi khi gp tai nn. ngi trn tu ch cn c th vit giy bo
nn, ri b vo mt ci chai, y kn li v nm xung bin, n tri i u th tri, hy
vng rng ci chai s tri qua mt chic tu khc hay dt vo b bin, c ngi ta nhn
thy ri nh m s c tu ti cu.
Ngi phng Ty vn thch ung ru sm bank, v th khi nm chai ru xung
thng l ru sm banh. Trong thi k k thut hng hi cn rt lc hu, mi khi gp
nn trn bin ngi ta rt kh cu nhau, v th cc thuyn vin nm chai ru sm banh
xung nc ni rng mnh b tai nn v c th t vong. Tt nhin gia nh ca cc
thuyn vin cng mun tm thy cc chai ru nh th, cho nn h mong mun gii tr
nhng iu bt hnh v ni lo s nh vy, mi khi h thu mt chic tu mi, ngi ta
p chai sm banh vo mi tu vi mong mun con tu ra i s c thun bum xui
gi, vn s may mn.
Nhng vn cn mt cch gii thch khc na. Tng truyn trong thi c xa ngi ta
cho rng cng vic i bin l cc k nguy him, cho nn tiu tr cc mi nguy him
ny, ngi ta thng tri mt n l vo bn di thn tu mi, khi con tu trt qua
thn th ngi n l v mu ca ngi ny s thay li cu Thng bo h. Nhng
v sau ngi Hy Lp khng cn thc hin tp tc d man ny na, v th ngi ta

dng ru thay cho mu ngi n l, nh vy nghi l h thu con tu mi vn cn

gi c cho n ngy nay vi ng tc p chai ru vo thnh tu.
Ti sao ngi Trung Quc thng dng s 5 v s 10 ni ln s vin mn?
Trong ting Hn c nhiu t ng c t vi hai ch ng (nm) v thp (mi).
Cc t ng ny thng ni ln ngha ton b hoc vin mn (trn vn). Th d:
- Ng v (nm mi v)
- Ng sc (nm mu sc)
- Ng cc phong ng th ni ln mt cch khi qut vic thu hoch phong ph tt c
cc th lng thc dng cho con ngi.
- Cc dy ni ni ting nht trong thin h th c gi l ng nhc
- Cn nm loi vt cht: kim, mc, thy, ho, th c gi l ng hnh, tc ch ngun
gc ca vn vt trn tri t.
Cn cc t dng ch thp ni ln s trn b, ton vn th gm c:
- Thp ton (hon ton trn vn
- Thp m (hon ton tt p)
- Thp phn mn (mi phn va )
- Thp c bt x (tt c cc iu c u khng tha)
Tht ra cc s vt m cc t ng ny biu th trn thc t c s lng vt xa hn nm
v mi nhiu, th th ti sao ngi Trung Quc thch dng hai ch ng v thp
ni ln s trn vn y ? iu ny khng th tch ri khi tp qun ca ngi i
xa dng cc ngn tay trn hai bn tay ca mnh tnh cc con s.

i xa con ngi sng trong cc b lc nguyn thu, x hi cn cha c vn t, cng

cha c s hiu bit v cc con s. Mun tnh s, ngi ta ch c th dng cc ngn tay
trn hai bn tay so snh, sau khi ln lt so snh ht cc ngn tay ca mnh ri th
khng c cch no m thm c na, mt bn tay ch c nm ngn tay, hai bn tay c
tt c mi ngn, v th sau khi m n nm v n mi ri th coi l trn vn
v y nht. Th d sau khi i sn tr v ngi ta gi hai bn tay ra ni vi nhng
ngi khc rng mnh sn c v mang v bao nhiu vt sn, mi ngi trng thy
th rt vui mng v phn khi. Trn thc t cc con vt m nhng ngi i sn mang v
thng c th nhiu hn mi, nhng h vn ch c th dng hai bn tay biu th v
l con s ln nht m ngi ta c th biu t.
Nh vy nm v mi t nhin tr thnh nhng con s trn vn v y .
V sau vn ho dn dn pht trin, ngi ta c vn t v kin thc v s hc, nhng
tp qun dng nm v mi biu t s trn vn th vn c c lu truyn t i
ny qua i khc.
Ti sao mt tin cc kin trc c Trung Quc thng c mt i s t ?
Trong s cc di vt vn ho thi c i khai qut c Trung Quc, d l ngc,
gm, t nung, ng thau, hay cc bc v, cc bc iu khc trn , chng ta thy
cc ng vt c th hin ch c h, d, chim, c, b, ln, hc, hu Tt nhin cn c
rng l con vt do con ngi tng tng ra, nhng hnh nh khng c di vt no c hnh
s t.
Nguyn nhn ca vic ny rt n gin. Trung Quc thi c khng c s t, ngi ta
cha bit n s t, v th khng th khc ho hnh s t trong cc tc phm ngh thut.
Qu hng ca loi s t l nhng vng nhit i chu Phi, N S t Trung
Quc ch c t khi Hn V sai Trng Khin i s Ty Vc, c vua Ty Vc tng
nh mt l vt qu bu a v Trung Quc.

Khong nm 125 sau Cng nguyn, hong th by ca nh ng Hn l Thun

Lu Bo ln ngi. Quc vng S Lc t Ty Vc sai s em ti Lc Dng tng
Thun mt cp s t. V hong tr tui ny rt thch nn di chiu li rng: sau
khi trm bng h, cc khanh hy dng cp s t ny canh lng m cho trm. Khi
Thun Lu Bo qua i, v khng c s t tht nn ngi ta phi ngh cch tc s t
t trc lng. V sau, cc quan ln quyn qu cng bt chc tc s t canh
lng m cho ngi cht.
Tng s t c th uy nghim, mnh m v y sc sng, c bit khi c tc t
th qu, hai chn trc ui, hai chn sau gp, ngc n, bng tht, bm r, khp mnh
bp tht ni cun cun - tt c tp trung th hin v dng mnh v sc mnh ca con s
t. Hnh tng ny cng biu hin mt cch khi qut th gii ni tm v s tm kim v
tinh thn ca ngi th tc hnh s t.
Nhng ngi th kho tay v thng minh thi c Trung Quc, trong nhng trng hp
khc nhau to ra nhng con s t vi rt nhiu t th. V sau chc nng ca s t
t ch bo v ngi cht trc cc lng m chuyn thnh kh nng xua ui t
ma, tiu tr tai ho. V th s t li cn c t trc cc cng trnh kin trc tn gio
nh cha chin, miu mo Ngoi ra chng cn xut hin nh nhng hnh tng ngh
thut trang tr th hin s tt lnh, sinh ng trn cc cng trnh kin trc nh: cu, t
ng, cung in trong ni ting nht l c i s t trc Thin An Mn Bc
Kinh. Th php iu khc ca cp s t ny theo li t thc tng i, hnh tng
tinh vi, uy nghim hng trng c nhiu ngi a thch.
Ti sao ngi phng Ty k con s 13?
Trong Kinh Thnh c ghi mt cu chuyn nh sau: Jesus cng mi hai tng hp nhau
trong l Vt Qua.

n ba n ti Jesus ni: Trong s cc ngi s c mt k bn r ta. Qu nhin trong

s cc tng c tn Juda t co Jesus vi nh cm quyn, v th Jesus b ng anh cu
rt cht trn thp gi.
Ngi quanh bn trong ba n ng l c mi ba ngi, v th ngi ta mi cho rng
con s 13 s em li iu bt hnh.
Trong thn thoi Bc u cng c cu chuyn k rng: mt hm trong ba tic trn thin
ng, c mi hai v thn n d. Bng nhin hung thn Lochi xng n lm cho s
ngi d tic tng ln thnh mi ba. Do m mu ca Lochi, con trai ca v thn ti cao
l Aotinh i din cho ci thin b trng tn m cht, v th ngi ta cho rng con s 13
em li tai ho.
Kt qu l ti cc nc u M, ngi ta rt k con s 13. Trong cc rp chiu phim
nhng nc ny khng c s gh 13, sau cc s 12 c a ln thnh s 14 hoc l ghi
12B thay cho s 13.
Ti sao khi ung ru ngi ta thch chm cc?
Trong cc ba tic, yn hi ngi ta u thch chm cc ung ru tng thm khng
kh vui mng, long trng, nhng chng ta c bit nghi thc ca tp qun ny bt ngun t
u?
C ngi cho rng tp qun chm cc ung ru bt u c t thi La M c i. Khi
coi trng sc mnh, ngi ta thng t chc nhng cuc u v. Trc khi vo
cuc cc u s thng ung ru t lng tn trng v khch l ln nhau. Nhng
phng nhng k c lng d bt chnh cho thuc c vo ru ca i phng, ngi
ta ngh ra cch l trc khi vo u, hai u s u t ru trong cc ca mnh vo cc
ca i phng, cho thy rng trong vic ung ru khng c s gian tr. Trong khi
thc hin ng tc ny, hai chn ru tt nhien phi chm vo nhau. V sau nghi thc
ny dn dn tr thnh mt nghi l trong cc ba tic.

C quan im cho rng tp qun chm cc khi ung ru c t thi i c Hy Lp.

Ngi Hy Lp thi c i vn rt thch ung ru. Ngi ta ngh rng trong khi ung
ru s c rt nhiu b phn trong c th con ngi c th cng tham gia hng th
hot ng th v ny. Mi th c ngi mi thm ca ru, mt th c ngm mu sc
ca ru, li c th thng thc v ngon ca ru. Nhng ch hai tai l khng c
thng thc g c.
Vy cho nn ngi ta b sung c s thiu st ny bng cch: trc khi ung ru
ta cho cc chm vo nhau, nh th tai s c nghe thy ting nhng cc ru vang ln
khi chm vo nhau v cng c hng ci lc th khi ung ru. Sau vic chm cc
khi ung ru tr thnh phong tc tp qun.
ng gi Noel trong truyn thuyt l ai?
Ngy 25 thng Mi Hai mi nm l ngy l Noel. Hm y ng gi Noel s tng qu cho
cc chu nh, l s vic thch th nht i vi cc chu nh trong l Noel.
ng gi Noel trong truyn thuyt l mt ng gi c dng v rt nhn t phc hu. Chic
m , b ru di trng nh tuyt, trn mnh mc mt chic o khoc c c lng mu
trng, lng tht chic dy lng bng da en, chn i i ng. Hng nm, c n m
trc Noel, ng gi Noel i trn mt chic xe trt tuyt c cc ch hu ko t phng
Bc ti, ri vo tng nh qua cc ng khi em qu Noel b vo trong bt tt ca cc
chu nh.
Ngi ta cho rng ng gi Noel l ho thn ca thnh Nicola thnh Mila, Th Nh K.
Khi cn tr, thnh Nicola dng nhng mn tin ln c b m li mang i gip
ngi ngho kh. qu ng c mt c gi c ba c con gi, v gia cnh bn hn
khng c tin lm l ci, cho nn c ba c u khng th i ly chng c. Sau khi
bit chuyn ny, thnh Nicola ln ti nh c gi, leo ln mi nh, ti ng khi v nm mt

ti tin vng nh xung, ti tin ri ngay vo chic bt tt di m cc c gi treo trn vch

bp l. Sau khi c c tin, ba c gi c th ly chng v c cuc sng hnh phc.
Cu chuyn ny c lu truyn v v sau c n l Noel, trc khi i ng cc chu
nh khng qun t bt tt ca mnh bn cnh ging c gi Noel b qu vo cho
mnh.
Ti sao trong l sinh nht ngi ta phi thi tt nn?
n ngy sinh nht ca mnh, cc bn nh bao gi cng thch ngi quy qun vi b m,
h hng v bn b, ri thi tt mt s lng nn bng s tui ca mnh cm trn chic
bnh gat, ng thi ht bi ht mng sinh nht hnh phc. Cui cng chic bnh c
ct ra v chia cho mi ngi.
Tp tc ny ny sinh sm nht nc Hy Lp xa. Trong thi c Hy Lp, ngi ta
rt sng bi n thn Mt trng l Actemix v mi nm u phi k nim ngy sinh ca
b. Nhng ngy , trn bn th ngi ta thng by mt ci bnh lm t trng, bt m
v mt ong. Trn mt bnh c cm rt nhiu nn t sng v ngi ta cho rng nh sng
ca cc ngn nn ny tng trng cho nh sng lung linh ca Mt trng v nh vy
ngi ta s by t c lng sng knh ca mnh vi i vi v n thn Mt trng.
V sau mi khi lm l sinh nht cho con mnh ngi Hy Lp c cng thch by trn bn
mt chic bnh gat v trn chic bnh y ngi ta cng thp nhiu ngn nn nh. Ri
sau li c thm ng tc thi tt cc ngn nn.
Ngi ta tin rng trong cc ngn nn c thp sng c mt sc mnh thn b no v
trong khi ngi c n mng sinh nht m p trong lng nguyn ca ngi y s
c thc hin.
Tp tc ny c lu truyn cho ti ngy nay v c ph bin nhiu nc.
Nhng ch Song H dng trong m ci t khi no?

 Trung Quc v mt s nc chu , nu trn ca ra vo hay trn tng nh no c dn

ch H mu th ngi ta u bit ngay rng nh va c chuyn vui. Tng
truyn rng vic dn ch H trong m ci l do nh chnh tr ln triu nh Tng,
Vng An Thch khi xng.
Hi ng cn tr ln kinh thnh i thi, c qua mt ni gi l Gia M Trn, ti trn ny
c mt nh ti ch h M, trc ca nh treo mt cy n ko qun, trn chic n c vit
my ch:
Tu m ng, ng m tu, ng tc m nh b
(n ko qun, nga n chy, n tt nga dng bc)
Cy n ny lm cho ngi ta ht sc ch , Vng An Thch thy th ghi nh trong
lng. Cng va may hm sau trong trng thi Vng An Thch l ngi u tin np
quyn, quan coi thi thy ng lm bi nhanh nh th, mun th sc lm cu i xem sao,
bn ch l c thu hnh con h bay treo trc ca, ra v i:
Phi h k, k h phi, quyn h tng thn
(C h bay, h trn c bay, c cun h nu mnh)
Vng An Thch nh ti nhng ch vit trn cy n ko qun bn ly ngay lm v i
th hai, lp tc i lun:
Tu m ng, ng m tu, ng tc m nh b
Quan coi thi thy Vng An Thch lm v i th hai ca cu i cng thn tc nh th
cho nn cng khen ngi nhiu hn.
Sau khi thi xong, Vng An Thch li qua M Gia Trn, ng hi thm th bit rng ti
ch h M vn c c con gi yu cha ly chng. Cu trn cy n chnh l ng a ra
kn r.

Sau khi bit nh th, Vng An Thch li em v i ca vin quan gim kho nu ra
i li v vit ln giy a cho ti ch h M xem. Ti ch h M vui mng khn
xit, lp tc ha g con gi cho Vng An Thch.
Khng bao lu sau Vng An Thch kt hn cng c con gi ca ti ch h M. Gia
hm c du v ch r lm l ly tri t th cc sai dch n bo tin: Vng i nhn thi
ri. Vng An Thch ngh rng bn thn mnh c ng phng hoa chc l mt
iu h, tn mnh c nu tn trn bng vng li l mt iu h na, v th ng ly
ngay mt t giy , vit ln hai ch h thnh mt ch H do ng mi sng to ra
thay cho hai ch h n dn ln ca. V ch H ny biu hin y nht khng
kh vui mng trong m ci, cho nn trong cc l ci ngi ta u dn ch H
thm.
Thip chc Tt bt u c t bao gi?
Trung Quc thi xa, thip chc Tt cng c gi l thch, l thip, cng c khi gi
l mn trng.
Thip xut hin sm nht di triu nh Tng. Thi rt thnh hnh vic hng nm gi
thip chc Tt. Tng truyn ho s ca triu nh Nam Tng l L Tung c v bc
Tu chiu (Bc tranh sng u nm), trn v c nh ch nhn ang n tip
khch kha trong vin, khi cc gia nhn trong cn nh bn cnh nhn nhng t thip
giy mng nm mi. Trn cc t thip mu y ngi ta ghi h tn ca mnh gi
ti bn b t chc mng. V loi thip ny l nh ngi khc mang i cho nn mi
gi l phi thip.
Ngy 25 thng Mi Hai l tt Noel, tc l ngy cha Jesus, ngi sng lp ra o C
c ra i. nhiu nc chu u v chu M, ni o C c c thnh hnh, l
Noel cng nh l ngy Tt u nm ca cc nc chu l ngy l quan trng trong c
nm. tin cho vic chc mng, nm 1843, quc vng Anh nh mt ho s thit

k tm thip mng Noel u tin, t v sau bt u t mt thng trc ngy Noel

ngi ta gi cho nhau thip mng.
Nm 1911 sau cch mng Tn Hi, Trung Quc tnh nm theo Cng nguyn, bt u coi
trng ngy tt Nguyn n, v th cho nn vic n mng nm mi cng theo nm mi
dng lch, thip chc mng nm mi cng bt u c t ngy y.

Ti sao ngy u nm gi l Nguyn n?

Hin nay, Trung Quc ngy mng mt thng Ging dng lch hng nm c gi l
ngy Nguyn n ( Vit Nam, Nguyn n l ngy mng mt thng Ging m lch).
Trong ting Hn, ch nguyn ngha l bt u, tc l th nht, cn ch n ngha l
mt ngy hoc bui sng. Hai ch ny c ghp li vi nhau th dng ch ngy u
tin trong mt nm.
Thi gian Tri t xoay quanh Mt tri c mt vng theo phng php lm lch gi l
mt nm. Song s vn chuyn ca Tri t quanh Mt tri khng c im u v im
cui c nh, v th im u v im cui ca mt nm l do con ngi quy nh. Do
phng php lm lch khng thng nht.
Trung Quc, theo truyn thuyt th ci tn gi Nguyn n c ngun gc t mt v
hong trong Tam hong Ng c tn l Chuyn Hc. Chuyn Hc ly thng Ging
nng lch l Nguyn v ngy mng mt l n.

V sau c nhng triu i li thay i nht k ca ngy Nguyn n. Chng hn nh H

v nh Thng ly ngy mng mt thng Mi Hai l Nguyn n. Nh Chu ly ngy
mng mt thng Mi Mt lm Nguyn n, nhng n i Hn V li ly ngy
mng mt thng Ging l Nguyn n, ri t n nay tri qua cc thi i, nht k ca
ngy Nguyn n khng cn thay i na.
T sau cch mng Tn Hi, ngi Trung Quc chuyn sang dng Cng lch v ngy
Nguyn n m lch c i tn l Xun tit (ngy Tt xun), cn ngy mng mt thng
Ging ca lch mi th c gi l Tn nin (ngy nm mi).
Nm 1949, Hi ngh Ton th kho I Hi ngh Nhn dn Chnh tr Hip thng Trung
Quc thng qua vic s dng cch ghi nm theo Cng nguyn v chnh thc quy nh
ngy mng mt thng Ging Cng lch l ngy Nguyn n.
Ngy nay, nhiu quc gia p dng Cng lch u ly ngy mng mt thng Ging lm
Nguyn n. Nhng vn c mt s quc gia v dn tc, do phng php lm lch da theo
tn ngng tn gio, phong tc tp qun, kh hu cc ma khng ng nht, cho nn
nht k ngy Nguyn n ca mi nc c nh ra khng nh nhau. V d ngi Ai
Cp ly ngy nc sng Nil bt u dng ln lm ngy Nguyn n.
Jesus c tht hay khng?
Jesus l Cha Cu th c tn Thin Cha gio tn th. Khc vi hai v sng lp hai
tn gio khc l Thch Ca Mu Ni v Mohammet, Jesus khng phi l ngi sng lp o
C c, m cng khng c ti liu xc thc ghi li cuc i ca ng.
Khc vi Pht t ca o Pht v thnh Ala ca o Ixlam, Jesus l mt nhn vt dng
gian tr thnh thn tng tn gio mt cch c bit. Trong Kinh Thnh v nhng sch
Thnh khc ca o C c u c ghi s tch ca Jesus.

Theo truyn thuyt th Jesus l con Thng , m l Maria. ng c mi hai mn .

V sau mn Juda phn bi , ng b ng inh cht trn thnh gi. Nhng ba ngy sau
khi cht ng sng li.
Nhng cu chuyn truyn thuyt va ging s tht li va ging thn thoi. iu ny
thc t lm cho ngi ta kh thy r Jesus l mt con ngi hay l mt v thn. Nhng d
ni th no vn c mt im khng nh rng khng c ai trong thi i Jesus (th k I
sau Cng nguyn) ghi li hoc truyn t nhng s vic v Jesus.
V sau C c gio ngy cng hon thin, Jesus c miu t thnh mt con ngi c da
c tht cng chu nhng s vui bun vi nhng ngi dn thng, hn na cn l mt anh
hng hin thn mnh cho vic cu vt con ngi.
Song truyn thuyt khng th no ni chc chn rng: Trong lch s xc thc c mt
nhn vt l Jesus.

Ti sao nc Anh v mt s nc khc xe i bn tri ng?

Trung Quc v rt nhiu nc trn th gii, bt k t, xe p hay ngi i b cng
phi theo ng quy tc giao thng hin hnh l i theo bn phi ng. Nhng nc
Anh v mt s nc khc th tri ngc hn, mi phng tin giao thng cng nh ngi
i b phi i bn tri ng. V sao vy?
Tht ra tp qun ny ca nc Anh v mt s nc khc cng c nguyn nhn lch s ca
n. T th k XIV v XV, hi nc Anh v mt s nc khc cn cha c t v xe
p, ngi ta i li bng nga hoc i b.
Cc hip s, cc nh qu tc giu c khi i ng thng eo kim bn mnh. Thng
thng, ngi ta u dng thun tay phi nn kim c eo bn tri thn mnh khi
cn c th tin tay rt kim ra c ngay. Cn khi b k ch tn cng t pha trc mt

th bn tri ng s tin cho vic n v tn cng k ch hn. Hy th tng tng,

nu b mt k thun tay phi tn cng t trc mt th n tn cng s nhm vo bn
tri ngi b tn cng, nn ngi ta phi n sang phi trnh n. V l do m Anh
v mt s nc my trm nm nay ngi ta u i bn tri ng.
V sau sng c pht minh. Khi dng sng nhm vo i phng ngi ta thng ly
tay tri sng, tay phi t vo c sng. Trong trng hp ny, i bn phi ng d
chng k ch t pha trc tin ti trc hn. V l do ny m cc quc gia pht trin
mun hn nh M c quy nh i bn phi ng.
Trn th gii phn bit hai lut giao thng quy nh i bn phi v i bn tri ng. a
s cc nc, bt u t nc M, Trung Quc u quy nh i bn phi ng, cn
li l cc nc i bn tri ng nh Anh, Nht Bn
Ti sao coi chim b cu l biu tng ca ho bnh?
Trong Kinh Thnh c on nh th ny: Thng Jehova to ra ngi nam l Adam,
ri li ly mt ci xng sn ca Adam to ra con ngi n Eva, nh con chu ca
h sinh si ny n v lm n sinh sng rt hng thnh.
Nhng trong nhn loi li sn sinh ra nhng k tham hng lc, khng ngh ti
chuyn cn c lao ng, v th mi ny sinh nhng ti la bp, h ho v bo lc, phong
kh o c ca nhn loi bt u h hoi. Thng ni gin, quyt nh dng nn
hng thu hu dit th gii ny.
Nhng chu i th chn ca Adam l Noe, tc trng ca tc Hebr l mt ngi ht
sc trung thnh vi Thng . ng ch trng gi trn chnh ngha, cm ght su sc
cc iu c trong loi ngi.
Mt hm Thng bo Noe rng mt t sp b hng thu nhn chm. Noe phi lp
tc lm mt con thuyn hnh vung c ba tng trnh nn. Noe tun theo li cn dn

ca Thng , lm xong chic thuyn hnh vung, a tt c mi ngi trong gia nh

cng vi gia sc, gia cm trong nh a ln thuyn.
Trn hng thu ko di 150 ngy, ngp chm tt c ni cao v nh ca, lm cht v s
ngi, ch ring c gia nh Noe l c an ton, v s. n khi nc sp sa rt, Noe
quyt nh th con chim b cu cho n i thm thnh, nhng con chim ch ln ht mt
vng ri bay v. Noe bit rng khp cc ni vn cn l nc, cho nn con chim khng c
ch no u. Vi ngy sau, Noe li th chim b cu. Lc con b cu tr v, trn m n
ngm nhnh trm mu lc, Noe nhn thy th ht sc sung sng, v iu ny chng t
nc lt rt l ra nhng nhnh cy non nh ln khi mt nc, th l ng a tt
c gia nh tr v lc a, bt u xy dng mt cuc sng mi.
Chuyn con chim b cu v nhnh trm bo trc cuc sng ho bnh v an ninh theo
Kinh Thnh m c ph bin ra ton th gii. n nhng nm 30 th k XVII, chu
u n ra mt cuc chin tranh ko di hn 30 nm tri, lm cho chu u, c bit l nhn
dn c chm trong au thng trm trng. Thi by gi, ti mt s thnh th nc
c, lu hnh mt th khn k nim, trn v hnh con chim b cu ngm mt nhnh
trm, phn nh nguyn vng mong ch ho bnh ca nhn dn, v th con chim b cu v
nhnh trm tng trng cho ho bnh.
Sau cuc Chin tranh th gii th hai, nh ho s ln Picasso v mt con chim b cu
trng ang bay, gi tng i hi Ho bnh ton th gii, ngi ta gi con chim b cu
ny l Chim b cu ho bnh.
Ti sao di triu nh Thanh, n ng u bm tc?
Qua phim nh, chng ta thng thy n ng di triu nh Thanh khng mt si tc
no t trn ln ti nh u, nhng ng sau li c bm tc bn r di xung di lng.

Chng ta bit rng vng triu nh Thanh l do ngi Mn sng lp. Dn tc Mn vn c

tn l N Chn. Ngay t th k XII, h lp ra nh Kim phng Bc. n ng bm
tc l tp qun c t thi nh Kim.
Nm 1664, ngi Mn vt Sn Hi Quan, nh chim Bc Kinh, bt u xy dng
chnh quyn thng tr ton ci Trung Quc, tc l vng triu nh Thanh. Nhng so vi
dn tc Hn th ngi Mn ch l mt dn tc thiu s sng trn t Trung Quc, trong
lch s b ngi Hn thng tr.
Giai cp thng tr Mn Thanh bit rng xy dng quyn thng tr tuyt i ca dn
tc ngi Mn trn ton ci Trung Quc mnh mng, lm cho tt c ngi Hn u phi
thn phc dn tc Mn, m ch hon ton da vo vic thnh lp mt c cu chnh quyn
cc cp th cha . V th triu nh nh Thanh ban b mt lot cc chnh sch k th
dn tc xc lp t trong tm l thc v quyn uy ca dn tc Mn, v trong cc
chnh sch ny c lnh ct tc.
Lnh ct tc tc l cng bc tt c nhng ngi n ng thuc dn tc Hn phi bt
chc tp qun ca dn tc Mn, l ct ht tc t trn ln nh u, nhng cho tc
ng sau u mc di ra ri tt thnh bm. Nu tri lnh s x t. Hi y trong dn gian
c cu:
Khng tc mt u, u mt tc.
Lc p dng chnh sch ny, ngi Hn phn khng d di nhng u b trn p. Mi ti
cch mng Tn Hi nm 1911 sau khi nh Thanh sp , li tc ny khng cn na.
Ti sao trong x hi phong kin, ngi v vng ch truyn cho con trai, khng
truyn cho con gi?
Trong lch s Trung Quc cng nh nc ngoi, ngi v vng ni chung l do con trai
trng k tha. C n trong cc gia nh thng dn cng ch c nam gii lm gia
trng v bao gi cng l ngi b chim a v ch o trong gia nh.

Tht ra trong lch s nhn loi, thi k thng c cng tng c mt giai on rt
di, trong n gii chim a v cha t trong x hi. l thi k x hi mu h. Thi
by gi, nhn loi ch bit c m m khng bit c b, huyt thng cng ch tnh theo h
m, c n ti sn cng k tha theo m.
V con ngi thi by gi c nhng phng thc duy tr sinh hot rt lc hu, i sng
ch da vo hi lm v nng nghip nguyn thu, m cc cng vic ny phn ln l do
ph n m ang. C n cng vic ch bin thc phm v cc vic trong nh cng u
do ph n gnh vc, v th ph n chim mt a v ht sc quan trng trong i sng x
hi thi by gi.
n thi k cui cng ca x hi nguyn thu, loi ngi tin vo thi k st, lc ny
sc sn xut pht trin ln rt nhiu. Con ngi thi by gi sng khng ch cn da
vo vic hi lm v nng nghip nguyn thu na, m phn quan trng hn l da vo
vic sn bn, chn nui gia sc v nng nghip cy cy; cc cng vic ny i hi phi c
dng kh v sc kho ca nam gii. Nng lc c th ca ph n r rng khng th no
bng nam gii c, v th dn dn nam gii chim a v ca ph n trong i sng x
hi v nhn loi cng tin vo thi k x hi th tc ph h.
T y a v chi phi ca nam gii trong x hi c ko di mi, ngi ta ch cn bit
huyt thng ph h l thuc dn tc no, vng triu no, gia tc no. H cng ly theo
b, cn con ci do ph n truyn li th c gi l bng chi, bng h, nh hng
ny cn lu truyn cho ti x hi c giai cp.
Theo tin b ca nn vn minh nhn loi, s khc nhau v gii gia nam v n ngy
cng t i. Ngy nay c mt s gia nh cn xut hin nhng ngi con trai, con gi ly h
theo m hoc mang c hai h cha v m.
Tr o ca Nht Bn bt ngun v pht trin nh th no?

Ngi Nht Bn rt thch ung nc tr, hn na h cn i hi phi c hon cnh thch

ng ung nc tr, m cng li cn i hi c v cch pha tr cng nh mi tr.
Thng qua vic ung nc tr, con ngi ta t ti cm gic thanh tnh v th gin.
tc l tr o ca Nht Bn.
Tht ra tp qun ung nc tr ca ngi Nht Bn c bt ngun t Trung Quc,
tr o c du nhp vo Nht Bn bi cc hc sinh v cc nh s n t Trung Quc
lu hc ti y trong hn mt nghn nm.
Nm 1191 sau Cng nguyn, mt ho thng Nht Bn l Vinh Ty kt thc thi k lu
hc ti triu nh nh ng, tr v Nht Bn mang theo rt nhiu ht ch. Sau khi
v ti qu hng, ng tch cc khuyn khch vic trng nhng cy ch, ng thi cn
vit mt cun sch nhan l Ngt tr dng sinh k (bi k ung tr dng sinh),
tuyn truyn tc dng tt p ca nc tr nh: lm cho tinh thn phn chn, lm sng
mt, gip n ngon ming. V sau vic ung nc tr dn dn lan rng ra t tng lp
qu tc xung ti i chng bnh dn, mt v cao tng ca Thin Tng l Thn in Chu
Quang l ngi u tin a ra phng php pha tr ca Thin Tng.
Sau khi Thn in qua i, thng nhn tham thin l V D Tr u cng c ht sc khai
qut cc gm Tn Lc, l nhng pha tr mc mc c v p thun phc ca Nht
Bn, iu ny cng lm cho tr o c c mt bc pht trin mi.
Cui cng Thin Li Hu - ngi c tn vinh l thin ti v tr o - hc tp thin
s Vinh Ty v thu thp ton b ti liu tng kt bao qut c tinh thn tr o l
Thanh tnh ho tc vi ngha l khc i ho bnh, thanh tm an tnh (ht sc yu ho
bnh, lng thanh thn yn tnh), ngoi ra li cn yu cu cc dng c pha v ung tr o
phi c v p hp vi nhng ngi ung tr. Ngh thut tr o ca Thin Li Hu
m u thi k cc thnh ca tr o trong lch s Nht Bn.
Trong nhng nm gn y, tr o Nht Bn ang din bin thnh nhng hi ung tr
kiu i chng v tr thnh mt sinh hot vn ho x giao ly m thc lm trung tm.

Ti sao ph n n thch im mt nt rui gia hai hng lng my?

Thch lm cho mnh p thm, l bn tnh ca con ngi. Ph n th li cng nh th.
Nhng nhng nc khc nhau th cch ph n theo ui ci p cng l khng ging
nhau. Chng hn nh n ph n thch t mt im mu to bng ht u ngay
gia trn. Ngi n cho rng gia hai hng mi v im mt vt nh th th vic
tng trng cho mt nim vui, cng l mt s may mn. V th h gi nhng vt nh
th l nt rui may mn.
Vt to gia hai con mt cn cho thy r thn phn ca nhng ngi ph n n .
n , ch nhng ngi ph n c chng mi c im nt rui may mn. Vo
ng ngy l thnh hn, ch r t tay dng su xa im nt rui may mn ln trn c du
biu th c gi lm l thnh hn.
Nu nh sau khi kt hn ri m ngi ph n no cn cha im nt rui may mn ny
th h s b cc bc cha m, c ch v h hng thn thuc ch trch, cho rng h c la
di chng mnh, thm ch nhng ngi khc cn c th hoi nghi khng bit chng ca
ngi n b ny c cn sng khng?
Tt nhin, nhng ngi v cha ci v n b go chng th khng c im nt rui
may mn.
Tuy nhin, theo pht trin v s tin b ca x hi ngy nay th phm vi ca nhng
ngi ph n c im nt rui may mn cng c m rng. Mt s tr nh v
cc c gi cha chng cng im nt rui may mn.
Hn na, ngi ta li cn i hi hnh trng v mu sc ca nt rui may mn phi ph
hp vi tng khun mt, tng kiu tc v c phc trang na. Nh th c th ni rng
nhng khun mt, kiu tc v phc trang khc nhau i hi phi c nhng nt rui may
mn khc nhau v loi nt rui may mn ny c tc dng trang sc.

Li cn c mt s ngi lm b lm m n im cho con ci mt nt rui en

gia hai hng mi. iu ny c nguyn nhn l g vy? Vn l nhng ngi b ngi m
ny lo lng nu nh con ci h kho mnh v thng minh th d dng b ma qu v
c kh nng gp nhng iu bt hnh, thm ch c th b cht yu. Nu nh im thm
cho con ci mt nt rui en gia hai con mt nh th th s lm cho chng n bt v
ng yu v nh th cng gip cho chng gp phi nhng iu bt hnh. R rng cc
trng hp im nt rui ny nhm mc ch trnh v tiu tr tai ho.
Ti sao ph n RP h ra ngoi l phi dng khn en che mt?
Ti mt s quc gia RP, mi khi ra ngoi ph n u phi che mt bng mt tm
khn mu en, m che th rt kn, ch cha mt l hng c th trng thy ng i.
Ngoi ra h cn phi mc mt ci o di mu en, lm cho ngi trng thy khng cn c
th nhn ra dung mo thc ca h l nh th no na.
Phn ln cc nc RP u nm trong vng sa mc c nng nng chiu d di v c
ma ct. Nu vy th ph n cc vng y l ra phi n mc cho thong mt hn mt
cht, c nh th th mi thch hp vi kh hu nng bc. Vy th ti sao h li lm ngi
li m n mc kn o nh th?
Vn l ph n cc nc RP u tin theo o I-xlam. H b cc gio l ca I-xlam tri
buc gh ghm. Theo cc iu ngn cm trong gio l ca ngi I-xlam th ton thn ca
ngi ph n u l nhng th xu xa. Nu mt ngi nam gii trng thy mt ca mt
ngi n b l th vic ny b coi l mt chuyn chng lnh. V th ph n dng khn
en che mt l bo v cho n ng, m cng l cch gi gn cho chnh bn thn ngi
ph n .
Mt s quc gia RP li cn c gii quy nghim ngt hn na, con gi n su tui th
phi su trong nh. n mi tui th ton thn phi bc kn, h ra khi ca l phi c
khn che mt. Hn na li phi i trong nhng ng nh v phi i tht nhanh. Bao gi h
cng phi v nh trc lc Mt tri ln

Phn ln ph n RP thng khng i lm. D vn c mt s t ph n lm vic trong

cc c quan trc thuc chnh ph, nhng khi tip xc vi cc ng s nam gii h cng
phi dng khn che mt. Cn mt s cng vic khng th khng do ph n m nhim,
nh ngh tip vin hng khng chng hn th cc cng vic ny cc nc y phi mi
nhng c gi nc ngoi lm.
Tt nhin, vic ph n cc nc RP dng khn che mt th cng c s khc nhau
tu theo quy nh ca tng nc. Trong cc vng nng thn hay khu chn nui mt s
nc, ph n khng nhng khng dng khn che mt m cn cng vi nam gii ra ng
hay ra bi chn nui lm vic. Ph n mt s a phng dng m bn bng c thay
cho khn che mt. Li c nhng ni ph n dng khn trm u hay khn trm vai
thay cho khn che mt.
Ngy nay, ph n cc nc RP cng chu nh hng ca tro lu, t tng gii
phng ph n nh cc nc khc trn th gii. Ti nhng thnh ph ln, ph n bt
u b khng dng khn che mt v o di n vn ng thi trang v cng vi nam
gii tham gia cc hot ng x hi.
Ngi Ty Ban Nha u b tt nh th no?
u b tt l hot ng thi u mang tnh c trng truyn thng dn tc nht ca ngi
Ty Ban Nha. Nu i du lch Ty Ban Nha m cha c xem u b tt th c th b
coi l mt chuyn i ung cng.
Cc cuc biu din u b tt thng c t chc vo bui ti. Sau khi u s tin vo
u trng trong mt nghi thc long trng th mt con b khong nm trm kilgam; hai
ci sng va nhn va di c a vo. By, tm u s mc nhng b qun o st
ngi, thu kim tuyn chia nhau ng bn pha con b, tm hiu tnh nt v cc ng
tc quen thuc ca n. Trong khi h cng biu din cc k xo ca mnh cho cng
chng xem

Tip theo trn u gia cc k s v con b tt bt u. Hai k s mc nhng trang phc

mu bc, ci hai con tun m mc o gip tin vo u trng. Trong khonh khc con
b xng thng ti con nga th u s s mau l cm ngn mc di m vo ci u chc
nch trn lng con b. Ngay sau vi ngi cm lao mc o gip, khng ci nga m
ch ng vo nhng v tr v theo th t quy nh, phng rt trng v su cy lao vo
cng mt ch trn thn con b.
Sau cng mi din ra trn u chnh thc gia u s v con b mng. Mt u s mc
b qun o p thu kim tuyn v mt con b rt to, rt hung d u mt trn vi nhau.
u s khng ngng vung tm khn mu , nh cho con b lun lun lao ti hc, ri ch
n khi lng sc lc man r ca con b hao tn cng kit, u s mi chn thi c
tt nht m thng mi kim sc vo tim con b, ch mt nht l m cht. Trong ting
hoan h ca cng chng, u s s ct tai con b tt ngay ti ch lm k nim
Tt nhin u s cng c kh nng nht thi c s sut, trong lc ang ch i thng li
th b sng con b hc cht. iu ng s ny c l li chnh l nguyn nhn lm cho mn
u b tt ca Ty Ban Nha ni ting trn ton th gii
L hi Carnavan do u m c?
Carnavan l l hi truyn thng ca nhn dn chu u v chu M. mt s nc chu
u v chu M, ngoi l hi Noel ra, l hi Carnavan l no nhit nht. Theo truyn
thuyt th l Carnavan bt ngun t l t thn Nng nghip trong thi c La M
Hi y, mi nm trc khi bt u cc cng vic ng ng, nng dn mun t r nim
vui sng ca mnh, bao gi cng m hi vui nhn vi ngy. V sau trong cc vng theo
o Thin Cha thy thnh hnh tp tc mng ngy ht n chay, trong thi gian n
chay nh th cc gio u b cm khng c n tht. V th, vi ngy trc t n
chay tt c cc nh u phi tm cch chun b tht nhiu ru ngon v cc thc n ngon
c n ung thoi mi mt t. Ri dn dn tp tc ny din bin thnh nhng
ngy hi Carnavan ngy nay

Nhng ni u tin hnh c l Carnavan l mt s thnh th Italia, v sau hi ny

c truyn ra ton b chu u, ri li c sang c nc Braxin chu M
Hin nay, ngy thng c hnh hi Carnavan cc nc v cc vng khc nhau, hnh thc
k nim cng mun hnh mun v, nhng cc hot ng ch yu thng l iu hnh, n
ung, hi hp v v hi ho trang
Hin nay, hi Carnavan Braxin l ni ting nht. Hng nm c n h tun thng hai l
din ra hi ny, ko di ba ngy. Trong thi gian y cc ph ln, ph nh ca Thnh ph
u c trang hong, hai bn ng ph dng ln nhng qun v nhng khn i tm
cm rt nhiu c v n cc mu. Dn chng mc nhng qun lnh o p, trang im
lng ly, nhy nhng iu samba cung nhit sut ngy m.

Ti sao ngi Nht thch mc Kimono?

Ho Phc (qun o Nht Bn) l trang phc truyn thng ca ngi Nht Bn, ngi
Nht gi n l Kimono. Nht Bn, Kimono xut hin cho n nay hn 1000 nm
lch s. Ngy nay, Nht Bn nam gii trong khi ngh ngi nh cng nh n gii trong
cc ngy l u thch mc Kimono. V th Kimono tr thnh vt tng trng cho dn
tc Nht Bn.

Thc ra Kimono c ci tin thit k da theo kiu qun o Trung Quc di

Triu Tu v Triu Dng.
Trc y hn mt ngn nm, khi m triu i nh ng a Trung Quc vo mt
thi k phn thnh trong lch s th nhn dn hai nc Trung Quc v Nht Bn qua li
giao dch vi nhau rt nhiu, nhiu s gi ca Nht Bn ti Trung Quc hc tp
ri em cc tri thc m h th nhn c tr v Nht Bn.
Nhn dn Nht Bn cn c vo cc kiu qun o i nh ng ri kt hp vi cc
c im kh hu ca nc mnh dng nguyn c mt tm vi lm thnh th Kimono
c thn rng mc khng st mnh, hai tay ngn, rng, c o to. Nht Bn l mt nc c
kh hu n ho, lng ma di do, m tng i cao. V th ma ng m mc
Kimono th m. Cn ma h mc li Kimono thong gi v chng nng.
Nht Bn, Kimono ca ph n c cc kiu mu hoa vn gip cho c th phn bit
c la tui v c tnh trng hn nhn na. Cc c gi cha c chng th thng mc o
ngoi c tay rng, cn cc ph n c chng th mc o ngoi tay hp. Nu bn trong
Kimono m mc o c mu th ngi mc cn con gi. Cn khi o trong mu trng th
ngi mc c gia nh.
Sau lng cc o Kimono ca ph n Nht Bn li cn c thm mt ci ti nh. Ci ti
ny bin dng ca di lng v ci nt ca di lng. Di lng ca mt chic Kimono ca
ph n di ti vi mt, cht liu cng rt cu k, li cn thu thm nhng hnh hoa vn
rt p. Khi mc o ngi ta cun ci di dy lng di ny xung quanh mnh, pha sau
buc mt ci gi v ai lng, ri li c thm mt ci ai nh c nh, nom c nh mt ci
ti vy.
Nhng loi vt ph v mi k lc

Chng ta cho rng loi vt khng c t duy, y vy m nhng kh nng k diu do t

nhin v u tranh sinh tn ban tng cho chng li khin ta phi vt c suy ngh tm
hiu.
K lc ng:
Hong ch ng 4 ting mt ngy c coi l k lc, vy m gi y cc nh khoa hc
cn pht hin ra rng c heo Dall khng bao gi bit ng. Ngc li, c mt s loi sinh
vt sinh ra ch ng. u tin phi k n loi mo vi 14 ting mi ngy. Cn loi
gu nu dy Pyrenees (Php) ng sut ma ng di lnh gi. Khng chu thua, loi
macmt ng lin 6 thng. Tuy nhin, k lc v ng li thuc v mt con la v th ti
ui qun chu Phi v chng dnh nhng 80% thi gian sng ng, tc l 19 gi mi
ngy.
K lc v cn nng v kch c
Nc l mi trng sng ca cc ng vt to ln nht. Di nht l loi sa khng l: 75
mt (bng 16 chic xe but ni ui nhau). Sau phi k n c voi xanh: 35 mt. ng
th ba l loi c nhm voi khng l di 18 mt t u ti ui. Gn gi vi chng ta hn
phi k n c su, trn, c ui cng nm trong top ten v chiu di vi 8 mt. So vi
nhng loi k trn, hu cao c v voi, mc d cng thm c chic c v ci vi di
ngong, cng ch thuc hng tp riu: mt con hu cao c vi ci c di nht cng ch
c 6 mt, cn voi nh chu thua vi 4 mt c vi. Nu xt v trng lng, v ch
thuc v loi c voi xanh. Con nng nht c th ln ti 190.000 kg, tng ng vi
trng lng ca 30 con voi cng li. ng th hai l c nhm voi (40.000 kg). Nhng ch
voi khng l ch xp hng th ba v ch nng c 6.000 kg. Ngoi ra, t gic v h m cng
c cn nng ng k, 3.000 kg mi con.
K lc v tui th

Dng nh to ho ly phn sng ca loi cn trng ph du cng thm cho loi

ra. Chng th m trong khi loi cn trng ny ch sng c vn vn mt ngy th lo
ra gi li sng c nhng 150 tui. Cn k lc sng lu nht ca loi chim thuc v
loi hi u: n ch chu chng cnh khi sng 80 nm.
ng vt nhiu c nht
Ai cng ngh rng loi nga sng sut cuc i ch bit chy phi ph k lc v s
lng c bp. Trn thc t, mt con nga bnh thng c 1.200 dy c. Tuy nhin, k
lc thuc v loi su vi 2.000 c tp trung trong cc t vng. iu ny gii thch v sao
chng c th vn vo hay quay ngi d dng n th.
ng vt nhiu rng nht
Ci h mi ci rng, iu ny ch ng vi con ngi. Mt con c su ch cn h
ming ci duyn cng l ra 120 chic rng. Trong sut cuc i, mt con c su c
hn 3.000 chic rng, tc l rng ca n rng i mc li ti 25 ln. Tuy nhin, k lc
nhiu rng li thuc v c mp khi n c b trang sc gm 3.000 chic rng trng xo m
bt k mt hng sn xut kem nh rng no cng phi thm mun. Ngay c khi mt
chic b rng, mt chic khc ch sn ni ng v tr v s mc ngay. C nh vy,
trong sut cuc i, c mp c 20.000 chic rng. K lc v chic rng to v nng nht
thuc v loi voi. Trng lng ca b rng sa ca voi cng nng ti 4 kg. Cn mi
chic rng hm di ca h m cng nng ti 4 kg. Khng nhiu, khng to, khng nng
nh rng c mp, voi hay h m, nhng rng ca loi hi s li khin ngi ta phi nh
n v n di 80 centimt, bng chiu cao ca mt em b 5 tui.
ng vt phm n nht
Dn u danh sch cc con vt phm n l voi. Mi ngy mt ch voi trng thnh ngn
ht 200 kg c kh, ung ht 200 lt nc. Tip theo, phi k n kn kn v s t, mi
ba chng c th n lin mt mch ht 40 kg thc n. Kh li ni ting v n nhanh,

chng c th xi mt mch 50 qu chui. V phn mnh, mi ngy chim c ngn ht

4,3 m su (bng chiu di mt chic t). C su cng khng km phn c bit trong
chuyn n ung: khng k n nhng con mi sng, c su c th n c . Xt v kh
nng nhn n, h nh rn phi c gi l vua: mi nm ch cn n 8 10 ba n cng
cho chng ri; mt con trn c th nhin i sut 12 thng lin, nhng ngay khi gp phi
mt ch linh dng chn en, n c th xi ti c 60 kg ny.
K lc v thi gian mang thai
Con vt cha ngn nht l th c ti chu M: 12 ngy. Tip theo l chut: 3 tun.
y cng l l do v sao trn th gii ny c lm chut n th. Chim th ba l th: mt
thng v c th 5 12 con mi ln. Con vt cha lu nht l t gic: 1 nm 6 thng
20 ngy v voi chu : 2 nm 1 thng. Nhng k lc li thuc v loi k nhng en sng
vng ni Alpes (Php): 3 nm 2 thng v 20 ngy.

Thi gian giao phi ngn nht

Thi gian giao phi ngn nht thuc v loi linh dng nh v voi: mt ln chn gi
ca hai loi ny ch vn vn c 10 v 20 giy. Thi gian mi ln dnh cho chuyn y
ca kh maki Madagascar l 2 gi. Tuy nhin, k lc li thuc v loi chut nht: 12
gi.
Chnh v l do ny, sau khi giao phi vi con ci, mt ch chut c ch sng thm c 5
10 ngy. K lc v s ln giao phi thuc v loi s t: n c th lm chuyn y 86
ln mi ngy. Cn b nga ci li khin ngi ta phi trn mt v nng xi ti bn tnh
sau khi tho mn. C l y l kinh nghim xng mu anh bn nhn hng xm rt
kinh nghim. trnh b nhn ci n tht, nhn c tm cho mnh mt li thot: dng cho
ngi tnh mt con mi. V trong khi ngi tnh cn bn nh chn th chng ta hot
ng. V n khi nhn ci nhn ra th s ri. Ch si ni ting l hung tn nhng

li l loi vt du dng nht trong chuyn phng the. Cn loi vt chung thu nht l
sc: mt ch sc c xm c th chung sng 18 nm lin vi mt ngi tnh duy nht.
K lc v khu gic
Nu ai ni vi bn rng ch l loi vt thnh mi nht th ng tin. Ch ch ng hng th
ba v kh nng nhn ra mi t xa m thi. Ph k lc trong lnh vc ny l bm m.
Mt con ngi c c th ngi thy mi cch n 11 km. Sau phi k n ri c bin, c
th nhn ra mi khi cch n 8 km. Cn c mp th c th pht hin c mi ca mt
git mu nh ho tan trong 115 lt nc. Ch th ng hng th ba v pht hin mi
xa, nhng li dn u danh sch v con vt phn bit c nhiu mi: 100.000 mi khc
nhau (mt chuyn gia ngi mi cng ch phn bit c 3.000 mi)
K lc v xy t
Loi vt xy t to nht l i bng: cc nh khoa hc pht hin ra Ecosse mt chic
t su 4,5 mt do chnh chim i bng lm bng m v mng chn. K cng nht l chic
t ca loi chim n: xy xong mt chic t, chim n phi bay i bay li 1.000 ln,
dng m ly bn trn vi ri ln nguyn vt liu. Cn hi ly gm t mt khc g si
ng knh 20 centimet trong cha y 1 m xy t.
K lc v thnh gic
Ting ku kho nht thuc v loi c voi xanh. Ngi ta tnh c rng ging ni ca n
c th t ti cng m thanh ca mt tn la a tu con thoi vo v tr. Mt khc.
V c mt ci tai rt thnh, c voi xanh c th giao tip vi ng loi bn kia i dng.
Ting ku ca mt ch kh c th c nghe thy trong chu vi 15 km. Cn chim dic sao
nm trong sch Guiness vi ting ht ging mt con b ang rng v pht i xa 4 km.
Nu mun yn tnh, tt nht l nn gn a phn ca th: bo hiu nguy him, loi
vt ny ch dng chn sau p p vi ci xung t. V phn mnh, c heo vn khng
ngng l i tng ca nhiu nghin cu v ngn ng ca chng rt a dng v k b.

c bit, thnh gic ca chng pht trin hn chng ta gp 10 ln: chng c th nghe
c siu m trong khi con ngi th khng th.
K lc v th gic
Cc loi chim sn mi c ci nhn sc nht: chim ct di c c th nhn ra mt con b cu
khong cch l 8 km; i bng c th pht hin ra mt con th rng t trn cao
3.000 mt. ng vt c mt to nht l mc th khng l: thu tinh th ca n c ng
knh l 38 centimt bng ng knh mt qu bng r. ng vt c v, nga git k
lc c mt to nht (ng knh l 5,5 centimt) v qu khng sai khi ngi ta ni rng
nga nhn thy chng ta to gp 7 ln kch c thc ca chng ta. Loi vt c bit n
vi i mt p nht l ging s St. Jacques. Dc trn tm o khoc ca mnh, ging s
ny c hai dy mt gm rt nhiu cp mt nh xanh mu nc bin; s lng mt ca
chng ngy cng tng theo tui tc ca chng.
ng vt chy nhanh nht
Huy chng vng xng ng c trao cho loi bo vi vn tc 101 km/h. Huy chng
bc thuc v linh dng vi 98,16 km/h cn hong ch ginh c huy chng ng vi
vn tc 98 km/h.
10 loi vt nguy him nht th gii
Chng l nhng sinh vt ni danh t lu nh s t, c mp trng hay rn mang bnh, n
nhng loi qu quen thuc xung quanh m thm ch bn qun mt nguy hi ca chng
nh mui Di y l 10 loi k th gh ghm nht ca loi ngi.
Mui: Hu ht cc c mui t u ch khin bn nga. Nhng mt s loi mui c th
mang v truyn k sinh trng st rt. Hu qu l, nhng con cn trng b nh ny gy
ra hn 2 triu ca t vong trn ngi mi nm.

Rn mang bnh chu : Mc d loi vt ny khng c nhn danh hiu loi rn c

nht, nhng n li gy hi nhiu nht. Trong s 50.000 ca t vong v rn cn mi nm,
rn mang bnh chu ng gp c phn ln nht.
Sa hp Australia: Cn c gi l ong bin, nhng con sa to bng ci bt ny c th c
n 60 xc tu trn mi 4 mt chiu di. Mi x tu c 5.000 t bo ngi v c t
git cht 60 ngi.
C mp trng: Mu trong nc c th li ko nhng con vt ny vo ba n in lon,
ni chng s dng tt c 3.000 ci rng ca mnh cn bt c th g chuyn ng.
S t chu Phi: Nhng chic rng nanh khng l? Th xem. Nhanh nh tia chp? Hn c
iu . B vut sc nh dao co? Khi phi bn. Chng i? Tt hn ht bn hy hy
vng l khng. Nhng con mo ln ny gn nh l cc tay i sn hon ho.
C su nc mn Australia: ng nhm con vt ny vi mt khc g! N c th nm im
trong nc, ch i ngi i ngang qua. Sau , trong chp mt, n lao vo con mi, ko
k xu s xung nc dm cht v cn nt.
Voi: Khng phi tt c cc con voi u thn thin nh Dumbo. Voi git hn 500 ngi
mi nm trn ton th gii. Voi chu Phi thng nng khong 8 tn - giy nt bn
m cha cn dng n i ng nhn hot.
Gu trng: Chc chn trong vn th chng c v ngoi rt d thng, nhng trong t
nhin chng coi hi cu voi l ba sng. Th tham d m xem, bn s thy chng d
dng x toc u con mi bng mt c nh vi nhng chic mng khng l.

V sao thn cy hnh tr?

Mn hnh hc mch bo chng ta rng din tch ca hnh trn ln hn bt k mt hnh

no khc. Do , vi cng mt lng nhin liu nh nhau, mun to thnh loi vt c
dung tch ln nht hoc l c sc cha nhiu nht th hin nhin phi to thnh hnh trn
l thch hp hn c.
Chng c g l l khi ngi ta lm ng khi, ng dn nc u l ng trn. Trn thc t
l mt kiu bt chc hin tng t nhin (phng sinh hc).
Th hai l hnh tr trn chu lc tt nht. Trng lng ca tn cy to trn u nh vo s
chng gi ca thn cy. C nhng loi cy sai tri, n ma trn cy cn treo nng hng t
qu, nu khng c cnh thn kho chng gi, lm sao c th tn ti c.
Hn na, vi thn cy hnh tr trn cn c li cho vic phng chng nhiu tc hi t bn
ngoi. Nu thn cy l hnh vung hoc hnh ch nht, thn cy t s c cc gc cnh, d
lm mi cho cc loi ng vt gm nhm.
Ngoi ra, cy thn g l cy lu nm, trong i n kh trnh khi b gi bo tn cng. Do
thn cy hnh tr trn, cho nn d gi ln n t pha no cng d dng lt qua b mt,
ch phi chu mt lc nh ca gi m thi.
Mi sinh vt u tin ln pha trc trn bc thang tin ho ca th gii. Hnh tr trn
ca thn cy chnh l kt qu hon ho ca s thch nghi .
V sao tm nhn ca chim ng rt xa?
T trn khng cao ti 2 3 nghn mt, chim ng c th nhn thy chnh xc mt con chut
ng hoc mt con ch ang chy di mt t. Nhng con mi ny khng th no trn
thot. Nh u chim ng c kh nng ?
Chim ng c th lc tt nh vy ch yu l do trn vng mc trong mi con mt ca n
u c hai l hm gia, so vi l hm gia mt ngi th nhiu hn mt. Mt trong
hai l hm ny chuyn nhn thng, l cn li th nhn nghing. Nh vy, phm vi nhn ca

chim ng rng hn rt nhiu. Ngoi ra, mi ci ng trong l hm gia mt ca chim ng

cng c nhiu t bo nhn vt hn mt ngi 6 7 ln. Cho nn mt chim ng khng
nhng c th nhn xa hn bt c ng vt no, m cn nhn thy rt r rng
Cch no phn bit rn c?
Phn bit cn bn nht gia hai nhm rn c v khng c l ch rng c hay khng.
Rng c khi cn s li vt trn da loi b cn.
Rng c gm hai loi. Mt loi l rng c hnh mc cu, trn c mt ci rnh thng vi
nc c. Loi rnh ny mc phn trc xng hm trn ca rn, vch ming n ra c
th trng thy.
Mt loi rng c khc l rng ng, cng mc pha trc xng hm trn ca con rn.
y l mt i rng nhn hi cong v di, gia c mt ci l. Khi rn c cn ngi,
c tht trn tuyn c co li lm cho dch c trong p vo ng ng ca rng c,
tim nc c vo thn th ngi.
Khi b rn cn c th cn c vo vt rng phn bit c hay khng. Nu l rn c,
nht nh phi c mt i vt ca rng c trn lp da b thng c th thy hai ci l
rt nh. Cn khi b rn khng c cn th trn da ch c vt hai hng rng ging nhau.
Ti sao nga ng ng?
Nga c c tnh khng ging vi nhng gia sc khc, l trong m ti, bt k lc no
chng cng u nhm mt ng ng. Thi quen ny l do di truyn li t t tin nga
hoang.
Nhng con nga hoang sng trn tho nguyn sa mc rng mnh mng, trong thi xa
xa n va l i tng sn bt ca loi ngi, va l mt mn n ngon ca cc loi th
d. Nga khng ging nh tru, d c th dng sng quyt u, m bin php duy
nht ch l b chy thot thn. C th chng di, t chi kho, rt thch nghi vi kh

nng ny. Mt khc, nhng ng vt n tht nh h, bo, ch si a s u hot ng

v m. V vy, nhng con nga hoang khng dm thnh thi ng trong m ti, ngay c
ban ngy chng cng ch dm ng ng gt v lun lun cao cnh gic.
Nga nh mc d khng gp nguy him bi k th hoc do con ngi gy ra ging nh
nga hoang, nhng n c thun ho t nga hoang. V vy, thi quen ng ng ca
nga hoang vn cn c gi n ngy nay.
Ngoi nga, la cng c thi quen ng ng, bi v mi trng sng ca t tin chng
gn ging vi nga hoang.
V sao ngng tri bay thnh hnh mi tn?
Ngng tri l loi chim di c tr ng. Ma thu hng nm, t qu hng Siberia, chng
kt thnh m ln, bay n phng Nam m p. Trong hnh trnh di, chng t chc i
hnh rt cht ch, xp hng thnh hnh mi tn hoc dn hng ngang, va bay, va khng
ngng ku cc, cc. Chng lm g th nh?
Thc ra, y l mt tn hiu ca chng vi nhau. Chng dng ting ku ny chm sc
ln nhau, ku gi nhau ct cnh bay hay h cnh ngh ngi. Tc bay ng xa ca
ngng tri l rt nhanh, c th t 69 n 90 km / gi.
Tuy ngng tri bay rt nhanh, nhng thi gian i v phng Nam cn khong 1 2
thng. Trong cuc phi hnh ng di, ngoi vic vy cnh, chng cn bit li dng
lung khng kh chuyn vn tng ln bay ln trong khng trung, nh vy s tit
kim c sc lc. Khi con ngng bay pha trc v cnh to ra lung khng kh yu,
con ngng pha sau s li dng xung lc ca lung khng kh ny m ln trn khng
trung. Nh vy, tng con ni ui nhau, xp thnh i hnh mi tn hoc xp thnh hng
ngang ngay ngn.
Ngoi ra, s xp hng nh trn ca ngng tri cng l mt biu hin ca bn nng hp
qun, c li cho vic phng ng k ch. n ngng tri lc no cng do con ngng gi

c kinh nghim lm i trng bay pha trc hng ng. Nhng con ngng non hoc
yu t u xen vo gia i hnh. Khi ngh ngi bn vc nc tm n c, lc no cng c
mt con ngng gi c kinh nghim gi vai tr lnh gc. Nu nhng con ngng tri bay
n l v phng Nam th s rt d gp nguy him do b ch hi n tht.

Ti sao cy trong chu cnh li gi v c nhiu t th?

Bc vo vn chu cy cnh ca vn thc vt Thng Hi bn c th thy nhng
cy gi trong chu cnh sng my chc nm, thm ch l my trm nm, sao li c
sinh kh bng bng nh vy, cnh kho, l xanh, nhiu t th p mt. Ti sao nhng
cy nh cha cao n 1 mt ny li c tui ln nh vy?
Th ra nhng cy trong chu cnh l mt loi cy khng phi sinh trng t nh trong
chu cnh, a s t tin ca chng l sinh trng vng ni cao hoang d, hoc do con
ngi cht ph, hoc do gi, rut rng, phn than ca phn trn cy b cht hoc mc
nt m khng tn ti c, nhng mm ng yn lu di trn phn gc ca cnh v phn
di t vn cn sng, nhng ngi lm vn lin li dng c tnh ny, a nhng cy
khng c phong thi kt hp vi phn di, khi phc li v sa ct ton b cnh,
dng t tt nui dng cho thch hp v tin hnh nui dng t m. Nh vy, nhng
mm ng lu gi li khi phc sc sng, dn dn m chi trn cnh v ra l. Sau ,
dng phng php nhn to un vng hoc un cong nhng cnh non mi ra thnh cc
t th tuyt p, ri li chuyn vo trong chu cnh, hnh thnh nn chu cnh c trm
nghn t th, gi dn, cng cp y sc sng.
Mi loi thc vt t nh c trng trong chu, ngi ta thng g cnh, ct ta
u km ch s pht trin ca n, n c kiu dng p.

T hnh dng ca cy m ni, c nhng cy trng lu ngy trong chu qu thc l rt nh,
nhng xt v hnh th rn ri ca chng, c th d dng thy rng tui ca chng khng
nh, thng thng t nht cng sng c vi nm, vi chc nm, thm ch vi trm nm.
y l truyn thng ca Trung Quc v ngh thut lm vn v k thut chm sc
khng ch s pht trin ca cy trong chu.
C mt s cy hoa mai c trng lu nm trong chu, hnh thnh nn nhng cnh cy rn
ri, ra hoa hng nm, nhng khng cho chng pht trin thnh cy to, trong ngh thut
trng vn c gi l Thn mai. Dng thn mai lm cy cnh, cn mt ngh thut
khc na l ct dc thn mai ra lm hai na, em mt na i trng trong chu, n vn c
th ra hoa hng nm nh thng, c v p rt ring, trong ngh thut lm vn gi l
B mai.
C th khng t ngi hi: Cy b i lm sao li vn c th sng v ra hoa? l do
nguyn nhn g?
Thc ra, ng libe vn chuyn cht dinh dng trong phn dy chng, ng dn trong phn
cht g vn chuyn cht dinh dng, nu ct sch phn v ca cy, s vn chuyn cht
dinh dng ngng li, cy s cht. Nhng nu ct dc cy lm hai na, th mi na u
c y cc b phn r, thn, cnh, l. Nh vy th cht dinh dng m l mi na
thn cy to ra vn c th c vn chuyn xung di bng h thng mao mch trong
phn dy chng, cn nc v mui v c cng thng qua cc ng dn phn thn g
vn chuyn ln trn, do vy nn mi na cy u c th t sng, ra hoa v sinh trng
bnh thng.
Trong cc loi cy ci hoa c, khng ch thn mai c th ct lm hai, m cy t vi, lu v
nhiu loi khc cng c th ct lm hai na, vn sng bnh thng. Da vo nguyn l
ny, chng ta c th to ra nhiu cy cnh l mt vi nhiu hnh dng c o t cc loi
cy ci hoa c khc na.

Lm th no cho hoa cm trong bnh c th ti c lu?

Mt cnh hoa ti, ch cm c vi ngy th cnh hoa b r u xung, mu sc cng
khng cn ti na, iu ny l do nguyn nhn no? Nu bn ly cnh hoa ln xem th
s nhn thy phn cm trong nc b thi ra, c mi hi. y l do vi khun ang gy
chuyn, vi khun v vt cht phn gii khc nh hng ti sc kho ca phn trn ca
hoa; C lc khng nhn thy cnh thi ra nhng cnh hoa cng r u xung, l do
sa trong c th mt s thc vt chy ra t ming ct lm tc ng dn chnh ch ming
ct, cn tr s hp th nc, nh vy, cnh hoa khng c cung cp lng nc
cn thit, cho nn n mi b ho r.
Tm ra b mt th tt qu ri, mun cho hoa cm c lu, c th ct t cung ri dng
la h qua cnh hoa, lm cho n b ccbon ho cc b, nh vy c th phn di
ngm trong nc khng b nhim vi khun m b thi ra, li c th lm cho sa ca mt
s thc vt khng chy ra lm tc nghn ng dn chnh, lm cho n lun nhn c
lng nc cung cp. C mt s ngi mua v nhng bng hoa ti, ri dng la
t vo phn gc ct sau cm vo bnh. Qua cch lm nh vy th cnh hoa c th
cm c lu. Trc kia trong dn gian tng lu truyn mt phng php l cung
hoa thc dc c t trn la th c th lm cho n hoa n v gi c lu, c l
chnh l bin php ny. Phng php ny phi chang u c tc dng vi tt c cc loi
hoa hay khng th cn phi nghin cu.
Trn th trng hoa hin nay cn c mt loi dung dch gi cho hoa ti, cho mt cht
vo trong nc cm hoa cng c th ko di thi gian gi cho hoa c lu.
Ti sao chng loi thc vt trn ni nhiu hn so vi ng bng?

Nhng nh thc vt hc hoc nhng ngi hi thuc l lun thch i ln ni bi v chng

loi thc vt trn ni nhiu hn so vi ng bng. iu ny l ti sao?
Tt c nhng ni cao u l trng ip lin nhau, ni hang ng, khe ni su, a hnh cao
thp khng bng nhau lm cho kh hu nhng vng ny c s bin i kh ln. V d
kh hu chn ni v trn nh ni khc nhau rt xa, ma v sng m trn nh ni nhiu
hn di chn ni, nh nng Mt tri cng nng hn. Do , pha trn v di chn ni
th chng loi thc vt cng c s khc nhau, chng loi khc nhau phn b ni c
cao thp khc nhau.
Nu bn c th n xem ngn ni Nga My T Xuyn, ngn ni nm trn cao 500
n 1500 mt so vi mt nc bin th c th nhn thy nhiu loi cy g thuc h long
lo nh cy long no, cy nam, sn h, nhng cy ny thng l nhng cy xanh quanh
nm do nhit chn ni m p. Trn cao 1700 n 2000 mt so vi mc nc
bin, bn c th thy nhiu cy thch, nhng cy ny rng l vo ma ng, y l bin
php chng li ci lnh gi rt but vo ma ng ca cy. cao trn 2000 mt so vi
mt nc bin n nh ni, ti u cng u cc loi sam lnh xanh thm, y l mt
loi cy c l hnh kim, chng khng s lnh, ma ng chng c th chu ng c
ma tuyt v gi lnh trn ni cao. vng ny, thng 5 v thng 6 hng nm c rt nhiu
hoa quyn nhiu hnh dng n, mu tm nh rng my tri khp ni.
Theo thng k, hoa, c, cy trn ni Nga Mi c trn 3000 loi, loi c thuc c trn 1000
loi, m cc loi thc vt trn ng bng di ni ch khng qu vi trm loi.
Bi v a hnh ca ng bng bng phng, kh hu li nh nhau, do chg loi thc
vt t hn nhiu. quen vi cuc sng trn ni cao nn cc loi sam lnh v mt s loi
hoa quyn, mt s loi thuc nh hong lin thch ng vi kh hu lnh nn cng
khng xung di ni sng, cho d c chuyn xung sng di ng bng th n
cng pht trin khng tt do khng thch ng c vi kh hu.

Ngoi ra cn c mt nguyn nhn na l: Chng loi thc vt Trung Quc nhiu v k,

do vo k t trong lch s a cht, pha bc bn cu b bng h bao ph, nhng vng
khng c ni hoc t ni (nh chu u) c rt nhiu thc vt b tuyt chng; Cn
Trung Quc do c nhiu ni, ni c tc dng cn tr s ng bng rt ln, lm cho
nhiu loi thc vt qu c tip tc sinh tn trong ni nh thu sam, ngn hnh, sam
bc, trng, cy qu thm, ngc ng ni ting th gii. Do ch ring cc loi cy
trong gii thc vt Trung Quc hin nay c hn 2000 loi, m ton chu u ch c
hn 200 loi.
Ti sao thc vt c th n cn trng?
Mi ngi u bit, ng vt dng thc vt hoc ng vt khc lm thc n cho mnh.
Nhng, ti sao c mt s thc vt cng ly ng vt b nh no lm thc n cho
chng. M chng li lm th no bt c cn nhng ng vt nh b bit bay, bit tro,
lm th no phn hu cn trng thnh thc n ca mnh?
Thc cht loi thc vt c th n cn trng c cm gic cc k nhy, ng thi c th
hp th lng ln cht hu c. L ca chng c th bin hnh bt cn trng, l c th
tit ra th dch ho tan v tiu ho nhng ng vt nh b bt.
Thc vt c th n cn trng c 4 h vi khong hn 400 loi. Trung Quc c 3 h vi
khong hn 30 loi. Ch yu c thm ru, cy gng v, c bt rui, c tr lung, c np
m, c bt cn trng v loi rong sng trong nc. Thc vt khc nhau th phng php
kim thc n cng khc nhau, c loi thc vt c l ging nh ci bnh, v d nh c tr
lung, l ca n c cung rt di, gc ca cung l bin thnh l gi rng m cn bt,
phn gia bin thnh dng cun trn nh m di, phn trn bin thnh hnh ci bnh, bn
thn phin l li tr thnh np bnh. Trn ming ca vt hnh ci bnh c th tit ra mt
dch mt, vch trong hp th nhn bng, m phn di v phn y hp y cc tuyn
c th tit ra dch tiu ho. Nhng con cn trng b ht vo trong dch mt y, ri vo bn
cnh bnh, nu khng cn thn, s b ri vo bn trong bnh. Mt khi cn trng ri vo

trong bnh th np bnh lp tc ng li, do nhng loi cn trng bay cng khng c
cch no thot ra. Nhng cn trng ri vo y bnh c cha y dch tiu ho ny lin b
tiu ho v hp th. C mt s l ca thc vt c th t ng xp li, nh c bt rui.
L ca c bt rui c hnh bu dc, gn l trong chia thnh hai mnh, ging nh hai
mnh v con trai m ra. Bnh thng l m ra, trn mt l c rt nhiu tuyn lng nhy,
vin l c rt nhiu lng cng hnh rng. Khi cn trng u trn mt l, chm vo tuyn
lng mn cm, l hnh v ngc trai lin khp li, lng cng hnh rng vin l ng cht
ch giao nhau, bc kn cn trng pha trong, sau t t cho cn trng vo tiu ho.
Trn thn cy rong loi thc vt sng di nc v rt mm mi ny c rt nhiu ti
nh, mi ti c mt ci ca, quanh tng ming ti c lng cng o ngc, cn trng c
th vo c m khng th ra ngoi c.
Cy ru lng mn rt nh, l thng ph trn mt t, trn l mu hng tm ca n sinh
trng rt nhiu tuyn lng di, tuyn lng thng c th tit ra mt loi dch dnh c
tnh kt dnh rt mnh, hn na cn c v ngt v mi thm, loi dch dnh ny cho d b
nh nng Mt tri chiu vo cng khng b kh, kin v rui ngi thy mi hng ny
khi ri vo hoc tro ln l ca chng th l ca cy lp tc cong li cho tuyn lng t
li mt ch bt ly cn trng, sau 1 n 2 gi, cn trng nh kin lin b l tiu ho hp
th ht. Loi dch dnh tit ra ny c chc nng tiu ho, hn na l ca n li c kh
nng hp th, do c th tiu ho v hp th ht cn trng.
Bn c tin khng? Ru lng mn cn c kh nng khc. Nu bn b mt hn nh hoc
nhng th m khng tiu ho c th tuyn lng ca l khng h ng y.
Ru lng mn v c gng v l cng loi, sinh trng ni m t, khng c nh nng
cnh ni hoc trn mt , nu b chng trng vo trong chu, bn cho chng t tht vn
th chng ln rt nhanh. Nhng ming tht khng c to qu, nu khng th s b bnh
Tiu ho khng tt lm l b cht.

Quan h gia ng vt v thc vt trong t nhin rt mt thit, nhng li mun mu

mun v, y l kt qu ca s pht trin lu di trong gii t nhin.
Cy ci sng qua ma ng lnh gi nh th no?
Trong t nhin c rt nhiu hin tng v cng k l ngi, khin con ngi phi dy
cng nghin cu. Chng hn nh, cng mt loi thc vt mc trn mt t, ti sao c
loi s lnh, c loi li khng? K l nht l cc loi cy nh cy thng, cy nha rui,
mc d vo ma ng ng bng lnh gi, n vn mc thng v xanh ti, chng mi
ci lnh gi ca ma ng.
Thc ra khng ch c cc loi thc vt khc nhau c sc chu lnh khc nhau, m kh
nng chng rt vo ma ng v ma h cng khc nhau. Cy l phng Bc vn vt
qua ma ng nhit - 20 n 30 C mt cch bnh an, nhng vo ma xun li
khng chng c ni ci rt nh. L kim ca cy thng c th chu c ci lnh 30 C
vo ma ng, nhng vo ma h nu con ngi h nhit xung 8 C n s b
cht lnh.
Nguyn nhn no khin cy ci vo ma ng li c th khng lnh c nh vy?
y r rng l mt cu hi th v.
Mt s hc gi nc ngoi u tin ni rng, iu ny c l ging vi nhng ng
vt mu nng, bn thn cy ci cng c th sn sinh ra nhit lng, ng thi cn c
tng thm cc t chc v cy c kh nng dn nhit bo v. Sau ny, mt s nh khoa
hc khc li ni rng, ch yu do cc t chc ca cy ci vo ma ng cha t nc,
nn khi nhit m cng khng d g lm cho t bo ng bng v cht. Nhng s gii
thch ny u kh khin mi ngi hi lng, bi v ngy nay con ngi bit r rng,
bn thn cy khng th sn sinh ra nhit lng v t chc cy di nhit m cng
khng th ng bng. phng Bc, cnh cy liu, l kim cy thng vo ma ng cng
ng bng nh nhng ming knh b v sao? Vy m n vn sng c.

Vy b mt y l g?
Thc ra bn lnh ny ca cy c to ra t rt sm. thch ng vi nhng thay i
ca mi trng xung quanh, hng nm cy ci u dng phng php k diu l chm
vo gic ng i ph vi ci gi rt ca ma ng.
Chng ta bit rng, cy ci mun sinh trng phi tiu hao cht dinh dng. Ma xun
v ma h, cy sinh trng nhanh, cht dinh dng tiu hao nhiu hn so vi tch lu, v
vy sc khng lnh cng gim. Nhng n ma thu, tnh hnh li ngc li, lc ny nhit
ban ngy cao. Mt tri chiu mnh, qu trnh quang hp ca l din ra nhanh, cn ban
m nhit thp, cy ci sinh trng chm, cht dinh dng tiu hao t, tch ly nhiu
nn cy ngy cng bo, cnh non bin thnh cht g, cy cng dn dn c kh nng chu
lnh.
Song ng ngh trn b mt cy ma ng vo trng thi ngng hot ng, thc ra s
bin i bn trong n rt ln. Tinh bt tch lu vo ma thu lc ny chuyn ho thnh
ng, thm ch c loi tinh bt li chuyn ho thnh cht bo, y u l nhng vt
cht phng lnh, n c th bo v t bo khng d b cht lnh. Nu ct cc t chc
thnh nhng ming mng ri t di knh hin vi quan st, bn s cn pht hin nhng
hin tng th v. Thng thng cc t bo lin nhau tng cp, lc ny si gn kt t
bo u b t, hn na vch t bo v cht nguyn sinh cng b tch ri, ging nh tng
chic ng. Nhng s thay i nh b m mt thng khng nhn thy c ny c tc
dng rt ln trong vic nng cao kh nng khng lnh ca thc vt. Khi cc t chc ng
bng, n c th trnh cho cc b phn quan trng nht trong t bo. Cht nguyn sinh b
ng bng gia cc t bo v gp phi nhng nguy him do b tn thng.
C th thy, vic chm vo gic ng v vt qua ma ng ca cy ci tng quan
mt thit vi nhau. Ma ng, cy ng cng su th cng chu c nhit thp, cng c
sc khng lnh. Ngc li, ging nh cy chanh sinh trng quanh nm m khng c

ngh ngi th sc khng lnh s km, cho d l kh hu Thng Hi th n cng khng

th sng qua ma ng.
Ti sao tui th ca mt s loi thc vt cc ngn?
Nhng chuyn th v trong th gii t nhin nhiu v k, khng bit cc bn ch
n cha, bt lun l cc loi cy cao n 100 mt hoc nhng cy ch cao c vi cm,
mc d b ngoi ca chng cc k d thng nhng c i chng l nh vy: Khi ht
c gieo xung t, gp phi iu kin mi trng thch hp l ny mm, sinh trng,
ra hoa kt tri, trong ht ging li p ht cu th h th hai, cui cng l cht i.
Nhng thi gian cn thit chng hon thnh qu trnh sng nh vy phi cn c vo
cc c tnh khc nhau ca cc loi thc vt, ng thi khng hon ton ging nhau, thm
ch cch nhau my chc ln n my trm ln. C loi ch cn mt nm (t ma xun
n ma thu) nh cc loi thc vt nng nghip: la, cao lng, ng, khoai mi ngi
gi chng l thc vt sng mt nm. C loi thc vt phi cn n hai nm mi c th
hon thnh, trong phi ngh qua mt ma ng, n nm sau mi sinh trng hoa thn,
ra hoa kt qu nh rau ci du, tiu mch v ng l nh vy, mi ngi gi chng l
thc vt sng hai nm. Nhng loi ny a s l nhng thc vt thuc loi c.
Thc vt loi g th li khc xa, c loi cn mi my nm, my chc nm thm ch
my trm nm, my ngn nm mi hon thnh chu k sng ca chng. Cho d nh vy,
n cng ging nh thc vt khc, quy lut c bn ca cuc sng u l t pht dc, sinh
trng n gi yu v cui cng l cht, trn th gii khng c loi thc vt no l c th
sng mi khng gi.
C loi thc vt no sng khng n mt nm khng? Cng c v chng loi ca chng
cng khng t. Trong gii thc vt, c loi ch sng vn vn vi thng, c loi thm ch
ch sng my chc ngy. Nh chng ta thng nhn thy trn mng ngi trn mi nh c
mt loi c nhiu tht c th n bng hoa nh nm cnh mu vng, gi l Ngo tng, sau
cn ma chng mi mc ln, rt nhanh chng n hoa, qua ma ma th kh m cht. Cn

c mt loi H kh tho dng lm thuc trong ng y, ma xun ny mm, ma h va

n th n tuyn b kt thc mt i. Nu mun ni loi thc vt tht s ngn th trn
vng sa mc c rt nhiu. V d nh cc on mnh, yu im ln nht ca nhng thc
vt on mnh ny l s kh hn. Trn sa mc, lng ma khng nhng cc k t m cn
tp trung ca s xung thp trong mt thi gian ngn, do chng phi hon thnh chu
k sng trong thi gian ngn khong 20 n 30 ngy, hoc trong my tun sau khi ma
xun ri xung mi nm th ra hoa, kt qu v cht, sau li khng nhn thy du vt
ca chng u. Tui th ca nhng loi thc vt trn sa mc ngn nh vy l do iu
kin mi trng kh hn ca sa mc to nn, y l kt qu ca s thch ng vi t
nhin ca cc loi thc vt.

V sao l trn ngn rng cui cng?

min n i, mi khi ma thu n, cy thay mu l t xanh sang vng, cui cng trt
nt chic o ny, trn tri n ma ng ti. Nu ch mt cht, nm s thy l trn
cnh chnh i mu trc tin, sau lan dn n ngn cy, ngn cnh. Rng l cng
vy, rng di trc, cng ln trn ngn, l cng rng chm.
C th bn s ni, l hin tng t nhin ca gii sinh vt, gi trc cht trc. L
pha di ra trc l u cnh nn rng sm hn. y cng l mt cch gii thch, nhng
cn c cch hiu su hn.
Trong qu trnh sinh trng, mi cy ci u vn ti s pht trin y nht, cho nn
n lun a nhiu thc n ln ngn tng nhanh s sinh trng. Ngn cnh do c
cung cp nhiu cht dinh dng. Khi ngn cy ln n mt mc nht nh, sinh
trng s chm dn li. Lc ny cy rng l l do hai iu kin: Bn trong, vic cung
cp dinh dng b hn ch v bn ngoi, iu kin thi tit thay i theo chiu hng

khng c li, chc nng tng hp thc n ca l km dn, l khng tn ti c na, ri

l t.
Nhng mc d vy, b phn ngn cy vn c u tin chm sc, thc n c cung
cp nhiu nht, nn d cy ngng a thc n ln ngn, nh vo lng d tr n vn
sinh tn thm mt thi gian. ng thi trong lc , cht dip lc trong l cy cha b ph
hu, vn tng hp c mt s cht dinh dng. Nh vy, l trn ngn cy s rng
mun hn cc b phn khc trn cy.
Ti sao tnh khng bnh ca thc vt hoang d li rt mnh?
Chng ta nhn thy thc vt hoang d rung hoang v t hoang, khng t cy trn to
di nh, cnh l yu t, c mt s qu rt nh m chua. Nhn bn ngoi chng cng
tng ng vi thc vt c trng. Nhng nhng ngi lm cng tc khoa hc li c
cm tnh su sc vi chng. H xem trng im no ca thc vt hoang d? Thc vt
hoang d c mt u im v cng qu bu, u im ny c cc nh thc vt hc gi l
Tnh khng chi mnh. Ci gi l tnh khng chi l ch kh nng chng li nhng bt
li trong mi trng sng ca chng. Trong gii t nhin, thc vt ang tn ti khi gp
phi nhng iu c hi cho s sng ca chng th chng lun mun tm cch chng
li. Trong nhng thc vt khc loi, c bit l gia nhng loi thc vt c trng v
nhng loi thc vt mc hoang th kh nng i khng c biu hin ra khng ging
nhau.
C ngi tng lm mt s th nghim, trong cng mt iu kin, kh nng khng
bnh u en gia nho mc hoang v cy nho trng r rng l khc nhau. Khi l nho
hng hoa hng c trng y vt ban en ca bnh u en th gai nho v lng nho
mc hoang gn nh khng c vt ban en. y l do nguyn nhn no? l v thc vt
mc hoang t mt ht mc thnh mt cy, t trc ti gi khng ai vun trng v qun l
nhng li c rt nhiu k th tn cng, nh ma, gi, tuyt lnh, hn hn l lt, bnh tt
v su hi lun mun tm cch bp cht sinh mng ca chng. tip tc sinh tn, bt

u t thi t tin, t th h ny n th h khc lun lun phi u tranh vi k th v

tnh, dn dn hnh thnh kh nng khng bnh cc mnh thch ng vi mi trng
chng thng phi a ra nhiu kiu bin i v cu to hnh thi bn ngoi v c nng
sinh l bn trong ca chnh mnh thch ng. V d nhiu loi thc vt mc hoang hoc
l ton thn hoc l l y lng, c loi th y gai, c loi th cha c. Ton b nhng
th ny u gip cho chng c th u tranh tt hn chng li k th. Nhng u
im ny ca thc vt mc hoang ni r sc sng v sc chin u ca chng u rt
mnh m. Nhng nhng thc vt trng th li khng nh vy, chng t nh n ln u
c s chm sc, quan tm ca con ngi, thiu s rn luyn cho tnh i khng, mt
khi nguy him n th khng chu c, thm ch b cht.
Nhng ngi lm cng tc nui trng thc vt cc k coi trng u im c tnh khng c
cc mnh ca thc vt mc hoang. H thng thng qua con ng lai gia loi c
nui trng v loi mc hoang to ra nhng chng loi tt v c nhiu ngi hoan
nghnh, nhng thc vt c tnh khng c km c ci to thnh nhng loi mi c cht
lng tt v tnh khng c mnh. Do , tt c nhng loi thc vt mc hoang trn t
cn ci trn ni khng chu ng gi ma, m l chng c ln ln trong kh hu khc
nghit. Chng ta phi c bit coi trng vn qu bu ca ti nguyn phong ph, li dng
trit u im l tnh khng bnh mnh ny ca chng, to ra ging lai a ra nhiu
loi mi, gip ch cho nhn loi.
Ti sao nhng loi thc vt sinh trng bi bin v m ly u c r h hp?
Chng ta bit rng cuc sng v s sinh trng ca thc vt khng tch ri khi nc.
Khng c nc, thc vt d a tn, thm ch l cht. Nhng khi nc trong t qu nhiu
hoc ngm mnh trong nc th khng kh trong l h ca t s b nc y ra, lm cho
t tr thnh thiu oxy, cng s e do n cuc sng ca thc vt. C ngi o c,
khi oxy trong t gim xung 10% th c nng b r ca i a s cc loi thc vt s c
th b thoi ho. Khi gim xung 2% th h r phi i din vi ci cht. Bi bin v
m ly l thuc v mi trng sinh thi thiu oxy, thng xuyn ngp nc.

Nhng thc vt trong qu trnh tin ho cng to ra c mt lot chng loi thch
ng sinh trng trong mi trng thiu oxy, c gi l thc vt m ly hoc thc vt
bi bin. Nhng thc vt ny c mt c im chung l c b r tin hnh h hp t
trong t ti khi l dn ra trong khng kh, c gi l r h hp. R h hp c cc l
ngoi to ln, bn trong c cc khe h t bo rt pht trin, c th d tr khng kh. y l
t chc thng kh rt c bit ca thc vt bi bin v thc vt m ly, chng c th
lm cho thc vt m ly v thc vt bi bin c th sinh trng trong mi trng thiu
oxy. ng nhin, nhng b r h hp ca cc thc vt bi bin v thc vt m ly
khc nhau th hnh dng ca chng cng khc nhau, nh dng qu gi, dng vng, dng
ngn tay v dng gy.
C rt nhiu thc vt c r h hp nh cc thc vt sinh trng bi bin nh cy vt
thuc h vt v cy hi ip thuc h c roi nga, cy dy bin thuc h du bin.
Trung Quc cn sng st mt loi thc vt l Tng nc, l thc vt m ly nc
ngt ca vng duyn hi ng nam Trung Quc, phn gc ca cy mc ln b r h hp
dng qu gi cao thp khng ging nhau rt c o. Cy Lc V Sam cn st li c
ngun gc t pha ng nam Bc M, t th k 20 du nhp vo trng Trung Quc
trn vng mng li h pha nam, phn gc ca cy cng ging nh tng nc, mc ra
b r h hp c dng qu gi c bit.
vng m ly nc ngt ca khu vc nhit i cng thng nhn thy thc vt c r
h hp, nh cy T n dng lm thuc chu M, cy Hong Ngu v Hng Giao
Kalimanjaro, g Maomalu Nigiria, cy c ng o Ilian, cy ng hong Guyana.
R h hp ca thc vt ngoi dng h hp ra cn c th c tc dng bo v v
chng sng.
Ti sao c loi thc vt thch nh sng Mt tri, c loi thc vt th thch bng rm?

Khng bit cc bn c ch n khng, mt mt hng nam v mt mt hng bc ca

nh, sn pha Nam v sn pha Bc ca ni cao nhn c lng nh sng Mt tri
khc nhau. nh sng Mt tri sn nam c chiu trc tip, hn na chiu c ngy
ti ti, do thc vt sng trn phn ni ny s nhn c nhiu nh sng v nhit
cao; nh sng Mt tri sn bc c chiu xin, nhng thc vt sng trn phn ni
ny s nhn c t nh sng v nhit lng. Ngoi ra, lng nc, m, nhit ,
hng gi, gi theo ma v iu kin hon cnh khc ca hai sn nam v bc cng
khng hon ton ging nhau.
Do nh sng, lng nc, hng gi, nhit khc nhau, lm cho s sinh trng lu di
ca thc vt sn nam v sn bc cng c tnh cch khng ging nhau. Ni mt cch
n gin, loi thc vt sinh trng sn nam thch nh sng Mt tri, nh thc vt hc
gi l thc vt dng sinh nh tng, sam, dng, liu, ho. Loi thc vt sinh trng
lu di sn bc th thch bng rm, do ngi ta gi chng l thc vt m sinh, nh
vn sam, lnh sam, ngc chm. y l kt qu do thc vt sng lu di trong mi trng
khc nhau. Tnh cch c th thch dng thch m ny vn khng th hnh thnh c
trong mt thi gian ngn. Nhng cho d hnh thnh nn tnh cch nh th ny hoc nh
th kia cng khng th thay i mt cch tu tin c. Bi v chng cng thch hp
hn vi iu kin sng sn nam v sn bc, trong hnh thi phn ngoi v cu to
sinh l bn trong u c s bin i. Vy th, hnh thi bn ngoi v cu to sinh l bn
trong ca thc vt thch dng v thc vt thch m c s khc bit g? S khc bit r
rng nht l phn l. Cht l ca thc vt thch nh sng l hi dy v th rp, trn mt l
c lp cht sng hoc cht sp c th chng chi vi nh sng Mt tri, l kh thng
nh v dy, cht dip lc tng i t nhng s lng tng i nhiu. c trng cu
to l ca thc vt thch dng c th m bo cho l c th li dng tt nng lng
Mt tri di sc chiu ca Mt tri, trong trng hp thiu nh sng Mt tri, cng c
th tin hnh tc dng quang hp nht nh. Cu to l ca thc vt thch m v thc vt
thch dng hon ton tng phn nhau, l thng to m mng, cht sng khng pht
trin, t bo thn l v l kh tng i t, c khe h t bo tng i pht trin. S

lng dip lc ca l t hn mt na so vi thc vt thch dng, nhng hnh dng ca

l hi to. Nh th c li trong mi trng m t, ti tm cng c th hp th v li
dng nh sng Mt tri yu t.
nh hng ca nh sng Mt tri i vi s sinh trng v pht dc ca thc vt thc ra
l rt ln, do tc dng ca nh sng, khng ch hnh thi v sinh l phn l ca thc vt
thch nh sng v thc vt thch bng rm c s khc bit r rng, m chnh l cng mt
loi thc vt, sinh trng trong mi trng y nh sng Mt tri v mi trng rm mt
th bin ho sinh thi ca l cng rt ln. V d, cy sinh trng trn mt t trng tri
th tn cy rng ln v pht trin; Sinh trng trong rng rm th tn cy nh hp v cao
cht vt. Thm ch c lc l trn cng mt cy do nhn c nh sng khc nhau m tnh
cch biu hin ra ca chng cng khc nhau, nh l trn ngn cy hoc mt ngoi cy do
nhn c nhiu nh sng chiu, phn l ny lin biu hin ra c trng ca l thch nh
sng, cn l phn di tn hoc bn trong do thiu s chiu sng ca nh sng, do
chng mi biu hin ra c trng ca l thch bng rm. V d nh cy inh hng, ho
ty, trn cng mt cy c th xut hin l thch nh sng v l thch bng rm.
Trong thc vt c loi thch nh sng, c loi thch bng rm, ch yu c to thnh do
s chiu thng v chiu xin ca nh sng Mt tri, do iu kin hon cnh sinh trng
khc nhau. Nhng, c th khng nh mt im, bt lun thc vt c hnh dng nh th
no, nu khng c mt tia sng th d cho l thc vt thch nh sng hay thc vt thch
bng rm th u khng sng c.
ng vt sa mc tn ti nh th no?
ng vt mun tn ti trong sa mc th phi c t nht hai kh nng. Mt l kh nng i
li, bi v t ct bt c lc no cng c th chn vi chng; hai l kh nng tr nc, v
khi ri khi nc th bt k sinh vt no cng ch cn con ng cht.
V c hai phng din trn th loi thn ln c th coi l mt in hnh sng mnh lit:
Phn trc t chi ca chng m ra thnh mng ln, chng cho c th i li thoi mi

trn ct. Khi mn m bung xung, lp sng m bao ph, c th v mt ca thn ln

lin dng kh nng ti a tp hp nhng git sng. Ngoi ra ci li di ca n cn
c th lim sng trc mt rt linh hot v kho lo, ging nh ci gt nc trn t
vy.
V phng thc vn ng, rn lao nhp gia tu tc bng mt kiu di chuyn khng
ging ai: ngn chn b cc ht ct chn vi bt c lc no, n cong ngi sang tri,
phi ht mc tng din tch tip xc vi t ct, v hnh thnh nn thi quen vn ng
nghing.
V kh nng tr nc, thn ln ui vnh c nhng c im thu gom cc git nc
ti a. Mi khi sng xung, n li b ln nh cn ct, quay lng v pha c sng t
bin thi ti, ui ca n vnh ln cao, lm cho thn ca n nghing sang mt bn, khi
sng m gp c th lnh but ca con vt th s ngng t thnh nhng git nc, chy
men theo lng trt vo ming thn ln.
Khng ch dng li nhng c im ny, ng vt sa mc mi con u c mt phng
php tn ti ring, chng hn c loi chuyn sng ph thuc vo thc vt. Mt s thng
ngy giu mnh trong cc hang ct, khi ma sng xung th lp tc b ln mt t, s
dng ton thn hng sng.
V sao chut chi s nh Mt tri?
Chut chi l loi vt n cn trng sng trong t. Chng thng o hang trong lp t
ti xp, m t v con . Chut chi con khi ln vn sng trong ng hm
o di t
Chut chi rt t khi o hang, lm t di lp t st hoc t ct. Chung quanh t ca
chng c ng hm, 4 b lin nhau. Do trong hang lun m t nn giun t, nhn, rt,
sn d dng sinh si, tr thnh mn n sn sng cho chut chi.

Chut chi lc nh mt hy cn m rt to, n khi c th ln dn ln, mt b i, cui

cng th ln su vo di lp da, th lc thoi ho hn. Lc n ch c th phn bit rt
t v s sng ti. Nhng c im cu to ny c hnh thnh do s thch nghi sng lu
di vi mi trng thiu nh sng trong lng t.
V chut chi qua mt nm khng ln mt t, ci chnh l khng tip xc vi nh sng,
cho nn khng quen vi s chiu sng ca Mt tri. Thn nhit ca chut chi cao hn
thn nhit ca ngi 2 - 3 C. Trong c th n khng c cu to thch nghi vi s to
nhit, nu b nh sng Mt tri chiu thng vo c th, lm nhit c th bin i ln,
tn s h hp ca n s tng ln. Nu b l sng hi lu, n s ri vo trng thi hn m
nng, v c th cht.
Chn Bc M dit rn chung nh th no?
Rn chung (rn ui ku) rt thch n tht chn. Tuy nhin, chn khng bao gi b n
tht mt cch d dng. Ngc li, chng cn tn cng v tiu dit hng lot nhng con
rn c di gn 2 mt ny. Chn c v kh g li hi nh vy?
Nhm nghin cu thuc i hc California b ra gn mt nm quan st sinh hot
ca loi chn spermiphilus variegatus cc sa mc Bc M. Chng sng trong nhng
hang ng su di lng t, v vy thng b rn chung ln o n tht.
t v, h hng nh chn bt buc phi t chc cc cuc tn cng tr a. Thng
khong 3 hoc 4 con chn quy li nh rn. Mt con lin tc tn cng vo chic ui
khin k th phi co li, khng c b nhng chic rng cc c vo ngi chn.
Trong khi , nhng con khc cn trm tng nht vo ngi rn.
Khi tn cng, chn lun trnh u rn, v ch dnh mt vt p, chng s b cht ngay sau
vi giy. Trong nhiu cuc chin, git cht rn hoc ui n ra khi a phn, nh
chn phi hy sinh ti vi thnh vin.

 trnh thit hi, chn cn t chc cc cuc sn lng quy m hn: Chng m vo tn
hang ca rn chung. Trong khi con m vng mt, chng git cht hng lot con non,
hoc p v trng.
Nhng ni chung, chn vn rt s rn ui ku. Nu rn xut hin bt ng, chn thng
b chy tn lon. Loi rn n tht chn ln nht di ti gn 2 mt, c tn l kim cng
(crotalus atrox), v chng c mu da nh nhng vin . Chng c th nut gn mt con
chn non, ri nm ngh khong 2 - 3 ngy tiu ho.
V sao chim cnh ct c th sng Nam cc?
Mi trng cc k khc nghit Nam cc buc cc sinh vt bc cao rt lui khi lnh
a ca n. Ngay c cc ng vt ln c th chu c ci rt 80 C ca Bc cc nh
gu trng, voi bin cng khng h c mt cc Nam. Vy m chim cnh ct li c
th lm c iu .
hiu v sao, chng ta phi xem li gia ph ca chng. Trc ht, cnh ct l mt
loi chim bi di nc c xa nht. C th n n y nh c t trc khi chu
Nam cc mc o gip bng. Do din tch t lin hp, mt bin rng, nn ni y c
th coi l khu vc phn thnh nht trong cc thu vc, vi ngun thc n phong ph, tr
thnh vng t tt cho cnh ct tr ng.
Sau na, do kt qu ti luyn trong gi v bo tuyt qua hng ngn vn nm, lng trn
ton thn ca cnh ct bin thnh lp lp dng vy gn cht. Vi loi chn lng
c bit ny, nc bin khng nhng kh thm thu, m d cho nhit c xung ti
100 C, chim cng khng h hn g. ng thi, lp m di da ca n rt dy, nn
cng m bo gi nhit cho c th.
Thm na, chu Nam cc khng c th n tht, th l cnh ct c c mt mnh t
kh an ton. Chng th m khi cc nh nghin cu t chn ln mnh t tn cng ca

th gii ny, chim cnh ct khng nhng khng b chy, m cn n tip h vi thi
rt thn mt (v t m).
Ti sao ni san h l ng vt?
Mi ngi thng cho rng san h l qu v hnh dung n l mt khong vt. Do rt
nhiu san h thin nhin cha c gia cng u c hnh cnh cy nn t xa n nay rt
nhiu ngi li cho rng san h l thc vt. n th k XVIII, cn c ngi xem tua
cm ca san h l mt loi hoa v t cho rng l pht hin ln. Ngy nay, nhng ngi
tng hc ng vt hc u bit rng san h l ng vt bc thp, n thuc ng vt
rut rng ch c hai lp phi trong v ngoi, ging nh mt chic ti c hai lp. N c
mt ming nhng khng c hu mn. Thc n c a vo t y. Xung quanh ming
c mc nhiu tua cm, y chnh l th m ngi xa gi l hoa. Tua cm c th bt
thc n hoc khuy ng dng nc chy vo ming v xoang trng, gip tiu ho cc
sinh vt nh trong nc, cho nn n l ng vt.
San h c rt nhiu loi, chng u sng rt vng chc, hn na li c nhng c tnh
chung l sng trong bin nng, c bit l thch sinh trng nhng vng nc bin m
c dng nc chy nhanh, nhit cao, v trong sch. Do phn ln san h u c th
ny mm sinh trng, m nhng mm ny khng th tch khi th m. Nh vy cui
cng s hnh thnh mt qun th lin kt v chung sng vi nhau, y chnh l nguyn
nhn ch yu m san h c hnh cnh cy.
Mi n th ca san h c gi l trng san h. Loi san h m chng ta thng thy
chnh l b xng ca qun th st li do tht ca trng san h ny b thi nt. C b
xng rt th rp, c th dng lm nguyn liu t vi, nhn to, loi tt hn c th
dng lm nguyn liu xy dng. Loi san h thng thy di bin phn ln u do
nhng b xng ny cht ng thnh. C mt s b xng rt cng, mu sc ti sng,
c bit l loi c mu , con ngi thng mi da n thnh cc loi trang sc.
Chim bay trong ma chu nc ma nh th no?

Chim c mt m mt cc mng gi l mng nhy, dng bo v mt v bo v c khi

n bay trong ma. Mng nhy ny khng hon ton trong sut, v vy chim c th khng
nhn thy r nhng chng vn phn bit c sng ti.
Ging nh mo, ch v mt s loi ng vt khc, mng ny c th nhy qua mt rt
nhanh bo v mt. N gip trnh khi s va chm khi chim bay qua bi rm. chim
sn mi, nh chim ng chng hn, chng nhm mt li ngay lp tc trc khi va chm
vi nn nhn, che mt li khi bt con mi.
Ti sao trong trai, s c trn chu (ngc)?
Ci ni sinh ra ht trn chu l loi ng vt nhuyn th nh con s, trai ngc bin v trai
nc ngt. C nhiu ngi ngh trai, s cng ln th ht trn chu bn trong chng cng to.
Thc t th khng phi vy. Ch khi no c k sinh trng sng k sinh hoc c vt bn
ngoi xm nhp vo trong c th nhng con s, con trai th mi to ra c cc ht trn
chu.
Th tch mt v trai hoc l v s ra th thy tng trong cng ca v c nh sng rc r
nht, nhp nhnh mu sc nh ht trn chu, y c gi l tng trn chu, n l cht
trn chu do mng ngoi tit ra cu thnh.
Khi k sinh trng chui vo v s, v trai cng, bo v c th, mng ngoi ca con s,
con trai s nhanh chng tit ra cht trn chu bao quanh k sinh trng ny. Nh vy, thi
gian lu dn s hnh thnh ra ht trn chu.
C lc khi mt s ht ct ri vo trong con s, con trai lm cho chng nht thi khng c
cch no y n ra c, sau khi chu nhiu s kch thch au n th chng nhanh
chng t mng ngoi tit ra cht trn chu dn dn bao vy ly n. Thi gian lu dn,
bn ngoi ht ct c bao bc bi cht trn chu rt dy, v cng bin thnh mt ht
trn chu trn vo.

Khong 20 30 loi ng vt nhuyn th c th sn sinh ra ht trn chu. Hin nay,

ngi ta xy dng ni nui trng nhn to, sau khi nui ln mt s ng vt nhuyn
th (ch yu l trai ngc), trong t chc kt mng ngoi cm nhn vo v trai, v trn
nhn ph mt tm mng ngoi nh, qua mt thi gian nht nh th s sinh ra ht trn
chu nui nhn to. Trong cc khu vc duyn hi v h lc a Trung Quc u dng
bin php ny nui trng trn chu, ngoi ra t nui trng ht trn chu bnh thng
pht trin m rng ra nui trng ht mu v ht hnh tng.
Ti sao mt cy a c th thnh rng?
Cy a l mt loi cy cao to l xanh quanh nm, to rng, thch nhng vng nhit cao
ma nhiu, khng kh m t, n phn b ph bin nhng vng nhit i v nhit
i ca Trung Quc, thng gp nhng vng thp v m t nh trong rng nhit i,
b bin duyn hi v ng bng thp hn so vi mt nc bin. Do qu ca cy a c v
ngt, chim rt thch n, do ht rt cng khng th tiu ho c nn theo phn chim gieo
vi khp ni, trn nh thp c, trn tng thnh c v trn nh nhng ngi nh c knh
ca vng nhit i v nhit i u c th nhn thy nhng cy a nh do chim gieo
ht. Nhng cy a nh c sinh trng trn cy ln ca vng nhit i cng a s l do
chim gieo ht. Hin tng k l cy mc trn cy tr thnh mt cnh quan ln ca cc
khu rng nhit i.
Nhng cy a c tui th cao, sinh trng nhanh, h thng cnh v r ph rt pht trin.
Trn thn chnh v cnh ca n c rt nhiu l v, ti u cng c th sinh ra nhiu r kh
sinh, r xung di ging nh nhng chm ru di, nhng r kh sinh ny sau khi sinh
trng n mt t th khng ngng to ln v tr thnh r ci, r ci khng phn cnh
khng sinh l. Chc nng ca cc r kh sinh ca cy a ging nh b r khc, c tc
dng ht nc v cht dinh dng, ng thi cn chng nhng cnh cy lin tc
vn rng ra ngoi, lm cho tn cy khng ngng to ln. Theo thng k, mt b r ci
ca cy a gi c th t ti hn 1.000 cnh. Thn Hon thnh huyn Tn Hi tnh Qung
ng c mt cy a to mc gn b h, tn ca cy a rng ti hn 6.000 m2, di tn

cy c hng ngn r ci v cc r ph, ging nh mt khu rng rm rp. Do Khu

rng ny cch bin khng xa nn tr thnh ni c tr sm ti ca cc loi chim nh
hc v c ly c lm thc n, hnh thnh Thin ng ca cc loi chim ni ting.
Nhng ngi lm cng tc vn rng ly gi t c tnh sinh trng ca cy a, ti
tnh tin hnh dn, chnh hnh r kh sinh v tn ca cy a lm cho n tr thnh mt cnh
sc c bit lm xanh ho sn vn v l chu cnh giu c sc ca Lnh Nam.
Ngoi cy a ra cn c cc loi cy khc nh cy c thuc h c, cy qu trn, cy du
Cng G thuc h du, cy ay g do Sumata thuc h ay thn g v cc loi cy o
ia rn cng c th mc c r ci.

V sao cy xu h cp l khi c vt ng vo?

Cy xu h cn c gi l cy trinh n. Khi b ng nh, n lp tc th hin ngay s e
l ca mnh bng cch khp nhng cnh l li. Nu bn nng tay, n s phn ng cc
k mau l. Chng 10 giy, tt c cc l u cp xung.
iu ny c lin quan ti tc dng sc cng ca l xu h. cui cung l c mt m
t bo mng gi l bng l, bn trong cha y nc. Khi bn ng tay vo, l b chn
ng, nc trong t bo bng l lp tc dn ln hai bn pha trn. Th l phn di bng
l xp xung nh qu bng x hi, cn pha trn li nh qu bng bm cng. iu lm
cho cung l sp xung, khp li.
Khi mt l khp li, n s a tn hiu kch thch lan rng n cc l khc, khin chng
cng ln lt khp li. Nhng ch t pht sau, b phn di bng l li dn y nc, l
li xo ra nguyn dng nh lc ban u.

c tnh ny rt c li cho s sinh trng ca cy, thch nghi vi iu kin t nhin.

phng Nam thng gp phi nhng trn ma bo ln, khi cy xu h thu l li khi
gp ma gi s gip n cu c cc l non.
Ti sao hoa trn cng mt cy bng c mu khc nhau?
Ni chung hoa cy bng thng n vo bui sng, sau khi hoa n, chng s thay i thnh
my loi mu sc. Hoa va mi n th mu trng, t lu sau bin thnh mu vng nht,
bui chiu c mu hng phn hoc hng, c khi thnh mu hoa hng.
n ngy th hai th thnh mu hng sm, c khi thnh mu tm, cui cng tt c cc
bng hoa bin thnh mu nu ri ri khi bu nhu. Lc nhu bt u pht dc, dn
dn n to ra, ri bin thnh nhng qu bng.
Hin tng nhng cnh hoa bng i mu l do tp tnh c hu ca cy bng. Bi v
trong cnh hoa ca chng c rt nhiu sc t, tu theo nhit thay i v chiu x ca
Mt tri, sc t cng pht sinh bin ho.
Trn cng mt cy bng, cc b phn ca hoa n ra c trc c sau, bng hoa ny mu
trng, bng kia mu vng hoc mu hng ri. Cho nn nhn vo mt cy bng m li thy
hnh nh c my loi hoa khc nhau.
Ti sao mt s thc vt c th pht sng?
Ma h, trong rng cy hoc trong bi c, nhng con om m bay lp lo pht ra nh
sng p v tn ln nh sao, y l hin tng sinh vt pht sng m mi ngi u bit.
Nhng, thc vt cng c th pht sng, bn thy hin tng cha?
Nh nm trc, huyn an ca tnh Giang T c nhiu ngi nhn thy my cy
liu c th pht sng. Ban ngy, nhng cy ny ng r bn b rung, khng h thu ht
s ch ca mi ngi, nhng n m n li to ra nh sng le li thn b v c mu
xanh nht, cho d ma to gi ln hay nhng ngy nng gay gt cng ko di khng ngh.

Nhng cy liu thng thng ny sao li c th pht sng c? Qua nghin cu, cui
cng cng gii p c hoi nghi. Ho ra, ci pht sng khng phi l bn thn cy liu
m l mt loi nm sng k sinh trn thn cy liu, bn thn cc si nm ca nm
Jiamihuan pht ra nh sng, do loi nm ny c th pht sng, mi ngi gi n l
Nm sng. Loi nm ny phn b ph bin mt di T Chu, Trit Giang, An Huy,
n chuyn i tm v sng k sinh mt s cy, ln ln thnh th si nm c mu trng
ging nh si bng, ht cht dinh dng ca thc vt, n no ri th li pht sng, ch v
ban ngy nhn khng ra, chng ta lun lun nhn chng m khng nhn ra m thi. Hm
nay, bn nhn thy Ming nm sng v n thuc nm sng trong phng thuc
chnh l loi thuc c lm t loi nm pht sng ny, l phng thuc cha tr tng
i hiu qu i vi bnh vim ti mt v vim gan.
Nu bn l mt ngi sng gn bin, trong nhng m ti nh mc, c lc c th nhn
thy trn mt bin nhng lung nh sng mu trng nh sa hoc mu xanh lam, thng
thng c gi l la bin, th ln di y bin c th gp nhng lung sng m
ngi nh nh sng cc v sao trn bu tri di y bin, tht chng khc no ng
tin! Ho ra y l mt s loi sinh vt pht sng thuc loi to, t bo nm v nhng
ng vt nh tp hp thnh m pht sng.
Nghe ni, trong mt trin lm quc t Pari Php nm 1900, phng quang hc c mt
gian trin lm sng to ra mt hnh thc mi, trong khng c mt bng n no nhng
li rt sng, th ra l trong mt bnh thu tinh c nui t bo nm pht sng, lm cho mi
ngi khng ngt kinh ngc.
Thc vt ti sao li pht sng c? l bi v trong thn ca nhng thc vt ny c
mt loi vt cht pht sng c bit - cht hunh quang v cht xc tc hunh quang.
Trong qu trnh hot ng sng cn phi tin hnh oxy ho sinh vt, cht hunh quang
ny b oxy ho di tc dng ca cht xc tc, ng thi gii phng ra nng lng, loi
nng lng ny c biu hin ra di hnh thc pht sng, l nhng nh sng ca
sinh vt m chng ta nhn thy.

nh sng ca sinh vt l mt loi nh sng lnh, hiu sut pht sng ca n rt cao, c
ti 95% c kh nng chuyn thnh nh sng, hn na nh sng mu sc m du v thch
hp. Cc nh khoa hc c c gi ca nh sng lnh, m phng nguyn l pht sng
ca sinh vt ch to ra rt nhiu ngun nh sng c hiu qu cao v mi.
nh sng om m c t u?
Th di nt trn t mt con om m pht sng, bn s thy li trn mt t l mt
vt di, vn tip tc nhp nhy, sau mi m dn ri mt hn. Nh vy, nh sng do
om m pht ra l sn phm ca mt qu trnh ho hc, ch khng phi l mt qu trnh
sinh hc nh ban u chng ta ngh.
Bi v, sau khi con cn trng cht m nh sng vn cn, th r rng l con vt ch lm
nhim v lin tc sinh ra loi cht pht sng m thi.
om m c hai nhm l om m bay v om m b di t. C hai nhm ny u c
th pht ra cng mt th nh sng lnh kh c bit, khng to nhit nh nh sng nhn
to. l v trong qu trnh pht sng, hu nh ton b nng lng c sinh vt chuyn
thnh quang nng, ch khng tiu hao thnh nhit nng nh nhng ngun sng nhn to
khc.
nh sng ca om m c pht ra t mt vi t cui bng. Ban ngy, cc t ny ch
c mu trng xm, v m mi pht ra nh sng huyn o qua lp da trong sut. Bn trong
lp da bng l dy cc t bo pht quang, trong cng l lp t bo phn quang, c chc
nng nh mt gng gip phn chiu nh sng ra ngoi.
Cc t bo pht quang c cha hai loi cht l luciferin v luciferaza. Khi tch ri nhau,
chng ch l nhng ho cht bnh thng, khng c kh nng pht sng. Nhng khi cnh
nhau, men luciferaza s xc tc, thc y qu trnh oxy ho luciferin (qu trnh dng oxy
t chyluciferin). Qu trnh oxy ho ny to ra quang nng.

om m ch c th pht sng lp lo m khng lin tc, bi v chng t khng ch vic

cung cp oxy, sao cho phn ng pht sng thc hin c lu di.
B mt s hi sinh ca ve su
Ngi Trung Quc c cho rng ve su l con vt biu tng ca s hi sinh do chu k
sng c mt khng hai ca chng: nm lng l di mt t trong nhiu nm lin, sau
tri ln khi mt t i tm bn i giao phi, trng ri cht! Ngy nay, ngi ta
vn t hi v kh nng k l ca ve su khi chng lun xut hin trong thin nhin vo
mt thi im chnh xc trong nm.
Ngi ta o nhng con nhng thuc loi ve su Magicicada th di mt t 15
nm. Loi ve su ny thng ch ngoi ln khi mt t sau 17 nm tu luyn. Khi a
nhng con nhng ve su vo mt cn phng c iu khin kh hu nhn to. Ti y
nhng con nhng c gn vo b r ca nhng cy o (peach) c iu chnh
c th ra hoa hai ln mi nm. Kt qu nhng con ve su thot kip nhng sm hn
mt nm. Loi cn trng ny m thi gian bng cch theo di nhng tin hiu sinh l
ca cy.
C vo ma xun, khi nhiu loi cy bt u ra hoa, nhng git mt v protein t hoa s
chy ra, ri xung v thm vo b r ca cy. Ve su trong lng t ht ly thc n t
r cy v chnh l lc chic ng h sinh hc ca loi cn trng ny c kch hot.
Lc ny ve su s hi sinh, b ln khi lng t v bt u mt chu k sng mi
Ti sao c mt s thc vt li c c?
Thc vt khc loi, do kt qu hot ng sinh l ca chng khng ging nhau, to thnh
vt cht c tnh cht khc nhau tch lu trong thn ca chng. V d nh l ca rau cn,
rau chn vt v rau thm c mi v khc nhau chnh l nguyn nhn ny. Nhng tch lu ca
mt s thc vt l vt cht c, i vo bn trong c th con ngi v gia sc th c th

pht sinh tc dng ca c tnh, lm tn hi n t chc t bo, dn n tr ngi v c

nng, bnh tt hoc t vong, do chng c gi l thc vt c c.
Chng loi v tnh cht ca vt cht c c trong thc vt rt phc tp, y ch ni
n mt s loi quan trng . Ni t tnh cht ho hc, vt cht c c ca thc vt ch
yu c : Kim thc vt, glucoxit, saponin, protein v nhng c t khc vn cha r.
Kim thc vt l c hp cht hu c c cha nit trong thn thc vt, nh kim cy
thuc l cha trong l v ht ging ca cy thuc l, c t ca cy nm c cha trong
cy nm. Glucoxit l sn vt ca s kt hp gi ng v gc hiroxit (-OH), nh
glucoxit kh hnh nhn cha trong ht bch qu v kh hnh nhn. Saponin l hp cht
rt phc tp, sau khi ho tan trong nc, lc mt cht l c th to thnh bt, nh
saponin c mch cha trong ht c mch. Protein l ch vt cht c c c tnh cht
protein, nh protein thu du trong ht ging ca thu du, cht ba u trong ht ging
ba u. Vt cht c c khng ch tnh cht khc nhau trong cc thn thc vt m v tr
phn b cng khc nhau, c loi nhng b phn khc nhau ca cy u c c, c loi
nhng b phn khc nhau cng mt cy thc vt c nhng vt cht c c nhng
mc khc nhau. Do s khc nhau v k thut trng trt. t trng v s thay i v
nm, giai on pht dc, v tr v thi tit nn hm lng c tnh ca thc vt c c
cng khc nhau.
Gluxit hnh nhn cha trong ht ging ca bch qu v hnh nhn ho tan trong nc c
th sinh axit cyanogen c c tnh rt cao, tr em nut mt lng nh th s mt i tri
gic, trng c m cht. Khoai ty sau khi a ra nh sng chuyn sang mu xanh hoc
ny mm, phn ny sinh ra mt loi c t c tn l Long qu tinh. Ngi n vo s
dn n b trng c, sinh ra cc triu chng nh nn, a chy. Cc loi ht khc nh o
nhn, thu du sau khi n s b trng c. Hiu c nhng quy tc ny th c th phng
chng trng c v p dng cc bin php cu cha kp thi. C mt s thc vt c c
sau khi b c t th c th tip tc dng c, ni mt cch thng thng, rau di sau
khi ngm v ra qua nc hoc nu chn ri li ngm, lm cho ht v cht v ng th c
th kh ht c tnh; ng nhin cng c mt s thc vt nh nm c th cho d c

ngm ra, nu chn nh th no u khng th kh c c tnh. Do vy, nhng thc

vt khng bit th cn phi tm hiu xong mi c th s dng, trnh sau khi n nhm
ri b trng c.
Mt s thc vt c cha vt cht c c, c bit l thuc nhng thc vt c tnh kim
thc vt, c th dng ch to ra thuc. V d, nh l v r ca cy c dc v c c
dc c cha kim lng ang v atropin, c c, c th lm cho con ngi hng phn,
hn m, nhng khi dng mt lng nh trong y hc li tr thnh bi thuc tr bnh phong
thp, th dc, bng au qun; Hoa ca c c dc l hoa dng kim m ng y c i
dng lm thuc gy m; Khi b trng c mocphin trong qu thuc phin c th dn
ti lit h hp, nhng trong y hc khi s dng vi liu lng thch hp th li tr thnh
bi thuc dng au nhanh. Do hiu c loi thc vt no c c v trong chng c
cha loi c t no c ngha rt quan trng.
Cha t ca cc loi hoa
Mt ngy no , lang thang trong rng ma nhit i ca Malaysia v Indonesia, bn c
th s sng st khi p vo mt bn l mt bng hoa chi li, khng l vi ng knh
ti gn 1 mt. l Rafflesia, mt dng hoa loa kn ln nht th gii. Thy k l, t
bu vt ca to ho ny, c th mi kinh khng khng ngng bc ra mi tht thi.
Dn a phng do vy gi n l hoa xc cht. Tuy vy, th mi li c vai tr sng
cn i vi hoa rafflesia, chng hp dn rui nhng n lm chc nng th phn.
Tn y ca loi hoa ny l Rafflesia arnoldi. Hoa mc ngay trn mt t, ng knh
ti 1 mt, mu chi li. Cy Rafflesia l mt loi cy k sinh, dng si, ng knh
thn b nh si ch. Tht ngc i, hoa ca cy to bao nhiu th thn cy l b by nhiu.
Rafflesia chui vo cc m r ca mt cy ch c dng thn leo v ht cht dinh dng t
. N khng c l, khng c cung, khng c r. Cui cng, ci vi th n bm nh b

s to ra mt ci nu, to dn ln thnh hnh mt chic bp ci. Chnh ci bp ci ny

v sau s n ra bng hoa khng l Rafflesia arnoldi, mc ngay trn mt t.
Cc ht ca cy Rafflesia rt nh, c bc trong mt lp v cng. Cc nh khoa hc
cho rng chnh cc ng vt truyn ht ny i xa khi i lang thang trong rng. Ht git
vo mng chn ca chng v th l c tha i khp ni.
Loi Rafflesia u tin v ln nht c pht hin o Sumatra. Cc nh khoa hc
ly tn ngi pht hin ra n, mt ngi chu u c tn l Thomas Stamford Rafflesia,
cng l ngi thnh lp nc Singapore ngy nay, t cho cy. T n nay, ngi
ta t tn cho hn 12 loi Rafflesia khc.
Khng phi mi loi Rafflesia u c mi thi ra ca tht thi. Indonesia cng c loi
cy ny, ngi dn gi l bunga patma, c ngha l hoa sen.

Loi hoa nhanh nht trong t nhin

Danh hiu loi thc vt nhanh nht Tri t gi thuc v cy sn th du Canada
(Bunchberry Dogwood ), c nh thc vt hc tuyn b.
Nhng bng hoa sn th du nh xu c thi gian, m ra cha ti 0,5 phn nghn giy,
phng i c quan sinh sn c (phn hoa) di mt p lc gn 800 ln lc m cc nh du
hnh phi chu khi tn la c phng.
Video tc cao cho thy bng hoa n ra trong vng cha ti 0,5 phn nghn giy,
nhanh nht tng c ghi nhn mt loi thc vt, Joan Edwards ti i hc Williams
Williamstown, M, cho bit.
Cy sn th du (Cornus canadensis) vt qua cc loi thc vt ni ting nhanh nh
chp khc, nh qu Impatiens pallida n tung trong 2,8 - 5,8 phn nghn giy, v c khp
cht ca hoa by mi Venus trong 100 phn nghn giy.

Loi cy ny thm ch cn nhanh hn c b cht c c nhy vi tc 0,5 - 1,0 phn

nghn giy v tm b nga vi pha tn cng chp nhong trong 2,7 phn nghn giy.
Nh hoa sn th du c cu to ging nh my bn thi trung c thu nh, Edwards
cho bit . C my ny cho php bng hoa bn phn i xa hn c mt chic my lng
n gin.
Thng thng, k khi ng cho chic my bn ny thng l nhng con cn trng
ln nh ong bp cy, hoc i khi chng c g c. Khi mt con cn trng u vo bng
hoa, phn hoa dnh ln thn th chng v c truyn sang nhng bng hoa khc. Cng c
khi bng hoa t n ra, phn hoa c mang i trong gi v hi ng vi c quan sinh sn
ci ca nhng bng hoa khc.
Tuy vy, nhng phn hoa dnh bm li trn thn th cn trng thng khng c
bt mang i trong gi. V vy, c th cy sn ph du pht trin my bn n nh
xiu lm phng n d phng, khi m nhng k th phn khng xut hin, cc nh khoa
hc phng on.
Cy sn th du l loi thc vt ph bin to nn nhng thm c di rng taiga v vn
sam Canada.
Ti sao gi cy xng rng Saguaros l ngi khng l ca sa mc
Vi chiu cao trung bnh 9,1 n 13,3 mt, c cy cao vt ln ti 15,5 mt, xng rng
Saguaros ni bt trn sa mc hoang vng vi nhng thn cy cao dng ct, i khi ng
knh thn t ti 76 cm. Trn thn n ch c vi nhnh ln, cn gi l tay, un cong ln
tri
Saguaros phn b Arizona, ng Nam California v Sonora Mexico. Phi mt ti 30
nm loi cy ny mi t chiu cao 1 mt, nhng tui th ca chng c th ko di hn
200 nm.

Ging nh cc loi xng rng khc, Saguaros sng trong sa mc nh nhng cn ma

xi x thng ch xy ra khong mt ln trong nm. Chng ht nc nhiu ht mc c
th v d tr. Saguaros c th s dng mt tn nc mi ngy bng cch n rng ht c
kch thc thn cy. Lng nc ny sau dn dn c s dng xy dng nn cc
m mi, nhng vi mt tc chm n mc qu trnh ny ko di cho n cn ma
sau.
T bo v
Loi Saguaros c bao bc bng v s nhng chic gai nh (dng bin i ca l).
Nhng chic gai ny lm chch hng cc dng kh bao quanh thn cy, hn ch ti a s
thot hi nc b mt. Nhng chic gai nhn cng gip xua ui nhng con th chuyn
i kim xng rng Saguaros lm thc n. Cht c trong nha xng rng gp phn
ngn cn s ph hoi ca cc loi ng vt khc.
Qu chn ngay trc khi ma ma ti
Nhiu loi ng vt, trong c con ngi, s dng qu ca cy Saguaros lm th n.
Chim g kin lm t trn cy bng cch khot cc hc vo trong chic thn s . Hoa
ca cy, nhng bng hoa sang trng ca vng Arizona, mu trng ng v c ng knh
ti 12,5 cm. Chng to ra mi thm nng nn, thu ht nhiu loi cn trng cng nh
nhng con chim b cu cnh trng v di mi di. Nhng loi ng vt ny s v tnh thu
gom v phn tn phn hoa dnh v cnh v ngi chng khi chng tm ti cc bu mt
thm ngon.
B n ca cy tm gi
Vo nhng ngy ma ny trong nm, nhng chm cy tm gi vi qu trng mng v l
xanh mt thng c treo ln ca ra vo cc ngi nh, gi cm hng cho nhng i
bn tr trao nhau nhng n hn. Nhng khng phi ai cng bit rng l mt trong
nhng loi c di c hi nht.

C khong hn 1.300 loi tm gi, bao gm hai loi ph bin nht lun c treo trn
ca nh trong ngy l ma ng, nh mt biu hin ca s thin ch v tnh bng hu.
Nhng thc t, tt c bn chng li l nhng k n bm trn cc cnh cy v cy bi, n
cp thc n v nc ca ch nh.
Qua thi gian, chng lm tn hi ti s pht trin ca cy v thm ch git cht cy .
Hu ht cc loi tm gi c l xanh gip chng t to nng lng nh qu trnh quang
hp. V th cc nh khoa hc gi n l loi bn k sinh.
T Mistletoe (cy tm gi) bt ngun t thc t rng loi cy ny thng xut hin
nhng ni chim mung li cht thi ca mnh. Theo ting Anglo - Saxon, mistel c
ngha l phn, v tan c ngha l cnh cy. V vy tn thng thng ca n c ngha l
phn trn cnh cy. Tn khoa hc ca tm gi cng khng hay ho g hn. Trong ting
Hy Lp, phoradendron c ngha l k trm trn cnh cy.
Ht ca tm gi c pht tn qua m, chn v c quan tiu ho ca loi chim. l mi
quan h i bn cng c li: Nhiu loi chim s dng tm gi lm t.
Trong cc loi tm gi, tm gi ln l mt k nguy him cho ngnh lm nghip. Ch ring
Colorado (M), n c th lm gim mt na sn phm g hng nm. Loi thc vt ny
bm r vo nhng cy to trng thnh, lm suy yu chng bng cch ht cht dinh dng
v nc. Khi qu ca tm gi ln chn, chng s n tung v bn cc ht i xa ti 15m.
Nhng ht li ng trn cnh cy non v sau khi ny mm li tip tc nh cp cht
dinh dng t nhng nn nhn mi.
Cc nh lm nghip v cc cng ty ly g phi vt ln nhiu nm ngn chn s
pht tn ca loi cy b nh m nguy him ny. Vic ngn cn n kh hn c ngn cn
trng.
Bt chp ni kinh hong do tm gi gy ra, loi thc vt ny a con ngi xch li
gn nhau hn theo truyn thng lu i. Do cy tm gi ra qu vo ma ng, cc nn

vn ho thng coi n l biu hin ca s ph nhiu, mu m. Vic trao nhau n hn di

cy tm gi c ngun gc t thi c i ca ngi Druid. Khi k th chm trn nhau
di cy tm gi trong rng, h phi h v kh v ngng bn cho ti ngy hm sau. T
truyn thng ny m dn ti vic cho cy tm gi ln ca nh v hn nhau di tn l
xanh. Cy tm gi xut hin t nghn nm nay, chng l mt phn khng th thiu
ca khu rng.
V sao ngi v ng vt vng nhit i li nh b?
Do tip thu ngun thc n ngho nn v protein v vi cht, cc nhm ngi v ng vt
sng trong vng nhit i m v xch o thch nghi theo hng thu nh tm vc li
tn ti c trong mi trng bt thun li ny.
Theo cc nh a ho, trong iu kin nh sng Mt tri di do nh vng xch o,
cng thm lng ma phong ph nh trn nhng vng nhit i m, t ai hai min ny
c s phong ho mnh m v tr nn km ph nhiu, ngho v m v ln d tiu. Cht
kim, nht l canxi v magie thiu trm trng do ma nhiu, t b ra tri nhanh. Nhng
nguyn t vi lng rt cn cho s sng nh iot, coban cng thiu, nht l min ni.
T cc yu t ny, s km pht trin ca kch thch c th ngi v ng vt c th
c l gii nh sau:
- Thiu canxi v magie s gy ra cc bnh v xng. Xng khng pht trin khin
chiu cao hn ch.
- Thiu ht st khin con ngi mc bnh thiu mu v gy. Thc vt nhit i m giu
st, song con ngi khng hp th st qua vic n thc vt m ngun st ch yu l
c cung cp thng qua ng vt (tht, c, trng, sa). Tuy nhin trong thc t, thc
n ca ngi v ng vt sng vng ny ch yu l thc vt, ng vt ch chim
khong t 5% n 10%.

- Trong iu kin ma nhiu, cc cht kim cn thit cho cuc sng ca cc sinh vt b
ra tri trong khi li c s tch lu ca cc nguyn t khc nh st, nhm, silic Silic l
nguyn t lm cho l cy ca hai vng ny c mu xanh sm v cng, sc, c nhiu x v
km gi tr dinh dng m in hnh l c tranh. Silic nhiu n ni bn trong cc ng tre,
na ta c th gp cc tinh th silic ngm nc kt ng li nh nhng cc ng. y
l nguyn nhn gii thch v sao nhng ng vt nui vng nhit i m v xch o
cho sn lng tht v sa thua xa so vi cc loi ng vt x n i.
S kt hp nhng yu t trn khin cc c dn ca vng nhit i m nh Vit Nam,
Malaysia, Thi Lan, Philippines, Indonesia, Angola, Ghine u c vc dng nh b.
Thm ch vng rng xch o chu Phi c b lc ngi Pich m cn c gi l b lc
ca nhng ngi t hon. Nam gii y cao khng qu 1,3 mt, cn ph n ch cao
trung bnh khong 1 mt.
Tnh trng tng t nh vy cng din ra i vi ng vt. Theo tnh ton ca cc nh
khoa hc, cc loi ng vt vng nhit i m v xch o c kch thc thua thit so
vi ng loi ca chng vng n i ti 1,5 mt. V d, li hu cao c sng cc
ng c n i c chiu cao trung bnh l 6 mt trong khi vng xch o chng ch cao
c 2,5 mt m thi.

10 loi vt nguy him nht th gii

Chng l nhng sinh vt ni danh t lu nh s t, c mp trng hay rn mang bnh, n
nhng loi qu quen thuc xung quanh m thm ch bn qun mt nguy hi ca chng
nh mui Di y l 10 loi k th gh ghm nht ca loi ngi.

Mui: Hu ht cc c mui t u ch khin bn nga. Nhng mt s loi mui c th

mang v truyn k sinh trng st rt. Hu qu l, nhng con cn trng b nh ny gy
ra hn 2 triu ca t vong trn ngi mi nm.
Rn mang bnh chu : Mc d loi vt ny khng c nhn danh hiu loi rn c
nht, nhng n li gy hi nhiu nht. Trong s 50.000 ca t vong v rn cn mi nm,
rn mang bnh chu ng gp c phn ln nht.
Sa hp Australia: Cn c gi l ong bin, nhng con sa to bng ci bt ny c th c
n 60 xc tu trn mi 4 mt chiu di. Mi x tu c 5.000 t bo ngi v c t
git cht 60 ngi.
C mp trng: Mu trong nc c th li ko nhng con vt ny vo ba n in lon,
ni chng s dng tt c 3.000 ci rng ca mnh cn bt c th g chuyn ng.
S t chu Phi: Nhng chic rng nanh khng l? Th xem. Nhanh nh tia chp? Hn c
iu . B vut sc nh dao co? Khi phi bn. Chng i? Tt hn ht bn hy hy
vng l khng. Nhng con mo ln ny gn nh l cc tay i sn hon ho.
C su nc mn Australia: ng nhm con vt ny vi mt khc g! N c th nm im
trong nc, ch i ngi i ngang qua. Sau , trong chp mt, n lao vo con mi, ko
k xu s xung nc dm cht v cn nt.
Voi: Khng phi tt c cc con voi u thn thin nh Dumbo. Voi git hn 500 ngi
mi nm trn ton th gii. Voi chu Phi thng nng khong 8 tn - giy nt bn
m cha cn dng n i ng nhn hot.
Gu trng: Chc chn trong vn th chng c v ngoi rt d thng, nhng trong t
nhin chng coi hi cu voi l ba sng. Th tham d m xem, bn s thy chng d
dng x toc u con mi bng mt c
Ti sao ni ra l loi vt gi nht th gii?

Nhng con vt gi nht trn th gii sng trn mt vi hn o ca Thi Bnh Dng v
n Dng. l nhng con ra t khng l m gi y ch cn tn ti c hai loi,
mt loi Galapagos cn loi kia Aldabra nm cch xa v pha Ty ca b bin
Tandani khong 640 cy s (thuc ng Phi). Cch y hai trm nm c nhng loi ra
tng t nh vy c tm thy vng Mandagascar, Rodriquez v nhng vng khc
na nhng gi y chng b tiu dit. Nhng con gi nht trong s ra ny di ti hn
1,2 mt. Ngi ta cho l tui th xp x ca chng l 150 nm. Mt con ra tn l Marion
b bt vo nm 1766 c a ln o Maurice cng vi bn con khc. Nm 1910 Marion
b m ri ngu nhin b git cht vo nm 1918. Vy l n sng trn o Maurice c
152 nm, nhng thc t tui i ca n phi l 180 nm bi v trc khi Marion c
a ti o th n c mt thn th to ln. Mt con khc c a n o Sri Lanca
v Ceylan vo nm 1797 v n sng mi cho ti nm 1910, mai ca n o c 1,36 mt.
Nhiu k lc khc v tui th c ghi chp cho cc loi ra khc. Mt con ra gc t
nhng o Tongas cch xa hn 300 km v pha ng ca Australia cng trao cho mt
nh thm him ngi Anh J. Cook nm 1777. N cht tui 189 vo nm 1966.
Nhng con ra qui d qu tht l loi vt sng lu nht. Theo cc chuyn gia nhn nh
th nhng i th trc tip nht ca chng l nhng ch c voi ln c th sng c mt
trm nm. Ngi ta cng khng nh voi chu Phi cng c th sng c mt th k
nhng cho n nay nhng khng nh ny vn cha c chng thc. Nhng con ra t
khng l cha phi l loi ln nht v loi ra lut, mt loi ra bin di ti 2,4 mt, cch
y hng triu nm c con di ti 4 mt sng chu M v mt con khc o c 6
mt cng tn ti n .
Hi u bin cng l mt loi sng rt th sau khi c theo di bng phng php eo
vng cho n. Con hi u Leysan lm t trn mt hn o nh bit tm Thi Bnh Dng
trn thc t sng c ti 42 nm.
Ti sao con ngi li sn bt c voi?

C voi l loi ng vt khng l to ln nht trn Tri t, nhng chng li l loi ng

vt hin t ca bin c. Trng lng ca nhng con c voi c th t ti 150 tn.
Nhng hin nay mt s loi c voi ang ng trc ngng ca ca s tuyt chng bi
s sn bt c quy m ln ca con ngi. Trng hp ca nhng con c voi bu hay c
voi xanh phn nh rt r nhng hu qu ca s sn bt ro rit: chu Nam Cc c
rt nhiu loi c voi ln sinh sng. Cc nh khoa hc nhn nh rng vo nm 1950 s
lng c voi y l 100.000 con. Ngi ta dng mi cch sn bt c voi n ni m
ch mi lm nm sau y ch cn c khong ba ngn con.
S lng c voi hin nay ch cn khong chng 12.000 con. Ring c voi xanh ch cn
chng 700 con, mt con s kh t i!
Ngi ta k rng, cch y vi th k nhng ngi bn x o Mexique ca bang
California tin hnh sn bt c voi mt cch tn nhn v rt ly k. Vo thng ging khi
n c voi ti c b bin bc th h tip cn c voi trn nhng chic xung, mt
ngi can m nht trong s ny lin nhy ln lng ca mt con trong n v cm hai
mnh g vo hai l mi khin cho con vt phi cht ngt.
T khi con ngi pht minh ra nhng khu sng bn nhng chic lao mc dng sn c
voi th k ngh ch bin n cng tr nn pht trin. Sau khi bt c c voi ngi ta bm
khng kh vo gia khong da v tht c voi trnh cho c voi b chm v b tri. Nhng
tu sn c voi s mc con c v ko v xng ch bin. Tht v m c voi l ngun
nguyn liu ch yu u tin m c voi cung cp. Mt thi gian di m c voi c dng
lm du thp sng v dng sn xut ra x phng. Trc khi cht do ng quang c
mt thi tn ti mt th trng rt sm ut kinh doanh nhng chic ym, nhng tm
sng un do treo nhng b hm trn ca c voi. Nhng tn gi n gin c voi l
nhng th dng gi cho cc o nt ngc v o lt ca cc b c chc chn. Ngy nay
chng ch lm chi qut m thi.

Hin nay c nhng lut cm sn bt loi vt ang c nguy c tuyt chng. Nhng
ngi trc kia sng bng ngh nh bt c voi nay chuyn sang ngh hng dn
vin du lch, tham quan c voi trn i dng. nhiu nc chu , ng dn gi c voi l
c ng v h tin rng c ng gip h rt nhiu khi hnh ngh trn bin, nht l gip
h trnh c nhng tai nn tu thuyn trc nhng con sng ln. V vy khi pht hin
xc c voi ngi dn tp trung ko c voi ln b v chn ct c voi rt chu o. Nhiu ni
ngi ta cn lp n th v t chc cng l cho chng.

Ti sao ni c voi l mt ng vt thuc lp th?

C voi xanh l loi c voi to ln nht ca i dng vi chiu di l 30 mt v nng ti
khong 150 tn. H hng ca c voi xanh l cc loi c voi xm, c voi trng, c voi lng
g hay c nh tng, c heo
Thc ra c voi l mt ng vt thuc lp th. Chng c y c tnh ca lp th
trn cn nh h hp bng phi, con v nui con bng sa. Cch y 65 triu nm, khi
loi khng long tuyt chng th nhng sinh vt khc trn hnh tinh mi sinh si ny n v
chnh s pht trin nhanh chng ny dn n tnh trng khan him thc n. Trong iu
kin sng nh th, t tin ca loi c voi phi di chuyn n vng ven bin kim
n v tri qua mt thi gian di tin ho loi c voi thch nghi c vi mi trng
nc cho n tn ngy nay. Khi chuyn t cuc sng trn cn sang sng mi trng
nc, c voi chia thnh hai nhm: nhm c rng v nhm khng c rng. Nhm c voi
khng rng chuyn n cc sinh vt ph du th rng ca chng bin ho hon ton. Cn
nhm c voi c rng th chuyn n cc loi c hay nhuyn th th rng ca chng rt pht
trin. C voi c thn hnh thon di, da lng trn v c kh nng chu lnh rt cao. Kh
nng bi ca c voi cng rt tuyt vi, xng sng c voi rt mm do, un ln d
dng trong nc, ui c voi nm ngang. Phi ca loi c voi tuy b nhng li hot ng
rt hiu qu, ch cn vi giy ngoi ln trn mt nc, c voi c th thay i 90% khng

kh trong phi ca chng. Kh nng ln su khong 2 gi ca c voi l c im k diu

ca loi sinh vt khng l ny.
Trc y ngi ta nh bt c mt con c voi xanh c kch thc chiu di l
33,17 mt v nng ti 190 tn, ch ring b xng ca con c voi nng ti 29 tn, tri
tim nng 700 kg, gan nng 980 kg v li ca n nng 4,3 tn. Trng lng ca li
khng thi bng trng lng ca mt con voi trn cn.
C voi xanh cng di c nh nhng loi c khc. Bnh thng chng sinh sng vng cc
Bc lnh gi, nhng khi sinh sn chng li di c v phng Nam sinh sn trong
nhng vng nc m hn. Nh lp da dy ti 60 cm m c voi c kh nng chu lnh rt
cao cng nh trnh c tn thng khi va chm.
Thi gian mang thai ca c voi rt di, khong 11 thng. Khi mi sinh ra c voi con di
7 8 mt, nng 3 4 tn. Sau mt thng th trng lng ca chng tng gp i. Mi
ch c voi con cn n 200 lt sa mi ngy. Sa c voi c rt nhiu dinh dng, trong
thnh phn sa c voi c ti 50% l Protein v cht bo.
Cc nh khoa hc cho rng tui th ca loi c voi trong thin nhin di khong 50 nm
hoc c th l lu hn na. Nhng con c voi c kh nng pht ra nhng m thanh trm
bng m ngi ta thng bo l c voi ang ht. Nhng m thanh ny c ngha rt quan
trng trong i sng ca loi c voi. Ting ku gip chng tm bn, gip chng tm ng
hoc thng bo nhng nguy him cho ng loi khi cn thit. C voi l loi c thng
minh. N c th bt chc c mt s hnh vi ca con ngi.
Ti sao ni c heo l loi c thng minh?
Thng Mi nm 1987 cuc chin tranh Iran - Irc ang din ra rt gay go. ng lc
nm con c heo, gi l nm con c heo mm di c mt n v hi qun M th eo
bin Ormuz tham gia vo mt chin dch g mn. Con c heo ln (Tursiops trucatus) l
con c heo pht hin c rt nhiu cc loi mn. Nh vy nm con c heo c

hun luyn lm nhim v pht hin nhng qu mn m ngi Iran th xung nhm
gy tr ngi cho nhng tu ch du hot ng vng vnh Persique.
y khng phi l ln u tin nhng con c heo c s dng vo nhng mc ch qun
s v trong cuc chin tranh Vit Nam, con c heo hng hi c s dng ri.
Nhng cc nhim v ca chng u ti mt cho nn ngi ta khng th bit c ch
xc l nhng nhim v g c.
Tri li, mt iu chc chn m ai cng bit l s thng minh ca nhng con vt bin c
v ny. Ging nh nhng con di, chng c tri ph cho mt c quan nh v bng
sng m, c heo s pht ra cc m thanh, khi gp mt vt cn nhng m thanh s phn
hi li, lc ny b nh ca chng v ln c tm bn ghi li nhng g m
chng pht hin xung quanh y, ng thi cng bo cho chng bit tnh hnh chuyn
ng ca i tng.
tm c khong cch: Nh trng hp tm ra nhng qu mn th eo bin Ormuz ngi ta cho rng con c heo s dng ti mt ci my thu pht tn hiu nm y b
no v n s ghi li nhng sng m thanh pht i v so snh vi sng phn hi.
Nhng c heo c th pht i cc kiu m thanh khc na: l nhng m thanh chng
dng thng tin cho nhau bit. Theo nh gi ca cc chuyn gia th kho t vng ca c
heo c khong 400 tn hiu pht ra khc nhau.
C heo l mt loi vt rt thng minh chng c th bt chc v hiu c nhng ng
tc ca con ngi. Con ngi bit c c im v kh nng ca c heo nn hun
luyn v s dng c heo vo nhng mc ch khc nhau nh mc ch qun s, hun
luyn c heo lm xic
Ti sao chim bay c?
Con ngi chng ta lun lun m c c bay trong khng trung. Trong nhiu th k
qua, nhiu pht minh phi hp ch to ra nhng my mc m phng theo s quan st

ca con ngi v cc loi chim. Nhng tt c cc c my ny u tht bi v khng c

c cc cnh nh chim ri khi mt t. Thn chim hon ton ph hp vi kh nng
bay c ca n, xng chim li nh nhng cn u chim c mt cu to khoang cha
y khng kh to cho chim gim c trng lng. S h hp nhanh m bo cung cp
mt lng xy cho nhng c bp lng ngc chim tc ng n hot ng ca i
cnh, c c nh vy th chng mi c th cung cp c nhiu nng lng hn. Nu
cc c bp v cc l phi ca chng ta cng hot ng nh vy th chng ta s mnh ln
hng chc ln.
Nhng lng cnh s ng: - l nhng chic lng ln u cnh chim, chim b cu
l nhng chic lng di nht, chng bo m to ra c sc y v hng bay cho
chim.
Nhng chic lng cnh th yu: - Phn sau cnh chim to nn bi nhng chic lng ny.
Nhng lng cnh th yu li c bao ph bi nhng lng mnh.
Nhng chic lng lm bnh li: - Chim s dng lng di iu khin ng bay ca
chng cng nh hm li. Khi mt con chim b cu bay qua bay ngang qua mt vng
nhiu cy ci n s xo lng ui ra bay ngon ngho gia nhng cy ci . Trn
vng cy tha, chng s gp nhng chic lng ui li.
Lng chim v xng chim: Ni cho ng, mi chic lng chim l mt chic ng trung tm
vi hng trm nhng si t. Nhng si t ny lin kt li vi nhau trn cc lng cnh nh
nhng chic mc to nn mt mt nhn. Trn mnh chim l lng chim v nhng si t ri
mc li vi nhau trng b x c tc dng chng rt cho chim.
Nhng loi chim bay xa nht cng l nhng con c trng lng ca c th nh nht.
Xng ca cnh mt con chim rt nh nn cng gim c trng lng c th. Nhng
xng ny li c tng cng bi mt mng xng ngang khin cho cng chc ca
chim cng c tng cng. Nhng loi chim ln chn vin v nhng loi chim ln khc

u c b xng c nn chng c th chm su di nc mt cch d dng, nhng con

khng c kh nng bay cng v th m khng th ct cnh c.
V sao c ng vt ng ng, c ng vt khng ng ng?
Hng nm c vo u ma ng rt nhiu con vt bin mt khi mt chng ta. Mt s
con di c, mt s con khc th chm vo gic ng su. Cc nh khoa hc t tn cho gic
ng ma ng l s ng ng. Th nhng vn c mt s loi nh: chut ng, chim
s li i kim n khp ni nh khng h hay bit ma ng?
Ngi ta chia ng vt lm hai loi: mu lnh v mu nng. Loi mu lnh l ng vt c
nhit thay i, l cc ng vt ng ng. Theo nh tn gi, loi ng vt c nhit
thay i c c tnh l thn nhit ca chng thay i theo nhit bn ngoi. Khi nhit
bn ngoi cao, nhit c th ca chng cng cao, cc hot ng sinh l do cng
mnh v biu hin kh si ng. Vo ma thu khi nhit h thp, cc hot ng sinh l
ca chng yu dn, thm ch khng cn hot ng. Do vy chng trn i ng. i vi
loi gu th mt s ngh ngi ko di khng tng ng nh mt trng thi thc s ca
mt gic ng lm m ni ng hn ch l s ngh ngi li bing trong ma ng m
thi. Sut trong thi gian ny ni ng hn l con vt thiu thiu ng nhng khng h
gim bt bt c mt chc nng trng yu no v n cng chng t b vic khuy ng
i chn, i tay ca n khi b cht cng hoc thc hin c nhng vic lm cn quan
trng hn l con. C con mac-mot cng vy, trong trng hp n ang ng thc s,
vn thnh thong ng y c th. Ngc li con sc phi ng lin tc khng ngng t
by n tm thng. Phi ni k lc ng th gii thuc v loi sc b nh chu n
l con sc ti m ng trong by thng ma ng cng vi hai thng h sng qua nhng
ma hn hn.
i vi loi vt c nhit c th khng thay i, gi nhit c th khng i,
chng phi hot ng lin tc trong ma ng hoc di c n nhng vng c nhit
m p tr qua ma ng, gim s tn tht nhit lng do s lnh lo ca ma

ng. V vy c nhng con vt nh ch chng hn, mt ging vng ng c Bc M

ch ng mt tun l.
Loi vt c th nhn n bao lu?
Trong nhng trng hp c bit loi vt khng th tm c thc n cho chng. Vy
chng s nhn i c bao lu?
Ta bit n loi rp ging v hi qu. Loi rp ging nhiu khi ci bng rng
ca chng ti na nm hoc hn th na. Nhng cc con ca n, nhng u trng rp (khi
sng trong nh thng gy cho con ngi ta kh chu cng khng km g rp trng
thnh) khi cn thit, tc l nh khng c ai , c th nhn n ti mt nm ri.
Hi qu khng ging rp nhng cng c th nhn i lu c ti ba nm. Ngi ta
nhiu ln thy c iu trong cc b nui. Trong trng hp nh vy hi qu gy
i rt nhanh; trng lng gim xung ti mi ln. Nhng ch cn cho n n l lp tc
n tham lam nut vi vng ngay. Ch sau my ngy l hi qu bo ln rt nhanh, n mc
c th trng thy c. Ta kh c th tin c l n c th nhn n lu n nh vy
c.
Khi hi qu thm n, n nut bt k th g, thm ch c nhng th khng n c hoc
s hi i vi n. Mt con hi qu b i c ln nut c mt ci v chai ln. Ci v
chai b nut vo bng nm ngang chia d dy thnh hai phn trn v di. Thc n
ming vo khng xung c phn di d dy. Ngi ta ngh rng hi qu s cht.
Nhng n tm ra li thot: ci ng ch bng hoa bin bm trn m ra mt
ci hng khng rng, mt ci mm mi - mt ci l bn hng con hi qu. Nhng
chng bao lu sau chung quanh ci l mc ln cc xc tu. Th l con hi qu c
hai mm, hai d dy.
Kh c loi ng vt phm n no snh kp c vi loi bt. Chng ht mu cc loi
ng vt khc nhau, ht nhiu n ni to phnh ra khng bit bao nhiu m k.

Con bt ch sau khi ht mu no nng hn lc n cn i ti hai trm hai mi ln. Cn

con bt b trong ba tun, k t khi pht trin t u trng n bt trng thnh tng n
mt vn ln.
Nhng cng rt l l sau khi n ung phm phu n mc nh vy m cc con bt c
th nhn i ti hng nm tri. kim tra xem chng c th khng n c bao nhiu
lu: cc nh bc hc em ct cc vi ming ca n i; trit iu kin ht mu. Nhng
con bt b sau khi qua phu thut sng ti phng th nghim mt nm, hai nm, ba
nm Ngi ta qun mt i khng bun ch thm bao gi chng mi cht. Nhng chng
vn cha chu cht. Vn sng sang nm th nm, ri nm th su v th by Thm ch
cn hn th na
Vy l ngi ta bit n t tin nh b ca cc ch bt nh ph k lc th gii.
Loi Khng long c tht hay khng?
Nhng con Khng long sng trn Tri t cch y ti hai trm triu nm v bin mt
khi Tri t ca chng ta khong chng su mi lm triu nm.
Con ngi ch xut hin sau mt vi nghn th k cho nn cng cha bao gi c th
tn mt nhn thy mt con khng long sng. Tuy vy nhng con thn ln to ln khng
khip vn lun lun l mt phn ca tr tng tng ca chng ta nu nh xt on qua
hng nghn loi sinh vt Rng sinh sng nhng min kh hu khc nhau v cng l th
gii v nhng cu truyn thn thoi, truyn thuyt.
Vy ti sao loi khng long ny khng cn tn ti na? C rt nhiu gi thuyt. Mt s
ngi cho rng ngy xa trn Tri t xy ra s lnh lo gh ghm, ngc li mt s
khc li cho rng s bin mt ca loi khng long l hu qu ca s va chm gia Tri
t vi mt tiu hnh tinh ln gy ra mt m chy khng l trn mt t.
Tuy vy cng c nhiu thng tin c gi tr ca cc nh khoa hc cho chng ta nhng hiu
bit nht nh v chng. Nh pht hin v mt mnh xng s ca mt con khng long

khng l n tht pha Ty Nam Maroc ca nh c sinh vt hc Paul Sereno thuc trng
i hc Chicago. y l mt ho thch ca loi khng long ln nht sng chu Phi
cch y chn mi triu nm khi min ny nm ri tc nhng cy tng bch v b chia
ct bi nhiu dng sng. ng thng bo v kch thc b xng s l 152,4 cm, chiu
di 101,6 cm v con Carcharo dontosaurus saharicus, loi khng long c cu to b rng
n tht sa mc Sahara. Con ny c u to bng hoc to hn u con Tyranosaurus gn
y c cng nhn l con khng long cha t n tht trn Tri t thuc h thn ln rt
to ln v nguy him sng a Trung Hi gia i Ty Dng v Thi Bnh Dng.
(Khng long Carcharo dontosaurus saharicus nng chng 8 tn, di 13,71 m).
Cc nh khoa hc c sinh vt hc Ty Ban Nha v Php thuc Vin Khoa hc tin ho
Montfellier ng thi cng tm thy 300 qu trng tnh Lerida ca Ty Ban Nha. y l
ni thn ln ci thng tm n trng, mt trong nhng pht hin quan trng nht tm
thy trn th gii nm trn b bin k lin vi i dng. Trn mt lp snh rt nng
mu c 19 t trng, mi t cch nhau khong 2,5 m cch y khong 70 triu nm.
Trong mi t c t 1 n 7 qu trng ch c mt qu cn nguyn vn, nhng qu khc
v thnh nhiu mnh. Mt s qu c dng hnh cu kch thc 20 cm. Trong tnh trng
b v thnh nhiu mnh nh th khng cn qu trng no cn gi c phi na, theo
dng thi gian phn bn trong b tiu tan.
V sao ma xun v ma thu li thch hp vi vic cu c?
cc thu vc gn b bin Nht Bn c rt nhiu loi c thch sng vng nc m
16 25 C
Vo ma xun nc gn b bin m dn, cc loi c a nc m thch iu , trong
khong t ma h n ma thu i vi cc loi c ny r rng l thi gian sng l tng.
Sau khi tri chuyn lnh, cc loi c nh c c, c bn, c hot, c hm tm n vng
bin su trnh lnh. Sau khi bin m tr li chng li tm quay v vng bin cn. Khi

ma ng lnh lo n, c ln hi i kim n khp mi ni, va i va tm kim vng

bin m thch hp vi cuc sng ca chng hn.
V cc l do va k trn, i a s cc loi c t ma xun n ma thu hay bi gn b, v
l lc i a s cc loi c ang i kim n nn i cu th s c nhiu c. Cn nu
mun cu c nhiu c c vo ma ng, nn i thuyn cu vng bin nc su. Cn
vo lc tri m, tt nht nn i cu gn b, v thng lc ny, c thng quay v vng b
bin cn kim n v sinh . Cho nn khi i cu th phi tu tnh hnh m dng cc
phng php khc nhau.
Ti sao hoa Ngu M Nhn c coi l tuyt sc giai nhn?
Ngu M Nhn l tho mc sng 1 2 nm, thn thng, phn cnh t nh, thn cao 30 90
cm. L h sinh, ma h n hoa, hoa bao hnh vt trn, mc n ngn cnh. Trc lc
cha n, n hoa gc xung, thn cy gy yu nh khng chu ni sc nng nn un
cong, n khi hoa n, thn hoa vt ng thng, lc ny hai nhnh l di mm nh lng t
ng rng xung.
Cnh hoa Ngu M Nhn thng c bn cnh, hai ln hai nh to nn mt s m bc
kho lo v khng kht, cnh hoa mng nh sa, dng na trong sut, mu sc dim l:
hng, tm , tm sm, trng chp cnh hoa mu trng lp lnh nh bc. Tr cnh hoa
n ra cn c ging hoa cnh chng v c rt nhiu cc mu sc bin ho pha trn, nh
hoa vin trng, hoa trng vin
Thn hoa rt mm yu, bng hoa li hi to. Ch mt ln gi nh n u a nh nhng
cnh bm chp chn. Mi cnh ch c mt hoa v hoa ch rc r c hai ngy nhng v
cy ca n c rt nhiu cnh cho nn c rt nhiu hoa. N hoa Ngu M Nhn ci u
trng nh thiu n ci u trm t. Mi hoa n th ng l trm hoa ua sc p nh
tin n ging trn vy.

Hoa Ngu M Nhn cn mang cc tn khc nh: L Xun Hoa, L Xun Tho, Tin N
Hoa Ngi ta em n so snh vi Ngu C, ngi p tuyt sc giai nhn thi c
vi Mu n quc sc thin hng. V vy n mang tn l Ngu M Nhn.
Ngun gc ca loi hoa Ngu M Nhn ny l vng bc n i chu u, l cy h Anh
Tc, hnh thi tp tnh v qu thc cng ging vi hoa Anh Tc. Trong c th chng cng
c cht sa. Nhng cht sa ca hoa Ngu M Nhn v cht sa ca hoa Anh Tc khc
nhau, khc nhau ch l n khng c cht thuc phin. Ton b thn cy c th lm
thuc, ly hoa trng ct hoc pha tr ung c th tr ho, qu ca n c th dng ch
thuc tr t.

Ti sao hoa Tulip c tn gi l Ut Kim Hng?

Hoa Tulip c v p sang trng v lch s, hoa ni hnh kim hoc hnh chn, bng to v
rt p, hoa bc su cnh, chia lm ra hai hng trong ngoi; hoa c nhiu mu sc khc
nhau v hng thm ngo ngt, bn ngoi hoa ging nh hoa sen, li ging hoa Mu n.
Trong th gii cc loi hoa chc khng c loi hoa no so b c vi mu sc k diu
ca hoa Tulip.
Hoa Tulip l hnh nh tng trng cho t nc H Lan. Ngoi ra n cn c trng
nhiu Th Nh K, Hungari v Iran.
Tht ra qu hng ca hoa Tulip l cao nguyn Ty Tng ca Trung Quc, n c gi
l hoa Ut Kim Hng, n nay vn sinh trng khng t loi hoa Ut Kim Hng
hoang d. Hn 2000 nm v trc, Ut Kim Hng c truyn n t vng Trung v
c trng Th Nh K. Tng truyn, vo th k XVI, mt v s gi ngi o ti
Th Nh K nhn thy hoa Ut Kim Hng c sc mu dim l, bn ly mt s cy mang

v Virana v t trong cung nh Virana mt ngi th vn H Lan li ly mang v H

Lan.
Hoa Ut Kim Hng p v c mu sc dim l, tao nh v qu phi. Sau khi ngi H
Lan pht hin v say m trc v p ca chng, hoa Ut Kim Hng rt c yu
thch v a chung v n c ni ting trn khp t nc H Lan vi tn gi Tulip.
Hoa Tulip tr thnh loi hoa c gi tr rt cao. C chuyn mt ng ph Amutstan, vo
thi hoa t nht, gi ba cy hoa Tulip bng mt cn phng p!
Hin nay, t nc H Lam tr thnh nc xut khu hoa Tulip ln nht trn th gii,
n c xut ti nhng 125 quc gia trn th gii.
Ti sao Trm Hng l loi cy danh gi?
Trm Hng l cy kiu mc xanh quanh nm dng Thu hng, cng c tn l Gi nam
hng, K nam hng, l da thuc, dng trng hnh kim t ra, nhn bng, hoa mu
trng, hoa xp hnh d
Ngun gc ca Trm Hng l n , Thi Lan, Vit Nam v.v v mt s vng khc
na, rut g l mt trong nhng hng liu m rt ni ting. Hc thut ng y dng
du r cy c mu c en hoc cnh sau khi gia cng thnh v thuc, tnh m, v ng, c
cng hiu tr ging kh ch au, ch tr hen xuyn, bun nn, ay d dy v.v v nhiu
chng bnh khc.
Xa Trm Hng c nh nhp khu, gi tr rt t. Sau thi Tng, Nguyn, ng
Qun tnh Qung ng xut hin mt ging Trm Hng khc gi l Th Trm
Hng, v n ch yu sn xut ng Qun, nn cng c tn l Qun hng. Ngi
ta trng cy ny dng ly trm, phng php ly trm l ca i mt on cy thch
hp, ch cn li mt ct ca phn r, cho vi nm bt u khai thc trm. Khi c
trm dng cy c g di, ch c thnh hoa vn nh rng nga, sau dng t ph ln,
cy tip tc ln. Mi nm vo k thu ng li c trm mt ln, cy cng gi, hng

cng tt, hng tt nht l cc mnh vn khi c. Qun hng t Qung Chu xut
khu ra nc ngoi qua cng Cu Long (Hng Kng) nn cng ny c tn l Hng
Cng.
Trm Hng l ging cy nhit i, ch c mt s vng nht nh. Trm Hng sn
xut o Hi Nam c cht lng tt nht.
Tn Trm Hng v u m c? Nu b Trm Hng xung nc th b chm ngay, khi
t chy c mi thm nng nn, nn c tn ny. Sp g thm ct thnh cao, mu en,
thm ngt, cho vo nc b chm, nn gi l Trm Hng, c loi na ni na chm th
gi l Hng.
Trm Hng cn c mt tn khc l ng mc do hoa ca n c hnh ging chim ng.
Ti sao khi mi thu v th l cy xanh li ng mu vng v ri rng?
Xa nay vn cho rng v ma thu kh ro dn n l b mt nc. Nhng cc nh khoa
hc mi y pht hin ra rng: s bin mu ca cc l cy c quan h n s bin ho
ca cc kch thch t no cng vi s thay i v vt cht ho hc. Vo u ma thu,
kch thch t tch ri cht A-xt v cc cht khc tch t vo l cy, l bt u bin mu
vng, l cy mang dip lc t, nc, m, prtit v cc hp cht hu dng v cho cnh,
cho r ri t mnh nhn s kh ho v dit vong. Cng nh vy, t bo c th ca
cung l cng dn dn suy yu, th l mi khi c ma, gi, chng d dng b t la.
Cc nh thc vt hc cho bit: mu sc l ma thu c lc nht, lc m, n ph thuc vo
lng ma v tuyt ri. Nu nh gp nm hn hn, th s thay i ca l khng ln lm,
l s rng sm hn, l do chng mun gi nc cho cy, tch tr cht dinh dng cho
cy, rng l c th l nc c th tt gi xe ca loi cy. y l mt trong nhng th
on gi mnh ca cc loi thc vt v y cng l mt trong nhng c im ca to
ho.

C mt s l xanh li bin thnh mu sau khi tri lnh dn. Ngi Bc Kinh (Trung
Quc) ch ch nhng ngy thu ti n Hng Sn ngm l , ton b mt vng ni
non tri mt mu vng rc r.
Lm th no xc nh tui ca cy?
Ti nhng vng c kh hu c tnh bin ho r rng v ma v, trong b mc cht th
sinh trong cy thc vt h mc bn sng lu nm, mi nm u hnh thnh ng vin
hoa vn c bin gii r rng, gi l vng i, cng c tn l vng sinh trng hay tng sinh
trng, l cn c xc nh tui ca cy.
S hnh thnh ca b th sinh mc cht, l kt qu ca hot ng hnh thnh tng m
hot ng ca tng hnh thnh li chu nh hng ca kh hu c tnh ma v, c bit
l nhng vng n i v nhit i c thi tit kh, m. V d nh vng n i, t
ma xun n ma h, kh hu lc ny rt thch nghi cho s pht trin ca cy ci, t bo
ca tng hnh thnh phn bit rt nhanh chng, sinh trng mau chng, hnh thnh t bo
b mc cht, rng xp vch mng, si t t, ng dn chuyn ch thu phn rt nhiu,
gi l g ma xun. n ma thu, hot ng ca t bo b mc cht, cht ch vch dy,
t si nhiu, ng dn t, gi l g ma thu hoc l g mun.
Cht g ma xun xp mm, mu hi nht, cht g ma thu chc chn, mu sc m
hn. G xun v g thu, m nhau thnh mt vng trn, y chnh l vng i vng ca
mt nm tui ca cy g. C mi mt nm l mt vng, m bao nhiu vng l bit ngay
tui ca chng l bao nhiu.
Khng phi tt c cc cy g u c vng i, nh thc vt l n chng hn, v khng
hnh thnh tng, nn khng c vng i. cc vng nhit i do ma v khng nn t
bo sn sinh ca tng hnh thnh rt nh, nn vng i thng khng r rng, c lc c
ni do a tng hot ng d di. Tng hnh thnh khc i, mi nm c th sinh ra my
vng i, y gi l vng i gi, nh cam qut, mi nm c th sinh ra ba vng i, c
nhng khi do kh hu t bin, chu nh hng ca su hi, cng c thm cc vng i

gi. Vy th nu c tnh vng i m ra tui ca cy th phi tr i cc vng i gi v

th l chng ta ch c c mt con s gn ng v tui ca cy.

Ti sao ni Cy to r su?
i vi loi thc vt, r cy c su th l mi dy, l dy th hoa mi n r. R ca loi
thc vt Kiu mc c th cm su di lng t t 1 2 m; cy B Cng Anh sng ni
hoang d, khi thn cao ti 20 cm th r cy cm su xung hn 1 m t ri. R cy c
Linh lng sng sa mc th su nhng 12 m. R cy B Pa-c-ba chu Phi chu xung
t a tng su nhng 30 m.
R ca thc vt khng nhng cm rt su m cn rt rng na. R rt nhiu ng thi
din tch bao ph cng tng i ln. Loi cy Mch en sng Xibri c nhng 14.000
r nh, chim 225 m2 t. Trn cc r nh cn c mc hng 15 t r tu, tnh s tip xc
ca din tch r tu vi t th phi n 400 m2.
H thng r ca cy g cng rt v i. Tng din tch ca chng vt xa so vi din
tch che ph ca l v cnh. Thng l gp 5 n 15 ln din tch che ph.
Tt c nhng r to, r con, r tu u ging nh triu triu bn tay nh, nm cht ly
t, gi cho thn cy ng vng chc trn mt t, ng thi gi cho t khi b nc
cun tri. Ngoi tc dng gi vng cy, chng cn c nhim v tm kim, hp th cht
dinh dng nui cy.
R ca thc vt b thu ht bi sc ht ca qu t nn sinh trng trong t gi l tnh
hng a, r c c tnh mc theo hng nc m gi l tnh hng thu. Thc vt ht
c thu phn v dinh dng l hon ton nh vo cc r tu (mao). Chng khng ngng
m rng, cm su xung lng t tm kim thc n, nc ung cho cy.

R tu rt b, di nht cng ch 7 8 mm, nhng chng li rt nhiu, ngi ta tnh trn 1

mm2 r, u H Lan c hn 220 r tu. Nhng chic r tu ny nh nhng chic my
bm nh, khng ngng ht nc v dinh dng t trong lng t, cung cp s sng cho
cy, cnh, l, cho hoa v qu.
Chng ta phi lm sao bo v mi trng?
Kh hu nng ln, tng ozon b thng, nhng cn ma axit, cc cht thi c hi, nhng
sinh vt sng hoang d b hu dit cng nh bu kh quyn, ngun nc, t ai b
nhim Nhng vn k trn u l hng lot nhng vn v nhim mi trng
ton cu m hin nay chng ta ang phi i mt. ng trc nhng vn trn, chng
ta phi lm g?
Bo v mi trng, mi ngi u c trch nhim, mi mt ngi u c rt nhiu
vic lm, chng hn nh: tn trng mi quy nh v vic nghim cm vt lung tung
cc loi cht thi, cht thi vo ni ch nh hoc thng cha, trong hc tp v lm
vic ht sc tit kim dng vn phng v cc loi vn phng phm, chng s dng
lng ph; phi nm bt c cch s dng v nhng vic cn ch ca cc loi sn
phm nguy him v cc cht ho hc, khng c t di chuyn; cn hn ch khng
dng cc loi cht phun nh cht phun dit trng, cht phun kh mi, phun sn, phun
keo bi v vic s dng cc th ny s thi vo trong khng kh nhng cht
cacbuahydro flo clo; trnh s dng cc ung nc, hp cm, ti nilon, bm dng mt ln,
dng cc s, hp giy ti vi thay th. Nh vy mi c th lm gim lng rc, gim
nh p lc ca cng vic x l rc, la chn mua nhng trang phc khng phi git kh
bi v git kh cn n nhng cht c hi, khng c t bt git cc loi ng vt
sng hoang d, khng t bt v git nhng loi cn trng, c, chim c ch, nht l ch v
mt con ch trung bnh mt nm c th n 15.000 con cn trng, trong ch yu l cn
trng c hi; yu cy c, thng qua 2 bn tay ca chng ta t im cho thnh ph mu
xanh lm cho thnh ph tr thnh mt vn hoa ln.

Nhng v d trn y tuy ch l chuyn nh nhng ch cn mi ngi bt tay vo, cng

c gng th nhng chuyn nh khng ng k ny cng s c tc dng i vi vic ci
thin nhim mi trng. Ch cn chng ta bt tay t vic tit kim ngun ti nguyn v
gim nhim, iu chnh ph hp vi cch sng ca mnh th chng ta c th cng
hin mt phn cho vic bo v Tri t.
V sao trong sa mc c nm ?
Trong sa mc, thnh thong bn s bt gp tng hn nham thch c c nh ln nh
nhng cy nm , c hn cao n 10 mt. Ngm ci bng thon v ci u nng n
ca chng tht l th v. Chng l kit tc ca nh iu khc no vy? Ca nh iu khc
v danh gi trong sa mc.
Nhng khi nham thch k l ny l do b gi ct c st, mi mn ngy ny qua ngy khc
m nn. Nhng ht ct nh b gi cun ln rt cao, trong khi nhng ht ct tng i th
nng th ch bay l l gn mt t. Trong iu kin tc gi bnh thng, hu nh ton
b si u tp trung tm cao cha ti 2 mt. C ngi lm mt thc nghim th v
phn nam i sa mc Takla Makan, th thy khi tc gi l 5,7 m/giy th c ti 39%
si ch bay ti cao di 10 centmt, trong phn cc ln hu nh bay st mt t.
V vy khi nhng cn gi cun si ct bay qua, phn di ca tng nham thch c lp
gia sa mc b rt nhiu ht si ct khng ngng mi mn, ph hu tng i nhanh. Cn
phn trn, v gi mang theo tng i t si ct nn s mi mn s din ra chm hn.
Ngy qua thng li, qu trnh ny dn dn hnh thnh nn nm c phn trn th ln,
phn di nh.
Nu phn di ca nham thch mm, phn trn cng chc th thm ch nhng ch
khng b gi ct mi mn, ch di tc dng ph hoi ca cc lc trong t nhin khc,
tng nham thch cng s b tc thnh nm .
Ting ht t sa mc do u?

Cch y 1.200 nm, nhiu vn bn ca Trung Quc tng thut v nhng m thanh
qui l c pht ra t sa mc Gobi hoang vng mnh mng ca x Mng C. Sa mc
n Hong ca Trung Quc cng c nhng m thanh l lng, khi th ging ting nhc,
ting ht, c lc li ging ting trng, ting sm
n nay, theo cc nh nghin cu, trn th gii c khong 30 sa mc bit ht chu
M, chu Phi v chu . Nhng ting vng ny c nhiu m iu khc nhau, cha thng
k c loi m iu no c nhiu hn, v vy cc nh nghin cu khi th gi l ting ht,
khi th gi l m vang, ting rn Nhng ni chung, gi l ting ht th nhiu hn.
Nhng iu g to nn nhng ting ht ny?
T mt th k nay, cc nh khoa hc c gng a ra nhiu li gii thch v hin
tng sa mc pht m ny. Qua nhiu so snh nghin cu tnh cht nhng loi ct ti sa
mc pht m v loi ct ti sa mc khng pht m, cc nh khoa hc a ra gi thit
rng ht ct l nguyn nhn to nn m thanh. Ngay khi dm chn i trn bi bin, bn c
th nghe c nhng m thanh nho nh.
c im ca nhng ht ct sa mc pht m:
- Kch thc ca chng u nhau, bnh qun mt ht ct c 0,3 mm ng knh
- B mt ca nhng ht ct ny khng hon ton trn tra, trn lng.
- m ca ct rt thp. Nu m ln cao n mt mc no , ct s khng ht
c na.
- Cung bc m thanh c tn s t 50 n 300 Hz. V vy, ngi ta c th nghe c
nhiu loi m thanh khc nhau nh ting nhc, ting ht, ting trng, ting sm rn, c
khi li ging nh ting nhng binh kh va chm.
Cc loi ct bit ht c t l silic ln n 95%. Cc loi ct cm c t l 50% silic ln
vo cc cht khong khc.

Nhiu tc ng to nn m thanh ca sa mc
m: Ban m ct gi m, kt dnh ht ct ny vi ht ct khc. S kt dnh ny ch
l tm thi. Gi nng thi xuyn qua cc lp ct ph lm kh chng i v rung ng ng
lot. S kt hp cc dao ng trong khng kh v trong ct to thnh nhng m thanh k
l. Tu loi ct, tu sc gi m c nhng loi m thanh khc nhau.
Sc gi: Vai tr ca gi cng khng km phn quan trng. Vn tc gi phi t 22 km /
gi tr ln. vn tc chun ny, nhng ht ct trong n ct bt u b rung ng v
ny ln hng lot. n khi gi tng vn tc, cc ht ct va chm vo nhau mnh hn lm
thay i hnh dng ca n ct. Khi n ct c dc 25 theo hng nghch vi
hng gi thi, mi khi rung ng s gy nn hin tng ct l, to ra nhng m thanh
vang di.
Trong khi ct l, tu theo sc gi v kch thc ca ht ct, khi khng kh xen k c th
tng gim to nn nhng m thanh cao thp trm bng khc nhau.
Mt t rung ng: Nu khi ct st l l rt ln, mt t s b rung ng, lm cho m
thanh t sa mc thm vang ng, nghe c rt xa v lu. C trng hp m thanh vang
trong bn knh 10 km v lu n 5 pht.
V sao trong sa mc c c o?
Gia sa mc mnh mng ct trng, khng mt git nc, thnh thong li thy xut hin
nhng c o xanh ti vi nhiu loi ng thc vt rt a dng. Ti sao y li c
nhiu nc n nh vy, d rt t ma?
a s cc c o u da vo ni cao, hng ra sa mc. Vo ma ng, bng tuyt
thng ng li trn cc nh ni. n ma h, bng tan ra thnh nc, chy thnh sng.
Do a th dc nn nc chy xit, mang theo bn t, thm ch c c cc tng ln t
trn ni. Nhng khi n ca sng, a th t nhin bng phng, bn t lng ng li
hai bn b, tch t dn thnh nhng khu vc t ai mu m.

a s cc dng nc y khng mnh chy ra bin, m ch chy mt on ri

thm vo t ct thnh cc mch nc ngm. hai vng b sng, gn cc mch nc
ngm, cy ci mc ln xanh ti. chnh l cc c o.
Sng mui hnh thnh nh th no?
Nhng m gi rt, bu tri y trng sao, khng h c gi lay ng nhng ngn l. Sng
dy ra ngoi ca thy khp trn cc ngn c, mi nh, thm ch l c di mt vin
ngi ph y sng mui trng mut. Ngi ta gi tit l sng ging, ngha l
sng mui ri. Nhng tht ra, cha ai thy sng mui ri bao gi
Gi quyn lch ra xem thy hng nm, vo tm h tun thng 10 lun c mt tit gi l
sng ging.
Ban ngy, mt t nhn c nh sng Mt tri, nhit tng cao hn, lm cho nc
khng ngng bc hi, khin lp khng kh st mt t lc no cng c lng hi nc
nht nh.
Sang cui thu, trong ma ng v u ma Xun, vo nhng m tit tri rt gi rt, nht
l vo nhng m khng c my, gi. Kh lnh ng li st mt t, khi tip xc vi
nhng vt th c nhit lnh di 0 C th mt phn hi nc s bm vo b mt
vt m ngng kt thnh tinh th bng nh. chnh l sng mui.
V sng mui l hi nc st mt t ngng kt thnh nhng tinh th bng nh nn
n khng th l t trn tri ri xung c. Khi y bt gp bt c ni no, ch cn
iu kin l n ngng kt li . Do vy i khi chng ta c th pht hin sng mui
ng c mt di vin ngi hoc hn gch C l ci t sng ging cng cn
phi sa li cho chnh xc. Nhng v ci tn ny c dng quen, truyn t bao i
nay, nn nguyn cng chng sao, min l bn hiu chnh xc nguyn l to ra n.
Khng phi ch no cng c

i vi cc vt th ngoi tri ban m gi rt, mi vt li c iu kin ngng kt

sng mui khc nhau. Nh st chng hn, do ti nhit thp, sau khi khuych tn nhit
lng rt d tr nn lnh gi, nn d dng xut hin sng mui.
Gch ngi do c nhiu l xp nh, s cch nhit gia cc b phn ca chng l rt tt
nn mt khi b lnh ri chng s kh nng ln bi nhit t ch khc truyn ti.
Trong thi tit gi rt, cng l vt ng sng mui. L c cy v mng li c c
hai mt cng tn nhit nn cng d lm lnh, c iu kin xut hin sng mui.
t rung ch cy ti so vi ch cha c cy cng v dn nhit khc nhau m
iu kin ngng kt sng mui cng khc nhau, v th sng mui thng xut hin
nhng ch c cy trc ri sau mi c nhng ch cha c cy.
V sao bng Nam Cc nhiu hn Bc Cc?
Nam cc v Bc cc u l hai mm tn cng ca Tri t, cng mt v ging nhau,
thi gian chiu v gc chiu ca Mt tri cng ging nhau, vy m chng li khc
nhau n k l. Nu nh lp o bng Nam cc dy trung bnh khong 1.700 mt, th
cc Bc, lp v lnh gi ny ch dy t 2 n 4 mt m thi.
Vn l vng Nam cc c mt mng lc a rt ln gi l i lc th by ca th gii,
c din tch khong 14 triu km2. Nng lng gi nhit ca lc a rt km, v th ,
nhit lng thu c trong ma h bc x ht rt nhanh khin bng tch li nhiu. Sng
bng trn lc a t trn cao di ng xung bn pha b v thnh nhiu tng bng rt ln
trn b bin, tri ni trn i dng bao quanh lc a, to nn nhng vt cn l nhng
ni bng cao ln.
Ngc li, Bc bng dng vng Bc cc c din tch rt ln khong 13,1 triu km2,
nhng ch ton l nc. Nhit dung ca nc ln, c th hp th tng i nhiu nhit
lng nhng ri t t to ra, nn bng y t hn Nam cc. Hn na, tuyt i b
phn bng li tch t trn o Greenland.

Ngi ta tnh c rng din tch bng che ph trn ton Tri t l khong gn 16
triu km2, m Nam cc chim ti 4/5. Tng th tch bng Nam cc c khong 26
triu km3, cn Bc cc ch bng gn 1/10 m thi. Nu ton b bng Nam cc tan
ht th mc nc bin trn th gii s dng cao khong 70 mt.
Bi khng l hay khu vn chi ca Cha?
vng cn Kaspir ca Kazakhstan, trn hoang mc rng ln thuc khu vc heo ht ca
tnh Turysh, ngi ta mi pht hin hng nghn hn trn nh nhng hn bi khng l
nm ri rc trn mt din tch kh ln, c nin i khong 8 - 9 triu nm. Khng ai bit
v sao chng xut hin .
Sn chi cng ngi khng l?
Bt c ai ln u tin t chn n bi khng l ny u c cm gic nh lc vo mt
khung cnh khng c thc. Hng nghn hn nh nhng hn bi, ln nht th c ng
knh hn 2 m, nh nht c vin n sng thn cng, c nh th c bn tay khng l
no ri xung khu vc rng khong vi km2. Bi l lng c ngi dn a
phng bit n t ngn i nay, gi l mt sn ca nhng ngi khng l v coi
l ni linh thing nn chng ai dm n canh tc hoc sinh sng. Thi X Vit
Kazakhstan l vng trng tm ca phong tro hp tc ho nng nghip, nhng vng t c
bi k l do nm ni qu ho lnh nn khng lt vo din tch quy hoch, v vy,
ngoi dn chng s ti, chng ai bit ti khu vc c bit ny. Mi n gn y, nh mt
t bo a phng gi chuyn, th gii bn ngoi mi bit n mt sn ca nhng
ngi khng l.
Nhng s k b khng ch c th
Nhiu hn ln trong bi cn b b lm i u chn chn nh th b chia ct bng
li ca m ng ca lun nm ng hng Bc - Nam. iu ny khin ngi ta lin
tng n vic Tri t b b lm i bi mt mt phng trng khp vi ng sc ca

a t trng. Cng cn ni thm, s lng vin bi bi khng ch c vi nghn nh

hin thy, v mt vi ni, ngi ta cn thy nhng chm bi nh ln khng cao lm, vy
c th cn c nhng vin nh vy ang vi mnh trong lng t.
Ngoi ra, nu Kazakhstan cc vin bi c phn b ri rc, khng ng u, th
Costa Rica, chng li c sp xp mt cch rt c thc, to thnh nhng dng hnh
hc nh trn, vung, ch nht, tam gic, lc gic u, hnh thang cn Cng mt hin
tng nhng cch l gii li khc xa nhau. Trong nhng trng hp nh th ny, rt c
th nhng g hin nay c gi l chn l, th mai y li b coi l truyn thuyt.
Khng phi do con ngi ch tc
Trc ht cn ni rng hnh cu l mt hin tng him, nhng cng c mt mt
s ni trn th gii nh Costa Rica, Mexico, Brazil v Rumani. Ai ri chng
xung nhng ni ? Cho n nay c rt nhiu gi thuyt v hin tng ny, nhng
cha c gi thuyt no sc thuyt phc. Thi X Vit, cc nh khoa hc hng huyn
tng tr dn chng s ti rng xung quanh cc hn trn n tn ti mt trng
d thng, c th lm sai lc cc loi my mc v khin cho c th mi sinh vt hot
ng khng bnh thng, v th ngi dn cng t dm n gn khu vc ny. Cn thi
im tin X Vit v hu X Vit th kiu l gii git gn, i loi nhng vin
trn chnh l nhng con mt v tr, c chc nng xc nh, thu pht sng, gi thng tin
n ng ti cao ti thng
D l gii th no i na, ngi ta cng ch bit chc rng : nhng vin bi khng l ny
khng th l tc phm ca con ngi. Hng triu nm trc, khi s lng ngi ( hay
ngi vn) trn hnh tinh cn qu t i v phng tin lao ng cn qu th s, khng ai
c th ch tc v vn chuyn mt khi lng khng l nh th t u em n
y ri mt cch hu nh khng c mc ch.
10 hn o ln nht th gii

1. Greenland, Bc i Ty Dng (an Mch) 2.175.600 km2

2. New Guinea, Ty Nam Thi Bnh Dng (Indonesia, Papua New Guinea) 808.510 km2
3. Borneo, Ty Thi Bnh Dng (Indonesia, Brunei v Malaysia) 751.100 km2
4. Nc cng ho Madagascar, n Dng 587.041 km2
5. Baffin, Bc i Ty Dng, (Canada) 507.451 km2
6. Sumatra, ng Bc n Dng, (Indonesia) 473.605 km2
7. Honshu, Thi Bnh Dng, (Nht Bn) 230.455 km2
8. Anh quc 229.870 km2
9. Ellesmere, Bc Bng Dng, (Canada) 212.688 km2
10. Victoria, Bc Bng Dng, (Canada) 212.199km2.
Ti sao Greenland l hn o khng l?
Xt v a l, im khc nhau duy nht gia o v lc a l kch thc. Lc a nh
nht Australia, c tng din tch khong 7,6 triu km2, vn rng hn nhiu so vi hn
o ln nht. y th m hn o ln nht li cn rng gp khong 40 ln din tch
nc ta. l o g vy?
K lc v kch thc thuc v o Greenland, lnh th t tr ca an Mch 2.175.600
km2. Pha Bc, Greenland gip vi Bc Bng Dng; pha ng, vi bin Greenland; pha
Nam, vi i Ty Dng v pha Ty, gip vi eo bin Davis v vnh Baffin. Th ph
ca o l Nuuk.
Gn nh nm trn trong Bc Bng Dng, Greenland c a hnh v kh hu rt khc
nghit. Ngoi tr vng duyn hi rng khong 410.450 km2, b mt ton o ph mt

lp bng, kh nhiu ni l bng vnh cu v sng bng. mt s ni, lp bng ny dy

ti 4.300 mt. Thi tit trn o khng n nh, nhiu sng m. Dng hi lu chy dc
sn ng ca o xung pha nam cun theo nhng tng bng lng lng tri, khin cho
vic i li trn vng bin quanh o rt nguy him.
Greenland khng c rng. Thc vt trn o u l nhng loi ln tt nh ru, a y, c
v lch. ng vt ch yu l gu trng, b x, si Bc cc, th rng, tun lc.
Xp x 85% s dn c trn o l ngi Inuit, s cn li ngi an Mch v ngi gc
Kavbaz (Capbase). Ngnh kinh t quan trng nht l ngh nh bt c. Trong vng 24
nm, t nm 1953, Greenland l thuc a ca an Mch. Hn o ny ginh c
quyn t tr vo nm 1979.
o hnh thnh nh th no?
Nm xa lc ngoi khi, mt hn o xinh p vi cy ci xanh rn nhng c c gia
bn b nc mnh mng. Cch n hng trm km, mt vng trn san h trng mut ln
trn nn i dng xanh ngt cng ang mt mnh chng chi vi sng gi i dng.
V sao chng l loi vy nh?
Mt s o vn l b phn ca lc a. Do v Tri t vn ng, gia chng v lc a
xut hin di t t gy chm xung do m thnh o ngn cch vi lc a bng
bin. Cc o i Loan, Hi Nam Trung Quc u c hnh thnh nh vy. Cng c
khi do sng bng tan, mc nc bin dng ln lm nhn chn cc phn lm bn b i
lc, ch cn li mt s vng t cao, nh ni bin thnh o.
Ngy nay, ngi ta cn pht hin c do chu tc dng ca lc trng, lc a xy ra
nhng vt t gy rt su, rt ln v cc vt cht trong lng t trn ra theo vt nt hnh
thnh y bin mi, c mt s mnh v t lc a phn tch to ra o cch xa lc a.
Theo nghin cu, hn o ln nht th gii Greenland phn tch t lc a chu u.
T ni la

Trong bin cng cn rt nhiu hn o vn khng phi l lc a, m l do cc dung nham

v vt cht vn khc t ni la phun ra tch t di y bin to nn. Qun o Hawaii
gia Thi Bnh Dng l mt minh chng in hnh. Chng l mt dy ni la nh ln
khi mt nc.
Nhng o hnh thnh theo cch ny nu khng c dung nham v cc vt cht ni la tip
tc bi p th c th b sng bin va p m st l cho n khi mt hn du vt trn
mt bin. Tui th ca chng ch ko di vi nm thm ch ch my thng. Nhng nu
vt cht khng ngng phun ra v tch t li lm cho cc o c th tch tng i ln th
chng c th tn ti lu di.
n san h
San h cng l nhng ngi th xy o tch cc. Chng t hp li vi nhau, tit ra
cht vi, to nn nhng cy san h khng ngng sinh si ny n. Sng gi c th lm
v mt b phn ca chng, nhng nhng mnh vn li lp y khong trng trong
rng san h lm cho chng cng thm chc chn. Cng vi xng ca cc sinh vt
khc, chng tch t li thnh nhng tng ngm v hn o mc ng thng trong bin.
Mc d din tch ca cc o san h khng ln, cao nh ln mt bin cng c hn,
thng ch t vi n vi chc mt, nhng chng vn c th tn ti vng vng gia i
dng.
San h c tr vng nc bin m, trong v c hm lng mui thch hp. Chng ch c
th sng nhng vng nc nng, su vi chc mt. Chng cn bm vo y bin c
mc ln, v th rt nhiu o san h c phn b ti ng gip gii vi lc a,
nh nhng o san h bn b ng Bc Australia ko di ti hn 2.000 km. nhng
ni bin su, san h khng th sinh trng, nhng nhng ni tn ti ni la th chng
c th ly ni la lm c s, xoay quanh ni la sinh si. Nu phn gia ca ni la
chm xung nc m san h vn tip tc sinh si hng ln trn, mt o san h c hnh
vng trn m gia l nc. chnh l cc vng trn trng c bit trn bin.

ng trc tnh trng nhit ton cu tng ln, chng ta phi c bin php g?
Cc nh khoa hc a ra hai bin php thch ng v hn ch. Thch ng chnh l p
dng mi bin php thch ng vi s thay i ca kh hu, v d nh xy p
nhng vng b ngp nc bin phng thin tai do mc nc bin dng cao, thay
i ging nng nghip thch ng vi s thay i ca kh hu. Hn ch chnh l p
dng mi bin php hn ch s ph hoi ca con ngi i vi kh quyn nh: hn
ch s lng thi cacbonic, thay i cht t nh than v du, ra sc pht trin ngun
nng lng nh nng lng Mt tri, nng lng ht nhn, nng lng gi, Bn cnh
cn phi ra sc trng cy to rng, tng thm thm cy ht kh cacbon ioxit, cng
c th lm gim hm lng cacbon ioxit trong kh quyn. T c th phng nga nhit
tip tc tng ln trn Tri t.
Nhit ton cu nng ln c nh hng g ti mi trng nhn loi?
S thay i kh hu trn Tri t c lin quan rt mt thit ti cuc sng ca con ngi.
Thng qua s quan st v nghin cu kh hu ton cu cc nh khoa hc pht hin ra
hn 100 nm tr li y, nhit bnh qun ton cu tng cao 0,5 n 0,6 C v c xu
th tip tc tng. S pht hin ny gy ch rng ri cho con ngi. Nm 1989 Chng
trnh k hoch mi trng Lin Hp Quc cn a ra vn Nhit ton cu tng
ln lit vo ch chnh trong ngy Mi trng th gii nm .
Ti sao kh hu ton cu li nng ln? Nhn t lm thay i kh hu rt phc tp, nhng
c th chia lm 2 nhn t con ngi v nhn t t nhin.
Nhn t t nhin c:
Hot ng ca Mt tri bao gm: vt en Mt tri, tia la Mt tri, vt sng
Ca di bng h v s thay i ca lung kh lnh, lung kh m, ni la
Nguyn nhn ca v tr nh s thay i tc xoay chuyn ca Tri t.

Nhn t con ngi:

Ch cc hot ng khng hp l ca nhn loi
V d: Theo pht trin ca cng nghip cc nhin liu t nh: than, du, kh thin
nhin trong nh my lm cho hm lng cacbonic trong khng kh tng nhanh. S tn
ph rng v tho nguyn ca con ngi lm cho kh cacbonic tng cao v lng oxy m
rng v tho nguyn to ra t i rt nhiu. Kh cacbonic cng ngy cng tng l tr ngi
ngn khng cho nhit gim xung.
Hm lng cacbonic trong tng kh quyn tng mnh s gy ra hiu ng nh knh. Kt
qu nh Mt tri c th chiu xung Tri t trong khi nhit gim xung v nhit
trn Tri t cng ngy cng nng ln.
Hin nay, mi nm lng kh cacbonic trn Tri t tng vi tc 0,7 ppm. T y
chng ta c th tnh c n thp k 30 ca th k XXI, nhit bnh qun trn Tri
t s tng t 1,5 n 4,5 C so vi hin nay. Lc nc bin s tr nn rt nng,
mt nc bin s tng 0,2 n 0,4 mt cng thm di bng h tan ra, mc nc bin s
cng tng cao, c kh nng cc vng ven bin s b lt, lm cho mi trng t nhin v h
sinh thi b ph hoi, mi thin tai nh bo, ma ro, sng thn, sc nng, s lin tip
xy ra v em li tn tht khng th lng trc c cho cc ngnh sn xut nh nng
nghip, lm nghip, chn nui v nh bt cng nh cuc sng ca ton nhn loi. C
ngi coi l Thin tai ca chin tranh ht nhn.
Hiu ng nh knh l g?
Ma ng pha Bc tri but gi, cy c kh cn. Nhng trong nh knh li m p nh
ma xun, khp ni cy c xanh ti cnh sc rt sinh ng. y l nguyn nhn g vy?
Th ra knh c mt c im c th, n c th cho bc x Mt tri chiu vo trong
phng knh, li c th ngn nga bc x nng trong nh knh lt ra ngoi to ra bu khng
kh trong nh knh cng ngy cng m p.

Trn thc t, Tri t ngy nay cng ang tr thnh mt nh knh ln.
Trong khng kh bao quanh Tri t ngoi kh Nit, Oxi cn c rt nhiu kh khc nh
Cacbonic, Mtan, Clorua, Florua, hyrocacbon, v.v Nhng kh ny c tc dng tng t
nh knh, n c th lm cho bc x sng ngn ca Mt tri chiu qua. Nh vy nh Mt
tri s trc tip chiu xung mt t lm cho nhit Tri t tng cao. ng thi
nhng kh ny li c th ht bc x nng to ra t mt t. iu ny ni ln nng lng
bc x vo th d m to ra th kh. Hin tng ny rt ging hin tng trong nh knh.
Con ngi gi hin tng ny l hiu ng nh knh, kh CO2 ng vai tr ch yu, vai
tr ca cc kh khc ch chim khong 1/8.
Hiu ng nh knh dn n nhit Tri t tng cao. Tring thi gian t nm 1850 n
nm 1988, nng Cacbonic trong khng kh tng 25%. Thp k 80 ca th k XX,
nhit bnh qun ca Tri t cao hn 0,6 C so vi th k trc. Nu nhit Tri
t tip tc tng cao nh hin nay th h sinh thi ca Tri t s mt thng bng v gy
ra thin tai.
Vi rng: Cn thnh n ca thin nhin
Mt vng my xoy khng l trn bu tri xm xt vn di chic vi ht ngon ngoo
xung mt t. N c th x toang chic t ti 10 tn, b mt to nh 5 tng t chn ln
n nh ni, v ch trong nhy mt nm vng mt toa tu ho i xa khong 2 cy s
Hung thn chnh l vi rng.
Vi rng l hin tng mt lung khng kh ln xoy trn m rng ra t mt m my
dng xung ti mt t. ng knh ca vi rng c th thay i t mt vi chc mt
n 2 cy s, trung bnh l vo khong 50 mt.
Vi rng hnh thnh bn cu bc thng to ra gi xoy ngc chiu kim ng h,
xung quanh mt tm c p sut khng kh cc k thp. bn cu nam, gi hnh thnh vi
rng i theo chiu kim ng h. Vn tc gi ti a c th ti 120 150 km / h.

Phn ln vi rng c hnh thnh t mt dng my dng c bit gi l my dng tch

in. Mt m my dng tch in c th ko di trong vi gi, xoy trn trong vng c
ng knh t 10 16 km, chu du hng trm dm v sinh ra mt s ng ht khng l
nh vy.
Cc nh khoa hc cho rng vi rng c hnh thnh gia mt vng c lung kh nng i
ln v mt vng c lung kh lnh i xung. Bc u tin l qu trnh tng tc gia
nhng cn dng hng ln trn v gi. Cn dng ny l mt lung kh nng m, c
nng ln khi mt t trong qu trnh hnh thnh bo. S tng tc khin cho tng kh
nng i ln xoay trn trong khng trung. Giai on hai l s pht trin ca dng kh lnh di
chuyn theo hng i xung mt t pha bn kia ca cn bo. Tc dng kh i
xung c th vt qu 160 km / h. Vi rng loi yu hn c th c to ra ngoi bin.
Chng thng xut hin trong cc vng nc nhit i.
Vic o tc gi ca vi rng mt cch trc tip l v cng kh khn, bi n c th ph
hu nhiu th xut hin trn ng i. Nm 1971, ng Theodore Fujita, mt nh kh
tng thuc i hc Chicago ch to ra mt h thng phn bit cp ca vi rng
da trn vic o tc hi ca n i vi nhng cng trnh nhn to. Thit b c gi l
cn F. mnh ca vi rng tng dn t F0 F5. Vi rng yu nht (F0) c th ph hu
ng khi v cc bin hiu, trong khi cp mnh nht (F5) chng c th thi bay nhng
cn nh khi mng.
M l ni c s lng vi rng trung bnh mi nm cao nht th gii, khong 800 cn.
Australia xp th hai. Vi rng cng xy ra nhiu nc nh Trung Quc, Nga, n ,
Anh v c.
Trn lc xoy vi rng ti t nht M xy ra ngy 18/03/1925. Cng mt lc 7 vi rng
xut hin 3 bang Illinois, Misrousi, Indiana lm 740 ngi thit mng v ph hu nhiu
cu trc h tng. Mt thm ho vi rng khc cng ng nh khng km xy ra vo ngy

03/04/1974, n l tp hp ca 148 vi rng nh, git cht 315 ngi t bc Alabama n

bang Ochio.
Trong thi gian din ra vi rng, mi ngi phi ngay lp tc tm ni tr n trong mt
tng hm hay ni kn o ca to nh nh phng hp, phng tm Tuyt i trnh tr n
trong xe hi v nh di ng bi chng c th b thi bay bt c lc no. Khng nn
trong nhng nh ln c mi rng nh thnh phng hay siu th l nhng ni d b sp .
Nu ang ngoi ng, bn nn chui xung mt ci rnh hay mng su v che u
cn thn khi b thng do t ri xung.
V sao khi b vo t lin th cng ca bo gim xung nhng ma ln
khng ngng?
Bo l vng trn kh ln nhit i xoay trn d di trung tm kh p thp bao quanh. Sau
khi i vo t lin, cn bo chu nh hng ca ma st mt t khng bng phng, sc
gi dn dn gim xung, vn tc kh p nhanh chng tng ln. Nhng trn cao, bo vn
thi bao quanh trung tm kh p thp, lung khng kh c m cao, nhit cao thi t
bin vn ang ln cao v ngng kt li, khng ngng to ra cc git ma. Nu lung
khng kh m t gp phi ni cao, sn ni n gi khin cho bo cng tng thm tc
v s ngng kt, ma ln ni y cng thm d di hn. C lc sau khi bo b vo
t lin, mt n thc s khng cn mun hot ng g na, khng nhng sc gi
gim i, ngay c trung tm kh p cng chuyn ng chm dn thm ch l thng ch
dng li qun quanh mt ch, ma ln ch trt xung cng mt ni trong my ngy
my m lin. Tnh trng lt li ng nhin l cng thm trm trng. Hin tng ma
c bit ln tnh H Nam phi hng chu nh tng ni trn chnh l hin tng
c to thnh bi trung tm kh p thp sau khi cn bo vo t lin ch qun quanh
mt ch trong my ngy lin.
V sao ng di chuyn ca bo li tun theo mt quy lut nht nh?

Sau mi ln lin tc nghe bo co v tr trung tm bo, bn hy nh du v tr ca cn bo

trn bn , bn s pht hin ra rng, tt c mi tuyn ng i ca trung tm cn bo,
tuy cng c mt s thay i, nhng trn c bn vn l tuyn ng c hnh parabol v
tuyn ng thng, bo di chuyn rt c quy lut trn Tri t.
D bo ca i kh tng thu vn trn c bn l da vo quy lut di chuyn ca bo
a ra d bo.
C hai loi lc khin cho bo chuyn ng, l ni lc v ngoi lc. Ni lc l lc sinh
ra trong bn thn bo. V bn thn bo l lung khng kh xoy trn ngc vi hng ca
kim ng h, phng hng chuyn ng ca tng cht im trong lung khng kh
chu nh hng ca hin tng Tri t t quay quanh v pht sinh ra phng hng
lch. Tc dng ca phng hng lch ny bn cu Bc, lm cho cc cht im trong
lung khng kh c xu hng chuyn ng lch v pha bn phi, hn na, v ngy
cng cao, tc dng ca hng lch ngy cng li hi, iu ny khin cho gi bo t
hng Bc thi sang hng Ty vn c nhiu cht im trong khng kh dch chuyn
mt lng sang pha Bc; gi bo t hng Nam thi sang hng ng vn c t cht
im trong khng kh dch chuyn mt lng sang pha Nam. Nh th, cht lng ca
khng kh pha Nam cn bo ln hn pha Bc, bo c trng lng tnh dch chuyn
hng Bc. Trng lng tnh ny c th quy vo ni lc ch yu trong ng di chuyn
ca cn bo. Tip theo, khng kh trong khu vc bo l khng kh bay ln cao. Khng kh
trn cao di tc dng ca lc Coriorit (tc dng chuyn ng theo phng lch ca Tri
t), c xu hng chuyn ng sang hng Ty, y cng c th quy vo ni lc ca
bo. Tc dng tng hp ca hai loi ni lc ny khin cho bo c xu hng chuyn ng
hng Bc lch Ty.
Ngoi lc l ng lc thc y cn bo khi lung khng kh bao quanh cn bo vn ng
trn mt qui m ln. Vo ma h v ma thu, trn bin Thi Bnh Dng thng c mt
lung khng kh p cao c lp (thng c gi l kh p cao ph nhit i), hng gi
bn b kh p cao ny c mi quan h vi con ng di chuyn ca bo. Bo sinh ra

vng ph cn pha Nam ca kh p cao Thi Bnh Dng, c gi ng thi th l

cn bo thnh hnh hng v pha Ty.
Ni lc v ngoi lc kt hp li vi nhau khin cho phng hng di chuyn ca cn
bo thng theo mt quy lut nht nh. Nhng trong qu trnh di chuyn ca n chu nh
hng rt ln cu p cao ph nhit i bin Thi Bnh Dng. Trong thi k u, bo
mt Nam ca cao p ph nhit i, n thng di chuyn theo hng Ty Bc, mt khi
n vng ven pha Ty ca di kh p cao ph nhit i, s tin vo pha Ty Bc ca
trung tm p cao ph nhit i, lc ny, ngoi lc m n thu c s thay i, thc y
n chuyn sang hng ng, cng kt hp vi ni lc, khin cho phng hng ca bo
chuyn sang hng Ty Bc. Do cng ca p cao ph nhit i, ko di v pha Ty
v thu hp pha ng, cng vi tnh trng ngt qung khc nhau nn tuyn ng i
ca bo cng khng ging nhau. Nu di p cao ph nhit i di ra pha Ty ng thi
c tng cng, ng i ca bo cng lch sang hng Nam, tin thng sang pha
Ty; nu di p cao ph nhit i pha Bc ca bo lui sang pha ng hoc t on,
bo c th di chuyn sang pha Bc ni c ch t gy hoc pha Ty vng p cao, sau
chuyn ng vng sang pha ng Bc. Ni tm li, ng i ca bo c hnh
thnh theo ng Parabol.
Trong qu trnh di chuyn, bo va xoay chuyn va i, m khu vc gi ln ca n cng
di chuyn cng ln, khi c hnh thnh trn vng bin nhit i, ng knh ca n rt
ln, t khong 100.000 mt, sau dn dn c pht trin, khi di chuyn ni ph cn
30 v Bc, ng knh tng gp 10 ln so vi ng knh ban u, sau li tip tc
di chuyn ln pha trc, lc ca bo v th gim dn, phm vi ca gi cng gim
xung, cui cng l mt hn.
Bnh thng bo ch i qua vng st bin gii Trung Quc, sau di chuyn sang Nht
Bn, cho nn n ch nh hng n cc tnh Qung ng, Hi Nam, Qung Ty, i
Loan, Phc Kin, Trit Giang, Giang T v thnh ph Thng Hi. vng duyn hi
Sn ng v bn o Liu ng cng c lc chu mt s nh hng, nhng bo rt t khi

nh hng n cc tnh phi Bc v cc tnh trong ni a. Ch c khi vng ph cn pha

Ty ca di cao p ph nhit i Thi Bnh Dng vo khu vc Giang Nam Trung
Quc th bo mi vo vng duyn hi ng Nam v tin vo vng ni a.
V sao sau khi b vo t lin, cng nhanh chng yu i cn ma ln th khng
gim? Dapan
Bo c sinh ra trn bin, mt cn bo trng thnh c sc gi v cng ln, sc gi t
cp 12 tr ln c th bc u ngn sng ln my chc mt, thi bay bt c chic xe ln
no c ti trng ln ti c vn tn.
Sau khi b vo t lin, bo vn mc sc ph hoi cc khu vc ven bin, nh bt
gc cy, lm nh, thi bay hoa mu. Nhng mt khi tin su vo trong lc a, chu
nh hng ca lc ma st vi mt t, tc gi dn dn b gim nh xung, cng
cng yu dn. Lc ny n mi trt mt cn ma ln xung mt t khin cho ni l,
khp ni y nc, ph hoi k, ng rung ngp y nc. C ln sau khi bo
b vo t lin, mt tnh cch xa bin nh H Nam, trong vng my ngy lin tnh
phi hng mt lng ma nh trt xung hn 1000 mm khin cho c my huyn gp
tnh cnh nh ca ngp nc n nh.
Mt bo lng gi
Bo thc cht l mt khi khng kh quay trn c phm vi rt ln, n va xoay va di
chuyn. Ti trung tm ca bo, p sut kh rt thp, trong khi khng kh xung quanh
xoy rt nhanh quanh tm, ngc chiu kim ng h
Khng kh tng thp va quay va v trung tm p sut thp, to ra mt tm bo
hnh trn c ng knh khong 40 kilomt, thng c gi l mt bo. Do cc dng kh
bn ngoi mt bo quay trn rt gp to ra lc ly tm, khin khng kh kh m lt vo
c vng bn trong. Chnh v th mt bo nom nh mt chic ng n c do mt vng

tng bng my bao bc, bn trong n khng kh dng nh khng quay v gi cng rt
yu t.
Tri quang my tnh
Khng kh bn ngoi mt bo va quay va tin v trung tm c p sut thp, mang theo
rt nhiu hi nc. Do khng thm nhp c vo mt bo, n phi bc ln xung quanh
vng ny, hnh thnh nn mt m my cao ngt phnh to mu xm xt v t xung
nhng cn ma nh trt. Trong khi ti mt bo li xut hin dng kh i xung, nh
th y tri quang, ma tnh, thm ch ban m cn nhn thy c nhng chm sao lp
lnh trn khng.
Mt bo thng khng c my hoc rt t my nn trn nhng nh chp t v tinh xung,
n c ghi li nh mt im trn nh mu en. Sau khi mt bo di chuyn qua ri, thi
tit rt xu lp li v pht sinh ra ma to, gi ln.
trong mt bo, thng hay c nhng n chim rt ng bay ln. Nhng con chim
bin ny b nhng dng kh cun dt vo bo v v tnh nh vy m tm c mt ni
trnh gi tuyt vi. C nhng trng hp cn bo di chuyn em theo nhng n chim
nh vy ti nhng min rt xa.
Nhng bin li si sc
Trong mt bo tuy tri quang gi lng nhng sng bin th li c bit hung d.
l v kh p ti tm bo rt thp so vi xung quanh n. Nhng th nghim cho thy, khi t
mt cc nc vo trong chic chung thu tinh ri ht dn khng kh trong chung ra, lc
khng kh tr nn rt long, p sut gim ti mt mc nht nh th nc trong cc si
sc ni bt ln ta chng t ln bp m un vy. Cho nn nhng ni tm bo i b
ln b, sng bin thng dng ln rt cao v gy ra nhng thit hi to ln.
V sao ni Ph S vn cao khc thng?

Biu tng ca t nc Mt tri mc - ngn ni Ph S tuyt m - lu nay vn khin

cc nh khoa hc thc mc. C ci g hi b n ni y: Ngn ni ny qu to v hot
ng qu mnh so vi v tr ca n.
Ph S nm trn mt i ht chm, l ranh gii gia hai mng thch quyn. Ti y,
mng thch quyn Philippine chm xung bn di Nht Bn. Qu trnh ny lm nng
chy , to ra rt nhiu ti dung nham nh.
Thng thng, cc ni la hnh thnh trong nhng khu vc nh vy c xu hng yn tnh
(t khi phun tro) v thng b nh, n gin bi chng khng nhn c lng
magma cn thit to ra v hot ng mnh hn.
Nhng ngn ni Ph S li cao bt thng, v to ra vt liu vi tc khong 10.000
kilomt khi sau 100.000 nm, ln hn cc ni la khc iu kin tng t. Thm na,
dung nham ca n li hi ging vi loi c to ra cc dy ni gia i dng (ni
hai mng thch quyn tch ri nhau, magma di su phun tro ln).
Ngi ta khm ph ra mt vt rch trong mng thch quyn bin Philippine ngay
bn di chn ni Ph S. T vt rch ny, mt lng ln manti dng ln, lp y
khoang cha dung nham ca ngn ni, khin cho ni la cao thm v hot ng mnh lit
hn cc anh ch em ca n. Vt rch ny c to ra khi hai mng lc a gn va
vo khong 2 triu nm trc y.
u ra nh ni bng?
D l khch du lch hay thu th c kinh nghim, mi khi ngi trn tu thu i qua mi
Ho Vng pha Nam chu Phi, thng b ht hn bi mt ngn ni c nh phng l
nh mt bn, thuc loi ni cc him trn th gii.
vng T Xuyn, Trung Quc cng c loi ni ny. V sao chng li bng nh c ai gt
o vy?

 l do tng nham thch bng phng pht trin m hnh thnh. Trn y bin, y h v
vng ng bng rng t thi i Thi vin c, nc chy lm lng ng nhiu tng
t ct, bn v cui. Qua bao nhiu nm thng, nhng tng t ti vn dn dn tch
t li, ngy mt dy, chc, ri tng bc ho thnh tng thch quyn cng rn nh
ngy nay.
Sau v Tri t xy ra nhng vn ng nh ln mt cch chm chp. Cc tng thch
quyn ny t y nc nng ln tng i n nh, nn gi c trng thi bng phng.
Ri trn tng thch quyn bng phng xut hin nhng con sng, con sui ln nh.
Cc dng nc ny xi mn dn theo cc rnh, hnh thnh nhng vng ni hoc g i
nhp nh. Nu nh ca chng l mt tng thch quyn cng rn, kh b xm thc ph
hoi th s gi c trng thi bng phng lu di, cn hai bn dc ng nh bc tng.
Tuy vy, mt s ngn ni khng c cc iu kin trn, nhng nh ca chng cng bng
phng, xa trng nh mt ci bn vung. C ci l do bazan nng chy t ni la phun ra
che ph m thnh, c ci li l do nham thch kt tinh t xa xa, sau b xm thc phong
ho lu di m thnh.
V sao gi thi ln thng c trn to trn nh? iu ny phi bt u bn t s
vn ng hn lon ca khng kh
Bn nht nh tng ch khi bi bay ta t ng khi thng bay cun cun ln pha
trn, git sng trong mn sng thng b thi bay t pha, l ri ngoi gc tng th
thng ri xung xoay trn theo chiu gi. Tt c nhng iu ny ni ln s dch chuyn
ca khng kh khng phi da vo phng tuyn thng, m l s vn ng khng theo
qui tc ca vng xoy ln nh. S vn ng khng theo qui tc ny l s vn ng hn
lon ca khng kh.
Khi bt u, s vn ng ny hnh thnh u tin ni tip xc vi cc vt trn mt t.
Do b mt Tri t g gh, khng bng phng, tc di chuyn ca cc lung khng
kh nh khi tip xc vi b mt Tri t khng nhng b gim tc dng ma st vi b

mt Tri t dn n tc gi gim, m cn c th pht sinh nhng khc bit dn n

sn sinh ra cc xoy trn khng kh ln nh. Chic l ri xung xoy trn pha gc
tng chnh l do lung khng kh trong qu trnh chuyn ng b bc tng kia ngn li,
nh phi hng n pha ra bc tng, to thnh vng xoy hnh trn c. Cng ging
nh th, gi khi gp vt tr ngi nh nh cao tng, ni i, cng c th hnh thnh nn
cc vng xoy khng kh ln nh. Vng xoy khng kh cn thng hnh thnh nhng
khu vc m mt t hp th c nhit lng khng ng u, sn sinh ra i lu cc
b, hoc gia hai lung khng kh c vn tc di chuyn khng ging nhau hoc phng
hng tri ngc nhau. Cho d vng xoy c sinh ra t nguyn nhn no th chng va
tin ln pha trc va xoy trn cng vi phng hng chnh ca lung khng kh,
trong qu trnh tin ln pha trc va quy nhiu va thay i hnh dng, kt hp hoc
khuch tn. Lc ny, i vi chnh th khng kh m ni, tuy n vn vn ng dch
chuyn theo cng mt hng, nhng i vi lung khng kh nh m ni, th s chuyn
ng ca chng l s chuyn ng theo tuyn gp khc lc nhanh, lc chm khng theo
mt qui tc no. i vi mt a im nht nh, theo s di chuyn khng ngng ca s
qua li nn rt nhiu vng xoy to nh khng ging nhau, hnh dng khc bit, biu hin
rt r trn th mnh trn th nh.
nhng ni c b mt Tri t g gh, lc ma st ln, s vn ng dch chuyn mnh,
trn tnh ca gi cng ln. V th, trn tnh ca gi trong t lin thng mnh hn
vng bin, khu vc ni mnh hn bnh nguyn. Ngoi ra, trn tnh ca gi cn nhng
mi lin h ln nh vi bn thn tc ca gi, tc bnh qun cng ln, trn tnh gi
cng mnh, s sai khc gia tc gi chp mt vi tc gi bnh qun ngy cng ln.
V sao gi thi lc mnh lc nh?
Gi thi thng c trn mnh trn yu, rt t khi gi tin ln pha trc cng mt tc .
Trong bn tin kh tng, bo co sc gi to nh thng cp 5 - cp 6,gi cp 7 , chnh l
ni r c tnh ca gi. Cp 5, cp 6 ch sc gi bnh thng, tng ng vi tc gi
bnh qun t 8 -10,7 m / s hoc 10,8 - 13,8 m / s, trn gi cp 7 tng ng vi tc

gi trong nhy mt t 13,9 - 17,1 m / s. Theo qui nh ca i kh tng Trung Quc, khi
o c tc gi, thng nht s dng tc gi bnh qun l 2 pht. C lc cng cn c
vo nhng yu cu khng ging nhau tnh ton tc gi bnh qun l 1 pht hoc 10
pht. Cn nhng trn gi c tc gi ln nht trong mt khng gian ngn th c gi
l tc gi chp mt.
V sao gi trn cao thi mnh hn di thp?
Chng ta thng ng trn lu cao hoc trn thp cao s cm thy gi mnh hn trn
mt t, c th thy rng tc gi mnh theo cao. Ly thnh ph Bc Kinh lm v
d, khi tc gi cao 10 mt l 1,1 m / s, cao 50 mt l 3,6 m / s, cao 100
mt l 4,4 m / s, cao 150 mt l 4,9 m / s, nu nh cao cng tng th gi cng mnh
hn, c nh vy n mt cao nht nh th dng, cao ny c quyt nh bi
iu kin kh hu lc .
Gi ni cao thng thi mnh hn gi ni thp, th nhng s chnh lch v tc
gi ni cao v tc gi ni thp ph thuc vo tnh hnh thi tit. Vo nhng ngy
nng di nh sng Mt tri chiu mnh, i lu trong khng kh cng mnh, lc ny s
chnh lch v tc gi ni cao v ni thp l khng ng k, chnh l tc gi
ni cao tuy ln th tc gi ni thp cng khng h nh. Vo nhng ngy tit tri m
u, nh sng Mt tri chiu xung tng i yu, i lu khng kh yu , lc ny s
chnh lch tc gi ni cao v ni thp tng i ln, chnh l tc gi ni thp
tng i nh thm ch khng c gi nhng ni cao gi vn tng i ln.
V sao gi ni cao li mnh hn gi ni thp? Bi v khng kh vn ng lun chu
nh hng ca lc ma st, lung khng kh trn mt t chu tc dng rt ln ca lc ma
st, c bit l nhng vng i ni khng bng phng, khng kh rt d hnh thnh
chuyn ng xoy. Cng vi cao tng ln, tc dng lc ma st gim, tc gi cng
tng. Cng mt khu vc, nhit khng kh gn mt t cng khng ging nhau, c

ch cao ch thp. Nh vy, mt nc trn cng cao th nhit khng ng u, dn

n kh p khng ng u ( gi l kh p nc thang), lm cho tc gi mnh ln.
Gi thi nh th no?
C bay trong gi, thuyn bum chy bng bng, mt nc dp dnh, sng v m m,
Nhng iu ny u do gi gy ra. Khi vui v, n i chm ri tng bc, nh nhng u
a cnh liu, khi ni gin, n chy nhy lung tung, lm cy lt nh.
Vy gi thng thi nh th no?
Tc ng c cu nhit cc sinh phong( khi nng qua s ni gi), cu ni ny rt c
ngha. Mt tri chiu xung Tri t, do tnh cht b mt Tri t khc nhau cho nn
mc chu nhit cng khc nhau, nhit khng kh cc vng c ni cao ni thp.
Nhng vng nhit cao, khng kh phnh ra, mt khng kh thu hp, kh p thp;
ngc li,nhng vng nhit thp, khng kh co li, mt khng kh dy c, kh p
tng cao. Do kh p gia hai vng chnh lch nhau nn sn sinh ra mt lc t ni c kh
p cao n ni c kh p thp, thng c gi l lc kh p nc thang. Di tc dng
ca lc kh p nc thang, khng kh di chuyn t ni c kh p cao xung ni c kh p
thp, cng ging nh nc sng thng chy t ch cao n ch thp, v gi cng
thi theo qui lut nh vy. S chnh lch kh p gia hai vng cng ln th lung khng
kh di chuyn cng nhanh, gi cng thi mnh hn. Khi kh p chnh lch khng ng k
th khng kh di chuyn chm, sc gi thi cng khng c lc. Nu nh kh p gia hai
vng tng ng, khng c s chnh lch kh p th khng kh s khng chuyn ng,
tri lng gi.
S phn b kh p cc vng trn Tri t khng nhng khc bit nhau m cn thay i
theo thi khc. Lung kh p cao v kh p thp nht khi th khng ch vng t lin, khi
th di chuyn ra ngoi nhng i dng. Kh p cao hn lnh thng ni tip vi lung
khng kh lnh di chuyn t khu vc c v cao xung khu vc c v thp. Kh p
thp khu vc n i di chuyn t Ty sang ng. Nh vy, phng hung, ln

mnh ca lc kh p nc thang gia cc vng thay i theo tng thi khc, gi gia cc
vng cng khi mnh khi yu ng thi khng ngng thay i hng gi.
Vo ma ng, do t lin pht tn nhit nhanh hn vng bin nn nhit khng kh
thp hn vng bin, nhng kh p li cao hn vng bin, kh p cao thng c ng
vng t lin, v th ma ng Trung Quc thng c gi Ty Bc va kh va lnh
thi t t lin ra bin. Vo ma h th ngc li, di nh sng Mt tri cc mnh,
vng t lin nhit gia tng nhanh hn vng bin, nhit tng cao kh p li thp
hn vng bin rt nhiu, v th ma h Trung Quc thng c gi ma ng Na nng
m thi t bin Thi Bnh Dng vo pha ng Trung Quc. Khu vc Ty Nam Trung
Quc cn c gi ma Ty Nam nng hi t n Dng.
Khu vc duyn hi, ban ngy tit tri trong lnh, vng t lin chu nhit nhanh hn vng
bin, nhit cao, kh p thp hn vng bin, gi bin mt m khng ngng thi t bin
vo trong t lin. Ban m, t lin tn nhit nhanh hn vng bin, s phn b nhit
khng kh v kh p ngc hn so vi ban ngy, gi thi t t lin ra ngoi bin. y
chnh l nguyn nhn ti sao vng duyn hi thng xut hin gi thm lc a.
Ban ngy vng ni tri nng, khng kh trong khe ni chu nhit nn n phnh ra, tp trung
dy c pha trn, trn cao ging nhau nhng kh p trong khe ni thng cao hn
trn sn ni , v th gi t trong khe ni thi ln nh ni; nhng vo ban m th ngc
li, gi t trn ni thi xung khe ni. y l gi ni v gi khe ni.
T c th thy rng, bt k gi ma, gi thm lc a hay gi ni, u cho thy bc
x nh sng Mt tri c th l ng lc c bn gi thi, cn nguyn nhn c bn
chnh l s chnh lch kh p gia hai vng.
Sng m c hnh thnh nh th no?

Vo nhng ngy ma ng gi lnh, thnh thong gi thi nh, trng sao sng vng vc,
gn v sng m ca s nhn ra ngoi, mi nh, ng c ton l mu tuyt trng, nu nh
bn t m lt tm ngi ln, c th pht hin thy di tm ngi l sng trng.
Lt li cun lch, th mi nm vo h tun thng 10 lun c tit sng ging. Ta nhn
thy tuyt ri, cng nhn thy ma ri, c th l c ai nhn thy sng ri cha?
Sng l t trn tri ri xung c phi khng? Ban ngy, trn mt t chu s chiu x
ca nh sng Mt tri, nhit lun cao hn mt cht, thnh phn nc trn mt t
khng ngng bc hi, nh vy lm cho khng kh tip gip gn vi mt t lun c hi
nc nht nh. Vo nhng m cui thu, m ng v m u ma xun khng kh rt
lnh, c bit l nhng m khng c my, khng c gi, khng kh lnh gn vi mt t
hn, khi n tip xc vi vt th lnh mt mc nht nh l di 0 C, trong
mt phn hi nc s ngng ng li thnh ht bng trn vt th, y chnh l sng.
Sng l s ngng ng ca hi nc gn mt t, khng phi l t trn tri ri xung,
do vy, khng k bt k ni u, ch cn c iu kin ngng kt l n lin ngng kt
li, i khi chng ta c th tm thy du tch ca ht sng bn di tm ngi hoc
di tng .
Sng chc chn l khng phi l t trn tri ri xung, vy l cch ni sng ging
cng nn ci chnh i cht! Th nhng tn gi ca tit ma ny c truyn li t hng
ngn nm tr thnh thi quen, ch cn chng ta hiu c ngha ch thc th khng
ci chnh cng khng vn g.
Cc loi vt th ngoi tri ma lnh iu kin ngng t khng ging nhau: cc loi
st do t nhit hn, nn sau khi khuch tn nhit lng d lm lnh, do vy d hnh thnh
sng; cy cu g, do trn di hai bn c th khuch tn nhit lng m gi trn
mt nc cung cp hi nc nn c cu th rng nhn tch bn kiu sng; trong
mi ngi c khe h, tnh nng khng cch nhit ca cc b phn tt, trong chc lt lin
lm lnh, nhit lng ni khc kh m cng hng vi n do vy sng c th dn dn
ngng ng li trn mt ngi; trn mt t, hai mt l c c th khuch tn c nhit

lng, l c va mng, d lm lnh, do vy c th xut hin sng; trn b mt nhng

rung cy, do n khng d nhn c s cng hng ca nhit lng di mt t nn
to sng hn so vi b mt t. iu kin ngng kt ca chng l khng ging
nhau. Do vy, sng xut hin trc sau cng l khng ging nhau.
V sao m nhng ngy ma th khng c sng?
Ban m c my, trn mt t dng nh l ph mt lp chn bng dy, nhit lng
mun chy n vi khng gian ny cng kh m qua ca i ln ny, sau khi gp phi
tng my, mt b phn b quay tr li mt t, b phn khc b my ht i, phn nhit
lng b my ht i sau dn dn phng xung mt t. Do vy, tng my nh l mt
nh knh c tc dng duy tr nhit. Nh vy, v m, c bu tri ton l my, nhit
gn mt t khng d g h xung, sng kh m xut hin.
Ban m c gi c th lm cho khng kh xo trn, tng ln nhit tng khng kh gn
mt t, li lm cho hi nc khuch tn, th l kh c th hnh thnh sng.
nng thn, sng rt c li i vi ma mng, v sng cng nh ma, c th lm m
t, c tc dng gip cho thc vt sinh trng v pht trin.
V sao khi c sng th tri nng?
Bn ma u c sng, ch c iu vo ma thu thng nhiu sng hn. Vo bui sng
sm, bn ch cn lu mt cht rung la, c di bn v ng v trn mng nhn,
s pht hin thy nc sng m t, c bit l nhng git sng ng trn mng
nhn nh nhng ht trn chu lp lnh.
Thi c xa, ngi ta coi sng l ngc bi, cho rng sng khng ch ri t trn tri
xung, m cn l ri t trn nhng chm sao khc nhau, cc nh luyn an c i rt ch
n vic thu nhp ht sng, h cho rng n gip nhiu trong vic ch to kim thch
v thuc trng th. C ngi dng sng lm thuc, cho rng ung nhiu sng c th
cha c bnh v ko di tui th.

Sau ny, bn cht ca sng mi c hiu r, sng khng phi l ri xung t trn
bu tri, cng khng phi l ri t cc chm sao khc nhau, chng c hnh thnh t hi
nc tng khng kh thp khi gp phi vt th lnh. Trong cuc sng hng ngy,
chng ta thng gp hin tng ny: vo ma ng, khi bn th vo mt ca s bng
thu tinh, bn s pht hin trn ca s xut hin nhng ht nc nh; vo ma h nu
nh bn que kem vo thu tinh mt lc lin nhn thy bn ngoi cc thu tinh c ht
nc nh. y l kt qu hi nc trong khng kh gp nhng vt th lnh ngng t m
thnh.
Vo ban m nhng ngy nng khng c my, nhit lng mt t pht tn rt nhanh,
nhit trn cnh ng nhanh chng gim xung. Nhit khi h thp xung th kh
nng cha hi nc trong khng kh cng gim theo, hi nc tng thp trong khng
kh ri xung ngn c, ri trn l cy, ng thi kt thnh nhng ht nc nh, chnh
l qu trnh hnh thnh ht sng.
V sao khi c sng th thi tit thng nng?
S hnh thnh nhng ht sng cn c nhng iu kin kh hu nht nh, l do s
khng ch ca p kh cao, t gi, tri quang my tnh, nhit lng trn mt t tn rt
nhanh, nhit gim xung, khi hi nc gp phi mt t hoc nhng vt th tng
i lnh th s hnh thnh sng.
V sao khi tuyt ri khng lnh nhng khi tuyt tan li lnh?
Vo ma ng, nhiu vng Trung Quc thng chu s chim lnh ca lung khng kh
lnh. Lung khng kh va lnh va kh bt ngun t phng Bc di chuyn xung pha
Nam vi cng mnh, khi n tip xc lung khng kh nng m phng Nam, do
khng kh lnh nng hn khng kh nng, lin y khng kh nng m bay ln cao, khin
cho hi nc trong lung khng kh nng nhanh chng kt ta to thnh ht bng, cc ht
bng to dn ln tr thnh hoa tuyt ri sau ri xung t.

Trc khi lung khng kh lnh n, thng thng th lung khng kh nng m
phng Nam rt mnh, v th, thi tit c phn m p. M hi nc kt t thnh hoa
tuyt cng gii phng ra mt nhit lng nht nh, iu ny khin cho thi tit trc
khi tuyt ri v khi tuyt ri thng khng lnh.
Sau khi trung tm lung khng kh lnh qua i, my tan tuyt tnh, thi tit tr nn trong
xanh, do trn bu tri mt i tng my cn tr, trn mt t lin phng ra mt nhit
lng rt ln, nhit lc ny gim xung ng k. Hn na, nhng ni tuyt ri khi b
nh sng Mt tri chiu x xung s b tan chy, khi tan chy s hp thu mt nhit
lng ln. Theo th nghim thc t, 1 gam bng 0 C, tan chy thnh nc 0 C
cn hp thu l 334,4 micron (80kcal) nhit lng, cho nn khi mt vng ln tuyt tan th
nhit lng cn hp thu cng phi tng ng. V th ngi ta c cm gic thi tit
lnh hn.
V sao tuyt trng?
tr li cu hi ny, khng nht thit bn phi l nh khoa hc. Bn c mun th tm
hiu khng?
Khi tia sng Mt tri xm nhp vo mt ht tuyt, n s nhanh chng b tn x bi v s
nhng tinh th bng v ti kh bn trong. Gn nh ton b tia sng b bt ngc tr li v
ra khi ht tuyt. V th tuyt gi nguyn mu sc ca nh sng Mt tri mu trng.
Vy, nh sng l g v th no l hin tng tn x nh sng?
nh sng l tp hp ca v s cc ht photon. Photon n mt chng ta di hnh thc
mt di cu vng m cc nh vt l gi l quang ph. Quang ph c rt nhiu mu sc,
nhng v c bn c 7 mu l , da cam, vng, lc, lam, chm, tm truyn trong khng
gian vi bc sng ngn, cn cc photon ca cc di mu nng hn th truyn n mt
chng ta vi bc sng di. nh sng Mt tri l tng hp ca tt c nhng mu sc y,
nhng n khng rc r nh bn ngh u m ch c mt mu thi mu trng.

Khi cc ht photon va chm vi bt k mt vt th no , chng s c nhng phn ng

rt a dng. Chng c th bt tr li (thut ng vt l l phn x), c th bn ra cc pha
(tn x), hoc thm ch chng c th i theo mt ng thng (s truyn nh sng). C
mt kh nng na l cc ht photon s m sm vo mt phn t ca cht to thnh
vt th, truyn nng lng cho phn t ny v cht (hp th). Cc ht photon thuc
nhng di mu khc nhau c phn ng khc nhau tu theo vt th m n va chm. Nh
vy, cc bn c th hiu n gin th ny: Qu to Ty c mu hng bi v n hp
th phn ln nh sng nng, ch yu l nh sng , trong quang ph. nh sng mu
lc, lam, chm, tm yu hn b bt ngc tr li (cho nn khng th c qu to mu
xanh nc bin, tr phi c ai nhum n).
Vy l mi chuyn tr nn n gin
Tia chp v sao c hnh dng ging nh cy kh treo ngc?
Khi my ma xut hin, tng my mang in m, cm ng mt t mang in dng, tia
chp u tin xut hin mang in m t trn m my hng xung mt t gi l tia
chp tin dn, n pht huy tc dng sinh ra tia chp. Tia chp dn in ny khi pht ra tia
chp khng h thun bum xui gi. Trc tin, n tin theo hng khu vc mang in
tch dng m phn b hn lon trong khng gian pha di ca tng my. Nhng in
tch dng trong khng gian ny l loi in tch cm ng ca mt t tch t vi mt
tng i dy c trn vt th nhn, chng tin vo bu kh quyn do t bi tr ln
nhau, mang vo tng khng kh thp nhng dng kh hn lon do chu p lc tng my
dng v phn b khng ng u. Tia chp tin dn thng tin vo khu vc in tch
dng khng gian ph cn. Nu nh khu vc ph cn c hai hay nhiu vng khng
gian mang in tch dng th tia chp tin dn lin xut hin hin tng phn nhnh.
Ni chung tia chp tin dn rt d thng qua tng khng kh m t m khng d thng
qua tng khng kh kh hanh. Do vy, con ng i ca n trnh ch kh gp t, n i
qua khu in tch dng bng con ng khc khuu, ri li i n khu in tch dng
khc pha di. mt vi v tr phn nhnh, n tin n nhng khu vc no th mang

in tch m n khu vc , nh vy, xut hin tia chp tin dn trng ging nh l
cy kh treo ngc. iu cho thy tia chp tin dn l tia chp m phi p bng
chng gai, nm mun vn kh khn mi hnh thnh. Nhng loi tia chp nh vy khng
phi l tia sng mnh. im u tin ca tia chp dn dn vn thng xung cho n
gn mt t, in tch dng ca vt th nhn pha di mt t nhn lc ht ca
in tch m u nhn ca tia chp tin dn, men theo tia chp tin dn m tin v pha
di ca m my, n gp in tch m vn c ca tia chp v pht ra nh sng rt mnh.
l tia chp m chng ta nhn thy. Do ng ca n l con ng c ca tia chp tin
dn nn tia chp pht ra nh sng cng lun hin ra hnh dng ca cy kh treo ngc,
loi tia chp ny cn gi l tia chp phn hi.
Khi tia chp tin dn pht xung mt t, im m n nh xung thng xut hin tia
chp dng hnh cu. l qu cu mang in tch vi ng knh khong 10 20
centimet, n rt nh, c th di chuyn theo gi, c th sau khi co li xuyn vo khe ca,
ri li phc hi hnh dng ban u l hnh cu. N rt thch di chuyn cng dng in,
ng nc, khng kh nng, khi di chuyn thng to ra m thanh v v. Lc bnh thng
n c mu hng hoc mu hi vng, cng c lc mang mu lam trng hoc mu nht.
pha Bc ca tnh Giang T c mt nm mi ngi tng nhn thy, mt ln khi tia
chp pht ra c mt tia chp pht rt nhanh, khut sau bi c, sau s vic , pht hin
c mt m c b thiu chy. vng Thng Hi, trong mt ln ting sm n vang
tri pht hin c mt qu cu la t ca s pha Bc tng hai ca phng mi xy vo
trong nh knh, men theo bc tng b chy xm, pht ra ting n to, v lp tc mt i
gc bn tri ca ca s li mt l thng khong 20 centimet, qu cu la ny ch l
mt tia chp hnh cu.
Hin nay con ngi vn cha xc nh c nguyn nhn xut hin tia chp hnh cu, c
my chc quan im, chng hn nh c ngi cho rng n xut hin nhng ch gp
khc ca tia chp, c ngi cho rng xut hin ch m tia chp nh vo. S hnh
thnh ca n c lin quan ti nhit cao hng vn trong tia chp. N c th chuyn
ng, thnh phn ca n ch l mt vi loi ion dng, ion m, cng c ngi tng th

nghim bng qu cu t to, nhng i vi vn ny cn cn phi nghin cu su

thm.
V sao xut hin chp dng hnh cy v hnh cu?
Vo lc chng vng ti ca ma h, m my hng i qua lm nng mt t, cng thm
tc dng tim nhit ca hi nc ng bng lan rng rt cao v dy, my un nh cy c
th gi mun hnh mun v xut hin nhiu nhng b phn li ca vt th. khu vc
m nh sng Mt tri chiu n th c mu hng sm, nhng bng rm m Mt tri khng
chiu n c th cnh sc mu m u v xm xt. Trn bin cc m my, c nhng vt
ma ni tip chn tri. Trn nh nhng m my c khi my nh mu vng tri ra
trn bu tri. Trong m my c tia chp xut hin r rt, tia chp xuyn qua m my
nh l con rn bc, khi nh sng tia chp pht quang, m my en t nhin hng ln
nh l thanh st va mi ly ra khi l luyn.
V sao st hay nh vo vt th cao cht vt ng n c?
Tng my thp trong cc m my ging thng mang in. Loi in nng ny thng
gy cm ng cho mt t, ng thi lm cho mt t sn sinh ra loi in tch khc vi
tnh cht ca dng in trong tng my thp. iu c ngha, tng my thp nu tch
in dng th mt t li mang in m; ngc li nu tng my thp mang in m
th mt t mang in dng. Mt t mang loi in tch ny gi l in tch cm
ng.
Loi in tch cm ng ny trn mt phm vi nh thng mang tnh cht ging nhau,
chng hn u mang in dng, hoc u l in m. Dng in cng mt tnh cht
thng bi xch nhau. Kt qu ca s bi xch nhau khin cho in tch trn mt t phn
b li t u. Lc bi xch ny ven theo s phn lc ca phng hng mt t,
nhng ni mt t gh gh th s phn lc thng nh hn nhng vng t bng
phng, v th in tch thng dch chuyn n nhng ni mt t gh gh gp khc.

T suy ra, nhng vng t gh gh gp khc, mt in tch nhiu hn v dy

c hn.
Nhng vt th cao cht vt mang in tch cm ng nhiu hn mt t, c kh nng ht
sng in mnh hn, v th n ht tia in mt cch d dng.
Chnh v nh vy, khi tri ma, chng ta khng nn ng tr ma di nhng vt th cao
nh ct c, cy cao, thp nhn, ct in v.v bi v tia st rt thch nhng ni .
Th nhng ngi ta cng thng li dng c tnh ca nhng vt th cao cht vt,
bo v cc to nh trnh c st nh, chnh l lp t ct chng st.
Ct chng st chnh l cc thanh kim loi nm trn nh cc to nh cao, phn di ni
tip vi mt t. N s ht tt c tia st mang in, coi l ng dn in, cho dng
in chy qua n v truyn xung di lng t. Nh vy, tia st nh vo to nh cao
thng b chn li v khng th nh trng mc tiu.
V sao lun nhn thy chp trc ri mi nghe thy ting sm?
Vo ma h thng xut hin chp v sm, trong cn dng, in trng gia hai khu vc
mang in tch dng v in tch m trong nhng m my ln n mt mc nht
nh, hai loi in tch trong qu trnh pht trin s pht ra tia la, hin tng ny gi l
hin tng tia la phng in. Khi tia la phng in pht ra tia sng cc mnh, m trn
ng tia sng ny sinh ra nhit cao, lm cho khng kh xung quanh chu nhit ln v
phnh ra, ht my cng n phnh ra do nhit qu nng, to ra m thanh vang mnh, nh
sng mnh nh vy chnh l chp, v m thanh vang di chnh l ting sm.
Chp v sm pht sinh ra vo cng mt lc, nhng ti sao chng ta thng nhn thy chp
trc sau mi nghe thy ting sm? l bi v tc truyn ca nh sng nhanh
hn nhiu so vi tc truyn ca m thanh. Trong khng kh, mi giy nh sng i c
30 vn km, tng ng chy 7,5 vng quanh xch o trn Tri t. Tc ca m
thanh trong khng kh ch i c 340 m / s, bng 1 / 900.000 ln so vi tc ca nh

sng. Thi gian tia sng pht sinh t chp truyn n mt t khng n mt phn vi
chc vn giy; th nhng m thanh cng chy vi c ly nh vy cn phi c thi gian
di hn. Theo nhng hiu bit thng thng, chng ta c th li dng khong cch thi
gian t khi nhn thy chp n khi nghe thy ting sm c th tnh ra ni phng in
cch chng ta bao xa.
i khi chng ta ch nhn thy chp m khng nghe thy ting sm, chnh l v tng my
phng in cch chng ta qu xa, hoc do m thanh pht ra khng vang. Chnh v khi
m thanh truyn trong khng kh th nng lng ca n gim i nhiu, n cui cng
khng cn nghe thy ting sm na.
Mc d trong khng trung c mt ln c chp l mt ln c sm km theo nhng ti sao
thnh thong chng ta vn ch nhn thy mt tia chp nhng li nghe thy ting sm m
m khng dt, vang hi lu mi ngng?
Nguyn l do tia chp trong khng trung thng rt di, c nhng tia chp di n 2 ~ 3
km, thm ch c tia cn di n 10 km. Do khong cch t cc phn trn tia chp so vi
chng ta hon ton khng ging nhau, cho nn thi gian ting sm truyn m thanh n tai
chng ta cng vang ting trc ting sau. Mt khc, tia chp khng ch pht sinh mt ln
ri dng li m hu nh trong mt thi gian ngn lin tip hng chui tia chp xut
hin, vy th ting sm ca t chp phng in u tin cha dt th li n lt ting
sm ca t chp phng in th hai, th ba, nhng m thanh lin tip ln vo nhau
to nn chui m thanh sm vang m chng ta vn thi thong nghe thy.
Ngoi ra, khi ting sm gp phi mt t, nh cao tng, ni cao hoc tng my trn bu
tri, u pht sinh hin tng phn x, to ra m thanh phn hi. Thi gian nhng m
thanh phn hi ny truyn n tai chng ta cng khng ng nht, chnh v th hnh thnh
nn chui ting sm. Thnh thong do vi nguyn nhn kt hp li to nn nhng chui
m thanh m m khng dt, thm ch i khi c th ko di n mt pht mi ngng.
Ti sao tri qung th gi, trng tn th ma?

Mi khi quanh Mt tri hoc Mt trng xut hin nhng vng nh sng kh ln mu
trng hoc nh sng c nhiu mu, ng b chng ta xa li nhc con chu thu thc ang
phi, ct qun o, ng ca s H bo nhau ma gi sp n y. Vng sng y c
gi l tn hay qung.
Qung nh sng xut hin xung quanh Mt tri phn ln l c mu sc theo th t t
trong ra ngoi l hng, da cam, vng, lc, lam, chm, tm. Qung xut hin quanh Mt
trng phn ln l mu trng.
Qung xut hin khi bu tri c my ti tng. Lp my ny l nhng my tng cao do
v vn tinh th bng li ti to thnh, y lp my cch mt t khong hn 6 km. Khng
kh y lc ny vn cn lnh, thi tit vn tt. Tuy nhin, ni xa (cch khong
my trm km), lung khng kh nng m ang giao tranh vi lung khng kh lnh. Khng
kh dn m nng v bay ln theo mt nghing ca khi khng kh lnh. Trong qu trnh
khng kh nng ln cao, nhit ca khi kh b gim dn, hi nc ngng ng thnh
tng my.
Dn dn xut hin my v tng dy, loi my ny thng cho ma thi gian ko di v
din rng ti khong 300 km. Cng ln cao, do mt front nng (mt phn cch khi kh
nng lnh) cng cch xa mt t, cao ngng kt hi nc cng dn dn tng ln, do
cao ca chn my cng dn cao hn, thnh my cao tng v my ti tng, ln cao hn
na l my ti.
V my ti hnh thnh cao trn 6 km, nhit khng kh lc ny h xung khong
20 C, do c th to thnh nhng tinh th bng hnh tr hoc hnh lc lng.
Khi tia nng Mt tri v nh trng chiu qua tinh th bng ny s to ra qung Mt tri
hoc qung Mt trng.
Khi chng ta nhn thy qung Mt tri hoc qung Mt trng chng t mt t ni ta
ng tuy vn c khng kh lnh khng ch, thi tit vn bnh thng, nhng trn cao

 xut hin khng kh nng, v khi hi nng t di mt t bc ln ngy cng lan n

gn ni ta ng hn, th nh hng tip theo s l my ngy cng thp, gi mnh dn
ln. Cui cng l nhng git ma ri. V vy, qung l du hiu u tin cho thy s c
ma gi.
Ngoi ra, ti khu vc ngoi vi ca bo cng thng c lp my cun v qung, sau qung
cc m my dn dn dy ln v en c, tip s c ma to gi ln.
Tuy nhin, khng c ngha l h Mt tri c qung, vng trng c tn th nht nh c ma
gi s xy ra. Ch yu y l thi tit s xu i, cn ma gi hay khng li cn phi
ph thuc vo nhiu yu t khc na.
V sao m v sng sm nghe ting chung xa r hn ban ngy?
C ngi s ni: l v ban m v bui sng sm mi trng yn tnh, cn ban ngy
th c nhiu ting n. iu ng, nhng ch l phn nh v cng khng hon chnh.
Bn c bit nguyn nhn ch yu khng? l v m thanh bit i vng.
m thanh truyn i c l nh khng kh, nhng n li c tnh cch l l nh sau: Trong
khng kh c nhit khng i, n truyn thng, nhng mt khi gp phi khng kh c
nhit ch cao ch thp, n s chn ni c nhit thp i, v th m thanh i
vng.
Ban ngy, Mt tri hun nng mt t, nhit khng kh gn mt t cao hn nhiu so
vi trn cao. Do nhit phn tn khng ng u nn sau khi ting chung pht ra,
cha i c bao xa, n i vng ln trn cao ni c nhit thp. V vy trn mt t,
ngoi mt khong cch nht nh ra bn s nghe khng r, nu cch xa hn na bn s
hon ton khng nghe thy m thanh.
Ban m v bui sng sm th ngc li, nhit khng kh gn mt t thp hn so
vi trn cao, sau khi ting chung truyn i n s tin v pha mt t ni c nhit
thp, v vy ni rt xa ngi ta vn c th nghe r ting chung

V sao gi ban ngy mnh hn ban m?

Ngy h nng nc v oi , bn mong cho m mau xung v ch i nhng ln gi mt.
bn c th cho rng bui ti gi mnh hn. Nhng thc ra, ch l cm gic ca chng
ta m thi. V m tnh mch hn ngy, ngi ta c th nghe thy ting gi thi r hn,
vang hn vo ban ngy
Thng thng, gi trn khng trung bao gi cng c tc ln hn gi di mt t. Ban
ngy, khi c s trao i khng kh theo chiu thng ng, khng kh trn khng trung di
chuyn xung pha di s thc y gi di mt t thi nhanh hn. V th tc gi
mt t vo ban ngy tng i ln.
Ngc li, sau khi Mt tri ln, nhit mt t gim i, s trao i khng kh gia
trn v di b yu dn. Khng kh tng di mt i s thc y ca dng kh c tc
ln tng cao, v th gi y cng yu i.
C ch trao i kh trn di
Nguyn l di chuyn chung ca cc tng kh l: kh nng, nh s bc ln cao, kh lnh,
nng s chm xung di.
Ban ngy, nh nng Mt tri chiu xung lm cc vng trn mt t nng ln. Nhng do
nhit lng m mi vng nhn c khng u nhau nn nhit lp khng kh st mt
t cng c s chnh lch. Ni c nhit cao, khng kh s bc ln trn, ni c nhit
thp, khng kh s lng xung di. iu dn ti s trao i khng kh theo chiu ln
xung.
Vo bui ti, Mt tri ln, mt t ngui dn i sinh ra hin tng nhit trn khng
cao hn nhit di thp, ngn cn s trao i ln xung ca cc dng kh.
V sao m ma h c nhiu sao hn m ma ng?

Nhng m h tri quang, nhn ln bu tri chng ta s thy chi cht cc v sao v rnh
rnh l nhiu hn hn so vi m ma ng. Ti sao vy? L do l ma h chng ta ng
gn trung tm ngn h, ni c nhiu sao nht, cn ma ng, Tri t ca chng ta
ng ra ngn h, ni c t sao hn.
Trong h ngn h ca chng ta (Milky Way) c khong 100 t sao v ch yu phn b
trong mt chic bnh trn. Phn gia chic bnh ny hi dy hn chung quanh. nh
sng i t pha mp bnh bn ny n pha bn kia phi mt 10 vn nm nh sng, i t
mt trn xung mt di bnh cng phi mt 1 vn nm nh sng.
Mt tri v nhng hnh tinh lng ging ca h Mt tri u nm trong h ngn h. Hu
ht nhng sao m chng ta nhn thy bng mt thng cng u nm trong . Nu Mt
tri nm gia h th d chng ta nhn t pha no cng thy s lng sao trn tri nhiu
nh nhau. Th nhng h Mt tri cch trung tm h ngn h khong 3 vn nm nh sng.
Khi chng ta nhn v pha trung tm ngn h s thy khu vc dy c cc v sao.
Ngc li, nu nhn v pha i din trung tm ngn h s ch nhn thy mt s t sao
trong mt phn ca h.
Tri t khng ngng quay quanh Mt tri. V ma h Tri t chuyn ng n khu vc
gia Mt tri v h ngn h gi l i ngn h. i ngn h l khu vc ch yu ca h
ngn h, tp trung nhiu sao ca h. Bu tri m h chng ta nhn thy chnh l i ngn
h dy c cc v sao. V ma ng v cc ma khc, khu vc i ngn h nm v pha
Tri t ang ban ngy, nn rt kh nhn thy. Cn mt kia ca Tri t (vng ang l
m) s khng th nhn thy n. Do vy, m ma h chng ta nhn thy nhiu sao hn
m ma ng.
Ti sao thng 2 thng ch c 28 ngy?
Thng trong lch dng c phn thnh hai loi: thng v thng thiu, thng c 31
ngy, thng thiu ch c 30 ngy. Nhng duy nht thng 2 l ch c 28 ngy, c nm li c
29 ngy, ti sao li nh vy?

Ni ra th tht bun ci, quy nh ny rt hoang ng

Nm 46 trc Cng nguyn, thng soi La M Julius Csar khi nh ra lch dng, quy
nh ban u l mi nm c 12 thng, thng l l thng , c 31 ngy; Thng chn l
thng thiu, c 30 ngy. Thng 2 l thng chn l ra cng phi c 30 ngy. Nhng nu tnh
nh vy th mt nm khng phi c 365 ngy m l 366 ngy. Do phi tm cch bt i
mt ngy trong mt nm.
Vy th bt i mt ngy trong thng no?
Lc , theo tp tc ca La M, rt nhiu phm nhn b x t hnh, u b chp hnh
hnh pht vo thng 2, cho nn mi ngi cho rng thng l thng khng may mn.
Trong mt nm phi bt i mt ngy, vy th bt i mt ngy trong thng 2 , lm cho
thng khng may mn ny bt i mt ngy l tt hn. Do thng 2 cn li 29 ngy,
chnh l lch Julius.
Sau ny, khi Augustus k tc Julius Csar ln lm Hong La M. Augustus pht hin
ra Julius Csar sinh vo thng 7, theo lch Julius th thng 7 l thng , c 31 ngy,
Augustus sinh vo thng 8, thng 8 li lun l thng thiu, ch c 30 ngy. biu th s
tn nghim nh Julius Csar, Augustus quyt nh sa thng 8 thnh 31 ngy. ng thi
cng sa li cc thng khc ca na nm sau. Thng 9 v thng 11 ban u l thng th
sa thnh thng thiu. Thng 10 v thng 12 ban u l thng thiu sa thnh thng .
Nh vy li nhiu thm mt ngy, lm th no y? Li ly bt i mt ngy trong thng
2 khng may mn na, th l thng 2 ch cn 28 ngy.
Hn 2.000 nm tr li y, s d mi ngi vn tip tc dng ci quy nh khng hp l
ny ch v n l mt thi quen. Nhng ngi nghin cu lch s trn th gii a ra rt
nhiu phng n ci tin cch lm lch, h mun lm cho lch c hp l hn.
V sao bn ma trong nm khng di nh nhau

Mi ma trong nm khng phi trn tra bng s ngy mt nm chia cho 4, m c cn

theo thi tit phc v nh nng. V th, n chng lin quan g n php chia u.
Ma xun bt u t ngy Xun phn (23/1) n ngy H ch (21/6) tc l khong 92
ngy 19 gi. Ma h bt u t ngy H ch n ngy Thu phn (23/9) di khong 93
ngy 15gi. Ma thu ko di t ngy Thu phn n ngy ng ch (22/12) di khong 89
ngy 19 gi. Ma ng t ngy ng ch ti ngy Xun phn ch ko di c 89 ngy. Nh
vy ma h di hn ma ng nhng 4 ngy 15 ting.
Vn ngn di ny hon ton lin quan n khong cch gia Tri t vi Mt tri
mi thi im xa hay gn. Ta bit rng Tri t quay xung quanh Mt tri theo qu o
hnh bu dc, m Mt tri khng phi l tm im ca hnh bu dc , m ch l mt
tiu im trong hnh bu dc thi. Nh vy, khi Tri t quay trn qu o, s c lc n
gn Mt tri hn, c lc cch xa hn.
Ma h, khi Tri t xa Mt tri nht, sc ht ca Mt tri i vi n l yu nht, do
Tri t quay chm nht, v thi gian ca ma h di nht trong mt nm. Ngc li,
ma ng, khi Tri t gn Mt tri nht, sc ht ca Mt tri tc ng ln n mnh
nht, do Tri t quay nhanh hn lc no ht, v l ma ngn nht trong nm.
Tng t nh vy c th xt cho ma xun v ma thu, l hai ma trung gian trong mi
nm.
Nc lm cn bnh nhit
Mt bin xch o mnh mng c tnh cht khc hn lc a. N c kh nng truyn dn
nhit lng ca Mt tri xung tn di y su. ng thi nc bin khi bc hi cng
lm tiu hao kh nhiu nhit lng Mt tri. Mt khc, nc bin c nhit ring rt
ln, nhit nc tng chm hn rt nhiu so vi t lin. 1cm3 nc nhn c 4,18
jun nhit lng , tc 1 calo, th ch lm cho nc tng thm 1 C, trong khi 1cm3 t
hp thu bng tng y nhit lng th nhit c th tng thm 2 - 2,5 C. V l vo
ma h, nhit mt bin ti xch o khng bao gi tng ln t ngt

Tnh hnh cc sa mc th hon ton ngc li. sa mc rt him cc loi thc vt,
nc cng cc qu, ch c ct trng m thi. Do nhit dung ca ct nh, n s nng ln
nhanh chng khi hp th nhit, nhng li khng truyn nhit ny xung di su c
( do kh nng truyn nhit rt km). V th, tuy lp ct b mt nng ry ri m lp ct
bn di vn lnh nh bng.
Mt khc, t sa mc li thiu hn tc dng bc hi nc lm tiu hao nhit nh bin.
Cho nn, khi Mt tri xut hin trn ng chn tri, nhit trn sa mc lun tng ln,
n gia tra mt t hu nh b nung nng nh la thiu vy.
Mt nguyn nhn khc na l cc m my v cn ma vng xch o cng nhiu hn
hn vng sa mc. Vng xch o thng chiu no cng c ma, nh vy nhit bui
chiu khng th cao qu c. Cn sa mc, thng l tri nng, rt him khi c ngy
ma. T sng sm n chiu ti Mt tri vn to hi nng xung sa mc, v chiu
nhit vng sa mc cng tng ln rt cao. l l do v sao vng xch o khng phi l
ni nng nht Tri t.
V sao im nng nht khng phi l xch o?
Xch o thng c coi l ni nng nht l v vng ny quanh nm c Mt tri trn
nh u. Nhng hy xem li ti liu thng k tnh hnh thi tit trn ton th gii: Ti
vng xch o, nhit cao nht rt t khi vt qu 35 C. Vy m ti sa mc Sahara
chu Phi, nhit ban ngy ln ti 55 C, trong khi Sahara cch xa xch o ti hng
ngn dm.
Ti cc vng sa mc Rp, nhit ban ngy cao nht cng ln ti 45 50 C. Ti
vng sa mc Trung , nhit cao nht ban ngy cng ln n 48 . Sa mc Gobi
(Mng C) khong 45 C.

Vng xch o c hp th nhiu nhit lng Mt tri nht, vy ti sao li khng phi
l ni nng nht? Nhn vo bn th gii ta thy, nhng vng thuc xch o phn ln
u c bin c nh Thi Bnh Dng, n Dng.
Ti sao ni Rng l l phi ca Tri t?
Rng l v s ca gii t nhin, l tr ct m bo cn bng sinh thi. N c th duy tr
s cn bng lng oxy v cacbonnic trong khng kh, gim nh nh hng ca cc cht
thi, kh c gy nn nhim, lm trong sch mi trng, v vy nn n c xem l L
phi ca Tri t.
Lng oxy trong khng kh c vai tr rt ln i vi i sng ca mi sinh vt trn Tri
t. Chng ta c th nhn n, nhn ung nhng khng th ngng h hp. Hu ht lng
oxy trn Tri t ny c sinh ra nh vo thc vt xanh trong rng. Trong qu trnh
quang hp, nhng thc vt ny ht kh cacbonic v thi ra kh oxy. Tuy nhin, nhng
thc vt cng cn phi h hp, nhng di s chiu x ca nh nng, tc dng quang
hp ca chng phi ln gp 20 ln so vi tc dng h hp. V vy mi ngi gi thc
vt xanh l Nh my sn xut thin nhin ca oxy.
Cy ci thng qua qu trnh quang hp ht lng kh cacbonic v thi ra mi trng
lng kh oxy. Nh m con ngi v sinh vt mi c th duy tr c s sng ca
mnh, kh hu mi c n nh. C ngi lm mt php tnh, cy d cao 33 mt c
khong 110 nghn l. Din tch l 340m2. Mt khu rng c khong hn 10 triu cy th
din tch l cy che ph l rt ln, kh nng quang hp cao. Mi mt nm, h thc vt
trn Tri t nhn 400 t tn cacbonic v thi ra 200 t tn oxy. Nh vy cho thy nu
khng c rng, con ngi cng nh h sinh vt s chng th tn ti c.
Rng gi vai tr ln trong vic lm sch ho bu khng kh. Nhng thc vt rng c kh
nng loi tr ton b nhng kh thi c hi nh: SO2, HF, Cl SO2 l loi kh rt c,
c mt nhiu ni. Khi nng SO2 trong khng kh ln ti 10 ppm s dn n mt s
chng bnh nh tim p mnh, lon nhp kh th Rng c th hp th kh SO2 v

chuyn chng thnh nhng thnh phn cu to nn cc axit gc amin trong cc thn cy
v.v F cng l mt loi kh c hi vi c th con ngi. Nu chng ta n phi hoa qu,
thc phm, rau c hm lng F cao s b nhim c, sinh bnh. Trong rng c rt nhiu
loi cy c th hp th th kh ny. Trung bnh c mt 1 ha cy ngn hoa c th hp th
11,8 kg F, 1 ha cy du ty l 4,3 kg F v 1 ha cy liu th hp th 3,9 kg F.
Rng cng l my ht bi khng l ca con ngi. Do trn mi phin l c mt lp lng
dy nn n c th chn li nhng cht gy nhim, lc v hp th li chng lm trong
sch mi trng. Cc nh khoa hc a ra s liu: trung bnh 1 nm, c 15 mu t trng
cy tng c th loi tr c 36 tn khi bi trong khng kh, 1 m2 cy ph du c th
ngn c 3,39 tn bi thi. Trong rng cnh v l cy tng i rm rp um tm nn
lm gim sc gi. Do vy nn s bi thi cng nghip trong khng kh b gi li gn
ht, sau mt trn ma ln, s bi cn li c tr v vi t, nh vy m khng kh
c trong lnh v mt m hn. L cy sau khi c sch bi li tip tc qu trnh gi
bi v chu trnh lm sch khng kh mi c bt u.
Rng qu tht l L phi ca Tri t, khng c rng, tt c mi sinh vt trn Tri t
ny k c con ngi s khng th h hp, kh c th sinh tn v pht trin.
C th dng nc i dng dp tt ni la khng?
Vo nm 1973, tng c tng nhm dp tt mt ngn ni la ang phun tro e do
bn cng o Heimaey ngoi khi Iceland. Nc bin s c bm theo ng ng ti
lm ng nham thch chy ra ngay ti ch
Ngi ta cn tnh c ti vic s dng cht n ph v lp ngoi tng i ngui
ca dng nham thch chy vo bn cng ca hn o, cho php nc bin lm ngui lp
nham thch nng bn trong v t kim sot s tin trin ca n.
Tuy nhin, cc chuyn gia tnh ton rng nu nc bin tip xc vi nham thch nng
chy trong tnh hung , mt v n hi nc c th s ph v cho nhiu nham thch

trn ra hn, nhiu nc trn vo hn v to nn phn ng dy chuyn. Cc chuyn gia lo

ngi phn ng ny c th ko theo ton b nham thch di nc, dn ti mt v n
tng ng vi mt qu bon Hydro c cng sut vi megaton, gy thm ho cho cc
hn o v cc con sng khng l ca i dng s nhn chm cc bn cng xung quanh
vnh ai Bc i Ty Dng. K hoch ny do b hon li v dng chy ca nham
thch cui cng chng li, li bn cng vn hu dng.
Trn thc t, vn c nhng ngn ni la ngm nm di bin su. nng chy ca cc
ngn ni ny chy trn ra trn y ca cc i dng nhng li c nc bin lm
ngui, to ra nham thch gi. su 2000 mt, p sut cao ngn cn vic hnh thnh
cc v n hi nc. Nhng ln cao hn, khi p sut gim i, cc v n ny lin tip xy
ra. Ngi ta o c lc ni la phun Surtsey, mt hn o ngoi khi Iceland, c 3
pht li c mt v n tng ng vi sc cng ph t 20 n 40 kiloton.
V sao ngi ng xung Bin Cht khng chm?
Bi li trong Bin Cht bn ng bao gi lo cht ui, bi v hm lng mui trong
nc bin y cao ti 270 phn nghn. T trng nc bin cn ln hn c t trng
ngi bn. V th ta c th ni trn bin nh mt tm g.
Nhng ti sao trong khi hm lng mui trung bnh ca nc bin trn tng mt cc i
dng ch c khong 35 phn nghn, cn hm lng mui trong Bin Cht li cao n
vy?
Gi bn ra chng ta s thy Bin Cht nm vng bin gii pha Ty ca Jordan, l
chic h thp nht th gii, lt thm trong vng c a hnh xung quanh tng i cao.
Thc ra, Bin Cht khng phi l bin thc s m ch l mt ci h khng c ng ra,
vi mt s con sng khng ln mang nc vo. Chnh c im ny quyt nh tnh
cht ca n.

Chung quanh cc con sng chy vo Bin Cht phn ln l sa mc v nham thch vi.
Cc tng nham thch c cha rt nhiu mui khong. V th, nc sng chy vo
Bin Cht u c hm lng mui rt cao. Do bin khng c ng ra nn ton b
nhng khong cht ny u b gi li ton b. ng thi Jordan li l vng hanh kh, t
ma. Mt tri gay gt khng ngng lm cho nc trong ci vng kn ny bc hi rt
mnh.
Trong khi , mt ngun nc chnh ca Bin Cht l sng Jordan li b rt bt ng
k phc v cng vic ti tiu. Thng nm qua, hm lng mui trong bin ngy cng
nhiu, ngy cng m c. Kt qu l trong thu vc ny, tr mt vi vi khun, khng c
sinh vt no tn ti c, v th n mi c mang ci tn khng ly g lm p Bin Cht.
Ti sao nc bin mn?
C ngi ni rng nc bin mn v n ho tan rt nhiu mui. Nhng li khng phi
l cu tr li, bi mui u m ra? Khng l nc sng, nc h khng c mui ho
tan m ch c nc bin mi c?
n nay, cc nh khoa hc vn cha tm ra cu tr li tho ng. C hai gi thuyt:
- Gi thuyt th nht cho rng ban u nc bin cng ngt y ht nh nc sng, nc
h. Sau , mui t trong nham thch v cc lp t xi mn, theo ma chy ra cc dng
sng. Ri cc dng sng v bin c. Nc bin bc hi, trt xung thnh nhng cn
ma. Ma li ra cc dng sng C nh vy, theo thi gian, mui ng dn
xung bin, khin bin ngy cng mn hn. Theo , da vo hm lng mui trong
nc bin, ngi ta c th tnh ra tui ca n.
- Gi thuyt th hai cho rng, ngay t u nc bin mn nh vy. L do l cc nh
khoa hc thy rng, hm lng mui trong nc bin khng tng ln u n theo tui
ca Tri t. Khi nghin cu nhng lp t trong cc hang ng b nc bin trn vo,

ngi ta thy rng, hm lng mui trong nc bin lun thay i, khi ln khi xung
ch khng c nh mt mc no . n nay, ngi ta vn cha bit l do ti sao li
nh vy.
V sao ng t li c sng thn?
Khi c ng t, nc bin xao ng hnh thnh nn sng ln v o o vo t lin,
chnh l sng thn. Khi sng ln vo t lin tu theo tnh hnh ca vnh bin m c
th c bin i. V d, vng vnh c ba pha l t lin hnh ch V th chiu cao ca
sng s cao gp 3 4 ln.
Vo nm 1933, min Uie ca Nht Bn trong cn ng t c sng thn, sng bin
dng ln n 25 mt. Trong khi , vng vnh Tokyo sng ch cao bng mt na. R
rng trng hp sau vnh bin tng i an ton.
Khng ch ng t gy nn sng thn m ni la y bin cng c th gy ra sng
thn. Ngoi ra, khi tin hnh cc th nghim gy n ln bin cng a n cc chn
ng (thay i kh p) mnh hnh thnh sng thn.
T u c sng lng?
Gi to nn sng v chiu cao ca sng ph thuc vo sc gi, thi gian thi ca gi v
din tch ca mt nc m gi thi qua. Gi s mt cn bo c gi cp 12 (kh him)
lt qua t eo bin Trung M, bng qua b mt Thi Bnh Dng, n vng bin ng
ca Vit Nam, vt qung ng xp x 18.000 km, th sau mt gi di chuyn, n to
c nhng con sng c cao trung bnh l 4,2 mt. Theo cc tnh ton, sau mt ngy
m, sng do cn bo ny to ra s cao trung bnh 14,1 mt, sau hn mt tun, sng t
20,7 mt nhng ri dng , khng th cao hn c na do nhiu yu t cn tr,
trong quan trng nht l trng lc.
Vy th t u sinh ra nhng con sng lng cao hn 25 mt? Li cng kh hiu hn khi
sng lng cao trn 30 mt thng xut hin vo nhng lc bin tt, hon ton khng c

gi ln. Ngy 27/02/2003, tu Perm ca hi qun Nga o c chiu cao ca mt con

sng lng thuc vo hng k lc: 34 mt - bng chiu cao ca mt to nh 12 tng! Cc
nh khoa hc cn cho rng c th c nhng con sng lng cao trn 50 mt, d cho n nay
cha ai bt gp. V l thuyt, nhng con sng lng c th xut hin trong lc bin ng
v nu mt con sng lng cao trn 30 mt i trn u mnh mt con sng 20 mt do gi
to ra th chiu cao tng cng r rng l trn 50 mt.
Xc sut xy ra iu ny l rt thp, song khng phi l bng khng. Nm 1995, trn
vng bin Bc ca Nga, trong mt cn bin ng, sng qut sch mi th trn mt
gin khoan du ca hng Staoil m lc bnh thng dn khoan ny l cao 41 mt so vi
mt bin. Ngi ta nghi y l loi sng m - con ni trn.
Trong khun kh chng trnh ln MaxWave ca C quan v tr chu u, c mt d n
mang tn l WaveAtlas (Bn sng). D n ny c nhim v pht hin hoc d bo v
sng lng nhm cnh bo cho nhng tu thuyn trn cc hi trnh quan trng. Cc nh
khoa hc thc hin d n ny khng th no l gii ni hin tng sng lng xut hin
n l nhng cng c th xut hin thnh cp, thm ch nhnh b ba, b bn, b nm
song song nhau. Li na, sng lng c th bt ng nh ln, ng nghu nghn vi pht
ri sp xung, tan bin khng li du vt, nhng cng c th lng lng tin bc
vt hng nghn kilomt nh bc tng nc di ng, thm ch c trong trng hp xut
hin thnh b ba, b bn. Tt nhin cn c mt lc tc dng tc thi dng nc ln cao
thnh sng lng, nhng lc no gi cho sng chc chn trn ng hnh qun nghn
dm nh vy?
Sng lng qu l mt th ht d kh nhn i vi cc nh nghin cu v chng khng
ph thuc bt c quy lut t nhin hay nguyn tc vt l no c. Trn quan im ton
hc, mt s ngi cho rng sng lng l tch hp ca nhiu con sng nh, song xem ra l
thuyt ny khng vng, v khi c sng lng xut hin ngay trong iu kin tri yn bin
lng. Trn quan im hi dng hc, s khc li cho rng nhng ni m gi ang thi
ngc chiu cn tr dng hi lu bng yu i, dng chy t ngt tng tc, phn nc

chy nhanh ng sau va chm vi khi nc chy chm pha trc gy ra hin
tng sng lng. Thuyt ny tuy c v c l, song li khng th p dng l gii sng
lng vng bin Bc, ni khng h c dng hi lu no c.
Mt s khc na vn dng kin thc vt l a cu, cho rng mt s ni trn Tri t,
c bit trn cc i dng, c nhng im m trng lc c nhng bin thin nht nh;
nu lc ht ca Tri t cao hn mc bnh thng th s to ra vng lm trn mt
bin, trng hp ngc li - to vng li (trn thc t, cc nh du hnh v tr qu c
quan st c nhng vng li hoc lm nh th trn b mt cc i dng). Di tc
ng ca lc quay Tri t, kt hp vi nhiu yu t khc na, ven ra cc vng li hoc
lm ny rt c th xut hin sng lng. Nhng iu l l sng lng vn thng xut
hin ngay c nhng ni m lc ht Tri t t ra bnh thng v trn mt bin chng
c vng li hay lm no c. Mi chuyn li ri vo b tc.
Qua hot ng thc tin, cc chuyn gia thuc d n WaveAtlas khng nh: khng th
d bo sng lng, c v thi gian ln a im. H ch c th a ra nhng li khuyn:
cc nh khai thc du nn nng chiu cao gin khoan ln ti thiu 20%, cc ch tu bin,
ngoi vic ch qun mua bo him, nn gia c mn v boong tu, tng kh nng chng
chu nu chng may b sng lng p xung, cn khch du lch ng bin th ch cn
cch ph mc cho s may ri m thi.
Th no gi l Sng lng?
C hai loi sng cc k ng s i vi nhng ngi i bin: sng thn v sng lng.
Sng thn l h qu ca hot ng kin to v Tri t v c nghin cu kh k,
nhng sng lng cho n nay vn l hin tng gy nhiu tranh ci.
T gia mt bin phng lng, bt ng dng ln mt bc tng nc khng l, sp
xung v tan bin l chn dung s b nht v mt cn sng lng.

Hai thu th ca chic tu ch du khng l tn l Esso Langedoc mang quc tch

Panama b mng v sng lng vng bin thuc n Dng, gn Nam Phi. Theo
li k ca thuyn ph Phillip Leageour, lc bt gi thi tit tuy khng tt song cha th
gi l bin ng . Bt ngi t mt bin cch mn tu bn phi vi chc mt, mt bc
tng bng nc di hng nghn mt t ngt dng ln, chm ti vi ci li xon cun
trn u, cn bng qua con tu, chy tip ri p xung cch mn tri tu vi trm mt.
Bung ch huy cao ngt nghu, c ngn ng ten l khong 30 mt tnh t mt nc, vy
m tt c u chm ngp trong nc khi con sng lt qua. Sau pht kinh hong y,
ngi ta thy thiu hai trong s cc thu th by gi ang lm vic trn boong. H b
lu nc cun theo v nhn chm xung y bin khi n sp xung.
Tu Esso Langedoc vn cn may mn v sng lng ch lt qua. Nm 1980, trong vng
bin Nht Bn, chic tu ch hng Derbeashir ca Anh b mt con sng lng p ln
u v nhn chm ngay tc khc. Ton b thu th on 44 ngi b xc y bin.
Theo s liu thng k mi y ca C quan v tr chu u (ESA), trong hai thp nin
gn y nht, c khong 200 chic tu bin b sng lng lm m, trong c 22 con tu
khng l c mnh danh l khng th nh chm. Tng cng hn 600 ngi b thit
mng. Cn theo tnh ton ca trung tm nghin cu tai nn hng hi c th trn khp cc
i dng, mi tun t nht c hai con tu b sng lng lm h hi hoc gy thit hi v
ngi.
Ti sao gi l v nga?
V nga c tn ti khng? Nu c th n u, v v sao n li mang ci tn k l y?
Mt lot cu hi c th ny sinh trong u bn mi khi nghe nhc n khi nim ny.
l cc vng v tuyn 30 35 trn hai bn cu, ni gi lng v kh hu kh nng. V
nga bn cu bc i khi cn c gi l vng lng Nam ch tuyn.

Tn gi v nga c l hnh thnh t thi ngi Ty Ban Nha ch nga n Ty n

bng tu bum. Khi n y, tu thng ri vo tnh trng ch v khng c gi, khin
chuyn i b ko di ngoi mun. T li ny sinh vn thiu nc. Th l cc
thu th nh phi qung nga xung bin v hai mc ch: dnh nc ung cho ngi
v mau chng ri khi vng lng gi.
C gi thuyt khc cho rng ni ny mang tn gi nh vy v n l to cht ca
nga. Mi khi cc li bun Ty Ban Nha i qua y, nga ca h u b cht hng lot v
nng v kht.

Ti sao li c bo a t?
Trong thi gian gn y, cc t phun tro my kh v ht nhim in t Mt tri lin tc
din ra, gy nn t bo a t cc ln trong lch s Tri t. Vy u l nguyn nhn su
xa ca hin tng ny?
Trc y, gii khoa hc tin rng tm Mt tri c cu to bng hydro, v y chnh l
nguyn nhn gy nn cc t phun tro, c bit l trong nh cao chu k 11 nm ca Mt
tri. Chnh v vy, chng ta hiu sai v bn cht ca cc t thay i kh hu trn Tri
t. Theo Oliver Manuel, Gio s ho hc ht nhn M, khi chuyn ng ti b mt Mt
tri, hydro b nng chy v phn no to nn nng ca Mt tri. Tuy nhin, phn ln
nhit khng khip ca ng gi cau c ny li to ra t li ca mt v n siu tn
tinh ngay ti phn tm giu st, ch khng phi l hydro ca Mt tri.
Manuel gii thch: Theo chng ti, thi dng h c sinh ra t mt ngi sao, v Mt
tri hnh thnh t li ca mt siu tn tinh n. Hu ht cc hnh tinh bn trong c
cu to bng vt cht ti li ngi sao y, cn cc hnh tinh bn ngoi th bng vt cht

ti lp ngoi. Chnh v vy, chng ta hiu sai v qu trnh to nn t trng tm Mt

tri nguyn nhn gy phun tro v bo a t. Chng ta c tng rng chnh dng plasma
b mt mi trng to nn t trng nhng thc t khng phi l nh vy.
Phn ln gii vt l thin vn u ng h quan im l cch y 4,5 t nm, Mt tri
c hnh thnh t mt m my sao. Ngc li, Manuel khng nh rng thi dng h
c ngun gc t mt v n sao tn tinh. Chnh v vy, hoc l t trng ca ngi sao
neutron tm Mt tri, hoc l phn ng bin lp st quanh ngi sao thnh mt cht
siu dn (phn ng ngng t Bose Einstein), gy nn cc t phun tro trong chu k
hot ng Mt tri.
Trong khi thuyt ca Manuel cn ang gy tranh ci trong gii khoa hc th nhiu nh
nghin cu khc khng nh, cc hnh tinh thuc qu o thi dng h u giu cht
st v kim loi. Manuel tin rng, iu ny s gip thay i quan im ca mi ngi v
ngun gc ca thi dng h. Hn 40 nm nay, ng cng hin cuc i mnh cho vic
i tm giy khai sinh ca h Mt tri.
Bi ton vui v trng lng ca my
bao gi bn t hi xem mt ng tuyt xp l lng trn bu tri nng bao nhiu?
Hay mt cn bo th my tn? Mt nh kh tng hc M thc hin php c
lng v kt qu c th lm bn kinh ngc.
Hy bt u vi mt m my trng xp trng n gin - mt m my tch. N c th
cha bao nhiu nc trong mnh? Peggy LeMone, nh khoa hc cao cp ti Trung tm
nghin cu Kh quyn Quc gia Boulder, Colorado, cho bit: Nc trong mt m my
nh c th nng khong 550 tn. Hay d hnh dung hn, bn hy lin tng n vi
nhng con voi. Mt con voi trung bnh c khi lng khong 6 tn, iu c ngha l
m my tch nng tng ng gn 100 con voi.

Hnh nh lng nc khng l bng 100 con th ln nht trn t lin treo l lng trn
bu tri li gi nn mt cu hi khc: Ci g gi chng .
Trc tin, nc khng tn ti dng git c kch c to nh con voi, m bao gm v
vn cc ht rt rt nh, LeMone gii thch. V nhng ht bi nc ny l lng trong
tng khng kh m ang dng ln bn di. Tuy nhin, nim v mt lng nc ln
nhng y treo trn bu tri lm sng st ngay c i vi mt nh kh tng hc nh
LeMone. Ti khng h c cht thc no v trng lng ca mt m my, cho ti khi
ti bt u tnh ton, b ni.
Vy bao nhiu ch voi my c mt trong mt cn dng ln? Gp mi my ln m
my tch chng? Con s thc s khin bn kinh ngc: khong 200.000! Cn trong mt
cn bo ln, kt qu cn chong vng hn: 4 triu con voi cng ch nng nh th. iu
c ngha rng nc trong mt cn cung phong c khi lng ln hn tt c cc con
voi trn Tri t cng li. C l, cn nhiu hn tt c s voi tng tn ti trn hnh tinh
ca chng ta.
Ngoi Tri t cc hnh tinh khc c my khng?
My m chng ta nhn thy l nhng ht bng hoc ht nc dy c do hi nc trong
kh quyn sinh ra. V vy, ni khng c kh quyn nh Mt trng v ni mt kh
quyn ch bng mt phn 20 ca Tri t nh sao Thu u khng th nhn thy my.
c im ca my trn nhng hnh tinh c ln nh sao Mc, sao Th v.v l lp kh
quyn c dy trn 1.000 km v nhit xung thp, t trn xung di hnh thnh nn
amnium, tng nc ng bng, do i lu m hin ra dng hoa vn.
Cc hnh tinh nh Tri t tr sao Thu k trn ra u c my.
Trn sao Ho, do bo ct hnh thnh my ct rt ni ting. Theo quan trc ca tu Manier
4, trn sao Ho c kh quyn long tng ng 1/5 kh quyn trn Tri t, cng c
mt t hi nc, cho nn c th hnh thnh my bng ging nh ca Tri t.

Nhng 95% trong my sao Ho l xit cacbon. Theo quan trc trn cao ca phi thuyn
Pirate 1 th nhit thp nht l 139 C. V nhit thp n th ny nn my sinh
ra u l bng kh.
V sao Kim, trong kh quyn th c ti 95% l ixit cacbon, dy ca my ti 50 km
bn trn ca my l m 20 C, khng th hnh thnh bng kh. My thm d sao Kim
quan trc c my th ht cht lng, theo nhn nh th loi my ny trn cao t ra l
my axit sunphuric.
V sao bnh minh v hong hn, Mt tri trng to hn?
Mt trng quay quanh qu o ca Tri t, Tri t quay quanh Mt tri. Khong cch
gia Tri t v hai thin th ny t sng n ti hu nh khng thay i. Th m c lc
ta thy Mt tri hoc Mt trng to nh ci nia, c lc khc li ch b nh qu bi. Ti
sao vy?
L do l trong nhng iu kin nht nh, mt ca con ngi nhn mi vt d sinh o
gic. Chng ta hy xt hai v d:
(1) Khi ta mt vt vo gia cc vt khc nh hn, ta s thy n to hn bnh thng.
Ngc li, nu n gia cc vt khc to hn, ta li thy n nh nh li. Hnh 1: Vng
trn nh gia bn phi nhn c v ln hn bn tri, mc d chng to nh nhau.
(2) Hin tng o gic quang hc, hay cn gi l tc dng thu quang. Hnh 2: Hnh trn
mu trng nhn c v to hn hnh trn mu en, mc d chng bng nhau.
Kt hp hai v d trn, chng ta c th gii thch hin tng thay i ln ca Mt tri
v Mt trng nh sau:
Khi Mt tri v Mt trng mi mc hoc sp ln, pha ng chn tri ch c mt gc
khong khng. Gn li l ni i, cy ci, nh ca hoc cc vt khc. Mt chng ta t
nhin s so snh Mt tri hoc Mt trng vi cc vt k trn, v vy ta c cm gic chng

to hn ra. Nhng khi ln ti nh u, bu tri bao la khng c vt g khc, chng ta thy

chng nh hn li.
Mt khc, khi Mt tri hoc Mt trng mi mc hoc sp ln, bn pha u m ti
khin chng ta c cm gic l chng sng hn (nh v d 2, vng trn trng gia nn
en). Khi , mt ta s thy chng to hn.
V sao c th d on thi tit qua hnh dng Mt trng?
Dn gian Trung Quc c khng t cu ngn ng ni v thi tit l da vo hnh dng Mt
trng d bo s thay i thi tit. V d nh khng s mng mt m u, th s mng
hai mng ba ma xung; khng s mi lm, mi su m u, th s mi by mi tm
ma ri, Trc xem mng hai mng ba, sau xem mi by mi tm. Cu ngn ng
th nht vo ngy mng mt v mi lm mi su m lch m tri m u mt cht cng
khng ng s, nhng nu ngy mng hai mng ba hoc mi by mi tm m c ma
ri th my ngy k tip sau ma c th cng to v ko di hn. Cu ngn ng th hai
c ngha l s thay i thi tit ca na thng u ch yu nn theo di thi tit ngy
mng hai mng ba, s thay i thi tit ca na thng sau ch yu nn theo di thi tit
ngy mi by mi tm. K thc th ngha ca hai cu ngn ng v thi tit ny cng
tng t nhau. Hay nh vng lu vc sng Trng Giang Trung Quc c cu: Bn bc
Nga Mi nguyt (ch nh trng ngy m lch u thng), vit t t bt lc, vit on on
bt tr, minh nguyt chiu thp a, bt lc chn hi k, u l nhng cu ngn ng v
thi tit c lin quan ti hnh dng trng.
Mun gii p v sao c th da vo hnh dng trng d bo thi tit, u tin phi
hiu hnh dng trng l g?
Hnh dng trng chnh l s thay i trn khuyt ca Mt trng. Trong mt thng m lch,
v tr ca Mt trng Mt tri v Tri t u thay i. Vo lc Mt trng vo v tr chnh
gia Mt tri v Tri t, t Tri t khng th nhn thy s phn chiu tia sng Mt tri
ca Mt tri, do lc ny ta nhn thy Mt trng c mu en, ngy hm chnh l

mng mt m lch, trong thin vn hc gi l Sc. Vo lc Mt tri v Mt trng hai

na Tri t v cng vi Tri t to thnh mt ng thng, lc ny nhn t Tri t
thy Mt trng trn nht v sng nht, ngy c gi l Vng, chnh l ngy mi
lm, mi su m lch. Lc Mt trng, Mt tri v Tri t to thnh gc vung 90 ,
nhn t Tri t thy na bn phi sng, ngy hm gi l Thng huyn, chnh l
mng tm hoc mng chn m lch. Lc Mt trng, Mt tri v Tri t to thnh gc 270
, nhn t Tri t thy Mt trng sng na bn tri, ngy hm gi l H huyn, chnh
l hai hai hoc hai ba m lch. Do chu k bin i trn khuyt ca Mt trng (tc l chu
k dng trng) chnh l mt thng m lch, li cng ng l mt thng sc vng trong thin
vn hc.
Chng ta bit rng Mt tri v Mt trng c lc dn triu i vi Tri t, c th lm
cho nc bin dng ln h xung, cng c th khin lp v Tri t chuyn ng ln
xung. chnh l thu triu v triu c. Trc y nhiu ngi tng rng nh
hng ca lc dn triu i vi kh quyn khng ln. Nhng gn 20 nm tr li y, cc
nh khoa hc Trung Quc nghin cu v pht hin ra rng lc dn triu ca Mt trng v
Mt tri c tc ng rt ln ti s vn ng ca kh quyn v s thay i thi tit, c
bit nhng thay i thi tit t ngt v nhng pht sinh nguy hi ca thi tit thng c
lin quan ti s thay i ca lc dn triu. Trong mt thng m lch, ngy Sc v ngy
Vng l lc lc dn triu ca Mt trng v Mt tri hp li mc cao nht, sau hp
lc ca lc dn triu dn dn gim i. Nu vo mng mt m lch (Sc) v mi lm
mi su m lch (Vng) thi tit khng chuyn t sng sa sang m u, th vo mng hai
mng ba m lch hoc mi by mi tm m lch thi tit s chuyn xu, cho thy
rng lc dn triu c th c nhng thay i khc thng, hoc c th c qu trnh thi
tit kh ln nh hng ti ni , bo trc rng trong khong thi gian sp ti thi tit
c th s tip tc xu i, phi phng trc s chuyn bin xu ca thi tit.
chnh l ngha ca cu khng s mng mt m u th s mng hai mng ba ma xung.
Da vo dng trng d bo thi tit l c c s khoa hc nht nh. Nh ngy nay cc
nh kh tng v c bn lm r c nh hng c th ca lc dn triu i vi thi

tit, ng thi c th trc tip da vo s thay i ca lc dn triu, kt hp vi nhng

bin i ca tnh hnh thi tit nh p sut cao, p sut thp d on s thay i ca
thi tit sp ti.
Ti sao c th thy Mt trng gia ban ngy?
Mt trng xut hin vo ban ngy cng nhiu nh vo ban m. Ch c iu ban ngy Mt
tri sng hn tt c mi th, sng n ni chng ta khng th nhn ra Mt trng ngay c
khi n ang xut hin. Tuy vy, vo ban m ch Hng l th sng nht trn bu tri.
Do Mt trng di chuyn quanh Tri t trong mt thng, nn n c mt mi v tr trn
bu tri trong sut 24 gi. Din tch b mt Mt trng c nhn thy ph thuc vo
tun trng, hay vo din tch m n c nh Mt tri chiu ti ti mt thi im nht
nh.
Ban ngy tri sng v bu kh quyn tn x nh Mt tri, nhng Mt trng gn v
to phn chiu nh Mt tri nn n sng hn bu tri xung quanh. V th ta vn
thy Mt trng. Song iu ny khng ng vi cc v sao.
Tuy vy, mt nh du hnh trn Mt trng thm ch vn c th nhn thy cc v sao khi m
Mt tri ang mc, bi v trn thc t Mt trng khng c bu kh quyn phn tn nh
Mt tri v lm sng lo bu tri ban ngy.
Lm th no bo v mnh gia cn dng?
Trong cn dng, ng s nht khng phi l bu tri en kt, gi rt o o, sm git hay
mn nc tp xin vo mt, m l nhng c st cht ngi nh xung t. Di y l
li khuyn ca cc chuyn gia nu bn ch c mt mnh trong cn dng.
Trn cc cnh ng
Trc tin, khng b e do bi nguy c ci cy xung ng u, bn hy trnh xa
cc gc cy, c bit l nhng cy ng ring l. Thc t l nhng ngn gi mnh trong

sut cn ma khin cho kh nng che ma ca cy khng cn, nht l khi tri ma nh
trt nc. Sau na, vi cao ca n, cy thu ht st. V v khung xng ca ngi c
in tr nh hn g, nn chng ta s l mt phng tin tt hn cho st tip t. Khi
bn ng cch xa cy, thm ch khi ng thng, cng gim nguy c thu ht st hn 50
ln.
Th nhng nguy him vn cn. Ngi nng dn, vi cc dng c bng st trn tay, cng
v tnh bin mnh thnh mc tiu ca st. V vy, cch tt nht khi gp dng t ni
trng tri nh cnh ng l qu xung t. D c hi bn, nhng bn t c nguy c chm
trn Thin Li.
Cn nu ang bi
Mt tnh hung nguy him! St khng cn nh trc tip ln mt ngi ang bi vn c
th bin anh ta tr thnh nn nhn. V thc t dng in t trn tri khng bin mt ngay
khi n nh xung t, m ch yu dn trong mi trng t. Bi v nc l mt cht
dn in rt tt. Do vy, khi nh xung nc, hoc xung mt t gn , dng in
s rt d dng chy ti ngi. V vy, khng nn bi khi tri ni dng.

Trong xe hi
Chic xe l mt ni n np an ton trong cn dng. y, n ng vai tr tng t nh
mt chic lng Faraday (tn ca nh khoa hc u tin chng minh rng vic n mnh
pha trong mt cu trc bng kim loi l bin php tt nht trnh st). Nu st nh
trng xe th in s dn truyn trn v xe m khng xuyn vo pha trong trc khi tip
xc vi mt t. Do v xe bng kim loi dn in tt hn nhiu so vi khng kh trong
xe, nn dng in cc mnh ca st s c truyn nhanh chng xung mt t. Tuy
nhin, trong tnh hung ny, nhng ngi ngi trong xe tuyt i khng c s vo my

thu thanh hay bt k mt b phn kim loi no khc ca xe. V nht l khng c b
mui.
Trn my bay
Trc tin, cn phi bit rng my bay thng xuyn b st nh. Trung bnh c sau
5.000 hay 10.000 gi bay, mt chic my bay s b st nh mt ln. Nhng l hin
tng bnh thng, khng li hu qu. Nh vo lp v kim loi, my bay truyn in
ca st m khng gp tr ngi g, v lc , n ch tr thnh vt th chn trong mt vi
giy ng truyn t nhin ca st trong khng kh. Do vy, khi phi cng tm cch i trnh
cn dng, khng phi l v anh ta s st, m l v cc dng kh mnh do hin tng thi
tit ny mi thc s nguy him, c bit khi tip t v ct cnh.
V sao trc cn ma ro tri rt oi bc?
Bui sng, Mt tri va mi mc m khng kh rt nng nc, qut quay tt nhng m
hi m k bn rt nh nhi. Tri khng ch nng bc m cn ngt ngt na: chnh l
du hiu bt u ca mt cn ma ro.
Ma ro thng xy ra vo ma h. Mun c ma ro cn phi c hai iu kin. Mt l
nhit mt t cao, hai l khng kh phi c m cao. Mt t nng lm lp khng
kh st mt t cng m ln, tr nn nh hn v bay ln khng trung. Nhng nu nng m
khng kh li kh ro th ma ro khng th xy ra. Ch khi m cao, hi nc bc ln
trn tri hnh thnh my v tch th mi c kh nng cho ma c.
Khng kh nng li m, khin cho nc b mt Tri t khng th bc hi c.
M hi trn c th ngi cng kh kh i. Khi y ta cm thy oi bc ngt ngt kh chu.
Cm gic tng t nh khi ta trong bung tm kn ma h, vi m ln ng thi
nhit cao.
V th, khi bn cm thy oi bc tc l khng kh xung quanh va c m ln, va c
nhit cao, iu kin cho mt cn ma ro xy ra.

Nhng i khi hin tng khng kh oi bc xy ra m vn khng h c ma. l v

phm vi ca nhng cn ma ma h tng i nh. C th u ang ma ro
nhng ch chng ta li khng.
iu g quyt nh s to nh ca ht ma ?
Khng phi c bu tri cng nhiu nc th ht ma cng to. Cc nh nghin cu cho
bit sc mnh ca cc dng khng kh chuyn ng ln pha trn trong cn bo sm mi
l yu t quyt nh kch c ca chng.
Ti ni cn bo xut hin, khng kh chuyn ng ln trn rt nhanh. Khi t n cao
nht nh, lung khng kh ny lnh i, hi nc trong cc ht nc bc hi ngng t li
thnh mt m my bo. Cui cng, s kt ta c to thnh trong cc m my, u
tin ging nh cc vy tuyt, sau ging nh cc ht ma.
Nu cc ht ma ny li b bt li vo lung khng kh chuyn ng ln trn mt ln
na, n s tip tc di chuyn vt ln trn mc ng bng, v tr thnh mt qu bng
nh bng nc . Ht nc ny tip nhn thm cc ht nh li ti trong mi trng
xung quanh, v cui cng, khi nng, n ri xung, v ri li b gi li trong s hot
ng hn lon ca khng kh.
Vi mi chuyn i ln v i xung nh vy, ht ma li c b sung thm cc cht
mi. Khi ct ngang qua mt ht ma nh vy, ta s thy cc lp ging nh vng tui
ca cy, cho bit n thc hin bao nhiu chuyn i kh hi.
Nhng vng khng kh hot ng hn lon l nhng ni sinh ra cc ht ma ln nht.
c tnh lung khng kh chuyn ng ln pha trn vi vn tc khong 160 km / h c
th to ra cc ht ma c ng knh 12 cch mng hoc hn. Mt ht ma ni
ting ri xung Coffeyville, Kansas nm 1979 cn nng 750 gram, c ng knh khong
20 centimet.
V sao ma ch xut hin vo ma nng?

Vo cui ma ng v trong ma h, khi nhit khng kh ln cao, nhng cn ma

thng qung xung mt t v s ht bng hnh cu, hnh cn v cc hnh dng khc.
Ngi ta gi chng l ma . Trong khi ma ng, k c nhng hm gi rt nht cng
khng bao gi c ma . Ti sao li ngc i th nh?
Mun hiu r vn ny, trc tin cn tm hiu ma c hnh thnh nh th no.
Ma v ma ro vn l anh em vi nhau, u do v tch sinh ra. Ch khc nhau ch
ma hnh thnh trong iu kin cc dng khng kh ln xung (i lu) rt mnh lit.
M iu kin ny ch c c vo ma nng, ch rt t khi xut hin trong ma lnh.
Vo ma nng m, nng gay gt, hm lng hi nc trong khng kh rt cao. Kh quyn
tng thp nhn c nhiu nhit nng s nng ln, hnh thnh ct khng kh di nng
trn lnh, rt khng n nh. Lc ny hin tng i lu mnh lit pht sinh, to ra
nhng m my v tch c kh nng gy ma .
ng thi dng kh i ln trong m my cng rt mnh, nng nhng ht bng
ln hnh thnh v ln dn ln trong my, khin chng tip tc kt hp vi bng tuyt hay
git nc nh trn ng i, cui cng tr thnh cc bng c cu to nhiu lp trong v
c xen k nhau. Khi cc bng ln ti mt mc m dng kh i ln khng cn sc
nng na th s ri xung t, gy ra trn ma .
Ma ng, i lu yu khng to bng
Sang ng, do nh nng Mt tri chiu xin xung mt t nn nhit lng thu c
y rt yu, khng gy ra s i lu mnh m. Trong khi khng kh li kh hanh, nn
d c i lu chng na cng khng d dng to ra nhng m my c v tch ln. Thm
ch nu my v tch c to ra, nhng dng i lu i ln trong n khng mnh cng
khng duy tr c quan trng hnh thnh v ln ln ca ht bng, v th ma gi lnh
khng c ma .

C ngi s hi: iu kin hnh thnh ht bng i hi nhit rt thp, trong khi ma
h li rt nng, lm sao c bng c?
Vn l trong ma h nng nc, nhit di t c th ln ti 30 C, nhng
khng kh cng ln cao li cng lnh dn i. Nu di y m my, nhit cn 20
C th trong m my, ch c cao 4 km, nhit xung di 0 C. Mt m
my ma c th vn ti cao trn 10 km. V vy, trn khng trung c nhng vng
nhit xung thp hn im ng bng, to iu kin cho nhng ht bng hnh thnh.
Ti sao khi tri sp ma my chuyn mu xm?
Chnh dy hay chiu cao ca m my l nguyn nhn khin cho my c mu xm. Khi
my mng, chng s cho phn ln nh sng xuyn qua v c mu trng. Nhng cng
nh nhng vt th truyn nh sng khc, my s tun theo quy lut cng dy cng t nh
sng c th xuyn qua.
Trc ht chng ta cn tm hiu qua v bn cht ca my. My l tp hp ca rt nhiu
ht nc hoc tinh th nh li ti, c to thnh khi hi nc ngng t li trong
nhng ti khng kh ang bc ln. Trong iu kin thi tit bnh thng, khng kh tip
tc c y ln khin cho m my c bi p thm.
Nhng ht nc v tinh th nh xu ny c kch c nh va c th phn tn tt
c cc mu sc ca nh sng. Khi nh sng c hp thnh t tt c cc mu, n s c
mt chng ta cm nhn l mu trng.
Khi my mng, chng s cho phn ln nh sng xuyn qua v lc my c mu
trng. Khi dy ca m my tng ln, phn y ca m my s c mu ti hn do t
nh sng xuyn qua, nhng vn c th phn tn c tt c cc mu. Bng mt thng
chng ta s nhn thy m my c mu xm v nu ta s thy phn y phng ca
m my lun c mu sm hn so vi mt bn.
Ti sao cu vng li trn v thng kp?

Nhng cu vng thng thng nht c hnh thnh khi nh sng Mt tri chiu qua cc
ht ma. Cc git ma ny c tc dng ging nh lng knh v tn x nh sng Mt tri
thnh quang ph mu sc quen thuc: , cam, vng, xanh lc, xanh lam, chm, tm.
Cu vng c hnh trn do c lin quan n c tnh hnh hc khi nhn chng. Bn thy
mt ci cu vng khi Mt tri pha sau lng bn v cc ht ma th trong cc m
my pha trc mt bn. Cc tia sng i qua trn u bn t pha sau, chiu vo cc ht
ma, b tn x thnh mu sc, phn x ra pha sau cc ht ma ri i vo mt bn.
Mt phi tip nhn cc tia sng chiu ti t ht ma theo mt gc c th c th nhn
c mu sc. Mt cu vng nhn c ch c hnh thnh nu cc ht ma nm ng
v tr, nh s c mt gc nht nh gia Mt tri, git ma v mt bn. Cc gc ny
phi l gc c nh v cc c tnh hnh hc gi cho gc ny khng i c lin quan ti
mt ng trn.
Bn ch c th nhn thy mt phn ca ng trn ny nm pha trn ca ng chn
tri. Nu bn tng tng phn cn li ca ng trn nm u, bn s thy l bn
c th v mt ng thng t Mt tri xuyn qua u bn n im gia ca hnh trn,
m mt phn ca n chnh l cu vng.
iu ny nghe c v thi v, nhng v mt khoa hc, khng c hai ngi no nhn thy
cng mt cu vng. Nu ba ngi cng nhn vo cu vng, mi ngi u mt gc
ng nhn thy cu vng . i khi ngi ta cn nhn thy mt cu vng th hai bn
ngoi cu vng th nht, mt vng trn ln hn. Mu sc cu vng th hai ny sp
xp ngc li, rt m o mt cch kh c trng.
iu ny xy ra chnh l nh sng i cng theo mt con ng, nhng tia sng c phn
x li hai ln trong git ma. Hai ln phn x em li hai hiu qu: trt t mu sc b
lt ngc v trong mi ln phn x nh sng b yu i, phn tn ra khi ht ma, lm cho
cu vng th hai m o v t khi c nhn thy.

 t kim chng, vo lc thi tit m, bn c th t to ra mt cu vng bng ng

ti nc sao cho nc phun ra tht p v Mt tri nm ng pha sau lng bn.
V sao bu tri xanh m khng ta?
Mu xanh l ca bu tri, cc nh vt l gii thch, l do cc tia sng xanh b b cong i
nhiu hn tia sng . Nhng s cong thm ny cn gi l hin tng tn x - cng
mnh khng km cc tia tm, vy ti sao bu tri khng phi l mu ta!
Cu tr li, c gii thch l do mt ca ngi quan st.
nh sng trng c to thnh t tt c cc mu trong cu vng. Khi nh sng Mt tri
i vo bu tri kh quyn Tri t, gp phi cc phn t nh nit v xy trn bu tri, n
b tn x, hoc khc x. Cc tia sng c bc sng ngn nht (xanh v tm) b tn x
mnh hn cc tia sng c bc sng di ( v vng). V th, khi chng ta nhn theo mt
hng trn bu tri, chng ta nhn thy nhng bc sng b b cong nhiu nht, thng
l cui di mu xanh.
Cch l gii truyn thng v bu tri xanh l nh sng Mt tri b tn x - cc bc sng
ngn hn th tn x mnh hn cc tia sng di. Song thc t, mt na li gii thch
thng b b qua: l bng cch no mt chng ta nhn c ph ny.
Mt ngi nhn c mu sc l nh vo 3 loi t bo hnh nn trn vng mc. Mi loi
cm nhn tng ng vi mt loi nh sng c bc sng khc nhau: di, va v ngn.
Bn s cn c ba loi t bo ny mi nhn mu chnh xc c.
Khi mt bc sng nh sng i n mt, t bo hnh nn s gi mt tn hiu ti no. Nu
nh sng xanh dng vi cc gn sng ngn, t bo nn s pht tn hiu no nhn ra
mu xanh. Nu l sng vi cc bc sng di, no s nhn thy mu .
Tuy nhin c ba loi t bo nn trn u nhy cm trn mt khong rng, c ch chng
chp ln nhau, iu c ngha l hai ph khc nhau c th gy ra cng mt phn ng

mt nhm cc t bo nn. Chng hn nu mt sng v sng xanh lc i vo mt cng

lc, cc t bo nn khc nhau s gi mt tn hiu m no dch ra l mu vng.
Mu cu vng a sc ca bu tri khi i vo mt ngi s c cm nhn tng t nh
s chng chp ca nh sng xanh dng nguyn cht vi nh sng trng. V l l do
v sao bu tri xanh l - hoc gn nh vy.
Mt ca bn khng th phn bit s khc nhau gia ph tng hp xanh dng tm vi
hn hp ca nh sng xanh dng nguyn cht v nh sng trng.
Trong mt cc loi ng vt khc, mu ca bu tri li khc hn. Tr ngi v mt s
loi linh trng, hu ht ng vt ch c hai loi t bo hnh nn thay v ba. Ong mt v
mt s loi chim nhn bc sng cc tm - loi bc sng v hnh trc con ngi.
Ti sao con ngi khng b vng ra khi Tri t, khi Tri t quay?
Khi xoy nhanh ci che ma, nhng git nc ma s t xung quanh vng ra. Tri t
quay nn ti H Ni mi vt cng quay vi vn tc 1.500 km / gi hay 430 km / giy.
Nhng chng nhng mi vt khng b vng ra m cho d c nhy ln cao vn b ri
xung mt t ngay. Sc ht ca Tri t l nguyn nhn lm cho ngi v cc vt xung
quanh khng th vng ra khi Tri t. Vt th mun thot khi sc ht ca Tri t
bay i th cn phi t c tc 8 km / giy. Phi phng tn la vi tc gn 8 km /
giy th tn la khng b ri ti mt t m chuyn ng theo qu o vng trn quanh
Tri t. V vy mun phng v tinh nhn to hay con tu v tr phi c tn la y t
c tc ti thiu 8 km / giy th v tinh con tu mi chuyn ng quanh Tri t.
Cho nn ngi ta gi tc gn 8 km / giu l tc v tr cp 1.
Lm th no bay khi Tri t?

Khi bn qu bng hay bn vin n ln tri, d cao n u, ri chng cng ri xung

t. Ti sao chng khng ln cao mi v i lun nh? n gin l tt c cc vt th
quanh Tri t u khng th chy trn khi sc ht ca n?
Vy m cc v tinh nhn to v phi thuyn khng gian vn c th bay quanh Tri t rt
nhiu ngy m khng b ri?
Mun gii thch iu ny, trc tin chng ta hy lm mt th nghim n gin: Buc
mt vt nng vo u dy, cm chc u kia si dy v quay mnh. Tay bn s cm
thy c mt lc ko cng ra cc pha. Tc quay cng nhanh, lc ko i ra cng mnh.
Lc ko gi l lc ly tm. Mt lc khc ca si dy gi cht vt nng v bt n quay
trn, gi l lc hng tm. Lc ly tm v lc hng tm tuy ngc nhau nhng cn bng
v tc ng vo hai vt th (si dy v vt nng). Mi vt khi chuyn ng trn u b
tc ng ca lc hng tm.
11,2 km / giy mi thng sc ht Tri t
Khi bay, v tinh nhn to cng chu tc dng ca lc hng tm cn thit khng ln,
th sc ht ny khng nhng buc v tinh nhn to phi bay quanh m cn ko n tr li
Tri t.
Ch khi v tinh nhn to bay vi tc cc ln, n mc lc hng tm hon ton dng
vo chuyn ng trn ca v tinh th n mi khng b ri. Theo tnh ton khoa hc,
kh nng ny khng xy ra, v tinh nhn to phi t tc 7,8 km / giy v phi bay
theo hng nm vng ra khi mt nc. Tc ny c gi l tc v tr 1.
Tuy vy, ngay c tc ny, do gp phi lp khng kh mng ngoi Tri t, v tinh
s chuyn ng chm dn v cui cng ri vo tng kh quyn m c, c st nng ln
v bc chy.

 khc phc hin tng v thot ly khi Tri t, v tinh phi t tc 11,2
km / giy, khi n s tr thnh v tinh nhn to. Tc ny cn gi l tc thot ly
hoc tc v tr 2.
Nu mun bay ti cc hnh tinh khc, v tinh cn t tc 16,7 km/giy. Tc ny l
tc v tr 3.
u cc vt nng hn?
Cng ln cao, lc Tri t ht cc vt cng gim, v th, chng cng nh i. Nu vt ra
khi bu kh quyn ca Tri t, trng lng ca vt s bng 0. Suy ngc ra, bn c
th cho rng cng vo su trong lng t, vt cng nng hn. Ch nh, iu ny hon
ton l ng nhn!
Tri t ht nhng vt th bn ngoi y nh ton b khi lng ca n tp trung tm.
Theo nh lut vn vt hp dn, lc ht gim t l nghch vi bnh phng khong cch,
cng ln cao, lc ht ca Tri t ln cc vt cng yu i.
Nu a qu cn 1 kg ln cao 6.400 km, tc l di n ra xa tm Tri t gp hai ln
bn knh Tri t, th lc ht s gim i 2 m 2 ln, tc l 4 ln, v qu cn treo vo cn
l xo s ch nng c thy 250 gram, ch khng phi 1 kg. Nu em qu cn i xa mt t
12.800 km, tc l xa tm Tri t gp 3 ln, th lc ht gim i 9 ln, qu cn 1kg lc ny
ch cn nng 111 g
T tnh ton trn, tt bn s ny ra kin cho rng khi a qu cn vo su trong lng
Tri t, tc l khi a vt tin v tm, th ta phi thy sc ht tng hn, hay khi qu
cn nng hn. Song, thc t, vt th khng tng trng lng khi a vo su trong lng
Tri t, m ngc li, nh i.
S d nh th l v by gi vt th khng cn chu sc ht t mt pha na, m l t
nhiu pha trong lng t (di, tri, phi). Rt cc, cc lc ht ca qu cu c bn
knh bng khong cch t tm Tri t n ch t vt l c gi tr. V vy, cng i

su vo lng Tri t th trng lng ca vt cng gim nhanh. Khi ti tm Tri t, vt

tr thnh khng trng lng.
Nh th, trn mt t, vt s nng hn c (1)
(1) Tnh hnh xy ra ng nh th nu Tri t hon ton ng nht v khi lng ring.
Nhng trn thc t, khi lng ring ca Tri t tng ln khi vo gn tm: V vy, khi
vo su trong lng Tri t th thot u trng lc tng ln mt khong no , ri sau
mi bt u gim.
V sao chng ta khng cm thy Tri t chuyn ng?
Mi giy, Tri t vt c chng ng ti 30 km quanh Mt tri. l cha k ti
vic Tri t t quay quanh mnh vi tc ng xch o l 465 mt / giy. Vy m
c v nh Tri t ang ng yn, trong khi ch cn ngi trn xe, bn s thy xe lao i
nhanh chng mt.
Tr li vi mt tnh hung thng gp: Khi i thuyn trn sng, bn s thy thuyn lt
rt nhanh, cy ci v mi vt hai bn b c tri qua vn vt. Nhng khi bn i tu thu
trn bin rng, trc mt bn l tri bin xanh bic mt mu, nhng con chim hi u
trng xa nh mt m trng l lng trn khng trung, lc , bn s cm thy tu thu i
qu chm, mc d tc ca n hn hn tc ca thuyn trn sng. Vn chnh l
ch .
Khi i thuyn, cy ci hai bn b sng khng di chuyn m chnh l thuyn di chuyn.
Nu cy ci ven b lao i cng nhanh, chng t tc ca thuyn cng ln. Nhng trn
bin rng khng c g lm mc ta thy tu ang i nhanh. Bi th bn thy n lt i
rt chm, thm ch c lc ng yn.
Tri t nh mt chic tu khng l trong khng gian. Nu bn cnh qu o ca n
cng c nhng vt mc nh cy ci bn b sng, chng ta s d dng nhn thy Tri t
ang chuyn ng. Nhng gn Tri t, tic thay, li khng c vt g lm chun. Ch

c nhng v sao xa tt tp gip ta thy c Tri t thay i v tr theo ngy, thng m

thi. Cc v sao ny qu xa, nn trong mt thi gian ngn my pht, my giy, chng ta
rt kh cm nhn thy Tri t ang chuyn dch.
Cn v vic Tri t t quay quanh n vi tc kh nhanh, chng ta v mi vt trn
cng ang quay vi cng mt tc , bi vy chng ta khng cm nhn c chuyn
ng ny. Nhng cc bn ch qun rng, hng ngy, chng ta nhn thy Mt tri, Mt
trng v cc v sao mc ng ng v ln ng Ty, chnh l kt qu ca vic Tri t
t quay quanh mnh n.
Tri t c th phng nhit ra ngoi c khng?
Ngi ta thng da vo o nhit ging su o nhit di mt t, c ging
su thm 100 m th nhit tng thm 3 C. Ngi ta gi l thang a nhit. Nu tnh
theo cng thc oC / 100m hoc oC / 10m th ta s tnh c nhit trung tm Tri t
phi gn 200.000 C. Th nhng nhit thc t trung tm Tri t ch khong 300
n 4.500 C.
Nhit Tri t l do cc nguyn t phng x cu to nn Tri t gy nn, nhit
Tri t do cc tng nham thch nng chy mang ln Tri t.
Nhit Tri t tn x ra ngoi mt tnh theo 1 cm2 n v PPm (l/triu) trn 1 cm3/ gy
v nhit lng tn x bnh qun trn ton b mt Tri t l 1,4. nhng ni c ni la
hoc sui nc nng y bin cng ch trn di 3.
Nhng do Tri t hp th nhit t Mt tri nn nhit xung quanh b mt Tri t
c duy tr. Nu tnh lng nhit cn bng m b mt Tri t hp th t Mt tri v
lng nhit m Tri t bc x ra ngoi biu th theo n v va nn trn ta s c con s
bnh qun vt qu 8.000. T c th thy c nhit lng do Tri t bc x so vi
lng nhit m Tri t hp th t Mt tri l v cng b.
Ni la l th phm gy nn hin tng El Nino?

Trong my nm va qua, hin tng El Nino gy ra xo trn nghim trng i vi kh

ht Tri t. Mi y, gii khoa hc M tm ra th phm chnh gy nn El Nino: ni
la.
Cc nh khoa hc quan st cc ch s a cht - bi trn li bng ca 2 cc, vng cy
v s pht trin ca san h - ri em so snh vi cc t phun tro ni la ln t nm
1649 tr li y. H nhn thy rng, hot ng ni la d di cc vng nhit i s
ko theo nhng t bin i kh hu ln, ging nh El Nino, trong nhiu nm lin. Mi
khi ni la phun tro, c nhiu kh nng l El Nino s xut hin vo ma ng nm y.
El Nino xy ra theo chu k t 3 n 11 nm, khi nhit mt nc bin ti khu vc pha
Ty Thi Bnh Dng tr nn m hn so vi bnh thng. Gi my dch thi t ng
sang Ty tt hn, khin cho dng nc khu vc ny m ln. Hu qu ca El Nino tht
kinh khng, nh hng n ton b nam bn cu: l tuyt v l t Nam M, hn hn
Nam Phi, lc xoy nh i Ty Dng v chy rng Indonesia. Ngoi ra, n cn
lm cho ma mng tht bt, cn tr ng di c ca c, gy thit hi nghim trng n
i sng con ngi.
Ni la phun tro s thi mt lp bi mng ln tng bnh lu: chng s l lng y,
che bt nh nng Mt tri, khin cho nhit Tri t gim xung mt cht. Tuy vy,
khu vc Thi Bnh Dng li m ln do dng nc m t cc ni v. S bin i v
nhit ni trn gy nn mt t El Nino. El Nino thng ko di sut 3 nm lin
sau khi ni la phun tro d di.
Tuy nhin, cc nh khoa hc cng a ra li cnh bo: ni la khng phi l th phm
duy nht gy nn hin tng El Nino. Kh hu ton cu m ln cn do chnh bn tay con
ngi. Chng ta t chy nhin liu khong v thi ra kh nh knh. V vy, chng ta cn
phi gi cho mi trng trong sch, khng thm du vo la khi cha c cch
no kim sot c ni la phun tro.
Tri t t quay mt vng c ng mt ngy khng?

Thi gian Tri t t quay mt vng l 23 gi 56 pht, nhng mt ngy trn Tri t li
c ti 24 gi. y chng phi l mu thun sao?
Mt ngy trong cuc sng thng nht ca chng ta, chnh l thi gian lun chuyn ngy
m mt ln. Dng tiu chn g tnh mt cch chnh xc nht s di ngn ca mt
ngy?
Cc nh thin vn hc la chn Mt tri qua tuyn T Ng (ng nam bc), cng chnh
l khi Mt tri t n v tr cao nht so vi mt t lm tiu chun tnh thi gian. Thi
gian gia ln ny Mt tri i qua tuyn t ng v ln tip theo i qua cng mt im trn
tuyn T Ng chnh l mt ngy, thi gian trung gian cn thit l 24 gi.
Nu Tri t ch t quay m khng quay xung quanh cc thin th, nh vy, do s t quay
ca Tri t, thi gian Mt tri i qua tuyn T Ng hai ln, chnh l thi gian Tri t t
quay mt vng.
Trn thc t, khi Tri t t quay cng ng thi quay xung quanh Mt tri. Sau khi Tri
t t quay mt vng, do nguyn nhn ca vic quay xung quanh thin th, Tri t s
khng ch c na, m di chuyn t im th nht im th hai trn bn . im
m ln u tin hng v pha Mt tri, sau khi Tri t t quay mt vng vn cha
hng v pha Mt tri ln tip theo (mi tn mu en trn bn ch hng), cn
phi i Tri t quay thm mt gc nh na mi hng v pha Mt tri. (Mi tn
mu xm trn bn ch phng hng). Thi gian Tri t t quay quanh gc ny,
cn khong 4 pht.
Trong thi gian hai ln Mt tri i qua tuyn T Ng, thc t Tri t ch quay c hn
mt vng mt cht. Qung thi gian ny mi l mt ngy 24 gi, trong cuc sng ca
chng ta.
Nh vy, sau khi Tri t quay mt vng xung quanh Mt tri, th thc t s vng Tri
t t quay nhiu hn s ngy trong mt nm l mt ln.

Ti sao Tri t c th t quay xung quanh trc?

Tri t cng ging nh 8 hnh tinh ln khc trong h Mt tri, ng thi vi vic quay
xung quanh Mt tri, n cng chuyn ng khng ngng quanh trc quay gi tng.
Hin tng lun chuyn ngy m l do Tri t t quay to nn.
My trm nm trc, con ngi a ra rt nhiu phng php chng minh Tri t t
quay, qu lc Phu-cn ni ting cho chng ta nhn thy mt cch chnh xc s t
quay ca Tri t. Nhng ti sao Tri t c th t quay xung quanh trc? V ti sao Tri
t c th quay xung quanh Mt tri? y l mt vn lm cho cc nh khoa hc cm
thy rt hng th trong nhiu nm lin. Xem xt s lc th s quay l mt hnh thc vn
ng c bn ca nhiu thin th trong v tr, nhng tr li vn ny mt cch
chnh xc, trc tin cn cn phi lm r Tri t v h Mt tri hnh thnh nh th no.
S khm ph ra hin tng t quay v hin tng quay xung quanh ca Tri t c mi
tng quan mt thit n s hnh thnh h Mt tri.
Nhng l lun v thin vn hc hin i cho rng, h Mt tri c hnh thnh t ci gi
l Tinh vn nguyn thu. Tinh vn nguyn thu l mt mng my kh ln v rt long, 5 t
nm trc chu nh hng ri lon v co li pha trung tm di tc ng ca lc hp
dn. Tri qua thi gian bin i di ng ng, mt vt cht ca b phn trung tm
ngy cng ln, nhit cng cao hn, cui cng t n mc c th dn n phn
ng nhit hch v chuyn ho thnh Mt tri. Th kh cn st li xung quanh Mt tri
dn dn hnh thnh mt lp th kh xoay trn hnh ci chu, tri qua qu trnh co li, li
va p, tch t, lp th kh ny tng bc tch t thnh cc hn cht rn, hnh tinh nh,
hnh tinh nguyn thu, cui cng hnh thnh cc thin th trong h Mt tri nh cc tiu
hnh tinh v i hnh tinh c lp.
Chng ta bit rng, cn o chuyn ng nhanh chm ca vt th theo ng thng,
c th dng tc biu th, vy th dng ci g o lng trng thi quay trn ca

vt th? C mt cch l dng lng chuyn ng gc. i vi mt vt th chuyn

ng xung quanh mt im c nh th lng chuyn ng gc ca n bng cht lng
nhn vi tc v nhn tip vi khong cch gia vt th ny v im c nh. Trong
vt l hc c nh lut bo tn lng chuyn ng gc rt quan trng, l: Mt vt th
chuyn ng, nu khng chu tc ng ca ngoi lc th lng chuyn ng ca gc ca
n s khng bin i theo s bin i hnh dng ca vt th. V d: mt din vin ma
Bal, khi ang quay t nhin thu cnh tay li (khong cch gia tm v im c nh nh
i) th tc quay ca ngi s nhanh hn, bi v ch c vy mi c th bo m vai
tr quan trng trong vic ny sinh tc t quay ca Tri t.
Th ra vic hnh thnh tinh vn nguyn thu ca h Mt tri c km theo lng chuyn
ng gc. Sau khi hnh thnh h thng Mt tri v hnh tinh, lng chuyn ng gc ca
n khng b gim i, nhng s c s phn b li, trong quan trng tch t vt cht lu di,
cc thin th ln lt t n lng chuyn ng gc nht nh t trong cc tinh vn
nguyn thu. Do lng chuyn ng gc c gi c nh, trong quan trng co li, tc
quay ca cc hnh tinh cng s tng ln ngy cng nhanh. Tri t cng khng l ngoi
l, lng chuyn ng gc m n t c phn b ch yu trong vic Tri t quay
quanh Mt tri, Tri t quay quanh Mt trng v Tri t t chuyn ng, nhng cn
phn tch chnh xc s chuyn ng ca Tri t xung quanh cc hnh tinh ln v s t
vn ng ca Tri t, cng cn s c gng trong cng tc nghin cu ca cc nh khoa
hc ngy nay.

V sao Tri t li nng ln?

Trong cuc sng ca loi ngi, c bit l trong sn xut cng nghip, du v than
c dng rt nhiu, do thi vo khng kh trn cao mt lng ioxit cacbon rt
ln, tng 20% so vi lng c cch y 40 50 nm trc.
ioxit cacbon cng vi hi nc hnh thnh nn mt lp mng bao ph Tri t, n cho
nhit lng t Mt tri pht ta i ti mt t mt cch d dng, nhng li hp th nhit
lng t mt t tn x vo khng gian ri li pht i i b phn nhit lng xung
li mt t. iu c hiu qu ging nh ci nh bng knh hoc tm cht do mng.
Nn hin tng ny c gi l hiu ng nh knh.
Nu nng ioxit cacbon tng gp i, nhit khng kh trung bnh ti mt t lin
tng 2 3 C. Trong giai on 1940 n 1965, nhit khng kh trung bnh vo
trng thi gim sau 1980 c xu th tng ln.
Tri t nng bao nhiu?
Trng lng ca cng mt vt th, t Mt trng s nh hn so vi Tri t ti 6 ln.
Cc vt c trng lng l do lc ht Tri t m sinh ra.
Tri t c khi lng bng 5,98 x 1027 gam, xp x 6 triu triu triu kilgam. Trng
lng ca mt vt th nng t l thun khi lng Tri t v t l nghch vi bn knh
Tri t (6.370 km). Nu xc nh c hng s t l (hng s vn vt hp dn) trong
mi quan h th c th tnh ra trng lng ca Tri t. Gia th k XVIII, nh khoa
hc Anh Cavendis thng qua th nghim rt ra c tr s chnh xc ca hng s .
Cho nn khi lng ca Tri t cng tnh ra c.
Bit bn knh Tri t c th tnh c th tch ca Tri t bng 1,08 x 1027 cm2 khi
lng ring trung bnh ca Tri t bng khi lng chia cho th tch bng 5,52 g/cm3,
khi nham thch trn b mt Tri t ln gp i. Cho nn qua c th on ht, trong
lng t c th c cc cht thuc kim loi nng nh st, niken
Tri t quay xung quanh Mt tri nh th no?

Nm 1543 cng nguyn, nh thin vn hc ngi Ba Lan Nicola Kopernik trong tc phm
v i ca mnh: Thuyt thin th vn hnh chng minh rng khng phi Mt tri
chuyn ng quanh Tri t m l Tri t chuyn ng xung quanh Mt tri. y l s
xoay quanh ca Tri t, thi gian Tri t quay xung quanh Mt tri mt vng chnh l
mt nm.
Tnh theo cng thc nh lut vn vt hp dn ca Issac Niutn, lc hp dn gia Tri
t v Mt tri khong 3,5 t Niutn. Tc chuyn ng theo chu vi hnh trn ca Tri
t quanh Mt tri t 30 km/s. Do c lc li tm qun tnh sn sinh ra v lc hp dn ca
Mt tri vi Tri t l ngang nhau, lm cho Tri t khng b lch m tri li, lun quay
xung quanh Mt tri.
S thc l, qu o ca Tri t khng phi l hnh trn m l hnh bu dc. u thng
mt hng nm, Tri t i qua mt im gn nht vi Mt tri trn qu o, trn
phng din thin vn hc gi l im cn nht, lc ny, Tri t cch Mt tri
147,100 triu km. Cn vo u thng 7, Tri t i qua mt im xa vi Mt tri nht,
c gi l im vin nht; lc ny, Tri t cch Mt tri 152,1triu km. Cn c vo s
liu ny, Mt tri m chng ta nhn thy vo thng 1 to hn mt cht so vi Mt tri m
chng ta nhn thy vo thng 7 hng nm. Nhng qu o ca t l mt hnh bu dc gn
bng hnh trn, v th s khc bit ny trn thc t khng r rng, mt thng khng th
no nhn thy c, ch c thng qua vic o c t m mi c th pht hin ra c.
Quan trc chnh xc hn na s cho chng ta bit rng qu o ca Tri t v hnh bu
dc vn c s khc bit nho nh, l v Mt trng v sao Ho, sao Kim v cc hnh tinh
khc u dng lc hp dn ca chng tc ng n s chuyn ng ca Tri t. Nhng
chng rt nh so vi Mt tri, tc dng ca lc hp dn i vi Tri t l rt nh, kh
m so c vi Mt tri, cho nn qu o ca Tri t vn rt ging vi hnh bu dc.

Ni mt cch nghim tc, qu o quay ca Tri t l mt ng cong phc tp, ng

cong ny gn nh mt hnh bu dc vi chnh lch rt nh. Cc nh thin vn hc
hon ton nm bt c quy lut chuyn ng phc tp ny ca Tri t.
Tri t c t bao gi?
H Mt tri c hnh thnh t m tinh vn nguyn thu c dng hnh a trn xoay
vng vi nhit cao ti 2.000 C trn v tr ca Tri t. Tinh vn ny do cc nguyn
t, phn t, ht cht rn (bi v tr), cht kh dng ion hp thnh. Theo ngui lnh i
ca tinh vn, bi v tr xung quanh. Mt tri nguyn thu ngng t thnh cc khi cht
rn, lng ng trn mt phng ca a (xch o).
Bi v tr ch yu do vn thch silicat cc hp cht c cha st v.v to thnh. Thnh
phn ca vn thch v ca Mt tri ging nhau. iu chng t bi v tr v Mt tri
vn l t cng tinh vn hnh thnh m ra.
Sau khi cc ht cht rn lng ng vo trong khong thi gian 10 triu 100 triu nm,
do s cn bng gia sc ht ca Mt tri v lc ly tm m hnh thnh cc hnh tinh loi
Tri t ch yy do vn thch t tp li vng gn Mt tri. vng xa Mt tri th
hnh thnh cc hnh tinh kiu sao Mc do khi v tr v cc ht bng t tp li. V tui tc
ca vn thch v ca Mt trng, da vo kt qu cc nguyn t c tnh phng x m
chng cha nh urani, thori cho l 4,6 ty tui. cng l tui tc ca h Tri t v h
Mt tri.
V sao n ng ly v?
Ti sao v iu g khin cho mt anh chng t do lng bng v vui th, bng nhin chui
tt vo lng? Ti sao, ti sao th?
Theo s l gii ca cc nh tm l hin i, tp ch Woman tm tt thnh ba im
sau:

1. V ng h sinh hc ca anh ta g
Theo cc nh tm l hc th trong mi ngi chng ta c mt nhp sng i theo vi trt t
thin nhin gi l ng h sinh hc. Nu t do, khng g p g c th t nhin n mt
lc no ci ng h sinh hc y g nhp lin tc bo cho anh chng c thn kia rng
n lc anh ta phi c v, mt ngi n b, kt hp vi anh ta gi thng bng tm
sinh l cho anh, nu khng thn kinh anh rt d b chp mch.
Ting g bo hiu ny rt mnh, n thi thc trin min khin cho anh thanh nin kia n
khng ngon, ng khng yn, tm tr tr nn ng ngn, cho n khi anh ta gp c mt
ngi ph n, v kt hp vi ngi y to nn mt la i thun hp thin nhin. Vy
l anh ta c mt gia nh hnh phc.
Bi th, tr nhng ngi qu c bit, qu khim khuyt, cn ngi n ng no th
cng s c v, ngi n b no ri cng s c chng. Lc y chic ng h sinh hc
ni mi ngi mi lun thi thc ngi y phi lp gia nh khi n gi nh
Chic ng h ny mi ngi mi khc nn c k sm lp gia nh, c ngi th mun
mng chm tr Nhng trc sau ri cng c gia nh.
2. V anh ta cm thy bnh yn vi ngi ph n y?
n khi bn s hi: ti sao anh thanh nin y chn c ny m khng chn c kia? iu g
chi phi anh ta?
Trc nay mi ngi quen bo: V duyn phn. Thc ra, mi chic ng h sinh hc
mi ngi u c tn s dao ng nht nh. Khi gp mt tn s giao thoa thch hp ho
nhp vi n, chic ng h y s ln ting ho m, to cho hai ngi v nht l anh
chng thanh nin kia c mt cm gic bnh an hnh phc. Th l anh ta chn ngi ph
n mang chic ng h sinh hc kia cng g nhp trn i vi anh!

Khi ta i din vi mt ngi m ta c cm gic an lng, tin tng th cn g ngn cn ta

ng vo vng tay ngi y ang dang rng v n ch ta! Bi th, khi mt anh thanh nin
bt gp hai, ba hay nhiu chic ng h sinh hc hp vi anh ta, nhng anh ta ng ngay
vo ngi no may mn dang tay n anh ta trc v anh ta cm thy bnh an.
3. V anh ta tm thy ngi ph n iu m anh ta thiu?
Khng phi vn tin bc, ca ci m v tm l, tnh tnh hay c tr tu na.
C anh yu mt ph n v thy ngi y t nh, hiu mnh, t ra rt snh tm l ca
mnh, cn t thy bn thn mnh th cc mch, vung v.
C anh yu mt ph n v thy ngi ph n y tnh tnh du dng trong khi mnh nng
nh la, hoc c y vui v hot bt trong khi mnh m ming khng ra hi
C anh yu ngi bn gi v thy c y rt khn ngoan, tnh ton mi vic rt kho lo
trong khi mnh th ngu ng d b thin h gt gm nhiu chuyn.
Ni chung l khi mt anh chng thanh nin ly v nh i tm mt s b tr cho s thiu
ht tm l, tnh cm hay tr tu ni anh ta.
Cng c anh i tm s b tr v ti chnh, ca ci nhng nhng anh chng ny trc
sau g cng chuc ly bt hnh!
V thanh nin ngy nay phn ln ly v mun v mt trong ba l do sau:
- Chic ng h sinh hc h cha ln ting g nhp thi thc.
- H thy khng an ton trc mt s ngi ph n m h gp.
- H khng tm thy ph n ci b tr cho nhng g m h ang thiu.
Th thi, thi bui ca t do v chnh tr, x hi, tn ngng, o c Ai p c mt
thanh nin ly v? Tr khi, chnh anh ta mong mun m thi.

Khi chp mt, th gii ngng tri?

Thc t l khi chp mt, con ngi b tch ra khi th gii xung quanh trong khonh
khc. Song him khi ta nhn thc c iu ny bi v nhng phn no iu khin th
gic ca chng ta khi tm thi b ng.
Con ngi s nhn ra ngay lp tc khi th gii xung quanh t nhin ti om, c bit l
khi n ch xy ra trong vi giy. Song i vi ci chp mt th rt him khi nhn ra, mc
d c ng ny cng lm gim cng nh sng tng ng ti mt, tin s Davina
Bristow, i hc College London (Anh) cho bit. C th v vic chp mt lm cho ci
nhn vo th gii b gin on.
Thng thng, mt ci chp mt ko di t 100 ti 150 milli giy v con ngi thng
chp t 10 ti 15 ln trong mt pht lm m v cung cp oxi cho gic mc. Trong thi
gian chp mt, th gic s khng ghi hnh v s khng thu nhn nh sng, khi mi th
trong giy lt i vo bng ti.
Bristow v cc cng s pht hin ra v sao con ngi him khi nhn thc c nhng
khonh khc tt n . Nhm s dng mt thit b chuyn dng nh gi nh
hng ca c ng chp mt ln b no. Thit b ny gm cc n pht quang, c t
vo ming ca mt s ngi tnh nguyn. Trong khi , h phi eo knh bo h chng
chi mt v nm trong mt my qut cng hng t (FMRI).
nh sng t n quanh chiu ln vng mc v n khng thay i k c khi i tng
chp mt.
Quan st qua my chp no cho thy, c ng chp mt km nn hot ng ca v no
th gic v nhng vng nh u v trc trn. y l nhng phn no thng c
kch hot khi con ngi dng mt nhn bit s kin hoc vt th th gii bn
ngoi.

Trong khonh khc chp mt, nhng vng no lin quan n th gic b v hiu ho, y
c th chnh l c ch thn kinh ngn cn b no nhn thc rng m mt bao trm
ng t trong thi gian chp mt v rng th gii bn ngoi ti om, Bristow kt lun.
Nn rn luyn tay tri ra sao?
Thc t, hai bn cu no va c s phn cng, hp tc, b sung, va hn ch v b p
cho nhau. Thng thng, hai bn cu no hp tc vi nhau cng hot ng. Nh vy, bn
mi c cc c ng chnh xc. Bn luyn tp tay tri, khng c ngha l bin mnh
thnh ngi thun tay tri, m ch l tng cng hot ng pha bn tri, kch thch s
pht trin ng u ca no b.
Bc th nht, bn c th co dui ngn tay tri, ln lt tng ngn mt. Lm i lm li
cho n khi thnh tho. Bc th hai, lm mt s vic kho lo bng tay tri, nh xu
kim, v tranh Bc th ba, hy lm bng tay tri nhng vic trc kia ch c tay phi
mi lm c cho n khi thnh tho. Hy kin tr, bn s dn thy rng khng nhng
bn c i tay kho lo, m c th cng s nhanh nhn hn, ngh c nhanh hn. Tr
thng minh pht trin r rt!
Sau cng, thun tay phi hay thun tay tri u do bm sinh. C ngi coi thun tay tri
l mt tt xu, ra sc sa cha. iu ny l rt sai lm. Cc nh khoa hc lm cuc
phng vn hai nhm tr em: Nhm th nht gm cc em thun tay tri c sa
cha thnh thun tay phi, v nhm th hai gm cc em thun tay tri t nhin. Kt qu,
nhiu em nhm th nht ni nng khng lu lot, tr lc pht trin chm. Nhm th hai
th ngc li: Cc em tr li lu lot nh mi a tr bnh thng khc. Nh vy, vic
c cng sa cha cho ngi thun tay tri ch c hi m thi.
Tp luyn tay tri s thng minh hn?
Ngi thun tay tri nhanh nhn hn hn ngi thun tay phi. Theo thng k, 15 em
trong i u kim Php th c 8 em thun tay tri. Mt thi gian, gi na cc thnh vin

trong i tuyn bng bn Trung Quc khng thun tay phi Khng nhng hot bt hn,
nu chu kh luyn tp tay tri, bn s thng minh hn y!
No b chia thnh 2 bn cu: bn cu no tri v bn cu no phi. Mi bn no b c
chc nng thin v cc hot ng pha bn kia ca c th. Bn cu no tri chi phi
phn ln hot ng ca na phi c th, c quan h c bit vi s pht trin ngn ng,
gi l bn cu u th ngn ng. y, cc xung cm gic tp hp mc cao nht
hnh thnh tn hiu ngn ng v khi nim tru tng. Do , chc nng cu bn cu no
tri thin v giai on nhn thc l tnh, v hnh thnh t duy tru tng ca con ngi.
Bn cu no phi chi phi na bn tri c th. Thng qua s chnh hp, cc xung cm
gic to ra hnh nh c th v vn vt, con ngi, khng gian v thi gian. Do , bn
cu no phi thin v giai on nhn thc cm tnh, gi l bn cu u th khng li.
Bn cu no tri iu khin tay phi, bn cu no phi iu khin tay tri. Nu ta vn
ng tay (nht l cc ngn tay), ta c th kch thch t bo no khu vc nht nh, lm
cho no pht trin. iu c ngha l, nu ngi no thng dng tay phi, no tri s
pht trin hn v ngc li.
Qu trnh t th gic ti phn ng ngi thun tay phi v tay tri c khc nhau.
ngi thun tay phi, ng ni thn kinh c dng: bn cu no phi bn cu no tri
tay phi. ngi thun tay tri: bn cu no phi tay tri. R rng, thng tin t th
gic n ng tc ngi thun tay tri bt c mt khu, do anh ta phn ng nhanh
hn ngi thun tay phi.
Ngi thun tay phi, mi ln dng tay tri u cm thy ngng ngu, thm ch cn
khng lm ni mt vic nh nh cm i a chng hn.
Ti sao khi c gi li thy lnh hn?

Chc hn ai cng bit rng tri rt m im gi th d chu hn so vi lc c gi. Nhng,

khng phi tt c mi ngi u bit nguyn nhn ca hin tng y. Ch cc sinh vt
mi cm thy gi but khi c gi, cn cc vt v sinh th khng.
Chng hn, nhit k s khng h tt xung khi n ra ngoi tri ang c lc. Trc
ht, s d ta cm thy rt but trong nhng ngy ng c gi l v nhit t mt ta (v ni
chung l t ton thn ta) to ra lc y nhiu hn hn lc tri im gi. Khi ng gi, lp
khng kh b thn th ta lm nng ln khng c thay th nhanh bi lp khng kh mi,
cn lnh. Cn khi gi mnh, th trong mt pht, cng c nhiu khng kh n tip xc vi
da tht ta v do thn th ta cng b ly i nhiu nhit. Ch mt iu thi cng gy
ra cm gic lnh.
Nhng, hy cn mt nguyn nhn khc na. Da chng ta lun lun bc hi m, ngay c
trong khng kh lnh cng vy. bc hi cn phi c nhit lng, nhit y ly t c
th chng ta v t lp khng kh dnh st vo c th ca chng ta. Nu khng kh khng
lu thng th s bc hi tin hnh rt chm, bi v lp khng kh tip xc vi da s rt
chng no hi nc (bo ho). Nhng nu khng kh lu thng v lp kh tip xc vi da
lun lun i mi, th s bc hi lc no cng tin hnh mt cch mnh m, m nh vy
c th s tiu hao rt nhiu nhit.
Vy tc dng lm lnh ca gi ln n mc no? iu ny ph thuc vo vn tc ca
gi v nhit ca khng kh lc . Ni chung, tc dng y vt xa mc m mi ngi
vn tng. Bn hy xem mt v d sau c th hnh dung c n: Gi s nhit
ca khng kh l +4 C, nhng khng h c gi. Trong iu kin y, nhit ca da
chng ta l 31 C. Nu by gi c mt lung gi nh thi qua, va lay ng l c
nhng cha lm rung chuyn l cy (khong 2 m/giy), th nhit da chng ta gim
i 7 C. Cn khi gi lm ngn c php phi bay (vn tc 6 m/giy) th da chng ta lnh
mt 22 , nhit ca da ch xung cn 9 C.
Ti sao ng trn cao nhn xung li thy chng mt?

i vi c th, ng t trn nc nh cao tng nhn xung chnh l mt loi kch thch bt
thng vi cng mnh. N gy ra phn ng theo nhiu ng khc nhau. Ngi ta
cm thy chng mt l do nhng phn ng .
1. Cnh tng t trn cao khin chng ta cng thng: S cng thng ny to ra hng lot
phn x thn kinh, nht l thn kinh giao cm bng hng phn lm cho tim p nhanh,
chn lng dng ln, l ng t gin ra, chn tay m hi, th gp, quan trng hn c l
n lm co mch mu, huyt p tng t ngt. Hin tng ny lm cho con ngi ta b
chng mt.
2. Ln cao s b kch thch bi p lc khng kh v ting gi, cng vi kch thch ca th
gic khi nhn xung: Nhng nhn t ny s nh hng n cu trc cn bng trong tai.
iu ny lm ta nht thi mt i cm gic thng bng, gy chng mt, thm ch cn c
th nn ma, ging nh say tu xe vy.
3. Tiu no cng ph trch ng tc cn bng: Cc kch thch khi tc ng mnh vo lp
v i no, b t lnh thn kinh cao cp nht ca c th ngi, s thng qua th gic,
thnh gic tc ng vo tiu no, gy ra hng lot hot ng in sinh hc, lm nhiu
chc nng tiu no trong thi gian ngn, khin ta chng mt.
Vy ti sao ln tng cao mi c hin tng ny, cn ln ni cao li khng? Vn rt
n gin. V tng cao l ln thng, to ra s tng phn cao r rt vi cnh vt xung
quanh, do kch thch mnh m hn. Ln ni, d cho ni cao gp nhiu ln to nh,
nhng do cao ca n thoai thoi, tng dn, khc bit vi chung quanh khng r rt,
ng ngn ni ny vn thy nhiu ngn ni khc nhp nh, cho nn khng to ra kch
thch mnh, t nh hng n thn kinh con ngi.
i vi nhng ngi t khi ln tng cao, trc khi i ln cn chun b sn sng t tng,
tt nht nn ngm nhn phong cnh xa trc, lm cho th gic, thnh gic v tinh thn
quen dn, ri mi thu gn li v nhn thng xung. Nh vy, ta s khng b chng mt.

Chng ta c th chu c nng n mc no?

Kh nng chu nng ca con ngi kh hn nhiu so vi chng ta vn tng. Ti min
trung Australia, nhit ma h ch rm thng l 46 C, cao im ti 56 C. Cn
nu tng tht t t, c th ngi thm ch cn chu c nhit si ca nc.
Khi tu b i t Hng Hi n vnh Ba T, mc d trong cc phng ca tu lun lun c
qut thng gi, nhit y vn ti 50 C hoc hn. Mc nng nht quan st trong
gii t nhin trn mt khng qu 57 C. Nhit ny c xc nh ti thung
lng cht thuc California (Bc M).
Tuy nhin, nhng nhit k trn u c o trong bng rm. Ti sao cc nh kh
tng li phi chn v tr nh vy? l v, ch khi nhit k t trong bng rm mi o
c nhit ca khng kh. Nu nhit k ngoi nng, Mt tri s hun n nhiu hn
hn so vi khng kh xung quanh, thnh ra ch ca n khng cho ta bit cht g v
trng thi nhit ca mi trng.
c ngi tin hnh th nghim xc nh nhit cao nht m c th ngi c th
chu ng c. H nhn thy trong khng kh kh ro, nu tng nhit tht t t th
c th ca chng ta chng nhng c th chu ng c nhit si ca nc (100
C), m i khi cn chu c nhit cao hn na, n 160 C. Hai nh vt l ngi
Anh l Blagden v Tsentri chng minh iu ny bng cch ng hng gi trong l
nng bnh m nng bng.
Ti sao con ngi c nng lc chu nng cao n vy? l v trn thc t, c th ngi
khng tip nhn nhit lng , m vn gi thn nhit gn vi nhit tiu chun. C
th chng ta chng c li lng nhit bng cch m hi. Khi m hi bay hi,
n s ht rt nhiu nhit lp khng kh dnh st vi da, v lm cho nhit ca lp
khng kh y gim i rt nhiu.

iu kin cn thit duy nht gip cho c th ngi c th chu ng c nhit cao
l c th ngi khng tip xc trc tip vi ngun nhit v khng kh phi kh ro.
Trung , tri nng 37 m vn tng i d chu. Nhng nu Saint Peterburg nng
24 th chng ta cm thy kh chu. Nguyn nhn y l do m khng kh
Saint Peterburg cao, cn m Trung th thp hn do y rt t ma, kh hu kh
ro hn.
Ch s IQ khng phi l thc o tr thng minh
Nhiu thin ti ton hc c th nhanh chng tm ra mi lin h logic gia cc dy s di
dng dc ch trong vng vi giy nhng li loay hoay c gi ng h trc mt ci vi
nc vn cht m vn r nc
Anh ta cng khng th cm nhn c ngha thc th ca mt cu th thm ch cng
khng th tm ra c mt li no an i mt ngi bn trong cn hon nn. Nhng
anh ta vn l mt thin ti vi tr thng minh khc thng.
Do , tr thng minh l mt khi nim v cng phc tp, n khng th ch c kim
chng thng qua mt vi b cu hi phc tp. Trn thc t, nhng bi trc nghim ch s
IQ ch c tc dng kim tra kh nng t duy logic v c phn tch ca mi ngi ch
khng th cho php nh gi mt cch y mc thng minh ca ngi c.
Mi mt con ngi l mt thc th kt hp nhiu dng biu hin khc nhau ca tr
thng minh m tu tng c nhn s c kh nng v mt ny ni tri hn mt khc. Ni
cch khc, tr thng minh ca con ngi khng ch l kh nng t duy logic m cn c th
l kh nng th hin nhng c ch, ng tc iu luyn ca mt v cng, kh nng din
t ngn ng xut thn ca mt nh vn, nh th hay kh nng hiu thu c tm t
hoc ni lng ca mt ngi no . Tng t nh vy, mt nhc cng iu luyn cng
l mt ngi rt thng minh trong vic cm th m nhc hay mt nh hng hi cng
c coi l mt ngi c tr thng minh tuyt vi trong vic xc nh phng hng.

Cng ging nh c bp, tr c cng cn c nui dng v rn luyn thng xuyn

nng cao hiu qu. Tuy nhin, rn luyn v nng cao tr thng minh khng c ngha l c
gng nhp tm hng m cc dy s hay k t phc tp nh cc danh b in thoi hay s
bin ng k ca cc xe qua li trn ng. c th n gin l vic c mt cun
sch, chi mt vn c hay thm ch tham gia mt s hot ng chn tay c i hi c
quan st. Nhng tt hn ht l nn th hc cch chi mt th g hon ton mi m,
chng hn tp chi mt mn th thao, hc mt ngoi ng, hc v hay tp chi c.
Nhng th thch mi nh vy i vi b no s gip cht xm to ra nhng mi lin kt
mi gia cc nron v trnh c hin tng x cng.
Gii m hin tng o nh v thc nc
l mt o gic lm ri tr nhiu ngi t khi Aristotle min t n khong 2.000 nm
trc y. Nu bn nhn vo thc nc trong mt thi gian ngn ri nhn sang mt bn,
hnh nh bn b s chy ngc ln. Mt th nghim trn no kh gii thch hiu
ng thc nc ny.
Khi theo di mt thc nc, cc t bo no nhm vo s chuyn ng i xung s tr nn
mt mi. Khi mt chuyn hng khc, t bo hng vo hnh ng i ln s hot ng
tch cc hn, v do vy lm vt th tnh dng nh chy ngc ln.
Cc nh khoa hc thn kinh s dng mt m hnh tng t chng minh iu ny.
H chiu mt lot hnh nh chuyn ng cho kh xem, v thu li hot ng ca h thn
kinh no, trong trung tm x l chuyn ng.
Khi kh c xem hnh nh cc ng thng chy dc xung, cc t bo no tp trung
vo chuyn ng i xung tr nn phn ng chm dn hn, trong khi t bo nhm vo
hot ng i ln li khng b nh hng.
Sau , cc nh nghin cu cho kh xem thm hai hnh nh chuyn ng na mt gm
cc ng thng i ln v mt gm cc ng thng i xung. H thn kinh phn ng

vi s i ln hot ng tch cc hn, so vi nhng t bo hng vo hot ng i xung,

do by gi b mi mt. S mt cn bng phn ng ny to ra o gic v s chuyn
ng ngc ln.
Hin tng o nh ny minh chng hiu ng thc nc. Nu bn nhn vo mt hnh
nh khc sau khi nhn vo hnh nh chuyn ng i xung, nhng ng i xung bin
mt v hnh nh mi dng nh tri ngc ln.
Kt qu tm kim ny cng khng nh mt gi thuyt c nh tm l hc ngi
c Sigmund Exner a ra vo th k XIX. ng cho rng o nh thc nc l do h thn
kinh no b nh hng bi cc hng i lp ca chuyn ng.
Ti sao n ng lun b cun ht bi cng mt mu ph n?
Trn thc t, iu ny khng phi l do ngu nhin. Bn s b cun ht bi nhng mu
ngi c tnh tng ng v di truyn vi chnh bn. Trong sinh hot hng ngy, trong
giao tip, b no ca bn lun lun sn sng tip nhn rt nhiu thng tin pht ra t
nhiu ngi ph n khc nhau phn tch v thm tra v tnh tnh, cch sng, tnh
trng sc kho v c v nhng c im di truyn ca h V trong s cc ph n ,
nu may mn c mt ngi tng ng vi bn th bn s b cun ht ngay.
Ni r hn l no s phn tch mt chui cc d kin, trong mt s do cc pheromone
cung cp. Pheromone l cht ho hc thng c tm thy trn b mt da khi chng ta
bi tit m hi. Chng c chc nng pht ra cc thng tin bo hiu truy tm mt i
tng tng hp. Nhng no ca bn c th nhn c cc tn hiu tng hp, bn
thn ngi ph n cng phi tip nhn c cc tn hin t pheromone trn c th
ca bn. Do , s thu ht mang tnh cht hai chiu. Nu khng, mt trong hai ngi s
vn dng dng.
Ngoi ra, cc pheromone cng gp phn lm thay i thi ca bn. Chng s kch thch
cc vng no b c chc nng iu khin hnh vi bn nng v khi dy cc phn x c

lin quan n vic sinh sn v duy tr ni ging. V quan trng hn c l ch ngh v

thc ca bn mi tip nhn c cc tn hiu ny. Chng s bo cho bn bit rng: C
y hp vi bn y!, hoc Khng c g quan trng c!. Ni tm li, bn bit c y,
bi v bn tri qua nhiu c im sinh l v tm l ca c y, nhng ch bng v
thc m thi.
Th no l hin tng ngi t bc ho?
V khch n g ca nh b Reeser, mt ph n lung tui v hu sng ti bang
Florida, M. Mi khng thy ai ra, b gi thm ngi ph ca. Trong nh, trn chic gh
bnh, ch nhn chy thnh than, ch cn li mt bn chn i giy vi, xung quanh,
c hu nh vn nguyn vn
S vic ny xy ra vo nm 1951. B Reeser ch l mt trong nhiu trng hp c lch
s ghi nhn l nn nhn ca ci cht rt k l: t bc ho thnh than. Vo nm 1660, d
lun Paris tng rn ln vi v chy t nhin ca mt ph n nghin ru nng, ch
cn li vi t ngn tay v chic s.
iu l l trong mi v chy, cc nn nhn u li cc du hiu ging nhau: thn th
ho than nhng bao gi cng st li mt b phn khng chy tri, thng l cng chn
hay bn chn v li cn nguyn vn n k l.
Ngi ta khng hiu la t u ra, v xung quanh nn nhn, thng c tm thy trong
t th ngi trn gh, la hu nh khng gy h hi. Chnh v vy, cc nh quan st thi
d khng cht nghi ng, mt mc cho rng la nht thit phi khi pht t ph tn ca
nn nhn. Khi pht t mt l do khng r v bt ng. V th, tn gi l by lu nay
ngi ta vn gn cho hin tng b n trn l V chy ngi t pht.
V sao ngi c th t bc ho? Dapan
Cc nh khoa hc nghin cu v a ra c mt p n hp l hn c. l hin
tng hiu ng n cy, khng c cht g l siu nhin. Theo gi thuyt ny, ngn la

dc truyn lan sang thn th ca nn nhn qua mt ngun bn ngoi, c th thiu chy
dn dn thn th ngi nh mt ngn sp chy vy.
i th, kch bn bao gi cng nh nhau: B mt s c g v tim hay ng, mt ngi tt
th. La, t mt vt trung gian l thuc l, tu hay mt cy n cy, chy lan ra qun o,
ri chy n da v lp m nm ngay di da. Tip xc vi la, m ny tan ra nc, chy
ra bn ngoi thn th, thm vo cc ln vi tip xc vi nn nhn. Trong phn ln cc
trng hp th y l qun o ang bn trn ngi, ph gh ta trn nn nhn
ang ngi. vi thm t m s chy t t trong nhiu gi. S chy ny to ra v duy
tr mt ngn la chy m c nhit xp x 600 C, n khng lm h hi c ton
b cn phng m ch thiu hu c xc cht trn n c pht sinh ra.
S chy chm ko di c th lm h hi mt s b phn ca thn th, nhng vn khng
lm chng chy thnh tro v li mt s b phn hon ton lnh ln. Mark Benecke, bc
s php y ti i hc Cologne (c) gii thch: la ch thiu hu cc m ca c th ngi
cht nm pha bn trn ngn la. Hai bn chn v cng chn thng cn nguyn vn l do
chng nm bn di ngn la.
La thng chy t hai i ca mt ngi ngi, hu ht l nhng ngi gi hay ng
tui - lp ngi d gp tai bin v tim khin h phi ngi l mt ch - hoc nhng
ngi ang cn say ru khi thm cnh xy n. Chnh ru to thun li cho loi tai
nn . Trc ht, mt ai khi say th t ch n loi la m h ang cm trong tay,
sau na ru gp phn lm hnh thnh m bo, c ngha m l cht t chnh trong cc v
chy chm ny.
R rng, hin tng ngi chy t nhin hay t pht lu nay ch l huyn thoi hoc
huyn hoc, c nui dng bi tro lu vn hc kinh d th k XIX v c bit l
trong cc cun truyn tranh vui ca nc M sau ny.
V sao cc nh du hnh hay mt ng?

Mt ng v ng khng su l chuyn thng ngy ca cc nh du hnh, nht l khi h

trn v tr di hn trong iu kin khng trn lng. Vic thiu i cc tn hiu ngy
m cng lm cho ng h sinh hc trong ngi h bin mt.
Hin tng ny khin cc nh du hnh km tnh to v gim hiu qu hot ng. Trong
cc nh hng ti ng h sinh h, cc nh nghin cu tin rng chnh nh sng p vo
vng mc ca mt d gip c th nhn bit c thi gian trong ngy. Mt khc, tnh
trng khng trng lng trong v tr cng ng ngha vi vic cc nh du hnh tiu tn t
nng lng hn so vi trn Tri t v v th, h cng thy t mt mi hn (mt mi l
cm gic d khin con ngi bun ng).
Nghin cu ca chng ti cho thy con ngi cn tm cch kch hot ng h sinh hc
trong c th, duy tr chu k hai t gi mi ngy, nu chng ta mun thnh cng vi cc
chuyn bay di hn, Timothy Monk, Gio s i hc Pittsburgh kim Trng nhm
nghin cu, cho bit. H tng theo di gic ng ca Jerry Linenger, mt nh du hnh v
tr hin ngh hu, trong gn nm thng ng trn trm v tr Mir ca Nga vo nm
1997.
Trong ba k (mi k gm hai tun), ln lt nhng ngy u tin, gia v cui cuc
hnh trnh, cc nh nghin cu di mt t ghi chp li lch ng ca Linenger nh
gi trn ging, thi gian thc v thi gian ng. Trong khi trn trm, Linenger
cng t ghi li nhit c th, lch ng ca bn thn, nh gi tnh to nm ln mi
ngy v thc hin kim tra mt ln vo gia ngy.
Kt qu cho thy, trong nhng ngy u tin ln trm, Linenger tun th thi gian i ng
v dy u n, nhng sau 4 thng, vi vic mi ngy u c 15 ln Mt tri mc v 15
ln Mt tri ln, khng mt cm gic v ngy v m. C 45 pht mt ln tri li
ti, v v th, nhp sinh hc khng cn na.

Cc nghin cu trc y cng ch ra rng nhng ngi b mt chu k sng ti thng

thng, trong c ngi m, u chu nh hng ca chng mt ng, v thi gian ng
ban ngy nhiu hn hoc vic thc gic ban m din ra thng xuyn hn.
Nhm ca Monk th nghim mt lot phng php khc nhau iu tr chng mt
ng trong v tr, trong c vic dng thuc ng, dng melatonin (mt loi hoc mn do
tuyn yn tit ra iu khin chu k ng) v s dng nh sng nhn to m phng
nh sng Mt tri. H cng ngh iu chnh vic s dng nh sng trong tu khng
gian v s dng cc bi tp chng li nh hng ca tnh trng khng trng lng.
Ti sao chng ta tin vo linh hn?
Nhng cuc ni chuyn vi linh hn ngi khut c th ch l kt qu ca s s hi
hay m nh, ch ch phi l cuc gp g tm linh no ht. Cc nh khoa hc cho bit,
gi hn ch l cch m chng ta gii to mong c ca mnh m thi.
Gio s tm l ngi Anh, Richard Wiseman tm hiu nhng th nghim gi hn c
kim sot. T ng nhn thy rng c rt nhiu cch con ngi c th gii m
c nhng li phn ca cc b ng v gn ghp cho bn thn mnh, bt chp tnh tit
c ng s thc hay khng.
Wiseman cho rng c th c mt vi chin lc ng sau nhng li on mng vn c
xem l chnh xc ca cc b ng.
Trc ht, con ngi lun lun c xu hng tin vo nhng li bnh lun, nhng tin on
chung chung m h c th vn vo mnh bt c khi no h mun. Ti cho rng cc b
ng kh thnh tht, nhng con ngi li c c rt nhiu thng tin t nhng li bnh
lun kh m h ca h.
Ngi ta cng thng n vi b ng l tm kim s yn lng hoc s tr gip cho
mt giai on cng thng trong cuc i mnh, nh vic mi b mt ngi thn. Chng

ta mun tin rng nhng iu phn l s thc, v n ng vi chng ta, v th chng ta s

c xu hng sn lng tr tin cho nhng li ni ng .
Mt v d l nu b ng bo rng: cc linh hn ang ni chuyn v mt ph n tr
qua i, th c th l mt b gi, mt thiu n hoc mt ai cht tui 40,
tu theo nhn vt m bn mun ngh n.
Ngoi ra, ngi ta thng c xu hng nh nhng iu may mn - nhng li phn ca
b ng hp vi mong mun ca bn v b qua nhng iu khng trng ch.
Khng ch c tm l khch hng nh hng n kt qu ca cuc ln ng. Cc b ng
cng tip nhn v phn ng mt cch mt cch v thc vi nhng thng tin t hon cnh
xung quanh. Chng hn, b ta c th on m nhu cu ca bn bng cch ti nhng
chi tit tinh t nh b m bn ang mc, hay cch m bn phn ng vi nhng cu
hi ca b. Tt c nhng iu khin cho cuc ln ng hu nh lc no cng thnh
cng
Gio s Wiseman cho thc hin mt cuc gi hn c kim sot vi nm i tng v
cc b ng, nhng khng h tm thy bng chng v kh nng tm linh tht s.
Wiseman cho bit khng ngh rng hu ht cc ng ng b ct u l nhng k la o,
nhng v con ngi tm kim h s tr gip v tinh thn vt qua tnh trng mt
ngi thn, nn iu ny c th l tt cng c th l xu.
Khi mt ngi thn, ngi ta thng cm thy rt c n, b v, v nghi ng, do h
s tm mi cch n c ni m h ngh rng s tm ra cu tr li cho mnh. iu
quan trng i vi nhng ngi c tang l hy cn trng khi tm kim s gip , bi c
th ch l c la ngon mc m thi.
Ai c th i trn than hng?

Bn c th vo phng tm hi nhit 90 trong vng mi pht nhng li khng

chu c khi nhng tay vo nc nng hay kim loi nhit y. Nhng ngi i trn
than hng chng c b quyt, k thut no c m ch da vo vn tc truyn nhit t vt
ny sang vt khc m thi.
Mt vt c coi l nng hay khng nng khng ch ph thuc vo nhit ca n. Than
hng c th t n 700 C nhng vn khng nng chn gan bn chn ngi v n
dn nhit rt km. Phi mt hai giy tip xc n mi truyn sang bn chn bn 60 C
v bt u nng ln. Do nu bn bc nhanh chn trn than ci rc, s chng c g
nguy him c.
Nhng bn hy nh, khi i trn than hng phi ht sc bnh tnh, khng th nguy him
lm v c bit khng nn thi gan bn chn vi than v n dn nhit rt tt.
V sao thi gian tri nhanh hn khi ngi ta vui?
Cc nh khoa hc gii thch c hin tng thi gian tri mau khi tm trng con
ngi ang hng phn, v ko di l th nhng lc bn u su.
Vic chp nh no cho thy nhng hnh thi hot ng khc nhau ca no, ph thuc
vo mc tp trung cho cng vic. Nu c ch mi vo vic thi gian s tri i nh
th no nh chng ta vn lm khi bun ru no s kch hot mt dng hot ng
khin ta tng nh chic kim ng h tch tc chm hn.
Kt qu cho thy mt mng li cc vng trn no c gi l vng vn v no (cortico
striatal loop) hot ng mnh hn khi ngi tham gia tp trung s ch vo thi gian.
Theo cc nh nghin cu, nu no bn quan tm ti nhiu kha cnh khc nhau ca cng
vic, n s phi dn tri ngun ti nguyn t i ca mnh, v dnh s ch khim tn cho
thi gian. V th nhng gi pht qua i m chng ta gn nh khng nhn thy, v cm
gic dng nh n tri nhanh hn.

Tuy nhin, nu no khng b kch thch theo cch ny, n s tp trung ton b tinh lc vo
vic theo di din tin ca thi gian. iu khin ta cm thy nh thi gian l chm
chp, trong khi c th y mi chnh l s nhn thc chnh xc.
S ging nhau ca nhiu vng trn no cng tham gia c lng thi gian l ch, chng
u ng vai tr quan trng trong vic kim sot chuyn ng, v chun b cho nhng
hot ng mi, ging nh khi mt nhc s gim chn, hoc mt vn ng vin on i
ting ci ca trng ti.
V sao ch c con ngi bit ni?
Trong khi kh c th hiu c nhng quy lut c bn v t, chng li khng th nm
c cc quy lut phc tp hn trong cc cu trc ng php. Ch c loi ngi l vt
qua c ci nt c chai kin thc ny trn con ng xy dng v s dng nhng
ngn ng m thi.
Chng hn, khi c th nm vng nhng cu trc t n gin tng t nh vic nhn ra
the v a lun c theo sau bi nhng t khc. Nhng chng khng th hiu c
cc cu trc iu kin phc tp hn nh: ifthen (nu th). Nc thang ng
php ny, m tt c cc ngn ng ca loi ngi u ph thuc, c th l nt c chai
kin thc quyt nh m chng ta phi i qua trong qu trnh pht trin v s dng ngn
ng.
Cc nh nghin cu thc hin hai th nghim bng tai trn nhng con kh tamarin u
trng, trong ngi ta s c ln mt chui cc t mt m tit.
Trong th nghim u tin, cc t ngu nhin c gi ra theo mt chui sp xp
nghim ngt: ging nam trc, ging n sau. Nhng con kh p ng vi s thay i t
ngt trong quy lut nam - n ny bng cch nhn vo ming ngi c. iu ny cho
thy chng c th nhn ra nhng quy lut n gin.

Trong th nghim tip theo, quy lut ng php c thit lp theo kiu ging nam c th
c ra mt, hai hoc ba t, ri n ging n cng tng t nh vy. Loi th nghim
ny phc tp hn mt cht, c gi l s lng din, v n lin quan ti vic tn ti mt
quy lut trong mt quy lut khc.
Lc ny, nhng con kh khng th nhn ra bt k s thay i no trong chui t. Tuy
nhin, khi con ngi c th nghim tng t li khng gp kh khn nh vy, mc d
hu ht h khng th gii thch thc s quy lut l g.
Kh nng nhn bit s lng din l c nht ngi v nh hng khng ch ti ngn
ng m cn ti hu ht cc hnh vi ca chng ta, cc chuyn gia ngn ng linh trng
cho bit. Chng hn, trong lp hc, chng ta thng nhn thy em A nhn em B, em B
nhn em C, v em C nhn thy gio. Nhng trong h nh tinh tinh, chng ta thy kh A nhn
m n, kh B nhn m n, kh C nhn m n
Kh nng lng din khng hon ton cn thit cho ngn ng - bi v chng ta cn ni c
nhng cu n ngha nhng kh nng hiu c nhng cu ni n c th l mt tr
ngi khin cho kh khng th pht trin c ting ni.
Kh khng nhng khng th ni c, chng cn khng th bt chc ng cc hnh
ng v khng th dy li l nhng k nng cn thit cho ngn ng.
Kh nng nm vng cc quy lut n ng l cha kho cho s linh ng ca loi ngi,
cho php con ngi t duy tru tng, s dng php n d v nhng khi nim bao hm
nh thi gian.
C phi loi ngi v loi kh c cng dng h?
Xt v hnh dng bn ngoi th loi kh c rt nhiu nt ging vi con ngi. Ch cn xt
i bn tay ca kh cng thy r n chng khc tay ngi cht no. Cng nm ngn,
trn cc ngn tay cng c y mng. V khun mt cng c nhiu nt tng ng:
cng bit bun vui nh con ngi.

Cn v khi c v tr tu ca kh na. C l y mi l nhng bng chng c bn v

vic n c phi l h hng, b con vi loi ngi. Thc ra th b c ca loi Hc tinh tinh
nh hn c ca con ngi ti ba ln (b c to nht ca chng l 700 cm2), nhng cc
rnh v cc np nhn trong th li khng phi l t. Chng c iu g ng ngc nhin
ht: kh cng c tr tu. N cng phi ng no lun. Th hi c loi vt no on ra
c l mun vi c qu chui trn cao th phi ly my ci hp xy thnh bc m
tro ln.
Song ni cho cng th tt c mi iu o mi ch l nhng bng chng gin tip v
quan h h hng ca loi ngi v loi kh m thi. Chng ta ang cn c nhng im
trc tip khc na. C ln ngi ta em mu ca con ngi th tip cho con chim b
cu. Con chim b cu cht. Tip cho th, th ln ra m. Nhng khi em mu ca con
ngi tip cho Hc tinh tinh th thy n khng vic g c. Nh vy cc nh khoa hc
ng khi lit con ngi v nhng con vn hnh ngi vo nhm ng vt thuc h Linh
trng. Bi vic tip mu ch c kt qu tt p chi ngi hin mu v ngi c tip
mu c cng nhm mu.
Cch y cha lu ngi ta mo him em mu vn tip cho ngi na. Hng chc
cuc tip mu nh vy c tin hnh v u thnh cng c.
Ngay c n k sinh trng ca c hai ging cng nh nhau. C bnh tt cng ging nhau:
ho lao, ung th, t huyt, l, tng huyt p, x ng mch tt c u l nhng cn
bnh chung v ph bin; v ngi ln kh u c
Nhng s l sai lm nu ta cho rng nhng con vn hnh ngi hin nay chnh l t tin
ca chng ta.
Khng phi nh vy u. Vn t tin nhn loi hin nay ang cn nhiu im cha
sng t. Tuy vy c mt im m hu ht cc nh khoa hc u nht tr l khng nn tm
t tin ca chng ta trong nhng con kh hin thi. Chng ta v loi vn hnh ngi ch
cng chung mt s t tin c lai hy m thi.

Nhng th nghim p nht trong lch s

Nhng th nghim khoa hc hin nay thng phc tp, ch c th thc hin bi mt
nhm nghin cu, vi chi ph ln ti hng triu USD. Tuy nhin, khi c hi v th
nghim p nht trong lch s khoa hc, ngi ta li tn sng cc tng n gin.
Mi y, tin s Robert Crease, thuc khoa trit ca i hc New York (M), lm mt
cuc thm d kin ca cc nh khoa hc v th nghim p nht trong lch s. Kt
qu, khng phi nhng th nghim hin i v phc tp (v phn tch gene, v ht h
nguyn t hay o nh sng ca cc ngi sao xa) c chn l p nht, m chnh l
nhng th nghim n gin nh o chu vi Tri t, tn x nh sng, vt ri t do, c
ngi ta yu thch hn c. V p ny c mt ngha rt c in: m hnh th nghim
n gin, logic n gin, nhng kt qu t c li rt ln.
Di y l th t cc th nghim c xem l p nht (xp theo th t thi gian).
Th nghim o ng knh Tri t ca Erasthenes
Vo mt ngy h ch cch y khong 2300 nm, ti thnh ph Awan ca Ai Cp,
Erasthenes xc nh c thi im m nh sng Mt tri chiu thng ng xung b
mt t. C ngha l bng ca mt chic cc thng ng trng khp vi thn cc.
Cng thi im nm sau, ng o bng ca mt chic cc t Alexandria (Hy
Lp), v pht hin ra rng, nh sng Mt tri nghing 7 so vi phng thng ng.
Gi nh rng Tri t l hnh cu, th chu vi ca n tng ng vi mt gc 360 . Nu
hai thnh ph (Awan v Alexandria) cch nhau mt gc 7 , th gc phi tng ng
vi khong cch gia hai thnh ph y (vi gi nh rng c hai thnh ph cng nm trn
ng xch o). Da vo mi lin h ny, Erasthenes tnh ra chu vi Tri t l 250.000
stadia.

n nay, ngi ta vn cha bit chnh xc 1 stadia theo chun Hy Lp l bao nhiu mt
(c th l chiu di ca mt sn vn ng?), nn cha th c kt lun v chnh xc
trong th nghim ca Erasthenes. Tuy nhin, phng php ca ng hon ton hp l v
mt logic. N cho thy, Erasthenes khng nhng bit Tri t hnh cu, m cn hiu
v chuyn ng ca n quanh Mt tri.
Th nghim v vt ri t do ca Galilei
Cui th k XVI, ngi ta u tin rng, vt th nng u ri nhanh hn vt th nh. L
do l Aristotle ni nh vy, v quan im c Nh th cng nhn
Tuy nhin Galileo Galilei, mt thy gio dy ton i hc Pisa (Italy) li tin vo iu
khc hn. Th nghim v vt ri t do ca ng tr thnh cu chuyn kinh in trong
khoa hc: ng leo ln thp nghing Pisa th cc vt c khi lng khc nhau xung
t, v rt ra kt lun l chng ri vi tc nh nhau! (tt nhin phi b qua sc cn
ca khng kh). V kt lun ny m ng b ui vic. ng tr thnh tm gng sng
cho cc nh nghin cu sau ny, v ch ra rng: Ngi ta ch c th rt ra kin thc
khoa hc t cc quy lut khch quan ca thin nhin, ch khng phi t nim tin.
Th nghim v cc vin bi ln trn mt dc ca Galilei
Mt ln na, Galileo Galilei li c mt th nghim c lt vo Top 10 th nghim p
nht. kim chng mt i lng gi l gia tc, Galilei thit k mt tm vn di
5,5 mt, rng 0,22 mt. Sau , ng cho x mt rnh gia tm vn
Galilei dng tm vn dc xung, ri th cc vin bi ng theo rnh. Sau , ng dng mt
chic ng h nc o thi gian m vin bi di chuyn trn mt qung ng nht
nh (Galilei o ng i ca vin bi v cn s nc do ng h nh ra suy ra t l
gia ng i v thi gian di chuyn ca vt th).

Galilei khm ph ra rng, cng xung chn dc, vin bi chy cng nhanh: Qung ng i
t l thun vi bnh phng ca thi gian di chuyn. L do l vin bi lun chu tc dng
ca mt gia tc (gy ra bi lc ht ca Tri t). chnh l gia tc t do (g = 9,8 m/s2).
Newton chng minh rng, nh sng trng b phn tn thnh nhiu mu khi i qua lng
knh.
Trc Newton, ngi ta vn cho rng nh sng l mt th tinh khit, khng th phn tch
(li Aristotle!). Tuy nhin, Newton ch ra sai lm ny, khi ng dng lng knh tch
nh sng Mt tri ra cc mu khc nhau ri chiu ln tng.
Th nghim ca Newton cho thy, nh sng trng khng h nguyn cht m n l tng
hp ca mt di quang ph 7 mu c bn: , da cam, vng, xanh l cy, xanh nc bin,
chm, tm.
Th nghim v si dy xon ca Cavendish
Chng ta u bit rng Newton l ngi tm ra lc hp dn. ng ch ra rng, hai vt
lun ht nhau bng mt lc t l thun vi khi lng v t l nghch vi bnh phng
khong cch gia chng. Tuy nhin, lm sao ch cho ngi khc thy lc hp dn
bng th nghim (bi v n qu yu)?
Cui th k 18, nh khoa hc ngi Anh Henry Canvadish lm mt th nghim tinh
xo nh sau: ng cho gn hai vin bi kim loi vo hai u ca mt thanh g, ri dng
mt si dy mnh treo c h thng ln, sao cho thanh g nm ngang. Sau , Cavendish
dng hai qu cu ch, mi qu nng 170 kg, tnh tin li gn hai vin bi hai u gy.
Theo gi thuyt, lc hp dn do hai qu cu ch tc dng vo hai vin bi s lm cho cy
gy quay mt gc nh, v si dy s b xon mt vi on.
Kt qu, th nghim ca Canvadish c xy dng tinh vi n mc, n phn nh gn
nh chnh xc gi tr ca lc hp dn. ng cng tnh ra c mt hng s hp dn gn

ng vi hng s m chng ta bit hin nay. Thm ch Canvadish cn s dng nguyn l

th nghim ny tnh ra c khi lng ca Tri t l 60 x 1020 kg.
Th nghim v s giao thoa nh sng ca Young
Nhiu nm lin, Newton dn cc nh khoa hc vo mt con ng sai lm khi ng cho
rng nh sng c cu thnh t ht ch khng phi l sng. Tuy nhin, nm 1803, nh
vt l ngi Anh Thomas Young phn bc c quan im ca Newton bng th
nghim sau:
Young khot mt l ca knh, ri che li bng mt ming giy dy, c chm mt l
nh nh u kim. Sau , Young dng mt tm gng lm chch hng i ca tia
sng mnh ri qua l nh ca ming giy. Tip theo, ng dng mt mnh ba cc mnh
(c 0,1 milimet) t vo gia tia sng tch n ra lm hai. Khi hai tia sng ny chiu ln
tng, Young nhn thy c cc im sng v im ti an xen vi nhau. y r rng l
hin tng giao thoa ca nh sng (im sng l ni hai nh sng giao nhau, cn im ti
l ni mt nh sng giao thoa vi mt lng sng trit tiu nhau). Nh vy, nh sng
phi c tnh sng.
Thuc n c pht minh nh th no?
Thuc n en l loi thuc n m con ngi s dng sm nht, n c ngi Trung
Quc pht minh t hn 1000 nm trc. Tn ca thuc n en c t u ? Nu cn c
vo tn suy ngh th thuc n en c l l mt loi nguyn liu thuc mu en c th
n pht ra la. Nhng, thuc n sao li lin quan n nguyn liu thuc. iu ny phi
bt u t nhng nhn thc ban u ca con ngi i vi thuc n.
Trong thi k c i, ngay t rt sm con ngi ly qung nitratkali (dim tiu) v lu
hunh lm nhng nguyn liu thuc quan trng ri. V d nh trong Thn nng bn
tho kinh thi Hn qung nitoratkali c lit vo v tr s su trong cc loi thuc
thng phm, nghe ni n c th cha c hn 20 loi bnh, lu hunh c lit vo

v tr s 3 trong s cc loi thuc trung phm, cng c th tr c hn 10 loi bnh. Hai

loi nguyn liu thuc ny chnh l nhng loi nguyn liu chnh ch to thuc n
en. Theo kho chng th loi thuc n sm nht c ra i t tay mt nh luyn n.
thi c i , tho mn ham mun trng th bt lo ca mnh, cc bc vng
phong kin ch nh mt nhm thut s t l nghin cu v iu ch n dc.
Cc thut s luyn n tin hnh cc th nghim nh phn li, ho tan, chng ct, thng
hoa, t nhiu loi vt cht. y c l l hnh thc th nghim ho hc sm nht m
con ngi lm. Thut luyn n tuy bt ngun t m c ca cc bc vng
nhng hot ng thc tin ca n li c tc dng thc y i vi s pht trin ca khoa
hc. Mt s tc phm ni ting ca cc nh luyn n oc lu truyn hu th th
hin nhng nhn thc to nn vt cht ca ngi xa. Thuc n en chnh l mt trong
nhng v d in hnh.
Nhng nh luyn n Trung Quc tip xc vi cc vt cht nh qung nitratkali, lu
hunh v than g t rt sm v nhn thc c rng khi chng trn ln c xt hoc va
p vi nhau th thng s xy ra chy c tnh n. Nh luyn n thi Hn l Ngy B
Dng dng lu hunh kim nghim qung nitratkali l tht hay gi. Qua c xt
mnh, nu ng l qung nitratkali th gp lu hunh n s chy rt nhanh. Nh luyn
n thi Nam Bc triu o Hong Cnh cng ch ra chnh xc rng, qung nitratkali
gp than g v nng s xy ra chy mang tnh n. Trong nhng nm u ca triu
ng trong cun sch an kinh nh luyn n Tn T Mo vit v cch ly ba
th l qung nitoratkali, lu hunh v bt than trn theo t l nht nh thnh thuc n
en.T c th thy rng, lc mi ngi nm c y v cch ch to v
tnh cht ca thuc n en.
Trong nhng nm cui triu ng thuc n en bt u c dng vo lnh vc qun
s, thnh phn v t l thuc n cng chnh xc hn, qung nitoratkali 75%, bt than
15%, lu hunh 10%. n triu Tng, quy m sn xut thuc n lin tc c m rng,
t nc cn thnh lp cc cng thnh tc (xng cng binh) trong c xng chuyn
sn xut thuc n en l luyn thuc n, quy m t my tn n my chc tn mt

ngy. Nm th t i Bc Tng (Nm 1040 Cng nguyn) trong v kinh tng yu do

Tng Cng Lng bin son vit v ci tn thuc n v t l iu ch c lin quan.
Trong t l iu ch, ngoi qung nitoratkali, lu hunh , than ra cn c thm cc vt d
chy nh axit sunfuric, nha thng, sp ong, sn kh
Khong u thi k Nam Tng, vic ch to thuc n en c a vo trong dn gian .
Khi n Tt ngi dn dng thuc n en ch to pho v pho hoa t. Phong
tc ny cn c gi cho n ngy nay.
Thuc n en l mt loi cht hn hp: Qung nitratkali l cht oxy ho sinh ra oxy
kch thch chy, lu hunh v than l nhng cht c th chy, khi chy kt hp vi oxy
ho sinh ra cc th kh nh S02 , CO2. Nhit bc chy ca lu hunh thp hn than
lm cho thuc n d chy hn, ng thi lu hunh cn kim lun vai tr lm cht kt
dnh na. Thuc n en khi chy c th sinh ra mt lng ln nhit v kh ln, lm cho
khng kh xung quanh dn n nhanh mnh, t ngt to ra hin tng n.
Thuc n l mt trong nhng pht minh ln ca Trung Quc, sau truyn t Trung
Quc qua N , ri xm nhp vo vng Rp, ri li t Arp qua cc nc nh Ty
Ban Nha xm nhp vo Chu u. Do Chu u xut hin thuc n chm hn Trung
Quc vi trm nm. Vic pht minh ra thuc n khng nhng chm dt thi k chin
tranh lnh v mt qun s m cn pht huy c uy lc to ln trong vic xy dng cc
cng trnh v trong sn xut cng nghip. Do , thuc n en c coi l mc quan
trng trong lch s ho hc .
Lm th no xc nh c nin i ca gm c khai qut?
cc ni khai qut c gm thng c mt t mnh g b than ha hoc mt t tro
than g. Ngoi ra trong cc ngi m xy bng v s thng c v s, khi khai qut
gm ng thi cng khai qut c mt s xng ng vt. Cc nh kho c c kinh
nghim khng ch o v pht hin lng cacbon trong tro v cc mnh g c trong phn

m m cn o hm lng cc bon dng hp cht canxi ccbon trong xng ng vt v

v s.
Trong hm lng ccbon c cc nguyn t cc bon c nguyn t lng khc nhau (cc
ng v cc bon 12, 13, 14). Nguyn t cacbon c khi lng nguyn t bng 14 c gi
l ng v phng x C14 . Cc bon phng x tri qua thi gian s dn dn bin thnh
nguyn t nit. Thi gian lng nguyn t cc bon C14 cn mt na lng ban u l
5730+40 nm (cn gi l chu k bn r hay chu k tn hu). Do vy ch cn o tnh phng
x ca C14 c trong g, trong v s khai qut c, ngi ta c th bit c nin i
c th ca chng.
V d Nht Bn , gm o c huyn Catagawa c nin i sm nht 9450+40
nm v trc, trc y, ngi ta cho rng d ch huyn Shiba c nin i 5100+40
nm nhng tnh theo phng php o cacbon phng xa nin i ca d ch ny l khong
1950 nm.
Sc mnh k l trong qu cu Magdeburg
Ngy 8/5/1654, ngi dn thnh ph Regensburg, nh vua v cc qu tc c, c
mc kch mt s vic k l: 16 con nga, chia lm hai nhm, ra sc ko bt hai bn cu
bng ng gn cht vi nhau v hai pha. Nhng, hai bn cu vn tr ra!
Bng th nghim ny, th trng thnh ph, ng Otto von Guericke, chng minh rng
khng kh hon ton khng phi l khng c g c nh mi ngi vn ngh, rng n c
trng lng v nn vi mt lc rt ln trn tt c mi vt trn Tri t. V y l mt
trch dch mt on v th nghim ny ca Guericke: Th nghim chng minh rng p
sut ca khng kh gn hai bn cu vo vi nhau chc n ni 16 con nga cng khng
tch ni chng ta.
Ti t lm hai bn cu bng ng ng knh l ba phn t khu Magdeburg (khong
40 cm). Nhng thc t ng knh ch bng khong 37 cm, bi v ngi th thng

khng th lm tht ng nh yu cu. Hai bn cu hon ton n kht vi nhau. mt bn

cu c lp mt vi hi, qua vi ny ngi ta c th ht ht khng kh trong ra, v khng
cho khng kh ngoi lt vo. Ngoi ra trn hai bn cu cn c 4 ci vng, dng lm ch
lun thng buc ni vi yn nga. Ti li sai hai ngi khu mt ci vng da; ri em
ngm vng da vo trong hn hp sp vi du thng. Sau khi kp vng da ny vo gia
hai bn cu th khng kh khng th lt vo trong na. Ni vi hi vi mt bm rt
ht khng kh trong qu cu ra. Lc y, ngi ta thy, qua vng da, hai bn cu p
cht vo nhau mnh n mc no. p sut ca khng kh bn ngoi sit cht chng n
ni, 16 con nga ko ct lc cng khng tch ni chng ra c, hoc nu c th cng
rt tn sc lc. Khi nga ko c hai bn cu ra th cn thy chng pht ra ting n nh
sng vy.
Nhng ch cn vn vi hi cho khng kh t do i vo l lp tc c th ly tay tch hai
bn cu y ra c d dng.
Mt vi php tnh n gin cng c th lm cho chng ta hiu r, ti sao li phi dng
mt lc ln n th tch hai bn cu ra.
Khng kh nn xp x 10 N trn mi centimt vung. Din tch ca vng trn c ng
knh 37 cm l khong 1.060 centimt vung ( y ta tnh din tch ca vng trn ch
khng phi b mt ca bn cu, bi v p sut kh quyn ch c ln nh ni khi tc
dng vung gc vi mt b mt, cn khi tc dng nhng b mt nm nghing th p sut
nh hn. Trong trng hp ny ta phi ly hnh chiu thng gc ca mt cu ln mt
phng, ngha l ly din tch ca vng trn ln). Nh th ngha l lc p ca kh quyn
trn mi bn cu phi hn 10.000 N.
Vy mi nhm 8 con nga phi ko vi mt lc bng 10.000 N mi thng ni p sut
ca khng kh bn ngoi. Nhn qua th tng chng con s khng ly g lm qu nng
so vi tm con nga (mi bn). Nhng bn ch qun rng, khi phi ko mt tn hng
ha, nga phi b ra mt lc rt nh hn 10.000 N rt nhiu, tc l n ch phi thng cc

lc ma st gia cc bnh xe vi trc, v gia bnh xe vi ng nha m thi. M lc ma

st ny, trn ng nha, bng khong 500N ( y chng ta cng cng b qua hin
tng khi tm con nga cng ko mt vt nng th chng b mt i 50% lc ko). Do
lc ko 10.000 N ca nga c th ko c mt xe 20 tn. V nh vy, khi ko bn cu
ra, tm con nga y ng l phi ko mt vt tng ng vi mt u my xe la c
nh khng trn ng ray vy!
Ngi ta o c l mt con tun m ko xe vi mt lc c thy l 800N. Cho nn
mun ko lt c cc bn cu Magdeburg ra (trong trng hp lc ko ca cc con nga
bng nhau) th mi bn phi dng 10.000/800 = 13 con nga.
Chc hn bn c s v cng kinh ngc nu bit rng mt s khp xung trong c th
chng ta s d khng ri nhau ra, cng l do mt nguyn nhn nh cc bn cu
Magdegurg. p sut kh quyn sit cht cc xng li vi nhau, bi v khong trng
gia cc khp xng khng c khng kh.
Th no l Bng tuyt kh?
Trong mt tr o thut, nh ha hc ph ti vi vo ming mt bnh thp ln v m van.
T ming bnh bc ra lung tuyt mu trng, lc sau c ti vi cha y loi tuyt ny.
Nh ha hc m ti tuyt ln mt t, chng my chc tuyt trng bin mt. Tuyt
y i u?
Cht cha trong bnh khng phi l tuyt m l CO2 lng. Khi cha CO2 vo bnh nn
v tng p lc, n s ho lng. thi im nh ho hc m nt, p sut trong binh gim
nhanh khin CO2 lng bin thnh kh. Trong qu trnh ny, CO2 thu nhiu nhit lng
lm gim nhit , mt b phn kh CO2 s lnh n mc ho rn, trng b ngoi ging
nh tuyt, cng xp v trng.

Bng v tuyt tht l do nc to thnh, v vy chng ta c cm gic m. CO2 rn khng

phi l nc nn khi s chng ta c cm gic kh, v vy cc nh khoa hc gi n l
bng kh.
Nhit ca bng kh l 78 C, v vy gy cho ta cm gic rt lnh, chng ta c th
nh nhng tip xc vi n. Cn ch ng bao gi sc tay vo bng kh v iu c
th gy tn thng v ng lnh. nhit cao hn 78 C, bng kh trc tip bin
thnh kh CO2 khng phi qua giai on ho lng. Ngi ta gi l hin tng thng
hoa. l l do ti sao khi bng kh ln mt t, n s hon ton bin mt khng
li du vt g.
nhit thng, bng kh b thng hoa khng ngng gy nn s gim nhit . V
vy, c th dng bng kh lm tc nhn lm lnh. Nu em bng kh chn vi
propyxenton s to ra mt hn hp lnh c th h c n nhit - 100 C. Cc
kho ng lnh hoc xe lnh thng dng bng kh b tr cho tc dng lm lnh.
Ngi ta cn dng bng kh lm cht dp la hoc lm ma nhn to. Tuy nhin,
trong vic lm ma nhn to ngy nay, ngi ta thng dng bc io ua thay bng
kh.

Ti sao t ong u l hnh lc gic u?

Nu quan st k cng t ong, bn chc chn s rt kinh ngc khi pht hin ra rng, kt
cu ca t ong tht l mt k tch ca t nhin, t ong l do rt nhiu l vi hnh dng to
nh khng ging nhau to thnh, nhn qua t bn trn, chng l hnh lc gic u, nhng
sp xp rt c trt t. Nhng nu nhn t bn tri, chng li do rt nhiu hnh lng tr
lc gic u ghp li vi nhau. M y ca mi hnh lng tr lc gic u li cng lm

cho con ngi ta kinh ngc. N khng phng, cng khng phi trn. M l nhn, l do ba
lng tr y nhn hon ton ging nhau hp thnh.
Hnh lc gic u k diu t ong t rt lu thu ht c s ch ca con ngi, ti
sao nhng ch ong nh b li lm t mnh bng nhng hnh lc gic u nh, m khng
phi l hnh tam gic u, t gic u hay l ng gic u?
Hu ht cc vt th c hnh ng trn, khi mt trc, mt sau, bn phi, bn tri chu p
lc, b mt chu lc ca n s bin thnh hnh lc gic. V th nhn t gc lc hc,
hnh lc gic l n nh nht. Vy th, nhng ch ong nh khi lm t c phi l trnh
p lc t bn ngoi v gia cc t vi nhau khng? ng nhin l khng phi ri, bi v
t ong ngay t ban u l mt khi gn lin vi nhau ri.
u th k th XVIII, nh khoa hc ngi Php Malaerqi tng o c gc ca t
ong, pht hin ra mt quy lut th v, l mi gc ca hnh lng tr l 109 26 pht,
m gc nhn l 70 32 pht. Hin tng ny gi ln trong u nh vt l hc ngi
Php Leomiule mt gi : hnh dng c nh v c bit ny, phi c tn t nhin liu
nht khng, m din tch s dng li l ln nht? V th, ng xin kin nh ton hc
ngi Thy S Kenige, sau khi nghin cu t m, Kenige chng thc cho phng on
ca ng. Nhng gc ca t ong tnh ra ln ny l 109 26 pht v 70 34 pht sai hai
phn so vi gc m Leomiule tnh ra.
Nm 1734, nh ton hc Anh li tin hnh tnh ton t u, kt qu hon ton ph hp
vi gc ca t ong. Th ra, s liu m Kenige s dng trn biu bng u b in sai.
Qua vi th k nghin cu kt cu ca t ong, con ngi pht hin ra kt cu ny c li
nht cho vic tit kim nhin liu v tn dng khng gian. Con ngi cn tm ra khng t
nhng vn dng diu k ca n. Hin nay con ngi ang ng dng rng ri trong cc
lnh vc nh kin trc, hng khng, v tuyn in T kin trc Tng hm kiu t
ong cch m cch iu n thit k con tu con thoi phng vo v tr, u quan h mt
thit vi kt cu ca t ong.

V sao bng bay bm kh heli chng xp?

Hai qu bng bay ging ht nhau, mt bm bng khng kh thng, mt bm bng kh
heli. c mt lc, bng bm kh heli teo li, dm d dn, trong khi qu kia hu nh
vn trn cng cho n vi ngy sau. Bng kn nh th , heli thot i u?
Heli l loi kh rt nh. Cc phn t ca n c cu to t cc n nguyn t, nn c
kch thc rt nh b, ng knh ch bng 0,1 nanomt. Nh thn hnh cc mini ny,
heli rt d dng khuych tn qua mng kim loi nh vi hnh theo cc khe hng, l rng,
do vy ngi ta thng s dng n kim tra cht lng cc h thng ht bi trong
phng th nghim v trong cng nghip, xem chng c b cc khe nt hay khng.
Khi bm heli vo bng, kh ny s nhanh chng thot ra ngoi theo cc khe, ng nh xu
trn v bng bay, lm bng xp i nhanh chng.
Trong khi , phn t nit v oxy (hai kh chnh trong kh quyn) c ng knh ln hn
nhiu nguyn t heli, nn chng t b khuych tn qua v bng bay.
Mt nguyn nhn khc cng khin hi nhanh chng thot ra l do cu to ca v bng.
Bng bay c lm t cht do, l mt tp hp cc si polyme an vo nhau. Cc si ny
khng th st cht vi nhau, m cn cha cc l hng, hay cc khe, rnh. V th, ngay
p sut thp, heli vn c th khuych tn ra ngoi nh thng.
Khi bng c bm cng, cc si polyme gin ra, v bng tr nn mng hn, l rng m
rng ra, p lc tng ln y cc phn t kh chui ra ngoi nhanh hn, i qua qung
ng ngn hn. l cc l do ti sao khi bng cng, qu trnh xp hi din ra rt
nhanh v chm dn khi kch c qu bng bng thu nh li.
Bng c th t phng ln?
Tuy nhin, bn cng s nhn thy qu bng khng hon ton xt hn. l do ngoi dng
kh i ra, cn c dng khi i t bn ngoi i vo cng chui qua cc khe rng ny. Nu qu

bng c bm y khi sulphur hexaflourid (c kch thc phn t rt ln, rt kh

khuych tn ra ngoi) th chng s khng b xp i. ng thi, khng kh t ngoi li i
vo trong qu bng, khin n dn dn tng ln v kch c.
Hin nay, ngi ch to ra nhng loi bng bay lm t vt liu khng n hi, khng
c l rng v c ph mng gim s thot kh. Mc d vn c hin tng xp hi,
nhng chc chn, thi gian cng trn ca bng cho tr em chi n khi chng chn tr
ny.
Bng trn mi nh hnh thnh nh th no?
bao gi bn t hi, nhng ct nc bung thng t mi nh xung hnh thnh trong
giai on bng tan hay bng gi. Nu trong ngy bng tan, th chng l nc c th ng
bng nhit trn s khng? Cn nu trong ngy bng gi, th ly u ra nc trn mi
nh?
Vn khng n gin nh chng ta tng. Mun hnh thnh nhng ct bng th trong
cng mt lc phi c hai nhit : nhit lm tan bng trn s khng , v nhit
lm ng bng - di s khng.
Trong thc t ng nh vy: Tuyt trn mi nh dc tan ra v nh sng Mt tri si nng
ti nhit trn s khng, nhng khi chy n ra mi gianh th n ng li, v nhit
y di s khng.
Bn hy hnh dung mt cnh th ny. Vo mt ngy quang my, tri vn bng gi vn l
1 - 2 di khng. Mt tri to nh sng, song nhng tia nng xin y khng si m
Tri t lm cho tuyt c th tan. Nhng trn mi dc hng v pha Mt tri, tia
nng chiu xung khng xin nh trn mt t, m dng ng hn, nghing mt gc gn
vi gc vung hn. M ta bit gc hp bi tia sng v mt phng chiu n chiu ti cng
ln th tia sng cng mnh v si nng nhiu hn (tc dng ca tia sng t l vi sin ca
gc , nh trng hp hnh trn, tuyt trn nc nh nhn c nhit nhiu gp 2,5 ln

so vi tuyt trn mt t nm ngang, bi v sin 60 ln gp 2,5 ln sin 20 ). l l

do ti sao mt dc ca nc nh c si nng mnh hn v tuyt trn c th tan ra.
Nc tuyt va tan chy thnh tng git, tng git xung ra mi gianh. Nhng bn
di ra mi gianh, nhit thp hn s khng v git nc (do cn b bc hi na) nn
ng bng li. Tip tc git nc tuyt th hai chy n cng ng li c th tip
tc mi, dn dn hnh thnh mt mm bng nho nh. Ri mt ln khc, thi tit cng
tng t nh th, v nhng mm bng ny c di thm ra, cui cng tr thnh nhng
ct bng ging nh nhng thch nh vi trong cc hang ng vy. Ni chung trn cc
cn nh khng c si m, cc ct bng cng hnh thnh tng t nh trn
Dng bng ly la nh th no ?
Gi s bn b lc ln mt bng o v qun mang theo dim hoc bt la. Xung quanh
ch c bng tuyt v nhng cnh ci kh. Lc y, c th bn s phi dng bng ly la.
Th nhng bng l nc ho c nhit rt thp, lm sao c th sinh la c?
y bn phi s dng mt nguyn l trong quang hc, l knh li hi t nh
sng. Ngi ta c th p bng thnh nhng chic knh li ln, trong sut, ri t
nghing hng nh nng Mt tri. Khi nh sng i qua chic knh bng ny, n s khng
hm nng bng, m nng lng c t li thnh mt im nh.
Nu chic knh bng rng 1 mt v dy khong 30 centimt, th nng lng nh sng Mt
tri m n hi t c th ln t chy mt m ci kh. Nh vn vin tng Jule
Verne da trn nguyn l ny vit ra cun truyn phiu liu Cuc du lch ca vin
thuyn trng Hatterat m trong , cc nhn vt trong truyn dng thy knh bng
ly la nhit - 48 C!
Ti sao nc khng th chy c?
Vn ny xem ra c v hi tha. Nc khng th chy c, y l iu m ai cng
bit. Nhng, ti sao nc li khng th chy c?

 ni r vn ny, trc tin chng ta phi lm r, chy l nh th no?

Chy thng l mt qu trnh ch s ho hp mng gia vt cht v kh oxy. C mt s
vt cht mc d l nhit thng nhng ch cn c c hi gp mt vi kh oxy l
n lp tc kt hp vi oxy v t ng chy. Photpho trng chnh l nh vy. Ngoi ra,
c mt s cht nh than (thnh phn ch yu l cacbon), kh hydro, lu hunh mc d
nhit thng khi tip xc vi oxy 2 bn khng h c phn ng g, nhng khi nhit
tng, chng s chy mnh.
Nhn bn ngoi th hnh dng ca cn, xng, du v nc gn ging nhau, u l th lng
khng trong sut. Nhng cn l do 3 nguyn t Cacbom, Hydro, Oxy to nn, cn xng v
du ch cha Cacbon v Hydro. Trn thc t, a s cc hp cht ho hc cha Cacbon
u c th t chy. Cn, xng, du sau khi chy, mi mt nguyn t cacbon kt hp vi
hai nguyn t oxy bin thnh C02, cn kh hydro kt hp vi oxi thnh nc, chng
chy sch ri.
c n y c l bn bit ri, nc ti sao khng th chy c. Nc l do hai
nguyn t hydro v oxy to nn. Cng tc l, nc l sn phm sau khi kh hydro chy.
l sn phm ca s chy th ng nhin n khng cn kh nng kt hp vi kh oxy
na, cng tc l n khng chy na. Cng nh vy, C02 l sn phm cui cng ca s
chy, cho nn n cng khng th chy na. Do C02 khng th kch thch chy, hn na
cn nng hn khng kh cho nn con ngi c th xoay ngc li, li dng n cu
ho.
Tuy nhin, cng c khng t cc vt cht khng hp vi kh oxy, cho d bn c hm
nng n nh th no th n cng khng mun kt bn vi kh oxy, nhng vt cht nh
vy ng nhin khng th chy c.

V sao du v nc khng th ho tan?

Nh my git du vo nc trong, bn s thy chng lp tc loang ra thnh mt mng

mng ni ln mt nc. Cho d bn c khuy nc mnh n u, chng cng khng
th ho tan lm mt. V sao vy?
Chng ta bit nc sui c th nh cao hn ming cc m khng trn ra ngoi l v sc
cng b mt ko cht cc phn t trn mt cht lng li.
Sc cng b mt ca cc loi cht lng khng ging nhau: ca du nh hn ca nc.
Khi du ri vo mt nc, nc co li ht mc nn ko du dn ra thnh mt mng
mng ni bn trn. Hn na, t trng du li nh hn nc rt nhiu, nn d c dng
sc khuy th no, th mng du vn ni ln trn mt nc v khng ho tan c.
Nhng ch chim thng xuyn phi nho ngp xung nc bt c cng da vo c
tnh ca du bo v mnh. B lng v trn c th chng thng xuyn c trng
mt lp du m c bit tit ra t cc l chn lng. Nu khng c lp du bo v,
lng v s b t v kh chim s cht chm ngay. C th thy vo lc tri ma, nhng
con vt hng hi chy i chy li m lng khng h b t, cn cc ch g do trn lng
khng c lp du che ph, nn b nc ma thm t v tr thnh g r.
Ti sao kim cng li rn v cng n nh vy?
Bn c th cha tng ngh n chuyn than ch en s s v kim cng sng lp lnh l
anh em rut, u l cacbon nguyn cht tn ti trong gii t nhin, ch c iu l tng
mo v tnh cch ca chng khc nhau m thi.
Than ch rt mm, ch cn gch nh trn giy da li vt mu en xm trn ri,
rut bt ch dng than ch ch to ra. Kim cng l nh v ch v cng trong s
cc khong vt: nhn vin bn hng trong ca hng knh dng dao nm kim cng ct
knh, khng c vt no m khng rc theo dao c. Trn mi khoan ca my khoan thm
d qung c nm kim cng, iu ny c th tng nhanh tc khoan xung t ca n;
dao kim cng cn c th dng gia cng cc kim loi cng rn khc na.

Than ch v kim cng u l thnh vin ca gia tc cacbon, ti sao cng ca n li

khc xa nhau nh vy?
Th ra, nguyn t cacbon trong phn t than ch xp theo dng tng, lin kt gia cc
tng nguyn t l rt nh, cng ging nh mt b t l kh xp li vy, chng rt d b
trt v tung ra. Cn nguyn t cacbon ca kim cng li l kt cu hnh khi c xp
gn gng, mi nguyn t cacbon u lin kt trc tip v cht ch vi nguyn t cacbon
khc, to thnh mt th kt tinh cht ch, do n rt cng.
Sn lng ca kim cng thin nhin l rt nh, thng n c nhng vng su ca
Tri t. Ch c nhit rt cao v p lc ln th cacbon trong l luyn di t mi c
kh nng thng qua qu trnh kt tinh thin nhin hnh thnh kim cng qu gi. Do
sn lng kim cng thin nhin t, gi li t cho nn, mi ngi thng li dng nhit
cao v p sut cao ch to kim cng.
Nhng tnh ton chng minh rng: Th n nh p lc bnh thng ca cacbon l
than ch, cn kim cng th phi nhit cao 2000 C v p sut cao 5.065 x 106
Apmtphe mi t c trng thi n nh. Trong my nm gn y, con ngi bin
than ch thnh kim cng trong nhng iu kin tng t.
V sao khi tu i v pha Ty, mt ngy di hn 24 gi?
Ngy 20/09/1519, nm chic tu ca Ty Ban Nha do nh thm him Magellan dn u
ri cng Sanlucar i v pha Ty, bt u cuc hnh trnh vng quanh Tri t. Sau gn 3
nm, ch cn li mt chic tu v ti qun o Mi Xanh, cc Ty Chu Phi. Nht k trn
tu ghi li Ngy 09/07/1522, ti qun o Mi Xanh. Nhng trn o, hm li l
mng 10.
Cc thu th trn tu ngy no cng ghi nht k nn h khng tin li dn a phng. Vy
rt cc hm l mng 9 hay mng 10? Trn thc t, hm l mng 10. Cc thu th

u bit rng, h nh mt mt ngy trn ng i, v h bt u i v pha Ty

i vng quanh Tri t.
Tri t quay t Ty sang ng. on tu ca Magellan i v pha Ty, v hnh dung h
chi tr ui bt Mt tri. Ban ngy, h khng ngng ui theo Mt tri ang ln
v pha Ty, ban m h li trnh xa Mt tri mc pha ng, v nh vy ngy v m
trn tu c ko di ra. Theo tnh ton ca cc nh khoa hc, mi ngy m trn tu di
hn 1,5 pht so vi mt ngy bnh thng c 24 gi. V mt pht ri qu ngn v trn
tu khng c ng h chun nn cc thu th khng pht hin ra. on tu i gn 3 nm,
mi ngy di thm 1,5 pht, cng li trong 3 nm ng bng 1 ngy. Mt ngy k l
lng l bin mt trong chuyn i ca on tu.
Tt nhin, nu nh on tu i v pha ng, sau 3 nm h s di ra 1 ngy.
Tc ca tu thuyn my trm nm trc chm hn nhiu so vi tu vin dng v
my bay phn lc ngy nay. Khi cc tu vin dng v my bay i v pha Ty, mi ngy
khng di ra 1,5 pht m di thm my chc pht, thm ch my gi, bi l chng ui
theo Mt tri vi tc rt nhanh. V vy cc nh hng hi v hng khng khi tnh thi
gian hnh trnh buc phi tr bt hoc cng thm khong thi gian tng thm hoc mt i
.
Ti sao thuyn bum c th chy ngc gi?
Vi ngi khng c kinh nghim i bin hoc khng hc vt l th vic thuyn bum c
th bi ngc gi tht kh tng tng. Thc ra, thuyn khng th i ngc hng gi
hon ton, nhng chch mt gc nh th c th.
Mun hiu vn , chng ta hy tm hiu lc gi tc dng ln bum nh th no? Nhiu
ngi ngh rng, cnh bum c y theo chiu gi thi, nhng thc t khng phi
vy: D gi c thi theo hng no th n cng ch y bum theo phng thng gc vi
mt phng ca bum m thi!

(hnh 1)
Trong hnh 1, ng thng AB biu din cnh bum. R l lc y ca gi tc dng vo
cnh bum. Ta phn tch lc R thnh hai phn, gm lc Q vung gc vi cnh bum v
lc P hng dc theo n. V s ma st ca gi vi cnh bum l khng ng k, nn lc P
ch trt qua ch khng tc dng g ti bum. Ch c lc Q y cnh bum theo hng
vung gc vi mt bum.
Nu hiu c vn trn, bn cng c th hiu ti sao thuyn c bum c th i
ngc mt gc nhn vi chiu gi.
(hnh 2)
Gi s on thng KK biu din chiu di ca thuyn. ng thng AB biu din cnh
bum. Ngi ta hng cnh bum sao cho mt phng ca n chia i gc gia phng
ca lng thuyn v phng ca gi. By gi bn hy theo di biu phn tch lc
hnh 2, trong Q l p lc ca gi tc dng ln cnh bum.
Nh phn tch hnh 1, lc Q phi vung gc vi cnh bum. Lc Q li c th c
chia thnh hai lc: lc S dc theo mi thuyn v lc R vung gc vi chiu di thuyn. V
chuyn ng ca thuyn theo hng R b nc cn li rt mnh (thuyn bum thng
c lng rt su), nn lc R hon ton b lc cn ca nc cn bng. Do , ch c S l lc
hng ti pha trc, gip thuyn c th chuyn ng ngc mt gc nh vi chiu gi.
(hnh 3)
Thc t (hnh 3), a thuyn t im A n im B, ngc chiu gi, ngi ta phi
hng thuyn bum i theo ng zic zac.
V sao ray trn ng st phi lm thnh hnh ch i?

Tu ho phi chy trn hai thanh ray st t song song vi nhau, di nhng thanh ray
ny, cch mt khong nht nh u t mt tm g dy to vung vc. N s lm cho
nn ng c th chu c p lc nng ca tu.
Khng bit bn c ch khng, thanh ray trn ng st khng phi l hnh vung gc
n gin m l hnh ch I vi kiu thit k trn hp di rng. iu ny l ti sao?
Mi ngi u bit trng ti ca xe la rt ln. c th chu c p lc ca xe c
trng ti ln, mt trn ca ng ray cn c rng v dy nht nh; Cng nh vy,
nng cao tnh n nh ca ng ray, mt y ca ng ray cng cn c rng
nht nh; Hn na, n khp vi bnh xe, ng ray li phi c cao nht nh.
ng ray hnh ch I va p ng y ba yu cu trn, m xt t quan im ca
vt liu c hc th ng ray kiu ny c cng cao nht, c th tn dng nguyn
liu mt cch hp l. Do vy mt ct ch I c chn l mt ct ng ray tt nht.
ng ray hnh ch I c s dng trn ng st trn ng st trn mt trm
nm. Ngoi vic thch ng vi s tng trng ti ca u my v nng cao tc ca
tu th ngoi vic thit k tng mt ct ca ng ray v ci tin cc chi tit nh ca cc
b phn, hnh dng ca ng ray hu nh khng c g thay i. Nhng y cng khng
phi l ni hnh dng ca ng ray vnh vin s khng thay i. Cc k s ng st
vn ang nghin cu vn ny, hy vng c th tm ra hnh dng ca ng ray hp l
hn v kinh t hn.
rng ca ng st u ging nhau phi khng?
Chng ta bit rng xe la lun chy theo hai ng ray t song song. Do hai bn tri v
phi ca tu ho tng i c nh vi khong cch gia bnh xe, do vy khong cch
thng gia hai thanh ray khong cch ray cng phi c nh khng i, n v khong
cch ca hai bnh tu ho phi va vn, n khp vi nhau, ch ch ngot ca ng
st th khong cch ray mi hi rng v trnh lm trt bnh.

Khong cch ray tiu chun ca ng st l 1435 mm. Ngun gc ca n cn l mt cu

chuyn! Hn 2500 nm trc, vng quc La M c phi mt i qun sang xm lc
nc Anh. V s chin xa trn qua mt vng t rng ln ca Anh Quc, li
nhng vt bnh xe rt su trn ng. Lc , loi bnh xe hai bnh ny li vt
bnh xe c khong cch gia hai bnh khong 1435 mm lm cho xe nga bn bnh ca
Anh rt d b sa ly xung. nhng xe ca mnh c th di chuyn thun li ln pha
trc theo cc vt bnh xe trng xung rt su ny, ngi Anh quyt nh ci to
khong cch ca tt c cc bnh xe nga thnh cng mt rng 1435 mm. Kt qu,
truyn thng ny li c lm tip nh c. n nm 1825, tuyn ng st u tin trn
th gii c khnh thnh ti nc Anh. Khong cch ray ca ng st cng c nh
r rng l 1435 mm.
Sau , cng vi s pht trin ca cch mng cng nghip, rt nhiu quc gia cng tip
tc xy dng ng st, m li ti tp mang khong cch ng ray ca ng st Anh
v nc. Nm 1937, Hip hi ng st Quc t qui nh: Khong cch ng ray tiu
chun ca ng st l 1435 mm.
Vy th c phi tt c cc ng st trn th gii u dng khong cch ray tiu chun
ny phi khng? Thc ra, do tnh c th ca tnh hnh pht trin ng ray tng thi k
ca tng nc, khng t nc s dng ng ray hp hoc ng ray rng nh hn
hoc vt qu 1435 mm. V d, khong cch ray ng st ca Lin X c bin thnh
1524 mm, ng ray rng ca Ty Ban Nha t n 1667 mm; Cn trc y, khong
cch ray ng st Nht Bn li tng i hp, ch c 1067 mm.
Hu ht ng st trong mng li ng st ca Trung Quc u s dng khong
cch ray tiu chun quc t l 1435 mm. Nhng mt s vng nh bin gii Trung Min,
Trung Vit trc y tng tri ng st khong cch ray hp, dng cho tu ho nh
ca a phng vn hnh, y l tnh hnh cc b trong thi k lch s c th. Ngoi ra,
vng ng Bc ca Trung Quc xy dng mt vi tuyn ng st trong rng su, do

chuyn dng vn chuyn g, lc ko dn tng i nh, tu c thit k rng

tng i hp, do ph bin s dng ng st ray hp 762 mm.
Ti sao xe la cn chy trn ng ray?
Mt t ti nu trn mt ng vn, 15 ngi mi y n i c. Nhng nu
mt toa xe la c cng trng lng trn ng ray thp, ch 2 ngi l y n tin
ln. Vn mu cht y l sc cn ln. i lng ny chnh nhau ti 7,5 ln hai
loi xe.
Khi i xe p trn ng ri nha phng l bn s cm thy rt d chu, cn khi i xe
trn ng vn g gh khp khnh bn s cm thy tn sc. Tng t, khi lp xe
p bm cng, ngi ln xe cm thy d chu. Khi lp non hi, p xe s tn sc.
Vn cng vn l sc cn ln. ng nha phng l v lp xe p bm cng th sc
cn ln nh, ngi ngi trn xe p cm thy d chu. V vy gim sc cn ln l mt
khu ch yu trong vic nng cao hiu qu vn chuyn.
Nhng xe la u tin l nhng xe bnh g chy trn ng ray g do nga ko, sc cn
ln rt ln. Sau , tng bc ci tin, cho n cch y hn 100 nm, khi pht minh ra
my hi nc th bnh xe v ng ray mi c ch to bng thp, do vy sc cn ln
gim i rt nhiu.
Mt khc, do bn thn xe la rt nng, nu xe la trc tip chy trn ng hoc
ng xi mng th mt ng s xy ra hin tng lm xung di. Dng ray thp v t
vt, trng lc ca xe la c dn u nn c th trnh c tnh trng .
Ngoi ra, gia hai thanh ray ca ng st c khong cch nht nh, gi l chiu rng
ng ray, n ph hp vi khu vc ca hai bnh xe cng trc hai bn c g. Nh vy,
thng qua quan h gia bnh xe v ng ray, xe la c th chy theo hng ca hai
ng ray.

Ti sao hoa li c nhiu mu?

Bn tng n Bc Kinh cha? Khi bn i do quanh i l ng nhn dn trn
qung trng Thin An Mn, p vo mt trc tin l mt dy ct mu trng xm to ln
v trn. Bn c bit chng c lm bng g khng? Khi bn i gn n bia tng nim
cc anh hng nhn dn, bn thy ct bia trng nh ngc, xung quanh khc ph iu kia
tht hng v v trang nghim bit bao. Th bn c bit chng c lm bng g khng?
Th ra, nhng th p kia u l hoa. Chng loi hoa rt nhiu, nhng ct
hnh lang mu trng xm kia gi l ngi dip thanh; bia mu trng tinh khit khng
tp cht kia gi l hn bch ngc . Nhng bc biu ng, cu trng trc cng
Thin An Mn cng c khc bng hn bch ngc.
hoa l mt loi vt liu xy dng rt qu v ni ting. Thnh ph i L ca tnh
Vn Nam sn xut nhiu loi ny nn c tn l i L ( hoa). C iu, hoa
khng nht thit phi c chuyn t i L n, nhng ni khc cng c hoa.
Thnh phn ho hc ca hoa l Canxi cacbonat. Canxi cacbonat nguyn cht c mu
trng, hn bch ngc chnh l Canxi cacbonat nguyn cht. Canxi cacbonat kh tan trong
nc cho nn nhng biu ng trc Thin An Mn b nc ma ht trong nhiu nm vn
ng sng sng m khng sao. C iu, canxi cacbonat mt khi gp mui axit l s lp
tc si bt kh v thi ra ccbonic, ch lt sau l b tan ra ngay. Mi ngi thng dng
cch ny phn bit vi hoa.
hoa thin nhin thng khng phi l Canxi axit cacbon nguyn cht, bn trong c
nhiu tp cht. Do tp cht trong khc nhau nn mu sc ca hoa cng cng khc
nhau. Chnh v nh vy nn chng loi ca hoa rt nhiu, mu sc a dng, phong
ph, v d nh ng Bc hng mu , T u bin mu tm, Hi o (sng bin)
mu en xm Ni chung, mu l do bn trong cha Coban, mu xanh l do c cha
ng, cn mu en v mu xm l do cha st.

 hoa mn, u, mu sc ti tn, hoa vn p, l vt liu xy dng rt tt. By gi, rt

nhiu ngi cn thch dng hoa trang tr ni tht, v d nh lt nn, lm mt bn,
iu khc ngh thut v dng lm trang sc. Cho d l dng nh th no th hoa
u t ra v cng sang trng v p .
iu g lm thu tinh trong sut?
Chng ta c th nhn qua hu ht cc cht th kh v th lng nh khng kh, nc, ru,
xng du nhng kh nhn thu qua nhng cht rn nh st, ng, g y vy m
thu tinh tuy cng l cht rn, nhng li trong sut, c th nhn qua c.
S d chng ta nhn c qua cht kh v cht lng v cc phn t ca chng sp xp rt
lng lo, sng nh sng c th d dng lt qua. Ngc li, phn t cht rn lin kt vi
nhau theo trt t dy c, nh cc vin gch xp xt li vi nhau thnh cc bc tng
chn nh sng.
nhit cao, thu tinh tan chy thnh cht lng. Khi , cc phn t sp xp rt ngu
nhin, khng theo mt trt t no. Nhng v thu tinh ng c rt nhanh, cc phn t
vn gi nguyn trng thi hn lon, nn khi th rn, nh sng vn d dng lt qua.

Ti sao nam chm mt dn t tnh?

Cc nam chm th h mi c lm t nhng vt liu hu nh khng lm mt t tnh
theo thi gian nh cc loi nam chm hnh ch U trc kia.
Nam chm gm rt nhiu vng t tnh nh gi l min. T trng ca nam chm i theo
hng ngc chiu vi cc min to ra t trng . iu ny c xu hng lm cc
min quay ngc chiu t trng ca chng li.

Vi nam chm hin i, cc min mc no b t lit v mt nng lng, lm

chng khng d b tc ng bi hiu ng trn. Cc nam chm ch mt t tnh khi b un
nng nhit cao hoc b rung ng mnh.
Cc nam chm kiu mi s dng nhng cht liu nh alnico (hp cht gm nhm
nickel - cobalt) v cobalt samarium c cu trc ni ti ngn chn s thoi ho ca cc
mch t. Chng c chia thnh nhiu mnh vn nh, mi mnh l mt min. Ngc
li, nam chm hnh ch U kiu c c min ln hn rt nhiu, l nhng mu st cng vi
min c bao bc bi cc tp cht carbua st. Mt iu tng nh nghch l y l
nhng mnh vn nh vi kch thc ti u li c tnh nng n nh hn nhng mnh ln
trong cc cht t tnh. Do vy, loi nam chm ch U km bn vng hn nhiu so vi nam
chm kiu mi.
Cc quang l hin tng nh th no?
Vo nhng m tri quang my tnh, trn vng tri hai cc Tri t thng lin tip
xut hin nhng di nh sng mu hng, lam, vng, tm rc r v bin o khn lng.
Tia ny va tt i, tia khc li xut hin, nhy ma, lung tinh mu sc
C lc chng ch l mt tia sng mong manh, c khi mang hnh d qut, hnh ngn la, ri
li ho thnh nhng vng cung mu l cy vt trn nn tri. chnh l cc quang.
Cc quang l mt hin tng him thy nhiu ni trn Tri t. Nhng Alaska (M),
phn ln lnh th Canada, hay vng nm t v 60 tr ln, y li l mt chuyn bnh
thng. Cc quang thng xut hin vo bui m. C ngi yu bng va, nhn thy
hin tng ny lin cho l ngy tn th sp n.
Vo nhng nm 80 ca th k XIX, ngi ta khm ph ra rng t trng ca Tri t c
lin quan n hin tng k o ny. Khi electron va vo mt vt th no , n c th to
ra nh sng (iu ny cng tng t nh nguyn l hot ng ca mn hnh tivi v my

tnh). Nh vy, cc nh khoa hc cho rng cc quang c th sinh ra khi cc dng ht mang
in tch trong v tr va chm vi bu kh quyn.
Kt qu nghin cu khoa hc vo cc nm 1957 1958 cho rng khi trn Mt tri xut
hin cc vt en, gi Mt tri tt vo Tri t, mang theo mt dng ht nng lng cao
gy ra hin tng cc quang. Cc electron v proton trong dng ht ny i vo bu kh
quyn. Di nh hng ca a t, chng b ht v hai cc Tri t. Ti y, chng va
chm v kch thch cc phn t kh, lm cc phn t ny pht ra bc x in t di dng
nh sng nhn thy. Bu kh quyn c rt nhiu cht nh oxy, nito, heli, hydro, neon
Di tc ng ca dng ht mang in, nh sng do cc cht kh khc nhau to ra cng
khc nhau, v th cc quang c mun mu ngn sc.
Cc quang khi s xut hin mnh thng i km vi nhng thay i trong a t v ko
theo s giao thoa vi sng v tuyn, sng in thoi Thi k mnh, yu ca cc quang
c mi lin quan cht ch ti chu k hot ng ca Mt tri. Khi Mt tri nh chu k,
(hot ng mnh nht), n s bc x nhiu hn mc bnh thng. Lc ny dng ht
mang in va chm nhiu hn vi kh quyn, do , cc quang s xut hin rt nhiu v
k v.
Kim loi c th t bc chy?
Nu ri loi bt ch en mn ln mt t giy t trong bng ti, bn s thy nhng chm
la lm m. Nu gp thi tit kh hanh, m bt ch s c th bng chy Kim loi
m cng chy , sao li th nh?
Nh chng ta bit, kim loi phn ng vi oxy khng kh. Thng thng, phn ng
oxy ho xy ra tng i chm. y l phn ng sinh nhit. Nhit lng sinh ra tch t
dn dn b mt kim loi khin nhit tng ln. Khi ta gom cc ht kim loi cc mn
li thnh mt ng, din tch tip xc ca cc ht vi oxy trong khng kh s rt ln, v
tc oxy ho rt cao. Khi , nhit lng thot ra ln cc ht bt mn t n
im bt la, v kim loi s t bc chy.

Nhng kim loi no c kh nng t bc chy? Ph bin nht l st v ch, hai kim loi
m ngi ta vn ngh l rt n nh. Trc y c ngi tng dng bt st kh mn
lm vt liu dn ho, v n c th t bc chy trong khng kh. Ch cng c th t bc
chy. Nhng tt nhin, khng phi l cc mnh ch v ch l thng gp, m l loi ch
mn, iu ch t bt ch tractrat khan.
Kim loi c kh nng nh?
Ghi nh l kh nng c bit ca i no ng vt. Nhng c hp kim bit nh khng
thua g ng vt. iu ny mi nghe c v kh tin, nhng li l s tht.
Nm 1961, ti mt vin nghin cu M, mt nghin cu vin cn hp kim niken titan
b cong queo. Anh bn tm cch ko thng tng si ri tin hnh lm th nghim. C mt
ln khi tng nhit ca si dy ko cng ln 40 , nghin cu vin ny thy mt
hin tng l: Si dy khi phc nguyn dng cong queo lc u. Th l th no?
Ngi ta bn ly nhiu si hp kim ko thng, em gia nhit v thy chng u khi
phc li dng cong ban u. Dng nh cc dy hp kim c kh nng nh nh no
ngi vy. nhit cao, chng vn nh c c dng cong vn c lc ban u.
Ti sao hp kim ny li c kh nng nh? iu lin quan n cu trc tinh th ca
hp kim. Ni chung cc iu kin khc nhau, cc tinh th c cu trc v tnh n nh
khc nhau. nhit tng i thp, cu trc cc tinh th ca hp kim khng n nh.
Khi nhit tng qu mt mc xc nh. Khi nhit tng qu mt mc xc nh no ,
cu trc tinh th s bin thnh dng n nh. Nhit ny c gi l nhit chuyn
bin cu trc. l l do ti sao cc si hp kim nike titan li ly li dng cong ban
u khi tng nhit .
ng dng pht hin
Loi hp kim ny c em vo phc v cho mc ch thm khng. thu thp cc
t liu v Mt trng, cn phi phn hi cc t liu t Mt trng v Tri t, mun vy,

phi t trn b mt Ch Hng mt antenma c kch thc khng l. Nhng lm sao

a antenma ln nh th ln Mt trng?
Trc ht, cc nh khoa hc s ch to mt ci mt antenma ln lm bng hp kim
niken titan nhit trn 40 C. Sau , gp ci ny li thnh mt th tch rt b
c th cho vo trong tu v tr. Khi antenma ln ti Mt trng, bao ng antenma
m ra, cc si hp kim s nhn c nng lng Mt tri. Do trn Mt trng, khng
kh rt long, nn nh sng Mt tri khng b tn x v hu nh ton b nng lng nh
sng s chiu vo antenma, lm nhit ca antenma ln cao qu 40 C, t n nhit
c tc dng lm hp kim phc hi tr nh v s c cu trc n nh. Nh ,
antenma c m ra, ly li dng c v c th lm nhim v chuyn cc thng tin v
Tri t, phc v yu cu nghin cu.
Kim loi no nh nht?
Nu c ngi ni, c th d dng dng dao ct kim loi ra thnh lt mng, bn c th s
khng tin. Nhng, qu thc l c mt s kim loi nh vy, Liti chnh l mt loi trong s
.
Liti l mt loi nh nht trong s cc kim loi, mt ca n ch c 0,534 g/cm3 (20
C), nn c th ni trn xng. Liti c mu trng bc lp lnh, nhng mt khi gp khng
kh, b mt p kia ca n s t ngt mt i bng, trong nc, n phn ng
vi nc gii phng kh hydro, n cn c th chy ging nh thuc n.
Liti khng chu c tc dng ca khng kh, li khng chu c tc dng ca nc
th n cn c tc dng g? Cho nn, ngi xa lun cho rng n chng c tc dng g c,
nhng nh pht minh ni ting Edison li khng b qua n. ng dng hp cht ho hc
oxyt ca Liti dng vo dung dch in gii ca pin, acquy lm cho tnh nng ca pin
c nng cao ln rt nhiu. Loi pin ny tr thnh dng khng th thiu c
trong tu ngm trong chin tranh th gii th nht. Ngy nay, pin Liti c ng dng
rng ri vo trong cc lnh vc nh: My tr tim, in thoi di ng

Liti c vi nguyn t ng v, tnh cht ho hc ca Liti 6 v Liti 7 gn ging nhau, nhng

cng dng li hon ton khc nhau. Liti 6 dng trong ngnh k thut cng nghip mi
nhn, cn Liti 7 li dng trong cc ngnh sn xut cng nng nghip thng thng.
Ngi n nguyn t trong bom hydro hoc bom nguyn t phi bc mt lp Liti 6 dy
khng ch qu trnh phn ng.
My mc khi vn hnh phi thng xuyn cho thm du bi trn, mt mt c th duy
tr s linh hot trong vn chuyn ca my mc, mt khc c th lm gim s mi mn v
hao tn ca cc linh kin my. Nhng cc loi du bi trn thng thng nhit cao,
nhit thp hoc khi b ngm nc u s b nh hng. Nu s dng nguyn liu bi
trn do Liti 7 to nn th c th chu c nhng nh hng bn ngoi m cc loi du
bi trn thng thng khng chu c.
Trong cuc sng, lp men sng bng trn bt, lp men trn gm s sng bng nh thu
tinh. Trong nhng nguyn liu ca chng u cho cha Liti, v Liti c th lm gim
nng chy ca men, rt ngn thi gian nung, hn na cn lm cho b mt vt c trn
bng v u. Ngoi ra trong mn hnh ca tivi cng c Liti.
Trong nng nghip, Liti nng cao kh nng khng bnh ca mt s loi thc vt, v d
la mch d b mc bnh m l nht, c chua d b thi, nu kp thi dng mui Liti
lm phn bn th c th ngn khng cho thc vt mc nhng bnh ny.

Mt mt di bao nhiu?
Mt mt bng nm vin gch lt sn Mt em nh cng c th d dng thc hin php
tnh hin nhin ny. Cn bn, c th bn s ngc nhin m tr li rng 1 mt th bng
1 mt ch sao?. Nhng vn cha phi l li gii p chnh xc!

Khi nghin cu bn cht ca nh sng, cc nh vt l pht hin c rng nh sng l

mt dng chuyn ng sng. nh sng c mu sc khc nhau th bc sng cng khc
nhau, hn na bc sng l cc k n nh. Dng bc sng lm chun di c nhng
u vit khng g snh ni. V vy ti Hi ngh Cn o Quc t kho 11 thng 10 nm
1960, ngi ta chnh thc quy nh di tiu chun ca mt mt bng 1.650.763,73 ln
bc sng ca sng mu da cam do Kripton 86 pht ra trong mi trng chn khng.
n v mt qua cc thi k
Thi c i cc nc u c n v di ring ca mnh m cc triu i th li thng
thay i. Nhng ci thc thay i nhiu gy khng t kh khn cho vic ch to my
mc chnh xc.
Sau cuc cch mng cng ngh th k XVIII, khoa hc k thut pht trin nhanh chng
buc cc nh khoa hc phi tm bng c mt tiu chun di thng nht quc t,
c th duy tr c trong mt thi gian di khng thay i. Cc nh khoa hc thi cho
rng ln ca Tri t l khng thay i. Nm 1970, gii khoa hc Php o ng
kinh tuyn t xch o ca Tri t, nu ra chun di l mt phn mi triu on
ng kinh tuyn t xch o qua Paris n Bc Cc v gi l 1 mt. Cn c vo
di ngi ta dng platin ch to ra chic thc di 1 mt chun u tin.
Nm 1889, Hi ngh Cn o Quc t chnh thc thng qua chun gc quc t ca
mt. l thanh hp kim platin iridi tit din hnh ch X, c di bng mt phn bn
mi triu ng kinh tuyn ca Tri t. Bn gc ny c ct gi ti Vin Cn o
Quc t Paris. Cc bn sao mt tiu chun do cc nc lm li phi c nh k a
n Paris i chiu thc mt tiu chun.
Cha hon ho
S dng mt thi gian, cc nh khoa hc li nhn thy chic thc mt Paris vn cn
nhiu nhc im:

Th nht, n khng c nh. gi c chnh xc sut nm phi n trong

phng c nhit khng i, khng cho nh sng Mt tri trc tip chiu vo. Nu p
sut bn ngoi thay i 1013 bar th n c th co gin 2 phn vn milimet.
Th hai, hp kim platin iridi cng khng trnh khi hin tng nng gin, lnh co. Do
vy, thc khng p ng c vic o lng rt nhiu chi tit i hi chnh xc cao
nh hin nay. Chng hn linh kin ca my dn ng tu v tr, nu ch sai mt
milimet cng lm cho hnh trnh sai ngn dm. Cui cng, thc d ch to bng
kim loi nhng dn dn cng khng trnh khi b n mn, h hng. Nu chun gc quc
t b h hng th khng th ch to bng kim loi nhng dn dn cng khng trnh khi
b n mn, h hng. Nu chun gc quc t b h hng th khng th ch to c
nhng thc khc hon ton ging nh c. Do vy, cc nh khoa hc chuyn sang mt
dng n v c th bt bin hn. l bc sng nh sng.
V sao phi c n v di cht ch v thng nht nh vy? Xin ly mt v d, trong
nh my, mt chic my phc tp c khng di my ngn chi tit, mun em hng ngn
chi tit lp thnh mt chic my n hot ng bnh thng th khi ch to v kim
nghim phi s dng cc dng c o m bo chnh xc ca cc chi tit. Nu nh
khng c mt n v o di mt cch thng nht, th khng c cch g hon thnh c
cng vic .
Tin b ca khoa hc khng bao gi c gii hn, vic nng cao chnh xc ca n v
o di s cn tip tc.
Nhy xung t mt toa xe ang chy, phi lm th no?
Nu ta nhy v pha ng trc khi xe ang chy, d nhin l khng nhng khng tr
c vn tc m ngc li, lm n tng ln. Lp lun nh vy, ta s suy ra rng phi
nhy v pha sau. Bi v khi , vn tc nhy tr vo vn tc ca xe, nn khi chm t,
thn ta s phi chu lc t hn. Nhng trn thc t, nhy nh vy li rt nguy him. Ti
sao li nh th?

Cu tr li l, d nhy v ng trc hay ng sau, ta cng u c nguy c b ng, v khi

chn chm t dng li ri th phn trn ca thn ngi vn chuyn ng. Vn tc ca
chuyn ng ny khi nhy v pha trc qu l c ln hn nhy v pha sau, nhng iu
quan trng y l ng v ng trc t nguy him hn ng v ng sau.
Khi ng v pha trc, do chuyn ng thnh thi quen, ta thng bc chn ln pha
trc (nu xe chuyn ng nhanh ta s chy theo vi bc), v nh th m khng ng.
Chuyn ng thnh thi quen, v c i ta thc hin n trong lc i (theo quan
im c hc, i chng qua l mt lot cc ng tc ng thn ngi v ng trc v
c li nh vic bc chn ln pha trc). Cn khi ng v ng sau, do khng c
chuyn ng cu nguy nh vy ca chn, nn nguy him hn nhiu. Mt khc, cn mt
iu quan trng na l, d b ng th ng v ng trc, nh c tay chng, cng nguy
him hn ng v ng sau.
Tm li, nhy ra khi xe v ng trc t nguy him hn l do cu to c th chng ta
ch khng phi l do qun tnh. R rng l i vi nhng vt v tri th quy lut khng
p dng c: Mt ci chai nm ra khi xe v ng trc d b v hn khi nm v pha
sau. V vy, nu phi nhy khi toa xe th phi nhy v pha trc.
Nu c kinh nghim v bnh tnh hn, bn hy nhy li: Nhy v pha sau nhng vn
quay mt v pha trc.
Ngn la nghing v pha no?
Bn chm mt ngn nn v t n trn u chic xe hi ri n my, cho xe tng tc.
Ngn la s nghing v pha no, ti sao? p: Ngn la nghing v pha trc, bi
v
Trng lng ring ca ngn la nh hn ca m khng kh lnh vy quanh. Bnh
thng c hai lc tc dng vo ngn nn: trng lc v lc y Acsimet. Lc ny chnh l
trng lng ca m khng kh lnh m ngn la chim ch. S d ngn la lun hng

ln cao l v trng lc ca n nh hn lc y ca kh lnh (Cng tng t nh khi ta

vt mt vt nh hn nc xung nc, n s ni).
Khi bn gn ngn nn ln mui xe v nhn ga, tc l a vo xe mt gia tc. Khi ngoi
hai lc ni trn, tc dng vo ngn la cn c lc th ba theo phng ngang. Lc ny l
th no?
Khi ngn la di chuyn v pha trc, n s chu tc dng ca lc gia tc y v pha
sau (F1 = m.a, trong m l khi lng ngn la v a l gia tc ca xe). Ngoi ra, khi
ngn la tin v pha trc, n s chim ch v t nng khng kh lnh . iu ny
lm chnh lch p sut vi khng kh lnh pha sau, to ra mt lc y v pha trc.
Lc ny ln hn F1, v vy ngn la b nghing v pha trc. Theo tnh ton ca cc nh
khoa hc, gc nghing alpha ca ngn la (theo phng thng ng) c tnh theo cng
thc sau:
tang (alpha) ~ a/g
(trong a l gia tc ca xe, g l gia tc t do)
Ti sao ngn la khng t tt?
L thng, qu trnh chy to ra kh cacbonic v hi nc, u l nhng cht khng c
kh nng duy tr s chy. Nhng cht ny s bao bc ly ngn la, ngn khng cho n
tip xc vi khng kh. Nh vy, ngn la phi tt ngay t lc n mi bt u hnh thnh
ch?
Nhng ti sao vic li khng xy ra? Ti sao khi d tr nhin liu cha chy ht th
qu trnh chy vn ko di khng ngng? Nguyn nhn duy nht l, cht kh sau khi nng
ln th s n ra v tr nn nh hn. Chnh v th, cc sn phm nng ca s chy khng
li ni chng c hnh thnh (ni trc tip gn ngn la), m b khng kh mi lnh
hn v nng hn, y ln pha trn mt cch nhanh chng.

 y, nu nh nh lut Acsimet khng c p dng cho cht kh (hoc, nu nh

khng c trng lc), th bt k ngn la no cng ch chy c trong chc lt ri s t
tt ngay. Cn trong mi trng hp dn yu, ngn la s c hnh th rt k quc.
Chng ta d dng thy r tc dng tai hi ca nhng sn phm chy i vi ngn la.
Chnh bn cng thng v tnh li dng n lm tt ngn la trong n. Bn thng
thi tt ngn n du ho nh th no? Bn thi t pha trn xung, tc l dn xung
di, v pha ngn la, nhng sn phm khng chy c (do s chy sinh ra), v ngn
la tt v khng c khng kh).
Vt liu composite l g?
Tnh cht c bn v cn thit ca vt liu m phn ln cc sn phm c kh, ch to
my i hi l tnh chu nn, ko, chu n mn v nh. Qua nghin cu, ngi ta tm
c phc hp vt liu gm si cc bon chu ko v keo silicat chu nn c th b tr cho
nhau, c hai cng nh v khng b n mn ho hc.
Trn hai vt liu ny vi nhau theo mt t l nht nh, gia nhit ri p vo khun di
p sut cao l ta c c vt liu composite vi hnh dng theo mun, khng cn phi
luyn, ti, phay, tin nh vi cc sn phm kim loi khc.
Composite rt nh, ch bng 40% so vi nhm nu cng th tch. Nh u im ny, gn
y, vt liu composite c s dng thay th kim loi trong cc sn phm ca
ngnh c kh, ch to my, ng xung Ngi ta c th ph ln mt composite mt
lp nh c nh kim to cm gic ging kim loi.
Tn la nh sng l g?
nng cao tc bay ca tn la trong v tr, cc nh khoa hc khng ngng tm ti
ra nhng ngun nng lng mi. Nm 1953, mt nh khoa hc ngi c a ra t
tng tn la nh sng. nh sng chnh l cc ht c bn cu thnh nh sng, khi n pht
ra t phn ui ca tn la, n lin c tc nh tc ca nh sng, mi giy c th

t ti 300.000 km. Nu dng nh sng lm lc y cho tn la, chng ta s n c

cc lng ging trong h Mt tri nh cc hnh tinh ln cn ch cn ti 4 ~ 5 ting, nh
vy th tht tuyt vi.
Nhng gi tng v tn la nh sng vn ch dng trn l lun, kh khn trong vic ch
to n vn nm kt cu.
Chng ta bit, nguyn t l vi ht nh nht trong bin ho ho hc ca vt cht,
nguyn t l do nhng in t mang in tch m vn ng xung quanh ht nguyn t v
cc ht nguyn t mang in tch dng to thnh. Ht nguyn t c hnh thnh bi
cc ht nhn nguyn t mang in tch dng v cc ht ntron khng mang in tch.
Cc ht nhn nguyn t, cc ntron v in t cn c th phn thnh rt nhiu cc ht c
bn v cng nh b, v d nh gii t, siu ht
Cc nh khoa hc cn pht hin ra, trong v tr cn tn ti cc ht c bn m i ng, c
in tch tng ng m k hiu tng phn, v d nh cc ht phn in t c in
tch dng v phn in t c in tch m, nhng ht ny c gi l phn ht. Cc
nh khoa hc d on rng, khi trong khng gian v tr cn tn ti cc ht vt cht do
cc phn ht t thnh, khi m phn ht v ht c bn, vt cht v phn vt cht gp
nhau: 500 gam ht c bn v 500 gam phn ht s b tiu dit, nng lng sinh ra lc ny
tng ng vi nng lng phn ng do 1000 kg ht urani phng ra.
Nu nh chng ta thu thp kh hidro phong ph c trong v tr li, cho n v phn vt
cht cng b tiu dit trong ng c ca tn la, sn sinh ra quang t lu, t ng pht
pht ra, t m khi ng c tn la, loi tn la nh th ny c gi l tn la
nh sng, n s t c tc ca nh sng, bay ln vi vn tc 300.000 km/s.
Mc d nng lng thu c do phn ng khin chng ta rt kinh ngc, cc nh khoa hc
trong phng th nghim cng thu c cc phn ht nh phn ht hidro, phn ht
Triti (T), phn ht Heli (He). Nhng chng va nhn thy bin mt ngay chng cn
du vt no ht. Theo trnh khoa hc k thut ca cc nh khoa hc hin nay, khng

th no ct gi nhng phn ht ny c, cng kh c th dng khi ng tn la bay

ln.
Nhng cc nh khoa hc vn rt lc quan cho rng, l tng v tn la nh sng nht
nh s thnh hin thc. H gi ng rng trong tn la nh sng tng lai, pha trc
chnh l khoang lm vic v sinh hot ca cc nh du hnh, gia l khoang ct gi cc
ht c bn v cc phn ht, cui cng l gng lm phn x ln. Cc ht c bn v
phn ht khi gp nhau tiu im ca gng lm s b hu dit v chuyn ton b
nng lng thnh quang nng, sinh ra dng quang t. Gng lm s phn x dng quang
t, t s lm cho tn la nh sng khi ng c v phng ln.
ng nhin, trong tn la nh sng nh th ny, khoang lm vic ca cc nh du hnh
phi c h thng phng h tia bc x. Nu khng tnh mng ca h s b tn hi.
Cch phn bit mt s loi tn la
Theo thng k, hin trn th gii c gn 600 loi tn la c tnh nng, cng dng khc
nhau. Da trn s khc nhau ca cn c phng tn la v v tr mc tiu tn cng, c th
chia tn la thnh my loi nh sau:
1. Tn la khng i khng: l loi tn la c gn trn my bay tim kch, tim kch
nm bom v my bay trc thng v trang, dng tn cng cc mc tiu bay. Ngi ta
phn loi tn la theo tm bn gm tn la ngn chn c ly xa (100 - 200 km) , tn la
ngn chn c ly trung bnh (40 -100 km), tn la nh chn c ly gn (8 30 km), tn
la tn cng hng nh (5 10 km) Phng thc dn ng ca cc loi tn la ny
thng l s dng tia hng ngoi, radar bn t ng, radar t ng hon ton, xc sut
bn trng thng t trn 80%.
2.Tn la khng i t v tn la khng i hm: L loi v kh trang b cho my bay,
c trang b trn cc my bay tc chin hin i, nh my bay nm bom, my bay tim
kch nm bom, my bay cng kch, my bay trc thng v trang v my bay tun tra

chng ngm. Loi ny c dng tn cng cc mc tiu trn mt t, trn mt bin

hoc tu ngm chy di nc.
B phn u n ca cc loi tn la ny a phn s dng thuc n thng, mt s t
cng s dng u n ht nhn c nh, tm bn t 6 n 60 km, ln nht c th t ti
450 km. Phng thc dn ng ca tn la khng i t kh phong ph, v d nh: s
dng tia hng ngoi, tia lade, si quang, v tuyn truyn hnh, radar sng milimt v nh
hng ngoi.
3. Tn la t i dt, tn la t i hm, tn la hm i hm: Tn la t i t
c phng i t t lin, nh ni ng qun, on xe bc thp, s ch huy mt t, trn
a phng khng, sn bay, kho tng, nht l xe tng Cn c theo tm bn, tn la c
phn loi thnh loi tm xa (t 100 km tr ln), tm trung (30 - 100km), tm gn (4 30
km), s dng nhiu phng thc dn hng nh bng tia hng ngoi, tia lade, si quang
v radar bn t ng
Tn la hm i hm c phn loi theo tm bn gm tm xa (200 500 km), tm
trung (40 200 km), tm gn (di 40 km). Tn la hm i hm p dng hai phng
thc l dn bng radar t ng v radar bn t ng. Chng thng bay vi tc di
m thanh, mt s t c tc siu m.
4. Tn la i khng (bao gm tn la t i khng v tn la hm i khng) c th
nh chn my bay v ch tp kch, tn la hnh trnh, tn la khng i t, tn la t
i t trn ng bay. Tm bn ca chng cng c chia thnh 3 loi bao gm: tm xa
(t 100 km tr ln), tm trung (30 100 km), tm thp, rt thp (4 30 km). Phng
thc dn ca loi tn la ny phn ln l s dng radar bn t ng, v tuyn in, tia
hng ngoi v tia lade
Nhn chung, tn la loi no c u im ca loi , pht huy c bn lnh ring trn
cc chin trng khc nhau.

Ngi nhy d ri nh th no?

Nhiu ngi thng ngh rng, khi ri nh hn m khng m d, th ngi s bay
xung di vi vn tc tng ln mi, v thi gian ca c nhy ng di s ngn hn
nhiu. Song, thc t th khng phi nh vy.
Sc cn ca khng kh khng cho vn tc tng mi ln. Vn tc ca ngi nhy d
ch tng ln trong vng 10 giy u tin, trn qung ng my trm mt u tin. Sc
cn khng kh tng khi vn tc tng, m li tng nhanh n ni chng my chc vn tc
khng th tng hn c na. Chuyn ng nhanh dn tr thnh chuyn ng u.
Tnh ton cho thy, s ri nhanh dn ca ngi nhy d (khi khng m d) ch ko di
trong 12 giy u tin hay t hn mt cht, tu theo trng lng ca h. Trong khong 10
giy , h ri c chng 400 -500 mt v t c vn tc khong 50 mt/ giy. V
vn tc ny duy tr cho ti khi d c m.
Nhng git nc ma cng ri tng t nh th. Ch c khc l thi k ri u tin ca
git nc ma (tc l thi k vn tc cn tng) ko di chng mt pht, thm ch t hn
na.
V sao n sng thn cng bc chy khi a ln mt bin?
Hai nh ho hc Anh tin rng h gii m c mt hin tng b n t 26 nm nay,
tr li cu hi : Ti sao nhng vin n st li bng sng thnh nhng qu cu la ln,
khi c vt ln t mt con tu m?
Chng bt u rc ln v bn c th cm thy hi nng to khi chic bn k bt u
bc khi, Bod Child, nay l nh ho hc ti Cc Bo Tng v Phng trng by t nhin
ca x Wales Cardiff, k li.
Hin tng k l xy ra nm 1976, khi Child ang bo qun nhng vt trc vt c
t con tu HMS Coronation, b m nm 1961. Trong m li ko ln l vi chc vin n

sng thn cng bng st, b mt lp v ct cng nh b tng bao ph sau 3 th k ng

yn di y bin. Khi dng ba p v lp o ngoi ny, Child sng st khi thy mt
vin bi st t nhin nng ln d di, n mc hu nh bn la sang chic bn g k
bn di. Theo phng on ca ng, nhit ca nhng qu cu st phi ln ti 300 400 C.
Nay, khi hm nng li hin tng ny, Child v mt nh ho hc khc, David
Rossinsky, cho hay h bit l do v sao. ng gii thch nh sau:
Khi chic Coronation chm nghm xung y bin, do b bao bc bi nc bin mn v
giu oxy, nhng qu cu st b hoen g mnh lit. Qu trnh ny khin th tch khi cu
tng ln, chng n ra, v t trng gim xung (thc t, nhng qu bi st c li ln mt
nc nh hn nhiu so vi ngi ta tng). Cng lc , nhng qu cu t t chm vo
ct, tng tc vi tng ct y bin to nn mt lp o cng chc nh xi. Qua nhiu th
k, nhng vt cht hu c thi ra gn nh kh cc kim loi b oxy ho ny,
chuyn chng tr li thnh st nguyn cht. Tuy nhin, iu cn lu y l th tch
khi cu vn gi khng i, ngha l nhng l rng (m trc l v tr ca cc ion st )
vn c gi nguyn. Khi a qu cu ln mt bin v p v lp o xi, khng kh trn
vo cc l rng ny, v phn ng oxy ho xy ra tc th, d di bng ln thnh ngn la.
Nh nghin cu v qu trnh n mn Stephen Fletcher thuc i hc Loughborough, M,
cho rng hin tng ny khng c g l bt thng. Khi st b oxy ho, n gii phng ra
nng lng. V v qu cu st c v s cc l rng, nn din tch tip xc ca st vi
oxy l cc k ln, v qu trnh oxy ho xy ra cc nhanh, n mc c th xy ra hin
tng bc chy.
Tu m khng kh chy trn mt nc nh th no?
Vi nm tr li y, mt loi tu thu nh b c cnh bay trn mt nc xut hin
ti nhiu quc gia trn th gii. Khi chy, thn tu hon ton ri khi mt nc v ch

cn chu sc cn ca khng kh. N c th ch c my trm hnh khch v chy c

hn 100 km mi gi.
Lc no nng con tu my trm tn ln khi mt nc? Thc ra con tu ny t
my chic qut gi rt ln, khng kh nn do nhng chic qut ny sinh ra theo ng
dn hnh trn bn xung quanh y tu phun ra v phun xung di mt nc vi p lc
rt ln. Theo nguyn l p dng v phn tc dng, thn tu nhn c mt phn lc theo
hng ln trn. Khi phn lc ny t c ln sc y trng lng thn tu ln th
thn tu c nng ln khi mt nc. Lc y gia thn tu v mt nc s hnh thnh
mt lp m khng kh, do vy m loi tu ny c gi l tu m khng kh. Sau li
dng sc y ca chn vt cm theo hng nghing vo trong nc hoc chong chng
khng kh y thuyn chy ln pha trc.
Tn km nng lng nhng a nng
Khng kh nn trong m khng kh khng ngng tan i, v th, duy tr m khng kh
cn phi tiu hao cng sut rt ln. Hn na, khi tu di chuyn trn mt nc cn gy ra
nhng t sng tng i ln ng thi lm tung to rt nhiu hoa sng. Nhng hot
ng ny u tiu hao khng t nng lng, v vy tu m khng kh tuy c th nng cao
tc chy, nhng i hi phi c cng sut ln.
Tuy vy, loi tu ny c mt u im rt ln l va chy trn nc, va chy c trn
cn. Khi chy trn mt t, gia tu v mt t cng hnh thnh mt lp m khng kh
nng tu ln. Do lp m ny dy ti my mt, tu c th chy mt cch bnh yn trn
cc con ng g gh, bn ly, trn tho nguyn, sa mc, m ly hoc trn mt bin
ng bng m khng gp tr ngi g. Ngoi my bay ln thng ra, y l loi tu c th i
n c nhiu ni nht.
Tu ph bng hot ng nh th no?

Ma ng rt but ko di thng lm cc eo bin, mt bin phng bc b bng ng

kn, ng hng hi ch tc. tu thuyn c th ra vo cng, ngi ta phi dng n
sc nng ca cc con tu khng l v kh th kch: tu ph bng.
Nhm m ng nhim v nng nhc ny, tu ph bng phi c cu trc c bit: u
tu c lm theo hnh vt, to thnh gc 20-350 so vi mt nc, gip n b ln mt
bng d dng. Hai mt bn ca u tu, ui tu v bng tu u c nhng khoang nc
rt ln c dng nh l thit b ph bng.
Khi gp bng, u tu nng ln v b trn mt bng thng li v pha sau mt on, sau
mi m ht cng sut my lao vo n. Do cng sut ng c ln, tc cao nn c va
chm ny s to lc xung kch mnh lm ph v bng. ng tc ny c lp li nhiu
ln cho n khi thnh cng.
Gp lp bng rt dy, mt lc khng ph c ngay, nhng my bm nc c cng sut
ln t trn tu s hot ng, bm y nc vo cc khoang cha ui tu, do trng
tm ca tu chuyn v pha sau, u tu t nhin ngc ln cao. Lc ny cho thn tu tin
ln mt cht cho u tu gc ln tng bng dy, tip tho ht nc khoang cha
nc ui tu ra, ng thi bm y nc vo khoang cha u tu. Nh vy u
tu vn c trng lng rt ln nay li thm trng lng ca my trm tn nc
khoang cha nn d lp bng rt dy cng b ph v. C nh vy tu ph bng khng
ngng tin ln, m ng i trn lp bng.
Cc tu ph bng ca mt s nc chu u khi ph bng Bc Bng Dng c lc
gp nhng tng bng va dy va kin c v xy ra s vic sau: Tu ph bng b kt
trong nhng tng bng ln. Ch cn bin php lc i lc li mi gii thoi c n.
Mun tu c th lc c, hai sn thuc phn gia ca tu phi thit k cc khoang
nc. Bm y rt nhanh khoang cha nc mt bn sn, tu s nghing v mt bn,
ht nc sn ny ra v bm y vo khoang cha sn bn kia, tu s nghing v
pha ngc li. C bm v ht nh vy, tu ph bng s lc i lc li v hai pha phi

tri, n mt lc no cho tu chy ht cng sut, tu s li khi mt bng khng kh

khn g.
Tu ph bng c kt cu c bit vng chc. V bng thp v thng dy hn cc loi
v tu khc rt nhiu. Thn tu to rng nhng phn trn thon li ph hp vi vic m
ng cho i cho tu thuyn tng i rng trong lp bng. d dng tin, lui, thay
i phng hng v d li, thn tu c thit k ngn (t l gia chiu di v chiu
rng ca cc tu ni chung l vo khong 7 - 9/1, cn tu ph bng l 4/1). Do mn nc
su nn tu c th ph nhng tng bng tng i dy.

Ti sao tu ngm c th ln xung, ni ln?

Nhng con tu bnh thng ch c th lt trn mt bin. Nhng tu ngm va c th i
trn mt nc li va c th ln su xung bin i ngm di nc. o thut g y
vy? B mt nm trong hai lp v ca n.
Bt k vt th no trong nc, ngoi vic phi chu tc dng theo hng thng ng
xung di, cn phi chu lc nng ln ca nc. Lc nng chnh l sc y. Khi sc
y ln hn trng lc, vt th s ni ln mt nc, khi sc y nh hn trng lc, vt
th chm xung. Khi lc y bng hoc chnh lch rt t so vi trng lc, vt th s l
lng bt k v tr no trong nc. Nh vy, nu iu chnh c chnh lch gia
trng lc v sc y ca tu ngm, ta c th iu khin n chm xung hay ni ln d
dng.
Nhng thn tu ngm l c nh ko thay i, nn sc y m n chu trong nc l khng
thay i. V vy, mun iu chnh chnh lch ny, ch c th thay i trng lng bn
thn tu ngm.
B mt trong hai lp v

Thn tu ngm c thit k gm hai lp v trong v ngoi. Trong khong khng gia
hai lp v ny chia thnh mt s khoang nc. Mi khoang nc u lp van dn nc
vo v van x nc ra.
Tu ngm ang ni trn mt nc, mun ln xung ch cn m van dn nc nc
bin nhanh chng trn y vo cc khoang, lc trng lng tu ngm s tng ln. V
khi trng lng vt qu sc y th tu s chm.
Tu ngm ang ln di nc, khi mun ni ln th ch cn dng van dn nc vo ri
sau dng khng kh nn c p lc cc ln phun nc trong cc khoang cha nc
qua van x chy ra ngoi, lc trng lng gim, sc y ca tu ngm ln hn trng
lc nn tu ni ln khi mt nc.
Nu tu ngm mun chy trong khong nc gia mt bin v y bin th c th cho
nc vo mt phn khoang cha nc hoc x mt phn nc khoang cha ra nhm
iu tit trng lng tu ngm, khin cho trng lng bng hoc ln hn sc y mt
cht, lc tu ngm c th i trong khu vc nc nng su khc nhau.
V kh laser hot ng nh th no?
V kh laser khi c bn ra, tuy khng c n nh sng pho thng nhng li pht ra
chm tia laser nng lng cao vi tc 300.000 km/giy. Nng lng ny tp trung rt
mnh, khi chiu vo vt th kim loi, trong nhy mt s lm cho kim loi nng chy, bc
hi, thm ch bin thnh ion.
Tc dng gi l hiu ng lan chy nhit. V kh laser ph hoi mc tiu ch yu
nh vo hiu ng . Chm tia laser gy tc dng lan chy cng ln hn i vi c th
sng, thm ch gy t vong. Cho nn tia laser tng c mnh danh l tia cht chc.
Nu bn a knh hi t ra trc nh nng ly tiu im sng. Tiu im ny c th
lm chy giy. Vy m sng ca tia laser cn cao gp vi trm triu, thm ch vi t
ln so vi nh nng Mt tri. Nng lng ca n d nhin l rt ln. Do , ngi ta

s dng v kh tia laser bn my bay, tn la ca i phng. Ngoi ra, khi bn vo

mc tiu dng kim loi, tia laser cn sinh ra tc dng ph hoi ph. l dng ion hnh
thnh di nhit cao ca tia laser khi pht ra khi b mt kim loi, lc phn tc dng
s gy ph ti xung kch trn b mt kim loi, lm bin dng, ph hu nhanh chng vt
th. ng thi dng ion cn pht ra bc x X, lm cho cc linh kin in t gn mc tiu
b v hiu ho.
Mt iu cn phi ni thm l, chm tia laser cn lm cho ngi ta b m mt hoc tm
thi khng nhn thy g. l v mt ngi ging nh mt thu knh hi t, khi b chm
laser chiu vo qua hi t ca thu tinh th s hnh thnh tiu im trong vng mc, lm
cho nng lng laser cng tp trung hn. T chc vng mc cc mng b hp th nng
lng ln ca tiu im nh sng, s nhanh chng chuyn thnh nhit nng lm chy
bng vng mc, dn n m mt
Ti sao my bay tng hnh c th tng hnh?
My bay tng hnh l loi my bay chin u qun s c thit k da trn k thut
tng hnh. Ch c iu, s Tng hnh ca my bay tng hnh ch l cch ni v von m
khng c ngha l mt thng khng th nhn thy n, m ch l tng hnh i vi sng
ca raa.
Chm sng in t do raa pht ra c mt c im: Ch khi chm phn x m n sinh ra
men theo hng chiu ca chm song nn b ngten ca raa thu c, ng thi trn
mn hunh quang ca raa hin ln mt im sng. Mt ct tn x ca raa trn my bay
cng nh th t l thu c hnh nh ca n trn raa cng nh. Mt ct tn x raa ca
my bay nm bom tng hnh R - 117A do M ch to ch t 0,01 m2, ch l 0,01 ~ 0,1%,
do vy n ging nh tng hnh thc s, c th vt qua kim sot ca mi ra a.
My bay tng hnh c th tng hnh c l do p dng mt lot cc k thut tng hnh
cao cp v hin i nht, trong bao gm tng hnh phn khung v v ngoi my bay,
vt liu sn ngoi lm tng hnh b mt, ngoi hnh c kt cu tng hnh, k thut lm

gim bc x hng ngoi, k thut gim thanh, k thut nhiu in t. Vt liu ch to

lm tng hnh v ngoi v khung my bay c nhiu loi, trong c dng nhiu nht l
nguyn liu phc hp bng vt liu cacbon trn nha cy, nguyn liu phc hp cacbua
silic tng thm nha cy. Nhng loi vt liu phc hp ny c tnh cht cng, trng
lng nh, c th hp th c sng raa. My bay nm bom tng hnh B 2 ca M
lp v ngoi cn s dng vt liu kiu t ong lm lp vi vt nng cao hn kh nng
hp th sng raa. thu c hiu qu tng hnh cao nht, ton b b mt ngoi my
bay cn sn mt lp sn tng hnh bng bt mn Niken Coban hoc kim loi v kim loi
oxy ho. Lp sn ny c th lm tn hao sng raa chiu x ln lm n b hp th, c
tc dng lm trong sng; Cn c mt cht liu mui kim c th nhanh chng chuyn
sng raa chiu ti thnh nhit nng m khng sinh ra sng phn x.
Ngoi vn dng cc cht liu tng hnh, my bay tng hnh cn c mt mu cht quan
trng l: Kt cu ngoi hnh c bit ca n cng c th tng hnh. Thng thng, thn
my bay c hnh tr trn v thn, cnh, ui to thnh mt kt cu lin tip, u c th
lm cho sng raa sinh ra quay tr li raa v thu sng phn x ca ngten. Cc nh thit
k my bay tng hnh pht hin ra rng nu bin i hnh tr trn ca thn my bay
thnh hnh mt ct, hnh chp, chp nhn, hoc bin phn tip ni gia cnh v thn
thnh hnh ng trn, to thnh hnh my bay c th c s ho hp gia thn v cnh, b
i phn ui cnh, thay i s dng phn ui ch V lch, thn v cnh khng b tr gi
treo n o th u c th ph v tc dng ca sng phn hi do raa sinh ra, lm cho
sng phn hi yu i, thm ch hu nh khng c. My bay tng hnh F - 117 A v B 2 l s tng hp thit k ca nhng c im trn. My bay nm bon tng hnh B - 2 c
cnh di 52,43 m, thn di 21 m, loi my bay ln nh th m mt ct tn x ch c
0,05m2, hiu qu tng hnh rt cao.
Do thit b tm kim my bay ngoi raa cn c my tm kim hng ngoi, nn my bay
tng hnh ngoi nhim v tng hnh vi raa cn phi tng hnh vi my thm d hng
ngoi. Phng php l b tr ming nhn v thot kh ca ng c my bay phn nh
ca my bay v ti l thot kh li lp t my thi kh v thit b ht nhit thi

ngun nhit ming ng c, khng my thm d hng ngoi trn mt t d c

bc x hng ngoi ca my bay. Cn v ting n do my bay sinh ra trong qu trnh bay,
c th gii quyt thng qua thit b ht m hoc thit k mt loi ng c c m thanh
rt nh.
Ti sao my bay trc thng li c th lm c iu ?
My bay trc thng cn mt lc bay thng c trng lc ca chnh n th mi c th
bay vo bu tri c. Lc bay ca my bay trc thng c sinh ra bi cnh qut quay
trn nc my bay. Khi my bay dng li, cnh qut vn khng ngng chuyn ng v sinh
ra lc bay tng phn cn bng vi trng lc m n nhn c. V th, my bay trc
thng khng tin m cng chng li, khng ln cao m cng khng h xung, dng li
mt cch vng vng gia bu tri.
Phi chng ch c my bay trc thng mi c th h cnh thng t?
u im ln nht ca my bay trc thng l khng cn ng bng ct cnh hay h
cnh, ch cn thng qua chuyn ng trc tip ct cnh hay h cnh, iu ny cc my
bay khc khng th c c. Tuy nhin, trong gia nh ng c cc loi my bay phn
lc ny vn c mt loi my bay c th trc tip ct cnh v h cnh, l loi my bay
chin u bt chc cch thc ca loi diu hu trong vic nhanh chng ct cnh v h
cnh.
ng c khi ng ca loi my bay ny rt c bit, n c 4 l phn lc, c v ging
nh mt chic qun lin o. Bn l ca ng c phn lc c b tr hai bn thn my
bay, c th chuyn ng linh hot. Khi my bay sp ct cnh, l phn lc chuyn ng
ngc hng vi mt t, phun kh ra vi tc cao, ging nh bn ci ct c lc rt
mnh, gip my bay thot vo khng trung; Khi my bay ti mt cao nht nh, l
phn lc c th chuyn hng v pha sau, phn lc sinh ra gip my bay bay cao vi tc
ln; Khi my bay sp phi h cnh, phi cng c th iu khin l phn lc hng v

mt t, lc ny my bay mt i lc tin ng thi h cnh, trng lc li tip tc c

duy tr bi phn lc vung gc vi mt t.
Cng vi s gim xung ca trng lc, my bay t t h cnh vung gc xung mt t.
Trong qu trnh bay, ngi phi cng ch cn iu chnh gc ca l kh phn lc l c
th iu chnh c trng thi ca my bay.
My bay kiu Diu hu cng c th ch cn mt on rt ngn l ct cnh c, rt
thch hp cho nhng vng o hp v trn hng khng mu hm, bnh thng khng cn
ng bng, ch cn mt khong trng vi kch thc 35 m x 35 m l c th ct cnh
hoc h cnh, do vy n c s dng nhiu trong qun s.
My bay kiu Diu hu ra i vo nhng nm 70 ca th k XX, v sau khng ngng
c ci tin, ch to ra nhiu loi mi. Hin nay c trang b cho hm i hi
qun, l loi my bay u t c s dng nhiu trong chin u.
Ti sao my bay trc thng ng im c trn khng?
t chy trn mt t mun dng th dng, mun i th i, rt tin li, nhng my bay
bay trn tri th khng th tu tin nh t c. Kh m hnh dung ni mt chic my
bay ang bay m t nhin dng li bt ng trn tri. t nht th i vi nhng chic
my bay bnh thng m ni, l iu khng th.
Chng ta u bit rng, bt k vt th no mun ri khi mt t bay vo bu tri
u phi thng c tc dng ca trng lc. Trng lc chnh l lc hp dn ca Tri t
i vi cc vt th xung quanh, hng ca n lun hng v pha di n ra sc ko tt
c cc vt ng li trn b mt Tri t. N lm cho chng ta lc nhy ln cao cng s t
quay tr li mt t m khng th bay vt ln cao. Do vy, my bay mun bay vo khng
trung th phi c mt lc hng ln chng li tc dng ca trng lc, chnh l lc bay
c to ra bi cnh my bay. Tuy nhin, iu kin tng tc vi khng kh c s vn
ng mi c lc bay ln, khng c s vn ng th khng c lc ct cnh. Do vy, my

bay phi bay th mi sinh ra lc bay, nu dng li th khng c s vn ng tng tc

gia khng kh v cnh my bay, lc bay s bin mt. My bay m mt i s duy tr ca
lc ny th ch nh mt hn ri t trn khng xung.
Tuy nhin, c mt loi my bay li c kh nng dng li gia khng trung, chnh l
my bay trc thng.
Chim, ni kinh hong ca my bay phn lc
Ngy 04/10/1960, chic my bay tua bin phn lc ch khch ca M sau khi ct cnh t
Boston khng lu th t nhin 3 trong s 4 ng c b hng, phi c mt thng bng, m
u xung mt h nc gn sn bay, 62 ngi t nn. Tai nn thm khc ny bt u
t mt n chim so.
Th ra, chng va vo my bay v vi con trong s lt vo ca ht ca 3 ng c
tua bin. l s c nghim trng nht trong lch s my bay b ri do loi chim gy ra.
Theo thng k ca M, t nm 65 cho n nay, trung bnh c trn 350 v va chm vo
chim c tnh ph hoi, khin nhn vin trn my bay b thng hoc my bay b h hng.
Khng phi ch ti chim
V sao chim bay li gy kh d cho my bay phn lc nh vy. Xem ra khng ch nn
trch ring loi chim. Hin nay cc ng c dng trn my bay phn lc ch yu c hai
loi: Mt l ng c tua bin phn lc v mt loi l ng c tua bin cnh qut. Bt k l
loi no cng u phi ht mt lng ln khng kh xung quanh vo th mi lm vic
c, do vy, ca ht khng kh vo ca cc ng c ny phi m rt rng, khi bay
ging nh mt ci ming h cc to, tham lam nut nhng lung khng kh vo. Nu n
chim li va ng tm bay gn ng c th chng s khng lm ch c na m cng
vi khng kh b ht vo ng c.
Tc ca my bay phn lc vn rt ln. Cc loi chim tuy xng tht rt mm nhng
khi va chm tc cao s to ra lc ph hoi rt gh ghm. Hn na, cu kt bn

trong ca ng c phn lc rt tinh vi, khi chim va p vo, d cho cc chi tit ca ng
c khng b h hng nghim trng nhng qu trnh lm vic ca ng c s b nh
hng nng, thm ch buc phi ngng lm vic khin khi c mt ng lc bay, kt
qu l c th ri.
Ph ca m vo
S uy hip ca chim vi my bay cn th hin s va p trc tip ca chng vi v
ngoi bay. Do phi c phn lc c tc cao. S va p l rt nguy him. c s
vic k quc sau: mt my bay tim kch ang bay vi tc 600 km/gi, va vo mt con
chim ng trn tri, kt qu l con chim ng t nhp bt c d vo khoang my bay,
lm cho nhn vin i bay hn m, my giy sau mi tnh li. Tuy nhin, nhng va chm
nghim trng nh th rt t xy ra.
S liu thng k cho thy vic my bay phn lc va chm v ht chim vo ng c xy
ra nhiu nht chu , ri n chu M, t nht l chu u. Hn na cc s kin trn
u din ra cao di 900 mt, c bit di 600 mt l khong khng gy nguy
him nht. iu c ngha l vn ch yu xy ra khi my bay ct v h cnh.
Hin nay, ngi ta gii quyt vn ny bng hai phng php. Mt mt l ui chim
i, nh lm b nhn chuyn ng, hoc trong qu trnh my bay ct cnh hay h cnh th
bn sng ui chim gn sn bay. Cn c th dng loi loa pht m c bit trc
khi my bay ct, h cnh hoc t trn sn bay mt s tiu bn chim cht chng s
hi m bay i.
Vic ny cn nhc nh cc phi cng li vng qua ni chim tp trung, nh li dng k
thut in t hin i v radar, t nhng radar gim st tm xa, nhc nh my bay ang
trn ng bay trnh xa n chim. Ngoi ra cn phi ci tin kt cu my bay v ng c
nu c va chm vi chim th tai nn cng khng xy ra, mi l gii php cn bn
nht trong trng hp ny.

Ti sao my bay nhiu tng cnh li t c s dng?

60 70 nm trc, nhng chic my bay nguyn thu c ti 2 3 tng cnh, t chng
ln nhau, gia c nhiu trc khin n rt ging mt gi sch. Cng nhiu cnh, lc
nng cng ln, vy ng ra my bay ngy nay cn phi nhiu cnh hn. Nhng trn thc
t chng gn nh tuyt chng. V sao th nh?
T nhng nm 30 tr i, my bay hai tng cnh cn li rt t, hu nh thng tr bu tri l
nhng chic phi c mt lp cnh.
Bi v cnh my bay dng sinh ra lc nng. Khi trn tri, my bay khng ri t do
nh mt hn l nh vo lc nng ca cnh cn bng trng lng. Gi s mt my
bay ngoi trng lng ca bn thn, nu tnh thm trng lng ca hnh khch, hng ho,
nhin liu th tng trng lng l 50 tn. Nh vy khi bay trn tri, cnh v ui my bay
phi sinh ra c mt lc nng l 50 tn mi duy tr c s cn bng gi cho n khng
ri xung t.
Cnh my bay c th sinh lc nng hay khng l ph thuc vo tc bay v din tch
mt bng ca cnh. Tc bay cng cao, din tch cnh cng ln th lc nng sinh ra cng
cng ln. Hin tng ny khi th diu bn c th cm nhn thy: hai ci diu cng nng
nh nhau, ci no c din tch ln hn v ko chy nhanh hn th s nng mnh v bay cao
hn ci cn li.
Thi k u, my bay do khng c ng c tt, vt liu ch to cn th s nn tc
bay khng nhanh. Do vy, mun nng c mt trng lng nht nh th ch cn cch l
lm rng ht c c th din tch cnh my bay c c lc nng cn thit. Mt tng
cnh khng th dng hai, ba lp. My bay 3 tng cnh ra i l v th. Nhng kt cu
ca loi my bay ny rt phc tp, hiu qu cng khng ln hn hai tng cnh nn sau
ngi ta khng s dng chng na, v vy hu ht my bay trong thi k u u l loi
hai tng cnh.

Tng tc thay v tng cnh

Do ng c my bay tng bc c ci tin v vt liu kt cu dng trong ngnh hng
khng ngy mt c hon thin dn, nn cng vi vic tc bay tng ln rt ln,
ngi ta khng cn phi to mt din tch cnh ln mi sinh lc nng, v th hu ht
cc my bay hin i u ch cn mt tng cnh.
Nhng iu khng c ngha l loi my bay hai cnh ny ht ch ng. Ngy nay
ngi ta vn s dng chng rng ri trong nng nghip. Nhng chic my bay dng
phun thuc dit su b, gieo ht, trng rng, tr c, i hi phi bay tht chm, bay
n nh. V th din tch cnh my bay phi ln mi sinh ra lc nng. M p ng
c nhng yu cu , my bay hai tng cnh l ng c vin sng gi nht.
V sao trn my bay cn lp t n xanh n ?
ng t ng giao thng tp np, lun t ct n xanh n rt ni bt. Xe c v
ngi i ng u t gic tn trng quy tc giao thng n dng, n xanh i, nh
vy mi c th trnh c xy ra hn lon v tai nn giao thng. iu c ngha l trn
my bay cng lp n xanh n , l ti sao? Tri m trong xanh, cng vi nhng m
thanh a n, chng ta c th pht hin ra chn tri c n , xanh, trng chm chm
bay qua. y l n hng khng trn my bay, tc dng ca n cng tng t l trnh
cc tai nn giao thng trng khng gian.
Tuy rng bu tri v cng rng ln, nhng tc bay ca my bay hin i rt nhanh,
bi vy vn c nguy him xy ra m nhau. trnh tai nn xy ra trn khng trung,
ngoi nhng tuyn hng khng nht nh c quy nh cho my bay dn dng trn nhng
tuyn bay nh k, phi cng cn phi lin tc ch quan st tnh hnh trc sau, tri, phi
trn khng trung. tin cho phi cng quan st xung quanh c my bay hay khng, lin tc
nm c quan h ca my bay khc ang i cng tuyn ng vi mnh nh th no, do
vy khi bay trong m, phi thp sng ba n hng khng hai bn tri phi v mt n
phn ui my bay: quan st t v tr ca phi cng th n lun u cnh tri, n

xanh lp u cnh phi, n trng lp ui my bay, ba ci n c th lin tc chiu

sng, cng c th nhp nhy.
Sau khi my bay bui ti bt n hang khng, tnh hnh quan st ca phi cng thun li
hn. Nu phi cng nhn thy mt my bay cng mt cao vi mnh, m ch nhn thy
hai n xanh th chng t i phng ang i i din vi mnh, c nguy c m vo
nhau, cn c bin php trnh. Nu ch nhn thy mt n th chng t l i phng
ang bn tri hoc bn phi mnh; Nu ng thi nhn thy c ba n th chng t i
phng ang bay pha trn hoc pha di mnh; Hai tnh th ny u khng nguy him.
ng nhin, trong tnh hnh tc my bay hin i rt nhanh, ch da vo n ch dn
th cha hon thin. V d, khi thi tit xu c my, c sng m th lm th no?
Hin nay c mt loi thit b c gi l Thit b ch th tip cn my bay, c th
gip phi cng pht hin my bay gn mnh. Thit b ny c lp n ch th, ng
thi ra a trn my bay khng ngng pht sng v tuyn in ra xung quanh, khi my bay
khc bay gn, sng ra a b phn x tr li, lm cho n ch th sng ln. T cc n ch th
khc nhau c th phn nh hng bay v khong cch tng i ca chic my bay ang
dn bay gn n minh. T c th a ra cc bin php i ph ph hp.
Ti sao trn my bay phi c hp en?
Mi khi c chic my bay gp nn b ri, cc nhn vin cu h u tin u c tm thy
ci hp en ca n. l v bn trong hp en c lp nhng thit b o v ghi hin i
chuyn dng.
Cc hp en thng thng dng bng t ghi li thi gian bay bnh thng, cc tham s
quan trng, nhng li trao i gia cc nhn vin phc v trn my bay, v c cc lin lc
vi bn ngoi.
Tc dng cng dng ca hp en l: khi xy ra tai nn my bay, ngi ta c th da vo
thng tin v cao, tc , hng bay c ghi li trong hp en phn tch v tm

nguyn nhn xy ra tai nn. Ngi ta c th cn a nhng thng s thu c t hp en

vo my m phng bay ti hin biu din tai nn, v phn tch nguyn nhn gy ra tai
nn bng hnh nh.
Trong hot ng bay bnh thng, thng tin hp en cung cp c th c dng lm c
s khoa hc ci tin nhng tnh nng ca my bay v quyt nh xem my bay c cn
phi sa cha hay bo dng hay khng.
Thc t, hp en khng c mu en. d tm thy, ngi ta lm chng bng mu da
cam. C hp en li cn lp my pht xc v tuyn in, lun lun pht tn hiu gi.
Thng thng hp en c lp trn ci cnh thng ng ui my bay, trnh bt
h hi.
Cc yu cu trong th nghim i vi hp en l c th chu ng c nhit
11.0000C, chu c p lc trn 9800 atmtphe, ngm di nc bin 36 gi m bng t
khng b m, chu ni s n mn ca nc bin, du v dung dch chng la.
Bt u t nm 1988, mt s cng ty hng hi bt u lp hp en trn tu thu.
Ti sao my bay cn ln v xung theo chiu gi?
Hnh khch ngi trn my bay u bit rng khi my bay chun b ct cnh thng chy
sang phi sang tri, sau mi n mt ng bng chnh rng ln, thun theo chiu gi
ri mi ct cnh bay ln khng trung.
Thc ra, khi my bay h cnh ging nh khi ct cnh cng h cnh theo chiu gi. iu
ny l ti sao?
Th ra c hai nguyn nhn ch yu lm my bay phi ct v h cnh theo chiu gi: Mt
l c th rt ngn khong cch chy trn ng bng th my bay ct cnh v h cnh,
th hai l tng i an ton.

Khi my bay ct cnh, ch khi lc nng do cnh my bay sinh ra ln hn trng lng ca
my bay th my bay mi c th ri khi mt t. M sc nng ln hay nh li c quan
h vi tc dng khng kh thi qua b mt cnh my bay: Tc cng ln sc nng
cng ln. Nu khng c gi, tc ca dng khng kh thi qua b mt cnh my bay
bng tc ca my bay chy trn ng bng; Nu thun theo chiu gi thi ti th tc
ca dng khng kh thi qua b mt cnh my bay bng tc chy trn ng bng
ca my bay cng thm tc gi. Do vy, trong tnh hnh thun chiu gi, lc nng ca
my bay tng i ln; Trong iu kin tc my bay bng nhau, khong cch chy
trn ng bng ca n c th rt ngn mt t so vi khi khng c gi.
Khi h cnh, chng ta hy vng tc hin c ca my bay nhanh chng gim xung. H
cnh thun chiu gi th c th li dng sc cn ca gi gim tc my bay,
khong cch my bay trt trn ng bng c gim i mt cht.
My bay ct cnh v h cnh thun chiu gi cn c th nng cao tnh an ton. Do tc
khi ct cnh v khi h cnh ca my bay tng i chm, tnh n nh u tng i
km, nu lc ny gp phi mt trn gi mnh thi ngang th c th lm my bay b
nghing , gy ra tai nn. M bay theo chiu gi va khng d b nh hng ca gi
ngang, li cn c th lm my bay gi c sc nng nht nh, do vy my bay c
tng i an ton.
Chnh do nhng l do nu trn, hng ca ng bng sn bay khng phi c xy dng
tu , n c chn cn c vo hng gi ni . Nhng hng gi ca mt ni
thng thay i theo bn ma trong nm, do vy hng ca ng bng sn bay c
chn theo hng c thi gian gi thi di nht trong nm, hng gi ny c gi l
hng gi ch o.
Trc y, tc my bay tng i chm, tnh n nh cng khng tt, cho nn vic
ln xung theo chiu gi l mt yu cu tng i cao. C sn bay trong mt nm
hng gi bin i tng i nhiu, nn phi xy dng nhiu ng bng c cc hng

khc nhau, hoc xy dng nhiu ng bng bc x giao nhau, tin thch ng vi
hng gi khc nhau trong mi ma. Nhc im ca cch lm ny l chim qu nhiu
t, kinh ph xy dng sn bay ln. My nm gn y, do vic nng cao tnh nng n nh
v gia tng tc ca my bay, nh hng ca hng gi i vic my bay ln xung
khng cn ln nh nhng nm trc. Do vy sn bay hin i thng ch cn xy dng
mt hoc my ng bng song song theo hng gi ch o l .
Ti sao khi my bay ct cnh, h cnh v trong khi bay u phi dng ra a iu khin?
Sn bay thng c gi l Cng hng khng, l mt u mi giao thng v cng bn
rn, mi ngy u c rt nhiu my bay ct cnh v h cnh.
Tuy sn bay rt ln, nhng do tc ca my bay rt nhanh, trnh s va chm gia
cc my bay, cc khai thc vin khng lu phi kp thi nm bt c v tr ca my bay
trong phm vi vi nghn mt, cng nh tc , phng hng ca my bay, sau mi
pht ra ch th chun xc v s ct cnh, h cnh i vi tng my bay. Phi hon thnh
tt cng tc iu va nng n va t m nh vy th i vi h, ra a l th khng th
thiu. Sn bay c lp t ra a, cc khai thc vin c th nhn thy r ton b tnh hnh sn
bay trong phm vi vi trm nghn mt qua mn hnh ra a. Nhng loi ra a ny c gi
l Raa qun l giao thng hng khng v Raa h cnh chnh xc. Mn hin th raa
c th d bo qu o h cnh l tng nht cho tng my bay. Trong qu trnh my bay
tip t, raa lin tc o c v tr ca my bay v dng in m ch o cho phi cng
bay theo ng bay chnh xc nht cho n khi my bay c tip t an ton.
Ra a khng ch iu khin cho my bay khi ct cnh v tip t m cn ch o trong c
qu trnh bay. Thng thng, my bay bay theo l trnh tt nht nh. Nu gp tri ti
hoc my m, hoc phi cng khng quen l trnh th phi dng ra a dn ng. Trn my
bay c lp mt thit b ra a, ng ten hng v pha mt t, mn hin th s hin ln
mt Bn raa, hoa tiu nhn thy bn ny c th bit v tr ca my bay, m
bo chc chn my bay ang i ng hng.

Trong qu trnh bay, phi cng phi kp thi nm c khong cch gia my bay v mt
t, cho nn my bay c lp t thm mt b phn gi l Raa thm d cao. Nh
vy, khi bay trn bin, c th bit c khong cch t my bay n mt bin , khi bay
trn ng bng c th bit c my bay cch mt t bao xa, khi bay trn nhng nh
ni cng c th bit khong cch gia my bay v nh ni, k c cao ca nh ni.
Trn mt s my bay qun s cn c Raa chng va chm, n c th cnh bo kp thi
phi cng trnh ni cao hay nhng kin trc cao khi my bay bay cao tng i
thp.
V sao my bay tc ln ngy cng ct cnh?
Cng vi vic nng cao tc ca cc phi c, con ngi ngy cng thu ngn cnh ca
chng li. H tit kim vt liu chng?
ng nhiun khng phi vy. My bay nh vo cnh m sinh ra lc nng ln cao, cnh
cng ln th lc nng cng ln. Nhng xt trn phng din lc cn th cnh di chng
li lc g, cnh cng di th lc cn cng ln m thi. V th, mt my bay c tc
1.000 km/gi th ton b si cnh di khong 33 mt v thn di khong 20 mt. Nhng
mt chic khc c tc 1.700 km/gi, thn khong 20 mt, th si cnh ch cn khong
12 mt l .
Cnh di dnh cho bay chm
Khi tc bay tng i thp, to ra lc nng, ngi ta lm cnh my bay di
thm mt cht, v d cnh tu ln rt di. Nhng sau khi tc c nng cao, c bit
l khi bay vi tc vt m thanh, nu cnh di th lc cn sinh ra s c bit ln. V
vy khi bay tc cao, ngi ta tm cch lm cho cnh my bay cng ngn cng tt.
Vn ny sinh y, khi lm ngn cnh my bay ri, liu n c to ra lc nng
khng?

 y c hai tnh hung: khi my bay ang bay trn tri, tc cng nhanh th lc nng
sinh ra cng ln, v th cnh ngn cng sinh ra lc nng dng.
Nhng khi my bay ct cnh hoc h cnh, tc tng i nh, lc nng do cnh ngn
to ra khng khc phc trng lng my bay. Trong trng hp ny, my bay cn
phi chy trn mt t mt khong cch rt di, ti khi t c tc kh cao mi c
th ri khi mt t. ng bay di cng gip my bay va chy va gim tc trong
qu trnh tip t. l nguyn nhn ch yu ca vic my bay cao tc hin i i hi
sn bay phi c ng bng rt di.
Hin nay, c nhiu loi my bay c ch to theo kiu cnh cp cnh xo. Loi
my bay ny khi bay vi tc cao, cnh c th rt ngn li, cn khi ct cnh hoc h
cnh, cnh s ging ra, nn c th gii quyt c mu thun trn.
V sao my bay khng cn vy cnh nh chim?
Mi xem ra th hnh nh my bay thng minh cn chim km pht trin. Nhng s thc
hon ton ngc li. My bay hin i, bt k l loi no, u phi c y cnh my
bay v cnh qut mi bay c, vi chim, chng tin ho thnh cng hai trong mt.
Cnh my bay dng sinh ra lc nng, khin my bay c th treo ln cao, cn cnh qut
my bay c tc dng sinh lc ko hay lc y khin my bay tin v pha trc. Nu
khng c cnh qut m ch c cnh thi th my bay s bin thnh tu ln. Tu ln phi
nh mt lc khc ln cao ch t mnh khng th bay ln. T c th thy trong khi
bay, cnh my bay ch c tc dng nng, ch khng to ra lc lm cho my bay tin
ln c.
Cnh chim khng ging nh vy. Chim khng c cnh qut, trn mnh chng khng c
ng c pt tng lm quay cnh qut ko chng v pha trc, li cng khng c ng
c phn lc phun kh t ra pha sau y chng tin ln. ng c ca chim chnh l bn
thn n, cn y n tin v pha trc l nh vo i cnh. V vy cnh chim ng thi

hon thnh hai nhim v: mt l sinh ra lc nng khin thn mnh treo trn cao, hai l
sinh ra lc y khin thn mnh chng tin v pha trc.
Cnh my bay c nh ch c tc dng sinh ra lc nng. Nhng cnh v c mi c th
ng thi sinh ra lc nng v lc y. Cho nn cnh my bay bt ng cn cnh chim th
phi vy ln vy xung.
Th liu c th lm cnh my bay v ln v xung khng? l tng m t xa xa
loi ngi mong mun m cha thc hin c. Nghin cu kh ng lc hc cho
thy, dng phng thc bay v cnh tng i tit kim lc. Nhng do nguyn l v
hnh dng bn ngoi ca cnh v kh phc tp, nn loi ngi n nay vn cha lm ch
c cng ngh ny.
Ti sao phi ch to my bay c cnh hng v pha trc?
Thng thng th cnh my bay u hng v pha sau, nhng chng l li khng c loi
my bay no cnh hng v pha trc? Thng 9/1997, ti mt sn bay ngoi
Matxcva, ln u tin loi my bay chin u mi c cnh hng v pha trc mang
tn S-37 ct cnh. i cnh ko di v pha trc ca n em li cho ngi xem
mt cm gic mi.
Hin nay, khng t my bay c cnh hng v pha sau t c tc rt cao, thm
ch vt qua tc ca m thanh. Nhng loi my bay ny cng c mt nhc im
rt ln l khi my bay t n tc cao, lung khng kh c th chuyn ng trn b
mt my bay. Khi mt phn kh men theo mp cnh chuyn ng t trong ra ngoi, u
mt pha ngoi cnh my bay s xut hin nhng ri lon ng s. Nhng ri lon ny
nh hng rt ln n lc nng ca cnh ngoi my bay, nghim trng hn th n c th
nh hng n hiu qu iu khin ca tay li, dn n trng hp my bay ang bay
c th t ln trn trn khng, gy ra nguy him ti s an ton ca my bay v ngi li.

Nu em so snh, my bay c cnh hng v pha trc khng c nhc im ny. Khi
lung kh chuyn ng men theo b mt ca my bay, cnh trc s cho lung kh
chuyn ng t ngoi vo trong, lm lung khi trong cnh c s phn ly. Do lung kh i
t ngoi vo trong c th tp trung li, cng i qua b mt cnh my bay v khng nh
hng cht no n lc nng, li cng khng th nh hng ti s iu khin hot ng
ca my bay, trng thi lm vic ca tay li. Nh vy, loi my bay c cnh hng v
pha trc c c tnh chuyn ng kh tt hn, t c lc nng ln, lc cn li nh.
Mt im tt na l my bay chin u c cnh hng v pha trc c th hot ng
c trn khng vi mt gc ln lm cho my bay chin u t c tc cn
thit bt c cc my bay chin u khc, chim u th trn bu tri.
Ti sao trc y tt c cc loi my bay u c cnh hng v pha sau? L do l v
cng ca nguyn liu to nn cnh my bay trc y khng , nu my bay s dng
loi cnh hng v pha trc s lm cho kh nng chng bay ngot trong lc bay ca
ng c gim st r rt. Di tc dng gia tng ca lung khng kh, cnh ngoi ca my
bay c th xut hin hin tng cong ln trn, cng vi s gia tng ca lc nng v gc
bay th hin tng ny tip tc tng ln. Nh vy, s tun hon khng tt ny c th
lm gy gia phn cnh v thn my bay. Gi s phi ngn chn hin tng cnh my
bay rn nt th ch cn cch gia tng dy ca cnh tng cng kh nng chng
cong. Nhng lm nh vy th trng lc ca my bay s gia tng rt nhiu. Th l cc k
s nh phi b qua thit k cnh my bay hng v pha trc m ph bin p dng
hnh thc cnh hng v pha sau.
S ra i ca nhng loi vt liu mi lm cho my bay c cnh hng v pha trc
hi sinh. Cng vi s gia tng trong vic tng hp cc si, cc loi vt liu ny ngy cng
nh hn, mnh hn, cng hn, kh nng chng cong vo c bit mnh m. Do vy,
ngi ta li i su vo nghin cu my bay c cnh hng v pha trc. Nm 1984 M
nghin cu ch to ra my bay th nghim c cnh hng v pha trc X 29A
ton bng cc vt liu phc hp, cn my bay S 27, l loi my bay c cnh hng v

pha trc c tnh nng u vit, to tin pht trin rng ln cho kiu my bay mi ca
th k XXI.
My bay u mun bay cao phi khng?
Chng ta bit rng, my bay thng u bay cng cao cng tt. V vy, xt v mt qun
s, khi khng chin, nu c th bay cao hn my bay ca ch th c th nhn t trn
xung, thun tin tn cng i phng; Cn nu ni v my bay nm bom v my bay
trinh st th cng bay cao cng c li trnh b my bay i phng tn cng v pho
bn ln t mt t. Ni v mt dn dng, bay cao trn khng, sc cn khng kh nh,
dng khng kh tng i n nh, hnh khch ngi trn my bay t cm thy xc. Nu
bay trn cao nguyn, ging nh trn cao nguyn Thanh Tng ca Trung Quc, thng
thng cao trn mt nc bin 45km mi m bo an ton.
Nhng do s pht trin k thut phng khng hin i, hin nay c my bay qun dng
li ngc li, n khng yu cu bay cao, m li mong bay cng thp cng tt. Nh vy
nghe ra tht kh l gii, ti sao li cn bay thp?
Th ra my bay qun dng bay cao rt d b ra a ca ch pht hin. Sng v tuyn in
trn khng do ra a pht ra khi gp phi my bay ch th s phn x li, hin th r nh
ca my bay ch trn mn hnh ra a. Nhng sng in ra a c mt c im l n ch c
th truyn theo ng thng, khng th quay. Nu my bay bay c rt thp, do b
mt Tri t li lm, th ngoi khong cch nht nh my bay s nm ngoi tm kim
sot ca ra a, sng ra a khng tm thy my bay. Do vy, t ph vo khu vc phng
khng ca i phng, my bay nm bom v my bay trinh st hin i p dng phng
php bay l l trn mt t, gi l t kch phng khng bay thp. Do my bay bay thp
vi tc cao gn khu vc ca ch, khi b ra a ca ch pht hin th nhanh chng
bay n nh u chng. Nh vy, t lc i phng pht hin my bay ch n nm
bom hoc my bay chin u ct cnh th thi gian chun b cc k ngn, thm ch c lc

khng kp tr tay. Chnh v my bay bay thp t ph vo phng tuyn ca i phng c

tnh bt ng cc mnh, do vy c hi m n b nh tr l rt nh.
Bay tc cao l l trn mt t khng phi l chuyn d. V trn mt t c dy ni, c
cng trnh xy dng cao to, mt khi khng cn thn s b m my bay v t nn. My
bay cao tc hin i c kh nng t ph phng khng bay thp u c mt h thng
theo di a hnh, lin tc dng my tnh tnh ton khong cch vi mt t, t ng
iu khin my bay bay cao hoc thp trnh nguy him khi va chm vi chng ngi
vt trn mt t.
Ngoi my bay qun s ra, c loi my bay dn dng cng cn bay l l trn mt t. V
d my bay dng trong nng nghip phun thuc tr su v thuc dit c th cn loi
my bay siu thp bay cch cnh ng my mt. Nu bay qu cao, thuc bt ri t trn
my bay s b gi cun i bay lung tung, bay thp th mi c hiu qu. Nhng loi my
bay tc chm, khng cn lp rp h thng t ng thm d a hnh c gi t, ch
cn nhn vin iu khin l c.
My bay hng khng l g?
My bay hng khng l mt loi thit b ang c nghin cu, tn gi y ca n l
my bay hng khng v tr. N va c th bay trn bu tri, va c th bay vo v tr,
l mt loi thit b kt hp cao k thut hng khng v k thut hng khng v tr.
Nm 1981, nc M ch to thnh cng my bay v tr,tr thnh mt mc lch s quan
trng trong lch s pht trin ngnh hng khng v tr. Nhng my bay v tr vn cn tn
ti nhiu nhc im, ch yu l vic bo dng phc tp, ph tn qu ln v thng
xuyn xy ra s c. Nhng nu em so snh my bay hng khng v my bay v tr th
my bay hng khng c nhiu u im ca my bay hn. a hnh h cnh n gin, bo
dng v s dng d dng, thao tc v ph dng thp, c th bay v h cnh trn nhng
sn bay c ln thng dng, ngay n b ngoi ca n cng rt ging vi my bay ch
khch. Nhin liu ca n l kh Hidro, khi bay trong bu kh quyn,c th li dng trit

 c kh xi trong khng kh. Thm vo l n c th s dng i s dng li nhiu

ln, thc s thc hin c hiu nng cao m ph dng li thp.
K thut mu cht khi nghin cu my bay hng khng l thit b ng lc. Thit b
ng lc ca n bt buc phi c th lm vic trong mt phm vi rt rng, chnh l
n c th vn hnh mt cch bnh thng t lc mt bay ct cnh t tc bng 0 cho
n phm vi tc siu cao khi bay vo trong v tr. iu ny yu cu cc thit b
ng lc ca n phi c hai chc nng: Th nht l chc nng ca ng c tn la dng
vo vic y ngoi tng kh quyn; Th hai l chc nng ng c theo hnh thc ht
kh, dng y trong tng kh quyn. Khi ng c theo kiu ht kh lm vic, dng tc
dng nn tin hnh nn khng kh ho lng, cung cp nhin liu oxi lng.
C th d liu, my bay hng khng mt khi c ch to thnh cng, n s hon ton
thay th cho my bay v tr, m thi gian bay gia hai thnh ph bt k no trn Tri t
u khng qu hai ting ng h. Nu iu tr thnh hin thc s l mt thnh cng
ln lao ca nhn loi!
Ti sao trong khng trung li c hin tng b mt trng lc?
Vn vt trn Tri t u chu sc ht ca Tri t, v c gi l trng lc. ln ca
trng lc gim dn cng vi s tng ln ca cao. Cc tu v tr trong lc bay xung
quanh Tri t hoc trn qu o gi cc hnh tinh , chng thng cch xa qu t v
tinh cu khc, t nhin s vo trng thi mt trng lc, y chnh l hin tng mt
trng lc. ng nhin, mt trng lc khng phi l tuyn i ko c trng lc, ch c
iu l trng lc rt t, cho nn mt trng lc cn thng c gi l trng lc yu.
Hin tng mt trng lc chnh l mt c tnh v cng quan trng ca mi trng trong
v tr.
Trong trng thi mt trng lc, c th con ngi v cc vt th khc s c th bay ln d
ch cn chu tc ng ca mt lc rt nh. Li dng hin tng ny, ngi ta c th tin

hnh gia cng mt s nguyn liu v nghin cu khoa hc m kh lng c th thc hin
c trn mt t, v d nh sn xut silc n tinh th thun cao, ch to hp kim
siu dn v kim loi siu thun, v cht to cc dc phm sinh vt c bit v.v
Mt trng lc cng mang li nhng iu kin thun li cho vic lp rp kt cu hng
khng to ln (nh trm khng gian, trm in dng nng lng Mt tri trong v tr)
trong v tr.
ng nhin, mt trng lng cng c nhng tc hi nht nh i vi con ngi, ch
yu l cc nh du hnh v tr thng mc bnh vn ng v tr. c trng in hnh
ca bnh ny l sc mt nht nht, ra m hi lnh, au bng bun nn, cn c lc nc
bt tit ra nhiu hn bnh thng, phn bng pha trn kh chu, thm ng, au u, mt
cm gic ngon ming, c o gic bng bnh. B mt trng lc trong thi gian di cn c
th dn n bnh long xng v bp tht teo li. phng tr v gim thiu bnh vn
ng v tr, u tin phi y mnh vic luyn tp ca cc phi cng trn mt t, tng
cng th cht; Ngoi ra phi coi trng vic luyn tp th dc trong v tr , khi chng ta
c xem cc cnh quay thc t v hot ng trong khng trung, thng thng c
th thy, cc nh phi hnh v tr ang luyn tp c th trn my vn ng.
Thi th trong khong khng phn r nh th no?
Nu xy ra s c cht ngi, trc tin xc ca nh du hnh s b ng bng v c th
con ngi vn ch yu l nc. Nhng ci xc s khng tn ti mi m dn bc hi
v cui cng bin mt
Trc ht, bn cn bit rng mc d trong khong khng v tr, cc nh du hnh vn
nhn thy nh sng Mt tri, nhng nhit ngoi thp hn so vi b mt Tri t
ca chng ta nhiu ln. l v hnh tinh ca chng ta c cc lp kh quyn bao bc
v gi m thng qua hin tng nh knh, nhng ngoi v tr th khng.

Do vy, nu xy ra s c cht ngi, trc tin xc ca nh du hnh s b ng bng v

c th con ngi vn ch yu l nc. Nhng ci xc s khng tn ti mi m dn
bc hi v cui cng bin mt. y l hin tng bng bc hi m khng cn tri qua
giai on ho lng.
Cn kh nng phn r ca xc cht khng tn ti, nhng khng phi l do trong khng
gian bao la khng c vi khun sng m l do khng c oxy, mt cht kh cn thit phn
hu xc hu c. Qu trnh bin mt mt xc cht trong v tr din ra trong bao lu th cho
n nay cha nh khoa hc no xc nh c. V l thuyt, iu cn ph thuc vo
ngi c mc qun o du hnh hay khng.
Mt s chuyn gia cho rng, chng cn i n khi ci xc t bc hi, n s b cc thin
thch hay bi v tr x nt vn thnh tro bi v trong khng gian bao la c v vn thin
thch bay khng theo mt qu o no vi vn tc cc nhanh.
Nh n du hnh v tr u tin trn th gii l ai?
Nh n du hnh v tr u tin trn th gii l Valentina Trereskova ca Lin X trc
y. Ngy 16/06/1963, b mt mnh li tu v tr Phng ng 6 bay vo v tr, cng
vi tu v tr Phng ng 5 c phng i 2 ngy trc , hon thnh chuyn bay
theo i. Trong 3 ngy 3 m trong khng trung, chic tu v tr do b iu khin bay
quanh Tri t 48 vng, l trnh bay vo khong 2 triu km. Hai chic tu v tr bnh
an tr v mt t vo ngy 19 thng 6.
Trereskova dng cm li tu v tr bay vo v tr, hon thnh xut sc k hoch kho
st k thut khoa hc v y hc vt cht, bng nhng kinh nghim ca bn thn, b
chng minh rng ph n cng c th lm vic v sng bnh thng trong khng trung,
m ra trang s ca ph n bay vo v tr.
Trereskova sinh nm 1937, t nh rt yu thch bu tri xanh. Sau khi tt nghip trung
hc v tham gia cng tc, mt mt b va tham gia hc trng hm th k thut, mt

mt tham gia hot ng nhy d ca cu lc b hng khng. T sau khi Gagarin ln u

tin bay ln v tr, b v nhng ngi bn n cu lc b cng vit th cho ngnh
hng khng, ku gi tuyn chn ph n tham gia bay vo v tr. Nm 1962, tri qua s
tuyn chn ngt ngho, cui cng b c chn vo i ng ca cc nh du hnh v
tr.
biu dng s cng hin ca b cho s nghip hng khng v tr, b c nhn
hun chng L nin, hun chng gii thng Xioncopxki, huy chng vng V tr do
Hi lin hip hng khng quc t trao tng, Hi lin hip ph n quc t bu b lm
Ph ch tch. Mt dy ni hnh trn trn Mt trng ( 28 v bc, 145 kinh ng)
cng c mang tn b.
Thng 8 nm 1963, Trereskova kt hn cng vi mt nh du hnh v tr khc l
Nikolaiev v tr thnh gia nh du hnh v tr u tin trn th gii. Nm 1986, v
Hng nga ng i ny n thm qu hng ca Hng nga trong truyn thuyt, t
nc Trung Quc xn xao.
Ti sao b du hnh khng pht n trong v tr?
Qun o ca cc nh du hnh c lm bng nhiu lp si siu bn v cc vt liu khc
cng khng b bc rch trong khong khng v tr.
Cc vt liu to nn 9 hoc 10 lp bo v ny gm vi cht lng cao, kt hp gia
Teflon vi kevlar chng try xc, mt lp mng Mylar trng nhm c tng cng thm
vi b Darcon, vi nylon trng Neoprene, vi Darcon, vi nylon trng polyurethane, mng
chm polyurethane, nylon dn tr gm nhiu lp si kim loi, vi tng hp Vinyl
ethylene to ng dn cho cht lm ngui nc v lp lt bng la nylon gip cho c th
d chu hn.
Tuy vy lc ko ca chn khng khng phi l mi e doa chnh i vi cc lp vi ny.
Mi nguy him trc tip hn l vic mt p sut kh quyn bn trong do mt l nh gy

ra bi mt thin thch cc nh, v do tip xc vi nhit qu cao hoc qu thp, tu

thuc vo v tr ca cc phi hnh gia pha no ca Tri t, gn hay xa Mt tri.
Chic ba l eo sau lng cc phi hnh gia chnh l mt chic my duy tr p sut khng kh
th v kim sot nhit .
Cc nh du hnh v tr t trn khng trung s thy Tri t nh th no?
Khi trn khng trung, iu th v nht ca cc nh du hnh v tr l c ngm nhn
ton b bu tri. H ngm cc v sao v khng bao gi nhn thy cc ngi sao nhp nhy,
l v h c th nhn thy cc v sao mt cch r nt do khng b bu khi quyn che mt.
H thng ngm Mt tri mc v ln, nhng h thch ngm nhn nht chnh l cnh lc
Mt tri ln, sau khi Mt tri ln c th nhn thy cc nh sng trng, nhn thy v tr
chnh xc ni Mt tri ln. Nhn ngm cc Mt trng cng rt th v, ban ngy nhn thy
Mt trng hin ra mu xanh nht, trng rt p, p hn rt nhiu so vi khi c nhn
t mt t.
V cc nh du hnh v tr vn thch ngm nht chnh l Tri t ci ni ca loi
ngi, c nhng ngi thn ngy m trng ngng h. Mc d mi ngi u c
mt cch miu t khc nhau, nhng pht hin v kin ca ring mnh, nhng mi ngi
u phi tht ln t y lng Tri t xinh p v cng. T trn khng, ban ngy i b
phn qu t c mu xanh nht, vnh mu xanh m duy nht chnh l khu vc cao
nguyn Thanh Tng ca Trung Quc; Mt vi ngn ni cao v h ao khng nhng trng
rt r m cn hin ra mu xanh liu, trng ging nh mu ca m ng sun-fua-ric; Sa
mc Sahara hin ln mt mu nu c bit; nhng ni nhit thp v khng b my
che khut, v d nhng ni cao nh dy ni Himalaya, c th nhn thy rt r hnh dng
ca n, thm ch cn c th nhn thy cc ao h, dng sui, ng i, ng bng, cy ci,
cn c th nhn thy c c nhng ln khi trng ca nhng cn nh v ng khi bc
ln.

Nh du hnh v tr ngi M trn chng ng bay ti mi trng nhn thy Vn l

trng thnh ca Trung Quc; Mt nh du hnh v tr khi bay qua M nhn thy mt
con ng ca bang Texas; Trn bu tri n , h nhn thy xe la chy nh bay; Bay
trn bu tri Min in, h cn c th phn bit c mu sc i lp trn Mt tri, v
d nh nh ni Himalaya sng sng vi mu xanh m, c lm ni bt ln bi tuyt
trng xo, em li cho ngi xem mt cm gic mnh mng hoang vng. Sa mc ln
Iran cng khin ngi xem b thu ht, n trng ging nh sao Mc, gia li xut hin
vng xoy vi cc mu , mu nu v mu trng, y chnh l nhng du vt cn lu li
sau khi h mui b bc hi sau nhiu nm thng. Ngi ta cn nhn thy qun o Hawaii
pht sng nh vin bo ngc mu xanh.
Nhn cc tia chp Tri t t trn khng trung mi tht th v v lm ngi ta phn
chn - nhng trn sm chp lp lnh, trng nh hoa trc bng n, khi chp pht ra lin
tc c th nhn thy c mt bin la. Nu nh nhn chp vo ban m, c lc cn c th
nhn thy chp 5, 6 ni trong nhng tng my khc nhau, lm cho ton b tng my
c chiu sng, cnh sc p n say lng ngi, tht s khng th c cch no miu
t cho ht c.
Nhn ngm Tri t t trn v tr c th ni l p khng sao t xit.
u l ngun oxy ca cc nh du hnh?
i vi mng sng ca con ngi, so vi nc v thc phn, oxy cn quan trng hn rt
nhiu. Trn Tri t, bu kh quyn dng nh l ngun cung cp oxy v tn. Nhng
trong v tr chn khng hon ton vng mt oxy, cc nh du hnh th bng g?
Nu nh du hnh v tr b ri vo khong khng khng c oxy s xy ra tnh trng thiu
oxy cp tnh. Trong vng vi pht, sinh mng ca nh du hnh s gp nguy him, v vy
khi bay trong v tr, cung cp oxy l vn u tin hng u.
C nhiu gii php cho vn ny.

1. Ho lng oxy trong cc bnh chu p sut cao: Cc nh leo ni, th ln v cc phi cng
li my bay u dng cc bnh oxy kiu . Tuy nhin, phng php ny kh hn ch
ch cc bnh cha qu nng m lng oxy thu c li rt t.
2. Dng cc peoxyt ca kim loi kim v kim th lu gi v gii phng oxy: Khi t
kim loi kim trong iu kin d oxy, t kim loi kim th trong oxy iu kin p
sut cao c th to c cc peoxyt. Khi mang cc peoxyt vo khong khng v tr, cho
tc dng vi nc hoc kh cacbonic, ta s thu c oxy. V peoxyt dng rn c th
tch nh nn d mang theo. Khc vi oxy lng, y khng cn cc dng c cha c
bit.
Dng phng php ny cn c u im rt ln l peoxyt c th tc dng vi kh cacbonic
do cc nh du hnh thi ra to oxy. Trn thc t kh cacbonic do cc nh du hnh thi
ra l mt cht c hi nn cn tm cch loi b. Trong qu trnh va nu, ngi ta li
dng kh ph thi ch to oxy.
3. Dng nc oxy gi (cng thc phn t H2O2) lm ngun sinh oxy: Tuy nc oxy gi l
cht lng nhng khng cn phi dng cc thit b chu p lc cao cha ng. Ch cn
dng bc lm cht xc tc l c th phn gii n thnh oxy, nc v nhit nng. Ba loi
sn phm ny u rt cn cho nh du hnh: oxy th, nc ung v nhit nng l
nng lng tt nhin rt cn cho tu v tr.
4. in phn nc sn xut kh oxy v hydro: Kh hydro sinh ra c th cho tc dng
vi kh cacbonic do cc nh du hnh thi ra to ra kh metan (CH4) l mt cht chy
dng sinh nng lng.
5. Dng to lam quang hp: To lam l mt loi thc vt bin. Khi quang hp, n c
th s dng kh cacbonic do cc nh du hnh thi ra v nc to ra ng glucoza v
oxy. Ch cn to iu kin cho to lam sinh sng l c th to c ngun oxy lin tc.
y c th l mt bin php rt kinh t.

Bn pht hin ln ca thin vn hc trong nhng nm 60 ca th k XX l g?

Nhng nm 60 ca th k XX, cng vi s nng cao tnh nng ca knh vin vng v
tuyn loi ln, trong mn khoa hc hp dn con ngi nht l mn thin th vt l hc,
tip n l nhng pht hin mang tnh trng i, chnh l cc loi tinh th, mch sun
tinh, bc x ng sau v tr v phn t hu c gia cc ngi sao.
Nm 1960 pht hin ra loi tinh th u tin, c trng ln nht ca n l s thay i
mu ca vch quang ph rt ln, iu ny cho bit rng n cch Tri t ca chng ta
rt xa, c trn my trm triu nm hoc hng ngn nm nh sng. Mt khc, sng ca
loi thin th mnh hn gp 100 ~ 1000 ln so vi ton b h Ngn H (trong h Ngn
H c c khong 100.000.000.000 hnh tinh), sng ca bc x in mnh hn
100.000 ln! Nhng, th tch ca loi tinh th li rt nh, ch bng mt phn my triu
t ca h Ngn h! Nguyn nhn no lm cho loi tinh th trong th tch nh nh vy c
th tch t c nhiu nng lng nh vy? C phi tn ti mt ngun nng lng mi
m chng ta ngy nay vn cha hiu r? Theo s tch lu ca t liu quan st c c
c t nhiu nm nay pht hin ra trn 6200 loi tinh th. Con ngi tuy c mt cht
hiu bit v chng, nhng bn cht ca n vn l mt bi ton cha c li gii vi
chng ta!
Nm 1967, hai nh thin vn hc nc Anh quan st c mt ngun bc x in k
l trn bu tri, chng pht ra theo cng chu k xc nh mt cch lp i lp li mt in
xung bc x iun, mc chnh xc ca mch xung vt qua c ng h bnh thng.
Lc u, cc nh thin vn hc cn hoi nghi chng l mt bc in bo khng dy ca
cc sinh vt cao cp trong v tr pht v hng chng ta! Sau tip tc pht hin ra
mt lot thin th nh vy, thng qua nghin cu, cc nh thin vn hc nhn thc c
rng y l mt loi thin th mi - mt sao ntron chuyn ng vi tc cao, c
gi l sao mch xung. Ngy nay, c hn 550 sao mch xung c pht hin. Cht
lng ca sao mch xung so vi Mt tri l tng ng nhau, th tch th li rt nh,
thng thng ng knh ch c khong t 10 ~ 20 km, do mt rt ln, vt cht sao

mch xung ca 1 cm3 ch c 100 triu tn, bng 1000 t ln mt vt cht ht nhn
ca Mt tri! Nhit b mt ca sao mch xung khong trn 10 triu C, mt
ht nhn cao hn 6 t C, di p sut cao nhit cao, vt cht ng trng thi k
l - trng thi ntron, tc ton b in t b ngoi ca nguyn t b ht vo ht nhn
nguyn t m trung ho vi in tch dng trong ht nhn, kt qu, ht nhn nguyn t
trung tnh khng mang in tch ht nhn v ht nhn sp xp mt cch cht ch cng
nhau lm cho th tch nh li nhiu ln. Ngy nay c khng t ngi cho rng sao mch
xung l mt ngi sao lu i, bi v nhin liu ca ht nhn tiu hao ht, dn n
kt qu tai bin m b mai mt. Ngi pht hin ra sao xung mch cng do m nhn
c gii thng Nobel v vt l nm 1974.
Nm 1965, hai nh vt l hc ngi M khi i tm ngun m thanh lm nhiu h thng
thng tin ca v tinh, bng pht hin ra trn cc hng ca bu tri u c nhng sng
bc x nh yu t, chng tng ng vi bc x vt en nhit tuyt i l 3K. Loi
bc x ny n t trong vng su thm ca v tr, trn cc hng hu nh hon ton
ging nhau, c th thy rng v tr khng phi l chn khng. Hin tng ny trong
thin vn hc c gi l bc x bi cnh v tr. N nu ra mt chng c quan st tt
nht cho l lun ny quan st v tr. Nm bi bo a tin v s pht hin ny ch c
vn vn 600 ch, nhng lm chn ng ton b gii vt l hc thin th v gii vt l
hc l lun. Hai nh pht hin cng do m c nhn gii thng Nobel v vt l
nm 1978.
u nhng nm 60 ca th k XX, sau khi con ngi quan st lng ln cc bc x sng
ngn centimet hay milimet, pht hin ra rt nhiu loi vt cht mun hnh vn trng
ging nh s tn ti ca cc hnh phn t vi s bt ng ln, trong khng ch c vt
v c n gin, m cn c nhng phn t hu c tng i phc tp. S bin ho ca
cc phn t gia cc ngi sao v cc ngi sao c quan h mt thit. Cng quan trng hn
l, s pht hin ca cc phn t hu c gia cc ngi sao , nu ra mt manh mi
quan trng cho nghin cu khi ngun cuc sng trong v tr.

Bn pht hin ln ny trong thin vn hc ca nhng nm 60 ca th k XX u rt quan

trng i vi s pht trin ca thin vn hc v nhn thc ca con ngi v v tr.
Ngi ta ni ting g sau vi th k chinh pht v tr?
Nu con ngi ri khi hnh tinh ny trong mt chuyn thm him di hai th k, liu
hu du ca h c tip xc c vi nhng ngi li trn Tri t hay khng? Mt
gio s ngn ng hc nu ra cu hi ny, trong n lc lm sng t th ting m nhng
ngi chinh phc v tr s s dng, v s bin tu ca n theo thi gian.
Khi cuc hnh trnh bt u, hin nhin, nhng nh du hnh v tr ny s ni cng ngn
ng vi nhng ngi trn mt t. Nhng nu chuyn bay ch mang theo mt vi i
din ca ton b th gii, nhng ngn ng quc t nhn to nh Esperanto s c qu t
ngi ni, khin chng khng th tr thnh ngn ng chnh thc ca cuc hnh trnh .
Thm ch, nu tt c nhng hnh khch ca phi hnh on ny ni cng mt th ngn
ng khi h bt u chuyn bay, th th ting ny vn c th bin i nhanh chng, theo
hng khc xa so vi ting m trn Tri t. Mi trng v tr di ngy lm thay i
hon ton vn t vng. Nhng t mi xut hin v nhng t c bin mt. Cc cm t
c bn nh cha, m, chy, i b, ngi vn s tn ti. Nhng nhng t khc nh
my bay, nh chc tri, xe hi hay tu ho s tr thnh v ch vi cc c dn sng
trng khng gian, Thompson, ngi nghin cu s thay i t ngn ng bn a thnh
ting rp bi ca ngi da chu M trong th k XI, cho bit.
Trn Tri t, tng c mt tin l nh th: l th ting Anh loi, b bin tu
qua nhiu quc gia trn khp th gii, t Ghana n n , t ngi chu M gc u
ti ngi chu M bn a v nhng ngi nhp c trn khp th gii. T lc a qua
lc a, t o sang o, qun th nhng ngi ni ting Anh lp nn th ting a
phng c s sai bit r rng.

Trong v tr, qu trnh tng t nh vy cng s din ra. Trong vng 200 nm, ngn ng
v tr c hnh thnh s khng sai khc nhiu lm so vi ngn ng t nhin ban u.
Nhng nhng nh thm him s thy r c khong cch gia h vi nhng ng bo
Tri t. Khi con tu du hnh bay i rt xa, nhng thng ip qua radio s phi mt
vi thp k mi tr v c v ngc li. Trong thi gian , nhng th h mi ra i
trong khng gian, v th ng ca h khc nhiu so vi ngn ng m . Cng ngy,
nhng ngi xa x cng cm thy min cng v kh khn khi lin lc vi Tri t, cho
n ngy tn hiu ca h mt tm trong v tr bao la.
Thin thch dng bng l nh th no?
Vt th thin nhin trng thi c nh ri xung mt t t khng gian v tr xuyn
qua tng kh quyn Tri t gi l sao Bng, sao Bng c th chia lm 3 loi: sao Bng ,
sao Bng st v sao Bng st . Ngoi ba loi sao Bng ny ra cn c loi saoBng t
cht thu tinh, gi l bng thin thch.
Trong qu trnh sao Bng ri xung mt t, nhit b mt c th t ti trn 4000
C, rt nhiu vt cht u ln lt b kh ho di nhit cao nh vy, v th m mi
ngi u rt kh tng tng ra rng sao li c bng thin thch ri xung mt t?
Nhng ghi chp lin quan n bng thin thch thc s rt him. Trong nhng ti liu
thi xa ca Trung Quc tng ghi li mt on vn t nh sau: Ma thu nm ng tr
th nht (nm 1962), gia tra c ngi sao ln ri xung cnh ng nh h Li, thn Ty
huyn Linh Lng. N to nh ci u v trn, ting n nh sm, lu dn bin thnh
nc. Ngi sao ln ny chnh l v khch n t ngoi Tri t bng thin thch hay
l bng ? Theo nhng ghi chp lc m ni th vn cha tin hnh gim nh
khoa hc. Ngy 11 thng 04 nm 1983, ca ng thnh ph V Tch ri xung mt
mng bng, sau l mt m khi ni ln. Mt ngi qua ng cn t mng bng v
m ng nht c vo bnh nc nng. Sau ny, trc s c gng ca cc nh thin vn
hc Trung Quc, t bc hnh chp c t v tinh nhn to ngy hm , h tm thy

cc du vt qu o t khng gian v tr tin vo tng kh quyn, t chng minh

n l mng sao bng thu tinh him thy.
Nhng ghi chp lin quan n sao Bng thu tinh ca nc ngoi cng rt t. Ngy 30
thng 8 nm 1955, mt mng sao Bng thu tinh ri xung bn ngoi thnh ph Kaston,
bang Alaska ca M, vi trng lng vo khong 3000 gram. Ngy 27 thng 8 nm 1963,
mt mng sao bng thu tinh ri xung mt vn cy trong mt nng trang khu vc
Matxcva thuc Lin X c, tng trng lng cc mng bng v vo khong 5000 gram.
Mt s nh khoa hc on rng, ngun gc c th nht ca sao bng thu tinh chnh l
sao chi, khi ngi sao chi nh va vo bu kh quyn, c l c mt s cha b t chy
hon ton trong bu kh quyn nn b ri xung mt t. Tuy nhin, hin nay vn cha c
hc gi no th hin thi ph nh v sao Bng thu tinh, h cho rng vn cha
chng c chng minh chng l nhng v khch n t bn ngoi Tri t. H cho rng
nhng tng bng ri t trn tri xung t rt c th l sn phm trong bu kh quyn
Tri t.
Lm th no bit mt hn l thin thch?
Nu t trc mt bn mt ng v st cc, bn c phn bit c hn no l thin
thch, hn no l hay st t nhin khng? Chng kh lm u. mt cht, bn s
thy thin thch c lp v mng v nhng rnh khng kh rt c trng.
Khi bay vo bu kh quyn, thin thch c st vi khng kh nn b mt chng b nng ln
n my nghn , v chy thnh nc. Sau , khi ngui dn, b mt nng chy ny
ng li thnh mt lp v mng gi l lp v nng chy, thng lp v ny ch dy 1
mm, c mu nu hoc mu nu en.
Trong qu trnh lp v ny ngui dn, khng kh thi qua b mt n v li nhng vt
hn r, c gi l cc rnh khng kh, trng ging nh vt ngn tay li khi ta nm
bt m. Lp v nng chy v nhng rnh khng kh l c im ch yu ca thin thch.

Nu nhn thy tng hay cc st no c cc c im k trn, th c th khng nh

chnh l thin thch.
Mt s thin thch ri xung t lu ngy, b ma nng phong ho lm bong mt lp v
cng. Trng hp , kh nhn ra cc rnh khng kh nhng c cch khc nhn ra
chng. Thin thch trng rt ging trn Tri t, nhng vi cng mt th tch, bn
s thy n nng hn nhiu. Chng thng cha mt lng st nht nh, c t tnh, dng
nam chm th l bit ngay. Ngoi ra, quan st k mt ct ca thin thch , bn s thy
trong c rt nhiu ht trn nh, ng knh 1 3 mm. 90% thin thch u c
nhng ht trn nh nh vy.
Thnh phn ch yu ca thin thch l st v niken, trong st chim khong 90%,
niken 4 8%. Lng niken trong st t nhin trn Tri t khng nhiu nh vy. Nu mi
nhn mt ct ca thin thch st ri dng axit nitric bi vo, s xut hin nhng vt r
rt c bit, ging nh cc hoa. l v thnh phn cc cht trong thin thch st phn
b khng u, ch nhiu ch t niken. Ch cha nhiu niken kh b axit n mn v ngc
li, to nn cc ng vn. y cng l mt cch nhn bit thin thch.
nh sng v ch v tr v tc
Cc nh vt l khng nh rng vn tc nh sng (xp x 300.000 km/giy) l cc i
trong v tr. Thm ch chng ta cng khng th y mt th nh nh electron bay vi
vn tc nh sng c. C th gii thch iu ny nh th no?
Electron, thnh phn ca nguyn t, l mt ht t hon c khi lng cc nh. Trong thc
t, cc nh khoa hc lm cho n chuyn ng vi vn tc xp x 99,99% vn tc nh
sng, nhng vn cha t c con s mong mun. Nm 1964, trong khi c gng tng
tc electron, W. Bertozzi thy rng cng nhn nhiu cng, electron chuyn ng cng
nhanh, nhng khi gn t ti vn tc nh sng, n khng cn chuyn ng nhanh hn
na, m ch thu thm ng nng (nng lng sinh ra trong qu trnh chuyn ng).

iu g s xy ra khi ng nng t ti mt mc cao? Chng ta hy nghin cu cng thc

vt l ni ting ca nh bc hc Albert Einstein: E = mc2, trong E l nng lng, m l
khi lng vt th v c l vn tc nh sng (khng i).
Phng trnh ny chng t: Khi mt electron gn t ti vn tc nh sng, ng nng n
thu c tng ln v khi lng cng tng theo. Ni cch khc, cng chuyn ng nhanh
ui theo nh sng, electron cng nng. Cc nh khoa hc tnh ra rng lm mt
electron chuyn ng nhanh ti gn 300.000 km/giy, cn phi c nng lng v hn.
ng tic, trong v tr khng tn ti nng lng v hn, do , khng c cch no lm
electron bay nhanh hn nh sng c, t nht l vo thi im hin nay.
iu ny ng vi mt ht vt cht nh nh electron th cng ng vi mi th khc
trong thc t. Chuyn ng nhanh nh nh sng l iu khng tng.
Lm th no khai thc kim loi qu him trong v tr?
Cc tiu hnh tinh trong v tr c cho l cha mt khi lng ln cc kim loi qu
him nh cacbon, kim cng, titan v du m, c sinh ra t bi than v kh ngng t.
Cn nm su hn di lp b mt ca cc tiu hnh tinh c th l cc lp cacbon v
silicon. Theo cc quy lut vt l, cacbon di lc p ln c th chuyn thnh kim cng.
Cc nh vt l ca trng i hc Princeton v trng i hc Carnegie (M) cho rng,
cc dng sng, bin v thm ch l i dng ca cc tiu hnh tinh s c rt nhiu kh
metan v du m.
Hin ti con ngi ch c th chim ngng cc m kim cng v m du t nhin trn
cc tiu hnh tinh. Nhng theo nh vt l Katharina Lodders ti trng i hc
Washington, khi lng kim loi c th tn ti nhng tiu hnh tinh gn h Mt tri.
Qua phn tch thng tin thu c bng knh vin vng Huygens, nh vt l Lodders cho
rng trn sao Mc c kh nng tn ti titan.

n nay, cc nh khoa hc cho rng tm ca cc hnh tinh trong h Mt tri c hnh

thnh nh ion, nicken v canxo. Theo cc gi thit khoa hc , ban u cc cht ho hc
ny c t li dng m my bi kh bao quanh Mt tri. Tuy nhin, nh vt l
Lodders cho rng vn cn tn ti nhng lp cui v ln trong cc m my .
Nhng hn cui khi ri xung Tri t c th cha grafit v thm ch cc phn t kim
cng. Chnh nhng khi cui qua hng t nm vn ng c th to ra mt hnh
tinh c kch thc cc ln cha cc m du v kim cng.
Nm 1999, M h cnh thnh cng trm v tr NEAR ln hnh tinh Eros. Sau khi phn
tch cu trc b mt ca hnh tinh Eros, cc nh khoa hc M pht hin thy trn hnh
tinh Eros cha khong 20 t tn nhm v khong 20 t tn platin, vng v mt s kim loi
qu him khc. Ni cch khc, hin ang c nhng m kim loi qu him khng l bay
xung quanh Tri t, tr gi c tnh khong 20 30 nghn USD.
Cc hnh tinh c kim cng v du m nm cch rt xa Tri t v vi khoa hc hin
nay loi ngi cha th khai thc c ngun ti nguyn qu gi ny. Nhng hy vng vi
tc pht trin khoa hc nh v bo hin nay, khng bao xa na con ngi c th khai
thc c cc m vng v du kh trong v tr b sung cho ngun nng lng th gii
ang cn kit dn nh hin nay.
Li gii no cho s mt tch b n ca cc ht neutrino?
Mt nhm nghin cu vt l quc t va khng nh c p n cho b n ko di 30
nm qua: s mt tch ca cc ht neutrino (dng ht c bn cu thnh vt cht) pht ra t
Mt tri. Khng ai khc, chnh cc ht neutrino thay hnh i dng trn ng n
Tri t khin cc nh khoa hc mt du chng!
Neutrino l mt trong s cc ht c bn cu thnh vt cht. Chng thng c gi l
bng ma do c tnh tng tc qu yu t vi cc dng khc ca vt cht. Chng chia

thnh 3 dng: electron neutrino, moun neutrino v tau neutrino. Cc neutrino sinh ra t
cc phn ng ht nhn trong lng Mt tri u l dng electron neutrion.
u thp k 70, cc nh khoa hc thc hin nhiu th nghim xc nh lng
neutrino n Tri t. Tuy nhin, h ch tm thy khong 1/3 s ht neutrino so vi c
tnh. Nhng ht cn li i u? C iu g sai lm trong l thuyt v Mt tri, hay trong
nhn thc ca chng ta v neutrino?
Sau nhiu nm nghin cu, n nay cc nh khoa hc c c li gii r rng: Chnh
electron neutrino, trong qu trnh chu du t nhn Mt tri ti Tri t, chuyn ho
sang dng moun neutrino v tau neutrino khin cc nh khoa hc khng pht hin
c. Thc t, tng lng electron neutrino c sinh ra t Mt tri vn bng vi s
lng tnh ton theo m hnh.
My d neutrino khng l
Nghin cu c thc hin bi mt my d neutrino khng l t ngm di lng t
Canada i nghin cu Neutrino Sudbury (SNO). T hp ny nm su ti 2 km trong
mt m niken gn Sudbury, Ontario, gm mt qu cu trn cha 1.000 tn nc nng,
bn ngoi l cc my d. Nhim v duy nht ca n l pht hin cc dng tng tc ca
neutrino.
Trong phn t nc nng, nguyn t hydro c thay th bng ng v nng deuterium.
Khi mt nguyn t deuterium b mt electron neutrino bn ph, n s tch thnh mt
proton v mt neutron. Nh vy cc my d m c s ht ny. Hai dng cn li ca
neutrino khng th b gy nguyn t deuterium.
So snh s ht m c vi mt kt qu khc do my d Nht Bn thc hin, s
lng cc neutrino m c Nht Bn nhiu hn, vi c 3 loi. iu chng t
trong hnh trnh bay n Tri t, electron neutrion chuyn ho thnh moun neutrion
v tau neutrion.

Cc nh khoa hc cng cho rng, d c s lng rt ln, nhng tng khi lng ca cc
neutrino li rt nh, do vy, chng hu nh khng th ngn chn qu trnh n rng ca
v tr.
n v thin vn l g?
n v thin vn l mt loi n v dng o khong cch trong thin vn hc, ngi ta
ly khong cch trung bnh t Tri t n Mt tri lm n v o. i vi cc thin th
trong h Mt tri thng dng n v ny. Mt n v thin vn ny bng 149.600.000
km. V khong cch gia cc thin th l rt ln, nn nu dng n v o l km th cc con
s s rt khng l, bt tin. Ngoi ra nh sng t cc v sao i n Tri t thng i
hi thi gian my nm nn vic dng n v nm nh sng o khong cch gia cc
thin th s lm gim bt cc phin phc. Mt nm nh sng bng 9.460.000.000.000 km
(9,460.1012 km). C nhng nh thin vn hc li khng dng nm nh sng m dng ly
gic l giy sai, mt giy sai bng 3.260.000.000.000 km (3,26.1012 km).
nh sng Mt tri cn 8 pht 19 giy i t Mt tri ti Tri t, n sao Thin vng
cn phi 5 gi 48 pht. Vi khong cch ny th nm nh sng l mt n v qu ln.
Khi nghin cu cc thin th trong h Mt tri, cc ngi sao v m ngi sao v vic dng
n v thin vn l mt vic lm rt thch hp.
V sao v tinh kh tng a tnh c th d bo thi tit?
V tinh kh tng a tnh chuyn ng quanh Tri t vi cng mt chu k Tri t t
quay, tc l chuyn ng ng b vi Tri t. Cho nn, khi mt t nhn ln chng ta
cm thy n ng yn mt ch c nh.
V tinh kh tng a tnh ng yn trn bu trim cch b mt Tri t khong 36.000
km. Trn v tinh c trang b my nh tinh xo chp lin tc hng di chuyn ca
cc tng my, s bin i ca nhit b mt v tnh hnh chuyn ng ca cc cn

bo trn mt vng rng ln v truyn kp thi nhng hnh nh chp c v trm

thu di mt t.
Trn mt t sau khi n nhng tn hiu n t v tinh, lin chuyn i tn hiu thnh
hnh nh. Cho nn chng ta c th nm c tnh hnh bin i ca cc tng my trn
cao. Nu em nhng hnh nh ghi ln bn c sn th c th bit mt cch tng
i chnh xc v s bin i ca cc tng my trn cao nhiu ni. V tinh kh tng
a tnh chng nhng c th d bo chun xc v s bin i ca nhit khng kh,
hng gi sp ti, ng i ca bo V vy n c tc dng ln trong vic d bo thin
tai
Ti sao v tinh a tnh c th ng yn?
ng mt ni no nu nm mt qu cu theo chiu nm ngang, do lc hp dn ca
Tri t, qu cu s bay theo mt ng cong v nhanh chng ri xung t. Khi bn
vin n t mt khu sng, vin n cng khng ra ngoi hin tng , ch c so vi
qu cu th vin n bay xa hn.
Chng ta hy suy ngh mt cht v ng bay ca vin n. V mt t c dng hnh mt
cu, nu ko di ra xa mt t s cong xung, v vy nu bn mt vin n vi mt vn
tc ln, vin n s bay vi khong cch xa hn iu m chng ta tng tng. V mi
ngi cho rng Mt t l mt mt phng nm ngang, nu nh khng c bu khng kh
ngn cn th vin n c kh nng nh mt v tinh nhn to chuyn ng trn mt qu
o. Mun th vn tc vin n phi t ti 7,91 km v bay mt vng quanh Tri t ht
1 gi 24 pht cng cao th lc hp dn cng b, vin n bay i nh nhng. V nh khi bay
cao cch mt t 500 km th cn 1 gi 35 pht bay mt vng quanh Tri t, nu bay
cao 3000 km th cn 2 gi 31 pht, nu cao 39.500 km th bay mt vng quanh
Tri t phi cn ti 24 gi.
Gi s rng nu ta ng di mt t nhn ln mt v tinh bay theo mt qu o trn
trn cao. V Tri t t quay mt vng ht 24 gi, nn khi ng trn mt t nhn ln mt

v tinh cn 24 gi bay ht mt vng quanh Tri t, th trng v tinh ta h nh ng

yn mt ch. Thc t v tinh cng mt t chuyn ng ng b. Vy v tinh a tnh
cng gi l v tinh ng b.
Ti sao phng quan trc thin vn thng c mi trn?
Thng thng mi nh nu khng bng th cng nghing, ch ring mi ca cc phng
quan trc ca i thin vn th hnh trn, trng xa ging nh mt ci bnh bao ln. Phi
chng h lm dng cho n hay ch trng cho l mt?
Khng phi nh vy, bi mi trn c tc dng ring ca n. Nhn t xa, nc i thin vn
l mt na hnh cu, nhng n gn s thy nc mi c mt rnh h chy di t nh
xung n mp mi. Bc vo bn trong phng, rnh h l mt ca s ln nhn ln
tri, ng knh thin vn khng l cha ln tri qua ca s ln ny.
Mi hnh trn ca i thin vn c thit k chuyn dng cho knh thin vn vin
vng. Mc tiu quan trc ca loi knh vin vng ny nm ri rc khp bu tri. V th,
nu thit k nh nhng mi nh bnh thng th rt kh iu chnh ng knh v cc mc
tiu. Trn trn nh v xung quanh tng, ngi ta lp mt s bnh xe v ng ray chy
bng in iu khin nc nh di chuyn mi gc , rt thun tin cho nhng ngi
s dng. B tr nh vy, d ng knh thin vn hng v pha no, ch cn iu khin
nc nh chuyn ng a ca s n trc ng knh, nh sng s chiu ti v ngi
quan st c th nhn thy bt c mc tiu no trn bu tri.
Khi khng s dng, ngi ta ng ca s trn nc nh bo v knh thin vn khng b
ma gi lm nh hng. ng nhin, khng phi tt c cc phng quan trc ca i
thin vn u thit k mi trn. Mt s phng quan trc ch quan st bu tri hng Bc
Nam nn ch cn thit k mi nh hnh ch nht hoc hnh vung.
Thc s c th mi nm sao Ngu Lang v sao Chc N u gp nhau khng?

Chng vng ti ma h, gn thng trn nh u ca chng ta mt ngi sao sng rt gn,

chnh l sao Chc N. Cch qua Ngn h, hng ng nam trn bu tri, c mt ngi
sao sng i vng xa xa vi sao Chc N, chnh l sao Ngu Lang. Hai bn sao Ngu
Lang cn c hai ngi sao nh.
Nhn ln bu tri, sao Ngu Lang v sao Chc N ch cch nhau mt di Ngn H, c th
ni l cch nhau khng xa trn bu tri. Trn thc t, khong cch ca chng l rt xa, vo
khong 16,4 nm nh sng. Trong truyn thuyt thn thoi, mi nm vo ngy tht tch
(mng 7 thng 7 m lch), Ngu Lang v Chc N gp nhau qua sng Ngn, nu on
chn Ngu Lang rt nhanh, mi ngy i 100 km, t sao Ngu Lang di chuyn n ch sao
Chc N th phi cn mt khong thi gian l 4,3 t nm; Cho d l c i tu v tr vi
tc 11 km/giy, th n c sao Chc N cng phi mt 45 vn nm; Gi in thoi
cho nhau mt ting, nhn c hi m ca i phng th t nht cng cn 32,8 nm.
C th ni vic hai ngi sao Ngu Lang v Chc N mi nm gp nhau mt ln l hon
ton khng th.
Sao Ngu Lang v sao Chc N cch a cu ca chng ta u rt xa, sao Ngu Lang
cch chng ta 16 nm nh sng, cng chnh l ni chng ta hin nay nhn thy sao Ngu
Lang l nh sng m n pht ra 16 nm trc. Cn sao Chc N cch a cu li cng xa
hn, khong 26,3 nm nh sng Chnh v chng cch chng ta xa xi nh vy nn nhn ln
mi tr thnh hai im sng nh. K thc, sao Ngu Lang v sao Chc N u c th
tch gp hai ln Mt tri, nhit b mt ca chng cao hn Mt tri ti 2000 C, nh
sng m n pht ra mnh gp 10 ln Mt tri; Sao Chc N cn ln hn sao Ngu Lang,
th tch ca n gp Mt tri 21 ln, nh sng m n pht ra gp 60 ln Mt tri. Nhit
b mt ca sao Chc N gn 10.000 C, cao hn nhit ca tia la in my ln,
chng trch chng ta nhn thy ho quang ca sao Chc N c mu trng im cht nh
sng xanh.
Ban ngy cc ngi sao trn i u vy?

Nhc n cc v sao, ngi ta thng lin tng n ban m. Cc v sao nhp nhy ch
ban m mi c. Vy th ban ngy cc v sao trn i u?
Thc ra cc v sao trn tri t u ti cui, t sng n ti, lp lnh trong khng trung,
ch do ban ngy chng ta khng nhn thy chng m thi. y l do bui sng khi Mt tri
mc, mt s tia sng trong Mt tri b kh quyn ca Tri t chiu vo, lm sng r c
bu tri, lm chng ta khng nhn thy s yu i ca cc v sao. Nu khng c bu kh
quyn, bu tri s en kt, cho d nh Mt tri mnh hn cng c th nhn thy cc v
sao. Tnh trng trn Mt trng chnh l nh vy.
Trn thc t, qua knh vin vng thin vn, chng ta cng c th nhn thy cc v sao vo
ban ngy. Trong c hai nguyn nhn: Th nht l ng knh ca cc knh vin vng
thin vn chn mt a phn nh sng Mt tri chiu trong kh quyn xung Tri t,
cng ging nh con ngi t to ra mt bu tri m nh; Th hai, tnh quang hc ca
knh vin vng c th lm cho ton bu tri ti en i, m im sng ca cc v sao
ngc li li mnh ln. Nh vy, khi cc v sao li hin r din mo vn c ca n.
Dng knh vin vng thin vn ngm cc v sao vo ban ngy, so vi ngm vo ban
m, th kt qu cho thy c mt s s khc bit, cc v sao khng c sng cao cng
kh m nhn thy c. Nhng nh vy rut cuc chng minh c rng ban ngy
cng c th nhn thy c cc v sao.
Ti sao phi nghin cu cc phn t xung quanh cc v sao?
Cc nh thin vn hc thng coi cc loi vt cht nh hi v bi bm trong khng gian
gia cc v sao c gi chung l vt cht xung quanh cc v sao. Nhng nm 30 ca th
k XX, cc nh khoa hc dng knh vin vng quang hc bt ng pht hin ra my loi
phn t hai nguyn t trong my th hi gia cc v sao. Do kh nng quan st ca knh
vin vng quang hc ny cn nhiu hn ch, trong vng 30 nm sau , nghin cu quan
st cc phn t gia cc v sao v c bn b ngng tr. S pht trin ca thin vn hc

bc x in cui cng m ra kho bu tri thc cho con ngi v cc phn t gia cc v
sao.
Nm 1963, nh khoa hc M ln u tin dng knh vin vng bc x in pht hin ra
phn t gc (OH). Nm nm sau, li pht hin ra amniac (NH3), phn t nc, mt loi
phn t hu c kt cu phc tp formaldehyde (H2CO). K t , cc loi knh vin
vng bc x in loi ln ca nhiu quc gia trn th gii x vo cng tc tm kim
phn t gia cc ngi sao mi, ng nh mt nh thin vn hc tng ni: Vic i thin
vn tho lun phn t tr thnh mt. Nhng pht hin ny lm thay i mt vi cch
nhn sai lch ca cc nh thin vn xa. V d, Nguyn Tin cho rng mt vt cht
trong khng gian gia cc v sao v cng thp, kh c th hnh thnh hai phn t ca mt
nguyn t, cho d hnh thnh, do tc dng ca tia hng ngoi v tia bc x ca v tr rt
d phn gii, tui th ca n thp.
S pht hin ca cc phn t gia cc v sao c lit vo mt trong bn pht hin hin
tng thin vn hc ln trong nhng nm 60 ca th k XX, cho n tn ngy nay, con
ngi pht hin c hn 60 loi phn t gia cc v sao trong h Ngn h. Trong qu
trnh nghin cu vt l v ho hc ca cc phn t gia cc v sao ginh c nhng tri
thc m trn Tri t khng c cch no c c, a ra mt thng tin hu ch cho nghin
cu cc vn quan trng ca thin vn hc.
Trong h Mt tri, h Ngn h v trong cc tinh h khc, pht hin ra phn t oxy,
phn t nc v mt vi phn t hu c. Trong cc phn t gia cc v sao pht hin ra
cn c Xyanogen ho hiro, formaldehyde (H2CO), phn t axton alkyn, ba loi phn t
hu c ny l nguyn liu hp thnh axit amni khng th thiu. Do cho thy, trong
khng gian v tr, rt c th tn ti axit amoni. Axit amoni l thnh phn ch yu cu
thnh protein v axit nucleic, do vy nhng ni bn ngoi Tri t cng c th tn ti
cc trng thi sng mun mu mun v.

Cc ngi sao trong qu trnh hnh thnh vt cht gia cc v sao v s tr v vt cht gia
cc v sao, c th tin hnh nghin cu thng qua phn tch ng ph phn t, kt qu
ca n c th lm cn c tm ra cc hin tng thin vn khc. Tn dng thm d kt
cu phn t my, m cn c th nghin cu vn ng kch thc ln, hnh thi v cht
lng c trng phn b ca h Ngn hag v tinh h ngoi h Ngn h
Ni khng gian gia cc v sao di iu kin cc oan nh siu chn khng, nhit
siu thp, siu bc x, l Phng thc nghim kh c c nghin cu cc hin
tng vt l ca nguyn t v phn t. Nhng nghin cu ca phn t gia cc v sao, r
rng l s khng ngng thc y pht trin thin vn hc, vt l hc, ho hc, sinh vt
hc v cng ngh khng gian.
Lm th no o trng lng ca cc ngi sao?
Vic tnh ton khi lng cc ngi sao l da vo khi lng ca Tri t. Th vic tnh
ton khi lng ca Tri t c tn hnh nh th no? Hin nay, ngi ta bit
khong cch t tm Tri t n b mt Tri t. Cho d l hng s ca lc hp dn v
gi tr m ni l mt con s rt b. Nhng ngi ta c th o c chnh xc gi tr ny.
Ngi ta vn hay dng cch da vo o gia tc ca lc hp dn i vi mt vt th no
ri t tnh ra lng cht ca Tri t.
Vic trnh by nguyn l ca php o qu l rt kh gia Tri t v Mt trng, gia Tri
t v Mt tri, Mt tri v cc hnh tinh khc, chng u chuyn ng theo tng qu
o ca tng thin th. Dng nh lut Kepler, da vo khong cch gia cc qu o,
thi gian chuyn ng mt vng trn qu o, ngi ta c th tnh c trng lng ca
chng. Ngoi ra, trng lng cc tinh cng c tnh t khong cch v chu k chuyn
ng m tnh ra. V song tinh ln hn Mt tri 8 ln nn c th xem song tinh nh mt h
en.
Lm th no o khong cch gia chng ta n cc v sao?

C rt nhiu cch o khong cch n cc v sao, y ch gii thiu mt cch o tng

i n gin. V cc v sao cch chng ta rt xa cho nn cn phi tin hnh o t m,
chnh xc. C nhin cc v sao c ci sng hn, c ci ti hn. Ni chung, nhng ci trng
thy m m o o th cch chng ta rt xa. Ngc li, sao Ngu Lang v sao Chc N
c sng cp 1 th tng i gn chng ta. V vy, c th o c v tr ca cc sao
vy mt cch chnh xc. Khi o, chng ta cn phi ly cc s o cc v sao m yu gn
cc ngi sao c o (phn ln l cc v sao xa hn) lm nn.
Tri t quay xung quanh Mt tri ht 1 nm, to thnh mt ng trn c ng knh
bng 300 triu km. Th l, tuy nhng ngi sao xa m yu pha sau khng bin ng
nhng em i chiu nhng ngi sao tng i gn vi nhng ngi sao pha sau, tuy
bin ng rt nh, song vn dch sang tri hoc dch sang phi theo chu k 1 nm. Nu
dng n v o gc biu th th sao Ngu Lang cch xa 8,6 nm nh sng ch lch i c
0,7 giy.
Tm li, c th o c cc sao cch ta vi trm nm nh sng. Cc sao xa hn th c
th da vo phng php thng k mu sc nh sng ca cc sao gn o c m
tnh ra. Nguyn l ca n l: gi nh cc sao c mu nh nhau th v i th, sng ca
chng khc nhau, khong cch tng gp i, sng ch cn .
Nhng chm sao trn tri c phn chia nh th no?
Cc v sao cch chng ta rt xa, xa n mc chng ta khng c cch no phn bit r
nhng ngi sao no gn hn, ngi sao no xa hn, ci m chng ta vn nhn thy ch l
hnh chiu ca chng trn Thin cu m thi.
Vo khong 3000 ~ 4000 nm trc, nhng ngi Babilon c i nhm cc ngi sao
li thnh nhng hnh dng rt th v c gi l chm sao. Ngi Babilon sng lp ra
48 chm sao. Sau , cc nh thin vn Hy Lp t tn cho chng, c chm sao ging
loi ng vt no th dng tn ca ng vt lm tn ca chm sao, c chm sao th
c t tn theo tn ca cc nhn vt trong thn thoi Hy Lp.

Trung Quc t trc thi nh Chu bt u t tn cho cc ngi sao trn tri, v phn
chia bu tri thnh cc chm sao, sau t thnh Tam vin Nh Thp Bt t. Tam Vin
nm xung quanh sao Bc cc, Nh Thp bt t nm nhng ni c Mt trng v Mt
tri i qua.
n th k th II trc cng nguyn, s phn chia ca cc chm sao pha Bc gn
ging vi ngy nay. Nhng my chc chm sao pha Nam, v c bn l sau th k
XVII mi dn dn c xc nh. Do cc nc c nn vn ho pht trin tng i sm
th nm bc bn cu nn i vi nhng nc ny m ni, c rt nhiu chm sao pha
Nam u khng nhn thy c vo ma ng.
Hin nay, cc chm sao quc t thng dng tng cng c 88 chm, l do Hi lin hp
Thin vn hc quc t phn chia v quyt nh li vo nm 1928. Trong c 29 chm sao
pha Bc ng xch o ca thin cu, 46 chm sao nm pha Nam xch o ca
thin cu, vt ln trn ng xch o ca thin cu c 13 chm.
Tn ca 88 chm sao ny, c khong mt na l t theo tn ng vt nh chm i
Hng, chm S T, chm Thin Hc, chm Thin Nga; ly tn ca cc nhn vt trong
thn thoi Hy Lp, v d nh chm sao Tin Hu, sao Tin N, sao Anh Tin, chm sao
knh hin vi, chm sao knh vin vng, chm sao ng h, chm sao gi v. Tuy rng
phng php phn chia cc chm sao ca ngi xa khng khoa hc, nhng tn gi ca
cc chm sao vn tip tc c dng cho n ngy nay. H thng cc chm sao do ngi
Trung Quc c i phn chia tuy khng s dng na, nhng cn lu gi c mt s tn
gi c xa ca cc chm sao.
Mt ngi trn sao Ho: V sao mt ta nhn g ho cuc?
Kh nng thu nhn cc tn hiu th gic v lp y chng vo nhng khong trng cho
php loi ngi x l thng tin nhanh chng. Song iu ny i khi cng gy b ci
nhm - chng hn nh khi nhn thy cc vt m thc t khng tn ti .

 l biu hin ca s quen thuc, chng hn khi chng ta nhn thy hnh mt ngi
trn sao Ho, trong mt cnh rng hay trn mt m my, cc nh khoa hc, thuc i
hc Boston, M, cho bit. Chng ta qu quen vi khun mt ngi n mc chng ta
nhn ra h nhng ni h khng h xut hin.
Nm 1976, phi thuyn Viking 1 ca NASA chp nh mt khong nh trn b mt
Ho tinh. Bng ca mt trong cc nh ni y gi s lin tng n mt khun mt
ngi.
tm hiu hin tng nh la ca i mt, cc nh khoa hc nghin cu qu trnh
thu nhn tri gic - s gia tng tch lu do tip xc lp i lp li nhiu ln.
chng t iu ny xy ra nh th no, nhm nghin cu hun luyn cho mi
ngi trong mt phng th nghim lm quen vi cc thng ip tim thc.
Ngi tham gia xem mt mn hnh my tnh vi cc chm chuyn ng m nht n
mc chng hu nh khng nhn thy c. Trong th nghim u tin, h khng th
on ra cc chm ang chuyn ng theo hng no.
Trong mt kho hun luyn sau , ngi tham gia c yu cu xc nh nhng k t
trn mn hnh trong khi cc chm vn tip tc chuyn ng trn phng nn.
Sau cng, nhng ngi ny mt ln na li on xem cc chm di chuyn theo hng
no. Ngc nhin thay, h c xu hng gn cho cc chm hng di chuyn trng vi
hng m chng chuyn ng trong kho hun luyn. V mt l do no , s tp
trung cao vo cc k t cho php h lnh hi v thc cc du chm. H tip
nhn m thm ch khng nhn ra n.
V sao trn sao Thu khng c nc?
Ngc li hon ton vi ngha ca tn gi, trn sao Thu khng c mt git nc no
c.

Cc thnh phn ban u cu to nn cc hnh tinh ca h Mt tri u nh nhau. Trn

sao Thu cng c kh quyn v nc, song nhit qu cao v gn Mt tri nht v
sc ht ca bn thn tng i yu, khng th gi li kh quyn xung quanh mnh, nn
v sau n b mt ht lng nc.
ng thi vi vic quay quanh Mt tri, sao Thu cng t xoay chm chm, chu k t
quay l 59 ngy. Trong 59 ngy, n li c th quay xung quanh Mt tri hn na vng. V
th, thi gian ban ngy trn sao Thu rt di, tng ng vi 176 ngy trn Tri t.
Trong qung thi gian , so vi Mt tri m trn Tri t nhn thy, c mt Mt tri ln
gp 7 ln ang hun t sao Thu. Khi sao Thu vo im gn Mt tri nht, ni b
mt hng v pha Mt tri c nhit gn t 400 C. Trong iu kin nhit cao
n th, ngay c ch cng nhanh chng nng chy ra.
V sao vnh nh sng ca sao Th li c dng hnh vnh khuyn?
Sao Th l hnh tinh th 6 quay quanh Mt tri, ngi ta cn gi sao Th l hnh tinh
ngoi, v n chuyn ng quanh Mt tri theo qu o bn ngoi qu o Tri t. Qu
o ca sao Th v Tri t gn nh trn cng mt mt phng, vnh sng sao Th
nghing mt gc 280 so vi mt phng hong o (mt phng qu o ca sao Th)
nn c mt phng hng xc nh.
Nu vnh sng ca sao Th li nghing 90 th phi 29 nm ri, ng thi gian sao
Th chuyn ng mt vng quanh Tri t, ta mi thy c vnh sng ca n. Nhng
iu l khng th c v t Tri t nhn ln sao Th, vnh sng ca sao Th ch lp
lnh di nh sng Mt tri chiu sng v pha i din b che khut th khng thy g
na. Lc ch cn l bng ti.
Khi c cc ti liu nghin cu c lin quan n cc thin th, ta thy rng Tri t bn
trong ca sao Th, hn na sao Th li rt xa Tri t, nn ng bt k v tr no ca
Tri t ch c th thy vnh sng sao Th khi nh sng Mt tri chiu vo.

Ngi ta gi cc my quan trc bay v pha ti c vnh sao Th v t gi v mt

t nhng bc nh qu gi. Trn cc tm nh, vnh sng sao Th l mt hnh vnh khn,
hnh vnh khn ny c 15 nm s i chic hnh vnh khn v pha chng ta mt ln. Khi
vnh sng nm song song vi tia nhn ca chng ta th cho d knh vin vng c ln ta
cng khng th nhn thy c vnh sng.

Ti sao li c ma sao Bng?

Vo ban m, thng c th nhn thy sao Bng trong bu tri lo sng ln, th sao Bng
gy ra nhng hin tng ny phn ln u ch bng nhng chic kim nhn. Khi th sao
Bng va chm, c st, t chy ri pht sng vi tng kh quyn th n tr thnh tn tro.
Nu th sao Bng tng i ln th khi cha b t chy ht, phn cn li s ri xung
mt t v tr thnh sao bng. Mi ln sao Bng ri xung tng i nhiu th c gi
l ma sao Bng.
Ngy 8 thng 3 nm 1976, trn ma sao Bng him c trn th gii ri xung tnh Ct
Lm, Trung Quc.
Khong 3 gi chiu hm , mt ngi sao Bng nng vi tn khi ang bay vi tc d cao
trn khng thuc khu vc thnh ph Ct Lm b t chy v pht sng do va chm vi
tng kh quyn dy c, hnh thnh mt qu cu la ln chi mt. Qu cu la nhanh
chng phn chia thnh mt qu ln v hai qu nh ri phng thng t ng sang Ty v
vang ln ting n nh sm, sau c ting phn hi li, ting sm khng ngng, cc
ngi sao Bng ln nh ln lt ri xung ging nh nhng ht ma ri xung ngoi
pha Bc thnh ph Ct Lm v cc huyn Vnh Ct, Giao H, tr thnh trn ma sao
Bng him thy trn th gii tnh Ct Lm.

Trn ma sao Bn Ct Lm l trn ma him thy trn th gii c phn b rng

nht, s lng nhiu nht.
Khu vc ma ko di ti 70.000 mt t hng ng Ty v rng hn 8.000 mt theo
hng Nam Bc, din tch t ti 500.000 m2
Trong vi ngy ngn ngi, cc nhn vin chuyn nghin cu hin tng ny thu thp
c hn 100 mng sao Bng nng hn 500 gram v v s cc mnh v nh b khc.
Tng trng lng sao Bng ri xung ln ny vo khong hn 2600 kg. Trong Sao
Bng s 1 l ngi sao Bng ln nht thu nht c trong lch s th gii, n nng
1770 kg. Ngi sao Bng ny ri trong phm vi thn Hoa B Xng, huyn Vnh Ct.
Hnh trnh ca sao Bng
Ban m, trn bu tri thnh thong li lo sng tip mt vt sng trng hnh thnh
cnh cung rch ngang bu tri v bin i rt nhanh. Nhng ngi chng kin tht ln:
Sao Bng.
Truyn thuyt ca Trung Quc v mt s nc chu u thu dt nhiu cu chuyn ly
k v nhng ngi sao bng. Trong , truyn thuyt ph bin nht cho rng: mi ngi
sng trn Tri t tng ng vi mt v sao trn tri. Khi ngi no cht, v sao tng
ng vi ngi s ri xung t.
Cch t vn nh vy r rng l khng c c s khoa hc. Theo thng k, trn Tri t
hin c hn 5 t ngi ang sng, trong khi tng s cc v sao trn tri k c nhng v
sao mt thng khng thy c l hn 100 t. Hn na, nu ni sao bng l sao ri
xung t cng khng ng. Cc v sao dy c trn bu tri m chng ta nhn thy, tr
my hnh tinh anh em gn Tri t, cn li u l nhng thin th khng l tng ng
vi Mt tri. V chng cch Tri t qu xa, rt t kh nng va chm vi Tri t. Bi
vy trong lch s ca loi ngi cha bao gi xy ra hin tng cc v sao ri xung
Tri t.

Vy sao Bng l g?
Gii thch mt cch khoa hc th, sao Bng l hin tng mt loi vt cht ca v tr
bay vo tng kh quyn ca Tri t, b c xt v pht sng.
Vn l trong khng gian v tr gn Tri t, ngoi cc hnh tinh ra cn c cc loi vt
cht v tr khc na, cng ging nh nhng i dng ngoi cc loi c, tm, nghu s
cn c cc loi sinh vt nh khc. Trong s cc vt cht v tr , c loi nh nh ht
bi, c loi ln nh tri ni, chng vn hnh theo tc v qu o ring. Bn thn
chng khng t pht sng. i khi chng bay thng v pha Tri t vi tc rt nhanh,
t 10 km ti 70 80 km/giy, nhanh gp nhiu ln my bay nhanh nht hin nay.
Nhng khi bay vo kh quyn Tri t vi tc nhanh nh vy, chng c xt vi cc
phn t ca kh quyn khin khng kh b t nng ti my nghn , thm ch my vn
, bn thn ca vt cht v tr cng b t chy v pht sng. Nhng chng khng chy
ht ngay m chy dn dn theo qu trnh chuyn ng, to thnh vt cht sng hnh vng
cung m ta nhn thy.
C trng hp vt cht v tr qu ln khng kp chy ht v ri xung Tri t, ngi ta
gi chng l cc Thin thch. Do mt kh quyn dy c nn rt t khi c thin thch
ri xung mt t, m thng chy kit trn ng i. Cu to ca thin thch ch yu
gm st, niken, hoc ton l . C ngi cho rng chng c cha nhng nguyn t m
Tri t khng c.
C nhng sao bng ch l cc v khch qua ng. Chng st ngang bu kh quyn ca
Tri t vi tc cc ln ri li tip tc hnh trnh vo v tr xa xm.
Vn tc ca sao Chi Halley l bao nhiu km/s?
Cng nh Tri t, sao chi Halley cng chuyn ng trn mt qu o quanh Mt tri.
im khc bit l qu o ca Tri t l hnh elip gn trn, cn qu o ca sao chi
Halley l hnh elip dt. im m sao chi Halley gn Mt tri nht (im cn nht) cch

Mt tri 90 triu kilomt, qua gia qu o sao Thu v sao Kim, im xa Mt tri nht
(im vin nht) cch xa Mt tri 5 t 295 triu kilomt, so vi khong cch gia qu
o ca sao Hi vng tinh l hnh tinh xa Mt tri (l 4,5 t kilomt) th cn xa hn.
Chu k chuyn ng ca sao chi Halley quanh Mt tri l 76 nm. Khi bay xa Mt tri
n gn im vin nht sao chi bay vi tc 0.91 km/s tc 3280 m/s. Nu so vi vn
tc m thanh trn mt Tri t l 340 m/s th tc ca thin th ny gp 2,7 ln tc l
tng ng vi tc my bay siu thanh cp 2,7.
Khi sao chi Halley t im vin nht bay tr v, th khi cng bay gn n Mt tri, tc
bay ca n cng nhanh. Khi n gn im cn nht, gn qu o ca sao Kim, tc
chuyn ng s l 54,3 km/s tc cng l 195.500 km/gi.
Vi Tri t tc ti im cn nht v im vin nht sai khc nhau khng nhiu. Vo
ngy 04/01 l im cn nht th tc l 35,6 km/s, cn ngy 04/07 l im vin nht th
tc s l 34,79 km/s.
V sao nh ca sao Chi li c vt di?
l kt qu ghi vt ca sao chi di ng trn phim ca knh vin vng. Sao chi khc
vi cc v sao l c vn tc chuyn ng thay i trn bu tri. Cc v sao v cc tinh vn,
chng chuyn ng trn bu tri l do chuyn ng t quay ca Tri t m c. Nu
dng knh vin vng chp nh th ta s thu c cc hnh nh r cho d cc ngi sao c
nh sng yu. V sao chi chuyn ng vi vn tc ln trong khng trung, nn khi chp
nh trn nn cc sao khc bc nh thu c ca sao chi b dt.
C loi sao chi c chu k. l sao chi khng ch c xut hin mt ln, m c th l
nhiu ln n gn Tri t, sao chi Halley l mt trong s . Mi ln sao chi Halley
n gn, ngi ta li o c c qu o ca n ngy cng c chnh xc hn. Mi
ln n xut hin, do lc hp dn ca Mc tinh, hnh dng qu o ca sao chi c th
thay i. Nu nh qu o ca sao chi m khng c s thay i nh no th khi n

gn, ta ch cn hng knh vin vng v hng tnh ton l chng ta c th ghi c
hnh nh lc n gn. Tuy nhin vn khng n gin nh vy. V nh sng ca sao
chi rt yu, nn cn phi kin tr tin hnh trong thi gian di v knh phi c nhy
cao. Cc chuyn gia s s dng cc phng php tnh ton chnh xc n ngy thng
no, cn phi quan st theo hng no quay knh ghi nh v hng , c th mi c
th thu c bc nh va v sao chi.
Sao chi l g?
Trn bu tri m en thm t nhin vt ngang mt v khch l him hoi, chi sng v c
hnh dng k d: u nhn, ui to trng ging nh mt chic chi qut nh bnh thng.
Ngi ta quen gi l sao chi.
Tht ra m ni, cc sao chi khng th gi l nhng v sao v thc t n ch l mt khi
ln kh lnh trong cha y cc mnh vn v bi v tr.
Nhng nm gn y, cc nh khoa hc pht hin ra trong sao chi cn c cc nguyn t
oxy, natri; cc nhm phn t cacbonic, xyanogen (CN)2, amoniac (NH3), cc hp cht
nitril, xyanua, v.v; cc ion (..) Nhng chng ta khng th khng coi sao chi
cng l mt loi thin th.
Khch quen hay ch l qua ng
Phn ln cc sao chi u quay quanh Mt tri theo cc qu o hnh elip dt, ngi ta
gi chng l loi sao chi chu k. C cch mt thi gian nht nh chng li vn hnh ti
qu o tng i gn Mt tri v Tri t nn chng ta c th d dng nhn thy chng.
Chu k quay quanh Mt tri ca cc sao chi khc nhau l rt khc nhau. Sao chi Encke
c chu k ngn nht l 3,3 nm, tc l c cch 3,3 nm ta li nhn thy n mt ln. T
nm 1786, pht hin ra sao chi Encke n nay, n xut hin 50 ln. C nhng sao
chi c chu k quay di hn. My chc nm, thm ch my trm nm mi nhn thy
chng mt ln. C nhng sao chi c chu k quay di ti my vn nm, thm ch cn lu

hn na. Nhng sao chi ging nh khch qua ng xut hin mt ln ri khng
bit n chn tri gc bin no na. Sao chi sng rc Hyakutabe, c nhn thy t Tri
t nm 1996, c chu k c khong 10.000 nm.
Tn chi t y
Nhng sao chi in hnh u chia lm 3 phn: li chi, si chi v ui chi. Li chi
cu to bng nhng ht th rn kh m c, nh sng to ra xung quanh nh nhng di
my gi l si chi. Li chi kt hp vi si chi thnh u chi. Chic ui di sng
rc pha sau gi l ui chi, c khi m rng hng triu km trong v tr. ui chi khng
phi c ngay t khi mi hnh thnh sao chi m ch khi sao chi bay ti gn Mt tri v
cc phn t ca n b nhng cn gi Mt tri thi bt ra xa, bi th ui sao chi thng
ko di v pha i din vi Mt tri.
Mt sao chi xung quanh u cn c lp my hydro ng knh ti gn 10 triu km.
Tri t, chng ta khng nhn thy khi my , m phi dng v tinh nhn to bay ra
khi tng kh quyn Tri t mi quan st c.
Mun hnh mun v
Khng phi cc sao chi u c hnh dng ging nhau. Nm 1744, ngi ta pht hin ra
sao chi De Cheseaux c ti 6 ui to thnh mt gc rng 44 nh chic qut giy ln
trn bu tri. Nm 1812, i Thin vn Marseille Php pht hin ra mt sao chi l,
thot u l mt khi my ln, sau to sng nhp nhy v cui cng li bin thnh
mt khi my gia c mt khi trn sng m to ra bn pha. u thng 3 nm 1976
vng ng Bc Trung Quc xut hin mt sao chi l c ui xo rng nh ui chim
cng trng, dn chng t o Hi Nam ti tnh Hc Long Giang u nhn thy.
To xc nhng rng rut
Khng mt hnh tinh no trong h Mt tri c th so snh c vi sao chi v mt th
tch. V nh sao chi Halley ni ting c ng knh vgn si chi di ti 570.000 km.

Sao chi ln nht m loi ngi ghi nhn c c ng knh vng si chi di ti 18,5
triu km v ui sao chi di ti mt trm triu km.
Nhng thc ra sao chi ch l nhng khi kh long. Nu p th kh ca sao chi bng
mt kh quyn trn Tri t th 8.000 mt khi th kh trn vn cha th bng mt
1 mt khi kh quyn trn Tri t. Nu tip tc p th kh trn sao chi thnh cht
rn nh v Tri t th mt sao chi khng l e rng khng ln hn mt qu i trn
hnh tinh ca chng ta.
Trong v tr bao la c rt nhiu sao chi nhng tuyt i a s u c kch thc nh.
Ch c vi ba sao chi ln. Thi gian tn ti ca sao chi trong v tr khng lu bn nh
cc sao khc. Mi ln bay ti Mt tri, sao chi li b tn hao kh nhiu, c vy dn dn
sao chi s tan v thnh tng m sao bng v bi v tr phn tn trong khong khng
mnh mng.
Ti sao sao Kim quay ngc chiu?
Sao Kim, cn c gi l sao Hm, hay sao Mai l hnh tinh duy nht trong h Mt tri
quay t ng sang Ty, trong khi tt c cc hnh tinh khc u quay theo hng ngc
li. Nguyn nhn ca hin tng ny l do bu kh quyn dy c ca Kim tinh.
Cc nh khoa hc cho rng c l lc ban u hnh tinh ny c trc quay rt nghing. C t
nht hai cch gii thch s thay i chiu quay ny. u tin, nh a s cc nh khoa hc
thng ngh, hnh tinh ny o ngc trc quay 180 . S vn ng hn n ca
tng kh quyn dy dc bn ngoi ca n khin cho cu trc rn bn trong b li cun
theo, quay ngc chiu trong khi trc quay khng i.
L hnh tinh sng nht trong h mi trng, sao Kim c coi l anh em song sinh ca
Mt tri. Kch thc ca n bng 93% ng knh Tri t, khi lng bng 88%, c
mt v thnh phn ho hc gn tng t nhau v tui tng i tr (c rt t
ming ni la trn hai hnh tinh ny).

Tuy nhin, sao Kim khc hn hnh tinh xanh ca chng ta, c bit do p sut ca n cao
gp 90 ln p sut ca Tri t. Cc lp my dy c cha acid sulfuric ti hnh tinh ny
khin cho cc nh thin vn khng th quan st c b mt tht ca sao Kim. Do c
tng my khng l bao ph, nhit b mt hnh tinh ny cao n 470 C sinh ra t
hiu ng nh knh.
V sao Ho tinh c mu g st?
Thn chin tranh qu khin ngi ta nh n th v kh han g bi ci mu nng ca
n, khc xa vi Tri t. Cc nh khoa hc cho bit l v Ho tinh c lng st oxit
lp ngoi nhiu gp i so vi hnh tinh ca chng ta, mc d c hai hnh tinh u hnh
thnh t cng loi vt liu.
Cu tr li cho hin tng ny l: nhit cc nng trong lng Tri t tha ban u
chuyn hu ht st oxit thnh st nng chy. Cht ny dn vo tm ca Tri t, to
nn mt khi nhn lng khng l ngy nay.
Ngc li, sao Ho cha bao gi tch lu nhit cn thit cho qu trnh luyn st,
n gin v n nh hn. iu khin cho st oxit tp trung b mt ca hnh tinh, to
ra mu rt c trng. Ch mt phn st rt nh chuyn vo tm to thanh khi nhn
ca sao Ho nh Tri t.
c kt lun ny, cc nghin cu s dng sc p ca nc nn mt mu gm
st, niken v oxy ti p sut hn gp 175.000 ln p sut ca kh quyn, ng thi nung
mu nhit 2.400 C. Nhng th nghim ny gip h tm hiu phn ng ca
oxy v st trong iu kin tng t nh trong bin magma nguyn thu ca cc hnh tinh
trong h Mt tri.
Trn Tri t, bin nng chy ny su khong 1.800 km. Di su nh vy, p sut
mnh hn rt nhiu so vi trn sao Ho (Do sc p ca mt lng vt cht ln hn).
N khin cho nhit ca bin magma ln n hn 3.200 C. thi im ny, oxit

st chuyn thnh st kim loi v oxi ho tan. St lng s thm xung di, to nn khi
nhn lng v ch li phn nh khong 8% oxit st trong lp manti bn ngoi. Qu trnh
ny c th hon thnh trong vng 30 triu nm u tin.
Tuy nhin, Tri t c ng knh gn gp i ng knh ca sao Ho, v nng gp 10
ln. iu c ngha l bin magma trn Ho tinh nng hn nhiu, v nhit khng
qu 2.200 C. Trong iu kin ny, st oxit c bo tn nguyn vn. Tnh trng s
to ra mt lp manti ngoi cha khong 18% st oxit, khp vi nhng quan st a cht
trn hnh tinh .
Tc chuyn ng ca 9 hnh tinh ln trong h Mt tri l bng bao nhiu?
Tu thuc vo lc hp dn v khong cch ca chn hnh tinh trong h Mt tri vi Mt
tri m cc hnh tinh c chu k v dng qu o elip khi chuyn ng quanh Mt tri
khc nhau, chng tun theo cc nh lut Kepler. Gi thuyt rng 9 hnh tinh ly Mt tri
lm trung tm v chuyn ng trn mt qu o tng tng no , th th cho d Thu
tinh cho n Dim Vng tinh ngoi ra u phi c chu k chuyn ng ging nhau.
V nh vy th cc hnh tinh vng ngoi phi chuyn ng rt nhanh. Th trong h
Mt tri, cc thin th cng gn pha ngoi ra th chuyn ng cng chm. Qu o
ca cc hnh tinh t hnh trn cho n hnh elip, v nhng im khc nhau th c vn
tc khc nhau (vi sao chi Halley th s thay i vn tc l rt r rt). Cc qu o tuy
c hnh elip nhng gn vi dng trn nn s thay i vn tc cc im khc nhau l
khng r rng lm. Tnh vn tc theo km / giy th chng ta c th thy: Thu tinh 47,88;
Kim tinh 35,02; Tri t 29,79; Ho tinh 24,12; Mc tinh 13,06; Th tinh 9,46; Thin
Vng tinh 6,81; Hi Vng tinh 5,44; Dim Vng tinh 4,75.
C th c hnh tinh khc va p vi Tri t khng?
y khng ni n vic cc hnh tinh sao Kim hoc sao Ho c th va chm vi Tri
t khng? Bi v cc qu o ca cc hnh tinh c dng elip, gn Mt tri, qu o

ca chng c lc d t d nhiu c thay i nhng rt nhanh chng n nh, nn khng

phi lo v vic chng va chm Tri t.
Th nhng cng khng loi tr trng hp c cc hnh tinh nh hoc rt nh trong thi
gian di hng triu nm li c kh nng va chm vi Tri t. i a s cc hnh tinh nh
u chuyn ng trn qu o gia sao Mc v sao Ho, nhng trong s cng c
cc tiu hnh tinh la khi qu o vn c ca mnh i vo qu o bn trong Tri t.
l trng hp cc tiu hnh tinh Apolo, Adonit, Eros ging nh mt vin n lt qua
Tri t. Vo nm 1936, Adonit cch Tri t 1,5 triu km. C ngi cho rng nh th
l qu xa! 1,5 triu km gp ba ln khong cch t Tri t n Mt trng. Th
nhng thc s c th xy ra s va chm vi Tri t. Thc vy, gi s vo mt ngy no
qu o ca tiu hnh tinh thay i do s tha i ca lc hp dn, by gi ai c th
dm chc l s khng c s va cham vi Tri t.
V s lng cc tiu hnh tinh rt nhiu, nn kh nng xy ra va chm cng ln. Vo
khong 65 triu nm v trc xy ra mt cuc va chm ca Tri t vi mt tiu
hnh tinh c ng knh 8 km a n s tuyt dit ca ging khng long.
Cc hnh tinh quay quanh Mt tri nh th no?
Nh thin vn hc ngi Ba Lan Copecnic trong tc phm ni ting bt h ca mnh l
Lun vn hnh thin th gii quyt mt cch chnh xc vn tranh lun trong thi
gian di: Tri t v cc hnh tinh u ln lt quay quanh Mt tri, ch khng phi l
cc hnh tinh v Mt tri quay quanh Tri t.
Rt cc cc hnh tinh quay quanh Mt tri nh th no? Vi trnh khoa hc k thut
lc , Copecnic vn cha gii p chnh xc cu hi ny.
Qua hn na th k sau, trn c s cc ti liu quan st chnh xc ca nh thin vn hc
ngi an Mch Digu, nh thin vn hc ngi c Kapule dng ba nh lut miu

t chnh xc s vn ng ca cc hnh tinh, chng c gi l nh lut Kaipule hoc

3 nh lut vn ng ca cc hnh tinh.
Qu o chuyn ng ca cc hnh tinh xung quanh Mt tri u c hnh elip, t l thin
lch ca cc hnh elip ny li rt khc nhau, Mt tri nm trn mt trong hai tiu im
ca hnh elip. y l nh lut th nht trong cc nh lut ca Kapule, tc l nh lut
qu o.
nh lut th hai ni nh sau: Trong thi gian nh nhau, din tch ng ni lin gia
trung tm hnh tinh v trung tm Mt tri qut qua l bng nhau. y c gi l nh
lut din tch. Da vo nh lut din tch, cc hnh tinh qu o gn im Mt tri
vn ng nhanh hn so vi cc qu o xa im Mt tri.
nh lut qu o v nh lut din tch c Kapule pht biu cng vo nm 1609 trong
cun sch Thin vn hc mi. 10 nm sau (tc l vo nm 1619), trong tc phm Lun
hi ho v tr mi ca mnh, Kapule pht biu nh lut th ba m ng quan st v
pht hin trong mt khong thi gian di nh sau: Bnh phng chu k chuyn ng
quanh hnh tinh khc ca cc hnh tinh (T) v lp phng c ly trung bnh ca n ti Mt
tri (R) t l thun vi nhau.
nh lut th ba cn c gi l nh lut iu ho. Nu gi T1 v T2 ln lt l chu k
chuyn ng quanh hnh tinh khc ca hai hnh tinh; R1 v R2 ln lt l khong cch
trung bnh ca chng vi Mt tri th bng phng trnh ho hc ta c:
Kapule v cng hi lng vi nh lut th ba m mnh tm ra, ng tng ni vi tm
trng v cng phn khi nh sau: y chnh l th m 16 nm trc ti hy vng c th
tm thy.
Ba quy lut vn ng ca cc hnh tinh c ngha rt quan trng, khng ch cc hnh tinh
u tun th theo quy tc m c cc v tinh ca cc hnh tinh cng khng l ngoi l.
nh lut th ba c tuyn b mt cch trang nghim: Chu k chuyn ng quanh cc

hnh tinh khc ca cc thin th trong h Mt tri v khong cch ti Mt tri khng
phi l tu , cng khng phi l ngu nhin m l mt chnh th c trt t nghim ngt.
Hng tinh pht sng cn hnh tinh li khng?
Hng tinh l cc sao t pht sng v pht nhit, ngc li hnh tinh khng h c kh
nng ny. H Mt tri do bao gm mt hng tinh l Mt tri v 9 hnh tinh khc l sao
Thu, Tri t, sao Kim, sao Ho, sao Mc, sao Th, sao Thin Vng, sao Hi Vng
v sao Dim Vng.
Cc hng tinh trong v tr c nhit b mt t my nghn ti my vn , v vy
chng pht ra cc loi bc x (k c nh sng nhn thy). Mt tri l hng tinh gn chng
ta nht. Mi giy trn b mt Mt tri pht ra nng lng tng ng vi mt my pht
in c cng sut 382 x 10 m 23 W
Nguyn nhn khin hng tinh pht sng
y l iu b n i vi ngnh thin vn hc sut nhiu th k qua. Mi cho n u
th k 20, nh vt l Einstein da vo thuyt tng i a ra mt cng thc c lin
quan gia khi lng v nng lng ca vt th, nh m cc nh nghin cu mi c
p n cho cu hi hc ba ny.
Ho ra trong lng cc hng tinh, nhit cao ti hn 10 triu C khin cc vt cht
trong tng tc vi nhau, xy ra phn ng nhit hch. Ht nhn nguyn t hydro bin
thnh ht nhn nguyn t heli v sn sinh ra mt ngun nng lng khng l. Nng lng
ny truyn t tm hng tinh ra ngoi b mt v vo khng gian bng cch bc x. Cc
bc x ny nm trong ph t nh sng hng ngoi, n nh sng nhn thy v sng cc
ngn. C nh vy hng tinh duy tr pht sng khng ngng.
Nhit b mt cc hnh tinh li thp hn nhiu so vi b mt cc hng tinh, v th cc
hnh tinh khng t pht sng c. Khi lng ca cc hnh tinh cng nh hn nhiu so
vi cc hng tinh (sao Mc c th tch to nht trong h Mt tri cng cha bng 1/1.000

th tch Mt tri). Cho d cc hnh tinh t sn sinh ra nng lng do sc ht v co gin,

nhng nng lng khng th nung nng hnh tinh ti mc xy ra phn ng nhit
hch.
Ti sao gia qu o ca sao Ho v sao Mc li tp trung nhiu tiu hnh tinh
n vy?
Vn ny t ra trc mt cc nh thin vn hc mt hai trm nm nay ri, nhng cho
n nay vn cha cho nh lut tha nhn chung.
Quan im c nhc n l Thuyt v n ln, thuyt v n ln cho rng: Trong di
tiu hnh tinh vn c mt hnh tinh ln khng ging vi Tri t v sao Ho, sau do
mt nguyn nhn m gi vn cn cha r, hnh tinh ln ny b n, nhng mnh v n ra
to thnh cch tiu hnh tinh ngy nay. Nhng rt cuc th ngun nng lng do v n
gy ra ln n mc c th lm cho c hnh tinh ln n tan tn n t u? Nhng
mnh v b n v bay ra lm sao c th va vn tp trung trong di tiu hnh tinh ngy
nay?
C ngi a ra mt quan im cho rng, l ra khong khng gian ny c tn ti vi
tiu hnh tinh c ng knh u di my trm nghn mt. Trong qu trnh chng vn
ng quanh Mt tri trong mt thi gian di, cc tiu hnh tinh ny kh trnh khi phi
tip cn nhau, xy ra va chm, thm ch l v va chm nhiu ln, v th l hnh thnh
nn nhiu tiu hnh tinh c kch c ln nh v hnh dng khc nhau ngy nay. Thuyt va
p cng c ch khng trn vn. Nu c my chc thin thch ln nh vy vn hnh
gia qu o ca sao Ho v sao Mc th cng ging nh c my con c bi trong Thi
Bnh Dng vy, lm sao c nhiu c hi va p nh vy ch?
Trong my nm gn y, thuyt tng i thnh hnh c gi l Thuyt bn thnh
phm, i rng: Trong thi k u, khi nhng chm sao nguyn thu bt u hnh
thnh, cc thin th trong h Mt tri do s bin ng ca sao Mc v do mt s nhn t

cha bit khc, khin cho bn trong phn khng gian ny vn khng th hnh thnh
nhng hnh tinh ln, ch c th tr thnh bn thnh phm ngy nay cc tiu hnh tinh.
Vn cc tiu hnh tinh mc d tm thi cn cha c gii quyt, nhng thin vn
hc nhn thc c rng, vic nghin cu cc tiu hnh tinh i vi vic lm r vn
ngun gc ca h Mt tri tht quan trng bit bao!
Ti sao trong h Mt tri li c nhiu tiu hnh tinh nh vy?
Trong h Mt tri c nhng g? Mt nh thin vn hc tng tr li mt cch kho lo
rng: Mt b nh nhng hnh tinh ln v mt b ln nhng tiu hnh tinh. Cu ni ny
qu thc nm c ht nhn ca vn . Nhng hnh tinh ln trong h Mt tri
c pht hin ch c 9 chic, nhng ti nm 1801 khi pht hin ra tiu hnh tinh th
nht n cui thp nin 90 ca th k 20, nhng tiu hnh tinh c ghi vo s v
nh m vt qu con s 8.000, vn cn nhiu tiu hnh tinh na vn cn ang ch
chng thc.
Nhng tiu huynh ca cc hnh tinh ln ny rt cc c tt c l bao nhiu? Theo
thng k, tng s ang vo khong 500.000. a s trong s u vn hnh gia qu
o ca sao Ho v sao Mc, tp trung cch Mt tri 2,06 ~ 3,65 n v thin vn. Khu
vc ca h Mt tri ny c gi l di tiu hnh tinh.
Mt ngy trn Mt trng di bao nhiu?
Nu tu v tr a bn i du lch trn Mt trng, khi bn h xung y, gi d ni m
bn h cnh bt u l bui m, vy th bn phi tri qua mt khong thi gian di
dng dc trn Mt trng mi c th nhn thy Mt tri , khng thi gian ny gn bng 15
ngy trn Tri t.
Rt cc mt ngy trn Mt trng di bao nhiu? Cc nh thin vn hc cho bit, mt
ngy trn Mt trng bng nhng 29,5 ngy trn Tri t.

Tri t t chuyn ng to nn s giao nhau gia ban ngy v ban m, mt m n

hng v Mt tri l ban ngy v ngc li, mt n quay li Mt tri l ban m. Mi
ln giao nhau nh vy s l mt ngy trn Tri t.
Mt trng cng t chuyn ng, mt m n hng v Mt tri cng l ban ngy, mt
quay li Mt tri cng l ban m. Nhng Mt trng t chuyn ng chm hn nhiu so
vi Tri t, phi cn thi gian l 27,3 ngy trn Tri t, cho nn mt ngy trn Mt
trng di hn nhiu so vi mt ngy trn Tri t.
Mt chu k t chuyn ng ca Mt trng l 27,3 ngy trn Tri t, vy th ti sao mt
ngy trn Mt trng li bng 29,5 ngy trn Tri t ch khng phi l 27,3 ngy?
Thc ra mt bn ca Mt trng ang t chuyn ng, bn kia vn ang quay quanh Tri
t, cn Tri t li ang quay xung quanh Mt tri. Sau khi Mt tri chuyn ng mt
vng, Tri t cng quay mt khong trn qu o xung quanh Mt tri, v vy sau 27,3
ngy, l ra Mt trng i din vi im ca Mt tri th by gi li khng i din
vi Mt tri na m li cn quay thm mt gc na mi c th i din vi Mt tri,
khong thi gian ny l 2,25 ngy, cng 27,3 ngy vi 2,25 ngy th chng phi l xp x
29,5 ngy sao?
Ti sao li c nht thc v nguyt thc? Dapan
Mt trng chuyn ng quanh Tri t, ng thi, Tri t li ko Mt trng quay quanh
Mt tri. Nht thc v nguyt thc l kt qu sinh ra t hai s vn ng ny. Khi Mt
trng chuyn ng n gia Tri t v Mt tri, hn na ba thin th ny cng nm trn
mt ng thng hay gn nh mt ng thng th Mt trng s che khut nh sng Mt
tri v xy ra nht thc; Khi Mt trng chuyn ng n Mt tri m Tri t quay li
vi Mt tri, mt khc c ba thin th ny cng nm trn mt ng thng hoc gn
nh mt ng thng, Tri t s che khut nh sng Mt tri v xy ra nguyt thc.

Do v tr ca ngi quan st trn Tri t khng ging nhau v s khc nhau gia khong
cch t Mt trng n Tri t nn nht thc v nguyt thc nhn thy cng khng ging
nhau. Nht thc c ton thc (nht thc ton phn), hon thc, ton hon thc v thin
thc; Nguyt thc c ton thc (Nguyt thc ton phn) v thin thc (Nguyt thc mt
phn).
Khi xy ra nht thc, Mt trng s che khut Mt tri v li bng di Tri t. Ni
ng trn Tri t b bng ca Mt trng qut qua s hon ton khng nhn thy Mt tri,
y gi l nht thc ton phn, cn ni m ng trn Tri t b na bng Mt trng qut
qua, ch nhn thy mt phn Mt tri b Mt trng che khut gi l nht thc bn phn.
C lc do khong cch ca Mt trng v Tri t khng ging nhau nn khi xy ra nht
thc, ci bng ca Mt trng khng ti c mt t, vy th trong khu vc b cc ng
bng Mt trng ko di bao vy, con ngi cn c th nhn thy ra ca Mt tri, c ngha
l Mt trng ch che khut phn trung tm ca Mt tri. Hin tng ny c gi l nht
thc mt phn. Trc v sau giai on nht thc ton phn v mt phn cn c th nhn
thy nht thc bn phn.
Trong nhng trng hp cn kh hn, trc qu trnh nht thc, do s thay i v
khong cch t Mt trng ti im quan st, nn c mt s ni c th nhn thy nht thc
ton phn, c mt s ni c th nhn thy nht thc mt phn, y gi l hon ton thc.
Khi xy ra nguyt thc, mt phn Mt trng n khp vo bng ca Tri t c gi l
nguyt thc mt phn, cn khi ton b Mt trng n khp vo bng ca Tri t th hin
tng c gi l nguyt thc ton phn.
C quy lut m chng ta nn nh l: nht thc lun xy ra vo ngy sc ca thng mi,
cn nguyt thc lun xy ra vo ngy ngy vng khi trng y.
Thng thng trong mt nm xy ra t nht 2 ln nht thc, c lc cng c th xy ra 3
ln, nhiu nht l 5 ln, nhng rt t khi xy ra. Nguyt thc mi nm xy ra khong 1

2 ln, nu ln nguyt thc u tin xy ra vo thng 1 ca nm th trong nm c th c

3 ln nguyt thc.
u nm no cng c hin tng nht thc, song khng c nguyt thc l iu thng
thy, c khong 5 nm li c mt nm khng c nguyt thc.
Tuy nht thc xy ra nhiu ln hn nguyt thc nhng ti sao c hi chng ta nhn thy
nguyt thc nhiu hn?
i vi ton b Tri t, s ln xy ra nht thc hng nm r rng nhiu hn nguyt
thc, nhng i vi mt ni no trn Tri t th c hi nhn thy nguyt thc li
nhiu hn nht thc. l v khi mi ln xy ra nguyt thc, s ngi trn Tri t
u c th thy, cn khi xy ra nht thc th ch nhng ngi nhng vng tng i
cht hp mi c th thy.
Nht thc ton phn cng kh nhn thy hn, i vi mt ni no , c khong bnh
qun 200 ~ 300 nm mi gp mt ln. Thng Hi, ngy 22 thng 7 nm 2009 c th
nhn thy mt ln nht thc ton phn, trong khi Bc Kinh phi i n ngy 2 thng 9
nm 2035 mi c th nhn thy c.
Trn Mt trng c ni la hot ng hay khng?
T nm 1969 tr li y, con ngi tng 8 ln ln Mt trng (bao gm c hai ln ln Mt
trng khng c ngi) v mang v vi triu gram vt phm t Mt trng. Theo nhng
phn tch v nghin cu v cc vt phm, nham thch trn Mt trng gip mi ngi
hiu ra rng nham thch cu to thnh Mt trng ch yu l silicat v huyn v.
Mi ngi u bit rng, huyn v l loi nham thch c to thnh t cc loi
nng chy ra do ni la phun ra ri ngng kt li m thnh. Xt ti s phn b rng ri
ca nham thch thuc loi huyn v trn Mt trng, chng ta c th bit c Mt
trng tng c cc hot ng ni la v cng sinh ng v rng ri.

Theo nhng phn tch v tui hnh thnh ca nham thch trn Mt trng, v kt hp
vi nhng nghin cu a cht khc trn Mt trng, chng ta cn c th a ra s miu t
i th v lch s hnh thnh trc y ca Mt trng.
Mt trng c hnh thnh khong 4,6 t nm trc. Khi mi hnh thnh, n c ngng
t li t nhng vt cht trng thi rn, nhng v sau, tri qua mt t nng chy kh
ph bin khin cho cc vt cht cu thnh khc c s iu chnh v phn chia nng nh
mt mc nht nh. Nhng thi gian ca giai on nng chy khng di nn t lu sau
n b ngui i v hnh thnh mt lp v ngoi th rn kh hon chnh. Sau , Mt trng
b cc t tn cng lin tc ca cc sao Bng ln nh n t khng gian v tr. T v s
h sao Bng cn lu li n by gi c th thy n u c ng knh rt ln, hn na
khong cch gia hai h li rt gn nhau. C th tng tng ra rng, lc tn sut va
p ca sao Bng l rt cao.
Khong 4,1 t nm trc, trn Mt trng xy ra hin tng ni la hot ng vi quy m
ln ln u tin. Dch nham thch phun ra vi s lng ln cn gy ra cc hot ng c
cu to rng ln, hnh thnh cc mch ni ln nht trn b mt Mt trng nh mch ni
Yabinin v mt s bn a lm xung di hn 1000 km, cao 3 ~ 4 km. V sau cc hot
ng dch nham thch yu dn i, mi n khong 3,9 t nm trc, Mt trng li xy ra
mt t bin ng ln.
Mt s hnh tinh nh vn kh gn vi h Tri t Mt trng va p vo Mt
trng, t li mt vt thng ln trn b Mt trng l bin Trng. S kin va
p ln ny mt ln na khin cho ni la phun ra rng hn, dch nham thch phun ra
trn y vo bin Trng nhng ch lm thp xung. Thi gian hot ng ca dch
nham thch ln ny ko di vi trm, mi n khong 3,15 t nm trc mi dn dn
lng xung. T v sau, cc hot ng bn trong Mt trng cng gim dn, ch ngu
nhin cn mt s ni la vi quy m nh phun tro. S cng ph ca sao Bng tuy vn
cha dng li nhng bt k sao Bng ln nh nh th no hay tn sut cng ph ra sao
u gim i r rt. V vy, b mt ca Mt trng khng cn nhng bin i ln na.

Vy th, hin nay Mt trng c ni la vn cn hot ng hay khng? C th ni rng,

cn c vo nhiu t thm d v tr ca con ngi i vi Mt trng, n nay vn cha
pht hin ra nhng chng c v Mt trng c nhng ngn ni la cn hot ng. Song t
nm 1787 tr li y, con ngi nhiu ln quan st thy trn b mt Mt trng c lc
bng xut hin cc tia sng thn b, cc tia sng ny thng ko di trong khong 20 pht,
c tia sng cn ko di vi gi ng h. Theo thng k, hn 200 nm tr li y con ngi
quan st thy hng ngn ln loi tia sng ny. Rt cc cc tia sng c hnh thnh nh
th no? n nay mi ngi vn cn xn xao bn lun nhng vn cha rt ra c kt
lun no c. Trong , c mt s ngi cho rng, c l n l nhng phn ng ca hot
ng phun tro trn b mt Mt trng, l kt qu ca cc ht bi trong khi phun tro phn
x li nh sng Mt tri. Nu im ny l chnh xc th chng t rng cc hot ng ni
la trn Mt trng vn cha hon ton ngng hn, tuy khng cn dch nham thch phun
tro na nhng s phun kh lin quan n ni la thnh thong vn xy ra.
Mt trng chuyn ng vi vn tc bao nhiu kilomet trong mt pht?
Nu cung cp cho bn mt vi con s, cc bn s d dng tnh ton l mt con s
khng l. Gi thit rng qu o ca Mt trng l hnh trn, sau tnh khong thi gian
m Mt trng chuyn ng ht mt vng ly pht lm n v, ta c th tnh ra c tc
chuyn ng ca Mt trng.
Cc con s c bn: khong cch trung bnh Tri t - Mt trng l 388.400 km, thi gian
Mt trng chuyn ng ht mt vng qu o l 27,32166 ngy (tc l 27 ngy gi 43
pht). C ngi hi th liu t tun trng trn n tun trng trn mi c phi l 29 ngy
ri khng? ng vy. Thi gian trng trn so vi thi gian Mt trng i ht mt
vng trn qu o i c di hn.
Nu cho qu o ca Mt trng trn so vi thi gian Mt trng i ht mt vng qu
o th c di hn.

Nu cho qu o ca Mt trng l hnh trn th khong ng i trn qu o ca Mt

trng s l 384.400 km x 2 x 3,1414 = 2.415.256 km. Nu i khong thi gian Mt trng
di chuyn ht mt vng ra n v pht ta c: 27,321256 x 24 x 60 = 39343 pht. Da vo
cc s liu ny ta c th tnh ra tc chuyn ng ca Mt trng trn qu o s l:
2415256 : 39343 = 61,38 km hoc 1023 m/s
Tc ny nhanh gp 3 ln tc chuyn ng ca Tri t trn qu o (l 340 m/s).
Tuy nhin, ch l tc trung bnh, v qu o ca Mt trng li c hnh elip, thc t
tc chuyn ng ca Mt trng lc nhanh lc chm; lc gn Tri t nht tc
chuyn ng ca Mt trng l 64,85 km/s, cn lc xa Tri t nht tc chuyn ng
ca Mt trng s l 58,10 km/s.
Nhng sc thi k diu ca vng trng
Ni n nh trng ngi ta thng lin tng n mu trng bc v cho rng nhng cm
nhn khc nhau v mu l do xc cm gy nn. Tht ra iu ny khng phi do xc cm,
m l do nhng phn ng quang hc khc nhau trong thi gian nh trng.
T thp nin 1960, cc nh thin vn hc s dng nhng loi phim nh cc nhy
lm sng t v mu trng. Mt trng ch hon ton trng vo ban ngy. iu ny l do mu
xanh da tri c ho vo mu vng chnh ca mt trng.
Trong nhng ngy c trng, vo bui chiu hoc sm ti, mu xanh da tri yu i, mt
trng tr nn vng hn, v n mt lc no s gn nh vng tuyn. Khi hong hn tt
hn, trng li tr nn trng vng. Trong thi gian cn li ca m, trng gi mu vng
sng.
Vo ma ng, trong nhng m tri quang ng, khi trng ln cao c v trng hn.
Nhng khi xung gn ti chn tri, trng li c mu v cam.

Nu quanh mt trng c nhng m my hng cam, nh trng chuyn sang mu l cy pha

xanh l. S tng phn mu sc nh vy c thy r hn trong nhng ngy trng li
lim. S tng phn gim bt khi trng y thm. Nhn qua nh sng nn vn c mu
sc hi , trng cng s c mu xanh l cy pha xanh l.
Th gic cng b nh la. Nu bn nhn vo mt ng la mu cam khong na ting,
sau nhn ln mt trng, bn s thy n c mu lam.
Mt trng cng nh Mt tri, khi v tr thp gn st ng chn tri, chng c mu
vng cam, i khi sm nh mu mu. l do s khc x cc chm tia sng trong kh
quyn v cng do trng thi ca chnh kh quyn.
Cng c mt trng hp khc nh trng mang sc mu. l nh trng sau nguyt thc.
V nh trng l do s phn chiu nh sng Mt tri. Trong thi gian nguyt thc, Tri t
che khut mt trng. Bu kh quyn ca Tri t phn tn tia xanh nhiu hn tia .
Trong thi gian Tri t bt u ra khi vng che mt trng, nhng tia i n mt
trng nhiu hn. Khi bt u chm dt nguyt thc, mt trng nhn c tia nhiu
hn v phn chiu v Tri t mt mu a. Sau nh trng t t tr li nh bnh
thng.
l nhng thay i ca nh trng nhn t Tri t. Qua s phn tch cc tia hng ngoi
v t ngoi, cc nh khoa hc cn tm thy nhng s thay i mu sc khc, ngay trn b
mt mt trng. T nhng ming ni la ngng hot ng t lu n cc vng khc
trn mt trng, do nh hng ca cc loi qung kim loi, cng c ni tng i xanh,
c ni tng i .
C phi Mt trng v danh?
Cc thin th quay quanh cc hnh tinh trn mt qu o nht nh u c gi l mt
trng. Chng cng c tn ring, nh cc mt trng ca sao Thin Vng mang tn cc nhn

vt trong v kch ca Shakespeare: Desdemona, Juliet, Rosalind, Calinban v Sycorax

Nhng mt trng ca Tri t dng nh li v danh.
S tht khng phi nh th.
Cc mt trng trong h Mt tri ca chng ta c Hip hi Thin vn Quc t (IAU)
t tn theo nhng c im ni bt ca chng. Thm ch, ming ni la trn tiu hnh
tinh Eros cn mang ci bit danh chng ging ai: Lolita ci tn lin quan n i tnh.
Mt vi nm trc y, c hai c b hc sinh Australia gi th ti tp ch New Scientist
cho bit h pht hin mt trng khng c tn v h quyt nh gi n l Dijon. Nhng
ci tn ny nhanh chng b qun lng.
ng nhin mt trng c mt ci tn, ch l v khng c ai s dng n ngoi cc nh
th.
Nhng ngi Hy Lp v La M c i t tn tt c nhng vt th trn tri m h
nhn thy v cc hnh tinh ca h Mt tri c t tn theo cc v thn ca h, chng
hn Jupiter (sao Mc - thn ma), Saturn (sao Th - thn nng), Mars (sao Ho - thn
chin tranh), Venus (sao Kim - thn v n) Mt tri c gi l Apollo (thn Mt tri)
theo ting Hy Lp v Phoebus theo ting La M.
Mt trng c gi l Artemis theo ting Hy Lp v Diana (thn sn bn) hay Luna theo
ting La M. T ci tn Luna ny, chng ta c tnh t Lunar, ch c tnh ca mt trng,
phn bit vi cc mt trng ca cc hnh tinh khc.
Do Luna l mt trng duy nht chng ta c th nhn thy c bng mt thng, ngi ta
quen gi n l Mt trng. Chnh v vy, khi mt ngi no ni n mt trng l ni n
Luna.
Thc cht Heli c quan h g vi Mt tri?

iu ny bt u t mt ln nht thc ton phn xy ra vo ngy 18 thng 8 nm 1868.

Lc , mt nh khoa hc ngi Php tn l Sali n n quan st nht thc ton
phn, ng pht hin ra trong quang ph ca tai la Mt tri c mt ng mu vng rt
sng v khng th i chiu vi nhng ng mu vng trong quang ph ca cc nguyn
t bit khc.
Ngy hm sau, ng mt ln na i quan st Mt tri vi tm trng thp thm khng yn,
iu khin ng va hng th va kinh ngc l: ng mu vng l vn v tr ban
u. Th l Sali lp tc vit th gi cho vin khoa hc Php, bo co kt qu quan st
ca mnh.
Nh khoa hc ngi Anh Lokie khi tin hnh quan st vng t ny cng pht hin ra
ng mu vng . Ngy 20 thng 10 ng cng vit th gi cho vin khoa hc Php,
bo co kt qu quan st ca mnh.
Tht l mt s trng hp! Hai bn bo co lin quan n cng mt s vic, gi n vin
khoa hc Php vo cng mt thi gian. Cng ngy 26 thng 10, bn bo co c tuyn
b trong cuc hi ngh. Lc , ng mu vng c cho l mt nguyn t mi khng
tn ti trn Tri t m Mt tri c ring, th l mi ngi gi n l Helium, tc l
nguyn t Mt tri.
Nguyn t Mt tri c tm thy trn Tri t, lc l chuyn ca 27 nm sau.
Thng 2 nm 1895, nh ho hc ni ting ngi Anh Rolan ang bn trc nghim cc tnh
cht vt l ca nguyn t ho hc Acgng (Ar). Acgng l nguyn t ng mi pht hin
nm trc v cng l mt nguyn t c tnh tr. Bn ca ng c nhc nh ng rng
trc y khi c ngi lm th nghim v qung Ytri v Urani cng tng c c
mt s kh th khng phi l cht dn chy, va khng phi l cht t nhin. ng hy
ch mt cht, kh th ny phi chng chnh l Acgng. Rolan cm thy li nhc nh
ca bn mnh rt c l. Khi ng dng knh phn nh sng kim tra kh th c c t
qung Ytri v Urani, ng pht hin thy y cn bn khng phi l nguyn t

Acgng. Trong quang ph ca n c mt ng mu vng sng v vi ng c mu sc

khc, n cn bn khng ging vi ng quang ph ca Acgng.
Lc u, Rolan cho rng, ng mu vng l ny c pht ra t nguyn t Natri, c th
trong khi lm th nghim, ng trn ln nhng cht ging nh mui vo. Sau khi kim
tra t m v lm li th nghim, ng mu vng l vn ch c. lm r ngun gc
xut x ca ng mu vng, ng t vi ht mui kim vo trong ng thu tinh ca kh
th qung Ytri v Urani xem ng mu vng c trng khp vi ng vng trc
y khng. Kt qu l, trong quang ph kh th ng thi xut hin ng nh mu vng
i din cho Natri (Na) v ng mu vng kh hiu .
Lc ny, Rolan ngh n ng mu vng m Sali v Lokie pht hin trong quang ph 27
nm trc, l no trong qung Ytri v Urani trn Tri t cng c nguyn t Mt tri.
Qua hng lot th nghim nghim chng th s vic cui cng c lm sng t,
nguyn t Mt tri v kh th c c trong qung Ytri v Urani r rng l cng mt
nguyn t - Helium (He).
Cc nguyn t Mt tri l g?
Heli l mt trong nhng nguyn t nh nht trn Tri t, ch ng sau Hydro. Trong
bng chu k cc nguyn t ho hc, n xp v tr th hai, k hiu l He. Ting Anh vit l
Helium, bt ngun t ch Hy Lp Helios, ngha l Mt tri, Heli cng c gi l
nguyn t Mt tri.
Mt tri c chuyn ng khng?
Mt tri va chuyn ng theo mt qu o va t quay quanh mt trc, xch o.
Mt tri t quay vi chu k 25 ngy / 1 vng, cn cc cc c chu k l 35 ngy. Chuyn
ng l ch s di chuyn ca thin th trn mt ng v tuyn no , cho r hn, ta
ly Tri t v Mt trng lm v d. Trng tm ca hai thin th l Tri t v Mt trng

chuyn ng i nhau trn hai qu o. Nhng v trng tm chung ca h l t Tri

t nn trng ta h nh ch c Mt trng chuyn ng quanh Tri t.
Vy Mt tri chuyn ng nh th no? Chng ta bit rng Mt tri l mt ngi sao
trong h Ngn H gm hn mt t ngi sao ln nh cng nh v s cc tinh vn v tp
hp cc sao to thnh mt xoy c m trung tm h dy n mi vn nm nh sng.
Mt tri l ngi sao cch trung tm h Ngn h khong 3 vn nm nh sng, tc l Mt
tri cch trung tm Ngn h khong 1/3 kch thc ca h Ngn h. Mt tri chuyn
ng v ko theo n c cc hnh tinh. Mi giy chuyn ng vi vn tc 250 km, di
chuyn mt vng ht 220 triu nm.
Mt tri c hnh thnh khong 5 t nm trc y, cng nh cc chm sao Lp H
(cn gi l chm sao Orion), n c sinh ra t mt khi kh bi. Cng c th c mt vi
ngi sao ln anh em khc c sinh ra cng vi Mt tri. Th nhng Mt tri chuyn
ng 20 vng v do , cc ngi sao anh em cng sinh ra thot ly khi Mt tri.
V sao Mt tri li khng b chy ht?
Chng ta khng phi lo chuyn khng u l s Mt tri s b chy ht, t ra cng phi
n 5 t nm na n vn cha chy ht.
Chng ta ni l Mt tri b t chy, nhng s chy ca Mt tri khng h ging s chy
ca mt t giy. Khi ta t mt t giy, nhit s tng cao, nhit cao li xc tin
s chy. Cn s chy ca Mt tri khng h ging nh vy. Do nhit trung tm
Mt tri rt cao lm cc cht kh ca Mt tri (phn ln l hiro) s tin hnh cc phn
ng nhit hch, ngun nng lng nguyn t ny s pht ra di dng nh sng. Trong
mt giy Mt tri c 600 triu tn hiro bin thnh Heli l Tro ca s chy. Nu
lng hiro ca Mt tri mt i nh vy, liu ngy tn ca n c cn xa khng?
Mt giy Mt tri mt i 6 triu tn hiro, con s ny tng ng vi vic nh m
mt vn tu chin trong mt giy, l mt tc kinh ngi. Nu lng hir ca Mt

tri c khi lng gp 33 vn ln khi lng chy ht, th Mt tri s bin thnh mt
ngi sao khng l. ng nhin ngy m Mt tri bin thnh ngi sao th cng l ngy
hy dit ca Tri t. Nhng iu i hi mt thi gian di khng t hn 5 t nm lc
m Mt tri bin thnh mt ngi sao , th t trung tm cho n ngoi Mt tri vn cn
mt lng rt ln hir.

Mt tri l thin th nh th no?

Trn Tri t, hng ngy chng ta u nhn thy Mt tri mc hng ng v ln
hng Ty, Mt tri chiu sng Tri t, mang li nh sng v nhit cho chng ta. Mt
tri l thin th trung tm trong h Mt tri, v cng l mt hnh tinh c khong cch gn
vi Tri t ca chng ta nht. Khong cch trung bnh ca n vi Tri t l 149.600.000
km, ng knh l 1,39 triu km, gp 109 ln ng knh ca Tri t, th tch gp Tri
t 1,3 triu ln, trng lng gp 330.000 ln so vi Tri t, mt bnh qun l 1,4
gram/cm3.
Mt tri cng ang t chuyn ng, chu k t chuyn ng trn vng qu o b mt
Mt tri l khong 25 ngy, cng tip cn chu k 2 cc th thi gian cng di, khu 2 cc
l khong 35 ngy. Nguyn t phong ph nht trn Mt tri l Hiro, tip l Heli, ngoi
ra cn c cacbon, oxy v cc kim loi khc, gn nh l ging cc nguyn t ho hc cu
to nn Tri t, ch khc nhau v t l.
Mt tri l mt qu cu ln v rt nng, tng ngoi ca n ch yu do 3 lp cu to
thnh, l quang cu, sc cu v qung sng bao quanh Mt tri, nhng lp ny to
thnh bu kh quyn ca Mt tri.
Thng thng hnh trn ca Mt tri m chng ta nhn thy c gi l quang cu, n c
dy khong 500.000 m, nh sng Mt tri chi mt chnh thc l c pht ra t tng
quang cu ny.

Sc cu bn ngoi quang cu, l mt tng gia bu kh quyn Mt tri, n c cao

ko di khong vi triu mt, nhit t vi ngn C tng ln ti vi vn C. Khi xy
ra nguyt thc ton phn, tia sng mnh pht ra t quang cu b Mt trng che khut,
chng ta s nhn thy tng kh c mu ti ny, v vy ngi ta gi tng ny l tng
sc cu hay sc cu. Qung sng bao quanh Mt tri l tng ngoi cng ca bu kh
quyn Mt tri, tng ny c th ko di bng vi ln bn knh Mt tri, thm ch c lc
cn xa hn th. N c cu thnh ch yu t cc nguyn t in ly cao v cc in t
t do, mt rt tha tht. Tng trong ca qung sng bao quanh Mt tri cn gi l ni
min c nhit ti mt triu C. ln v hnh dng ca qung sng bao quanh Mt
tri c lin quan ti cc hot ng ca Mt tri. Mt tri hot ng vi chu k ln,
qung sng bao quanh Mt tri c hnh trn, hot ng nh. Qung sng bao quanh Mt
tri teo nh li 2 cc Mt tri. sng ca ni min bng khong 1/1.000.000
sng ca quang cu, n bng vi nh sng Mt trng vo cc ti ngy 15, 16 m lch.
Trc y khi cc nh thin vn hc quan st cc sc cu th ngoi vic quan st nh sng
n sc thng thng, h cn c th quan st thi gian nht thc ton phn, cn khi quan
st qung sng Mt tri th trc y ch c th quan st khi nht thc ton phn, nhng
hin nay c th dng my nht min thng xuyn quan st. Vi nm gn y, vic
quan st bng v tinh nhn to chng t rng kh th qung sng bao quanh Mt tri
ang khng ngng khuch tn ra bn ngoi do nhit tng cao, cc dng ht phun ra hnh
thnh nn gi Mt tri.
Ngoi ra, bn ngoi ra Mt tri cn c lp kh pht ra nh sng mu hng ging nh
ngn uc, y gi l tai la Mt tri. C lc n phng x ra vi tc rt ln, c th
t ti tc cao vi trm ngn kilmt, sau li ri xung tng sc cu. S ln xut
hin ca sc nh bng vi hc t, mi chu k khong 11 nm. Bnh thng chng ta
khng nhn thy c bng mt thng, ch c cc nh thin vn dng knh vin vng sc
cu hoc knh phn nh sng hay khi nht thc ton phn th mi c th nhn thy n
c.

H Mt tri ln nh th no?
C l bn xem cnh Mt tri mc, khi bn n tia nng u tin lc bnh minh, chc
bn bit rng: n chiu xung Tri t ca chng ta t Mt tri phi mt 8 pht 20 giy.
Bn c th tng tng ra Mt tri cch chng ta bao xa khng? Nn bit rng mi giy
tia sng c th chy c 300.000 km, n chy quanh xch o ca Tri t mt vng ch
mt 1/7 giy! Khong cch trung bnh t Tri t n Mt tri l 150 triu km (gi l 1
n v thin vn).
Nhng xt t khong cch gn xa th Tri t ch l hnh tinh th 3 ca Mt tri. Ngi
sao cch xa Mt tri nht trong 9 hnh tinh trong h Mt tri l sao Minh Vng, khong
cch trung bnh ca n ti Mt tri gp khong 40 ln khong cch t Tri t n Mt
tri. Cho nn qu o ca ng nh sng n qu o sao Minh Vng cn mt
khong mt ngy t sng n ti. Phm vi ny ln cha? Nhng qu o ca sao
Minh Vng vn khng th c coi l bin gii ca h Mt tri. Trn thc t trong h
Mt tri ngoi cc hnh tinh ra cn c mt s thin th, khi chng ri xa Mt tri thng
s vt qua qu o ca sao Minh Vng, chnh l sao chi. Hnh dng qu o ca
mt s sao chi v cng k l, phi qua vi trm nm, vi ngn nm thm ch lu hn na
mi c th quay li mt ln. Nh vy, khong cch m chng cch xa Mt tri c th
vt qua vi trm t kilmt.
Nhng nm 50 ca th k XX, nh thin vn hc ngi H Lan, Outer cho rng xung
quanh bn ngoi h Mt tri, ni m cch Mt tri khong 150.000 n v thin vn c
mt kt cu tng Tri t kh cn bng, trong c mt lng ln cc sao chi nguyn
thu, tng Tri t ny c gi l m my Outer. Rt cc c ci gi l m my
Outer khng? iu ny cn phi i cc nh thin vn hc nghin cu thm na. Nhng

cho d chng ta ly phm vi ca m my Outer lm to nh ca Mt tri th ton b

h Mt tri so vi h Ngn h m chng ta ang sng ch l mt ht ct trong i dng.
Cn di Ngn h trong v tr bao la cng ch c coi l hn o b nh trong bin ln
m thi!
Thi dng h c lng ging mi?
Cc nh thin vn hc pht hin mt nhm hnh tinh ging Tri t ang quay theo mt
qu o quanh mt ngi sao gn k tn l Vega. Chng phi mt gn ba trm nm mi c
th hon thnh mt vng qu o.
Vega l chnh ngi sao sng nht trn bu tri, n ch cch Tri t hai mi lm nm nh
sng. N ln gp ba ln Mt tri ca chng ta, song li tr hn rt nhiu vi 350 triu
nm tui. Vega c mt qung bi bao quanh n v c t nht mt hnh tinh ln ging Hi
vng tinh tn ti trong .
Cc nh thin vn hc thuc i quan st hong gia, Edinburgh, s dng mt trong
nhng camera nhy nht th gii Scuda - chp nh Vega. Hnh nh chi tit v Vega
v mi trng ca n khng nh s tn ti ca mt qung bi rt lnh (-180oC) xung
quanh.
K thut m phng trn my tinh cho thy mt cu trc tn ti trong qung bi. Li gii
thch hp l nht c th l mt hnh tinh ging Hi vng tinh vi qu o v khi
lng tng t. Qu o rng ca n ng ngha vi vic c nhiu ch bn trong cc
hnh tinh nh ging Tri t tn ti.
H thng Vega c l tin ho theo cch thc ging Thi dng h ca chng ta. Trng
h c s tn ti ca nhng hnh tinh kh khng l ging nh Hi vng tinh hnh
thnh gn Mt tri. Sau , chng b lc hp dn ca hng xm y ra xa ti qu o
hin nay.

Trong sut tin trnh ny, cc hnh tinh kh khng l ht mi mnh vn, cho php s sng
d dng pht trin trn . Nu khng b ht, mnh vn s v chm vi cc hnh tinh tr.
Lm th no pht hin ra l en?
Lc hp dn ca l en cc mnh, mnh n mc khng mt vt th no, k c nh
sng, c th thot ra ngoi c. Vy th lm th no gii thin vn hc c th pht hin
ra l en?
Ni chnh xc th cc nh nghin cu thin vn khng pht hin ra l en, m ch pht hin
ra cc vt th xung quanh l en m thi. Lc hp dn ca l en nh hng n s vn
ng ca cc vt th xung quanh n. Khi nhn thy mt ngi sao bay quanh mt vt g
y m h khng thy c, rt c th y l mt l en hoc l mt ngi sao neutron
xc siu c ca mt ngi sao.
Gii nghin cu thin vn hc c th tm ra l en bng cch o khi lng v tc ca
ngi sao. Phng php ny cn c p dng pht hin cc siu l en n nu ti tm
nhiu thin h, trong c di Ngn h ca chnh chng ta. Trong di Ngn h, h quan
st thy nhiu sao v kh gas chuyn ng vi tc cc ln gn tm. Hin tng ny
cho thy s xut hin ca mt vt th nng gp triu ln Mt tri nhng li ch c
ng knh khong mi ngy nh sng (tng ng vi khong cch t Mt tri n
Dim vng tinh). y chnh l l en.
Quan st bng knh thin vn v tuyn v tia X trn Tri t cho thy, ti chnh tm Ngn
h c mt ngun nng lng cc mnh c tn l Sagittarius A. Rt c kh nng, chnh n
l l en c cp trn. Gn y, gi thuyt ny c gii khoa hc nhit tnh
ng h, v h nhn thy mt ngi sao cch Sagittarius A ti 17 gi nh sng m li bay
vi vn tc 5.000 km/s.
Mt bng chng na cho s hin din ca siu l en ti tm thin h chnh l chun
tinh, vt th sng nht trong v tr. gii thch cho s nng lng khng l m chun

tinh pht ra, cc nh thin vn hc li phi vin n l en: trc khi b l en ht mt,
vt cht nng ln v to ht nng lng ra ngoi. Khoa hc gi y l hin tng trt
hi th cui cng. Nh vy, chun tinh c to ra do cc l en c khi lng ln hn
Mt tri hng t ln.
Thin h v l en, vt no c trc?
Gii thin vn hc va pht hin cc thin h v l en trung tm ca chng pht trin vi
tc ngang bng nhau. Khm ph ny t du chm ht cho cuc tranh ci ko di
nhiu nm v vic thin th no xut hin trc.
Tim Heckman thuc i hc Johns Hopkins, Baltimore, M, mt thnh vin ca nhm
nghin cu, cho bit: Ging nh g v trng, gii khoa hc khng th bit l en hay
thin h c trc. Nhm ca ng trnh by kt qu nghin cu ti Hi ngh ca Lin
minh thin vn quc t ang din ra ti Sydney, Australia.
i a s cc thin h cha mt l en trung tm vng khng gian dy c ti mc n
nng gp Mt tri ca chng ta hng triu ln song ch ln hn vi chc ln. Lc hp
dn ca l en cc ln, ging nh mt l tho nc khng l, ht bi v mi thin th
gn n gia tng khi lng.
t lu gii thin vn thc mc l en dn ti s ra i ca thin h bng cch tp hp
bi v kh thnh cc ngi sao hay l thin h c khi lng gieo mm l en bng
cch bt gi cc ngi sao. Heckman v cc thnh vin khc, hin ang lm vic cho mt
d n mang tn Sloan Digital Sky Survey lp bn 100 triu thin th, nghin cu
120.000 thin h gn k Ngn h.
Nhm nghin cu quan st thy du hiu ra i ca cc ngi sao v s hu dit vt
cht khi vt cht b ht vo mt l en. T , h i n kt lun cc ngi sao hnh thnh
vi tc ngang bng vi l en. Nh nghin cu l en Andrew King thuc i hc

Leicester, Anh, nhn xt: y l mt pht hin ln. Con ngi s s dng d liu ny
trong nhiu nm ti.
C l a phn s pht trin ca thin h v l en din ra cch y chng mi t nm.
D n kho st lp bn l cn thit nhm tm ra mt vi thin h vn ang tri qua
qu trnh pht trin. Nhng thin h gn k ny l mt phng th nghim tt gip gii
khoa hc hiu bit v cc s kin xy ra trong qu kh.
Ngn h nh hn cc thin h trong d n v c mt l en kh khim tn trung tm.
Tuy nhin, d liu mi y cho thy Ngn h v l en trung tm ca n cng tri qua qu
trnh pht trin au n cch y hng t nm.
Ti sao ni v tr c th bt u t mt v n ln?
V tr bt ngun nh th no? T c ch kim, t trong n ngoi ai cng u quan tm
n vn ny. V phng din ny c rt nhiu truyn thuyt, thn thoi, cng c
ngi nu ra khng t gi thuyt khoa hc. Nh thin vn hc ngi M James tng
nu ln mt quan im mi, ng ta cho rng v tr tng c mt qu trnh t c n
long, t nng n lnh, khng ngng dn n. Qu trnh ny hnh nh l mt v n c
quy m ln. Ni mt cch n gin, v tr bt ngun t mt v n ln. Thuyt v tr n
ln l mt hc thuyt ni ting nht v c nh hng cng ln nht trong v tr hc
hin i.
Thuyt v tr n ln chia qu trnh bin ho ca hai mi t nm v tr thnh ba giai
on. Giai on th nht l thi k sm nht ca v tr. Khi v n va mi bt u
khng lu, v tr trng thi nhit rt cao, dy c cao, nhit t n trn
mi t C. Di iu kin ny, khng cn ni khng c cuc sng tn ti, n ngay
c Tri t, Mt trng, Mt tri v tt c nhng thin th cng u khng th tn ti
c, thm ch khng c bt k mt nguyn t ho hc no tn ti. Trong khng gian v
tr ch c mt vi vt cht trng thi ht c bn ntron, proton, ht nhn, photon,
ntrin v tr ng trong thi gian ny rt ngn, ngn n ni ch tnh bng giy.

Cng vi s dn n khng ngng ca h thng v tr, nhit nhanh chng h xung.

Khi nhit h xung mt t C cng l lc v tr bc vo giai on th hai, cc
nguyn t ho hc c bt u hnh thnh trong thi gian ny. Trong giai on ny,
nhit gim n mt triu C, lc ny, qu trnh hnh thnh cc nguyn t ho hc
ban u kt thc. Vt cht ca khng gian v tr ch yu l proton, ht nhn, proton
v mt vi ht nguyn t kh nh, bc x nh sng vn mnh, v cng nh giai on
trc khng tn ti tinh th. Giai on th hai tri qua khong vi nghn nm.
Khi nhit gim xung vi nghn C, v tr tin n giai on th ba. Thep lch s
v tr ca hai mi t nm tr li y th giai on ny l di nht, n ngy nay chng
ta vn ang sng trong giai on ny. Do s gim xung ca nhit , bc x cng dn
dn yu i. Trong khng gian v tr trn y vt cht th kh, nhng th kh ny dn dn
ngng t thnh tinh vn (nebula), hnh thnh thm h thng cc v sao mun hnh vn
trng, tr thnh th gii tri sao vi cc sc mu sc s m ngy nay chng ta nhn thy.
y chnh l bc tranh i th ca v n ln v tr m chng ta ang ni n.
Khi l lun v n ln va nu ra, n khng nhn c s nh gi cao ca qung ai
qun chng. Nhng, sau hn 70 nm sau khi sinh ra, n li khng ngng nhn c s
ng h ca nhng quan trc thin vn thc t.
V d, mi ngi quan st c ng hng ng ph c tnh h thng ca nhng
thin th ngoi h Ngn h, dng hiu ng a ph gii quyt vn ny, ng hng
chnh l phn ng ca dn n v tr, iu ny hon ton ph hp vi l lun v n ln.
Theo l lun v n ln, nhit v tr ngy nay ch cn my nhit tuyt i. S
pht trin ca bc x bi cnh v tr 3K trong nhng nm 60 ca th k 20 ng h
mnh m cho lun im ny.
C s ng h quan trc thc t ny, cui cng lm cho v n ln ginh c vng
min Minh tinh trong nhiu hc thuyt c lin quan n s bt u ca v tr.

Sau , l lun v tr v n ln cng vn cn tn ti mt vi vn kh khn vn cha

gii quyt c, cn phi i nhng nghin cu su sc v ginh c cng nhiu nhng
t liu quan st, mi c kt lun hn na.
Ti sao phi nghin cu thin vn hc?
Ngy m thay i, bn ma tun hon, con ngi sng trong gii t nhin trc tin cn
phi tip xc vi cc hin tng thin vn. nh nng sng rc, nh trng du dng, nh
sao lp lnh, nht thc trng l Chng u t ra cho con ngi chng ta v s nhng
nghi hoc, Tri t m chng ta sinh sng nh th no y? N chim v tr g trong v
tr? Mt tri lm sao li pht ra nhng tia sng v nng rc? N c nh hng g i vi
cuc sng ca con ngi chng ta? Trong khng gian bui ti nh sao lp lnh l v sao
vy? Ngoi Tri t ca chng ta ra, trn nhng tinh cu khc c cuc sng khng? Sao
chi v tiu hnh tinh c s va chm vi Tri t ? Nhng vn ny yu cu con
ngi cn phi n lc tiu tn bao nhiu l cng sc tm ti l nghin cu. Qu trnh
hnh thnh v pht trin ca thin vn hc chnh l qu trnh con ngi dn tim hiu v
gii t nhin.
Ngi xa khi lm nhng vic trng trt chn nui, trnh nhm ma th cn phi hiu
c nhng hin tng thin nhin tn dng chng vo vic xc nh ma. Nhng
ngi ng dn v hng hi tn dng nhng ngi sao trn bin c mnh mng xc nh
c phng hng tin v pha trc ca mnh, tn dng nh trng phn on c
lc thu triu ln xung
Cng tc thin vn ngy nay cng c s pht trin mi vt bc. Cc loi lch biu m i
thin vn to ra, khng ch ng dng trong cuc sng hng ngy ca con ngi, m n
cng khng th tch ri c cc ban ngnh nh: o lng Tri t, hng hi, hng
khng v nghin cu khoa hc.

Trong cuc sng khng th tch ri c thi gian, khoa hc cn i cng cn thit ghi
chp thi gian r rng, i thin vn chu trch nhim xc nhn gi chun v cung cp
cng tc dch v.
Cc loi thin th l mt loi phng nghin cu l tng, c nhng iu kin vt l
m trn mt t ngy nay khng c c. Nh v cht lng Mt tri to gp my mi
ln so vi cc ngi sao, nhit my trm triu, p sut cao hn gp my trm ln, v
mt centimet khi th vt qua my trm tn vt cht. Con ngi thng nhn c rt
nhiu s gi m t thin vn, sau tn dng hn na. Lt li nhng ghi chp trong lch
s c th thy rng: t trong quy lut quay li ca hnh tinh m rt ra c quy lut vn
vt hp dn; quan st c vch quang ph ca Hli trn Mt tri, mi tm ra c
nguyn t Hli trn Tri t; t tnh ton nng lng v n ca ngi sao mi, pht hin
ngun nng lng m con ngi vn cha hiu r
Mi quan h gia s pht trin ca ngnh thin vn hc v cc ngnh khoa hc khc cng
l rt mt thit. Trc th k XIX, s pht trin ca cc ngnh thin vn hc, s hc v
c hc c mi quan h mt thit vi nhau; cho n ngy nay, sau khi khoa hc pht trin
cao , thin vn hc cng thm nhp su sc vo cc khoa hc khc. Chng ta u bit,
sau khi Anhxtanh tuyn b thuyt tng i, chnh l tn dng kt qu quan st thin vn
dnh cho l lun ny s ng h mnh m; s pht hin quan trng ca thin vn hc
nu ra mt vn mi cho cc ngnh khoa hc nh: vt l cao nng, c hc lng t, v
tr hc, ho hc, khi ngun ca s sng
Thin vn hc cho chng ta bit c nhng b mt ca gii t nhin. My nghn nm
tr li y, con ngi c mt s nhn thc sai lm v mt s mt nh tnh cht ca
Tri t, v tr ca Tri t trong v tr v kt cu ca v tr. Gi s khng c thin vn
hc, nhng nhn thc sai lm ny nht nh s vn cn tip din. Nh thin vn hc
ngi Ba Lan l Copecnic tng ph v s tri buc ca tn gio hng my nghn nm,
nu ra thuyt Tri t quay quanh Mt tri, lm cho nhn thc ca con ngi v v

tr c bc tin ln. Ngy nay hc sinh tiu hc cng u bit Tri t hnh cu l mt
chn l.
Trong thi i con ngi dng my bay bay ln bu tri, thin vn hc tp trung tt c
nhng tinh hoa nhn thc ca con ngi i vi t nhin. Nu nh mt ngi thnh
cng v i m li khng bit mt cht g v thin vn hc ngy nay, th ngi khng
th cn l ngi c dy d. Chnh v l do nh vy, nhiu quc gia trn th gii
lit thin vn hc thnh mt mn hc bt buc i vi hc sinh trong cc trng ph
thng ti nc mnh.
Trn y chng ti ch gii thiu s lc v s pht trin v ng dng ca thin vn hc
trn vi phng din. Do c th thy, s pht trin ca thin vn hc c tc dng thc
y nn khoa hc ngy nay, l mt mn khoa hc quan trng con ngi c th nhn
thc t nhin, ci to t nhin.